7.

MJERENJE I KONTROLA NAVOJA

Mjerenje, odnosno kontrola navoja pripada najsloenijim mjernim zadacima u
mainogradnji. Potrebno je izvriti mjerenje i kontrolu duinskih mjera, uglovnih mjera
i profila na istom mjernom predmetu da bi se mogao definisati kvalitet izrade navoja.
Konstruktivne karakteristike navoja
U toku mjerenja, odnosno kontrole, odreuju se mjere, odnosno odstupanja onih
parametara koji definiu navoj, a to su:
veliki prenik vanjskog navoja ( d ) ,
veliki prenik unutranjeg navoja ( D ) ,
mali prenik vanjskog navoja (d 1 )
ili prenik jezgra,
mali prenik unutranjeg navoja (D1),
srednji prenik navoja vijka ( d 2 ) ,
srednji prenik navoja navrtke ( D 2 ) ,
korak navoja (P) i
ugao profila ().
Mala slova oznaavaju mjere vanjskih,
dok velika unutranjih navoja.
Kontrolom navoja ne vri se pojedinano provjeravanje navedenih elemenata,
ve se navoj na radnom predmetu uporeuje sa nekim drugim tano izraenim
navojem, odnosno tolerancijskim mjerilom.
Prema obliku profila, razlikujemo otre (trouglaste) i tupe (pljosnate) navoje.
Od otrih navoja najvie se upotrebljava metriki navoj sa trouglastim ISO
profilom.
Od tupih navoja najvie se upotrebljavaju trapezni, kosi (testerasti) i obli
navoji.

a) Metriki navoj; najei standardni navoj.

b) Fini metriki navoj; ima manju dubinu navoja i korak od normalnog
metrikog navoja.
c) Whitworth-ov cijevni navoj; tradicionalni cijevni navoj porijeklom iz
Velike Britanije.
Mjerenje i kontrola

98

d) Trapezni navoj; za vretena, ima manje trenje od metrikog navoja.

e) Kosi (testerasti ili pilasti) navoj; za vretena, ima manje trenje od trapeznog,
ali podnosi optereenja samo u jednom smjeru.
f) Obli navoj; za spojnice eljeznikih vagona, neosjetljiv na oteenje i
Prljavtinu.
g) Obli elektro-navoj (Edisonov navoj); za grla sijalica i elektrine osigurae.
Dozvoljena odstupanja
Tolerancija navoja treba da obezbjedi sklapanje i zamjenljivost navojnih
elemenata, dodir spregnutih navojaka u blizini srednjeg prenika i minimalnu
potrebnu dubinu noenja.
Predviene su tolerancije velikog, srednjeg i malog prenika, kao i koraka i
ugla profila navoja. Elementi tolerancije su slini kao kod tolerancije duinskih mjera
po ISO sistemu. Poloaji tolerancijskih polja se odreuju slovnim oznakama, a
kvaliteti brojevima.
Kod navoja sa trouglastim ISO profilom predviene su sljedee slovne oznake:
za unutranji navoj: G i H,
za spoljni navoj: e, f, g, h, k i p
Kvaliteti mogu biti od 3...9, pri emu manji broj oznaava finiji kvalitet.
Kod oznaavanja, za razliku od tolerancije duinskih mjera, prvo se pie
oznaka kvaliteta (brojka), a zatim slovna oznaka za odreivanje poloaja
tolerancijskog polja. Npr. 6H (za unutranji navoj) ili 5h (za spoljanji navoj).
Kod oznaavanja nalijeganja, oznake za toleranciju unutranjeg i vanjskog
navoja se razdvajaju kosom crtom: 6H/5h. U ovom sluaju se predvia isti kvalitet za
sve prenike. Ako se za veliki prenik doputa grublji kvalitet od kvaliteta srednjeg i
malog prenika, onda se to posebno oznaava tako, to se prvo pie zajednika
tolerancija za srednji i mali prenik, a poslije za veliki prenik na sljedei nain:
4H5H, odnosno 3h4h, pa e oznaka nalijeganja biti: 4H5H/3h4h. Oznaka za
nalijeganje se ispisuje poslije oznake nazivnog prenika navoja, kao na primjer: M12
- 4H5H/3h4h, odnosno, M16x1 - 5H/4h.
Oznake pojedinih parametara navoja sa trouglastim ISO profilom, kao i njihove
geometrijske zavisnosti prikazuje slika.

