MY

,G
AN
DH
IN
AG
AR

rkk-1

01. ykwrLkf wkLkku W

{kMk yuf Mkk{krsf ke Au. ku Mk{ks{kt hneLku kkukkLkku kkk
Mk{ksLkku rfkMk fhu Au. yk {kxu Mk{u Mk{u ku kkuku rLk{ko fhue
Mk{ksMkk{kt VuhVkh fhu Au. yu{ktLkk fuxkf VuhVkhku qk s
{nLkk kwhkh kk Au. yu VuhVkhkuyu {kLkeLke SLkkrk fkt
kku ke Lkkte Au ykk kku khku kuLku kkLke Vhs kkze Au.
ErknkMk{kt ykk VuhVkhkuLkwt qk s {n hnuwt Au. Mkk{kL heku
ErknkMk yu yuf Mktk rk Au. kuLkk rkk kkze fk Lkrn;
khtkw {kk ykMkLke Mkhkk kkh rkk kkzk sYhe nkukke
rkLkkuyu yuk VuhVkhkuLku kLk{kt hkeLku {kLkErknkMkLkk {w
k kk kkzk Au : k[eLk wk, { wk yu ykwrLkf (yko[eLk)
wk. yn ykku yu kk k hkewt fu ykwrLkf wkLkku {kLke fu
Mk{ks Mktkqoku ykwrLkf s nku kuwt sYhe Lkke. ku{kt k[eLk
yLku { wkLkkt kku k uk {u Au, fuxktf yuLkk yu MYk{kt
kku fuxktf kkukt MYk{kt.

ykwrLkf wkLkku W :
15{e Mke{kt Y kue kikkurf yu ikkrLkf kukukuLke
]rk yu kAeLkk Mk{{kt k [kw hne. krhk{u yuf Lkkt
uku fu Mkku kukkt. yuLkkke whkukLkk ukkh-krLkku
rfkMk kku. ukkhe koLkwt {n wt. ukkhe ko Lkk {{
koLku Lkk{u ykukku. yk Mk{u khk Mkrnk yurkLkk k
uku nwLLkh-Wkuk yu ukkhLke kkkk{kt Mk{] nkk. whkukLkk
kufku yk kkke {krnkkkh nkk. krhk{u Lkk rhkE
{kkkuoLke ku kkke whkukkMkeyku khk yu yurkLkk ke
uku{kt sk ykkwh kLk. fuxkf Lkk kukuk y{urhfktz{kt sk EAkk nkk. yu{Lke yu EAkLku ku{Lkk hkykuLkku
xufku {kkt whkukkMkeyku yu uku{kt kk yu kt Mkknkku
(MktMkkLkku / Colonies) Mkkke. yk{, Mkknkku MkkkkLke yuxu
fu MktMkkLkkLke rk Y kE. yue rkLkk yuf kkYku
16{e MkeLkk ykht{kt ykkk u{kt Mkkik{ rVhtkeyku
(kkuxwoke) ykk. ku{Lkk kAe nkuLzLkk z[ (tkyku) yu
zuL{kfoLkk zurLk kufku ykk. Auu uL[ku yu ytkuu ykk.
ytkuuyu kku ykkk uLkk {kuxk kk Wkh k fu khkuk
hksMkkk k Mkkke. ke {hkXk rkn (E.Mk. 1818){kt
ytkuuLkku rs kkkt khk{kt MkkkLke Mkkuokrhkk {kxu su
kurf Mkkkyku [u Mktkkuo kk fhkk nkk kuLkku k ytk
ykku. khk{kt E.Mk. 1818 ke ytkuu Mkkuokhe kLk. ku
Mkkku ykkk uLkk { wkLkku ytk ykku, yLku ykwrLkf
wkLkku ykht kku. k{u kuh 7 {kt khLk nMx ruLke
fuxef kkku ekt nkk, t Lku ? rkrx EMx ELzk ftkLkeLkku
ku k{ kLkoh sLkh nkku. kuLke knukt kE Lkk{Lkk rkrx
EMx ELzk ftkLkeLkk kLkohu ykkk u{kt ytkus MkkkLkku
kkku fue heku Lkktku yu ytkus MkkkLkku rMkkh fue heku

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

k[eLk wk :
k[eLk wkLkk Mk{ ru {ku Au. fuxkf rkLkku khk{kt
E.Mk.1206{kt {wM{ MkkkLke MkkkLkk kE kt MkweLkk
Mk{kkkLku k[eLk khk khefu ykuku Au; khtkw {kuxk
kkLkk rkLkku nkoLkk yMkkLk (E.Mk.647) MkweLkk Mk{Lku
k[eLk khk khefu Mefkhu Au. yk Mk{kkk{kt khke
MktMf]rkLkku rfkMk kuLke [h{Mke{k Mkwe knkUku nkku. Mkkrn,
fk, rkkLk, Mkkk kuhu kuku yk Mk{kkk{kt khk{kt
rrMk rkLkku kE kk. ku{u h[uk Wk{ ktkku yksu
k khkeku{kt kkihLke kke kuk fhu Au. whkuk{kt EMkwLke
kkt[{e Mke MkweLkk Mk{Lku k[eLk wk kk{kt yku Au.
{ wk :
{ wk yuxu k[eLk yLku ykwrLkf wkLke [uLkku Mk{.
whkukLkk uku{kt { wkLkku Mk{ EMkwLke kkt[{e Mkeke kth{e
Mke MkweLkku kk Au.
Mkk{kL heku yuf yue kuxe {kLkk Qe kE Au fu fkuE k
uLke kkkk{kt kuLkku { wk yuxu ytfkhwk. yu kuxe
{kLkk {ku whkuk{kt { wkLke YykkLkkt kkt[ Mkku - AMkku
suxkt kkuo ytfkhwk khefu ykuk Au. whkuk{kt ytfkhwk
{kxu yuku kfo ykkk{kt yku Au fu, { wkLkk ykht{kt
whkukLkk {kuxk kkLkk uku Wkh LkqLke rkykuyu yk{ku
fkO. kuke ku uku{kt ytkqte yLku yhksfkk Mkok. ukkhhkuskkh kze ktk. {kuxkt yu Mk{] LkkhkuLkwt kkLk kwt. yuf
yu Mkwth E{khkkuLkku Lkk kku. ku Mkkku Mkkrn, fk
yu rkkLkLkku rfkMk yxfe kku. {oLkwt w wt. {o{kt
Mkzku u~ku. xqtf{kt fneyu kku, k[eLk whkuk{kt rfkMk kk{ue
keMk yu hku{Lke MktMf]rkyku kkukkLkwt Mk yLku M
kw {ke ku X e. khk{kt k k[eLk w kLkk yt k kAeLkk

Mk{kkk{kt {kuxu kku ykwt s uk {u Au. E.Mk. 648 ke

E.Mk. 1818 MkweLkku Mk{ yuxu khkLkku { wk.
whkuk{kt yrkkh{e MkeLkk ytk kkke Y kukt {owkuLku
krhk{u ytfkhwkLke krhMkrk{kt e{u e{u krhkoLk ykkwt
kwt. 15{e Mke{kt krhkoLkLke yu rk zke yu kkf
kLkke kE yu ku Lkk] r k-hu Lku M kkt khefu yku kE.
Lkk]rkyu whkukLku Lkk r[khku yu Lke ikkrLkf yLku
&kkof r ykke. krhk{u whkukLkkt ykkf yu Mkk{krsf
SLk{kt {kuxk VuhVkhku kk. kkLk-rkkLkLkk kuku krk kE.
ytk yu nu{ku qh kkt. fkuE k kkkk kuk fu fMkkuxeLke
yuh Wkh [fkMkeLku s MefkhkLkwt rfMkk kkBwt. ku
Mkkku Lkk rhkE {kkkuo yu kikkurf uku kukk.
yu{kt fkutkMku kuu y{urhfk tz (E.Mk. 1492) yu kMfku-kk{kyu whkukke khk ykkLkku kuu rhkE {kko
(E.Mk. 1498) {nLkk Au.

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

ykikurkf ktrk :
yuf kksw whkukLkk uku yurkLkk uku{kt kkk Lkk kukuk
uku{kt MktMkkLkku Mkkkkk skk nkk, kku keS kksw kuyku
WkkLkLkkt Lkkt MkkLkku yu Lke krkykuLke ku khV k
k nkk. yuLkwt {w fkh yu nkwt fu Lkk rhkE {kkkuo, Lkk
ukuLke ku yu Lkkt ikkrLkf MktkuLkkuLku eu whkukLkk kufkuLkku
Lkk uku MkkkuLkku ukkh ku nkku. sYrhkk yu MktkuLkLke
sLkukk Au yu Lku whkukLkk fkhekhku ykuAk Mk{{kt fE heku w
Lku w WkkLk kk kue yLke krkyku kuk kk.
krhk{u WkukLkk kuku Lkkt Lkkt tkku kukkt. yuLkkke WkkLk{kt
yLku kuLke krkyku{kt su kkkLkwt krhkoLk kwt ku ykikurkf ktrkLku
Lkk{u ykukwt. Mk{kkkLke ryu E.Mk. 1750 ke. E.Mk.
1850 MkweLkku Mk{ ykikurkf ktrkLkk Mk{ khefu ykuk
Au.
ykikurkf ktrk :
ykikurkf ktrk Mkkik{ $Lz{kt yu ku k fkkz Wkukkuku
kE. kuLku {kxu fuxktf [kuMk fkhku nkkt :
(1) {qze :
$Lz{kt k {qzekrkyku nkk. ku{u kkukkLke {qzeLkwt
hkufk Lkkt tkkuLke kuku{kt yLku hee{kt fwO.
(2) kutz - fkuMkku :
tkkuLke {skqkkE yu xfkWkk {kxu sYhe kutzLku fk[k
kutz{ktke kkeLku w fhk ku{s tkkuLku [kk
fkuMkkLke {kuxk {k{kt sYh nke. yk kutz-fkuMkku
ku{s ke Wkukku {kxu sYhe Lkeu k $LzLku {kuxk
{k{kt {u ku{ nkkt.
(3) fk[ku {k :
fkkzWkuk {kxu sYhe Y suku fk[ku {k $Lz khk,
y{urhfLk MktMkkLkku fu ke uku{ktke qk s MkMke f{ku
{ue fu ku{ nkwt.
(4) ykkkunk :
$Lz fkkzWkuk {kxu sYhe ykkkunk hkkwt nkwt.
(5) fw fkhekhku :
tkku [kk sYhe fw yu kke{ kk{uk fkhekhkuLke
$LzLku yAk Lknkuke.
(6) kh :
Wkukku khk kikh ku {kLku u[k {kxu sYhe kh
{kxu ku{Lke kkMku kkukkLkk [oM nuXLkk uku nkk s.
(7) kikkurf MkkLk :
$LzLkwt kikkurf MkkLk yu kuLku {ukt Mkkhkt kthku
ukkh {kxu qk s yLkwfq nkkt.
Wkwok krhkku Wkhktk hksfe Mkhkk, Mkk{ke, kuMkknLk
kuhu yu krhkku whkukLkk yL uku fhkkt $Lz kkMku
khu {kkk{kt yLkwfq nku kke ykikurkf ktrk Mkkik{
$Lz{kt kE nke.
rr kukku{kt ykikurkf ktrk :

ykikurkf ktrkLkku ykht fkkzWkukke kku. fkkzWkuk{kt

ktrk kkkt fktk yu kx {kxuLkkt Lkkt MktkuLkku kkt. E.Mk.
1733{kt nkLk fu Lkk{Lkk fkhekhu Qzkku fktXku (^k#k
xh) kLkkku. kuLkkke fkkzLkwt kxfk{ k{wt kLwt. fktkuk
MkqkhLke {ktk yrk kkt yk {ktk sBMk nkhkeu kqhe
fhe. kuu E.Mk. 1764{kt MkLkk suLke Lkk{Lkku [hku
kuku. kuLkk zu yufMkkku ykX kkh fktke fkkk nkk. kh
kk E.Mk. 1769{kt rh[kzo ykfohkexu MkLkk suLke{kt Mkwkhku
fhe skke [kkku [hku (kxhu{) kLkkku. yk kukuke
$Lz{kt fkhkLkk-krkLkku ykht kku. E.Mk.1779{kt
MkuBwy kuBkxLku skke [kkku MkLkk Bq Lkk{Lkku
ktrkf [hku rfMkkku. kuLkkke khu zkke w ewt Mkqkh
fktke fkkwt nkwt. E.Mk. 1785{kt yuz{tz fkxohkExu ktrkf
k (kkhq{)Lke ku fhe. kuLkk zu [kh {kMkkuLkwt fk{ yuf
{kMk fhe ku. yk kukuLku eu fkkz Wkuk{kt {kuxwt krhkoLk
ykwt. fkhkLkk-krk kukE yLku ykk skkt fkkzLke
rk r{ku Y kE. ErkMk nkuuyu E.Mk. 1846{kt
MkekLkku Mkt[ku kLkkku.
fkkz Wku k kAe ku t z-Wku k{kt kt r k yke. E.Mk.
1760{kt Mkkik{ MfkuxLz{kt Lkes fkuMkkLkku Wkkuk fheLku
kutz kkkLke e Y kE. yw kutzLku fkuMkkLke {ke
e{kt kkkke kutz w kLwt. w kutzLkkt tkku khu
{skqk yu xfkW kLkt. sBMk M{exLku yLkLku rk
hkk {kxu nk VUfk {kxuLkwt tk kuwt suke kutzLkwt WkkLk
w zke kLwt.
E.Mk. 1965{kt sBMk kxu hktk kLkkwt. hktkkuLkku
Wkkuk huu yLku ykkkkux{kt kk kku. E.Mk. 1812{kt
hk yuLsLkke [kkwt ytkus snks (Mxe{h) fku{ux Mk{w{kt
Mkki k{ khkwt {wfkw t. E.Mk. 1814{kt kso MxeuLMkLku
kutzLkk kkxk Wkh [kkwt hk-Mkt[krk huu yuLsLk
kLkkw t . ku Lku krhk{u E.Mk. 1830{kt rhkw yu
{kLk[uMxh nuhku [u r{kt Mkkik{kh huuMkuk Y kE.
E.Mk. 1892{kt YzkuVu ze yuLsLkLke ku fhe. 19{e
MkeLke Yykk{kt nkLk {ufkz{ (Mcadam) Lkk{Lkk yuf fkurx
EsLkuhu {ufkz{Lkk{u zk{hLkk hkuz kLkkkLke krk kue.
E.Mk. 1903{kt hkEx ktwykuyu yhkuuLkLke ku fhe. kuke
knLknkh zke kLku. E.Mk. 1831{kt {zku{fu e
{kxuLkwt tk rhkh kuwt. E.Mk. 1844{kt MkuBwy {kuMkuo
xurkkV yu. E.Mk. 1876{kt kunk{ kuu xurVkuLkLke ku
fhe kuke Mktuknkh-kuku ktrk yke. sukkuxu kes kkLkwt
rzLkk{Lkwt {eLk kuwt. yk{, swk swk kuku ykikurkf ktrk
kE. yk ktrk yksu k [kw s Au yu r{kt k [kw
s hnuu.

DH
IN
AG
AR

kku yu ruLke ekkku k{u nu kAeLkk fh{kt eku.

ykikurkf ktrkLkkt krhk{ku :

yki kurkf ktrkLku eu kkkh, knLknkh u ukkhWkukLkku rfkMk kku. kuLkkke {kLkSLkLke rkfqkkyku{kt
xkzku kku khtkw ku Mkkku fuxkf Lkk &ku k Qk kk
nkk. ykikurkf ktrkLkkt {nLkkt krhk{ku yk {ku nkk :
nMkWkuk yu k]nWkukLku ku fkhkLkk-krk y{{kt
2

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

ynLkk hksfkkoyku k rLkko kLk nkk. keS kksw yu Mk{u

k ykke uku Lkes ku {kxu ekk nkk s yLku Lkes
ku rr WkukkuLkk fk[k {k khefu {nLkwt nkwt. ykke
ykht{kt rVhtkeyku, uL[ku yu kh kk ku{Lku kku kku
$Lz yu s{oLke suk uku k kt kkukkLkwt [oM Mkkkk
kuze kk.
whkukLkk uku kh yu fk[k {kLke ku {kxu fu yurkLkk
s Lkrn, ykrfkLkk uku{kt k kk nkk. knukt ykrfk tz
ku{Lkk {kxu ykkk nkku yu kuke ku ytkrhku tz fnukkku.
15{e Mke{kt yk tzLkk rfLkkhkLkk uku{kt fuxkf MkknrMkfku
knkUk nkk. ynLkk fuk Lkk{u u{kt Mkkik{ z[ kufkuyu
ukkhe MktMkkLk Mkkwt nkwt. ku kAe $Lz, kLMk kuhu ukuyu
k ukkhe MktMkkLkku MkkkkLke ]rk Y fhe nke. E.Mk.
1840{kt zurz rMxLk Lkk{u Mfkurx kkheyu tzLkk ythLkk
ukuLke k ku fhe nke. kuke whkukLkk kufkuLke Mkk{kke
]rkLku WkusLk {wt. kus{Lkk hk rkukkuzu fktkkuLkku
rk u fksu fkuo yLku kt kkukkLke Mkkk Mkkke. 19{e
MkeLkk yt k Mkwe{kt ykrfk tzLkk {ku xk kkLkk u ku
whkurkLk ukuyu nU[e ek. ku{u yu uku{kt kku kuke
yLku Wkukku {kxu sYhe Lkeu kkk fk[ku {k kk fkO yuxwt
s Lkrn, yu ukuLku ku{u kikh {kLkk u[k {kxuLkkt fuLku
k kLkkkt. yk{, yurk yu ykrfkLkk uku Wkh rs
{ue ku ukuLkwt kuk fhe whkukLkk uku Mk{] kLk.

AC
A

DE

yke. fkhkLkk-krkke knuktLkku Mktk fkhekh {sqh{kt

kxkku. hehkLku ku tkkke WkkLk khu zke,
MkMkwt, rkw {kkk{kt, yufMkhk ykfkh yu sLkLkwt kk
kwt. tkku khk kLkkku {k MkMkku nkukke k]nWkuk kze
ktk. kk{zkt kqxeLku rk Lkkhku Qkt kkt. fkhkLkkLkku
{sqh Wkkf {kxu WkkLkLkwt yuf MkkLk nkku. yL Wkkfku
Mkkku nrhVkE{kt xfe hnuk kuLku WkkLkLkkt MkkLkku kkA
ykuAk{kt ykuAku [o fhku kzkku. kuke ku {sqhLku k ykuAk{kt
ykuAwt ukLk ykkkku. ykuAk ukLkLku krhk{u {sqhLku fkhkLkkLke
LkSf qtkzk{kt hnukLke Vhs kze. kuke ktk yu ke[ Mkkxku
yMk{kt ykk. {sq h ku Lke [keyku { kt q k yu
ykhku Lkk yu f &ku Qk kk. Lke {q z eke
ykoMkk{kt rLkf khu rLkf yu khek khu khek
kLku. krhk{u {sqhLkkt e-kkfkuLku k Lkkufhe ({sqhe)
fhkLke Vhs kze. Mktwk fwxwtkLku ku rk fwxwtkkk
yMk{kt yke. Mk{ks{kt {krf yu {sqh yuk ku Lkk
kkuo Qk kk. ktLkuLkkt rnk LkeLkk ku rfLkkhkLke su{ Mkk{Mkk{u
nkukke ktLku [u Mkw{u Lk nkku. yuf Mk{kLk w:o
hkkk {sqhku rk fkhkLkkt{kt yuf s Mk{u kzke rhMkuMk
yu kkMkkkMkuLkk MkkxLku fkhu yuf Mkkku kuMkeLku Mk{kLk w:Lke
kke yLkwk kk. ku{ktke Awxfkhku {uk ku kkukkLkk
nfku {kxu kk kLk. ku {kxu {Se Mktku yu MktkXLkku
Mkkkt. ku{ktke Auxu fko {kfMkoLke r[khMkheke uhkE
hrkLkk {Seykuyu MkkBke ktrk fhe Mkkk {uk{kt
MkVkk kk fhe. yksu {kLku fwhke krhkkuLku LkkkeLku
knuktLkk {kLkSLk fhkkt yksLkwt {kLkSLk ykuAwt f{
kLkkwt Au. ku{kt ykikurkf ktrkLkku s Vkku Au. yksu ykku
r[kh fu keke su ftE fheyu Aeyu ku ykikurkf ktrkLkwt s
krhk{ Au.

VI

VE

KA

NA
N

fk[k {kLke ku yu kh :
ykikurkf ktrkLku eu fkhkLkktLkk {krfkuLku w Lku w WkkLk
fheLku khu {k u[e Mk{] kwt nkwt; khtkw yu {kxu ku{Lku yuk
ukuLke sYh nke fu su ku{Lku fk[ku {k kqhku kkzu yu yu fk[k
{k{ktke fkhkLkkt{kt kikh kuku {k u[k {kxuLkwt kh
k {e hnu. Lke kikkurf kukukuyu yk ktLku sYrhkkku
kqhe fhe. yurk, ykrfk yu y{urhfkLkk uku whkukLke
sYrhkk kqo fhk sYhe ke s MkkLkMkk{ke hkkk nkk.
yurk-ykrfk Wkh whkukLkku rs :
ykku ykk uwt fu 16{e yu 17{e Mke{kt rVhtkeyku,
tkyku, ytkuu, uL[ku kuhu whkurkLk ykuyu khk{kt
kkukkLkkt MktMkkLkku MkkkeLku ukkh Y fkuo nkku. ku{u khk
Wkhktk [eLk ku{s yLk-yurkLkk k{ko, ne[eLk, rMkk{,
ELzkuLkurk, etfk kuhu uku{kt k ukkhe MktMkkLkku Mkkkt
nkk.t [eLk{kt kku Auf 16{e Mkeke MkurLk kufku uukkh fhkk
kk nkk. yk heku 19{e MkeLkk ytk Mkwe{kt yk kk uku{kt
yuf ykk keS whkuke ykuLkwt ykkf fu hksfe [oM
MkkkE kwt nkwt. yk Wkhktk EhkLk, Ehkf, uzoLk, knuheLk
kuhu {kqo yurkLkk ykke uku Wkh k whkurkLk
ykuLke k[w Lksh kze nke. yurkLkk yL ukuLke su{

khkLkk Mkto{kt rLkk ykoktk Wkh yMkh :

khk{kt ytkuS kMkLk Mkkkwt yu knukt skkLkk uku{kt khk
yuf Mk{] u khefu ykukkku nkku. yufthu khk ukekLk
u nkuk Akkt khk{kt yukt fuxkt Lkkhku nkkt fu su swk
swk nwLLkh-Wkukkuke {{kkt nkkt. yk Lkkhku{ktLkkt fuxktf
kku kuLkk nwLLkh {kxu wrLkkh{kt rMk nkkt. khku kuLkk nwLLkhWkuk{kt rr fkhLkk fkkzLkk WkkLk {kxu Lkk{Lkk {ue
nke. ZkfkLkk fkhekhku yuk Wk{ fkhLke {{Lke Mkkze
kLkkkk fu su yuf LkkLkfze xe{ktke kMkkh kE ske. kwshkkLkwt
kkx kuLkk kxkukt {kxu qk s rMk nkwt. f~{eh kuLke k
yu kke[k {kxu ekwt nkwt. Mkhus, ykkk, kkLkk, keWkukLkkt ekkt fuLku nkkt. ku Wkhktk ke, fkk, Mkwktrk
ykh, fkukhkt, {he-{Mkkk, kuhLke whkuk{kt {kuxk kku
rLkfkMk kke. kuLkk kk{kt whkuk{ktke kwf MkkuLkwt khk{kt
ZMkzkE ykkwt. ykwt Lk kk ku {kxu {wk kkkhLke Lkerk{kt
{kLkkk $LzLku k khk{ktke ykkk kke [esMkwyku
Wkh E.Mk. 1700 yu 1720{kt ykkk - sfkk kkLke
Vhs kze nke.
ykikurkf ktrk kAe yk yke krhMkrk kkE kE. ku
xLkkyku yufMkkku Y kE yLku ykk e : (1) ykukurkf
ktrk (1750-1850) (2) khk Wkh $LzLkwt ykrk
(E.Mk.1757-1857)
xqtf{kt, su{ su{ $Lz{kt ykikurkf ktrk ykk e ku{
ku{ kuLkwt khkYke Mkk{k k rMkhkwt kwt. khk Wkh
[oM kk fko kAe ytkuuyu yue Lkerk ykh fhe fu
suke khkLkkt f]rk yLku WkukkuLkku rfkMk Lk kku k ku{kt
3

DH
IN
AG
AR

ktke MkqkkykuLke Mktk Mkkk yMk{kt yke. nLke

hksfe Mkrk kne kLke. krhk{u 17{e Mke{kt efkku
ukkh fhkk nLkk ukkheykuLke {w~fueyku 18{e Mke{kt k
kke. khtkh kkkt wku yLku Mkkkkxk ku Lke MkLk
kk fhLkkh ktke MkqkkykuLku fu fuL{kt hnuk Lkk{{kkLkk
kkknkuLku {kuxe hf{ yLku RLkk{ku ykkkt kzkkt. MkirLkfku kkfLku
LkwfMkkLk knkU[kzkk fu qtxe ukk. ykke Lke yLku ukkheykuLke
ykkf Mkrk fVkuze kLke. ukkhLke kkkk{kt Wkwok MkrkLku
eu (EMx RLzk ftkLke) kuhu ukkhLke kkkk{kt Mk{w:rk
ukk kk. rkrx EMx RLzk ftkLkeyu MkkrLkf ukkheykuLkk
Mkkkke kkukkLke khVu{kt Mkkkkxk fhkk{kt hMk eku.
ku{ktke Auxu E.Mk. 17k7 {kt kMkeLkk w{kt rMkhks-WTkikLku nhke ktkkLkk [kueMk khkkLke keh kk fhe
yLku kAe E.Mk.17k9 {kt Mkwhk{kt rfkLke Mkkk kk fhe.
kh kk E.Mk. 1764 {kt kfMkhLkk w{kt rs {ue
kt kk, rknkh yLku ykurhMkkLke ekLke Mkkk kk fhe.
uuMeyu Mknkfkhe kusLkk khk nLkkt ue hkkuLkk k
kk hkykuLku Lkk{{kkLkk hk kLkke ek. E.Mk. 1818{kt
ke {hkXk rknLku ytku ytkuu yL kurf MkkkykuLku kkA
{qfe n{kt Mkkuokhe kLke kk. kh kk kzo zunkWMkeyu
kMkk-Lkerk khk fuxkt ue hkskuLku kMkk fheLku n{kt
rkrx Mkk{ksLkku rMkkh fkuo. E.Mk. 1849{kt ke e
rkn{kt ekuLkk khk fhe ktk kMkk fwo. E.Mk.
18k7Lkk Mktkk{{kt rs kk fhe ytkuu e-{-kkuk,
fkMke{kh, kkUrz[uhe, [LLkkh kuhu fuxkf ukuLku kk
fhkkt Mk{k nLkkt hksLkk k fu khkuk Mkkke kLke kk.
su ue hks nS Mktk yMk hkkkt nkkt kt k kkukkLkku
rkrLkr hke ytkuu rLke krkrr Wkh ytfw kk fhe
eku. ku{u Mk{kLkkk yLku kfkkLkk ykkh Wkh fk{ fhke
Lke nexe yLku Lkrf Mkk Qe fhe. kfkkLkk kuhu
Lkkufhe {kkt Lkku {{ ko Qku kku. fuxkf ytkus kLkoh
sLkhku yLku kRMkhkyu krke Lkerk ykh fhe nLkk
kufku{kt {{ koLke {ke k]rk ykkLkwt - Lke heku
r[khkLkwt {nLkwt fko fwO. ku{ktke Mkk{krsf - k{f MkwkhkLkkt
yktkuLkku kk. rk{kt khku kku. kuxe {kLkkyku yLku
nu{ku qh kkt. k{f kkkkkuLku LkuMkhke kkkMkkLke rxLkku
kufku{kt rfkMk kku.

AC
A

DE

MY
,G
AN

krhkoLk kwt. krhkoLkLkku k $LzLku {ku. khkLkk

nMkWkukku yLku k]nWkukkuLkwt kkLk kwt. Lkk yLku yk
Wkukku fu su Mkhfkhu Y fhe Wkukku-MkknrMkfkuLku kku kuMkkzku
uEyu ku kku rue kMkLku Lk s fwO; khtkw Lkk Wkukku Y
fhk RAkk MkknrMkfkuLku Mkhfkhe hknu fuxef AqxAkxku ykke
uEyu ku k Lk ykke. krhk{u fkhekhku kufkh kLk. kuyku
hkuS-hkuxeLke ku{kt kk{zu khk Vko; khtkw Lke rkrx
f]rkLkerkLku krhk{u f]rk (uke) k khkk kE nke. fk{e
s{eLkkhe-kkLku eu uzqkku s{eLk-{nuMkq hk{kt rLkV
skkt s{eLkkhkuyu ku{Lke s{eLkku ykt[fe ee. {wtkE suk
ktk{kt hikkheLku eu Mktk uzqk kkurkk{ktke ukkMk
fu {sqh kLku nkku. f]rkLkk krefhLku eu yLkksLku kuku
hkufrzk kkfLkwt kukh wt nkwt. kuke yLkksLke yAk Qe
kE. knukt h k-kkt[ fu Mkkk kuo yufk k kurf
kuhu wfkku kzkk nkk ku rkrx kMkLk{kt fk{e {nu{kLk
kLk. ykk Mktukku{kt nuh{ktke kk{zu khk Vhuk fkhekhu
f] rk WkhLkwt {kkk eX kh khe ewt. krhk{u f]r k
yLkkfkof kLke.
n{kt rkrx kMkLku ykLkkue ykukurkf Lkerk Lkk fkhLkk
Wkukku Y fhLkkh ne Wkuk-MkknrMkfku {kxu kuMkknf Lk
nke. ku{ Akkt Lkk kkkh{kt Qe kue ykAe-kkke
kfku{ktke k Lkk Wku kku MkkkkLke kkhkk hkLkkh
hAkuzk Akuxkk, fkMkS kh, k[t nehk[t, kk
ehk{, s{uS kkkk, fMkqhkE kuhuyu Mkk{k kke{kt
khwt kzu kue Mkrk{kt k fkkzWkukku, kutz- kkuk,
nkxk suk Lkk WkukkuLke MkkkLkk fhe yLku kuLku MkV
kLkkk. yk{ Akkt E.Mk. 1947{kt khk ykk kwt khu
fw WkkLk{kt Lkk fkhLke WkkLk-krkkk MktkrXk
WkukkuLkku rnMMkk {kk 1k% nkku.
su heku khk f]rk yLku WkukkuLkwt ytkuuyu kkLk fwo, ftEf
kue s Lkerkherk whkurkLkkuyu rLkk yL uku{kt ykLkkeLku
su-ku uLkk ykoktkLku kuhe Lkkwt nkwt.

VI

VE
KA

NA
N

EMx ELzk ftkLke yu khk{kt hkku :

E.Mk. 1498{kt whkurkLku kr{-n{kt u fkuo nkku.
kk yu s E.Mk. 1kh6 {kt kkkhu nLkk k quke
u fhe n{kt {kuk MkkkLkku kkku Lkkku. E.Mk. 1498
kAe {: whkurkLkku n{kt ykkk hkk yLku swkt swkt
Mkkuyu ukkh fhkLkku khkLkku {ue ukkhe {kfku (fkuXeyku)
Mkkkkk kk. rVhtkeyku yLku tkykuLkku efkku ukkh uE
ytkuuyu k E.Mk. 1600{kt rkrx EMx RLzk ftkLkeLke
MkkkLkk fhe. E.Mk.1608{kt kuLkwt knuwt ukkhe nk Mkwhk
kthu ykwt. kuLkk fkkLk nkrfLMku snktkehLkk hkkh{kt ukkh
fhkLke khkLkke {kke k MkVkk {e Lkrn. Auxu Mkh
xk{Mk hku E.Mk. 1613 {kt snktkeh kkMkuke Mkwhk{kt fkuXe
MkkkkLkku khkLkku {uk{kt MkV kku. kh kk ytkuuyu
Mkwhk Wkhktk y{kk, Y[, tkk, ykkk, {Aek{,
MkuLx skoso ([uLkkE) yLku Vkoxo rr{ (fkufkkk) kuhu
Mkku yu fkuX eyku Mkkke. E.Mk. 1707 {kt ykih tku kLkwt
yMkkLk kkkt furL {wk Mkkk Lkke kze. {nkfktke

{w-Mkk{kLkwt rxLk
{w-Mkk{kLkk Auk kke kkkn ykihtkukLkk
Mk{{kt {w-Mkk{kLkku rMkkh Auf rk Mkwe kku nkku.
ku [wMk MkwLLke {wM{ nkku. kuLke yMkrnw ykkf, Mkk{krsf
yu k{f LkerkLku eu kuLkk Mk{{kt s ku Wkh{kt nku kku
rk{kt yu rk{kt nku kku Wkh{kt Xuh Xuh kk Vkxe
Lkefk nkk; khtkw ku yuxku kku kke nkku fu kuu kk
s kk kke ek.
rk Mkk{k Wkh ru k kukk nku kku s kMkLk
MkVkkke kE fu. ykihtkukLkk Wkhkrfkheyku ykihtkuk
sue ruk kukk kku Lknkukk s hkkk khtkw Mkk{ksL
kMkfLke Mkhk{eyu k rLkko nkk. kuke ktke MkqkkykuLke
4

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

rkSyu {hkXkykuLkwt MktkXLk Mkkwt. kMk fheLku {kk

rkLkk kufkuLke MkirLkf khefu hke fhe. ku{Lku rMkk
MkirLkfku kLkkk yLku kuhek w krk ee. yk kAe
E.Mk. 1646{kt rkSyu Mkki k{ kku h kLkku kZ
(rfku) Sku kh kk rMktnkZ, hkurnzk, [fLk, kwhth,
Mkwkk, hkskZ, kkhkke, ELkkwh, fkuLzkk kuhu rfk
Sk yLku fuxkf Lkk k kktk. rkSLke yk fkhLke
]rkke kekwhLkku MkwkkLk rkSLkku w~{Lk kLku.
rkSyu yVkLk suk rkke MkuLkkkrkLkku
fkuo. yk hr{kLk rkSyu ykihtkuk Mkkku k Mktko{kt
Qkhwt kzwt. E.Mk. 166k{kt ykihtkuku yk{uhLkk hk
srMktnLku rkS kkMku {kufku. rkSyu srMktn Mkkku
kwhth {wfk{u Mktr fhe. ku {wsk kuyku ykihtkukLku {k
ykkk kk. ykihtkuku rkS yLku tkS (rkkkkwk)Lku Lkshfu fko; khtkw kuyku [kkfe kkheLku {eXkELkk
xku kk{kt Aw kkELku kt ke kke Aq xk. kh kk
ykihtkuku E euk rfk rkSyu kkAk Ske ek.
E.Mk.1674{kt rkSyu hkkZ-rfk{kt kkukkLkku
hkkrkuf fhkku yLku Akkrk Mk{ k x rkS
{nkhksLkwt k kh fwO. yk{, rkSyu rrMkhe heku
Mktk {nkhkx hkLke MkkkLkk fhe.

DE

{nkfktkk{kt khku kku. krhk{u {w-Mkk{kLkk kkLkLke

rk zke kLke. E.Mk. 1707 kAe rneLke kke Wkh
{wkuLke Mkkk Lkk{{kkLke kLke hne. ktke Mkqkkyku MktkkMkfkuLke su{ kok kk. MkykkkLkLke uhu nuXLkwt
y yu yeeokLkLke uhu nuXLkkt ktkk, rknkh
y ykurhMMkk Mktk kE kkt. rk{kt ykMkVn rLkk{W-{w f yu hku r ntzLkk hku rnkykuy u Mkt k hkku
Mkkkt. x-kufkuyu hkkwh{kt, ekuyu ktk{kt Lkkk,
krkkk, fkqhkk kuhu hkkuLke MkkkLkk fhe. {nkhk
hrskMknu LkkLkkt e hkkuLku yuf fhe, e-Mkk{kLke
MkkkLkk fhe. yu rMkk fuxktf {hkXe yu hkskqk-hkku
k kkLk kLkt nkkt. yu{kt yk{uhLkk hk MkkE sMknLkwt
hk Mkkike kke nkwt. yk hkyu yk{uhLkk rfk kkMku
skwh Lkk{u Lkwt nuh Mkkwt nkwt. fkkq yu ftnkh k
Mktk kLkt.
yk{, ykihtkukLkk yMkkLk kAe {w-Mkk{k yuf LkkLkkt
LkkLkkt hkku{kt nU[kE kwt nkwt. yu kkt hkku [u rLkhtkh
Mktkkuo k kk fhkk nkk. krhk{u ~fhe yu ykkf ryu
kuyku rLkko kLkt. ku{Lke yke LkkkEykuLkku [kkf ytkuuyu
kqhukqhku k WXkku. ykLkkke e{u e{u rkrx EMx ELzk
ftkLkeLkk hkLkku rMkkh E.Mk. 1757 kAe e{u e{u kku
kku yu 19{e MkeLkk { kk{kt (E.Mk.1858) kku
kk Mk{k n k fu khkuk heku ku{Lkwt kwk{ kLke
kwt. nu kAeLkk fh{kt k{u yk ru w rMkkhke eku.

