TRABLUSGARP

VE

H a z r l a y a n ; Dr

TRK

SAVASI

(1911-12)

SUBAYLARI

Orhan KOLO LU

NDEKLER
KRONOLOJ:
SUBAYLARIN SMLER
ENVER PASA'NIN ANILARI:
DPNOTLARI.
FUAT BULCA (MUSTAFA KEMAL) VE
EREF KUSUBAININ ANILARI:
HALL KUT PAANIN ANILARI:
DOKTOR NHAT SEZA GORAN'IN ANILARI:
ALI PETHI OKYAR'IN ANILARI:

1-19
20-21
22-54
55-66
67-77
78-92
93-102
103-107

Basn Yayn Genel Md. Ankara 1979

L B Y A

S A V A S I N I N

K R O N O L O J S

KISALTMALAR VE NOTLAR:

TALYA : 1TL.
ASAKR MUNTAZAMA OSMANYE :
ARAP MCAHDLER : MA
TTHAT VE TERAKK : TE
TRABLUSGARB : TRB
TRK-ARAP : TA

OMA

Osmanl dneminde Trablusgarp. Vilayeti ile Bngazi Mutasarafl ayr birimlerdir . kisini birletiren Libya diye bir deyim
douda yoktur. Ancak iki blgeyi de ieren baz^ararlarda ksaltma
iin Libya deyimi kullanld.
Osmanl kaynaklarnn haberleri ge ve gayri muntazamdr.
rnein Derne'nin aln talyan raporlarna gre 18 ndedir OsmanlI
lar 17 diyor. Nedeni udur: Bombalama zerine Osmanl birlikleri ken
ti terk edip ierde mevzii enmi ve o tarihten balayarak kenti tal
yan ynetiminde saymtr. Oysa ItaVyanlar 17 de sadece bombalam
ancak 18 de gerekten asker karp hakim olmutur, rnein Ayn Zara'
nn alnmas* Italyanlar 4 Aralk 1911 der, Osmanl kaynaklar ise
5.12.1911

rablusgarb' elde etmek iin talya'nn uzun vadeli diplo

matik giriimleri yani kendine zel haklar tanttrmak iin
byk devletlerle yapt anlamalar:
12.2.1887

ngiltere-talya (24.3.18871de Avusturya buna katld)

20.2.1887

Almanya-Avusturya-talya

6.5.1891

A 1manya-Av us turya- ta1ya

14 ve 16.1

.1900

Fransa-talya

30.6.1900

Fransa-Italya

2.11.1902

Fransa- talya

24.10.1909

Rusya-talya (Rakonigi anlamas)

1910
UBAT
14-

TL Dileri b a k a m Gucciardini: "Osmanl Devletinin btnl

ne sayg gsterilmesi ve salanmas, tTL d siyasasnn
deimez bir temel ilkesidir."

ARALIK

10-

ITL D b a k a m San Guilian&: "1TL, TRB'un Tr kalmasn isti

yor, ancak orada baka bir yabanc lkenin etkeni emesi ne kar
dr. TL bu vilayetin iletilmesinde Osnanl sermaye ve emeiv
e AYRICALIKLI bir biimde ibirlii yanmak istiyor."

OSM D b a k a m Rfat P a a ' m n araclk yapan Alman elisi Maral

yant: " T L ' m n br devletlerle "ET HAKLARLA TRB'da i yarana
s i m kabule hazrz, ama TL tek olmak istiyor."

1911
OCAK
4-

TL Elilii Babali'ye nota: "OSM ynetimi TRB'da Italyan

karlarna kar dmanca davranyor.

1-

Giornale d'Italia qazetesi "ITL karlarn aykr davranan TRB

valisi Mir brahim Paa grevinden u z a k l a t n m al d r . "

MART

Fas'ta kabileler, "Kafirle ibirlii yapan Sultan'a kar"

ayakland. (Fransayla ibirlii yapan)

3-

1911
-

Giolitti tTL b a k a m oldu -Hkmetin cizli maddelik ana

programnn nc maddesi "kacak ilk frsattan yararlanp
Libya sorununun kesin zmlenmesi."

Katolik Arnavurtlar (Malisor) Karada ve ITL kkrtma ve yar

dmyla ayakland.

NSAN
26-

Fransz ordusu Fas'a girdi (isnanyollar Haziran'da)

HAZRAN
4-

Roma'daki OSn elilii BabIali'ye rapor: "ITL'nn TRB zerinde

amalar var, buradaki askeri birliklerin artrlmas nereklidir" -21.6 tarihinde Dileri bunu "Fas ii Almanya ile
Fransa arasnda anlamaya ballanmak zere, TL TRB' istemene
hazrlanyor" notuyla Sadrazamla ulatrd,

5-

OSM Birliini isbatlanak iin Sultan Read-n Balkan gezisine

kmas (Selanik, skp, Pritine, Manastr).

10-

1TL meclisinde dileri b a k a m San Guiliano demeci "Osman

lkesinin toprak btnlne sayglyz. TL sermayesi
iin gerekli gvence buna baldr".
lI

16-

OSM Padiahnn Kosova ovasnda 100 bin kiiyle Cuma namaz.

18-

Malisor'lara af i l a m . (Arnavutluk'taki Katolikler)

TEMMUZ
1-

Alman sava gemisi Agadir (Fas)de.

9-

Fransz-Alman grmeleri: Fr. Fata serbest kalmak karl

nda OSM topraklarnda Alnanlara dn nerdi (anlama olmad).

20-

Almanya Fransa'dan Fas'taki o r d u l a r m ekmesini istedi.

21- ngiltere Almanya'ya kar tehditkar tutum

24-25-

26-

ald.

ngiltere ile Almanya arasnda tartmalar -ngiliz donanmas

na hazr ol emri verildi.
1TL TRB'e saldrrsa ngiltere'nin kar gelmeyecei szl vaa
dini ald. (Bu amala ilk yaklam -Bunu dier lkeler nezdindeFransa, Almanya, Avusturya, Rusya, zemin aratrmas izleyecektir)

AUSTOS
TRB valisi Mir brahim Paa TLlarn isteine uyularak jer
alnd.

41911
2-

Katolik Arnavutlarla
edi 1d i .

anlama (Malisor1lar) tm istekleri

kabul

18-

Babali i T L ' m n bar iinde sokulabilmek iin byk devletlere

bavurduunu rendi. Tm devletlere sorulur, hepsinin yaot
"byle birey bilmiyoruz."

19-

ran hakknda Alman-Pus anlamas.

EYLL
^ ^
Alman borsalarnda byk panik -Halk bankalara hcum- ok sayda
iflaslar-Almanya Fransa'ya kar Fa politikasn yumuatmak zorrunda kalr (4.11.1911 de Fransa ile Almanya arasnda Fas'da anla
maya varlr: Almanya Fransa'nn Fas da egemenliini kabul eder,
buna karlk Kongo'da dn alr)
Bu durum ngiltere'nin de ITL'ya davrannda hogrden uzaklama
eklinde belirdi: ITL'ya yeil k yakmamak ama kar skmamak.
Almanya ve Avusturya, anlamayla bal olduklarndan
TL ciriimine kar kmazlar. TL, Fransaya tehlike olduka ilerine gelir.
Rusya ve Avusturya, T L ' m n Adriyatik ve Balkanlardan uzaklamasn
benimser.
7-

TRB halk Sadrazam Hakk Paa'ya, Devlete ballk telgraf yollad.

TRB k o r u g a n l a r m n glendiri In.esi iin Nazm Paa bakanlnda
komisyon kuruldu.

13 veya 14- Roma'daki OSM igderi Seyfettin Bey TL d b a k a m San

Gtiliano ile grt, TL basnnn Trk dman ve Libya'ya qoz
diken tutumunun hkmete yalanlanmasn istedi. Bakann yant:
"Aleyhte yazlar muhalefet basn yazyor, hkmet b a s m doru
yoldadr. Benim resmi aklamalarm karlkl dostluk hakkndaki
siyasal inanmn ak kantlar saylmaldr. Bir resmi yalanlama
ancak muhalif b a s m daha ok sertletirir."
17-

Babali TRB askeri komutanlna ynnerne:

vamaynz ieri ekiliniz.

TL asker karrsa sa

20-

OSM eliliklerine ynerge: "TL b a s m sava yaratmaya alyor.

Devletler TL hkmetine bu duruma kar ;irlem alma d vermeli
dirler." -Tm devletlerin yant: "Sava olmaz, ama,TL'1 ara tica
ri dn vermelisiniz."

21-

Seker bayram.

22-

TL hkmeti y a n resmi aklamas: "TRB'daki durum nedeniyle as

keri hazrlklar y a m y o r u z . Ancak bunlar saldrgan deil, savunma
amal. TL'larn ulusal ve kiisel onur ve k a r l a r m savunmak
iin."
/Tf: BabIali'ye nota: TRB'daki TL'lar cahil ve mutaasp ktlelerin
ln tehdidi altndalar. Yarn gemilerle ayrlacaklardr. Byle bir
ortamda asker, silah ve cephane tayan OSM gemilerinin TRB ve BN
GAZ'ye gelmesi son derece tehlikeli durum yaratabilir.

5-

1911
25-

TL hkmeti gizli toplantda sava k a r a n al oh.

26-

Alman bayra ekilmi Derne gemisi, TL sava gemilerinin kontrolunu ap TRB'a 25 bin tfek ve 100 asker ulutrd.
TLs l balamay (Almanya-Avusturya-TL) TRB iinin istedii
ekilde zmlenmesi kouluyla yenilemeye hazr olduunu bildirdi.

27-

OSM iileri bakanl genelgesi (Valiliklere): " T L ' m n TRB'a

ynelik niyetleri eyleme dnmemi ve Babali'nin ald siyasi
nlemler sonucu tamamiyle ortadan kalkacak duruma gelmitir."
TL'nn BabIali'ye notas
"TRB ve Bingaz'yi askerle igale karar
verdik. Bir olay kmamas iin OSM hkmeti gereken emirleri ver
melidir. 24 saat iinde yant bekleniyor."

OSM notas: Reformlarn yaplmas ve TL11ara ayrcalklar kabul

edi1iyor.

28-

TL donanmas TRB nnde.

29-

TL Babali'ye sava notasn verdi.

Hakk Paa Sadrazamlktan ekildi.

30-

Sait Paa Sadrazamla atand.

TL donanmas top atyla Derne telsiz istasyonunu ykt.

Bab al i byk devletlere bavurdu:

12-

TL ile anlamaya hazrz.

TL, TRB sahilleri iin abluka ilan etti.

TL, Balkan yarmadasnda statko'yu b o z m ayacam aklad.
Msr'n savata tarafsz kalaca
metine bildirildi.

ngiliz hkmetince TL hk

OSM-TL savann yaratabilecei karklklara kar Balkan dev

letleri nlemler arama giriimeri-ittifak nrmeleri.

3-

TL donanmas TRB ve Tobruk ^fitlerini bombalad. Osman 1 1 birlikleriieri ekildi.

4-

Avusturya Dileri b a k a m
olduunu bildirdi.

TL hkmetine Babali'nin bara hazr

TL, TRB' bombalad-B erlin'den gelen Enver Bey Selanik'te ttihat

ve Terakki komitesinin Trablusgarp konulu toplantsna katld.
Tobr u k 'tak i OMA birlii (20 kii) TL bombardman karsnda
ieri ekildi. 400 T askerinden oluan birlik kenti igal etti.

6-

1911
5-

ITL birlikleri TRB kentini ele neirdi

ynetiminde)

(360 yl sonra yabanc

TL donanmas Msrata ve ingin'i bombalad.

-

Beyrut'a saldr olmayaca hakknda Osmanl bildirisi.

T L ' m n Ege a d a l a r m

6-7-8-

ioal edecei sylentisi.

ttihat gen subaylar (Enver, Fethi, M.Kemal vb...) stanbul'da

Harbiye Nazr Mahmut evket Paa ve ttihat ve Terakki Merkezi
ile grmelerde, Trablus ve Bingazi'de savasn nasl srdrle
ceini saptyorlar.

8-

Sait Paa hkmetini kurdu.

9-

1TL'lar Derne*yi bombalad.

Enver Bey Sultan ile grp yola kt.

General Caneva TRB'a yola kan askerlerine bildirgesi: "Yeni

bir uygarlk gtryoruz. Halk kendilisinden sknr ve bovun
eerse insanla hizmet etmi olurlar."

10-12-

T L ' l a r m TRB blgesine ilk byk sayda asker karma giriimi:

Toplam igal kuvvetleri 20 bini buluyor. Osmanl birlikleri:
Trablus'ta 3000, Binoazi de 1200.

10-

1TL donanmas Derne'de OMA'larn tutuklad birka talyan'

bombardman tehdidi ile kurtard.

13-

Yemen'de mam Yahya ile anlama - mam'a ynelim ve din zerlii

Tannmas.

35-

6 uaktan oluan ilk 1TL uak filosu TRB'* vard: Ama: Makinal
kularn halk zerinde korku yaratmas.

15-

Enver skenderiye'ye vard.

16-

Balkanlarda hiristiyanlarn TRB sava iin askere alnmalarna

kar giriimler bunlar etelere katlyor (Yunan, Bulgar, Arna
vut ibirlii).
1TL donanmas Derne nnde, Kent halk temsilci gnderip kentin
bombalanmamasn istedi - ITL'lar OSM birliinin teslim olmasn
istedi - Kabul edilmeyince bombalad.

Londra elisi Tevfik Paa, Sultann szde de olsa hkmranl

tannmak artyla grmeye hazr oldukl a r m bildirdi. (TL
sadece Hilafetin ruhani egemenliini kabul)

Yunan hkmeti Bulgaristan'la ittifak iin giriim.

17-

1TL'lar Derne'yi bombalad - OMA birlii 'ieri ekildi.

ITL'lar Hums'u bombalad.

7-

1911

18 -

TL11ar Derne'yi a l d

19-

TL'1ar Bingazi'yi ld1

20

ttihat ve Terakki'ye kar muhalefet partilerinin birleme

abalar ve orduda muhalif qrup kurulamadka komitenin devrilemeyecei fikrinin gelitirilmesi.

21-

ITL'lar Hu m s u bomlad ve ald

22

Bir 1TL uann TRB zerinde ilk azleme uuu (Kasm'da Bngazi, Aralk'ta Tobruk zerinde)

23-

TRB'da ilk TA kar saldrs; Kent evresindeki

hatta yarld (Seria at, Si di Mersi, Henni)

1TL savunma

Enver skenderiye'den trenle hareket.

24-

Derne'de kentin su kaynaklarm ele geirmeye alan 1TL1ara

kar TA saldrs - TA'lar ok silah, cephane ve top ele aei r d i .
TRB'da yerli halk kent iinde TL'lara saldrlar.

26-

TRB'da TA saldrsn 1TL'lar ok sayda l vermek bahasna

(600 kadar) nleyebildiler - TL'lar yerli halka kar toplu
can krmna giritiler.

29-,

TL'lar Acil at ve Krova'y bombalad.

ngiltere Sollum'a asker yol 1a d .

30-3131-

1TL donanmas Zvvara'y

bombalad.

skenderiye'de 1TL aleyhtar qsteriler (1 l, 15 yaral).

1TL Kuvvetlerinin says 34 bini buldu.

KASIM

1- 2 2

TRB evresinde TA baars.

Babal, I T L ' m n Libyay topraklarna katmasn kabul etmeyece
ini elilerine genelge ile bildirdi.

3-

Srp-Bulgar grmelerinde Balkanlarn paylalmas ele alnd

-Rusya kar olduunu statkonun korunmas gereini bildirdi.

4-

Rum, Ermeni, Bulgar din liderlerinin OSM hkmetinden toplu

isteklerine ait memorandm.

5-

Tm Libya zerinde 1TL egemenlii akland.

8-

1911
-

Beyrut'a tTL donanmasnn saldr yapmayacan konusunda

Osmanl bildirisi.
Derne, Tobruk, Binnazi, TRB evresinde etin savalar.

7-

TA'lar Derne evresindeki

TL tabylarna saldr.

Enver Tobruk yaknlarnda.

I T L ' m n Libya'y topraklarna katma k a r a r m protesto.

8-

Tunus'ta Osmanl lehinde gsteriler ve K L ' l a r a s a l d n ok

sayda l - Cezayir'de panislanclarn eylemleri
tT L lar Sirt'i bombalad.

9-

Sadrazam Sait Paa Fransz ve ngiliz elilerine, Libya iin

Msr'a benzer (TL ynetiminde ) bir hkmet, ya da Msr Hidivine balanma formln nerdi.

11-

AT'lerin Derne'ye gece saldrs, arpma 7 saat srd.ITL'lar

kar koyamad.

Enver Derne blgesine vard.

14-

M.Kemal binbala ykseldi.

15-

ITL'lar Sidi Sait'i bombalad.

17-

Derne kentinde i karklk; halk ayaklanmasn

18-

Babali byk devletlere T L ' m n sava a l a n m geniletmek ve

Osmanl limanlarna kar saldr p l a n l a r m bildirdi, nlem
istedi.

18-

Derne evresinde arpma, tabyalara saldr.

20-

I T L ' m n Paris Elisi, Fransz Babakanna, byk devletlerin

bar iin ie karmalarm hos greceklerini bi 1 dird.(Ayn
giriim ngiltere ve Rusya'ya da yapld).

23-

TL donanmas Zaviye'yi bombalad.

24-

Derne evresinde dzenledikleri baknda TL1lar yenildi.

26-

Derne evresinde byk atma.

27-

TRB evresinde Hamidiye tabyas kalesi, Mesr ve Henn da ar

pmalar 105 l.

29-30-

TL *lar bastrd

Rusya, Boazlar
ve bitiik topraklar
ortak savunmak konusunu
OSM hkmetine nerdi, Balkanlar da da ibirlii.
TL1lar Sirt1i bombalad.

9-

1911
30-

TRB da Ayn Zara'yi almak iin TL saldrlan.

TA'larn Derne'yi

iki taraftan basma giriimi sonu vermedi.

TL: "Byk devletler sava yaymamz istemiyorsa, OSM'y ba

ra zorlamal."

ARALIK
1-

ITL donanmas Zaviye, Zvvara, Si di Said'i bombalad.

2-

Kurban Bayram

4-

Ayn Zara vahas (TRB) ITL'1 arca alnd.

Bulgar komitecileri tip camiine bomba koydu: 2 l 25 yaral

mslman. Halk Bulgarlara saldrd: 17 l, 149 yaral.

5-

1TL11 ar Tacura'y bombalad.

6-

ilk Osmanl salk kolu Derne ordugahna vard.

7-

Derne tabyalarna TA saldrs.

8-

9-

OSM hkmeti Sollum'un geici olarak Msr Hidivliine veril

mesini kararlatrld.
Bomba TL donanmas tarafndan bombaland.
Byk devletlerin tepii zerine Rus D b a k a m Sazonof Le Temps
gazetesine deme verip, Boazlar zerinde grmeler o l m a d o m
aklad.
M.Kemal Msr'dan Libya topraklarna girdi.

10-

ITL'lar Zvvara'y bombalad.

16-

TL'larn Ayn El Mansur orduciahna kar byk saldrs. TA

b a s k m karsnda yenilip ekildiler.

Hombo yresinde (Derne) TA b a s k m .

OSM. hkmeti Anayasann 35. maddesinin deitirilmesini Meclise

nerdi(seimleri yenilemek muhalefeti yoketmek iin).

18-

TLlar Tacura'y bombalad ve ald.

22-

Tobruk'ta M.Kemal ynetiminde talyanlara saldr ve baar.

TA'lar Makineli tfekleri ele geirdi.

27-

Derne'de Kasr Harun savan M.Kemal ynetiminde TA'lar kazand.

TL'larn su yolu yapma abalar engellendi.

Bingazi'de sava.

10 -

1911
30-

35. madde (yeni seimler) nedeniyle Sadrazam Said Paa ekildi,

sonra hkmeti yeniden kurdu. stanbul'da hkmet bunalm ve
Meclisi datma abalar.
TL kuvvetleri toplam olarak 100 bini at.

1912

OCAK
7-

Homs'da sava. 21 ttalyan ldrld.

10-

TL donanmas Zvvara'y bombalad.

12-

TL'lar Gargares'i

13-

Berka blgesinde Eref Bey (Kuuba) birlikleri silah iin

basknlar Avagir mcahidi eriyle).

15-

(TRB) ald.

Bulgar-Srp ittifak.
Homs'da sava: Halil Bey birlikleri 47 TA, 400 TL ld.
Homs ile Derne arasnda bir Trk gemisi silah karrken TL'ca
yakaland.
TL'lar Carthage Fransz gemisini Sardunya yaknnda tutuklad
ve Sicilya'ya gtrd (Trk askeri ve silah tayor gerekesiyle)

1718-

Msr Hidiv'i araclyla talyanlarn Yemen de dris ile an

lamaya altk ar iddias yayld.
TL donanmas Akaba kalesini bombalad.
Derne'de TL'lar Trk tabyasna kar saldr.
Osmanl Meclisi 3 ay iinde yeni seim yaplmas kouluyla da
tld - 3 ay i politikada seim ekimeleriyle geti.
TL'lar korunabilmek iin Derne evresince tabyalar yapyorlar.

20-

TL donanmas Zvvara'y bombalad.

21-

TL Kzl Deniz'deki Osmanl kylarna blokaj ilan etti.

(Ras Hissa'dan, Ras Ghalla Faksara'ya kadar).

22-

M,Kemal birlikleri baar.

23-

Bingazi'de arpma.

27-

Senusi eyhi tm Mslmanlar

Derne'de ufak aroma.

TLlara kar Cihad'a ard.

-11

1912

28-

Ayn Zara'ya TA saldrs, zarar verdiler alamadlar.

UBAT
111-12-

18"

20-

TL uaklar Trk karargahm bombalad.

Derne evresindeki Edolo ve Verona t ayalarm ykmak iin T
saldrs. talyanlar zor kurtuldu.
Durumu yanstmak, yardm istemek iin OSM subaylarndan baz
lar stanbul'a dnd.
TL'lar Enver'in bana para koydu.
Fransa Dileri B a k a m Puankere'ye OSM bar nerileri
Libya'nn baz ksmlar TL'lara braklabi1i r .

iletildi.

OSM Avrupa devletlerine T L ' m n liman ve kylara saldrs

halinde Boazlar kapatacam bildirdi.

24-

TL donanmas Beyrut'u bombalad: 90 l, 100 yaral.

27-

TL'lar Homs ve Mergeb' aldlar, lenler arasnda Mssolata

milletvekilinin kardei de var.

TL, sonu alamad savan bir barla kapanmas iin byk

devi eti eri naraya girmesini istiyor.

TL, Libya'y topraklarna katma y a s a s m Meclisten geirdi.

Babaulit protesto etti.

MART
1-

Deheibat (TRBJ da 24 saat sava.

TL'lar yenildi.

3-

Derne'de 9 saatlik meydan sava:

ral .

4-

Derne'de arpmalar devam TL'lar snn hcumu ile saldry

durdurabidi.

Babal i Enver Bey'e TL'larn iki haftalk ate kes Kneri sini
iletti.

TL kayb 22 subay, 216 ya-

TL'lar Yemen 'de Sal if l i m a n m bombalad.

5-

TA'lar Mergeb'e saldr ve ald, top atei sonucu geri ekil

diler.

6-

TL'lar Zanzur'u havadan bombalad.

Somali S u l t a m

TL11 ara kar Chad i 1an e t t i .

12 -

1912
7-

Ayn Zara'ya TA b a s k m ,
lar ekildi.

TL'lar eki 1d i , .tahri pten sonra TA*

9- Roma'daki B.Eliler ITL hkmetine arabuluculua hazr olduk

l a r m bildirdiler.
-

Kzlay'da grevli A mar profesr Schutz Trk kampnda tifsten

ld.

11-

Gizli Srp-Bulgar anlamasn Belgratta, Srp Kral ve Babakan

imzalad. Bulgar Kral ve b a k a m 13 Martta imzalayacak. Konu
O S M ' m n Balkan topraklarnn pay!atrmas.

12-

Tobruk'a 4 saat sren TA saldrs, 14 Italyan ld. evrilen

2 taburla 1 da bataryas g kurtuldu.
iki Hurmalklar (Berka) sava sonucu ITL'lar Bingazi savunmas
n rahatlatt 1ar.
M.Kemal tm Derne kuvvetleri komutanlna atand.

13-

stanbul'da Topkap saynda ITL'lardan a l m a n sancak ve silah

lar sergisi. Senusi eyhinin yeri i halka, Halife bayra altn
da savamalar iin yeni bir bildiri yaynlad haberleri Kahi
re 'ye ulat.

15-

T L ' m n Avrupa devletlerine ulatrd bar koullar: OSM,

Libya'da ITL egemenliini kaytsz kabul edecek. Halifeye ba
llk kabul ediliyor. Trk subay ve erleri Libya'dan ekilecek.

242930-

D e r n e 'nin suyu T A '1 arca kesildi.

Baarszlk nedeniyle ITL parlamentosunda hkmet eletirildi.
Tobruk'a TA saldrs.
TL'lar Tolmeysa'y bombalad.
Fransa ile Fas arasnda koruma anlamas.

NSAN
911-,

TL'lar Zvvara'y bombalad.

TL'lar Zvvara'y bombald ve Krova'y bombalayp ald.
TL, Ege adalarna karma y a p c a m Fransa'ya bildirdi:
"Geici igal olacak ama, Trkler devaml sanmal".

lb-

TL'lar nemli silah sokma liman Bukami (Bukemas)' ald.

16-

Be byk devlet elileri Babaliye, T L ' m n bara hazr

olduunu bildirip OSM art l a r m sordulaf-.

18-

TL donanmas anakkale boaznda Kumkale'yi ve Samos adasn

bombal)d.

13 -

1912
-

Yeni seilen OSM Meclisinin ilk toplants. TRB'da arp

an subaylardan Fethi Manastr'dan Halil Selanik'ten
milletvekili seildi.

19-

TL'1ar Ege'de Kalamaki'yi bombalad.

20-

ITL donanmas eme, Alaat, Kuadas, Kelemi ve Karadere'yi

bombalad.

Osmanl hkmeti Boazlar ticarete kapad.

23-

Byk devletlerin bar araclna OSM yant: n art, Pa

diah 'n egemenliinin kabul. T L ' m n kendine katmaktan
vazgemesi, askerini ekmesidir.

24-

TL'lar Rodos ve yaknndaki adalara asker karmaya balad

lar.

Osmanl topraklarndaki tm TL'larn hudut d edilmesi ka

rar uygulanyor (Hepsi 50 bin kii, 20 bini stanbul'da).

27-

Bulgaristan'la ittifak iin Yunanistan resmen bavurdu.

2-

TL donanmas Bomba ve Zil 1 itin'i bombalad.

29-

1TL donanmas Zili itin'i bombalad.

MAYIS
2"

TL'lar Rodos'u bombardman.

Lebda'ya TL saydrs geri pskrtld.

3-

TL'lar strapalya adasn ald.

4-

Osmanl Meclisi Trablus mcahidlerine teekkr karar.

ITL'lar Rodos'u bombardman.

5-

TL'lar Rodos'u bombardman.

7- Arnavutlar ayaklanmas balad

7-

(Yakova, pek vb...).

TL'lar Rodos 'u a l d .

TL'lar And illi'yi bombardman.

811-

Srp-Bulgar anlamas imzaland ilk kez Le Temps gazetesince

akland (metni deil).
TL'lar Zili itin'i bombalad ve ald.
TL'lar Sirt'i bomardman.

14 -

1912
12-

TL11ar Kalimnos a d a m ald.

Savan bandan bugline kadar 1TL kayplan akland: 53
subay 549 er l.
Srp-Bulgar gizli askeri anlama.

13-

TL 'lar leryoz ve Meis a d a l a r m ald.

14-

1TL11ar Patmos adasn ald.

15-

Sadrazam Sait Paa, Fransz elisine Bingazi OSM'da kalmak ze

re TRB'u ITL'lara brakabileceini syler ancak baz bakanlarn
ikna iin y a r d m m ister.

16-

TL'lar ncirli ve llyak"5 (Piskopi) a d a l a r m ald.

Rodos'taki Trk k o m u t a m teslim olmay kabul etti (ITL ordusu

12 bin, Trk Birlii 930 kii).

18- 1TL'lar Marmaris 1i bombardman.

20-

TL'lar Istanky, Smbeki, Kerpe ve Kaat a d a l a r m ald.

23-

Enver Kaymakamla (Yarbay) terfi - Osmanl Meclisinde Enver'in

telgraf okundu "Trablus'da ki btn Trkler sonuna kadar diren
mee kararldr".

27-

1TL ajans 105 Arap eyhinin Italyan uygarlk eserini ven

bildirisini yayd.

27-

OSh Bakanlar Kurulu Libya'y paylamay (TRB, 1TL'ara) kabul

ediyor ama
nerisinin byk devletlerden gelmesini istiyor.
(Gizli toplant) - ttihat ve Terakki sonuna kadar savatan
yana.

29-

TL'lar Bingazi'yi bombardman.

31-

Sofya'da OSM'ya kar Yunanistan-Bulgaristan ittifak imzas

(gizli).
TL'lar K uadasm bombardman.

haziran

2-

TL'lar Susa'y bombardman.

Ethem Paa Tobruk komutanlndan ayr 1d . (Hastal nedeniyle)

uerne'de topu sava.

TL'lar Zanzur'u Dombardman ve ald.

10-

Homs'da 7.5 saat sren sava.

TL'lar Susa'y bombardman.

15 -

1912
11-

TLlar S idi Sait'i bombardman.

Lebde'de iddetli sava, iki taraf da zafer ilan ediyor.

17-

TL'lar kasr Ahmed'i ald.

19-

TL'lar Msrata'y bombalad.

12-

ttihat hkmeti devirmek iin Manastr'da baz er ve Subay

lar daa kt ve Arnavutluk'taki ayaklanmay destekleyen
bildiriler imparatorluun deiik blgelerinde ordu iinde
datld.

23-

Homs'da TA baars.

27-

TL'lar Si d i Sait'i bombalad.

2b-

TL'lar Si d i Sait'i bombalad ve ald.

29- TL'lar Susa'y bombardman.

30-

OSM Harbiye Nezareti'rain siyas nedenlerle (Arnavut) daa kan

lara ve orduya siyaset kartrmaya kars resmi bildiri.

TEMMUZ
8-

TL'lar Msrata'y bombalad ve ald.

9-

Senusi eyhi Enver'e Hilafete ballm gseteren mektup y a z d .

Mahmut evket Paa Harbiye Nazrlndan ekildi.

12- TL'lar Bomba'y bombalad.

-

Lozan'da uray Devlet B a k a m Sait Halim Paa TL'larla bar

grmeleri (28 Temmuza kadar).

14-

TL'lar Si di Ali'yi ald.

1b-

USM Meclisinde Halaskar Zabitan grubu ve Arnavutluk iin daa

kan subaylar hakknda grmeler.

lb-

Sadrazam Sait P a a ' m n ekilmesi ile ittihat ve Terakki ikti

dardan uzaklat (Halaskaran Zabitan grubunun tehdidi ve baz
bakanlarn istifas nedeniyle).

18-

TL'lar Zaviye ve Mniye'yi ald.

1TL donanmas anakkale boazn bombalad.

erne topu bombardman.

19-

1TL donanmas anakkale b o a z m

bombalad.

Libya igal altndaki blge ileri gelenlerinden bir heyet Roma'da

16 -

1912
Babakan Giolitti'yi ziyaret.

22

Gazi Ahmet Muhtar Paa kabinesi kuruldu.

23

Osmanl topraklarnda sk ynetim kaldrld.

Enver hkmet deiikliini rendi.

24'

P a d i a h ' m Senusi eyhi iin gnderdii 1. Snf Osmanl nian,

elmasl kl vs. Enver'e vard.

30'

Yeni Hkmetin Mecliste okunan programnda Trablus sava iin

u kayt var: "Hak ve onurumuza uygun bar temelleri bulununca
ya kadar uradmz saldrya kar koyup yurdumuzu korumaa
devam edeceiz1'.
Arnavutluk'ta mslmanlar ve Hiristiyanlar ayr ayr OSM yneti
mine ayakland.

AUSTOS
1

2
5

Bulgar komitaclar koana'da bomba patlatt 28 kii ld. Halk

Bulgarlara saldrd: 21 l, 190 yaral. Savaa kadar tedhi
olaylar giderek artt.
Karadallar Osmanl karakol ve kentlerine saldrya balad.
Zuara TL'larca alnd
kes i di).

(Tunus'tan gelen Osmanl yardmnn yolu

OSM Meclisinin dalmas hakknda Padiah iradesi.

6

Enver'in babas Oerne'de.

Ramazan bandan eker Bayram sonuna kadar OSM topraklarnda

sk ynetim ilan edildi.

12

Ramazan balad.

13-

Sofya'da Trkiye ile sava iin 30 bin kiinin gsterisi.

Yeni OSM temsilcileri (Nabi ve Fahrettin) svire'de TL ile
bar grmelerine balad.
OSM hkmeti, Arnavutluk mslmanl a r m a d a , Katolik Mal is o r '1 ara
tannan imtiyazlar t a m d .

14-

sp'te ayaklanpa, karklklar.

18 -

ITL'lar Zaviye'yi bombalad.

i
ITL'lar Lebda'y ald Doudan gelen yardmn yolu kesildi.

17 -

1912
26-

Bulgaristan Saltanat uras SM'ya sava karar ald.

27-

ITL donanmas Yafa, Hayfa, Akra nnde gsteri.

28-

TL donanmas Beyrut nnde.

TL donanmas Port Sleyman' bombalad.

Babali, Arnavutlara tand haklar Rumeli Hiristiyanlarna da

tanyacan szl olarak byk devlet eliliklerine bildirdi.

EYLL
8-

Atina'da, Osmanl Rumlarnn haklar iin gsteriler.

10-

zmir ve anakkale Ermenileri, Dou illerindeki durumu protesto

mitingi.

11-

TL'lar Derne blgesinde stratejik Kasr El Leben ve Sdi Aziz

yoluna hakim oldular.

14-

Bayram.

TL'lar Kasr El Lebe n1i ald sava 16 saat srd - Trk kar
saldrlar 18 Eyll'e kadar srd - Savata Enver Bey'in ldUU
haberleri kt.

15-

Rusya, Bulgaristana 3 milyon frak (130 bin altn lira bor anla
mas .

16-

Rusya Dileri B a k a m , Berlin anlamasnda Balkanlarla ilgili

reformlarn uygulanmasn OSM elisine syledi.

19-

OSM hkmeti Balkan lkelerinin Komitac

kkrtmalar ve sava
hazrlklar zerine ksmi seferberlik karar ald.

20-

TL'lar Sidi Bilal' ald.

2122-

23-

Rus Dileri B a k a m s Fransz Dileri bakanna Bulgaristan'n

15 Ekimde sava balatmaya hazr olduunu bildirdi.
Zanzur'da Neet Paa komutasnda TA saldrs.
Bulaar b a k a m Gesof, orduda azaltma y a p a c a k l a r m OSM elisine
syledi. - OSM Harbiye Bakanl
Balkanlarda orduyu artryor.
9 TL sava gemisi

Zmir nnde demirli gemileri kontrol.

Senusi eyhi Enver'e Babali bar da yapsa savaa devam edecei

ni bildirdi.

Homs'da Halil komutasnda saldr, 1200 MA ld.

25-

Babali, Arnavutlara tand haklar Rumeli Hiristiyanlarna

tanyacam resmen Bulgar hkmetine bildirdi.

18 -

1912
30-

Balkan devletleri seferberlik ilan etti.

EKM
1-

Babali seferberlik ilan etti.

2-

TL notas, bar iin 8 gnde cevap istiyor - Babali kabul.

3-45-

Babali byk devletlere: Bar Bal kanilar bozuyor. Sava

nlemek isterseniz Balkan Devletlerine kar zorlayc,
nlemler aln.
stanbul'da halkve genlik sava lehinde gsteri.
"TL donanmas Ege yolunu kesiyor. Yunanistan sava halinde,
OSM donanmas bulunmamas endeniyle dier adalar da igal
edebilir. ngiltere bunu engelleyebilir" diyerek Babali
ngiltereye bavurdu. Dileri B a k a m Grey are olarak TL
ile sratle bar yaplmasn nerdi.

Yunan-Bulgar askeri anlamas

Byk devletler bar bozan lehine toprak deiiklii olma

y a c a m garantiledi.

6-

Babali tm Balkanlara 1880 slahat y a s a s m uygulayacam

Byk devletlere bildirdi, bara araclk yapmalarn istedi
- stanbul'da buna kar sava isteriz gsterileri yapld.

7-

TL'lar Bomba'y ald sonra terketti.

8-

Karada

Osmanl

sava ile Balkan sava balad.

TL'lar Derne'de devaml saldr ve bombardmanlar artrdlar.

-

1TL donanmas

zmir'i bombalama tehdidi.

Byk devletler hibir toprak deiiklii kabul etmeyeceini

aklad.

10-

TL'lar Susa'y bombardman.

13-

Bulgar, Srp_ Yunan hkmetleri OSM hkmetine nota: OSM

slahatnn uygulanmasnn kontroluna bizde katlacaz.

14-

Babali byk devletlere slahat kendisinin yrteceini bil

di r d i .

15-

Babali Bulgaristan ve Srbistanla diplomatik ilikilerini

kesti.

18-

Bulgar ve Srp hkmetleri

'nin OSM'ya sava i l a m . Yunanis-

-191912
tan'da notasnn reddedilmesi nedeniyle sava ilan etti.
-

OSM-TL Ouchy bar.

20-

TRB blgesinde TL komutanlar OSM komutanlarna barn imza

landm bildirdiler.

21-

TL komutanlar Eref Bey araclyla Enver'e bar haberini

ulatrd - Harbiye Nazrndan Enver'e tel emri: Bar bozacak
dmanca davranlardan saknn".

22-

TL'lara kar Derne'de saldr

27-

TL subaylar dorudan Enver ile grt - Enver'e Balkanlardan

baar haberleri geliyor.

(Bar kabul etmediler).

TLlar uaklarla Balkan savanda Trk yenilgisi haberleri

ierin bltenler atyorlar.
-

TL'lar Suani Ben Aden, Al Aziziya, Fenduk Ben Gair, Garian

El Kusbat, Msellata'y aldlar.

29-

Gazi Ahmet Muhtar paa Sadrazamlktan ekildi9 hkmeti Kamil

Paa kurdu.

30-

TL'lar Enver'e 26.lo tarihli Avrupa gazetelerini ulatrdlar,

Balkan sava OsmanlIlar aleyhine geliiyor.

KASIM
-

25-

TRB blgesi OMA birlikleri, Halil komutasnda, talyan gemile

riyle Hayfa'ya nakledildi.
Enver dn karar ~ Trkiye'ye gnderilecek Bingazi blgesi
genleri yola karld.
Balkan ordular atalca nnde iken Eref Kuuba
dnd.

stanbul 'a

ARALIK
18-

TL'lar Tarhuna'y

igal.

Yl sonunda TL'lar TRB ve Bingazi sahillerinin igalini

tamamlad. Ancak Libya'da diren 1930 lara kadar srecektir.

20 -

TRABLUSGARB - BINGAZ SAVAINA KATILAN SUBAY,

DOKTOR VE SVLLERDEN SMLERN SAPTAYABLDKLERMZ
SUBAYLAR:
Neet Bey
Sreyya Bey

(Albay, sonra Paa -Trablus sava baladnda oradak

askerin k u m a n d a m - Trablus doumlu)
(Yiit) (Sonra Yenice Kaymakam -Bingazi- Derne
blgesinde)
(Piyade Yzba)

Hac Ernin Bey

Veysel Bey
Kasm Bey
Muhittin Bey
istihkam Hamdi
Ali Bey (etinkaya) (Yzba - Derne blgesi)
Mmtaz bey
(E n v e r 1in y a v e r i )
Mustafa Kemal Bey (Kolaas - Derne, Tobruk blgesi)
Fuat Bey
(Bulca)
Rsuhi Bey
(Sonra Atatrk'n bayaveri)
(M. Kemal'in Derne'deki y a v e r i , 1963'de KzItoprakta
Fehmi Bey
yayordu)
Nuri Bey
(Conker) (Derne blgesi)
Eref Bey
(Kuuba) Urban kuvvetleri k o m u t a m - Derne blgesi)
Enver Bey
(
) (Berlin Ateemi1 iteri Kurmay Binba)
(Derne-Bingazi blgesi k o m u t a m )
Ali Fethi Bey

Halil Bey
Nuri Bey
Hakk Bey
Cevat Abbas
Atf
Sleyman Askeri
Ethem Paa
Aziz Ali
Abdlkadir Bey
Gazzeli Cemal
Nuri efendi
Bonak Fazl
Ekrem
Seyfettin Gastrof
Ikodral Ali Rza
Hal i t veya Reit
slam
Kadri
Fuat
smail Hakk
Arif
Ali
Mmtaz
Yakup Cemil
erke Reit
Kskll Cemil
Tayyareci Sadk
Fehmi Bey
Tahir Bey
smet Darende

(Okyar) (Paris ataemi 1 iteri Kurmay Binba - Trablusgarb blgesi kuvvetleri kurmay B a k a m - Neet Beyin
yannda)
(Kurmay Binba - Enver'in amcas - Homs k o m u t a m )
(Enver'in kardei, Homs'ta)
(Ferik Ahmet Paazade -Yzba- 10 Eyll'de Sirenaika'
da ehit)
(ismet nn'nn yaveri)
(Tekilat M a h s u s a ' m n sonradan Bakan)
(Liva, Halepli; Tobruk k o m u t a m )
(Msr'l - Yemen'den gelip Derne'de grev ald)
(Binba - Yemen'den gelip Derne k o m u t a m oldu)
(eyh Senusi'nin ifre katibi)
(Manastr'l )
(Piyade mlazm)
(Svari - Mir Recep Paann olu)
(Polanya asll Trk)
(
(Mir Deli Fuat Paann olu)
^
II
II
t
II
11 J
(Jandarma yzbas)
(Svari mlazm)
(Topu Yzbas)
(Mlazm evvel)
(Yzba - Tayyareci Sadk Beyin aabeyi)
(zmitli, Svari Yzba)
(Piyade Mlazmevvel)
(Piyade Yzba)
(Trablusgarp'l - Tunus'tan geti)
(Kurmay -Tunustan geti)
(Msr'dan geti)

Hakk St
Nuri Yozgat
Abdullah anakkale
Hsn zmir
Faz 1
likr
Haan

21

(
" )
(
" )
(1932'de Trkiye'ye dnd)
(ehit)
(Mlazm)
(Binba Derne'de)
(Temen - Msrata'1 )

DOKTORLAR:
Refik
Nihat Sezai
brahim Tali
Aziz
Fahri
Arif
Fikret
hsan
Eczac Nasip

(Saydam)
(Gran)
(ngren - Doktor kaymakam)
(Tunus'tan getiler)
( "
"
)
(Hilaliahmer Heyeti Reisi)

SVLLER:
Trablusgarpl eyh Baruni
Bingazili (Milletvekili) Yusuf etvan
Tunus'lu eyh Salih
Telgraf Memuru Giritli Hseyin
Hukuk rencisi gnll Nazm
Muhammet Musa Bey (Yemen mam Yahya'nn yeeni -Zuvara'da- Mays 1912'de
Cebeli Garp Valisi ilan edildi)

ENVER

22-

P A $ A 1N I N

ANILARI

Mnih'te Hugo Bruckmann Yaynevi tarafndan 1918 ylnda yaynlanan

"Enver Pascha um Tripolis- Enver Paa Trablusgarb'de" Kitab 102 sayfadan
olmumaktadr. inde bu anlarla ilgili 11 resim de bulunan eserin son
sayfasnda "Bu anlarn, orijinalin dilinden evrilmesini Friedricb Perzynaki
stlenmitir", kayd bulunmaktadr. Yaynevinin n sznde ise "Enver Paa
tarafndan kendi ana dilinde yazlmam olduu" belirtilmektedir.
nszdeki ok snrl bir ksaltma dnda eser aynen evrilmitir.

NSZ

Enver P a a ' m n bu kitapta aklanan olaylar kaleme almasnn zerin

den be$ yl geti, yle savaml ve olayl yllar ki, Trablus'a talyan
saldrs, uzak bir gemie ait bir tarih narasym gibi unutuldu gitti.
Dolaysyla yalnz dostlarn bildii ve kaynak niteliindeki bu y a p
raklar, zellikle bugn, ders alnacak ve ilgin bir nitelik kazanmlardr.
Yazar, bugn ortasnda bulunduumuz mthi$ olaylarn karanlklarm siyasal
ufuklarda daha o zamandan iaret etmitir. Trablus savann sadece, ok
daha byk oluumlarla ilgili bir balangcn yansmas olduu yolundaki
gittike daha ok berraklaan gr, Enver Paam n Sirenaika'da (Bingazi
blgesi) ylesine istekle yerine getirdii grevi brakp ok daha nemli
lerine gemek zorunda kalmas kararyla da kesinlik kazanyor.
Her ne kadar Enver Paa tarafndan kendi ana dilinde yazmam ve
her blmnde tam bir stil zgrl ile kaleme alnmam ise de, byk
askerlerin ve vatanseverlerin ruhlarna umulmadk bir berraklk getirmektedi r. Bu sayfalar, talyan propogandasmn saptrma! arna kar, Libya'llarn dman karsndaki kahramanca savann gerek yksn yanstmaktadr.
Bu inat ve balangcnda umutsuz grnen direnci, yaratcs ve
yneticisi byk bir alak gnlllk ile anlatyor.

23Selanik5 4 EyTLl 1911

Tren Vardar Nehri boyunca ilerleyip gidiyordu. Ben, vagonda tek bama
oturmu, son haftalarn trajik o l a y l a r m dnyordum.
Ay , gm renklerle rman sularnda yanklanyordu Vadinin
sanda ve solunda ykselen dik yamalarn glgeleri, orada, burada, gm
yzl rmaa, kara kara bakar gibiydi. Vadinin belirledii doal yolda iler
leyen tren, sanki gecenin bar iinde, dertlerimi de yklemi, gidiyordu.
istasyonda bekleyen arkadalarm beni doruca Merkez Komi te'si ne gtr
dler. Grme be saatten fazla srd ve btn nerilerim kabul edildi.
Hkmete, Trablus'un ilerinde dar cepheli savalar srdrlmesini
nerdik, ttalyanlar, sava gemilerinin gl topu desteinde karaya kmakta
zorluk ekmeyeceklerdi, biz ise glerimizi lkenin iinde toplyacaktk.
Gen Trk subaylarnn ynetimindeki Arap svari birlikleri, gece gndz deme
den talyanlar izliyorlar ve korku saliyorlard. Her asker, her kiik birlik
sktrlp ortadan kaldrlyordu. Byk birliklerden ise olana lsnde
kanyorduk. zlemek istediimiz taktik yle olmalyd: Dman ky blge
lerindeki slerinden blgelere doru ekilecek, sonra da merkezlerinden
kopan bu birlikler, gece basknlaryla ortadan kaldrlacakt.
Uygar Avrupaya, hak-hukuk tanmaz barbarlar olmadmz kantlayacaktk.
Ya zafere ulaacaktk, ya da erifimiz uruna lecektik. Avrupa bize sayg
duymasn renecekti.
imdiye kadar hibir saldr olmad. Yarn, ne olup bittiini grmek
iin stanbula hareket ediyorum. imdilik bizim parti yelerinden kurulmu
geici bir Bakanlar Kurulu ortaya karmlar. Pek olas grdm gibi, eer
parlamento Bakanlar Kurulunu onaylarsa, yeniden sresini uzatacak. nk bu
kritik gnler b^r sr tehlike ve sorunlarla dolu. Byk lkeler bizi kade
rimizle babaa braktlar.
stanbul, 9 Ekim 1911
Sabahn beinden beri kentin drt bir yannda kouup duruyorum. Son
hazr! k l a n m tamamlayp, al-veri yaptm. Sonra Sultan1 grmeye gittim.
Kendisini ok kederli buldum. Ne olurdu sankii Bu saygdeer ihtiyar yaamnn
son gnlerinde, lkesini bylesine zavall bir durumda grmeseydi...
Tanr bazen ne kadar acmasz oluyor.
Bahtsz Trablusu belki de imdilik kaybettik. Kim bilir, belki de
tmden kaybettik. Peki, yleyse neden gidiyorum oraya? Btn slam dnyasna
kar bir vefa borcumu eda etmek, iimizde duyduumuz bir sorumluluun gerek
lerini yerine getirmek iin...
Bu satrlar yola kmadan ksa bir sre nce yazyorum.
Yolculuum byk bir sr. Sadece birka kiinin haberi var bundan.
Ne kadar zor ve talihsiz bir grevle kar karyaym.
10 Ekim 1911 - Yolda
Gemide herey yolunda. Yaam, grnte, tpk bartaym gibi uzayp
gidiyor. Keder ve yorgunluk nerdeyse beni alt edeceklermi gibi, grevimi
yerine getirebilmek iin muhta olduum g sanki beni terkedip gitmi. Tann
mam nlemek iin yeteri kdr deitiimi sanyorum. Byklarm kestim.
Siyah gzlkler takp siyah bir fa$ giydim, stelik fesi gzmn stne kadar
ekiyorum. Yine de zaman zaman tannmaktan korkuyorum.
14 Ekim 197 ?
Heyecanm ve yorgunluum btn gece devam etti. Gzme bir trl uyku
girmedi. Sabaha kar gverteye ktm. Sanki bir deli gibi aa yukar do
lap durdum. Yolculuun heyecan btn gcm alp gtrmt. Geminin

24 -

gururlu gs, Akdeniz'in d algal arm sessiz ve kendinden emin yarp gidiyordu.
Yanmda konuulanlardan anladma gra uzakta bir talyan zrhls grnm.
inde bulunduum durum nerdeyse duyularm uyuturmu gibiydi.
skenderiye nnde,
15 Ekim Tyll
Dn leden sonra skenderiye nnde demir attk. Karantina nnde bek
liyoruz. Trablus'dan gelen haberlere gre, Italyan birlikleri karaya kp,
siperlere girmiler. Sadece ky eridi ellerindeymi. Bizim birliklerimiz
ise sava gemilerinin topu menzilinin tesinde yol aliyoriarm. Bingazi'deki
iki blk orada kalm. Msr ile oralar arasnda byk mesafeler var. Bingazi
600 km. Trablus ise 1000 km. rakta.. Fakat hzl develerle (Hecin11eri e) gnde
100 km. katetmek olanak iinde. Bana gelen haberlere gre, halkn ve birlik
lerin morali hi de kt deilmi. Askerin donatm fena deil. Yalnz deme
zorluu olmal.
Bunu dzelmenin y o l l a r m bulmalym! Msr'da zengin bir vatandamz
6000 1 ra balad.
Gemide " F a u s f u okuyorum. inde gzel dnceler var. Ne yazk ki,
onlar kendim iin uygulamam olanaksz.
15 Ekim 1911
iki gne kadar Msr' terkedeceim. Bu arada dzenli bir posta balan
ts iin giriimde bulundum. Simdi, barut kokusuna, toplarn grldemesine
kar byk bir zlem byyor iimde. Birgn geri dndmde, Trablus'u d-,
nrken yzm utantan kzarsn istemiyorum. Hava ok scak. Fakat bu blgeler
iin gzel saylr. Limandaki kurulular beni ok etkiledi. Kentin 50 yl nce
Ingilizler tarafndan bombalanmasn dndm. Durum, imdi Trablus'da olanlara
ne kadar benziyordu. Aradaki fark, o zamanki Trklerle, imdiki Trkler ara
sndaki deiiklikte...
Rhtmda beni Arif Paa bekliyordu. Pasaport ve gmrk ilemlerinin
tamamlanmas sevimsiz bir yarm saate mal oldu. Hviyet olarak sadece bir kart
gstermitim. imdi artk felsefe dortoruyum, fakat hangi akademiden, bildiim
yok. ilk kez, otelde yanmdakine kim olduumu bildirdim. Ne kadar at, bi
lemezsiniz. O'da beni doktor sanyormu, hukuk veya tp doktoru. Daha sonra
hemen danma ve grmelere baladk. Arif Paa, Msr'da ksa srede davamz
iin 15 000 Trk liras toplan d m ve kimsenin bize sempatisini saklamadn
anlatt. 4 000 Msr piyadesi emrimize hazrm. Fakat bunlar, oraya vardktan
sonra nasl doyuracamz konusunda kayguluydu. Paann konumalarndan, bu
adamlara gven ol m a y a c a m hemen anlamtm. Fakat btn bu duyduklarm beni
dncel erimden elbette ki caydrmayacakt. tek dncem bir an nce Trablus1
taki birliklerimize ulamakt. Gnde 50 km. katetmek olanak iindeydi. Bu
her durak yerinde bir su kayna vard. Aya abuk develerle 11 gnde Trablus'a
ulaabilirdim. Biri iklerimzin 30 gnlk yiyecei kalmt. Fakat yeni bir
planla duruma egemen olacamza inanyordum.
Bu akam mutlaka iyice dinlenmeliydim. Eski rejimden kalma bir memur
canm skp durdu, miskinliini ve beceriksizliini rtebilmek iin bir ylan
bal gibi uzayp ksalp duruyordu, fkeden kprdm halde, ileri kar
trmamak ve zaman kaybetmemek iin sesimi karmadm. Arkadalarmdan birisini
balant salamak iin burada brakacam.
ingilizler, iinde bulunduumuz durumdan faydalanmasn nasl da bece
riyorlar! Ne istersek, silh, cephane, geirmemize izin veriyorlar. Tabii
resmi olarak deil; sadece sempatimizi kazanabilmek iin.

