Noli Me

Tangere
Sinimulang sulatin ni Dr. Jose P. Rizal ang mga unang bahagi ng "Noli Me Tangere"
noong 1884 sa Madrid noong siya ay nag-aaral pa ng medisina. Nang makatapos ng
pag-aaral, nagtungo siya sa Paris at doon ipinagpatuloy ang pagsusulat nito. At sa
Berlin natapos ni Rizal ang huling bahagi ng nobela.

Ang pagsusulat ng "Noli Me Tangere" ay bunga ng pagbasa ni Rizal sa "Uncle Tom's

Cabin" ni Harriet Beacher Stowe, na pumapaksa sa kasaysayan ng mga aliping
Negro sa kamay ng mga panginoong putting Amerikano. Inilarawan dito ang iba't
ibang kalupitan at pagmamalabis ng mga Puti sa Itim. Inihambing niya ito sa
kapalarang sinapit ng mga Pilipino sa kamay ng mga Kastila.

Sa simula, binalak ni Rizal na ang bawat bahagi ng nobela ay ipasulat sa ilan niyang
kababayan na nakababatid sa uri ng lipunan sa Pilipinas at yaon ay pagsasamasamahin niyang upang maging nobela. Ngunit hindi ito nagkaroon ng katuparan,
kaya sa harap ng kabiguang ito, sinarili niya ang pagsulat nang walang katulong.

Ipinaliwanag ni Rizal sa kanyang liham sa matalik niyang kaibigang si Dr. Ferdinand

Blumentritt ang mga dahilan kung bakit niya isinulat ang "Noli." Ang lahat ng mga
ito ay maliwanag na inilarawan sa mga kabanata ng nobela.

Ang pamagat ng "Noli Me Tangere" ay salitang Latin na ang ibig sabihin sa Tagalog
ay "Huwag Mo Akong Salingin" na hango sa Ebanghelyo ni San Juan Bautista.
Itinulad niya ito sa isang bulok sa lipunan na nagpapahirap sa buhay ng isang tao.

Mga Tauhan:
Crisostomo Ibarra
Binatang nag-aral sa Europa; nangarap na makapagpatayo ng paaralan upang
matiyak ang magandang kinabukasan ng mga kabataan ng San Diego.
Elias
Piloto at magsasakang tumulong kay Ibarra para makilala ang kanyang bayan at
ang mga suliranin nito.
Kapitan Tiyago
Mangangalakal na tiga-Binondo; ama-amahan ni Maria Clara.
Padre Damaso
Isang kurang Pransiskano na napalipat ng ibang parokya matapos maglingkod ng
matagal na panahon sa San Diego.
Padre Salvi
Kurang pumalit kay Padre Damaso, nagkaroon ng lihim na pagtatangi kay Maria
Clara.
Maria Clara
Mayuming kasintahan ni Crisostomo; mutya ng San Diego na inihimatong anak ng
kanyang ina na si Doa Pia Alba kay Padre Damaso
Pilosopo Tasyo
Maalam na matandang tagapayo ng marurunong na mamamayan ng San Diego.
Sisa
Isang masintahing ina na ang tanging kasalanan ay ang pagkakaroon ng asawang
pabaya at malupit.
Basilio at Crispin
Magkapatid na anak ni Sisa; sakristan at tagatugtog ng kampana sa simbahan ng
San Diego.
Alperes
Matalik na kaagaw ng kura sa kapangyarihan sa San Diego
Donya Victorina
Babaing nagpapanggap na mestisang Kastila kung kaya abut-abot ang kolorete sa
mukha at maling pangangastila.

Donya Consolacion
Napangasawa ng alperes; dating labandera na may malaswang bibig at pag-uugali.
Don Tiburcio de Espadaa
Isang pilay at bungal na Kastilang napadpad sa Pilipinas sa paghahanap ng
magandang kapalaran; napangasawa ni Donya Victorina.
Linares
Malayong pamangkin ni Don Tiburcio at pinsan ng inaanak ni Padre Damaso na
napili niya para mapangasawa ni Maria Clara.
Don Filipo
Tinyente mayor na mahilig magbasa na Latin; ama ni Sinang
Seor Nol Juan
Namahala ng mga gawain sa pagpapatayo ng paaralan.
Lucas
Taong madilaw na gumawa ng kalong ginamit sa di-natuloy na pagpatay kay Ibarra.
Tarsilo at Bruno
Magkapatid na ang ama ay napatay sa palo ng mga Kastila.
Tiya Isabel
Hipag ni Kapitan Tiago na tumulong sa pagpapalaki kay Maria Clara.
Donya Pia
Masimbahing ina ni Maria Clara na namatay matapos na kaagad na siya'y maisilang.
Iday, Sinang, Victoria,at Andeng
Mga kaibigan ni Maria Clara sa San Diego
Kapitan-Heneral
Pinakamakapangyarihan sa Pilipinas; lumakad na maalisan ng pagka-ekskomunyon
si Ibarra.
Don Rafael Ibarra
Ama ni Crisostomo; nakainggitan nang labis ni Padre Damaso dahilan sa yaman
kung kaya nataguriang erehe.
Don Saturnino
Nuno ni Crisostomo; naging dahilan ng kasawian ng nuno ni Elias.
Mang Pablo
Pinuno ng mga tulisan na ibig tulungan ni Elias.
Kapitan Basilio
Ilan sa mga kapitan ng bayan sa San Diego Kapitan Tinong at Kapitan Valentin

Tinyente Guevarra
Isang matapat na tinyente ng mga guwardiya sibil na nagsalaysay kay Ibarra ng
tungkol sa kasawiang sinapit ng kanyang ama.
Kapitana Maria
Tanging babaing makabayan na pumapanig sa pagtatanggol ni Ibarra sa alaala ng
ama.
Padre Sibyla
Paring Agustino na lihim na sumusubaybay sa mga kilos ni Ibarra.
Albino
Dating seminarista na nakasama sa piknik sa lawa.

Kabanata 1
Ang Pagtitipon

Nakatakdang ganapin sa gabing iyon ang marangyang handaan sa tahanan ni Don

Santiago Delos Santos o mas kilala bilang si Kapitan Tiyago. Ang nasabing handaan
ay upang magsilbing pasalubong sa isang binatang kagagaling lamang sa Europa,
na hindi iba sa Kapitan sapagkat ito ay anak ng kanyang matalik na kaibigan. Ang
pagsalubong ay gaganapin sa kanyang bahay sa kalye ng Anluwage. Napuno ng
mga panauhin ang tahanan ni Kapitan Tiyago, sapagkat sa lugar na iyon, isang
malaking karangalan ang maging panauhin ng Kapitan. Kilala siya bilang taong
nabibilang sa mataas na lipunan at matulungin sa mga mahihirap. Si Tiya Isabel na
pinsan ng Kapitan ang taga-istima ng mga bisita, at sadyang magkakahiwalay ang
mga panauhing babae sa mga lalake. Nagpakahuling dumating ang ibang mga
panauhin, kabilang na sina Dr. de Espadaa at ang kabiyak nitong si Donya
Victorina. Sa lahat ng mga panauhin ng Kapitan, hindi nagpapahuli ang kinatawan
ng simbahan sa pangunguna nina Padre Sibyla, ang kura paroko ng Binundok; Si
Padre Damaso na sadyang magaslaw kumilos at magsalita; dalawang paisano; at si
Tenyente Guevarra, ang tenyente ng guardia civil. Bawat grupo ng mga panauhin ay
may kani-kaniyang paksa, isang pagkakataon upang ipagparangalan ang kanikanilang saloobin, humanap ng papuri, at makipag-tagisan ng kuro-kuro. Napagusapan sa gabing iyon ang tungkol sa mga Indio na walang iba kundi ang mga
Pilipino; ang tungkol sa pagkakatanggal ni Padre Damaso sa Parokya ng San Diego
sa kabila ng paninilbihan nito ng matagal na panahon; ang tungkol sa pulbura at
armas, monopolyo ng tabako at iba pa. Hindi na pinalagpas ni Pare Damaso ang
pagkakataon upang ihayag niya ang matinding panlilibak sa mga Indio, na ayon sa
kaniya ay mga hamak at mabababang uri ng nilalang. Gumawa naman ng paraan si
Pare Sybila na ibahin ang usapan at ito ay napadako sa pagkakatanggal ni Padre
Damaso bilang kura paroko sa loob ng 20 taon. Ayon kay Pare Damaso, hindi dapat

nakikialam ang hari ng Espanya sa pagpaparusa sa mga erehe sapagkat ito ang
nararapat. Ito naman ay tinutulan ng Tinyente at inilahad na ang nangyaring parusa
ay marapat lamang sa pananaw ng Kapitan Heneral. Ipinaliwanag din nito na ang
dahilan ng kanyang pagkakalipat ay sapagkat pinahukay nito ang bangkay ng isang
marangal na lalaki, na pinagbintangang erehe dahil lamang sa hindi
pangungumpisal. Ang bagay na ito ay nakapagpagalit ng lalo sa pari, lalo na nang
maalala nito ang mga nawaglit na mahahalagang kasulatan. Namagitan uli si Pari
Sybila upang pakalmahin ang mahahayap na pananalita ni Padre Damaso. Kalaunan
ay lumawig muli ang talakayan.

Kabanata 2
Si Crisostomo Ibarra

Dumating si Kapitan Tyago kasabay ang isang binata na halatang nagluluksa ayon
sa kasuotan. Binati ng Kapitan ang kanyang mga panauhin, at tulad ng kaugalian,
humalik siya sa kamay ng mga pari. Ang mga pari naman ay nabigla, lalo na si
Padre Damaso ng makilala nito na ang binata. Ipinakilala ni Kapitan Tiyago ang
kagalang galang na binata bilang anak ng kanyang nasirang kaibigan na si Don
Rafael Ibarra. Kadarating lamang ng binata mula pitong taon na pag-aaral nito sa
Europa. Kusang nagpakilala si Ibarra bilang Juan Crisostomo Ibarra y Magsalin
kasabay ng pakikipag-kamay nito, isang kaugaliang natutunan niya sa bansang
Alemanya. Tumanggi naman na makipag-kamay si Padre Damaso at bagkus ay
tinalikuran nito ang binata. Lumapit ang Tinyente kay Ibarra at nagpasalamat ito sa
ligtas niyang pagdating. Pinuri rin nito ang kabaitan ng kanyang ama, na siyang
nagpanatag sa kalooban ng binata. Palihim naman ang pagsulyap ni Padre Damaso
sa Tinyente na tila ba nagbabanta. Dahilan upang tapusin ng Tinyente ang
pakikipag-usap nito kay Ibarra. Nang malapit na ang hapunan, inanyayahan ni
Kapitan Tinong, sa pananghalian kinabukasan si Ibarra. Si Kapitan Tinong ay malapit
na kaibigan ni Kapitan Tiyago at kaibigan din ng kanyang ama. Magalang na
tumanggi ang binata sapagkat patungo siya sa San Diego sa araw na iyon.

Kabanata 3

: Ang Hapunan

Nagtungo na ang mga panauhin sa hapag-kainan. Kanya-kanyang kilos at

nararamdaman ang mga panauhin, na kung panonoorin ay maihahalintulad sa isang
komedya. Si Padre Sibyla ay nasisiyahan, kabaligtaran naman ni Padre Damaso. Ito
ay walang pakundangang nagdadabog at nataamaan tuloy ang isang kadete. Hindi
naman ito pinansin ng Tinyente, bagkus ay masusing pinagmamasdan ang kulot na
buhok ni Donya Victorina. Hindi tuloy nito namalayan na natapakan na niya ang kola
ng saya nito, bagay na nakapag-painis sa Donya. Ang ibang bisita naman ay kanyakanya ng usapan at papuri sa masarap na handa ng Kapitan. Sapagkat ang
hapunang iyon ay pagsalubong sa pagdating ni Ibarra, karapat-dapat na siya ay
maupo sa kabisera. Pinagtalunan naman ng dalawang Pari kung sino ang dapat
maupo sa kabilang dulo ng kabisera. Ayon kay Padre Damaso, si Padre Sibyla ang
dapat maupo sapagkat siya ang kura sa lugar na iyon. Sinalungat naman ito ni
Padre Sybila at kinatwiran nito na si Padre Damaso ang padre kumpesor ng pamilya
ni Kapitan Tyago. Sa kalaunan, inialok ni Padre Sybila ang upuan sa Tinyente, na
tinanggihan naman ng huli. Inanyayahan naman ni Ibarra si Kapitan Tyago ngunit
magalang itong tumanggi bilang nakaugalian. Nang inihain na ang pagkain, hindi
sinasadyang napunta kay Padre Damaso ang hindi masasarap na bahagi ng manok;
bagkus ay mga leeg at pakpak ang laman ng kanyang tinola. Lalo itong nagalburuto sa mga pangyayari. Lingid sa kaalaman ng pari, ang espesyal na tinola ay
para lamang kay Ibarra. Kasabay ng kainan ang mahabang usapan. Nagbahagi ang
binata ng kanyang buhay, tulad ng pag-aaral sa Europa ng pitong taon, ang
pagpunta sa iba't ibang bansa at pag-aaral ng kasaysayan at pag-unlad ng mga
bansang ito, ang pagsasalita ng ibang wika, ang hindi paglimot sa kanyang bayan
sa kabila ng kaunlarang namasdan sa ibang bansa, at ang ang hindi pagkaka-alam
sa tunay na dahilan sa nangyari sa kanyang ama. Ang bagay na ito naman ang
nagkumpirma sa hinala ng Tinyente na wala ngang alam ang binata. Binanggit ni
Ibarra na sa kanyang mga bansang napuntahan, iisang antas lamang ang
kabuhayan, pulitika at relihiyong tinatamasa ng mga ito sapagkat pinahihintulutan
ito ng sarili nilang kalayaan at kakayanang pamahalaan ang kanilang sariling bansa.
Binatikos naman ito ni Padre Damaso at ininsulto ang binata na kahit paslit ay kaya
itong matutunan; at ang kanyang pagpunta sa Europa ay maliwanag na pag-aksaya
ng salapi. Magalang naman na tinanggap ni Ibarra ang salita ng pari at binanggit na
lamang ang mga ala-ala niya na si Padre Damaso ay karaniwan nang kasalo sa
kanilang hapag-kainan at malapit na kaibigan ng kanyang ama. Hindi naman
nakakibo ang pari dahil sa mga naging kaganapan sa pagitan nila ng ama ni Ibarra.
Maagang nagpaalam si Ibarra ng gabing iyon, kaya't hindi sila nagkita ni Maria
Clara, ang dalagang anak ni Kapitan Tyago. Nagpatuloy naman ng pag-alipusta si
Padre Damaso sa binata. Isinulat naman ni Ibarra sa pahayagan ng Estudios
Coloniales ang kanyang mga obserbasyon sa gabing iyon.

Kabanata 4
Erehe at Pilibustero

Nagpalakad-lakad si Ibarra sa plasa ng Binondo at napagmasdan nitong sa kabila ng

matagal na panahon na pangingibang bansa, wala man lang pinagbago ang
kanyang bayan. Kung ano ang siya niyang iniwan, ay ito rin ang kanyang
natunghayan sa kanyang pagbabalik. Mababakas na ala man lang pinag-unlad ang
bayang iyon. Habang naglalakad ay nag-iisip din si Ibarra sa sinapit ng ama.
Sinundan siya ni Tinyente upang kwentuhan ng tungkol sa kanyang ama. Si Don
Rafael ay isa sa pinaka-mayaman sa bayan ng San Diego, matulungin at maraming
nagmamahal. Sa kabila ng kanyang kabaitan ay marami ring naiinggit dito, kabilang
na ang mga pari sa simbahan- sa pangunguna ni Padre Damaso. Dahil sa ganitong
sitwasyon, minabuti ng Don na hindi mangumpisal, bagay na lalong ikinagalit ng
mga pari. May isang Kastila doon na walang kaalam-alam, palaboy, at pinagkakatuwaan ng lahat. Hinirang ito ng Don bilang kulektor. Isang araw, hindi
nakapag-pigil ang kolektor sa mga batang nagtatawa sa kanya kaya't inakma
niyang saktan ang mga bata. Kumaripas ng takbo ang mga bata at ng hindi niya
maabutan, binalibag niya ng baton at tinamaan ang isa. Tumumba ang bata at
walang awang pinagsisipa ito ng artilyero. Nakita ito ni Don Rafael at inawat niya
ang artilyero. Ayon sa mga sabi-sabi, sinaktan ni Don Rafael ang Kastila hanggang
sa kakapalag nito ay tumama ang ulo sa malaking bato. Tinulungan ni Don Rafael
ang bata, ang Kastila naman ay sumuka ng dugo at natuluyang mamatay.
Nagkaroon ng imbestigasyon ang mga guardia sibil, ikinulong si Don Rafael at dito
na naglabasan ang mga lihim niyang kaaway. Kabilang sa mga paratang sa kanya
ang pagiging erehe at pilibustero, pangangamkam ng lupain at iba pang ilegal na
paraan sa pagpapayaman, ang pagbabasa ng El Correo de Ultramar at iba pang
ipinagbabawal na babasahin, pagtatago ng mga sulat at larawan mula sa isang
binitay na pari, pakikipagkaibigan at pagkupkop sa mga tulisan at pagsusuot ng
Barong Tagalog. Ang dating mga kaibigan ng Don ay nangawala at tumalikod sa
kanya. Tanging si Tinyente Guevarra lamang ang naging kakampi ni Don Rafael, sa
kabila ng paniniwala ng taong bayan na ang Tinyente ay nasisiraan ng bait. Si
Tinyente rin ang humanap sa Kastilang abugado ayon na rin sa pakiusap ni Don
Rafael. Mahusay ang abugadong ito ngunit nagsulputan sa kung saan saan ang

kanyang mga kalaban hanggang ang kaso ay tumagal at naging masalimuot. At ang
masaklap ay hindi pa man tapos ang paglilitis, siya ay nakakulong na at
nagdadanas ng hirap sa loob ng rehas. Ang mga pangyayaring ito, kasabay ng hirap
na nararanasan ay labis na nakaapekto sa Don kung kayat ito ay nagkasakit.
Tuluyan na itong namatay sa loob ng bilangguan at ni wala man lang nakiramay na
kapamilya o kaibigan.

Kabanata 5
Isang Tala sa Gabing Madilim
Pumunta ng Maynila si Ibarra ng araw na iyon at nanuluyan sa Fonda deLala. Sa
kanyang silid ay nagmuni-muni ang binata tungkol sa sinapit ng ama. Kalaunan ay
napadako ang tingin nito sa durunguwan, at sa kabila ng ilog ay tanaw na tanaw
niya ang nagliliwanag na bahay ni Kapitan Tyago. Tila bagat naririnig pa niya ang
kasayahan sa loob ng bahay, ang kalansingan ng mga pinggan at kubyertos at
tugtog ng mga orkestra. Sa gabing iyon sa bahay ni Kapitan Tyago ay nagaganap uli
ang isang kasiyahan. Dumating ang nag-iisang anak nito na si Maria Clara, kung
kaya't sinalubong siya ng kanyang mga kaibigan, kababata, mga Kastila at paring
malalapit sa ama, mga Pilipino, Intsik, at militar. Ang lahat ay nakatuon ang
paningin sa kagandahan ni Maria Clara, na nakasuot ng isang marangyang kasuotan
at napapalamutian ng alahas na diyamante at ginto. Si Donya Victorina naman ay
matiyagang inaayos ang buhok ng dalaga. Si Padre Salvi na mahilig sa mga
magagandang dilag ay masayang masaya at kadaupang palad niya ang mga dalaga
roon. Lihim din ang kanyang paghanga sa kagandahan ni Maria Clara. Madaling
nakatulog si Ibarra ng gabing iyon, kabaligtaran naman ni Padre Salvi na hindi
dinalaw ng antok sapagkat hindi mawala sa kanyang isipan si Maria Clara.

Kabanata 6
Si Kapitan Tyago
Si Kapitan Tyago na ngayon ay mahigit kumulang 35 taong gulang, ay nag-iisang
anak ng isang negosyante ng asukal sa bayan ng Malabon. Hindi siya pinag-aral ng
kanyang ama bagkus ay naging katulong at naturuan naman siya ng isang paring

dominiko. Itinuloy niya ang pangangalakal ng mamatay ang kanyang ama, nakilala
si Pial Alba mula sa bayan ng Sta. Cruz at sila ay nagpakasal. Kapwa mahusay
magpalakad ng negosyo kaya't sila ay natanyag bilang pinakamayaman kayat sila
ay nabibilang sa matataas na antas ng lipunan. Si Kapitan Tyago ay mailalarawan
bilang isang magandang lalaki, may morenong pangangatawan, pandak, at bilugan
ang mukha. Ang kanyang hitsura ay sinira ng pananabako at pag-nganga nito.
Naninilibihan siya bilang gobernadorcillo, at kasama sa kanyang paglilingkod ay ang
hamakin ang mga Pilipino at hayaan ang mga Kastila sa ganitong gawain.
Itinuturing din ng Kapitan na siya ay isa nang Kastila, at ang mga Pilipino ay Indio.
Sa paniniwala ng Kapitan, ang mga Kastila ay mararangal at karapat-dapat pagukulan ng paggalang at pagpapahalaga. Kaibigan siya ng lahat ng mga may
kapangyarihan, lalong lalo na ang mga pari. Kung kaya't hindi mawawala ang
kanyang pangalan sa misa at padasal para bilhin ang langit. Nabibili niya ang
kabanalan at mga santo na kanyang maibigan. Ang kanyang silid ay punong-puno
ng mga dinadasalang katulad nina Sta, Lucia, San Pascual Bailon, San Antonio De
Padua, San Francisco De Asis, San Antonio Abad, San Miguel, Sto. Domingo,
Hesukristo at ang larawan ng Banal na Mag-anak (Hesus, Maria at Hosep). Sa
pagnenegosyo ni Kapitan Tyago ay nakabili siya ng maraming ari-arian, kabilang na
dito ang pagbili ng lupain sa San Diego. Ito ang naging daan upang makilala nila
ang kura doon na si Padre Damaso at ang pinakamayaman sa bayang iyon na si
Don Rafael Ibarra. Sa kabila ng magandang buhay na tinatamasa ng mag-asawa, sa
loob ng anim na taon ay hindi pa sila nagkaka-anak sa kabila ng walang humpay
nilang pamamanata. Pinayuhan sila ni Padre Damaso na mamanata sila sa Obando
at magsayaw si Pia Alba sa kapistahan ng San Pascual Bailon at Sta. Clara sa
Nuestra Senora De Salambao. Makalipas ang kaunting panahon ay nagdalantao nga
si Pia Alba, (sa panghahalay na rin ni Padre Damaso bagamat ang katotohanang ito
ay nailantad sa kalaunan). Ngunit ang babae ay naging masasakitin at tuluyang
namatay pagkatapos ito ay manganak. Pinangalanang Maria Clara ang bata at
kinalinga ni Tiya Isabel. Binusog din siya ng pagmamahal nina Kapitan Tyago at mga
prayle. Lumaking magkababata sina Ibarra at Maria Clara, pati na rin ng kanilang
mga kaibigan. Ipinasok ng kanyang ama mula sa udyok ng mga pari si Maria Clara
sa kumbento ng Sta Catalina ng ito ay maging katorse anyos. Pumunta naman si
Ibarra sa Europa upang mag-aral ng pagka-medisina. Si Kapitan Tyago at Don Rafael
ay nagkasundong ipakasal ang dalawa sa takdang panahon, bagay na indi naman
tinutulan ng dalawa sapagkat sila ay nag-iibigan.