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

{hkXe MkkkLkku W yLku rfkMk :

{hkXe MkkkLkku W {w-Mk{kx ykihtkukLkk Mk{{kt kku
nkku. yuLke MkkkLkk rkSyu fhe nke.
Akkrk rkS (1627 ke 1680) :
khk{kt {wkuLke Mkkk {kuxu kku Wkh khk{kt nke yu
Mk{u k rk khk{kt LkkLkkt Mktk {wM{ hkku
sukt fu yn{Lkkh, kekwh, kn{Lke, kkufkUzk kuhu
yMk hkkkt nkkt. yu hkku [u rLkhtkh Mktko [kk
fhkku. yu Mk{u {nkhkx{kt fuxkf Mktkku u kku kE
kk fu su{u {nkhkxLke {kt M{oLkk hkLke yu
MkktLke kLkk kuk fhe. snktkehLkwt su kuo yMkkLk
kw t ku s ku o E.Mk. 1627{kt {kkk SkkEyu
rLkuheLkk rfk{kt rkSLku sL{ ykku. rkSLkk
rkkk knS kqLkkLkk kehkh yu kekwhLkk MkwkkLkLkk
Mkhkh nkk. ykke rkSLku kkkke s ~fhe kke{
{e nke. yu kke{ ku{Lku kkS fkU zu Lkk{Lkk
fkhkheyu ykke nke. ku {u rkSLku kuzuMkkhe,
kkVUf, kkkkS, khk {w kuhu ekt. {kkk
SkkEyu hk{k, {nkkhk yu kwhkkuLke kioke
hkqh kkkoyku MktkeLku rkSLku Lkezh, MkknrMkf,
Mkr{kLke yu Muu{e kLkkk nkkt.
wkLk u rkSLku Mk{e hk{kMk Lkk{u Mk{ko kwLkku
{ukk kku. yu{u rkSLku kkikkLke hkk, Muu{
yLku kuhek w krkLkk kkX kk. ku{Lke uhkke

kukykuLkku W :
E.Mk. 1680{kt rkSLkwt yMkkLk kkkt ku{Lkku {kuxku
kwk tkS kkeyu kuXku ykihtkuk MkkkuLke zkE{kt
tkSLke nkh kE. tkS fu kfzkku. ykihtkuku kuLku
qhkkke {khe Lktkku. tkSLkk {]w kAe rkSLkk
kwk hkhk{u Akkrkk Mktkwt. ykihtkuku hkkZ
Wkh nw{ku fhe tkSLke kLke uwkkE yLku kkkwk
knwLku fu fko. hkhk{ kkeLku rsLSLkk rfk{kt
hkE kku. kuu MkkkhkLku hkskLke kLkkeLku nex
Y fku o . E.Mk.1700{kt hkhk{Lkw t {] w kw t .
hkhk{Lke kLke kkhkkkEyu kku kkLkk ke LkkLkk
kw krkS-keLku kke Wkh ku M kkze ku Lkk ke
hknex Mktkku. kkhkkkE qheh, kusMe yLku
fw xkxe e nke. kuu knkwh {hkXk MkhkhkuLkku
Mkkk E {wkuyu Skuk yLkuf rfkyku yLku uku
kkAk {uk. yk kksw E.Mk. 1707{kt ykihtkukLkwt
yMkkLk kwwt. kuLkku kwk knkwhkn-knuku reLke
kkeyu kuXku. kuu knwLku fu{ktke Akuze {qku. ykke
AkkrkkLke krk {kxu {hkXk Mkhkhku{kt ku kk kze
kk - knwLkku yLku keu kkhkkkELkku . yt ku knw
Akkrkk kh fhe MkkkhkLke kke Wkh kuX ku .
kkhkkkEyu fkunkkwh{kt kkukkLkwt yk hk Mkkwt.
Akkrk knw yu kMkLkLku MkwrMkk fhk kkkS
rLkkk Lkk{Lkk yuf r[kkkLk kkLku kuk k
ykw t. kuLku kMkLkLke Mkt kkk k ykke. kkkS
rLkkk fw MkuLkkkrk yLku kknku nexfkko k
nkku. kuke kuu kukkLku rkck ykke yuxwt s Lkrn,
kuLku {skqk k kLkkwt. krhk{u kAeLkk Mk{{kt {hkXk
5

AC
A

DE

MY
,G
AN

kuk {khk knuku (1761 ke 177h)

kkekkLkk ke w{kt khks kkBk kAe kkkS
kkShk xqtfe {ktke kukeLku {]w kkBku. kuLkk {]w
kAe kuLkk ke LktkhLkk kwk {khkLku {kk 16 koLke
wkLk {hu k kuu hksLkerkLkk kkX Mkk[k yko{kt ee
ek nkk. kuu fwLkun yLku rnt{kke fk{ E {kk 11
koLkk xqtfk kkk{kt zk{ke kue {hkX MkkkLku {skqk
kLkkk{kt {nLkku Vkku ykku. kuu nihkkkLkk
rLkk{ yLku {iMkqhLkk nihyeLku k k khks
ykku. E.Mk. 1770{kt kuu ykkk yLku {kwhk{kt Sk
{ue x, hkurnk yLku yVkLkku Wkh w Mkkke
Wkh khk{kt k {hkXe MkkkLkku k kkuo. yk{,
ku yuf {nkLk rsukk kwhkh kku. khkLkk f{LkMkeku
yk kknku kuk {kk h7 koLke {hu yfku yMkkLk
kkBku.
{hkXe MkkkLkwt kkLk:
{khk knukLkkt {]w kk Vhe yufkh {hkXk Mkhkhku [u
MkkkLke U[kk Y kE. Lkkhkhk kuk kLku khtkw kuLkk
s fkfk hkkukkyu kuLkwt qLk fhkwt. kukELke ut[kk{kt
kkfkz, rMktrk, kUMku, nkufh kuhu {hkXk Mkhkhku{kt
ythkuyth fkkhkt h[kk. yk khu fwMktkLkku k ytkuuyu
eku. E.Mk.1776 kk kkuk ytkuu Mkkku {hkXkykuLku
Mktko{kt Qkhwt kzwt. yu Mktkkuo ErknkMk{kt {hkXk rknkuLkk{u
ekk Au. Auk ke {hkXk rk n(E.Mk. 1818){kt
ytkuuLku nkku {hkXkykuLkku kuh khks kku. kuk kkShkLkk
kkLk Mkkku rkSyu Mkkku Mhk yLku kukELkku ytk
ykku.
ytk{kt yu{ fne fk fu {hkXkykuLkk W yLku rfkMk{kt
rkS, kkkS rLkkk, kkShk knuku, {khk knuku
sukykuLkku rMktn-Vkku nkku khu kuLkk kkLk{kt hwLkkkhk yLku
kukhk suk fuxkf {hkXk Mkhkhku [uLkk yktkhfnku {w
skkkh nkk.

NA
N

VE
KA

kkShk knuku (17h0 ke 1740)

kkkS rLkkkLkk {]w kAe kuLkku wkLk kwk kkShk
knuku kuk kkShk knuku kLku. kuLkwt {q Lkk{
rMkkS nkwt. E.Mk.17h0{kt kukk {uk kAe kuu
{hkXk hkLkku rMkkh fhk Wkh khV fq[ ykhte.
kwshkk, {kk kkk kwtutz Wkh rs {ue Auf
rne Mkwe knkUku khtkw {w -Mk{kxLkwt {kLk Mkk[k
rne Wkh yk{ Lk fwO. kkShkLkk rske Mk{k
Wkh khk{kt {hkXkykuLkku k ku nkku. Mk{ skkt
{hkXe Mkkk k Mkkke nke. rk{kt fkoxfLkk Lkkk
Wkh k kkukkLkwt ykrk Mkkwt nkwt. kuu {hkXe
Mkkkyku [u MktkXLk yLku yufkk k {hkXk MktLke
MkkkLkk fhe nke. kuLkk Mk{{kt (E.Mk. 1739)
EhkLkLkk kn Lkkrhknu rne Wkh yk{ fhe khu
qtx [ke nke.
kkkS kkShk (1749 ke 1761)
kkShk knukLkk yMkkLk kAe kkkS kkShk WVuo
LkkLkkMkknuk kuk kLku. kuLkk Mk{{kt {hkXkykuyu kqo{kt
rknkh yLku ykurhMMkk Mkwe kkk Wkh{kt ktk Mkwe
hkrMkkh fkuo. rk{kt k Auf kwtkk Lke MkweLkk
uku {uk. kt [kuk yLku Mkhu{we WhkkLkk
yrfkhku k {u k. yk{, kkkS kkShkLkk
Mk{{kt {hkXe Mkkk Mkkuokhe kLke nke.
kkekkLkwt keswt w (1761)
E.Mk.1747{kt yVkLk Mkhkhku y u EhkLkLkk
LkkrhknLke fk fhe ku kAe yn{kn yke
Lkk{Lkk yuf Mkhkhu kt w hkoLk tLke MkkkLkk fhe.
yn{kn qk s {nkfktke nkku. ku khk{kt k
kkukkLke Mkkk Mkkkk EAkku nkku. kuu rne Ske
E kt MkqkukhkuLke rLk{qtf fhe; khtkw hwLkkkhk WVuo
hkkukk Lkk{Lkk yuf {hkXe Mkhkhu yn{knLkk yk
MkqkukhLku rne{ktke nktfe fkZku. kuke yn{kn
{hkXkyku Wkh kwMMku hkku. keS kksw {hkXkykuyu Wkh
khk{kt ykLkkue rMkkhke hkurnk, x, hkskqk
kuhuLkk ku{Lkk Mktktku kkzk nkk. yn{kn yk
kkke kfuV nkku. kuu hkurnkykuLke kkk ykukLkk
LkkkLke { ee. 14{e Lwykhe, 1761Lkk hkus
rne kkMkuLkk kkekkLkk {ukLk{kt yn{kn yke
yLku Mkkrhk kWLkk Mku L kkkrk ku kkkS
kkShkLkk {hkXk ~fh [u tfh w kwt. ku{kt
{hkXkykuLkku kuh khks kku. kkekkLkk yk ke
wke {hkXkykuLke ~fhe kkfkk Lkke kzk kke.
ku{Lke yufkk yLku MktkXLk k Zekt kkt. yk hr{kLk

VI

khk{kt ytkuS MkkkLkku kkku LktkE kku nkku. yk

ykkW E.Mk. 1kh6{kt kkkh yLku Ekkne{ kue [u
kkekkLkwt w zkwt nkw.

DH
IN
AG
AR

hkLke ke Mkkkyku kukLkk nkk{kt [ke kE yLku

Akkrkk fu Lkk{Lkwt kLke kwt . nuke kukE
tkhtkhkkk kLke.

k[eLk fkke khk yLku kr{Lkk fuxkf uku [u k fu

khkuk heku Mktkfo nkku. khk Mk{] u nkku. khkLkkt {he{Mkkk,
kuLkk, {{, hu{e fkkz, ke ku{s yLku fe{ke [euLke
whkuk{kt qk s {ktk nke. yuufkrLzk yLkuf fkLMxurLxLkkuk
(RMktkw) suk ukkhLkkt {w fuLku {khVku kr{ yLku kqoLkk
uku [u ukkh EhkLke ykk yLku hkkk Mk{wLku s{kkuo kkk
{ yurkLkuLkk s{eLk{kkuo kkku nkku; khtkw E.Mk.14k3{kt kwfo
{wMk{kLkkuyu fkuLMxurLxLkkuk Ske ukk whkurkLk ykuLku khk
khVLkku Lkku s{kko ku kLke Vhs kze. E.Mk.1498{kt
kkuxowkLkkt kMfku--kk{kyu yk fko{kt MkVkk {ue. kh kAe
whkurkLkku, {: khk{kt ukkh fhk ykkk hkkt. 17{e MkeLke
Yykkke s ytkuuyu k yk fko{kt tkkwwt.

yuf fkkt zwt. LkkkLkk MkuLkkkrk {ehVhLku LkkkkLke

k[ ykkeLku Vkuzku. LkkkLkk ke rhkueykuLku k kkukkLkk
kk{kt ek. kh kk Lkkk ytkuuLku fLkzkk fhu Au yuwt
knkLkwt fkZeLku Lkkk Mkk{u kMkeLkk {ukLk{kt E.Mk. 17k7{kt
w nuh fwO. ykkWLke kusLkk {ku yk w{kt {ehVh
rLkr hkku. krhk{u rMkhks-WT-kik nkkuo. kuLke nk
fhk{kt yke yLku kuLke skkyu {ehVhLku Lkkk kLkkk{kt
ykku . kk{kt {ehVhu yt k u u Lku kt kk{kt [ku eMk
khkktLke keh ykke. yk{,kMkeLkk wke khk{kt ytkus
MkkkLke Yykk kE.
ytkuuyu {ehVhLku Lkkke kku ykke, khtkw kko {wskLkk
ukkhe nfku {uk{kt ku{Lku MkVkk {e Lkrn. ykke ytkuuyu
Vhe kh Lkkke Wkke. {ehVhLku k fhe kuLkk s{kE
{ehfkMke{Lku ktkkLkku Lkkk kLkkku; khtkw {ehfkMke{ kku
{ehVh fhkkt {nkfktke nkku. ytkuuLku {ehfkMke{Lkku
kku. kuke kwLk: ytkuuyu {ehfkMke{Lku Wkke {ehVhLku
kkeyu kuMkkzku.
kfMkhLkwt w (1764) :
Lkkke ske hnukkt {ehfkMke{u yLkk LkkkLkku ykhku eku.
yk Mk{u {w nuLkkn knyk{u k yLkk LkkkLkku
ykhku eku nkku. {ehfkMke{u knyk{ yu yLkk
LkkkLke {ke E.Mk. 1764{kt kfMkh kku ytkuu r
w fwO; khtkw ytkuuy u yk Mktwk MkuLkkLku k nhke.
{ehfkMke{ LkkMke kku. {w nuLkknuu ytkuuLku ktkk, rknkh
yu ykurhMMkk ktkku{kt {nuMkq WhkkLke Mkkk ykke. yk
nfke ukkhe ytkuuLke hksfe {nkfktkk{kt khku kku.
yk kksw ktkk{kt r{we kMkLk-krkLkku rfkMk kku.
nexLke skkkhe Lkkk kkMku hne khu {nu M kq
WhkkLke Mkkk ytkuu kkMku hne. krhMkrkLkku k E
ytkuuyu kufkuLkwt yue heku kuk fwO fu suke Lkkk {kt
yr kLku. uke, Wkuk yu ukkh Lk kkt. Lkkk kkMku
Lkk{Lke s Mkkk hne. yk{, khkLkk y{wf kk Wkh yttkus
ykrkLke Yykk kE.
khk{kt rkrx MkkkLkku rfkMk :
khLk nuMxtMk yu ytkuS hk :
kE kAe khLk nuMxtMk EMx ELzk ftkLkeLkku ktkk
kkuLkku kLkoh rLk{kku. yk Mk{u khkLkk swk swk
kkku{kt ytkuuyu ukkhe {kfkuLke MkkkLkk fhue yLku
kuLkk hk {kxu {kork {k{kt MkiLLke k Mkk
fhue nke ku ekk ykku uE kkt; kht kw Lkk
Mktukku{kt MkiL khu nku kku khu hksfe k {e
fu ku{ nkku. swk swk ktkku{kt hnu MkiLLku sYh {ku
yuf ktk{ktke ke ktkLkk kLkohLke {u {kufe fk
ku{s ke k fuxkf nukwykuLku kLk{kt hke khkLkk
swk swk kLkohku [u rLk{Lk fhkLkk nukwke kLkoh
sLkh Lkk{Lkwt yuf Lkwt k E.Mk. 1773{kt Qwt fhk{kt
ykwt yu khLk nuMxMkLku kLkoh sLkh kLkkk{kt

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

khk{kt ytkuuLkwt ykk{Lk yLku ukkhe {kfkuLke MkkkLkk :

khk{kt rVhtkeykuLkku yLku tkykuLkku Mk{] ukkh uELku
$LzLkk fuxkf ukkheykuyu kqoLkk uku Mkkku ukkh fhk
EMx ErLzk ftkLke Lkk{Lke ukkhe kuZeLke MkkkLkk fhe.
E.Mk.1600{kt $LzLke hke yur kku ku EMx ErLzk
ftkLkeLku kqoLkk uku Mkkku ukkh fhkLkku khkLkku ykkkkt
E.Mk.1608{kt ftkLkeLkwt k{ nk Mkwhk kthu ykwt; khtkw
ku{Lku rVhtkeykuLkk [oM yLku rhkuLku fkhu ukkh fhkLke
khkLkke {e fe Lkrn. ykhu E.Mk.1613{kt Mkwhk{kt
fkuXe MkkkkLke khkLkke {e. kh kk y{kk, Y[,
tkk, ykkk kuhu Mkkuyu k ytkuuyu ukkhe {kfku
Mkkkt. kr{ khkLkkt yk kkt Mkkuyu {hkXe MkkkLkku W
kkkt ku{Lke Mkk{ke Mkk{u u{ Qwt kwt. kuke ku{u rk
yLku kq o khkLkk rfLkkhkLkk u ku{kt fkuX eyku (u kkhe
{kfku)Mkkke sue fu {Aek{, MkuLx kuso ([uLLkE) yLku
Vkuxo rr{ fkufkkk. kh kk kr{ rfLkkhu rVhtkeyku
kkMkuke {wtkELkku xkkw heku, su rfMkeLku yksLkwt {wtkE kLwt.
fkuXeyku Mkwhrkk hkk rfukte fhe yLku {: sYrhkk
{wskLkwt ~fh k rfMkkwt.
kMkeLkwt w (17k7) yLku ktkk{kt ytkus MkkkLkku W:
E.Mk. 17k7Lkk Mk{u ktkk{kt Lkkk khefu rMkhks-WTkikLkwt kMkLk nkwt. kke {uk {kxu kuLkk fwxwtk{kt s zk
Qk kk nkk. kuLkk Wkkrk MkLku fkhu hk{kt
k kuLkk fuxkf rhkue Qk kk nkk. khukLk nke.
ukkheykuLku ukkh{kt khu LkwfMkkLk uXwt kzkwt. ukkhe nkukLku
Lkkku ytkuuLke rMkrk k yue s nke. u hkskke Wkh
kkukkLku yLkwfq rk nku kku ukkhe Mkkzku khu {ue
fk yu nukwke ku{u hks{nuLke xkxku{kt hMk ukLkwt Y
fwO. fkufkkk{kt hkLku knkLku fkuXeLku Vhku rfukte fhe khtkw
Lkkk rMkhks-WT- kikyu yu rfu kte kku ze Lkkte. yk
Mk{k[kh {kMk ([uLLkE) knkU[kk s ktkkLkk ytkuuLku {
fhk hkukxo fkELke Lkukkkehe nuX yuf LkkLkfzwt ytkus MkiL
ktkk ykwt.
ytkuu LkkkLkk MkiL Mkk{u xfe fu ku{ Lk nkukke fkEu

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

02.ytkuuLkku khk Wkh rs

DH
IN
AG
AR

k ke knkLku kMkk fkO. ykukLkk Lkkk kkMkuke

kuykk yu hkurnktzLkk u kzke ek. {hkXkyku
kkMkuke k fuxkf uku {uk. yk{, Mkkk koLkk
(E.Mk.1798 ke E.Mk. 1805) xq t f k kkk{kt
uuMeyu EMx ELzk ftkLkeLkku rMkkh k{ku fkuo.
nuMxMk (1813 ke 1823) :
khLk nuMxMku ykhtuwt yu uuMeyu [kw hkuwt fko
kzo nuMxMku kwt fwO. kuu E.Mk. 1814-16 hr{kLk
Lkukk Mkkku w fwO. yk w{kt nuMxMkLkku rs kku.
Lkukke kwhkyku yuu hu ykk kh kk kuu E.Mk.
1816ke Lkukk Mkkku r{kkkko Mktktku hke khkLkk
~fh{kt kwhkykuLke {kuxe Mktk{kt hke fhe.
kwhkykuLkku & kkke ku kZkhkykuLku ytfw{kt uk
ku{Lke Mkkku E.Mk. 1817-18{kt w{kt Qkkuo. ku{Lku
k nhke kkukkLkk ytfw nuX ke ek khtkw kuLkwt
Mkki ke {nLkwt fko yk ko hr{kLk ke {hkXk
rkn {kt {hkXkyku Mkk{u {u u e Sk nkw t. E.Mk.
1707{kt ykihtkukLkk yMkkLk kAe su kurf Mkkkyku
Mktk kLke yu Mkkuokrhkk {kxu ythkuyth zke zke nke ku{kt Mkkike khu kke {hkXkyku nkk.
{hkXkykuLkku khks kkkt khk{ktke {hkXe Mkkuokrhkkku
ytk ykku yu EMx ELzk ftkLke Mkkuokhe Mkkk kLke.
Mk{k khk Wkh k fu khkuk heku ytkuuLkwt ykrk
Mkkkwt. nu ytkuu fkuE k kLkk hksfe yhku
kh kkukkLke {hS {wsk kMkLk fhk k{kLk kLk.
hk hk{{kunLkhk suk Mkk{krsf Mkwkhfku ykwrLkf
rke r[khk yu fko fhk Mkk{ kLk. yk{, E.Mk.
1818Lkk Mk{ke khkLkk ykwrLkf wkLke Yykk
kk{kt yku Au.

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

fkLkokrMk yu ytkuS hkLkku rMkkh :

khLk nuMxMk kAe fkLkokrMk kLkoh sLkh rLk{kku.
kuLkk Mk{{kt {iMkwhLkk xekw Mkkku keu {iMkwh rkn kku.
ytkuuyu {hkXk yu rLkk{Lke { {ue. kuLkk
Mktwk MkiL Mkk{u xekw nkkuo. kuLku Mktr MefkhkLke Vhs
kze. Mktr {ku ytkuuLku xekw kkMkuke Mkkzk k fhkuz
Yrkk tzYku {k. xekwLku kkukkLkk hkLkku yzku kk
k kw{kku kzku kkk kuLkk ku kwkkuLku {eLk khefu
ytkuuLku nku fhk kzk. yk wke rkrx EMx
ELzk ftkLkeLkk u{kt Mkkhku yuku khku kku. [kukk
yu Auk {iMkwh rkn{kt ytkuu Mkk{u zkkt xekw ehkrk
kkBku. kuLkwt {kuxk kkLkwt hk ytkuuyu kMkk fwO.
uuMeLke Mknkfkhe kusLkk ytLku ytkus MkkkLkku
rMkkh:
fkLkokrMk kAe Mkh nkLk kh kLkoh sLkh kLku
nkku. kuu ykLkkue kxMk LkerkLku eu EMx ELzk
ftkLkeLke rkck yuf khV xe kku keS kksw nheV {hkXk
khu kke kLk nkk. ykke snkLk kh kAe
uuMeLke khkLkk kLkoh sLkh khefu rLk{qf kkkt
kuu EMx ELzk ftkLkeLku khk{t Mkkuokhe kLkkk yu
ftkLkeLke rkck kwLk: kk fhk yuf kusLkk kLkke. su
Mknkfkhe kusLkk khefu ykukE. yk kusLkk yLkwMkkh
ftkLke Mkhfkhu khkLkk hkykuLkwt hk fhkLkwt {kku ewt.
su hkyku Mknkfkhe kusLkk Mefkhu ku{Lkk hk {kxu
Mkke ytkus ~fh hkkLkwt nkwt. kuLkk kk{kt khke
hkykuy u ~fhe [o ykk kuxe QksLkku u
ytkuuLku ykkkLkku nkku kkk ftkLkeLke khkLkke rMkk
ku w fu Mktr fhu Lkrn yue hk kkkLke nke. w{kt
ku{u kkukkLkk hkkh{kt yuf ytkus rkrLkr hkkLkku
nkku fu su hk{kt kke krkrr Wkh Lksh hku.
uuMeyu k{ nihkkkLkk rLkk{ yu kh kk {:
ykukLkk Lkkk, kuk kkShk keu, kkfkz,
Mkrk, kUMku yLku Auxu nkufh kkMku yk kusLkkLkku
Mefkh fhkku. yk kusLkkLkku y{ fheLku uuMeyu
k ukuLku EMx ELzk ftkLkeLkk u{kt uze ukkt
ftkLkeLkk u{kt LkkUkkk rMkkh kku. yk Wkhktk
uuMeyu kktuh, fkoxf, Mkwhk, Vkkk kuhu yuf

VE
KA

VI

ykku ku nLkk kk s kLkohku ({wtkE, {kMk, ktkk

kuhu)Lkku Wkhe kLku. kuLku {hkXkyku yu {iMkwhLkk nihye
Mkkku wku fhkt kzkt. {nkS Mkrk Mkkku Mk{kkLk fhe
{hkXk wLkku ytk ykku.
yk Mk{u {iMkwh{kt nihyeLkwt kMkLk nkwt. nihye
khk{ktke ytkuuLku nktfe fkZk {ktkkku nkku. ykke
nihyeyu ytkuu Mkk{u w nuh fwO; khtkw w
hr{kLk s nihyeLkwt yMkkLk kwt. ufu kuLkk eh
kwk xekwyu w [kw hkwt. Auxu kuLku ytkuu Mkkku Mktr
fhkLke Vhs kze. Skuk uku yufkeLku khk MkkUke
ukLkwt Lke kwt.

rr{ kuLxf (1828 ke 1835) :

rr{ kuLxf rr rkk hkkku kLkoh sLkh
nkku. kuu khk{kt Mkkuokhe kLkue # EMx ELzk
ftkLkeLke Mkkk Mkh fhk{kt {nLke qr{fk se
nke. Mkk{kL heku kuLku yuf Wkh kLkoh sLkh khefu
ykuk{kt yku Au; khtkw Lkkt MktkuLkku {ku ku k
Mkk{kke nkku Akkt kuu Mkk{kLkku rMkkh fkuo Lk
nkku, fkh fu kuLkk Mk{{kt EMx ELzk ftkLke MkuoMkko
kLke kE nke; khtkw ftkLkeyu su{Lke su{Lke kkMkuke uku
kk fko nkk ku{Lkk{kt yMktkkuk nkku. nkhuk hkykuLke
ykrk {kt k yMktkkuk nkku. yk yMktkkuk{ktke
yufkk Qe kk kku ftkLkeLkkt fhukt fk{ku Wkh kke
Vhe u. kuke kLxfu Wkh Lkerk ykLkkeLku ne Lkkt
r Ske ukLkwt {nLkwt fko fwO. kuLkkke ftkLke Mkk{uLkk
rLkk k qh kk yu ftkLkeLku khk{kt Mkhkk
kk kE. yk{, kuu ftkLkeLkk Mkk{kLku Mkk{ke kqhe
kkze Mkk{kke Lkerk s ykLkke nke. kuLkkke r
Lkerk ykLkkkkt zu nkWMkeLkkt fkku oLku eu E.Mk.
1857Lkku Mktk kLku nkku. yu MktkLke ekkkh
{krnke ykkLkk fh{kt ykkyu uEwt.
8

Lkkk kkMku Mkkk rLkkLke skkkhe. ft kLkeLkk

yrfkheyku Lku qtxe kkukkLkkt rMMkkt hkkt.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

kzo zunkWMkeLke kMkk Lkerk yLku Mkk{k rMkkh

(1848 ke 1856) :
E.Mk. 1848{kt 36 koLke wkLku kzo zunkWMke
khkLkku kLkoh sLkh kLku. ku Wk Mkk{kke
{kLkMk hkkku nkku. ku Zku {kLkkku nkku fu fkuE k
kuku Mk{k khk ftkLkeLkk [oM Lke[u ykwt s uEyu.
yk {kxu kuu Sk, ske yu kMkk Lkerk y{{kt
{qfe. ekuLku w{kt ykhe khks ykke ktk kMkk
fwO. BkLk{kh (k{ko)Lku nhke htkqLk MkrnkLkku kukw ktk
kzke eku. ykwk {]w kk{Lkkh hkykuLkku kf kwk
ukLkku yrfkh AeLke ELku Mkkkhk, sikkwh, ktMke,
Mktkkwh, Lkkkkwh, ykfox, kktuh, fkoxf kuhu hkku
kMkk fkO. LkkLkkMkknukLkwt kuLLk kt fwO. ykuk{kt
kuhMkkLkwt knkLkwt fkZe LkkkLku k fhe kuLkwt hk
kMkk fwO. rLkk{Lkk hkLkku Mk{] yuku hkz ktk
ftkLkeLkk uk kuxu kMkk fkuo. zunkWMke Mkk{kke
nkuk Akkt eor hkkku Mkwkhf k nkku. kuLkk
Mk{{kt s khk{kt E.Mk. 1853{kt {wtkEke kkk
MkweLke 22 (35 rf{e) {kE ktke Mkkik{ huu
LktkE. ykwrLkf xkkkrk Y fhe. $Lz yu khk
[u kkhnkh Y kk. kuu kkLk rkktf khku
yu rk kwLkkn khku kMkkh fhkku. kuu ykwrLkf
rkLkk rfkMk {kxu fhue k{kuLku ykkhu E.Mk.
1957{kt {wtkE, [uLLkkE ({kMk) yu fkufkk kku
khkLke Mkkik{ k wrLkMkxeyku Y kE.
yk{, kMkeLkk w ke khkkh 100 ko Lkk Mk{
hr{kLk khk{kt EMx ELzk ftkLkeLke Mkkk yu kuLkwt
Mkk{k [h{ Mke{kyu knkUkt. khke hkykuLkk
ythkuythLkk fwMktk kkk yufkkLku yku ytkuuyu
kkk kkzku yu hk fhkuLke Lkerkke khkLkkt
hskzktykuLkwt kkLk fwO. khkLkk kuku $Lz Mk{]
kLwt. rkrx Mkk{kLkku kkku khu {skqk fhk
nexLke Lke keyku k Qe fhe.
khk{kt rkrx hknex :
ftkLkeLkk yrfkheykuLkku nex :
kht{kt EMx ELzk ftkLkeLkk ukkhe yrfkhe s nex
[kkk. ku{Lkwt {w fko [kueMk khkk{kt {nuMkq
WhkkLkwt nkwt. kfMkhLkk w kAe ktkk, rknkh yu
ykurhMMkkLke ekLke Mkkk {kkt Mkk heku {nuMkq
WhkLkkh yrfkheyku Lku hkk{kt ykk; kht kw
khkLkk nexLke fkhe Lk nku kke ft kLkeLkk
yrfkheyku {nuMkq WhkkLkwt fko khkkh fhe k
Lkrn.
r{we kMkLkkrk :
kfMkhLkk wke ftkLkeLku ktkk, rknkh yu ykurhMMkkLke
ekLke ({nuMkq WhkkLke) Mkkk kk kkkt kuze
hkMkkk MkkkE. {nuMkq WhkkLke Mkkk ftkLke kkMku
yke yu fe fkkuo fhkLke skkkhe Lkkk kkMku
hne. ftkLke kkMku skkkhe rLkkLke Mkkk yke khu

rLkk{fkhku (huwuxk yx) :

ftkLkeLkk yrfkheyku su heku {nuMkq Whkkk nkk
kuLkkke r{we kMkLkkrkkk Lke Lke ykkf
Mkrk kkze. E.Mk. 1770{kt ktkk{kt wfk kzkkt
k kufku {]w kkBk Akkt yrfkheykuyu ku khV fkuE
kLk ykwt Lk nkwt. e, rk khkLkk swk swk
kkku{kt ftkLkeyu kkukkLkkt ukkhe {kfku Qkt fkO nkkt.
kuLke Mk{k kzfkh Qku kkkt yufkeLku ku Mk{u sYhe
~fhe Mknk knkU[kzk{kt {w~fue Qe kke nke. ykke
ftkLkeLkk khk{kt rr uku{kt Vukukt rnkkuLkwt
rLk{Lk fhk yu nex MkwkhkLkk nukwke E.Mk.
1773{kt rkrx kko{uLxu rLkk{f khku (huwuxk
yx) kMkkh fkuo. yk fkk {wsk ktkkLkku kLkoh
kLkoh sLkh kLku. {wtkE yu {kMk ktkLkk kLkohku
kuLkk ytfw Lke[u {qfk{kt ykk. ku{Lku kLkoh sLkhLke
{tsqhe rLkk w fu Mktr fhkLke {LkkE fhk{kt yke.
ft kLkeLkk yrfkheyku q k kt r [k nkk. ku y ku
kuhfkuMkh kiMkk ukk Lk fhu ku {kxu $Lz kkAk Vhkkt
ku{u kkukkLke MktkrkLke nuhkk fhe kzke yu Mktkrk
fE heku kk fhe Au kuLke Mkkk k fhe kzke. ku{kt
hne kue k{eykuLku qh fhk E.Mk. 1784{kt kexLkku
khku kMkkh fhk{kt ykku nkku.
MkLke Mkuk (rMkr MkMk)Lke Yykk :
{skqk nexe {kwt Mkkkk rMkr MkMkLke Mkk[e
Yykk fhLkkh fkLkokrMk nkku. kuu nexLkk hksfe
yu kkkhe yu{ ku yk rkkku kkzk. nexe
yrfkheykuLku ux fu kt[ uk kh {LkkE fhe ku{s ku{Lkk
kkkh{kt khku fkuo. Mkkhku kkkh {kkt $LzLkk W{hk
fwxwtkLkk Mkku k Lkkufhe fhk [kk. E.Mk. 1833
Mkwe ku{Lke Mkee rLkwk kke khtkw ku kAe Lkkufhe {kxuLke
sYhe khekk ELzLk rMkr MkMk ICIS khk hke
fhkLkwt Lke kwt. Yykk{kt yk Lkkufheyku{kt khkekuLku
MkkLk ykkk{kt ykkwt Lk nkwt.
LkMkk :
E.Mk. 1774{kt ffkk{kt Mkkuo[ LkkLke MkkkLkk
fhk{kt yke. ytkuu khkLkk fkuE fkk kk Lk
nkukke fuxkf Mk{ Mkwe rkrx Lkkekuyu ytkuS
fkk {wsk Lk ykkkLkwt fko fwO. E.Mk. 1781{kt
rkrx fkku ytkuu kqhkku {kork fhk{kt ykku.
fkk{kt yufMkhkkwt kk fkLkokrMku fkkLkwt kwMkf
fkLkokrMk fkuz kikh fhkwt. kuu feku {kxu fkkLke
khekk k fhe. fkkLkk hk{kt fkk Mk{k ke
kyku Mk{kLk kk Au; kht kw khk{kt rkr x
hky{ hr{kLk ytkuu yu khkeku {kxu yk
yk Lkkrkyku nke.
nexe kukLkwt fuLefh (E.Mk.1833) :

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

khk Wkh rkrx kMkLkLke yMkh :

khk{kt ytkuS kMkLkLku krhk{u Mkk{krsf, ykkf, hksfe
yu MkktMf]rkf kuku kt Mkkhkt-LkhMkkt krhk{ku ykkt nkkt.
ytkuu nhku rfku{exh qhke khke Lke Mkuk fhk
Lkrn khtkw ku{Lkk Mkko {kxu khk ykk nkk. Mkkrf
heku ykke s ku{u khk{kt yue fkuE Lkerk ykh fhe Lk
nke fu su khke Lkk rnk{kt nku uLku kAe knue Lkshu
ku{ kkkwt fu{ Lk nku ! ku{u yue s Lkerk ykh fhe fu
suke khk $LzLkwt MktMkkLk kLke hnu yu khkLku kuku
$Lz Mk{] kLku. kuyku yk fko{kt MkV k kkt. ufu
khkLku kuLkkke yuf Vkk k kuk Au. ytkuu kfkeLk
Mk{{kt rLke ke fkuE k fhkkt w krk fhe k
nkk. ku{u khk{kt kkukkLkk k {kxu su Mkk fu MktMkkkk
{kkt Qkt fkO kuLkkke khkeku {kxu krkLke Lke rkyku
qe nke. rLke yu kLke Mkkike krke Lkk Mktkfo
yu kuu yu k Qe fhue kfkuLku krhk{u khke Lkk
{kLkMk{kt ykuwt krhkoLk qk {kuxk kkk WkhLkwt Au. yksu
khk rr kuku su krk fhe Au yu fhe hkwt Au ku{kt k
fu khkuk heku rkrx kMkLkLkku Vkku LkkLkkuMkqLkku Lkke. khk{kt
ytkuS kMkLk Lku krhk{u Mkk{krsf, hksfe, ykkf yu
Mkikrf kuku kue yMkhku xqtf{kt Lke[u {wsk nke :
Mkk{krsf yMkh :
khke Mk{ks{kt fuxef Mkk{krsf fwYrZyku h fhe kE nke
su{kt Mkke kkLkku rhks, efheLku qkeke fhkLkku rhks,
kkLk, rkrknLke {LkkE, nuskk kuhu {w nke.
ytkuS rkLku krhk{u ku{s ytkuu MkkkuLkk Mktkfoke hk
hk{{kunLkhk, wkkohk{ {nukk, Lk{o, {rnkkhk{ Ykhk{,
fhMkLkkMk {qS, knuhk{S {kkhe kuhu yuf Mkwkhfku
kuk kk. ku{u Mkkekk-Lkkkqe, Lk {kxuLke Mkt{rk,
rk kwLkkn kuhu yuf fkkyku kMkkh fhkk. kh
kAe fLk fueLkwt {n wt.

hksfe yMkh :
knukt kk{Lkku nex kk{kt[kk fhke khtkw ytkus hk
nexLku fkhu yk yrfkh ytkus yrfkheyku kkMku [kku
kku. hksfe heku khk $LzLkwt kwk{ kLwt khtkw ytkuS
rkLku eu ytkuS uku ko khk{kt {kke fhk kku,
su{ktke ykk skkt nex{kt kkekheLke Mktkkk {kxu {kuxk
kkk WkhLkw t yktku Lk kwt. khkLku {nk{k kkte suk
hkskwkku {k.
ykkf yMkh :
k[eLk Mk{ke khkLkk 90% kufku kk{zkt{kt Mkkk nkk.
kk{zkt Mktke nkkt khtkw nu kk{zkt kqxk kkt yu Lkkt
nuhku Qkt kk kkt. kk{ yu nuh [uLkku Mktkt yuf{kkeo
nkku. kk{{ktke nuh{kt kwt k nuh{ktke fwt kk{{kt
Lkrn. s{eLk kh{kt u-u[Lkwt MkkLk kLkkkt Mktk uzqk
s{eLkrnkuku yu uk{kt zqkuku khek uzqk kLku. nMkWkukku
kze ktk. f]rkLkk krefhLku eu hkufrzk kkfkuLkwt
WkkLk k yLLkLku kuku wt. kwkhktk wfkku w kzk
kk. keS kksw MkknrMkf khkeykuyu Lke Qe kue
ykkf kfku zkeLku Lkk fkhLke WkkLkkrk ykLkke.
MkwkhkW fkkz, kutz-kkuk, -Wkuk kuhu yuf kukku{kt
kusfe fk{kehe keLku kuykuyu Mktk yu ykwrLkf
khkLkk rLk{ko {kxuLkku kkku Lkktku.
ikrf yMkh :
nexe {kkLkwt ytkuSfh kkkt khk{kt ytkuS Lkkhk
kufkuLke sYhe Qe kE. yk sYrhkk kqhe fhk {ufkuuLkk
Lkkuke ytkuS kkk khk rk ykkkLkwt Lke kwt. [kMko
wzLke k{ke {kMk ([uLLkkE), {wtkE yu ffkk{kt
wrLkMkxeykuLke MkkkLkk kE. fLk - fueLke Yykk
kE. ytkuS kkkLkku Wkkuk fheLku r{kt rr kukku{kt
ykkkt krhkoLkku Lku Mk{sLkkh yu f {{ ko khk{kt
yMk{kt ykku. ku{u MkktLke zkLkkt {tzk fhk{kt
{nLke qr{fk se.