25 21 Ekim 1911

Yanrij en sonunda, harekete hazr olacam. Giysilerim bir resim kadar

renkli. Uzun, mavi bir gmlek, stnde beyaz bir kaftan, bamda beyaz a l m
altn ilemeli bir kefiye. Yani, yeni Arap eyhlerinin giysilerinin ayns.
Blece banaz murabtlardan ya da Senusi eyhlerinden blgeyi amakta zorluk
grmeyeceimi umuyorum.
skenderiye, 22 Ekim 1911
smimi tekrar deitirdim. imdi kirli, kck ve pis kokulu bir odada
kalyorum. Bir mum art oday g bela aydnlatmaya alyor. Ylgnlk
yeniden iimde kol budak saryor ve beni bunaltyor.
Biraz nce Mehmet Ali Alann da ufak bir gezintiye ktm. Aydnlk
gzlerimi kamatrd. Sanki polisler Suriyeli zararsz bir tccar olmadm
bilirlermi gibi geleli bana ( imdi kendimi byle tantyorum). Bulvarda bir
sr insan byk, eski bir yapnn nnde toplanmt. Ben de aralarna kar
tm. ve ksa bir sre sonra, kendimi Avrapadayken de hi holanmadm bir
mzikli kahvede buldum. Zayf ve heyecansz bir ngiliz kz snk bir sesle
arklar sylemeye balad. Cansz bir ekilde kol l a r m sallyordu. Anlamsz
bir tonda topluluu etkilemeye kalkyordu. Zavall grnm gitgide anlamszlayordu. Yreimin bir yerleri armaya balad. Zavall yaratk! Ta...
ana vatandan kalkm buralara gelmi] Onu dier arkclar izlediler. Herbiri
bir ncekinden daha berbat. Aslnda kendimi avutmak istemitim, ama ne gezer,
gitgide byd kederim. Sonra etrafmdaki insanlarla oyalanmaya baladm.
Sanki canl bir Arap rk mzesiydi ortalk. Fas'llar bembeyaz giysileri,
marur yz ifadeleri, kaznm balar, ok ksa kasilmi byk ve siyah ene
sakallaryla, dikkatimi ektiler. Onlarn arasnda, nerdeyse beyaz giysileri
iinde kaybolacakm gibi gzken bedeviler. Sahnedeki grtleri byk bir
ciddiyetle izleyen bir Arap eyhi. Fakat iim ylesine sknt!iki, hibir
ey beni oyalamaya yetmiyor. Hemen ufak, pis odama geri dndm. Sanki yaamm
tm dnyadan ayr kalm gibi geliyordu. Keder yakam brakmyor. Vatanmn
kar; karya bulunduu tehlikeler bir kabus gibi iimi karartyor.
imdi nerelerde teselli, nerelerde durak bulaym?
Yolda, 24 Ekim 1911
Trenimiz bir kum denizinin ortasnda yava yava ilerlemeye alyor.
Tanrm! Grseniz nasl bir tren! Vcudumun btn paralar birbirinden ayrlm
gibi. Biraz nce kahvalt ettim. Sadece i hurma. Baka birey bulamazsnz
buralarda.
Tannmamak iin 3. mevkide yolculuk ediyorum, etrafmda beyaz giysileri
iinde bedeviler var. iki kk ocuklu bir Arap k a d m , bir Alman ve bir
Fransz, yol arkadalarm. l rzgar ince kum tanecikleriyle ykl, treni
iine giriyor. Samz bamz kum doluyor. En berbat da, aznza dolan kumu
zoraki yutmak zorunda kalmanz.
Yolda tekrar aktarma yapmak zorunda kaldm. Sebebini sylemeye lzum
yok... Yolculuuma imdi bir yk vagonunda devam ediyorum, yle kt bir yerdiki buras, tarif edemem. 0 kadar pis kokuyordu ki, soluk almakta glk
ekiyordum. Yanmda oturan Arap kadn bireyler anlatp duruyordu. ok kr
ki, birey anlamyordum szlerinden. Esmer yzne mavi boyalar srmt kzar
m gz kapaklarnn etrafna srme ekmiti, gzelliini tamamlamak iin.
Yk vagonu, gece bize karargh grevi grcfu. Dhabbarm n 5 km. batsnda,
tren yolunun sona erdii yerde, ln ortasnda durmutu.
Yarn kervanmz harekete hazr olacak.
Benim ve arkadalarm iin be Arap at, eyalarmz iin de arca iki
at vagonun arkasna balanmt, hemen yanmda, ilk buyruumu dikte ettirdiim
yaverim almaya balamt bile...

26-

Bingazi'den gelen haberler iyi. atmalar imdiden balam. eitli

boylara mensup olan Arap!ar bizim tarafmz tutuyor. Etkisi ve sz orta
Afrika'nn ilerine kadar uzanan byk eyh Semusi'de herhalde bizim yanmzda
olacak.
Derne - Zaviye
Yolculuk devam ediyor* iim ferah. Sollum'da ilk kez italyanlara rastla
dm. Dn 60 kez ate ettiler, inallah Roma Bankasnn (Banka di Roma) bir
ka t a m oynatmlardr yerinden!
Araplarn morali gnden gne dzeliyor. Halifenin bir akrabasnn beklen
meyen gelii zerlerinde byk etki yapt, yle grp seziyorum ki ahsmn
birlikler zerinde de hayli etkisi var.
Buradaki halkn cesarete ihtiyac yok. Bir ka gn nce 120 askerle baz
milisler Uerne'ye saldrdlar. 24 l verdiler ama, 18 talyan topunu zaptedip,
bir sr tutsak aldlar. Yine de zaferlerine gre ucuz bir bedel.
28 Ekim 1911
Matruh'u terkedeliden beri hibir mesk blgeye rastlamadk. Orada burada
kahverengi lekeler gryorsunuz. Bunlar Arap gebelerinin yoksul adrlardr.
Toprak denizden en fazla 30 m. ykselikte, kupkuru uzayp gidiyor. Sa tarafta
denizin sonsuz maviliklerine dalyorsunuz.
durmadan batya doru ilerliyoruz. Geceleri souk kemiklerimize iliyor.
Her gn daha gne domadan yola koyuluyoruz. Develer soylu hareketleriyle
nmzden geiyorlar. -Eyalarmz develer gtryor-r Bembeyaz giysilerinin
iinde esmer Araplar kervann etrafnda kar taneleri gibi kouuyorlar. Biz
atlarla gittiimiz iin, kervann daima nnde yryoruz, gne ykselince daya
nlmaz bir scaklk etraf kavurmaya balyor, le zaman ise sanki bamzn
stnde bir ate paras kesiliyor. 0 zaman ounlukla atlarmzdan inip, bir
eyler yiyoruz. Sadece bir gn yamur yz grdk. Fakat bizi iimizden gcmz
den etti. nk yamur yanca devler yryemiyor. Bu akam Trk snrna vara
camz umuyorum. U karakollara ulatk bile...
Zaviye - Murassa
Tobruk'un 15 km. bats
7 Kasm 1911
Dn bir hecin devesinin stnde, 10 saatlik yorucu bir yolculuktan sonra
60 km. katettim. Gece bir Arap ailesinin adrnda uyuduk. adr denizin hemen
kysndaki bir yark da kurulmutu. Bylesine bir yaant hereye karn ho...
adrn aralndan ay gzkyor; prl prl gkyznde bar iinde yrn
gesini tamamlyor.
adrn iinde 4 kiiyiz. Develer darda; yemek sesseri geliyor, sonra
gevi getiriyorlar. Akam yemeinde iki adrn sakinleri atein etrafnda top
landlar. Bykbaba, bykanne, k z l a n ve komu adrdan 5 kk ocuk...
Sabaha kar ihtiyar adam namaz klmak iin dar kt. Abdes almak
iin gerekli su bulunmadndan ellerini kuma sokuyor, outuruyor sonra da
yzne de kum sryordu. Allah'n karsna tertemiz kabilmek iin teyemmm
ediyordu. Silueti, alaca karanlkta resimleniyordu. Eiliyor, secdeye varyor,
tekrar ayaa kalkyordu. Yreinin btn cokusuyla ibadetini tamamlad. hti
yar adamn gl ve tertemiz yaamna k a m t l k eden bu uyum hali, ister istemez
ben de sard. Aile etrafma oturmutu. ocuklar kendilerine verdiim helvay
byk bir sevinle aralarnda pay ediyorlard. Ellerinde ne varsa bize ikram
ediyorlard. Kk srden arta kalan tek bir keiyi beli kesip bize yedirmek
istediler. Konukseverlik onlar iin kutsal bir anlam tayor. Uzun uzun konu
tuktan sonra, bize sadece kzgn talar zerinde piirdikleri avdar ekmeinden
ikram etmeleri konusunda ikna edebildim onlar. Tad pek iyi deil ama, yenilebiliyordu yine de... Sadece biskivt dileri ve mideyi mahvediyor. Sonra,
btn gnn yorgunluu ve deve zerindeki sarsntlarn etkisiyle hepimiz ryasz derin uykulara rtalH-ic

27-

Dn Tobruk'da bir aratrma yaptm. talyanlarn orada garnizon olarak

sadece iki birlikleri var. 5 gn nce 300 Italyan askeri, bizim telgraf
tellerini tahrip etmek iin bir baskn dzenlemiler. Ufak bir Arap birlii
kendilerine kar kncas l ve y a r a l larm bile topar!ayamadan kurun ya
muru altnda kamak zorunda kalmlar.
Derne Kasm 1911
Dn 13 saatlik bir gece yrynden sonra buraya geri dndm. Airet
bakanlar sonuna kadar talyanlarla arpacaklar konusunda and itiler. Bir
yllk iaemiz salanm durumda. Fazlasyla cephanemiz var. an eref kazanmak
iin, bunlar yeteri i .
Zaviye - mrsum
16 Kasm 1911
(Bomba'nn 10 km. Kuzeybats)
Odada, gece istirahatimiz iin hazrlk yaplm. Yatak yok. Yerdeki hal
lar yatak grevi yklenecekler. Derne Valisi, Jandarma Subaylar ve dierleri
yerde dizdize oturuyorlar. Ben de eref sedirinde oturmu gnn olaylarn
not ediyorum. Sollum'dan buraya kadar herey yolunda gitti. Derne'de airet
b a k a n l a r m n and itikleri gn Msr'dan, Yemen savalarnda byk n kazanm
bir Arap asll mirliva (tugeneral) geldi, kendisini Tobruk Valilii ve komu
tanlna atadm. Kuvvetleri 1500 piyadeden ve Tobruk'un 15 km. gneyinde bulunan
arap airetinden oluuyor. ki gn iinde hazr hale gelebilecek dier
airetle birlikte sava saymz dzensiz de olsa, 10.000'e ulayor. Byle
kolaylkla Valiler atayabilmeme ben de ayorum. Fakat, ne de olsa Padiahn
damad veya Halifenin elisiyim. Padiah ailesiyle olan akrabalm ok iime
yaryor. Araplar "zgrlk bayraktar" Enver Bey'i tanmyorlar. Hele Kurmay
Binba Enver Bey'i hi tanmyorlar. Onlarn bende sayg duyduklar taraf, n
celikle padiahn damad olmam, onu burada temsil etmem. Araplar padiah'n
damadnn basit bir bey olacana akl erdiremedikleri iin beni paala terfi
ettirdiler. Yzm gzm tpk bir araba benziyor zaten. Yzm gne yan,
kara bir sakal enemi evreliyor, stmde basit bir niforma. Sadece ok deerli
bir haner beni etrafmdaki 1erden ayryor. Araplarn bana gsterdikleri yakn
lk beni ok duygulandryor. Bugn Murabt'lara giderken etrafm evirip,
ellerimi pmek iin birbiri eriyle yar ettiler. Tanr bana yardm etsede, bu
temiz, yoksul ve vefal insanlarn savunmas iin bireyler yapabil sem.
Zaviye Martuba
19 Kasm 1911
Dn Derne'nin yaknlarna kadar gittim. Dman siperleri biraz tede.
Kentin dnda bir zrhl araba sallana sallana ilerliyor. Araplar beni grnce
sevince kaplyorlar. lk nceleri bu zrhl arabalardan ok korkarlard. Fakat
atlan binlerce merminin ne bir kimseyi y a r a l a d m , ne de herhangi bir zarara
sebep olduunun grdkten sonra artk pek ciddiye almyorlar onlar.
Italyanlar, ilerleme hareketlerinde pskrtldler. Yeni basknlar deneme
ye cesaret edemiyorlar. 10 - 100 arasnda deien bir gle arpan Arap
Savalardan dleri kopuyor. Dunlar zellikle gece basknlarnda ok baarl
oluyarlar.
Zaviye - Maghara
23 Kasm 1911
(Derne'nin 20 km. bats)

28 -

Murabit eyhleri ile etraftaki airetlerin eyhleri grmeler yapyorlar.

Ben'de bu aray baz notlar alarak deeriendiriyorum.
D n s devenin zerinde 9 saatte 70 km. yol katettim. Gece yarsna doru
Zaviye - Biara'ya geldim. ki eyh bana elik ediyorlar. Burada oturan Arapla
rn* talyanlarla ibirlii yapt sylentileri dolat iin; bu civar teh
likeli saylyor.
Tehlike bana heyecan veriyor. Ne zaman beyaz bir siluet grsem tabancam
yokluyorum. Araplar, ata hazr silahlaryla silahlarmza souka ve kukulu
karlk veriyorlar. Fakat kini olduumu renince silahlarm frlatp, ellerimi
pmek iin birbirleriyle yar ediyorlar. Bazlar yanma gel i p 9 talyanlarla
nasl savatklarm. talyanlarn nasl korkak ve miskin o lduklarm anlatyor1gp
Dn 120 kiilik bir birlii denetledim. Bir o kadar da gnll asker vard.
imdi bunlarn eitimiyle urayorum. Fakat Arap tarafnda para yok. deme g
lkleri organizasyonlar gletiriyor. Dn, ordu kasasnda sadece 7 lira kal
mt. Bir Msr eyhinden 20 lira bor almak zorunda kaldm. Fakat btn bu zor
luklar beni durduracak deil, tam tersine hrsm biliyor.
Manzara o kadar gzel k i e l i m d e n gelse de, anlatabilsem! Yksek dzlkler
bunlar. Zaman zaman ta ve kayalar yerlerini maki cinsi bitkilere, mis gibi
kokan Akdeniz allarna brakyorlar. Toprak yer yer derin yarlarla aralanyor.
Yarlarn dibinde gnein prl prl oynad kaynaklar var. Fakat uzun boylu
akamyorlar; topran altnda sinip kayboluyorlar.
Gri kayalarn arasnda Araplarn adrlarm gryoruz, nlerinden geerken,
kadnlar dar kp, sevinli lklarla bizi selamlyorlar.
Bu gecenin izlenimlerini fotoraflarla ve bir gramofonla tesbit edip,
arkadalara gndermek ne kadar isterdim...
Bir -el- Habel
25 Kasm 1911
Dn italyanlar bir sahra bataryas ve bir makineli tfekle baskna kt
lar, arpma ksa srd ve talyanlarn yenilgisiyle sonuland. Bir sr l
braktlar, iki tanesi subayd. Araplar ise o eski silahlaryla sadece ok
hafif kayplarla dimdik ayaktaydlar.
Btn airetlerden gnlller akn ediyor. Ne kadar gsterili ocuklar!
Uzun boylu, ince, beyaz giysiler iinde soylu yzleri parldyor. Dieri
bembeyaz, gzleri pr pr ediyor. Her hareketlerinde doal bir gurur sakl..Bu
safkan soylu insanlarn bylesine bana balanmas ok houma gidiyor ve duygu
landryor beni.
Bir -El- Habel
28 Kasm 1911
Dn, Derne'deki mevzilerin yaknlarnda bir inceleme gezisi yaptm. Dnk
arpmalarn olduu yerleri grdm. Etraf hala llerle doluydu. Vcudu tama
men paralanm kara sakall bir subayn yannda, daha ocuk denecek yata bir
talyan yatyordu. Bir kurun b a m delip gemiti. Daha ilerde yine bir sr
ceset st ste uzanm kalmlard. Bu zavall insanlar, niin byle, lme
gnderiyorlar? "Banca di Roma" m n kasalarm doldurmak iin. Bankerlerin czdan
l a r m bir ka milyon daha iirmek iin, byle lkenin ocuklarm lmn ku
cana atyorlar. Baka lkelerin ocuklarna saldrtyorlar, susuz bir sr
insann mutluluunu ayaklar altna alyorlar. Ve btn bunlar insanlk adna
ulusal erefleri adna y aptklarm sylyorlar 1
Btn bunlar iin asl arpan biziz. nk biz kendimizi savunmak
zorundayz.
Bir* Arap bana, len askerlerden kalma, defterler, kitaplar, mektuplar getirdi.
Bunlar kartrrken en ok rastladm sevgi dolu kartlar ve ak mektuplar

29-

oldu. Ne kadar a c !..

Bu gn talyanlarn saldrsna kar hazrlkl* bekliyorum. Ordumu"
imdi grmeli! Bir ordudan ok silahl
bir insan srsne benziyor. Sanki
Birinci C u m h u r i y e t 'ten kalmlar. Ama hi olmazsa bu "Ordu" iin muntazam
birliklere gre hemen hemen hibir masraf yapyorum. Tm Arap b o y l a n bana
s a v a l a r m gnderiyorlar. Ufak gruplar halinde geliyorlar. Hepsinin omu
zunda eski bir silah, sarp sarmaladklar m e rmiler ve ellerinde bir ka
kilo un var. On savaya ou kez bir deve dyor. Deveye, hepsinin kala
bilecei adr yklemiler. Ayrca airetden iki k a d m ' d a , ekmeklerini
piirmek elbiselerini dikmek, s i l a h l a r m temizlemek iin kendilerine elik
ediyorlar. Ve hatta sava balaynca erkeklerle birlikte silaha davranyorlar,
yarallar kaldrp saryorlar, ehitler iin atlar sylyorlar. Yeni ge
lenler arasnda ak sakall ihtiyarlar, daha 15 yanda ocuklar var. Y a l a n ,
dier arkad alaryla birlikte lme kafa tutmalarna engel olamyor.
Kaderlerinin takdiri ilahi ile asla deitirilemeyecek ekilde nceden
saptanm olduu inancndalar; lmn zaman bir kez belirlendimi, bundan
kimse kurtulamaz. ok gzel ve anlaml bir ataszleri var: "Eer Allah isti
yorsa ehit olmaktan kanlmaz. Cesur, bir kez lr, korkak, her an y z kez"...
Bu ordu" iin uyguladm basit bir taktiim var. Dman mmkn
olduu kadar stmze ekiyorum. Dzenli kuvvetlerin atei sonucu toplanarak
zerimize gelmelerini salyorum, 50-100 adm kala yldrm hzyla Arap sava
larm y a n darbeyle zerlerine salyorum. Geceleri ise dman basknlarla
rahat brakmamaya alyorum.
Kaygm sadece insan h a y a t m saknmak deil, mmkn olduu kadar az
cephane kullanmak zorundayz. Fakat ksa bir sre sonra, sanyorum daha rahat
edeceiz. Arap askerlerinin bir blm daha imdiden Italyan silahlaryla
donand. Bu s i l a h l a n len ttalyanlardan alyorlar. Ayrca, yine u y m yoldan
elde-ettikleri mermi says da hzla artmakta. Modern silahlarla bol bol deneme
at yapyorlar. Bir Italyan tfei ele geirememi tm Araplar, bir dman
yokedip silahna sahip olmak ateiyle yanyorlar.
Ayn-el-Mansur
1 Aralk 1911
Dn gece Drne'yi iki taraftan bastrmak istedim. Ne yazk ki askerlerim
byle gece basknlarnda birinci derecede nemli olan disiplinden mahrumdurlar.
Bir arapnel paras yaralanmama sebeb oldu. ok daha kis olabilirdi.
Fakat kaderim byle takdir etmi...
Ayn-el-Mansur
7 Aralk 1911
Dn ilk salk kolu geldi. Allah'a krler olsun! nk yaral ve hasta
larm iin hi bir zm yoktu. ok mutluyum, durum gnden gne dzeliyor.

Karargahm bir yksek dzln stnde. Orada burada ufak vadilerle

kesiliyor. Douda derin bir yarla snrlanyor. Yarn yamalar dik bir
biimde tabana ulayorlar. Vadinin dibinde ise her zaman yeil kalan aa
larn glgesinde Ayn-el-Mansur kaynann sular denize do$ru akp duruyor.
Vadinin iki tarafndaki yamalarda da, evredeki airetlerin snak olarak
yararlandklar maaralara giren yollar grnyor. Baka bir vadi, platonun
batdaki s n r m belirliyor. Fakat bu dieri gibi sulak deil.
Plato aa yukar Derne'nin 300 metre yukarsnda. Muazzam kaya
bloklar var. kayalarn arasnda dikenli allklar vahi bir canllkla
uzayp gidiyorlar. Tepelerin arasnda daha geen yl ekili olan patikalara
rastlanyor.

30 -

Konakladmz alnn ortasnda bizim askerlerin beyaz adrlar var.

Gayet dzenli bir ekilde sra sra kurulmular. Koyu veya kum rengi olanlar
Araplarn adrlar. Dzensiz olarak etrafa yaylmlar ve byk bir zenle
allarn veya kayalarn arkasna gizlenmiler. Olduka gerilerdeki bir
tepenin arkasnda ise Kzlay'n adrlar bulunuyor.
Drt gndr kendime ait bir adrm var. iki Msr adrnn bir araya
getirilmesiyle kuruldu ve bana sanki bir saray gibi gzkyor. adrlardan
birisi yatak odas, dieri ise kabul yeri grevini gryor. Yatak odam olduka
zarif ve denmi: Bir sahra karyolas, kk bir mein Trk bavulu ve
Lavabo yerine geen bir ta tabla odamn btn eyas.
Ayn-el-Mansur
18 Aralk 1911
Oneceki gn nemli bir arpma oldu. talyanlar ok saydaki blkle
riyle, makineli tfek ve sahra toplar eliinde saldrya getiler ve yz
metre yaknmza kadar sokuldular. arpmalar 9 saat sreyle dalga dalga
devam etti. talyanlar durmadan hazr tuttuklar yedekleri arpmaya soku
yorlard. Sonuta ekilmek zorunda kaldlar ve daha sonra da deliler gibi
kamaya baladlar.
Bu baar iimizi rahatlatt. Sayca bizden stn kuvvetlere kar
dmtk. stelik bizim eski silahlarmza kar, onlarn ellerinde en
modern silahlar, sahra toplar ve makineli tfekler vard.
Yarallar arasnda kahraman bir kadn Arap sava vard. Bir arapnel
paras gsne isabet etmiti. Fakat yine de hastanede kalmak istemiyordu.
Tekrar savalar atelendirmek iin arkadalarnn yanna dnd.
Ayn-el-Mansur
24 Aralk 1911
Karargahmz bardaktan boanrcasna yaan yamur sonucu sular altnda
kald. Yamur sekiz saat devam etti. Btn gece adrmn stnde prdayan
su sesini dinledim. Yamurla birlikte gelen rzgarn uultusu da bir trl
dinmek bilmiyordu. Yklan a d r l a r m yeniden kurmak isteyen Araplarn
lklar
manzaray tamamlyordu.
Genel durum, ben geldikten sonra hissedilir ekilde dzeldi. Komutanl
na Kurmay binba Aziz Bey'i getirdiim Bingazi'deki kuvvetlerime gvenebi
leceimi sanyorum. Derne'de ise binba Abdlkadiri grevlendirdim, ikisi
de Yenen'den geliyorlar ve gvenilir kiiler.
imdi artk paramz da var. Hkmet her ay 25 000 lira gnderiyor. Bu
para ihtiyalarmz fazlasyla karlyor.
Tobruk, Derne ve Bingazi'den toplanan Araplarn says imdiden 16 000'i
at. Benim geldiim gnlerde 9 0 0 ' bile bulmuyorlard. Ksa bir sre sonra
Sollum'la Trablus arasndaki telgraf hatt tamamlanm olacak. Ayrca yollar
da ina ettirmek istiyorum. Bylece iki ay iinde cephane ve iae maddelerini
ok hantal olan deve kervanlar yerine otomobillerle yapabileceimizi umuyorum.
MOtorsikletler yola karld bile. Btn halk silahlandrmalym.
Ksa bir sre nce ilk silah ve Cephane sevkyat tamamland. En son
model bin mavzer ve adam bana 500 mermi. Ayrca her eyiyle birlikte, 4 maki
neli tfek, 2 sahra topu, el bombalar ve dier akamla donatlm bir makineli
tfek takm var elimizde, Fakat hepsinden de iyisi yine de benim Araplarm,
gvenilir ve korkusuz.
Sava yllarca srdrebilmek iin, gen ve becerikli Araplar grup komu
tanlar olarak yetitiriyorum. Bunlar buyruklarm eitli noktalarda gerek
letirecekler, hatta kendi giriimleri ile harekete geebilecek eitimli as
kerler olacaklar.

31Ayn-el-Mansur
9 Ocak 1912

Binhir trl zorlua karn, durum yava yava dzenli bir ortama kavu
uyor. Organizasyonlar artk yrmeye balad. On bin deveden meydana gelen
kervanlar askerin iaesi iin devaml yollarda. Arap milisleri iaelerini ken
dileri salyorlar. Ben her asker ve her gn iin 2 kuru veriyorum. Bununla
y a a m l a r m srdryorlar.
Simdi her airet subaylarca ynetiliyor. Ksa bir sre iinde, seilmi
askerlerden zel blkler kurabileceimi umuyorum. Bylece ayn zamanda dzenli
bir Arap ordusunun taneli eri atlm olacak.
adrmn biraz tesindeki bir Arap adrnda,, talyan toplarnn grl
ts iinde dnyaya bir ocuk geldi. Her sabah ufak lklaryla uyandryor
beni. 0, bana yeni kuaklar dndryor, istiyorum ki onlar zgrlk iinde
bysnler. Anas ocuun a d m "Enver Mansur" koydu. Yani "muzaffer gelen
Enver". Allah bizi buna eritirsin.
Sava uzasa bile zaferimize inanyorum.

32-

t a l y a n a s k e r l e r i feorjzGJe ve i s t e k s i z , f a k a t s u b a y l a r n a h a y r a n l k
d u y u y o r u m . K e n d i l e r i n i fe d a e t m e s i n i b i l i y o r l a r . Son a r p m a d a
dmann kararszl
hemen gze arpyordu. Tek elden dzenli
b i r i d a r e d e n sz e d i l e m e z d i . Y e d e k l e r o r a y a b u r a y a s r k l e n i p d u r
d u l a r ; ya y a n l y e r l e r d e m e v z i y e a l n d l a r , ya da hi o r t a l k t a
g z k m e d i l e r . S o n u t a d m a n k e n d i tel r g l e r i n i n a r k a s n a
k a d a r k o v m a y b a a r d k , iki m a k i n a l t f e k , 600 bin m e r m i , 250
t f e k , 2 s a h r a t o p u , 25 s a n d k t o p m e r m i s i ve 10 k a t r e l i m i z e
g e t i . B u n l a r z e l l i k l e m a k i n a l t f e k l e r i m i i n r a h a t a k u l l a n a
bil irim.
A y n - e l - M a n sur
1 3 . O c a k .1912
Bu a k a m . O r d u g a h m z r a h a t l k ve s e v i n i i n d e . H e r y e r d e
t e k d z e A r a p t r k l e r i d u y u l u y o r . B a z l a r bu a r a d a e l l e r i n i
r p a r a k t e m p o t u t u y o r l a r . Bir b e d e v i , A r a p k a h r a m a n l m a n l a
t y o r ve t a l y a n l a r n k o r k a k l m d i l e g e t i r i y o r . D i y o r ki, hi
b i r z a m a n v a t a n m z a a y a k basamayacaklar.
G e n k z l a r v a t a n n e^
refi i i n k e n d i l e r i n i f e d a e d e n b i r k a h r a m a n a t r k l e r y a k m l a r .
C o k u n l u k g i t t i e a r t y o r ve t r e n i n y a p l d a l a n d a h a v a y s i l a h
a t l a r i l e dol d u r u y o r ! a r .
Ben de o t u r m u bu g r l t i i n d e u n l a r h e s a p e d i y o r u m ,
ay i i n d e 2 0 . 0 0 0 ' i g e e n s a v a 1 a r m ve sivil p e r s o n e l i i n
15 b i n T r k l i r a s h a r c a m m . t a l y a n l a r g e m i l e r i n i n s a d e c e k m
r i i n h a f t a d a 20 bin l i r a h a r c y o r l a r . B a r z a m a n n d a b i z i m
h k m e t bu p a r a n n o k d a h a f a z l a s n s a d e c e s i v i l p e r s o n e l ve
k o l l u k k u v v e t l e r i i i n h a r c a r d .
Ayn-el-Mansur
27. O c a k . 1912
A r t k b u r a d a a r k a d a l a r kabul e d e c e k ve g v e n l i k l e r i n i s a l a y a c a k d u r u m d a y m . Sivil i d a r e de g n b e g n i y i y e g i d i y o r . T a r t
mal d u r u m l a r d a A r a p l a r h emen h k m e t e b a v u r u y o r l a H k m e t yani
ben o k a d a r g l e n d i
ki, en u f a k bir m r l t d a n e k i n m e d e n i d a m
k a r a r l a r b i l e a l a b i l i y o r . . . Ben ve a r k a d a l a r m bu o t o r i t e y i a d a
l e t i m i z ve k a r a r l t u t u m u m u z l a s a l a d k .
H a l k n i h t i y a l a r m s a l a y a b i l m e k ve d e n i z l e o l a n b a l a n t n n
y e r i n e g e e r l i olmak, z e r e y i y e c e k e y l e r i i n p a z a r l a r k u r d u k ,.....
g e r e k l i p a r a y da s a l a d k . H a m m a d d e i h r a c n n d u r m a m a s i i n zel
a j a n l a r t u t a r a k f i y a t l a r n b e l i r l i b i r d z e y d e .kalmasn
baardk.
B o z u k pa r a k t l n a a r e o l m a k e r e k a t p a r a b a t r d m . D e e r i
T r k e ve A r a p a o l a r a k b e l i r t i l m i o l a n p a r a n n s t n d e k i ek i l
b e n i m m h r m d e n b a k a b i r ey d e i l d i . A r a p l a r n bu p a r a y a l t n
ve g m p a r a l a r a e t u t m a s g u r u r u m u o k u y o r .
B u r a d a iki t a n e eski R o m a y o l u k e f e t t i k . M s r s n r n d a n
kp, Tr abl us z er in de n Tunus snrna kadar uzanyorlar. Herbiri
a a - y u k a r 2 0 m g e n i l i i n d e k y y a pa r a 1 l ve o t o m o b i l y o l u o l m a
y a m s a i t l e r . B i r i s i d e n i z d e n 50 km t e d e , d i e r i S i v e - C a r a b u b D a l o z e r i n d e n u z a n a r a k M i n y e h ' e v a r y o r ve Nil n e h r i n i n k y l a r n a
u l a y o r . H e r 25 k i l o m e t r e d e b i r ku y u var. A n t i k s t u n b a l k l a r
ve s t u n l a r n b a z l a r h a l a a y a k t a , g e e h a v a b e r a k s a u z a k t a n b i l e
g z k y o r l a r . nemli Ordugahlar
ve S t r a t e j i k n o k t a l a r bu eski
yollar kullanarak bi r b i r l e r i y l e balamay planlyorum.
^ 00 g n l 1 d e n m e y d a n a g e l e n ilk "m u h a f z b i r l i i " b y l e c e
k u r u l m u o l d u . Bunl'ar s z g e e n A r a p e y h l e r i n i n a k r a b a v e y a o u l
l ar . H e p s i k s a n a m l u l u m a v z e r 1 eri e d o n a n m ve g e n T r k s u b a y l a r
t ar af n d a n y n e t 1yorlar.
3 0 0 0 B e r a s s a s a v a s k'sa s r e n c e g e l d i . B u n l a r d a n 5 0 0 1
svari. Bizim b i r l i k l e r onla r a m u h t e e m bir k a r l a m a treni d z e n l e
dim. c o k e t k i l e y i c i b i r g s t e r i y d i .

33 -

a v a 1 1 a r n onlinde k a d n l a r y r y o r ve ark s y l y o r d u . e y h l e r i n
k a n l a r ve a i r e t l e r i n en g z e l k z l a r da d e v e l e r z e r i n d e a r k a
l a r n d a n g e l i y o r l a r d . S o n r a a t i 1 1 ar d r t n a l a g e t i 1 e r . e y h i er b i r biri ard s r a g e l i p e l l e r i m i p t l e r . B u g n K u f r a ' d a Sa'hram n
o r t a s n d a otur a n b y k Senusi e y h i n d e n d o s t a bir m e k t u p aldm.
Mektubunda b e n i m i i n v c s z l e r k u l l a n y o r ve tm M s l m a n l a r
I t a l y a n l a r a kar " c i h a d " a a r y o r . K e n d i s i n i n d e b i z i m y a n m z d a
s a T a m a k z e r e g e l m e k i s t e d i i n d e n sz e d i y o r b y l e b i r m e k t u p g e l
diini r e n i n c e m u t l u l u k t a n havaya ate e t m ey e b a l a d l a r , nk
K u z e y ve O r t a A f r i k a n n g e r e k t e n i n a n l M s 1 m a n 1 a r n tn b y k
k s m s n u s i d i r ve B y k e y h 1e b a l o l a r a k 2 0 m i l y o n u b u l m a k t a d r .
Byk eyh'e bir mektupla birlikte u armaanlar yolladm: 2 deve yk ipek, 4
deve yk beyaz keten kuma* 40 kilo ay, 200 kilo eker, 20 deve yk pi ri.tj .30
deve yk buday ve ahane bir katrn tad silah ve cephane
Bugn a kam zeri d e v r i y e l e r a r a s n d a ufak bir a t ma kt
H e r ne k a d a r n e m s i z b i r a t m a i d i y s e de, t a l y a n t a b y a l a r n d a k i
b a t a r y a l a r n da ie k a r m a s n a n e d e n o l d u . B u n u f r s a t b i l e r e k
b i r l i k l e r i m i n ne d e r e c e y e k a d a r s a v a a h a z r o l d u k l a r m d e n e m e k
i s t e d i m . B i r s u b a y n a l a r m v e r m e s i n d e n 20 d a k i k a s o n r a b t n a s k e r
l e r i m d z e n l i b i r e k i l d e n m d e n g e i y o r d u . B a l a r n d a k i g e n su b a y t a r y l a , y e n i k u r d u u m u z b i r l i i n d z e n i ve d i s i p l i n i beni f a z
l a s y l a s e v i n d i r d i , i n a l l a h k s a ferede g l e r i n i b i r a l a y a k a
r a b i l i r i m . ilk s o n u l a r o k i a c . 3 0 0 m e t r e d e n h e d e f l e v h a s n a
y a p l a n a t l a r d a h e r z a m a n 5 ' d e 4 i s a b e t sa! lyab'1 iyorl a r .
El b e t t e k i
bu d o a o c u k l a r n n h u y u n a s u y u n a iyi g i t m e l i . G e r i
5"u~he~r.z a m a n k o l a y o l m u y o r . G e e n d e g e n b i r A r a p a h s e n k o n u m a k
iin a d r m a g e l d i . Eski m e r m i l e r i n i y e n i m a v z e r i i i n nasl k u l
l a n a b i l e c e i n i b e n d e n r e n m e k i s t i y o r d u . Yeni M a v z e r i i i n m e r m i
ler v e r d i i m z a m a n s e v i n c i n d e n u a c a k g i b i o l d u .
i
D n s g e e n a t m a d a o k iyi h i z m e t l e r v e r e n K z l a y ' ve
bir t a k m d e n e t l e m e k i s t e d i m . A r a p l a r g e l i i m i b i r b a y r a m g n
gibi s e v i n l e k a r 1 1 a d 1 1 a r . D a v u l l a r a l y o r , k a d n l a r a r k l a r
sylyor, herkes alk tutuyordu. Itma binip aralarndan a y r l d k
tan u z u n s r e s o n r a da h a l a a r k a m d a n s e s l e r i i i t i y o r d u m . " o k y a a
S u l t a n m " ve A l l a h S u l t a n m z a ve E n v e r P a a m z a Z a f e r l e r i h s a n
etsi n 1"
Ayn-el-Mansur
1 9 . u b a t . 1912
i t e s i z e O r d u g a h m z z e r i n e b i r ka a y r n t . Bol bol s u y u m u z
o l m a s o k ho b i r ^ e y . O r d u g a h m z n o r t a s n d a n iki b y k k a y n a k
su y u g e i y o r . B u n l a r d a n b i r i s i d a h a n c e s z n e t t i i m A y n - e l - M a n s u r
yani M u z a f f e r 'in k a y n a " . . O r d u g a h m z i s m i n i o r d a n a l y o r . Y i y e
cek d u r u m u m u z i i n y e t e r l i d e m e k y e t m e z , n e r d e y s e lks d e n e b i l i r .
S a d e c e n s o n r a s y i y e c e k l eri mi z i s y l e s e m .yeter s a n r m : H o l l a n d a
p e y n i r i ve a n a n a s , i k i n c i b i r n o k t a d a h a da n e m l i : i m d i e l i m i z d e
5 s a l k b i r l i i m i z var. B y l e b y k o r d u g a h n g v e n l i k n l e m l e r i n i
a l a b i l m e s i i i n v a z g e i l m e z ' - b i r g. n c e l e r i y a r a l l a r n d o r u d
r s t t e d a v i s i n d e n sz b i l e e d i l e m e z d i . B e n i m a l d m bezi e r l e y a r a
lar s a d e c e y l e b i r b a l a m r d f o k a d a r . i m d i , T a n r y a k r l e r
o l s u n , a s k e r i d o k t o r l a r m z var. O K z l a y i s t a s y o n u M s r '_dan,
iki s t a n b u l ' d a n , b i r t a n e d e S e l a n i k ' t e n g e l d i . T o p l a m 2 0 0 - 3 0 0 y a t a k .
A r a p 1 a r n i n a n l m a z s a l a m ve d a y a n k l b n y e 1eri d o k t o r l a r n iini
. t e l a s y l a kolaylatryor, iki g n l k b i r i s t i r a h a t y a r a l l a r n d r t t e
u n s a l n a k a v u t u r a m a y a y e t i y o r .
G c m z j m a s r a f 1a r m z pek o k a d a r a r t m a d a n , d u r m a d a n b y y o r .
Bu tn b i r l i k l e r ve Bi n g a z i 'deki S i v i l p e r s o n e l i i n a y d a 25 b i n T r k
Liras h a r c y o r u m . K s a b i r s r e d e bu m i k t a r 75 b i n l i r a y a k a c a k
Ve 2 y l l k i a e m i z s a l a n m o l a c a k .

34 -

Y a n l z h a v a l a r pek iyi g i t m i y o r . A f r i k a ' d a o l d u u m u z h a l d e 15

de, a d r l a r m z n i i n d e t i t r e i y o r u z . S u b a y l a r m d a n b i r b l m
dn s t a n b u l ' a t a t i l e gitti. H e r h a l d e s t a n b u l ' d a d u r u m u m u z u g e r e k
tii g i b i d i l e g e t i r e c e k l e r , T r a b l u s ve Bi ngazi'"deki b i z d e n kat k
ka t o k s a y d a 1 3 0 . 0 0 0 t a l y a ' n n l k e n i n i i n d e i l e r l e m e k i s t e d i
ini a n c a k d r t a y d e n b e r i k e n d i l e r i n i d u r d u u m u z u , g n be n n g c
m z n ve c e p h a n e m i z i n a r t t m v e b a r a h i t e n i y e t l i o l m a d m
z an 1 a t a c a k a r d r .
D e r n e n
27 u b a t 1912
Sanki
younluktan
c a n m k m gi b i G n n her d a k i k a s
d o l u . B i n b i r t r l i.. A s k e r i o p e r a s y o n l a r n i d a r e s i d n d a , s i
vil i d a r e n i n , adli r g t n , t i c a r i k u r u l u l a r n s o r u n l a r ' d a b a
ma y k l m d ur um da . Btn b u nl ar az-buz z aman alp, a z -b uz aba
i s t em i yo r . Fakat rg t a r t k o l d u u n c a dze ld i, yleki a y r t l a r l a
p o l i t i k s o r u n l a r s i n i r l e r i m i kan l s a v a l a r d a n d a h a o k g e r i y o r ,
ve y o r u y o r . n k b u n l a r c e s a r e t ve m e t a n e t l e z l e b i l e c e k c i n s t e n
d e i l , d e s i s e ve h i l e g e e r l i . A k l m t a l y a c e p h e s i n d e n o k M s r
s n r n d , i n g i l i z l e r canm f a z l a s y l a skyor. A l m a n d o s t l a r m d a n
pe k s z e t m i y o r m u . Peki y l e y s e A l m a n
Elilii a r a c l ile n ed en
d u r m a d a n u v e y a bu D k ' n , K o m u t a n , v e y a t e m e n i n b e n i m t u t s a k l a r m
a r a s n a o l u p o l m a d m u v e y a bu s a v a t a n s o n r a k a y b o l m u o l u p
o l m a d k l a r m sorup duruyorlar.
B enim b a m n o nlar iin paha b i i lm e z o l d u un u b i l i y o r u m ,
u c u z a da g i t m e m e l i z a t e n .
r g t l e r a r t k k e n d i l i i n d e n a l y o r . B e n i m i l l e de i i n
b a n d a b u l u n m a m g e r e k m i y o r . H e r t a r a f t a son d e r e c e d e y e t e n e k l i
g e n s u b a y l a r m var. M u h a f z b l m b a n a o k a d a r s a d k ki o n l a r n
izni o l m a d a n k i m s e y a n m a y a k l a m y o r . A l l a h y a r d m l a r m e k s i k
etmesin!
Derne

nnde Karargh
5 Mart 1912

D n k a r p m a 1a r n s o n u c u , t a n r y a k r l e r o l s u n , s a n d
m z d a n o k d a h a iyi k t . D m a n iki k o m u t a n ve iki t e m e n i n i
k a y b e t t i - a r p m a l a m n d a y z d e n f a z l a s i l a h ok s a y d a s a n d k l a
c e p h a n e , t a b a n c a l a r ve h e r t r l g e r e b r a k m l a r , 0 k a d a r ki,
araplar hepsini t o p ! a y a m y o r l a r bile... Dman nerd eyse m a l z e m e
i h t i y a c m z n t m n k a r l a y a c a k ! iki s u b a y n s t n d e o k a d a r o k
p a r a b u l d u m ki, d o r u a i l e l e r i n e g n d e r d i m . n k t a l y a n S a v a
B a k a n l n n paralar l e n l e r i n a i l e l e r i n e g n d e r d i i n e pek emin

deilim.

T r k h k m e t i b a n a italya/larn 15 g n l k b i r a t e kes n e r
d i k l e r i n i b i l d i r d i y s e de, kabul e t m e d i m , n k k y l a r m z t o p
a t n a t u t a b i l i r l e r d i . A r t k M s r ve T u n u s ' l a t e l g r a f b a l n t m z
t a m a m 1 an d .
2 M a r t da k e s i n t i s i z 9 saat a r p t k . D m a n alt t a b u r ve
3 b a t a r y a s ile m e v z i l e r i n i n t e s i n e k m t . T e k r a r g e r i p s k r t
tk. B i r r a s t l a n t s o n u c u , d u n o r d u g a h ' a g e l e n iki g e n A l m a n s u
bay i l e b i r n g i l i z , t a l y a n l j r n nas l p a n i k i i n d e k a t k l a r n a
tank oldular.
t a l y a n S u b a y l a r h a y r a n 1 1 m k a z a n d . K l l a r m e k m i l e r
a s k e r l e r i n e c e s a r e t v e r m e y e a . y o r l ard i , k l l a r n n p a r l t s
u z a k t a n g z k y o r d u . K a a n l a r a e g e l o l m a y a a l y o r l a r d am a ,
p a n i k h a l i n d e k i a s k e r l e r arasria k a y b o l u p g i d i y o r l a r d .

35-

Sava a r z u m a ramen t a v s a d , b u nun son u c u b i z d e n kk bir grup

g n a a r r k e n iki b l k l e a r p m a k d u r u m u n a d t . B u n l a r b i r ara
t a k v i y e a l n c a bizi sk t rd 1 ar . En h z l e k i l d e g r e v i e n d i r diim glerle savan ynetimine kartm. Sonunda Italyanlar
tm y e d e k l e r i n i c e p h e y e s r d l e r . B i z i m d a b a t a r y a l a r d m a n
h a t l a r n d a g e d i k at ve b a t a r y a l a r m s u s t u r d u . G e n m u h a f z l a r
byk bir y e t e n e k l e dman vardlar.
A y n - e l - M a n s u r (Derne nndeki
Karargah )
P e r e m b e . 1 4 . M a r t . 912
B i r a z n c e m u h a f z b l n a r d m ve y a r n k i s a v a i i n
b a a r d i l e k l e r i m i b i l d i r d i m . Y a r n e r k e n s a a t l e r d e talyan'lara
b a s k n y a p m a y p l a n l a d k . S e v i n i i n d e ve z a f e r d e n k u k u s u z geri
gittiler.
T o b r u k ' d a n iyi h a b e r l e r gel i y o r . E t h e m P a a t a l y a n l a r n
5 t a b u r ve 2 s a h r a b a t a r y a s n kol uy 1 1 k a geri p s k r t m . H e m de
d m a n n , s a v a g e m i l e r i n i n t o p u d e s t e i n d e i 1 eri emel eri ne r a m e n .
Sava sabah saat o n ' d a n a k a m gn b a t n m a kadar d e va m etmi.
34. P i y a d e a l a y n d a n b i r t u t s a n i f a d e s i n e g r e t a l y a n l a r 8 0 0 0
askerle saldrmlar.
B i n g a z i d e k i g e n k o m u t a n is e , t a l y a n ! a r a h u z u r v e r m i y o r .
En s o n b a a r s n 3 0 0 A r a p m i l i s l e k a z a n d . Bu d m a n i i n
b y k b i r y e n i l g i o l d u . I t a l y a n t a b u r u n u ieri e k e r e k sarrrn v e
t a m a m e n imha etmi.
B i r k a g n d e n beri k a r a r g a h m d a iki g e n A l m a n S u b a y g n l
l o l a r a k b u l u n u y o r . P i y a d e o l a n m a k i n e l i t f e k t a k m n n b a n a
g e t i r d i m . S v a r i o l a n ise k e n d i m e y a v e r y a p t m .
i m d i b i r de tami r h a n e m i z var. Si 1 a h 1 a r , g a n i m e t ma ki nal
t f e k l e r i t a m i r edebi 1 i y o r u z . ok s e v i n i y o r u m buna. Kazma, Krek
ve s a i r m a l z e m e de s o n u n d a g e l d i 9 b y l e c e b i r k a g n i i n d e , D e r n e
n n d e k i iki a s k e r i b i r l i i m i z a r a s n d a k i y o l u k u l l a n l a b i l i r h a l e
g e t i r e b i l e c e i m i z i umuyorum. Bahis konusu olan kayalk blgedeki
5 kilometrelik yoldur.
2 4 . M a r t . 19 1 2
iki g n d e n beri d m a n n s u y u n u k e s t i k , d m a n k a r a r g a h n d a n
700 m e t r e t e d e k i y n - d - D e r n e k a y n a n n y o l u n u e v i r d i k . imdi
h e r t r l a t m a d a n k a n y o r l a r . O n l a r n k a y b e t t i i z a m a n ben
kazanyorum.
3 0 . N i s a n . 1912
27
Nisan Sultan hazret l e r i n i n tahta kt gnn yldnm.
Bu v e s i l e y l e ilk g e i t r e s m i n i d z e n l e d i m . B t n b i r l i k l e r b a l a
r n d a S u b a y l a r olmak z e r e d i z i l m i l e r d i . i m d i , t a h m i n e n d r t
a l a y kadardrlar.
lk s r a y m u h a f z b i r l i i ve d z e n l i k u v v e t l e r
ol u tu ru yo r, sonra topu
ve m a k i n a l t f e k l e r , en
a r k a d a da
A r a p m i l i s l e r . T m e n k o m u t a n y l a b i r l i k t e at s t n d e c e p h e y i
de
n e t l e d i m s o n r a g e i t res m i y a p l d . H e r e y y o l u n d a g i t t i . B e n i m
h o n u t k al d m g r n c e h erkes ok s e v in di ; h e p s i n i n gzleri
p rl pr l p a r l y o r d u . D a h a s o n r a A y n - e l M a n s u r k a r a r g a h n d a k i
o k u l u n 120 r e n c i s i g e t i . En s o n d a da 5 0 0 A r a p s v a r i d r t n a l a
g e m i a t l a r y l a g e i t resmini t a m a m l a d l a r . O r t a l k b a y r a m yeri
g i b i y d i . S o n r a k s a b i r k o n u m a y a p t m . B a a r 1 a r m z n bizi
k i b i r l i l i e g t r m e m e s i g e r e k t i i n i s y l e d i m ve h e p s i n i v d m .
A k a m at k o u l a r ve y a r m a l a r y a p l d . S e v i n a t e l e r i
Italyan hatlar boyunc a p ar la y p durdula r..
8 . M a y s .1 9 1 2
K a r a r g a h t a , g n l l o l m a d a n n c e .Mslmanla
gemi bir
Ingiliz Subay vard,
mriimde r a s t l a m a d m k a d a r c e s u r ve y l m a z

36-

bir del ik an ly d . Dikenli t ell er in aras nda n talyan m e v z i l e r i n e

s z l e r e k bilgi t o p l a m a k , hatta f o t o r a f l a r e k m e k, onun iin bir
eik spor olmutu.
B i r k a g n n c e b i r A r a p n b e t i ile b i r l i k t e t a l y a n m e v z i
l e r i n i n ta i l e r i n e k a d a r s z l m . F a k a t ne a r e ki f a r k e d i l m i
ve l d r l m t .
B u g n h e p onu , bu l e n O s m a n l I ' y d n d m . Asl ad S t u a r t
S m a l l w o o d idi. i m d i i r k i n h a t l a r
, ka b a h a r e k e t l e r i g z l e r i m i n
n n d e . T m k a r a r g a h t a k i 1 e r s e v e r d i onu. s m i n i u n u t u l m a k t a n k u r
tarmak iin Harbi ye N ez ar e t i n e yazdm. A i l e s i n e imtiyaz mada lya s
a n n e s i n e e fk at m a d a l y a s v e r e c e k l e r . simini H a r b i y e z N e z a r e t i n i n
Altn Defterine kaydedecekler.
i /. May s . y c.
Beni, sany or um , herkes ok mutlu bir adam sayyor, nk
b i r i n s a n n a r z u e d e b i l e c e i h e r e y e s a h i b i m , n m va r , b u y r u u m d a
a s k e r l e r i m va r , s a y g g r y o r u m ve z g r m . A r a p l a r e l l e r i m i p m e
ye g e l i y o r l a r , duam i s t i y o r l a r , b en im iin c a n l a r m seve seve
v e r m e y e h a z r l a r , F a k a t ben k e n d i m i v a t a n s e v g i s i ve i g d l e r l e
y n e t i l e n bir alete benzetiyorum .
Bu a k a m i i m i d e r i n b i r k e d e r s a r d . S e b e b i n i b i l m i y o r u m ,
ani a t a m y o r u m !
M ay s Sonu 1912
G a z e t e h a b e r l e r i n e g r e l m n ! Dn el f a l m a b a k a n bir
f a l c 80 yl y a a y a c a m s y l e d i . B y k e y h S e n u s i d e n g e l e n b i r
m e k t u p m a n e v i y a t m g l e n d i r d i . T a n m a d m h a l d e s e v i y o r u m bu
a d a m ! R u h u ve v c u d u y l a t a m b i r v a t a n s e v e r , i t a l y a n l a r
bizi
Trablu'uni i l e r i n e s r m e k u m u t l a r n d a n v a z g e m i e b e n z i y o r l a r .
imdi b i zi m a d a l a r a k a r m a y a p y o r l a r .
Bu a k a m k a r a r g a h m d a k i iki A v r u p a l I k a d n a r a s n d a k a v g a
kt. Bir yabanc g a z e t e c i n i n ka r sy la hizmetisi bunlar. Burada
b i r s r b e d e v i k a d n v a r ve k a r d e k a r d e g e i n i y o r l a r . Bu iki
Avrupal bayan bi rbirlerini
ekemiyor!ar.
3 0 . Ma y s . 1 9 1 2
B i r ka g n d r y a n n d a a h a n e b i r y a r a t k var. B i r c e y l a n
y a v r u s u bu. A r t k beni t a n y o r , y a n m d a n hi a y r l m y o r v e g e c e l e r i
y a t a m n n n d e u y u y o r . Bu a k a m t a l y a n l a r n b i r s a l d r s n d a n
s o n r a ge r i d n d m d e c e y l a n m h a l n n z e r i n d e , b o y n u u z a m ,
ba y a n a s a r k m d u r u m d a b u l d u m . C o k y a v a s o l u k a l y o r d u ; s a n k i
lmt . Hemen y a n n a kt m, k u c a m a a l p ismini a r d m ,
"Mansure!"
En s o n u n d a k a f a s n e v i r i p b a k t y z m e v e a r l a m
s i y a h d i l i n i g s t e r d i . G z p n a r l a r m d o l d u . Ne k a d a r d u y g u s a l
o l d u m ! U r a m a k z o r u n d a o l d u u m b i n b i r e y i i n d e k e n d i m i y i n e de
pek y a l n z h i s s e d i y o r u m .
t a l y a n l a r n yeri i b i r l i k l e r i n d e n z aman z a ma n zenci a s k e r l e r
k a y o r l a r b i z i m t a r a f a . l g i n e y l e r ani a t y o r ! a r : H e r g n o r t a
l a m a 20 kii d i z a n t e r i d e n l y o r m u , a s k e r i h a s t a n e l e r t k l m t k
lm d o l u y m u , o r d u n u n m o r a l i o k b o z u k m u . H e r k e s B a r z l e m i
i i nd e d i y or l ar . Orduya moral v e r m e k iin s t a n b u l ' u n talyan Z r h
l l a r t a r a f n d a n b o m b a l a n d m an 1 a t i y o r ! a r m .
1 .Hazi r a n . 1 9 1 2
Birok ga z e t e d e ha kk m da y a z l a n lye vg y a z l a r m o k u
yor um . r n e i n "Neue F r e i e P r e ss e " b e n d en o kadar v g y l e sz e d i
y o r ki, n e r d e y s e u t a n d m .
U f a k c e y l a n m t e k r a r i y i l e t i . Ne k a d a r z a r i f b i r y a r a t k
ve o k a b u k r e n i y o r . Y a l n z i k o l a t a y k a d y l a b i r l i k t e y e m e k t e
s r a r e d i y o r . A p t a l b i r b e b e k gibi d a v r a n y o r .