Kabanata 7
Suyuan sa Asotea
Maaga pa lamang ng araw na iyon ay nakapagsimba na sina Maria at Tiya Isabel.
Pagkatapos mag-almusal ang mag-anak ay nagkanya-kanya na siya ng gawain. Si
Tiya Isabel ay naglinis ng bahay dahil sa mga kalat bunga ng hapunan ng

nakaraang gabi. Nagbuklat naman ng mga kasulatan tungkol sa kabuhayan si

Kapitan Tyago. Si Maria Clara ay nanahi habang kausap din ang ama upang
malibang ang sarili sapagkat ngayon ang araw ng kanilang pagkikita ni Ibarra, at
siya ay hindi mapakali sa pananabik na masilayan ang kanyang sinisinta.
Napagpasyahan na siya ay magbakasyon sa San Diego sapagkat nalalapit na ang
pista doon. Pamaya-maya ay dumating na si Ibarra at hindi maikakailang nataranta
ang dalaga. Pumasok pa ito sa silid at tinulungan naman siya ni Tiya Isabel na
ayusin ang sarili. Lumabas rin ito at nagkita ang dalawa sa bulwagan. Nagtama ang
kanilang paningin at kapwa nagkaroon ng kaligayahan sa kanilang mga mata.
Nagtungo sila sa Asotea upang makapag-sarili at makaiwas na rin sa alikabok na
likha ng pagwawalis ni Tiya Isabel. Masinsinang nag-usap ang dalawa tungkol sa
kanilang nararamdaman, sa kanilang mga sinumpaan sa isa't-isa, sa kanilang
kamusmusan, sa kanilang naging tampuhan at mabilis na pagbabati. Kapwa itinago
ng dalawa ang mga ala-ala at bagay na ibinigay nila sa isa't-isa: ang dahon ng
sambong na inilagay ni Maria Clara sa sumbrero ni Ibarra upang hindi ito mainitan,
at ang sulat ni Ibarra kay Maria bago ito tumulak papuntang Europa. Binasa ito ni
Maria Clara sa katipan. Kabilang sa sulat ang layunin ni Don Rafael na pag-aralin si
Ibarra sa malayong lugar upang makapaglingkod ng mataas na kalidad sa bayang
sinilangan. Handa rin itong magtiis na mawalay sa anak upang sa bandang huli ay
maibigay nito sa bayan ang kanyang hangarin. Dito natigilan si Ibarra dahil naalala
nito na bukas ay undas at marami siyang kailangang gawain. Nagpaalam na ang
binata at pinagbilinan ni Kapitan Tyago si Ibarra na sabihin sa kanyang katiwala na
sila ay magbabakasyon doon. Hindi naman mapigilan ni Maria na maluha dahil sa
pangungulila kay Ibarra, kaya't sinabihan siya ng kanyang ama na ipagtulos si
Ibarra ng dalawang kandila at ialay sa santo ng manlalakbay.

Kabanata 9
Mga Suliranin Tungkol sa Bayan

Nakatakdang kuhanin ni Maria Clara ang kanyang kagamitan sa kumbento ng araw

na iyon. Hinihintay na lamang siya ni Tiya Isabel sa karwahe upang tuluyan na
silang makaalis ng siya namang pagdating ni Padre Damaso. Nalaman ng huli ang
kanilang pakay sa pag-alis at ito ay hindi minabuti ng pari. Bubulong bulong ito na
umakyat papunta sa bahay ng Kapitan. Sinalubong siya ng Kapitan at inabot nito
ang kamay upang magmano ngunit tinanggihan ito ng Pari. Bagkus ay sinabi
kaagad nito na ang pakay niya ay makausap ng sarilinan ang kapitan. Dito ay sinabi
niya na hindi dapat maglihim ng kahit ano pa man sa kanya si Kapitan sapagkat
siya ang pangalawang ama ni Maria Clara. Dapat na ring itigil ang

pakikipagmabutihan ng dalaga sa binatang si Ibarra. Sinabihan din nito na and

Kapitan na hindi siya dapat maghangad ng kabutihan para sa kanyang mga kaaway.
Nakumbinsi ng pari ang kapitan kaya't pagka-alis ng nito, pinatay ng Kapitan ang
mga kandilang itinulos ni Maria Clara para sa paglalakbay ni Ibarra pauwi sa bayan
ng San Diego. Sa kabilang dako, nagtungo naman si Padre Sybila sa kumbento ng
Dominikano sa Puerta de Isabel II. Dinalaw niya ang matandang pari na may
matinding sakit. Ibinalita niya dito ang mga nakaraang kaganapan, katulad ng pangaaway na ginawa ni Padre Damaso sa bahay ni Kapitan Tyago. at ang pagpanig ng
Tinyente diumano sa kapitan-heneral at pakikipag-alyansa kay Padre Damaso.
Nakipagpalitan din ng saloobin ang matandang maysakit, at dito ay sinabi niya na
ang pagtaas ng buwis ang dahilan ng pagkaubos nang kanilang mga kayamanan.
Natututo na rin aniya ang mga Pilipino sa paghawak ng ari-arian.

Kabanata 10
- Ang San Diego

Ang San Diego ay isang maalamat na bayan sa Pilipinas, matatagpuan sa baybayin

ng lawa at may malalawak na kabukiran. Ang ikinabubuhay ng mga tao sa bayan na
ito ay pagsasaka at dahil sa kakulangan sa edukasyon at kaalaman sa
pagnenegosyo, nalalamangan sila ng mga dayuhang tsino. Kung pagmamasdan ang
buong bayan mula sa ituktok ng simbahan, kapansin pansin dito ang isang gubat na
nasa kalagitnaan ng kabukiran. Katulad ng ibang bayan sa Pilipinas, pinamumunuan
ito ng simbahan at sunud-sunuran lamang ang pamahalaan dito. Si Padre Damaso
ang kura paroko sa simbahan na iyon bago ito mailipat sa ibang bayan dahil sa
ginawa nito kay Don Rafael Ibarra. Iilan lamang ang may mataas na tungkulin at
kinikilala sa bayang iyon, ang mga Kastila at ilang mayayamang Pilipino. Ayon sa
alamat, may isang matandang Kastila ang dumating sa bayan ng San Diego,
matatas magtagalog at malalalim ang mga mata. Bumili siya ng gubat sa pook na
iyon at pinambayad ang kanyang mga ari-arian tulad ng damit, alahas at salapi.
Hindi nagtagal ay natagpuan ang matanda na nakabitin sa puno ng isang balete.
Ang pangyayaring ito ay naging sanhi ng pagkatakot ng mga tao doon kaya't
sinunog ng ilan ang mga damit ng matanda at itinapon naman ang kanyang mga
alahas sa ilog. Kalaunan, dumating ang anak ng matanda na nagngangalang
Saturnino. Pinagsikapan nitong sinupin ang mga naiwang ari-arian ng ama at
nakapag-asawa ng isang taga-Maynila. Dito rin sila nanirahan sa San Diego at
nagkaroon ng isang supling, si Don Rafael na siya namang ama ni Ibarra. Si Don
Rafael ay kinagiliwan ng mga magsasaka at dahil sa pagsusumikap nito, ang San
Diego ay naging bayan mula sa pagiging nayon. Kalaunan, ang pamumunong ito ni
Don Rafael ay naging ugat ng inggit at galit sa ilan niyang mga kaibigan.

Kabanata 11Ang mga Makapangyarihan

Mabibilang lamang ang mga tao na kinikilalang makapangyarihan o casique sa

bayan ng San Diego. Katulad ito ng Roma at Italya sa mahigpit na agawan sa
kapangyarihan sa pamumuno sa bayan. Hindi kabilang dito sina Don Rafael, Kapitan
Tyago, at ilang namumuno sa pamahalaan. Bagamat si Don Rafael ang
pinakamayaman sa bayan, ang iginagalang ng lahat at pinagkakautangan ng
marami, hindi pa rin siya ang nagmamay-ari ng kapangyarihan sa bayang iyon. Si
Kapitan Tyago na may mga ari-arian din at kabilang sa mataas na antas ng lipunan,
sinasalubong ng banda ng musiko, at pinagsisilbihan ng masasarap na pagkain ay
walang posisyon sa lipon ng mga makapangyarihan. Ang posisyon naman sa
pamahalaan tulad ng gobernadorcillo o kapitan sa bayan ay mabibili sa halagang
P5,000 at madalas pa na kagalitan ng alkalde mayor. Sino ba talaga ang
makapangyarihan sa San Diego? Walang iba kundi ang kura paroko sa simbahan at
ang Alperes na siyang puno ng mga gwardiya sibil. Ang kura paroko na si Padre
Bernardo Salvi, ang batang pransiskano na mukhang masasakitin at siyang pumalit
kay Padre Damaso. Higit na may kabaitan ito kumpara kay Padre Damaso, kung
meron mang naging kabaitan ang huli. Ang Alperes naman ay lasinggero,
mapambugbog sa asawa at malupit sa kanyang mga tauhan. Nakapag-asawa ito ng
Pilipina, si Donya Consolacion, na mahilig magkolorete sa mukha. Dahil sa agawang
ito sa kapangyarihan ng dalawang Kastila, natural lamang na may palihim na
hidwaang nagaganap. Ngunit sa publikong lugar ay ipinapakita ng dalawa ang
kanilang pakunwaring pagkakasunduan.

Kabanata 12
Araw ng mga Patay
Ang sementeryo ng San Diego ay matatagpuna sa isang malawak na palayan at
nababakuran ng lumang pader at kawayan. Masukal ang libingan at may malaking
krus na nakatirik sa kalagitnaan. Makipot ang daan patungo sa sementeryo,
maputik kapag tag-ulan at maalikabok naman kung tag-araw. Isang napakalakas na
ulan ang bumuhos ng gabing iyon, at dalawang tao ang abalang-abala sa
paghuhukay sa isang bahagi ng sementeryo. Ang isa ay batikang sepulturero at ang
kanyang katulong ay bago at hindi mapakali sa kanilang ginagawa. Hindi nito
maitago ang pandidiri at kinakalaban ang pagbaliktad ng sikmura sa pagdura at
paghitit ng sigarilyo. Sinaway ng batikang sepulturero ang kanyang kasama sa
pagrereklamo nito at pinagpatuloy ang paghuhukay hanggang sa maiahon ang

bangkay. Sariwa pa kasi ang bangkay na kanilang hinuhukay, sapagkat

dalawampung araw pa lamang itong naililibing mula ng mamatay. Sinusunod nila
ang pinag-utos ni Padre Garrote, na walang iba kundi si Padre Damaso, ang kura
paroko ng panahong iyon; na ilipat ang bangkay sa libingan ng mga Intsik. Ngunit
dahil sa kabigatan ng bangkay at sa malakas na buhos ng ulan, minarapat na
lamang nila na itapong ito sa lawa. Mabibilang lamang ang mga tao na kinikilalang
makapangyarihan o casique sa bayan ng San Diego. Katulad ito ng Roma at Italya
sa mahigpit na agawan sa kapangyarihan sa pamumuno sa bayan. Hindi kabilang
dito sina Don Rafael, Kapitan Tyago, at ilang namumuno sa pamahalaan. Bagamat si
Don Rafael ang pinakamayaman sa bayan, ang iginagalang ng lahat at
pinagkakautangan ng marami, hindi pa rin siya ang nagmamay-ari ng
kapangyarihan sa bayang iyon. Si Kapitan Tyago na may mga ari-arian din at
kabilang sa mataas na antas ng lipunan, sinasalubong ng banda ng musiko, at
pinagsisilbihan ng masasarap na pagkain ay walang posisyon sa lipon ng mga
makapangyarihan. Ang posisyon naman sa pamahalaan tulad ng gobernadorcillo o
kapitan sa bayan ay mabibili sa halagang P5,000 at madalas pa na kagalitan ng
alkalde mayor. Sino ba talaga ang makapangyarihan sa San Diego? Walang iba
kundi ang kura paroko sa simbahan at ang Alperes na siyang puno ng mga gwardiya
sibil. Ang kura paroko na si Padre Bernardo Salvi, ang batang pransiskano na
mukhang masasakitin at siyang pumalit kay Padre Damaso. Higit na may kabaitan
ito kumpara kay Padre Damaso, kung meron mang naging kabaitan ang huli. Ang
Alperes naman ay lasinggero, mapambugbog sa asawa at malupit sa kanyang mga
tauhan. Nakapag-asawa ito ng Pilipina, si Donya Consolacion, na mahilig
magkolorete sa mukha. Dahil sa agawang ito sa kapangyarihan ng dalawang
Kastila, natural lamang na may palihim na hidwaang nagaganap. Ngunit sa
publikong lugar ay ipinapakita ng dalawa ang kanilang pakunwaring
pagkakasunduan.

Kabanata 13
Mga Babala ng Bagyo
Dumating si Ibarra sa San Diego at kaagad na nagtungo sa sementaryo kasama ang
kanilang matandang katiwala. Agad nitong hinanap ang puntod ng ama na si Don
Rafael. Ayon sa kanyang katiwala, ang libingan ay tinamnan niya ng mga bulaklak
ng adelpa at sampaga. Nasalubong nina Ibarra ang sepulturero at tinanong nila ito
ang libingan ng kanyang ama. Pinagtapat naman ng sepulturero na itinapon ang
bangkay sa lawa dahil sa kabigatan nito at hindi na nailibing sa libingan ng mga
Intsik, ang bagay na pinag-utos ng kura paroko. Higit na ikinasindak ito ni Ibarra at
ang matandang katiwala ay napaiyak sa narinig. Sa matinding galit at poot ay
iniwan ni Ibarra ang kausap at ng makasalubong niya si Pari Salvi ay hindi nito

napigilang daluhungin ang pari. Humingi ng paliwanag si Ibarra sa pari kung bakit
nagawa nitong lapastanganin ang bangkay ng kanyang ama. Ipinaalam naman ng
huli na ang may kagagawan niyon ay si Padre Damaso.

Kabanata 14 - Si Tasyo, ang Baliw o ang Pilosopo

Nang araw na iyon ay dumalaw din sa libingan si Pilosopo Tasyo upang hanapin ang
puntod ng kanyang asawa. Si Don Anastacio ay kilala sa bansag na Pilosopo Tasyo,
kilala ng lahat ng tao sa San Diego sa kakaiba nitong personalidad. Lagi itong laman
ng lansangan at lakad ng lakad. Marami rin itong sinasabing pananaw tungkol sa
pulitika at lipunan, bagay na hindi nauunawaan ng karamihan kayat tinawag nila
itong baliw. Matalino ang matanda at matalinghaga kung manalita. Galing siya sa
isang mayamang pamilya at nag-aral ito sa unibersidad ng San Jose. Pinahinto ito
ng kanyang ina sa pag-aaral sa paniniwalang ang katalinuhan nito ang magiging
dahilan upang makalimutan ang Diyos. Minarapat din ng kanyang ina na mag-pari
na lamang ang binata, bagay ni sinuway naman ng Pilosopo at bagkus ay nagasawa na lamang. Pagkalipas ng isang taon ay nabiyudo ang Pilosopo at sa halip na
mag-asawang muli ay inilaan na lamang sa pagbabasa ng mga aklat hanggang sa
mapabayaan na nito ang minanang kabuhayan mula sa kanyang ina. Kapansin
pansin ang kakaibang kasiyahan sa mukha ni Pilosopo Tasyo sa kabila ng
papadating na unos at pagguhit ng matatalim na kidlat sa kalangitan. Matalinghaga
rin ang kanyang sagot sa mga taong nagtataka sa kanyang reaksyon, na ang bayo
ang siyang lilipol sa mga tao at hangad niya ang pagkakaroon ng delubyo na siyang
lilinis sa sanlibutan. Suhestyon din niya sa kapitan ang pagbili ng tagahuli ng kidlat
imbes na mga paputok at kwitis. Hindi rin nito sinang-ayunan ang pagpapatugtog
ng mga batingaw sapagkat mapanganib ito kapag kumukulog. Pinagtawanan naman
siya ng bawat makarinig. Tumuloy naman ang Pilosopo sa simbahan at doon ay
naabutan niya ang dalawang bata at sinabihan niya ito na kung maari ay umuwi sila
sa kanilang ina dahil ang huli ay naghanda ng isang espesyal na hapunan. Bagay na
bagamat natuwa ang mga bata ay tumanggi ang mga ito dahil na rin sa tungkulin
sa simbahan. Patuloy na naglakad lakad si Tasyo hanggang sa makarating sa bahay
ni Don Filipo at Aling Doray. Napag-usapan nila ang pagdating ni Ibarra sa bayan at
nabanggit ng Pilosopo na naramdaman niya ang paghihinagpis ni Ibarra ng
malaman ang sinapit ng kanyang ama. Sinabi rin nito na isa siya sa anim na taong
nakipaglibing sa ama nito. Napadako ang kanilang usapan patungkol sa purgatoryo,
isang bagay na hindi pinaniniwalaan ng Pilosopo at pinaniniwalaan naman ng
marami. Hindi man siya naniniwala dito ay nirerespeto naman niya ang pananaw ng
relihiyon na ito ay gabay upang ang tao ay mabuhay ng malinis. Kalaunan ay

nagpaalam na ang matanda at masiglang masiglang lumakad palayo sa gitna ng

matatalim na kidlat at dumadagundong na kulog.

Kabanata 15
Ang Mga Sakristan

Ang dalawang sakristan ay sina Crispin at Basilio, mga anak ni Sisa at siyang
kausap ni Pilosopo Tasyo sa simbahan. Hinabilin ng huli ang inihandang hapunan ng
kanilang ina. May matinding suliraning hinaharap ang dalawang musmos at ito ay
lubos na nagdudulot ng kawalang pag-asa sa magkapatid, lalo na kay Crispin, ang
nakababata sa dalawa. Pinagbintangan kasi siya ng Pari na nagnakaw ng dalawang
onsa o halagang P32.00. Ang sahod lamang nila ay dalawang piso sa isang buwan,
kung kayat hindi niya mababayaran ang nawawalang salapi, at ang pataw na multa
ng tatlong beses. Hiniling nito sa kanyang kuya na tulungan siyang bayaran ang
ibinibintang sa kanya ng pari, bagay naman na tinutulan ni Basilio dahil na rin sa
kailangan niya itong ibigay sa kanilang ina upang may makain. Nahiling tuloy ni
Crispin na mabuti pang lahat sila ay magkasakit. Nangulila din ang bata sa kanyang
ina, na kung ito ay kapiling nila tiyak niyang ipagtatanggol sila nito sa kalupitan ng
mga pari. Naisip rin niya na mabuti pa nga ay ninakaw na lang niya ang
nawawalang pera at ng sa gayon ay maibabalik pa niya ito at mamatay man siya sa
palo ay may maiiwan naman siya sa kanyang ina at kapatid. Nag-aalala naman si
Basilio sa galit ng ina kapag nalaman nito na napagbintangang magnanakaw ang
kanyang kapatid. Buo naman ang tiwala ni Crispin na hindi maniniwala ang kanilang
ina na ginawa niya iyon, dahil ipapakita niya ang maraming latay sa buo niyang
katawan dahil sa palo ng kura, pati ang bulsa niyang butas. Sasabihin rin niya na
ang tangi niyang pera ay isang kuwalta lamang na aginaldo sa kanya noong
nakaraang pasko, at pati ito ay pinag-interesan ng ganid na prayle. Bukod sa mga
palong tinatamo ni Crispin, gutom na gutom na rin siya sapagkat hindi na siya
pinapakain mula ng siya ay pagbintangan. Patuloy na nag-uusap ang magkapatid
tungkol sa kanilang kalagayan at hindi nila namalayan ang pagpanhik ng sakristan
mayor. Narinig nito ang kanilang pag-uusap at nagpupuyos ito sa galit. Pinagmulta
niya si Basilio dahil daw sa salang maling pagpapatugtog nito sa kampana. Sinabi
naman nito kay Crispin na hindi siya makakauwi hanggat hindi niya ibinabalik ang
ninakaw na salapi. Tinangkang mangatwiran ni Basilio, bagay na nakapagpahamak
pa sa kanya sapagkat hindi siya papauwiin hangang hindi ika-sampu ng gabi. Ang
desisyon ng sakristan ay lubhang mapanganib para kay Basilio sapagkat mahigpit
na ipinapatupad ng guwardiya sibil na bawal ng maglakad ang sinuman bago

sumapit ang ika-siyam ng gabi. Pagkasabi nito ay kinaladkad na ng sakristan si

Crispin at hindi na magawang makiusap ni Basilio sa pangamba at awa sa kapatid.
Dinig na dinig nito ang pagpapalahaw at daing ng kapatid dahil sa sakit na
nararamdaman. Wala siyang magawa kundi ang matulala at balutin ng matinding
paghihinagpis, awa, at kawalang pag-asa na may magawa siya para tulungan at
baguhin ang kalagayan ng kapatid. Sa kabila ng kamusmusan ng kaisipan ay
tumindi ang pagnanais na makapag-araro sa bukid upang maka-alis sa kalupitan ng
simbahan. Kasabay ng pagtila ng ulan ay ang pagpapatihulog ni Basilio mula sa
bintana ng kampanaryo gamit ang lubid ng kampana.

Kabanata 16
Si Sisa
Sa isang maliit na dampa sa labas ng bayan ay abalang abala si Sisa, ang butihing
ina nila Crispin at Basilio. Makikitang salat na salat siya sa kabuhayan, at ang likas
na ganda nito ay pinatanda ng panahon at pagdurusa. Nakapag-asawa siya ng
isang lalaking walang idinulot sa kanya kundi dalamhati. Gabi gabi itong
nagsusugal, iresponsable, tamad, at nagpapalaboy laboy sa lansangan. Wala itong
pakialam sa buhay nilang mag-iina, bagkus ay nakukuha pa siya nitong bugbugin
kapag ito ay umuuwi. Si Sisa naman ay patuloy na tinitiis na lamang ang ugali ng
kanyang asawa at patuloy pa rin niya itong minamahal na animoy ay diyos.
Naghanda ng masarap na hapunan si Sisa para sa kanyang mga anak. Bagay na
hindi nila madalas matikman sa kanilang buhay. Inihain niya ang paborito ng mga
bata: tuyong tawilis at sariwang kamatis para kay Crispin; at tapang baboy-damo at
isang hita ng patong bundok naman para kay Basilio, mula sa kagandahang loob ni
Pilosopo Tasyo. Sa kasamaang palad, ang naunang dumating ay ang kanyang asawa
na walang pakundangang inubos ang inihain niya para sa kanyang mga anak. Hindi
man lang nito itinanong ang kalagayan nilang mag-iina at bagkus ay inihabilin pa na
bigyan siya ng kwarta mula sa kita ng dalawang bata. Walang nagawa ang martir
na si Sisa kundi maghinagpis sa pag-ala-ala na wala na ang masarap na hapunan na
inihanda niya para sa kanyang mga anghel. Nagluto siyang muli upang kahit
papaano ay may makain ang mga bata pagdating nito mula sa simbahan. Makalipas
ang matagal na sandali at pagkainip sa paghihintay ay nakarinig siya ng malalakas
na tawag mula kay Basilio.