DH
IN
AG
AR

khk{kt kk skk ytkus hk rMkkhLkku nex

fhku qk s frXLk kLkkku skku nkku. ykke nexe
fkok{kk rMk fhk E.Mk. 1833Lkk fkk khk koLkh
sLkh yu kuLke fkWLMkLku khk{ktLkkt EMx ELzk
ftkLkeLkk nexLke Mktkqo Mkkk MkkUke uk{kt yke.
ytkuuLkk yk Lkk {kk{kt khkekuLku fkuE ruk MkkLk
ykkk{kt ykwt Lk nkwt. ~fh{kt khkekuLku kZke
{ke Lkrn. ykkku{kt LkkLkk nkukyku Wkh s rLk{qf
kke; kht kw khke Lke kke w kkkt E.Mk.
1833Lkk fkkke huf nkuk Wkh kfkkLku kuhu
khkekuLke rLk{qf kE fu yu{ Lke fhk{kt ykwt.
kMk{kt ykk yrfkhku {k Lkrn.

VI

10

hk hk{{kunLkhku MkkekkLkk rhku{kt wtku [ke nke.

kuLkk krhk{u E.Mk. 1829{kt rr{ kLxfu Mkkekk Wkh
rkkt {qf kku fkku zku . yk{, hk hk{{ku n Lkhku
ykukeMk{e Mke{kt khkLke Lkk]rk {kxuLke Mkk{krsf,
k{f yu hksfe [kuLkku kkku Lkkku. rneLkk kkknu
kkukkLke kehe nf ytkuLkk fuMk kkkku hk hk{{kunLkhkLku
E.Mk. 1830{kt $Lz {kufk. E.Mk. 1833{kt rkMxk
{wfk{u ku{Lkwt yMkkLk kwt.

kkkuMk{ks :
hk hk{{kun Lkhku E.Mk. 1814{kt yk{e MkkLke
MkkkLkk fhe. E.Mk. 1828{kt yk MkkLkw t Lkk{ keLku
kkkuMk{ks hkk{kt ykwt. yk Mk{ksLkku nukw Mkk{krsf
nu{ku, ytk, fwrhkuLku qh fhe yufuhkLkku [kh
fhkLkku nkku. E.Mk. 1825{kt yufuMhkLkwt rk ykkk
{kxu uktk fkus Y fhk{kt yke. yk MktMkkLkk Mkku
uueyku, {qkkq fu LkkkkLkk uk{kt {kLkkk Lkrn.
E.Mk. 1833{kt hk hk{{kunLkhkLkwt yMkkLk kwt. yu kAe
heLLkkk xkkkuhLkk rkkk uuLLkkk xkkkuhu kkkuMk{ksLke
ykkukLke ee. ku{u kkkukkMkLkk Lkk{Lke kkoLkk k
fhe, kkkuMk{ksLkk rMkktkkuLkku [kh fhk {kxu kkkurLke
krkfk Lkk{Lkwt {krMkf Y fwO. kkkurLke kkXkkLke
MkkkLkk fhe, suLkk khk kkkuMk{ksLkk rMkktkkuLkku [kh Y
fkuo. ku{u k{o Lkk{u yuf ktk k fx fkuo.
fu[t MkuLk :
E.Mk. 1857{kt fu[t MkuLk kkkuMk{ks{kt uzkk yu
kqoMk{Lkk fkofkko kLk. E.Mk. 1862{kt ku{Lku Mk{ksLkwt
yk[kok ykkwt. fu[t MkuLku ku{Lke ke yu r[khku khk
MktMkkLke MkMktk{kt khku fkuo. Mk{k ktkkk{kt kkk kr{Lkkzw
yu ktk{kt k kkuMk{ksLke kkyku MkkkE.
fu[t MkuLkLku uuLLkkk xkkkuh Mkkku {ku kkkt ku{u E.Mk.
1866{kt e k k Mk{ks yk V ELzk Lkk{Lkk Lkk
kkMk{ksLke MkkkLkk fhe. {q MktMkk ykr kkkuMk{ks
khefu [kw hne. Lkk kkkuMk{ks krke Mk{ksMkwkhkLke
khVu fhkku nkku. yk Mk{ks yktkhkkke Lk, rk
kwLkoLk, kzk-kkLkku rhku kuhu Mkwkhkyku{kt {kLkkku nkku.
ku{Lke yMkhLku eu Mkhfkhu E.Mk. 1872{kt kkLk-rhkue
Lkurx {hus yx kLkkku su{kt h {kxu 18 ko yu fLk
{kxu 14 koLke {h Lke fhk{kt yke. fu[t MkuLku kkukkLke
14 koLke kwkeLkwt Lk fq[-rknkhLkk Mkkeh Lkk {nkhk
Mkkku fko kuke ku{Lkk yLkwkeykuyu ku{Lkku Mkk rhku fkuo.
kuyku Mk{ks{ktke Aqxk kzk. ku{u E.Mk.1878{kt Mkkkh
kkkuMk{ks Lkk{Lke MktMkk Mkkke.
kkkuMk{ksu nw Mk{ksLke r kk{kt {nLkku Vkku ykku.
nw{oLkk sz yu ytkkk r[khkuLku qh fko. Mk{ks{kt
eykuLke Mkrk Mkwkhk {kxu MkVkk kk fhe.

DE

ykukeMk{e Mke{kt khke Mk{ks ytk, nu{ku, ykkLkkk,

fwrhku, kkrkkk sukt yrLkkuLke [wtkk{kt VMkkuku nkku. Mktfwr[k
yu fqk{tzqf Mk{ks{kt eykuLke Mkrk kkh nke. kkfeLku
qkeke fhkLkku rhks, Mkkekk, rkrkn-rLkku kuhu suk
fwrhku kkuk nkk. kkk rkLku fkhu ykkt yrLkkuLku
qh fhk {kxu ykukeMk{e Mke{kt Lkk]rk yke kkk Mkk{krsf
yu k{f MkwkhkLkkt yktkuLkku Y kkt. ytkuS fueyu
ykukeMk{e Mke{kt Mkk{krsf Mkwkhk{kt {nLkku kk sku.
ktkk{kt Mkehk{kkuhLkk kkheykuyu kkukkLkk {oLkku [kh fhk yu
{o - krhkoLk fhkkLkk ykke ytkuS rk ykkke kkyku
Y fhe. ku{kt hk hk{{kunLkhk suk fuxkf WMkkne wkLkku
uzkk.
khk{kt Mkhfkhe kuh u yt kuS rkLke Yykk kE, ku ke
khk{kt rrkk ko ku . w kLkku{kt Mktkkk, Mk{kLkkk,
ktwkLkku rfkMk kku. ku{Lkk{kt kkirf k]rk yke. krhk{u
khke Mk{ks yLku {o{kt Mkhukt ytk, nu{ku, fwrhku
kuhuLku Lkkkq fheLku khk{ktke rue kMkLk qh fhkLke ku{Lku uhk
{e. e, {Mk{qh, {kurLkuh rrBMk, rrBMk LMk kuhu
ytkus rkLkkuyu MktMf]k ktkkuLkku ykMk fkuo yu krh[ fhkku.
k[eLkkkLkk kkihLke MkkLkkk hkxe kLkkLkk W{kt ykLkwt
krhk kwhkh kwt. khk{kt Mkk{krsf MkwkhkLkkt yktkuLkku kkt.
yk{kt hk hk{{kunLkhk Mkkik{ nkk.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

03.khk{kt Mkk{krsf yu k{f MkwkhkLkkt yktkuLkku

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

hk hk{{kunLkhk (E.Mk. 1772-1833)

hk hk{{ku nLkhk yku keMk{e Mke{kt yku khke
Lkk]rkLkk rkkk khefu ykuk Au. ku{Lkku sL{ E.Mk.
1772{kt ktkkLkk nwke rskLkk hkkLkkh kk{{kt kk
fwxwtk{kt kku nkku. hk hk{{kunLkhkLkwt Lk kkk{kt kwt
nkwt. e, ku{Lkk {kuxkkELkwt yMkkLk kkkt ku{Lkkt ke Mkke
kkt. yk xLkkykuyu hk hk{{kunLkhkLku qk yMkh fhe.
ku{u Mkkekk, kkLk, kkrkkk, qkeke fhkLkku rhks
kuhuLkku Wk rhku fkuo yu yu {kxu yktkuLkku [kkt. ku{u
kLkkhMk{kt MktMf]k kkuLkku yu kxk{kt VkhMke kkk yhke
kkkykuLkku ykMk fkuo. yk Wkhktk ku{u ytkuS, kef yu
rnkw kkkyku k ee. ku{u ktkk, ne, MktMf]k, VkhMke,
ytkuS kuhu kkkyku{kt kwMkfku kt. ku{u E.Mk. 1821{kt
ktkke{kt Mktk fki{we yu E.Mk. 1822{kt VkhMke{kt
r{hkk-W-ykkh Lkk{Lkkt Mk{k[khkkku Y fkO. kuu
E.Mk. 1814{kt yk{e Mkk, E.Mk. 1827{kt rkrx
ELzk w rLkxur hLk y MkkurMku Lk yu E.Mk. 1828{kt
kkuMk{ksLke MkkkLkk fhe. rneLkk {w kkknu ku{Lku
hkLke ke ykke. hk hk{{kunLkhku Mk{ksMkwkhk {kxu
ytkuS rkLku {nLkwt kkwt. ku{u fkufkkk{kt nw
fkus Lke MkkkLkk fhe. ku {u ykkhe Mkkt , keMkkt , e-yrfkh, k-Mkkt , fkhku kkheke
LkktkLku yk hkk sue kkkkkuLke rkrx MkhfkhLku
k{ fhe.

11

DH
IN
AG
AR

ku{u Mkkko fk Lkk{Lkk ktkLke h[Lkk fhe. ku{u skwt

fu u ku { kt {q kkq , rkfkt z , kkLk, Mkkekk,
yMk]~kkLkku Wu kku Lkke. ku{u yufuhkLkku kku
ykku. kuyku ne kkk{kt kku ykkkk nkk kuke ku{Lkk
r[khku u{kt kufku Mkwe knkU[e k. ykoMk{ksLkku knkuh,
ktk, Wkhu, hksMkkLk yu kwshkk{kt zkke [kh
kku yu ku {nLkwt Mkk{krsf yu hksfe krhk kLku.
ykoMk{ksu {kOkh kk{uk nwykuLku nw{o{kt kkAk kk
{kxu wr [ Y fhe, suLku fkhu r{o Mefkkuo nku fu
MefkhkLke Vhs kze nku kuk nwykuLku kkAk ykk {kxuLkkt
kh k{kh wkt {wfkkt.
Mk{e kLkt MkhMkeLkk yMkkLk kAe kk ntMkhks, ktrzk
kwk, Mk{e kLkt yu kk skkhk suk Lkukkykuyu
yk MktM kkLke ]r kyku [kw hke. kk nt Mkhksu E.Mk.
1889{kt knkuh{kt kLkt ytku-irf fkusLke MkkkLkk
fhe. Mk{e kLktu E.Mk. 1902{kt nhkh kkMku fktkze
kwfw Mkkwt. yk Wkhktk kwshkk{kt zkuhk{kt ykofLk
rk Y fhk{kt ykwt, su{kt rMk, {, Mkt{ yu
[krhLkk kkXkuLkwt rk ykkk{kt yku Au.

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

Eh[t rkMkkkh :
Eh[t rkMkkkhLkku sL{ E.Mk. 1820{kt kku nkku. ku{u
MktMf]kLkwt knLk yLk fwO nkwt. ku{Lkk ykk kktrz {kxu
ku{Lku rkMkkkhLke Wkkr ykkk{kt yke nke. ku{Lkk
yu kuwLk Lkk{Lkk rkrx yrfkheLkk Lkkuke fkufkkk{kt
rnw kkrfk rk Mkkkk{kt ykwt. ku{u fLkfueLku
{n ykwt, kuke YrZ[wMk nwykuyu kuLkku Mkk rhku fkuo.
rkMkkkhu kkLk, rkrkn-rLkku kkk knwkLkekk
r [ [ke. ku{Lkk LkkuLku eu Mkhfkhu E.Mk.
1856{kt rkkwLkoLkLkku fkku zku.
kkoLkkMk{ks :
fu [t MkuLkLke u h kke {w t kE{kt E.Mk. 1867{kt zk .
yk{khk{ kkt zw ht ku kkoLkkMk{ksLke MkkkLkk fhe. E.Mk.
1870{kt hk{f] ktzkhfh kkk Lk{qk {nku kku
hkLkzu ku{kt uzkk yu kkoLkk Mk{ksLku {skqk kLkkku.
Eh u L ke k yu Mkk{krsf Mkw khk yu ku
kkoLkkMk{ksLkk ykkuo nkk. ku yufuhk yu {qkhrnk
kkoLkk{kt {kLkkku nkku. kuLkk yLkwkeyku kkukkLku fkuE MktkLkk
yLkwke khefu {kLkkk Lknkukk. kzkkk, kkLk, ykzAux
ku{s kkrkkkLkku rhku, rk - kwLkoLk, e-rk yLku
yktkhkkke LkkuLku WkusLk kkk kiZrkLkk [khLkkt fkkuo fkO.
Mk{ksu hkrkkkyku, rkyku {kxuLkk rLkkMk, kAkk kkuoLkk Wfko
{kxuLke MktMkkyku Mkkke. ktZhkwh{kt yLkkkk{ Mkkku. hkLkzuLkk
Lkkuke kqu{kt zuLk ywfuLk MkkuMkkxe, {wtkE{kt rk
Lk{tz, h{kkkE hkLkzuLkk Lkkuke yko {rnkMk{ks yu
MkukMk{ksLke MkkkLkk fhk{kt yke. kkoLkkMk{ksu r[khkuLkk
Mkkh yu [kh {kxu Mkwkkukrkfk Lkk{Lkwt Mkk{rf Y fwO.
kwshkk{kt y{kk, zkuhk, Mkwhk, LkMkkhe, Lkrzk, kuxk,
uzk, Mkkurskk kuhu Mkkuyu kkoLkkMk{ksLke kkyku Y fhk{kt
yke nke. ku ykkW wkkohk{ {nukkS, fhMkLkkMk {qS, fr
Lk{o, fr kkhk{ kuhuyu Mk{ksMkwkhkLkk Lkku fko nkk.
y{kk{kt kukLkkk rurxkLkk Lku nuX kkoLkkMk{ks fkohk
kLku. yk Wkhktk {nekkhk{ LkeftX, ktfh Wr{ktfh,
{rk LkwkE kuhu Mkwkhfku e-rk, rkrkn yLku
kkLkrhku suk Mkwkhk fhk Mkr kLk nkk.
ykoMk{ks :
kqo khk{kt kkkuMk{ks yu kr{ khk{kt kkoLkkMk{ks
k{f yu Mkk{krsf MkwkhkLke ]rkyku fhkk nkk ku ykku
ykk uwt. ku Mk{u Wkh khk{kt ykoMk{ks yke s
]rkyku fhkku nkku. ykoMk{ksLke MkkkLkk kLkt MkhMkeyu
E.Mk. 1875{kt {wtkE{kt fhe nke. ku{Lkku sL{ Mkkihkx{kt {kuhke
LkSf xtfkhk kk{{kt MkLkkkLke kk fwxwtk{kt kku nkku. ku{Lku
LkkLke u {qkkq yu f{ofktzLke rkLkWkkurkkk Mk{E. ku{u
MkLke ku{kt k]nkk fkuo. 15 ko Mkwe uh{kt krh{
fhe kukLkku ykMk fkuo. MkLMk E {kwhk{kt Mk{e rhLkt
kkMku nw kkuLkku ykMk fkuo.
Mk{e kLkt MkhMkeyu ko yu kkrkrneLk Mk{ksh[Lkk
khk k{f, Mkk{krsf yu hkxe ryu uLke yuf kk
MkkkLkku Lk fkuo. ku{u uku{kt khke {o yu MktMf]rkLkkt
oLk fko. ku{u kufkuLku u khV kkAk kuLkku kku ykku.

hk{f] r{Lk :
hk{f] kh{ntMk khke MktMf]rkLkk kurkoh yu kk s
{kuoLkk MkLku kk{Lkkh Mktk yu Mkwkhf nkk. ku{Lkku sL{
nwke rskLkk fk{khkwfqh kk{{kt kku nkku. ku{Lku kkkke
s k{f ]rkyku{kt hMk nkku. kuyku fkufkkk kkMku ykuk
rkuh{kt fke{kkkLkk {trhLkk kqhe nkk. ku{u EhLku
rrYku uk yu kk{kLkku Lk fkuo nkku. ku{Lkk w
[krh yu kkLkkLkk Wkuke yuf kufku ku{Lke kkMku
ykkk. fu[t MkuLk yLku kLkt MkhMke suk k{f yu
Mkk{krsf Mkwkhfku Mkkku ku{Lke {wkfkk kE nke. kkk
yMkh{kt ykuk kufkuLku hk{f]Lkk kkuke kkukkLkkt {o yu
MktMf]rk{kt kwLk: k kuk kE.
LkhuLLkkk k (E.Mk. 1863-1902) Lkk{Lkk ktkke MLkkkf
hk{f] kh{nt MkLkk Mkt kfo {kt ykk. hk{f] u LkhuLLke
kkLkrkkkMkkLke k]rk fhe. khke yu kkk kkkLkLkk
zk ykMke LkhuL hk{f]Lkk r kLk yu MktLMk kh
fheLku Mk{e rufkLkt Lkk{ kh fwO.
Mk{e rufkLktu kufkuLku w:e {kLkkuLke Mkuk fhk yu ku{kt
s EhLkkt oLk fhkLkku kku ykku. ku{u khkLkk wkLkku{kt
qkfk u kkih yLku r {kxu k kk fhe. ku{u
E.Mk. 1893{kt wLkkExuz MxuxTMkLkk rfkkku{kt hkue yr
r {o krhk{kt nkshe ykke. ku{kt ku{u Axkkh kk
khk khke MktMf]rk yu kkkLkLke Mk{s ykke. kh
kk wLkkExuz MxuxTMk, whkuk, Ersk, [eLk, kkLk kuhu uku{kt
kMk fheLku khke MktMf]rkLkku Vukku fkuo. kuyku khke
MktMf]rkLkk tMkf yu h hkxu{e nkk. Mk{e rufkLktu
E.Mk. 1897{kt kwLkk Lkk{ Wkhke kuqh{kt hk{f] r{LkLke
MkkkLkk fhe. yk r{Lku rr fkkuo khk {kLkMkuk fhkLkku
yko ykLkkku. hk{f] r{Lk qftk, hkuk[kku, huMktfx,
wfk sue fwhke ykkrkyku ku hknkfkkuo yu kkeke
Mkkhkh khk Mk{ksMkukLkwt fk{ fhu Au. hk{f] kh{ntMkLkk
12

e Mk{ks :
ykukeMk{e MkeLkk MkwkhkLke yMkhu e Mk{ksLku k krk
fkuo. kwkhkyku{kt uukt qkku qh fhk {kxu yu Mkkhe
Mkk {kxu rhku{r kw khk ktf Mkr{rkLke h[Lkk
fhk{kt yke. eku{kt k{f rkLke Mkkku kkk fue
ykkk {kxu y{] kMkh{kt kMkk fk us kkk kkyku
Mkkkk{kt yke.
kkhMke Mk{ks :
ytkuS fue kk{uk kkhMke wkLkkuyu {o yu Mk{ksMkwkhk
{kxu E.Mk. 1851{kt hnLkw{k-E-{hkLk MkkLke MkkkLkk
fhe. kkkE LkhkuS yk MktMkkLkk yke Lkukk nkk. yk
MktMkkyu hk~k kkuVkkh Lkk{Lkwt {wkk Y fhe kkhMke Mkwkhk
yktkuLkLku uktkwt kLkkwt. fu. ykh. fk{k kkk knuhk{S
{kkheyu k {o yLku Mk{ks - MkwkhkLkwt fko fwO. fk{kyu
rkLkk [kh Wkh yu {kkheyu Mke-WLLkrk kh kh {qku.
ku{u kkLkLkku rhku fkuo kkk rkrknLku WkusLk ykwt.
{kkheLkk LkkuLku eu Mkhfkhu E.Mk. 1891{kt Lk {kxu
kwk Xhkkku fkku zku nkku.
Mk{ksMkwkhkLke yL ]rkyku :
krke khkeku kkirf yu Wkh rMkktkku Wkh ykkrhk
Mk{ksLke kwLkho[Lkk fhk Lkku fhkk nkk khu Mkhfkhu k
yk Mk{Mk u MkkLkwfq ykLkkwt nkwt. ykukeMk{e
MkeLkk kq ko o {kt Mkhfkhu fhu kt Mk{ksMkwkhkLkkt fuxktf
LkkUkkk fkkuo Lke[u {wsk nkkt :
(1) kLkoh sLkh rr{ kLxfu E.Mk. 1829{kt ktkk{kt
MkkekkLku kuhfkuMkh nuh fhe. kh kAe {wtkE kkk {kMk
ktkku{kt k Mkkekk LkkkqeLkk Mkwkhk kk. ue hkku{kt
k yk rhks Lkkkq fhk{kt ykku. (2) efheLku qkeke
fhe kknk fhkLkku rhks y{wf kkrkyku{kt nkku. ku rhks
kkuk fkk khk kt fhkk{kt ykku. (3) [kMko
wzLkk hekk{kt skk yLkwMkkh Mkhfkhu e-rk kkyku
Y fhe. (4) E.Mk. 1856Lkk fkk yLkwMkkh nw rkkwLkoLkLku {kLkk kk kE. (5) E.Mk. 1872{kt Lkkhku
kMkkh fhe 14 koke Lke[uLke fLkykuLkkt Lk Wkh rkkt
{qfk{kt ykku kkk knwkLkekkLku kwLkku kk{kt ykku.
yk fkkke yktkhkkke Lkku {kL hkk{kt ykkt.
Mk{ skkt kufku{kt hkxe [ukLkk rfrMkk kLke yu kuyku
Mkkt [ khV k. ELzLk Lku Lk Mkkur
fkLVhLMk sue MktMkkykuyu eyku kkk kAkk koLkk kufkuLku
yMkh fhkkt qkku qh fhk Wkh kLk ykwt. E.Mk. 1919Lkk
{kLxuw-[uBMkVzoLkk Mkwkhk kkke khkekuLku khu nexe
Mkkkyku {e. ku{ Akkt yufkLke, eykuLku r{fk{kt
yrfkh ykkk kkk yMk]~kuLku {trh{kt u ykkk ytkuLkk
fkk kMkkh fhkLkku kMk rLkV kku. E.Mk. 1937{kt

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

rkkuMkkrVf MkkuMkkxe :
rkkuMkkrVf MkkuMkkxeLke MkkkLkk E.Mk. 1875{kt y{urhfkLkk
Lqkfo{kt {z{ kuxTMfeyu fhe. rktw, rLkk {kuoLkwt
kwLkk{f yLk yLku kqZ ie kykuLke ku yu yk
MktMkkLkk Wuku nkk. {z{ kuxTMfe yu ykfkux khk{kt
ykkt yLku [uLLkkE LkSf yzkh{kt MktMkkLke MkkkLkk kE.
khk{kt yk MktMkkLkwt fk{ zk.yue kuMkLxu Wkkze ewt. yuLke kuMkLxu
kLkkhMk{kt MkuLx nw MfqLke MkkkLkk fhe, su kkAke
kLkkhMk nw w rLkMkxe khefu ykukE. yk MktMkkyu
k[Lkkku, kkLkkt, kkyku Y fkO yu [Lkku ku{s
ktkkuLkk fkLk khk MktMkkLkk rMkktkkuLkku [kh fkuo.
{wM{ Mk{ks{kt MkwkhLke [ :
ykukeMk{e MkeLke Yykk{kt Wkhu{kt hkkhueLkk Mki
yn{ yLku ktkkLkk heykwk suk kufkuLke ykkukLke
nuX {wMk{kLkku{kt Mkk{krsf yu k{f k]rkLkku ykht kku.
ku{u k{f Lkukk rneLkk kn eWknLkk Wku{ktke
uhk {ue nke. kuyku {kLkkk nkk fu khk{kt EMk{ {o
qrkk kkke u Wkh ytkuuLkwt kMkLk ykwt nkwt. ku{u
EMk{-{o yu MktMf]rkLku {skqk yu w fhk nkke
yktkuLk [kwt.
nkke yktkuLk kk kkuzk {wMk{kLkku{kt kkk r[khkuLkku
k kkt yt k uS rkLkwt {k wt . Wu {kykuLke
YrZ[wMkkkLku eu {wMk{kLkku ytkuS rk yu ykkf kkk
Mkk{krsf kkuke tr[k hkk, kuke {wMk{kLkku{kt rrkk yu
{{ koLkku W Xef Xef Mk{ Mkwe kku Lkrn.
E.Mk. 1857Lkk r{kt {wMk{kLkkuyu Mkr kk eku
kuke ytkuu yu {wMk{kLkku [u uhkLkk e. fuxkf
krke {wMk{kLkkuLku ku{Lke Mkk{krsf Mkrk MkwkhkLke
yu kMkfku u MknfkhLke Lkerk ykLkkkLke sYrhkk
kke. ykwrLkf rkLkku Vukku fhk kkk khkkk yLku
knwkLke sukt qkku qh fhk kkuze [ku kE. Lkkk
yw keVu E.Mk. 1863{kt fkufkkk{kt Mkkkue {kunt{rLk
rxhhe Mkku M kkxeyu yk rk{kt fk{ fw O . Mkh Mki
yn{kLku k{f yLku Mkk{krsf Mkwkhk {kxu Y fhuwt
yktkuLk yekZ [Lkk{u ykukwt.
Mkh Mki yn{kLkLkku sL{ {w hkkhLkk W{hk fwxwtk{kt
kku nkku. kuyku E.Mk. 1857Lkk r ku ftkLke MkhfkhLke
Lkkufhe{kt nkk yLku ku ku ftkLkeLku Vkkh hkk nkk. E.Mk.
1869{kt rLk] rk kAe ku yku $ Lz kk yu kkk
Wkh{kkke krk kk. ku{u {wMk{kLkkuLku ytkuS
fue ELku ku{Lkwt kAkkkwt yu YrZ[wMkkk qh fhkLkku
ykkn fkuo. ku{u E.Mk. 1870{kt knrk-WT-ykf
Lkk{Lkwt Mkk{krf Y fwO E.Mk. 1875{kt yekZ{kt {wM{
fkusLke MkkkLkk fhe, su yekZ {wM{ wrLkMkxe khefu
ykuk Au. ku{u ytkuS Mkkrn yu rkkLkLkk ktkkuLkku

Wqo{kt yLkwk fhe {wMk{kLkkuLku kkk kkLkke krhr[k

fhkk. ku{u kwhkkk yu kkLkkkLkku rhku fkuo
yu rkrknLke kkk fu eLke khVu fhe. Mki
yn{kLkk nwyku Mkkku Mktktku Mkkhk nkk ku{ Akkt {wM{ku
khke hkxe fktkuMk{kt kk u kuLkku kuyku rhku fhkk nkk.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

SLk{ktke uhk {ue sLkMkuk yu s wMkukLkk MkqkLkku

r{Lku y{ fkuo. u{kt kkyku kue ku khk rk yu
kkLkkt khk MkukLkwt fko fhk{kt yku Au. yk r{LkLke
kkyku khk{kt yu uru{kt yksu fkohk Au.

13

Xhkkkk :
y{]kk Xh WVuo XhkkkkLkku sL{ kLkkh{kt E.Mk.
1869{kt kku nkku. kuyku ykSLk yufrLkc Mkuf nkk. ku{u
EsLkuheLke rzke {ue nke. Mkkhk kkkhLke Lkkufhe AkuzeLku kkteSLkk
k nuX ku{u Lke[k khLkk kufku yu yMk]~kuLke Mkuk fhe.
Xhkkkkyu kt[{nk e Mkuk {tzLke MkkkLkk fhe yu kuLkk
khk kt[{nkLkk zkkkt stkku ku{s knkze rMkkhku{kt Mkkk
ekuLkkt SLk{kt {kuxwt krhkoLk ykwt. Xhkkkk u ku{Lkk
Mkkkekhkuyu ekuLku k kkk yL keyku{ktke ku{s fwxuku yu
nu{ku{ktke {wk fko. ekuLkkt kkfku {kxu kkyku kue. ku{Lku
hUrxk fktkkkt fkO kkk fwxeh - Wkukku{kt Mkk{u fkO. kkteSyu
Mkkku yr n nrhsLk MktLkk {tke khefu Xhkkkkyu kkuo
Mkwe Mkukyku ykkeLku nrhsLkkuLkk Wfko{kt fe{ke Vkku ykku. ku{u
fwhke ykVkku ku kufkuLku hknk ykkk{kt kUkkk kLk fwO.
MkkMkk :
ktk{kt y{]kMkh{kt Mkhkh XkfwhMkk MktkLkkrkyu E.Mk.
1873{kt MkkMkkLke MkkkLkk fhe. yk MkkLkku nukw e
kufku{kt Mkk{krsf qkku qh fhkLkku kkk kkk fueLku
WkusLk ykkkLkku nkku. ~fh{kt uzkuk yu rLk]k kuk
e MkirLkfkuyu MkwkhkLkk r[khku e uzqkku{kt Vukk. fuxkf
eku {tzeyku h[eLku kkoLkk kkk sLkku khk kk{zkt{kt
MkwkhkLkku [kh fhkk. yk Mkkyu kt kLkk kkir f yu
MkktMf]rkf SLk{kt krhkoLk ykwt. MkkMkkLke kkyku
ktkLkkt nuhku yu fMkkkyku{kt MkkkE nke.

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

Lkkhk kw :
kAkk rkyku kkk yMk]~kuLkk Wfko {kxu ykSLk Mkuk
fhLkkh kkk {kLk{o yu {kLk{kkLke Mk{kLkkkLkku Mktu
ykkLkkh Lkkhk kwLkku sL{ fuhLkk yuBkko kk{{kt E.Mk.
1856{kt kku nkku. {kkkrkkkLkk krkkk yu MkkkELkk
MktMfkh Lkkhk kwLku khMkk{kt {k. Lkkhk kwyu kufkuLku
yuf s kkrk, yuf s {o yu yuf s Eh{kt {kLkkLkku Wku
ykku. ku{u kufkuLku [-Lke[Lkk uk, kkrku kuhu
Lkkkq fhk yLkwhku fkuo.
Lkkhk kw rfkuh ke s ykk{f ]rkkk nkk. h
Akuze Mkk kk fheLku Lke[k MkhLkk kufkuLke MkukLkk kuku k.
ku{u k{k{ kufkuLku rk uk yLkwhku fkuo. Lkkhk kw
rLkhkhkkLku nu{ku yu yrLkkuLkwt {q {kLkkk. ku{u yMk]~kuLku
kk fko. ku{Lku Mk{kLk nfku ykke {kLkLke {kVf SLk
Skk fko. kuyku fLk - fue {kxu kMk Lke nkk.
ku{u E.Mk.1903{kt e Lkkhk {o krhkkLk kuk{T
Lkk{Lke MktMkkLke MkkkLkk fhe. kuyku {wk {kxu rk, yufkk
{kxu MktkXLk yLku khekeLkkkqe kkk ykkf ykkke {kxu
WkukkuLkk rfkMkLku yk~f kkk. kuyku fku{e rkku yu
Mkkt krf kkuke q h hnu k ku fkuLku Mk{kk. ku {u
yktkhhkxe kE[khk {kxu [kh fkuo yu u-ru{kt
yk{ke Mkwkhf khefu Lkk{Lkk {ue. heLLkkk xkkkuhu
Lkkhk kwLku kkukkLkk wkLkk {nkLk Mktk Mkwkhf khefu kkk
Au.
kurkkk Vqu :
kurkkk Vqu {nkhkxLkk ekk Mk{ksMkwkhf nkk. ku{u
eyku kkk rkkuLkk &ku nkk Wkh ek. E.Mk. 1857{kt

ku{u kqu{kt fLkkk Y fhe. rkkuLkkt kkfku {kxu k

kk Y fhe. ku{u rkykuLku kwLkoLk fhk{kt { fhe.
Mk{ks{kt kkkuLkk ykrk Mkk{u kzfkh VUku. kufku{kt
yk{rkMk, n{k yu WMkkn skkzk {kxu ku { u
Mkkuf Mk{ksLke MkkkLkk fhe.

DH
IN
AG
AR

nw eykuLku r{fk{kt yrfkh yu nrhsLkkuLku {trh{kt u

ykkkk fkk kMkkh fhk{kt ykk.
yMknfkh (E.Mk. 1921) yu MkrLk fkLkq L kt k
(E.Mk.1930-32) sue [ku{kt {kuxe Mktk{kt eykuyu
kk eku. kuLkkke Mk{ks{kt eykuLkwt MkkLk MkwwO. kkteSyu
yMk]~kk-rLkkhLku {n ykkkkt kAkk kkuoLke Mkrk
MkwkhkLkk kMkku{kt LkkUkkk krk kE.

VI

VE
KA

14

fkO nkkt. kwshkk{kt fkue kufkuyu kkk MknhkLkkwh{kt kwsohkuyu

ytkuu Mkk{u ykk s kMkku fko nkk. fuxktf ktzku kku kt
kkuo Mkwe [kw hkkt nkkt. k.k., ykurhMMkk{kt kU rkLkwt
ktz ykhu Lk ko Mkwe [kwt nkwt. ktkkLkk MktLkMkeyku yu
Vfehku ykhu 30 ko ytkuu Mkk{u zkk hkk nkk. rknkhLkk
Mktkkkuyu E.Mk. 1854-56{kt ktzku fkO. fuxkf hkykuyu
k ytkus MkhfkhLkku rkfkh fkuo nkku. ne rMkkkEykuyu
k fu x kf kk fko nkk. ku { kt xekw Mkw kkLkLkk
knkykuLke uhkke ukuh{kt E.Mk. 1806{kt ku
kku kteh nkku. Lkk fkhLke kkzeyku knuhkLkku kkk
fkk{kt rkf fhkLke {LkkE fhkku nwf{ {o{kt hr{kLkkehe
fhkku kkkke ukuh{kt rMkkkEykuyu ytkus yrfkheykuLke
nk fhe nke. yk hekLkk kk {kuxu kku fkuE yuf u
kqhkk {kork yu yk - yk kuk nkukke kuLku kkfe
heku f[ze Lkkk{kt ytkuuLku knw {w~fue Lkze Lknkuke. yk{
Akkt rLke xLkkyku Wkh ku{Lke kteh yMkh uk {u
Au.
{uhX{kt rMkkkEykuLkk ktzke Y ku E.Mk. 1857Lkku Mktkk{
rkrx kMkLk Mkk{uLkku Mkkike w kkf yu Wk kzfkh nkku.
yuf kkkkku{kt ku khkLkk ErknkMk{kt ykqo nkku. kuLkk kk
kkk kufkuLkk xufkLku eu fuxkf ErknkMkfkhku kuLku khkLkku
k{ Mkkt Mktkk{ ku Au.