Sprega navoja sa trouglastim ISO profilom (naleganje H/h)

Mjerenje i kontrola

99

Kontrola veliina koje definiu navoj moe se izvriti kompleksnim i

diferencijalnim metodama mjerenja.
Kompleksna metoda kontrolie da li je navoj dobar ili lo odnosno kontrolie
njegovu zamjenljivost u navojnom spoju bez odreivanja veliine pojedinih
parametara. Ova metoda se koristi kod provjeravanja tanosti obinih navojnih
elemenata (na pr. vijak).
Kompleksna kontrola uglavnom se primenjuje u serijskoj i masovnoj
proizvodnji, a postupak se obavlja pomou graninih mjerila.
Diferencijalna metoda kontrolie svaku veliinu navoja posebno. Primjenjuje
se kod kontrole navoja precizne izrade (profilni rezni alati za izradu navoja, kontrolna
mjerila za navoj, navojno vreteno, mikrometarski vijak, i sl.). Ovom metodom se za
svaku mjeru posebno odreuje tanost izrade, tj. da li se stvarna mjera nalazi u
propisanim granicama ili ne.
abloni za kontrolu navoja, rukovanje i odravanje
Brzo provjeravanje koraka se vri ablonom. To je komplet eljeva, na jednoj
strani su ploice za kontrolu metrikog a na drugoj za kontrolu vitvortovog navoja (na
slici). eljevi ustvari predstavljaju profil navoja. Za svaki korak postoji poseban
ablon i na njemu je i naznaena veliina koraka. Prilikom kontrole ablon se
prislanja uz navoj i na osnovu veliine svjetlosnog procjepa se ocjenjuje ispravnost
koraka tog navoja.

ablon za kontrolu koraka navoja

Kontrolnici za kontrolu vanjskog i unutranjeg navoja

Mjerenje i kontrola

100

Razlikujemo granina mjerila za kontrolu unutranjeg navoja (kod navrtke) i

granina mjerila za kontrolu vanjskog navoja (kod vijka).
Za kontrolu unutranjih navoja koriste se navojni epovi, dok se kod provjere
spoljnih navoja primenjuju navojni prstenovi, odnosno, rave sa odgovarajuim
mjernim elementima.
Kontrolnici za kontrolu vanjskog navoja
Tolerancijska mjerila za kontrolu navoja kod navrtke mogu biti izraena kao
dvostrani navojni ep i kao jednostrani navojni ep.
Kod dvostranog navojnog epa (na slici) na jednoj drci nalaze se dobra
strana ili strana ide i loa strana ili strana ne ide. Strana ide ima potpuni
navoj iji srednji i spoljanji prenik odgovaraju najmanjoj dozvoljenoj mjeri
unutranjeg navoja koji treba kontrolisati. Ovom stranom se provjeravaju srednji
prenik, korak i ugao profila unutranjeg navoja i ona treba da se lahko uvre u
navrtku koja se kontrolie. Strana ne ide je podeena za kontrolisanje samo
srednjeg promjera. Na prednjem dijelu nalazi se cilindrini dio koji slui za voenje
prilikom uvrtanja u navrtku dok navoj ima svega 2-3 koraka. Kod ispravne navrtke
ova strana se ne moe u nju uvrnuti (smije da se uvrne najvie za 1-2 koraka).

Dvostrano tolerancijsko mjerilo za unutranji navoj

Mjerila za vee prenike izrauju se kao jednostrana, iz dva dijela, odvojeno za

stranu ide i za stranu ne ide (na slici).