Kabanata 17
Si Basilio

Duguan si Basilio nang dumating ito sa kanilang tahanan. Pinagtapat nito sa Ina na
siya ay hinabol ng mga gwardiya sibil at nadaplisan ng bala sa ulo. Hindi nito
nagawang huminto sa paglalakad sa takot na ikulong at paglinisin sa kuwartel.
Sinabi rin nito sa ina na sabihing nahulog na lamang siya sa puno kaysa ipagtapat
ang tunay na nangyari. Napag-alaman din ni Sisa na napag-bintangan si Crispin na
nagnakaw ng dalawang onsa, at nabaghan ang puso ni Sisa dahil sa awa sa
kanyang anak. Lingid sa kanyang kaalaman ang mga parusang tinatamasa ni
Crispin sa kamay ng Sakristan. Nawalan naman ng gana si Basilio na kumain at
bagkus ay nag-alala ng todo sa kanyang ina ng malaman nito na dumating ang
kanyang ama. Alam kasi nito ang pambubugbog na ginagawa ng ama sa kanyang
ina. Sa hinagpis at galit ni Basilio ay naisambulat nito na mabuti pang mawala na
ang kanyang ama at mabuhay silang tatlo na lamang. Sa ganitong kalagayan ay
mabubuhay pa sila ng maayos, na siya namang pinagdamdam ni Sisa. Para sa
kanya, sa kabila ng ugali ng kanyang asawa ay mamarapatin pa rin niyang
magkakasama silang lahat. Nakatulugan ni Basilio ang kanyang mga alalahanin at
pagod. Binangungot ito sa kalagitnaan ng tulog sapagkat nakita niya sa kanyang
panaginip ang pambubugbog ng kura at sakristan mayor kay Crispin. Pinalo nila ng
yantok si Crispin sa ulo hanggang ito ay duguang humandusay sa lapag. Nagising si
Basilio sa yugyog ng kanyang ina, at pinagtapat na lamang niya ang pangarap niya
para sa kanyang ina at kapatid. Nais niyang huminto na sa pagsasakristan kasama
ni Crispin, magpapastol siya ng baka at kalabaw na pag-aari ni Ibarra, at pagsapit
niya ng edad na kaya na niyang mag-araro sa bukid, siya ay hihiling ng kapirasong
lupa para sakahin. Pauunlarin niya ang sakang iyon hanggang sa umunlad ang
kanilang buhay. Pag-aaralin din niya si Crispin kay Pilosopo Tasyo at ang kanyang
ina ay hihinto na sa pananahi. Bagamat nagpakita ng pagkatuwa ang kanyang ina,
lihim naman itong nasasaktan dahil hindi na sinama ni Basilio ang kanyang ama sa
mga plano nito.

Kabanata 18
Mga Kaluluwang Naghihirap

Si Padre Salvi ay matamlay na nagdaos ng misa ng araw na iyon. Abala ang mga
matatanda sa bayan tungkol sa nalalapit na kapistahan habang naghihintay na
makausap ang Padre. Nais nilang malaman kung sino ang magmimisa, kung si Padre
Damaso ba or si Padre Martin o ang coordinator? Napag-usapan ng mga matatanda
ang tungkol sa pagbili ng indulgencia para sa kaligtasan ng mga namatay na
kaanak na patuloy na nagdurusa sa purgatoryo. Ang isang indulgencia ay katumbas

ng mahigit isang libong taon na kaligtasan mula sa pagdurusa sa purgatoryo. Sa

kanilang pagpapalitan ng kuro-kuro ay hindi nila namalayan ang pagdating ni Sisa.
May dalang handog si Sisa para sa mga prayle. Nag-ani siya ng mga sariwang gulay
mula sa kanyang mga tanim at pako na paborito ng kura. Tumuloy na si Sisa sa
kusina ng kumbento upang iayos ang kanyang mga dala. Hindi man lamang siya
pinansin ng mga sakristan at mga tauhan sa kumbento. Sa huli ay nakausap ni Sisa
ang tagapagluto. Napag-alaman niya na maysakit ang pari at hindi niya ito
makakausap. Nagimbal din siya sa nalaman na si Crispin ay tumakas kasama ng
kanyang isa pang anak pagkatapos nitong magnakaw ng dalawang onsa. Alam na
ito ng mga gwardiya sibil at kasalukuyan itong papunta sa kanilang bahay upang
hulihin ang kanyang mga anak. Tinuya rin siya nito na hindi niya naturuan ng
kabutihang asal ang magkapatid at higit sa lahat ay nagmana ang mga ito sa
kanyang walang kwentang asawa.

Kabanata 19
Mga Suliranin ng Isang Guro
Nagkita sa tabi ng lawa si Ibarra at ang guro sa San Diego. Itinuro ng huli kung saan
naitapon ang bangkay ng kanyang ama at isa si Tinyente Guevarra sa iilang
nakipaglibing. Isinalaysay ng butihing guro ang ginawang pagtulong ni Don Rafael
sa ikauunlad ng edukasyon at naitulong nito sa kanyang kapakanan. Si Don Rafael
kasi ang tumustos sa kanyang mga pangangailangan sa pagtuturo nuong siya ay
nagsisimula pa lamang. Naisalaysay ng guro ang mga suliraning kinakaharap ng
San Diego tungkol sa edukasyon. Isa na dito ang kawalang ng panggastos para sa
mga kagamitan sa pag-aaral, ang kawalan ng silid aralan na akma upang makapagaral ng walang balakid ang mga bata, ang kakaibang pananaw ng mga pari sa
paraan ng pagtuturo, ang mga patakaran ng simbahan tungkol sa nilalaman ng
kanyang mga aralin, at ang kawalan ng pagkakaisa ng mga magulang ng mag-aaral
at ng mga taong may katungkulan. Ang mga libro ay nasusulat sa Kastila at kahit
anong tyaga ng guro na iaral sa kanyang mga estudyante ang nilalaman ng
babasahin, pilit itong pinanghihimasukan ni Padre Damaso. Madalas din itong
mamalo at pagmumurahin ang mga bata kapag nakarinig ito ng ingay mula sa tapat
ng kwadra, kung saan nag-aaral ang mga bata dahil nga sa walang silid-aralan. Ang
mga magulang naman ay pinapanigan ang mga pari tungkol sa pagpalo bilang
epektibong paraan ng pagdedesiplina at pagtuturo. Ang pakikialam ng Pari, at ang
maraming mga balakid sa pagtuturo ang naging sanhi upang magkasakit ang guro.
At nang siya ay bumalik upang magturong muli, higit pang nabawasan ang bilang
ng kanyang mga mag-aaral. Laking pasasalamat niya ng hindi na si Padre Damaso
ang kura sa San Diego, kayat minabuti niyang iangkop ang nilalaman ng mga aralin
sa kalagayan ng kanyang mga mag-aaral. Bagamat nagkaroon siya ng kalayaan

para iangkop ang kanyang mga aralin, higit pa ring pinahalagahan ng simbahan ang
pagtuturo tungkol sa relihiyon. Sa mga binanggit na ito ng guro, nangako naman si
Ibarra na gagawin ang kanyang makakaya upang matulungan ang guro at maiangat
ang kalagayan ng edukasyon sa bayan. Kanya itong babanggitin sa araw ng pulong
sa paanyaya ni Tinyente Mayor.

Kabanata 20
Ang Pulong sa Tribunal
Ang tribunal ang tanging bulwagan na nagsisilbing lugar para sa pagpupulong at
pag-uusap ng mga makapangyarihan at mayayaman sa bayan. Panauhin noong
araw na iyon sina Ibarra at ang guro. Nahahati ang mga nasa pulong sa dalawang
kinatawan o lapian: ang conserbador na siyang pangkat ng mga matatanda na
pinamumunuan ng Kabesa at ang liberal na binubuo naman ng mga kabataan sa
pamumuno ni Don Filipo. Ang mga paksa ng pagpupulong na iyon ay tungkol sa
gaganaping kapistahan labing-isang araw mula sa araw na iyon, mga programa at
aktibidad na gagawin para sa pista, at ang pagtatayo ng paaralan para sa bayan.
Sinamantala ng mga mayayaman sa bayan ang pulong na iyon upang
makapagtalumpati kahit na walang katuturan ang ibang mga pinagsasabi. Katulad
na lamang ni Kapitan Basilyo na nakalaban ni Don Rafael. Sinalungat naman ito ni
Don Filipo na nagmungkahi na bawat gawain ay dapat may talaan ng mga gastos.
Dapat din magpagawa ng isang malaking tanghalan sa plasa at magtanghal ng
palatuntunan tulad ng komedya sa loob ng isang linggo. Binanggit din ni Don Filipo
ang pagkakaroon din ng paputok upang maging lalong kasiya siya ang pista. Hindi
naman lahat ay sumang-ayon sa kanyang mungkahi. Nagbigay naman ng panukala
ang Kabesa na nagsabing marapat na tipirin ang pagdiriwang, dapay ay wala na
ring paputok at ang mga gaganap sa programa ay dapat mga taal na taga San
Diego. Ang sentro din ng pagtatanghal ay dapat mga sariling ugaling Pilipino.
Walang bisa ang mga panukalang inihandog ng magkabilang pangkat sapagkat
nakapagdesisyon na ang kura tungkol sa pista. Ang mga gagawin ay anim na
prusisyon, tatlong sermon, tatlong misa mayor at isang komedya.

Kabanata 21
Mga Pagdurusa ni Sisa

Sa narinig mula sa kusinero ay kumaripas ng takbo si Sisa pauwi sa kanilang bahay.

Hindi mawala sa kanyang isipan ang mga pangitain na dadamputin ng mga
gwardiya sibil ang kanyang mga anak at ang bintang na pagnanakaw ng salapi ng
dalawang bata. Namataan niya ang mga gwardya sibil na papalayo sa kanilang
bahay, bagay na nakagaan sa kanyang takot sapagkat hindi nito kasama ang
kanyang mga anak. Nang magpang-abot sila ng gwadiya sibil sa daan, pilit siyang
pinaamin na ilabas ang dalawang onsang ninakaw ng kanyang mga anak. Bingi ang
mga gwardiya sibil sa kanyang pagmamakaawa at pangangatwiran kung kaya't
kinaladkad siya ng mga ito papuntang kwartel. Hiyang- hiya si Sisa habang
kinakaladkad ng mga gwardiya sibil sa harap ng taong-bayan, lalo na ng sa oras na
iyon ay natapat na tapos na ang misa at ang mga tao ay kasalukuyang lumalabas
ng simbahan. Lahat ay napapatigil sa nagaganap na eksena sa lansangan at walang
magawa si Sisa kundi panghinaan ng loob at mag-iiyak. Pagdating sa kwartel ay
inihagis siya ng mga ito at nagsumiksik na lamang siya sa isang sulok. Bingi ang
lahat sa kanyang pakiusap at pagmamakaawa. Tanghali na ng pakawalan siya ng
Alperes. Umuwi si Sisa sa kanilang bahay at muling hinanap ang kanyang mga
anak. Ngunit ala ni anino o tinig ng mga bata kahit sa bakuran. Pumanhik muli siya
ng bahay at namataan niya ang punit na damit ni Basilio na may bahid ng dugo.
Hindi niya matanggap ang nasilayan at nilamon ng pighati ang kanyang katinuan.
Nagpalaboy-laboy siya sa lansangan habang sinasambit ang pangalan ng kanyang
mga anak.

Kabanata 22
Liwanag at Dilim
Ito ang araw ng pagdating ni Maria Clara at ni Tiya Isabel sa San Diego upang
mamalagi doon para sa pista ng bayan. Kumalat ang balita ng kanyang pagdating
sapagkat kinagigiliwan siya lahat ng mga tao doon. Kumalat din ang madalas na
pagkikita nila ni Ibarra, bagay na ikinagalit ni Padre Salvi. Napapansin naman ni
Maria Clara ang pagbabago ng kilos at mga titig nito tuwing siya ay kaharap. Plano
ng magkatipan na magkaroon ng piknik sa ilog kasama ang kanilang mga kaibigan.
Iminungkahi ni Maria Clara na huwag ng isama si Padre Salvi sapagkat siya ay
nababahala kapag ito ay nasa paligid niya. Hindi naman ito napagbigyan ni Ibarra
dahil sa hindi ito magandang tingnan. Habang nag-uusap ang dalawa ay dumating
naman si Padre Salvi kung kaya't nagpaalam na si Maria upang mamahinga.

Inimbitahan ni Ibarra si Padre sa piknik at kaagad naman itong sinang-ayunan ng

kura. Pagkalipas ng ilang oras ay umuwi na rin si Ibarra. Sa kanyang paglalakad ay
nakasalubong niya ang isang lalaking humihingi ng tulong. Pinaunlakan naman siya
ni Ibarra.

Kabanata 23
Ang Piknik

Madaling araw pa lamang ay masigla ng nagsisigayakan ang mga kababaihan at

kabinataan para sa kasiyahan sa araw na iyon. Magkakasamang naglalakad ang
mga kababaihan, hiwalay sa kalalakihan. Kasama rin sa piknik na iyon ang mga
kawaksi at matatandang babae. Sasakay sila sa dalawang bangka habang
mangingisda sa ilog. Magkakasama ang matatalik na magkaibigan na sina Maria
Clara, Iday, Victorina, Neneng at Sinang sa isang bangka. Hindi mapigilan ang
kanilang mga tawanan at kwentuhan, bagay na nag-uudyok kay Tiya Isabel upang
sila ay sawayin. Makalipas ang ilang sandali ay nagkaroon ng butas ang bangkang
sinasakyan ng mga kalalakihan kung kaya't sila ay napalipat sa bangka ng mga
dalaga. Nagkaroon naman ng katahimikan sa panig ng mga dalaga sapagkat sila ay
inatake ng hiya. Si Elias naman ay patuloy lamang sa pagsagwan sa bangka. Upang
hindi mainip at maaliw ang lahat, umawit si Maria ng Kundiman at ang lahat ay
parang idinuyan sa awitin. Malapit ng maluto ang agahan, kung kaya't gumayak na
ang mga kalalakihan upang mangisda. Sa kasamaang palad, ni isang isda ay wala
silang nahuli sapagkat may buwayang naroroon. Nabahala ang mga kababaihan sa
paglitaw ng buwaya at lalo na ng nilundag ito ni Elias. Naglaban ang dalawa sa ilog,
ngunit higit na malakas ang buwaya. Kagyat namang lumundag si Ibarra sa tubig
upang tulungan si Elias. Napatigagal naman si Maria sa ginawang iyon ni Ibarra, at
tila ba tumigil na rin ang kanyang paghinga. Natalo naman ng dalawa ang buwaya
at nagpatuloy sila sa pangigisda hanggang sa sila ay makahuli ng sariwang isda.
Masayang nag-pananghalian ang mga magkakaibigan sa ilalim ng mga puno
malapit sa batisan.

Kabanata 24
Sa Kagubatan

Maagang nakapagmisa si Padre Salvi at kaagad na nag-almusal, ngunit hindi na nito

tinapos ang pagkain at nagpunta na ito sa lugar ng piknik sakay ng karwahe.
Malayo pa ay pinahinto na niya ang karwahe upang sa gayon ay malayang
makapanood ng lihim sa mga kadalagahan. Hindi naman siya nabigo sa ninais na
mangyari, nakita nga niya ang mga dalaga at masayang pinagmamasdan ang mga
binti at sakong ng mga ito habang nagkakatuwaan. Pinigil na lamang ng pari ang
kanyang sarili na sundan pa ang mga ito kung kaya't hinanap na lamang niya ang
mga kalalakihan. Pagkapananghalian ay nag-usap-usap ang mga nagpiknik.
Nabanggit ni Padre Salvi na may tumampalasan kay Padre Damaso kaya't
nagkasakit ito. Nagkataon na dumating si Sisa at nais ni Ibarra na siya ay pakainin
ngunit dala ng pagkawala ng katinuan nito ay tumalilis itong papalayo sa pangkat.
Nabanggit din ang pagkawala ng mga anak ni Sisa, kung saan nagkaroon ng
matinding pagtatalo sina Don Filipo at Padre Salvi. Ikinatwiran ng una na higit pang
pinahalagahan ang dalawang onsa kaysa sa pagkawala ng mga bata. Pumagitna na
sa Ibarra sa dalawa upang hindi na umabot sa sakitan ang dalawa. Lumayo si Ibarra
at nakiumpok sa mga binata at dalagang naglalaro ng Gulong ng Kapalaran.
Itinanong ni Ibarra sa Gulong kung may mga katuparan ang kanyang binabalak.
Natapat naman ang dais sa sagot na pangarap lamang. Hindi ito sinang-ayunan ni
Ibarra sapagkat mayroon na siyang katibayan at pahintulot sa pagpapatayo ng
bahay-paaralan. Hinati ni Ibarra ang kasulatan at ibinigay kay Maria Clara at Sinang.
Dumating naman si Padre Salvi at walang hudyat na pinunit nito ang aklat. Aniya,
malaking kasalanan ang maniwala sa nilalaman nito. Ikinainis naman ito ni Albino at
isinagot sa kura na mas malaking kasalanan ang kanyang pakikialam sa pag-aari ng
iba. Lumayas naman kaagad ang kura at padabog na bumalik ng kumbento.
Makalipas ang ilang sandali ay dumating naman ang mga gwardya sibil at sarhento.
Hinahanap nila si Elias kay Ibarra sapagkat ito ang nanakit kay Padre Damaso.
Kinuwestyon din nila si Ibarra sa pagkupkop niya kay Elias, bagay na sinalungat ni
Ibarra at sinabing walang karapatang kwestyunin ninuman ang kanyang desisyon
kung sino ang nais niyang imbitahin sa kanyang tahanan. Hinalughog ng gwardya
sibil ang kagubatan ngunit ala silang nakitang Elias.

Kabanata 25
Sa Tahanan ng Pilosopo
Sinadya ni Ibarra si Pilosopo Tasyo sa kanyang tahanan upang humingi ng payo
tungkol sa paaralan na nais niya ipasimulan. Nadatnan niya itong abalang-abala sa
pagsusulat ng hieroglyphics sa wikang Tagalog. Napansin naman siya ng matanda
at siya ay inanyayahan nito. Binanggit ni Pilosopo na ang kanyang mga sinusulat ay

walang makakaunawa sa ngayon sapagkat ang mga susunod na henerasyon ang

tanging makauunawa ng kanyang saloobin. Ayon sa kanya, ang mga susunod na
salinlahi ay mga walang piring sa mata at gising sa nangyayari sa lipunan.
Nabanggit ni Ibarra na kahit siya ay dito ipinanganak at lumaki, ramdam niya na
palagay ng mga tao na siya ay dayuhan lamang. Kung kaya't kailangan niya ang
payo ng matanda sapagkat ito ay higit na kilala ng mga tao. Sumalungat naman si
Pilosopo at iminungkahi na dapat niyang isangguni ang kanyang mga binabalak sa
mga kinikilalang tao sa lipunan, katulad ng Kura. Magbigay man ng masasamang
payo ang mga makapangyarihan sa bayan, maipapakita naman ni Ibarra na ang
kanyang mga binabalak at ginagawa ay ayon sa pinagkasunduan ng mga
makapangyarihang tao sa bayan. Mainam pa na pakunwari na lamang siyang
sumunod kaysa maging kalaban pa niya ang mga iyon. Hindi naman ito lubos na
sinang-ayunan ni Ibarra sapagkat naniniwala siyang ang matuwid na layunin ay
hindi na kailangang balutan ng baluktot na gawain. Buo ang paniniwala ni Ibarra na
sasang-ayunan siya ng pamahalaan at ng mga tao sa bayan sapagkat ang kanyang
ninanais ay ang kapakanan ng nakararami. Hindi siya makumbinsi ni Pilosopo Tasyo
na ang kapangyarihan ng simbahan ay higit pa sa kakayahan ng pamahalaan. Lalo
na ang pagsasabi niya dito na kung nais niyang matupad ang kanyang mga balakin
ay marapat na yumuko muna siya sa mga may kapangyarihan kung ayaw niyang
walang mangyari sa kanyang mga balakin. Hindi matanggap ni Ibarra ang mga
sinabi sa kanya ni Pilosopo Tasyo, sapagkat ang kanyang mga pananaw ay
ideolohiyang liberal, na kanyang nakamulatan sa pag-aaral sa Europa. Ang mga
ganitong prinsipyo ay hindi pa katanggap-tanggap sa simbahan na siyang
nagmamay-ari ng lahat, pati ang buhay ng mga tao sa kanilang nasasakupan.
Inihalimbawa ni Pilosopo Tasyo ang kalagayan ni Ibarra sa mga halaman: sa rosas
na yumuyuko rin sa hangin kapag hitik na ito sa mga bulaklak at kung hindi ito ay
mababali lamang; at sa puno ng makopa na kailangan pa niyang tukuran upang
kumapit ang mga ugat nito sa lupa dahil kung hindi niya ito gagawin ay ibubuwal
lamang ito ng hangin. Ganito rin si Ibarra sa kanyang pananaw. Isa siyang punong
itatanim sa mabatong lupain na nagmula pa sa bayan ng Europa- kailangan niya ng
makakapitan at masasandalan. Aniya, hindi kaduwagan ang pagyuko sa
kapangyarihan, ang pagyuko at pag-iwas sa dumarating na punlo, mas mainam iyon
kaysa salubungin ang mga bala ng baril at tuluyan ng hindi makabangon. Naglaro
sa isipan ni Ibarra na paano kung hindi lubos ang pagtulong ng simbahan sa
kanyang mga balakin dahil na rin sa ang karunungan ay kaagaw ng simbahan sa
pagpapayaman at kung may maiiwan ba siyang legacy sa kanyang mga binabalak
para sa bayan. Binigyan naman siya ng inspirasyon ni Pilosopo Tasyo sa pagsasabi
nito na hindi man siya magtagumpay ay may uusbong na pananim na siyang
magpapatuloy ng kanyang mga nasimulan. Nagpaalam na si Ibarra pagkapahayag
nito kay Pilosopo Tasyo sa kanyang pakay sa kura.

Kabanata 26
Ang Bisperas ng Pista

Bisperas ng Pista ng San Diego tuwing ika-10 ng Nobyembre. At sa bisperas pa

lamang ng Pista ay nakahanda na ang lahat. Nagagayakan ang mga bahay ng
kanilang mga pinakagarbong palamuti, kurtina at iba't-ibang dekorasyon at pati na
mga minana at antigong kagamitan. Ang hapag-kainan naman ng mga mayayaman
ay punong-puno ng mga iba't-ibang masasarap na putahe, kakanin, panghimagas at
mga inangkat at mamahaling mga alak mula pa sa Europa. Inilalaan ang mga
pagkaing ito para sa lahat, kahit na taga-ibang bayan upang maging masaya ang
kapistahan. Ang bawat sulok ng bahay ay malinis at makintab, sadyang
pinaghandaan at iginayak para makita ng lahat. Maya't maya rin ang pagpapaputok
ng kwitis, batingaw ng kampana at tugtugan ng mga banda ng musiko. Ang plasa
naman ng San Diego at mga matataong lugar ay pinalamutian ng arkong kawayan,
pati na rin ang harapan ng simbahan na nilagyan ng tolda para sa prusisyon. May
tanghalan din na nakalaan para sa pagtatanghal ng komedya at iba pang
palatuntunan. May partisipasyon sa kasayahan ang mga mayayaman sa Sa Diego,
tulad ni Kapitan Tiago at Kapitan Joaquin, ang intsik na si Carlos, at iba pa. Si Padre
Damaso naman ang nakalaang magmisa sa umaga. Ang mga magsasaka at
mahihirap ay iginayak ang kanilang mga pinaka-mainam na ani upang ihandog sa
mga may-ari ng kanilang bukirin. Kasalukuyan namang tinatapos ang bahaypaaralan na pinapagawa ni Ibarra malapit sa kanyang tahanan sa pamamatnubay ni
Nol Juan. Sagot niyang lahat ang gastos dito, at magalang na tinanggihan ang alok
na tulong ng mga mayayaman at ng pari. Ang bahay-paaralan na kanilang itinatayo
ay katumbas ng mga paaralan sa Europa, hiwalay ang mga babae sa lalaki, may
lugar para sa pagtatanim ng puno at gulay, may bodega at mayroon ding silid pangdisiplina sa mga batang mag-aaral. Marami ang humanga sa kanyang ginawa ngunit
marami din naman ang palihim niyang naging kaaway.