AC
A

DE

hkxk yuxu wt ? Mkk{kL heku hkxk yuxu kkukkLkk hkx

u yufk{kk yu kkihLke kLkk. sYh kzu kkukkLkk hkx u
kLk, {Lk yu Lk LkuAkh fhk kikh hnukLke kLkk. yk{,
hkxk yu yuf kLkkkk k Au. ku{kt yufkkLke yu hkx
u kk fu VkkheLke kLkk hnue uk {u Au. yuf s
u{kt Mkkx, yuf kkk, yuf {o, yuf s fkhLkkt Mkkrn,
MktMf]rk yu yirknkrMkf khtkhkke yufkkLke kLkkLkku sL{ kk
Au. yk yufkkLke kLkk{ktke s hkxkLke kLkk sL{u Au.
hkxkLkwt MYk Wkk fu Wkh nku ku yk~f Au khtkw u
hkxk Wk, Mktfwr[k fu rf]k kLku kku ku Mkrk{kt ku hkxLkk kufku
fkuE k kuku (yL Lkk kuku k) kkukkLkku rfkMk Mkkk
frxk kLku Au. ErknkMku kuLkk fzk yLkwku Exke yu s{oLke{kt
kkk yLkwk Au. ufu fuxef ykkYk xLkkykuLku kLk Wkh
Lk ukkt khk yu kkkku kkih E fu Au fu yufthu khk{kt
hkxkLkwt MYk Wkh hkwt Au. yk kkkku rLkk kufku khk
kkMkuke uhk {ue fu ku{ Au.
ykwrLkf hkxkLkku Mkkik{ WT whkuk{kt kuku uk {u Au.
Lkk]rk, {oMkwkhk, y{urhfk yu ktMkLke ktrkyku, Exke
yu s{oLkeLkk yufefh kuhu krhkkuyu whkuk{kt hkxkLkku WT
yu Vukku fhk{kt {nLke qr{fk sue Au. khk{kt
whkuke ykuLkk ykk{Lk yu kMk fheLku khk{kt rkrx
kMkLkLke Lkerk-herkLku krhk{u hkxkLkku WT kku nkku. E.Mk.
1857{kt khk{kt yuf {nLke xLkk kLke. yk xLkkLku khk{kt
hkxkLkk WLkkt {nLkkt krhkku{kt k{ xLkk khefu kk{kt
yku Au. ykke nu ykku Mkkik{ E.Mk. 1857Lke xLkk ru
kk fhewt.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

04. khk{kt hkxkLkku W

VI

VE

KA

NA
N

E.Mk. 1857Lkku Mktkk{ :

yk kuo rkrx kMkLk Mkk{u yuf Mk Mktkk{Lke Yykk kE.
kuLke Yykk {uhX{kt ~fhLkk rMkkkEykuyu fhe. khu kk
yk Mktkk{ kkuzk Mk{{kt zkke khkLkk rr uku{kt
Vukku. Mktkk{{kt ~fhLkk khke rMkkkEyku Wkhktk yMktkw
hkyku, Xkfkuhku, s{eLkkhku- kehkhku, fuxkf uzqkku,
fkhekhku kuhu k uzkk nkk. yk {nkLk Mktkk{u khk{kt
rkrx Mkk{kLkk kkk n[{[ke Lkkk. kuLku kke uk
kk kuZ ko kwt. khkLke MktkkkLke [Lku yk
kLkku uhk ykke nke. E.Mk. 1857 knukt Lke[u {ku
fuxktf {nLkkt ktzku kkt nkkt :
fuxktf {nLkkt ktzku :
E.Mk.1757 ke E.Mk. 1857 MkweLkkt Mkku koLkk Mk{{kt
kk Mk{Mk khk k fu khkuk heku ytkuuLkk [oM
nuX yke kwt nkwt. yk rk ku{Lku {kxu Mkh Lk nke. yk
rk hr{kLk uLkk rr ukuLkk kufkuyu ytkuu Mkk{u
kkuk ktz fheLku ku{Lku khu kzfkh ykku nkku.
E.Mk. 1817-18{kt kr{ kxLkk kLku {kt , E.Mk.
1824{kt khkfkwh{kt rMkkkEyku{kt kkk E.Mk. 1825 yLku
E.Mk. 1831{kt yLkw{u kkkk yu khLkk ekuyu ktzku

Mktkk{Lkkt fkhku :
khk{kt rkrx kMkLku ykLkkue Lkerk-herkLku fkhu khk{kt
knkuk {k{kt Qku kuku yMktkkuk yu E.Mk. 1857Lkk
Mktkk{Lkwt {w fkh nkwt. yk yMktkkuk fu{ Qku kku kuLke
ekku [[ko nu ykku fhewt.
hksfe fkhku :
E.Mk. 1967{kt kfMkhLkk w kk rkrx EMx ELzk
ftkLkeLku ktkk, rknkh yu ykurhMMkkLke ekLke Mkkk E.Mk.
1765{kt {e. yk kAe ft kLkeyu rMkkhkLke Lkerk
ykLkke. ft kLkeLkk kLkoh sLkhkuy u yLke rk nku,
fwrxLkerk kkk yku uzkLkerkke khkLkk k uku
Wkh Mkkk Mkkke. uuMeyu Mknkfkhe kusLkk khk yuf
hkykuLku ftkLkeLkk ykrk kLkkk. Mkw, ktk yu y
sukt hkkuLku SkeLku kMkk fhk{kt ykkt.
zunkWMkeyu ykwk {]w kk{Lkkhk hkLkku yLLkk kwkLku kf
ukLkku yrfkh Lkk{tsqh fheLku Lkkkkwh, Mkkkhk, ktMke, kktuh,
fkoxf kuhu hkku kMkk fkO. Wknh khefu ktMkeLkk hk
ktkkhhkLkwt ykwk yMkkLk kkkt kuLkk kf kwkLkku yrfkh
y{kL fhe ktMkeLkwt hk kMkk fhk{kt ykwt. krhk{u
kt M keLke hke {ekkEyu kt M ke kkAw t {u k E.Mk.
1857Lkk Mktkk{{kt {nLkku kk sku. e, zunkWMkeyu
yMkkLkk knkLkk nuX yLkk Lkkk kSyeknLku
k fhe kuLkwt hk kMkk fwO. krhk{u kSyeknLke
kuk{ nshk{nku Lkki{kt E.Mk. 1857Lkk Mktkk{Lke
15

DH
IN
AG
AR

Mkk{krsf yu k{f fkhku :

hk hk{{kunLkhk suk Mkk{krsf, k{f MkwkhfkuLku k fu
khkuk heku xufku ykke ftkLke Mkhfkhu Mkk{krsf MkwkhkLkku su
fko{ ykLkkku nkku kuu kufku{kt Qku fkuo nkku fu
ytkuu khkLkkt {o y MktMf]rkLkku Lkk fhk {kku Au. ku{Lku
kwt fu ftkLke Mkhfkh Ehkkkqof rMke {o ytkefkh fhku
Au. fuxkf kkheykuyu wuyk{ nw yu EMk{-{o kkk
kufkuLkk rhkuLke Lkk fhe khtkw rMke {o{kt hnuk Mkzk
ru kuyku khu rLkkk heku fwt kkuk Lkn. Mkkekk WkhLkk
rkkt ke YrZ[wMk khkeku W~fuhkk nkk. rM ke {o
ytkefkh fhLkkh khkekuLku fkkLkwt hk ykke ku{Lke kik]fLke
r{fk{kt kk {u kLkku yrfkh ykkk{kt ykku .
~fh{kt, suku{kt kkk huu{kt khkLke Mkk{krsf MkkLke
khtkh ykLkk fhk{kt ykke, su YrZ[wMkkuLku k{kwt Lkrn.
Mk{ksLkku {kuxku kk ku Mk{u YrZ[wMk nkku. kuke yk Lkkt
krhkoLkkuyu kuLkk{kt yMktkkuk Qku fkuo. krhk{u fuxkf kufku
kkukkLkk Mkk{krsf-k{f {kkLku xfke hkk yk Mktkk{{kt
uzkk nkk. k {kieykuyu ytkuu Mkk{u nkke yu Vhee
yktkuLkku sukt {ow ykk sunk (wuz) fhk kkukkLkk
yLkwkeykuLku Vh{kLk wt nkwt.
ne rMkkkEyku{kt ytMkkkuk :
rk khk{kt rkrx MkirLkfku yu yrfkheykuLke Mktk e
ykuAe nke. ~fh{kt khke yu ytkus MkirLkfkuLkwt {k
kk 7:1Lkwt nkwt. ~fh{kt W[ nkukyku ytkus yrfkheyku
{kxu yLkk{k hkk{kt ykkk. ne rMkkkEykuLku kZkeLke
kfku e {kork nke. ku Mkqkukhke ykk kZke {ue
fkku Lkrn. ne yLku ytkuS rMkkkELkk kkkh [u k {kuxku
kVkk nkku. kkLkk ne rMkkkELku {krMkf Yk. 7 s khu
ytkus rMkkkELku {krMkf Yk. 150 suxku [ku kkkh {kku.
ytkus yVMkhku ku{Lkk ne rMkkkEykuLku k nfk yu kwA
Mk{skk nkk. ku{Lke Mkkku rkhMfkhkqo koLk yu ykku
yu Mkk{kL kkkk kkke. ku wk{kt khkeku {kxu Mk{wLkwt
fkwt kke ykutkkLke {LkkE nke. kuLkwt kkLk Lkrn fhLkkhLku
kkrk knkh {qfkLke khu Mk fhk{kt ykke. k.k.,
ekk Mkwkhfku fhMkLkkMk {qS, {rnkkhk{ Ykhk{ kuhuLku
$LzLke {wMkkVhe fhk k kkrk knkh {qfk{kt ykk
nkk. yk{ nkuk Akkt rMkkkEykuLku Vhrskkku ruku{kt
rkrx wku {kxu {kufk{kt ykkk. kuke yL neykuLke
su{ rMkkkEykuLku k kwt fu ku{Lkku {o {kt {wfkku Au.
e, khkLkkt sqLkkt hksfwxwtkkuLku kkk yLkku rMkkkEykuLku
yMkk kkkk nkk. rMkkkEyku k khke Mk{ksLkwt yuf
ytk nkukke Mkk{kL yu kukkt kzkkt w:kuLke Mkee
yMkh ku{Lkk Wkh kke.
kkfkrf fkh :
khue kMkLk r kufkuLkku hkuk, {: swkt swkt kuku kku
skku nkku. hr{kLk{kt E.Mk. 1857Lkk Lwykhe {rnLkk{kt
khkLkk ~fh{kt yuLVz hkEV k fhk{kt yke. ku{kt
khkke fkhkqMkku kLkkk {kxu kk yu zwhLke [hkeLkku

DE

MY
,G
AN

ykkukLke ee. ku knukt Auku kuk kkShk keu ykwk

yMkkLk kk{kkt kuLkk kf kwk LkkLkkMkknuk kukLku kkf Yrkk
8 kLkwt kuLLk ykkkLkku ELkfkh fhk{kt ykku. LkkLkkyu
kuLLk {uk fhuk k{k{ kMkku rLkV skkt fkLkkwh{kt
Mktkk{Lke Lkukkkehe Mktke. ] {w kkkn knkwhknLkk
khMkkhLku kkkn khefu y{kL fhe yue hk {qfe fu kuLkk
knkyu {nu Akuzku kzu kkk kuLku {krMkf Yrkk yuf
kLku ku Vk Yrkk 15 nhLkwt kkoMkLk {u. kuLkkke
{wM{kuLke kke wkE yu kuyku {kuxe Mktk{kt Mktkk{{kt
uzkk. yk Wkhktk yL hksfwxwtkku{kt k yuku zh kuk kku
fu r{kt ku{Lke k k yke s ku kuke kuyku k
Mktkk{{kt uzkkt.
kMkk fhu hkku{kt s{eLkkhku kkk kehkhkuLke Mkkk Lkkkq
fhkLke LkerkLku fkhu s{eLkkhku yu kkkhkhku k Mktkk{{kt
uzkk. Wknh khefu rknkhLkk skekwhLkk kehkh hk
fwthMkn. kMkk fhu hkku{kt Lkwt nexektk y{{kt {qfkkt
sqLkk nexektk{kt hkLkku yk kukkk yuf rkLkku
yLku f{o[kheyku {w~fu ykkf Mkrk{kt yke kzkt. ku{ktke
Aqxk ku{u Mktkk{{kt uzkkLkwt kMkt fwO. Mknkfkhe kusLkk{kt
Mkk{u ku ykk Ske eukt hkkuLkkt ~fhku ruhe
Lkkkke kufkh kLkuk nhku rMkkkEyku, ue hkkuLkku yk
{ukk k nu kk{k kuk yuf fkhekhku k Mktkk{kt
uzkk. yk{, hk kMkk kkke hk yu kuLke Mkkku
Mktfku ko ykkf {w~fue kukkku nkku. Mktkk{ kuLkkke {wk
{ukLke ykkLkwt yuf rfh nkku kuke yu ktLkuyu ukk {e
Mktkk{{kt tkkwt nkwt.

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

ykkf fkhku :
rkrx EMx ELzk ftkLkeyu ykLkkue uke, ukkh yu
Wkuk ytkuLke Lkerk khkLkk kuku $LzLku Mk{] kLkkk
{kxuLke nke. kuLku krhk{u khke Mk{ksLkk {kuxk kkLkk
kkuo ykkf heku kk{k kE kk. fkLkokrMkLke fk{e
s{kkte yu {LkhkuLke hikkhe krkLku eu s{eLkkhku kkk
uzqkku khkk kk. s{eLkkhku yu uzqkku s{eLkrnkuk kLkkkt
ku{u Mktkk{{kt kk eku. khk{kt kikh kkwt MkwkhkW u
hu{e fkkz $LzLkkt khku{kt u[k Lkrn ku {kxuLkku kuLkk
Wkh $LzLke {wk kkkhLke ykkf r[khMkhe{kt {kLkke
Mkhfkhu 70 xfkke 80 xfk suxe khu [e sfkk Lkkte khtkw
kuLke Mkhk{e{kt $Lzke khk ykkwt fkkz ku{s yL
{kLku khkLkwt kh {e hnu ku {kxu ku{Lkk Wkh Lkk{{kkLke
sfkk Lkke. krhk{u khke Wkuk yu ukkh kqxe kk.
k]nWkukku kqxe kzkke yMkt fkhekhku kufkh kk. kufkh
fkhekhku hkuS - hkuxeLke ku{kt uke fhkLkk ykke kk{zu
(kLk) kk. kuke uke (s{eLk) WkhLkku kkuu e kku.
19{e MkeLkk kqkoo{kt ke kkk [k-fkVeLkk kke[kLkk ytkus
{krfku ku{Lkk uzqkkuLkwt yrk kuk fhkk nkk. yk Mk{u
yLkuf {kuxk wfkku kzkke kku kufku {]w kkBk khtkw Mkhfkhu
fkuE yMkhfkhf kkkt ekt Lkrn. ykkt fkhkuMkh uzqkku,
s{eLkkhku, fkhekhku kuhuyu Mktkk{{kt kk eku nkku.

16

1857Lkku kukk{ Mktkk{ yu kwshkk :

kwshkk{kt Mktkk{Lkku ykht y{kkLke 7{e ~fhe xwfzeyu
sqLk, 1857{kt fkuo nkku khtkw khk s kuLku kke uk{kt
ykku nkku. kt[{nkLkk knku, kku yu kkuhk{kt swkE
{rnLkk{kt Mktkk{Lkk kLkkku kLk. MkirLkfkuyu fkue, e kkk
Lkkfzk rkLkk kufkuLke { zu Mkhfkhe f[uheyku fksu fhe
khtkw Auxu Mkhfkhe kuyu ku{Lku nhkk. ykk kt[{nkLkk
Lkkfzk kufkuLkku Mktkk{ kk yuf hMk Mkwe [kw hkku nkku.
kwshkk{ktke rkrx kMkLkLku Lkkkq fhkLkku keu yuf kMk
MkxuBkh, 1857{kt kku. yk {kxu y{kk{kt knekkk{kt
yuf ykku sLk fhk{kt ykw t . rkr x kMkLkLku Vkkh
zkuhkLkk kkfkzLku k{ k fhe kAeke kwshkk fksu
fhkLkku yk ykkus LkLkku nu kw nkku . ku Lkk {w Lku kkyku
kkfkzLkk Mkkfk kE kkuhk (kkkw kkfkz), kUMku
hk, zkuhkLkk rLknk[t uh e yu kkxLkk krk
{kLkk nkk. kusLkk {ku {ne LkeLkkt fkukhku{kt MkxuBkh,
1857{kt 4000Lkwt ~fh Qwt fwO khtkw yk ytkuLke kkk{e
ythLkk s yuf {kMku ykkWke s MkhfkhLku ykke ee nkukke
Mkhfkh yu kkfkzLkkt kuyu yku[kku nw{ku fkuo. fuxkf
{hkk, fuxkf fu kfzkk yu kkfeLkk LkkMke kk. {kLkk
krk yu rLknk[t uheLku kkukLku kkuu [zkk. khu
kkkw kkfkz yu kUMkuLku zkuhkLke su{kt kqko.
uzk rsk{kt yktLkk {we khkzkMk kxuu fkue, e,
Lkkfzk kuhu rkLkk 2000 kufkuLku ukk fhe kLkkwhLkk
Xkfkuh SkkELkk Mkkkke Mktkk{ Auzku. ku{Lku ytkuuLkku Mkk{Lkku
fhk {kkS ue yu f]kMk uyu k {nLkku Mkkk
ykku nkku khtkw khkzkMkLkk Mkkkeyku kfzkE kk. ku{Lku
Mkhfkhu kkukLku kkuu [zkk khu khkzkMkLku urLkfkLke
MkYku yktk{kLk {kufe ykk kt ku{Lkwt {h kwt.
Wkh kwshkk{kt kkx, uhkw, rkwh, rkuzk, {wtzuxe kuhu
skLkk kehkhkuyu fkue, khkk, e, Xkfhzk kuhu
MkkrLkf kufkuLke Mknkke Mktkk{ fkuo nkku. ykkMx, 1857{kt
hkskekkLkk LkktkuLke ne MkirLkfkuLke xwfzeyu Mktkk{ fkuo khtkw
hukfktXkLkk kkurrxf yusLxLku nkku nkhe kuyku ruhkE kk.
Mkkihkx{kt W{hkwhLkk uk {kufLke Lkukkkehe nuX {k[o,
1857{kt ykuk{tzLkk kuhkuyu Mktkk{ fkuo. kuhkuyu Mkk[k
yko{kt fe yktkuLk (Mktkk{) fwO. kuLkwt MYk Wk nkwt.
kuhkuyu ykuk, kuxkhfk kuhu skyuke kkfkze yu

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

Mktkk{Lkk {w kLkkku :
10{e {u, 1857Lku rMku {uhX{kt ne Mki rLkfku yu ku {Lku
ykkk{kt ykue [hkeke fkhkqMkkuLkku Wkkuk fhkLke Lkk
kkze. ku{kt ke E.Mk. 1857Lkk Mkt k k {Lke Yykk kE.
11{uLkk hkus kuyku rne knkUk. rneLkk MkirLkfku ku{Lke
Mkkku uzkE kk. ku{u ukk {e rneLkku fku {ue eku
yu 80 koLkk ] {w Mk{kx khefu nuh fkuo.
ku k{ rLLkk {nk kkk knkykuLke Mk{x kk
knkwhknu Mktkk{Lkwt Lkuk] Mefkhe ewt. kuLkkke Mktkk{Lku
kuMkknLk {wt yu Mktkk{ uLkk k kkku{kt Vukku. su
uku{kt Mktkk{Lkwt MYk LkkLkwt nkwt ku uku{kt k ytkus
kMkfku {kt WkLLk kku . Wkhu , rknkh, Mk,
{u, hksMkkLk, kwshkk, {nkhkx kuhu uku{kt {kuxe
Mktk{kt kufkuyu yk Mktkk{{kt kk eku.
rknkh{kt skekwhLkk hk fwhMknu ykkukLke E fuxkf
uku Ske ek. fkLkkwh{kt LkkLkkMkknuk kuk yu ku{Lkk
{w Mkknfkh khefu yr{wkLku rLkwk fko. LkkLkkMkknukLkkt
MkiLkuLke ykkukLke knkwh yu kke kkk xkukuyu
Mefkhe. hke {ekkEyu ktMke{kt MkuLkkkrkk Mktke
zkE{kt q h ehkk kkke. Wkhu Lkk kq o kk{kt
wr kkLke e xwf zeyu yt k us MkuLkkLku kku hkw h yu
yk{kZ{kt ke u z e {q f e. sw kELke Yykk{kt
kSyeknLkk LkkLkk knk rkhSMkfkhLku kuLke {kkk
nshk{nLkk hksrkrLkr nu X kkeyu ku Mkkzk{kt
ykku. LkkiLke fkuXeLku uhe uk{kt yke. {rnLkkyku Mkwe
uhku [kw hkku. fkuXe Wkh khtkh nw{k fhe k ytkuuLku
{kukLku kx Wkkko. ykhu keS ytkus MkuLkkLke Mknk kk
kkkt fkuXe{kt k[e ku ytkus MkirLkfku {wk {ue k.
fkLkkwh{kt 4 sqLk, E.Mk. 1857 ke Mktkk{ Y kku. fkLkkwhLkk
yt k s u y{kh nhu LkkhLkk kk s yt k u u Mkkku
yu L x u L [{u L x Lkk{ke ekk Mku yk {u ku .
Mktkk{fkheykuyu nuhLkku fku Mktke E kuk LkkLkkMkknukLku
ykkukLke ukLke Vhs kkze. 22 rMkLkk uhk kk yLkks kkeLkku kwhXku qxe skkt ytkuuLku hkkrk MefkhkLke

Vhs kze. yk hr{kLk fkLkkwhLkku fku uk ykkk sLkh

LkeLkk ~fhu khkeku Wkh tfh yk[khku kwkoLke
{krnke fkLkkwh{kt VukE. kuke Mkke[kihk kx kkk kekeh{kt
ytkuuLke nkLke f xLkkyku kLke.
yk Wkhktk Wkh khk{kt khue, kLkkhMk, yknkkk,
ykkk, yks{kZ kkk kkuhkwh{kt ne MkirLkfku Mktkk{{kt
uzkk nkk. hskqkkLkk{kt ys{uh, LkMkehkkk, ykkw kuhu{kt
kkk {khk{kt krh, {tMkkih, #kuh yu kh{kt k
Mktkk{Lkkt ~ku uk {kt nkkt. rk khk{kt Mkkkhk,
fku nkkwh , u kw h, Mkkt kkze, Lkkhkw tz yu khkz{kt
Mktkk{fkheykuLkk kMkku ehkkko khtkw AqxkAkk nkk.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

Wkkuk kku nkku. yk fkhkqMkkuLku kkhke ku ktk zu kkuze

kzke. k{f ryu kk yu zwhLkwt {ktMk kkLke {Lkk
nkukke yLkw{u nw yu {wM{ MkirLkfkuLke k{f kke
wkE. ytkuu ku{Lku {o fhk {kku Au kuwt kuykuLku kwt.
ku{u ku{Lkk Wkhe yVMkhkuLku yk ytku Vrhk fhe khtkw kuLkku
Mktkkukfkhf wkMkku Lk {kkt Mkkik{ knuhk{kwhLke 19{e
kxLku yk [hkekk fkhkqMkkuLkku Wkkuk fhkLkku ELfkh fkuo.
kuke ykuyke kxLk s ruhe Lkkk{kt yke. 21 {k[o,
1857Lkk rMku khkfkw h Lke [ku keMk{e ~fhe kxLku
[hkeke fkhkqMkku ykkk{kt ykkkt {tk kktzu Lkk{Lkk MkirLkfu
kuLku Mko fhkLkku ELfkh fkuo. kuLke hkfz fhk{kt ykkkt
ytkus yrfkheLku kuu kkueke k fkuo khtkw khk s {tk
kkt zu Lku kfzeLku ykX{e yu r, 1857{kt Vkt MkeLku {kt [zu
xfkk{kt ykku. yk heku {tk kktzu E.Mk. 1857Lkk
Mktkk{Lkku k{ ne kLku.

17

nke :
(1) Mktkk{{kt MktfLkLkku yk nkku. Mktkk{ furL LkukkkeheLku
ku MkkrLkf Lkukkkehe Lke[u zkku. kt kkfkk ykuAe
kzke kt khkLke Lke kkfkk, ku u MkirLkfkuLkk
MYk{kt, knkU[kzkLke Mkk Lk nke. ykk yk{
kkLkwt fkh MkhfkhLke Mkhk{e{kt Mktkk{eyku kkMku Mktuk
yu knLknkhLkkt MkkLkku {kork {k{kt nkkt.
(2) Mktkk{Lke Yykk rLkrk kkhe fhkkt nue kE. kuke
Mktkk{ {kxuLkwt ykkusLk uhruh kE kwt yu ytkuu
[uke kk.
(3) Mktkk{Lkwt Wk MYk {kuxu kku Wkh khkLkk fuxkf
rMkkhku kqhkwt {kork nkwt. k.k; kwshkkLkk 1857Lke
ykMkkkMk ekk Mk{ksMkw khfku Lk{o, {nekkhk{
Ykhk{, fhMkLkkMk {qS, kkkE LkhkuS kuhuyu
Mkee fu ykzfkhe heku Mktkk{Lku xufku ykku Lknkku. ku{u
u Mkkrn{kt kt 1857 ru ku hr{kLk fu kAe
k fkuE LkkUkkk kku Wk kkt Lkke. yk kkku
Au fu Lke [ukLkkke Whkk rrkk koLkku xufku Mktkk{Lku
{ku Lk nkku.
(4) rk khk kuLke kurf rrkk {kxu ekku Au.
swk swk hkLkk kufkuLke kkk, kuhkf, knuhu kuhu
swk swk Au. kuyku rkrx kMkLk knukt swe swe kurf
Mkkkyku Lke[u Skk ykk nkk. kuke nS ku{Lkk{kt
khk {kt hkx Au fu y{u yuf khkLkk Lkkkrhfku Aeyu
ku e hkx e kkLke kLkk {kt fu hkyku { kt
(ykkukLkku{kt) rfkMk kk{e Lk nke. k kk hkyku
kku yu Mk{u k ytkuuLkk kku nkk ykk kku WkMkeLk
nkk.
(5) eku yu kwhkyku ytkuuLku kku hneLku zk. ku{u
Mktkk{Lku rLkV kLkkk{kt {nLke qr{fk se.
(6) Mktkk{Lkkt ~fh, ku yu MkuLkkkrkLke Mkhk{e{kt
ytkuu ku s kkkku khu [rZkkk nkk.
(7) swk swk ykkukLkku khk{ktke ytkuuLku nhkkLku ku
kkuku kw{ku Mkkk kkAe {ukLkk ykke zkk nkk.
kuke kuyku yLLku {kxu fu Mk{qn {kxu zk Lkrn.

DH
IN
AG
AR

rkrx kkkt ykkMx, 1859{kt fksu fkO. yk Mktkk{Lku f[ze

Lkkk{kt ytkuuLku e {w~fue kze. E.Mk. 1862Lkk {kk
Mkw e yk Mktk k{ AqxkuAkku [kw hkku nkku. yk Wkhktk
rzMkuBkh, 1858{kt MkiL Mkkku kkk xkuku kwshkk{kt ykku
nkku. ku kth rMk kt[{nk{kt hkku nkku khtkw ytkuuLkwt ~fh
kuLke kk[ kzkkt kuLku knku yu kze kE ktMkkzkLkk stk
khV LkkMke skLke Vhs kze nke.

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

Mktkk{Lkku ytk :
Mktkk{ hr{kLk ytkus MkhfkhLku ku yu MkirLkfkuLkku Lkku
kwhXku $Lz, EhkLk kuhu Mkuke {ku nkku. E.Mk. 1857
Lke 10{e {u yu Mktk k{Lke Yykk kE nke khtkw E.Mk.
1857Lkk sqLkLkk ytk{kt ytkuu kkMku kLkkhMk yu yknkkk
kwLk: yke kkt nkkt. swkELkk ytk{kt fkLkkwh Ske ewt nkwt.
MkxuBkh, 1857{kt rne kkAwt {uwt. knkwhkn yu kuLke
kuk{ rLLkk{nk fu kfzkkt. ku{Lkk knkykuLkku
fkuo. knkwhMkkn yu kuLke kuk{Lku htkqLkLke su{kt hkk{kt
ykkt kt ku{Lkkt {]w kkt.
{k[o, 1858{kt Lkki kkAwt {uwt. ktMkeLke hke {ekkE
yuf rkMkkkeLku fkhu ktMkeLkwt kkLk kk kAe fkke khV
LkkMke kE. kueyu kAe k qLkkh zkE ze. hke yu
kuLke ku e - Mkkkekhku - {thk kkk fke ehkrk kkBkt.
ytku s yVMkhkuLkk fkLk {ku hke {ekkE Mktkk{Lkk
ykkukLkku{kt uc yu [krhe eLkukk nke. skekwhLkk
fwthMkn zkE{kt {hkku k kkkke yur, 1858{kt
{]w kkBk. LkkLkkMkknuk kuk ytrk{ khks kk Lkukk kke
kk. kkAke ku{u kLkkh rskLkk rnkuh kk{u Mkkx
fkuo nkukLkwt {Lkk Au kt E.Mk. 1902{kt ku{Lkwt yMkkLk
kwt nkukLkwt fnuk Au. yuf krhr[ku rkkk fhe kkkLku
Mkhfkhe yVMkhLku nku fkuo. Mkhfkhu 18 yur, 1859Lkk
hkus kkkLku VktMke ykke nkukLkku Mkhfkhe ynuk rMk fkuo.
ufu swkt swkt MkkLkkuLku ykkhu yuwt k {u Au fu kkk kku
Axfe ku yu yL ke s kLku VktMke ykku.
kkkyu SLkLkkt ytrk{ kkuo LkMkkhe{kt kkkt nkukLkwt {Lkk
Au.
rknkh, hskq kkLkk, {u , {nkhkx, kwshkk ku hu
Mkkuyu Mktkk{Lkwt uh ykuAwt fhe kuLku Mk{kk fhk{kt ytkuuLku
ruk {wMkekk kze Lk nke. ykk Mk{k Mktkk{Lkku ytk
krhk{ku :
yke, ktrk kkAe {ukkt ytkuuLku kuZ hMkke k khu ytkuu kkMkuke Mkkk kkAe {ukLkk {q u{kt Mktkk{ rLkV
Mk{ kku nkku.
kku Akkt kuLkkt fuxktf wk kof krhk{ku kk kkt nkkt ku
LkkUwt uEyu.
Mktkk{ rLkV fu{ kku ? :
E.Mk. 1857Lkku Mktk khkLkk ErknkMkLke yuf {nLke
(1) # EMx ELzk ftkLkeLku ku rkrx kksLkwt kMkLk:
xLkk Au. yk knuku kLkk nkku fu su{kt khkuLkk rr
yk Mktkk{ke ytku u{kt kkukkLkwt khkYke Mkk{k
uLkk kufku rue kkfkkLke Mkk{u {k{kt e Mkkhe yufkk
qt[kE skLkku kuk kku. ku{Lku kwt fu ftkLkeyu
rMk fhk{kt MkV kk nkk. yk xLkkyu fuxkf yu kt
khk{kt su rk hksfe Mkkkyku kk fhe Au ku
ehhLkku L ke khke ErknkMkLku u x ykke fu su { Lke
e hkkLke k kuLkk{kt Lkke. {kxu E.Mk. 1858
ehkk{ktke yksu k khkLke uhk {uu Au. yu ku{Lkkt
ke ftkLke kkMkuke $LzLke hkeyu nexe Mkkk E
fkkuo {kxu kkihLke kke yLkwu Au. ykk kuyku ku{Lkk
ee. nuke EMx ELzk ftkLkeLkk kLkoh sLkhLku
ytrk{ u - ytkuu kkMkuke Mkkk khk {uk{kt rLkV
kk - kuLkk {kxu ku{Lkk{kt hnue fuxef {kokyku skkkh
18

1858Lkk Mktkk{ kAe ytkuu Mkk{u [kw hnuku Mk

rkfkh :
E.Mk. 1857Lkk Mktkk{Lkk ytk kAe k kt kkuo Mkwe
khkLkk swk swk kkku{kt swk swk Mk{u ytkus-kMkLk
r rkunku Vkxe LkefkLkk [kw hkk nkk. E.Mk. 1857
knukt Mki yn{ khue khk Y fhk{kt yku nkke
yktkuLk Auf E.Mk. 1870 Mkwe [kw hkwt nkwt. yk yktkuLkLku
kke uk {kxu ytkuuLku ku{Lke nhku kuzuMkkhe kxLkkuLkku
Wkkuk fhku kzku nkku.
E.Mk.1867{kt Wkhu{kt MknhkLkkwh LkSf ukt {wfk{u
{wM{ kkfkuLku k{f rk ykkkLkk nukwke yuf MktMkk
Y fhk{kt yke nke. MktMkkLkku nukw kuLkk rkkeoyku{kt
{wM{kuLke Mktkkk {kxu [knk yu ytkus-kMkLk r
LkVhkLke kLkk Qe fhkLkku nkku. yk MktMkk Mkh Mki
yn{kLkLke ]rkykuLkku rhku fhke, fkh fu Mkh Mki
yn{kLk {wM{kuLku ytkuS rk ykkkLkk yLku ytkuskMkLk u {wMr{kuLku Vkkh kLkkkLkk rn{kke nkk.
fwfk yktkuLk :
ktkLkk wrkk{kt eku khk kw kE hk{Mkn (18241885)Lke ykkukLke nu X yk yktkuLk kwt nkwt . fw fk
yktkuLk Lkk{khe yktkuLk khefu k ykuk Au. ytkus
kMkLku uzqkku, {sqhku yu fkhekhkuLke fhue kk{ke, ktkLku
kMkk fhkLke Lkerk, {nkhke rLk, ekLk {qhks yu
{nkhk w ekMkn Mkkku fhu ku y nkh, rnLw {wM{{kt kkk kzkkLkk nukwke ktk{kt kkLkk
WkhLkku WXke euku rkkt, fuxkf k{f Lkukkykuyu
kkukkLke kehku k[kk ytkuu rk koue Vkkhe kuhu
fkhkuyu fwfkykuLku ytkuuLkk rhkue kLkkk nkk. {wM{ku
khk kkk kkLkk Lku fkhu ku{u k {wM{kuLku {khe Lkkk
nkk. fwfk (Lkk{khe) kufkuLke yuf xkueyu E.Mk. 1871{kt
wrkk LkSf hkkwh - {kkuLkk rfk Wkh yk{ fhe
kkLkk &u ytkuu Wkh nw{ku fkuo nkku. ku{Lke keS
yuf xkueyu 15 Lwykhe, 1872Lkk rMku Lkku (xushe)
{ukLkk nukwke {kuhfkuxk Lkkh Wkh nw{ku fkuo nkku khtkw
MkhfkhLkkt Mk{MkhLkkt kkktLku fkhu krhMkrk Wkh ytfw
ykku. kzo Lkkukokwf (1872-1876)Lkk kMkLk hr{kLk
yk yktkuLk kuLke [h{Mke{kyu knkutwt nkwt. hksfe qtxVkx

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

(2) ykkf Lkerk{kt krhkoLk :

Mkt k k { hr{kLk yt k u u y u k Mkt u k yu
knLknkhLkk ku ku {w~fu e yLkw e nke. ku ke
r{kt ykk fkuE Mkt k k{Lku Mkhkkke yt fw {kt
kkLkk {w nukw Wkhktk fuxktf fkhkuMkh Mkhfkhu huu
kkk MktuknkhLkkt MkkLkkuLkku rfkMk fkuo. khkLkk
kuku $LzLku Mk{] fhkLke Lkerk Wkh kkuzkuf ytfw
{q ku . khkLkk Wku kkuLku fu xef AqxAkxku ykke.
krhk{u 20{e MkeLke Yykk{kt fuxkf WkukkuLkk
rfkMk {kxuLke kfku Qe kE. k.k., E.Mk. 1907{kt
kkkk yLz MkLMk, kkkk ykLko yLz Mxe ft kLkeLku
MkVkkLkk kkxk Wkh {qfe.
(3) Mkk{krsf - k{f Lkerk{kt krhkoLk :
Mktkk{Lku eu Mkhfkhu Lke Mkk{krsf-k{f kkkkku{kt
kehe fhkLkw t yku A w t fhe ew t . Vhrskk
{okrhkoLkLke rk kt fhe. yk{ fhe Mkhfkh
YrZ[wMk kufkuLkku xufku {uk {kkke nke. ufu Mktkk{{kt
uk {ue nw-{wM{ yufkkLku kkuzk Mkhfkhu fku{e
kke kkk ukkuLku W~fuhkLke Lkerkke {wM{
ykkukLkku (Mkh Mki ynu{ suk)Lku Mknfkh ykku.
(4) ~fhLkwt kwLkkoXLk :
Mktkk{ kk ~fh{kt W[ oLkk nwykuLke hke kk
kt fhe kuLke skyu kwhk, e, {hkXk, hkskqk,
kXk kuhu Lke hke fhe. yt kus Mki rLkfkuLke Mkt k
khk{kt yke yu kkukkLkwt ku{Lku nMkf hkk{kt
ykw t. ne MkirLkfkuLkkt kkkh, kkt yu Mkkzku
kkO.
yk{, 1857Lkku Mktkk{ khkLkk ErknkMk{kt yuf wk - kof
xLkk Au. kuLkkke # EMx ELzk ftkLkeLku ku Mkk[k
yko{kt $LzLkwt yuxu fu ytkuuLkwt kMkLk Y kwt. Mkkrf
heku yuf ukkhe ftkLke fhkkt yuf uLkwt kMkLk khu Wkh yu
knw{we ykk{kukwt nku ku Mk{S fk kue kk Au. Mktkk{
kku rLkV kku khtkw kuu kh kAeLke MktkkkLke [Lku
Mkkk u h k kq h e kkze yLku yksu k ku khkeku {kt

Mukr{kLkLkwt Mk[Lk fhu Au. ykk yk Mktkk{Lku swk swk

ufku yu ErknkMkfkhkuyu swk swk MYku hsq fkuo Au. kuLke
Mkkik{ yku 1857Lkk kk khefu fhkk{kt yke.
kkAke eh Mkkhfhu kuLku khkLkk k{ Mkkt Mktkk{
khefu ykukku. yk Mktkk{ khk{kt # EMx ELzk
ftkLke E.Mk. 1818{kt Mkkuokhe kLke ku kAe kuLke rLkku
yk k{ yu kteh kzfkh nkku. kuu khk{ktke rkrx
Mkk{kLku Lkkkq fhkLke kkyku Qe fhe nke. ykke
Mktkk{ rLkV kku nkuk Akkt kuu rkrx Mkk{kLkk kkk
yuf {kuxk hkeftkLke su{ n[{[ke s {qk nkk ku rLkk
Au.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

ku $ LzLke hkeLkku rkrLkr $LzLke kke

(kks)Lku Lkk{u khk{kt kMkLkLkkt Mkqkku MktkkLkku
nkukke Lkk{kh kEMkhkLkwt kMkLk Y kwt. yk
VuhVkhke kfkeLk fkuE hksfe krhkoLk kwt Lk nkwt;
kht kw yu f kkkhe ft kLkeLkk ykkw yu Mkt fw r[k
nexLku ku {k{kt ktkhe yu Wkh kMkLkLke
Yykk kE. e, yt kus MkhfkhLku khk uLke
hksfe, Mkk{krsf, ykkf, k{f kkk ~fhe Lkerk{kt
{nLkk VuhVkhku fhkLke Vhs kze. E.Mk. 1858 yu
E.Mk. 1861Lkk khkykuke khk{kt ktkhe kMkLkLkku
kkku Lktkku. ue hkkuLke yktkrhf kkkk{kt kehe
fhkLkwt kt fhk{kt ykwt. ytkuuyu kkuzktf kkuo kk,
{wM{kuLku kkukkLke khVu{kt E kkk kkzku yu hks
fhkuLke Lkerk khu ykokqo heku y{{kt {qfe.