Jednostrani navojni ep

Mjerenje i kontrola

101

Kontrolnici za kontrolu unutranjeg navoja

Tolerancijska mjerila za kontrolu navoja kod vijka mogu biti u obliku prstena i u
obliku ravi.
Navojni prsten slui za kontrolu srednjeg prenika i prenika jezgra vijka.
Kontrolni prstenovi mogu biti nereguliui i reguliui. Na slici je prikazan nereguliui
prsten za kontrolu navoja. Srednji prenik i prenik jezgra ovog kontrolnika
odgovaraju najveoj mjeri tih prenika kod vijka, dok mu je spoljanji prenik
slobodno obraen. Navojni prsten treba da se navre na vijak bez djelovanja sile, ali
ne smije da ide ni previe lahko (labavo). Zbog toga kontrola navoja prstenom
zahtijeva osjeaj za procjenu kvaliteta kontrolisanog navoja.
Reguliui prsten (na slici) je prorezan s jedne strane tako da se moe vriti
podeavanje prenika pomou odgovarajuih vijaka. (Jednim vijkom se vri
podeavanje prenika mjerenja, a drugim vijkom se fiksira podeeni poloaj.)
Mogunost regulisanja prstena produava njegov radni vijek.

Ravasto mjerilo ili navojna rava ima irok interval primjene. Na tijelu ili
drci (na slici) oblika potkovice nalaze se dva para valjia od kojih prvi par
predstavlja stranu ide, a drugi par stranu ne ide. Prednji par valjia, koji
odgovara strani ide, ima navoj sa punim profilom, izuzev jezgra, te se pomou njih
kontroliu srednji prenik, korak i ugao profila navoja. Ova strana treba da pod
dejstvom sopstvene teine prelazi preko navoja vijka koji se kontrolie. Zadnji par
valjia ili strana ne ide ima skraen profil i najee 2-3 navoja, to omoguava
kontrolisanje srednjeg prenika vijka s obzirom na donju graninu mjeru. Ova strana
ne moe prei preko vijka pod dejstvom vlastite teine.

Ravasto tolerancijsko mjerilo za kontrolu srednjeg prenika spoljneg navoja

Mjerenje i kontrola

102

Navojne rave imaju niz prednosti nad navojnim prstenom, kao to su:
rava kontrolie i gornju i donju graninu mjeru (ima stranu ide i stranu
ne ide), dok prsten ima samo stranu ide,
prilikom kontrole ravom mogu se uoiti eventualne greke u profilu
zavojnice, dok prstenasto mjerilo to ne omoguava,
kontrola navoja moe se obaviti dok je vijak stegnut izmeu iljaka,
istom ravom mogu se kontrolisati lijevi i desni navoj,
kontrolom na vie mjesta moe se uoiti eventualna ovalnost vijka, to nije
mogue prstenastim mjerilom,
vrijeme kontrole ravom je znatno krae, a vijek trajanja valjia znatno dui
u odnosu na prsten.
Valjii su privreni za tijelo ili drku, tako da se otputanjem odgovarajue
navrtke mogu po potrebi pomjerati u radijalnom smjeru i tako podesiti prema kvalitetu
navoja vijka, odnosno za sluaj istroenja. Podeavanje njihovog razmaka vri se uz
kontrolu posebnim mjerilima.
Kontrola navoja na mainama
Mjerenje koraka navoja
Korak ili uspon (P) navoja je aksijalno rastojanje dviju taaka koje imaju isti
poloaj na dva susjedna istoimena profila.
Korak navoja je vrlo vana mjerna veliina za koju su vezane i ostale mjerne
veliine navoja, naroito srednji prenik. U praksi se vie panje posveuje kontroli
koraka vanjskog navoja, jer je duina navoja na navrtkama znatno manja, pa i
eventualna greka ima manji uticaj. Mjerenje se vri mehanikim i optikim mjerilima.
U radionicama korak se odreuje pomou profilisanih kontrolnika, to je vrlo
jednostavan nain ali i neprecizan.
Od mehanikih mjerila najpoznatije je mjerilo sa loptastim mjernim pipcima
(na slici). Mjerilo se sastoji iz dva mjerna pipka sa loptastim mjernim povrinama.
Lijevi pipak (1) je vezan s komparatorom ija kazaljka potkazuje odstupanje od
podeene mjerne veliine, dok je desni pipak (2) nepomian i podeava se prije mjerenja na odreenu mjeru pomou specijalnog mikrometra. Obino se prilikom
mjerenja ne vri mjerenje samo jednog koraka, ve se mjerilo podesi na duinu koja
odgovara veem broju koraka, pa se nakon mjerenja dijeljenjem sa odgovarajuim
brojem koraka dobije srednja veliina koraka.