Kabanata 27
Sa Pagtatakipsilim
Sadyang hinigitan ni Kapitan Tyago ang paghahanda sa kapistahan sapagkat
ikinasisiya niya ang mabangong pagtanggap ng mga tao kay Ibarra na kanyang
mamanugangin, lalo na at kahit sa Maynila ay tanyag na tanyag ang binata. Sa
ganitong pagkakataon ay kasama siyang mapupuri sa mga pahayagan. Samu't

saring pagkain at inumin na inangkat pa mula sa ibang bansa ang nasa kanyang
tahanan. Pinasalubungan din niya si Maria ng mga kagamitang may mamahaling
bato. Nagkita sina Ibarra at Kapitan Tyago ng bandang hapon. Nagpa-alam naman si
Maria na mamasyal kasama ang mga kaibigan nitong dalaga, at kinumbida ng mga
ito si Ibarra, na pinaunlakan naman ng huli. Inanyayahan ni Kapitan si Ibarra na
duon na maghapunan sapagkat darating si Padre Damaso, na magalang namang
tinanggihan ni Ibarra. Lumakad na ang magkatipan kasama ang mga kadalagahan.
Napadaan sila sa kanilang kaibigan na si Simang at ito ay sumama rin sa kanila na
mamasyal. Nang marating nila ang liwasang bayan, sinalubong sila ng isang
ketongin na pinandidirihan ng lahat. Nahabag naman si Maria at binigay niya dito
ang iniregalo ng kanyang ama sa kabila ng pagtataka ng kanyang mga kasama.
Lumapit naman ang walang katinuan na si Sisa at kinausap ang ketongin. Itinuro
nito ang kampanaryo at sinabing anduon ang kanyang mga anak, at pagkasabi nito
ay umalis ng pakanta-kanta. Lumisan na rin ang ketong na dala ang bigay sa kanya
ni Maria. Napag-isip isip ni Maria na marami pala ang mga mahihirap at kapus-palad
at iyon ay naging lingid sa kanyang kaalaman.

Kabanata 28
Sulatan

Ang pagsusulatan ay isang kaugaliang Pilipino at ang paraan ng ligawan noong

kapanahunan ni Rizal. Buod. Katulad ng inaasahan, nalathala sa pahayagan sa
Maynila ang mga naganap sa kapistahan ng San Diego. Iniulat ang marangyang
kapistahan at mga tanyag na tao sa San Diego, pati na rin ang mga musiko, at mga
palatuntunang naganap. Kasama rin sa balita ang mga pari sa bayan, ang
komedyang naganap at mga mahuhusay nitong artista, na tanging mga Kastila
lamang ang nasiyahan sapagkat ang komedyang iyon ay idinaos sa wikang Kastila.
Ang mga Pilipino naman ay nasiyahan sa komedyang Tagalog. Hindi naman dumalo
si Ibarra sa mga palabas na iyon. Kinabukasan ay nagkaroon ng prusisyon para sa
mga santo at santa. Nagkaroon din ng misa na pinamunuan ni Padre Manuel Martin.
Nagkaroon din ng sayawan na pinangunahan ni Kapitan Tyago at Maria. Ikinayamot
naman ito ng huli. Sinulatan ni Maria si Ibarra sapagkat ilang araw na niya itong
hindi nakikita. Hiniling ng dalaga na siya ay dalawin at nagpaimbita ito na imbitahan
siya ni Ibarra sa pagpapasinaya ng binata ng bahay-paaralan.

Kabanata 29
Ang Kapistahan

Umaga pa lamang ay handa na ang mga banda ng musiko upang magbigay saya at
salubungin ang kapistahan. Sinabayan pa ito ng tunog ng kampana at mga siklab at
pasabog ng paputok. Nagising ang mga tao sa bayan at nagsigayak na para
makiisa. Ang taumbayan ay naghanda ng kanilang pinakamainan na kasuotan at
mga alahas. Naghanda rin ng masasarap na pagkain ang bawat tahanan at
hinahatak ang mga tao upang tikman ang mga ito. Taliwas ito sa ikinilos ni Pilosopo
Tasyo, sapagkat ayon sa kaniya, paglulustay lamang ng pera at pakitang tao
lamang ang pagsasaya sa araw na ito. Marami ang dapat na higit pagkagustasan ng
may kabuluhan at marami ang hinaing ng bayan na hindi natutugunan. Sang-ayon
si Don Filipo sa ganitong pananaw ngunit ala siyang lakas ng loob upang salungatin
ang pari. Sa simbahan ay naghihintay na ang mga tao at mga tanyag na tao sa
bayan. Si Padre Damaso naman ay itinaon ang sarili na magkasakit upang higit na
makakuha ng importansya mula sa lahat. Inalaagaan siya ng taga-pangasiwa ng
simbahan habng siya ay may sakit. Sinumulan ang mahabang prusisyon ng iba'tibang santo bandang alas otso ng umaga. Kahit sa prusisyon ay ipinapakita ang
pagkaka-iba ng antas o diskriminasyon sa lipunan kahit na ang mga nagpuprusisyon
ay mga ginggon. Natapos ang prusisyon sa tapat ng bahay ni Kapitan Tyago, na
inaabangan naman nila Maria Clara, Ibarra at ilan pang mga Kastila.

Kabanata 30 Sa Simbahan

Dito inilalarawan ni Jose Rizal ang kanyang pagtutol sa mapanlait at mahahayap na

ugali ng mga prayle noong panahong iyon. Bagamat siya ay tumatangkilik sa
relihiyon, hindi naman niya maatim ang mga kagaspangan ng pag-uugali ng mga
prayle. Inilalarawan din ang matapat na pagtangkilik ng mga Pilipino sa relihiyong
nakagisnan, kahit pa ang kapalit nito ay ang kanilang kabuhayan. Buod: Dinumog
ng lahat ang simbahan kung kaya't nagsiksikan ang mga tao sa kabila ng init at
iyakan ng mga bata. Bayad din ang misang iyon para sa kabanalan ng lahat sa
halagang P250. Ang paniniwala noon ay mas mabuti ng magbayad ng mahal sa
misa kaysa sa komedya sapagkat ang misa ay makapagdadala ng kaluluwa sa
langit, samantalang impyerno naman sa komedya. Hindi naman sinimulan ang misa
hanggat hindi dumarating ang alkalde mayor. Sinadya naman ng alkalde na
magpahuli, upang higit na mapansin ng lahat. Nagsuot din ito ng limang medalya
na sagisag ng kanyang tungkulin. Nang siya ay dumating, naghanda na ang lahat

upang makinig sa pagmimisa ni Padre Damaso. Sinamantala naman ng Padre ang

walang pakundangang paglibak sa pari na nagmisa kahapon, si Padre Manuel
Martin. Ipinangalandakan ng mayabang na padre na higit siyang magaling magmisa
kaysa Kay Padre Martin. Hindi ito nagsimulang mag-sermon hanggat hindi ito tapos
makapag-mayabang.

Kabanata 31
Ang Sermon

Sinimulan ni Padre Damaso ang kanyang sermon mula sa isang sipi sa Bibliya at
nagsermon sa wikang Tagalog at Kastila. Ang kabuuan ng sermon ni Padre Damaso
ay pagpupuri sa mga banal na santo ng simbahan, ang dapat tularan na sina Haring
David, ang mapagwaging si Gideon, at si Roldan na isang tapat na
mananampalataya; at higit sa lahat ay ang panlilibak sa mga Pilipino na binibigkas
sa wikang Kastila kung kayat walang kamalay-malay ang nakararami sa kahulugan
ng kanyang mga sinasabi. Pinatutsadahan din ng Padre ang lahat ng tao na
kanyang hindi gusto upang ipahiya ang mga ito sa karamihan. Sapagkat karamihan
ng mga tao doon ay walang naiintindihan sa pinagsasasabi ng Padre, hindi nila
napigilang antukin at mapahikab, lalo na si Kapitan Tyago. Si Maria at Ibarra naman
ay palihim na nagsusulyapan at nangungusap ang kanilang mga mata. Sinimulan na
din sa wakas ni Padre Damaso ang misa sa wikang Tagalog. Dito ay walang
pakundangan na tinuligsa niya si Ibarra, bagamat hindi niya pinangalanan ang
kanyang inaalipusta ay mahahalata naman ng lahat na walang ibang
pinatutunguhan ang kanyang mga salita kundi si Ibarra lamang. Hindi naman na
natuwa si Padre Salvi sa nagaganap kung kaya't nagpakuliling na ito upang maging
hudyat kay Padre Damaso na tapusin na nito ang kanyang sermon. Ngunit
nanatiling bingi ang mayabang na pari at nagpatuloy pa ng kalahating oras sa
walang kwentang sermon at pag-alipusta kay Ibarra. Samantala, palihim naman na
nakalapit si Elias kay Ibarra habang tuloy ang misa. Binalaan ni Elias si Ibarra na
mag-ingat at huwag lalapit sa bato na ibabaon sa hukay sapagkat maaari niya itong
ikamatay. Wala namang nakapansin sa pagdating at pag-alis ni Elias.

Kabanata 32
Ang Panghugos

Nagkaroon ng demonstrasyon ang taong dilaw kay Nol Juan patungkol sa paggamit
ng panghugos bago ganapin ang pagpapasinaya sa paaralan. Ang istrukturang ito
ay may walong metro ang taas at ang apat na haligi ay nakabaon sa ilalim ng lupa.
Ang apat na haligi naman ay nasasabitan ng malalaking lubid na sa tingin ay
napakatibay ng pagkakayari. Ipinagmalaki ng taong dilaw na ang ganitong paraan
ay natutuhan pa niya sa nuno ni Ibarra na si Don Saturnino. Ipinakita ng taong dilaw
kung paano itinataas at ibinababa ang batong malaki na siyang ibabaon sa hukay
na napapagitnaan ng apat na haligi. Hinangaan naman ito ni Nol Juan at pinuri rin
ito ng mga tao sa paligid. Dumating ang araw ng pagpapasinaya ng bahaypaaralan. Pinaghandaan niya ang araw na iyon, naghanda din ang mga guro at
mag-aaral ng mga pagkain para sa mga panauhin. Mayroon ding mga banda ng
musiko. Sinimulan ni Padre Salvi ang pagbabasbas sa bahay-paaralan. Inilulan ang
mga mahahalagang kasulatan at relikya at iba pang mahahalagang bagay sa isang
kahang bakal, na ipinasok naman sa bumbong na yari sa tingga. Ang lubid ang
nagko-kontrol sa bato, na may hukay sa gitna kung saan ilalagay ang tingga. Hawak
naman ng taong dilaw ang lubid. Sinimulan ng Pari ang seremonya at nagsibabaan
ang lahat ng importanteng tao upang sumaksi. Isa si Elias sa mga taong naroroon
upang sumaksi sa okasyon. Hindi niya winala ang tingin sa taong dilaw. Hustong
pagbaba ni Ibarra upang maki-isa sa pagsaksi ay humulagpos ang lubid mula sa
kalo at kasaba'y nito ay ang pagkagiba ng balangkas. Ilang saglit ang lumipas at
nasaksihan ng lahat na si Ibarra ay nakatayo sa pagitan ng nasirang kalo at ng
malaking bato. Ang taong dilaw ang siyang namatay at hindi si Ibarra. Nais ng
alkalde na ipahuli si Nol Juan ngunit sinabi ni Ibarra na siya na ang bahala sa lahat.

Kabanata 33
Malayang Kaisipan

Ang pagkakatuklas ni Elias tungkol sa balak na pagpatay ng taong dilaw kay Ibarra.
Nagkakilala rin sina Elias at Ibarra sa kabanatang ito. Matutunghayan ang
katalinuhan ni Elias sa kabila ng kawalan nito ng pormal na edukasyon. Palihim na
dumating si Elias sa tahanan ni Ibarra at sila ay nag-usap tungkol sa mga kaaway ni
Ibarra. Pinayuhan ni Elias si Ibarra na nagkalat ang kanyang mga kaaway kahit na
ang hangad niya ay kabutihan. Sinabi rin nito ang pagkatuklas niya sa balak ng
taong dilaw na patayin si Ibarra sa araw ng pagpapasinaya sa paaralan, bagamat
mahiwatig ang binitiwang salita ng taong dilaw sa taong kausap nito, "hindi kakanin

ng isda ang isang ito (Ibarra) tulad ng kanyang ama". Palihim na sinubaybayan ni
Elias ang taong dilaw at napag-alaman nito na prinisinta nito ang sarili kay Nor Juan
kahit maliit ang sahod kapalit ng kanyang mga kaalaman. Nanghinayang naman si
Ibarra sa pagkawala ng taong dilaw sapagkat marami pa siyang matutuklasan kung
ito ay nabubuhay lamang. Bagay na sinalungat naman ito ni Elias sapagkat tiyak
niyang makakaligtas sa hukuman ang taong dilaw dahil sa kabulagan ng hustisya sa
bayan. Nagkaroon naman ng interes si Ibarra sa pagkato ni Elias sapagkat marami
itong nalalaman at ang kanyang mga kaisipan ay kakaiba sa karaniwang
mamamayan. Napako ang kanilang usapan tungkol sa paniniwala sa Diyos at hindi
tinanggi ni Elias na siya ay nawalan na ng tiwala. Kalaunan ay nagpaalam na rin si
Elias at nangako ng katapatan kay Ibarra.

Kabanata 34
Ang Pananghalian
Sa araw na iyon ay darating ang Heneral at tutuloy sa bahay ni Kapitan Tyago.
Magkakaharap na nananghali ang mga mayayaman sa San Diego. Nasa
magkabilang dulo ng hapag si Ibarra at ang alkalde mayor. Katabi ni Ibarra si Maria
sa gawing kanan at ang eskribano naman sa kaliwa. Nandoon din sa hapag sina
Kapitan Tyago, iba pang mga kapitan ng bayan ng San Diego, mga prayle, mga
kawani ng pamahalaan at mga kaibigan nina Maria at Ibarra. Nagtaka naman ang
karamihan sapagkat hindi pa dumarating si Padre Damaso. Habang kumakain ay
nag-uusap-usap ang mga nasa hapag. Napadako ang usapan sa hindi pagdating ni
Padre Damaso, ang kamang-mangan ng mga magsasaka sa mga kubyertos, ang
mga kursong nais nilang ipakuha sa kanilang mga anak, at kung ano-ano pa.
Pamaya-maya ay dumating na si Padre Damaso at lahat ay bumati sa kanya liban
kay Ibarra. Sinimulan ng ihanda ang serbesa at sinimulan na rin ni Padre Damaso
ang patutsada kay Ibarra. Tinangkang sumingit naman ang alkalde upang maiba
ang usapan ngunit lalong nagumalpas ang dila ng pari. Hindi naman kumikibo si
Ibarra at nagtimpi na lamang. Ngunit talagang nananadya si Padre Damaso kayat
inungkat ang nangyari sa kanyang ama, bagay na hindi mapapayagan ni Ibarra
kung kaya't dinaluhong nito ang pari at tangkang sasaksakin. Pinigilan naman ni
Maria ang katipan kung kaya't bumalik ang hinahon ni Ibarra at umalis na lamang
ito.

Kabanata 35
Mga Usap-usapan

Ang pangyayaring naganap sa pananghalian ay naging mainit na usapan sa buong

bayan ng San Diego. Karamihan ay halos panig kay Padre Damaso sapagkat ayon sa
kanila, hindi mangyayari ang nangyari kung nagtimpi lamang si Ibarra. Si Kapitan
Martin lamang ang tunay na nakaunawa sa ikinilos ng binata, sapagkat walang
sinuman ang hindi makakapag-pigil kung ang ama ang lalalapastanganin. Ang mga
matatandang babae sa bayan ay nahihintakutan na hindi panigan ang pari sapagkat
baka sila ay mapunta sa impyerno. Tanging si Kapitana Maria ang nalugod sa
ginawang pagtatanggol ni Ibarra sa kanyang ama. Ang mga magsasaka naman ay
nawawalan ng pag-asa na hindi matuloy ang paaralan, na ang kahulugan niyon ay
hindi pagkatuto ng kanilang mga anak. Inihayag ni Don Filipo sa pag-aakalang
hangad ni Ibarra na tumanaw ng utang na loob ang taong bayan sa ginawang
kabutihan at ng ama nito. Ganunpaman, ala pa ring katwiran si Ibarra sapagkat
laging ang tama ay ang mga prayle. Isa pa, ang mga mayayaman at prayle ay may
pagkakaisa, hindi katulad ng taumbayan na watak-watak kung kayat mananalo ang
mga pari. Kumalat ang usap-usapan na tinawag nang Pilibustero ng mga prayle si
Ibarra, hindi naman ito madalumat ng mga mahihirap.

Kabanata 36
Ang Unang Suliranin
Isinasaad sa kabanatang ito ng Noli me Tangere ang desisyon ng mga prayle na
paghiwalayin sina Ibarra at Maria Clara pagkaraang ma-exkomunikado ang binata.
Walang abisong dumating ang Kapitan Heneral sa bayan nila Kapitan Kapitan Tiyago
kayat naging abala ang lahat sa paghahanda upang maibigay ang nararapat na
pag-istima sa panauhin. May nalalabi pang oras upang makapag-gayak at ito ay
sinamantala ng lahat maliban kay Maria Clara. Si Maria Clara ay patuloy ang
pagtangis dahil sa pagbabawal ng ama nito na makipagkita kay Ibarra hanggat
hindi ito ekskomunikado. Naging walang silbi ang pang-aalo ni Tiya Isabel at Andeng
sa dalumhati ng dalaga. Sinabi ng tiyahin na maari silang sumulat sa Papa aty
magbigay ng malaking limos upang mapawalang bisa ang ipinataw sa binata. Si
Andeng ay nagprisintang makagagawa ng paraan upang magkausap ang
magkatipan. Bumalik si Kapitan Tyago mula sa kumbento at isiniwalat nito Kay
Maria Clara ang desisyon ni Padre Damaso na sirain ang nakatakdang pakikipagisang dibdib nito kay Ibarra. Si Padre Sibyla ay nag-utos naman na bawal nang
tanggapin sa kanilang tahanan ang binata, at ang utang ng kapitan na limampung
libong piso ay hindi rin dapat bayaran, o ang kapalit nito ay kamatayan ng kaluluwa
sa impyerno. Ang mga bagay na ito ay hindi makayanang marinig ni Maria kung
kaya't lalo itong naghinagpis. Inalo naman ito ng ama at sinabing may inilalaan ang

kanyang pangalawang ama na si Padre Damaso- na isang binatang kamag-anak nito

at manggagaling pa mula sa Europa. Lalong nasindak ang dalaga at pati si Tiya
Isabel ay nagalit sa kapitan at pinagsabihan ito na hindi parang damit na isinusuot
ang magpalit ng katipan. Iminungkahi ni Tiya Isabel na sulatan ng Kapitan ang
Arsobispo ngunit sinalungat naman ito ng huli. Sinabi niyang hindi sila nito
pakikinggan kundi ang desisyon lamang ng mga pari. Tinapos na nito ang usapan at
hinarap ang paghahanda sa bahay. Pagkalipas ng ilang oras ay dumating na nga
ang Kapitan-Heneral at napuno na rin ang bahay ni Kapitan Tyago ng mga panauhin.
Si Maria naman ay pumasok sa loob ng silid at taimtim na nananalangin ng pasukin
ni Tiya Isabel. Sinusundo siya nito upang harapin ang Kapitan Heneral sapagkat
ipinapatawag ito. Sumunod naman ang dalaga.

Kabanata 37
Ang Kapitan Heneral

Ipinapakita sa kabanatang ito ng Noli Me Tangere ang makataong pamumuno ng

Kapitan Heneral, na siyang may pinakamataas na pwesto sa lipunan ngunit hindi
naghahari-hariang katulad ng mga prayle. Minarapat niyang magkaroon ng pantay
na katarungan para sa lahat. Buod. Naunang kinausap ng Kapitan Heneral ang
binatang nakagalitan ni Padre Damaso ng ito ay lumabas sa kalagitnaan ng sermon.
Inakala ng binata na siya ay sasamain ngunit pagkatapos niyang makausap ang
Kapitan Heneral ay nakangiti itong lumabas ng silid. Sumunod niyang hinarap ang
mga reverencia sa bayang iyon: sina Pari Sibyla, Pari Martin, Pari Salvi at iba pang
mga prayle. Nagpakita naman ng buong paggalang ang mga pari sa pagyuko nila sa
Kapitan. Binanggit din nila ang pagkakasakit ni Padre Damaso kaya't wala siya sa
araw na iyon. Sumunod namang humarap sa Heneral sina Kapitan Tyago at Maria
Clara. Pinuri ng Heneral ang katapangan nito sa paggitna sa away ni Ibarra at
Damaso, at ang pagbabalik ng hinahon ni Ibarra dahil na rin sa kanya. Binanggit
nito na dapat siyang gantimpalaan sa kanyang ginawa, na tinanggihan naman ng
dalaga. Kalaunan ay dumating na rin si Ibarra upang makausap ng Heneral.
Ipinaalala naman ni Padre Salvi na ang binata ay excomulgado ngunit hindi ito
pinansin ng pari at sa halip ay ipinaabot ang pagbati kay Padre Damaso. Pagkatapos
ay umalis ang mga pari na hindi naibigan ang ipinakita ng Heneral. Malugod na
binati ng Heneral si Ibarra at pinuri sa ginawang pagtatanggol nito sa ala-ala ng
kanyang ama. Sinabi rin ng Heneral na kakausapin niya ang Arsobispo tungkol sa
pagiging excomulgado ng binata. Napansin ng Heneral na medyo nabalisa si Maria,
kaya sinabi niyang nais itong makaharap bago umaalis patungong Espanya. Sinabi
naman niya sa alkalde na samahan siya nito sa paglilibot. Malalaman sa pag-uusap

ng binata at Kapitan Heneral na kilala ng binata pati ang pamilya ng Kapitan

Heneral sa Espanya. Ipinamalas din ng Heneral ang paghanga sa katalinuhan ni
Ibarra bagamat iminungkahi ng huli na mas makabubuting sa Europa siya
manirahan sapagkat ang kanyang kaisipan ay nararapat lamang sa kaunlaran ng
ibang bansa. Magalang namang tumanggi si Ibarra at sinabing higit na matamis ang
mamuhay sa sariling bayan. Ilang sandali pa ay binanggit ng Heneral kay Ibarra na
kausapin si Maria at inihabilin na papuntahin sa kanya si Kapitan Tyago. Umalis
naman si Ibarra upang puntahan ang katipan. Samantala, itinagubilin naman ng
Heneral sa alkalde mayor na protektahan si Ibarra upang maisakatuparan nito ang
mga layunin ng binata. Tumango naman ang Alkalde bilang pagsunod. Dumating
naman si Kapitan Tyago at pinuri ito sa pagkakaroon ng mabuting anak at
mamanugangin. Nagprisinta rin ang Heneral na maging ninong sa kasal. Samantala,
si Ibarra naman ay nagpunta sa silid ni Maria ngunit sinabi sa kanya ni Sinang na
isulat na lamang nito ang kanyang sasabihin dahil sa mga oras na iyon ay
gumagayak sila papunta sa dulaan.

Kabanata 38
Ang Prusisyon

Ang mga kaganapan ay nakasentro sa idaraos na prusisyon at mga nakatakdang

gawain ng Heneral ng araw na iyon. Buod Ang mga paputok at sunod-sunod na
pagtunog ng mga kampana ay hudyat ng pagsisimula ng prusisyon. Lahat ng
nakiisa ay may dala-dalang mga kandila at parol. Ang prusisyon na iyon ay ukol sa
mga santong sina San Juan Bautista, San Francisco, Santa Maria Magdalena, San
Diego De Alcala at ang pinakahuli ay ang Mahal na Birhen. Ang karo ni San Diego ay
hinihila ng anim na Hermano Tercero. Magkakasamang naglalakad ang Kapitan
Heneral, mga kagawad, Kapitan Tiyago, alkalde, alperes at Ibarra. Ang huli ay
napilitang sumama dahil na rin sa pag-imbita ng Heneral. Sa harap ng bahay ni
Kapitan Tyago ay may isang kubol na pagdarausan ng pagbigkas ng tulang papuri o
loa sa pintakasi ng bayan. Pinangungunahan ng tatlong sakristan ang pila ng
prusisyon, na sinusundan naman ng mga guro, mag-aaral at mga batang may daladalang parol na papel. Ang mga agwasil at tinitini naman ay may dalang mga
pamalo upang gamitin sa sinumang maniksik o humiwalay sa hanay. Mayroon din
silang kasama na namimigay ng libreng kandila para gamiting pang-ilaw sa
prusisyon. Sa tapat ng bahay ni Kapitan Tiago inihinto ang mga karo at andas ng

mga santo. Isang batang lalaking may pakpak, nakabotang pangabayo, nakabanda
at may bigkis ang lumabas upang simulan ang pagpupuri sa wikang Latin, Kastila at
Tagalog. Sumunod naman ay ang pag-awit ni maria at lahat ay nabighani sa ganda
ng kanyang tinig. Ramdam naman ni Ibarra ang pighating nararamdaman ng
kanyang katipan sa boses nito. Napukaw ang atensyon ng binata ng ito ay kausapin
ng Heneral tungkol sa hapunan kung saan kailangan nilang pag-usapan ang
pagkawala ng dalawang sakristan na sina Crispin at Basilio.