19

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

Mktkk yktkuLk (1855-56) :

Mktkkku Mktk r{s {kxu ekk nkk. ykkW kuyku {wM{
yk{fkhku Mkk{u k zk nkkt . Mkk{kL heku ku y ku
AkuxkLkkkkwh uLkkt stkku{kt uke fheLku SLk kwhkk nkk.
E.Mk. 1793Lkk fk{e s{kkteLkk fkk {ku su s{eLk
kuyku uze kkk nkk ku s{eLkkhku kkMku [ke kE. kuke Mktkkku
nkLkk khtz{kt yku hks{nLke xufheykuLkk u{kt
[kk kk. yk s{eLk k s{eLkkhkuLkk kkkk{kt nke. Vheke
MktkkkuLku ktke Mkwt kzwt. nu Mktkkku ytkuu Mkk{u E.Mk.
1855-56{t ku nkk{kt uk {skqh kk. kkkwh,
{Lkq{ yu hk{nLkk Mktkkku ukk kk. hks{n rskLkk
rMkw (Siddhu), fkLnq, [kt yu kY (Bharoo) Lkk{Lkk [kh
kEykuyu ku{Lku Lkukkkehe kqhe kkze. kk 10,000 Mk
Mktkkku kehfk{Xkt, kkh yu kk Mkkku kkk ene kk{u
ukk kkt. ku{u kkukkLke kLku Mktk nuh fhe ee. hkuku
hku k Mkt kkku y u knw fkhku, s{eLkkhku yu {nuM kq e
yrfkheykuLkkt hku ku{s huu MxuLkku yu keLkkt fkhkLkkt
Wkh nw{k fko. ku{Lkwt Mkqk nkwt - s{eLkkhku, knwfkhku yu
ytkus yrfkheykuLku k{ fhku ku{u Mkkrnkkts{kt fuxkf
rkrx yrfkheykuLku {khe Lkkkt.
Mkhfkhu k ku{Lke Mkk{u ykfhkt kkkt ekt. knMk yu
{nukwh{kt MktkkkuLku {kMkku yu kuLke khu wkhe uXe
kze. kk 200 Mktkkku {kko kk. MktkkkuLku 10 rMk{kt
hu ykkLke ykk ykfhe MkLkku Mkk{Lkku fhk kikh
hnukLke [uke ykkk{kt yke. LkuBkh{kt {ko k nuh
fhk{kt ykku. 10,000 Mktkkku {kko kk. yk heku
MktkkkuLkwt yktkuLk f[ze Lkkk{kt ykwt.

yL MkkrLkf sLkrkykuLkkt yktkuLkku :

(1) uzqk yktkuLkku :
E.Mk. 1857 kAe fuxktf uzqk yktkuLkku kkt. ku{kt
ktkk{kt keLkwt kukh fhkk uzqkkuLkku rkun {w nkku.
yk Wkhktk k fuxkf uzqk - rkunku ytkus MkhfkhLke
LkerkLku eu ktkk, rknkh yLku {nkhkx{kt kk nkkt.
(2) ykrkMke sLkrkykuLkkt yktkuLkku :
ykrkMke Lkrkyku khk uLkk rr kkku{kt
fuxkf rkunku kk nkk. k.k. E.Mk. 1879-1880
yu Vheke 1886{kt yktu{kt rkrx kMkLk ku{s
s{eLkkhku yu knwfkhkuLke r{kt hk{kk rkun kku
nkku. E.Mk. 1890{kt rknkhLkk AkuxkLkkkhkwh u{kt
{wtzk rkun rkhMkk {wtzkLke Lkukkkehe{kt zkku nkku. su
E.Mk. 1900{kt kke uk{kt ykku. rkhMkk {wtzk fu
kfzkku yu kkuzkf Mk{{kt s su{kt {]w kkBku. kuLkk
{]w ytku yue tfk Au fu kuLku uh ykkeLku {khe Lkkk{kt
ykku nkku. kqo khkLkk {rkwh{kt rxfuL skLke
ykkukLke nuX rkun kku. yk rkun k kke
uk{kt ykku nkku yu rxfuL skLkku fhk{kt ykku.
yk Wkhktk k khkLkk yL kkku{kt E.Mk. 1857 kAe
fuxkf Mk rkunku kk nkk. yk rkunku yu kkLke rLkkLke
nkk fu rkrx kMkLkLke r uLkk rr kkku{kt yLku
kkuo{kt kkf yMktkkuk nkku. ku{ktLkk {kuxk kkLkk MkkrLkf
nkk yu ku{u khkLkk rkrx kMkLkLku {kxu fkuE kteh
kzfkh Qku fkuo Lk nkku.

DH
IN
AG
AR

yu qLkk{hfe e kE nke. Auxu 68 Lkk{khe e (fwfk)

kfzkk. kesu s rMku ku{ktLkk 49Lku kkukLku kkuu Wzkze {khe
Lkkk{kt ykk. kE hk{MknLku k{ko{kt nkkh fhk{kt ykku
kt E.Mk. 1885{kt 61 koLke {hu ku {]w kkBku. kh
kk k Lkk{khe eku (fwfkyku)Lkwt yktkuLk [kw hkwt nkwt.
fwfkyku ku{Lkk yk{MkL{kLk yLku krkLkLku eu rLkk
ktrkfkheyku {kxu k uhkMkkuk hnuu. ku{u ktkLkk eku{kt
Mkr{kLk yu ukLke kke Vukk{kt {nLke qr{fk
se nke.

VI

VE
KA

20

kkteS su-ku zk hr{kLk MkkrLkf fkofhkuLku {kkooLk

ykkk n h{ktke swk swk LkukkykuLku kkukkk. ku{Lke
kkMku su - ku uLku kLk{kt hke h[Lkk{f fkkuo k
fhkkk. k.k.; [tkkh Mkkkn hr{kLk s rLkhkhkk
yu ktfeLkk &Lku nkk{kt uk ku{u kqLkkLkk Mkwrkk
nMkuf Mk{ksLkk fkofkko zk. uLku [tkkh kuzkk
nkk. yk{, MkkrLkf fkofhku, knkhLkk MtMkufku, rknkhLkk
kkirfku kuhuLkwt MktfLk fheLku zkLku kuhe ykkkLke
kkteSLke ynMkf krkyu yuf yMkhfkhf khefuLkwt
fk{ fwO nkwt.

Mkuk{kt yko fwO. rkkeoykuyu MtMkufku kLke MkhfkhLku

Mknfkh ykkLkkhkykuLke Mkk{u rhkue ukku fko. ke
ykkku [ke. ykikurkf fuLku, yMk{Lkk [kLkk kke[k
kkk fkuMkkLke kku{kt {sqhkuyu nzkkku kkze.
yk hr{kLk rLMk ykV uMkLkwt khk{kt ykk{Lk kwt.
kuLkk kk fko{kuLkku krnfkh fhk{kt ykku. kuLkk
ykk{LkLkk rMku (17 LkuBkh, 1921) Mk{k khk{kt
nzkk kkzk{kt yke. {wtkE{kt kkteSyu yuf nuh Mkk{kt
rue fkkzLke nkue fhe.

h[Lkk{f (nfkhk{f) kkMkwt :

Mkhfkhe Lkkufheyku AkuzLkkhLku hkuS - hkuxeLkk rfk khefu
hUrxk khk ke WkLLk fhk Wkh kh {qku. keLkwt
WkkLk fheLku rue fkkzLku khk{kt u[kkwt yxfkkLkwt
nkwt. Mkhfkhe rkLkku krnfkh fhLkkh rkke tr[k
Lk hnu kuLkk rfk khefu hkxe kk-fkuu (rkkeXku)
Y fhk{kt yke. k.k., kqshkk rkkeX (y{kk),
rknkh rkkeX, fke rkkeX kuhu. rue {kLkku
krnfkh fhe kuLkk rfkYku Mue {kLkkt WkkLk, hee
yu khk Wkh kh {qfk{kt ykku. yk Wkhktk kYkte,
yMk]~kkrLkkh, nw-{wM{ yufkk suk h[Lkk{f
fko{ku nkk hk{kt ykk. zk [kk Mhk Vtz
Qwt fhk{kt ykwt.
[kihe[kihkLkku kLkk yu zk - {kufqVe :
yMknfkhLke [ uh{kt ynMkf heku kqhk WMkknke
[ke hne nke. kufku{ktke fkhkkMk yu Mkhfkhe {LkLkku
Lkkkq kku nkku. nuh yu rrkk {{koLke zk{kt
nu {sqhku yu kk{zktLkk uzqkku k {kuxe Mktk{kt uzkk
kk nkk. kkteS kkhzkue kkwfk{kt Lkk - fhLkwt yktkuLk
Y fhk ku kkhzkue kk khtkw kt ynMkf zk Y
kk ku ykkW Wkhu{kt kkuhkwh LkSf [kihe[kihk kk{u
yuf MkhMk kh kkueMkkuyu kuVk{ kkuekkh fkuo. fuxkf
kufku {kko kk yu kk. kkueMkkuyu ku{Lke fkhkqMkku
qxe kE khu kkk{kt hkELku kkhkt kMke ekt. W~fuhkuk
kufkuyu kuLku ykk kkze. ku{kt kkueMkLkk 22 {kMkku {h
kkBk. yk nMkf Mktkke kkteSLku ytk w: kwt. ku{u
ynMkf heku zk [ku kku yuf hMk{kt Mhk ykkkLke
nuhkk fhe nke khtkw yk kLkkke ku{Lku kwt fu kufku
ynMkkLkk rMkktkLku nS khkkh Mk{S k Lkke. {kxu
ku{u yktkuLkLku Mk{uxe ukLkwt Wr[k {kLwt. zk kt hnukkt
ykku u rLkhkk{kt khfk kE kku. fuxkf uLkukkykuyu
kkteSLkk rLkoLke xefk fhe. Mkhfkhu kkteSLke hkfz
fhe. ku{Lkk Wkh hkskunLkku fuMk [ke A koLke fuLke
Mk fhk{kt yke.

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

yMknfkhLke [ (1920-22) :
E.Mk. 1915{kt kkteS khk ykk ku Mk{u nLkk
{kke LkukkykuLke su{ kkteS ytkuuLke wrLkck{kt
rkMk hkkk nkk. u fkuE k {kke ku kk e Mkkku MkhfkhLku ku Wkkhk{kt yku kku Mkhfkh ku
MkLkku Mefkh fhu Au kuwt ku {kLkkk nkk. ykke k{
rw{kt $LzLku { fhk neykuLku ku{u yke
fhe nke khtkw k{ rwLke Mk{krk kAe hkuux yx
(1919), srktkk kkkLkku nkfktz (1919) kuhu fuxkf
yuk kLkkku kLk fu suke kkteSLku kwt fu n{ktke
ytkus kMkLk Lkkkq fhk{kt s neykuLkwt rnk Au. ytkuu
ukkh fhk khk ykk nkk yu khu Mkkhe heku ukkh
fhkLkk ykke hksfe yrfkhku kk fhkLke Lkerk
ykLkke nke. ku{ktke ku{u khk{kt yuf kke rkrx
Mkk{k Mkkwt nkwt. ytkuu fk[ku {k MkMkk ku E skk
yu $LzLkkt fkhkLkktyku{kt khke [eu kikh fhe
khk{kt ku {kUk ku u[kk. yk{, khkLkk kufkuLkwt ykkf
kuk fhkk ykke kkteS rue {kLke ykkk s khk{kt
kt kE yu ytkuuLkk ukkhLku {kuxku Vxfku kzu ku{
EAkk nkk. suLkku {w Wu ukkh Au, yue ukkhe MkhfkhLkk
ukkhLku kkuze kkzk{kt yku ku{s rrLLk kuku Mkhfkhe
Lkerkyku yu fko{kuLkku krnfkh kk kku ykkkuykk kuyku
kkukkLke wfkLk kt fheLku kkukkLkk u [kk . ykk
kfoke kkteSyu yMknfkhLke [ Y fhe nke. kuLkkt
tzLkk{f (Lkfkhk{f) yu h[Lkk{f yu{ ku kkMkkt nkkt.
tzLkk{f (Lkfkhk{f) kkMkwt :
E.Mk. 1920Lkk fktkuMkLkk kkf yruLk{kt yMknfkhLkku
Xhk [tz knw{keke kMkkh fhk{kt ykku nkku. Xhk
{ku MkhfkhLku zk ykkk Mkhfkhe Mk{khtku, rkkkku,
kk-fkuu, khkMkkyku, ykkku, MkkrLkf MhkLke
MktMkkyku kkk rue {kLkku krnfkh kufkuyu fhkLkku
nkku. zkLkku Vukku fhk kkteSyu uh{kt kMk fkuo.
Mktkkt rkkeoykuyu kk-fkuu Akuze ee. {kuxe
Mktk{kt rkfkuyu hkSLkk{kt ykkt. r[khtsLkkMk, {kukek
Lknu, kE kxu, hkskkukkk[khe, hksuLMkk suk
ekk fekuyu fekk Akuze yu kkfeLkwt SLk uLke

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

06. kktewkLkkt hkxe yktkuLkku-1

21

DH
IN
AG
AR

{kxu s kku Au... nwt fkkzk... fqkhkLku {kuku {he k

Mhks ek rLkk yk yk{{kt kk {qfkLkku Lkke.

ktzefq[ :
12{e {k[o, 1930Lkk rMku Mkkhu qh Mktkk{fku u kku
Lkn, yu kek kkk nrhLkku {khk Au qhkLkku sLk kkk
kk kkukkLkk 78 Mkkkeyku Mkrnk ktzefq[ Y fhe. 370
rf{e suxe fq[ fhe k[eMk{k rMku kkteS 5{e yuru
ktze knkUk. 6e yuru kkteSyu rhkfktXuke [kxe
{eXwt WkkzeLku {eXkLkk fkkLkku tk fkuo. ku Mkkku nhku
kufkuLkku kkLkue Lkk kkS QXku : Lk{f fk fkk kkuz
rk. {eXkLke [kxe hkkt yu kkwk kkuk fu rkrx
Mkk{kLke E{khkLkk kkk{kt nwt ykke qku kkzwt Awt. yk
Mkkku kwshkk kkk khkLke {kt yqkkqo k]rk yke.
ykk u{kt MkrLk fkLkqLktkLke [ Y kE.
Lkk-fhLke zk :
kwshkk, Wkhu yu ktkkLkk r{Lkkkwh rsk{kt {nuMkq
Lk hkLkku [kh fhk{kt ykku. kwshkkLkk kkuhMk yu
kkhzkue kkwfkyku{kt Lkk-fhLke zk [ke. kkhzkue
kkwfkLkk uzqkkuyu {nuMkq Lk wO. srk{ktke k[k ykhu
[kh nh uzqk fwxwtkkuyu rnshk fhe yu kkt[ {rnLkk
Mkwe knkh hkk. uzk rskLkk hkMk kk{Lkk uzqkkuyu {nuMkq
Lk wO. kuykuyu Mkhfkhe y{khkuLkku krnfkh fkuo yLku
kk{{ktke rnshk fheLku Lkk-fhLke zkLku MkV kLkke.
ykLkk Mkkknku :
kkteSLke ykeLku {kLk ykkeLku {eXkLkk fkkLkk tk Mkkku
nhku eyku kkk kwkkuyu rue fkkz kkk kYLke wfkLkku
Wkh ktk rkfu xk fwO. ke[kh kkk yMk] ~kkrLkkhLkku fko{ uh{kt Y kku. rne{kt 1600
eykuyu rkfuxk fheLku hkfz nkuhe ee. Mkwhk{kt
{eXwknuLk rkrxx yu kq fMkqhkkLke ykkukLke nuX
{kuxe Mktk{kt eykuyu rkfuxk - fko{kt kk eku. {wtkE
yu { ktkku{kt E{khke kfzkt fkkeLku MkrLk fkLkqLktk
fhk{kt ykku.
kkteSyu Mkwhk rskLkk hkMkkLkk {eXkLkk ykhku Wkh
nku E skLkku Ehkku nuh fkuo. ku{Lke hkfz fhk{kt
yke. ku{Lkk kAe ykkukLke MktkLkkh ykkMk kikSLke
k hkfz kE. kuke MkhkursLke LkkzwLke ykkukLke nuX
50-50 MkirLkfkuLke k xwfzeyku hkMkk sk Lkefe. kkueMku
ku{Lke hkfz fheLku ku{Lku Akuze {qkt. 21 {uLkk rMku
E{k{ MkknukLke ykkukLke Lke[u 2500 MtMkufkuyu {eXkLkk
ykhku Wkh nku fkuo. {wtkE LkSf zkkLkk {eXkLkk ykhku
Wkh 1500 {kMkkuyu Mkkhku fkuo. yu s heku kuuhk yu
eh{kk{{kt k {eXkLkk fkLkqLkLkku tk fhk{kt ykku.
MkhfkhLke {LkLkerk :
fktkuMkLku kuhfkuMkh MktMkk nuh fhk{kt yke. MktMkkLke
r{fkku sk fhk{kt yke. ykkhku Wkh fzf rLktkku
kk{kt ykkt. ykkhku kkMkuke {eLk uk{kt ykk.
[Lku f[ze Lkkk kkueMku uLkk rrLLk kkku{kt

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

Mhks kkLke MkkkLkk :

kufku{kt ykue hksfe k]rkLku xfke hkkLkk nukwke
yMknfkhLke zk - {kufqVe kk r[khtsLkkMk {wLke yu
{kukek Lkunyu Mhks kkLke h[Lkk fhe. ku{Lkku nukw
khkMkkyku{kt ue MkhfkhLke yku LkerkykuLkku rhku
fhkLkku nkku.
Mkk{Lk fr{Lk (1927)Lkku krnfkh :
nLku Mkwkhk ykkkLkk nukwke Mkhfkhu LkuBkh, 1927{kt
Mkh Lk Mkk{LkLkk ykku yuf fr{LkLke h[Lkk fhe.
nLku Mkwkhk ykkkLkk nku khu ku fuk yu fuxk nkuk
uEyu ku k {kxu fr{Lk{kt ne Mkku nkuk uEyu,
fkh fu neyku s neykuLkkt w:-oLku khu Mkkhe heku
Mk{skk nku khtkw fr{LkLkk Mkkk Mkku{ktke yuf k
Mk khke Lk nkukke fktkuMk Mkrnk khkLkk kk hkskhe
kkkuyu kuLkku rhku fkuo.
Mkk{Lk fr{LkLkk Mkku {wtkE kthu Qkko ku rMku ykk
u{kt nzkkku, MkhMkku yu Mkkyku khk kuLkku rhku
fhk{kt ykku. ukfkhkuyu Mkk{Lk kkAku Lkkt Mkqkkukk
kxk Vhfkk. knkuh{kt kk skkhku fkZuk yuf
MkhMk hr{kLk kk skkhk Wkh Mkk kXe{kh
kku. kkuzk rMk kk ku{Lkwt {]w kwt. kuLkkke kufkuLke
hkxe kLkk w Mkkus kLke.
kqo MhksLkku Xhk :
yk hr{kLk sknhk Lknu yu Mkwkk[t kkuLke
ykkukLke nuX fktkuMk{kt wkLk LkukkykuLkwt sqk W kkBwt.
kuyku kqo MhksLkk rn{kke nkk. {kukek Lknu kfk
MktMkkrLkf Mhks {u kuLkkke Mktkkuk {kLkLkkhk nkk. ykke
ktLku [u Mk{kkLk MYku fkufkkk yruLk{kt yuwt
Xhkk{kt ykwt fu E.Mk. 1929Lke ykh Mkwe{kt MkktMkkrLkf
Mhks ykkk{kt Lk yku kku kqo Mhks {ktkk{kt yku.
ytku fktkuMkLkwt yruLk sknhk LknuLkk {wku
knkuh{kt {wt. MkktMkkrLkf Mhks ykkk{kt ykwt Lk nkwt
kuke 31 rzMkuBkh, 1929Lke {hkku Mktkqo MhkLke
{kkeLkku Xhk wk yruLk{kt kkteSyu hsq fkuo su
MkkoLkw{ku kMkkh kku. kh kk 26{e Lwykhe, 1930Lku
rMku MkktLkk kk uk{kt ykk ku {wsk rkko ykk
u{kt 26 Lwykheyu k{ kh Mkkt rLk QskLkwt
Lke fhk{kt ykwt.
MkrLk fkLkqLketkLke [ (1930) :
y{kk{kt {ue fktkuMkLke fkhkukkhe Mkr{rkyu kqo
MhksLke krk {kxu MkrLk fkLkqLktk (yku Mkhfkhe
fkkLkku rLk Mkrnk tk fhku)Lke [ Y fhkLkku
yrfkh kkteSLku ykku. kkteSyu LkMkkhe rskLkk ktze
kk{Lkk rhkrfLkkhu sE {eXkLkk fkkLkku tk fhkLkwt
Lke fwO. 12{e {k[uo Mkkkh{ke yk{ (y{kk)ke
ktzefq[ Y kkLke nke ku ~ Lkshu uk {kxu uruLkk
nhku kufku ukk kk. hhkus Mkktsu kke yuf kkoLkkMkk{kt
kkteSyu fkwt, {khku sL{ rkrx Mkk{kLkku Lkk fhk

22

ku{kt nhku eyku yu {kuxe Mktk{kt kkfkuLkku k Mk{ku

kkku nkku. kuLkkke zkLkku swMMkku k{ku kku. Mkk-MkhMk
Wkh kXe{kh kkk kkuekkhLkk kLkkku Mkk{kL kLk.
ko{kLkkkkuLke kku YrkkLke {eLkkeheyku sk fhk{kt
yke.
rr ]rkyku : kwshkk, Wkhu yu ktkk{kt LkkfhLke zk [ke. rknkh yu ktkkLkkt fuxktf Mkkuyu
[kufekh-fh Lk hkLke zk [ke. {u, hkz,
fkoxf, WkhuLkk fuxkf kkku kkk [uLLkkE yu
rknkh{kt stkLkk fkkLkku tk fhkLke zk [ke. yk
Wkhktk kkterLk, nerLk, srLk, kukhrLk kuhu
rLk Qsk{kt ykk. fktkuMkLkk kkf yruLkLke su{
ktkku{kt yLku rskyku{kt rkktLku ykeLku krhkku
hk{kt yke.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

kufku Wkh yMkk kkMk kwkuo. 90,000 {kMkkuLku su{kt

kqhk{kt ykk kkuk zk kwhu{kt [kw s hne.
hr{kLk{kt tzLk{kt E.Mk. 1930{kt k{ kku{uS krhk
hk{kt yke. fktkuMkLkk yuf k rkrLkryu ku{kt nkshe
Lk ykke. kuke ku{kt fkuE ykLkku rLko E fkku Lkrn.
yu kAe {k[o, 1931{kt kkte-ELk fhkh kk. ku {wsk
kk Mkkkne fueykuLku su{wk fhk{kt ykk. [
{kufqV hkk{kt yke. Mkhfkh kku fhkhtk kkLkk kLkkku
kLkk Akkt uLkwt rk rnk k{kt hke keS kku{uS
krhk (1931){kt fktkuMkLkk yuf{kk rkrLkr khefu kkteSyu
nkshe ykke khtkw ku{kt fku{e &Lkku Wfu Lk ykkkt krhk
rLkV kE. kkteS rLkhk u kkAk Vko.

KA

NA
N

AC
A

DE

zkLkku keu kkku (1932) :

kkteS $Lzke kkAk Vko ku knukt ELkLku ku rzLk
kEMkhk khefu rLkwk kkBku nkku. ku fzf LkerkLkku ykkne
fku{e [wfkku yu kqLkk fhkh (1932) :
nkku. ykke Wkhu{kt sknhk Lknu, kwkkuk{kMk
ykkMx, 1932{kt $LzLkk zkkLk hk{Mku {ufzkuLkkzu
xtzLk kuhu kkk k Mkhn ktk{kt yw kVkhkLk,
fku{e [wfkku nuh fkuo. ku {wsk nrhsLkku (rkku)Lku
ku{Lkk zektw zk. kLkMkknuk kuhuLke hkfz fhk{kt
k rnLwykuke yk keLku yk {kkh - {tzku ykkk{kt
yke. kkteSyu u{kt kkAk Vhe ktkkuLkk rkrLkryku kkMkuke
ykkt. kuLkk rhku{kt kqLkk LkSf hzk su{kt kkteSyu
Mkhfkhe sw{kuLkk ynuk {uk. ku ytku kEMkhkLku
yk{hktk WkkMk ykko. fktkuMkLkk ykeyku yLku
Vrhk fhe khtkw Mkhfkhu kLk Lk ykkkkt Vheke MkrLk
zk.yktkuzfh [uLke {tkkykuke, kkteS yLku yktkuzfh
fkLkqLktkLke zk Y fhkLkku fktkuMku Xhk fkuo. ykkukLkku
[u kqLkk-fhkh kk. ku {wsk fku{e [wfkk{kt ykkk{kt
kkukkkukkLkk ktk{kt kikhe {kxu kk. hr{kLk{kt kkteS,
yke nke kuLkk fhkkt e khu kuXfku rkku (nrhsLkku)Lku
kE kxu kkk ke ykkukLkkuLke hkfz fhk{kt
ykkk kkteS Mkt{k kk. kqLkk-fhkhLkku yuf Mkwkhk khefu
yke. fuxkf Lkk xnwf{ku knkh kkzk{kt ykk.
Mkhfkhu Mefkh fkuo. rkku {kxuLkkt yk {kkh-{tzku
fktkuMkLke ke Mkr{rkyku Wkh rkkt {wfkku.
h fhk{kt ykkt. kkteSyu WkkMk Akuzk.
zkLkkt {w kku :
yMk]~kk-rLkkh :
kufkuyu k{k ukke zk Y fhe. MkhfkhLkk xnwf{Lkku
WkkMk Akuzk kAe kkteSyu ku{Lkwt kLk yMk]~kktk fheLku Mkkyku, MkhMkku, kwk krkfkykuLkwt fkLk,
rLkkh khV furLk fwO. kkteSLke rLktkeLku {kLk ykkeLku
Lkk-fhLke zk, {eXkLkwt WkkLk, rkfuxk kuhu fko{ku
uh{kt yLkuf Mkkuyu {trhku yLku nuh fqk rkkuLkk
[kw hkk{kt ykk. rkkt Akkt rne{kt fktkuMkLkwt kkf
Wkkuk {kxu wkt {qfk{kt ykkt. nrhsLk Mkuf MktLke
yruLk he hkfzku nkuhk{kt yke. yk zk{kt
MkkkLkk fhk{kt yke (1932), suu yMk]~kk - rLkkhLku
fuxkf uku{kt khue fkkz, rkrx ktfku, e{k ftkLkeyku,
kuku {nLke fk{kehe ke.
rkrx kyku, khue ktz, fuhkuMkeLk kuhu k{k{ {kLkk kktewkLkkt yL hkxe yktkuLk{kt E.Mk. 1940-41{kt
krnfkh {kxu kMk Mkkknku Qskkt. zk hr{kLk yuf kkk Mkkkn fhk{kt ykku kkk E.Mk. 1942{kt rnL
ytks {wsk 1,00,000 {kMkkuLku su{kt kqhk{kt ykkt. Akuzku [ Yykk fhk{kt yke.

VI

VE

23

kuS kufkuLku zkLkku k ykku. yu kAe kuyku Mkkkn

Y fhu ku knukt s ku{Lke hkfz fhe ku{Lku [kh koLke
Mkk fuLke Mk fhk{kt yke. y{kk{kt kELke
n Mkthk khk nuX hkfz fhk{kt yke. ku{Lku k
su{kt hkk{kt ykk. yk{, LkuBkh, 1940Lkk ytk knukt
{kuxk kkLkk fktkuMke ykkukLkku, fktkuMk {nkMkr{rkLkk Mkku,
{kS kLkku, MktMke Mkr[ku kuhuLku kfze uk{kt ykk.
kufku{kt fktkuMkLke w - rhkue LkerkLkku [kh fhk eyku
Mkrnk nhku Mkkkneyku rr Mkkuke rne khV fq[
fhe kk. {tke {korfkhe yu MkwokkE kukuyu fktkuMkLkk
h[Lkk{f fko{ yu MkkknLkku Mktuku yute kk{ku{kt
knkU[kzku nkku. yuf Mkkkneykuyu hkfzku nkuhe ukLkwt
kMkt fwO. kkk Mkkkn{kt ykk u{ktke keMk nh
Wkhktk fkofhku su{kt kk. ku{Lke kkMkuke Yrkk A kLkku
tz Mkq fhk{kt ykku. kwshkk{kt {kuhkhS uMkkE, Y[Lkk
zk. [twk uMkkE, MkwhkLkk fLkikk uMkkE, uzk rskLkk
MkkuLkk hkkh kkukkkMk uMkkE yLku k{e uMkkE,
fw{khe {rknuLk kE kxu kuhuyu kkk
Mkkkn{kt kk E hkfzku nkuhe nke.
rzMkuBkh, 1941{kt Mkhfkhu kkt MkkkneykuLku Akuze ekt.
Lwykhe, 1942{kt rw{kt kkuk MktukkuLku kLk{kt
hkeLku fktkuMkLke fkhkukkhe Mkr{rkyu kkk Mkkkn
kt fhkLkku rLko fkuo.

MY
,G
AN

whkuk{kt s{oLkeLkkt MkiLkuyu 1939Lkk MkxuBkhLke knue kkheu

kkuLz Wkh yk{ fhkktLke Mkkku s rke rwLke Yykk
kE. s{oLke r $Lz yu kLMku wLke kukk fhe.
kEMkhk rLkrkkkuyu nLkk Lkukkyku fu furL khkMkkLke
Mkkn ek rLkk khkLku $LzLkk kku w{kt Mkk{u fhe
ewt. fuxkf xnwf{ku k knkh kkzk. fktkuMk {nkMkr{rkyu
khkLku Mktk u nuh fhkLke {kke fhe. $Lz
kufkneLkku [kh fhkwt nkwt khtkw khk{kt k-Mkkt,
nuhMkkyku yLku ukku Wkh ytfw {qfk{kt ykku nkku.
ktrkf MkhfkhkuLku wLkerkLkku y{ fhkLkwt skeLku ku{Lku
MkkkneLk kLkke uk{kt yke nke. kuke fktkuMk fkhkukkhe Mkr{rkyu
kkt fktkuMke kLk{tzkuLku hkSLkk{kt ykke uk skwt. ku
{ku ykxkukh, 1939{kt ykX ktkku{ktke fktkuMk kLk{tzkuyu
hkSLkk{kt ykke ekt.

DH
IN
AG
AR

07. kktewkLkkt hkxe yktkuLkku-2

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

ykkMx ykVh :
fktkuMkLkk Lkukkyku {kLkkk nkk fu $Lz {w~fue{kt nkukke
rkrx nLke Mkhfkh fktkuMkLkku Mkkk uk kikh ku khtkw
fktkuMkLke Mkt{rk rLkk MkhfkhLku n{ktke MkirLkfku yu LkkktLke
{ {ke nke. e, fktkuMk rMkkLkk kkkuLkku MkhfkhLku
xufku nkku Akkt ykkMx, 1940{kt kEMkhku nuh fwO fu
w kwt kk kAe nLkwt ktkh zk yuf Mkr{rk Lke{k{kt
yku. w hr{kLk kuLke fkhkukkhe Mkr{rk{kt kkk wMkknfkh Mkr{rk{kt khkLkk LkukkykuLku Lke{kLke k
kEMkhku kikhe kkke. hkyku kkk w{keykuLkk hkLkk
knkLkk ku fku{e yu keo kkuLku WkusLk ykkk{kt
ykwt. krhk{u fktkuMku kuLkku yMefkh fkuo.
kkk Mkkkn :
ykkMx, 1940{kt ko kku {ue fktkuMk fkhkukkhe Mkr{rkyu
Xhk fkuo fu Lkkt {kLk, ykkY yu MkktLkwt hk
fhk zk [ke yu fktkuMkLke Vhs Au. kkteSyu Mkhfkh
Mk{k {kke {qfe fu y{Lku ynMkf heku y{khe wrhkue
LkerkLkku kkk w ytkuLkk kMkkuLkku yMknfkh fhkLkku [kh
fhk uk{kt yku kku fktkuMk MkrLk fkLkqLktkLkku fko{
{kufqV hku. yu kAe fktkuMku u{kt Mkkkn kuskLke
skkkhe kkteSLku MkkUke. rwLkk Mk{u kkteS
MkhfkhLke {w~fueyku khk {kkkk Lk nkk. kuke kkk
Mkkkn Y fhkLkwt ku{u Lke fwO.
kkteSyu k{ kkk Mkkkne khefu rLkkukk kuLke
kMktke fhe, fkh fu rLkkukk knuuke h[Lkk{f fko
fhkk nkk yLku Mkkkne khefuLkkt ku{Lkkt W[ kuhku {kxu
kkteSLku ku{Lkk{kt k nke. 17{e ykxkukh, 1940Lkk
hkus ko LkSf kLkkh kk{u rLkkukkyu wrhkue kk
ykkeLku kkk MkkknLke Yykk fhe. kkt[{u rMku
yuxu fu 22{e ykxkukhu Mkhfkhu ku{Lke hkfz fheLku
k {kMkLke Mk Vxfkhe.
sknhk Lknuyu WkhuLkk rskyku{kt nuhMkkyku

n Akuzku yktkuLk :
yur, 1942ke kkteSyu kkukkLkk r[khku kx fhk {ktzk
fu ytkuuyu ukMkh n Akuze swt uEyu. swkE, 1942{kt
fktkuMk fkhkukkheyu Xhk fkuo fu rkrx Mkhfkh n{ktke
[kk skLke hkMk Lk Mefkhu kku ukke zk [ke.
{wtkE{kt {ue fktkuMk {nkMkr{rkLke kuXf{kt 8{e ykkMx,
1942Lke hkku n Akuzku Lkk{ke ykukkku Xhk kMkkh
fhk{kt ykku. kuLkk xufk{kt kkteSyu fkwt fu, yksu AwkkELku
fwt fhwt Lkke. yk wku kku Au. {nkMkk {kxu kku
yuxwt hnu Au - fhUku k {hUku.
zkLke Yykk :
fktkuMk {nkMkr{rkLke kuXf 8{e ykkMxLke {kuze hkku kqhe
kE. 9{e ykkMxLke nue Mkkhu kkteS, kkE,
sknhk Lknu, {kikLkk ykk Wkhktk ykk u{ktke
ykkukLk fktkuMke LkukkykuLke hkfz fhk{kt yke. fktkuMkLke
{nkMkr{rk, ktrkf rsk yu kkwfk Mkr{rkyku kuhfkuMkh
nuh fhk{kt yke. ko{kLkkkku Wkh rkktku {qfk{kt
ykk. ktrkf yu rsk fkkLkk fktkuMke LkukkykuLku k
kfze uk{kt ykk.
kkteS Mkrnk kk uLkukkykuLke hkfzLku krhk{u uLkkt
nuhku kkk kk{ku{kt yufkyuf Mkk nzkkku kze, MkhMkku
fkZk{kt ykkt yu ukku kusk{kt ykk. 9{e ykkMxu
y{kk, {wtkE kkk kqu{kt kkuVkLkku Vkxe Lkefkt. ku rMku
24

ykk n Vkus :
ykku uwt fu rLkk swk swk uku{kt khkLku ykke
ykkk {kxu Mkr ]rkyku Y kE nke. skkLk{kt
hkMkrknkhe kku, yVkrLkMkkLk{kt {kie khfkwk,
kkELz{kt kLke ek{Mkn yu kkkk y{hMkk, s{oLke{kt
hk {nuL kkk, yLk yurk{kt [tkf h{ rkkE
kuhuyu ]rkyku Y fhe. rkrx ~fhLkk khke
y{kh {ush {kunLkMkku skkLkLku hu kuk khke
MkirLkfku{ktke E.Mk. 1942{kt ykk n VkusLke h[Lkk
fhe. skkLke ~fhe yrfkheyku yu hkMkrknkhe kku
[u {ku kkkt {kunLkMkku hkSLkk{wt ykwt.
Mkwkk[t kku :
Mkwkk[t kkuLkku sL{ E.Mk. 1897{kt ykurhMMkkLkk fxf{kt
kku nkku. E.Mk. 1921{kt tzLk{kt ykE.Mke.yuMk. khekk
Wkeo fhe kuyku khk ykk. khk{kt ykk kAe kkteS
yu r[khtsLkkMk (uktw)Lke yMkhke fktkuMk{kt uzkk.
kuyku MkktLke [ku{kt kk ELku yrkkh k
hksfe fue khefu kfzkk. 41 koLke {hu kuyku E.Mk.
1938Lkk nrhkwhk fktkuMk yruLkLkk {w kLk. kuyku
yuxk kufr kLk fu kkteSyu kMkt fhu W{ukhLku
nhkeLku E.Mk. 1939Lkk rkkwhk fktkuMk yruLkLkk {wkuke
hkSLkk{wt ykwt yu E.Mk.1939{kt Vkhzo kfLke h[Lkk
fhe. Vkhzo kfu rw Y kkkt w - rhkue [kh
Y fkuo. Mkwkk[t kkuu uh{kt kMk fhe eh Mkkhfh
suk ktrkehkuLku {e Mk {rnLkk{kt yuf nh Mkkyku
Mktkkue. ku{kt ku{u $Lz yu r{k hkxkuLku fkuE k
fkhLke { Lk ykkk yLkwhku fkuo.
E.Mk. 1940{kt rkrx Mkhfkhu Mkwkk[t yu ku{Lkk
MkkkeykuLku su{kt fu fko. su{kt ku{Lkk u ukwO
koLk hkk{kt ykkkt kuyku WkkMk Wkh Qkko. ku{Lke
krkk kzkkt ku{Lku su{ktke {wk fheLku ku{Lkk s {fkLk{kt
Lkshfu hkk. ktke kuyku 17{e Lwykhe, 1941Lkk
hkus hkku yuf ku Lkefe kk. kuyku {kuxh{kt kkun{
knkUk. ktke kukh, fkkw yu {kMfku kE kLk kk.
ktke Mkw{kkk kELku skkLk kk.
E.Mk. 1943{kt Mkwkk[t kkuu ykk n VkusLkwt Lkuk]
Mktkwt. ku{Lku LkukkS khefu ke uk{kt ykk. ku{u
VkusLku [ku reLkwt Mkqk ykwt. ku{u rk-kqo yurkLkk
ukuLkku kMk fheLku kw{ {wu qLk ku, {I kwBnu ykke qtkk
khk ktLkk khkeku kkMku {kk]qr{Lke Mktkkk {kxu ku{Lkk
MkoMLkwt krkLk ykkkLke {kke fhe.