37

i m d i h a b e r a l d m a g r e * 11 a 1y a n 1 a r S u s a 1ya k m l a r .
Bu b i z i m i i n o k y a r a r l b i r f r s a t . A l m a z c o r a f i e n g e l l e r
v a r o r a d a . B e d e v i l e r i n l e s i y e k a r kar k o y a c a k ! a r n d a n e m i n i m .
Bana g e l e n m e k t u p l a r d a hep M s r posta m e m u r l a r n d a n b i r i s i nin k o c a m a n h a r f l e r l e y a z d s z c o k u y o r u m , " l d " .

2 . H a z i r a n . 19 i2
t a l y a n l a r n S u s a k a r m a s t p k b e k l e d i i m gibi o l d u . 11 a 1 y a n la r h e s a p l a r n a c a s u s l u k y a p a n bir D e r n e ' l i y i , bedevi e y h l e r i
ni b i r g r m e i i n g e m i y e a r s n d i y e k a r a y a k a r m l a r . H e r h a l
de iyi n i y e t l e r i n i b y l e c e k a n t l a m a k i s t i y o r l a r m . F a k a t h e r z a m a n
olduu gibi, casus be de vil er t a r a f n d a n ya ka l a n n , m d r e teslim
edilmi. A d am a s a d e c e g e m i y e iaret g n d e r m e hakk tan nm , b y l e c e
b i r m i k t a r t a y f a n n k a r a y a g e l m e s i salanm. A r a p l a r n i d d e t l i a t e i
k a r s n d a u a r c a s n a k a y k l a r n a s n m l a r . Bu d o s t a k a r l a m a y a
c e v a p o l a r a k g e m i , t m g n b o y u n c a k y y b o m b a l a d . H e p s i bu k a d a r .
6 . Hazi r a n . 1 9 1 2
D a r d a B e d e v i l e r i n c e s a r e t v e r i c i barmalar,
kadnlarn
e r k e k l e r i g a y r e t e g e t i r e n r i t m i k "yu yu" s e s l e r i d u y u l u y o r . t a l y a n
d e n i z k u v v e t l e r i t o p l a r n n 21 cm. lik m e r m i 1 er i n d e n k o r u n m a k 'in
s i p e r l e r k a z yo ru z. O r d u g h m z dn l e d e n a k a m a k ad ar b o m b a l a n d .
Bu ilk kez o l d u ve ben a d a m l a r m a bu b y k a t l a r n t e s i r i n i n k
klerinden farkl olmadn aklamay uygun buldum. A t ein bir
ara k e s i l m e s i z e r i n e a d r m d a n k a r a k m e r m i l e r i n d t y e r e
g i t t i m . B i r t a n e s i o k y a k n m d a p a t l a d ve b i r p a r a s k a l a m a a r p
t. F a k a t s a a t z i n c i r i m d e b u l u n a n b i r m a d a l y o n beni k o r u d u . Beni
toza b u l a y a n baka bir m e r m i , i i n d e kk bir o c u u n u y u m a k t a o l
d u u b i r b e d e v i adrnda p a t l a e h v o c u k a a y u k a r b i r m e t r e t e y e
f r l a d a m a b a k a b i r ey o l m a d .
H e r z a m a n k i gibi g e e n c u m a g n k a b i l e l e r i n e y h l e r i beni
adrmda ziyaret ettiler. t alyanlarn memle k e t l e r i ni terk et me k
p a h a s n a da o l s a b i r b a r emri d n d a h e r eyi y a p m a y a h a z r o l
d u k l a r m s y l e d i l e r . Bu, a d a l a r n t a l y a n l a r c a i g a l e d i l m e s i n i n
bir s o n u c u . Bu o l a y k a r a r l a r m z d a ,.hi b i r d e i i k l i k y a p m a d .
Aks in e ya ln z Derne k a r a r g h n d a fakir b e d e v i l e r uak temini iin
1000 T r k liras t o p l a d l a r . G e n e l l i k l e " vahi" o l a r a k n i t e l e n d i r i
len bu i n s a n l a r n k a y t s z a r t s z k e n d i l e r i n i a d a m a l a r n n d a h a
g z e l b i r r n e i n i d n e m e z d i m . En y e n i b a a r m z , i i n d e s o n d e r e
ce r a h a t y e m e k y i y e b i l d i i m i z b i r g a z i n o y a p m a k o l d u . 11 m. u z u n l u | u n d a ve 7 m. g e n i l i i n d e , i i n d e o k r a h a t o t u r u l a b i l e n b i r a d r d
bu. Bu b y k a d r geceleri b i r b a l o n g i b i g r n y o r d u . Y a n l a r
a l n c a k a y a l t e p e l e r i n ve d i k y a m a l a r n m a n z a r a s n a d o y u m o l m u
yor. n s a n k e n d i n i s v i r e n i n h e r h a n g i b i r y e r i n d e b i r otel t a r a snda sanyor. M a n z a r a n n g z e l l i i bask a l t n d a t utmak z o r u n d a
o l d u u m m e l a n k o l i d e n k u r t u l m a m a y a r d m c o l u y o r . Bu d u y g u y u b a s t r
m a k z o r u n d a y m , n k b u r a d a d e v a m l g z a l t n d a y m ve i n s a n l a r y z
ifademi d i k k a t l e t e t ki k e d i y o r l a r .
1 2 . H a z i r a n . 1912
len t a l y a n l a r n m e k t u p ve k a r t l a r m g e t i r i y o r l a r y i n e ve
ben t e k r a r t e k r a r "ak" s z c i l e k a r k a r y a g e l i y o r u m . S e v
d i k l e r i biri i i n y a a y a n ve k e n d i l e r i n i h i u r u n a k u r b a n e d e n z a
vall o c u k l a r . t a l y a n ! a r e r e f ve v a t a n l a r i i n s a v a t k l a r n
s a v u n u y o r 1 a r , a m a h a k s z l a r . B i z de a y n eyi s y l y o r u z , a m a h a k
lyz.
P o s t a b i r o k g a z e t e g e t i r i y o r , ama b e n A f r i k a d n d a k i o l a y
lara i l g i s i z k a 1 i y o r u m . A d a l a r n i g a l i hi b i r e k i l d e s i n i r l e r i m i z i
b o z a m y o r . Z i r a b i z i m gibi h e r k e s a d a l a r m z n b i r t a l y a n b a s k n n a

maruz

kalacam

ve

38-

garnizonlarmzn

ackl

sonunu

biliyordu.

17 . Hazi ran . 1912

K k c e y l a n m h a s t a . Z a v a l l h a y v a n c k ! B t n g n ac e k t i
i m d i y a t a m n y a n n d a y a t y o r ve z g n b i r ekilde' b a k y o r . T m
k a t l m a r a m e n -beni b y l e z a n n d e d e r l e r - bu k k h a y v a n n a c
l a r m d u y u y o r u m ve ona y a r d m e d e m e d i i m i i n z n t m d a h a da a r
tyor.
1 7 . H a z i r a n . 1912
Bu g n o r d u g h , r e n c i 1 eri ne d l l e r i n i d a t t k . e y r e k yl
s o n u s n a v l a r y d . o c u k l a r n bu k a d a r ksa b i r s r e d e e l d e e t t i k
leri b a a r d a n h e r k e s m e m n u n d u . E s k i d e n o k u l a g i t m e k t e n k o r k a n
a n n e b a b a l a r t a r a f n d a n bu 150 o c u u n oku l a n e t i r i m es ini g r m e k
b e n i m i i n ayr b i r s e v i n t i . o c u k l a r a r a s n d a o r t a l a m a m n o k s t no
y e t e n e k l i o l a n l a r vard.
B i r s r e n c e s t a n b u l ' d a y a r b a y l a t e r f i e t t i r i l d i m . Bu
d e r e c e n i n bana hizmet yl m a gre verilmi olmasn a ramen bundan
s u b a y l a r m a sz e t m e k i s t e m i y o r u m . a v a n s o n u n a d e k a r k a d a l a r
a r a s n d a k s k a n l k d o m a m a s i i n b u r a d a Hi k i m s e n i n a y r c a l
olmamal.
Y i n e g a z e t e l e r b a r t a n ve b i l d i i m k a d a r y l a h e r z a m a n o l d u
u gibi M s l m a n l a r n u m d u k l a r m b u l a m y a c a n b a r k o n f e r a n s n d a n
sz e d i y o r d u .
i m d i t o p u l u k z e r i n d e e i t i m y a p t r y o r u m . Bel k i k s a b i r
sre sonra m e m l e k e t t e n m a l z e m e g e t i r t m e y e gerek kalmayacak.
k a r m z a aykr bir b ar i m z a l a n r s a burada kalp sava
srdreceim.
2 4 . H a z i r a n .19 1 2
Dn H o m s ' d a n a l d m z b i r t e l g r a f t a n b i z i m k i l e r i n g z e l b i r
z a f e r i n i r e n d i k . t a l y a n l a r n en g l b l g e s i o l a n L e b d a t a b y a s
b i r s a l d r s o n u c u a l n m , h e m e n h e m e n t m b i r l i k y o k e d i l m i , iki
t o p t a h r i p e d i l m i ve b a y r a k t e s l i m a l n m .
Eski y a a m m a d n k a n l a r g i t t i k e s i l i n i y o r . B a n a y l e g e
l i y o r ki s a n k i ' y l l a r d r A r a p l a r d a n b a k a h i b i r e y g r m e m i ve
l d e n b a k a h i b i r y e r d e b i r b a k a t r l y a a m a m m . B u n u n .yann
da her eyden yoksun olarak srdrdm bu yaam bende yeni ve bir takm gl
duygular uyandryor. Bu yaamn iinde bir ocuun bayram sevinci gipi beni
sevindiren kk olaylar vard. Bir Italyan assuby getiriliyor bana. Gorn de
fena dei l . K o m u t a n ! ar onu t o k a t l a d k l a r ve h a p i s l e korkuttuklar,
iin
k a m . B a n a a r k a d a l a r n n y o r g u n ve m o r a 11 eri ni n b o z u k old'tnmu
a n l a t t . A r a p l a r d a n k o r k m a s a l a r m O s m a n l I l a r n ile r i karokallarna
s e v e s e v e t e s l i m o l a c a k l a r m . S a v a t a n u s a n m l a r . Biz i s e d a h a
ylla r c a savamay dnyoruz. Onlarn aksin e bizim m o r a limiz g i t
t i k e d z e l i y o r . V a t a n i i n l d r m e k ve l m e k t e n m u t l u l u k duyuyoruz'.
D m a n k a r a r g a h n d a v a t a n i i n y a l n z c a k u r b a n v e r m e k y k n d e n en
k s a s r e d e n a s l k u r t u 1 unaca* d n l y o r .
2 8 . H a z i r a n . 19 1 2
Bu a k a m o k y o r g u n u m . B e d e v i l e r i n a r z u l a r n a u y a r a k c u m a g n
l e r i n i beni z i y a r e t
etmeleri
i i n a y r d m , n c e zaviyelerin
ve
S e n u s i e y h l e r i g e l i y o r . B e l l i b i r l d e n c e - likleri v a r o n l a r n .
ay ikram e d i l i y o r k e n d i l e r i n e . S onra g r u p g ru p d i er l er i g e l i yo r .
E l i m i ve e t e i m i p t k t e n s o n r a y e r l e r i n i a l y o r l a r . Bu iyi i n s a n
l a r n k o k u s u k a b u l a d r m n ii n i d o l d u r u y o r . " N a s l s n z ? " s o r u m a
u k a l p l a m k a r l v e r i y o r l a r : " S e n s a l k l ve n e e l i o l d u u n

39-

sr ec e b i z l e r ok m e m n u n u z " . Ksa bir sre g r t k t e n sonra y e r i m

d e n k a l k p A l l a h ' n o n l a r m e s u t ve b a h t i y a r e t m e s i i i n d u a e d i y o
rum. B u n u n z e r i n e v e d a e d i y o r l a r . Bu t r e n i a a y u k a r bir d z i n e
y i n e l e d i k t e n sonra ad r m n nne kyor, orada toplanm o l a n l a r
la b i r l i k t e d u a e d i y o r u m , s o n r a m e m n u n bir d u r u m d a e v l e r i n e g i d i y o r l a r .
2 Temmuz

192

Az n c e d m a n m e v z i l e r i h a k k n d a bilgi a l a r a k d n d m . Tm
l e d e n s o n r a v e g e c e d a r d a y d m . 3 0 0 m. u z a k t a n ay n d a t a l
y a n l a r n en k u v ve t li m e v z i l e r i n i n f o t o r a f l a r m e k m ey e altm.
He r e k i m d e y a r m saat poz v e r i p b e k l e m e k g e r e k i y o r d u . D ma n n
b e t i l e r i m u h t e m e l e n u y u d u k l a r n d a n bu i k o l a y o l d u . D e r n e , p a l
m i y e l e r i , b e y a z e v l e r i ve ay n d a d e r i n g l g e l e r i ile bir h a
y a l e t g i b i g r n y o r d u . H i b i r y e r d e ne b i r k ne de b i r at e
g z e a r p y o r d u . S a d e c e 2 km. u z a k t a n t a l y a n s a v a g e m i l e r i n i n
f e n e r l e r i p a r l y o r d u . Kara k ar a y a m u r y k l b u l u t l a r l a dolu ufuk
g e i l m e z b i r d u v a r gibi g r n y o r d u .
4 Temmuz

19 1 2

i m d i s a v u n u l m a s b a n a e m a n e t e d i l e n v a t a n m z n bu b l m n n
eski b a k e n t i A n t i k Si ren, z a m a n n d a g z e l b i r k e n t o l m a l y m ,
n c l e r i m i b a r n d r a n bir ka h ar ab e yi g ez di m . Birisi kubbesi y
k l m b i r m a b e t t i . D i e r i h e r h a l d e b i r a r e n a idi. A m f i t i y a t r o n u n
b i r b o l m h e n z a y a k t a , iki m e t r e u z u n l u u n d a ve y a r m m e t r e k a
l n l n d a h e y b e t l i t a l a r d a n o l u a n k o l t u k l a r a r a s n d a k i ince
k o r i d o r l a r a r k a d a k i k e m e r l i t a o d a l a r a k a d a r u z a n y o r d u . B e l k i
b u n l a r s a n a t l a r n s o y u n m a odas o l a r a k k u l l a n l y o r d u . Esas
a r e n a n n k n d a s o k a a a l a n k a p y a dek, b y k ve d r t keli
t a l a r l a d e n m i b i r y o l u z a n y o r . E s k i R o m a l l a r bu t a l a r s t n e
su
oluu amlar.
Muhtemelen b u n l a r b i z i m r a y l a r a b e n z i y o r ve
o n l a r gibi k u l l a n l y o r d u . Sava o l m a sayd t a r i h l e kkl bir e
k i l d e u r a m a k ne g z e l o l u r d u .
9 Temmuz

19 1 2

B u g n p i y a d e n i f o r m a l a r geldi. Birinci muhafz bl g i y

dirildi. Bu g n e d e k k e n d i l e r i n i i n c i t m e m e k i i n A r a p l a r a , k e ndi
ulusal g i y s i l e r i n i g i y m e l e r i n e izin verdim. Fakat basit bir olay
b u g n h e r eyi k e n d i l i i n d e n k u r a l l a t r d . e y h l e r i n bir araya
g e l d i k l e r i n d e i l e r i n d e n b i r i a s k e r i n i f o r m a n n haki r e n g i n i n
t o p r a k r e n g i n e o k iyi u y d u u n u v e bu n i f o r m a y t a y a n b i r l i k l e
r i n d a h a iyi k o r u n m u o l a c a k l a r m , b u n u n h e r a n d m a n l a k a r
k a r y a g e l e n a s k e r l e r i i n iyi o l a c a m s y l e d i . D o a l o l a r a k
b e n bu d n c e y e k a t l d m . V e b i r i n c i b l n h e m e n g i y d i r i l m e s i n i
s a l a d m . Bu b l k d e i i k k a v i m l e r i n e y h l e r i n i n m e t b u 1 a r n d a n
o l u t u u v e b e n i m a h s m a v e r i l d i i i i n b a k a l a r da bu b i i m d e
g i y i n m e y i bir e r e f s a y a c a k ! a r d . B y l e l i k l e dzenli bir birli i n
o l u t u r u l m a s n d a n e m l i b i r a d m a t m oldum. A y r c a b l k yeni
n f o r m a l a r n a o c u k l a r gibi sevindi. Bunu b u gnk t e f t i i m s r a
snda fa rkettim. Daha sonra makinal tfek bln denetledim.
T f e k l e r i n ou I t a l y a n l a r d a n s a l a n a n g a n imeti e r d e n d i . Sonu ok
s e v i n d i r i c i y d i . B l k k o m u t a m T e m e n Von B e r i t h e i m ' e g r e v i n e
sadk bir e k i l d e yapt iin teekkr ettim.
Bu a k a m S ^ n u s i
Byk eyhinin veliaht olan karde
inden bir m e k t u p ldm. yle yazyor: "Esirgeyen, balayan
A l l a h n a d y l a ! H e r t r l vg, g c ve
b y U k l ile d m a n l a
rmz y o k e d e n ve i n a n a n l a r n o r d u s u n a h r e t i n kapla r n aan
Allaha y a r a r . 0 b i z e v e r d i i szelri tuttu.
Her trl vg, bize Allahn emirlerini yerine getirmemizi
Ve k a f i r l e r e b o y u n e y m e m e m z i e m r e d e n en s o n peygam b e r e y a r a r ,
'aasn v a t a n ve din d m a n l a r m z n g a l i b i g u c u n sefroV

40 -

d i r a y e t i ve akl s a y e s i n d e d n y a b y k l e r i n i n en b y g } en e r d e m l i
h k m d a r l a r n b a , t m e r d e m l e r i n s a h i b i 3 anl d e d e l e r i n i n t o r u n u ,
l m ve y a a y a n b y k S e n u s i e y h l e r i n i n p a r l a k r n e i o l a n ulu
Sultann damad: Yaasn
durup dinlenmeden ajan, cesurlarn
c e s u r u , b y k A s l a n , d o s t u m u z ve g z b e b e i m i z , k a r d e i m i z , a s a
leti i E n v e r Paa!
Allah seni daima zafere ulatrsn ve hi bir zaman an ve eref
y o l u n d a n a y r m a s n . S a n a v e s e n i n l e b i r l i k t e o l a n l a r a en i t e n
s e l a m l a r m s u n u y o r u m . A l l a h seni h e r z a m a n m u t l u ve d m a n l a r n a
kar m u z a f f e r e t s i n . O r d u n u z u an ve e r e f y o l u n d a n a y r m a s n ,
v g y e d e e r y a p t k l a r n z n h a b e r l e r i n i s e v i n l e aldk. Her gn
s i z i n ve y c e H k m d a r m z , s u l t a n m z i i n d u a e d i y o r u z . A l l a h
onu her z a m a n d a h a g l k l s n , d m a n l a r m e z s i n ve o r d u s u n u
g l e n d i r s i n ! K a r d e l e r i m i z s e n i n k e n d i l e r i n e kar g s t e r d i i n
i y i l i k t e n bizi h a b e r d a r e t t i l e r . A l l a h s a n a u z u n m r l e r v e r s i n !
S e n i n y a a m n ve m u t l u l u u n b i z i m i i n s e v i n k a y n a d r . A l l a h
seni b i z l e r e b a l a s n ! T a n r n n e m i r l e r i n i y e r i n e g e t i r d i i n
i i n bu d n y a n n ve c e n n e t i n t m m u t l u l u u s e n i n o l s u n .
B u n d a n b y l e de A l l a h s e n i n yol g s t e r i c i n o l s u n ve s a n a
z a f e r ve n k a z a n d r s n ! D e v e l e r i m i z o l s a y d i m d i y e s e n i n y a n n d a
olurduk, zira y r e i m i z gece gndz seninle birliktedir. Allahn
ve y c e h k m d a r m z h a l i f e n i n b u y r u k l a r m y e r i n e g e t i r m e d e t e
r e d d t g s t e r m e k b i z i m i i n o l a n a k s z d r . Biz s e n i n ve s u l t a n n
h i m a y e s i n e s a m y o r ve o n u n m e r h a m e t i n i u m u y o r u z . Bu s a t r l a r
y a z a n k a r d e i n b i z z a t e l i n i p m e k i i n g e l e m e d i i n d e n bu m e k t u b u
g n r i y o r . i n a l l a h s e n i n ve y c e s u l t a n m z t a r a f n d a n m e r h a m e t l e
k a b u l e d i l i r i z . S i z d e n s a y g ve s e l a m l a r m z y c e t a h t n a y a k l a
rna i l e t m e n i z i rica e d i y o r u z . A l l a h g z m z n nuru sen
ve u z a k
y a k n t m s a v a l a r i i n d u a l a r m z kab u l e t s i n .
18 .T e m m u z

1912

g n d e n b e r i t a l y a n l a r 15 cm. lik t o p l a r l a k a r a r g a h m z
t o p a t u t u y o r l a r . G e r e k t e n can s k c ve r a h a t s z edi c i b i r d u r u m
bu. t a l y a n l a r n b y k a p t a m e r m i y a d r m a l a r n a r a m e n i m d i y e
d e k a r a l a r n d a 2 k a d n ve b i r o c u k o l m a k z e r e 6 l v e r d i k . A t
l a r s o n u n d a A r a p l a r i n t i k a m h r s ile y a n p t u t u u y o r 1 a r d . O r d u
gahmzn yerini henz dei ti rm ed ik . Bunun y e r i n e toplarmz
I t a l y a n ge m i t o p l a r n n e r i e m i y e c e i p l a t o n u n y k s e k n o k t a l a r n a
y e r l e t i r d i k , junlarla
D e r n e k l a l a r n a ve l i m a n n a a t e e d i l d i .
20 T e m m u z

19 1 2

Tm t o p u l a r m z l a L o m b a r d i a t ab ya s n yar n ki topu tutma

h a z r 1 1 k la r m z t a m a m l a n d . B y k S e n u s f S e y i t A h m e t e r i f i n m e k
t u b u n a y a n t bu g n l e d e n s o n r a h a z r l a n m o l a c a k . O n u n b t n
m e k t u p l a r b e n im iin ok nemli olan a p a k bir d o s t l u u n d a m g a
sn t a y o r . Bu s a v a t a b a n a y a r a r l ya da z a r a r l o l a b i l e c e k

tek kiidir.
Ne y a z k ki
hangi bir b i i m d e
lunmam olanaksz.
zorundaym.

m e m l e k e t t e k i i l e r i s t e d i i m gibi g i t m i y o r . H e r
b u r a d a n o l a y l a r a y n v e r e c e k b i r d a v r a m d a buT e h l i k e g e r e k t e n g e l i n c e y e kadar burada kalmak

24 T e m m u z

1912

M e m l e k e t t e k i o l a y l a r s r e k l i z i h n i m i m e g u l e d i y o r . Eski
h k m e t i n y e r i n i r e n k s i z bir h k m e t a l m . Y a l n z H a r b i y e N a z e r e t i
enerjik bir elde bulunuyor. O r du nu n bundan y a r a r s a l a y a c a m
u m u y o r u m . Ben b u r a d a s a d e c e b a l a n m o l a n s r d r e c e i m . Y c e
S u l t a n b a n a S e n u s i B y k eyh i S e y i t A h m e t i i n b i r i n c i s n f O s
m a n l I n i a n g n d e r d i . B u n u n y a n n d a e l m a s i l e m e l i k l ve b i r
p r l a n t a s a a t ve b u n a b e n z e r e y l e r a l d k .

41 31

Temmuz

1912

Ne g z e l b i r a k a m ne g z e l b i r g k y z , ne k a d a r o k y l
dz! S y l e n d i i gibi peri 1 e r b a h e i B i n g a z i y a k n n d a o l m a l ! Bu
g z e l l i k l e d o p d o l u y u m . Genl i i m d e y a t a r a k s a a t l e r c e gkteki y l
dzlar s ey re dip parlak gelecei dle d i i m geceleri d n y o r u m .
Y r e i m d o l u p t a s a da s u s m a k z o r u n d a y m . B i r m e r m i n i n bizi s i 1 i d
s p r d n d e o r a d a y u k a r d a d u y g u ve d n c e l e r i m i z i n h e p s i n i s y
l emek z g r l m z o l a c a k m?
H e r e y l e u y u a n , u z l a a n , ve h e r eyi " z e n " a v r u p a s a f
s a t a c l b e n d e y o k .
1 Austos

1912

B i r s r T r k , A l m a n , F r a n s z , n g i l i z ve t a l y a n g a z e t e l e r i
o k u d u m . G z l e r i m i n n n d e h e r e y k a r m a k a r k . Bu l d e k i o r d u
g a h n s s z l o u kez beni s k y o r . B a z a n d n y a d a t a m a m e n t e r
k e d i l m i l i i n i sezen ve herhangi bir k e d e bir m a b e d i n i i n d e
b a r n a k a r a y a n , ve o r a d a m e l e k l e r i n k a n a t l a r a l t n d a s n a k b u
labildiini
s a n a n b i r y e t i m o c u k m u u m gi b i g e l i y o r b a n a K a h r o l as
t a l y a n i a r s t a n b u l ve A n a d o l u d a k i o l u p b i t e n l e r l e i l g i l e n m e m i e n
g el liy orl ar. M e m l e k e t i m i n bana ihtiyac o l a c a m , buna ramen
burda s a pl an p kaldm her gn biraz daha fazla h s s e d i y o r u m .
D e r n e b i r t e k t o p l a a t e a l t n d a t u t u l u y o r . B u n a k a r l k imdi
D e r n e ' n i n g n e y i n d e s r t l a r n a r k a s n a e k i l e n t a l y a n i a r 5cm. lik
ve k r u v a z r t o p l a r y l a b o y e r e b i z i m k k ve y e t e r s i z t o p u s u s
turmaya a l y o r l a r . adrl ordugahmzdan grlt gece gndz
d u y u l u y o r . B i z i m 10 a t m z a t a l y a n i a r 1 0 0 0 d e n f a z l a a t l a k a r
l k v e r i y o r l a r . B i r kez m e v z i l e r i n d e n k p s a l d r y a g e s e l e r ,
g a z e t e l e r e g r e a y l a r d a n beri b i z e v e r m e k i s t e d i k l e r i d e r s i k e n d i
leri a l a c a k l a r . n a l l a h .
3 Austos

1912

A r ve c i d d i d n c e l e r i n k a f a m d a n g e t i i s r a l a r d a i z d i
im
b i r k a kro k i v e r e s i m l e r i a r k a d a l a r a g n d e r d i m . Bu beni
o y a l y o r v e a k i n l e t i r i y o r . G e l e c e k n m d e k a p k a r a n l k d u r u y o r ve
b i z z a t h a r e k a t a ba 1 y a m a d m i i n h e r e y b i r s o r u n o l a r a k k a r
m a d i k i l m i g r n y o r . S a l l a n t l v e h u z u r s u z ruh h a l i m i i n d e
b a z a n s z l e r i y l e t e s e l l i bulacam b i r f a l c n n y a n m d a o l m a s n
istiyorum.
6 Austos

19 1 2

..Memleketten
g e l e n h a b e r l e r kt. Baka trl o l m uy o r , -daha
da k t s , k e n d i n i k a d e r i n a r k n a k a p t r m a k d e m e k bu? Y a r n b a b a m
b u r a y a g e l i y o r , a r a p l a r s e v i n i y o r b u n a . K a r l a m a t r e n i ile, b e
nim k e n d i l e r i i i n n e o l d u u m u ona g s t e r m e k i s t i y o r u m .
7 Austos

19 1 2

Dn a k a m saat 8'e d o r u D e r n e g e i d i n d e b e k l e d i i m babam

k a r 1a m a k i i n A r a p l a r , s e v i n l e r i n i n b e l i r t i s i o l a r a k a t e y a k
m l a r d . K a r a n 1 1 k ba m 1 1 . O d u n y n l a r n n a l e v i o k g z e l g
r n y o r d u . B a b a m beni g r n c e g z y a l a r m t u t a m a d . Eli n i p m e k
iin geldi Arap la r. T f e k l e r l e h a v ay a ate edildi. K a r a r g a h a g i
den y o l u n iki y a n n d a a t e l e r y a k l m t . S a m z d a ve s o l u m u z d a
e l l e r i n d e m e a l e v e b a y r a k l a r l a y r y e n A r a p l a r s ev in l k l a r
a t y o r l a r d . Bu g r l t s r a s n d a a t m a h l a n d v e beni 10 m e t r e
y a r d a n aa f r l a t t . Bana bir ey o l m a d . K a r a r g a h a g e l d i i m i z d e
bizi y e n i t r e n l e r b e k l i y o r d u .

42-

Su s r a d a I t a l y a n l a r g e n e tm b a t a r y a l a r ile D e r n e ' n i n d o
u s u n d a b u l u n a n t'k t o n u m u z a l g n c a a t e e d i y o r l a r d . K e n t
h a l k n n m o r a l i n i b o z d u u i i n o n u s u s t u r m a k i s t i y o r l a r d ,
10 A u s t o s

1912

B u r a d a b u l u n d u u m on a y d a n beri s a d e c e 10 kii h a s t a l k t a n
l d . B i r l i k l e r i n s a l k d u r u m u fe n a d e i l . A r s c a k l a r g e t i
i n d e n bulac h a s t a l k l a r d a n k or km ay a g er ek yok. B e s l e n m e m i z
i i n g e r e k l i n l e m l e r a l n d . E t i m i z var. S e b z e m i z f a z l a s y l a v e
i m d i k a v u n l a r da var. P a z a r a bol m i k t a r d a z m g e l i y o r . G e e n l e r d e
3 , 5 k i l o l u k b i r s a l k m z m g e t i r d i l e r ban a . Bu a r a d a I t a l y a n g a
z e t e l e r i a l e y h i m e y a l a n l a r y a y y o r . S zde ben bir ng l i z t e m e n i
nin karsyla kamm. t alyanlarla allm, belirli i l i k i l e
r i m i z var. t a l y a n t o p l a r g e n e l l i k l e b i z i m t o p l a r n 1 0 0 0 m, y u
karsnda patlyor.
'
12 A u s t o s 1 9 1 2
B u g n R a m a z a n b a l a d , dini t r e n s r a s n d a b e n d e b u l u n d u m .
D i n i m i z d u a s r a s n d a y a l n z A l l a h dnmemizi ve b a k a h i b i r
eyi a k l m z a g e t i r m e m e m i z i ister.. Di 3 e r d n c e l e r i b i r kez o l s u n
s k p a t m a k o l u m l u bir z o r l a m a , s o l u m ve M u k e l e a r a s n d a k i yol
t a m a m l a n d . O t o m o b i l l e r 1 s k e n d e r i y e 1y e g e l d i l e r . O n l a r a l p g e t i r
m e k i i n G . yi g r e v i e n d i r d i m . K e n d i s i u l a t r m a b l n n k o m u t a m
olacak.
16 A u s t o s

1912

Bu k a h r o l a s I t a l y a n l a r k e k e b i z e s a l d r m a y a c e s a r e t e d e b i l
s e l e r d i ! M u h a s a r a s a v a s r d r m e k z o r u n d a o l m a m z ne ac . B a r n
tm gzel planlar sone e r d i r e c e i n d e n k o rk ma ma r a m e n sk sk
N a p o l y o n un M a n t u a n n d e k i a n s m d n y o r u m .
B u g U n h e r e y i n t e r s g i t t i i b i r gn. G e n e l l i k l e a l d r m a z v e
k o r k u s u z g r n m e k bana zor n e l i y o r . Ama A r a n l a r iin b y l e g r n m e k
z o r u n d a y m . O n l a r beni d n c e l i g r n c e h e m e n de i v e r i y o r ! a r ,
ve kendi Teri ne 2 kt b i r e y o l a c a n d a n k o r k u y o r l a r .
stanbul'da gittike ktleen olaylar karssnda m e m lek e
t i m i n bir p a r a s n k u r t a r m a k y a a l t m bu y e r d e g s z b i r d u
rumda kalyorum. Subay lar arasnda h u z ursuzlu k k a r a n l a r a geli nc e
o r d u y u ve m e m l e k e t i b a t r m a y a a l a n z a v a l l l a r l a n e t l e d i i m i z i
H a r b i y e Na-zrna t e l g r a f l a b i l d i r d i m . B u n l a r m a a l e s e f z a v a l m e m
l e k e t i m iin b e k l e d i i m k r i z l e r d i r . K a t l a n m a k z o r u n d a y z b u n l a r a
B y l e " S a r s n t l a r d a n bizi b e l k i de h e r e y d e n n c e A v r u o a ' d a k i b i r
sava kurtarr.
20 A u s t o s

1912

G e e n l e r d e A l m a n c a bir k i t a p o k u d u m . B i r c m l e s i a k l m d a
kalm: "deal Terimizi g e r e k l e t i r e m e z s e k , hi o l m a z s a g e r e i m i z i
i dea 1 eti rebi 11 ri z 11.
21

Austos

1912

D n kenti a t e a l t n d a t u t a n t o p u l a r z i y a r e t e t t i m . D
m a n d a n hi b i r e y g r n m y o r d u . A t l a r m z n h e r b i r i n e o a a
y u k a r 12 a t l a k a r l k v e r i y o r d u . s i i n d e b a r u t d u m a n v e
den talyan mermi 1erin1n kard tozdan kirle nmi t o p u l a r n
c i d d i ve s a k i n b i r e k i l d e
rev y a p t k l a r n
seyretmek bir m u t
l u l u k t u . A t l a r iyi t a k i p
e d i l e b i l i y o r d u . 15 cm. li k t o p l a r n
d r t b o u k p a t l a m a s y l a b a l y o r , on s a n i y e s o n r a b i r g r l t d u
y u l u y o r ve h e m e n b u n u n a r k a s n d a H H r t i d d e t l i a t l a m a . T m b l g e

43 -

m e r m i l e r i n k i r e l i t o p r a a v e y a k u m a d U m e s i n e g r e k r m z y a da
beyaz toz b u lu tu i i nd e kalyor. e v r e d e ta ve d e m i r p a r al ar
u u u y o r . S o n r a d a h a a k ve y k s e k p a t l a m a l a r d u y u l u y o r . S u n l a r
t a l y a n s a h r a t o p l a r n n m e r m i l e r i . B u n d a n sonra g n e y t a l y a n t a b
y a l a r t o p l a r n n yaylm a t e i g e l i y o r . B u n l a r g e l i i g z e l a t e
e d i y o r l a r , b i r y e r l e r e d y o r , a m a b i z i m y a n m z a d e i l . Bu da
askerleri elendiriyor.
23 A u s t o s

imdi

Bi r az n c e A r n a v u t l u k ' t a n ,
k a r ar v e r me zaman

be n i

huzursuz

1912

eden m e k t u p l a r

24 A u s t o s

aldm.

19 1 2

s t a n b u J 'da o l u p b i t e n l e r b i r i h t i l a l i n s o n u l a r . Y a l n z
b un la r d i e r l k e l e r e k ya sl a b i z im iin daha t eh li k el i . D e m i r bi r
el ve s a l k l b i r akln- h e r eyi y e n i d e n d e n g e y e g e t i r m e s i n e k a d a r
ilerin dzene g i r m i y e c e i n d e n endie ediyorum.
Su a n d a g r e v i m i b r a k a m a m . G i d e c e k o l u r s a m s u b a y l a r m da
b i r l i k t e g t r r m . A m a u a n d a o n l a r b u r a s i i n g e r e k l i . B e l k i
b i r ay i i n d e , b u r a d a k i d u r u m b i r a k a k a v u u r s a , b a n a en o k
ihtiya du y u l a n bir yere gide bi li ri m. ' M e m l e k e t i m i n iinde b u l u n
d u u t e h l i k e m k n a t s n p u s u l a i n e s i n i e k t i i gi b i e k i y o r b e n i .
B a r n m i h v e r i a r t k T r a b l u s 1da d e i l . B a l k a n l a r d a h e m e n b i r s a
v an p a t l a k v er ip v e r m i y e c e i n i kim b i l e bi l ir . -Her yan kara
b u l u t l a r s a r m . G e l e c e k k a r a n 1 l.
Eski R o m a l l a r a a i t b i r l m b a g e t i r d i l e r b a n a . " K a s r - S a m a l u s "
d iy e a d l a n d r l a n bir h a r a b e d e b ul un mu . Kasr, s a r a y biimi m i m ar i
t a r z y l a b i l i n e n r o m a k a l e l e r i n d e n a y r l a n b i r i k a l e d i r : D r t
k e l i o l u p k a b a ve i l e n m e m i ta g r n m n d e d i r . t i n a i l e y o n
t u l m u t a l a r ve p i i r i l m e m i t u l a l a r l a r l m d u v a r l a r d a n o l u
an J n r n c e p h e s i v a r d r . K a l e a v l u s u n d a n k a r l a n b i r b l o k d a
M e h m e d P a a' y a ait bir A r a p a k i t ab e b u l u n u y o r d u . Bundan, a s l n d a
eski R o m a ' y a a i t o l a n i k a l e n i n s o n r a l a r A r a p l a r t a r a f n d a n r e s
t o r e e d i 1 d ii s o n u c u o r t a y a k y o r .
P r e n s i p l e r i m e aykr olarak kk gaz lambasn Almanya'daki
d o s t l a r m a g nderdim. -Bana kals ay d - m e m l e k e t i m i n bir kum tanecii
b i l e T r k i y e ' y i b r a k p gidemezdi'.
28 A u s t o s

19 1 2

Eer ttallanlarla y a p l a c a k bar m e m l e k e t i n zgrln temin

ed er se , yani i m d i y e dek b iz e ait olan b l ge l er i b iz e b r a k r sa ,
o z a m a n s t a n b u l ' a geri d n m e y i u m a r m . A k s i h a l d e s a v a s r d r
meyi d n y o r u m .
G r l e r i m i yeni h k m e t e a k l a d m . T r a b l u s ' d a d ah a uzun
s r e k a l r s a m t r k o r d u s u n d a n i s t i f a e d e c e i m i b i l d i r d i m . Bu g n
eitli g a z e t e l e r i n mu habiri olan bir ngiliz, daha dorusu bir
n g i l i z a j a n o r d u g a h a g e l d i . D o r u c a L o n d r a 'd a n g e l i y o r v e b i r
til k i g i b i g r n y o r . O n u g z m z d e n a y r m y a c a z .

30 A u s t o s

1912

Es k i Y u n a n s m r g e c i lii f a a l i y e t i n i n i z l e r i n e h e r y e r d e r a s t
l a n y o r . S u l a m a tes sTe r i n d e n g e r i y e k a l a n l a r bu l d e
o zamanki
m e d e n i y e t i n y k s e k s e v i ye s in i g s t e r i y o r . T r i e s te e v r e s i n e ok
b e n z e y e n S i r e n a i k a h n e rl e y a p l m bir s ul am a s i s t e m i n d e n y a r a r Yunan s m r g e c i l e r i burada b y k i le r b a a r m l a r . V a k t i y l e g e
l i m i o l a n y e r l e i m bl g el i r i n i n y k n t l a r m d a y z y l l a r b o y u d a v a r

44 -

srleri otlam. Va ndallar ta ra f ndan balatlan yakp ykma e y

lemi t e s i i s t i i ac 1 1 a rc a si rdri mli s S i mdi bu v k n t 1 a r d a b i r
h a l k a d r l a r m k u r m u . H a l k n her eyi i l k e l . B a r n a k l a r , al
k a n l k l a r , ve i s t e k l e r i . S e n u s i ' l e r b i r a z a l m a s a l a r d , tm
h a l k , A r a p 1 a s 1 1 r 1 1 m o l m a l a r n a r a m e n t a m a m e n cahil ve d i n s i z
kalrd.
D e v e l e r i n b y k b i r g l k l e bu d a l k b l g e d e i l e r l e d i i n i
g r e n b i r k i m s e bu h a y v a n l a r n bu m e m l e k e t i i n u y g u n o l m a d m
hemen anlar.
Katr ve at bu b l g e i i n d a h a u y g u n . B u n d a n da,
b ug nk halkn a s l n d a ln g n e y i n d e n gelen g e b e Bedevi k a b i
l e l e r i n d e n o l u t u u arlalyor.
V a k t i y l e en a z n d a n 1 , 2 5 M i l y o n i n s a n n y a s a d imdi is e
5 0 . 0 0 0 k i i y i g b e s l e y e n bu t o p r a k l a r d a ye n i b i r y a a m s r d r m e k
i i n i g c n d e n p a r a y a d e k ok e f l e r g e r e k l i . B e n i m i i n sz
konusu olan, baarl o l a y m veya o l m a y a y m , grevimi y ap mak.
T r k i y e ' d e i l e r d a h a iyi o l a b i l i r d i . A r n a v u t l u k M s l m a n l a r n n
h u z u r s u z l u u hi n e m l i d e i l . A m a y a b a n c e l l e r c e t u t u t u r u l a n
M a l i s s o r isyan tehl ik el i. A r k a d a l a r a i m d i l i k a t m a y a m e y d a n
v e r m e m e l e r i n i ve g l k l e r i n z m n imdi ki h k m e t e b r a k m a l a r m
salk verdim. Verecekleri kurban glerini aacakt. Bar yaka y o r ; b i r v e y a iki ay i i n d e h e r e y b i t m i o l a c a k .
x

iin
rini

E s k i d e n I t a l y a n l a r A r a p l a r k o r k u t m a k ve g l e r i n i
tm t a b y a l a r m v.s. b e y a z a b o y a r l a r d . i m d i k i m s e
g r m e z s e o k n e e l i l e r . B e y a z haki r e n g e d n t .
2 Eyll

gstermek
kendile

1912

A l m a n y a ' d a n bir m e k t u p aldm. ok a k l l c a d e i i k bir h k

m e t b i i m i n d e n sz e d i y o r . B i r a s k e r o l a r a k o r d u i i n d e m u t l a k i y e t
y a n l y m . B u n u n d n d a A l m a n l a r n k i g i b i l m l bir a n a y a s a d a n
y a n a y m , D e v l e t g c n n bir b l m n k e n d i l e r i n e e km ek i s te ye n
tm v a s a t i n s a n l a r d e v r e d e n k a r l m a l d r . Bir F r a n s z ne k a d a r
doru sylemi : " C u m h u r i y e t t e n nce F r a n s a ' d a bir tane d e s p o t vard,
imdi i s e y z l e r c e v a r , z i r a tm m i l l e t v e k i l l e r i kendi g l e r i n i
hissettirmek istiyorlar,"
M e k t u p b i r s y l e n t i d e n sz e d i y o r : T a l a t h a p i s t e y m i . D e l i l i
y o k . A m a e e r d o r u y s a b u n a pek a r m a m . Bu hep b y l e o l m u t u r .
Ve y a v a y a v a k u r a 11 a s m t r . T m g e r e k v a t a n s e v e r i e r i n y a a m
ya h a p i s t e , y a da d a r a a c n d a s o n b u l u r . Eski r e j i m i n n e m l i k i i
l e r i n e kar y e t e r i n c e s e r t k m a m a k l a bizi s u l a r l a r s a h a k l l a r .
B ence d e v l e t i l e r i n i n de ne t im i iin k u sk us u z bir n a r l e m o n t o y a
g e r e k s i n i m i z var. A m a i d z e n i n a y a k t a t u t u l m a s n d a h k m e t i n
h e m e n h e m e n b i r D r a k o gi b i o k s e r t d a v r a n m a s g e r e k i r . M e m l e k e t i n
k a r i i n bu g n k h k m e t g e r e k i r s e t p k o n u n gi b i m s a m a h a s z
ve s e r t d a v r a n m a l . H e r ne p a h a s n a o l u r s a o l s u n m e m l e k e t i n h u z u r u
s a l a n m a l . i m d i k i T r k h k m e t i H a m i t gibi o l m a s a d a biz G e n
T r k l e r e k a r d r . Bu h k m e t de i m d i k i k r i z i n i v e d g v e n l i n i
t e h l i k e y e d r m e s i n i e n g e l l e m e k i s t i y o r s a ok sert n l e m l e r a l m a k
tan e k i n m e m e l i d i r .
12

Eyl l

19 1 2

Bu gn bana Z a w i y e l e r d e n ve Bingazi o r d u g a h n d a k i Senusi eyh1 e r i n d e n * d i e r e y h l e r i n de a d n a s a y g l a r i l e t e n b i r b i l d i r i g e l d i .

Bu b i l d i r i i i m i n d u r u m u n u g s t e r e n s e v i n d i r i c i b i r i a r e t t i r .
O t o m o b i l i m bura da o l un c a posta S o l l a m ' d a n o rd u g a h a bir g n d e gel iyor.
D z e n l i M s r d e n i z u l a m i l e A v r u p a P o s t a s 10 g n i i n d e e l i m e
g e i y o r . Bu s o n u behi s e v i n d i r i y o r .

45 -

6 Eyll

1912

S e n u s i e y h l e r i y l e beni o k m e m n u n e d e n u ? u n b i r g r m e .
S o n r a m a k i n a l t f e k b l k o m u t a m s t e m e n von B e r t h e i m ' l e a t l a
A l m a n y a ' d a n ve b e n i m h a y r a n k a l d m e y l e r d e n sz e t t i k .
K e n d i m e b i r ev y a p y o r u m . B i t m e k b i l m e y e n b a r l a k r d l a r
beni i l e d e n k a r y o r . Ve b u n u n a s k e r l e r i m i e t k i l i y e c e ' n d e n k o r
k u y o r u m . E v i n i n a a t o n l a r r a h a t l a t y o r . T a h t a ve c a m o l m a d
iin b e n i m " s a r a y " k a p s z ve p e n c e r e s i z k a l c a k . H a b e r l e r i beni
k z d r d ve b u r a d a e l i m k o l u m b a l o l d u u m i i n A v r p a g a z e l e rinin a r a t k o k u m u y o r u m . A v u s t u r y a l I b a k a n n bize kar s a l d r
lar k o n u s u n d a k i son h a b e r l e r beni o k k z d r d .
15

Eyll

1912

B a y r a m g e t i . Hi b i r i i m i z y o k . S a b a h l e y i n cami o l a r a k d
zen] e d i i m i z a l a n d a k i b a y r a m n a m a z n d a n h e m e n s o n r a b t n A r a p l a r
elimi p m e k i i n a t l d l a r . J a n d a r m a k a r m a k z o r u n d a k a l d . H e r
deyse e z i l e c e k t i m . Bylesi i l e r i n daha d zenli gittii a d m d a
nce s u b a y l a r n , m e m u r l a r n ve e y h l e r i n t e b r i k l e r i n i kabul ettim.
Sonra y e d i s i n d e n y e t m i i n e k ar c a y n gibi bir ok A r ap geldi.
H e r b i r i e y i l d i , e l i m i e t e i m i , b a l m n k e n a r m p t . Bu i n s a n
l a n s e v i n d i r m e k ok kolay.
K a h v a l t d a n sonra hastaneyi z i y a r e t ettim. D n te led en
n ceki g s t e r i y i n e l e n d i . 'leden s o n r a o c u k l a r a h e d i y e l e r ve
amarlar datld.
18

Eyll

1912

D n a f a k v a k t i d o u y a a a y u k a r 10 km. i l e r l e m i o l a n
talyan m e v z i l e r i n e saldrdk. Yalnz k o m u t a n l a r n
b i r ka k u s u r l u
d a v r a n b a a r m z d a n t a m y a r a r l a n m a m z e n g e l l e d i . 16 s a a t s r e n
a r p m a d a n s o n r a ge r i e k i l m e k z o r u n d a k a l d k . I t a l y a n l a r bizi
i z l e m e d i l e r , s t n g 1 eri ne r a m e n s a v u n m a d a k a l d l a r . T o p u l a r m z
ok i y i y d i . Ne y a z k ki a r p m a m z n s o n u c u t a m b e k l e d i i m i z gibi
olmad.
21

Eyll

1912

Son s a v a m z b e t i m l e m e y e a l a c a m :
Gne b a t m a d a n nce hava ok d i n g i n d i . Hi bir y a p r a k k m l d a m y o r d u .
K a b i l e v e b i r l i k k o m u t a n l a r a d r m a g e l d i l e r ve h a r e k e t e h a z r
o l d u k l a r m b i d i r d i l e r . B u n l a r n b i r b l m t o p u ve m a k i n a l t_fekleri
blkleri gibi t a s a r l a n a n y e r l e r i a l m a k iin g n d z y o la
kmlard,
ola k m a emri v e r i l d i . S o n a k a l a n s u b a y ve k o m u t a n l a r da a d r m d a
a y r l d l a r . A t l a r n nal s e s l e r i l d e b i r d e n b i r e k a y b o l d u .
Milis a s k e r l e r i n nasl dzen ii nd e g e t i k l e r i n i grdm, nde
1 ki er i k i e r at l s u b a y v e e y h l e r , s o n r a i k i e r i k i e r o m u z l a mda
t a l y a n g a n i m e t i eri n d e n s a l a n a n ve y e n i a l n a n m a v z e r t f e k
tayan ekipler, aralarnda t o r u n l a r n n y a m b a l arnda y ryen
^ k s a k a l l y a l l a r , '.onar k i i d e n o l u a n d r t l g r u p l a r , b a l a r n d a
b^r s a v u . H e r g r u p t a g e n e l l i k l e s r t n d a b i r k o v a su ve o m u z u n d a
bir u v a l e k m e k t a y a n b i r k a d n . H e r z a m a n k i gi b i e r k e k l e r i vah i
Cl9 k l a r y l a k r k l y o r 1 ar d .