Kabanata 39
Si Donya Consolacion

Ang kabanatang ito ng Noli me Tangere ay inilaan sa paglalarawan kay Donya

Consolacion. Sinisimbulo ng kanyang personalidad ang mentalidad ng mga
Pilipinong walang pagmamahal sa sariling kultura kung kayat binibihisan ang
kanilang mga sarili ng ugaling dayuhan. Buod Si Donya Consolacion ay asawa ng
alperes at nagpipilit maging mukhang taga-Europa sa pamamagitan ng paglalagay
ng kolorete sa mukha at pagsasalita sa wikang Kastila. Mataas din ang pagtingin
nito sa sarili at naniniwalang higit ang kanyang kagandahan kaninuman, kahit pa
kay Maria Clara. Sa katunayan, si Donya Consolacion ay dating labandera na
nakapag-asawa ng isang kawal na naging alperes ngayon. Salat din siya sa
edukasyon na mababakas sa kanyang pag-uugali. Ng araw na iyon, iniutos ni Donya
Consolacion na isara ang kanilang bahay sa kabila na alam nitong tatapat ang
prusisyon. Buong araw na siyang nagngingitngit dahil sa galit sa kanyang asawa sa
hindi nito pagpayag na sila ay magsimba. Hindi lingid sa kanyang kaalaman na
ikinahihiya siya ng kanyang asawa, bukod pa ang lantarang pag-alipusta at
pagmura nito sa kanya. Nagdidili-dili ang Donya ng marinig nito ang pag-awit ni Sisa
mula sa kulungan, na dalawang araw ng nakakulong. Inutusan niya itong umakyat
sa wikang Kastila, bagay na hindi naman maintindihan ni Sisa, kung kayat hindi ito
sumunod. Nagalit ang Donya at dito niya ibinuhos ang galit na nararamdaman sa
asawa sa kawawang si Sisa. Hinampas niya ito ng latigo at inutusang kumanta ang
baliw. Napasigaw man sa sakit ang babae ay hindi pa rin ito sumunod sa kapritso ng
donya. Walang nagawa ang donya kundi utusan ang gwardiya sibil na pakantahin
ito, na sinunod naman ni Sisa at umawit ng Kundiman ng Gabi. Naantig naman ang
damdamin ng donya kung kayat nawala sa isip nito na magsalita sa Tagalog, na
ikinagulat naman ng gwardya sibil. Napansin naman ito ng Donya kung kaya't
pinaalis niya ito. Hinarap naman niya si Sisa at pinasayaw. Nang hindi ito sumunod
ay hinampas niya ito muli ng latigo at inutusang kumanta. Napabuwal naman si Sisa
at nahubaran ito ng damit kasabay ng pagdugo ng sugat. Ang pangyayaring ito ay
nadatnan ng alperes at nagalit ito sa nasaksihan. Inutusan niya ang isang kawal na

bihisan at pakainin si Sisa, alagaan, at gamutin din ang mga sugat nito. Ang pagaalaga ng alperes ay dahil na rin sa nakatakdang ihatid si Sisa kay Ibarra
kinabukasan.

Kabanata 40
Ang Karapatan at Lakas

Bandang ika-sampu ng gabi sinimulang sindihan ang mga kuwitis na hudyat ng

pagsisimula ng dula. Pinangasiwaan ni Don Filipo ang gabi ng pista. Ng mga oras na
iyon ay magkausap ang tinyente at si Pilosopo Tasyo tungkol sa pag-ayaw ng Don sa
kanyang tungkulin. Masama ang loob ng tinyente na hindi tinanggap ng Kapitan ang
kanyang pagbibitiw. Nagsidatingan na ang mga malalaking tao sa bayan kung
kaya't nagsimula na ang palabas na pinangunahan nina Chananay at Marianito ng
Crispino dela Comare. Lahat ay nakatuon ang pansin sa dula samantalang si Padre
Salvi ay lantaran ang pagkakatitig kay Maria Clara. Sinisimulan na ang ikalawang
bahagi ng dula nang dumating si Ibarra. Nakatawag pansin ito sa mga pari at
hiniling kay Don Filipo na paalisin si Ibarra. Tinutulan naman ito ni Don Filipo
sapagkat malaki ang abuloy ni Ibarra at higit siyang takot na suwayin ang utos ng
Kapitan Heneral kaysa sa utos nila. Sa inis ay umalis ang mga pari sa kalagitnaan
ng dula. Ilang saglit pa ay nagpaalam na rin si Ibarra sa mga kadalagahan lalo na
kay Maria Clara upang paroonann ang nalimutang tipanan. Nangako siya na babalik
bago matapos ang dula. Sa kalagitnaan ng dula ay may lumapit na dalawang
gwardya sibil kay Don Filipo at iniuutos na itigil ang dula dahil nabubulahaw sa
pagtulog sina Donya Consolacion at alperes. Hindi ito mapagbigyan ni Don Filipo
kung kaya't nagkaroon ng gulo. Nang pagtangkaang patigilin ang mga musikero,
hinuli ng mga kuwadrilyero sa tribunal ang dalawang gwardiya sibil. Nagkataon na
nakabalik na rin si Ibarra sa mga sandaling iyon at hinanap kaagad si Maria.
Kumapit naman kaagad ang sindak na dalaga sa mga bisig ni Ibarra habang si Tiya
Isabel ay naglitanya ng panalangin. Sa galit ng mga kalalakihan doon ay
pinagbabato nila ang mga gwardya sibil na huminahon lamang sa pakiusap ni Elias,
na inabisuhan naman ni Ibarra sapagkat wala silang magagawa ni Don Filipo sa
bagay na iyon. Ang pangyayari ay hindi nakaligtas sa pagmamanman ni Padre Salvi
at ibinalita rin ito ng kanyang tauhan. Sa kanyang pangitain ay nawalan ng malay
tao si Maria at si Ibarra ang kumarga sa dalaga. Sa ganoong pangitain ay
nagmistula itong baliw at nagtatakbo papunta sa bahay ni Kapitan Tyago upang
makasiguro na hindi totoo ang kanyang takot. Nakahinga lamang siya ng maluwag
nang makita niya ang anino nina Maria Clara at Tiya Isabel mula sa labas ng bahay
ng Kapitan. Umuwi na ito ng masigurong hindi kasama ng dalaga si Ibarra.

Kabanata 41
Dalawang Panauhin

Hindi dalawin ng antok si Ibarra ng gabing iyon. Balisa ito sa kaguluhang naganap
kung kaya't nilibang ang sarili sa paggawa sa kanyang laboratoryo. Ilang sandali ay
dumating si Elias sa tahanan ni Ibarra. Layunin ni Elias na ipagbigay-alam kay Ibarra
na may sakit si Maria Clara, at kung may ipagbibilin ang binata bago siya pumunta
sa Batangas. Ipinaliwanag din ni Elias kay Ibarra kung paano niya nasugpo ang
kaguluhan ng nagdaang gabi. Sinabi nito na kilala niya ang magkapatid at
napakiusapan niya na itigil ang kaguluhan. Napahinuhod naman ang magkapatid na
gwardya sibil dahil sa kanilang utang na loob kay Elias. Umalis na rin si Elias
makalipas ang ilang sandali. Nagmamadali naman na gumayak si Ibarra upang
tumungo sa bahay ni Kapitan Tyago. Sa daan ay nasalubong ni Ibarra ang kapatid
ng taong dilaw na si Lucas. Kinulit nito si Ibarra tungkol sa salapi na makukuha ng
kanyang pamilya dahil sa pagkamatay ng kanyang kapatid. Sinagot ito ng maayos
ni Ibarra na magbalik na lamang sa isang araw sapagkat siya ay patungo sa
maysakit. Ngunit sadyang mapilit si Lucas at kinukulit si Ibarra. Bago pa man
mawala ang pagtitimpi ng huli ay tumalikod na lamang ito. Naiwan si Lucas na
nagpupuyos ang kalooban, at sa kanyang isipan ay iisa ang dugong nananalaytay
sa ugat ni Ibarra at ang lolo nito na nagparusa sa kanilang ama. Maari lamang
silang maging magkaibigan kung magkakasundo sila sa salaping ibabayad ni Ibarra.

Kabanata 42
Ang Mag-asawang De Espadana

Lahat ay hindi mapanatag at nalulungkot dahil sa pagkakasakit ni Maria Clara.

Tumawag na ng doktor si Kapitan Tyago at ngayon ay kasalukuyang pinagpipilian
nila ni Tiya Isabel kung saan maglilimos: sa Krus ng Tunasan na himalang lumaki, o
sa Krus na Matahong na nagpapawis. Sa bandang huli ay napagpasyahan ng dalawa
na parehong lumisan ang mga ito upang gumaling kaagad si Maria Clara. Dumating
na ang doktor na si Tiburcio de Espadana at ang kanyang maybahay na si Victorina.
Nagmiryenda muna ang mag-asawa bago tingnan ng 'doktor' ang kalagayan ni
Maria. Kasama rin nila ang kamag-anak na si Linares na dumating pa mula sa
Espanya. Kasunod nilang dumating si Padre Salvi at ipinakilala ng mag-asawa si
Linares, nag-aaral ng pagka-manananggol sa Espanya at pamangkin ni Don
Tiburcio. (Dumating ito sa Pilipinas sa gastos na rin ni Donya Victorina.) Nabanggit
ni Kapitan Tyago na kadadalaw lamang ng Kapitan Heneral sa kanilang tahanan.
Lubos na nanghinayang ang ambisyosang ginang at nahiling na sana ay nuon pa
nagkasakit si Maria Clara disin sana ay nakadaupang palad nila ang Heneral.
Hinanap naman ni Linares si Padre Damaso kay Padre Salvi, upang ibigay ang hatid
niyang sulat mula sa Espanya. Pagkatapos ng kanilang pag-uusap ay pinuntahan
nila si Maria na binabantayan ng mga kaibigan nito. Sinimulang eksaminin ng doktor
si Maria at sinabing maysakit nga ito. Inirekomendang igamot kay Maria ang liquen
at gatas, Jarabe de altea at dalawang pildoras de Cinaglosa. Si Linares naman ay
natulala at nabighani ng husto kay Maria, na ipinakilala naman ni Victorina sa
dalaga. Tila nagising pa si Linares sa pagkatulala ng ibinalita ni Padre Salvi na
dumating na si Padre Damaso. Ang Pari ay hindi pa lubusang magaling ngunit inuna
nitong gawin ang pagdalaw kay Maria Clara. Ating ilarawan si Donya Victorina, na
napagkakamalang isang Orofea at may gulang na 45. Ikinakaila nito ang tunay na
edad, bagkus ay sinasabing siya ay 32 taong gulang lamang. Noong kabataan ng
Donya ay masasabi rin na maganda ito ngunit pangarp na nito talagang
makapangasawa ng isang mayamang dayuhan. Sa pamamagitan nito, siya ay
mapapabilang sa alta-sosyedad at titingalain din ng karamihan. Sa kasamaang
palad, napangasawa niya ay isang mahirap pa sa daga na Kastila, si Tiburcio. Sa
edad nitong 35, higit pa itong matandang tingnan kaysa kay Donya Victorina. Ito ay
isang maralita at mal-edukadong taga-Espanya na itinaboy ng kanyang mga
kababayan sa Extremadura at naging palaboy, hanggang mapadpad siya sa
Pilipinas sakay ng barkong Salvadora. Sapagkat hindi naman sanay sa byahe, labis
siyang nahilo at nahirapan sa kanyang paglalayag. Nabalian pa siya ng paa. Ika-15
araw na niya mula ng dumating sa Pilipinas ng siya ay natanggap sa trabaho dahil
na rin sa mga kapwa Kastilang kanyang nakapalagayang-loob. Pinayuhan din siya
ng mga ito na magpanggap na lamang na mediko sa mga nayon na ang tanging
puhuhan ay ang kanyang pagiging Kastila. Dahil sa ala naman siyang alam sa
anumang propesyon, at hindi naman din siya nakapag-aral, lakas loob na lamang
siya na nagpanggap na doktor sa nayon. Ang totoo, dati lang siyang tagalinis at
tagapagpa-baga ng mga painitan sa pagamutan ng San Carlos sa Espanya. Ngunit
pagdating sa Pilipinas, naging ganap siyang isang doktor dahil na rin sa katangahan
at tiwala ng mga Indiyo. Nagsimula sa mababang paniningil hanggang sa tumaas ng
tumaas at naging kakompetensya pa niya ang mga totoong doktor. Nagalit ang mga

ito at isinumbong sa Protomediko de Manila. Napilitan siyang tumigil sa

panggagamot at nawalan na rin siya ng pasyente. Ngunit nakilala naman niya si
Donya Victorina at sila ay nagpakasal. Pagkatapos ng kasal, lumipat sila sa bayan
ng Sta Ana upang idaos ang kanilang pulu't-gata, at upang duon na rin manirahan.
Si Donya Victorina rin ang sumuporta sa kanyang asawa, ibinahay, binihisan at
ibinili pa ng mga karwahe. Ang kanyang pangalan ay ginawang Victorina delos
Reyes de Espanada. Binago na rin niya ang kanyang anyo upang maging mukhang
taga-Europa. Kinulayan nito ang mukha at nagpalamuti sa katawan. Makalipas ang
ilang buwan, siya kuno ay naglilihi at kailangan pa sa Espanya manganak upang
hindi matawag na rebolusyunaryo ang kanyang anak. Ngunit walang panganganak
na nangyari sapagkat ang Donya ay hindi naman talaga buntis. Lumapit na rin siya
sa mga hilot at manggagamot ngunit walang nangyari. Kung kaya't walang nangyari
sa ambisyon na makapunta sa Espanya ang ginang bagkus ay manatili sa tinubuang
lupa, na kung tawagin niya ay "lupain ng mga salbahe". Wala rin siyang tiwala sa
mga kapwa Pilipino kung kaya't humirang pa siya ng Kastilang taga-pangasiwa ng
kanyang mga ari-arian. Sa pagkabigo ng kanyang pangarap ay pinagbuntunan ng
ginang ang kanyang asawa, na pumapayag naman maging andres de saya at tagasalo ng alburuto ng asawa. Mas mabuti na ang ganong kalagayan kaysa naman ang
mamalimos sa kalye. Inuutus-utusan din niya ito at may mga pagkakataon na
sinasaktan niya ito ng pisikal, na tinatanggap na lamang ng lalaki. Pati ang kapritso
ng ginang na magpagawa ng karatulang marmol na may nakaukit na: DOCTOR DE
ESPADAA, ESPECIALISTA EN TODA CLASE DE ENFERMEDADES. Walang nagawa ang
lalaki kahit labag sa kalooban nito na ianunsyo sa publiko na siya nga ay isang
manggagamot, sapagkat siya nga ay nagpapanggap lamang.

Kabanata 43
Mga Balak o Panukala

Halatang halata ang lubos na pag-aalala sa mukha ni Padre Damaso at tuloy-tuloy

itong pumasok sa silid ni Maria Clara. Nananangis ang Pari at sinabi sa anak na
hindi ito mamamatay. Lahat ay nagtaka sa ipinakita ni Padre Damaso, hindi nila
akalain na sa kabila ng magaspang nitong ugali ay marunong pala itong umiyak at
malambot ang kalooban. Naisip din nila na mahal na mahal talaga ng pari si Maria.
Pamaya-maya ay tumindig ang pari at nagtungo ito sa silong ng balag upang
managhoy. Nang naibsan ang damdamin ni Padre Damaso ay sinamantala ito ni
Donya Victorin at ipinakilala si Linares. Sinabi ng huli na inaanak siya ni Carlicos,
ang bayaw ni Damaso. Iniabot ni Linares ang sulat at dito ay nakasaad na siya ay

humahanap ng mapapangasawa at trabaho. Madali lamang na matatanggap ang

binata ayon kay Padre Damaso sapagkat ito ay naging abogado sa Universidad
Central. At sa mapapangasawa ay iminungkahing kakausapin niya si Kapitan Tyago.
Bagay naman na ikinalungkot ni Padre Salvi. Sinadya naman ni Lucas si Padre Salvi
upang isangguni ang marapat na katarungan para sa kanyang kapatid. Umarte
itong kaawa-awa at pilit na pinapatulo ang luha upang mabaghan sa kanya ang
pari. Sinabi nito na binigyan lamang siya ng P500.00 ni Ibarra kapalit ang buhay ng
kanyang kapatid. Hindi naman ikinatuwa ng pari ang kaartehan ni Lucas kung kaya't
pinagtabuyan niya iyon. Walang nagawa ang oportunistang si Lucas kung hindi
bumulong bulong at napahiyang nilayasan ang pari

Kabanata 44
Pagsusuri ng Budhi

Patuloy na mataas pa rin ang lagnat ni Maria Clara at kapag ito ay nagdedeliryo ay
walang binabanggit kundi ang pangalan ng kanyang ina. Patuloy naman siyang
inaalagaan nni Tiya Isabel at mga kaibigang dalaga. Si Kapitan Tyago naman ay
walang tigil na nagpapamisa at nag-aabuloy, ang pinakahuli ay ang pagbibigay ng
tungkod na ginto sa Birhen ng Antipolo. Makalipas ang ilang araw, kasabay ng paginom ng gamot na nireseta ni Don Tiburcio ay humupa ang mataas na lagnat ni
Maria. Ikinatuwa naman ito ng mag-asawang Tiburcio, kung kaya't hindi muna
pinagdiskitahan ni Donya Victorina ang kanyang asawa. Magkakaharap sina Padre
Salvi, Kapitan Tyago at mag-asawang Espadana at napag-usapan na malilipat sa
parokya ng Tayabas si Padre Damaso. Ayon kay Kapitan Tyago, ikalulungkot ito ni
Maria Clara sapagkat para na rin niyang ama ang pari. At ang pagkakasakit ng
dalaga ay bunga ng mga kaguluhan na nangyari noong gabi ng pista. Ikinasiya
naman ng kura na mainam nga na hindi nagkikita sina Ibarra at Maria Clara dahil
tuluyan itong gumaling. Sinalungat naman ito ni Donya Victorina at sinabing ang
nakapagpagaling kay Maria ay ang panggagamot ni Don Tiburcio. Hindi naman
siyempre nagpatalo ang pari at sinabing higit na nakagagaling ang pagkakaroon ng
malinis na budhi kaysa mga gamot. Napikon ang Donya at iminungkahi sa pari na
gamuting ng kanyang kumpisal ang nakakabanas na si Donya Consolacion. Wala
namang naisago ang Pari kung kaya't tinagubilinan na lamang niya si Kapitan Tyago
na ihanda na si Maria para sa pangungumpisal. Ipinabigay rin niya ang beatico
upang lubusan itong gumaling. Oras na para uminom ng gamot si Maria Clara at
ininom nga nito ang pildoras na mula sa bumbong ng kristal. Ititigil lamang niya ang
pag-inom nito kapag siya ay nakaramdam na ng pagkabingi. Nalaman ni Maria kay
Sinang na abala si Ibarra na mapawalang bisa ang pagiging ekskomulgado nito
kung kaya't hindi pa ito makasulat sa dalaga. Dumating naman si Tiya Isabel upang

ihanda si Maria sa pangungumpisal at pati na rin ang kalooban nito tungkol sa

paglimot kay Ibarra. Nagsimula na ang pangungumpisal ni Maria Clara. Sa
obserbasyon ni Tiya Isabel, Si Padre Salvi ay halatang hindi nakikinig sa sinasabi ni
Maria Clara bagkus ay matiim itong nakatitig kay Maria na tila ba inaalam ang nasa
isip ng dalaga. Matapos ang kumpisalan ay lumabas si Padre Salvi na nakapangunot
noo, namumutla, pawisan at kagat-labi.

Kabanata 45
Ang mga Pinag-uusig

Sa wakas ay natagpuan ni Elias si Kapitan Pablo sa isang yungib sa kagubatan

pagkatapos ng anim na buwan na hindi pagkikita. May dalawang linggo na rin ang
nakalipas nang malaman ni Elias ang sinapit ng kapitan. Malapit ang loob niya sa
matanda at itinuturing niya itong ama. Pareho rin silang nag-iisa na sa buhay.
Sinubukang kumbinsihin ni Elias ang Kapitan na maisama ito sa mga lupain ng
katutubo. Malayo man ito sa sibilisasyon ay makakapamuhay ng mapayapa ang
matanda at makakalimot sa sinapit ng kanyang pamilya. Tinanggihan naman ito ng
matanda at matiim itong nanindigan na ipaghiganti ang masaklap na nangyari sa
kanyang mga anak sa kamay ng mga dayuhan. Hindi siya matatahimik hanggat
hindi nagkakaroon ng katarungan ang kaawa-awang sinapit ng kanyang pamilya.
Tatlo ang anak ni Kapitan Pablo, isang babae at dalawang lalake.
Pinagsamantalahan ng isang alagad ng simbahan ang kanyang anak na dalaga. Ang
isa niyang anak na lalaki ay nag-imbestiga sa nangyari kung kayat nagpunta ito ng
kumbento. Tila nagkaroon naman diumano ng nakawan sa kumbento kung kaya't
pinagbintangan ang kanyang anak na lalaki. Hindi man napatunayan ang nasabing
nakawan, hinuli pa rin ito at ibinitin at nakatikim ng pagpapahirap sa kamay ng mga
awtoridad. Hindi tinugon ni Kapitan Pablo ang mga sigaw ng pagtawag ng kanyang
anak sapagkat noon ay mas nanaig ang kanyang kaduwagan at pagnanais sa
mapayapang buhay. Ang kura naman ay hindi man lamang naparusahan kundi
inilipat lamang ng panibagong lugar. Ang isa naman niyang anak na lalaki ay
pinaghinalaang maghihiganti. Sa kasamaang palad, may isang pagkakataon na
hindi nito nadala ang kanyang sedula kung kaya't hinuli ito ng mga sibil.
Pinahirapan din ito at ng hindi na makayanan ay kinitil nito ang sariling buhay. Kung
kaya para kay Kapitan Pablo, wala nang mahalaga sa kanya kundi ang ipaghiganti
ang sinapit ng kanyang mga anak. Lulusob sila sa bayan sa tamang oras, kasama
ng iba pang mga kapus-palad na pinag-uusig ng pamahalaan. Lubos naman itong
nauunawaan ni Elias, kaya't ang simpatya niya ay nasa matanda. Minsan na ring

hinangad ni Elias ang paghihiganti, ngunit sa kagustuhang wala ng madamay pa sa

kanyang paghihiganti, kinalimutan na lamang niya ito. Ayon kay Kapitan Pablo,
madali itong gawin para kay Elias sapagkat magkaiba naman sila ng sinapit. Si Elias
ay bata pa at walang namatay na mga anak. Pinangakuan naman niya si Elias na
walang madadamay na inosente sa gagawin nilang paghihiganti. Isinawalat din ni
Elias kay Kapitan Pablo ang naging pagkikita at pagkakaibigan nila ni Ibarra.
Ikinuwento rin nito ang mga katangian ni Ibarra at ang pang-aaping sinapit ng
pamilya nito sa kamay ng pari. Sinabi nito kay Kapitan Pablo na makakatulong si
Ibarra sa pagpapa-abot sa Heneral tungkol sa mga hinaing ng bayan. Sumang-ayon
naman ang matanda at malalaman niya ang resulta ng pakikipag-usap ni Elias kay
Ibarra tungkol dito pagkatapos ng apat araw. Ang mga tauhan ng Kapitan Pablo ang
kakatagpuin ni Elias upang maipag-bigay alam sa matanda ang sagot ni Ibarra.
Kapag sumang-ayon si Ibarra, magkakaroon ng katarungan ang kanilang mga
hinaing at kung hindi naman, nangako si Elias na sasama sa kanilang layunin.