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

nzkkku :
uLkkt yuf nuhku kkk kk{ku{kt kufkuyu yufkyuf nzkkku
kkze. fkhkLkktyku{kt {sqhkuyu nzkkku kkze. ktkk Mk{
Mkwe ukkh-tk kt hkk. s{ukwhLkk kutzLkk fkhkLkk{kt
kkk {wtkE yu [uLLkkELke fkkzLke r{ku{kt nzkkku kze.
y{kkLke fkkzLke 75 r{kuLkk yuf k [keMk nh
{sqhkuyu uh{kt 105 rMkLke ktk yu yqkkqo nzkk
kkze. y{kkLkkt kkt s khku k Mkkzk k {rnLkk
Mkwe szkuMkkf kt hkkt. kk-fkuu{kt k ktkk Mk{Lke
nzkkku kkzk{kt yke nke.
ktkVkuzLke ]rkyku :
u{kt [khufkuh ytkus Mkhfkh r kufkuLkku hkuk qfe
QXku. nuhku yu kk{zktyku{kt kufkuLkkt rk xkukt kkueMkku
yu ~fhLkk rMkkkEyku Mkkku ykzk{{kt ykkt. kufkuyu
kkueMkkkkt, kkuMx - ykrVMkku, huu MxuLkku, Mkhfkhe
f[uheyku kuhu Mkhfkhe r{fkku Wkh nw{k fko. kkhxurVkuLkLkkt kuhzkt fkke Lkkk{kt ykkt. ykk kLkkku
rknkh, {wtkE ktk, [uLLkkE ktk, {u ku{s Wkhu{kt
Mkkike {kuxk {k{kt kLk. huu{kt k ktkVkuz kkke
fuxkf rskyku yk kze kkt. ktkk ktkk Mk{ Mkwe
nke rqxwt kze kwt. rknkh{kt huuLku Mkkike w LkwfMkkLk
kwt. {u, Wkhu yLku {wtkE ktkku{kt kkBkLkku k
Wkkuk fhk{kt ykku nkku.
hkxe Mkhfkhku :
WkhuLkk krk rskLkk kufkuyu knLknkh kkk
Mktuknkh fkke LkkeLku fktkuMke Lkukk [ekw kktzuLke ykkukLke
nuX hkxe MkhfkhLke h[Lkk fhe. Mkhfkhe y{khkuLku
su{kt kqko khtkw k rMk kk ~fhu yke ku{Lku Akuzkk.
kufku Wkh {LkLkwt kLkf Wkk{k{kt ykwt. ktkkLkk
kk{wf khkk{kt, rknkhLkk kkkwh kkk {rZkwh{kt yu
{kt Mkkkhk{kt hkxe MkhfkhkuLke h[Lkk fhk{kt yke.
MkhfkhLke {LkLkerk :
Mkhfkhu zkLku f[ze Lkkk {kuxk kkLkk fktkuMke Lkukkyku,
MtMkufku ku{s ku{kt kk uLkkhkykuLke hkfzku fhe. kkuzk
{rnLkkyku{kt s 70,000 fhkkt khu kufkuLku su{kt kqhk{kt
ykkt. kXe[kso yu kkuekkh Mkk{kL kLkt. kkueMkku
khk qtxVkx fhk{kt yke. zk{kt 1028 {kMkkuyu Lk
kw{kk. 3200 {kMkku k kk. kxk{kt Mkhfkhe f[uhe
Wkh fktkuMkLkku s Vhfkk skkt rkkeoyku Wkh kkuekkh
fhkkkt Mkkk sk ne kk. y{kk{kt kuk kkuekkhkuLku
fkhu A rkkeoyku kkk uzk (nu ykt) rskLkk yzkMk
MxuLku kkuekkhke fuxkf rkkeoyku {]w kkBk nkk.
n Akuzku zk{kt rkkeoyku, uzqkku kkk {{koLkk
kufkuyu Mkkike khu kk eku nkku. yk zk ykke
{kxuLke ykhe zk nkukke ku{kt Mkkike khu krkLkku

ykkk{kt ykkt nkkt. yk zk ku fktkuMkLkk kk

kk s ykk kzkk Lkukkyku su{kt nkk Akkt yu MtqkkukkLke {uu zk Wkkze ee nke. yk zkke ytkus
MkhfkhLku kkhe kE kE fu nu khu Mk{ Mkwe khkLkk
kufku rue Mkkk [ke uu Lkrn. yk zk kk kkt[
hMku khkLku E.Mk. 1947{kt Mktkqo ykke {e.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

{wtkE yLku y{kk{kt kkuekkhku kk, kuke kufku hkuku

hkk.

25

hke fhe yu ku MkirLkfkuLku MkLk kke{ ykke. ykk

n Vkusu E.Mk. 1944{kt khkLke kqo Mkhnu ykhkfkLk
yu EBVk rkkku{kt rsku {uk. ykk n VkusLkk
MkiLLku ku yu Mkht{Lkk kwhXkLke khu ktke yu khu
hMkkLku eu keAunX fhe kze. [khuf nh suxk
MkirLkfkuLke wkhe kE yu k[eMk nh MkirLkfku fu kfzkk.
Mkwkk[t kku htkqLk yu kUkfkf AkuzeLku r{kLk-{kkuo
xkurfku sk Lkefk. skkLku fhue nuhkk {wsk 18
ykkMx, 1945Lkk hkus Vku{kuoMkk kkEkuE r{kLke {kfuke
r{kLk Qkzwt. khk s kuLku ykk kke. Mkwkk[t yu
ku{Lkk Mkkkekh Mkk ke skkt {]w kkBk.

DH
IN
AG
AR

Mkwkk[t kkuu fLko {eLkk Lkuk] nuX hke {ekkELkk

Lkk{u eykuLke yuf yk ~fhe xwfze kikh fhe. 21{e
ykxkukh, 1943Lkk hkus Mkwkk[tyu Mkkkkwh{kt Mktk
khkLke fk{[kW Mkhfkh (ykhe nfq{ku ykk n)Lke
MkkkLkk fhe. suLku skkLk, s{oLke, Exke, [eLk, rMkk{,
ku, rVrkkELMk, fkuykrk yLku {t[wrhk yu{ Lkk
ukuyu {kLkk ykke. yk fk{[kW Mkhfkh{kt Mkwkk[t
MkhfkhLkk zk, zkkLk yu w kkk khuLke kkkkkuLkk
kLk kLk. yk fk{[kW Mkhfkhu $Lz yu y{urhfk
Mkk{u wLke nuhkk fhe.
Mkwkk[t kkuu khke wfueyku yu Lkkkrhfku{ktke

MY
,G
AN

08. khkLkk MkktMktkk{{kt kwshkkLkwt kLk

NA
N

AC
A

DE

19{e Mke{kt khk{kt Qe kue Mkk{krsf, k{f yu hkxe

k]rk kwshkk{kt k kuykuAu ytu yke nke. E.Mk. 1857Lkk
{nkLk Mktkk{ke Y fheLku ykkeLke krk Mkwe ku rr
yktkuLkku{kt kwshkku k kkukkLkwt kLk ykku Au. E.Mk. 1915{kt
kkteSLkk rk ykrfk{ktke khk{kt ykk{Lk kk kk
ke s hksfe zkku{kt kkteS yu kELkk {kkooLk
nuX kwshkku {nLkku kk sku nkku. kktewk hr{kLkLke
zk{kt kwshkku yuf rr qr{fk se nke. {kuxk kkLke
zkkuLkku kht kwshkkke kkku u kAe Mk{k u{kt kuLkwt yLkwfh
fhk{kt ykkwt. k.k., khk{kt MkkknLke krkLku y{{kt
{qfkku Mkkik{ uzqkkuLkku Mkkkn yuxu uzk Mkkkn. yu s
heku yMknfkhLke [{kt krnfkh, Mue, hkxe rk,
ke, kYkte, yMk]~kkrLkkh kuhu ]rkyku{kt k kwshkk
yu kwshkkeyku {kuhu hkk nkk. yn ykku kktewk{kt
kwshkku fhuk fuxkf Lk{qLkkYk yu {nLkk Mkkknku ru
ykMk fhewt.

VI

VE
KA

uzk Mkkkn :
E.Mk. 1917{kt kwshkkLkk uzk rsk{kt yrk]rLku fkhu
[ku{kMkw kkf rLkV kku. rLk{ {ku kkf A ykLkeke
ykuAku nku kku yzwt {nuMkq {wke hkkLkku Mkhfkhe
fkku nkku khtkw Mkhfkhe {nuMkqe y{khku ku {kxu kikh
Lk nkk. uzk rskLkk fXk kk{Lkk {kunLkk ktzk,
tfhk khe kuhu ykkukLkkuyu rskLkk rr kk{Lkk
uzqkku kkMku {nuMkq {wke hkk yhS fhke. [tkkh{kt
MkV MkkknLke ykkukLke ee. E.Mk.1917{kt kkteSLku
kw s hkkMkkLkk {w Lke{k{kt ykk nkk. yk
kwshkkMkkLkk fkofhkuyu kkteSLkk {kkooLk {ku uzqkku
kkMku {nuMkq Lk hkLke rkkk uzke.

{nuMkq Lk hkke Mkhfkhu sk fhuk yuf ukh{kt zwtkeLkku

kkf kikh kuku nkku. kkteSyu ku kkf fkke kkLke
{kunLkk ktzkLku Mkkn ykke. {kunLkku ku{Lkk MkkkeykuLke
{ke ku fk{ khk s kkh kkzwt. ku{ fhk {kxu Mkhfkhu
{kunLkkLku kfzeLku 15 rMkLke Mk fhe. ku Aqxk khu
kufkuyu ku{Lkwt Mkkk fwO. kkteSyu ku{Lku zwtke [kuhLkwt
rk ykwt. Mkhfkhu Mk{kkLk fhkkt MkkknLkku MkV
ytk ykku. khk{kt MkkknLke krkLku y{{kt {qfkku
Mkkik{ uzqk Mkkkn yu uzk Mkkkn nkku. kuLkkke kwshkk
yu khkLkk uzqkku{kt ykkW khu Lk uk {ue k]rk
u Lkezhkk yke. uLku kE kxu suk kkuke
{LkkukLkk Lkukk {k.

kkuhMk Mkkkn :
kkuhMk kkwfk{kt knkhrxkykuLkku kkMk qk e kku
nkku. kkueMk ku{Lku kfze fke Lk nke. krhk{u ku{Lku
kfzk {kxu Mkhfkhu yuf hMk {kxu khkLke kkueMk hkkLkwt
Xhkwt. khtkw ku ytkuLkk [oLkk ykhu Yrkk yZe k
kkuhMk kkwfkLkkt kkt kk{ku yLku ykt kkwfkLkkt y{wf
kk{ku kkMkuke Mkq fhkLkwt Mkhfkhu Xhkwt. su yLkwMkkh
{hkf huf e-kwk kkMkuke {kkk eX Yrkk yZeLkku
fh Lku ykkkLkku kkku nkku. yk fh Lke ryu yLke
nkku. kwshkk ktrkf Mkr{rk ke kE kxuLke Mkq[Lkkke
{kunLkk ktzk yu hrtfh {nkhksu yk ytku kkkMk
fhe, suLkk yLkwMktkLku kkuhMk kkwfk krhk{kt tz Lk hkLkku
kufkuyu Xhk fkuo. kEyu nuh kkku{kt MkhfkhLke
fzf ku{kt xefk fhe. kufku{kt yuxe ke k]rk yke
fu ku{u tz Lk kuo yu {{ hkk. ykhu {wtkE ktkLkk
k]n{tkeyu kk. 8-1-1924Lkk hkus ku uhku h fkuo. yk{,
kkuhMk Mkkkn{kt kufkuLkku rs kku.
26

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

kkYku ku{u Mkwhk rskLkk hkMkkLkk {eXkLkk ykhku

Wkh kz kkzkLkku kkukkLkku Ehkku nuh fkuo. kEMkhkLku
kuLke fhe. ku{kt ku{u {eXk WkhLkku fh yu kLkke{kt
{eXwt kfkLkku rkkt qh fhk rLktke fhe. yk heku
kkteSyu MkhfkhLkk {Lk Mkk{u w Wk kkwt hkLkku
rLkkoh fkuo khu Mkhfkhu kkteSLke 5{e {u, 1930Lke hkku
yuf ku hkfz fhe. kkteSLku hzk su{kt E sk{kt
ykk. yk eLku ykk u{kt ukku kuk. kqu, {wtkE,
fkufkkk kuhu nuhku{kt nzkkku kze.
kkt eS kAe {eXkLkk Mkkk nLke ykkukLke ykkMk
kikSyu Mktke. 12{e {uLkk hkus ku{Lke k Mkhfkhu hkfz
fhe. yu kAe kk frke yu fktkuMkLkkt ekkt eLkukk MkhkursLke Lkkzwyu hkMkk MkkknLke Lkukkkehe ee.
ku{Lkk {kkooLk nuX 50-50 MtMkufkuLke k xwfze 16
{u yu hkMkk sk Lkefe. MtMkufkuLku kfzeLku Akuze
{qfk{kt ykk. 21{e {uLkk rMku 2500 MtMkufkuyu
E{k{MkknukLke ykkukLke nuX hkMkkLkk ykhku Wkh
nw{ku fkuo. kkueMk y{khkuyu fq[ fhe hnuk kufkuLku
rhkE skLkku nwf{ fkuo, khtkw [wLktk MtMkufkuLke yuf
xwfzeyu yk [ukeLkku ktrkke yLkkh fkuo. kkueMk kutzLke
yeke kkt[ Vqx ktke kXe zu MtMkufku Wkh kqxe
kze. ku fu k r{rLkx{kt s{eLk k unkuke AkE kE.
knue xwfzeLkk kk MkkuLku kAkze Lkkk{kt ykk. keS
xwfzeyu fq[ fhk {ktze. kuLkk k kkueMku k{ xwfze suk
s nk fko. ku{kt 320 skLku kteh E kE yu 2 sk
{]w kkBk. yk Mk{u kkuzkf s hkxke kkhku yu{Lke
Mkkhkh {kxu Wk nkk.
knue sqLkLke Mkkhu {wtkE LkSfLkk zkkLkk {eXkLkk ykhku
Wkh 1,500 {kMkkuyu nku fkuo. kkueMkkuyu uhk fhe
ku{Lku yxfkk Akkt uhkku kkuzeLku kuyku ykk k. yk
Wkhktk yL ykhku Wkh k nk fhk{kt ykk nkk.
huf Xufku MtMkufkuLku rLkokkke {khk{kt ykk. ku{Lke
hkfzku fhk{kt yke. yk kk Mkkknku ynMkf nkk.
MtMkufkuyu kkteSLkku ynMkkLkku Wku khkkh k[kku
nkku. Mkkknku hr{kLk MtMkufkuyu kue rMk
LkkUkkk nke. hkMkk yLku zkkLke su{ kuuhk yu
rh{kk{ k {eXkLkk fkLkqLktkLkkt fuLku kLkt nkkt.
kkteSLke nkfLku {kLk ykkeLku eykuyu k nhkuLke Mktk{kt
yk zk{kt kk eku nkku. eykuyu hkfzku nkuhe yLku
su{kt k kE. ku{u kYLke kkk rue fkkzLke wfkLkku
ykk rkfuxk fhk{kt {nLke qr{fk rLkke nke.

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

kkhzkue Mkkkn (1928):

E.Mk. 1927{kt kkhzkue kkwfkLkk {nuMkq{kt Mkhfkhu 22%
suxku khu khku fkuo. kuke kkhzkue kkwfkLkk uzqkku
hkuku hkk. kkhzkue{kt hkue kkwfkLkk uzqkkuLke krhku
{nuMkq - khkLkku rhku fkuo. khkLkwt {nuMkq Lk hkLkku
Xhk fkuo. uuzqkkuLke zk {kxuLke kqo-kikhe nke. uzqkkuLkk
WMkknLku uEu fwthSkELke rLktkeke kE kxuu
{nuMkq-khk Mkk{u MkkknLke ykkukLke ukLke Mkt{rk
ykke. Vukwykhe, 1928{kt hkue uzqkkuLke krhk{kt
kEyu MkkknLkkt u{ku Mk{kt. yu{ fheLku
huh uzqkku zk {kxu kikh Au fu Lkrn kuLke khkkh
[fkMke fhe. fkh fu yku{kt ykeLku zk Wkkze nku
kku ykuLkku Qhku ktk kE skkt zk kqxe kzu. kEyu
Mkhfkh {nuMkq-khku kkAku Lk U[u kt Mkwe {nuMkq Lk
hkLke Mkkn ykke. kLkohLku yk ytku kk e {nuMkqkhku kkAku U[k skwt. kuLkku fkuE skk Lk ykkke
zk fuk fkhu ze kuLke Mkk kkuXk{kt yke. zk
ytku krkfk kx fhkLkwt {w fk{ swkkhk{ uyu Mktkwt.
hkusLke 5,000 krkfkyku nU[kke. LkSLk yLku tk
ELzk Lkk{Lkk Mkk{rf{kt k zkLkk Mk{k[kh ykkk.
zkLku kkuze kkzk Mkhfkhu {nuMkq hk LkkurxMkku fkZe.
{nuMkq Lk hkkt skeyku Y fhe. kkhzkue kkwfk{kt 63
kxuku yu 19 kkxeykuyu hkSLkk{kt ykkt. Mkhfkhu Wkk{uk
{LkLkk Akkt kE kxuLkk {kkooLkLku eu uzqkku
Aux Mkwe {{ hkkt. {nuMkq-khk ytku kkkMk-Mkr{rk
Lke{k, sk fhue r{fkku kkAe ykkk yu fueykuLku
Akuze {qfk Mkhfkh Mkt{k kE. Mkkkn Mk{kk kku.
yk zk kwshkkLkk yuf kkwfkLkk uzqkkuLke zk s nke.
kkteS fkuE yuf uLku {kzu khefu kMkt fhkk. kt
zk [ke kuLku MkV kLkkkk. ku{ fhe kt kt yLk
kkku nku kt kt uh{kt yk fkhLke zk Y fhkLkku
Mktuku knkU[kzkk. ykke, kkhzkue MkkknLke zk u
u ykkLkwt kLk furLk kwt nkwt. ku{kt rs {kkt uzqkku
yu yL sLkkuLkk WMkkn{kt yqkkqo khku kku. yk
zkke kELku khkLkk Mko{kL Lkukk khefuLkwt MkkLk
{wt. kwshkkLkk kufkuyu ku{Lku MkhkhLkwt WkLkk{ ykkeLku
rkhkk. kkhzkueLkk yk Mkhkh kh kAe khk ykkLkk
Mkhkh kLk.
hkMkk yu yL Mkkknku :
kkteSyu MkrLk fkLkqLk-tkLke hkxe zk{kt {eXkLkk
fkk-tkLku zkLkku {w fko{ kLkkku nkku, suLkk

VI

27

kkrfMkkLkLke {kke :
{kunB{ Efkk u [kihe hnu{kye suk {wM{ Lkukkyku
[kh fhkk nkk fu rnLwyku yLku {wM{ku ku yk fkhLke
hkxekk hku Au. {kxu kuykuLku ku yk hkku{kt nU[k{kt
yku . {k[o, 1940{kt knkuh{kt {u {w M{ ekLkk
yruLk{kt {wM{kuLke knw{ke hkkk ukuLkk kLkuk
Mktk hkx kkrfMkkLkLke {kkeLkku Xhk kMkkh fhk{kt
ykku. kh kAe kkrfMkkLkLke h[LkkLku {wM{ eku kuLkwt
{w u kLkkwt.
rMk r{Lk :
rzMku Bkh, 1941{kt skkLku wLkkExuz Mxu xTMk Mkk{u w
nuh fwO. skkLkLkk MkiLkuy u rVrkkRLMk, RLzkuLkurk,
ne [eLk yLku {kk Ske ek. ku kAe Vukw ykhe,
1942 Lkk ytk Mkwe{kt Mkkkkw h yLku ht kwLk k Ske
ekt. khkLkk kqofktXu kkBk{khku fhk{kt ykku. yk{,
wT khkLke Mkhn LkSf yke kwt. yk krhMkrk{kt
$LzLke Mkhfkhu kuLkk yuf ykLkk kLk Mkh MxuVzo
rMkLku khkLku {Lkke uk fuxef hkMkku Mkkku khk
{kuf k.

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

Mkk{Lk fr{LkLkku nu k knkh kzk kk MkhfkhLkk

{kk{kt VuhVkhkuLke kk kkkMkk {kxu $Lz{kt k
kku {uS krhkku hk{kt yke nke. fktkuMku ku{ktke {kk
keS kku{u S krhk{kt kk eku nkku. uLke Mkhfkh
{kxu fuwt ktkh zwt ku {kk khkLkk kufku Lke fhu
yue fk t k uM ku nuhkk fhe nke. yk {kxu ku u kw k
{kkrfkhLkk kuhu nLkk ku f ku khk [qt x ku e
kt khMkkLke h[Lkk fhkLke {kke fhe nke.rk rx
Mkhfkhu yk {kkeLke ykLkk fhe yk kMx, 1935{kt
n MkhfkhLkk khkLke nuhkk fhe. yk fkkke nLku
y{wf {kokyku Mkkku ktrkf Mkkkk {e. fkk {wsk
ktrkf MkhfkhkuLkk kLkku khkMkkLkk Mkku nkk yu kuyku
khkMkkLku skkkh nkk. khkMkkykuLke Mkkkyku khk{kt
yke. yk{ Akkt, {kk 14% kufku Lku {kkrfkh ykkk{kt
ykku nkku. kLkoh sLkh yu kLkohku Lke rLk{qf nS
rkrx MkhfkhLkk nkk{kt nke yu kuyku khkMkkuyuLku
skkkh Lk nkk. yk fkku fktku MkLku Mefko Lk nkku Akkt
kuu fkk yLkwMkkh E.Mk. 1937{kt kLkkh [qtx eyku{kt kk
ukLkwt Lke fwO.
E.Mk. 1916{kt Lkki fhkh kkAk U[e ek kk, kuyku Vheke
yk kE kk. {wM{ ek khkLke {wM{ fku{Lke rkrLkr
MktMkk nkukLkku kku fhke nke. fktkuMk fkuE yuf {oLkk kufkuLke
Lkrn khtkw Mk{k khkLkk kufkuLke MktMkk nke. kuLkk k ekk
Lkukkyku {wM{ku nkk. ykkW {kuuo-r{Lxku Mkwkhk{kt rksLk
LkerkLkk kkYku yk {wM{ {kkh {tzku k fhk{kt
ykkt nkkt. E.Mk. 1919Lkk {kuLxuw-[uBMkVzo Mkwkhk{kt yLku
E.Mk. 1935Lkk rnL MkhfkhLkk fkk{kt yk LkerkLku rMk]k
fhk{kt yke nke.
yk{ Akkt Lwykhe, 1937{kt kuue [qtxeyku{kt (1935Lkk
khk yLkwMkkh) A ktkku{kt fktkuMkLku Mk knw{ke {e. ke
k ktkku{kt kuu yuf{kk {kuxk kk khefu kuXfku {ue. {wM{kuLke
yk{k kuXfkuLke 25 xfkke ykuAe kuXfku {wM{ ekLku {e.
fktkuMku yrkkh{ktke A ktkku{kt kuLkk kLk{tzku hkt. ke
ku ktkku{kt kuu yL kkkuLke {ke MkhfkhkuLke h[Lkk fhe.
yk kLk{tzkuyu Mk{ksMkwkhkLku kuku fuxktf {nLkkt fk{ku
fkO. kkr{f rk, kYkte, kzwykkLku kkk fkkyku,
ukeLke MkwkhkLku kkk fkk, kk{rfkMk, ykikurkf ukLk,
k]nWkukku, kAkk kkuoLkku Wfko, ykikurkf zkyku kuhu
&ku zkke nkk Wkh ek. ykkeLke zk{kt kk uk
k su{kt kqhuk kufkuLku su{wk fko. ko{kLkkkku WkhLkk
rkktku WXke ek. E.Mk. 1935Lkk fkk nuX ku{Lke kkMku
rk Mkkkyku Lk nkukke, ku{Lke rMkryku {kork nku ku
Mkkrf Au.

DH
IN
AG
AR

09. Mkktkrk yu nLkk kkk

rMk hkMkku:
khk{kt yuxk nu kt Mkkt MkkrLkf hu hkkk
khke Mkt Lke h[Lkk fhk{kt yku. w kqt kk
kAe khk s ktkh zk {kxu ktkhMkkLke h[Lkk
fhk{kt yku. yuf ykk w ktkku Lkwt zuwt ktkh
Mefkhk ki kh Lk nku kku kuyku kkukkLkwt yk ktkh
ze fu. ku ktkku Lku k khke MktLkku Mk{kLk hu
ykkk{kt yku. ue hkkuLku k Lkwt ktkh Lk
MefkhkLke Aq x hnuu. Lkwt kt kh Lk zk kt Mkwe
kRMkhkLke fkhkukkhe Mkr{rk{kt, Mkthk rMkkLkkt kkt
kkkt ne rkrLkrykuLku MkkUke uk{kt yku. ku{kt w
hr{kLk khkLkk Mkt hkLke Mkt kq o skkkhe rkrx
MkhfkhLku nMkf hkkLke nke. yk hkMkku khku k
heku {w M{ ekLke kkrfMkkLkLke {kkeyku Mefkhk
su e nke, krhk{u fkU k u M ku ku L kku yMefkh fku o .
{w M{ eku k ku Mefkhe Lkrn fkh fu ku { kt
kkrfMkkLkLke h[LkkLkku Mk Mefkh kku Lk nkku .
yu r , 1942{kt $ L zLke Mkhfkhu rMk hkMkku
yu f kyu f kkAe U [ e ee.
uu kusLkk:
rke rw kwt kkkt $Lz{kt Mkk{kL [qtxeyku
kR. ku{kt yuxeLkk {swh kkLku knw{ke {kkt fu{uLx
yuxe $LzLkk zkkLk kLk. kuyku nLku Mktkkk
ykkk ykkwh nkk. ku{Lke Mkq[Lkkke rntLkk kRMkhk uu
[kkkLke kusLkk nuh fhe. yk uu kusLkk Wkh
28

{wtkR{kt LkkrfkuLkku kku:

{wtkR{kt khke Lkkrfku{kt ytkus yVMkhku khk kkku
yk{ksLkf kko, ku{Lkk khVLkku uk kkk ykuAwt ukLk
kuhu fkhMkh yMktkkuk nkku. krhk{u Vukwykhe, 1946 {kt
ku{u kku fkuo. fuxktf wsnku fksu fhe kuLkk
Wkh rkhtkku s Vhfkku. kuLke yMkh fkufkkk yLku
rkkkLk{TLkk kiMkirLkfku Wkh kze. ykhu kR
kxuLke Mk{xke kiMkirLkfku hu kk. yk Mktkke
MkhfkhLku kkhe kE fu nu ku khke Lkkifk fu ~fh
Wkh ykkh hke fu Lkrn ku{s khk{kt w k
kMkLk xfke fu Lkrn.

yuxeLke nuhkk :
yk krhMkrk{kt $LzLkk zkkLk yuxeyu Vukwykhe,
1947{Lkkt nuhkk fhe fu rkrx Mkhfkh furkLkux r{Lk
kusLkk {wsk h[ku khkLke MkhfkhLku kkhkLke k{k{
Mkkk MkkUkeLku, sqLk 1948 Mkwe{kt khk{ktke rk uu. ku
Mkkku khkLkk kEMkhk khefu uuLku MkkLku {kWLx kuxLkLku
Lke{k{kt ykk.
{kWLx kuxLk kusLkk :
{k[o, 1947{kt {kWLx kuxLku kEMkhkLkku nkuku Mktkku
khu uLkk fuxkf ktkku{kt nMkf kuVkLkku [kw nkkt. ekLkk
MkkuLkk yMknfkhLku eu [kkkLke Mkhfkh fk{ fhe
fke Lk nke. fktkuMkyu ek [u Mk{kkLk Lk nkwt.
kuke {kWLx kuxLku khkLkk kkkLkku rLko fkuo. rLkko
fuL Mkhfkh yu rhkue ktkku MkrnkLkk ytrzk khk
fhkkt {skqk fuL Mkhfkh yu Mknfkh ykkkk ktkku MkrnkLkwt
rkrsk khk khu Mk{] ku yue {kWLx kuxLkLke
e sknh, Mkhkh kuhu fktkuMke LkukkykuLku Mkk[e kke.
uLke ku kLke w: Mkrk{kt fktkuMkLkk Lkukkyku kkMku
kkrfMkkLkLkku Mefkh fhk rMkk keu rfk Lk hnukkt
kkteS Mknrk fktkuMke Lkukkykuyu kkkLkku Mefkh fkuo.

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

frkLkux r{Lk :
{wtkRLkk kif kMkiLLkk kkLkk ke rMku $ LzLkk
zkkLk u{uLx yuxeyu khkLku kqo Mhks ykkkLke
kxkkxku fhk frkLku x fkkLkk k kLkku khk
{kufkLke nuhkk fhe. ku {ku {k[o, 1946 {kt furkLkux
r{Lk khk ykwt. hksfe kkkuLkk ykkukLkku Mkkku
kxkkxku fhe. khkLku Mhks ykkkLke kuLke kusLkk
nuh fhe. ku{kt kt kk kkkLke ku sLkk yLku [kkkLke
Mkhfkh h[k {kxuLke ku sLkkLkku Mk{ku u kkku nkku .
kusLkkLkku nukw u Lkk kkk kkzk kh khkLku kqo
Mhks ykkkLkku nkku.
ktkk kkkLke kusLkk {wsk khkLkk ktkku Lku (1) rnLw
knw{ kekk (2) {wM{ knw{kekk kkk (3) r{
Mkrkkk yu{ k sqkku{kt nut[k{kt ykk. yk sqkkuLkwt
fuL Mkhfkh MkkkuLkwt uzk {hrskk hkk{kt ykwt.
ku khk fkU ku Mk kkk {wM{ ek ktLku Lku Mkt kkukkLkku
r{Lku kMk fkuo. {wM{ fku{Lkk rkrLkrykuLkwt {k
Mkhw t hkeLku kkfeLke fku{kuLku Mkrk {ku rkrLkr
ykkkLkwt nkwt. ku{ kt {wM{kuLke kuXfku {wrM{ ek khk
s hk yuku {nt{ye ekyu ykkn hkku. rkrx
Mkhfkhu ku L kku yMefkh fhkkt eku kt L ku ku s Lkk
MefkhkLke Lkk kkze. eku kkrfMkkLk {u k Mkekt
kkkt hkLke uLkk {wM{kuLku yke fhe. ku {wsk
16 ykukMx, 1946 Lkk hkus fku fkkk kkk uLkk yL
kkku{kt t fh kkuVkLkku kkt.

[kkkLke Mkhfkh :
ktkhMkkLke h[Lkk kk [kkkLke Mkhfkh Mkkkk {kxuLkk
kMkku Y fhk{kt ykk.kEMkhku fktkuMk kkk ek ktLkuLku
yk{tkku {kufkt. eku yMefkh fkuo khu fktkuMku Mefkh
fkuo. keS MkxuBkh, 1946Lkk hkus sknhk LknuLkk
zkkLkk nuX [kkkLke MkhfkhLke MkkkLkk fhk{kt
yke. ku{kt nw, {wM{, e, kkhMke, kAkk rkyku
kuhu fku{kuLkwt rkrLkr nkwt. yk{ Akkt {wM{ eku kuLkku
rhku fkuo. kuke Mkhfkh{kt uzkk. [kkkLke Mkhfkh{kt
ekLkk Mkkuyu yMknfkh Y fkuo. kuyku kkrfMkkLk {uk
{kxu s ku{kt k kk nkk ku{ kwt. {wM{ eku
ktkhMkkLkku k krnfkh fkuo.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

r[khk fhk nLkk rr hksfe kkkuLkk LkukkykuLke

krhk rMk{k{kt hk{kt yke. ku{kt kRMkhkLke fkhkukkhe
Mkr{rk{kt {wM{ku {kxuLke ke kuXfku {wM{ eku Mkq[uk
Lkukkyku{ktke s hk yuku ykkn ekLkk {nt{ye ekyu
hkku. krhk{u uu kusLkk k rLkV kR.

VI

ktkhLke h[Lkk :
swkE, 1946{kt ktkhLke h[Lkk {kxu [qtxeyku kE.
fktkuMk 210 Mkk{kL kuXfku{ktke 201 yLku {wM{ eku 78
kuXfku{ktke 73 kuXfku {ue. yk heku fktkuMk hkxe MktMkk
nkukLkku kkk eku ku {wM{kuLke rkrLkr MktMkk nkukLkku
kku kwhkh fkuo.

Mkktkr yLku MkkkLkwt nMkkkth (Vuhke)

{kWLx kuxLk kusLkk {ku $LzLke kko{uLxu swkE,
1947{kt n Mkktkhku kMkkh fkuo. ku {wsk 15{e ykkMx,
1947Lkk hkus khk yu 14{e ykkMxLkk hkus kkrfMkkLk
yu ku Mktk hkxkuLkwt rLk{ko kwt. kkrfMkkLk{kt Mk,
kqr[MkkLk, kr{ ktk, Mkhn ktk yu kqo ktkkLkku
Mk{ku fhk{kt ykku nkku. kkfeLkk uku khk{kt hkk.
Mktk khkLkk k{ kLkoh sLkh khefu {kWLx kuxLkLku
Lke{k{kt ykk.
kkfkrf fk{kehe (hksfe yufkk) :
khk{kt 562 ue hkku nkk. ku{ktLkkt fuxktf {kuxkt hkku
Mktk kkLkwt MLk Mkukkt nkkt. khtkw Mktkkk {uk kk
Mkhkh kE kxuu hkyku{kt uk kk fhe
nk kwrke kk kkt uMke hkkuLkwt khkLkk Mkt{kt
29

DH
IN
AG
AR

rLkhkrkkuLkku kwLkoMkkx :
uLkwt rksLk kkkt kku kufku kkrfMkkLk{ktke khk{kt
ykk. ku{Lku Mkkx yu hkuskkhe ykkkLke yrk
rfx skkkhe Lke MkhfkhLku {kku yke. ku {kxu
uLkk kufku yu Mkhfkhu ku {Lku kq hke Mkkzku ykke.
rLkhkrkku kk Mkkku yufYk kE kk. ku {yu Lkq kLk
SLkLke Yykk fhe.
khkLkwt ktkh :
E.Mk. 1945Lke [qtxeyku {wsk ktkhMkkLke h[Lkk fhk{kt
yke nke. ktkhMkkyu ktkh zk zk. kkkkMkknuk
yktkuzfhLkk ykku ktkh Mkr{rkLke rLk{qf fhe.
zk. hksuLMkkLku ktkhMkkLkk {w [qtxk{kt ykk.
ktkh Mkr{rkyu k hMk fhkk ykuAk Mk{{kt khk
{kxu kufkne ktkh zwt. ktkhMkkyu kuLku kMkkh
fhkkt 26{e Lwykhe, 1950ke kuLkku y fhk{kt yku
Au. E.Mk. 1930 ke 26{e LwykheLkk rMkuLku ykku
MkktrLk khefu Qskk nkk. ku rMkke ktkhLkku
y{ Y kkkt, uLke Mkkk Lkk nkk{kt yke, kuke
E.Mk. 1950ke 26{e LwykheLkku rMk Mkkkf rLk
khefu Qsk{kt yku Au. 15{e yk kMx, 1947Lkku
MkktrLk yu 26{e LwykheLkku Mkkkf rLk
ykkk hkxe knukhku Au.
{kWLx kuxLk rLk]k kELku Mu kkAk skkt, [keo
hkskkukk[khe kLkoh kLk nkk. kuyku khkLkk Auk
kLkoh sLkh nkk. ktkhLkku y{ kkkt zk. hksuLMkk
khkLkk k{ hkx{w kLk.