Mjerilo za mjerenje koraka navoja sa loptastim mjernim povrinama

Mjerenje i kontrola

103

Principijelno postoje dvije metode mjerenja ovim mjerilom, zavisno od veliine

koraka navoja. Prilikom mjerenja navoja koraka do 25 mm (sl. a) postavlja se sa
strane mjerila ploica (3) koja slui kao naslon, ime se obezbjeuje poloaj mjernih
pipaka u aksijalnoj ravnini mjernog predmeta. Prilikom mjerenja navoja iji je korak
vei od 25 mm (sl. b) mjerilo pored mjernih pipaka (1 i 2) ima i pomoni pipak (4) iji
se poloaj moe regulisati, a namijenjen je takoe da osigura postavljanje glavnih
mjernih pipaka tano u aksijalnu ravan mjernog predmeta.
Optiko mjerenje koraka navoja vri se alatnim i univerzalnim mikroskopima,
kao i pomou posebnih mjernih maina. Prilikom mjerenja alatnim mikroskopom
predmet s navojem se postavi na radni sto, a konanica okulara za mjerenje uglova
se postavi u poloaj da se srednja crta poklopi sa bokom profila navoja (na slici).
Zatim se pomou mikrometarskog vijka pomjera sto s mjernim predmetom sve dok
se sljedei bok profila ne poklopi sa istom crtom konanice. Razlika oitavanja na
mikrometru za oba poloaja predstavlja korak navoja. I ovdje se umjesto mjerenja
samo jednog koraka navoja vri mjerenje veeg broja koraka, nakon ega se
dobivena duina dijeli s brojem mjernih koraka.

Mjerenje koraka navoja alatnim mikroskopom

Kao i prilikom mjerenja srednjeg prenika na alatnom mikroskopu i prilikom

mjerenja koraka profil zavojnice u aksijalnom presjeku je zaklonjen oblinom samog
navoja, pa se mogu pojaviti greke u mjerenju. Ovakve greke se otklanjaju
mjerenjem na univerzalnom mikroskopu.
Mjerenje ugla profila navoja
Kontrola ugla profila navoja najee se vri optikim putem, na mikroskopu ili
na profilprojektoru. Mjerni premet se uhvati izmeu iljaka i nosa iljaka, odnosno,
glava mikroskopa se nagne za ugao zavojnice kontrolisanog navoja - ,da bi pravac
posmatranja bio okomit na osu navoja.
Za mjerenje se koristi uglomjerna glava sa okularom, kada se uglomjer prvo
postavi na nulu, a zatim se ploa konanice okrene na jednu, pa na drugu stranu,
dok se srednja linija ne poklopi sa bokom profila navoja, da bi se odredile veliine
poluuglova profila (/2)I i (/2)II. Zatim se pomjeranjem poprenog klizaa dovede
druga strana navoja u vidno polje okulara i na isti nain se odreuju uglovi (/2)III i
(/2)IV. Od ovih vrijednosti dvije su realne veliine uglova, a dvije su dopunski uglovi,
kod kojih se stvarne vrijednosti dobijaju oduzimanjem izmjerenih veliina od 360o.

Mjerenje i kontrola

104

Nain mjerenja je prikazan na slici:

Merenje ugla profila navoja

Okular alatnog mikroskopa za mjerenje ugla profila

navoja (1- glavni okular; 2- lupa)

Vrijednost poluuglova profila navoja se dobija kao aritmetika sredina

odgovarajuih izmjerenih veliina.

Zbir poluuglova daje vrijednost ugla profila. Zbog naginjanja mjernog

predmeta, ugao profila nije odreen u aksijalnoj ravni, ve u ravni koja zaklapa sa
njom ugao . Kod veih zahtijeva u pogledu tanosti, izmjerenu vrijednost ugla profila
potrebno je korigovati na sledei nain:

gde je mjerenjem odreena vrijednost ugla profila navoja.