46

A t a b i n d i i m ve m a i y e t i m l e b i r l i k t e d o u o r d u g a h n a g i t t i i m
zaman gne oktan batmt. Gkyz saysz yldzlarla dopdoluydu.
Ve ben - n e k a d a r s a m a - b y k b i r B e r l i n v a r y e t e s i n i n b o y a n m
g k y z n d n m e k z o r un da kaldm. D e r ne v a d i s i n i n inili y o l l a
r n n b i r i n d e a a d o r u a t l a g i d e r k e n A r a p l a r n son g r u b u ile k a r
l a t k . Beni h e m e n t a m d l a r , a t m d u r d u r d u l a r ve s e v q i g s t e r i
si n d e bul u n d u ! a r .
Gece yasna doru
dou kesimi komu tan n n adrna vardk.
Burada top la nm olan s ub ayl ar a saldr pl n l a r n n a y r t l a r m
y a z d r d m . Z a v i y e e y h l e r i n e ksa bir konuma y a pt m . K onu m am
d u a i l e b i t i r d i m . K s a s r e n b e l l i b e l i r s i z k o n u m a l a r ve u z a k t a n
g e l e n nal
s e s ler ind en sonra evr emiz eitli birli k l e r i n k o m u t a n
l a r y l a k o n u u p h e r e y i n y o l u n d a o l d u u n u q r d k t e n s o n r a , sa
kanatta buluna n t o p u la r n yan nd ak i ye rimizi alma i4n hareke t
e t t i k . Bu a a y u k a r d r t s a a t l i k b i r g e c e y r y d . T o p l a r m
y e r l e t i r e n , s i p e r k a z a n t o p u l a r m z n b a l t a ve k r e k s e s l e r i n i
d u y d u k . M a i y e t i m i o l u t u r a n kavirPerin e y h l e r i t e d e d u r d u l a r .
Beyaz maallar g e cenin karanlnda parlyordu,
S a a t a baktm. 5 ' e bir ka d a d i ka vard. Tam saat 5'de, b e l i r
t i l e n s a a t t e i d d e t l i b i r t o p u ve m a k i n a l t f e k a t e i s a k a n a
d m z d a sa l d r i a r e t in i verdi. Ksa bir sre sonra ta ly a n t o p
ular son d e r c e iddetli bir b i i m d e a t e i m i z e k a r l k verdi.
T o p l a r n a t e i n d e n b a k a hi b i r ey g r n m y o r d u . T o p l a r n a t e
ve g r 1 t s 1 e r i n d e n s o n r a a r p m a b a l a d .
e y r e k s a a t s o n r a o r t a l k o l d u k a sesi z l e t i . B u n d a n b i z i m
k i l e r i n d m a n h a t l a r n a g i r m i o l d uk la r son uc un u k a rd m. Tan
yeri a a r rk en t o p u l a r m z kardaki kk Italy an ta b y a s n a ate
a t l a r . G n e u f u k t a g r n n c e d u r u m u d a h a iyi i z l e y e b i l m e k i i n
ne d oru i l e r l e d i m . M e r k e z d e her ey iyiydi. It al ya n m e v z i l e r i
y a r l m t . F a k a t sa t a r a f m z d a k a l a n b i z i m k i l e r g e r i d e b r a k t k
lar ilk .It a l y a n h a t t n a q e r i pskrtli 1 d 1 e r . M u h a f z k t a s n n
iki b l iki m a k i n a l t f e k l e d m a n n s t n g k a r s n d a
z a r a r q r m q i b i g r n y o r d u , ama l e y e d o r u b i r kez d a h a i d
detli bir a r a p n el atei aldm. D n d m z aman e m r i m e aykr o l a
rak tm m a i y e t i m i n a r k a m d a t o p l a n d m grdm. D m a n iin rahat
b i r h e d e f ! F a k a t biz d m a n a , n m z d e p a t l a y a n a r a p n e l e r a m e n
bu z e v k i t a t t r m a k ve y e r i m i z i t e r k e t m e k i s t e m e d i k .
Sa k a n a t t a d m a n s t n l salad. B i z i m k i l e r nce biraz
e k i l m e k zo r u n d a , k a l d l a r , f a k a t ben s a k a n a d n k a t l m a s ve m e r
k e z i n de ani h a r e k e t i ile dman s a l d r s n h e m e n d u r d u r d u m . B y l e c e
sol k a n a d m z d a k i d a r b e de d u r d u r u l d u . Sol k a n a t y e n i m e v z i l e r ald.
D m a n kar k o y m a y a c e s a r e t e d e m e d i . ok y o r u l m u t u m . H e r h a l d e
bir saat d e l i k s i z uyudum.
A k a m a d o r u dolu gibi y a a r I t al ya n a r a p n e l l e r i t a r a f n d a n
k o v a l a n a r a k sa k a n a d a k o t u k . B u r a d a a d a m l a r m z n c e a l d k l a r
Italyan sinerlerini terket me k zorunda kaldktan sonra Italyan m e v
z i l e r i n i n t a k r i b e n 100 m e t r e n n e y e r l e m i l e r d i . D u r u m l a r iyi
d e il di . Bir y a n d a n Ital ya n zrhl k r u v a z r n d e n yan t a r a f l a r n a
a t e e d i l i y o r , b i r y a n d a n da k a r a y a k a n I t a l y a n b i r l i k l e r i n c e
t e h d i t edi 1 i v o r 1a r d . A k a m s a a t l e r i n d e bu k a n a t t a r a f n d a n y i n e _
l e n m e s i g e r e k e n s a l d r n n i m d i b a a r a ns o l m a d m a n l a d m ,
a y r c a bat k e s i m i n i n k o m u t a m d m a n ana k u v v e t i n i n t a k r i b e n bir
t u g a y k a d a r o l d u u n u ve sa k a n a d m z d a t o p l a n d m t e l e f o n l a

b i l d i r d i . S a v a k e s m e k z o r u d a y d m . K a r a n l k b a s n c a t m l ve
y a r a l l a r l a b i r l i k t e geri d n m e e m r i n i v e r d i m . K a n l b i r g n d .
Bu s a v a n t a r i h i n i n y e n i bir s a y f a s y a z l m t . n c l e r d m a n l a
t e m a s t a k a l d l a r . Dman., 24 t a b u r , 4 s a h r a ve 6 da t o p u i l e h a
reketimizi taciz etmeye c es ar et edemedi. Onun kuvvetleri bizde o l
s a y d ! b i z i m t o n u m u z k e n d i n d e n on kat d a h a g l t o p u l a r a kar
k o y d u ve e i t l i d m a n b a t a r y a l a r m s u s t u r d u . K a y b m z 185 y a r a l
ve S8 l. Bu s a v a l a r h a r b i n s o n u c u n u e t k i l e m i y o r .

23

Eyll

1912

D i e r t m z c o l a y l a r n y a n n d a i m d i ba n a M s r t em s i ]c 1 ligi i d d e t l i bir c a n s k n t s h a z r l y o r . i m d i p a r a b e k l e d i i m
s r a d a b a n a p a r a m d a n bu ay i i n 1 5 . 0 0 0 T L . m n h a r c a n d k a r l
v e r i l i y o r . K p l e r e b i n d i m . Ne b i i m k o r k u n a p t a l k a f a l l a r . A
k a p a m a k iin y e n i d e n tahvil b a s t r m a k z o r u nd a y m . ok k r A r a p l a
rn y a n n d a k r e d i m s a l a m . B a z a n g e r e k t e n b a n k e r m i , y o k s a k o m u t a n
m o l d u u m u b i l m i y o r u m . F a k a t h e r y e r d e o l d u u gi b i b u r a d a da a y n :
Her eye k o m a k g er ek ir ! P a r a m n d e e r i n i y k s e l t m e k iin yeni bir
nlem aldm. Hkmet kasasnn burada dierleri y a n nd a ticaret
b a n k a s f o n k s i y o n u da var. M s r a v e y a b i r b a k a y e r e p a r a g n d e r m e k
i s t ey en herkes tm paray b u l u n d u u y e r i n k u m a n d a n l k k a s a s n a t e s
lim e d e r . K u m a n d a n l k b k m e t k a s a s m h a b e r d a r e d e r , T e m s i l c i l i k
veya H a r b i y e N a z r l n a p a r a n n h e s a b m z iin denmesi kon u s u n d a
t a l i m a t v e r i l i r . Bu h i z m e t l e r k a r l k a s a l a r y z d e y a r m a l r. B e n
i m d i y l e b i r t e b l i k a r d m : P a r a s m b e n i m k a s a m a t e v d i "eden
ler bu y a r m d e m e y e c e k l e r . A l t n p a r a o l a r a k g e t i r e n l e r i s e b u n
d a n b y l e bu k k v e r g i y i d e m e k z o r u n d a l a r . S o n u o l a r a k i n a l l a h
ti caret hayatnda benim param tercih edilecek.
C a r a b u b k u r m a y b a k a m bu g n b a n a S e n u s i B y k ey h i S e y i d
Ahmet e r i f i n benim g r l e r i m e tamamen k a t l d m bildirdi. Trk
h k m e t i m e m l e k e t i n bu k s m n d a n e k i l e c e k o l u r s a o b e n i m l e b i r l i k t e
sava s rd rm ek istiyormu.
X

S k s k o l d u u gibi bu a k a m da y i n e A v r u p a d a k i y a a m m
dnmek zorunda kalyorum. Avrupa kltrnn r a h a t l m t a n m a
m o l s a y d m b e lki b u r a d a k i y a a m m d a h a k o l a y o l u r d u . D i e r y n
d e n a y r b i r z e l l i i o l a n A v r u p a d n n n i n s a n a i g l e r
v e r d i i n i de b i l i y o r u m . Bu b i i m i y l e biz b u r a d a b u n a s a h i p d e i l i z .
F a z l a b i r e y e i h t i y a d u y m a y a n ve az e y l e m e m n u n o l a n B e d e v i l e r
b i r kez " u y g a r 1 1 k" t a n y n c a m u h a k k a k t m iyi z e l l i k l e r i n i y i t i
r i y o r l a r v e t e m e l i n d e n b o z u l u y o r l a r . A m a bu m u t s u z l u k o n l a r i i n
hayatta bir g e r e k s i n m e olacak. Onlar uy ga r l k h a s t a l n a y a k a l a n a
c a k l a r f a k a t bu h a s t a l a k a r hi b i r i l a a l m a k i s t e m e y e c e k l e r .
A v r u p a u y g a r l b i r z e h i r d i r . A m a u y a n m a y s a l a y a n b i r zehi rj
nsan a rt k u y u m a k is te me z ve u y u y a m a z . nsan g z l er i ni k a p a y n c a
s a n k i l e c e k m i gibi b i r d u y g u y a k a p l r . B i z i m l e A v r u p a l I l a r a r a
s n d a ea b y k f a r k o n l a r tm i d r a k l e r i y l e y a a m h a f i f e a l y o r l a r ,
b i z i s e bu* i d r a k e s a i p o l u n c a g e r e k t e o l d u u n d a n d a h a q e k i l
v e r i y o r u z , z e l l i k l e , e e r es ki a l k a n l k l a r m z d e i t i r i r s e k .
i m d i l i k b e n i m A r a p l a r m e m e n u n . M z i k y a p y o r l a r , kaval
al i y o r 1 a r , d m b e l e k a l y o r l a r ^ a r k l a r d a h a c a n l o l u y o r ve
dans ediyorlar.
B u g n D e r n e 1d e n i l k h a b e r l e r i a l d m . I t a l y a n 11 a r n k a y p l a r
b e ni m z a n n e t t i i m d e n daha byk, 8 0 0 ' den fazla l ve a r y a r a l
v e r m i l e r . G e r i d e b r a k t m z 22 y a r a l y I t a l y a n l a r b u l m u l a r .
__ B u n l a r co u n l u k l a Si r e n a i ca d a l a r h a l k n n H a s s a k a b i l e s i n d e n

48 -

o l d u k l a r i i n bu k a b i l e y e bir s z c g n d e r m i l e r ve unu b i l d i r m i
ler : E e r H a s s a ' l a r s a v a k e s e r ve geri d n e r l e r s e y a r a l l a r
s e r b e s t b r a k a c a k l a r m . B u n u n z e r i n e H a s s a ' l a r u k a r l v e r
m i l e r : "S i z v a t a n m z y a k p y k m a k
i i n g e l d i n i z . Biz A l l a h ' n
ve s u l t a n n e m i r l e r i n e i t a a t e d e r i z . S i z i n l e s a v a m a k i i n b i r l e t i k .
A l d n z e s i r l e r i o k t a n l m kabul e t t i k . A r k a l a r n d a n g z y a
d ktk. Ama artk geti. O n la ra z g r l k l e r i n i ister verin, ister
v e r m e y i n . K a b i l e m i z d e eli s i l a h t u t a n t e k kii k a l a n a d e k s i z i n l e
s a v a a c a z . E s i r l e r e iyi d a v r a n m a n z s a l k v e r i r i z . B i z i m e l i m i z
deki a d a m l a r n z u n u t m a y n !
B y l e i n s a n l a r n k o m u t a m o l d u u m ve o n l a r l a b i r l i k t e s a v a
a b i l d i i m i i n g u r u r d u y u y o r u m . T a h v i l l e r i m i z d e n iki g n i i n d e
k o m i s y o n creti o l m a k s z n 10.000 l i r al k satld. i m d i y e dek
T r k i y e hi b y l e i i s t i k r a z y a p m a m t . Ba n a y l e g e l i y o r ki B a y
H e l f f e r i c h v e y a B a y Kari F r s t e n b e r g ile y a r m a y a b a l y o r u m .
K k r e n c i l e r burtada okul e i t i m i n i n y a n n d a b i r a z da
a s k e r i e i t i m g r y o r l a r . Her c u m a g n a t t a l i m i y a p l y o r . B u
radaki eitsel g i r i i m l e r i m i z d e n
menmunum. eyhlerin oullarndan
23 A r a p o c u u n u s e t i m . B u n l a r h k m e t h e s a b n a s t a n b u l 'd a k i
L i s e y e g n d e r i 1 e c e k l e r , A y r c a 30 o c u k b i z i m a s k e r i o k u l a d e v a m
e d e c e k . B u r a d a b a l a t l a n ii b e n i m a n l a y m l a s r d r e c e k e l e m a n l a r
yetitirmeyi umuyorum.
28

Eyl l

1912

Y a r n , t a l y a b i z e s a v a i l a n e d e l i bir yol o l u y o r .
0 s r a l a r d a ben s o r u n u n u m u t s u z o l d u u n u , e r e f l i b i r y e n i l g i d e n
b a k a k a r yol o l m a d m z a n n e d i y o r d u m . B u r a d a k i m e m l e k e t i ve i n
s a n l a r m tanmyordum.
D e s t e k l e r i m i z yal ve y e t e n e k s i z bir Pa t a r f n d a n y n e t i l e n
a a y u k a r 3 0 0 0 , k t d o n a t l m ve t-amamen m o r a l i b o z u k , B i n g a z i
d a h i l i n d e 3 0 0 km. 1 i k c e p h e y e d a l m a s k e r d e n
oluuyordu. Mevcut
y i y e c e k l e r d m a n n e l i n e g e m i t i . s t a n b u l ' d a beni b r a k m a k i s
t e m e d i l e r . H a r b i y e N a z r , k e n d i m i b i r hi u r u n a k u r b a n e t m e m i n
yazk o l a c a m , davann zaten kaybedilmi olduunu sylemiti.
K s a c a ona u n l a r s y l e d i m : " M e m l e k e t i n e r e f i n i k u r t a r m a k i i n
y a r d m e d e c e i m . B i r e y e e r i e m e d e n l r s e m en a z n d a n s l a m
d n y a s n a kendi g r n z e g r e i e y a r a r b i r s u b a y g n d e r d i i z i ,
ama o n u n h i b i r e y y a p a m a d m m , p a r a s m a l m a k i i n l d r d k e rini s y l e y e b i l i r s i n i z . "
( Z i r a H a r b i y e N a z r A r a p l a r n beni l d r c e i n i ve S o y u p
S o a n a e v i r e c e i n i de s z l e r i n e i l v e e t m i t i . )
B i r yl g e t i . T a h m i n g e r e k l e m e d i .
t a l y a n i a r bana ok k z y o r l a r . O nl ar D e r n e ' d e bir k o lo rd ud an
f a z l a t o p l a d l a r , a m a bi 2 o n l a r al aya a l m a y a d e v a m e d i y o r u z .
K e ke sava y e t e r s i z m a l z e m e ile bir mevzi ablukas y e ri ne
h a re ke tl i bir sava o l sa yd .
x

X X

B u g n , s k s k v e n e m l e , hi
bir zaman bak al ar nn de d e n
ge m i k a y b e t m e m e m k o n u s u n d a b a n a t a v s i y e l e r d e b u l u n a n a r k a d a m
k r a n l a a n m s y o r u m . B a n a y l e g e l i y o r k i , bu g z e l d k a l b i m e
y e r i e t i r d i m . Ve bu s a y e d e s t e s i n d e n g e l i n m e z gibi g r n e n g l k
le r i y e n d i m .
Her z am an a r k a d a d n n
b e n d e n i s t e d i i s k u n e t ve r u h s a l
d e n g e ile k a r l a r n a d i k i l d i i m iin, A r a p l a r , S u b a y la r m , hatta
beni k s k a n a n a r k a d a l a r m en iyi y a r d m c m o l d u l a r .

49-

B u r a d a h e r z a m a n b e d e v i k a d n l a r n n s a b r ve g s t e r i s i z l i i n e
k a r a k t e r s a l a m l ve c e s a r e t i n e h a y r a n ka 1 d im . G z e l 1 i <1 gri ne
h a y r a n l m o k a d a r deil s p h e s i z . G e n e l b i r t a m i m l e s u b a y l a r n
b u r a d a ev 1 ennel eri ne izin v e r d i m .
Gnlin b i r i n d e iyi v e y a k t b i z i m k a d n l a r m z s o s y a l y a a m a a
B a t n n k a d n l a r gi b i ayn y e r i a 1a c a k a r . A y r c a , a v r u n a l k a r
d e l e r i n i n aksiine, s l m h u k u k u n u n } k o c a y l a i l i k i l e r i n d e o n l a r a
salad nimetlerin zevkine varacaklar.
. . .
,
N e y a z k k i k a d n 1 ar m z n y a l n z k k b i r k s m bu y e n i
sosyal y a a m d a n y a r a r s a l a y a c a k l a r , d i e r 1e r yani b y k o u n
luk A v r u p a ' d a k i a a ve k s m e n de o r t a s n f gibi ac e k e c e k l e r .
A v r u p a u y g a r l k y n n d e n s t n o l d u u ve biz y a a m m z s r d r m e
i i n z o r u n l u o l a r a k onu t a k l i t e t m e k z o r u n d a o l d u u m u z d a n bu uygarlnyklidegelecekbize.
.
K a d n l a r m z n y e n i y a a m i i n eski y a a m d a n b i r e v l e r
k u r t a r m a k k o n u s u n d a y e t e r i n c e ak 1 1 1 d a v r a n m a m z i s t e n m e l i - in a
X

i m d i d m a n l a s r e k l i a r p m a d u r u m u n d a y z . Ne y a z k k i
bunlar sonucu e t k i l e m i y o r l a r . Buna karn v u r u m a l a r ta lyanlar
y p r a t y o r v e n e e l e r i n i k a r y o r . E s i r l e r , s u b a y l a r n da a s k e r er
g i b i u z u n s r e d e n beri e l b i s e l e r i i l e u y u d u k l a r m ve b i z i m b u r a d a ki r a h a t l m z n onda birini bile b u l u m a d k l a r m an la t yor lar .
X

S k s k a s k e r d e n b a k a b i r e y o l m a d m s h e r seyi b a s i t
bir a s k e r i n g z y l e g r d m h i s s e d i y o r u m . Ara s r a d u y g u l a r m
i f a d e e d e b i l m e k i i n b i r a i r o l m a y ne k a d a r i s t e r d i m . S a i r c e
d u y g u l a r n beni s a r d _a_n_l_ar o l u y o r . Ve o z a m a n b e n bu d u y g u s a l
b a m s z l k ve c o k u i i n d e en b y k k a r a r l a r m v e r i y o r u m .
X

H a r b i y e N a z r n n b i r t e l g r a f b a n a B a l k a n d e v l e t l e r i n i n ve
bizim s e f e r b e r l i k i l n ettiimizi haber veriyor.
S i r e n a i k a nn
s a v u n m a s b u n d a n b y l e t a m a m e n b a n a b r a k l y o r . D u r u m kark.,
ama ben s o n u n d a o yunu k a z a n a c a m z h i s s e d i y o r u m .
.
Ne t u h a f : Bu h a b e r d e n s o n r a m e m n u n v e s a k i n i m . S a nki z a f e r i
k a z a n a c a k m z gi b i bir n s e z i m var.
4 Ekim

1912

K o m i t e d e k i eski a r k a d a l a r m d a n b i r i n d e n bu g n b i r t e l g r a f
a l d m . B a n a b y k a p t a c e p h a n e ve t f e k g e l d i i n i v e e m i n b i r y e r e
k a r l a c a m h a b e r v e r i y o r . M e m l e k e t i n s a v u n m a s i i n bu h a b e r i n
ne m i b y k . T r a b l u s ' a da o k m i k t a r d a c e p h a n e v e y i y e c e k (gfeldG e c e k i a t m z d a n beri D e r n e ' n i n g e n e e s k i , s r d o l u ve
h a r e k e t s i z b i r g r n m var. I k ve a t e g r n m y o r . S a d e c e e l ^1
b e l i r s i z k e n t i n on b i n l i k n f u s u n u n ve 4 0 b i n t a l y a n ^ n b o u k
grlts duyuluyor. Mutlaka bizim hareket zgrlmze gbta
ediyorlar. Tm saysal ve t e k n i k s t n l k l e r i n e ram en t a b y a l a r n n
arkasnda s r n y o r l a r .
O r d u g h d a h a l e n a l t n ss e y a s z e r i n d e a l a n b i r a r a p
sanatkr kefettim.
. . ,
Su a n a d a m e m l e k e t i m d e h e r h a l d e h e r e y a l e v l e r i i n d e , n e r
ynden bize s a l d r y o r l a r l S k sk bir d ny a sava o l a s l n
d n y o r u m . E e r A v u s t u r y a ve A l m a n y a a r a b u l u c u o l a r a k i e k a r
mazsa ksa z a m anda B a l k a n l a r d a sava ba lay aca k.

50 -

Ve sonucun ne o l a c a m k i m s e b i l e m e z .
Vatanmda en b y k t e h l i k e n i n t e h d i t e t t i i y e r d e o l a m a d m a
ne k a d a r z l y o r u m !
D em in bir t e l g r a f aldm.
Buna qre bugn italya nl ar Bomba'd a
bir tab ur u karaya k a r m l a r d i ner t a r f t a n S u s a' d a drt I talyan
K r u v a z r b u l u n u y o r m u . A m a l a r n n ne o l d u u n u m e r a k e d i y o r u m .
B y k S e n u s i S e y i d A h m e t e r i f i n zel b i r e l i s i y o l d a y m .
B a n a b y k e y h i n S e l m ve h e d i y e l er ini g e t i r i y o r m u : ki zenci
k a d n , F i l d i i v.s. A m a n A l l a h m , ben bu s i y a h k a d n l a r ne y a p a
c a m ? ! K u t s a d k e n d i t f e i n i de g n d e r i y o r m u .
9 Ekim
Btn
im d i

1912

g e ce a r a l k s z top a tla r .
hemen hemen her gn a r p y o r u z .
10

Ekim

1912

g n d e n beri t a l y a n ' l a r n i d d e t l i s a l d r l a r . O n l a r
e k i l m e h a t t m z n 5 km. k a d a r g n e y i n e i 1 eri em i 1e r d i . A m a imd i
i l e r l e m e l e r i d u r d u ve eski y e r l e r i n e p s k r t 1d 1 e r . ok l v e r d i
talyanlar,, a r a l a r n d a - b a n a g e t i r i l e n e v r a k d a n a n l a l d n a g r e b i r o k s u b a y da va r .

12 Ekim 1912
T m T r a b l u s s o r u n u b e n i m i i n k i i s e l b i r e r e f s o r u n u old u .
B e n b u r a d a A r a p l a r k a d n ve o c u k l a r l a b i r l i k t e d m a n a kar
s r d m ve o n l a r a k e n d i l e r i n i hi b i r z a m a n , S u t t a n s v a z g e f c s e d e t e r k e t m e
y e c e m e sz v e r d i m .
im d i bu c e s u r A r a p l a r y a l n z b r a k m a k ve o n l a r i t a l y a n l a r a
t e s l i m e d e b i l e c e i m i t a s a v v u r e t m e k b a n a a r ve o l a n a k s z g e l i y o r .
D i e r y a n d a n . . : V a t a n m ne k a d a r kt bir d u r u m d a b u l u n u y o r ! ! Am a
y e n i d e n kend i k e n d i m e s o r u y o r u m : A c a b a b e d e v i l e r b e n d e n "daha m
s a d k k a l d l a r ? S z m d e n d n m e k k o r k a k l k ve e r e f s i z l i k o l m a s a y d !
Ne y a p m a l y m ? K a r a d a ' d a s a v a b a l a d . B u n u teki B a l k a n
lkeleri izleyecek. Nihayet AvruDa da karklklar! Bizim talyan
l a r l a s a v a m z n a n l a m ne? B e d e v i l e r i n k a d e r l e r i n e de b a k a b i r
yerde karar verilecek.
G e e n l e r d e bir A r a p c a s u s , bir ay n c e t a l y a n l a r n b a m a
200 s t er li n k o y d u k l a r m anla tt. Bunu y a p a c a k birini b u l a m a d k l a
r n d a n imdi 9 0 0 s t e r l i n t e k l i f e d i y o r l a r m . im d i ise s a v a t a n
nce b izim j a n d a r m a t e k i l a t n d a grevli birini b u l m u l a r gibi.
Bu c a n a v a r k a t i l e g l m e k z o r u n d a k a l d m .
i st e s e y d i m , D e r n e ' d e 5 talyan G e n e r a l i n kellesini tm k o r u n
m a l a r n a r a m e n b i r g n d e kesti rebi 1 ecegrinn b i l m e z g o r n y o r l ar .
Cesur askerlerim grevlerini yapmaya devam
ediyorlar. Burada
b i r a i l e var. Bu a i l e d e n g e r i y e y a l n z b a b a k a l d . 11 o l u ve d a
m a d l d l e r . Ona b a s a n l n d i l e d i i m z a m a n y l e d e d i : " O n l a r
s a v a t a v a t a n i i n l d k l e r i n d e n m u t l u ve g u r u r l u y u m . "
14 E k i m

1912

B i r a z n c e s a v a h a b e r l e r i n i v e r e n en son t a l y a n g a z e t e l e
rini a l d m . Y a l a n y a z y o r l a r ve her eyi d e i t i r i y o r l a r . B u n u n
stne gi tmeye deymez. Bunlarn iinde ahsma hcum edilmesi a l
a k a ve b a y a b i r ey. B u n d a n , k e n d i l e r i i i n t e h l i k e l i g r n
d m o r t a y a k y o r . Bu v a l y e r a k i p l e r i m b a n a b i r ey y a p a m a
d k l a r i i n t e r b i y e s i z o c u k l a r gibi h a k a r e t y a p a r a k y r e k l e r i n i
soutacaklarn sanyorlar.

51 16 E k i m

1912

H a n g i p o l i t i k a y i z l i y e c e i m e k a r a r v e r m e y i ve m e m l e k e t i m e
mi d n e c e i m i , y o k s a b u r a d a m a k a l a c a m b i l m e y i u m u y o r u m . B i r k a
gn i i n d e Senusi e y h l e r i n i n s e k in e l il er i ni b e k li yo r um . On la r la
yapacam grme k a r a m olgunlatracak.
17 E k i m

1912

s t a n b u l ' d a n hi bir h ab e r yok! ngiliz g a z e t e l e r i n i n h a b e r

l e r i n e g r e B a l k a n l a r d a g e n e l h a r b d e n ka m 1 ab i 1 i r . ki y a r a n
d e v l e t b u n u g e r eki e t i r m e i i n a l y o r : A v u s t u r y a D e s a n t r a 1 i z a s y o n
pln ile B a l k a n l a r d a a t m a k m as n belki n l e y e b i l i r . Kk
B a l k a n d e v l e t l e r i n i n c e n e s r e n R u s y a , o n l a r i mdi l itti f a k
d e v l e t l e r i n o r d u l a r y l a b i r l i k t e d u r d u r a b i l i r ve onla ra y a l n z c a
b a s i t b i r D e s a n t r a ! i z a s y o n d e i l ay n zamanda b y k r e f o r m l a r v a a d ed er ve z a f e r l e s o n u l a n a n bir sava d u r u m u n d a
bile bundan daha
f az la bir ey k o p a r a m y a c a k l a r m
syler.

(Bir

22
E k i m 19 1 2
arkadaa mektup)

D n a k a m t a l y a n k u m a n d a n b a n a m e k t u p l a b a r a n l a m a s ha birini b i l d i r d i . G e c e l e y i n H a r b i y e N a z r n d a n , d m a n c a d a v r a n l a r
dan s a k n m a m jjnreden* ( y c e s u l t a n b a r a n l a m a s n i m l a z a d
iin* b i r t e l g r a f a l d m . B e n i m d n c e l e r i m d e n b i r f i k i r e d i n e b i
l i r s i n . K e s i n k a r a r v e r e b i l m e m i i n S e y i t A h m e t ' i n e l i s i n i n u
gn g e l m e s i n i b e k i i y o r u d u m . Geldi. K ar ar m verdim. S av a d ev am
etti r i 1 e c e k !
Ha r b i y e N a z rnn yeni t e l g r a f n d a n hkmetin kesin olarak
iki v i l a y e t i k a y b e t t i i a n l a l y o r . 0 h a l d e biz b i r y l d a n b e r i
b a a r y l a k a d n v e c o c u k l a r l a b i r l i k t e t o p y e k n bu a g z l d m a n a
kar s a v a a n c e s u r i ns an la r zor d u r u m d a b r a k y o r u z . O n l a r a s a
v a v a ' z e d e n , ortlara a n a v a t a n n y a r d m m v a a d e d e n b e n , e l i k i
i i n d e & o 1u a b $A y na flTtVraT*JsfliRsi-fee&Sfl
yini* v - :
b i r y a n d a n bu m e m l e k e t i t e r k e d e m e m , d i e r y a n d a n da b a n a
acil i h t i y a c o l a n v a t a n m z o r d u r u m d a b r a k a m a m . 0 h a l d e b e n
b u r a d a b a m s z k k b i r d e v l e t feuracam. B a l k a n d e v l e t l e r i n e
gelince; onlar y e n e c e i m i z e , sonunda d e v l e t i m i z i n y e niden inasna
ba 1a y a b i l m e m i z e g e r e k l i r e f o r m 1 ar y a p a b i l m e m i z i i n r a h a t b r a k 1 a c a m z a u m u d u m u k a y b e t m e d i m .
B i z b u r a d a b o y e r e g r e v i m i z i y a p t k ; y e n i h k m e t h e r eyi
m a h v e t t i . A l a k a b i r b a r v e s r t m z d a s o n u c u n u n en o l a c a b e l
li o l m a y a n b i r o k y e n i s a v a l a r n y k .
S o n u bu!
24

ekim

19 1 2

O l a y l a r b i r b i r i n i k o v a l a r k e n bu k a d a r u z a k t a k a l m a k ve o l a y
l a r n ne y n d e g e l i e c e i n i b i l m e m e k ne k a d a r k o r k u n ! H e r y e r d e
s a v u n m a d a k a l p s a d e c e B u l g a r i s t a n ' a kar s a l d r y a g e m e l i y d i k .
M e m l e k e t t e ya rd m c o l a b i l m e l er i iin s u b a y l a r m n bir ksmna
izin v e r d i m .
Evvelki gn yaverimi mzake re ci olarak Ita ly an la ra g n d e r m i
tim. O r a d a iki g n k a l d . B a r h a b e r l e r i z e r i n e d i s i p l i n i n o k
bozulduunu anlatyor. A s k e r l e r g e n e rallerini bile s e l a m l a m y o r m u .
Son d e r e c e g e v e k b i r i z l e n i m b r a k y o r l a r m .
t a l y a n s u b a y l a r n n b i r ka beni B e r l i n ' d e n t a n r . B a n a
se l a m g n d e r m i l e r . Bu o l a n l a r d a n v e I t a l y a m n h a y d u t a b a s k n n d a n
sonra o n l a r l a d o s t l u u y e n i l e m e k m e m n u n i y e t verici o lm az d .

52

2 7 Ekim

1912

Bu g n a t l a ileri k a r a k o l u m u z a gittim O r a d a iki I t a l y a n s u b a y

t a r a f n d a n beki e n i y o r d u m . O n l a r d a n biri D e r n e ' d e k i b i r l i k l e r i n
k u r m a y b a k a m idi. B a n a T r k bi r 1 i k eri ni n Si renai ka 'd a n e k i l m e
leri k o n u s u n d a ne d n d n a n l a t t . o k d i k k a t l e d i n l e d i m . Ve
k e n d i s i n e h e n z hi b i r t a l i m a t a l m a d m , bu d u r u m d a n hi bi r
eye karar vererniyeceimi , t a l i m a t g e l i n c e kendisini h a b e r d a r e d e c e
imi s y l e d i m .
Bugn iileri b a k a n n d a n bir t e l g r a f aldm. Drt
Srp t
m e n i n i n K u m a n o v a ' d a y e n i l g i s i n i yaz y o r . H ab er O r du g h d a S e v i n l e
k a r l a n d , i n a l l a h en k s a z a m a n d a t e k i c e p l e r d e n de iyi h a b e r l e r
g e l i r . Aksi h a l d e z a r a r zor t e l a f i e d i l i r .
3 0 Ekim

1912

B u g n i t a l y a n l a r 26 E k i m t a r i h i n e k a d a r o l a n g a z e t e l e r i g n
d e r m e k n e z a k e t i n i g s t e d i l e r . R u m e l i ' d e d u r u m b i z i m i i n o k cid d i
gibi g r n y o r . D u r u m u n n a z i k l e m e s i n i g s z b i r s e y i r c i o l a r a k
s e y r e t m e k b a n a g i t t i k e o n u r k r c ve d a y a n l m a z g r n y o r .
E e r s a v a a l e y h i m i z e d n e r s e , a r z u m a ve tm v a a d l e r i m e r a
m e n en ksa y o l d a n s t a b u l a g i d e c e i m . En o k h a r e k e t s i z k a l m a k
zo ru nd a k a l d m iin zgnm.
31

Ekim

1912

Drt
g n d e n b e r i s t a n b u l ' d a n hi h a b e r a l a m y o r u m . San k i
unutuldum Harbiye Nezaretinde
. yle grnyor, italyanlar b i r l i k
lerin e ki lm es i k o n u s u n d a c ev ap bekliyor. H e r h a l d e orada, a a d a
savan sonucunu e t k i l e y e b i l e c e k iddetli savalar oluyor.

8 Kasm 1912
G a z e t e l e r d e kymetli
y z y l d a s l a m ' a kar bir

t a h m i n l e r o k u y o r u m ! Bu s a v a
H a l s e f e r i olacakm.'
25

Kasm

yirminci

1912

Nihayet! Karar verildi. 0 halde istanbula dnmek, orada y a r

b a y o l a r a k t e k r a r g r e v y a p m a k i i n ok s e v d i i m K r a l l m
S i r e n a i k a ' y ve g e r e k t e n b a m s z bir g r e v i t e r k e d i y o r u m . s t a n
b u l ' d a n g e l e n son t e l g r a f d a n s o n r a b u r a d a d a h a u z u n iire k a l m a m
d n l e m e z . S a v u n m a y b i r s r e d a h a g v e n a l t n d a s r d r m e k i i n
g e r e i k a d a r n h a z r l k l a r y a p t m . Dmanlarn bu k a r a r m k e n d i
l e r i n e g r e y o r u m l a y a c a k l a r ve b e n i m e r e f ve h a y s i y e t i m e leke s r
m e k i i n f r s a t g a n i m e t b i l e c e k l e r . B e n c e ha v a ho. Ben v a t a n m n
k a r en ok nerede g e r e k t i r i y o r s a o r a d a
greve devam edeceim.
Yo l a k a c a m g n n a r i f e s i n d e s t a n b u l ' d a k i o k u l l a r 'n
s e t i i m B i n g a z i ' l i r e n c i l e r g e l d i l e r . Mil l i m a r s y l e d i l e r .
D i n l e r k e n bu m k e m m e l i n s a n l a r b r a k a c a m d n c e s i y l e g z y a l a rm zor t u t t u m .
B u r a d a h e r e y g e l i m e y e b a l a m t . Bir y l l k a l m a m
zn b i l o n o s u en g z e l u m u t l a r m z hakl k a r y o r d u . K y l s n d e n
b y k e y h i n e k a d a r , h e r e y i n i f e d a e t m e k iin s a d e c e bir i a r e t
b e k l e y e n b i r h a l k v a r d a r k a m d a . H a t t a b u n l a r , b e d e v i h a l k i i n
hi a l l m a m v e r g i l e r b i l e d e m e y e r a z y d l a r . B t e y i d o l a y l
gei'trTerfe. d e n g e d e t u t a b i l d i i m i i n d o r u d a n v e r g i y k l e m e y e g e r e k
duymu y o r d u m . .. Siv i l i d a r e o k b a s i t b i r p l n a g r e d e n e t i m
yap
y o r d u . b t n m e m l e k e t e s k i d e n beri
eitli z a v iy e b l g e l e r i n e a y
rlmtr. Buna gre blgenin hkmet ilerini gr me k zaviye e y h
lerinin
g r e v i y d i . ( B u n l a r ayn z a m a n d a b l g e l e r i n i n
en a y d n
ve n f u z l u k i i l e r i d i r . )

53-

Hknet i l eri tr e vr ed ek i k a b i l e l e r i n e y h l e r i y l e en yal bir

"eyhin b a k a n l n d a k i t o p l a n t d a ' g r l r d . 0 bu m e c l i s i n b a
k a m o l a r a k sivil ve askeri y a s a l a r n doru u y g u l a n m a s n d a n so ru ml u

idi.

M e v c u t ordu er t a b u r l u k p i y a d e a l a y n d a n ; her T a b u r
b l kt en , her b l k 150 er as ke r ve a l v e r i h i z m e t l e r i n d e a l
an 15 k a d n d a n o l u u y o r d u . Buna ek o l a r a k
erli maki nal
tfek b l ve d r d e r t o p l u k ba t a r y a vard. Piyade, m u h a f z
ad a l t n d a a n l y o r d u . Yerli halk da top ve m a k i n a l t fe k eitimi
g rm t . Svari snf i m d i l i k y z e r
s v a r i l i k svari b l n
den o l u u y o r d u , b u n l a r kesici s i l a h l a r l a ne y a p a c a k l a r m b i l m e d i k
leri iin a s l n d a s a d e c e atl p i y a d e l e r i temsil e d i y o r l a r d .
Ksa bir sre n c e D e r n e ' d e her m u h a f z bl&nden y e t e n e k l i
k i i l e r s e i l m i ve o n l a r d a n a s s u b a y ok ul u o l a r a k bir b l k o l u
turulmutu .
B u n l a r be ay s re yl e, m u h a f z k o m u t a n l n n bayra t e s l i m
e d il en bu b l k t e k a l y o r l a r , sonra a s s u b a y o l a r a k dier b l k l e r e
g e l i y o r l a r d . ki j a n d a r m a b l g v e n l i i s a l y o r d u .
Bu hi y o k t a n y a r a t l m b i r l i k l e r , o n l a r n i h t i y a l a r ve
dona n m iin ayda 9 0 0 0 TL. h a r c a m a y a p y o r d u m , a y r c a 1 0 . 0 0 0 TL.
da m e m l e k e t i n gel i r 1 er inden e k l e n i y o r d u , igal al t n d a k i k e n t l e r l e
her trl iliki y a s a k l a n d iin tm i h t i y a l a r M s r ' d a n k a r
la n yo rd u: Tm s i r e n a i k a iin ayda aa yukar 2 5 . 0 0 0 TL d e e r i n d e
mal. Buna vergi de y k l e n i y o r d u : Y i y e c e k m a d d e l e r i n e %25, eker,
ay ve g i y e c e k gibi e y l e r e $50. Bu da bana art 8 5 00 TL's garanti
e d i y o r d u . D e v e l e r l e y a p l a n i h r a c a t ve buna b e n z e r e y l e r ayda
2500 T L ' n d a n fazla, t o p l a m Tl."000 TL. g e t i y o r d u .
Tahviller iin 10.000 sterlin1harcanmt. 5.000 sterlin zaten toplamtm;
kalan ksm iin altn olarak skenderiye'de 5.000 sterlinlik kar 11 k vard.
B u n l a r l a e y h l e r e d e m e y a p l a b i l i r d i . B u n d a n b a k a S re n Tk a
d e v l e t k a s a s n d a altn o l a r a k 1 0 . 0 0 0 s t e r l i n vard.
Bir r e n c i l i iki ilkokul ve 150 r e c i l i k iki kz okulu
k u r u l m u t u . s t a n b u l ' l a y a p l a n bir a n l a m a d a n sonra T r k i y e ' d e k i
o k u l l a r a o u n l u k l a e y h l e r i n o c u k l a r n d a n olan 200 renci g n
de r m i t i m . B u n l a r d a n 30 u H a r b o k u l u n a (20 si Pi ya de , 6 s topu,
4 d svari snf iin) 5 i tp, 5 i v e t e r i n e r , 5 i e c z a c l k ,
60 a s s u b a y , 15 ide r e t m e n o k u l u n a ve di e r l e r i si la h f a b r i k a l a r
ile s a n a t o k u l l a r n a g n d e r i l d i .
A y r l m a m d a n bi r ka gn n ce b y k .egeb h i s a r n n okul h a l i n e g e
tirilmesi t a m a m l a n d . 6u normal okuT o l a r a k h i z m e t
g r y o r , sanat
v e t a r i m a l a n n d a b e c e r i l e r k a z a n d r a n bir s a n a t ve m e s l e k ok ul u
ile b a l a n t l d r . Kk bir i ft li i de var. Orada bir su ba y '
"mdr" o l a r a k g r e v l e n d i r i m i olup, eit im askeri e i t i m d i r : Her
ge nc in bir tfei var ve g n d e iki saat a l t r m a y a p m a k z o r u n d a d r .
ki yl orada k a l rl ar , daha sonra k a b i l e d e n k a b i l e y e g e z e n gezici
okullarda retmenlik yaparlar.
B y k apta si la h ve c e p h a n e sn ra g e l m i t i , yleki hi bir
eyim ek s i k dei ld i. B t n y a p t k l a r m , bin bir g l k l e k u r d u u m
dzeni a e r i d e b r a k p g i t m e n i n bana
ne kadar zor geldiini A l l a h
bilir!
----- ~
~.*
Am a g e r i d e b r a k t m a r k a d a l a r bu eseri s r d r e c e k l e r .
B a na b y k bi_r m u t l u l u k n a s i p t Td u ;
Senusi ' 1 erin~~byk eyhi Se y i t A h m e t e r i f son sa a t e kadar
eski d n c e s i n e sadk kald. Italyar, K r a l n n h e d i y e l e r i n i ve
B i n g a z i ' d e b y k bir Z a v i y e k u r m a nerisini g u r u r l a geri e v i rd i.
0, asil ve y r e k l i tir adamd.

-54-

Cevirenin

NOTU:

E n v e r Paa hemen bunun z e r i n e S i r e n a i k a ' y te rk et ti .

t u t u k l a n m a s iin M s r ' d a arand. Ama o e l b i s e d e i t i r e r e k bir
t a l y a n v a p u r u ile Br'ndizi'ye ve V i y a n a z e r i n d e n s t a n b u l ' a gitti.
Or ad a b i l i n d i i gibi kesin bir e k i l d e v a t a n n k a d e r i n e kart.
E n v e r P a a ' n n ilk T r a b l u s s e f e r i n d e d i r e n i i n i n t o h u m l a r
d n y a H a r b i n d e i t a l y a n l a r iin f e l a k e t o l a c a k b i i m d e g e l i m i t i .
En ve r Paa t a r a f n d a n ku r u l a n d z e n i n temeli z e r i n e kardei
Ge ne ra l Nuri Paa ve C a f e r Paa b i l e i k k a b i l e l e r l e b i r l i k t e sava
s a l d r g a n l a r a kar y l e s i n e bir baar ile y e n i d e n b a l a t t l a r
ki, t a l y a n i a r bu gn s a d e c e sahil b o y u n c a dar bir b l g e d e t u t u n a
bildiler.

-55

D P N O T L A R I
(1)
Enver Bey'in anlarndaki tarihlerin Hicri esasa dayand aktr. An
cak bunun 4 Eyll 1911 tarihiyle, yani BabIli'nin talya ile bir savan
kopmayacana inand bir srada balamas ve bunda Trablus'da uygulanacak
taktik hakkmdaki kararlarn yer almas bir yanllk olduu kansn yarat
mtr. evket, Sreyya Enver Paa kitabnda 4 Eyll' Rumi sayar ve 13 gn
ekleyip 17 Eyll diye belirtir. Ancak daha sonraki tarihleri, deitirmeden
kabullenir. Buna karlk Ekim yerine yanllkla Eyll yazlm olduu d
nlebilir. Nitekim birok yerde bir kaynak gsterilmemekle birlikte "avan ilanm renir renmez hareket ettii" (yani Ekim banda) belirtilmi
tir. Yine evket Sreyya Naciye Sultann anlarnda yle naklediyor: "irgn Berlin'den bir mektup aldm. Nikahlm talyanlara kar harbe''katlmak iin
Trablus'a gideceini yazyordu. 0 gnden sonra oradan mektuplatk." Bu not ta
Berlin'den hareketinin sava ilanndan sonra olduunu kantlamaktadr. Bu
durumda 4 Ekim'de Selanik yolunda olmas doaldr.
(2)
Italyan donanmasnn topu gc ile baedilemeyecei, tm Libya'daki
toplarn yeterli olmad biliniyordu. Bab al i esasen daha 17 Eyll'de
Trablusgarp'teki Askeri komutana, Italyanlar kartma yaparsa kar konul
mamas n , ierilere ekilip savunma hatt kurulmas emrini vermiti. Esasen
bu taktik Avrupa ve Osrnanl basnna kadar yansmt. Bir gerilla sava
srdrlme karar verildii belirtiliyordu.
(3)
Osmanl'mn paralanma dneminde, sava ile hukuk arasndaki ilikiler
konusundaki grlerini yanstan bir bror, bu konuda ilgin dnceler
ortaya koymaktadr. Orikaas zade Haan Srr tarafndan yazlan "OmanlItalyan Muharebesi Hukuku Dvel Noktai Nazarndan" (Konstantiniyye 1330- Mat
baa i Ebzziya) isimli brorde yle deniliyor:
"Hem hukuk hem de harpten bahsetmek zdd m cemi gibi abes ile
itigal grlr... (ama) Harbin de kavaidi vardr.... En adi eyler harb iin
bahane edilirse cemiyeti beeriye muhafaza edilemez. Meru harp tedafi
harptir... Tecavz eden talya'dr. Devleti Aliye Trablusgarb vilayeti ile
Bingazi Mutasarrflm mdafaa iin harbediyor. talyanlarnki gayr meru
bir harptir."
(4)
Sultan Reat'n bir ocuk duygusall iinde iyi haber bekler durumda
olduu bellidir. yle ki ryalar bile ona umut verebilmektedir. Mabeyn ba
katibi Ltfi Simavi Bey anlarnda yle anlatyor: "Zt ahane bir Cuma
Selamlnda eyhlislam Abdurrahman Nesip Efendi'ye Trablus Garb'e dair
yeni bir haber olup olmadn sordu.eyhlislam efendi, resmen bir haber
yoksa da gayet iyi bir rya grdn ve yaknda talyanlarn denize dk
leceklerinden emin olduu .cevabm verdi.evketmeab bu cevap zeri ne mafhziiz
oldu.Gzleri yaard.Tahakkuk etmesi iin o anda katlanamayaca hi bir
fedakrlk olmad kanaatindeyim."
(5)
Avrupay sulayan Bat uygarlm yeren yazlar demeler bu dnemin
en nemli niteliidir. Gnn adalama yanllar bile Avrupa uygarlna
saldrrlar. Dier yandan Emperyalizmin saldrs bilinci yeterince yerle
memi olduu iin saldr dinsel adan deerlendirilir.
Beyrut'un panislamc ttihad gazetesi "Nerede kald Avrupa'nn insanseverlik savlar, haklar ve onurun savunulduu savlar, nerede adalet ve
ezilmilere sevgi?" (Reveil 7.10.1911) diyor.
Bu yaklam slamc gazeteleri, tm mslmanlar birlikte eyleme a
rma sonucunu douruyordu. ttihad, Hint, Msr, Tunus, Cezayir ve tm mslman lkelerin halklarna genel bir ayaklanma nerirken Al Balagh da (Beyrut)
Avru pa mn Hal seferin kars mslmanlar Cihad'a aryor: "Bu sava
Papaln Hilafet'e kar savadr (6.10.1911)"; Al Jarida "Bu bir Hal
seferidir"; Al Alam "din savadr ve tm slam dnyasn ilgilendirir."

-56-

(6)
Gizlilik iddialarna ramen Gen subaylarn giriimi her tarafta ii
tildi. rnein 14 Ekim 1911 tarihli Reveil (Beyrut) gazetesi tti had gazete
sinden naklen u haberi veriyor: "Anayasay Sultana kabul ettiren iki subay
karadan Tripoli'ye ulamak iin Msr'a hareket ettiler. Fethi Bey italyanlara kar 30 bin SLnusi'yi ayaklandrmaa hazrlanyor."
Yine ayn gazete Fransz gazetelerinden naklen u haberi yaynlyor:
"Paris'teki Trk atae mil iter i Ali Fethi Bey Tunus yolu >le Trablus'a ge
mek isteyince Fransz makamlar buna kar ktlar. Fethi Bey Sfax'da_
kalmak zorunda kald. Baz gazetelere gre buradan kam ve Snusileri ayak
landrmak zere Trablus'a ulam bile."
28
Ekim saysnda da Suriye Ajansnn bir haberi, ttihat ve Terakki
Merkez Komitesinden baz delegelerin, savunmay dzenlemek iin Trablus'a
vardklarm bildirmektedir.
talyan askeri yazar .Revol 24 Ekim'de Derne nne vararak karar
g a h m kurduunu belirtir.
Kahire'nin Al Ahval gazetesi 29 Ekim tarihiyle stanbul'dan ald bir
telgrafa dayanarak Enver Bey'in Bingazi'ye vardm yazyor.
Le Figaro ise stanbul'dan 29 Eyllil telgrafyla Fethi Bey'in Trablus'a
varm olduunu ve kumanday ele aldm yazmaktadr,
Arapa Beyrut gazetelerinden biri de (26.10.1911 tarihli Reveil bunun
ismini vermiyor) Enver Bey'in Tunus'tan toplad 6000 kiilik bir ordu ile
Trablusgarb'e girdiini yazyor.
Enver Bey'in stanbul'dan hareketi; skenderiye'ye var; karantina'
da bekleyii; anlarnda kaydedilmemi olmasna ramen, ei Naciye Sultan'a
yazd mektuplara gre Kahire'ye gidip bir sre kal; genel olarak Msr'la
srdrlecek balanty dzenledii hesaplanrsa, Derne nne 11 Kasm'dan
nce varamayaca kolaylkla anlalr. Bunun dndaki haberler Fethi ve
zellikle Enver'in isminden bir propaanda amacyla yararlammann planlan
d m gstermektedir. Akla en yakn gelen, bata Talat (Paa) olmak zere
ittihat ve Terakki'nin kendi kahramanlarm Osmanl halk kadar, tm dnya
mslmanlarna da sevdirmek peinde bir kampanya srdrddr.
(7)
Italyan donanmas daha Eylln son haftasndanberi Trablus'a giden
yabanc bandral gemileri bile, Osmanl silah ve askeri tayp tamadk
lar ynnden kontrol ediyordu. *
Manouba (Fransz) gemisindeki 29 Trk yolcu (Kzlay ekibi) Sicilya'
da Cagliari'ye karld ve gerekten doktor ve hastabakc olup olmadkla
rnn saptanmas iin Tp profesrleri tarafndan snava sokuldular.
talyan kruvazr Volturno Kz1deniz!de Africa (ngiliz) ve Bregenz
(Avusturya) gemilerinde tutuklad 26 Trk s'ubaym Massavah1a getirdi.
Bir talyan kruvazr Cidde limanna giden bir Msr posta motorn
arayp iindeki Ali adndaki emekli subay ile Osman adndaki bir Ermeni'yi (i)
tutuklad.
Tayfalar Rum olan Rescuer adndaki ngiliz bandral gemi, iinde
250 ton silah ve cephane bulunduu iin talyan donan'masnca tutuklanp
Trapassi limanna gtrld.
Fransz bandral Carthage ve Taquano gemileri tutukland (ilki Sar
dunya, dieri Trablusgarb'a gtrld).
talyan donanmas skenderiye ve Msr sahilleri karsnda Tunus
evresinde ok sk kontrol srdryor, bu yzden acenteler gemilere ni
formal Trk almaa yanamyorlard.
Bu olaylar bir yandan da talya ile Fransa arasNnda gerginlik yarat
t.Tunus'ta talya aleyhinde gsteriler oldu. Fransz b a ^ m byk bir kam
panya at. Manouba'da tutuklanan Trkler Franszlara teslim edildi.
(8)
evket Sreyya Enver Paa kitabnda (C.l, s. 221) Naciye Sultan'dan
naklen Enver Bey'in varm yle ahlatyor:
"Enver Bey Trablus'a g varabilmi. Yannda Rauf (Orbay) ve mer
Fevzi (Mardni) Beyler varm. GAZETEC GB seyahat ediyorlarm. B^ri
Tanin, dieri Tercman Hakikat gazetelerinin Harp Muhabiri.. Byle pasaport

-57"

almlar."
Eref Kuuba ise "Enver Bey'e, Hamdi Bey adna ve tccar kimlii ile
pasaport karld" diyor.
Ya iz kaybettirmek iin birka deiik pasaport bahis konusudur, gidi
ve dnte bunlarn ayr ayr kullanlm olmas mmkndr. Yahutta kimlik
belli olmasn diye isim her evreye baka bildirilmitir.
(9)
Msr ynnden asker gelmesi hibir zaman gereklememitir. Bunun
engellenmesi iin ngiltere kadar Msr ynetimi de nlem almtr. Buna
karlk Trablusgarb savana sava olmayan katklar iinde zellikle para
yardm konusu, hatta bir bakma hkmete de kanal ize edilmesiyle destek
lenmitir. Bunun bana Hidiv ailesiyle olduu gibi Trk soyuna yaknl
da bilinen Prens mer Tosun Paa getirilmitir. 25 Ekim 1911 tarihli bir
Kahire mektubunda (Reveil 4.11.1911) F.Abeukhater unlar yazyor: "30 bin
liralk katlma sz veren var. Bunun 10 bini topland, Organ izatrlerden
bunun 200 bine ulaacam ileri srenler var, ama ben bunu abartmal bulu
yorum. "
Msr'dan ok yksek dzeyde para yardm geldii yolundaki propaganda'
nn, belki de diren gn artrmak iin maksatl olarak yayld dn
lebilir. Nitekim. Bulca ve Kuuba'm n anlarnda bu konuda abartmal
rakamlar, yorumlar vardr.
eyhlislam Cemal ettin efendinin anlarnda mtrasraf n tmyle Babli'ce
karland kaytldr. Enver Bey de mali skntsndan ve kendi bastrd
paradan bahseder. Bu durumda Msr'dan gelen yardmn snrl kald, baz
evrelerce ok yksek olmamas iin zel zen gsterildii anlalr.
(10)
Msr'n yneticileriyle halk arasnda, Trablus sava karsndaki
tutum ok farklyd.
Msr'da lml basn bile talyanlara kar idi. Al Ahram ngilizlerin Msr'dan ekilmesini istemezken, Msr halkm Trablusun mparatorluk
ta kalmasn istemee aryordu.
Milliyetilerin (Osman! Milliyetilii yanls) Lewa ise Avrupa'nn
Trkiye'ye kar birlemi olduunu belirtiyor ve "tm dnya mslUmanlar
nn sadece protesto'ya deil, dinlerini aalayanlara kar eyleme hazr
olduklarm" yazyordu.
Milliyeti ve Panislamist basn ise (El Jaridah) talyan mallarna
boykot ilan edilmesinden yana idi. Buna karlk yabanc dilde kanlar aka
talyanlar ve&iliyor. Journal du Caire, Trk talyan anlamazlnda kin
leri krklemeye alan Msr gazetelerini iddetle yeriyordu. Bu gazeteye
gre "Msr'n kar tam anlamyla tarafsz kalmaktr." skenderiye'de ya
ynlanan Reforme da "talya'y, uygarln zaferi iin ald karar ve ce
sareti nedeniyle kutlamak gerekir diye" yazyor, ve latin dehasndan da bah
sediyordu (R 10.10)
Msr hkmetinin abas zellikle Cihad'dan bahsedenleri nlemce
ynelik. ileri Ba k a m Vekili, yerli gazete sahiplerini artp Cihad
kampanyasn durdurmalarm istedi. Msr hkmeti 11 Kasm da talya Kral
nn doum gn trenine katlrken, bir yandan da Msrl gnlllerin
Trablus'a gitmelerine kar kyordu (Alsabatt, Revei 1 18.11.1911) Ayn
ekilde kylardan Osmanl askerinin gemesini engellemek iin sahil koruma
birlikleri atrld (9.1.1912 Reveil). Msr'dan Trablus'a t a m a yapan
yz develik bir kervana Mariout'ta el kondu. Hatta Girit'ten gelip Trablus'ta
arpmak iin snr amaa hazrlanan bir ok mslman da tutuklanp s
kenderiye'ye getirildi (Reveil 7.3.12).
Yerli halkn duygularn yaralamak^istemeyen ancak Batc yan ar
basan byk basn ise iki ynl bir yaklam iindeydi:
l Ahram "Halk Osmanl klcn ekmek istedi ama dman uzakta deniz
ayryor ve ulatrma olana yok."