Kabanata 46
Ang Sabungan

Hindi mawawala ang sabungan sa anumang bayan na nasasakupan ng mga

Espanyol. Ang sabungan sa San Diego ay katulad din ng mga sabungan sa ibang
mga bayan. Nahahati ito sa tatlong bahagi: ang papasok na pintuan kung saan
nakatao ang taga-singil sa bawat isang pumapasok sa sabungan. Ang ulutan na
siyang ikalawang bahagi naman naririto ang daanan ng mga tao at dito rin
nakahanay ang mga nagtitinda ng samu't-saring paninda. Kalapit ito ng isa pang
lugar para sa mga tahur, magtatari at mga karaniwang parokyano ng sabungan.
Dito nagaganap ang pustahan, tayaan at bayaran ng mga tao bago magsimula at
pagkatapos ng bawat sabong na magaganap. Ang ikatlong bahagi ay ang ruweda,
na pinagdarausan ng mga sultada. Ito ang pwesto ng mga may matataas na
katungkulan at iba pang tinitingala sa lipunan. Ng araw na iyon, ilan lamang sa
naparoon sa sabungan sina Kapitan Tyago, Kapitan Basilio at Lucas. Dala ng tauhan
ni Kapitan Tyago ang isang malaki at puting lasak na manok, samantalang kay
Kapitan Basilio ay isang bulik na manok. Bago magsimula ang sabong at pustahan
ay nagkumustahan muna ang magkaibigan. Pagkatapos ay nagkasundo sa pustahan
sa halagang P3000.00. Naging matunog ang ginawang pustahan kayat nakipagpustahan na rin ang iba pang mga sabungerong naroroon. Lumilitaw naman sa
sabong na llamado ang puti at dehado ang pula. Naiinggit naman ang magkapatid
na Tarsilo at Bruno sapagkat wala silang salapi upang makipusta. Lumapit sila kay

Lucas upang manghiram ng salaping maipansusugal, ngunit nagbigay naman ang

huli ng kundisyon. Ang kundisyon ay kung sasama sila sa paglusob sa kwartel, at
kung sila ay makapag-aakay pa ng iba ay may mas malaki ang kwartang kanilang
makukuha. Ayon din kay Lucas, hindi niya magagalaw ang perang inilaan para doon
ni Ibarra kung kaya't ipauuutang lamang iyon kung sila ay papayag sa kasunduan.
Noong una ay hindi pumayag ang magkapatid sapagkat kilala nila si Ibarra at
kadikit nito ang Kapitan Heneral. Ngunit pagkalipas ng ilang sandali, namataan nila
si Pedro na binibigyan ni Lucas ng salapi kung kayat higit silang nanghinayang.
Bandang huli ay hindi na rin nakatiis ang magkapatid sa tawag ng sugal. Lalo na at
umiinit na ang labanan ng mga oras na iyon: ang bulik ni Kapitan Basilio at ang
lasak ni Kapitan Tiyago. Lumapit sila kay Lucas at inihyag ang kanilang pagsangayon sa kondisyon. Tinagubilinan sila ng huli na ang mga sandata ay paparating din
kinabukasan, ang utos ay kanilang matatanggap sa ikawalo ng gabi nang ikalawang
araw. Pagkatapos ng pakikipagkasundo ay naging abala na ang lahat sa labanan.

Kabanata 47
Ang Dalawang Senyora
Habang mainit ang labanan sa sabungan, ang mag-asawang Donya Victorina at Don
Tiburcio ay namamasyal. Ginagawa nilang libangan ang pag-alipusta sa maralitang
tahanan ng mga Indio. At lalo pang naasar ang Donya sa hindi pagbibigay galang sa
kanila ng mga nakakasalubong. Napadaan ang mag-asawa sa tapat ng bahay ng
alperes, na nagkataon naman na naroroon si Donya Consolacion. Ng magtama ang
kanilang paningin, sumibangot at dumura ang maybahay nang alperes na malaking
ikinayamot ni Donya Victorina. Sinugod nito si Donya Consolacion at nagkaroon ng
balitaktakan. Inalipusta ng Donya ang alperes habang ang huli naman ay
tinungayaw ang kapansanan at pagpapanggap nang asawa nang Donya. Hindi na
rin pinaligstas ni Donya Consolacion ang pagkakataong iyon, dinala ang latigo ng
asawa at sinugod si Donya Victorina. Ngunit hindi naman nagpang-abot ang
dalawang Donya sapagkat namagitan ang kanilang mga asawa. Nasaksihan ito ng
taong-bayan sapagkat ang kanilang away ay sadyang nakakabulahaw. Dumating din
ang kura at inawat ang dalawa. Sinagot naman ng alperes ang kura at tinawag itong
mapagbanal-banalang Carliston. Si Victorina naman ay inutusan ang kanyang
asawa na hamunin ang alperes ng barilan, na tinanggi naman ng huli. Anupa't dahil
dito ay nahablot na naman ang kanyang pustiso. Pamaya-maya ay nakarating sa

bahay ni Kapitan Tyago ang mag-asawa. Nadatnan naman nila si Linares na kausap
si Maria Clara at mga kaibigan nito. Napagbalingan ng Donya ang binatang si
Linares, at inutusan ito na hamunin ang alperes at kung hindi ay sasabihin nito sa
lahat ang tunay niyang pagkatao. Hindi naman malaman ni Linares ang kanyang
gagawin. Habang humihingi ng paumanhin ang binata sa Donya ay siya namang
dumating ang Kapitan. Sinalubong kaagad ito ng Donya at nagdadaldal tungkol sa
nangyari. Inipit din nito si Linares sa Kapitan, at sinabing kung hindi ito gagawin ng
binata ay marapat lamang na walang kasalang magaganap sapagkat hindi bagay si
Maria Clara sa isang duwag. Nagpahatid naman sa silid si Maria Clara dahil sa
narinig mula sa Donya. Madilim na ng umalis ang mag-asawang Tiburcio at Donya
Victorina, dala ang ilang libong piso na salaping bayad ni Kapitan Tyago sa
panggagamot ni Tiburcio kay Maria Clara. Si Linares naman ay hindi matahimik sa
gipit nitong sitwasyon

Kabanata 48
Ang Talinghaga

Dumating ng araw na iyon si Ibarra at masayang dinalaw si Maria Clara at Kapitan

Tyago. Sinabi nito sa huli na tinanggal na ang kanyang pagiging excomulgado, at
ipinabasa ang sulat kay Tiya Isabel. Tuwang tuwa naman ang tiyahin sapagkat
magiliw siya kay Ibarra. Nabigla naman ang binata ng siya ay mapunta sa balkon.
Nandoon si Maria Clara at si Linares naman sa gawing paanan nito na nag-aayos ng
mga bulaklak. Nagulat si Linares at si Maria Clara naman ay namutla, at sinikap
mang tumayo ngunit ito ay hindi pa lubos na magaling. Ipinaalam ni Ibarra ang
dahilang ng kanyang pagdalaw. Banaag naman sa mukha ni Maria Clara ang
pagkalungkot at dahil dito, ay nagpaalam kaagad si Ibarra. Sinabi ng binata na
dadalaw itong muli kinabukasan. Umalis si Ibarra na may kaguluhan ang isip at
damdamin. Sa kanyang paglalakad ay napadaan siya sa ipinapagawang paaralan.
Ipinaalam niya sa lahat lalo na kay Nol Juan na wala silang dapat ipangamba
sapagkat siya ay tanggap na muli ng simbahan. Sinagot naman siya ni Nol Juan na
ang pagiging excomulgado ay hindi mahalaga para sa kanila, sapagkat lahat sila ay
mga excomulgado rin. Namataan ni Ibarra si Elias na nagkakarga ng bato sa kariton
at nabasa nito sa mukha ng huli na may nais siyang ipaalam sa binata. Inutusan ni
Ibarra si Nol Juan na ibigay sa kanya ang talaan ng mga obrero. Iminungkahi ni Elias
na sila ay mamangka sa lawa upang mapag-usapan ang isang napakahalagang
bagay, na sinang-ayunan naman ni Ibarra. Dumating naman si Nol Juan at ibinigay
ang listahan, ngunit hindi nakalista doon ang pangalan ni Elias.

Kabanata 49
Ang Tinig ng mga Pinag-uusig
Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni Elias, waring ito ay hindi nasisiyahan. Kaya,
kaagad na humingi ng paumanhin si Elias sa pagkagambala niya sa binata. Sinabi ni
Ibarra ang dahilan, nakasalubong niya ang alperes at gusto nitong muli na
magkausap. Dahil nag-aalala siyang makita si Elias, nagdahilan na lamang siya.
Nanghinayang naman ang binata ng sabihin ni Elias na di siya matatandaan ng
alperes. Saglit na napabuntonghininga si Ibarra sapagkat biglang pumasok sa
kanyang isip ang kanyang pangako kay Maria.

Hindi na nag-aksaya ng panahon si Elias sinabi niya kaagad kay Ibarra na siya ang
sugo ng mga sawimpalad. Ipinaliwanag niya ang napagkasunduan ng puno ng mga
tulisan (Si Kapitan Pablo) na hindi na binanggit pa ang mga pag-aalinlangan at
pagbabala. Ang kahilingan ng mga sawimpalad, ani Elias ay (1) humingi sila ng
makaamang pagtangkilik sa gobyerno na katulad ng mga ganap na pagbabago sa
mga kawal na sandatahan, sa mga prayle, sa paglalapat ng katarungan at sa iba
pang pangangasiwa ng gobyerno (2) pagkakaloob ng kaunting karangalan sa
pagkatao ng mga tao, ang kanilang kapanatagan at bawasan ang lakas at
kapangyarihang taglay ng mga sibil na madalas na nagiging punot dulo ng
paglapastangan sa karapatang pantao.

Tumugon si Ibarra na anumang pagbabago na sa halip na makakabuti ay lalo pang

makakasama. Sinabi nitong maaari niyang pakilusin ang kanyang mga kaibigan sa
Madrid sa pamamagitan ng salapi at pati na ang Kapitan-Heneral ay kanyang
mapapakiusapan, ngunit lahat sila ay walang magagawa. Siya man ay hindi gagawa
ng anumang pagkilos ukol sa mga bagay na iyon sapagkat kung may kasiraan man
ang korporasyon, ay matatawag naman nilang masasamang kailangan.

Nagtaka si Ibarra, hindi niya sukat akalaing ang isang tulad ni Ibarra ay naniniwala
satinatawag na masamang kailangan na para bang nais palabasin nito na
kailangang gumawa muna ng masama upang makapagdulot ng mabuti. Naniniwala
siya na kapag ang sakit ay malala, kailangang gamutin ng isang mahapding
panlunas. Ang sakit ng bayan ay malubha kayat kailangan ang kaparaanang
marahas kung ito ay makakabuti. Ang isang mabuting manggagamot, anya ay
sinususri ang pinagmulan ng sakit at hindi ang mga at hindi ang mga palatandaan
nito na sinisikap na bigyan ng lunas. Katulad ng mga sibil na sa pagnanais daw na

masugpo ang kasamaan, itoy iniinis sa pananakot, paggawa ng marahas at walang

habas na paggamit ng lakas. At kapag pinahina ang guwardiya sibil ay malalagay
naman sa panganib ang katahimikan ng bayan. Paano raw magkakagayon gayong
15 taon nang may mga sibil, ngunit ang mga tulisan ay patuloy pa rin sa
pandarambong. Ang mga sibil ay walang naidudulot na kabutihan sa bayan
sapagkat kanilang pinipigil at pinahihirapan ang isang tao kahit na marangal dahil
lamang sa nakalimutan ang cedula personal, at kapag kailangang malinis ang
kanilang mga kuwartel, ay manghuhuli sila ng mga kaawa-awang mamamayan na
walang lakas na tumutol.

Napag-usapan pa nila na bago itatag ang guardia civil nanunulisan ang mga tao
dahil sa matinding pagkagutom. Binigyang diin naman ni Elias na ang mga
sawimpalad na hinihingi ng bayan ang pagbabago sa mga palakad ng mga prayle at
ng isang pagtangkilik laban sa korporasyon. Pero, sinabi naman ni Ibarra na may
utang na loob na dapat tanawin ng bayan sa mga paring pinagkakautangan ng
pananalig at patangkilik noon laban sa mga pandarahas ng mga maykapangyarihan.
Lumitaw sa pagpapalitan ng kuro-kuro ng dalawa na kapwa nila mahal ang bayan.
Pero, hindi napahinuhod ni Elias si Ibarra tungkol sa pakiusap ng mga sawimpalad.
Kaya, ipinahayag niya kay Ibarra na sasabihin na lamang daw niya sa mga ito na
ilipat na sa Diyos o sa kanilang mga bisig ang pagtitiwala na sa kapwa tao na di
magtatamong-pala.

Kabanata 50
Ang mga Kaanak ni Elias
Isinalaysay ni Elias ang kanyang kasaysayan kay Ibarra upang malaman nito na siya
ay kabilang din sa mga swimpalad.May 60 taon na ang nakakalipas, ang kanyang
nuno ay isang tenedor de libros sa isang bahay- kalakal ng kastila.Kasama ng
kanyang asawa at isang anak na lalaki, ito ay nanirahan sa Maynila.Isang gabi

nasunog ang isang tanggapang pinaglilingkuran niya. Isinakdal ang kanyang nuno
sa salang panununog. Palibhasay maralita at walang kayang ibayad sa abogado,
siya ay nahatulan. Ito ay ipinaseo sa lansangan na nakagapos sa kabayo at pinapalo
sa bawat panulukan ng daan. Buntis noon ang asawa, nagtangka pa ring humanap
ng pagkakakitaan kahit na sa masamang paraan para sa anak at asawang may
sakit. Nang gumaling ang sugat ng kanyang nuno, silang mag-anak ay namundok
na lamang. Nanganak ang babae, ngunit hindi nagtagal namatay ito. Hindi
nakayanan ng kanyang nuno ang sapin-saping pagdurusang kanilang natanggap.
Nagbigti ito. Hindi ito naipalibing ng babae. Nangamoy ang bangkay at nalaman ng
mga awtoridad ang pagkamatay ng asawa.Nahatulan din siyang paluin.Pero, ito ay
hindi itinuloy at ipinagpaliban sapagkat dalawang buwan siyang buntis nuon.
Gayunman, pagkasilang niya, ginawa ang hatol.

Nagawang tumakas ng babae mula sa malupit na kamay ng batas, lumipat sila sa

kalapit na lalawigan. Sa paglaki ng anak na panganay, ito ay naging tulisan.
Gumawa siya ng panununog at pagpatay upang maipaghiganti nila ang kaapihang
natamo. Nakilalasiya sa tawag na balat. Ang lahat ay natakot sa kanyang pangalan.
Ang ina ay nakilala naman sa tawag na haliparot,delingkuwente at napalo at ang
bunso dahil sa mabait at tinawag na lamang anak ng ina.

Isang umaga, nakagisnan na lamang ng anak ang ina na patay na. Ito ay
nakabulagta ssa ilalim ng isang puno at ang isang ulo ay nakatingala sa isang bakol
na nakasabit sa puno. Ang kanyang katawan ay ibinaon samantalang ang mga
paa,kamay ay ikinalat. Ang ulo naman ay siyang dinala sa kanyang ina. Walang
nalalabing paraan sa nakakabata dahil sa kalunos-lunos na pangyayaring ito kundi
ang tumakas. Siya ay ipinadpad ng kapalaran sa Tayabas at namasukang obrero sa
isang mayamang angkan. Madali naman siyang nakagiliwan sapagkat nagtataglay
nga ito ng magandang ugali.

Siya ay masikap at ng nagkaroon ng puhunan, napaunlad niya ang kanyang

kabuhayan hanggang sa makakilala siya ng isang dalagang taga-bayan na kanyang
inibig ng tapat. Gayunman sinasagilahan siya ng matinding pangamba na
mamanhikan. Nangangambasiyang matuklasan ang tunay niyang pagkatao. Mahal
palibhasa ang babae, minsan ay nailugso nito ang puri at desidido siyang
panindigan ang nagawa. Ngunit, dahil sa mayaman ang ama ng babae at wala
siyang kayang ipagtanggol ang sarili. Siya ay nakulong sa halip na makasal siya sa
babae.

Bagamat hindi nagsama ang magkasuyo, ang kanilang pagtatampisaw sa dulot ng

pag-ibig ay nagkaroon ng bunga. Ang babae ay nanganak ng kambal, isang babae
at isang lalaki. Ang lalaki ay si Elias. Bata pa sila ay iminulat sa kanilang patay na
ang kanilang ama. Naniniwala naman sila sapagkat musmos pa lamang ay namatay
ang kanilang ina. Nang magkaroon ng sapat na isip, palibhasay may kaya ang nuno
si Elias ay nag-aral sa mga Heswitas samantalang ang kapatid na babae ay sa
Concordia. Nagmamahalan silang magkapatid at ang pag-igkas ng panahon ay hindi
nila namamalayan. Namatay ang kanilang nuno kayat umuwi silang magkapatid
upang asikasuhin ang kanilang kabuhayan.

Maganda ang kanilang hinaharap, ang kanyang kapatid na babae ay nakatakdang

ikasal sa binatang nagmamahyal sa kanya, ngunit ang kanilang kahapon ang
nagwasak sa kanilang kinabukasan. Dahil sa kanyang salapi at ugaling mapagmataas, isang malayong kamag-anak ang nagpamukha sa kanilang kahapong
nagdaan. At ito ay pinatunayan ng isang matandang utusan nila. Iyon pala ang
kanilang ama. Namatay na naghihinagpis ang kanilang ama dahil sa pag-aakalang
siya ang naging dahilan ng kasawian nilang magkapatid. Pero, bago ito namatay
naipagtapat niyang lahat ang kahapon ng magkakapatid.

Lalong binayo ng matinding kalungkutan ang kapatid ni Elias nang mabalitaan

niyang ikinasal sa iba ang kanyang kasintahan. Isang araw nawala na lamang itot
sukat.Lumipas ang anim na buwan nabalitaan na lamang ni Elias na mayroong isang
bangkay ng babaing natagpuan sa baybayuin ng Calamba na may tarak sa dibdib.
Ito ang kanyang kapatid. Dahil dito siya ay nagpagala-gala sa ibat-ibang lalawigan
bunga ng ibat-ibang pagbibintang tungkol sa kanya na hindi naman niya ginagawa.
Dito natapos ang salaysay ni Elias.

Nagpalitan pa ng ibat-ibang pananaw ang dalawa hanggang sa sabihin ni Ibarra

kay Elias na sabihin niya sa mga sumugo sa kanya na siya (Ibarra) ay taus-pusong
nakikiisa sa kanilang mga damdaming. Lamang, wala siyang magagawa kundi ang
maghintay pa sapagkat ang sama ay di-nagagamot ng kapwa sama rin. Dagdag pa
rito, sa kasawian ng tao siya man ay matroong kasalanan din. Nang makarating na
sila sa baybayin, nagpaalam na si Ibarra at sinabi kay Elias na siya ay limutin na at
huwag babatiin sa anumang kalagayang siya ay makita nito. Nagtuloy si Elias sa
kuta ni Kapitan Pablo at sinabi sa kapitan na siya kung di rin lamang mamamatay ay
tutupad sa kanyang pangako na aanib sa kanila sa sandaling ipasiya ng pinuno na
dumating na ang oras ng pakikibaka sa mga Kastila.

Kabanata 51
Mga Pagbabago

Sakmal ng pagkabalisa at di pag-igmik si Linares sapagkat nakatanggap siya ng

liham mula kay Donya Victorina.
Alam ni Linares na hindi nagbibiro ang Donya. Kailangang hamunin niya ang alperes
subalit sino naman kaya ang papayag na maging padrino niya, ang kura kaya o si
Kapitan Tiyago. Pinagsisisihan niya ang kanyang paghahambog at pagsisinungaling
sa paghahangad lamang na makapagsamantala. Labis siyang nagpatianod sa
kapritso ng Donya.
Dumating si Pari Salvi at nagmano sa Kapitan Tiyago. Masayang ibinalita niya ang
tungkol sa sulat na padala ng arsobispo tungkol sa pagalis ng excommunion kay
Ibarra kasabay ng kanyang pagpupuring and binata ay kalugod lugod ngunit may
kapusukan ng kauniti. Tanging ang sagabal na lamang sa pagpapatawad ay si Pari
Damaso. Pero anya ay hindi makatanggi kung si Maria ang kakausap sapagkat
inaama niya ang pari. Narinig ni Maria ang usapan at nagtungo ito sa silid kasama si
Victoria.
Sa bahaging iyon ng usapan ng pari at Kapitan Tiyago pumasok si Ibarra na kasama
si Tiya Isabael. Binata niya ang kapitan at yumukod naman kay Linares. Si Pari Salvi
ay buong lugod na kumamay kay Ibarra at sinabi nitong katatatapos pa lamang
niyang papurihan ito. Nagpapasalamat ang binata at lumapit kay sinang upang
itanong kung lumapit kay Sinang upang itanong kung galit sa kanya si Maria.
Ipinasasabi raw ni Maria ani Sinang na limutin na siya ng binata ngunit sinabi ni
Ibarra ng gusto niyang makausap ng sarilinan ang kasintahan. Di nagluwat, umalis
na si Ibarra.

Kabanata 52
Ang Baraha ng Patay at ang mga Anino

Madilim ang gabi at malamig ang ihip ng hangin pumapaspas sa mga dahong tuyo
at alikabok ng makipot ng daang patungo sa libingan. May tatlong anino na paanas
na naguusap sa ilalim ng pinto ng libingan. Itinanong ng isa kung nakausap na niya
ng kaharap si Elias. Hindi raw pero siguradong kasama ito sapagkat nailigtas na
minsan ni Ibarra ang buhay nito. Tumugon ang unang anino na ito nga ay pumayag
na sumama sapagkat ipapadala ni Ibarra sa Maynila ang kanyang asawa upang
ipagamot. Siya ang sasalakay sa kumbento upang makaganti siya sa kura.
Binigyang diin naman ng ikatlong anino na kasama ng lima lulusob sila sa kwartel
upang ipakilala sa mga sibil na kanilang ama ay may mga anak na lalaki. Isa pa,
sinabi ng alila ni Ibarra na sial ay magigng 20 na katao na. Saglit na huminto sa
pagaasanan ang mga anino nang mabanaagan nilang may dumarating na isang
anino na namamaybay sa bakod.

Pagdating sa lugar ng tatlo, nagkakilala sila. Ipinaliwanag ng bagong dumating na

anino na sinusubaybayan siya kayat naghiwa-hiwalay na sila at tinagubilinan ang
mga dinatnan ng kinabukasan ng gabi nila tatanggapin ang mga sandata kasabay
ng sigaw na "Mabuhay Don Crisostomo"! ang tatlong anino ay nawala sa likod ng
pader. Ang bagong dating naman ay naghintay sa sulok ng pintuan.

Nang dumating ang ikalawang anino, namasid ito sa kanyang paligid. Umaambon
palibhasa, sumilong ito sa pintuan kayat nagkita sila ng unang sumilong. Naisipan
nilang magsugal at kung sinuman ang manalo sa kanila ay maiiwan upang
makipagsugal sa mga patay. Pumasok sila sa loob nglibingan at sa ibabaw ng punto
ay umumpog magkaharap upang magsugal. Ang mataas sa dalawa ay si Elias at
ang may pilat sa mukha ay si Lucas. Nagsimula na silang magsugal sapagkat sa
isang tao lamang ang nakikipagpagsugal ang mga patay. Natalo si Elias kaya umalis
itong hindi kumikibo. Nilamon siya ng kadiliman.