MY
,G
AN

reLkefh fwO yu yu heku hksfe yufkk rMk fhe. ku

khr{kLk kkrfMkkLku f~{eh Wkh E.Mk. 1948{kt nw{ku fkuo.
ku hk rrMkh heku ktLkk hk nrhMknu khkLkk Mkt
Mkkku uze ewt. khkLkk ~fhu kkrfMkkLkLkk nw{kkuhkuLku
f~{ehLkk {kuxk kk{ktke kkAk nktfe fkZk. sqLkkkZLkk
Lkkku sqLkkkZLku kkrfMkkLk Mkkku uzkuwt nuh fhkkt yu
ktrk fhe. sqLkkkZLke Lkk kuf{kke sqLkkkZLku khke
Mkt Mkkku uze uk{kt ykwt. nihkkkLkk rLkk{u kkukkLku
Mktk nuh fhkkt kuLke Mkk{u khk Mkhfkhu kkueMk - kkkt
ELku nuhkkkLku khke Mkt{kt Mkk{u fwO. kktrz[uhe,
fkrhf yLku {knu uL[kuLkk kkkk ku nkkt. E.Mk. 1950{kt
khk MkhfkhLke rLktkeke uL[ Mkhfkhu ku khkLku MkkUke
ekt. e, { yu kkuk kkuxwokekuLkkt MktMkkLkku nkkt.
E.Mk. 1962{kt khke ~fhu ku fksu fkO yu ku{Lku
khk-Mkt Mkkku uze uk{kt ykkt.

AC
A

DE

kkteSLke nk :
khk Mktk kk kk ek fku{e h{k{ku Vkxe Lkefkt.
yk fku{e ykkLku Xkhk kkteSyu khu Lkku fko. kkteSLke
kk fuxkfLku k{ke Lk nke. krhk{u 30 Lwykhe 1948Lkk
hkus Lkkwhk{ kkuzMku Lkk{Lke k khk ku{Lke nk kE.
khkLke yk{sLkkkLke k]rk{kt yu MktkkkLke [Lku
kuhe ykkk{kt 30 hMk Mkwe kkteSyu {nk{qku Vkku
ykku nkku. hk yko{kt kuyku ykwrLkf khkLkk hkxrkkk
nkk yu Au. kuyku nt{ukt rnLw - {wM{ yufkk{kt ku{s
khkLkk rr koLkk kufku [uLke yufkk{kt {kLkkk nkk
yu ku {kxu s ku{u kkukkLkk y{q SLkLkwt krkLk ykwt.

VI

VE
KA

NA
N

30

fkuE k uLkk ykkf yLku MkktMf]rkf rfkMkLkku {qqk ykkh

u{kt k MktMkkLk-kukku kh hnu Au. ku{kt k kMk fheLku
MktMkkLkkuLke rukkkyku, kuLkkt WkkLk yLku WkkukLke kuke
rkh khknLkku ykMk kk Au. MktMkkLk ru rkku fkhe
{ueyu ku knukt MktMkkLk wt Au, kuLke Mk Mk{s {ueyu.

MktMkkLkLkk fkhku:
MktMkkLk {w ku fkhku{kt rkrsk kR fu :
(y) fwhke MktMkkLkku (k) {kLk-MktMkkLkku.
MktMkkLkkuLkk fkh
MktMkkLkku
fwhke MktMkkLkku

yktkrhf MktMkkku

kwLk:k

{kLk MktMkkLkku

kkk MktMkkLkku

yqx (MkLkkkLk)

ktkk kku k

(y) fwhke MktMkkLkku :

fwhke MktMkkLkku fwhk kkMkuke fwhke heku kk ku
Au. {kLkSLkLkk yMkLku xfke hkk{kt, Mkwe
yLku Mk{] kLkkk{kt kkk ykkf rfkMk{kt yk s
fwhke MktMkkLkku Wkkuke kLkt Au. nk, kke,
Mkqofk, LkMkrk yLku keyku {kLkSLkLku xfke
hkLkkhkt fwhke MktMkkLkku Au. yk rMkk qr{MktMkkLkku,
Lkes MktMkkLkku, stk-L MktMkkLkku, s-MktMkkLkku,
kw-MktMkkLkku kuhu {nLkkt fwhke MktMkkLkku k
Au. huf MktMkkLkLkwt {kLkk {kxu rr {n Au.
xqtf{kt, fwhke kkokhLkkt su fkuR kku {kLkeLke
sYrhkkku Mktkkukk{kt Wkkke kLku ku fwhke MktMkkLkku
Au. fwhke MktMkkLkkuLku kuLkkt krkMkkLkLku ykkhu ku
fkhu rkrsk fhe fk : (1) kkk MktMkkLkku :
k]eLke Mkkkxe kh ykukt, qr{, stkku, Lke, keyku
kkk kkuzk {k{kt LkeuLkku Mk{ku fhk{kt yku
Au. (2)yktkrhf MktMkkLkku : yk MktMkkLkku{kt k]eLkk
kuxk{ktke {kkt Lkeu yLku kLkkt MkkLkku kkk
Mkkkh-MktMkkLkkuLkku Mk{ku kk Au
khkLku fwhke MktMkkLkkuLke Mk{]rLke ux {e Au.
ykkku u kk kk s fkhLkkt MktMkkLkku hkkkuu
u Au.u{kt Mkkk kufku ku{s kuLkk keMk]r {kxu
sYhe kuhkf, kkukf yLku hnuXk {kxuLke sYhe
MkkLkMkk{ke kuhu fwhke MktMkkLkku khk kk kk
Au. yk rMkk uLkk kufkuLke ykkf ]rkyku, ku{Lkk
yLkufr Mkkku ku{s hkxLkk ykkf rfkMk
yLku Mkt[kLk-k {kxu k fwhke MktMkkLkku kh
ykkh hkku kzu Au. uLkk ykoktkLku krk{kt hkk
{kxu kkk uLke MkeLke rr sYrhkkkuLku kkukk
{kxu k fwhke MktMkkLkkuLkku Vkku LkkUkkk hkku Au.
ykku yu k wt uRyu fu fuxktf fwhke MktMkkLkku
Lkktk Au. yufkh kuLkku khk kR ku kAe
kuLke khk s kwLk:krk Lkke. k ktkk Mk{
kAeke fk[ yu kwLk:k kLke fu. k.k., fkuMkku,

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

MktMkkLkLkku yko :
{kLk khk Mktkrnk yLku rkMk kuMku kue Mkw fu kkkoLkk
kw, k{kk yLku fko - su {kLkLke r{fk kLke Au,
MktMkkLk fnuk Au. yn [kuMk WukuLke kqk {kxu su k
Wkk fk{{kt uk{kt yku Au, ku MktMkkLk nku Au. yn w
{kLk khk k WXkkLke k{kk yLku kkukkLku {w~fue{ktke
knkh fkZe ukLke k{kkLkku k Mk{ku kk Au. yk{ fkuR
k MkwLkku {kLkLke sYrhkk kqhe fhkLkk nukwke Wkkuk{kt
uk kku MktMkkLk kLke Au. kk yirknkrMkf fk{kt
{kLkLku hke{kt hkkukt LkeuLke fkhe Lk nke, ku
yuLkku Wkkuk kku Lk nkku. kuLku {kxu ku MktMkkLk Lk nkkt;
khtkw ykwrLkf {kLk {kxu yk kkkkuo k [{kfkhe Au. ku
kkkkuo ku{Lkk k kkk ku{Lke sYrhkkLkk Mktkkuk kkh
fk{ fhu Au. kuke ku{Lkk {kxu ku MktMkkLk Au.
fkuR k rfk fu MkwLke fko fhkLke k{kk fu kukk
Mk{ kkk MkkLk {wsk rLLk nkuR fu Au. k.k., fu 25
ko kquo k{kuh Lke u {kxu e {w~fueykuLkwt fkh nke
khtkw Mkk{krsf - hksLkirkf nukwke kuLkk ykkusLk {kxu fkkuo
fhk{kt ykk. krhk{u srwk, Mk[kR, LkkifkkrhnLk,
ku Lknuhku kuhu k kku kk kk kk. nu yk
Lke Mktktrk kukku {kxu MktMkkLk kLke kR Au.
Mkk{kL ku{kt, f]rk, {kLk yLku MktMf]rk - yk kuLke
kkhMkkrhf rkyku khk s MktMkkLkkuLkwt rLk{ko kk Au.
su{fu, s{eLk kh uke kk Au, krhnLk {kxu hu{kkkuo,
{kuxh{kkkuo kuhu kLkkk Au. ukkh-kr {kxu kkuk{ku
kkk fkkoku kLkkk Au. kuke qr{ yuf MktMkkLk Au.
ukeLkk kkfkuLke Qks s{eLkLke Vwkkk kh rLkoh fhu Au.
s{eLk kh Akuzk, ]kku Qku Au kuke s{eLk yuf MktMkkLk
Au. fqk fu kkkuLkk kkeke ykk LknuhkuLkk kkeke Mk[kR
fhk{kt yku Au suLkkke WkkLk u Au. yk fkhu Wkkuk
fhk{kt ykuwt s yuf MktMkkLk Au. stkku{ktke {kk
kfzktLkku Wkkuk {fkLk, kw, snku, VLk[h, fkk,
ekMke, f]rk{ hu{ kuhuLke kLkkx{kt kk Au. kuke
stkku yuf MktMkkLk Au. kutz, kktkwt, sMkk, ywr{rLk{,
MkkuLkwt kuhu Lkes-yMf kkkkuoLkk Wkkukke {eLkku-tkku,
kkh, rMkk, hukt kuhu kLkkk{kt yku Au kuke Lkeu
k MktMkkLk Au.
fku Mkku , Lkes ku , fw hke kw , srw k yLku
kh{kwrfkke fkhkLkkt, kLx, krhnLkLkkt MkkLkku,
hukkze, snks kuhu [kk Au. ku k fu QoLkkt
MktMkkLkku Au. yk kkt s MktMkkLkku {kLkk {kxu rr
{n hku Au.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

10. MktMkkLk : yko yu fkh

31

kwVkykuLkku hnuXk khefu fktRf Mkh fne fk kuku

Mkkx Y fkuo. Mk{ skkt kuu huke, [qLkku, kkh,
kfzwt, kutz, Mxe kkk yL fwhke MktMkkLkkuLkku
{nk{ Wkkk fheLku, knw{ke R{khkku Qe fhe
Au. {Lkw kkukkLkkt Mkw-MkkzkuLkk Mktkkuk kkh k
ykkt hnuXkku{kt rLkkMk fhkku kku Au. {LkwLke fkLkk
hnuXk kkkku nu kku ykfke knku Mkwe kE Au. kt
k Mkkx fhkLkwt MLk Au. ufu wk {q~fu nkuk
Akkt fwhke MktMkkLkkuLkku k fu khkuk xufku RLku
k yk kusLkk Mkkfkh fhkLke {kk{{kt ku kzku
Au. yk{, fwhke MktMkkLkkuyu {LkwLkk Mkkx {kxuLkkt
hnuXk kikh fhk{kt sYhe Mk{kke kqhe kkze Au.
yuxu s fwhke MktMkkLkkuLkwt yk {n Au.

fwhke MktMkkLkku yLku {kLk :

{kLke Wkkuk {kxuLkk nukwke MktMkkLkku Wkkke Au.
(1) kuhkf {kxu :
k kt kk fkke yks Mkw e {Lkw fw hke
kkoh{ktke kkukkLkku kuhkf {ukku hkku Au. Y
Y{kt kku stkku{ktke {kkt V-VqLkku kuhkf khefu
Wkkuk fhkku nkku. ku kAe keykuLkku rfkh fhe
kuLkkt {ktMk kkk {kAktLkku kuhkf khefu Wkkuk fhkku.
ukeLke kuke kuhkf{kt yLkks yLku kfkSLkku
Wkkuk kku kku. kwkkLk ]rkLku e{u e{u uk
{kk kuhkf{kt q yLku kuLke kLkkxkuLkku W{uhku kkku
kku. Mkkkh-Mktkrk{kt {kAkt, rr fkhLke e
yLku ukLkku kuhkf khefu Wkkuk fhk Au. kku
e nu kku {Y{Lkku k yknkh{kt Wkkuk kk Au.
yk{, {LkwLkku kuhkf kkokh{ktke Wk fwhke
MktMkkLkku kh s ykkh hku Au. kw-kkeyku kkk
Sstkwyku k kkukkLkk kuhkf {kxu fwhke MktMkkLkLkk
Yk{kt qr{ yLku LkMkrk-Mk]r{ktke s {uu Au. xqtf{kt,
{Lkw Mkrnk kw-kke kkk Sstkw {kxu kuhkfLke
sYrhkk kq he kkzk{kt fw hk{kt ke kk kkkt
MktMkkLkkuLkku Wkkuk ykkh Mk{kLk kLku Au.
(2) kkukf {kxu :
kkhwkLkku kwhkkLk {Lkw kzLke Ak, ]kkuLkkt kkLk,
ukue fu kAe [k{zk kfe kkukkLkwt heh Zktfkku nkku.
uke]rk{kt fkkMkLke ku kAe MkwkhkW fkkzLkku Wkkuk
kku kku. yksu kku kh{ yLku hu{e fkkz Wkhktk
f]rk{ huMkk{ktke kLkkkt LkkkLk, xuhurLk, kkuruMxh
sukt fkkzLkku Wkkuk kkukf kLkkk{kt kk Au. yk
f] rk{ hu M kk {kxu L kku u R kku fk[ku {k fw hke
MktMkkLkku{ktke {uk Au.
(3) hnuXk {kxu :
hnuXk yu {LkwLke yuf kkr{f sYrhkk Au.
{LkwLke sYrhkkkuLkk yuf kkYk kkr{f ryu
k ykLke sYh kzu Au. ykr{kLk Y Y{kt kku

(4) ykkf ]rk {kxu :

ykkf WkkLk-]rkLke uhk khefu {Lkw {nLkk
krhk khefu hkku Au. fwhke MktMkkLkku {LkwLke
ykSrfk fu hkuShkuxeLke ]rkLkk MkkLk khefu khs
Mkkhu Au. fwhk{kt ke {uue [es-MkwykuLkku ku
Wkkukk kLku Au. yLkufr Mkkku k yu s
fwhke MktMkkLkku kh rLkoh Au. L MktkkLku fkhu
s {LkwLke ykkf ]rkyku yLku MkkkuLkku rfkMk
kLku Au. kfzkt fkkkLkku, ekMke, fkk,
hk[h[ewt kuhuLkk WkkLk {kxuLkk Mkkku{kt khku
kku Au. kwkkLk - Mkk yLku zuheWkuk Auxu
kku keMktkrkLku s ykkhe Au. MkkkhMktkrkLku eu
{MWkuk rfkMk kk{e ku Au. Lkes MktMkkLkku
kh ykkrhk k]rk kkk yL kkk Wkukkuu
rfMk Au. yk{, {LkwLkk kwshkLk {kxu sYhe yue
ykrkof ]rkykuLkk rfkMk{kt fwhke MktMkkLkkuLkwt wt
{n Au. xqtf{kt, {LkwLke ykkf ]rkykuLkku kukku
ykkh fwhke MktMkkLkku kh hnuku Au.
(5) ykikurkf WkkLk {kxu :
Mkk{kL heku fkuR k WkukLke MkkkLkk {wu sYhe
fk[k {k yLku kk {kxu kkok {kkk{kt sYhe
Mkt[kLkk rLkk Lkke. yuxu s Wkukku {kxu
uRkku fk[ku {k kkk Mkt[kLkrk fwhke MktMkkLkkuLkk
kkYk {kkt Lkeu{ktke kk kk Au. LkesMktMkkLkku
kh ykkrhk WkukkuLkku rfkMk Auxu kku fkuR k
hkx {kxu Wkfkhf kLke hnu Au. MkwkhkW fkkz, ktz,
k ku, Vku kuhu f]rkkukku kh ykkrhk Wkukku
k yu s heku {n hku Au.
ykikrkf WkkLk {kxu sYhe fkuMkku, Lkes ku,
fwhke kw kkk ywrfk {kxu sYhe whurLk{,
kkurh{ kuhu es MktMkkLkku{ktke kk kk Au.
yLkufr knLkku {kxu k Mkt[kLkk khefu yukt s
Lkes MktMkkLkku kuLkk kkk{kt Au. ko{kLk wk kkLkrkkLk-{krnke, xfLkkukuS yLku WkukefhLkku wk
Au. wrLkk{kt kkt s hkxku kkukkLke ykikrkf WkkLk

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

DH
IN
AG
AR

kuxku Lkes MktMkkLkku. fuxktf MktMkkLkku kwLk:k

ku Au. k.k., kkhLkk kukke ukekf qr{Lku
nhku ko Mkwe f]rkku kLkke hku Au. Lkeyku
Mkkk nuke hnu Au. Lkeyku hk yko{kt fwhke MktMkkLk
Au. stkkuLkkt ]kku fkkeLku kwLk:Lkefh fhe kuLke
krkkqk kR fu Au.
fkuMkku, kuxku kuhu kkkkuoLkku yufkh Wkkuk Y
kk kAe e{u e{u Mk{kk kk {ktzu Au. kutz, kktkwt,
MkeMkw, sMkk, ywr{rLk{, MkkuLkwt kuhuLkwt MYk keLku
khtkh Wkkuk kR fu Au. khu, Mkqo k,
{nkMkkkh yLku rk qkkLke ykkkunk yukt
fwhke MktMkkLkku Au suLkku {Lkw khtkw {Lkw kuLku
fkhkLkkt, Lkkhku kuhuLkk f[hkke ktw fhkku hnu Au.

32

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

(k) {kLk-MktMkkLkku :
{Lkw ykkf {n fu {q hkke fkuR k Mkw fu
MkukLkku sLkf, rkhf yLku Wkkukk Au. yk rMkk
fuxef kh ku rLkkf k kLku Au. krhkoLke
krhkYk {Lkw yk k]e kh rnhkku yLku r[hkku
hkku Au . rkfq krhMkrk{kt k ku u fw hke
MktMkkLkkuLkku rr Wkkuk fheLku kkukkLke sYrhkkku
Mktkkuke Au. {Lkw Qo yLku k{kkLkku yuf yk
tzkh Au.
yuxu s kku {Lkw Mt yuf {nkLk MktMkkLk Au. Mkkku
Mkkku sirf sYrhkkku yLku RAkykuLke kqk {kxu
MktMkkLkkuLkwt rLk{ko fhLkkh krhk k Au. {kLkLkku
ykMk, kirkf skkLkku Wkkuk fhe, ku{ktke MkktMf]rkf
skkLkk h[rkk khefu kk Au. y{ukuLk uLkk
ykrkMkeLku {Lk fkuMkku yu {kk fkku zf Au. khu
kr{ whkurkLk {kxu ku {nLkwt Mkt[kLk~krfkLkwt MkkLk
Au. kirkf skk{kt ykukt fwhke MktMkkLkkuLkku Wkkuk
{wu kku {Lkw s fhu Au. fwhke kku{ktke
{kLkkMkku khk WkLLk fhue fu kLkkue Mkwyku
ykk kkkkku yuxu s MkktMf]rkf kku. Lke yu fwhke
k Au yLku kuLkk kh kt kktk{kt yku ku MkktMf]rkf
k Au. yk MkktMf]rkf kkuLku kku {Lkw Mkkku Mkeku s
Mktkt Au.
{kLk MktMkkLk yLku rfkMk :
fkuR k hkxLkk ykkf rfkMkLkku {q ykkh {kLkMktMkkLk kh hnu Au. fwhke MktMkkLkkuLke su{ hkxLkk
rfkMk{kt {kLk-MktMkkLkLkwt k ykokqo kLk Au.
hkxLkk ikkrLkf, Mkk{krsf kkk MkktMf]rkf rfkMkLkk
{q{kt {kLk-MktMkkLk suxwt W{e yLku kwkkMkh
nku kuxku ku hkxLkku MkkOke rfkMk qk zke kLku.
{Lkw kkukkLke r[khk, rskkMkk, fwkk, kwr[kkwo kkk rfkMkLke Mkkk tLkk kfe yLkuf kukku{kt
krk Mkke fu Au. kwhkkLk kkkkwkke yksrLk
MkweLke yLkufr kuLku fkhu {LkwLkk SLk{kt kt
krhkoLkku ykkt. kuLkwt SLk Mkh kwt yLku e{u e{u
kuu fwhke kkohku k WXkk {ktzku.
ykkk ikkrLkfku yLku Mktkufkuyu kkLk-rkkLkLke
rkrkuLku e rMk]k fhe Au yLku {kLkSLk Mkwe
yLku Mk{] kLkkw t Au . Lkeu ku { s fw hke
MktkuLkku{ktke rr ykikurkf kukku - xktfeke
{kt zeLku sBkku s x Mkw eLkkt MkkLkku kLkkk Au .
{kuskuLke [esMkwykuLkk WkkLk{kt fkuE f{e hke
Lkke. yuxus yu Au fu {kLku kLkwt WkkLk fwO
Au ku kqAk fhkkt, kLkwt WkkLk fwO ke ku kqAwt

k ke? {kLku yuf khV kh{kw{ktke yuf k{kt

skkLkku rLkk Mksuo kuk ywkkBk kLkkk Au, kku
keS khV [t-hke kh knkUk kAe nu {tk
khLkkt kkuLke Yykk fhe [qku Au. 21 {e Mke kku
kkLk-rkkLkLke yLku {krnke-rMVkuxLke Au. MkwMk{]rLke ykuku kirkf Mkwrkyku kuLke [hMkMke{kyu
knkU [e Au. yk{kt kuLkku hku ikkrLkfku yLku
MktkufkuLku Vku Au. ykku kt krkk,
kkuk, LkMkrkk, ifk kuhu kuku k
su fktR yMkkkh rMkr kk kE ku k kuykuLku
ykkhe Au. MktuknkhLkkt MkkLkku, RLVku{uoLk
xufTLkkukS, fBqxh kuhuLkwt kLk ikkrLkfkuyu ku{s
Mktkufkuyu s fwO Au. yko, zk. ske[t kku,
zk. hk{kLkws, zk. nku{ekk, zk. Mke. e. hk{Lk,
zk. r{ MkkhkkR, stk Lkkhefh, zk. fMkwhehtkLk,
zk. yu. ke. su. yw fk{ kuhuyu rkkLkkuku
LkkUkkk Vkku ykku Au.
u Lkk RsLku hku Lkwt k {kt kkw t fki knw n u kw f
kusLkkyku{kt, krhnLkLkk {kkkuoLkk yktkh{kk{kt,
knw{ke kkkhe fu hnuXk - Mktfwku{kt kkk ykLk
ykikurkf yuf{ku{kt Akwt kk Au. Mk[kRLke MkwrkykuLkku
kk ku Au yLku s-rwk WkkLk{kt k khku
fkou Au. krhk{u f]rkkuku Lke Lke kuku kkkt, fuxef
kteh ke{khe yLku hkukkuLku fkkq{kt uk{kt ykku MkV
kkt Aeyu.
Mkkrn yLku fk kuku Wk{ f]rkykuLkk MksoLkLke ux
{e Au. kuke s kku hkxLkku MkktMf]rkf khMkku kkihtkku
kLku Au. Mktkek, Lk], r[kfk kkk MkkkLkkt
kukku{kt k khkLkwt kLk {nLkwt yLku {nk{qwt
Au . yk LkMkso Lk u Lke rr ku k-Mkt kt r k
rfkykuLku ykkhe Au. khku rkM{ktkLk suk
nuLkkRkf, kLLkkk kuk yLku zk. nrhMkk
[kihrMkk suk ktMkhekfLke skkLku ux ykke Au.
ktrzk hrtfhu rMkkkhkLk yLku kfehnwMkuLk, rfLk
{nkhksu kkkkfLkkt kuku r{kt rMkr kk fhe
Au. rfw{kh {koyu MktkwhkLkLkk kku kkihtkw
MkkLk fwO Au. e{MkuLk ue yLku shks ktrzk
ykkk Mkw rMk kkfku Au . Lk] Lkk kku
hkLkkx{T{kt M. Wtfh, r{e ytu
yLku {] krLke MkkhkkRLkwt kkiht kw kLk Au .
fkfLk]{kt kkukef], fw{wrLke krk, rkhsw
{nkhksu kkihtkw MkkLk kk fwO Au. oLkk uhe
yLku htsLkk uheLkwt {rkwhe Lk]{kt {nkqo kLk
Au . fw [ ekw z e-Lk] {kt fu w [ h Mk{e, kr{Lke
f]{qk, ukLk{T MkLkkhkLkk Lkk{ ekkt Au.
fLkw uMkkR, Lktk kk, hrtfh hk, {fkw
rVknwMkuLk, qkuLk h kuhu r[kfkkuku MkwrMk
Lkk{ku Au. Mkk{kk knu r[kfk yLku MkkkLkk
kuku {nkqo kLk fwO Au. MkkkLkk kuku kkf]

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

- ]rkLkk ukLku wt {n ykku Au. yk Mktukku{kt

Wkukku yLku Mkt[kLkk {kxu huf hkxLku fwhke
MktMkkLkku kh s ykkh hkku kzu Au, su Auxu kku
fwhke MktMkkLkkuLkwt {n Mk fhu Au.

33

Au. ykkk uLkk ykoktkLkku kkku MkwZ fhk{kt

fuxkf ykokMkeykuLkku Vkku tMkLke Au. [ku
(fki rxu) yko kMkLke {nk{q e u x ykke Au .
khkLkk zk. y{oMkuLkLku rLkk MkwrMk ykoke
khefu Lkkuku kR (RLkk{) kk kwt Au.
uLkk yLkufr kuku kuku rfkMk yLku rMkr u
kLkt nku kku ku uLkk {kLk - MktMkkLkLku
ykkhe Au. hkxLkk rfkMk{kt r{fku, kMkkrfku,
uzqkku sukyu k Vkku ykku Au. xqtf{kt, hkxLke
Mk{]r{kt {kLk-MktMkk yuf ykkwt yLku rr
{n hku Au. rrkk, fuku yLku Mkk{ khk
Mkhfkhu {kLk-MktMkkLk rfkMk {t kk (HRDMHuman Resource Development Ministry) Y fhe
ku - yLkwfq rkMkk ykku Au.

MY
,G
AN

DH
IN
AG
AR

kueLkwt kkihtkw kukkLk Au. khku skkLku {nkLk

korLkfku, Mktkku, fuefkhku yLku MLkkykuLke
ux ykke Au. k{erf, ukMk, fr fkrkMk,
kkrrLk, heLLkkk xkkkuh, y{]kk ek{, W{ktfh
ue, {LkwkR kt[kue kuhuLkwt Mkkrnkuku {nkqo
yLku kkihtkw kLk Au. fkeh, LkkLkf, hk{f]
kh{ntMk, kkLkuh ykkk Mktkku Au. tfhk[ko, Mk{e
rufkLkt, yh kuk yLku Tzk. hkkf]LkT khkLkk
{nkLk korLkfku Au. heLLkkk xkkkuh, {nk{k
kkt e, zk. kfeh nw Mku Lk, {Lk{kunLk {krk,
Rh[t rkMkkkh kuhuLkwt fuekuku kkkh
kukkLk Au. nfefk{kt yk k {kLk-MktMkkLkLku s
Mkeku Mko fhu Au . Wku k, u kkh, kr,
MkkkLkLkkt kukku{kt k khkLkk Wkukkrkyku,
ukkheyku, Mkkkfku, rLkkusfkuLkku LkkUkkk Vkku

11. fwhke MktMkkLkku : rkh yu Wkkuk-1

kkkk k hkeyu fu ]rkykuLkwt Mkt[kLk fhLkkh {kLk-krhk
Wkkf nkuR fu ku{s Wkkukk k nkuR fu. xqtf{kt, qr{ yu
]rk {kxuLkku fu htk{t[ s Lkke; khtkw ykkf ]rkLkk
Mkt[kLk {kxu fk[ku {k kqhku kkzLkkh xf k Au. yk Mk{k
kkkkLku ykku ykkf ]rkykuLkk {w ykkh khefu {qewt.

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

ykke ke s ]rkyku qr{ ykkrhk Au. ufu qr{ yuxu

s{eLk - yuxku s {kork yko Lk R fk khtkw yk {kt
kkf yko Mk{ku Au. s{eLkLkk Mkto{kt k]eLkwt fuzwt kz
kLk{kt uwt uRyu? wt {kR suxwt kkkwt fu kAe MkVhsLkLke
kkke Ak suxwt? nfefk{kt s{eLkLkwt Wkwt kz kku ythLkk
qk]ce kh {wu ykkh hku Au. uke]rk u qk]cLkk
Wkk kz kqhke {kork nku Akkt ykke k]rk kku s{eLk{kt
nhku Vqx zu Mkwe Qkhe Au. ykkk Lkes kuLkk fqk
Mk{wkruke k zu Qkko Au. s{eLkLku MkeoLku hnuk
kkkh{kt ykku rnheyu Aeyu. s{eLk yLku kkkhLkk
Mkwk Mktkukke LkMkrkMk]r rLk{ko kR Au. suLkk Wkh ykku
huf ku ykkh hkku kzu Au. keMk]r k fu khkuk heku
ykke ]rkykuLku kkuku Au yLku fk[ku {k kqhku kkzu Au. Mkkkhku
- {nkMkkkhku kuhkf{kt {kAkt kqhkt kkzLkkh tzkhYk Mkkrkk
kk Au. Mkkku skrhnLkLku fkhu ku qr{tzku [u Mkukw Mk{kLk
kLkuk Au. kkkh yu fuxwt {nLkwt Au yu fnukLkwt sYhe
ke ku{ Akkt kkkh{kt rr krhkku ykkf ]rkyku kh
ykuAk-kk {k{kt yLkwfq fu rkfq yMkh knkU[kzu Au ku
k qwt uRyu Lkrn.
s, Mk, kw, LkMkrk yLku keyku kkk w {kLk k
qr{ WkhLkkt kku Au suLku Mktwk heku q-ykh fne fk.
{kLkeLke ke s ]rkyku k]e khLke q-ykhe krhMkrk{kt
s hneLku kk Au. q-ykhe krhMkrkLku kikkurf ykk
fwhke krhMkrk khefu k ykuke fk. yk{, ykkf
]rkLkk kkkYk qr{ krhk wt {nLkwt Au. k yn yuf

rkh yLkwMkkh MktMkkLkku :

fwhke MktMkkLkkuLke rrkk eke uk {u Au. nfefk{kt
f]rk, {kLk yLku MktMf]rkLkk krhk{Yku MktMkkLkkuLkwt ir
uk {u Au. yk kuLkk Mktkuk yk yk Mkkuyu
yLku yk yk Mk{u rLLk rLLk nku Au. rkh
yLkwMkkh MktMkkLkku {w [kh rkkku{kt nU[k Au:
(1) MkoMkw MktMkkLkku :
Mkk{kL heku kLk Mkhkkke fwhke heku rLkk {qu
{kkt MktMkkLkku MkoMkw MktMkkLkku fnuk Au.
kkkh{kt hnuk LkkRxkusLk, ykrfMksLk kuhu kwyku
yLku Mkqofk kuhuLkku yk fkhLkkt MktMkkLkku{kt Mk{ku
kk Au.
(2) Mkk{kL Mkw MkkLkku :
yn k fwhke uxYku MktMkkLkku {ukt nku, Akkt
{LkwLkk kkuzkf Lkkuke Wk nku kukt MktMkkLkku
Mkk{kL Mkw MkkLkku fnuk Au. f]rkWkkLk-ku
qr{, s{eLk, kke, [hkkukku kuhuLkku yk{kt Mk{ku
kk Au.
34

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

s kk yu Mkns kkkk Au. ukeLkk fuxkf kkf WkukkuLku

fk[ku {k kqhku kkzkk nkukke uk-ykkrhk Wkukku w rfkMk
kk{u Au. MkwkhkW fkkz, QLk, hu{, ktz, [k{zkt, k{kfw, [k,
fkVe kuhu uke kh s ykkrhk Au.
khkLku Mktkt Au kt Mkwe ukeku s{eLk khu nkuk
Akkt nxh eX ukekkufkuLkwt WkkLk yufthu yL kr{e
uku fhkkt ykuAwt kk Au. fuxktf Mkk{krsf fkhku, Mk[kRLke
ykqhke Mkkzku, ikkrLkf yrk{kuLkku ykuAk {k{kt kkku
y{ kuhu fkhku skkkh nkuR fu. ufu nu f]rkkuku
kt kkt krhkoLkku ykkkt ukk Au. MkhfkhLkku k yk
kuku LkkUkkk Vkku hkku Au. yLkufr qk]c-krhMkrk
hkkk ykkk u{kt s{eLkkuLkwt ir k uk {u Au.

khk{kt s{eLkku yLku kuLkk fkhku :

(1) fktkLke s{eLkku :
LkeykuLkk rLkkukke kikh kke yk s{eLkku e s
Vwk nku Au. uke {kxu yk s{eLkku e s yLkqfw
Au. ku{kt hkMkkrf kku, [qLkku, kkuxk, kun yLku
LkMkrk-kuLkwt {k Mkkt yuwt hnuwt Au. khk{kt
WkhLkku {ukLku yLku LkeLkku {wrkfku u yke
ftkkLke s{eLkku hku Au. kqhLkkt {ukLkku yLku ktkk kkwkLkk {wrkfku uLke Lke fktkLke s{eLkku h
khefu ykuk Au. khu Lke-ekuLkk WkhkMk{kt
ykue yufthu sqLkku fktk hkke s{eLkku ktkh khefu
eke Au . yk rMkk kr{e kt kk, rknkh,
Wkhu, yMk{, ykurhMMkk, ykt, kr{Lkkzw, kwshkk
yLku {nkhkx hkkuLke fktkLke s{eLkku Au, yn zktkh,
, uhze, , Lkkruh, hkh, fukt suk kkfku
R fk Au.
(2) fke s{eLkku :
{wu kMkLkkt {q Mkzkke, LkMkrkLkkt kkLk Mkzkke
yLku kkwk zf-kukku khke ZMkzkkk kkeLkk
kn{kt U[kR ykkkt MkurL kku kkhkkke yke
s{eLkku kikh kk Au. fke s{eLkku Vwk kk Au.
khkLkk W[u {kt yku k {nkhkx ,
{u yLku kwshkkLkk fuxkf rMkkhku{kt yk
fkhLke s{eLkku ykue Au. yk s{eLkku {wu fkkMkLkk
kkfLkkt WkkLk yLku ]r {kxu w yLkqfw Au. yk
heku yk s{eLkku fkkMkLke fke s{eLkku khefu eke
kLke Au. MkkrLkf kuku fuxkf kuLku hukwh khefu
ykuku Au.
(3) hkke s{eLkku :
kunk kkk yL MkurL kkuLku fkhu yk s{eLkLkku
htk hkkku uk Au. {k{kt s{eLkLkwt kz kkkwt kkk
fMk khLkwt nku Au. s{eLkLke us-knk ykuAe
uk {u Au. khke ekfkLkk rk yLku kqoLkk
kkku{kt yke s{eLkku ykue Au. [qLkku yLku kkuxkLkkt
kku hkke yk s{eLkku yufthu Vwk nkuke Lkke.
khk{kt kr{Lkkzw, ykt, ykurhMMkk, {uLkku