Na profilprojektoru ugao profila se odreuje na isti nain kao i bilo koji ugao.
Svakako, na mikroskopu se dobija mnogo taniji rezultat, pa se primjena
profilprojektora izbjegava.
Kod navoja velikih prenika nema mogunosti odreivanja ugla profila na
mikroskopu. U takvim sluajevima se koriste mjerni konusi, iji uglovi zavise od ugla
profila kontrolisanog navoja. Za ovakvo mjerenje potrebna je garnitura mjernih
konusa, iji uglovi rastu u skokovima od po 2.

Mjerenje i kontrola

105

Kontrola profila navoja kontrola radijusa

Pod kontrolom profila navoja podrazumijeva se kontrola zaobljenja na korijenu
meuprofila, kao i zatupljenja vrha profila. Ova kontrola se vri alatnim i univerzalnim
mikroskopima na koje se postavlja revolverski okular (na slici lijevo) umjesto
normalne glave mikroskopa, odnosno glave okulara za mjerenje uglova. Na staklenoj
ploi revolverskog okulara (na slici desno) ucrtani su profili navoja raznih veliina
(milimetarskih, Vitvortovih i trapeznih), a na crtama za podeavanje date su veliine
koraka. Ploa je ekscentrino postavljena u odnosu na okular tako da se u okularu
vidi lik samo jednog dijela ploe.

Revolverski okular

Lik zavojnice u revolverskom okularu prilikom kontrole profila

Posredstvom tokia sa desne strane okulara okree se providna ploa sve

dok se odgovarajui lik profila ne poklopi sa likom profila mjernog navoja. U liku
okulara, na lijevoj strani, pojavljuje se i lik nepokretnog uglomjera sa 7, koji slui
za postavljanje profila na providnoj ploi u nulti poloaj, odnosno za mjerenje
odstupanja mjernog predmeta od nultog poloaja.
Mjerenje vanjskih prenika
Na spoljanjem navoju postoji mogunost mjerenja svih mjernih veliina (veliki
prenik- d, mali prenik ili prenik jezgra - d1 ,srednji prenik - d2.
Mjerenje velikog prenika navoja
Veliki prenik navoja se moe mjeriti pomou svih mjerila za mjerenje okruglih
mjernih predmeta, kao to su: pomino mjerilo, mikrometar, glatka rava i sl.
Prilikom mjerenja vanjskog prenika treba obratiti panju na postavljanje
mjernog alata pri emu jedna mjerna povrina mjernog alata mora da nalijee
najmanje na dva profila, a druga mjerna povrina na jedan profil navoja (na slici).
Ukoliko je mjerna povrina mjerila manja od koraka navoja, potrebno je
izmeu mjernih povrina mjerila (1 i 2) navoja postaviti paralelno granino mjerilo (3)
pa preko njega vriti mjerenje.

Mjerenje i kontrola

106

Mjerenje velikog prenika

Mjerenje velikog prenika navoja uz upotrebu

paralelnog graninog mjerila

Mjerenje malog prenika ili prenika jezgra vijka

Mali prenik vanjskog navoja moe se mjeriti mikrometrom ija je jedna
povrina izraena u vidu konusa, a druga u vidu dvozubog elja (na slici). Ugao
konusa i ugao zuba elja iznosi 45. Ukoliko navoj nema pravilan korak doi e do
nepotpunog nalijeganja mjernih povrina konusa i elja, a time i do pogrenih
rezultata mjerenja. Taniji rezultati mjerenja postiu se upotrebom dva prizmatina
uloka (na slici) koji imaju presjek trougla iji ugao vrha iznosi 45. Mjereni predmet
se stee izmeu iljaka na posebnom ureaju za mjerenje.