Nang gabing iyonn dalawang sibil ang naglalakad sa tabi ng simbahan.

Pinaguusapan nila ang tungkol sa paghuli kay Elias sapagkat sinumang makahuli
rito ay hindi mapapalo sa loob ng tatlong buwan. Nakasalubong nila si Lucas at
itinanong kung saan ito pupunta. Sa simbahan ani Lucas upang magpamisa.
Pinabayaan nila sapagkat ayon sa alperes walang pilat si Elias. Ilang saglit lamamg,
si Elias mismo ang nakasalubong ng mga sibil. Dinala siya sa liwanag upang
kilalanin. Sinabi ni Elias na hinahabol niya ang lalaking may pilat sapagkat siyang
bumugbog sa kanyang kapatid. Ang mga sibil ay patakbong nagtungo sa simbahang
pinasukan ni Lucas.

Kabanata 53
Ang Mabuting Araw ay Nakikilala sa Umaga
Kinabukasan ng umaga, kumalat ang balita tungkol sa mga ilaw na nakita sa
libingan ng nakaraang gabi. Sa paniniwala ng mga puno ng mga kapatiranh ni San
Francisco, may 20 ang nakita niyang kandila na sinindihan. Panaghoy at pahikbi
naman ang narinig ni Ermana sipa kahit na malayo ang kanyang bahay sa libinga.
Sa pulpito, binigyang diin naman ng kura sa kanyang sermon ang tungkol sa
kaluluwa sa purgartoryo.

Ang usapan ay hindi nakaligtas sa matalas na paningin nina Don Filipo at Pilosopong
Tasyo na ilang araw na ilang araw ngt naghihina. Nasabi ni Don na tinaggap ng
alkade ang kanyang pagbibtiw sa tungkulin. Hindi namn mapakali si Tandang Asyo
sapagkat naniniwala siyang ang pagbibitiw ay hindi nararpat at napapanahon. Sa
panahon ng digmaan, anya, ang puno ay dapat na manatili sa kanyang tao. Sa
pagiisip ni Pilosopong Tasyo. Ayon sa kanya, nag iba ang bayan na di na katulad
noon na may 20 na taon na ang nakalipas. Ang nakaraan ay nagbigay ng aralin.
Namamalas na nag naging bunga ng pagdayo sa Pilipinas ng mga Europeo at ang
pagdayo naman ng mga kabataan sa Europa ay nadadma na rin .

Ang mga kabataang nakapag aral sa Europa ay nagkaroon ng malawak na

kaalaman tungkol sa kaysayan, Matematika, Agham, wika at iba pang uri ng
kaalamn na itutring na enerhiya noong una. Kaya na ng tao na pangasiwaan ang
malawak na daigdig na kanyang ginagalwan at tinatahanan. Sa panitikan,
nagsimula na ring lumitaw ang mga makatang nagpapahayag ng malaya at mga
makaagham ng pagsubok. Hindi na rin kayang sawatain ng kumbento ang
paglaganap ng mga modernong kabihasnan.

Nagkaroon pa ng palitan ng katwiran ang dalawa tungkol sa bayan, sa relihiyon, sa

kahihinatnan ng bayan, ugali ng mga binata at dalaga ang ng mga naglilingkod sa
Simbahan hanggang sa tanungin ni Don Filipo si Tandang Tasyo kung hindi
nangangailangan ng mga gamot sapagkat napansin nitong hinang-hina na sya. Pero

tinugon sya ni Tandang Tasyo na ang mga mamamatay ay hindi na

nangangailangan ng gamot at sa halip ang mga maiiwan ang mangangailangan.
Ipinakiusap din niya sa Don na sabihin kay Ibarra na makipagkita sa kanya sa loob
ng ilang araw sapagkat malapit na siyang yumao. Sa kabila ng karamdaman ni
Tandang Tasyo ang kapakanan ng bayan ang kanyang inaalagata. Matibay ang
kanyang paniniwala ng ang Pilipinas ay tumatahak parin sa karimlan. Hindi
nagluwat, nagpaalam na si Don Filipo.

Kabanata 54
Lahat ng Lihim ay Nabubunyag at Walang Di Nagkakamit ng Parusa

Orasyon. Pahangos na patungo ang kura sa bahay ng alperes. Ang mga taong
gustong humalik sa kanyang kamay ay hindi niya pinapansin. Tuloy-tuloy na
pumanhik ito ng bahay at malakas na tinwag ang alperes. Lumabas agad ang
alperes kasunod ang asawang si Donya Consolacion. Bago makapag salita ang kura,
inireklamo agad ng alperes ang mga kambing ng kura na naninira sa kanyang
bakod. Sinabi naman ng pari na nanganganib ang buhay ng lahat. Katunayan, anya
ay mayroong napipintong pag-aalsa na gagawin nang gabing iyon. Nalaman ito ng
pari, anya sa pamamagitan ng isang babae na nangumpisal sa kanya na nagsabi sa
kanya na sasalakayin ang kuwartel at kumbento. Dahil dito nagkasundo ang kura at
alperes na paghandaan nila ang gagawing paglusob ng mga insurektos. Humingi
ang kura ng apat na sibil na nakapaisana ang itatalaga sa kumbento. Sa kuwartel
naman ay palihim ang pagkilos ng mga kawal upang mahuli nang mga buhay ang
mga lulusob. Layunin nito na kanilang mapakanta ang sinumang mahuhuling buhay.
Ika-walo ng gabi ang nakatakdang paglusob, kuna kaya nakini-kinita ng alperes at
kura ang pag-ulan ng kurus at bituin sapagkat ganap silang nakahanda.

Sa kabilang dako, isa naman lalaki ang mabilis na tumatakbo sa daan patungo sa
tirahan ni Ibarra. Mabilis na umakyat ng bahay at hinanap sa nakitang utusan ang
amo nito na kaagad naman itinuro na ito ay nasa laboratoryo. Pagkakita ni Elias kay
Ibarra ipinagtapat niya kaagad ang nakatakdang paglusob at batay sa kanyang
natuklasan. Si Ibarra ang kapural at nagbayad sa mga kalahok sa paglusob.
Ipinasunog ni Elias kay Ibarra ang lahat ng mga aklat at kasulatan nito sapagkat di
na maiiwasan na siya ay mapasangkot at tiyak na siya ang isisigaw ng sinumang
mahuhuli ng mga sibil.

Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga kasulatan. Sa mga kasulatan, nabasa

niya ang tungkol kay Don Pedro Eibarramendia at tinanong niya kay Ibarra kung ano
ang relasyon nito sa kanya. Halos nayanig ang buong pagkatao ni Elias nang sabihin
ni Ibarra na iyon ang kanyang nuno na ipinaikli lamang ang apilyido. Isa pa, ito ay
isang Baskongado. Natagpuan na ng piloto ang lahing lumikha ng matinding
kasawian sa kanilang buhay. Biglang bumunot ng balaraw si Elias at naisip niyang
gamitin iyon kay Ibarra. Ngunit, saglit lang ang pagkadimlan ng kaisipan ng biglang
siyang matauhan. Binitiwan niya ang hawak na balaraw at tulirong tumingin ng
tuwid kay Ibarra at saka mabilis na pumanaog ng bahay. Nagtaka si Ibarra. Itinuloy
ang pagsunog sa mga mahahaagang papeles at dokumento.

Kabanata 55
Ang Pagkakagulo

Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria na wala siyang ganang kumain. Kaya
niyaya niya ang kaibigan ni Sinangsa piyano. Nagbulungan silang dalawa habang
palakad lakad si Pari Salvi sa loob ng bulwagan. Hindi mapakali si si Maria sa
paghihintay nilang magkaibigan ang pagdating ni Ibarra. Kasalukuyan kumakain
noon ang argos na si :Linares at isinadasal nilang umalais na ang "multong" si Pari
Salvi. Nakatakdang dumating sa ikawalo ng gabi si Ibarra. Ika-walo rin ng gabi ang
nakatakdang paglusob sa kumbento at sa kwartel. Nang sumapit ang ikawalo,
napaupo sa isang sulok ang pari samantalang ang magkaibigan ay hindi malaman
ang gagawin. Nang tumugtog ang kampana, silang lahat ay tumindig upang
magdasal. Sya namang pagpasok ni Ibarra na luksang luksa ang suot. Tinangkang
lapitan ni Maria ang kasintahan ngunit biglang umalingawngaw na lamang ang
sunod sunod na putok. Napapatda si Ibara, hindi makapagsalita. Ang Kura naman ay
nagtago sa likod ng haligi. Ang mga tao sa bahay ni Kapitan Tiyago ay nakakarinig
ng puro putokan, sigawan at pinagbuhan sa may kumbento. At mga nagsisikain na
kumedor ay biglang pumasok at panay na tulisantulisanSi Tiya Isabal ay panay
ang dasal samantalang ang magkaibigan ang nagyakapan. Si Ibarra ay walang tinag
sa kinatatayuan. Nagpatuloy ang putukan atsilbatuhan kasabay ng pagsasara ng
mga pintuan at bintana ng biglaan.

Nang mawala ang putukan, pinapanaog ng alperes ang kura. Inakala ng mga nasa
bahay na nasugatan ng malubha sa pari Salvi. Tiniyak ng alperes na wala ng
panganib kaya lumabas na sa pinagtataguan ang kura, nanaog ito. Si Ibara ay
nanaog din. Pinasok naman ni Tiya Isabel ang magkaibigan sa silid. Hindi nagkausap
si Ibarra at Maria, basta nagpatuloy nalamang sa paglakad ng binata, mabilis.
Napadaan siya sa hanay ng mga sibil na naka bayoneta pa. Sa may bandang
tribunal, nangingibabaw ang tinig ng alperes sa pagtatagubilin sa kapitan na wag
niyang pabayaan makatakas ang mga nahuling lumusob.

Pagdating ni Ibarra sa bahay, kaagad na inutusan ni Ibarra ang kanyang katulong na

ihanda ang kanyang kabayo. Tumuloy siya sa gabinete at isinilid nya ang kanyang
maleta ang mga hiyas, salapi, ilang mga kasukatan at larawan ni Maria. Nagsukbit
siya ng isang balaraw at dalawang rebolber. Ngunit aalis na lamang siya nakarinig
sya ng malaks na pagputok sa pintuan. Tinig ng isang kawal na kastila. Lalaban
sana siya ngunit nagbago ang kanyang isip. Binitawan niya ang kanyang baril at
binuksan ang pinto. Dinakit siya ng Sarhento ng mga dumating na kawal. Isinama.

Sa kabilang dako, gulong gulo ang isip ni Elias ng pumasok siya sa bahay ni Ibarra.
Para siyang sinusurot sa sariling budhi. Naalalala niya ang sinapit ng kanyang
angkan, ang kanyang nuno, si Balat, kapatid na babae at ang kanyang ama. Waring
ang lahat ay tinatawag siyang duwag isang duwag. Labis na pangingipospos ang
kanyang damdmin. Hanggang sa maisip niyang balikan ang bahay ni Ibarra.
Dinatnan niya ang mga katulong ni Ibarra na hilong naghihintay sa kanilang amo.
Nang malaman niya ang nangyari kay Ibarra, nagkunwari itong umalis. Pero lumigid
lamang saka umakyat sa bintana na patungo sa gabinete. Nakita niya ang mga
kasulatan, mga aklat, alahas at baril. Dinampot niya ang baril at ang iba naman ay
isinilid niya sa sako at inihulog sa bintana. Nakita niyang dumating ang mga sibil.
Kinuha ni Elias ang larawan ni Maria at isinilid ito sa isang supot. Nagipon siya ng
mga damit at papel, Binuhusan niya ito nga mga gas at saka sinilaban.

Ang mga kawal ay nagpupumilit namang pumasok. Sinabihan sila ng matandang

katulong ng walang pahintolot sa may-ari, kaya hindi maa-ari silang pumasok.
Naalaska ng husto ang directocillo, sa isang hudyat niya tinabig ng kawal ang
matanda at mabilis silang pumanik. Pero sinalubong sila ng makapal na usok at ang
apoy na nakarating na sa gabinete. Biglang nagkaroon ng bmalalakas na pagsabog.
Mabilis pa sa lintik na umatras at nanaog ng bahay ang mga kawal kasama ang
mga katulong ni Ibarra.

Kabanata 56
Ang mga Sabi at Kuro-kuro

Hanggang sa kinabukasan sakmal pa rin ng takot ang buong bayan ng San Diego. Ni
isa mang tao ay walang makitang naglalakad sa gitna ng daan. Tahimik na tahimik
ang buong paligid. Pamaya-maya, isang bata ang naglakas loob na magbukas ng
bintana at inilibot ang paningin. Dahil sa ginawa ng bata, nagsisunod ang mga iba
na magbbukas ng bintana. Ang mga magkakapit-bahay ay nagbalitaan. Lubhang
kalagim-lagim daw ang nagdaang gabi tulad noong mandambong si Balat. Sa
kanilang pag-uusap, lumilitaw na si Kapitan Pablo raw ang sumalakay. Ipinapalagay
naman ng iba na ang mga kuwadrilyero raw kaya dinakip si Ibarra. Ang mga lalaki
ay nagpunta naman sa kuwartel at sa may tribunal. Lumitaw pa sa usapan ng mga
tao na tinangka raw ni Ibarra na itanan ang kasintahang si Maria upang hindi
matuloy ang pakikipag-isang dibdib niya kay Linares. Kaya lang sinansala ni Kapitan
Tiyago ang kanilang pagtatanan sa tulong ng mga sibil.

Samantala, nakausap ni Hermana Pute ang isang lalaking kagagaling lamang sa

tribunal. Sinabi nitong nagtapat na si Bruno. Pinatunayan nito ang balita tungkol sa
magkasintahang sina Ibarra at Maria. Sa ngitngit daw ni Ibarra, pati simbahay nais
niyang paghigantihan, mabuti na lamang at nasa bahay ni Kapitan Tiyago si Pari
Salvi. Ang mga sibil daw ang sumunog sa bahay ng binata. May isang utusang
babae naman ang nagpahayag na nakita niyang nakabitin sa ilalim ng puno ng
santol si Lucas.

Kabanata 57
Vae Victus! Sa Aba ng Mga Manlulupig

Balisa ang mga sibil na nasa kwartel. Panay ang kanilang pagbabanta sa mga
batang sumisilip sa puwang ng mga rehas upang tingnan ang mga nadakip.
Naroroon ang alperes, direktorsillo, Donya Consolation at nag kapitan na halatang
malungkot. Bago mag-ikasiyam dumating ang kura at wala sa loob na naitanong
niya sa alperes sina Ibarra at Don Filipo. Kasunod niya ang isang parag batang
umiiyak at duguan ang salawal. Hinarap sa kura ang dalawang tanging buhay na
nabihag ng mga sibil.
Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan ni Tarsilo. Pilit siyang tinatanong kung
kaalam si Ibarra sa nasabing paglusob. Ngunit, iginigiit din niyang walang kamalaymalay si Ibarra sapagkat ang ginawa ay upang ipaghiganti ang kanilang amang
pinatay sa palo ng mga sibil. Dahil dito, iniutos ng alperes na dalhin si Tarsilo sa
limang bangkay, ito ay umiling. Nakita niya ang kanyang kapatid na si Bruno sa
tadtad ng saksak, si Pedro na asawa ni Sisa at ang kay Lucas na may tali pang Lubid
sa leeg. Dahil sa patuloy itong walang immik kahit sa sunod-sunod ang pagtatanong
sa kanya. Nagpuyos sa galit ang alperes. Iniutos na paluin ng yantok si Tarsilo
hanggang sa magdugo ang buong katawan nito.
Hindi maoakanta si Tarsilo, kaya ito ay ibinalik sa bulwagan. Nadatnan niya ang
isang bilanggo ring nagpapalahaw sa iyak at tumatawag sa mga santo. Ipinasino
kay Tarsilo ang dinatnan. Sinabi niyang nuong lamang niyua nakita. Dahil dito, muli
siyang pinalo hanggang sa mabalot ng dugo ang buong katawan. Hindi nakayanan
ng kura ang gayong tanawin kaya lumabas siya sa bulwagan na namumutla. Nakita
ng kura ang isang dalagang parang nagbibilang ng mga naririnnig sa loob ng
tribunal, humahalinghing at nanananghoy ng malakas. Ang babaing ito ay ang
kapatid na dalaga nina Bruno at Tarsilo. Samantala, nang di mapansin si Tarsilo,
lalong nagngitngit ang alperes. Binulungan pa siya ni Donya Consolacion na lalong
pahirapan ang binata. Pero, hiningi na lamang ni Tarsilo na madaliin ang kanyang
kamatayan. Walang makuhang anumang impormasyon at di mapaamin si Tarsilo
kaya ito ay itinimba sa isang balong nakakabaligtad ng sikmura ang tubig at amoy.
Kung ilang bese ibinulusok ang katawan ni Tarsilo sa balon. Hindi niya natagalan
ang pagpapahirap hanggang sa takasan siya ng hininga sa gayong uri ng kalupitan.
Nang matiyak na patay na si Tarsilo ang binalingan naman ay ang isa pang
bilanggo.

Ang pangalan diumano ng bilanggong ito ay Andong luko-luko at kaya napapunta sa

patyo ay upang magbawass sapagkat pinapakain ng bulok ng biyenan nito.
Inaantok ang alperes sa naging sagot ng bilanggo, kaya iniutos itong ipasok na muli
sa karsel.

Kabanata 58
Ang Sinumpa
Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga bilanggo. Sila ay pabalik-balik sa
kumbento, kuwartel at tribunal. Ngunit, hindi sila makapagtamo ng luna sa kanilang
mga inilalakad. Palibhahsa wala silang kilalang malakas at makakapitan na
makakatulong upang palayain ang kanilang kaanak na bilanggo. May sakit ang kura
at ayaw na lumabas ng kanyang silid at ayaw daw itong makipag-usap kahit kanino.
Ang alperes naman ay nagdagdag ng mga bantay upang kulahatin ang mga
babaingh nagsusumamo sa kanaya. Ang kapitan naman ay lalong nawalan ng silbi.

Nakakapaso ang sikat ng araw, ngunit ang mga babae ay ayaw umalis. Palakadlakad umiiyak ang mag-ina ni Don Filipo. Inusal-usal naman ni Kapitana Tinay ang
pangalan ng kanyang anak na si Antonio. Si Kapitana Maria naman ay pasilip-silip sa
rehas upang tignan ang kambal niyang anak. Ang biyenan ni Andong ay nanduroon
din at walang gatol na ipinagsasabio na kaya raw hinuli si Andong ng mga sibil ay
dahil sa bago nitong salawal. Amy isang babae naman ang halos mangiyak-ngiyak
na nagsabing si Ibarra ang may pakana at kasalanan ng lahat. Ang suro ng paaralan
ay kasama-sama rin ng mga tao. Samantalang si Nol Juan ay nakaluksa na sapagkat
ipinalagay niyang wala ng kaligtasan si Ibarra.

Mag-iikalawa ng hapon ng dumating ang isang kariton na hila ang isang baka.
Tinangka ng mga kaanak ng mga bilanggo na sirain at kalagan ang mga hayop na
humihila sa kariton. Pero, ipinagbawalan sila ni Kapitana Maria at sinabing kapag
ginawan nila iyon, mahihirapan sa paglakad ng kanilang ka-anak ng bilanggo.

Pamaya-maya, lumabas ang may 20 kawal at pinaligiran ng kariton. Ang sinunod na

ilaban ay mga bilanggo sa pangunguna ni Don Filipo na nakuha pang batiin ng naka
ngiti ang kanyang asawang si Doray ng yakapin ang asawa, pero hinadlangan siya
ng dalawang sibil. Nang makita naman si Antonio ng inang si Kapitana Tinay
binirahan ito ng katakot takot na hagulgol. Si Andong ay napaiyak din ng makita
ang biyenan na may pasari ng kanyang pagkakakulong.
Katulad ng kambal na
anak ni Kapitana Maria, and seminaristang si Albano ay naka gapos na mabuti. Ang
huling lumabas ay si Ibarra na walang gapos ngunit nasa pagitan ng dalawang
kawal. Ang namumutlang si Ibarra ay pasuyod na tinignan ng mga maraming tao at
naghahanap ng isang mukhang kaibigan.

Pagkakita kay Ibarra ng mga tao, biglang umugong ang salitaan na kung sino pa
ang may sala ay siya pa itong walang tali. Dahil dito ay inutusan ni Ibarra na
gapusin siya ng mga kawal ng abot-siko. Kahit na walang utos ang kanilang mga
pinuno ang mga sibil sumunod sin sila sa utos ng binata. Ang alperes ay lumabas na
naka-kabayo at batbat ng sandata ang katawan. Kasunod ay may 15 ng kawal na
umaalalay sa kanya.

Sa kalipunan ng mga bilanggo, tanging kay Ibarra lamang na walang tumatawag sa

kanyang pangalan sa halip siya ang binubuntunan ng sis at tinwag na siyang
duwag. Pati ang kanyang mga nuno at magulang ay isinumpa ng mga tao hanggang
siya ay tinawag ng erehe ng dapat mabitay. Kasunod nito ay pinagbabato si Ibarra.
Naalala niya ang kwento ni Elias tungkol sa babaeng nakakita ng ulong nasa bakol
at nakabitin sa punongkahoy. Ang kasay sayan ng piloto ay parang biglang naglaro
sa kanyang pangitain.

Waring walang ibig dumamay kay Ibarra. Pati si Sinang ay pinagbawalan umiyak ni
Kapitan Basilio. Kahit na nasa gipit at abang kalagayan ang binata. Walang naawa
sa kanya. Doon nya nadama ng husto ang mawalan ng inang bayan, pag-ibig,
tahanan kaibigan at magandang kinabuhasan.

Mula sa isang mataas na lugar, maamang nagmamasid si Pilosopong Tasyo na

pagod na pagod at naka balabal ng makapal na kumot. Sundan nya ng tingin a ng
papalaong kariton na sinakyan ng bilanggo. Ilang sandali pa ipinasiya na niyang
umuwi. Kinabukasan, nagisnan ng isang pastol patay na si Tasyo sa may ointuan ng
kanyang bahay.

Kabanata 59
Pag-ibig sa Bayan
Ang ginawang pagluson ng mga naapi o sawimpalad ay nakarating at napalathala
sa mga diyaryo sa Maynila. Iba rin ang balitang nagmula sa kumbento. Iab-iba ang

estilo ng mga balitang lumaganap. At ang pang-unawa sa mga ito ay batay sa talas
ng isip, kuro-kuro, damdamin at paniniwala. Ang mga tauhan ng kumbento ay higit
na naliligalig. Ang mga provincial ay palihim na nagdadalawan at gumagawa ng
mga pagpapanayam hinggil sa nangyari. Ang ilan naman ay nagpunta sa palasyo at
naghahandog ng tulong sa pamahalaang nasa panganib. Nabanggit pa nga na na
maging ang munting heneral o generalillo daw MAG-AGUERO ay napagkuro ang
kahalagahan ng korporasyon. Samantala, ipinagbubunyi naman si Pari Salvi at
sinabing ito ay karapat-dapat na bigyan ng isang mitra.

Sa ibang kumbento naman ay iba ang pinag-uusapan. Ang mga nag-aaral daw sa
mga heswita sa Ateneo ay lumalabas na nagiging pilibustero. Sa isang bahay
naman sa Tundo, hindi mapakali si Kapitan Tinong dahil minsan ito ay nagpakita ito
ng kagandahang loob kay Ibarra. Kaya panay ang sisi sa kanya ng asawang si
kapitana Tinchang. Ang kanilang dalawang anak na dalaga ay sa isang tabi lamang
at di umiimik. Nasabi pa ni Tinchang na kung siya ay naging lalaki lamang, disin
sana ay haharap siya sa Kapitan-Heneral at ihahandog nito ang kanyang
paglilingkod laban sa mga manghihimagsik.