58 -

A1 Mukattam "Trk cesaretine kahramanlna ramen zafer talyanlarn

olacaktr.
Bu arada Moayad gazetesinin birok makalesinde Prens Fuad Paa'nn
(Hidiv'in amcas) talyanlarla anlat ve talyan Protektoras altnda
Tripoli'nin hkmdar olmak istedii yazlyordu. Olay ortal bir hayli
kartrd. Birok gazetede yalanlamalar yaynland.
Olayn Hidivin talya ile ilikiyi kesmeme kararndan ileri geldii
bellidir. Bu karan Italyan gazeteleri yazyor. Ve bir yandan da Msr'daki
Italyan temsilcilii Msr hkmetini, basnda talya aleyhinde yaynlanan
yazlar nedeniyle protesto edebiliyordu. Bu dunum Msr hkmetinin tutumunu
ve talyanlarn bundan ne ynde yararlanmak istediklerini yanstmak bakmn
dan ilgintir. Kahire Polisi halkn tepkisini krklememek iin talyanlarn
Trablus'a giriini canlandran resimleri ieren resimli Fransz dergilerinin
(Petit Journal, Petit Parisien) halk iinde satm yasaklad. Bu arada
Msr Milliyeti partisi Msr'n savaa katlmas yolunda ok aktif bir
kampanya srdrmekteydi. Hac mevsiminin yakn olmas da heyecanlar artr
yordu.
Hkmetin tutumuna tepki halkn Bata skenderiye olmak zere Kahire
ve dier baz kentlerde, zellikle talyan, genel 1 ik e yabanc aleyhtar
gsteri leryapmalar la sonuland. Kukusuz durum Ingilizleri rahatsz etti.
Giriim Italyanlara kar kaldka hogr ile karlayabilirlerdi, ancak
baka tr dorudan ngiliz ynetimini tehlikeye atyordu. 31 Ekim ve 1 Kasm
1911deki gsterilerde mi 11iyeti ve slamc basnn etkisi byk olmutu.
skenderiye'de 1 kii lm, 15 kii yaralanm, 52 kii tutuklanmt.Kahire*
de yaral says daha azd. Bu karkklar karsnda iileri Ba ka m
Mohammed Said yerli ve yabanc Msr basnna bir bildiri yaymlad:
"Trk talyan sava konusunda baz gazeteler, kafalar kkrtacak
ve halkla Msr'da oturan yabanclar arasnda atma yaratacak haberler
yayn!iyorlar. Bu davran, kamu dzenini bozmak souncu verebileceinden,
ruhlar ktrtacak ve kartracak hereyden saknmak gerei zerinde dik
katinizi ekmek zorundaym. Bu nedenle, yaynlanmadan nce haberlerin doru
luk derecesini garantilemek ve bu haberlerin dayanaca yorumlarda lml
la uyulmas
gereklidir."
(11)
Enver Paa'nn anlar da, Italyanlara: Libya'daki direncin, Enver
ve arkadalarnn varndan nce balam olduunu kantlamaktadr. Italyanlar tarafndan yaynlanan haberler bile, ok sayda Trk ve Arabn ld
rldn yaymak isterken daha balangta gerek bir direncin var olduunu
ortaya koyuyordu.
Ayrca bu szler, Avrupa b a s m ve talyan propaaandas tarafndan
ok yaylm bir sylentinin Osmanl ynetimini ve mslman aydnlarm da
etkilemi olduunu gstermektedir. Bu sylentiler, yerli halkn Osmanl y
netiminden ve Trk smrsnden bkm olduu Italyan askerleri karaya ayak
basar basmaz araplarn onlarla birleip Trklere kar savaaca yolundayd.
Bu aknlk Italyan subaylarnda da hissedilir. Konino Rivoli trkeye evrilen kitabnda (s. 83) yle yazyor:
"Berka zerine yaplan saldrmz birden durdu. Bu kardaki kuvvet
ler nereden kmt? istihbaratmz, Trklerin hibir hazrl olmadm
bildiriyordu. ln pek hametli olan gecesi ufuklar sarmt ki, ierler
den sahile doru iten bir rzgrn iine karm garip bartlar, General
Bericcola'mn seyyar kararghnn iinde nlad___ ieri giren yaver, he
men burasm terketmemizi bildirdi: Trk taarruzu balamt!..
Bizler, sahile ^1la beraber hazrlanm ilk mevzilerin arkasna
koarken, dar sokaklarn jine kadar sokulan kara!t.lardan silah sesleri
yaylyor, feryatlar duyuluyordu.
arpmalar ne kady devam etti, bilmiyorum... Generalin huzuruna
karldmz zaman, bizf 'teskin etti ve bir Trk basknna u r a m Idn
syledi. Esir edilen bir ferlinin sorguya ekilmesi ile renilmiti, ki,
bu baskm stanbuldan gelen Trk subaylar idare ediyorlard. Kumandan
bir ihtiyat tedbjri ol arak ilke mevzii erimizi geri aldrmt."

58-

(12)
Italyan baarszl kadar Trk Arap direncinin etkenlii de, dnya
daki msliiman basnnda en ufak baarnn son derece abartlmas sonucunu ver
mitir. Trablus, Bingazi ve Derne'de Ekim ay iindeki savalarn, rnein
Msr Milliyeti basnna yansmas ilgintir, rnein bunlar talyanlarn
Bingazi'de tamamen yenildiklerini ve 2000 kayp verdiklerini yazmlard. Gerekte
bir baar5 Trk-Arap taraf iin baarl bir saldr vard, ancak ne Bingazi'nin geri alnmas, ne.de binlerce l vard, talyan ajans, 5000
Arap tarafndan desteklenen 600 Trk askerinin saldrya getiini sonuta
400 l 1200 yaral brakp ekildiklerini yazyordu.
Yine slam dnyasna Trk saldrs ile Trablusgarb1m geri alnd
talyanlar^ bu blgeden tamamen karld bildirilmiti. Kahire'de yayn~_
lanan Al Ahwal ii, Trk-Arap kuvvetlerinin Trablusgarb1m iine kadar girdii
ve sokaklarda sava yapld ekline kadar dkmt. Bunun sonucu Kasmn ilk
haftasnda Beyrut sokaklarnda gazete datclarnn yle bardklar iitilebiyerdu: "Italyanlar Trablusgarb'da tamamen yenildi, Trk-Arap kuvvetleri
20 bin esir ald ve 160 tp ele geirdi". (Reveil, 7 Kasm)
23-26 Ekim 1911 Ayn Zara savanda talyanlara byk yenilgi
tattrld bir gerekti ancak gerisi tamamen hayal rnyd.
Bu hayale dayal haber mekanizmas o hale gelmiti, ki. 2 Kasm 1911
tarihli Reveil gazetesi "Gney'den 50 bin ve Msr'dan 5 bin gnllnn TrkArap kuvvetlerine katldm ileri sryor ve iki gn sonra da halk arasnda
Msr'dan gidenlerin saysn "35 bin Msrl gnll" ye karyordu.
Al Mahroussa (Msr) gazetesi de "Italyan kuvvetlerinin tamamen yenil
diini ve Italyamn artk Trablusgarb'e varamayacaklar kukusu ile yeni birlik
ler gndermekten vazgetiini" yazyordu. Oysa burada da gerek tam aksidir.
Balangta 35 bin olan asker saysn talya bir ay sonra 100 bine karmt.
Beyrut ittihat ve Terakki brosunda yaplan bir aklama da ilgintir.
Selanik'ten Genel Merkez'den alnan bir telgrafa dayanan bu aklamaya gre
Derne'nin Trk komutam Nazif Bey'den alnan habere grej 27 Eyll'de 3 Italyan
sava gemisi batrlmtr.
Reveil gazetesi 26.10.1911 saysnda ismini vermedii bir Arapa Bey
rut gazetesinden naklen u haberi veriyor: "Enver bey, Tunus'tan toplad
6000 kiilik bir ordunun banda Trablusgarp ehrine girmitir." Oysa o gn
lerde Enver Bey daha skenderiye'dedir. Ve sava srasnda da hibir zaman
Trablusgarp tarafna gitmemitir.
(13)
Italyan askerinin sava alanndaki rkeklii konusu giderek artan bir
ekilde Trk ve Arap basn tarafndan ele alnacaktr. Rodos ve 12 Ada
karmalar srasnda tek bir Trk askerinin grlmesiyle tm karma birlik
lerinin geri ekildii ileri srlmtr.
(14)
Italyanlar saTdn balangcnda Trklerle Araplar arasnda bir at
ma kacam umuyorlard. Oysa tam aksi oldu. Dini ban gll ve isten
meyenin batl olduu anlald. Hatta Italyanlar Hilafetin ruhani otoritesi
ni kabul edeceklerini aklamak zorunda kaldlar.
Bu konuda en ilgin haber talyanlarla ibirlii yapan Trablusgarp
Belediye Bakam Hassune Paa
Karamanl
hakkndaki Avrupa basnnda da
yer alan haberlerdir.
"Hassune pa a 'm n Trk ordusunda topu subay olan oluna Italyan
blgesine gelme arna olu u yant verdi (Trablus'a ancak senin kafan
kesmek iin girmek isterim."
talyan propaganda mekanizmas, her vesilede Karamanl'mn ve Trablus
sahil halknn talyan Kralna ve Kraliesine ballk ve tebriklerini bildir
diklerini yazmlardr, rnein bunlardan biri Ylba vesilesiyle gnderilen
mesajdr. Burada iin yapayl slam geleneinde hi bulunmayan ve mslmanlarn hele bat kltr olmayan mslUmanlarn hibir zaman akl edeneyecekleri
bir kutlamann yaktrlmak istenmesindedir.
Yerli halkn, zellikle kadn, ocuk ve ihtiyarlar dikkte alarak
baz durumlarda ba emelerini ise bir yan tutma diye deerlendirmek yanltr,
rnein, sadece 20 Trk askerinin bulunduu Tobruk'un karsna Italyanlar bir
donanma getirmiler, toplarm ehre evirmiler ve kyya yirmi misli asker

-60-

(400 kii) karmlardr. Burada kent halknn yapaca ey kalmamaktadr.

Yine de ierlerde savatan vazgememilerdir. Bir dier rnek Derne'den veri
lebilir. Kentin bombalanmamas iin talyan donanmasna heyet gnderilmitir.
Buna karlk askeri birlik teslimi reddetmi ve kentin dna ekilmi, orada
arap mcahidlerle birlikte en etin sava vermitir.
(15)

Liva Ethem Paa, Haleplidir.

(16)
1 Mays 1911'de Trablus ve Bingazi'deki Osmanl kuvvetlerinin says
talyanlar tarafndan 4800 asker ve 700 jandarma olarak biliniyordu. talyan
larn ilk igal kuvveti ise, 34.000
asker, 6300 hayvan, 1050 araba, 48 sahra,
24 da topu idi. Bunlarn yetmedii anlalnca yl sonundan nce bunlara,
iinde bir sabit balon takim ve uak miifrezer/eri de bulunan 55 bin er daha
katld.
(17)
Kitabnn talyan ordusunun baarszlklarna ayrd blmnde
Revol yle yazyor: "Dman grnr grnmez ve mmkn olduu kadar uzak mesa
feden ate alyordu; gndz ate alyor, gece ate ediliyordu. Herkes kendi
cephanesini hibir hesaba tabi olmakszn ve mahsus hibir sonu salamakszn
yakp israf ediyordu ki bu hal sonuta at talimatnamesininin bile u eklide
deitirilmesine neden oldu: Asker nian alarak atee altrlmaldr, ba
bo ate yasaktr.
(18)
talya ise Revol'un da belirttii gibi savaa dolu bir hazine ile gir
miti. 13 sava ay boyunca 766 milyon sarfettiler. Her aya 58 milyon ve gnde
2 milyon ediyor.
(19)
Banco di Ro ma'mn burada bahsi gemesinin nedeni u olaydr: Mays
910'da Banco di Roma Trablus belediyesine 100 bin franklk bir cari hesap
at. Bundan 20 bin frank da kullanld. Osmanl Valisi talyan szmasna
kar bunu engelledi. Bunun zerine 4.1.1911 tarihinde talyan elilii Babialiye bir nota verdi: "ittik ki Osmanl Bankasnda hesap atrlm. Salt
bir feragatle daimi surette yerel ynetime kolaylklar gstermekte en byk
bir isteklilik gsteren bir kuruma (Banco di Roma) kar bu saygszlk, Os
manlI ynetiminin Trablus'da talyanlarn en kk ticari giriimlerine ktr
beslenen dmanln kantdr."
Haziran 1911 de yaplan bir ak resmi aklamaya gre Banco di Romann
Libya'daki para cirosu 244 milyon franktr.
Bu dmanln bir baka kant olarak talyanlar, Trablus fosfatlar
nn iletilmesinin Amerikallara verilmek zere olmasn da ileri srerler.
Sicilya'nn bu alandaki tekelinin karsna, Trablus fosfat piyasaya kar t
lrsa, Dileri ba ka m Sn. Guiliano'nun lkesi iin istedii imtiyazl durum
ortadan kalkacaktr.
(20)
General Caneva'mn 9 Ekim 1911 tarihinde Napoli'de, Trablusgarb'a
gidecek askerlerine bildirgesi "talyan ismine kar mslnan taassubunu
kkrttklar iin, talyan ticaretini engelledikelri iin gidiyoruz...
Yeni bir uygarlk gtryoruz... Yerli halkn kendiUklerinden teslim olma
lar ve boyun emeleri (dehalet ve inkiyad) insanla bir hizmet olacaktr."
(2T)
1911 Kasmnda Trablusgarp'daki sabit talyan hastanesinde 121 hekim
vard baz yarallarn talya'ya tanmas iin de hastane gemileri alyor
du. Osmanl tarafnda ila bulunamadndan baz kereler idrardan dezenfekte
iin yararlanldm Eref Kuuba belirtmektedir.
(22)
Osmanl kuvvetlerinin elinde hi modern topu yoktu. Eldekiler modas
gemi almaz eylerdi. Oysa bu savalarda topunun etkisi byk olmutu.
Kzlay doktorlar tedavi ettikleri yarallardan 2/3 nn topla (ihtirakl
arapnel) ile yaralanm olduunu sylediler.
Dmann saldrlarnda ise sadece silah stnlne deil, sayca

-63-

stnle de byk nem verdii grld. General Pecori-Giraldi tarafndan

Bir Tobras (19.12.1911) olay hakkmdaki raporda yle bir kayt var: (Rivel kitab evirisis sayfa 105)
"Trk- Araplar 600 kiiden fazla tahmin edemezdim. Binaenaleyh
bunun
iki misli raddesinde bir kuvvet gndermek yeterliydi. Yine de dmana ok
stn bulunmay istediimden bu harekete 1800 tfeks 100 kl 2 top, 2 ar
makineli tfek ayrttm."
Ayrca ellerinde, aileleri Tobras'da bulunan iki kabile reisi de vard.
Bu duruma ramen saldr teebbs Osmanl t a ra fm da yd . Rapor yle devam
ediyor:
"Dmann saldrlar daima daha crtkarene ve birbirini izleyen ekilde
devam ediyordu. 0 derecede ki , bu saldrlar siperlerimizin 50-100 adm
yaknna kadar yaklayordu,
(23)
Bu kadnn kahramanl Avrupa basnna da yansmtr, Le Reveil ga
zetesi (16.3.1912) "Trablusgarb1n Jan Dark' ad verilen gen bir kadnn
kahramanlndan heyecanla bahsediliyor, dmana kar Trk ve Arap sava
larn cesaretini kamlyor" diye yazyor. Esasen tek bir kad.n gstermek
yanltr. Doktor Nihad Sezai de anlarnda Kahraman Fatma adnda 12 yanda
bir kzdan u kelimelerle bahseder: "Trabluslu .Abdullah kz Fatma, muharebe
lerin en kzgn zamanlarnda bile korkmadan,ylmadan ate hatlarnda dolar,
askerlere su ve cephane tard."
(24)
Msr ve Tunus yanndan Trk subaylarnn sava alanna gelmelerinin
engellenmesi ve eiti-mi er ve subaylarn vurumalarda lerek azalmas, yerli
lerden kumandan yetitirilmesini gerekli klyordu Bingazi'nin igali konu
sundaki raporunda General Bricola'mn aadaki notlar bu gerii vurgula
maktadr: (Revol kitab s. 91)
"Dmann sava ktlesi birou atl ve Trk subaylar tarafndan
ynetilen bir miktar Trk askeri ile kark bir halde yzlerce bedeviden
oluuyordu. Bir Arap ceset grubu iinde bir Trk subay l olarak bulunduu
gibi iki yaral Trk eri de esir edilmiti. Savatan sonra alnan bir haberden
bu garnizona komuta eden yksek rtbeli subayn btn harekat ve savalarda
bizzat hazr bulunduu da anlalm idi."
(25)
Buna karlk bir talyan erinin gnlk tayn yleydi: 375 gram et
600 gram un, 150 gram patates, 20 gram tuz biber, 40 gram eker, 1/4 litre
arap.
(26)
talyan erlerinin rkekliine karlk subaylarnn cesaretinin vgsne
dier Trk subaylarnn anlarnda da Halil Paa, Fuat Bulca) rastlyoruz.
Revol'un kitabnda talyan ordusuna ynelik el eti rilere u ksmlar dik
kati ekmektedir:
"nc ele.tiri komutanlarn hesabna kaydedilecek liyakatsizlik ve
ehliyetsizlikti. Karlalan dman kuvvetlerinin mbalaal bir ekilde tah
mini, zaruri ve hatta sadece faideli olmad halde bile geri ekilme emirleri
verilmesi ve bu geri ekilmelerin ou kez dmann yalnz mmayi tehditleri
karsnda yaplmas... Erin subaya bakmas o davranmadka hareket etmemesi."
Bu savata talyan kaybnn ykseklii dikkati ekmitir. Yz bin aske
rin te biri (31521) lmtr. Bunun 25869 u hastalktan, 56521s i savatandr.
Ancak l says yaralya gre yksek olmutur: 9 yaralya bir l. Subay
lmnde de yzde yksektir 4076 ere karlk 236 subay yani 17 ere karlk
bir subay lmfer. Bu ar oran, subaylarn grevlerini yapabilmek iin kendi
hayatlarndan ne kadar fedakarlk yapm olduklarn gsterir."
(27)
Enver Bey'in kt paralar ln dnda da duyulmutu. 4 Mays 1912
tarihli Reveil unlar yazyor: "Berlin'deki bir arkadana yollad mek
tupta Enver Bey, Trablus'un gneyinde Fi zan'a kadar olan blgede kendisinin
icat ttii veimzalad kat paralarn halk arasnda gemekte olduunu bildir
mek ted ir."

(28)
Bu haber evreye Enver'in stanbul'a gittii eklinde yaylmtr.
(Reveil 4.1.1912)
Trk subaylarnn ve dier yetkililerinin Trablus'a gidip gelmeleri gn
lk basnda devaml yer almakta ve kuskusuz hereyi gizlilik iinde yrtmekte
olan bu kimselerin aleyhine olmaktayd. Niyazi Bey'in bana geldii sylenen
olaylar bunun ilgin bir rneidir:
nce, Niyazi Beyin Trablus'da olduu akland. Sonra (20.2) Niyazi Bey
deil kardei dendi. Hemen ayn anda Niyazi Beyin snr atktan sonra Port
Said de tannd ve stanbul'a geri dnmee zorland yazld. Mukattam gazete
si diyor ki "Lord Kiner talyan hkmeti nezdinde giriimde bulunarak, gemi
ile stanbul'a geri gnderilmi olan Niyazi Beyin denizde talyanlar tarafn
dan tutuklanmamasn istedi, rendiimize gre talyanlar Niyazi Beyi Suriye'
den kndan beri izlemekteydiler. Bedevi klna girmiti ve bir deve ile
seyahat ediyordu. Beyrut'taki ngiliz konsolusuyla, Port Said'deki talyan
konsolosu bundan bilgi sahibiydiler. Kantara'ya varnca Msr hkmeti onu
yol deitirmee ve Port Said'e gelmeye zorlad, buradan stanbul iin gemiye
bindirildi. Niyazi bey bana gelenlerden ok zgndr.
Ayn srada bir ok Trk subay ile, Trablus'a gitmek zere Msr'a
km olduu bilinen yzlerce Giritliden otuzunun, tannp Msr makamlarncatutukland haberi de gazetelerde yer alyor.
Niyazi Bey'den son haber, 19 ubat gn (5 Mart 1912 tarihli gazeteler)
stanbul'a vard hakkndadr. Nil gazetesi ise Niyazi Bey'in kardeinin Bingaz
blgesine vardn ve savalarda nemli bir grev aldm yazmaktadr.
(29)
Yeni seilen ve ounlukla ittihat ve Terakki yanllarndan oluan
Meclis 4 Mays 1912 toplantsnda u karar alr: "Bingazi Milletvekili Yusuf
Setvan Beyin nerisi zerine ttihat ve Terakki Cemiyeti e r k a n a$liyesinden
bulunan Enver, Fethi, Halil ve Aziz Beylerle Kumandan Nes'et Paa'ya ve dier
kimselere ve savan bandaoberiolaanst hizmetler gsteren Msr ve Tunus
mslman halkna Meclis adna takdirlerin aklanmas kararlatnmitr."
Ordu'nun ttihat ve Terakki nin arkasna konmas dikkatleri ekmi, tepki
yaratmtr. Ancak Komite bu tutumdan vazgememitir, rnein Meclisin 15 Temmuz
toplantsnda Sadrazam Sait Paa yine Trablus kahramanlarn anarken yalnz
Enver Bey'in a d m anacak ve dierlerininde-sylenmesini isteyenlere kar
di renecekti r.
Orduyu politika d tutma abalar srdrlrken yalnz ittihat ve Terak
ki'ye ncelik tannmas tepki yaratmtr.
(30)
lm haberi nce Nisan sonunda kt, resmen yalanland (Reveil, 2.5
1912). Al Ahram, talyan basnnn bir Kahire haberine dayanarak "Enver Bey
hakknda sylentiler dolayor; Bazlar ldn sylyor, bazlar ise
yaral olduunu ve Sollum'dan stanbul'a harekete hazr olduunu" yazyorlar.
"Gvenilir kaynaklara gre Bingazi'nin Trk Komutam lmtr ve bu lm sakla
maa alyorlar." Al Ahram unlar ekliyor: "Enver lm diyorlar! Allah
korusun ama bir kahraman lse de bir baka kahraman onun yerini alr."
(31)
talyanjar kyda elde ettikleri topraklarn dna kmak ister gibi
grnmyor!ard. Bunda belki de, kendilerinden nceki Fenikeliler, Romallar,
spanyollar gibi igalcilerin "kyya ve ticarete hakim olan, ierleri de igal
etmeden kontroluna alr" grn izliyoHard. Kydaki topraklar elden
karmamak iin akl almaz nlemler almlard. Revol yle yazyor: "Trablusgarb
evresinde 20 kilometrelik tahkimat yapld; 600 bin metre kare saha, ounluu
telrg olan suni engellerle rtld (...) Bunu her kentin evresinde yapm
tk (...) Caneva'mn ordusu Sezar'n lejyonlarnda kullanlan usulleri ve gel'er
nekleri sanki yeniden canlandrmak istemiti. (...) Tobruk ve Macabez'de ta
nabilir blokhavzlar yada gzetleme yerleri yaplm, duvarlarn ii aklta,;
veya kumla dolu bo tahta sandklarla doldurulmutu. Derne'deki 1er hari talyan
askeri tabyalarn iinde baskna uramayacak ekilde kapalyd. Yalnz Derne'
dekiler gece geri ekiliyor, gndz yerlerini alyorlard.
(32)

Yukarda (12) numaral notta Mslman ve Arap basnn propaganda ama-

-63-

cyla baz konular nasl abarttm belirtmitik, ayn eyi talyanlarn yapmas
doaldr.
(33)
Havada uan aralarn (uak ve balon) sava arac olarak ilk kez kulla
n Trablus savaiDda olmutur.lk sava d denemeler 1910 ve 1911 manevra
larnda yaplmt. Trablus deneyinden sonra Franszlar da Fas'taki askeri ha
rekatlar iin hava birlii gnderdiler. Bu dnemde uan bir aracn tahrip un
suru olup olmayaca konusu tart1iyordu. Uzman olarak Grande Revue'de o gn
lerde bir makale yazan istihkm yzbas M. Caslant yle diyordu: "Tam isabet
salayamaz, ok bomba tayamaz, ancak keif ve panik yaratmada yararldr."
Italyanlar balonlar keifte, uaklar keif, bombalama ve panik yaratmada
kullandlar. Az da olsa sava ldrmeyi de saladlar. Suriye Ajans, 6 Mays
Bingazi savalarnda 2 Italyan uann Trk ordugah zerinde uarak bomba at
tm ve 1 erin ldn, 4 kiinin yaralandm yazar.
Yerli halkn uaa sahip olma isteinin tm Trablusgarp ve Bingazi'de
yaygn olduunu Reveil'in bi.r haberinden anlyoruz (27.6.1912): "Osmanl hava
cl iin eyhler, emirler, subaylar, erler ve Trablus halk arasnda alan
bir yardm kampanyasnda 602 Ingiliz liras, 100 Napolyon, 2 Trk liras ve
1.5mecidiye topland, para Harbiye Nezaretine teslim edildi."
I.
Revol'un verdii bilgilere gre sabit balonlar Italyanlar tarafndan
Kasm 1911'den itibaren kullanld. Bunlar yedi taneydi. Sadece biri bir sala
balanmt ve bu sal birtoprpide araclyla ekilmekle hareketli hale geti
rilmiti. 300 metreye kadar ykselerek topu atlarnn dzenlenmesini sa
lyorlard. Bylece rnein Trablusgarp blgesinde, Ayn Zara vahasna kadar kont
rol olana yaratabi1iyorlard.
UaklaV ise balondan nce sava alanna geldi. 6 uaktan oluan ilk uak
filosu 15 Ekim 1911 'de Trablusgarb'e geldi. Ilkuuda 22 Ekim tarihinde Trab
lusgarp zerinde yapld. Kasmda Bingazi, Aralkta Tobruk zerinde uu yapld.
1912 yl Mart, Nisan ve Austosunda srasyla Derne, Buchemess ve Zuara zerinde
utular.
ilk filo 6 uaktan oluuyordu. Bu say gittike artt, Kasmda Bingazide 5 S
Dernede 5, Tobrukta 5 uak vard. 1912 Ocak aynda bunlara ek olarak Bingazi 'ye
7, Homs'a 1, Derne'ye 6, Tobruk'a 6,Trablusgarb'a 12 uak daha gnderildi.
Temmuz da da bunlara Buchemess iin 5 uak daha eklendi (Toplam 58).
Bunlarn gnderilmesinde balangta ama "makinal kularn Araplarn
hayal ve dnceleri zerinde yarataca kmtsal etki" nin nemi n planda ele
alnmt. Ancak ksa zamanda bunlarn gzleme grevi kadar bomba atarak panik
yaratabilecei de grld ve bu amala yararlanld. Ancak yerden atlan kurun
lara hedef olmak korkusu fazla ykselmelerine (1000-1200 metre) ve hedefe vuraa
orannn dmesine neden oldu. Gerekte bunlar bir gzleme, bir de pan.ik yaratma
bakmndan etken oldu. Bunu Eref Bey'in aklamalar kantlad gibi, stanbul
da Orikaaszade Haan Srr tarafndan yazlan ve yaymlanan "Osmanl Italyan
Muharebesi -Hukuku Dvel Noktai Nazarndan" isimli brorde de (Konstantiniyye
1330-Matbaai Ebzziya) havadan yaplan saldrlar bambaka bir gereke ile mert
lik ve insancl yaklam asndan yeriliyordu; "(Balon kullanyorlar savata)...
Keif iin olabilir ama dmana dinamitli bomba yadrmak reyimizce tecviz olu
namazd. nk aada bulunan kuvvei askeriyeden havada bulunan balona mermi
yetitiri 1emeyecei iin bu hal adeta vesaiti /wharebeden mahrum olan ak ma
hallere tecavz gibi olur" (s.30) Buna ramen yercden, havadaki uaa mermi eri
tirme baars gsterildi. Italyan Yzbas Moizo, Zuara'dan Trablusgarb'a
uarken Araplarn arasna dt ve esir edildi. Arac kullanlabilir durumdayd.
(34)

Trablus'da sonuca varmayan talya, Selanik ile Hayfa arasndaki tm Os

limanlarn tehdit altnda tutma ve halkta panik yaratma bylece Babali'
yi bara zorlama taktiini uyguluyordu. En nemlileri anakkale ve Beyrut ol
mak zere pek ok liman bombalanm, devaml bir tehdit havas yaratIsbimitir.
Osmanl basnnda bile, u veya bu kentin, adann bombalanaca^ igal edilecei
haberleri sk sk yer alm, hkmet zaman zaman halk teskin edebilmek iin
resmi bidiriler yaynlamak zorunda kalmtr.
Bu panik havas, Akdeniz kylarndaki her Osmanl limannn heran dman
eline geebilecei inancm kuvvetlendirmitir. Balkan savanda Osmanl ordula
rnn abuk yenilgisi zellikle Suriye, Beyrut, Filistin blgeleri halklarnda
"kendi bamzn aresine bakmalyz" dncesini pekitirmitir. talya sava
manlI

-64-

srasnda yaratlan bu panik havas, Arap lkelerimin OsmanlI'dan kopmasnda

nemli bir admn balangc olmutur.
(35)
Alman Vossische Zeitung gazetesi Enver Bey'e bir telgraf ekerek sa
lk durumunu ve bar olaslklar zerindeki dncelerini sordu. Derne'den
29 Temmuz tarihli u cevab gnderdi: "Ordu ve ben mkemmel d urumdayz. Bar
iin hibir kukumuz, yok."
(36)
Enver, 14 Austos tarihini tayan ve stanbul'daki bir dostuna gnderdi
i mektupta unlar yazyor: "Derne'de talyanlar ember iine aldk. Snusi
eyhi gelecek ve Araplar arasnda heyecan byk."
(37)
Durumu Enver ve arkadalar m n durmadan aralarnda tarttklar anla
lyor. Bir yandan da BabIali'deki yeni Gazi Ahmet Muhtar Paa kabinesinin
Balkanlardaki tehlike karsnda talyanlarla bar salamak amacylaTrablus ve Bingazi'dekl subaylar savatan vazgeirtmeye altklar bellidir.
anakkale boaz talyan donanmas tarafndan abluka altnda tutulduka, Ege
adalar ve Ege - Akdeniz'deki Osmanl ky ehirlerini Yunan saldrsndan
koruyamayaca m hkmet biliyordu.
Sait Paa'nn yerine hkmeti kurmakla grevlendirildiinde Gazi Ahmet
Muhtar Paa, nce Balkanlardaki durumu (Arnavutluk ayaklanmas) ve Trablus
savann gelimesini renmek ister. eyhlislam Cemalettin Efendi anla
rnda yle yazyor:
"Genel Kurmay Bakan Vekili Hadi Paa ile Trablusgarp sevkivatma memur
Kurmay subaylardan bir kii a n Tp szl aklamalar dinlendi...
Akdeniz'in kapal olmas nedeniyle Trablusgarb'a dzenli asker ve cep
hane gnderilmesine imkn olmayp, yalnz orda talyanlarla arpmakta olan
az sayda Osmanl askeri ile ok sayda urbann yiyecekleri ve savan devam
iin gerek para, yiyecek ve sava malzemesinin Tunus ve Msr yoluyla ve baz
yabanc aralarla gnderilmesinin saland ve bu gndermeler iin yllk
180-200 bin lira kadar bir para harcand bu subayn aklamalarndan anla
ld."
BabIalinin Trablus'daki subaylar geri ekmek istedii ksa srede
yayld, ya da yaydrld. Nitekim Arap gazeteleri ve onlardan naklen tal
yan ajans Enver ve Fethi'nin stanbul'a arldklarm ve onlarn da gitme
karar verdiklerini yazmiardr.
(38).
Hkmet ilk nce Trablusgarptekilere "kendi banzn aresine baknz"
demek gereini duymutur. Esasen hemen herkes artk anavatan savunmak gerei
zerinde duruyordu. Uzmanlar, Osmanl Ordusunun hi de iyi durumda olmadm
aka beirtmekten kanmam iard.
Ekim Aynn ilk gnlerinde Hkmet, Balkanlardaki sava olasl ne
deniyle genel durumu grmek zere, Mahmut evket Paa'da dahil tm Genel
Kurmay ileri gelenlerini ard.
Balkan savanda Dou ordusunun (Trakya) komutanlm yapm ol a n A b dullah Paa anlarnda Trablusgarb savam bitirmek gerekip gerekmediini
konumak zere yaplan toplanty yle anlatr:
"Ertesi gn toplant halinde bulunan Bakanlar Kurulu'na amldm.
Benim gibi Mahmut evket ve Hurit, Genel Kurmay B a k am Hadi Paa'lar da
arlyd (...) talya 'le bar yap mas iin kararlatn lan boaz ant
lamas Trablusgarb'a elimizden aldndan ve Balkan Hkmetleri ile de sava
muhtemel grndnden bahisle byle bir savan kmas halinde talya..ile
sava durumunun devamnn olas olup olmad "hakkmzdaki grlerimizi
sordu. Bal kan hkmetlerinden yalnz Bulgaristan'la bile yaplacak sava basa
karacak bir orduya sahip olmadmz ve Sava Kuvvetlerimizin perian du
rumunu birka szle arz ettim ve Osmanl ordusu dman atalca'da durdurabi
lirse byk baar sayacam ekledim.
Sadrazam Paa: "Balkan hkmetleriyle yaplacak savaa dair ayrca si
zin dncelerinizi soracaz. imdi yalnz Lozan bar meselesini soruyo
rum" dedi. Ben de: "Size daha kestirme cevap veriyorum" demitim.

-65-

(Trk inkilb tarihi, Hikmet Bayur, S. 387)

(39)
Msr'da yaynlanan Al Moayyad gazetesinden: "Enver Bey ve Osman!
Kumandanlar Msr araclyla Sultan'a bir telgraf gnderip barn im
zalanmasn protesto ettiler. Araplarn, karlarmda sadece zaferler kazan
dklar bir ulus ile bar yapmaktansa lmeyi tercih edeceklerini bildirdi
ler. Bunlar gelecekteki olaylarn tm sorumluluunun, sava Arap ulusunu'
talya'ya teslim eden bar imzalayanlara ait olacam da ekliyorlar."
Bu haberde bahsi geen telgrafn gerek olup olmadm bilmiyoruz.
Ancak birka ay sonraki olaylar (Babali Baskm gibi) dnlrse iktidar
kaybetmi olan ittihat ve Terakki yanllarnn dnce tarzna uygun olduu
belirti lebi lir.
(40)
Al Alam yle yazyor: "eyh Senusi ve Arap airetlerinin ou Italyanlara kar savaa devam karar verdiler. Yeterince silahlar var ve bar
tan beri bir tek adn ilerleyemediler. Birok Trk subay Araplarla birlikte
savamak iin istifa edip, Trablus'da kaldlar.
Bu. arada yaral be Trk subay tedavi iin Trablus'tan Msr'a geldi
ler. "
(41)
Enver Bey ve arkadalar istanbula dndkleri zaman onlar karlayan,
devrilmi kabine'nin tek sahsiyeti Mahmut evket Paa olmutu. stanbul gaze
teleri arasnda sadece Tanin, Sleyman Nazif'in "nefret sana vefasz Bizans..."
balkl ve kendini ay hapse mahkm ettiren yazsn yaynlad.
Trablus Garb'den, bu bedbaht ve metruk vatan kesinden dn, bir ka
yolcu geldi. Bunlar, siyah tarih sahifeleri zerine an- eref ihd eden
kahramanlard. Fakat Bizans'a rahmet okutacak kadiri naslk ve vefaszlk
ile melf ve mek dimalarmz, bu bedenen yorgun ve bitkin, fakat mnen
hamet ve ecaat dolu kahramanlara rOy-u iltifat ve alaka gstermedi. Bu,
bizim iin ne kadar erefsizlikse, onlar iin de o kadar ereftir. Eyyamperestliin evc-i balsnda olan fni ve kr bir siyasetin en mrvvetsiz evltlanl.. Bu gelen bir avu adam, bir vatan beldesini, hain ve sinsi siyasetle
rinin mazhariyeti olarak igal ve istila edenlere kar namus-u din- dev
leti mdafaa ve il eden hakiki kahramanlardr. Veyl bizlere ki, onlara lyk
olduklar hrmet ve muhabbeti gsterecek hiss-i imaniyi kaybetmiizdir. Dn
Enver Bey ve arkadalarm istikbal edenler arasnda Mahmut evket Paa'mn
da bulunduunu renince asla taaccub etmedim. Hareket Ordusunun Kumandam,
bu hareketiyle, kendisinin byle makamlar iin yaratlm olmann bir seciye
ve ahlak meselesi olduunu bazlarna da ihtar etmi oldu. Frka gft-u
glar, dedikodular, ahsi eref ve haysiyetlerile megul olan matbuatmz ,
pek yakn gnlerde kahramanlk ve ecaatlerini anlata anlata bitiremedikleri
bu hakiki vatan perverlere sahifelerinde "Ho geldiniz... Gazanzmbarek ol
sun... Sizler, size resmen tevdi edilmemi bu vazife-i vatanyyeyi, ruhlar
nzdaki asalet ve besalet hissi -ne yerine getirdiniz. Bu neticeyi heba eden
ler utansn..." Hakikatine yer veremez mi idiler? Sukutumuzun sebeplerini ba
ka sahalarda aramya ne lzum var? te sebebi hakikisi,.."
Trablusgarb savann srdrlmesine kar olan tek Gazi Ahmet Muhtar
Paa kabinesi deildi. Sadrazam Sait Paa da Enver ve arkadalarnn eylemini
zararl buluyordu. Onlarn gerek savunucusu Mahmut evket Paayd. Esasen
M. evket Paa Nazrlktan ekilince oradaki subaylarn da akibeti belli ol " mutu. Sadrazamla Harbiye Nazr arasndaki u konuma bu durumu aka orta
ya koyar.
Sait Paa Nazra sordu.
- Paa hazretleri. Zat Alileri Trablus Garb'de savaa zorladnz .
o bir ka subaysmzn talya devletine kar bir baar salayabileceklerini
tahmin buyuruyor musunuz?
Harbiye Nazr yle yantlad:
- Zat samilerine nce unu arzedeyim ki3 ben, ne ahsen, ne Harbiye
Nazn olarak, orada muhafaza-i din~ devlet iin kanlarm dken fedakar

-66-

vatan evlatlarm hibir greve atamadm. Onlar ancak hkmetin ve devletin

yapamad bir namus grevini kendi irade ve hissi fedakarane ile stlenen
hamiyet ve cesaret sahibi civanmertlerdir, izin verirseniz Zat Sami Terine,
onlarn nasl ahval ve erait iinde savatklarna dair son gnlerde aldm
iki mektubu okuyaym..."
Bunlardan biri Eref Bey'den, dieri Mustafa Kemal'dendi. kisinde de
savan nasl baarl getii anlatlyor, kiisel dertlerden hi bahsedil
miyor, malzeme ve ila isteniyordu. (Mithat Cemal Kutay, Trablusgarb'de bir
avu kahraman kitabndan: S. 281-282, 146)

-67-

FUAT BULCA

VE E .K U U B A 5 I

ANILARI

Trablusgarb sava ile ilgili nemli iki an dizisi de, Atatrk'n

akrabalarndan, Cumhuriyet dnemi Rize Milletvekili ve Tayyare Cemiyeti
Bakam Fuat Bulca ile "Tekilt Mahsusa" Bakam Eref Kuuba'ya ait
olanlardr.
M.Cemal Kutay ''Trablusgarb'de bir avu kahraman" (stanbul 1963,
yaymlayan Mustafa Unan) adl kitabnda, Bulcadan dinlediklerini ve Eref
Kuuba'mn notlarndan kardklarm kark bir dzen iinde yaynla initir.
Biz iie olan bu iki diziyi kronolojik bir sraya getirerek (ve bir
birlerini tamamladklarm dnerek ayrmadan) dardan eklenmi yorumlan
kaldrarak dzenledik. ki kiinin ayn blgede ve ou kez ayn olaylarda
birlikte bulunmu olmalar esasen byle bir ayrmay gereksiz klmaktadr.
zleme kolayl salamak iin, her ksmn bana kim ile ilgiliyse (Bulca1
dan, Kuuba'ndan) eklinde not eklenmitir.
(9), (15), (29)... vb, tr iaretler o yaznn M.Cemal Kutay'n
kitabnn hangi sayfasndan alnm olduunu gstermektedir, bazan sayfa
numaralarnn birbirini izlememesi, olaylar kronolojik sraya yerletirmi
olmamzdan ileri gelmektedir.

B U L C A '

DAN

(21)
Ali Fethi (Okyar) Mustafa Kemal'e not yollamt: "Yarn sabah seninle
Enver Beye gideceiz m h i m bir mesele var".
Sordum: "Gittiniz mi?"
Evet, zaten seni grmek istememin sebebi de bu. Hepimize daha uzak
lara yol gzkyor. Amma kendi kendimizi tayin ediyoruz. Trablusgarb'e g id i_ _ ___
__
yoruz sen de geliyorsun.__
(29)
Fethi ile Envere gittik. Kabinenin vaziyetini bT 1iyo rsun.~KTp ird yacak hali yok. Hariciye Nazr geen gn, Mahmut evket Paa'ya hkmetin
bu ii diplomasi yoluyla halletmek mecburiyetinde olduunu sylemi. Harbiye
Nazr itiraz edip, bir vatan paras dmana sessiz sedasz teslim edilir mi,
bunun arkas gelmez diye itiraz edince demi ki: "Peki siz Harbiye Nazrsnz.
Donanmann kudretini benden iyi takdir buyurursunuz. Askerlerimizi TrablusGarb'e nasl ve hangi yoldan gndereceiz? Haydi gnderebildik diyelim, si
lh, cephaneyi, malzemeyi, iaeyi nereden bulacaz? Bu ay zabitana ve mlki
kadroya drtte bir maa nasl verdiimizi biliyorsunuz. Maliye Nazr Cavit
(30) Bey. eger Duyum-u Umum i y e d e n al cY aylk fstikraz bir hafta iinde
tahakkuk etmiyecek olursa, hzinenin on para tediye edemiyecek vaziyette ol
duunu aka syledi. Siz baka are gryorsanz, ben btn mevcudiyetimle
bulunacak tedbirin tahakkukuna h a s n mevcudiyet ederim..." demi. Bunu Enver
byk bir zntyle anlatt. Ve dncelerini syled;i. Plan u: Bizi er, kendi
arzumuzla ve hususi bir tekilat oarak mdafaay ele alacaz. Harbiye Neza
reti de bizi mezun addedecek. Orad tekilt yapacaz, biliyorsunuz ki ben
daha evvel de Trablus Garb'de bulundum. Haleti Ruhiyeyi bilirim. Eer ciddi
olarak mdafaaya giriirsek, bata Snusi'ler olarak halk bize yardm eder.
Enver, U r b a m tekilatlandracak, onlarn dillerini ve adetlerini bilen ar
kadalar beraberimize alacam syledi. Eref Bey de.geliyor. Mntkalar
harita zerinde taksim dahi ettik, Sen benim muavinim olacaksn. Bu akam
Beikta'da Enver'in evinde toplanacaz. Gizli tut. Hi kimse bir ey bilmi
yor. Mahmut evket Paa ile Enver temas ediyor. Ali Fethi de Cezayir'e geecek.
Oradan deniz vastasyla ulatrme olanaklarm aratracak."
(31)
E n v e r ' i n evinde*on kii toplandk. Ali Fethi, Eref, Mmtaz, Sleyman
Askeri, stihkam Hamdi, v s ...

-68-

(32)
Enver konutu: "Aziz arkadalarm... Evvela unu arzedeym: Size
anlatacaklarmla, hibir makam ve ahs tahtie etmek hatrmdan gemez. Dev
letin vaziyeti hi de mit verici deildir. Bugn Eref Bey'le birlikte Har
biye Nazrna gittik. Bizimle Harbiye Nazr olarak deil de vatannn sel
metini can- gnlden isteyen ve bu uurda yakn mazide mtereken canmz
vermeye kararl mefkure arkada olarak konutu. Tabii fikir ve kararlarnda,
temsil ettii makamn salahiyet ve mesuliyet pay da vard. Bu sebeble, ben,
Mahmut evket Pa a'mn fikirlerini samimi ve devlet ve hkmet noktai nazarn
dan hakikate mutabk olarak kabul ettim. Zaten bugnlerde kendisinin, Harbiye
Nezaretinden istifasnn bile mmkn ve hatta mutasavver olduunu tahmin edi
yorum. Ordunun maddi ve manevi bnyesinin, talya ile resmi bir harbe girmesini,
maazallah devletin kati izmihlaline sebeb olacak bir felaket olarak tavsif
etti. Vicdanen ve mantken ben de yan fikirde olduumu ifade ettim. Fakat
ikimizde u moktada muta bite kaldk: Bir vatan paras, sellemehiissel m, hi bir
mukabil hareket olmadan dmana teslim edileaez. Bunun iin bizler, Ordunun
birer mensubu olarak, zerimize den vatan vazifesini ifa edeceiz, Trablus
Garb'i mahal 1 i menabii ile savunacaz. Harbiye Nezareti, orada vazifeli arka
dalar "mezun" addedecek. talya'ya kar "-esm sava ilan edilmesi bir emri
vaki olunca da, bizim hareketimiz resmen ve fiilen tannacak. Eer siyaseten
meselenin halli mmkn olursa, bizim imdiden yapacamz hareketin sorumlu
luu ahslarmza irca edilmi olacak. Harbiye Nazr, kararlarmzn ve ha
reketlerimin mahrem olmasnda zorunluluk olduunu aka belirtti. Devletin
zgrl ve varl adna zc olmakla beraber bu noktay da aka ifade
etti, ite arkadalar... ki saate yakn sren grmenizin sonucu bu... imdi
ltfen sizler grlerinizi syleyiniz.
Ali Fethi Mustafa Kemal... Sen daha evvel Trablus Garb'de bulunmutun,
fikrin ne?"
(35)
Mustafa Kemal: "Ben talyanlarn istila hareketinin kolaylkla, donan
malarnn at sahasn aacana kani deilim. Eer bizler zaman kaybetmeden,
yerli halk vatanlarm savunma konusunda maddeten ve manen tehiz edersek
dmann zellikle l ierlerine nfuzu hi de kolay olmaz."
(36) _ Eref Bey "En nemli ve temel dayanamz Msr'dr. Msr'n ise
harici siyasetinin tamamen ngiliz etkisi altnda olduu biliniyor. Bizim
Trablus Garb'e dorudan ya da gizli gidebilmemiz Msr'n taknaca tavra
baldr. Dier Arap lkelerinde bir hareketin ise, Trablus Garb'de elde ede
ceimiz sonularla yakndan ilgisi vardr: Eer baarl olursak, veya baar
olasl kuvvetle belirir de, insan ve malzeme eksiklii dolaysyla skntya
dersek, o zaman Arap lkelerinden fiili yardm baslar. (...) Asl sorun,
Msr'n ngiliz zorlamas ile fiilen durum almadan, gtrebileceklerimizi
gtrm olmaktr. Sonra, deniz yolundan da, talyan donanmasnn hakimiyetine
ramen, kk tekneler vastasyla yine faydalanmak da mmkndr."
Erefin nden gidip Msr'da rgt kurmas kararyla daldlar.
K U U B A I

1 N D A N

(87)
brahim Hakk Paa kabinesinin son gnleri idi, Enver Bey ve arka
dalar bir an evvel harekete gemek hazrlnda idiler. Elerinde be para
yoktu, ilerinde hibrii ahsi servet sahibi deildi, Eref Bey Salihli'deki
iftliindeki hayvanlardan bir ksmm satm, gidecek olanlarn zaruri mas
raflarna ayrmt... Enver Bey, Eref Beyi yanna alarak, ttihat ve Terakki
merkezine gitti. Dahiliye Nazr Talt Bey ve ittihat ve Terakki'nin Meclis
Grubu Reisi olan Halil (Mente) ile konutu. Onlardan hkmetin vaziyeti hak
knda ac hakikatleri dinledikten sonra dedi ki:
"Ksacas u... Siz, devlet olarak bir eyler yapamyacaksmz. Eer
Babfs-Alinin malm siyasetine de kalrsa, Trablus Garb'i eli kolu bal d
mana teslim etmek icap edecek (...) Ben ve arkadalarm sizler gibi dnm
yoruz. Bir vatan paras, ona bal olanlar hayatta nefes aldka elleri silah

69-

tuttuka ve atacak kurun da varsa hacalet iinde terkedi1emez. Biz Trablus

Garb' Trk Ordusunun eref ve haysiyet sahibi mensuplar olarak sonuna kadar
mdafaa edeceiz. Sizden de hkmet olarak beklediimiz bize mni ol m a m a m zdr."
(90)
Talat ve Halil Beyler engel yapmayacaklarm ancak hkmetin her an
devri 1ebi1eceini, dolaysyla ne yaplacaksa hemen yaplmas gerektiini
belirttiler. Neler istediklerini sordular, istekleri unlard:
(92)
1) ttihat ve Terakki Umumi Merkezinden bir kii, ounluk partisi adna,
giriimin baaryla sonulanmas iin nerekli nlemlere yardmc olacakt.
almalar son derece gizli olacandan Trablus Garb'e gideceklerin konulan
sadece bu kiiyle halledilecekti: Bu kiinin daha sonra Maarif Nazr olan
kr Bey olmasnda anlama oldu.
2) kr Beye Kara Kemal Bey yardm sr-ecekti: Kendisi nnn belirli
saatlerinde Karagmrk'teki evinde olacak, gidecek olanlarn adlar burada
kendisine verilecek* hangi kimlik ve takma adla gidecekleri burada belirlene
cekti.
*
3) Gidecek olanlarn verecekleri "aile beyannamesi" ne gre, resmi m a
alar burada istedikleri kimselere denecekti: Bunun iin ittihat ve Terakki
bir mutemet saptayacakt. Ayrca her gidene yol hazrl iin 50 altn veri
lecekti. Eer Harbiye Nezareti, gidenlerin maalarnn denmesinde saknca
grrse, bu para da ttihat ve Terakki'nin iane ve vardm faslndan denecekti.
4) ttihat ve Terakki ancak gitmesi kararlatrlm olanlarla megul
olacakt. Ar kalabalk deil, davay benimsemi az sayda insann yararl
olaca kans hakimdi.
(94)
Hkmetle ilgili ileri izleyecek kr Bey'e durum anlatldnda va
tann topraklarn dmana kar savunnamn bylesine nizli yaplmasn anla
yamadn syleyince Talat Bey srar etti:
Sonuna kadar bunun kiisel bir hareket olarak kabulnde byk yarar
var. nk hangi hkmet olursa olsun olaya bar masasnda are bulmas yap
labilecek tek eydir. Biz savunma sava da olsa balangta sava kabul et
memek durumundayz. Oraya giderek mahalli halk silahlandracak vatani grev
lerini yapacak olanlarn sorumluluu tamamen ahslarna ait ve snrl olacaktr.
Eer olaylar inallah hayal edemediimiz olumlu seyri izler de, hkmet olarak
ortaya kabilmemiz olana belirirse, o zaman, bu nlemlere tabii ki gerek
kalmaz. Fakat byle sonulara kadar TrablusGarb'e gitmi ve gidecek olanlarla
ne hkmet olarak ne de parti olarak ilgili deiliz.
(97)
Trablus Garb kadrosu iin isim saptanrken o gnlerde Harbiye Mektebin
den (Bakkal hadisesi) diye anlan olay nedeniyle tardedlen be gen zabit
namzedini (bir tefsir meselesi nedeniyle hakszla uradklar dncesiyle)
ilk kadroya ald:
Gazze'1i Cemal, Da rendel i smet, Sayda'11 Hilmi , Tiran'l Cevdet
Sinop'1u Dede Sami.
Enver Bey'e (Hamdi Bey) adna ve tccar hviyeti iinde bir pasaport
al indi.
(98)
Gidenlerin anlalmamas iin her nlem alnmt. Enver Bey'in hare
ketinden bir mddet sonra, kendisinin yeni tekil edilecek askeri birlikler
mevzusunu tetkik etmek zere Karadeniz mntkasna gittiine dair Tanin gaze
tesinde bir haber yaynland.
Enver Bey, hareketinden evvel yannda Ali Fethi, Mustafa Kemal Eref
Beyler olduu halde Mahmut evket Paa'y mesai saatinin dnda bir gece,
Harbiye Nezaretinde ziyaret etti.
Talat ve Halil Beylerle yaplan grmeden, kr Beye verilen vazi
felerden, bahsetmediler. Ksaca timada ayan arkadalarmz, halli zaruri
hususi mes'eleler'mizle megul olacaklar" dediler.