Mjerenje malog
prenika navoja
pomou konusa i elja

Mjerenje malog
prenika navoja pomou
prizmatinih uloaka

Mjerenje srednjeg prenika

Srednji prenik navoja je jedna od glavnih mjernih veliina navoja, poto je u
tijesnoj vezi sa ostalim veliinama. Za mjerenje srednjeg prenika postoji vie
razliitih metoda.
Za kontrolu srednjeg prenika najvie se primenjuju metode:
mjerenja loptastim mjerilom,
mjerenja mjerilom sa nonijusom i eljem,
metoda mjerenja sa tri ice i
optika metoda.
Mjerenje i kontrola

107

Mjerenje loptastim mjerilom. Princip mjerenja ovim mjerilom sastoji se u

poreenju srednjeg prenika sa prenikom nekog tano izraenog mjerila za navoj.
Mjerilo je u obliku obuhvatnog estara (na slici) ije su mjerne povrine loptastog
oblika. Mjerenje se vri jednostavnim prenoenjem mjerne veliine.

Mjerenje srednjeg prednika

mjerilom sa loptastim mjernim povrinama

Mjerenje srednjeg prenika pomou konusa i elja

Mjerilo sa nonijusom i eljem. Ovo je, zapravo, mikrometar koji umjesto

ravnih mjernih povrina ima zamjenljive umetke, i to s jedne strane u obliku konusa, a
s druge u obliku elja (na slici). Ugao konusa, kao i ugao zuba elja odgovaraju
uglu profila navoja iji prenik mjerimo. Ugao profila navoja i korak navoja treba da su
tani, jer u protivnom, usljed nenalijeganja mjernih povrina, javlja se greka u
mjerenju srednjeg prenika.
Metoda mjerenja sa tri ice. Ovo je indirektna metoda mjerenja koja se esto
primjenjuje i tanija je od prethodnih metoda. Sutina metode sastoji se u tome da se
u meuprostor dva susjedna navoja stavljaju tri ice jednakog prenika, i to s jedne
strane dvije ice, a s druge strane jedna ica (na slici). Prenici ice su
standardizovani i biraju se na osnovu koraka navoja i polovine ugla profila navoja.
Tada se pomou mikrometra mjeri dimenzija M kao i kod normalnog mjerenja duine.
Izmjerene vrijednosti se koriguju na osnovu specijalnih tablica koje pored prenika
ice sadre vrstu navoja, nazivni prenik, korak navoja, teoretsku izmjerenu
vrijednost (Po) i dr.

Mjerenje srednjeg prenika pomou tri ice

Mjerenje i kontrola

108

Veliina srednjeg prenika moe se izraunati na osnovu izmjerene veliine

M , prenika kuglice, koraka navoja i ugla profila:

Za metriki navoj obrazac se svodi na: d2 = M - 3d + 0,866 P.

Ovako izraunatu vrijednost srednjeg prenika d1 treba korigovati da bi se
iskljuile greke koje se mogu javiti prilikom mjerenja.
Jedna od greaka javlja se usljed toga to osa mjerne ice nije pod pravim
uglom u odnosu na osu navoja, ve je nagnuta za ugao tangente na navoj.
Druga greka javlja se usljed djelovanja mjerne sile koja vri elastino
savijanje mjerne ice i materijala navoja. Pod dejstvom mjerne sile od 3 do 10 N ova
deformacija kree se od 1 do 6 mikrometara. Prva greka se oduzima, a druga
dodaje ukupnoj izraunatoj vrijednosti. Takoe je mogua vrlo mala greka ( 1
mikrometar) usljed netanosti samih mjernih ica.
ice se izrauju sa vrlo strogim tolerancijama. Odstupanje prenika moe da
iznosi najvie 0,5 m. Oblik cilindrinosti ne moe da padne van tolerancijskog
prostora, a krunost mora da bude u granicama 0,3 m. Povrina ica je tvrdo
hromirana i lepovana, tvrdoa se kree u granicama 740...848 HV.
Na slici je dat izgled mjernih ica za navoj. Mjerne ice mogu biti na vrstim
draima (a), i to u jednom drau jedna, a u drugom dvije ice ili pak da vise o omi
(b) opet dvije zajedno i jedna odvojena. Prenik ice zapisan je na drau (papui),
odnosno na trouglastim ploicama.