Malapit ng mabanas ng husto si Tinong sa kakulitan ng asawa nang dumating ang

kanilang pinsan si Don Primitivo. Ito ay isng lalaking may edad at mahilig
magsasalita ng Latin. Siya ay ipinasundo ni Tinchang upang hingan ng payo
sapagkat marunong itong mangatwiran. Kaagad na nag-umpisa ng pagsasalita si
Tinchang pagkakita sa pinsa. Ayon sa kanya, pinakain ni Tinong si Ibarra sa kanilang
bahay at niyukuran pa niya ito nang makita sa may tulay ng Espanya sa gitna ng
maraming tao at sinabing sila magkaibigan.

Sinabi ni Don Primitivo na dapat napakilala si Tinong kay Ibarra pagkat ang mga
mabubuti raw ay napaparusahan dahil sa mga masasama. Kayat walang ibang
nalalabing paraan kundi ang gumawa ng huling habilin si Tinong. Nawalan ng malay
ng di oras si Tinong dahil sa payo. Nang bumalik ang kanyang ulirat, dalawang payo
ang ibinigay ni Don Primitivo: (1) magbigay sila ng regalo sa heneral ng kahit anong
alahas at idahilan na ito ay pamasko at (2) sunuging lahat ng mga kasilulatan na
maaaring makapagpahamak kay Tinong, na katulad ng ginawang pagsunong ni
Ibarra sa kanyang mga kasulatan.

Boto silang lahat sa payo.

Sa kabilang dako sa isang pagtitipon sa Intramuros na dinaluhan ng mga dalaga,

mga asawa at mga anak ng kawani ang tema ng kanilang pag-uusap ay ang tungkol
din sa naganap na pag-aalsa. Ayon sa isang lalaking komang galit na galit daw ang
heneral kay Ibarra sapagkat naging napakabuti pa nito sa binata. Sinabi naman ng
isang ginang na talagang walang utang na loob ang mga indiyo kayat di dapat
silang ituring na mga tunay na tao. Kahit na araw ang itatayong paaralan ay isang
pakana lamang sapagkat ang tunay na layunin ni Ibarra ay gawin lamang itong kuta
na gagamitin niya sa kanyang pansariling pangangailangan. Sumabad naman ang
isa pang babae at ipinaliwanag na is Tinchang daw ay nagregalo ng isang singsing
na puno ng brilyante sa heneral. Napalingon ang lalaking komang at tiniyak kung
totoo ang balita. Nagdahilan ang pingkok at nanaog na ng bahay.

Ilang oras pa ang nakalipas, ang ilang mag-anak sa Tundo ay tumanggap ng mga
paanyaya ng pamahalaan sa pamamagitan ng mga kawal. Ang imbitasyon ay
tungkol sa pagtulog ng ilang mayayaman at tanyag na tao sa Fuerza de Santiago na
may bantay pa. Si Kapitan Tinong ay kasama sa mga inimbita.

Kabanata 60
Ikakasal na si Maria Clara

Tuwang-tuwa si Kapitan Tiyago sapagkat hindi siya nahuli o natanong man lamang.
Hindi rin siya nakuryente o nabilanggo sa ilalim ng lupa. Dahil dito, siya ay
nagpamisa sa Mahal na Birhen sa Antipolo, Birhen del Rosario at sa Birhen del
Carmen. Kung hindi naimbita si Kapitan Tiyago ng pamahalaan, masamang
kapalaran naman ang dumapo kay Kapitan Tinong. Tulad ng karamihan siya ay
inimbitahan ng pamahalaan. Di nakabuti ito sa kanya ang paglalakbay sa ibatibang tanggapan nito sapagkat ng siya ay lumabas. Siya ay may sakit, putlain,
namamanas at di palaimik. Hindi na rin siya bumaba ng bahay, dahil nangangamba
itong baka batiin siya ng isang pilibustero. Alam ni Tiyago ang ganitong sinapit ni
Tinong.

Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at ang mag-asawang de Espadaa na kapwa

itinuring na pangkat ng makapamahalaan. Sinarili ni Donya Virtorina ang usapan.
Sinabi na kung babarilin si Ibarra, iyon ang nararapat sapagkat siya ay isang
pilibustero. Bagamat namumutla at mahina si Maria, kanyang hinarap ang mga
bisita. Humantong ang usapan tungkol sa pagpapakasal nina Maria at Linares.
Nagkayarian din na magpapapista si Tiyago. Sinabihan niya si Tiya Isabel na kung
ano ang nasa loob ni Maria tungkol sa napipinto nitong pakikipag-isang dibdib. Sa
wari, desidido na si Tiyago na ipakasal si Maria sapagkat nakini-kinita niyang siyay
maglalabas-masok sa palasyo sa sandaling maging manugang niya si Linares. Si
Linares ang tagapayo ng Kapitan Heneral, kayat inaakala ni Tiyago na siya ay
kaiinggitan ng mga tao.

Kinabukasan, ang bulwagan ni Tiyago ay puno ng mga bisitang kastila at intsik.

Nangunguna sa mga ito si Pari Salvi, Pari Sibyla, ilang pransiskano at dominikano,
ang alperes na ngayon ay tinyente at may grado ng komandante, ang mag-asawang
de Espadaa, si Linares na nagpatihuli ng dating at si tenyente Guevarra ng mga
sibil.

Mangyari pa, ang paksa ng mga babae ay si Maria na kahit malungkot siya ay
magalang na tinanggap ang mga bisita. Sinabi ng isang babae na maganda nga raw
si Maria, pero ito raw ay tanga naman. Kayamanan lang daw habol ni Linares. Sinabi
rin na marunong daw siya sa buhay sapagkat kaya siya ikakasal dahil bibitayin ang
unang katipan ni Ibarra. Sa narinig ni Maria lalo siyang nasaktan at naghirap ang
kalooban. Iniwan niya ang mga babaing nag-uusap.

Sa pulutong ng mga lalaking nag-uusap naman, lumitaw na ang kura ay lilipat na ng

Maynila samantalang di tiyak ng alperes kung saan ito madedestino. Ipinaliwanag ni
Guevarra na hindi mabibitay si Ibarra na katulad ng mga nangyari kina GOMBURZA
at sa halip ito ay ipatatapon lamang. Binanggit din niya ang tungkol sa kaso ng
binata at pagkaraan ay binati niya si Maria. Ito raw ay nakakatiyak ng magandang
kinabukasan. At nagpaalam na ang tinyente.

Nagtungo sa asotea si Maria. Nakita niya ang bangkang pasadsad sa may sadsaran
ng bahay ni kapitan Tiyago. Puno ng damo ang ibabaw ng bangka at may lulan
itong dalawang lalaki. Bumaba ang isa sa lulan ng bangka at pinanhik siya, si Ibarra.
Nakatakas siya sa tulong ni Elias. Dumaan lamang ang binata upang ipaalam ang
damdamin nito at tuloy bigyan ng laya ang kasintahan tungkol sa kanilang

kasunduan. Inilahad ni Maria ang tunay na kasaysayan at pagkatao nito. Napilitan

umano itong talikuran ang kanilang pag-iibigan alang-alang sa kanyang inang
namayapa at sa dalawang amang nabubuhay pa. Pero wala siyang tanging pag-ibig
kundi si Ibarra lamang. Mahigpit na niyapos at pinupog ng halik ni Ibarra si Maria.
Matagal. Pagkaraan, lumundag muli ito sa pader at sumakay sa bangka. Nag-alis ng
sumbrero si Elias at yumukod kay Maria. Sumagwang papalayo sa lumuluhang si
Maria

Kabanata 61
Ang Barilan sa Lawa

Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi niya kay Ibarra na itatago siya sa
bahay ng isang kaibigan sa Mandaluyong. Ang salapi ni Ibarra na itinago niya sa
may puno ng balite sa libingan ng ninuno nito ay kanyang ibabalik upang may
magamit si Ibarra sa pagpunta nito sa ibang bansa. Nasa ibang lupain daw ang
katiwasayan ni Ibarra at hindi nababagay na manirahan sa Pilipinas, dahil ang
buhay niya ay hindi inilaan sa kahirapan. Inalok ni Ibarra na magsama na lang sila ni
Elias, tutal pareho na sila ng kapalaran at magturingan na parang magkapatid. Pero,
tumanggi si Elias.

Nang mapadaan sila sa tapat ng palasyo, napansin nilang nagkakagulo ang mga
bantay. Pinadapang mabuti ni Elias si Ibarra at tinakpan ng maraming damo. Nang
mapadaan sila sa tapat na polvorista, silay pinatigil at tinanong ng bantay si Elias
kung saan ito nanggaling. Ipinaliwanag ni Elias na siyay galing ng Maynila at
rarasyunan niya ng damo ang hukom at ang kura. Kumbinsido ang bantay sa
paliwanag ni Elias kaya ipinatuloy niya ito sa pagsasagwan at pinagbilinan na
huwag magpapasakay sa bangka sapagkat katatakas pa lamang ng isang bilanggo.
Kung mahuhuli raw ito ni Elias, siya ay bibigyan ng gantimpala. Inilarawan ng
bantay ang bilanggong tinutukoy ay nakalebita at mahusay magsalita ng Kastila.
Nagpatuloy sa pagsasagwan si Elias. Lumihis sila ng landas. Pumasok sila sa may
ilog-Beatang inawit ni Balagtas upang akalaing siya ay taga-Peafrancia.

Itinapon ni Elias ang mga damo sa pampang, kinuha ang isang mahabang kawayan
at ilang bayong at sumige sa pagsagwan. Nagkuwentuhan muli sina Elias at Ibarra.
Nakalabas na sila sa ilog-Pasig

At nakarating sa may Sta. Ana. Napadaan sila sa tapat ng bahay-bakasyunan ng

mga heswitas kaya hindi maiwasang manariwa sa isip ni Elias ang masasayang
araw na tinamasa niya, may magulang, kapatid at maganddang kinabukasan.
Namuhay nang masagana at mapayapa. Sumapit sila sa malapad na bato at nang
makitang inaantok na bantay na wala siyang kasama at mahihingi, pinaraan niya si
Elias.

Umaga na ang sapitin nila ang lawa. Pero sa di-kalayuan nabanaagan nila ang isang
palwa ng mga sibil na papalapit sa kanila. Pinahiga ni Elias si Ibarra at tinakpan niya
ito ng bayong. Nahalata ni Elias na hinahadlangan sila sa baybayin. Kaya sumagwan
itong patungo sa may Binangonan, ngunit nagbago rin ng direksyon ang palwa.
Tinawag sila. Inisip ni Elias na magbalik sa bunganga ng Ilog-Pasig. Nakuro ni Elias
na napagtatalikupan sila at walang kalaban-laban. Isa pa wala silang dala ni isa
mang sandata. Mabilis na naghubad ng damit si Elias. Sinabi niya kay Ibarra na
magkita na lamang sila sa noche buena sa libingan ng nuno ni Ibarra. Tumayo si
Elias at tumalon sabay sikad sa bangka.

Ang atensyon ng mga sibil sa palwa at nakasakay sa bangka ay natuon kay Elias.
Pinaulanan nila ng punglo ang lugar na pinagtalunan nito. Kapag lumilitaw si Elias
pinapuputukan ito. Nang may 50 dipa na lamang ang layo ni Elias sa may pampang,
nahapo na ang humahabol sa kanya sa kasasagwan . Makalipas ang tatlong oras ay
umalis na ang mga sibil sapagkat napansin nilang may bahid ng dugo sa tubig ng
baybayin ng pampang.

Kabanata 62
Ang Pagtatapat ni Padre Damaso

Umaga, hindi pansin ni Maria ang maraming regalo na nakabunton sa itaas ng

hapag. Ang mga mata niya ay nakapako sa diyaryong nagbabalita tungkol sa
pagkamatay o pagkalunod ni Ibarra. Pero, hindi naman binabasa ni Maria ang
Diyaryo. Pamaya-maya dumating si Pari Damaso na hinilingan kaagad ni Maria na
sirain ang kasunduan ng kanyang kasal kay Linares at pangalagaan ang kapakanan

ng ama. Sinabi ni Maria na ngayong patay na si Ibarra walang sinumang lalaking

kanyang pakakasalan. Dalawang bagay na lamang ang mahalaga sa kanya, ang
kamatayan o ang kumbento.

Napagmuni ni Pari Damaso na pinaninindigan ni Maria ang kanyang sinabi, kaya

humingi ito ng tawad sa kanya. Napahagulgol pa ito ng malakas habang binibigyan
diin niya ang walang kapantay na pagtingin kay Maria. Wala siyang nagawa kundi
pahintulutan na pumasok sa kumbento si Maria kaysa piliin nito ang kamatayan.
Umalis si Pari Damaso na sakbibi ng lumbay. Tumingala ito sa lagit at pabulong na
sinabing totoo ngang may Diyos na nagpaparusa. Hiniling niya sa Diyos na siya ang
parusahan at huwag ang walang malay niyang anak na nangangailangan ng
kanyang pagkalinga. Damdam na damdam ng pari ang kasiphayuang dinaranas ni
Maria.

Kabanata 63
Nochebuena
May isang kubo na yari sa balu-baluktot na sanga ng kahoy ang nakatayo sa libis ng
isang bundok. Sa dampa ay mayroong nakatirang mag-anak na tagalog na
nabubuhay dahil sa pangangaso at pangangahoy. Sa lilim ng isang puno mayroong
isang matanda na gumagawa ng walis. Sa isang tabi naman mayroong isang dalaga
na naglalagay ng mga itlog ng manok, gulay at dayap sa isang bilao. Sa dikalayuan, may isang batang lalaki at batang babae ang naglalaro sa tabi ng isang
payat at putlain. Ang batang nakaupo sa nakabuwal na kahoy ay si Basilio, may
sugat ito sa paa. Inaaliw siya ng dalawang batang naglalaro. Nang utusan ng
matanda ang apong dalaga na ipagbili ang mga nagawang walis, sinabi niya kay
Basilio na may dalawang buwan na ang nakakaraan nang ito ay kanilang
matagpuang sugatan at kalingain pagkatapos. Isinalaysay naman ang tungkol sa
buhay nilang mag-anak. Kaya, nang ito ay magpaalam na uuwi na sa kanila, siya ay
pinayagan ng matanda at ipinagbaon pa niya ng pindang na usa para sa kaniyang
inang si Sisa.

Samantala, noche buena na, ngunit ang mga taga-San Diego ay nangangatog sa
ginaw bunga ng hanging amihan na nagmumula sa hilaga. Hindi katulad ng
nakaraan na masayang-masaya ang mgat tao. Ngunit ngayon lungkot na lungkot
ang buong bayan. Wla man lamang nakasabit na mga parol sa bintana ng bahay.
Kahit na sa tahanan ni Kapitan Basilio ay wala ring kasigla-sigla. Kausap ng kapitan

si Don Filipo na napawalang sala sa mga bintang na laban dito nang mamataan nila
si Sisa na isa ng palaboy. Pero, hindi naman nananakit ng kapwa.

Ang pinsan nitong si Victoria at si Iday. Si sinang ay tumanggap ng liham buhat kay
Maria subalit hindi niya ito binubuksan sa takot na malaman ang nilalaman. Habag
na habag ang magkakaibigan sa magkasintahang Maria at Ibarra. May kumalat
namang balita na ang pagkakaligtas ni Kapitan Tiyago mula sa bibitayin ay utang
niya kay Linares.

Nakarating na si Basilio sa kanilang tahanan. Pero, wala ang kaniyang ina. Paika-ika
niyang tinalunton ang landas patungo sa tapat ng bahay ng alperes. Nanduon ang
ina, umaawit ng walang katuturan. Inutusan ng babaing nasa durungawan ang sibil
na papanhikin si Sisa. Subalit nang makita ni Sisa ang tanod, kumaripas ito ng
takbo. Takot. Hinabol ni Basilio ang ina, pero binato siya ng alilang babaing nasa
daan. Nasapol sa ulo si Basilio pero hindi ito tumigil sa pagsunod sa inang
tumatakbo. Nakarating sila sa may guabat. Pumasok sa pinto ng libingan ng
matandang kastila si Sisa. Ito ay nasa tabi ng punong baliti. Pilipt na binubuksan ito
ni Basilio. Nakita niya ang isang sanga ng baliting nakakapit sa kinaroroonan ng ina.
Kaagad niya itong niyakap at pinaghahagkan hanggang sa mawalan ng ulirat.

Nang makita naman ni Sisa ang duguang ulo si Basilio, unti-unting nagbalik ang
katinuan ng kaniyang isip. Nakilala rin niya ang anak. Napatili ito ng malakas at
biglang napahandusay sa ibabaw ng ank. Nawalan ng malay. Nang magbalik naman
ng ulirat si Basilio at nakita ang ina, kumuha ito ng tubig at winisikan sa mukha.
Dinaiti niya ang kaniyang taynga sa dibdib ni Sisa. Sinakmal ng matinding
pagkasindak si Basilio. Patay na ang kaniyang ina. Buong higpit na niyakap niya ang
malamig na bangkay ng ina at napahagulgol ng malaks, pasubsob sa ina. Nang
mag-angat siya ng ulo, nakita niya ang isang taong nagmamasid sa kaniya.
Tumango si Basilio nang tanungin siya ng tao kung anak siya ng namatay.

Hinang-hina ang lalaking sugatan, hindi niya matutulungan si Basilio na mailibing si

Sisa. Sa halip pinagbilinan niya si Basilio na mag-ipon ng maraming tuyong kahoy at
ibunton sa bangkay ng kaniyang ina at pagkaraan sila ay silaban hanggang sa
maging abo ang kanilang katawan. Itinagubilin rin ng lalaki kay Basilio ang malaking
kayamanan na nakabaon sa may pun ng balite. Kay Basilio na raw ito kung walang
ibang dumating na tao upang gamitin niya sa pag-aaral. Ang lalaking sugatan na
kausap ni Basilio na dalawang araw ng hindi kumakain at sa wari ay malapit ng
mamamatay ay si Elias. At lumakad na si Basilio upang manguha ng panggatong. Si

Elias ay tumanaw naman sa dakong silangan at nagwikang higit pa sa isang

dalangin. Siya ay babawian ng buhay nang 'di nakikita ang pagbubukang-liwayway
ng bayang kaniyang minamahal. Sa mga mapalad, huwag lmang daw limutin nang
ganap ang mga nasawi sa dilim ng gab. Sa pagkakatingala niya sa langit, kumibot
hanggang sa unti-unting nabuwal sa lupa.

Nang magmamadaling-araw, namalas ng buong bayan ng San Diego ang isang

malaking siga na nagmumula sa may lugar na kinamatayan ni Sisa at Elias. Sinisi pa
ni Manang rufa ang gumawa ng siga na hindi raw marunong mangilin sa araw ng
pagsilang ni Hesus.

Kabanata 64
Katapusan
Magmula nang pumasok sa kumbento si Maria, nanirahan na si Padre Damaso sa
Maynila. 'Di nagtagal, siya ay inilipat ng padre provincial sa isang malayong
probinsiya. Kinabukasan, siya ay nakitang bangkay sa kaniyang higaan. Sa
pagsusuri ng doktor, sam ng loob o bangungot ang sanhi ng kaniyang ikinamatay.

Sa kabilng dako, si Padre Salvi habang hinihintay niya ang pagiging obispo ay
nanungkulan pansamantala sa kumbento ng Sta. Clarang pinasukan ni Maria Clara.
Kasunod nito ay umalis na rin sa San Diego at nanirahan na sa Maynila.

Ilang linggo naman bago naging ganap na mongha si Maria, si Kapitn Tiago ay
dumanas ng sapin-saping paghihirap ng damdamin, nangayayat nang husto, naging
mapag-isip at nawalan ng tiwala sa mga kainuman. Pagkagaling niya sa kumbento,
sinabihan niya si Tiya Isabel na umuwi na ito sa Malabon o sa San Diego sapagkat
gusto na lmang mabuhay mag-isa. Ang lahat ng mga santo at santang kaniyang
pinipintakasi at nalimot na niya. Ang kaniyang inaatupag ay ang paglalaro ng
liyempo, sabong at paghitit ng marijuana. Madalas tuwing takipsilim ay makikita
siya sa tindahan ng intsik sa Sto. Cristo. Di nagtagal, napabayaan niya ang kaniyang
katawan at kabuhayan. Ang kaniyang dting marangyang tahanan ay mayroong
nakasulat sa pintuan na: Fumadero Publico de Anfion. Ganap na siyang nalimot ng
mga tao. Wala ni isa mang nakakaalala sa kaniya, siya na isang tanyag at dting
iginagalang.

Nagdagdag ng mga kulot sa ulo si Donya Victorina upang mapagbuti ang

pagbabalatkayo niyang siyay taga-Andalucia. Siya ngayon ang nangungutsero. Si
Don Tiburcio ay hindi na niya pinakikilos. Nagsasalamin na ito. Hindi na rin siya
natatawag blang doktor para manggamot. Wala na rin siyang ngipin.

MGA KABANATA
1: Isang Pagtitipon
2: Si Crisostomo Ibarra
3: Ang Hapunan
4: Erehe at Pilibusteresmo
5: Isang Tala sa Gabing Madilim
6: Si Kapitan Tiyago
7: Pag-uulayaw sa isang Sutea
8: Mga Gunita
9: Mga Bagay-bagay ukol sa Bayan
10: Ang Bayan ng San Diego
11: Ang mga Makapangyarihan
12: Araw ng mga Patay
13: Mga Babala ng Sigwa
14: Si Tasyo, Ang baliw o Pilosopo
15: 15: Ang mga Sakristan
16: Si Sisa
17: Si Basilio
18: Mga Kaluluwang Naghihirap
19: Mga Kapalaran ng Isang Guro
20: Ang Pulong sa Tribunal
21: Kwento ng Isang Ina
22: Mga Liwanag at mga Anino
23: Ang Pangingisda
24: Sa Gubat
KnK: Elias at Salome
25: Sa Bahay ng Pilosopo
26: Bisperas ng Pista
27: Sa Takipsilim
28: Mga Liham
29: Kinaumagahan
30: Sa Loob ng Simbahan

31: Ang Sermon

32: Ang Kabriya
33: Malayang Pag-iisip
34: Ang Tanghalian
35: Usap-usapan
36: Unang Ulap
37: Ang Kaniyang Kataas-taasan
38: Ang Prusisyon
39: Si Donya Consolacion
40: Karapatan at Kapangyarihan
41: Dalawang Panauhin
42: Ang Mag-asawang de Espadaa
43: Mga Balak
44: Pagsusuri ng Budhi
45: Mga Inuusig
46: Ang Sabungan sa San Diego
47: Ang Dalawang Senyora
48: Hiwaga
49: Tinig ng mga Inuusig
50: Ugat ni Elias
51: Mga Palitan at Pagbabago
52: Baraha ng mga Patay at ang mga Anino
53: Ang Mabuting Araw Ay Nakikilala sa Umaga
54: (Pagbubunyag)
55: Malaking Sakuna
56: Sabi-sabi at Kuro-kuro
57: Vae Victis! (Ay, ang mga Natalo!)
58: Isinumpa
59: Pambayan at mga Pansariling Kapakanan
60: Ikakasal Si Maria Clara
61: Pagtakas Hanggang Lawa
62: Nagpaliwanag si Padre Damaso
63: Noche Buena
64: Katapusan

PANG-ESTADONG KOLEHIYO NG JH Cerilles State College

Tambulig-ESU
Lungsod ng Tambulig
Lalawigan ng Zamboanga del Sur

Noli Me Tangere
Kalipunan ng mga buod na
kaugnay sa mga literature ng mga Obra Maestrang Filipino
Proyekto sa Filipino 301 na
Iniharap kay:
ROY ORIMACO

Bilang katuparan sa mga

kailangan sa asignaturang
Filipino 301

Inihand
a ng Pangkat III:
Gemma Joy S. Alforque
Lonielyn P. Pansa
Hazil A. Catanpatan
Katherine Dumenden
Mycel Medina
Analie Saberon

Joana Magayon
Eljhon Suson
Lorena Redoble
BSED-III