-70-

(99)
M.evket Paa, hkmetin aczini Italyamn tm limanlan kontrol altn
da tuttuunu tekrarlad. "Deil askeri malzemeyi, hatta Hilali-Ahmer'e ait mal
zemeyi bile Trablus Garb'e nakledecek bir tarafsz devlet bulacamza kani
deilim. Geride yapacamz tek ey, sizin kendi vicdan ve hissi vatanper
veriniz ile dndnz aredir."
(102)
Reat:

M.evket Paa Padiahla bu konuyu ak ak konutuunu anlatt. Sultan

"Paa... Eer Trablus-Garb1i talyanlarn istilasna terkedersek vata

nn dier ksmlarnn mevcudiyeti tehlikeye girer. Etrafnzda mahvmz is
teyen ve bu netice iin yzyllardr alan nasl zalim bir enber olduunu
bilirsiniz. Maazallah hepsi birden zerimize savlet ederler ve devlet perian
olur. Siz ordu ve donanmann basndasnz. Bana hakikati hibir eyi gizleme
den anlatnz."
(103)

Paann durumu tm aklyla anlatmasndan sonra Padiah yantlad:

"Btn bunlar hakikat olabilir. Fakat bizim ecdadmzn menkbeleri
arasnda zahiri imkanszlklara ramen elde edilmi muhteem zaferler de
vardr. Bu hadisat bize, asker evlatlarmn ayn besalet ve hamaset hassalarm
muhafaza edip etmediklerini gsterecektir. Benden ne isterseniz elimden geleni
yapmya hazrm. Yalym ve hastaym. Buna ramen Paa, samimiyetle sylyor
ve hatta ite irade ediyorum ki, benim hatt- harbe gitmem icap ediyorsa buna
da amadeyim."
B U L C A '

DAN

(104)
Ertesi akam Mustafa Kemal'le birlikte (Bulca) Eref Bey'in Beikta'ta
byk bir konak olan evine gittik. Orada bizimle birlikte Trablus Garb'e.
gidicek baz arkadalar grdk. Rsuhi (Cumhuriyet devrinde Atatrk'n baya
veri), Kskll Cemil, daha sonra Tekilt Mahsusa'da Eref Beye yardmc
olan Sleyman Askeri, daha sonra Enver Pa a 'm n bayaveri olan Mmtaz bey
ler orada idiler. Neler yapacamz konutuk.
(105)
ttihat ve Terakki'nin bizlere yapt yardm ben daha sonra, Trablusgarb'de Eref Bey'den rendim. lk kafileyi Enver Bey beraberine alacak
skenderiye'ye deniz yoluyla gidip Trablusgarb'e gtrmt. Asl byk ve
kalabalk grup, Eref Bey'le beraberdi; bu gidenlerin ahsiyetlerine ve
isimlerine, Trablusgarb'de ve daha sonra baardklar ilere dikkatinizi ekmek
isterim...
Trablusgarb'e yaplacak yardmn bir yolu da, Cezayir'den deniz y o
luyla gelecekti. Vaka talyaniar Trablus-Garb kylarm tamamenabluka et
milerdi amma, meskn olmayan kylara kk tonajl tekneciklerin yanamas
daima mmknd. Teebbsmzn Cezayir, Fas, Tunus gibi Trablusgarb'1 e yakn
alakas olan yerlerde alaka grmesi artt. Bu sebeple aramza bu alakay
temin edebilecek kimseleri aldk. Mesel, Cezayir'de byk bir nfuzu olan
Emir Abdlkadir'in olu Emir li Paa'y Eref Bey, kendisiyle beraber gel
meye ikna etmiti. Tunus'ta manevi hreti ok yaygn olan ve fazilet ve
takva dolu bir hayatn sahibi olan mehur eyh Salim erif El Tunus de
(109)
Eref Beyin heyetine dahil bulunuyordu. Ayrca sakland iin yoldan
geri evrilen sakall eref, Erkanharp Binbas Nuri (Conker) bayaver
Mmtaz Ahmet Rza beyin hemiresinin olu Sadi Bey (Sadi Gkeatam) bulunu
yordu. Eref Bey, skenderiye'de Mardini zade Feyzi Beyi, "sevkiyat memuru"
olarak brakt. Kati olarak bilmiyorum ama, Eref Beyin Msr iindeki serbes -

El

tisinden ve bize gsterilen kolaylktan anladma gres Hidiv ailesinin ve

Msr Mil yetilerinin vaziyetimizden haberleri vard.
(110)
Biz Mustafa Kemal'le skenderiyeye vardmzda hemen Eref Beyi
bumutuk. Mustafa Kemal Hal tccar idi s ben de yardmcs (....) Ancak
geceleri buluabi1iyorduk. skenderiye'de tehizat tamamlanm olanlar,
Eref Beyin salad delil" rehber'1 er vastasyla C'bub'a iletiliyorlar,
oradan Snusilerin vastasyla Trablus G a r b ' m sava olmas muhtemel ynak
larna vardn 1 iyorlar. Bingazi ve Havalisi Umum Kumandam unvanm alm
olan Enver Bey'in tens'b ettii blgelerde hizmete giriyorlard.
Biz de Mustafa Kemal'le beraber harakete hazrlanmtk k i M.Kemal
hastaland. Ayakta ve istirahat!e geecek basit bir hastalk olmad anla
lnca hastahaneye yatmas icap etti. Yunan hkmetinin yardmyla kurulan
hastahanede bir yer temin etti. Aslen Mil asi olan aanyadis isimli bir
doktorun ahsi alakasn da temin etti. Hastane defterine takma ad ve meslek
lerle kaytl idik. Kimliimizin aanyadis hari dierlerince bilinmediini
rahata syleyebilirim. Mustafa Kemal'in hastalnn tedavisi bir buuk ay
kadar srd. Bu mddet iinde Trablusgarb'e daha evvel kararlatrlm ahsiyetler ayn yoldan durmadan szyorlard. talyanlarn, Ingi!izler arac!yla Msr Hidivlii nezdindeki giriimleri netice vermiyordu. nk btn
slam aleminde giriilen mcedele iin manevi alaka balamt. Yer yer mi
tingler tertip ediliyordu.
Tedaviden sonra ayn yoldan Trablusgarbe ulatk.
(112)
ki ksma ayrlmt Trablusgarb ve Berka (Bingazi). M. Kemal Derne
mntka komutam idi. Karargah orada olduu iin ark ve Garp olarak iki ayr
nazari cenaha blnmt. Ayn El Mansur deresi, Derne ark ve Garp mntka
larnn hududu idi. Bende, Mustafa Kemal'in muavini idim.
Bizim emrimiz altnda muvazzaf kt'alar yoktu.'.. Yani s sizin anlaya
canz, kumandan vard am a, asker yoktu. Fakat Enver'in tekilatl ksa
zamanda msbet neticelerini vermeye balad. Blbl gibi Ar ap a mn her lehe
sini , Cam l Ezher Arabi Mderrislerinden daha gzel konuan Eref Bey, bir
doksanlk o muheyke! endam ile ve zerinde yerli halka itimad verecek kya
fetle, kabile kabile dolayor, onlar gruplar halinde cepheye sevkediyordu.
B i r d e iae ta! imatnamesi hazrlamt: Yemeleri,, imeleri kendilerine ait
olarak gnde iki kuru veri 1iyordu. Msr zenginleri, yz elli bin altn (!)
gndermilerdi. Eref Bey, kendi buluu ile mbarek kuvvetier= Kuvve-i mubareke a d m verdii bu kuvvetlerin" Umum Kumandam" idi. Onlarla uramas
grlecek eydi. Hi sknt ekmeden yerel koullara uyuyordu, daha sonra
Enver Paam n Bayaveri olan Mmtaz Bey Hassa3 Ali Bey (etinkaya) Ubeydat
kolu komutam idi!e r . Eref Bey, skenderiye'de Giritli otelci Mehmet Etendi'
yi temin etmi, Gazi Ahmet Muhtar pa a 'm n kkne ve bahesine verilen
(Nummsra Telate) yi ifre haline getirip, Babal i'nin M s ir tidviyeti nez(113) dindeki fevkalade komiserliini adeta Menzil Mfettii! T^atne
sokmutu. Gazi Ahmet Muhtar Pa a'mn vekilharc Abdatif Aa, skenderiye'
den yola kanlarn btn ihtiyalarm ve harlm salyordu. Eref B e y 1in
keyifli anlarnda "Devlet-i Erefiyyenin Hazne-i Hassa Nazr" dedii bu
fedakar ve cmert Aa, Paann hzinesinden bu yolda milyonlar harcad.
(114)
Yerli kuvvetleri elimizden geldii kadar hazrlamtk ki en byk
eksii hissettik; silahmz, cephanemiz yoktu. Hele ilatrnz hi yoktu. Ten
trdiyot bile bulamyorduk. Hepimiz nefer adrnda idik. Arpay kavuruyor,
tyor, ekmek yapyorduk. Bylecesi ne yoksulluk iinde idik... 13 Ocak
1912 gecesi bana (Bulca) Eref Bey dedi ki:
- Enver'den habersiz yarn bir baskn yapacaz.
- Hangi kuvveties dedim.
Anlatt: emrindeki Avakir kabilesini, mevcut btn silahlarla bir
baskna hazrlamt. Yerli halk arasnda savalk yetenei ile tannan bu

-72-

kabilenin seilmi be yz kadar mcahidi ile bir baskn yapacakt. Bu l

kanununa gre yaplacak bir gaz ve idi: Yani apul baskm... Ve Eref Bey,
elde edilecek ganimetlere fiyat bimiti: Tfekler mecidiye, mitralyzler
be altn ve kazara bir de top ele geirebilirse yirmi be altn...
(115)
Enver, Mustafa Kemal ve Ali Fethi'ye isittirirse devlet kurallar
ve disiplinden bahsedeceklerinden ii engelleyeceklerinden ekiniyordu.
Zannederim yanna Sleyman Askeri'yi, Kskll Cemili ve Mir Deli Fuad
Paann oullarndan Ha1 id 1i ald. Ertesi gece karanln basmas ile beraber
harekete geti. (...)
(116)
Sabahn ilk klar arasnda, bata Enver Bey olarak hepimiz "sava"
dan dnen Eref Beyi karlyorduk; ilk zaferi kazanmtk. Evet, bu baskna
rahata zafer denebilirdi. 1500 tfek, mermi sandklar, mitralyz, hatta
bu arada iki.ila sand ile konserve kutular bile ganimet arasnda idi. Ay
rca Eref Bey kendisi iin bir fotoraf makinesi, bir drbn bir albay peleri
ni ele geirmiti.
Buna Avakir Zaferi a d m verdik. Enver, Eref Bey'den baskm iin
rapor istedi. Bu rapor, btn cephe ve Kol Kumandanlarm n topluca bulunduk
lar harb meclisinde okundu, zerinde eletiriler yapld ve baz prensip karar
larna da varld. Diyebi1irmki bu ilkeler, btn Trablus-Garb savalarnn
devam ettii mddete uyguland.
(117)
Dman kuvveti bizim kuvvetimizin insan says bakmndan on misli idi.
Cephane, ara, malzeme teknik kudreti ise kyaslanamayacak orandayd. Bilgin
Markoni bile talyan ordusu iin telsiz istasyonlar kurmak zere Bingaziye
gelmiti.
(118)
te bugnlerde idi ki, Mustafa Kemal, bir saldrya karar verdi.
Cephe kumandanlarnn kendi blgeleri iinde saldrya geme yetkisi vard.
Dou cephesinin karsnda, talyadan yeni getirilmi olan tam teekkll
bir tmen bulunuyordu. Mestr (dikenli tellerden oluan) hatlar iinde mevzi
tutmu olan bu dman tmeninin arkasnda taze kuvvetler bulunduunu ve eer
biz saldrmazsak talyanlarn kaderlerini bir kere daha deneyeceklerini haber
almtk. Biz saldracaktk, Eref Bey de yerli kuvvetlerle bizim yanlarmz
koruyacakt. Hereyi hazrladk. Hedefimiz Kasr- Harun idi. Buras, zannederim
Kartacallar zamanndan kalma bir harabe idi, evreye hakim ve onu elinde
bulunduran tarafn, kar tarafn atelerine kar korumal bir savunma hatt
kurmas mmknd.
Eref Beyin yeri i kuvvetleri, sa ve sol cenahmz tam bir gvenlik
emberi iine almasndan sonra biz, saldrya getik. Daha sonra rendik ki,
dman aramza sokmay baard bir casusu vastasyla saldrmz haber alm
ve gerekten o gnk aralarmzla almas ve yarlmas g savunma nlemi
almt. Nitekim kuvvetlerimiz Kasr- Harun nne varnca iddetli bir atele
karlatk.Hemen mevzi tuttuk ve elimizdeki olanaklarla kars tarafn direncini
krmaya altk. Mustafa Kemal iin geri dnmek hemen hemen imkansz bir sonu
idi. Yanndaki az saydaki arkadalaryla svari hcumuna kalkt. Kendisini
durduramadm. Nitekim ksa sre sonra, ben ardc kuvvetlerle kalmtm ve o,
Kasr- Harun'un ilk basamaklar nne erimiti.
(121)
Boaz boaza bir boumadr balad. Bizimkilerin Kasr- Harun'un hara
beleri iine kadar varabildiklerini drbnle grnce, Eref Beye hemen haber

-73-

uurdum ve ben de menzil neferleri dahil saldrya katldm. Biz harabeler

iinde savaa devam ederken, Mustafa Kemal'in yanndaki az saydaki arkada
laryla Kasr Harun'un merkezini oluturan ve geni bir avlunun iinde kalan
merkez binasna kadar ilerledii ve buraya dald grld, te bu srada
gkyznde bir grlt duydum. ki talyan ua alaktan uuyor ve bizim
arkamza saldrarak bombalarn koyuveriyorlard. Bir Panikten korkuyordum.
Tam bu anda, taze bir dman kolunun ylan gibi kvrla kvrla cebri yr
yyle bize ilerlediini grdm. Ben ne bahasna olursa olsun, Mustafa Kemal'e
eriip zorunlu olarak geri ekilmeyi kabul ettirmek iin ileri atldm ki,
sa kanadmzdaki toz bulutu iinde bir kaynama olduunu ve bizimle bouan
dman saflar arasnda boluklarn belirdiini grdm. Gelenler Eref Beyin
svari kuvveti idi ve gz ap kapayncaya kadarlk sre iinde dmann sol
kanadna arpt. Karmzdakilerin bir ksm ile yeni gelenlerin bu tarafa
dnmek zorunda kalmalar bize biraz nefes aldrd. Mustafa Kemal'in bulunduu
merkes binas harabelerine vardmda onun yzn tannmaz halde buldum. Bir
elinde klnc vard, dier elinde mendili sa gzn kapatyordu. Yaraland
m zannettim. Hayr, yaral deildi, fakat harabeler arasnda yklan bir
stundan frlayan kireli bir ta paras iddetle gzne armt.
(122)
Snm kire olmasna ramen bir ksm gze girmiti. Eref bey byk
bir 6aar ile dmann arkasna sarkm ve yerlilerin kulaklar yrtan ba
rlar talyanlar dehete salarak dmanda gerileme alameti belirmiti.
M. Kemal "Hemen taarruza kalkn, dman geriliyor" diye seslendi.
talyanlar ekilmeye balamlard. Eref Beyin her tarafa kolaylkla
akabilen kuvvetleri dman yakndan izliyor, ar kayplara uratyordu.
Toplan borusunun tiz sesleri zerine Kasr- Harunun artk bizim
elimizde olan harabeleri iinde toplandmzda birbirimizi kutladk. Kayp
larmz talyan kayplarna gre ok azd. Yine birok cephane ele geirmitik.
Bu arada M. Kemal'in gzndeki ar gittike iddetleniyordu.
(59)
Trablusgarb'e giderken zerimizde, askerliimizi anlatacak hibir ia
ret yoktu. Sava srasnda giydiimiz elbiselerde er elbisesiydi.
Rtbelerimizi ve vazifelerimizi birbirimizin bilmesi kfi geliyordu.
Mustafa Kemal'in gzleri hastalanp Eref Bey'in temin ettii mtehasss Suri
yeli doktor Mnir Bey ve Doktor Hakk Beyin mterek kararyla tedavi iin bir
yabanc memlekete gitmesi art halini alnca, bunun, Bingazi Umum Kumandam
Enver Bey1e sylenmesi icap ediyordu. Eref Bey Enver Beyle konutu, Enver
Bey btn imkanlarn seferber edilmesini, para ve pasaport teminini Eref Beye
havale etti, kendisi de bizzat geldi, gemi olsun dedi ve hemen yola koyulma
mz istedi.
Btn bu gnlden ve samimi alaka arasnda, pasaportu temin edecek
olan Msrl Prens mer Tosun Paaya, takma meslek ve unvanlarmz iin tnektub
gnderilmesi icap ediyordu. (...)
Mustafa Kemal (Kendisi iin) dnmeden cevap verdi:
"Gazetecilii seerim."
(...... )
Ve ikimiz de, Viyana yolculuunda birer "gazeteci" idik. (Tek adam
kitabnda evket Sreyya Aydemir, gazete muhabiri erif Bey* diye kaydeder.)
K . U U B A

I 1 N DAN

(70)
M. Kemal'in gzleri Kasr- Harun savanda, harabenin kirele rl
duvarlarndan kan kesif toz bulutu iinde uzun zaman kalmann ve sa gze
zannederim bir kire parasnn girmesiyle zedelenmi ve hastalanmt. Son
gnlerde skenderiye'den Msrl Prens mer Tosun P a a 'm n ltfettii ila
sandndan kan asid borikle tedavimiz, hi de beklediimiz iyilemeyi
getirmemiti. Kendisi adrmda misafirdi. Ar balad zaman ne oturabil i
yor, ne yatabiliyordu. Ben de ok zgndm. Nihayet gbel getirebildiim
bir gz uzman Suriyeli doktor Mnir Bey'in bizim tek doktorumuz Hakk Beyle
birlikte yaptklar muayeni sonunda, Mustafa Kemal Beyin yetkili bir gz

-74-

uzmam tarafndan acele muayene ve tedavisi kararlat. Tandm AvusturyalI

Profesr Dr. W.Fox!u sylediim zaman ikisi de, kabul ettfler.
'M. Kernal nce kar kt:
- Eref Bey... Bu hayati devirde sizleri yalnz brakp nasl giderim?
Zaten ka kiiyiz? Gn getike vaziyetimiz dzeliyor, kuvvetleniyoruz. Benim
yerime gelecek arkada, bu neticeye varabilmek iin zaman kaybedecektir. Aca
ba bu doktorlarn arzay Dr. Fox'a bir rapor halinde bildirerek O'nuc neri
lerine gre ve verecei ilalarla tedavi olana yok mudur?
(71)

- Doktorlar baka are gremiyorlar.

- Bilmiyorum Eref Bey kardeim, dnnce sizleri ve bu topraklar
bulabilecek miyim?
- nallah.Gryorsun ki durumumuz gn getike dzeliyor. (...)
Gider sa!na kavuur, yine dnersin. Daha yapacak nice nice hizmetlerimiz
var.
M. Kemal'e Msr hududuna kadar kendi atm verdim. Maddi yardm
Msr'dan saladk. Yaveri Fehmi Beyin katlmasn da Enver Bey uygun grd.
Daha sonra kendisinden dinledim. Profesr Fox byk ilgi gstermi. Dier
gze sirayeti nledikten sonr mdahalesini yapm.
(130)
"Sava hududumuz denilebilir ki, tamamen belirlenmiti. talyaniar,
sahillere hakim idiler. Biz de o usuz bucaksz llere ve onun sahibi olduu
feyizli vahalara... Halk bizi seviyordu. Biz de onlar gzmz gibi koruyor
duk. imizdeki endie, gnn birinde davamz yarda brakmaya mecbur kalr
sak bu fedakr ve sadk insanlarn maruz kalacaklar elim durumdu. Artk
saldran talyaniar deil, bizdik. Mslman lkelerdeki heyecan arttka,
ngiltere, Msr'dan grdmz yardmlara aktan aa kars koyamyordu.
Dmandan uak dahi ele geirmitik. Bu, savan en garip cilveli olayla
rndan birisi olmu, uaklardan rkenhalka bu kanatl silahn yle
korku
lacak bir nesne olmadm anlatmak iin onlardan bir tanesine sahip olmak
zorunluu domutu. Sonunda mutlu bir rastlant sonucu onu da baardk.
(133) Daha sonra bizim ilk uak ehidimiz olan Sadk, karargahlarmz
bombardman eden talyan uaklarndan birisi alak mesafeden geerken mitralyzle pervanesini paralamay baarm, uak dmt. Bedevi kuvvetleri
toplam, talyan propagandasnn dimalara sald yersiz korkuyu bu
cansz kuun krk kanatlar zerinde isbat etmitik.
*
(134)
lk gnlerde yzmze bakmayanlar, zellikle stanbul'un sorumlu
siyasetileri, zaferler ve baarlar birbirini izledike iltifat ve sevgile
rini gndermek iin vesile arar olmulard. Yabanc misafirlerimiz de hi
eksik deildi. Bu arada bir Fransz gazetecisinin nktesini asla unutamam.
adrlarmz, silahlarmz hatta giyim kuamnz hep talyan mal idiler.
Buna dikkat eden Fransz gazetecisi sormutu:
- Siz talyamn mttefiki misiniz, yoksa onunla sava m ediyorsunuz?
nce anlayamadm. Sonra u cevab verdim:
- talya bizim evimize haber vermeden gelen ve istenmeyen bir misa
firdir. Eyalarn birlikte kullanyoruz.
(138)
Trablus Garb sava bizim hangi glere dayanabileceimizi hi bir
tereddte yer brakmadan isbatlad: Arabistan'daki ehir merkezi erinde ngil
tere ve Fransa'nn karlaryla sarho olan ve siyaseti meslek olarak benim
seyenlerin dndaki byk kitle, zellikle bedeviler, devletimize bal
idiler. Eer biz Trablus Garb'de yerlilerden grdmz ilgi ve ball her
tarafda greceimizi dnm ve nlemler alm olsaydk, emin olalm ki
Filistini, Suriye'yi Irak1 kaybetmezdik.
Trablus Garb savanda Msr bize, en cmert ekilde el uzatt. Hal
kn kalbi tmyle bizimle beraberdi. Snusiler bize inanarak kanlarm dktler.
Yemenliler bize ikram ettiler. Bizi gadre uram byk bir milletin ocuklar
olarak, kara gnlerimizde kar topraklarnn erefli savunucular saydlar.

-75-

(139) Enver Paa'mn.. Trablus Garb'ten ayrlrken gzelrinden yalar aktm

ahsen grdm. Bu elik yrekli adarn, bu ilkel hayat artlan iindeki masum
halkn., aralarna katldm z gndenberi, her trl fani menfaatlerini redde
derek bize nasl kucak atklarnn minnetini hayatmn sonuna kadar korudu.
(314)
Biz sylenti halinde, stanbul ile Roma arasnda bar grmelerinin
baladm duyuyorduk. Durumumuz ok mkemmeldi. Sava teebbs tamamen bi
zim elimizde idi. Taarruzlar sadece biz yapyorduk. talya'nn kylarda
reklenen iki yz bini akn ordusu, tel rglerinin arkasnda kafesteki ku
misali idi. Msrl milliyetiler imdi daha cesur, mslman alemi imdi daha
mitli ve kendisine gelmi, Trablus Garb halk irndi daha yeterli maddi manevi
koullar iinde idiler.
Ve biz artk, btn Garbi-Afrika'y iine alacak byk bir Trk-Arap
mparatorluu1nun projeleri zerine eilmitik: eyh Snusi'nir manevi varl
ile, Osmanl ehzade!erinedn deerli bir zatn hkmdarl altndaki bu devlet,
(315) Trklk iin dnya siyaseti bakmndan bir mesned olacakt. Hatta tahtta
kalmam olmas Merutiyetimiz iin bir felaket olan kymetli ahsiyet, Beinci
Sultan Muradn torunu ve Selahattin Efendi'nin olu Osman Fuat Efendi zerinde
fikir birliine bile varmtk. Nitekim daha sonra Birinci Cihan savann
iinde bile, bu dncemizi gerekletirme yolunda mkemmel sonular alm
Osman Fuad Efendiyi Trablus'a gndermi, zafer zerine zafer kazanm, talya'y
bu topraklardan srp karm ve mtareke felaketinden sonra, ancak ngilizlerin
zorlamas zerine Padiah Vahidddin hususi ferman ve emirlerle Osman Fuat Efendi
yi Trablus Garb'den stanbul'a getirtebilmiti.
Tarih 20 Ekim 1912 idi. Ben, karakollar tefti ediyordum. Dman saf
lar iinde bir kaynama vard. Fakat bu hareket, talyanlarn hi bir zaman
cesaret edemeyecekleri bir saldr iareti de deildi. Tam snr zerinde idim
ki, kar saflardaki hoparlr, bir dman temsilcisinin bize nemli bir nota
vereceini bildirdi ve gven iinde yanma gelmesi iin izin istedi. talyan
subaynn hudut karakollarmzdan setiim birine gelmesi yantm verdim.
Bir saat sonra, gzleri bal olan bir talyan Kurmay Binbas karmda idi.
Elinde bir s a n zarf vard. talyanlardan elde ettiimiz tellerle kurduumuz
telefon hatt ile Enver'e durumu bildirdim ve talyan subayn yanma alarak,
Cebel'i Ahdar (Yeilda) n eteklerinde Ayn Mansur'daki karargahmza getirdim.
talyan' Kumandanlk mlhak Kskll Cemil'in yanna brakap zerinde byk
yaz ile "Derne Umum Kumandanlna - Mahrem ve ok aceledir" kayd olan zarf
merak ve heyecanla atk:
(318) Bizim hkmetimiz, barn imzalandm, yani Trablus Garb ile Bingazi'
nin talyan!ara terkedildiini, bize, Italyanlar araclyla bildiriyordu.
Bunu Italyanlar srarla istemilerdi: nk bu emrin Msr zerinden teblii
en az 8-10 gn iinde olacak ve tm bir gvenle yaplamayacakt. Bab Ali'den
tebli edilen ve bir tarafnda yeni Sadrazam Gazi Ahmet Muhtar Paa'mn dier
tarafnda Harbiye Nazr vekili Hurit Paa'mn imzas bulunan teblide, tal
yan vastalarnn bizleri, "mreffeh ve tam bir huzur iinde stanbul'a getir
meye amade olduklar..." bildiriliyordu. talyan subaym iki muhafzla iade
ettikten sonra Enver'le kumandanlk makam olarak kullanlan adrna kapan
dk. ok nadir hallade soukkanllm kaybeden Enver adeta baryordu:
- Bu ne zelilane itir? Bu nasl hkmettir? Bu ne haysiyetsizliktir?
Bu halk bize inand, gvendi, m a l m mlkn, ka n m verdi. Biz onlara mukabil
ne vermiiz?.. Hii.. Yzyllardr ynetimimiz altndaki bu halka asar mrani'
ye ve medeniyet olarak ne yapmz? Anadolu'nun perian halini bilirmisiniz?
Bunlarn oralarla olan halini birletirerek, nas! berbat bir idarenin zebunu
olduumuzu artk anlayalm. smi ne olursa olsun, vatann btn beldelerini
bu halde brakan bir ynetimin milletin akl ve vicdannda yeri olur mu?
Buna ramen u kzgn kumlarda bu halkn malna kanna erefine, namusuna
dayanarak nasl baarlar saladk.
imdi biz bunlar nasl brakrz? Bu halde nasl baraknz?
(319)
0 talyanlardan elde ettiimiz Fiat marka spor otomobili ile Cabub'a
doru yola kt (eyh Snusi ile grmeye) gece, ben de btn hatlara amil
olarak

76 -

baskn eklinde iddetli bir saldrya kalktm Bar enlikleri iindeki

talyanlar gafil avlandlar...
Arkadalarmzn itinasz hepsi, yerlerini terketmeme kararnda
idiler: Onlar da Enver gibi dnyorlard. Bize gvenmi, inanm varlarm
yoklarm ortaya koymu bu insanlar kimlere brakp gidecektik?
Enver on konak ilerideki Cabub'da eyh Ahmed E erif El Snusi
ile uzun bir grme yaparak dnd.
(320)

eyh unlar ylemiti:

"Mukavemet bizim iin ne kadar sre hayrl ise o kadar dayanrz.
Fakat kaderin aresizlii ve daha kutsal ve acil sebepler sizi silah bandan
uzaklamak zorunda brakrsa, zlmeyiniz: Siz grevinizi, gelecek kuaklara
rnek olacak kadar mkemmel ve kusursuz yaptnz. 0 zaman biz kadere rza
gsteririz."
Enver bunlar anlatrken hibirimiz gzyalarmz tutamyorduk.
Kararlarmz hemen saptadk:
1) stanbul Hkmetinin imzalad bar reddediyorduk. Trablus Garb
ve Bingazi'yi savunmaya karar veriyorduk.
2) Hkmetin ald vergiyi zekt er' ad altnda toplayacak, bam
sz bir hkmetin esaslarm atacaktk. Bunun iin stanbul'dan tekilatlk
kabiliyet ve kudretine fazilet ve kymetine gvendiimiz sivil arkadalar
davet edecektik.
3) Eer Bab Ali bu kararlarmza kar bize ahsi meyyideler tevcih
edecek olursa, Osmanl devletinin vatandalndan istifa edecek, Trablus
Garb'de kurulacak yeni Trk devletinin vatandalar olacaktr.
(68)
Arabistan'da hibir rk ve kabile, bu blge halk kadar bize bal
deildir. Cesur, cefake, morlua dayanr, harb kudreti olan bu halk, btn
mdafaa boyunca asla ihanet etmedi. Sahilde yaayan ve ticaretle megul
mahdut sayda bir ka ailenin italyanlara yaknlk gstermesine mukabil, asl
halk kitlesi, harbin sonuna kadar canla, bala bizimle ayn safta dvt,
ma l m mlkn, kann seve seve verdi, daha sonra Birinci Dnya Harbinde
de yaknl ve sadakati grdk. Bata olan bir ka kiinin ar politikacalk
ve idare-i maslahalklar arasnda, halkn bu vefas, Envere ve Mustafa
Kemal'e, ehzade Osman Fuad efendi gibi ahlk, malmat, fazilet ve drstl
ile her tarafta sevilmi bir Osmanl ehzadesini Sultan Naibi yaparak, burada
mstakil bir Trk-Mslman devleti kurmay dndrecek kadar mit vermiti.
(322)
. Cihan savanda ittihatislm hareketi mparatorluun kurtulu
mitlerinden birisi olarak belirdii zaman, hatra gelen tek ana merkez Trablus
Garb oldu: Tekilat Mahsusa Reisi sfatyla tanzim ettiim bu hazrln maddi
imkan olarak, bir defa Bodrum'dan bir Alman denizalts ile Trablus Garb
sahillerine ktm ve 50 bin altn, eyh Ahmet E erif El Snusiye braktm.
Ayn miktar Tobruk'da eyh Yasin'e teslim ettim. eyh Yasini stanbul'a getir
terek oradaki hareketimizin planlar zerinde esasl hazrlklar da yapmtk.
Daha sonra Gazzeli Cemal Bey yine denizalt vastasyla eyh Snusi'ye Tekilat
Mahsusa'mn elli bin altnm daha gtrd.
(321)
Ben mahalli eyhlerde mlki ve idari hayat iin bir "Meveret Meclisi"
hazrlklar iinde idim ki, Enver'den ok acele bir davet aldm. Ordu Llebur
gaz nnde bozulmu dman stanbul kaplarna dayanmt.
"Bu mcerred manasyla bir askeri bozgun deildir. Eer d dur
durmazsak cihan zerindeki son bamsz Trk devleti de yklr gider...
Trabl us Garb'de bir uzvumuzu almaa al yorlard. imdi ise
dman, dorudan
doruya dimamza ve kalbimize yryor. Ben gideceim.
Size durumu gerek yzyle bildireceim. Giderken yine eyh Snusi'ye urayp

-77-

durumu aklayacam."
Enver gitti ve bize gerek duruBiu hemen bildirdi, bu bizim tahmin
ettiimizden de daha feciydi. Trablus Garb'den en son ayrlan ben oldum.
stanbul'a geldiimde dman atalca nlerindeydi.

-78HA L L

KUT

PAANIN

ANILARI

insan ku misali derler ya... Doru, daha iki hafta evvel ben
Selnikte idim. Trabulus harbi balamt, talyanlar anszn oraya sal
drmlard. Trabulus ufuklarnda birdenbire beliren Italyan donanmas
bu mdafaasz kylara asker karm, sahili inal etmilerdi.
Bizim hatamz da yok delildi. Trabulusucarb ,kos koca bir kralla
bile yetin artacak Genilikte olan bu ktay her taarruzdan masum sayyorduk.
Gnn birinde oradaki askeri frkamz terhis etmi ve yerine kuvvet gn
dermemitik. ite zaten yllardan beri gzleri olan bu kt'aya talyanlar,
frsat onnn aeldiini hesap ederek byle saldrmlard. Bu haberi aln
ca hep mtessir olduk. Gzlerimiz Trabulusugarba evrildi. Ben ^akendonya'da
ete sava yanyordum. Tam o srada bana da emir verdiler: Trabulusnarba
gi deceksin!
Yz elli altn harcrah verdiler, yz lira da ittihat ve Terakki mer
kezi umumisinden gnderildi. Ve ben naralar ebime k o y d u m antam elime
aldm ktm yol a .
Bana: - Parise nideceksin, oradan Marsilyaya, Marsilyadan Tunusa ge
eceksin ve karadan hududu geip Trabulusa gireceksin.' Demilerdi.
Paris'te, ktmz istasyonun karsnda Hotel Terminus st. Lazare'a
indim. Parisi bilmezdim. Bir ehir haritas aldm, ilk bulutuum zat, it
tihat ve Terakki1nin kurucularndan ve ileri gelenlerinden Rahmi Bey'di
(sonra zmir Vali si).
Rahmi Bey bana iyi haberler vermedi:
Halil bana yardma geldiysen iyi ettin. Ama Trablus'a gitmek isti
yorsan, yol kapaldr. 45-50 Trk zabiti Tunus'a kadar gittiler. Fakat
Fransz hkmeti bu arkadalarn hepsini geri evirdi. Bugn bu arkadala
rn hepsi burada akn vaziyettedirler. Ne yanacaklarm bilmiyorlar.
Bekleiyorlar".
Rahmi ile bir lokale nittik. Hem yedik itik. Hem dertletik. Benim
en zerinde durduum, bu zabitlerin niin Trablus'a geemedikleri idi.
Niin burada bekleiyorlard. Yoksa Paris ve Fransz kzlar onlarn ayak
larm m balamlard?
Rahmi Bey vazifesinin, Fransz Gazetelerinde Trkiye lehine oropogandalar yapmaya almak ve Trablus'a gizli yollardan, gizli ellerle cephane
ndermek olduunu sylyordu. Paris'te biriken subaylarn ise, hep temiz,
azimli ve Trablusta arpmaktan baka birey dnmeyen genler oldunu an
lalyordu. Fakat Tunus'taki Fransz makamlarnn duvar m a artlyorlard.
Ben buna bir are bulmalydm.
Rahmi ile birlikte, yzba Ali, Erzurumlu Dada Salim, general Abdlkerim daha birok zabit ve kiikzabitlerimiz Paristeydi.
Sefire gre durum syledi:
"Trkiye ile talya arasndaki bir harp halinde, Fransa tarafsz
kalmak zorundayd. Ama Fransa, kendi bana ve silahsz seyahat eden, Trklere amani olmak yetkisinde deildi. Sefir. Franszlar nezdinde protestolarda
bulunuyor, ama bundan bir sonu alamyordu".
"Ben Paa'dan elimde bulunan ve Selanik'ten Halil Muzaffer adna aldm
Pasaportun vize edilmesini istedim. Talihimi deneyecektim. Bu muamele arasn
da Rahmi Beye yardm ediyordum. Trkiye lehine bir makale yazmak iin Main
gazetesi 10 bin ve Tanos gazetesi 2.000 frank istiyorlard. (500 altn ve
200 altn). Fakat bu gazeteler de birer makale nerettikten sonra, talyan
larn daha ok nara verdiklerini aka ileri srerek, istedikleri paray
3-5-10 misline kardlar."

Trablus'a kaak cephane evki teebbslerinde ise, kaaklarn ele

bas olarak karmza, Paris'teki Emniyet iler-i Genel Mdr kt!
Hatta bizi evine ararak, nazik ikramlar arasnda bizimle derin bir nazar
la girdi. Salonun kaos yannda uzun bir mzrak ve zerinde klfl bir

-79-

bir kitap vard. Pazarl koyulatrmak iin dkt diller arasnda unlar
da vard:
- Ben Arap nesi indenim. Bu mzrak ecdadmdan kalmt. Bu klfn iin
deki de .kutsal Kurandr.
,
_
Bu adamn rengi esmer ve salar kvrck olduuna gore szleri doru
olabilirdi: Ama bu eski dindalk, bizim aramzdaki pazarl hi etkilemi
yordu! Ve u da olduki, bu adam Trablus'a birtek fiek yollamad halde*
o gece arada bizden, nemli bir avans altn olarak ald... zetle Trablus
iimizs buralarda pek parlak grnmyordu.
Paris yolunda, daha baka arkadalar da vard.
- Yegne kar yol Msr'dr. Binaeneleyp buradan ceri dnelim Msr'a
gidelim, oradan Trabulusa geelim diyorlard,
0 srada, bilmem nasl oldu, bana bir fikir geldi:
- sterseniz, Tunus yolunu bir de ben tecrbe edeyim bakalm, belki
bir aresini bulur da u yolu aabiliriz, dedim.
Ve dnyordum; erkn harbiye mektebinde iken bize Devletler hukuku
okutmulard. Orada bir Cenevre konvansiyonu vard. Buna nazaran iki dev
let birbirlerile muharib olsa, bunlardan birine mensup olan her hangi biri
tek olmak ve stnde askeri alamet ve silah bulunmamak artile her bitaraf
memleketten serbeste geebilir. Ona hic kimse mani olamaz.
Bu madde sarihti. Ve ben pekala.bundan istifade edebilirdim, bu, benim
hakkmd. Franszlar bu kadar ak, bu derece aikar bir hakk imkan yok
red ve inkar edemezler...
Ben byle dnrken sefir bay Rfat'ta yle diyordu:
- Tunus'ta ok Trk var. Hatta Tunus Beyi bile aslen Trktr. Fakat
bunlar zamanla Araplamalardr. te bunlarn arasnda, hatta Franszlam
olanlar m e y a mn da bile hala Trk!ere, bize kar byk bir muhabbet
ve hrmet besliyenler ve bu hislerini aa vurmak iin fedakrla kadar
gidenler az deildir. Hele bir kumandan Selloti vardr ki..."
Bu isim telffuz edilir edilmez hafzamda bir hatra canland, ben
bu ismi ilk defa iitmiyordum, onu bana uzun uzun anlatanlar, methedenler
olmutu...
Sefire sordum:
- Bu zatn adresini biliyor musunuz?.. Bilmiyordu.
te bu fena... Yani Tunus bir kazan, ben bir kepe, iin yoksa tek
bir isimle arayp dur...
Ne olursa olsun tecrbe edeceim, dedim, ya Franszlar hakkmz ka
bul ederek yol verirler, olmazsa kumandan Seloti'yi o da olmazsa bir ba
kasn bulurum. Her halde bu yolu amaa alacam.
Pasaportum, evrakm muntazamd. Yalnz pasaportumda adm (Halit Muzaf
fer) olarak yazl idi. bu da byk bir yalan deildi. nk asl adm Halil
Haliddir. htiyaten sade (Hal id) ini aldm, sonuna bir de Muzaffer taktm,
oldu Halid Muzaffer. Eh, harbe giden bir gen zabitin zafer istemesi de ok
grlmemeli...
antam aldm, atladm tirene... Buralarda adama bakan bile yok Marsilyadan da vapura bindim9 oradan aldm Macarca gazeteleri kardm,
kuruldum bir ezlonga, okumaa baladn. Macarca bilmiyorum, fakat ne are...
Kendime yeni bir hviyet vermem lazmd. Bir Ingilize, Almana, Araba filan
benzemiyordum, en iyisi macar olaym, dedim. Okuyormuum gibi Macarca gaze
teyi dikkatli dikakatli szyordum.
Mmkn olduu kadar nazardikkati celbetmamek iin de sk sk kamarama
kapanyor, gzden uzak bulunuyordum.
Macarlk tasladm sralarda bir Macar karma kbta merhaba dese,
bir anda foyam meydana kabilirdi, Allahtan byle bir muzib peyda olmad.
Vapurda en canm skan nokta, kimse ile konuamamak idi. Bir dilsiz
gibi kalmtm. Konuan, glen, akalaan insanlar grdke zlyordum.
Nihayet kazasz belasz Tumsa vardk.

-80-

Rhtma ktm. Kalabala kartm, kardaki gmrk binasna doru

yryordum, birden karma bir polis kt:
- Affedersiniz, dedi, bu vapurla gelen Trk Msy siz misiniz?
Polisle aka olmaz. Adama hayr desem. Ya, pasaportuna bakaym deyi
verirse?.. ster istemez:
- _Evet benim! dedim.
__
_
... ___
- "DTTcle, dedi, ltfen biraz gel ini z, Komiser sizi grmek istiyor!
Hayrdr inallah!
Fransz polisi ile ilk karlamam ite budur.
Yrdk , bereket versin uzakta deilmi... Eski zabta memurlarndan,
babacan, kalendermereb bir komiser, damdan der gibi:
- Siz Trksnz ve zabitsiniz deil mi? diye sormaz m?
yle kendimi topladm, gayet souk kanl bir tavrla:
- Evet, dedim, Trkm... Bunu, demin beni karlayan memurunuza da syle
dim. Zabit olup olmadma gelince, bunu sormak, zannedersem sizin salhiyeti
niz dahilinde deildir. Elimdeki pasaportum muntazamdr. Tek bama seyahat
ediyorum. Benden, baka ne istiyorsunuz?
Adamcaz, bakt ki makul sylyorum. Hafife glmseyerek;
- Doru... Pekl, buyurunuz! dedi.
Geni bir oh!., ekerek sokaa frladm.
Tunus sokaklar... Tramvaylar, arabalar, otomobiller, nidib qelenler,
bir hareket ve al veritir gidiyor. Simdi ben nereye gidecektim? burada ,
tandm, bildiim tek kii yoktu. Hemen aklma bir fikir gledi, komiserin
yanna dndm;
- Tunus'a ilk defa geliyorum, burann yabanc siyim, bana ltfen bir otel
tavsiye eder misiniz? dedim.
Bu suretle komiserin phelerini de mmkn olduu kadar bertaraf etmi
oluyordum, yleya, onun, tavsiye edecei bir yere inersem, bu ehirde ortadan
kaybolmak, izimi kaybetmek istemediimi gstermi olmuyormuydum? Komiser:
- Hayhay, dedi, size iyi bir otel tavsiye edeyim, Port d Fransda Otel
Frans vardr. Orada rahat edersiniz.
Komisere teekkr ederek, tekrar sokaa frladm.
Bu otel hakikaten fena deildi. Otelci de iman, irin bir Fransz
madam.
Odam grdkten sonra madama yanatm:
- Sen aklaban bir kadncaza benziyorsun... Tam aradm tipsin. ok
memnun oldum. Senden rica etsem bilmem reddeder misin? Bana Tunus'un gezi
lecek yerlerini yle bir tarif eder misin? Malmya bakarm, nezin tozmak
isterim...
Kadn, memnun bir tavrla, kr ptr, bana, Tunus'un belli bal bar
larm, kafeantanlarm, gazino ve lokantalarm, nerelerde kadn bulabi
leceimi, nerelerde, nasl elenebileceimi, heosini birer birer, uzun uzun
anlatt.
0, anlatt, ben de dinledim, amma, aklmda bir ey kald m sanrsnz?
Zaten maksadm, kendimi, hovarda, zevkine dkn bir adam olarak tant
makt.
Caddede bir aa bir yukar dolamaa baladm. Deniz kenarndaki b
yk kahvede baktm, bir sr yerli oturuyor.
- Hah... te bunlar bizden, dedim ve o tarafa doru yrdm. Kahveye
girdim. Syle bir bakndm. Uzun pskUll, alvarl, oalabykl, geni yzl,
tatl bakl birini g2me kestirdim. Bu kabaday tavrl, iri yar Tunus'
luya yaklatm, teklifsizce y a m n a oturdum:
- Selmnaleykm!..
- Ve aleykmsselm!

-81-

- Eh1en ve sehlen!
~ Ehlen ve sehlen ve merhaba!
Ya sonra?.. Eyvah alt taraf gelmiyor... Btn Arapam bundan ibareti
Mektepte okuduumuz Arapalar hatrlamak iin boyuna
yoruyorum,
nafile... 0 anda aklma; (Kulhvallah ahad...) dan baka bir ey gelmiyor...
Tunus'lu gzlerimin iine bakyor* bana bakyor, elimdeki apkaya ba
kyor, azmn iine bakyor,,. Ben sylemek iin kvranyorum, ne diyeyim.,
nasl syliyeyim? Birden dilimin ucuna geldi ve ahadet parmamla kendisini
gstererek sordum:
- Sen mslman?
Baile de iaret ederek:
- Elhamdlillah... dedi.
Bu sefer kendimi gstererek, bam edim:
- Elhamdllh ben de mslman... dedik.
Ve yine sustum. Artk btn Arapam sarfedilmi bitmiti. Kafamn
iinde bin bir fikir a l k a m b duruyordu. Dilsizlik ne fena ey'.
Makedonyada ekiya takiplerinde al imi, pimitik. Gece gndz, saat
lerle yol yrmee, ala, uykusuzlua, her eye mtehammidik, buradan
hududa kadar a ve susuz da yryebil irdim. Cebimde param da vard. Fakat
bir yol gsteren bulmak lazmd, mrmde ilk defa ayak bastm bir toprakta,
Allahn usuz bucaksz lnde tek bama nasl yol bulabilirdim? Bahusus
Araba da bilmiyordum.
imdi, ite ilk admda, dil bilmediim iin duraklamstm. Ben byle
dnr, zlrken, yanmza gen bir yerli geldi. Karmdaki palabykl
eki dostum, ona Arapa bireyler syledi, gen de, gzel bir franszca ile
bana sordu:
- S i z Franszca bilir misiniz?
Hay Allah raz olsun... bunu Hzrm gnderdi?
- Tab biliyorum, buyurun oturun!
Delikanl yanma oturdu, beni dinlemee balad:
- Ben trkm, dedim, buraya yeni geldim, bir aile dostumuz var. Onu
aryorum.
- Ho geldiniz, safa geldiniz, kimdir dostunuz?
-Kumandan Selloti!
ki si de balarm salladlar:
- Evet, bilyoruz.
Ve baladlar bana onun yerini tarif etmee... Filn meydan, falan
sokak, ke, bucak, dkkan, han, hamam... yi amma ben bunlar bilmiyordum,
oteli bile yani iz bama bulamazdm.
Delikanl - ben sizi gtrrm, dedi, yalnz beraber gitmiyelim,
imdi ben kahveden karm, biraz sonra da siz karsnz, ileride tramvay
duranda dururum. Tramvay gelince ben hemen binerim, siz de tramvay kal
karken atlarsnz. Ben nde, siz arkada. Bana dikkat edersiniz, ben tranvaydan indikten sonra siz bir mddet tramvayda kalrsnz, sonra atlarsnz,
ve beni takip edersiniz. Dedii gibi yaot k.
Tramvaydan indikten sonra o nde ben hayli arkada, daldk, Tunus'un
eski mahallelerine...
Yeni tunus ne kadar Avrupai ise, es fi:i Tunus'da okadar harab... Dar
sokaklar, bozuk kaldrmlar, bask evler, kemerler, camiler, trbeler...
0 gitti ben gittim, o gitti ben gittim.
Bir kmaz sokaka sapt, bir kapnn nnde durdu, kap alnca;
- ite, buras, dedi, Kumandan Sellotiye ne diye haber gndereyim?
Artk doruyu sylemek lazmd:
- Bir Trk zabiti sizi grmek istiyor deyiniz!
Delikanl hayretle kark bir memnuniyetle yzme bakyor, ben de
glmsyordum.
- Buyurunuz!
Ak sal, ak bykl babayiit bir adamn karsna ktk.
Tunus'ta olduumu unutsam mtekait eski bir Trk Generalinin kar
snda sanacam kendimi.
Bu Araplam Trk beni gller yzle, sevinle kar 1ad, Fakat yazk

-82-

ki o da Trke bilmiyordu.
Franszca konuuyoruz. Ona maksadm anlattm, dikkatle dinliyordu.
Onunla uzun uzadya derdletik. Beni yemee alakoydu..Neticede u karar ver
dik:
Ben ertesi gn Fransz r e z i d a m m -umum valisini- ziyaret edeceim.
Trablusa gemek istediimi syliyecek ve izin istiyeceim. Verirse ne al.
Vermezse bana bir yol gsteren bulacaklar, buradan onunla beraberkap
Trabulusa gideceim.
Onlardan ayrlrken aklma geldi dedim ki:
- Yarn rezidam deil, evvel Tunus Beyini greyim, ondan izin iste
yeyim, daha iyi deil mi?
Kumandan Selioti gld:
- Tunus Beyi sizi kabul edemez bile, onun ad vardr, ite okadar. Bou
bouna zahmet etmeyiniz.
Garib bir hisle ben fikrimde srar ettim.
- Pekl, istediinizi yapnz, dediim gibi beyhude yorulmu olacaksdedi.
Ertesi sabah ilk iim bu oldu: Tunus Beyinin sarayna gittim, husus
kalem mdrn buldum:
- Bir Trk seyyahym, Beyi grmek istiyorum, dedim.
Adamcaz ses karmadan gitti, biraz sonra u cevapla avdet etti:
- Ltfen Rezidam grnz!
Israr ettim:
- Bir kere Beyi greyim, kendisine hrmetim vardr, maksadm ziya
rettir.
dakika sonra Beyden ayni cevab getirdi:
- Rezidam grnz ltfen...
Artk daha fazla srarn manas olamazd.
Rezidanlk dairesinde karma kan Fransz memura sokuldum:
- Fransa'dan geldim, Trkm, Trablusa
istiyorum.
Memur gitti Rezidam grd, gelince bana sordu:
- Zabit misiniz?
Kzdm amma, belli etmedim, btn soukkanllm toplayarak;
- Ayn suali dn rhtmdaki komiser de sordu. Buna ne lzum var? Zabitim
veya deilim, u anda bir seyyahm. Fransa, Trkiye ile harb halinde deil ki bu
uali soruyorsunuz. Bitaraf bir toprakta deil miyim? biraz evvel Beyi ziyaret
etmek istedim, korktu galiba... Beni buraya gnderdi. Ondan izin alacaktm, ol
mad, imdi sizden msaade istiyorum.
Fransz memur; Bir dakika.., dedi, ve yanmdan uzaklat.
Avdet ettii zaman tavr deimiti, daha nazik, daha mltefit ve sa
mimi grnyordu :
- Rezidan size selm ediyor, tabi seyahatte serbetsiniz ancak, biz
b urada hududa kadar msaade vermee mezunuz. Hudut zerinde asker mntka
kumandanl var. Oraya gider, kumandan ile temas edersiniz ve hududu gemek
msaadesini ondan alrsnz.
Bu cevab hite fena deildi. Demek ki hududa kadar, hi olmazsa, im
diki halde, bu kadar olsun yol ald.
- Pekl, teekkr ederim, dedim.
Biraz sonra elime mhrl bir kat tututurdular ve hayrl seyahatler
temenni ederek bana yol gsterdiler.
Akam olunca dnk yoldamla bulutuk. Beni evvelki tertiple kumandan
Sellotiye gtrd. Vaziyeti ona olduu gibi anlattm. Onlar da her ihtimale
kar hazrlanmlar, Elli altna bir otomobil hazrm... Mehur kaak
lardan ve ele avuca smaz takmndan Mehmed Ali ismindeki adam da hzrm...
Her ey hazrm. Zaten onlara sylemitim, param var, bu hususta ekinmeyin,
demitim. Bu iler tamam olunca, kumandan Selloti yanma geldi;
- Yalnz, dedi benim de senden bir ricam var.
Buyrun?
- Burada senden ok evvel gelmi iki Trk zabiti var. Franszlar se
yahatlerine msaade etmediler, onlar da saklandlar, bekliyorlar, ite sen
den rica ediyorum, bu iki vatandam da al beraber gtr.