Mjerne ice

Na slici su prikazani naini mjerenja sa tri ice na instrumentima i mjernim

ureajima. Na slici a) dat je izgled mikrometra sa draima ice, privrenog u
nosa. Na ortotestu (slika b) prikazana je kontrola navoja pomou ica sa draima.
Mjerenje srednjeg prenika navoja, takodje, sa mikrometrom, ali sa icama
objeenim o uke, koje se montiraju na specijalni dra, privren za sam
Mjerenje i kontrola

109

mikrometar, dat je na slici c), dok se na slici d) vidi mjerenje navoja na maini za
merenje duina.

Optika metoda
Srednji prenik se moe mjeriti optikim putem pomou alatnog i univerzalnog
mikroskopa.
Mjerenje unutranjeg navoja
Elementi unutranjeg navoja (sa malo izuzetaka) se mogu kontrolisati isljuivo
mehanikim metodama, dok se optiki metodi zbog razumljivih razloga, ne mogu
primjeniti. Odreivanje pojedinih mjera je komplikovanije nego kod vanjskog navoja,
jer se ne moe videti nalijeganje mjernih povrina mjerila i kvalitet mjerenih povrina
se ne moe pravilno ocijeniti. Greke mjerenja su vee.
Kod unutranjeg navoja kontrolie se tanost sljedeih veliina:
veliki prenik (D),
srednji prenik (D2),
mali prenik (D1),
korak (P) i
ugao profila ().
Mjerenje prenika otvora ili velikog prenika
Ova kontrola se trai samo u izuzetnim sluajevima, poto veliki prenik nije
funkcionalna mjera i zazor je obino mnogo vei od dozvoljenih greaka tog prenika,
te to je mjerenje velikog prenika vezano sa odreenim potekoama. Koriste se
izmenjivi mjerni pipci u obliku elja i konusa, iji je ugao manji od ugla profila
Mjerenje i kontrola

110

kontrolisanog navoja (kao kod kontrole malog prenika spoljnjeg navoja), i mjerni
pipci su zaobljeni sa manjim poluprenikom od poluprenika zaobljenja dna navoja.
Mjerenje srednjeg prenika
Za kontrolu srednjeg prenika unutranjeg navoja mogu se primijeniti razna
mjerila, u zavisnosti od traene tanosti i veliine prenika navoja. Najvie se
primjenjuju:
mikrometri sa izmenjivim pipcima,
ureaji za brzu kontrolu,
indirektno mjerenje pomou kuglica i
specijalne metode.

Mikrometri za kontrolu srednjeg unutranjeg prenika

Mikrometri sa izmjenjivim pipcima. Primenjuju se mikrometri za rupe sa

izmenjivim pipcima u obliku elja i konusa, slino kao kod vanjskog navoja. Za svaki
korak postoji poseban par pipaka. Veliina ugla pipaka je jednaka veliini ugla profila
kontrolisanog navoja. Kod manjih prenika navoja primenjuju se mikrometri sa
kljunovima (slika a), dok se kod veih prenika koriste tapasti mikrometri za vee
rupe (slika b).
Ureaji za brzu kontrolu. Ovaj ureaj se koristi uglavnom u serijskoj
proizvodnji. To je, ustvari, podesivi ep navoja, u kombinaciji sa komparatorom. ep
se sastoji od tri mjerna dijela, dva nepokretna, postavljena sa obje strane i jednog
pokretnog, srednjeg dijela. Stavljanjem radnog predmeta na ep, pokretni isjeak
epa se pod dejstvom opruge priljubljuje uz navoj, a veliina pomjeranja se oitava
na komparatoru. Podeavanje nule vri se etalon mjerilom.

Ureaj za brzu kontrolu srednjeg unutranjeg prenika

Mjerenje i kontrola

111

Kod velikih prenika navoja, za brzu kontrolu srednjeg prenika primenjuje se

ureaj Multimar. Radi sa dva valjasta mjerna pipka, od kojih je jedan podesiv, a
drugi je pokretan i u vezi je sa komparatorom. Podesivi pipak se namjesti u potreban
poloaj pomou etalona, pa se uvrsti. Prilikom kontrole, valjci se priblie, stavljaju u
navojni otvor i nakon odputanja oni se priljube uz navoj, a komparator pokazuje
odstupanje od podeene mjere.
Mjerni valjci su izmenjivi i svakom koraku odgovara po jedan par. Lijevi i desni
navoj, kao i razliiti prenici, ako imaju isti korak, mogu se mjeriti jednim parom
valjia. Oblast merenja iznosi od 50 ......1100 mm.

Multimar kontrola velikih srednjih unutranjih prenika

Specijalne metode.
S obzirom da je direktno odreivanje parametara unutranjeg navoja oteano,
a kod malih prenika nije ni mogue, razraeni su specijalni metodi za indirektno
odreivanje traenih veliina, ili njihovog odstupanja. To su: mjerenje preko otiska
unutranjeg navoja i merenje pomou Rentgenovih zraka.
Radi provjere tanosti unutranjeg navoja esto se primjenjuje metoda po
kojoj se povremeno, u odgovarajuem procentu, iz tekue proizvodnje izuzimaju
uzorci koji se sijeku na odgovarajui nain, nakon ega se mjere elementi
unutranjeg navoja. Prema metodi prof. dr-a Hartela izrauje se otisak unutranjeg
navoja pomou amalgama bakra, poslije ega se stvrdnuti otisak vadi iz navrtke i
mjeri kao spoljanji navoj.
Kod elemenata u vazduhoplovnoj industriji, gdje se zahtijeva vrlo velika
preciznost, kontrola unutranjeg navoja vri se posebnom metodom pomou
rendgenskih zraka.
Mjerenje malog prenika
Merenje, odnosno kontrola ovog prenika ne predstavlja posebnu tekou.
Moe se koristiti bilo koje mjerilo za odreivanje unutranjih mjera, ako ima zaobljenu
mjernu povrinu i dovoljnu duinu, da bi mogao da obuhvati najmanje dva koraka
navoja.
Mjerenje koraka unutranjeg navoja
Mjerenje,odnosno kontrola koraka unutranjeg navoja je mogua samo
mehanikim putem. Runa mjerila su ista kao kod spoljnjeg navoja. Savremene
mjerne maine redovno imaju dodatni pribor koji omoguava veoma tano
odreivanje ove veliine. I u ovom sluaju se obino odreuje veliina veeg broja
koraka, slino kao kod spoljnjeg navoja, ali tada se svakako dobija srednja vrijednost.
Mjerenje i kontrola

112

Princip mjerenja koraka prikazan je na slici.

Princip merenja koraka unutranjeg navoja

1- pokretna kolica ili drugi slian element mjernog ureaja,na koji su montirani djelovi 2 i 3;
2- nosa mjernog pipka (mjerna poluga); 3 - stakleni mjerni lenjir; 4- Abeov spiralni mikroskop

Ovakvo mjerenje je izvodljivo samo kod odreene veliine prenika navoja,

kod kojih mjerna poluga sa mjernom kuglicom nesmetano moe da ue u
unutranjost navoja. Veliina prenika mjerne kuglice se bira na osnovu nazivne
veliine koraka kontrolisanog navoja.
Kod manjih prenika navoja, za odreivanje veliine koraka, moe da se
iskoristi otisak ili eventualno Rentgenova slika navoja.
Mjerenje ugla profila navoja
Kontrola ugla profila unutranjeg navoja direktnim mjerenjem nije izvodljiva.
Indirektno moe da se izvri pomou otiska, ili rentgenske slike kada se taj ugao
odreuje na isti nain, kao i kod ostalih spoljnih navoja, ako je to ekonomski
opravdano.
U svakom sluaju, ovakva mjerenja, zbog velikih trokova se izbjegavaju, jer
zbog povezanosti greaka srednjeg prenika i ugla profila navoja, na osnovu tanosti
srednjeg prenika, moe se donijeti zakljuak i o tanosti ugla profila.

Na slici je prikazano mjerenje unutranjeg navoja

Mjerenje i kontrola

113