-83-

tki Trk zabitini bu gurbet elinde yalnz brakamazdm. Fakat benim

de vaziyetim emin deildi. Bilhassa, ben (tek) seyahat etmekle hududta
davay kazanabilecimi hesabediyordum.
Solletiye su cevab verdim:
- Peki yalnz bir artm var. B,u iki Trk zabiti ile tanm olmyaaz.
Ne ben onlar tanyacam, ne onlar beni tamyacaklar.Srf otomobil parasm
aramzda taksim etmek iin birlikte seyahat ediyormuuz gibi hareket edeceiz.
Kumandan Selloti bu fikrimi muvafk buldu.
Tesadfn ne garib cilvelere vardr: Ertesi gn, tam hareket edecei
miz srada karma kim ksa beenirsiniz? Eski Trablusgarb kumandan ve va
lisi Mir Receb (Paann) olu deerli svari zabitlerimizden Bay Ekrem...
Bir de Seyfettin Gastrof adnda galiba asl Lehli stanbul'dan gelen bir zat.
Tunus topraklar, kilometrelerle, tekerleklerimizin altnda kayp
gidiyor. Hava kararrken ktmz bu yolu gn aarrken bitireceiz. ofr
sznde durmak, bu etin seyahati bir gecenin karanl iinde bitirmek iin
elinden geleni yapyor.
ofrn yannda da. muavin vaziyetinde, Tunus'un meur kaaklarndan
ve ele avuca smyan takmndan Mehmed Ali oturuyor. Bu Mehmed Ali icabnda,
eer otomobili brakmak mecburiyeti hasl olursa, bize lde yol gsterecek,
klavuzluk edecekti. Onu ben, Tunus'da bilhassa aram, g hal ile bulmu
ve yanma almtm.
Bay Ekrem ve Seyfettin ile arkadalmz Tunus'da, otomobile binerken
balamt. Vaka Bay Ekremle eskiden tanmtm, silah arkada idik. Bay
Seyfettin'in de ismini iidirdim. stanbul'da, bilhassa Ittihad ve Terakki
mahafilinde ondan bahsedenler vard. Tunus gibi, ana vatana binlerce kilo
metre uzakta, bir akam st karma kan bu iki arkadala, yazk ki arka
dalk bile edemeyecektik. Franszlara kar, biz teker teker seyahat eden
kii idik, birbirimizi ancak bu otomobilin kapsnda tanmtk.
Ekrem ve Seyfettin benden bir hayli zaman evvel Tunus'a gelmiler, Fransz
larn yol vermemeleri zerine orada yeni bir frsat kollamak iin kalmlard,
onlardan evvel Tunus'a gelip de Trabulusgarb'a geemiyen, Farise geri dnen
baka trklerde vard, Onlar da imdi Paris'de bekiiyorlard.
Paris'ten hareket ettiimden beri bamdan geenleri imdi dnemi
yorum bile.
Aklm fikrim, sr'atle yaklamakta olduumuz hududu ap Trablus
toprana bir an evvel ayak atabilmekte...
Tunus'taki Fransz valisi bana hududa kadar msaade vermiti:
- Hududu gemek iin orada bulunan askeri mntka kumandanndan msa
ade a l m a m z lazmdr. Msaade vermezse geri dnersiniz! demiti.
imde bu endie vard, Onun iin askeri mntka kumandanna grnmeden
hududa varmak ve hava aarrken Tunustan kp Trablusu grmek icabediyordu.
ofre, elli altn otomobil kirasndan baka, be altn da bahi vadediimin
sebebi de bu idi.
Huduttaki kumandan bizden evvel bu yolla gelmi olan arkadalar geri
evirmi, tunus'tan tek Trk'n Trablus'a gemesine izin vermemiti. Dediim
gibi mesele ona grnmeden hududu aabilmekte idi. Otomobilin iinde hi
birimiz konumuyorduk. Sr'atle gidiimiz iime ferahTk veriyordu. Gecenin
son saatlerinde idik, n e r e d e ise ortalk aaracakt, vakit zayi etmemek iin,
ofre, yaklap yaklamadmz bile sormuyordum. Mtevekki 1 keme bzl
m oturuyordum.
Otomobil birden, byk bir garajn nnde durdu ve ofr bize dnerek:
- Buras Fonmednin. Benzinimiz bitti, bir para duracaz, dedi.

-84-

Fakat o zaman benzin almak imdiki gibi iki dakikalk bir i deildi.
Biz de otomobilden indik, kardaki kahveye girdik, kahvaltya baladk.
Fonmednin, uykusundan yava yava uyanyordu. Tam ortalk aard ve biz
kahvaltmz bitirdiimiz anda, karmza bir Fransz inzibat avuu geldi:
- Sizi dedi, kumandan istiyor!
Birden ardk, fakat ben derhal kendimi topladm, sordum:
- Ne kumandam?
- Askeri mntka kumandam!
Eyvah! Kortkuumuz bamza m gelmiti? Nasl oldu da tam, katmz
adamn byle kucana dvermitik. Sonra bu kumandan bizim buraya geldii
mizin nasl farkna varmt? Bir an ofrmzn bizi aldattndan, casusluk
ettiinden phelendim. Ancak i, unu bunu dnmekte deildi. Kumandann
huzuruna kmaktan baka aremiz yoktu. nzibat avuuna:
- Buradan geri dnmek yok. Hele tela ve heyecan hi yok... sterseniz
ii bana brakn, isterseniz kendi banza hareket edin. Yalnz rica ederim
kumandanla mklemeyi ben idare edeyim!
Kumandann dairesine doru giderken dnyordum: u ana kadar Fransz1 ardan, zabit olduumu gizlemitim, kendime bir Trk seyyah ss vermitim.
Fakat bu, hep (sivil) Franszlara kar byle olmutu. Esasen ilk karlaa
cam Fransz askeri, biraz sonra greceim bu kumandand. Ondan da hviyetimi
gizi iyeyim mi?
Fazla dnmee vakit kalmad. Geldik, dediler. Bizi derhal kumandann
yanna kardlar: Palabykl, kaln kal, ak sal, krmz yzl, tm
eski Fransz generalleri tipinde bir kumandan. Karsnda dimdik durdum,
askerce bir selm verdim.
- Kimsiniz siz? Dedi.
Sorguya ekilmi bir zabit gibi, teker teker cevab verdim:
- 15.inci kolordu zabtamndan avc taburu kolaas Halil! Ordumdan
aldm emir zerine Trablusgarb frkai askerisine iltihak etmek zere gei
yorum. Emir buyurmasaydmz dahi sizi ziyarete gelecektim. nzibat avuunun
daveti bu ziyareti tacil etti, arz hrmet ederim generalim!
- Trknz denil mi?
- Evet generalim!
- Zabit olduunuzu da sylyorsunuz.
- Evet generalim!
General, bize pek ac geleceini bildii, son szn, kararm bir
trl azndan karmak istemiyormu gibi, bir mddet dndkten, masasnn
zerinde sabit bir noktaya dalgn dalgn bir hayli baktktan, uzun uzun tereddd ettikten sonra:
- 0 halde... dedi.
Bir lhze durdu, bu eski, babacan, pikin askerin iinde, ruhunda u
anda etin bir mcadele vard, bu gzlerinden belli oluyordu, duruu, bak,
dn, her hal ve tavr bunu gsteriyordu.
- 0 halde, gidemezsiniz, Tunus'a dneceksiniz!
Biz, lm cezasna arplm mahkumlar gibi, bu ar hkm, sakin,
hi kprdamadan dinledik.
Demek hakikaten yol kapal idi. Paris'e, Paris'ten Marsilyaya, oradan
Tunus'a ve Tunus'tan da buraya kadar geldikten sonra ve tam ooh... kurtulduk,
demee hazrlanrken, kapnn eiinde alakonmak ve ters yz geri evrilmek...
Fakat bilmem neden, midim krlmamt, Generalin bu kat1i emrine
ramen ben gene nikbindim. Kendi kendime; "ler sarpa saryor Halil efendi,
iler sarpa saryor amma mid kesilmiyecek... Dn ki bir askersin!" diyordum.
Generale askerce bir selam verdim:
- Bastne Generalim, dedim.
Generalin benimle ii bitmiti. Bu sefer yanmda duran bay Seyfettine
hitab etti:
- Siz kimsiniz?
- Ben natralize Franszm!
Ve beride duran svari bay Ekremi iaret ederek:

-85-

- Ya bu?
Bay Ekrem yerine, atlgan bir hareketle bay Seyfettin cevab verdi:
- O da benim arkadamdr!
Generale dikkat ediyordum, onlara, bana bakt gibi bakmyordu. Bel
liydi ki sade benden phe ediyor, bana ehemmiyet veriyordu. Bunun da sebebi
gayet basit; ben ona aka Trk ve asker olduumu itiraf etmitim, okadar
da deil (Aldm emir zerine Trabulusugarpte, yeni frkama iltihak etmek
zre gittiimi) de sylemitim.
General gene onlara sordu:
- Tccar msnz?
- Evet.
Odada ses seda kesildi. Demek davay kaybeden bendim. Generala birer
selam daha verdik, yanndan ktk. Kapnn nnde, arkadalara:
- siz gidin, ben bir para daha burada kalacam, dedim.
Ve arkadalar uzaklatktan iki dakika sonra Generalin kapsn vurdum.
Sert emreden bir asker sesi:
- Gir!
htiyar kumandan beni yine karsnda grnce, hi sesini karmadan
yzme bakt, ylece durdu.
- Generalim, diye sze baladm, aldm bir emir zerine Trablusgarba
giderken, ikinci bir emirle buradan geri dnyorum. Bu emir sizin emrinizdir.
Ve emir emirdir, dneceim. Yalnz size veda ederken iki if sz sylememe
msaade buyurunuz. Biz TUm ocukluumuzdan beri askeri mektebi erde okuruz.
Buralarda en ok okuduumuz kitablar da Franszcadr. "Tu Seras Soldafy
okumam trk zabiti yoktur, diyebilirim. Hatta yine iddia edebilirim ki
hepimiz bu kitab ok sevmiizdir. Bir Fransz zabiti ne gibi evsaf kalbiye
ile yetimise, bir Trk zabiti de ayn hissiyattadr. Vatan sevmek, feda
karlk, alicenablk, merdlik, bir kelime ile askerlik... Hep ayn yoldayz*
Bey sylerken, general mamasnn banda oturmu ne doru eilmi,
beni dikkatla, sessizce dinliyordu.
- Generalim, diye devam ettim, Fransa'nn bir toprak paras dman
istilasna urasa ve burada Fransz ordusunun bir kt'as tek bana, saldran
dmanla boumak mecburiyetinde kalsa... Ve tam o srada bir Fransz zabiti,
o vatan parasnn ve tehlikede kalan ordu arkadalarnn imdadna komak
istese de, karsna bir Alman generali ksa:
- Ey Fransz genci, seni istilada olan vatanna ve tehlikede bulunan
vatandalarna yardma gitmekten menediyorum, dese, sorarm size generalim,
bu gen Fransz zabiti, bu Alman generalini nasl grr, ona kar kalbinde
neler duyar?
Yine durdum, Generale bu szlerimin arlm tartabilecek vakti
verdikten, szlerimin iine iyice sinmesini bekledikten sonra, cevap verme
sine meydan brakmadan devam ettim:
- Askerim, bu sebeble emrinize icabet borcumdur generalim.' Ancak
beni mazur grnz, nk bu elimde deil, u anda o gen Frasz zabitinin
yerindeyim ben. Ve Fransz zabitinin bu Alman generaline kar duyduu hissi
aynen iinde duyarak, size yle itaat ediyorum!
Sustum.
Generale bakyordum.
Adamcaz birdenbire mosmor oldu. Sinirli bir hareketle koltuundan
kalkt, bir aa bir yukar dolamaa balad. Okum hedefine isabet etmiti.
Karmdaki ihtiyar kumandam, bu eski hudud bekisini en ince, en hassas yerin
den vurmutum.
Sert admlar altnda deme sarslyordu.
Birden durdu, bana dnd, masknn karsndaki sandalyeyi iaret
ederek:
-- Oturunuz! Dedi.
Kendisi de yerine gedi, otur;u, zile bast, ieriye giren avua
emretti:
- tki konyak!
"Halil efendi iler dzeliyor .. dedim kendi kendime, iler dzeliyor...
Allah vere de yeni bir aksilik kman. Yoksa yol grnd hani..."
Generalin verdii sigarann dumanm savurur ve gelen konyaklar

-86-

yudumlarken, o byk bir frtnadan sonra birdenbire durulmu bir deniz gibi
yumuayan yeil gzlerini gzlerime evirerek;
- Serbestsin, dedi, istediin anda Trablusa doru hareket edebilirsin!
Bana'bu mjdeyi verirken bizzat kendisinin de ne kadar ferahlad,
nasl sevindii o kadar belli idi ki...
- Buradan, doru Fontatavine gideceksin, diye devam etti. Yol msadesi
oradan Dehibata kadar da otomobil ile gidebilirsiniz. Oras bizim son hudud
noktamzdr. Daha ileriye araba yolu yoktur. Ya atla veya deve,, ile yahud
yaya olarak hududu geersiniz!
- Teekkr ederim generalim!
Telefonu eline ald;
- Allo... Trk erkanharp zabitlerinden Kolaas Hal i 1!i gnderiyorum.
Merkezlere malumat veriniz. Hakknda her trl yardm ve kolaylk gsterile
cektir. Selametle hududu getiini de bana bildireceksiniz!"
0 anda nasldn? diye elbette sormazsnz bana. Gzlerime, kulaklarma
inanamyordum. Sevincimden ocuklar gibi barmak istiyordum.
- Yol ald... Yolun ak olsun Halil efendi! imde bu ses vard. Bu
sevinle mardm galiba, generala dedim ki:
- Ltfunuza tekrar tekrar teekkr ederim generalim. Ancak sizden bir
baka ricam var, bilmem ki ltufkarlnz, uluvvu cenabnz suiistimal m
ediyorum. Ancak u anda, Pariste, benim gibi yol beki iyen otuz krk kadar
Trk zabiti var. Tunus'taki sivil memurlar onlara mani olmular, buraya kadar
gelememilerdir. Kalblerinde ayni yurd ak, vazife sevgisi olan bu arkada
larm tahmin ve tasavvur edemiyeceiniz kadar mahzun ve muztaribtirler.
Msaadediniz onlar da buraya teker teker, benim gibi gelsinlera hududu
gesinler, vazifelerinin bana gitsinler.'
General, bir lahze bile tereddd etmedi:
- Hayhay... Gelebilirler, yalnz Tunus'taki sivil memurlara sivil
memurlara zabit olduklarndan bahsetmesinler. Buraya, benim yanma geldikleri
zaman da asker olduklarm saklamasnlar.. dedi.
- Teekkr ederim Generalim.
Ve artk yz buldukya.. Kendimi tutamadm:
- Bir son istirhamm var, imdi urackta onlara bir mektup yazabilirmiyim?
- Buyurunuz,, yaznz!
nme koyduu kada, Paris elimize hitaben oradaki bekleyen arkada
lara haber verilmek zere icah eden eyleri yazdm. Eminim ki bu mektubumu
aldktan sonra arkadalar birer birer Tunus yolunu tutacaklar ve buradan
hududa, Trablusgarbe rahata geeceklerdir.
Mektubum ksa, sarihti. Zarf, kapadktan sonra generala uzattm:
- Bu mektubumu postahaneye gndermek lutfunda bulunur musunuz genra1 ra?
- Peki dedi.
Zavall adam, iyi adam o kadar yumuam, o kadar uysal olmutu ki,
ben onun bu fazla misafirperveri iinden utanmaa balamtm.
- Fazla m mardm? Diye kendi kendime sruyordum, fakat baka arem
de yoktu. Kendim kurtulduktan sonra arkada kalan arkadalar dnmemezlik
edebil irmiydim?Buhusus onlara szde vermitim.
imden gelen bir arzu ile, teekkrler ederek generala veda ettim.
Ve hemen ogn otomobile atladk. Belki aklnza gel ir, ya bay Ekrem ve Seyfettin
dersiniz. Onlar zaten beni bekiiyorlarm, Artk i bu ekli aldktan sonra
endie edecek bir nokta kalmamt. Hep beraber haraket ediyorduk. Ge kald
mz iin iin o akam hududa varamadk.
Giderken yolda rastgeldiimiz bir Fransz svari zabiti atndan indi,
ve a t m seyisine brakarak, gayet nazik bir tavrla kendisini otomobilimize
almamz rica etti.
Otomobil icat edildii gnden beri bu yol grlen ilk otomobil bizimki
idi. Gen zabit belki buralarda ilk defa otombil grd iin bu arzusunu

-87-

yenemeriti.
Onu da yanmza aldk. Hava karard zaman, bu zabitin mensub olduu
karakola varmtk.
- Bu gece bana misafir olun, yarn sabah erkenden yola karsnz:'
Teklifinde bulundu, zaten yorgunduk, bu teklifi memnuniyetle kabul
ettik, o gece Fransz zabiti, karakolunda bize mkellef bir ziyafet verdi,
tatl tatl konutuk, gltk ve sabahleyin yola revan olduk. Oehibat Fraszlarn son hudut noktalarnn bulunduu yerdi, bir blk merkezi idi. Buradaki
yzba da bize ampanyalar ikram etti, yemekler yedirdi... Artk Tunus top
rann son noktasnda idik.
Otomobile veda ediyorduk, attan inib eee biniyorduk yani. Asl garibi
o ana kadar ofrmzn hangi milletten olduunu merak etmediim halde, birden
iimde bir merak uyand, ona sordum:
- Sen Fransz msn?
- Hayr talyan!
Birden durakladm.
nk biz, Tunus'un ekseriyetle talyanlarla meskun olan imaldeki
sahil ksmn, yol daha ksa olduu hade,sarf orada italyanlardan mklat
grmyelim diye brakm, aalara inmi, bu yoldan gelmitik. nk bizden
evvel gel en ve geri dnen arkadalar o yolu takip ettikleri iin mklata
maruz kalmlard. Ve imdi, garib deil mi, bizi buraya kadar koa koa
getiren, talyanlarla dgmee gtren de bir italyand. 0, o esnada ne
dnyordu, bilmem, fakat ben, gayri ihtiyari glmsemitim.
ofre elle altnm, be altn da bahiini verdim.
Artk geni bir nefes alabilirdim...
Birka gn evvel, Pariste: - Yol kapal, gidenler geri dnyorlar,
diyen Paris elimiz Rfat gzlerimin nne geldi.
0 da, btn oradaki arkadalarm da mektubumu alnca kimbilir me kadar
sevineceklerdi.
imdi atla deve arasnda idik. Ben evvela deveye bineyim dedim. Merak
bu ya... Hem bundan sonra artk deve ile ho geinmek lazmd. Biraz bindim,
sarsntsna dayanamadm, yrmee baladm. Dehi battan Nal uta alt saatte
vardk.
Nalut bizim bir kaza merkezimizdi. Burada i.nn'nn akrabasndan doktor
Rafet isminde bir kaymakammz vard. Orada ok i grmt. Bu daha ilk bakta
grlyordu. Biz bir taraftan yurdumuza kavumann, bir yandan da ilk merhalede
byle iyi ve temiz bir sima ile- karlamann sevinci iinde idik.
Nalut'dan Aziziyeye gidecektim. Mmkn olduu kadar abuk yol hazr
lmz bitirdik ve yola revan olduk.
nmzde yle bir harb vard ki, bu Trkn bana bir ok defalar gel
dii gibi, harb fenni denilen ilmin kabul edebilecei nesnelerden deildi.
Asrn en mkemmel silahlar ile mcehhez, kalabalk, paras bol, hi
bir noksan bulunmyan bir dmana, biz yine, sade azmimiz, cesaretimiz, kah
ramanlmz vesebatmzla mukabele edecektik. Ne yalan syliyeyim; bunlar
da uzun uzadya dnmyordum, nk bunlara da ne zaraandanberi almtk.
imdi btn dncem bir an evvel Aziziyeye, frka kararghna vasl olmakt.
Atla sekiz gnlk bir seyahatten sonra, Aziziyeye vasl oldum. Burada
kumandan, miralay bay Ne'et ve erkn harb reisT~de binba bay Fethi idi."
Bu kymetli arkadalar Itafyanlara kar cebhe- almlard, Fakat yukarda da sylediim gibi bu cebheler arasndaki fark, kuvvet fark akln al
mayaca bir ekilde idi.
Bay Fethi vaziyeti bana uzun uzadya anlattktan sonra sordu:
- Ne dnyorsun?
- Ne dneceim dedim, mukavemet edeceiz, baka yaplacak bir i
varm?
Ve bir hayli vaziyeti grtkten sonra, bana:
- Lebda (Humus)a gider misin? Dediler ve ilve ettiler:
- Aziziyenin doksan kilometrekadar arknda, sahildedir. Orada talyan
larn bir frkalar ile iki (Berzaliyeri) alaylar var. Yani yuvarlak hesapla

15 bin kii.
Ben diniiyordum;
- Tabi talyanlarn, karadaki bu kuvvetlerini himaye eden donanmalarm
da hesaba koymak lazmdr.
Nihayet sordum:
- Ya bizim kuvvetimiz?
Fethi, birdenbire cesaretimi krmak istemiyormu ve (onu hi sorma)
der gibi manl baktktan sonra yavaa syledi.
- Orada 35 askerimiz var. 300 kadar da yerli gnll!..
Kafamda kck bir hesab yapmaa bile lzum yoktu Mkemmelen silah
lanm, her trl vesaite malik vearkasnda koskoca donanmas bulunan on be
bin kiilik bir dman kuvvetine kar 35 askerle mukavemet etmek!.. te
btn hesab bundan ibaretti,
Ya para, dedim, para var m?
- Hayr.. Henz para da yok!
- Silah, mhimmat?
- Gayrikafi...
- Top?
- Orada tek topumuz bile yok!
0 gece rahat bir uyku uyudum, ve ertesi sabah erkenden kumandasn ele
alacam Lebda'daki 35 neferimize kavumak zere yola ktm.
Filhakika Lebda'da 300 kadar yerli gnll vard. Fakat orada bilhassa
bir mlkiye kaymakam bay efik vard ki, onu imdi, burada hrmet ve minnetle
yadetmek isterim. Bu, mkemmel bir adamd. Beni yerlilere takdim etti ve ken
disi mlk ilerle uramaa balad. Simdi o mutasarrf mevkiinde, ben de
mntaka ve tabur kumandam vaziyetinde idim. 35 neferin artrlmas imkn
yoktu.Trablusgarba ana vatandan asker getirtebilmek imkn kalmamt. Fakat
az bir zamanda 300 yeri i gnlly biz 4000 e karmann yolunu bulduk.
Evvel unu syliyeyim ki Trablusgarb halk kahraman ve temizdir. 0
halk arasnda geirdiim gnlerin iyi hatrasn ilnihaye unutamam.
Vatanlar taaruza urayan bu mert ve asl insanlar etrafmza toplan
mlard. Ancak bu halk ne ile silahlandrabilirdik? Silah yoktu.
Bereket versin bunun aresini bize, yine bizzat talyanlar buldular.
Karmzdaki talyanlar sk sk huru hareketi yapmaa baladlar. Bu klar
onlara pek bahalya maloluyordu, her birinden sonra meydanda yzlerle talyan
ls kalyordu. te biz bunlarn silahlarm ve cephanelerini alyor ve
Araplar teslih ediyorduk.
Bu sayede, dediim gibi gnll says 300 den 4000 ne kt.
talyanlar 15, 16 bin askerleri ile, toplar, donanmalar, tel rgleri
ile olduklar yerde duruyorlard.
Bizim, bu tel rglerini kesecek makaslarmz bile yoktu!
Buna ramen icabettike biz de atlyor, saildnyorduk. Fakat bilhassa
mdafaa vaziyetinde kalyorduk.
Yerliler, bir avu askerimizin atee atlmasna bir trl raz olmuyorlar
- Trk askerini harbe sokma, onlar senin yannda kalsnlar, onlar bizim
bayraktarmzdr yazk, eksilmesinler... Biz harbe gidelim, talyanlarla, biz
boualm, eer biz geri dnersek, ozaman askerimiz bizi vursun! diyorlard.
Burada tam iki sene harbet.tik.
imdi size, bu iki uzun y'iln bin bir vak'a ile dolu gnlerini uzun
uzadya saymyaym. Kahramanlklarla dolu olan bu iki senede, artk tarihin
mal olmutur.
Trk askerde Trablusgarb'r,e de, her yerde olduu gibi merte, kahramanca
insanca ve akln* mantn kabul edemiyecei bir bliyklk ve fedakrlkla
harbetmitir.
Kurunu dmann topu mermilerinden salayacaktk, i byle yryordu:
Be on Arap bir tepede grnerek ve arada bir saldr hazrlanyormu,

-89-

ynak yaplyormu hissini verdikten sonra hemen bir yerlere saklanyor

lard. Ama dmann Kara ve gemi topular derhal atee balyorlard. Ate
bazan uzun zaman devam ediyordu. Nihayet dman kar taraf mahvettiini zan
nedip atei kesince, hemen kurun toplama ii balyordu. Patlayan ve
paralanan top mermilerinden etrafa yayyan misketleri toplamak bir sanat
haline geldi. Bunlarn bir okkasn evvel bir Franka satn almaya baladk.
Ama sonra fiyatlar dt ve nihayet bir deve yk Kurun misketi bir Frank'a
vermeye baladlar. Bu toplanan misketleri eritip kaak barutla ve toplanan
fiek kovanlar ile ln adr imalathanelerinde mermi haline getiriyorlard.
Kapsl ise Tunus'tan hatta posta kolileri ile bile getirtebiliyorduk. Dman
cephesinden tel rg almak iini ise Homs blgesinin, hepsini de affettiim
eski sulu ve ekiyalar en gzel baaryorlard. Benim onlara salayabildiim
5-10 makasla her gece, istediimiz kadar tel rg toplayabiliyorduk. Bu arada
kar taraftan esir alma ileri de ayr ve hatta krl bir sanat haline geldi.
Hlasa garip bir sava ereyan ediyordu. Kalabalk, msellah zengin, fakat
sava binemsemeyen bir dmanla; a plak, silahsz, fakat sava benimseyen
ve bunu bir vatan sava sayan insanlarn bu mcadelesi, iki sere kadar srd.
Bu savatan bende ok yiitin simalar, hala canl hatralar eklinde yaar.
Mesel Abdlkerim, Abdlhannk gibi.
Bu arada yabanc msafirlerde kabul ediyordum. L Illustration adl
Fransz dergisinin yazarlarndan Reymond ile yal bir Ingiliz Parlamento
yesi bunlardandr. Reymond'un yollad eitli resimlerimiz o zaman bu
dergide kt. ngiliz mebusunun merak ise uydu:
- Arada nispet kabul etmeyen kuvvetlerle, burada nasl dgtnz
grmek ve lkeme bildirmek iin geldim. Bunu merak ettiimden bu zahmetli
geziye katlandm, diyordu.
Ben bu zatn merakm, ho bir gsteri ile de girdermeye altm.
Karmzda talyaniar bir zamandr bir kule ina ediyorlard. Elimde, patla
mam talyan uak bombalarndan derlenmi 50 kilo kadar trotil vard. Onu
ve gerekli fitilleri, mehur ekiya Ahmet 01 Annal'e verdim. Bir gece ve biz
misafirimizle adrnzn nnde yemeimizi yiyip onun getirdii viskileride
ierken, kar tarafta bir patlama oldu. Misafirimizle kotuk. Ona o gn gs
terdiim ve bu yerinden yok olacak dediim kule gerekten artk yerinde yoktu.
Halbuki arada tel rgler de vard.
Ama bir sre sonra talyaniar doumuzda Msrata'y asker kardlar
talyaniar buraya bir tUmen piyade ve bir tugay svari karmlard. Onlara
kar toplayabildiimiz Arap gnllleri ise 500 kiiyi amyordu. Dorusu
etin ve tehlikeli gnler geirdik. Ama burada da garip sahneler geti.
Buradadr ki, hurmalklar iinde ve bir dman saldrsnda Arap mcahitlerin
tfeklerinide atarak baklar, hanerlerle dman zerine atllarm ve
byle bir sava tr bilmeyen dmann, silahlarm brakarak hurmalklar
arasnda dalm, kam yakndan seyrettim. Kendimi bir Ortaa baazlamasnda buluyor gibi hissettim. 0 gn elimize 800 tfek ve bol cephane
geti. Bunun neticesinde bu cephede mevcudumuz 1500' buldu ve bu kuvvetin
bana Msrata'l olan Temen Hasan' kumandan atadm. Ondan sonra Msrata'da
alan cepheler arasnda katld.
Sadece orda geen son gnlerimizden biraz bahsedeyim:
Trablusgarb seferinin sonuna yaklamtk. Fakat talyanlarla sulh
masasna otururken (malub) olmadmz, orada kuvvetli olduumuzu gstermemiz
lazm geliyordu.
Br gn Azziyede bulunan Neet ve Fethi beyler beni makine basna
armlard.
- Mtareke yaklat, diyorlard, mtareke olunca artk hi bir hareket
gsterebilmemize imkan kalmaz
Ondan evvel bir ey yapabilir misiniz?

-90-

Bu, (birey) olanca kuvvetimizle bir taaruzdu. Fakat bu taarruzda

behemehal muvaffak olmamz lazmd. Elbette 35 asker ve drt bin gnll
ile, donanmasna dayanm, tel rgleri arkasnda bekliyen toplu tfekli
onbe bin talyan askerini denize atacak deildik.
Bizim yapacamz taarruz, nihayet, burada, talyanlar ilerletmiyecek
bir kuvvete malik olduumuzu gstermekten ibaretti. Arkadalara telgraf
banda u cevab verdim -Burada canl olduumuzu gstermek lazmsa bir
taarruz yapabilirim. Neye mal olursa olsun bunu yapabilecek bir vaziyetteyim.
Ve bir anda, byle bir taarruz iin muhta olduum en mhim silah akl
ma geldi. Siz bu silah en tahmin edersiniz?
Top mu?
0, yoktu ve bulunmas imkan da mevcut deildi. Ne kadar dnseniz
aklnza gelemez:
- Tel rglerini kesmek iin makasm yok, bana makas gnderiniz, dedim.
biz, Trablusgarbte, bilhassa benim cephede makasszlktan mklat
ekiyorduk. Dikenli telleri el ile koparamzdk ya! Bir aralk bir are bulduk:
talyanlarn attklar saf#P**el konvanlarndan makas yapmann yolunu rendik
ama, bu makaslar telleri keserken ok ses karyordu, bu sesi Italyanlar duyu
yorlar, derhal atee balyorlard.
Frkakararghndar istediim makaslar gelince, evvela bunlarn nasl
kullanlacam gnlllere rettim.
Ve taarruzdan bir gece evvel bu makaslarla icabeden noktalarda tel rg
lerini sessizce kestik.
Taarruz gecesi de bu kesilen paralar kancalarla ektik, kendimize yol
atk
lk saf iin maruf kabadaylar, babayiitleri setim...
Gecenin birinde talyanlara, hi ummadklar bir anda saldrdk.
talyanlarn arasna girdik.
Ben, gn aarmadan karanlktan istifade ederek, kesilen telrglerile
alm olan geitlerden avdet edilmesi iin emir vermitim.
Fakat zafer nesvesile kendinden geen gnlller emri unutmular, elle
rindeki maltz baklar ile saa sola saldrmlar, ancak ortalk aarrken
akllar balarna gelmi5 fakat ozaman da i iten gemiti. nk aydnlkta
hedeflerini bulan ve gren tepelerdeki talyan bataryalar ve zrhllar mthi
bir atee balamlard.
Bu taarruzda biz 1200 zayiat verdik.
Emrimi dinleyip te vakit ve zamannda avdet etselerdi, zannediyorum ki
krk elli zayiatla iin iinden kardk.
Ne olursa olsun italyanlara byk bir darbe vurmutuk. Lamlar, telrgleri, toplar, mitralyzleri, zrhllar olan bir dmana, biz adeta
ekmek biaile hcm etmitik. Italyanlar bu hcumun kymetini anlamyacak
kadar bilgisiz asker deillerdir.
Bu hucumda ele geirdiimiz bir talyan alay bayra, imdi askeri mze
mizde o gnlerin canl bir hatras gibi durur.
Bu ii byle fazla zayiatla bitiriimiz elbette beni mteessir^etti.
Bu teessrm duyan Sirt Belediye reisinden aldm telgraf ise bir anda
btn kuvvetimi btn canllm bana yeniden verdi. Belediye reisi bana, tel
grafnda yle diyordu: "Son taarruzdaki zayiattan kalbi kumandanilerinln rencide
olduunu haber aldk. Bin mcahd yzer fienkle yola karld. Mteessir
olmaynz, bunlar ehit oluncaya kadar ikinci bin de yetiecektir ve mcahidinin
arkas kelmiyecektir. Shhat ve muvaffakiyetlerinizi dileriz. Takdir Allahndr.
Filhakika bu mcahitler ok gemeden yetitiler.
30
yasm sryordum. Gen ve metanetli bir insandm. Ama bu telgraf
alnca kendimi tutamadm, Gzlerimden yalar boand. Evet taktir Allahnd.
Ama Trablus'ta deri Trlerle, Trablus Araplar da baka trl insanlard.
VeTrablus Harbinde bu insanlar, Allahn dahi hayran olaca mucizeler yarattlar.

1912 Senesi 20 Ekimin d e 5 karmzdaki talyan Cephe Kumandanndan ald

m bir mektupta, Trkiye ve talya Hkmetleri arasnda Bar anlamalarna
varld ve iki taraf ilgilendiren sorunlar konumak zere bir Subaylar he
yetini gnderecei ve bu heyetin, benim tayin edeceim murahhaslarla ne zaman
ve nerede tehlikesizce buluabilecekleri soruluyordu.
Atekes ve bar haberini bana Trablus'daki Tmen kumandanl da
dorulad. Gerekli talimat da verdi. talyan Homs cephesi kumandam ile temas
edecek ve alnacak tertiplere gre* cephemdeki Trklerle, mcahitlerden baz
lar gelmek isteyenleri alacak ve talyanlarn Homs'ta verecekleri bir gemiye
ykleyerek Trablus'a nakledilecektim. Oradan ve Trablus'ta toplanacak olan
Tmen birliklerini de beraber alarak, gene talyanlarn verecekleri vapurla
Anavatana nakledecektim. Bu nakil ve seyir halindeki Tmen akamnn Kumandam
da ben olacaktm.
Ksaca 362 yldanberi Osmanl bayra dalgalanan hu lkeyi, bu kesimde
dmana ie>ketmek bana dyordu. Demek bu topraklarda son OsmanlIlar biz olu
yorduk.
Biitn bu olup bitenlerden kim sorunluydu? Sorumlu elbette biz deildik.
Kald ki biz yani Afrikada ve bir avu kaldmz halde son Trkler, yenil
memi tikde. Ama bizden evvelkilerden ne almtk ki? Bu
bykl
nde bir harabe* bir enkaz yn. Mesel u son Osmanl Afrikasnda Be bin
milyon kilometre kare yer kaplayan ama eski Ro ma'mn lm mermer ekilleri,
mermer harabeleri hala ayakta olan bu lkeye, son imparatorluun, hele bu im
paratorluun son Padiahnn, Hrriyetiler iin kulland o zindanlardan
baka ne vermitik?.,.
talyan komutanna oraya bizzat geleceimi bildirdim, yle de oldu.
Homs'a girdim. 15. Tmen kumandan general Marki ile karlatm, bana gsterilen
nezakete ramen durum hazindi. lk tertipleri alp karargahma dndm ve
hele Homs1tan ayrlma
vakti geldii zaman* durumumuz daha da hazin oldu.
Evvel Araplar kendilerini brakp gittiimiz iin bize krliyorlard. Dier
taraftan talyan uaklarnn Balkan harbinin gidii hakknda her gn binlerce
attklar Ajans haberleri hepimizi zntnn en sol kademelerine srklyordu.
Balkanlarda Trk ordusu dpedz panik ve dal iindeydi.
Yeenim Enver Bingazi Cepheleri kumandanyd. Ama onunla temasmz
yoktu. Aramzda bin kilometreye varan byk ller, byk mesafeler vard.
Devlet iin kurduu ve kurduumuz hlyalarn ykl kimbilir onu da ne hal
lere drm olacakt. Ksacas b.vk buhranlar iindeydim.
Mcahitlerin ilemi aylklarm demeden gidemezdim. Fakat elimde
param yoktu. 4000 bin altn kadar lazmd. Trablus'tan Neet Paa'dan getirttik.
Herkesin hesabm kestim. Sonra ayrlk fasl balad. Ellerinden gelse Araplardan kimse bizden ayrlmazd. Biz de onlar brakmak istemezdik. Ama anlayl
davrandlar. Gelmek isteyenleri de beraber alarak Trablus'a gittik. Oradan da
Trk birliklerini alp Akdenize aldk. 3-4 gnlk bir yolculuktan sonra
Hayfa'ya yanatk. Yolculukta 2 talyan zrhls da bize elik etti.
Bunlardan birinde, talyan Kralnn akrabas olan bir Mareal vard,
yemekler masasnda talya ordusu hakknda ne dndm sordu. Arada beliren
samimi ilikilere gvenerek fikrimi aka syledim:
- Subaylarnzla vnebilirsiniz. Grevlerini -yaptklarna ahit oldum.
Erlerinizi vmek iin m;;.alesef bir frsat bulamadm. Yksek komuta heyetine
gelince, zannediyorum ki bunu da yeniden tekil etmek lazmdr.
Mareal sessi;:e dinledi ve benden komuta heyeti zerindeki grlerimi
aklamam istedi:
- Marealim! s:z Trabusa byk bir donanma himayesinde, tm tehizat!
kolordu kardnz. /\ma bunlar dattnz. Eer bu kuvvetler benim emrinde

-92-

olayd, onlar bir tek noktaya karr ve orada iyice yerletikten sonra, kara
ve deniz ordusunun ibirlii ile adm adm genilerdim. Sonra sten emir aldk
tan sonra dier bir noktaya kar orada da ayn ekilde hareket ederdim. By
lece sanyorum ki, Trablus ii 3-4 ayda biterdi. Siz ise kylara 10 yerde bir
den ktnz. Ve biz, sizin her ktnz yerde sizi durduracak kuvvet toplayapabildik. ki sene sren savan sonunda ise hibir yerde 2 kilometreden
fazla ilerleyememitiniz.
Mareal mosmor kesildi, masann zerine ar bir yumruk indirdi. Ben,
beni azarlayacak sandm. Ona gre hazrlandm. Ama yle olmad. Masadaki
40-50 yksek rtbeli subaya dnd:
- te benim Sarayda yaptm neri buydu!
Diye bard. Sonra da talyanca konumaya balad. Ama abuk kendimi
toplad:
- Binbam kusuruma bakma, talyanca bilmediinizi dnemedim, dedi.
Ve ondan sonra dman zrhlsndaki Kurmaylk tartmas uzad gitti.

Arada unu yazaym!

Trablus'ta sava srerken Harbiye Nezaretinden gelen bir telgrafta
benim Selanik, Fethiminde (Okyar) Manastr vilayetinden milletvekili seildimiz bildiriliyordu.

SON

Bu anlar,
PEREMBE dergisinin 4.4.1935 tarihli saysndan balayarak 16 say de
vam eden TRABLUS YOLUNDA NELER EKTK balkl dizinin ilk 8 blm ile (KANDEMR tarafndan aktarlan anlar).
EVKET SREYYA AYDEMR1in 1967 ylnda AKAM gazetesinde yaynlanan
HALL PAA'NIN ANILARI dizisinin, birletirilmesi, ve yorumlar karlarak
dz anlarn ortaya konmas suretiyle dzenlenmitir.
DOKTOR NHAT SEZA GRAN'IN anlar, yukarda bahsi geen PEREMBE
dergisinin 8-16 c blmlerinden yeniden dzenlenerek aktarlmtr.

-93-

DOKTOR NHAT

SEZA

G R A N ' IN A N I L A R I

Tbbiye mektebinin yemekhanesin de le yemei yiyorduk. Sofrada 30

kadar asistan vardk, feri Mdlir girdi:
- ocuklar, dedi. Trablusgarb'e yarn bir Hilaliahmer heyeti gidiyor.
Heyet kadrosu tamamd, fakat az nce iki asistan istifa etmi. Onlarn yerine
gitmek isteyen var m?
Yanmda (sonradan Beyolu hastanesi bahekimi olan) Fikret oturuyordu.
kimiz de Tbbiyeyi henz bitirmi, on dokuz yirmi yalarnda genlerdik. He
men karar verdik.
Derhal sofradan kalktk. Tbbiye mdrnn verdii ktla doruca
Hilliahmer merkezine gittik. Orada -Allah rahmet eylesin- doktor Mehmed Ali
Beybaba bizi karsna oturttu, gzlnn altndan ikimizi de iyice szdk
ten sonra:
- Siz mi Trablusa gidiyorsunuz?
Diye sordu.
Besbelli o da yamz kk bulmu, kendi kendine "Bu ocuklarla i
grlr m?" diye armt.
Fakat biz, artk o halde idik ki, biri kp da:
- Hayr, siz gidemezsiniz, dese, belki kendimizi tutamayp ye'simizden
alamaa balyacaktk.
Doktor Mehmed Ali Beybaba bu halimizi farketmi, hakikaten bir baba gibi,
kalbimizi, duygularmz anlam olacak ki, mfik bir sesle bizi tebrik et
ti, birka da teci edici sz syledikten sonra:
- Onar altn aylnz var. Yarn Galata rhtmndan kalkacak Romanya
vapurunda hazr bulununuz! dedi.
Doru evlerimize gittik.
Bu sefer de evde bu ie kimseyi inandrmak mmkn olamyordu. 0 zamann
zihniyetine gre bizim bu hareketimiz, iki yanda bir bebein "ben uacam!"
diye barmasna benzetiliyordu.
Ertesi gn leden sonra doktor Fikretle beraber Galata rhtmna gittik.
Bizi heyetin reisi doktor Arife takdim ettiler.
Arif'i teyie gelenler arasnda -damad- Akagndz de vard. Heyetimiz
yal bal zevattan teekkl ediyordu. Aralarnda biz, yegne iki gentik.
Reis doktor Arif^ten baka doktor Aziz, hsan, eczac Nasib beylerle
iki de hastabakc vard.
Biz, bir Kzlay heyeti halinde deil; fakat bir seyyah gibi yolculuk
ediyorduk.
skenderiye'ye vardk.
Burada birka gn kaldktan sonra Kahire'ye gidecek ve lzm olan eyay
orada tedarik edecektik.
Bir gn skenderiye'de otelin mdriyet odasnda, mdrn masasna otur
mu, stanbul'a mektub yazyordum. Kap araland, ieri mtereddid admlarla
bir gen girdi, yaklat, karma geldi ve bana doru eilerek Franszca, an
cak iitilebi1en bir sesle:
- Affedersiniz Msy, dedi, burada bir Trk heyeti varm...
Dikkatle ona bakyordum, ve bu gencin gzlerinden, Trk olduunu derhal
anladm. Glmsiyerek, ona Trke cevap verdim:
- Buyurunuz, dedim, ben de o Trk heyetinin a z as n da mm ... Doktor Nihad
Sezaiyim... Ne emrediyorsunuz?
Karmdaki gen bana, inanmyan bir gzle bakyordu:
- Hayr... dedi, o heyetin reisini grmek isterdim.
Ayaa kalktm, ona yaklatm:
- Bana inannz arkada, dedim, esasen reisimiz imdi burada deil, sy1yeceklerinizi tereddd etmeden bana syliyebilirsiniz...
Ve nne derek:
- Buyurunuz, diye yol gsterdim.
Birlikte oradan ktk, yatak odama gittik. Orada gardrobu aarak resm
Kzlay elbiselerimi gsterdim, tereddtten syrlmas iin lzm gelen ey
leri de syledim... Artk bana inanmt. Hararetle birbirimizin ellerini sk
tk ve kar karya, iki eski dost gibi oturduk.
Bu gen, -imdi Kocaeli saylav olan- Bay brahim Sreyya idi.

-94-

Selnikten gelmi Trablus'a gidiyordu.

Bay brahim Sreyya. Sel anikten gelirken, Trablustak arkadalara veril
mek 7 ere bir ok drbn de getirmee muvaffak olmutu.
Burada anlatmam lzmdr ki, biz her ne kadar bir heyet halinde seyahat
etmiyor idiysek de hviyetimiz Msrdaki yeri i makamlardan gizli kalmamt.
Ingilizlere gelince; onlar da zannediyorum ii biliyorlar, fakat bilmiyor
grnyorlard. Bu arada Msrl memurlardan ok yardm gryorduk. Bir iki
gn sonra Kahireye hareket ettik.
Burada Msr Hilliahmer heyeti zasndan doktor Nzm Bey akir ile
Ali Rza Bey akir bizimle teriki mesai ettiler.
Bana, ameliyat iin lzm olan alt tedarik etmek vazifesi verildi.
Doktor Fikret erzak ve iae ileri 1e, heyet reisi Arif il tedariki ile,
doktor Aziz kervan tertibi ile uraacaklard.
Herbirimiz ehrin bir tarafna dalyor ve sabahtan akama kadar bu
ilerle megul oluyorduk...
Bizim sekiz kiilik heyetimiz, burada, a, hizmeti ve sairenin i 11 ihakile on be kiiyi bulmutu.
327 senesi knunuevvelinin (3 Ocak 1912) 21' irci aramba gn Afrika
nn bu gzel ve bayndr ehrinden trenle ayrldk.
Tren bizi llere doru
gidecekti.
Asl geni imendifer yolu bitince dar hatta aktarma ettik ve ertesi
gn bu hattn da sonu olan Ebulhacac istasyonuna vardk. Artk trene veda ediyorduk.
Msr, l deyip de gemeyiniz. Mthi bir souk iliklerimize iliyordu.
Hemen adrlarmz kurduk, girdik ilerine battaniyelerimizi ektik zerle
rimize ve daldk lde ilk uykuya...
Sabahleyin din, neeli uyanmtk.
Deveciler de bizi ok bekletmediler, denkleri yklettik, ve yola revan
olduk.
Hepimiz ehramlara brnm, balarmza mavi pskll, hamam tas gibi
yuvarlak krmz fesleri giymi, Trabluslu kyafetine girmi, sakallarmz
da uzatmtk.
Yol, ln ortasnda, dmdz uzanan, gzel, muntazam bir ose idi...
Ve tam bu oseye daldk ki... Bir grlt, bir patrd ile, tozu dumana
katarak, arkamzdan bir otomobil kafilesi skn etti...
Ne o, bizi mi aryorlar?
Develerimiz birdenbire rkt, biz ardk, ortalk allak bullak oldu...
Otomobiller durdu. Meer bu gelen Msr Hidivi imi... ikinci otomobilden Hidiv Abbas Hilmi Paa indi, bize yaklat ve bu garip Trablus yolcularna, kimbilir iinden neler duyarak, neler dnerek, uzun uzun bakt, sonra bize iyi
yolculuklar temenni ederek, tekrar otomobiline bindi, ve gene yle tozu dumana
katarak uzaklat gitti.
Hidiv, bizim bir Trk heyeti olduumuzu bilmiyordu, biz de gider ayak
bir pot krmyalm diye, karsnda hi ses karmam, dili tutulmu insanlar
gibi ylece durmutuk.
Onlar ilerlediler, gittiler, biz de aheste aheste ayn yola devam ettik.
Hidivin bu seyahati btn civar halkm ose etrafna toplamt. Halk
ona Efendna (Efendimiz) diyordu.
Daima asayii pek yerinde olmyan bu mntkada bu defa, Hidivin erefine
byk bir intizam ve skn hkm srliydrdu. Hatt, Hidiv kafilesine nerede
benzin lzm olursa bir mklta rastlamasnlar diye yolun sana soluna fa
slalarla braklm benzin bidonlar etrafnda halk, kendiliinden bekilik
ederek (Efendnamn tenekeleri) diye nbet bekliyordu.
Hidiv, galiba hududa kadar bir teft' seyahati yapyordu. Fakat baka
bir yoldan dnm olacak ki, biz, ona bir daha rasfgelmedik.
Bu ose yolculuumuz, alt gn srd. Altnc gn Mersamatruh'a vardk.
Burasm bize methede ede bitirememilerdi. Halbuki, imdi basit, sessiz bir
l kynde bulunuyorduk. Geceleri mthi bir ayaz yapyor, bizi zangr zangr

-95-

titretiyordu.
Heyetimize ad on bin al tn Osmanl bankas bize burada teslim
ediyordu. Torba torba paralan nmze ydlar ve biz baladk saymaa...
il il liralar, yayglarn zerine yn yn dizilince, etrafmz alan
devecilerin gzleri de parlamaa balad. Azlarnn sular aka aka bak
yorlar ve ikide birde birbirlerine:
- Deheb... Deheb... (Altn... Altn!) diyorlard.
Bu, tehlikeli bir vaziyetti. Fakat baka aresi de yoktu.
Asl iin fenas altn, mecidiye, ve ufaklktan ibaret bu on bin
liray bir trl doru drst sayamyorduk.
ilk bin liralk torbay saydk: Sekiz yz yetmi be lira kt, tek
rar saydk, bu sefer bin krk be lira bulduk... Bir yanllk var diye n
c bir defa saydk: Dokuz yz lira...
Bir yandan etrafmzda deveciler. Bir taraftan bu hesabn iinden
kamaymz bizi bunaltmt...
Nihayet, naslsa akl ettik, liralar yirmier yirmier dizdik ve
bu muntazam dizileri dikkatle sayarak (bini) bulduk ve geni bir nefes aldk.
Bankann makbuzunu verdik ve tekrar yola dzeldik..
Etrafn kurakl, sessizlii olmasa, yamur ve souk, lde olduu
muzu unutturacakt...
Molalar, duraklarla bu kara yolculuu on be gn srmt.
327 senesi ikinci Knunun 4 nc Perembe sabah (17 Ocak 1912) er
kenden uyandm. Sollum grnyordu. Hududu tekil eden da karmzda idi.
Cuma sabah saat onda kafilemiz hareket etti... lde mesafeler nasl
uzuyor, bizzat buralarda bir yolculuk etmedinizse mmkn deil bunu tahmin
edemezsiniz. Karmzdaki da aabilmemiz saatlerle srd. On saat sk
bir yry yaptk, akam zeri Defne'ye vardk.
Burada birinci mlzim Fazl, bahriye zabitlerinden Yusuf, Tunuslu
eyh Salih ve Hukuk talebesinden gnll Nazm beyleri bulduk. Telgraf m e
muru Giritli bay Hseyin de yararl grlm vazifesinin ehli bir vatan
da idi...
Bu gece, belki en rahat gecemizdi... Ve bu gece, tesadfn garib bir
cilvesile iimiz balam oluyordu. Buraya varmazdan biraz evvel, yaknda,
kazaen ate alan bir arapnel drt kiiyi yaralam, bunlardan biri lmt.
Reisimiz Aziz bey bu yarallar tedavi ile urat.
ln ortasnda, sessiz bir gecenin kimsesizlii iinde, ac ile in
leyen, kvranan yaral, ummadklar, beklemedikleri bir anda balarnn
uunda Trk Hillahmerini buldular.
Sabahleyin top sesi eril e uyandm. Bu top grltleri bir saat kadar
srd...
le yemeinden sonra, sabahkine nazaran ok yakndan, yeniden top
sesleri balad. Mlzim Fazl otuz kadar svarisile sahile doru gidiyordu.
Dayanamadm, ben de bu kafileye katldm.
Sahileyaklanca mnasib bir tepede pusu tuttuk, bacal, byk bir
talyan kruvazr pek yakndan yava yava geiyordu. Fakat naslsa top ses
leri dinmiti.
Kruvazr geince, bir saat ileride, deminki grltnn yarallarm
tedaviye kotuk. Bylece hududu geer gemez kollan svam oluyorduk.
Bu stanbul - Trablus yolculuu, nihayet kk bir seyahattan ibaretti.
Fakat biz gen yamzda bundan ok istifade etmitik. stanbul'da iken her
eyi iyi, gzel, yolunda bulan gzlerimiz artk alm.t. Msrda, geriye
baktmz zaman atl tramvaylar, bozuk kaldrmlar, dar, iri br caddelerile stanbul'u bakmsz, harab, perian gryorduk. Trablusa ayak ba
snca ise yz yllardr elimizdeki bu koca kt'ay yle geri, yle unutulmu,
ihmal edilmi bulduk ki...
Bu sabah kafilemiz hareket edecekti. Develerimiz beklerken, ufukta
bir duman belirdi, bydli, yaklat ve nihayet bir Italyan zrhls meydana
kt ve geldi, tam sarmzda durdu. Atlara atladk, sahile doru kotuk.

-96-

iimi 2de yle bir kan kaynyor ki, kabmza samyoruz. Biz sahile varncaya
kadar zrhl da uzaklat. Bir ka saat sonra uzaktan bir kafile ka geldi.
Bunlarn nnde zeri ayetlerle ssl byk bir bayrak vard. Meer bu me
hur eyh Snusinin yetmi seneden beri saklad ve ancak kyamet gn mey
dana kacam iln ettii bayrak imi... Trablusta kyamet koptuu iin
bayrak da artk meydana kyordu. $eyh Snus bir de beyanname neretmi,
bununla btn yerlileri cihade davet ediyordu. Arablar kafile kafile her
taraftan skn ettiler. Mukaddes bayran etrafnda at koturuyorlar, silh
atyorlar, baryorlar... Sonra bayra pyorlar, yzlerine sryorlar...
Kurbanlar kesiliyor, lhiler okunuyor, ortalk grlt, patrd, cnb
iinde...
Bu arada bizim hareketimiz de kald...'Kumandan Ethem Paadan seya
hatimizi iki gn sonraya talik etmemiz iin telgraf aldk.
Ethem Paa Tobruk'da idi.
Biz de bir an evvel oraya varmak, birlemek ve esasl surette ie
balamak istiyorduk.
Nihayet hareket takarrr edince buradaki yarallarla megul ol ak zre
iimizden birinin kalmas icab etti, piyango doktor hsana kt. Ve biz
tekrar yola revan, olduk. Yolda stanbul'dan, Msr'dan Trablus'a giden g
nlllere tesadf ediyorduk.
ln bitip tkenmek bilmeyen sessizlii, kurakl, boluu ve yal
nzl can skyordu. Kuyu balarnda mola veriyor, dinleniyoruz. Vaziyete
gre kh birka saat kalyor, alyor salyor, yemek piiriyoruz, dinle
niyoruz . Fakat geceler ok g geiyor. adrlarmz bizi souktan koruya
myor, sabaha kadar trl trl titriyoruz. Gndz ise scaktan bunalyoruz,
dm kopuyor hasta olacan diye.
Ordugah volu zerinde son molamz Defne'de verdik. Burada iki kuyu
vard. Ve lde iki kuyu bam birden bulmak bir saadetti. Doya doya itik,
ykandk,.hayvanlarmz da suladk, ve top seslerine kulak vererek sabah
etti k.
Knunusaninin 15 inci Pazar (28 Ocak) gn, ortalk daha aarmadan yola
ktk ve iki saattte Tobruk'a ulatk. Biraz sonra bizi kabul eden kumandan
Ethem Paa ile uzun uzadya grtk, yapacamz i$ler takarrr etti ve
ordugha yarm saat uzaktaki bir kuyu banda biz de kararhhmz kurduk.
Ertesi gn ordugha yemee davetli idik. Bu ziyafet kavurma, pilav,
bir de ekerli sudan ibaretti. Fakat, harb havas barut ve at kokusu iinde
yenen bu yemein lezzeti hl damamdadr. Sofrada sade harbden konuuyor
lard. BUtn zabitlerde, herkeste byk bir zim, karar ve kuvvet vard.
Ne olurdu - diyordu - Trablus bunca yldr bu kadar ihmal edilmemi
olsayd da, imdi bunca mahrumiyet iinde cenk etmee mecbur kalmasaydk.
Yemekten sonra kumandan Ethem Paa da bizimle beraber yola kt,
yeni kararghmz grd.
Bu gece Derne cephesinden bir muvaffakiyet haberi geldi.
Bu mjde ile sevinirken, kendi kendimize "ayamz, uurlu imi!"
Demesini de unutmuyorduk.
Fakat ok gemedi, iki gn sonra mthi bir ate sesi 1e gzlerimi
atm, bir anda yatamdan frladm, atma atladm ve ordugha doru kotum,
talyan tayyareleri gelmi... Bizimkiler de tayyareleri atee tutmular...
Tayyareler tepemizde frl frl dnyorlar... Nihayet biri bir bomba att...
Ancak kuma sapland iin patlamad.
Tayyareler homurdana homurdana uzaklarlarken biz de keyifli keyifli
yeil aylarmz iiyorduk. Burada b i m bildiimiz ay deil de, yeil ve
kekremsi bir ay iiyorlar, bunu erbet gibi tatl landirr iyice de ayklan
m fstk atyorlar hi te fena olmuyor.
X
X
X
- kta karargha gidelim
- Baka are yok...
- Yalnz dikkat etmek lazm... Gndz bir yere km1dayamayz. Gece
herkes uykuda iken kamak lzm... Karanlkta yolu bulabilir miyiz?..
- Ya Allah'n lnde yolumuzu kaybedersek?

-97-

- O bir '0y deil, ya dmann kucana dersek?..

- E ne yapacaz?
Derin bir sessizi i k...
Ayaklarmn ucuna basarak, nefes bile almadan biraz daha yaklatm,
kulam iyice adra yaptrdm dinliyorum. Sesler yine balad:
- Beni dinlerseniz... Yarn sabah aka syliyelim...
-Del imisin, brakmazlarki...
- Barrz...
- Adam zorla burada haps edemezler ya...
Yine bir mddet sustular. Sonra derinden gelir gibi ancak ii debi 1di im
bir ses kulama geldi:
- Uzun boylu dnmee gelmez... Sylemek, yalvarmak hi para etmez...
Tevekkeltalallah, bu geceden tezi yok... Ortalktan el ayak kesilince kalm
yola...
liklerime iliyen l ayazm duymuyor gibiyim. Sanki oraya mhlanmm,
bir trl kprdayamyorum. Bir mddet ylece kaldktan sonra, kararm ver
dim ve yavaa dolaarak yarallarn yatt adra girdim:
- Merhaba arkadalar... Naslsnz bakalm?
Onlar, byle anszn vaki olan gece ziyaretime birdenbire bir mna veremiyerek, yataklarnda doruldular, yzme bakyorlar:
- Hamdolsun iyiyiz doktor bey...
- Bir ikyetiniz filn yok ya?
Hi cevab vermediler, biribirlerinin yzne bakyorlard.
Hihayet kedeki palabykl onba dayanamad:
- Var! diye doruldu.
Ve benim sz sylememe meydan brakmadan devam etti:
- ok oldu artk... Brakn bizi gidelim... Cepheye.
Mlayim bir sesle:
- iyi olmadan nereye gideceksiniz... Daha yaralarnz kapanmad... dedim.
- Kendi kendine kapanr .. Siz gelmemi olsaydnz ne olacakt ki?
- Hasta hasta harbedemezsiniz... Biraz sabredin.
- Tkendi sabrmz hani...
Ve hepsi birden sze kart lar. Her kafadan bir ses kyordu. Fakat
bir trl kaacaklarn sylemiyorlard.
0 gece bu yiit Mehmetikleri, akla karay seerek g hal ile bir
mddet daha hastahanede kalmaa raz edebildim.
Fakat ondan sonra daha yaras kapanmadan kap harbe giden Mehmetik
az m grdm.
Tobruk deniz kysnda bir kasaba... Italyanlar ilk basknda oray da
igal etmiler.. Biz kasabann on kilometre kadar gerisindeyiz... Zaten kos
koca Trablusgarb kt'asmn Akdeniz dalgalarile ykanan kylarndaki btn
ehir ve kasabalar hep bu halde: Italyanlar zrhllarnn toplarna snarak
buralara kmlar, yerlemiler. Biz de gerilere ekilerek onlar kskvrak
kuatmz., yle kuatmz ki, yle yaman enberler iine almz ki bu hal
uzun bir zaman srerse korkarm Italyanlar l hasretine, ak!kdasslasna
tutulacaklar...
Biz bu kasabalara, istediimiz zaman istediimiz kadar yaklayor,
sokuluyoruz.
Fakat bazan da bu yaklamalar tehlikeli olmuyor deil..
Bir gn huyunu suyunu bilmediim gzel bir ata bindim, dolamaa ba
ladm. Evvel uslu uslu ileri iyen hayvan birdenbire ahland, ald bam,
bUtUn kuvvetile drt nala komaa balad...
Btn emeklerim, btn abalamalarm faydasz kalyor, hayvan alabil
diine, bir rzgr gibi, yayndan frlam ok gibi uuyor... Hem nereye, ne
tarafa doru biliyor msunuz? Tobruk1a, kasabaya, yani dmana doru...
Gzlerim fal ta gibi alm salarm dimdik olmu, ne yapacam a
racak hale gelmitim ki.. Karma bir mezarlk kt, hayvan en yksek me
zara doru srdm... Ben bu ta yn karsnda duraklayacam zannederken,
o, bir hamlede bir lastik top gibi mezar at ve gene azndan kpkler sa
arak komaa balad.

-98-

Son bir areye ba vuruyordum... Baka trl kurtula yolu kalmamt..

Kendimi yere atb hayvan brakmaktan baka yaplacak birey yoktu. Yoksa biraz
sonra ya bir dman k u r u n i ! y e r e serilecek, yahut diri diri dmann kucana
decektim...
Tam bu srada. Nas! oldu, yoruldu mu bilmem, hayvan birdenbire durdu.
0 gnk halimi hi unutamam... Bir eski zaman svarisi gibi, ln or
tasnda, tozu dumana katarak dmana doru kouum gecelerle ryama girdi.
stanbul'dan haber alyoruz. Gazeteler ve mektuplar geliyor. Bunlar
bize taze bir kuvvet veriyor. Yurdun her yannda gzler Trablusa evrilmi...
Fakat bu ne etin bir sava. Ana vatandan kopmu bir paradayz.
Osmanl .imparatorluunun yl 1ardr ihmal ettii bu parasnda, yeri i
bize kucan amtr, o bizimle el ele, kalb kalbedir. Ancak bunca yllar
hkm srdmz bu toprakta dilimizi bilmiyorlar... Bu sebeple biz yava
yava arapa reniyoruz.
talyanlar kim bilir ne zamandanberi buralar ele geirmee karar ver
miler ki bu topraa ayak bastklar zaman dil iinde bir yabanclk duyma
mlar. ..
Anlatyorlar; Bu harb balamadan evvel, ok daha evvel bile Trablusta
Trk paras gibi talyan paras da geiyor, bu limanlara lta>yan vapurlar
iliyor, piyasay Italyan bankalar idare ediyor ve talyan mektepleri boyuna
dinerini yayyorlard.
Dier taraftan da bir ok talyanlar Trablusta yu 11 arla'alarak
arapay, yerlinin ahlak ve tabiatm renmi hazrlanmlard, Simdi bunlar
mkemmelen casusluk ediyorlard.

ler.

Sadan soldan gnlller geliyor.

Asl garibi bu gn Alman zabiti de gnll olarak bize iltihak etti

Bizim karmzda talyanlarn Nazura istihkmlarn gstereceiz. Atla

rmza bindik, alt kiilik bir kafile halinde yola ktk.
Konua konua gidiyoruz.
Alman zabitleri bizim, kuvvet iti bari 1e ok faik bir dmana kar ba
layp devam eden bu etin mdafaamza hayret ediyorlar, bunu byk bir kahra
manlk, ei az bulunur bir mertlik ve cesaret rnei sayyorlard.
lerinden biri; a t m durdurdu da dedi ki:
- "ite biz, bu bykln uzaktan seyircisi kalmaa raz olamadk.
Gelip aranza katlarak bu yiitlik ve vatanseverlik havasm teneffs etmek
istedik ve inannz ki u lde, bu kurak ve orak toprakta imdi, Berlin so
kaklarndan daha iimiz rahat, daha sevinliyiz."
Bir tepeyi atk, yava yava dman istihkmlarna doru gidiyoruz.
Biz, burada ihtiyat, tedbir denen eyleri ne abuk unuttuk, buna alr. Sanki
bir kr gezintisi yapyoruz; ene ala ala keyifli keyifli ilerleyip duruyoruz.
Uzakta talyanlarn Nazura istihkmlar grnyor. Drbnlerimizi e
virdik bakyoruz. Gidib gelen, dolaan talyan askerleri farkedi1iyor.
Birden ate balad.
talyanlar bizi grmlerdi. Tfenk ateini mitralyz, mitralyz top
takibetti. Mermiler samza solumu2a dyor. Biz de atlarmz bir kenara
ekmij kumlarn ortasndaki tmsekleri siper alm, mukabele ediyoruz.
Dman besbelli bizi bir pi$tar saym ve arkamzdan bir kuvvet geliyor
zannetmi ki cebhanesine kyarak adamakll ate yadryor.
Bu, bylece bir hayli devam etti. Ate dinince kumlar kucaklya kucaklya geri geri gittik, atlarmza yaklatk. Bir de baktm ki benim zavall
atm yaralanm..
Yine gle gle geri dnyoruz.
Fakat ordugha yaklanca bir baka atele karlatk.
Arablar karlkl iki parti olmular, ellerindeki silhlar kaldrm
lar, habre, havaya kurun yadryorlar.. Ve avazlar kt kadar bar
yorlar. ..

~99t

Ne oluyoruz?
Hele Alnan zabitleri bizden fazla ardlar, soruyorlar:
- Yerliler size kar isyan m ettiler!
- ki ate arasnda kalacaz!..
- Bunlar, acaba dman m tevik etti?..
Bir kenarda durduk, bakyoruz.
Tuhaf ey4 ne diye havaya silah skyorlar, ne iin baryorlar..
Kimden ne istiyorlar?
Atlarmz yedee aldk... Yava yava adrlara doru ilerliyoruz.
Karma kan bir avua sordum:
- Bu ne hal byle... Ne var?
- Aralarnda kavga kt
- Ne biim kavga bu... Birbirlerine ate etmiyorlar ki...
- Adet byle imi., ihtilf knca kar karya geer, havaya silh
atarlarm...
Ve bu konumamz bitmemiti kis kumandan Ethem Paa a t m drt nala
srerek Arablarn zerine gitti. Biz de atlarmza atladk, peine takldk.
Kumandan:
- Etraf dolayordum.. Silah seslerini duyunca geri dndm... Bak
hele mnasebetsizlere.,. Diyordu.
Arablara yaklanca, Ethem Paa arapa bard:
- Uskutu ya velet.. U... Hatu benadk!
Birden ate dindi... Ve araplar st dkm kediler gibi sklm, pklm
kumandana doru ilerlediler...
Ethem Paann nne gelince her biri yerlere kadar eilerek selm
veriyor, sonra silhn yere brakarak bir kenara ekiliyordu.
Almanlar arp kalmlard Bir ey de soramyorlar, ylece akn
akn bakyorlard.
Ethem Paa btn bu cemaatn silahlarm aldktan sonra, hepsine birden
hitab ederek biraz kt, sonra avdet ettik.
Yolda, nihayet dayanamad da Alman zabitlerinden biri bana sordu:
- mrmde ilk defa byle bir ey gryorum. ok mkl vaziyettesiniz.
Aralarnda ihtilf olan bu insanlarla siz nasl harb edebil irsiniz?
Glerek dedim ki:
- Aralarndaki ihtilf kumandanmz grdkleri anda nasl dindi far
knda deil misiniz?
Arkada onun yerine cevab verdi:
- te asl kuvvetiniz de bu.. Hakknz var.
Gn gemiyor ki, sabah kahvalts yerine nmze bir yn talyan e
yas sermesinler. Silhlar, antalar, matralar, adr, kazma krek, elbise..
Saymakla bitmez tkenmez bir sr eya...
Bu sabah bir de koskoca demirci kr getirdiler..
- Peki bunlar ne olacak? Diye Arablara soruyoruz:
Ganaim... Ganaim... Diyorlar ve anlatyorlar:
- Ne alrsak krdr... Bizim iimize yaramasa bile onlara zarar vermez
mi?., ite bu bile kafi...
Arabi ar her gece nbetle dman istihkmlarna doru akn yapyorlar.
Tel rglere kadar yanayorlar ve ellerine ne geerse alp getiriyorlar.
Bir gn de bir esir getirdiler. Bunun ismi Petro idi, bu gen talyan
askeri neye uradm armt. Korkusu ve heyecan getikten sonra kar
ma aldm, onunla talyanca konumaa baladm:
-Na 1 esir oldun?
-"Ben de oilmiyerum... Hcuma kalktk.. Kumandanmz boyuna:
- Avanti.. Avanti (leri., ileri!) diye baryordu. Ben de atldm..
Silhm elimde, kouyordum. Bir an oldu ki sizinkilerle karlatm, garib
bir duygu ile yanma, sonra arkama baktms kimsecikler yoktu.. Meer koan,
ileri atlan, kumandanmn:
- Avanti (ileri!) emrini dini iyen yalnz benmiim... Drt yanm kuat
tlar.. Ellerimi havaya kaldrdm.. Ve bylece esir oldum.."

-100-

Bu Alpli bir talyand, esaret havasna altktans hele hayatnn

emniyet altnda olduuna inandktan sonra keyfi, neesi yerine geldi. Bir
kenarda oturur bize gzel gzel Alp arklar sylerdi..
Bu Petroyu bir mddet sonra (Derne) ye, dier esirlerin yanna gnder
dik.
ubatn 27 inci pazartesi sabah mthi top sesi eril e uyandk. Giyindik,
adrlardan frladk.. Top sesleri dinmiyordu. Bir mddet ylece dndm,
fakat bir trl yerimde duramyordum. Nihayet dayanamadm, atma atladm ve
ileriye doru srdm. Drt nala istihkmlara doru kouyorduk. Bylece bir
saat kadar gittikten sonra drbnmle grdm manzara u idi:
iki tabur kadar piyade ve batarya cebel topundan mrekkep dman Nazura istihkmlarndan kmlar, bize doru bir huru hareketi yapyorlar.
Birden yan bamda sar sal, mavi gzl, ok gzel bir arab kz
peyda oluvermiti. ln kara kal, kara gzl esmer kzlarnn arasnda bu
irin dilber neden kmt?.. Atmdan atladm, onun uzatt ayran ksesini
aldm, kana kana itim. Kzaz:
- Sakn... diyordu - vadiye inme... italyanlar oradadrlar... Ellerine
dersin!
- Sen ne biliyorsun.. Dman gzlerimle grdm.. ok, ok... Vadiyi
doldurdular..
- Yanl grm olmayasn?
ki elini gzlerine gtrd, sonra havaya kaldrd:
- Gzlerim kr olsun... Allah ahidim ki.. Dman vadidedir.
Ve yalvaran bir sesle yanma yaklat:
- inme sakn vadiye...
Tuhaf deil mi bu kza inanmadm.. Fakat ihtiyaten atm oraya baladm.
Kza da bir tarafa ayrlmamasn tenbih ettim ve ilerledim.
Vadiye inmek iin bir tepeyi trmanmak lzmd...
Soluk solua, merakla, heyecanla, sabrszlkla kouyordum...
Tam tepeye ktm zaman, karki tepede yksek bir sehpa zerine k
m izmeleri parl parl parlayan bir talyan zabitinin, elindeki bayrakla
iaretler vermekte olduunu grdm.
Zabit beni grmt.
Bayran brakt, drdnne davrand.
imdi kar karya birbirimize drbnlerimizi e bakyoruz.
Fakat ben, mhlanm gibiyim.. Bir trl oradan geri dnemiyorum.
talyan zabitinin elindeki bayrak tekrar havada bir aa bir yukar
seri hareketlerle salland...
Ben hal olduum yerdeyim...
Ancak etrafma arapneller yamaa balaynca aklm da bama geldi.
0 arapnel yamurundan nasl kurtulduuma hl hayret ederim.
Atmn bal olduu yere koa koa dndm, kz, elinde ayran testisi,
beni bekliyordu, bir kse daha uzatt ve sordu:
- Yalan m?
- Doru kzm, dedim... Dman bugn ayaklanm... Haydi sen de bura
larda durma..
- Sen git... Beni merak etme.. Arkadan dolaarak, yarallara ajrran
datacam... Haydi Allah selmet versin..
Top seslerine, tfenk seslerini, tyfenk seslerine, mitralyz grlt
leri karyor.
Trablusa geldik geleli bu, ilk byk gnmz... Bizim cebhe bu gnk
gibi ateli, bu gnk kadar canl ve hareketli bir gn henz yaamad. lde,
vadide, btn bu kum ve gne diyarnda bu gn kyamet kopuyor.
Ben ok ihtiyatsz hareket etmiim... Biraz daha gecikse imiim iki
ate arasnda kalacakmm. nk arkadaki vadide bizimkiler dmanla tutu
mular. ..
Tun yzl, gzleri sava sevinciyle parlayan sekiz on gnll yolumu
kesti:
- Doktor, diyorlar... Durma burada.. Ordugha git, kumandan paaya ha

-101-

ber ver... Bize sr'atle cebhane yetitirsinler...

Ve benim kprdamadm grnce, ellerimi pyorlar, yal varyorlar:
- Sen bize lzmsn, biraz sonra yarallar oraya gelecek-, haydis ordu
ghta bekle bizi... Sonra teize doru geldiler ve bardlar:
--Cephanemiz bitiyor... Cephane...
Birden, kendime geldim:
- Gidin arkadalarnzn yanna.. Ben imdi size cebhane yetitiririm...
Dedim ve atm srdm.
Biraz evvel bir saatte atm yol, bu sefer yarm saat bile srmedi.
Ordugha ulatm, hemen Ethem Paann adrna kotum.
Kumandan, getirdiim harb haberine inanmyordu. Onun yle baklar
vard ki bu baklar herhangi kck bir msademeyi byttm, genlik ve
tecrbesizlikle ii velveleye verdiimi zannettiini anlatyordu.
Ethem Paay ikna edinceye kadar hayli glk ektim. unu da syliye
yim ki btn bunlar be dakika iinde oluvermiti.
Ve be dakika sonra kadnlarla, ihtiyarlardan mrekkep uzun bir kafile,
vadiye doru, arpanlarn bekledikleri cephaneyi yetitirmee, kouyordu.
Ben de bu kafileye katlmak isterdim.
Kumandan evvel raz olmad..
- Ne iin var senin... Diyordu.
Fakat yerimdeduramyorum ki... Genlik.. Kanm kaynyor..
- yarallar var.. Onlar greyim.. Yaralarn saraym., dedim.
Kumandan yumuad..
- Peki.. Haydi yle ise..
Drt nala vadiye doru gidiyorum.
Top sesleri gittike yaklayor, byyor.. Ortal kaplyor...
Dman olanca kuvvetini sarfediyor, duygularmn sevinci iimdeyim..
Ne yapsalar bizi yenemezler, buna inanyorum. Ve bu inanla kouyorum.
Glleler havada biribirine arpyor... Bir gk grlts iinde kalm
gibiyim.
Ve hemen oraca, kumlarn zerine serilmi iki yaral ile karlatm.
Bunlarn biri kadnd. Erkek gsnden ve arca yaral idi. Tan oraya geldi
im zaman karlatm bu yarallar ister istemez beni geri eviriyordu. On
lar orada brakarak ilerleyemezdim. Birini arkama, birini nme aldm, ve
yz geri, ordugha doru srdm atm.
Ben yaralan sararken, mecruhlar kafilesi de skn etmiti..
Hava yava yava kararyordu.
Gn batarken, talyanlar geldikleri yere atlmlar, ate kesilmiti.
Bizim yirmi be ehidimiz altm yaralmz varm.
Aldmz mevsuk haberlere gre onlarn be yzden fazla yaral ve ls
vardr.
Sabaha kadar yarallarmzla megul olduk.
Sabahleyin kadnlarn lklar, yrekleri szlatan feryad ve figan
lar ile ehidi erimiz gmldkten sonra ordugh bir pazar yerine dnd. talyanlardan alnan ganimetler bek bek sralanmt.
Uzaktan top sesleri geliyor. Anlalyor ki dman bol cephanesinin
sesini duyurmak istiyor. Fakat bu ses vcudleri delik deik yanan yarallar
mz uyandrmaktan baka bir ie yaramyor.
- Top sesleri -diyorlar- ve yataklarndan kalkmaa davranyorlar.
te cephelerden gelen haberlerde hep birbirinden iyi... Bugn Derne1
den gelen binba kr Bey ne gzel harb havadisleri verdi.
Muhakkak ki Trablus seferi talyanlara ok pahalya mal olacak...
lde konuuyoruz:
- Hseyin Cahid bey stanbul'da talyan'lara sk bir boykot ilnm
tekiif ediyormu...
- talyan mal almayn, talyanca okumayn, diyormu..
Arkadalardan biri, cidd bir tavurla szmz kesti:
Aman susun, halk duymasn...
Hayretle yzne baktk, o izah etti:
- yleya duyar da, dinlerlerse ganaimin arkas kesilmez mi?

-102-

talyan istihkmlar sanki birer transit merkezi... Bize kar kul

lanlmak zere limanlarndan Trablus kylarna tanan eid eid eya ora
lardan geerek, gece gndz nmze ylyor ve Arab, bunlar bek bek se
riyor, gevrek gevrek kahkahalar atarak, bize tatl tatl son seferin hik
yesini anlatyor.
Bu da bir rya imi...
ite Trablus 'tan ayrl yoruz.
Demek ki iki yaralnn, iine atlmama meydan brakmad son sava,
benim Trablusta grebileceim son kanl arpma imi.
Yirmi yanm btn ateini ateine kattm lden, bir sevgilinin
kollarndan syrlr gibi iim szlaya szlaya ayrlyorum.
Kumandan Ethem Paa hastaland . Hastal onun Trablustan ayrlmasn
icab ettirecek ekli alncaya kadar oradan ayrmamaktaki inad, vazifesi ba
nda can vermee kadar giden sebat, bir yandan derdin gnden gne artan
vehafneti, bir taraftan bizim srarmz karsnda, yava yava eridi.
Yannda doktor olarak bulunmak vazifesi bana verildi.
Arkamzda boynu bkk bir vatan., nmzde gnahkr bir Babli...
Ve biz, yolunu arm bir kervan gibi l kumlarm 'neye ineye, engin
birinden tekine gittiimizin bile farknda olmyarak mesafeleri ayoruz.
Kumandan hasta hal i1e kara yolunu aamyaca iin Sollum tarikile
denizden gidecektik.
Sollumda, bir Ingiliz vapuruna bindik. Kamaralarmza yerletik. Artk
baka bir lemdeyiz.
Herkes soruyor:
- talyanlarla nasl baa kyorsunuz?
ilk uradmz Msr limannda karlatm Necib bey ismindeki bir
Msrl zabit birdenbire boynuma sarld. Yzm gzm pyor:
- Gazanz mbarek olsun! diye hkryordu.
Msrllar vapura geliyorlar kumandan Ethem paay ziyaret ediyorlar,
ellerini pyorlard.
Ordughtan ayr 1 iimizin beinci gn skenderiye'ye vardk. Burada
indiimiz Ruvayal oteli ziyaretilerle dolub dolub tayordu.
Msrl eraf, yan, zabitler, gazeteciler ve bir sr ecnebi gazete
muhabirleri...
Kumandan bir yandan bu ziyareti erden ok mtehasss, bir taraftan da
yorgun...
Herkesin dilinde ayni sual:
- En mkemmel bir ekilde tehiz ve teslih edilmi, muazzam bir donan
maya dayanan, adete ok faik bir dmana siz, bir avu insan, nasl mukavemet
ediyorsunuz?
Hepsine ayn cevab, bugn, yarn, br gn, her zaman tarihin verecei
cevab veriyoruz.
Onlar bunu bilmiyor deiller... Fakat bir kerre de yapanlardan birinin
azndan iitebilmek saadetine kavumak iin, soruyorlar, tekrar tekrar soru
yorlar, ve gzleri sevinle parlyarak, ileri hayallerle dolarak dinliyorlar.
Sonra, eiklerine bir kahraman aya bassn diye kumandam evlerine
davet etmekte yar ediyorlar. 0, gitmiyor... Vazifesini yapan bir insann
zerine bu kadar dlmesini ok buluyor.
stanbul'a doru Msrdan ayrlmak zre idik ki, (Msr gazeteleri
Ethem Pa a 'm n 6 Haziran 1912 gn Kahire'den skenderiye ye hareket ettiini
yazyorlar), bir sabah, gazete mvvezzileri feryadlarile sokaklar nlat
yorlard. Garsonu koturdum, getirdii gazeteye yle bir gz gezdirdim,
sonra dikkatle tekrar tekrar okudum ve kumandan Ethem-Paann ynna girdim.
- Hayrola?
- Balkanlarda harb balam kumandanm!
htiyar kumandan, bir anda sarslr gibi oldu, yumruklarm skarak
u tek cmle ile iini dkt:
- Eyvah... Trablus elden gitti!

AL FETH (OKYAR) in A n l a n

1911 ylnda Askeri Atee olarak Paris BLylik Eliliimizde grevliydim.

Arnavudluktan hi de iyi haberler gelmiyordu: zerlerine byk kuvvetler
gnderilmi olmasna ramen ayaklanma bastrlamamt: nk bir taraftan Kara
da ve Srbistan, te yandan talya; asilere her trl yardm yapyordu.
Hkmet, isyanclar iin geni kapsaml af ilan etti ve Padiah Beinci
Sultan Mehmed Read, beraberinde kalabalk asker-sivil kadro ile Rumelinde seya
hate kt. Dedesi Sultan Murad'n Kosova'daki kabrinde, slm leminin HALFE'
si olarak da Cuma namazm kldran Padiah, bar ve huzuru salamak iin
mid balanan manevi ary da yapm oluyordu. 0 anda elbette kendisi de,
ok deil, yl sonra bu topraklarn ebediyen kaybedileceini dnmyordu.
Fakat Avrupa, Osmanl imparatorluumuzun kaderi zerinde yz yl ok
akn zamandan beri oynanan gizli oyunun SON sahnelerinden birisinin almak
zere olduunun bilgisi iinde idi: Bir bakma, senaryosunu kendisinin hazr
lad facial oyunun...
Ac hakikati, telefonla ars zerine kendisini ziyaret ettiim Prens
Sabahaddin Beyden rendim: Sultan Abdlhamid'in z hemiresi Seniha Sultanla,
Damad Mahmud Celleddin Paann olu olan, buna ramen, istibdada kar en
bilgili ve ilme dayal mcadele
verme yolundaki Sabahaddin Bey, kalbi tees
sr yz izgilerine ilenmi eleli ses tonu ile bana unlar syledi:
"Sizi buraya, Osmanl sefaretinin selhiyetli vazifelisi olarak deil,
vatanperverliine itimad ettiim bir Trk zabiti olarak rica ettim. Benim
Fransa'da gvendiim dostlarm vardr. Onlar, aslnda kendi menfaatlar icab
da olsa, zaman zaman beni ikaz ederler, uyarrlar. Bu mahfillerden rendi
ime gre, zamnlardr Arnavudluk hadiselerini tertip ve idare eden talya,
vaziyeti msaid grd iin ok yaknda Trablusgarb'i igale ballyacaktr.
Biliyorsunuz Fransa ile talya arasnda, Akdeniz hakimiyeti zerinde sessiz
bir mcadele vardr. talyan donanmasnn devaml kuvvetlenmesi Franszlar
rahatsz ediyor. Fas meselesi de halledilmi ve Paris, Berlin'in mdahalesini
bertaraf etmitir. talya'nn Fransz-Alman mnasebetlerinin daha da dzel
mesini beklemeden Trablusgarb1i ele geirme hareketine girieceini Fransz
dostlarm srarla sylyorlar. Size rica ediyorum. Sadece bu tehlikeli ihti
mali deil, doruluu her an ispat edebilecek menfi hadiseler zerinde ikti
dardaki yakn arkadalarnz ikaz ediniz. Neticede vatan elden qidiyor."
DMANLARIMIZ SABIRSIZ VE KARARLI DLER
Mantnn ve vicdanmn tasdik ettii hadise ve ihtimalleri ayrnt
laryla Mahmut evket Paaya ve ayrca Talt Beye bildirdim. Ksa zamanda
ciddi ve radikal tedbirler almazsak felaketli buhranlarn nnde idik. Bunlar
qrmemek ba m kuma sokmu devekuunun bahtsz tesellisi idi. Tehlikeler,
yurt dnda defca ak-seik grlyordu.
Fakat, en ktmser tahminler bile, hadiselerin bu kadar abuk gelie
ceini ve rivayetlerin bu kadar ksa z amanda hakikat olabileceini dndr
myordu. Anlalyordu ki, gizli ak dmanlarmz hasta adamn mirasm
paylama zerinde sabrsz ve kesin kararl idiler..
Tarih, 23 Eyll 1911
Anlattklarm ciddiyet ve itenlikle ele alacaklarna inandm Mahmut
evket Paa ve Talt Beyden henz cevap alacak tadar zaman gememiti ki,
Havas Ajans, "Gvenilir kaynaklardan rendii" kaydyla, talyanlarn yirmidrt saatlik ve yerine getirilmesi imknsz talebleri deri iyen ltimatomu
sonunda, Trablusgarb igale balyacan haber veriyordu. Ayn haberin Istan
bul'a da iletileceini bilmekle beraber, Fransz basnndaki kndan bir
ka saat nce ve sefaret ifresi ile bildirdik.
23 Eyll 1911 tarihli gazeteler, haberi manetlerinde veriyorlar ve

-104-

Bb- Ali'nin cevabnn artk reel deer tamadm ve ok iyi hazrlanm

talyan kuvvetlerinin durdurulamyacam yazyorlard. talyan-Osmanl
donanmas arasndaki kyaslamalar bizim admza hazindi: Beyrut limannda
bulunan iki eski harp teknemizin de orada her an batrlmas ihtimalinden sz
ediliyordu. Bir ksm talyan sava gemileri anakkale boazna doru yolda
idiler ve ynetimimizdeki on iki adann merkezi Rodos abluka edilmiti.
Bykeli Rfat Paa ile beraber Fransa Hariciye Nazr M. Aristide
Briand' ziyaret ettik. Btn hayatnda bar arzulam ve sevmi olan deer
li devlet adam cidden mteessir idi. Fransa'nn elinden geleni yapmaya hazr
olduunu sylerken, tatbikatta bu arzunun sadece hissi kalacam ve Italyan1
nin Trablusgarb1 elde etmeden sahneden ekilmiyeceini de biliyorduk. Bize,
ekonomik tavizler vererek ve sulh sonuna kadar anyarak, dnya nnde barsevirliimizi isbat tavsiye etti. Dn srasnda Rfat Paa iini ekerek
dedi ki:
Belki iyi niyetli szler.. Fakat hi birisi ac kaderi deitirmiyecek sudan teselli...
TALAT'IN MEKTUBUNDAK ACI HAKKATLER
Talt Beyden gelen mektup, benim "Ksa zamanda ciddi tedbirler almazsak
felketli buhranlar nndeyiz" uyarmama cevap vermekle kalmyor, talyan
ltimatomuna, istenildii lde tvizlere ak kap brakan kar teklifimizi
beklemeden Tobruk-Derne- Bingazi'nin topa tutulduunu ve igalin baladm,
devletin aresizlii nnde balarnda Enver, Mustafa Kemal, Fuad, Nuri, Tekilt- Mahsusac Eref gibi gen zabitlerin bulunduu gnll kadrosunun,
Msr zerinden ad ve klk deitirerek Trablugarbe gemiye hazrlandklarm
bildiriyordu. Hseyin Hilmi Paadan sonra Sadr azam olan brahim Hakk Paa,
bu makama Roma sefirliinden gelmiti. Meclisteki muhalefet, Italyan hazrl
ndan gafil ve habersiz bir ahsiyetin nasl lkeyi idare edebileceini ortaya
atm, Hakk Paa istifa etmi, yerine, Sultan Hamid'e yedi defa sadrazamlk
yapm ihtiyar Said Paa gelmiti. Talt'n mektubu: "-Aramzdaki ekimeler
den syrlmak iin anlalan bu kadar felket kfi gelmiyor..." ac cmleleriy?
le son buluyordu.
ARKADALARIMA KATILMA KARARI VERDM
zerinde bayramzn dalgaland, asrlarca vatanmz iinde kalm
bir toprak parasn savunmasz ve babo dman igaline terketmenin tarih
nnde nasl zrsz su olacam bilen fedakr arkadalarm, hereyi gze
alarak oraya koarken, Paris'teki vazifeme devam mmkn gremedim. Onlara
katlma arzumu dinl'yen elimiz Rfat Paa beni kucaklad: "-Sizden ayrlmam
inann zor olacak. Fakat hislerinizi takdir ve tebcil ediyorum." dedi.
Fransa Harbiye Nezaretinde gvendiim birka dostum vard. Onlara kara
rm atm ve yardmlarm istedim. Nihayet u yolu tercih ettik: Tunus'un
Sfax limanna gidecek, oradan gizlice ve takma ad ve deiik klkla Tobruk'a
kacaktm. Tobruk'da Fransz konsolusluu vard. ok aresiz kalrsam, oraya
snmam da mmkn olacakt. Alnan bilgiler, talyanlarn, takviyelerini ye
terli hale getirinceye kadar kylar terketmiyeceklerini gsteriyordu. Tobruk'
dan kolaylkla bizimkilerin kurduklarm rendiim savunma hattna eriebi
lirdim.
Paris'ten ayrlmadan , sahibi olduu I'Humanite gazetesinde talyan
galini dnya sulhn tehdid ve milletleraras hukuka aykr meydan okuma
sayarak tenkid eden M. Jaures'i ve Le Figaro gazetesinde talya aleyhine ar
bir yaz yaynHyan nl Trk dostu Piyer Loti'yi ziyaret ettim. Kendilerine,
davamz savunacak dkman verdim ve Trk milletinin teekkrlerini sundum,
Her iki Trk dostu, hakl davamz mdafaaya devam edeceklerini sylediler,

105-

vaadlerinde de durdular.
Sfax'a oradan Tobruk'a geiim maceral, tehlike ve her an ele geme
safhalaryla dolu bir yolculuk oldu. Fakat Fransz dostlarmn aresiz kaldm zaman bavuracam yardmlarn kullanmadm. Tobruk'a ktktan sonra, o
usuz-bucaksz kynn, emin bir yerinden szarak o bir avu kahramann yerli
halkla elele ve gnl gnlile vererek kurduklar savunma hattna eritim.
SAHL BR HARABE HALNDE D
Avrupa merkezlerine gelen haberler, talyan propagandasnn dzenledii
biimde idi ve igalin yerli halka sevinle karlandm, hi bir yerde mu
kavemet grlmediini, Trklerin beldeyi savunmasz braktklarm, talyanla
rn a ve sefil Trabluslulara giyecek-yiyecek dattklarm ve sivil idarenin
kurulduunu anlatyordu.
Sahil insafszca srp gitmi donanma bombardman ile harapt. Mermi
ler, ok eski devirlerden kalan ve Osmanl idaresinin hassasiyetle korunduu
eski eserleri de ykm, bombardmandan dini yaplar bile hasar grmt.
Kyda yayan yerli halk ierlere kam, ele geenlers sahilde barndrlamadklar iin nakliye gemilerine doldurularak talya'ya gtrlmlerdi. b
ret, hatta dehetle renilmiti ki, bunlar iinde kk ocuklar, dinleri
deitirilmek zere Katolik Manastrlarna kapatlmlard.
Benim eritiim Trk savunma hattnn kumandam, daha sonra Milletve
kili ve Trk Hava Kurumu Bakam olan Fuad Bulca idi. 6 garip kyafet iinde
beni karsnda grnce hayret etti ve tabiiki ok sevindi. ki, gn sonra Der
ne cephesi kumandam olan Mustafa Kemal'in ve sonra da, umum karargh emrinde
olan Enver'in yannda idim.
DNYAYA ANLATABLMEK MMKN OLABLSE D
Eer, Trablusga -b'e o tapraklar VATANINDAN BR PARA saymann uuru
iinde koan arn rahata DESTAN denilebilecek yiitliklerini dnyaya anlatabil
mek mmkn olsa idi ok eyin bir daha geri dnmemek zere yitirildii zanmnn
hakim olduu o gnlerde, sanrm ki, kahramanlk ve mertlik ak dnya gznde
itibarmzn yerini almakla kalmaz, hayranlk uyndrrdk...
Oraya erienler, takma adlar ve deiik klklarla, silhsz ve malze
mesiz koup gelmilerdi. Yerli halkn genel inanc, kendilerinin devlet merke
zince ihmal ve dmana terkedildii idi. talyanlar, ustaca bu propaganday
yaymlar ve baarya ulamlard. Sahil mdafaaszd. Biz de gaflet gster
mi, Harbiye Nazr olarak stanbul'a arlan Recep Paa merhumdan sonra
orada geni kadrolu ordu erkn- harbiyesini, drt alay kuvvetle beraber geri
ekmitik. Bunlar yerlerine yeniden gnderebilmek iin deniz yolunu Italyanar kapamlard. Msr'daki idare de gnlden dostumuz deildi. Kahireye hakim
olan Ingi1izler, Hilafet makamm da elinde tutan Osmanlln, slm dnyas
ile ilgisini kestirmeyi siyasetlerinin temeli sayyorlard.
Buna ramen bizimkiler, kiisel fedakrlklarmn yaratt hayranlk
iinde yerli halk tatmin etmiler, Tekilat- Mahsusa aknclarnn dzenle
dii basknlarla Italyanlardan elde ettikleri malzeme ile savunma hatlarn
kurmulard. yleki, ksa sre sonra talyanlar, harb gemilerinin at sahas
dna kamaz olmulard. Bu netice, sadece Roma'y deil, stanbul 'u da hay
rette-brakm t. Fakat gelecekten ne beklenebilirdi? talya durmadan takviye
alyor, bizimkiler mmkn olan yapm olmann aresizlii iinde kvranyor
lard.
NEET PAA'NIN KARARGAHINDA
Recep Paa, 1903 senesinden Merutiyetin i l m 1908e kadar, Trablusgarb
vali ve kumandanlm yapm ve biradaki hizmet sresi iin kyda savunma
tedbirleri almt, nvam ordu kumandan olmak!a beraber, emrinde ancak

-106-

tmenlik kuvvet bulunuyordu. phesiz ki bir gaflet eseri, Arnavutluk olaylar

balaynca, bu kuvveti de ekmi, Neet Paa, kalan taburluk yetersiz bir
liklere kumandan olarak tayin edilmiti. Karargh Ayn- Mansur'da idi.
Asl savunmay baaran gen kadro ile arasnda, sessiz ve aa vurul
mayan bir anlamazlk vard Neet Paann... Enver'in kararghnda yaptrmz
toplantda arkadalar benden, Neet Paay ziyaretimi ve hatta Pa a'mn erkn
harbi olmam istediler. Paay tanyor, bana sevgi ve gUveni olduunu tahmin
ediyordum. Nitekim, kurmay bakam olmam kendisi teklif etti, memnuniyetle
kabul ettim.
Btn mdafaa varlmzn iyzn renince, hayret iinde kaldm:
Bu varlk, talya gibi, denizlerde ve karada, Akdeniz blgesinin EN
KUDRETL devletlerinden birisinin nnde sz edilemiyecek kadar aresiz ve
kadersizdi. Fakat ite, aylardr, o kudretli donanmann ate sahasndan dar
kamyordu Italyanlar...
Sade kendileri deil, btn dnya hayret iinde irkilmiti. Yer yer,
bu savunmay yapanlarn, cedlerinden aldklar kahramanlk ve feragat mira
sna yeniden sahip GEN TRKLER olduklar tehisi, Avrupa basnnda grlmiye
balamt. Neet Paa, gnn birinde bu baarl savunma yklrsa, vebalin,
ordu ve devletin resmi msaadesi olmadan, ahsi kararlaryla harb sahasna
koan bir avu zabitin omuzlarnda olmasn telkin eden grm benimsedi;
elindeki kuvvet ve mahdud malzemeyi, her yerde talyanlarn nne kan gen
kadronun emrine verdi. Biz eklen kendisi ile, Harbiye Nezaretinden gelen
ve:
Hkmetin siyasi temaslarnn neticelerini bekleme..." durumunda olan
resmi merci idik. Sava verenler de, devletlerinin msaadesini almadan kendi
balarna buyruk gnlllerdi,
MAHMUT EVKET PAA'NIN AHS BR MEKTUBU
Byk mtdlerle, Ittihad ve Terakki'nin kandi felsefesini temsil edece
i kanaati ile sadaret makamna getirilerek, vatann kaderi eline braklan
brahim Hakk Paa, babakan olmadan ksa sre nce Roma Bykelisi idi. Hiz
metinin son zamanlarnda, bilhassa Fransz Havas Ajansnn inanlr kaynaklar
dan kayd ile verdii haberlerde, talya'nn, Trablusgarb' igal iin sebeb
aradm iddia ediyordu. Hatta zaman zaman, olaylar srallyarak bu hazrln
SON SAFHA'da olduunda srar ediyor, buna karlk Bab- Ali'nin seyirci kal
d kaydediliyordu. Kmil Paa kabinesinde Hariciye Nazr olan Hseyin Hilmi
Paa Fransz iddialarnn gereklik derecesini renmek iin Hakk Paay uyar
m, daha SADRIAZAM olmad iin BEY olan Roma Bykeimiz, bu haberlerin
hakikatle ilgisi olmadm, Roma kabinesinin kendisine kesin teminat verdii
ni, ayialarn Franszlar tarafndan alevlenmi olan Fas meselesi zerindeki
dikkatleri datmak iin kasden karldm bildirmiti. Mebusan Meclisi ndeki
muhalefet, nereden elde etmise etmi, Hariciye Nezareti ile Roma elili ara
sndaki yazmalar Meclis krssne getirmi Hakk Paa istifaya mecbur kai
mi ti.
Yerine Said Paa gelmi, fakat Mahmut evket Paa, harbiye Nazrl
mevkiini muhafaza etmiti.
Harbiye Nazrndan Neet Paa'mn ahsna gelen hususi bir mektub, s
tanbul'daki siyasi havay ak-seik aktaryordu: Bir bakma aresizlik, bir
bakma Sultan Hamid'e de yedi defa sadrazamlk yapm yal Said Paa'mn
mizac ve alkanl ile, Bab- Ali, byk devletler nezdinde bavurmalar,
protestolar ve benzer siyasi teebbslerle talya'y durdurmaya alyor, bil
hassa Almaya imparatoru Wilhelm'in aracl ile Rama'ya Trablusgarb'de iste
dii haklan ve tavizleri vererek igali durduracam iimid ediyordu. Mahmut
evket Paann "mahremsgizli" mektubunun son satrlar hafzamda, zamann silemiyece' derini i ktedir:
"- te bu menfi artlar iinde o bir avu kahraman evladmz, biz dev
rini tamamlama yolundakiler iin teselli ve eref mesnedidir. Gazalar mbrek olsun..."

-10.7-

TEKRAR PARS'E DNMEM KARARLATI

0 gnlerin syleyii ile Paris sefaret-i seniyyesi askeri mavirlii vazi
fem resmen devam ediyordu. stifa etmemitim.
Vaziyet ylesine bir ekil almt ki italyanlar, kyya yerlemiler,
ilerliyemiyorlard. Bizim cephemizin ilerine kadar emniyetle gelen yabanc
harp muhabirleri, rahatlkla Trk mucizesinden sz ediyorlar, elimizdeki silah
larn Italyanlardan alnm olduunun belgelerini yaynlyorlar ve ortadaki
neticelere bakarak "-Bunlar cedlerinn kahramanlk ruhunu temsil edip yaat
yorlar." hkmn veriyorlard. Simdi ibretle anlyorum ki, bu genelleen ka
naat, Balkan Savann hi beklenilmiyen bir zamanda kmasna yol aan sebep
lerin banda gelmiti. Dmanlarmz, maddede ve manda balyan, kendine
gelmenin derinlemesine ve kklemesine imkn vermek istememilerdi.
Elde edilen neticelerin btn dnyaya olduu gibi gsterilmesinde za
ruret gryordum: Bilhassa bu kendine geli'in sadece eldeki topraklar muha
faza ve artk fetihler arama deil, yine de kt'ada olan geni lkedeki dev
ri temsil eden medeni savunan, eriebilmek, hr,,ileri, a kucaklam bir
vatan yaratmak hasreti...
Aydn arkadalarm da ayn dncede idiler ve bu hizmeti, cephede sa
vamak kadar zorunlu sayyorlard. Osmanl Tekilat- Mahsusas Msr zerinden
rahata gei salyabiliyordu. Bu yoldan ve skenderiye'den bindiim Mesajeri
Maritim Fransz vapurundaki yolculuk'la Marsilya'ya, oradan Paris'e geldiim
zaman, elimiz Rfat Paay, Fransz Hriciyesinin araclk ettii bar gr
meleri iinde buldum.
OSMANLI FRANSIZ MUHBLER CEMYETNN BLDRS
Merkezi Paris'te olan (Osmanl-Fransz Muhibleri Cemiyeti)nin berabe
rimde getirdiim dokman ve fotoraflarla deerlendirdii bildirisini, btn
eliliklere, Fransz parlemantosuna ve basnna gndermekle ie baladk.
M. Jean Jaures rHumanite, M. Andre Tardieu Republique gazetelerinde Trk tezini savunan, talya'y saldrganlk ve milletleraras hukuk kurallarn i
nemekle sulandran yazlar yaynladlar M. Jaures, Parlamentoda, en gzel,
heyecanl konumalarndan birisini yapt ve Fransa hkmetinin aktif olarak
harekete gemesini istedi. Bizim, Akdeniz'de hakimiyetin Italyanlara gemekte
olduu tezimiz, Berlin'e ok yakn olan R o ma 'm n ilerideki tutumu bakmndan
Franszlarn zerinde beklediimizden ve umduumuzdan ok tesir yapmt. 0smanl-Fransz Muhipleri Cemiyeti'nin dzenledii toplantda, Trablus'den yeni
dnm mahid olarak konumaya arldm.
Toplantda, birok siyasetiler fikir ve basn mensubu vard. Ertesi
gnk gazeteler, Trk tezinin Fransz kamuoyunda yerletiinden sz ediyorlar
d. Bunlar elbette bizim yapabileceklerimizi gerekletirmi olmann vicdan
rahatm getirebiliyordu amma, Trablus llerinde, bin bir yoksulluk iinde
canlarm dilerine takm dven o yiit, kahraman karadalarmn meru da
vasna erefli ve hak tanr zm olabilmekten uzakt. Sonraki gnler, baka
dmanlarn daha etin ve felketli kasdlar hazrlnda oldunu gsterecek
Trablus'u unutmaya adet mahkum olacaktk.
AL FETH OKYAR'n anlar TERCMAN gazetesinde yaynlanan " DEVRDE
BR ADAM, Fethi Okyar'n hayat ve hatralar" dizisinin 12-14 ubat 3 979 ta ri hl i
saylarndan alnmtr.