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

(3) rh MktMkkLkku :
fwhke rkLkk krhkkfYku {kork skk{kt {e
ykkkt MktMkkLkku rh MktMkkLkku khefu ykuk Au.
fkuMkku, Lkes ku, kktkwt, kun-yMf, fkR, MkkuLkwt,
whurLk{ kuhu Lkeu {kork {kkk{kt fuxktf kukku
kqhkkt s k nku Au. yuxu s ku{Lke {kork
WkLku kLk{kt hkeLku s fk[ rh MktMkkku
fnukkkt nu.
(4) yuf MktMkkLkku :
Mk{k r{ktke yuf - ku Mkkuyuke {e ykkkt
rr MktMkkLkkuLku yuf MktMkkLkku fnuk Au. k.k.,
kkukRx sue kkw - Lkes - su Vfk fwhke
MYku keLkLz{ktke {u Au. hurz{, kkurh{ suk
yw-LkeuLkku Mk{ku k yk{kt fhe fk.
s{eLk : {nLkk MktMkkLk khefu
s{eLk khLkkt kkts MktMkkLkku kife s{eLk yLku kke yu
{LkwLkk yrMk {kxu ykkwt {n hku Au. {LkwLke
kuhkf fu kkukf sue {qqk sYrhkkku k fu khkuk
heku s{eLk kh ytku Au. s{eLk yu ukeLkwt fwhke {k{
Au. {kxu s Mk{Mk {kLkMktMf]rkLkku RrknkMk yuLke Mkkku
Mktfkuku Au. k]e kh yMk hkke ke [ukLkMk]r
kkukkLkwt kkuk yuf k keS heku s{eLk-MktMkkLk{ktke s
{uu Au. Skw-Vqtk sue Mkq{ke {ktze kqktke MkweLke
ke LkMkrk kkukkLkku kuhkf s{eLk{ktke {uu Au. {kLkkkuk
{kxu sYhe yLkks, kfkS, VVkr kuhu s{eLkLku
ykkhe Au.
MktMkkLk khefu s{eLkLke Wkkrkkk ukkt s{eLk wt Au ku
Mk{Syu. s{eLk kLkkLke rk Mk{S Eyu. Y Y{kt
kh{ hnue k]e Mk{ skkt e{u e{u Xtze kzke kE. kuLkku
Wkku kkukzku xwfzk kk yLku qfku kku. hr{kLk kuLkk kh
su SMk]r nke ku{ktke LkMkrk ku{s keykuLkkt sirf
kku ku{kt kt. su yuf kkkk kkukzk(f[) Yku s{k
kwt, suLkk WkhLkk MkhLku ykku s{eLk fneyu Aeyu. xqtf{kt,
s{eLk kLkkk{kt k]eLkk {q zfku, kuLkkt ku, ku{kt kkku
Mkkhku, k, MkUr kku ku{s ykkkunk - yk kkt
krhkkuLkku Vkku Au. yk rMkk s{eLkLku ukekf
kLkkk{kt kxurhkLkku k LkkUkkk Vkku Au.
s{eLkLke Wkkurkkk :
{LkwLku fwhku ykku uc krkku kife yuf s{eLk MktMkkLk
Au. ykrfkke s{eLk yu fwhke r{fk hne Au. s{eLkLke
Wkkurkkk yuxu kuLkwt {Lkw {kxuLkk fwhke MktMkkLk khefuLkwt
{n. rLke ke MktMf]rkykuLkku kht yLku rfkMk
LkekxLke Vwk s{eLk{kt kku ku nfefk s s{eLkLke
Wkkurkkk Mkx fhu Au. yuf rkLku Mkk[u s fkwt Au fu {kLkMktMf]rkLkku ErknkMk yu s{eLkLkku RrknkMk Au yLku rfkkk
rk-kkLkLkku kht s{eLkke s kk Au. fkuE k uLkku
ykkf rfkMk ukeLkk Mktuo uLke s{eLkLke k kh ykkh
hku Au. Vwk s{eLk hkkk uku{kt ukeku rfkMk khu

35

khkLke Lkeyku :
k[eLk Mk{ke khkLkk ykkf, MkktMf]rkf yLku hksfe
rfkMk{kt LkeykuLkwt LkkUkkk kukkLk hkwt Au. Mk[kR yLku
srwkLkk nukw {kxu LkeykuLkkt kkeLkku ruk Wkkuk kk
Au. {wu ku sqk{kt khkLke Lkeyku rkrsk kR fu
Au: (1) Wkh khkLke Lkeyku (2) rk khkLke Lkeyku
(1) Wkh khkLke Lkeyku :
Wkh khkLke Lkeyku k k rkkku{kt nU[e fk:
(f) Mkw yLku kuLku {ke Lkeyku :
rn{kLkk {kLkMkhkuh kkMkuke Lkefke skkLke
{kuxe Lkeyku{kt MkwLkku Mk{ku kk Au. ku sB{wf~{eh kR kkrfMkkLk{kt neLku Au xu
yhkMkkkhLku {u Au. kuLku kqo khVke u{,
r[Lkkk, hke, rkkMk yLku Mkkws Lkeyku
kkLkk Yku {u Au. khkLkk ktk{kt kRLku
nuke yk kkt[ LkeykuLkku u Mk[kRkuku Mk{]
Au. yk Lkeyku kife Mkkws Lke Mkkike {kuxe Au.
kuLkk kh Mkkike {kuxe knwnukwf kusLkk kfhkLkktk kikh kue Au.
() ktkk yLku kuLku {ke Lkeyku :
Wkh khkLke qk s {nLke Lke yuxu
ktkk Lke. rn{kLkk fk{uk-rh kkMkuLkk
kt kku ke{kt ke Lkefke yk Lke Wkhkt [,
Wkhu, rknkh kkk kr{e ktkk{kt kRLku
Auxu ktkkLke kzeLku {u Au. rn{kLkk
knkze u{ktke Lke[u Qkhe nhkh kkMku
{ukLk{kt uu Au. e s krk kkke yLku
kt kkt kkk MkkuLku Mkoke yk s ktkk
LkeLkkt kke q r kk kkt Au . kt kks
wefh fk nuX Mkhfkh khk qrkk
kkeLkk wefhLkk Lkku k kk Au.
ktkkLku Wkh khVke kku{ke, kk, ktzfe
yLku fku M ke su e kk-Lkeyku {u Au .
kr{uke {wLkk Lke nu Au. ku ktkkLku Mk{ktkh
nu Au. yknkkk (kk) kkMku ku kt kkLku
{u Au. yk krk h{e Mktk{Mku fwt{uku
hk Au. rk khVke kuLku [tk ku kk,
yLku fuLk Lkeyku {u Au. kuLkk rfLkkhu re,
{kw h k yLku ykk k nu h ku yku kt Au .
yknkkkke ykk skkt kt kkLku rk
khVke ku Lke yLku k{kuh Lke {u Au.
kt kk Lkeyu kuLkk {w kkMku ku rk kkk
Vw k zuxk u kLkkku Au. kt kkLkku {w
kn kqo khV VtxkR kktkku{kt nu Au.
ku {u Lkk Lkk{u yku k Au . keu Vkt x ku
khk{ktke nu Au su nwke Lkk{u ykuk

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

(4) kzkW s{eLkku :

kun yLku ywr{rLk{ kku hkke yk s{eLkku
kh{ yLku uske ykkkunk hkkk kr{kxLkk
uku, Akuxk LkkkkwhLkku W[u yLku Wkh-kqeo
hkkuLkk fuxkf kkku{kt uk {u Au. w hMkkLku
fkhu s{eLkLkk WkhLkk Mkh{ktke kkukf kku Lke[uLke
khV kukR Au. sirf kuLkwt {k ykuAwt
nkukke yk s{eLk ykuAe Vwkkk hku Au. zktkh,
uhze, Lkkruhe kuhuLkwt WkkLk yke s{eLk{ktke
{uk Au.
(5) knkze s{eLkku :
kokkuLkk Zkk-uku{kt yLku e-uku{kt yke
s{eLkku uk {u Au. {kuxk kkLke s{eLkku kzkxufhkke nkukke uke {kxu e ykuAe Wkkke Au.
knkze s{eLkku{kt {wu kkrkkt ykfkhLke uke
ykLkkk{kt yku Au. [k, fkVe sue kkkkk uke
k yke s s{eLkku{kt kke uk {u Au.
s-MktMkkLkku yLku knwnukwf kusLkkyku :
fw hke Mkt M kkLkkuLkk i r{kt s-MktM kkLk {kLkLkk
yMk yLku rfkMk Mkkku Mktf ku yrk {q kLk
MktMkkLk Au. k]e khLkkt Mkk MkSku {kxu kkr{f
sYrhkkLkk kuhu k kuLkwt {n LkkUkkk Au. yuxu
s s yu s SLk Au. yuwt fnuk{kt fwt kuxwt Lkke.
khk suk f]rkkLk u{kt kku kuLkw ruk {n Au.
fkuR k hkx{kt ku Lkkt sMktMkkLkkuLkku Wkkuk hkxrfkMk {kxu fu xk {k{kt kk Au kuLkk kh hkxLke
Mk{] rLkku ykkh hnu ku Au. {wu huw Wkkuk {kxu,
uke {kxu yLku ykikrkf Wkkuk {kxu yk sMktMkkLkkuLkku
khk kk Au. uf u sMkt MkkLkkuLkk {w ku kk
kkze fk : (1) Mkkkxe khLkkt sMktMkkLkku (2) qr{kk
sMkt M kkLkku . Mkkkxe khLkkt sMkt MkkLkku{ kt Lkeyku ,
hkt , kkku , Mkhkuhku kkk Mk{wku Lkkt kkeLkku Mk{ku
kk Au. khu hMkkLkwt kke rAkw zfku khk Lke[u
QkheLku s{eLkLkk kz{kt Mkt knkuw t kke qr{kk sMktMkkLk khefu ykuk Au.
khk{kt Mkkkxe khLkkt s-MktMkkLkkuLkku Wkkuk{kt R fk
kuk sskk{ktke kwt kke Wkkuk{kt R fkkwt Lkke.
yk s heku sMktMkkLk yLu qr{kk-sLkku fuxkuf
kk s Wkkuk{kt E fk Au.
Mkkkxe khLkkt s-MktMkkLkku kife ykku {kuxk kku eyku,
MkhkuhkuLkk yLku kkkuLkkt kkeLkku {nk{ Wkkuk fheyu
Aeyu. ykku khkLke Mkkkxe khLkkt s-MktMkkLkku{kt {wu

Mk{kr Lkeyku yLku MkhkuhkuLkkt kkeLkku khu Wkkuk

fheyu Aeyu. ku{Lkku Mktrkk{kt k {ueyu.

DH
IN
AG
AR

kqokk, fkoxf, rknkhLkku rk kk, {rkwh,

rkkwhkLkk kkku yke heku s{eLkku hku Au. hkke
s{eLk{kt swkh-kkshe, {fkR, s, fXku yLku kxkfk
kkfu Au. yk Wkhktk {kVe yLku {h[kt k kfe
fk Au. kkhkuLkk Wkkukke yke s{eLkku{ktke Mkkt
WkkLk {ue fk Au.

36

knwnukwf kusLkkyku :
ke MkeLke Mkkku yLkksLke {ktk u yu Mkkrf Au.
w yLkksLke {ktkLku knkU[e k yLkksLkwt WkkLk khwt
kzu. ukeLkku MkLk rfkMk kk kku s yLkks-WkkLk u.
w WkkLk {kxu kke yLku ese sYhe kLku Au. ykkk
u{kt h kuo ykkkt fuxef LkeykuLkkt kqh Vwk s{eLkLkwt
kuk fhu Au. ykke kqhLku rLktk{kt ukLke sYrhkk Au
Akkt &Lk rfx Au. Wkukku{kt yLku uke{kt eseLke sYrhkk
Qe hnukLke s. Mkktkrk kAe uLke kkhu{kMk kkeke
hkqh hnuke Lkeyku kh knwnukwf kusLkkyku kikh fhe
Mk[kR, kqhrLktk, rwk-WkkLkLkk k&Lkku n fhk
khk{kt Mkkk Lkku kkk hkk Au.
knwnukwf kusLkkLkk nukwyku :
knwnukwf kusLkkyku{kt Lke[uLkk suk nukwyku hnuk nku Au:
(1) Mk[kRLkku rfkMk (2) ktkuLkkt kke khk srwkLkwt
WkkLk (3) Lkeyku{kt ykkkt kqhLkwt rLktk, (4) s{eLkkukLkku yxfk (5) LknuhkuLkku s{kko khefuLkku rfkMk,
(6) {M WkukLkku rfkMk (7) MknukknLkkt Mkku khefuLkku
rfkMk (8) LkSfLkkt nuhku yLku kk{zktLku MA kekLkwt
kke kqhwt kkzwt.
khkLke knwnukwf kusLkkyku :
kfhk-Lkktk kusLkk :
rn{k[ uku Mkkws Lke kh kfhk kkMku yuf {kuxku
kt kktk{kt ykku Au. ktke kkuzu qh ktk{kt
Lkktk kkMku yuf LkkLkku kt kktku Au. yn rk
MkhkuhLke h[Lke kR Au, su kkuMkkkh Lkk{ke
ykuk Au. yk kusLkk RsLkuhe fk{Lkk Mktuo Wf]
Lk{qLkku kk Au. yn s-rwk {kxuLkk [kh {kuxk

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

(2) rk khkLke Lkeyku:

rk khk{kt Lk{ok, kkke, {nkLke, kkukhe,
f]k yLku fkuhe {w Lkeyku Au. ku{Lkkt {q ykuAe
[kR hkkk knkzku{kt Au, kuke [ku{kMkk{kt knw
kke nku Au. yk Lkeyku rkLkk W[uLkk
yMk{kLk qk]X khke nuke nkukke fuxktf Mkkuyu
sku ykukt Au. kuke ku s{kko khefu ykuAe
Wkkke Au. s-rwkkLkk WkkLk{kt yk Lkeyku
yksu e s Wkkuke kR fe Au. fkoxf hk{kt
hkke Lke Wkh ukLkku ku kk Au.
Lk{ok, kkke, {nkLke {khkLke Lkeyku fnuk
Au. fkuhe, f]k, kkukhe yLku kwkk krkxLkk
knkze uku{ktke Lkefu Au. rkLkk W[uLkku
Zk kqo khVLkku Au. ykke rk khkLke {kuxk
kkLke Lkeyku kqo khV ne ktkkLke kzeLku {u
Au khtkw kkke yLku Lk{ok kr{ khV ne yhk
MkkkhLku {u Au. Lk{ok AkeMkkZLkk y{hftxfLkk
knkze u{kt kRLku kkk Mkkkwkkzk [uLke
e{ktke neLku kwshkk{kt uu Au. ku Y[ kkMku
tkkLkk ykkLku {u Au. Lk{ok kwshkkLke yuf
{kuxe Lke Au. ykke ku{kt kqhLke krhMkrk Mko Au
yLku Lk{kLke kkhkS fhu Au. nu kku kwshkk{kt
kuLke rk shkrLkku Mk[kR yLku rwk-WkkLk
{kxu Lkkkk{ kkMku {kuxku kt ktkR hkku Au yLku
kk kqokkLkk ykhu Au. yk kt khLkk skLku
Mkhkh-Mkhkuh Lkk{ ykkk{kt ykwt Au. {u,
{nkhx kkk hksMkkLk k yL kkkeo hkku
Au. kkke Lke Lk{okLke rku kk Mk{ktkh hneLku
Mkwhk kkMku kRLku tkkLkk ykkLku {u Au. kuLkk kh
fkfhkkkh yLku WfkR Mku ktku kkte, Mk[kR yLku
srwkLkk WkkLk{kt kuLkku Wkkuk kk Au. {nk

Lke {ifLkk zwtkhku{ktke Lkefe, ykurhMMkk{ktke kMkkh

kR Auxu ktkkLke kzeLku {u Au. fxf nuh kkMku
kuLkk Vktxk kkzeLku zuxk ({wrkfku) hku Au. ku
ykurhMMkkLke Mkkike {kuxe Lke Au. kr{kx{kt LkkrMkf
kkMku t kf-zw t kh{kt ke Lkefe, {nkhkx ,
yktu{ktke neLku ku ktkkLke kzeLku {u Au.
kkukhe Lkeyu k kuLkk {w ykk zuxk hku
Au. f]k Lke kr{kx{ktLkk {nkkuh kkMkuke
Lkefe, {nkhx, fkoxf yLku yktu{kt neLku
Auxu ktkkLke kzeLku {u Au. kuLku Wkhuke e{k
Lke yLku rkuke kwtkk Lke {u Au. f]k Lke
kh yktu{kt LkkkkswoLk Mkkkh kt kktk{kt ykku
Au. fku he Lke rkLke kt kk fnuk Au. ku
fkoxfLkk kr{kx{ktke Lkefe, kr{Lkkzw{kt kRLku
ktkkLke kzeLku {u Au. ufu kuLkkke h[kuku zuxk
LkkLkku nkuk Akkt Vwk Au. yk Lke kh fkoxf{kt
f] hksMkkkh yLku kr{Lkkzw { kt {u kw h kt
kktk{kt ykk Au. fkuhe Lke kh rMk{w{T ku
ykuuku Au. rkr[hkke, kktkwh sukt nuhku fkuhe
kh Mkukt Au.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

Au. kt kk Lke yLku kuLke kk-Lkeyku {kt

kkhu{kMk kke hnu Au. ko hr{kLk ku{kt ku
k kqh yku Au. Mk[kR {kxu qk {nLke
yLku Wkkuke yk Lke Au. k{kuh Lke kh
k{ku h e kusLkk kikh fhu e Au.
(k) kkwk yLku kuLku {ke Lkeyku:
kkwk Lke k rn{k{ktke Lkfu Au. kqo{kt
ne khkLkk RkLk qu ktf R yk[
u{kt u fhu Au. rkkk{kt ku Mkktkkku
khefu ykuk Au. kAe Auxu kktkku{ktke
ne ktkkLkk {w kn kk Mkkku {e sk
Au. yk Lke khu hMkke uku{ktke nuke
nku kke [ku{ kMkk{kt rLkkf kq h yku Au .
Lk{kLke khu nkrLk kk Au. yk fkhu
rfLkkhkke qhLkk kkku{kt s uke kR fu Au.
kkwk{kt kke hnukw nkukke yktkrhf s{kko
khefu Wkkke Au. ku Lku rfLkkhu rk w kZ,
kwknkxe, kukwh nuhku ykukt Au.

37

nehkfwz kusLkk :
ykurhMMkk hks{kt ykue {nkLke kh Mktkkwh kkMku
kt kkte yk kusLkk kikh kue Au. yk hkLke
Mkkike {kuxe knwnukwf kusLkk Au. ku wrLkkLkku Mkkike
ktkku kt kk Au. ykurhMMkkLkk kutz, kkuk,
yw r{rLk{ su k WkukkuLku ese {kkt kuLkku
ykukurkf rfkMk zke kLku Au. e s{eLkLkku Mk[kR
k {ku Au.
k{kuh - e kusLkk :
Mktk khkLke k{ knqnukwf kusLkk yuxu k{kuh
Lke Wkh kikh fhku k{kh-e kus Lkk.
{wu [kh ktkuLkk MktfwLkku Mk{ku yn kk
Au. k{kuh Lke Wkh wkkokwh kku kktk{kt ykuku
{w kt {nLkku Au . fkh fu ku{kt ke 117 rf{e
kt ke Lknuh fkZk{kt yke Au su s{kko khefu
e Wkkuke Au. ykke {wu rknkh yLku kr{
kt kkLkku yki krkf ku{ s ykkf rfkMk zke
kLku Au.
LkkkksowLkMkkkh kusLkk:
yktu{kt f]k Lke kh yk kusLkk Mkkfkh kk{e
Au. kuLkk kh yuf rk sk kikh fhk{kt ykwt
Au. yk kusLkk{kt f]k LkeLkk ktLku fktXu Lknuhku kikh
fhk{kt yke Au, suLkku Mk[kR{kt LkkUkkk Vkku Au.
rk khkLke yk Mkkike {kuxe kusLkk Au suLkku
yktuLkk ykkf rfkMk{kt ku {kuxku Vkku Au.

AC
A

DE

MY
,G
AN

Lk{ok kusLkk :
kwshkkLke Mkkike {kuxe Lke Lk{ok kh Lkkkk{ kkMku
Lk{ok kusLkk Mkkfkh kR hne Au. Lk{ok kusLkk
kwshkkLke Mkkike {kuxe knwnukwf kusLkk Au. Lkkkk{ke
5.6 rfk{exh WkhkMk{kt su kt kktk{kt yke
hkku Au kuLke tkkR ykhu 1210.02 {exh hkk{kt
yke Au. ktLke Mkqr[k [kR 137.16 {exh hkk{kt
yke Au.
{u, {nkhkx yLku kwshkk yu{ ku hkkuLke
Mkrnkhe Lke Lk{ok Lke khLkku kt ktkkk su rk
sk kikh kwt Au kuLkwt Lkk{ Mkhkh Mkhkuh hkk{kt
ykwt Au. Lk{ok kusLkk kqo kkkt Mkhkh Mkhkuh{ktke
srwk WkLLk ku. yk Wkhktk Mk[kELkku k k
{u.
Lk{okLke {w Lknuh 532 rf{e ktke Au, su wrLkk{kt
Mkkike {kuxe Mk[kR Lknuh Au. Lk{okLkwt Mk{k Lknuhktk
40,000 rf{e ktkwt nu, su wrLkk{kt Mkkike {kuxk
Lknuhktk kife yuf nu. kusLkkLku krhk{u WkLLk
kLkkh srwkLkk Wkkuk ytku yLku Mk[kR kkkku
kwshkk, {nkhkx, {u kkk hksMkkLk [u k
Mk{sqke ku Au. yk kusLkk kikh kkkt kuLkkt kke
fA yLku MkkihkxLkk ykuAk hMkkkk uLkk Mke{kzk
Mkwe knkU[u. ykke yk uku{kt Mk[kR Wkhktk kekLkk
kkeLke sYrhkk k kqhe ku yLku sMktfx nwt
ku. rwk-WkkLk Y kkkt kwshkkLkk ykikurkf
rfkMkLku uk {u. yk{, kwshkkLkku ykkf rfkMk
Mkkk{kt yk kusLkk {nkqo Vkku ykku. yk kusLkk
kikh kkkt kwshkkLke e ukekf s{eLkLku Mk[kR
{kxuLkwt kke {e hnuu. ykke Lk{ok kusLkkLkk k
nuXLkk wfkkMk rMkkhkuLku hknk ku. yk ke
ryu r[khkkt Lk{ok kusLkk kwshkk {kxu Skkuhe
Mk{kLk Au.

DH
IN
AG
AR

yuf{ku Au. yk kusLkkLku fkhu ktk, nrhkk,

hksMkkLkLke Mkqfe qr{Lku Mk[kELkku k {ku Au.
yn su ese kuk kk Au kuLkku k rn{k[ u,
ktk, nrhkk yLku reLku {u Au.

VI

VE
KA

NA
N

38

stkku yu kkohu {kLkkLku ykkue y{q krk Au. stkku

yu eofkeLk fwhke MktMkkLk Au. {kLke yu MktMf]rkLkk rfkMk
Mkkku stkku kkZ Mktkt hku Au. k k[eLk Mk{ke {kLkeLke
rr sYrhkkku stkkuyu Mktkkuke Au. {kLke kuLke Wkrkke
yksrLk Mkwe kkukkLke rr sYrhkkku yLku ykkf ]rkyku
{kxu stkku kh rLkoh hkku Au. k[eLk wkke stkkuyu {kLkeLku
kuhkf yLku kkukf kqhk kkzkt Au. yksu k hkxLkk ykkf
rfkMk{kt stkku {nkqo Vkku ykku Au. e, kkohLku
Mktkwrk hkk{kt k stkkuLkwt wt {n Au.
uLke hkxe LkLkerk {wsk fkuE k uLkk kikkurf
rMkkhLkk 33% rMkkh{kt stkku nkukt uEyu, khtkw khk{kt
kuLkwt {k 23% s Au. yu{kt kwshkk{kt kku fu 10% Au.
ykku yk kkkkLku ktehkkke Mk{SLku k]rk fue stkkuLkk
WAuh kkk skLk {kxu ruk kMkku fhkLke sYh Au. stk nu
kt {tk ku. stkku nu kku LMk]rLkwt k MktoLk yLku
Mkthk ku. khkLke L Mk]r{kt wt ir Au.
yk{, fwhke LkMkrk Au kku LMk]r Au. ykku k{ khkLke
fwhke LkMkrk - stkku ru k {ueyu.

(3) rhkrfLkkhkLkkt hkeLkkt stkku :

khkLkk Mk{wrfLkkhu {wu LkeykuLkk {wrkfku
u{kt kt kke hkE hnu Au ku rMkkhku{kt hkeLkkt
st kku ykukt Au. ktkkLkk {wrkfku{kt yku wt
MkwthLk kuLkwt Wk{ ktk Au. yn {wu [uh yu
Mkwthe ]kku kk Au. MkwtheLkt kfzwt xfkW yu {skqk
nkukke nkuzeyku kLkkk{kt kuLkku Wkkuk kk Au. khk{kt
{nkLke, kkukhe kkk f]k LkeykuLkk zuxk uku{kt
kkk kwshkkLkk fk-fe[zkk rhkrfLkkhkLkk
rMkkhku{kt k hkeLkkt stkku ykukt Au. yk stkkuLku
{uLkw khefu k ykuk{kt yku Au.
(4) rn{kLke LkMkrk :
rn{kLkk 2000 ke 3000 {exhLke [kE hkkk
rMkkhku{kt tfww{ stkku {wu uk {u Au. yrk
Xtze ykkkunk hkkk uku{kt yk stkku ruk
uk {u Au. ]kku {wu tfw ykfkhLkkt yu kuLkkt
kkLk yekh nku Au. zkeyku Lke[u khV Zue nku
Au. {wu [ez, ukh kkk Vh sukt ]kku kk Au.
yk ]kkuLkwt kfzwt kku[wt nkukke ku{ktke k yu [kLke
kuxeyku, h{kk{kLkkt MkkLkku, ekMke, fkk yu
f]rk{ fkkzLke kLkkx{kt kuLkku Wkkuk kk Au.
(5) fktxke LkMkrkLkkt stkku :
khk{kt 80 Mku{eke ykuAku kkf hMkk hkkk
uku{kt fktxke LkMkrkLkkt stkku uk {u Au. kzekthke LkMkrk hkkkt yk stkku{kt {wu kk,
kkuhze sukt fktxkkt ]kku ruk Au. yn ]kkuLkkt {q
zkt yu Ak ze nku Au. kuLkk ktkk fktxk nku Au.
hksMkkLk, ktk, nrhkk kwshkk kuhu sukt
hkku{kt yu rukk: rkLkk u{kt yk fkhLke
LkMkrk uk {u Au. yk{e, e{zku, z kuhuLkkt
ykAkt stkku k ykk rMkkhku{kt uk {u Au. fktxke
kkuh sue kthke LkMkrkLkkt ykAkt stkku {wu
hksMkkLk kkk fALkk hrMkkhku{kt uk {u Au.
stkkuLkwt {n yu kukkLk :
stkku yuf yuwt fwhke MktMkkLk Au fu suLkku khku fu
xkzku fhku ku {kLkLkk nkk{kt Au. stkku {kLkeLke rr
sYrhkkku Mktkkuku Au. uLkk ykkf rfkMk{kt stkkuLkku
{nkqo Vkku Au. ku uLku yLkufr heku Vkkfkhf Au.
(1) stkku nk{kLkLku rk{ kLkkwt yxfku Au. stkkuLku
eu nk{kLk uskwt kLku Au, su hMkk kk{kt
{Yk kk Au.
(2) stkku hLku ykk kwt yxfku Au. Vwk s{eLkkuLkwt
ykke hk kk Au.
(3) khu hMkkLkk Mk{u stkku s{eLkLkwt kuk yxfku
Au, kuke s{eLkLkwt Mk Mk[kE hnu Au.

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

stkkuLkk fkhku :
khk{kt qk]c yu ykkkunkLkk irLku fkhu stkkuLkk
{w kkt[ fkhku uk {u Au : (1) hMkke stkku (2)
{kuMk{e fu hkW stkku (3) rhkrfLkkhkLkkt hkeLkkt stkku
(4) rn{kLke LkMkrk (5) fktxke LkMkrkLkkt stkku.
(1) hMkke stkku :
200 Mku{e fhkkt w hMkk kkk [wt kkk{kLk hkkk
uku{kt rLk ekt stkku uk {u Au. yn ]kkuLkkt
kkt kkLk kkLkh sue fkuE yuf kw{kt yufMkkku
he kzkkt Lkke. ykke yk stkku kkhu{kMk Mkkk
ekt hnu Au. ykkk u{kt rn{kLke kuxeLkku khkE
u, EkLk khkLkku knkze u, kr{ kxLkk kr{
Zkukku ku{s yt{kLk-rLkfkukkh xkkwyku{kt kkhu {kMk
ekt stkku ykukt Au. {wu ktMk, MkeMk{, hkuwz,
kkz yu Lkkruhe sukt ]kku yn uk {u Au.
(2) {kuMk{e fu hkW stkku :
100 ke 200 Mku{e hMkk kzkk knkze u{kt yk
stkku uk {u Au. WLkkk hr{kLk kkt[ke Mkkk
yXkrzkt Mkwe ktke kkLkh kw{kt ]kkuLkkt kkt
kkLk he kzkkt nkukke yk stkkuLku hkW stkku
khefu k ykuk{kt yku Au. ufu huf fkhLkkt
]kLkkt kkLkLku hkLkku kkukkLkku yk yk Mk{
nkukke fkuE k Mk{u Mk{k stk kLk uhkLk ukkwt
Lkke. khk{kt k, Mkkkkwzk, kqokx, AkuxkLkkkkwhLkku
W[u kkk rn{kLkk fuxkf Zkukku kh yk
fkhLkkt stkku Au. {wu Mkkk, Mkk, [tLk, MkeMk{,
{nwzk sukt ]kku yn kk Au. yk ]kkuLkwt ykkf
{q khu Au.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

12. fwhke MktMkkLkku : rkh yLku Wkkuk-2

39

DH
IN
AG
AR

LSLk ykkku Mk{] MkktMf]rkf khMkku Au. ykkkt

{okwhkku yu MktMf]rk{kt Mk{kue keykuLkk MkthkLke
kLkkLku yksu kwLk:Srk fhkLke sYh Au. Mktkkk kAe
khk{kt LSLkLkk MkthkLku yrk{kk ykkk{kt yke
Au. 1972Lkk LS Mkthkkhk yLu fkuE k hk
Mkhfkh kkukkLkk hkLkk fkuE k rMkkh{ktLkk LSkuLkk
hk {kxu [kh fu Mkkh ykuo ku rMkkhLku hkxe WkLk
fu ykh khefu kurkk fhe fu Au. hkxe WkLk
yu ykh [u hnuXk - MkkMktkte fuxkf
kkkLkk kVkk Au. yn rfkh kh rkkt, keykuLke
fe{ke [esMkwyku sue fu nkkektk, YktLke nuhkVuhe kh
rkkt, yMkwhrkk keykuLkk MkthkLke kusLkkyku, f]rk
rk rrkh khk LSLk khu MkkLkkk fukLkk
Lkku kh kh {qfk{kt yku Au.
yksu khkLkk rr uku{kt 69 ke w hkxe WkLkku
yu 392 ke w ykhku Au. yn keyku Mkk{k
heku r[hu Au, rnhu Au. LSkuLkk Mkthk Mkkku fwhke
MkkIoLke e k kk Au. ykkk uLkku sqLkk{kt
sqLkku hkxe WkLk fkkuox LkuLk kkfo Au, su k {kxu
ekku kLku Au. {u{kt ykuku fkLnk hkxe
WkLk k yu Mkkkh {kxu kk Au. fkoxf{kt ktekwh
hkxe WkLk Au. kuLke kksw{kt s kr{Lkkzw{kt {w{kE
ykh Au. yn nkke Mkwhrkk Au. fuh{kt kurhkh
ykh{kt nkke, k yLku yL keyku uk {u
Au. kwshkk{kt kehLkwt ykh, hksMkkLk{kt hkkwh
kku kkeyku {kxuLkwt kk hkxe WkLk Au. yMk{{kt
kkwk LkeLku rfLkkhu fkehtkk hkxe WkLk Au, su
yufke kUzk {kxu ekwt Au. kr{ ktkkk{kt MkwthLk
hkxe WkLk Au. kwshkk{kt ukh hkxe WkLk Au.
kt fkrkh nh Mkwhrkk Au.
khk{kt L SkuLke xke Mktk kLk{kt hkeLku kuLkk
Mkthk {kxuLke fuxef rr kusLkkyku Y fhe Au. ku{kt
1970{kt ksux xkEkh Lkk{u Y fhue kusLkk {nLke
Au. yk kusLkk LSLkLku MkthkLkku Mkkkhku - ykkk
uu {kku eue skkkheLkwt kef Au. yu s heku keh Mkn
ykh kusLkk, fMkqhe {]k kusLkk, nkke kusLkk,
{kh WAuh sue kusLkk k nkk hkE Au.
L Sku ykkk r{kku nkuk Wkhktk krhkhLkk Mkku Au.
ku{Lkk Mkthk {kxu {kt MkkLkkk fuk yu sYhe Au.
ku{Lku {kxu u{ yLku MkL{kLkLke kLkk fue uEyu.
LSLkLku kkk fkkykuLkwt kkLk fhe MkhfkhLkk kMkku{kt
kufkuLke kkekhe nkue uEyu. yuxu s kku h kuo ykxkukh
{kMk{kt ykku LSLk Mkkkn Qseyu Aeyu.

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

(4) stkLke LkhkSLkkt kktzkt, {q kuhu khk s{eLk{kt

MkurL kku s{k kk Au yLku kuke sirf kuLku
xfke hku Au.
(5) stkku nkLkwt qk xkzu Au. nkLku w fhk{kt
ku{Lkku {kuxku Vkku Au.
(6) nk kktkke {ktzeLku kk {kxuLkwt kfzwt yu
VLk[h kLkk{kt khkkwt kfzwt yk stkku s ykkLku
kqt kkzu Au.
(7) stk-kukku kh ykkrhk yuf WkukkuLku fk[ku {k
kqhkt kkzLkkhkt yk stkkuLkwt Wkukku {kxu wt {n Au.
fkk, ekMke, f]rk{ fkkz, {fkLk - kktfk{,
huuLkk zkk kuhu WkukkuLkku ykkh stkku Au.
(8) {, kwth, k, [tLk, hkh, {e sue kki kukku
{kxu k yk s stkku ku{Lkku kuk ko hkuS-hkuxe
{uu Au.
(9) stk-MktoLk-e, ]kkhkuk sue stk Mkkku
Mktfkue LkkLke{kuxe ]rkyku{kt {kuxku ko hkuS-hkuxe
{uu Au.
(10) L wyku yLku kkeykuLkku ykhku-ykkh Mk{kt yk
stkku yuf LkiMkkf kkohLkku {knku Qku fhu Au.
fuxktf rr ykhku yu hkxe WkLkku
kMkeykuLkkt ykfkofuL kLkt Au. yk heku kMkLk
WkukLku k WkusLk ykkLkkhkt yk stkkuLkwt ruk
kukkLk Au. kkohLke Mk{kwk k{kt k
stkkuLkwt ruk {n Au.
ykkf rfkMk {kxu stkku Mkkku Mktfku WkukkuLkku rfkMk
kheLku kkk stkkuLkku kuMkw{kh Lkk fheLku {kLku rufkLk
kw{ke &ku Qk fko Au. stkku ykuAkt kkkt wfkLkwt
{k wt Au. ]kku fkkkkt s{eLkLkwt Qkwt kz ukekf
hnukwt Lkke. kqh-nkuLkkhkku k kke Au. qk k
Mkkku yL Mk{Mkyku k Qe kk kke Au. kw-kkeyku
ykuAkt kk kkt Au. fuxktf L keyku yu kkeyku
Lkk yMkk{kt yke [qkt Au. ykku-{kLkMk{ksu u
kkukkLkwt ktkk kkkLkwt rnk Mkk[wt nku, kku stkkuLku xfkk
{kxu Mkkk kk hnuwt kzu. stkkuLkwt MktoLk yu Mkthk
fhwt yu ykkwt fu fko Lkke k ykkku {o Au.

VI

VE
KA

L keMk]r :
khkLkk Mkto{kt L keMk]r irkqo Au. nkke,
Lkekk, qzh, yufke kUzku, fkrkh nhkuLke rr
k, fMkqhe {]k, {kWMk zeh, kkr{Lk kuhu {e yku Au.
nMkf keyku{kt yurkE Mkn ykrfkLke knkh fu
khk{kt s uk {u Au. Mk{k yurk{kt {kk kehLkkt
stkku{kt s Mkn {e yku Au. khkLkk hkxe ke k
kuLke kk yu Mkwthkk {kxu kufkuLkwt kLk U[u Au. kr{
ktkkLkku hk kUkk xkEkh qk ekku Au. ku rMkk
hA, kf, tkwh, rkkLk sue kthkLke kku k uk {u
Au. stk{kt kkeykuLke yu MkrhMk]kkuLke yLkuf rM{fkhf
kku uk {u Au.

Lkes MktMkkLk :
ykkf rfkMk{kt rLkuLkku Vkku LkkLkkuMkqLkku Lkke. uLkk
ykkf rfkMk{kt rLku yu Mkt [ kLkkLkkt MkkLkku
kkkLkkt kk Au . yksu t kku yu fBq xhLkku w k Au ,
su { kt rr rLku yu Mkt [ kLkkLkku Wkku k
yLkko Au .
40

MkkuLkwt (Gold) :
k[eLk Mk{ke yks Mkwe {kLkkLku MkkuLkk u qk {kun
hnuku Au. kuLkk kw yLku r{kt yL Lkeu fhkkt kuLkk
ykuAk {kLku eu fe{ke kkw khefu MkkuLkkyu kkukkLkwt {q
e hkwt Au. yktkhhkxe Lkkkfe uzuz{kt ku{s
uLke ykkf kkfkk {kxu MkkukLkkLkk skkLkwt keXk nkuwt
sYhe Au. yLkuf fkhLke [esMkwyku yu hukt {kxu k
kuLkku khk w nku Au. r{kt MkkuLkkLkk yMfLkwt Mkkike
w WkkLk rk ykrfk{kt kk Au. khk{kt MkkuLkkLkk
yMfLkk ytkrsk skkLkk {w k rMkkhku Au. fkoxf{kt
fkukh yu nwrk {w Au. yktu{kt hk{rkrh yLku yLktkkwh
Au. nk{kt fkukhLke MkkuLkkLke kLkwt WkkLk kk kt
fhk{kt ykwt Au. u{kt MkkuLkkLkk yMfLkku yLkw{krLkk
skku kk 88 k xLk Au.
ykh (Mica) :
ykh yu rwkLkwt yknf nkukke rwkLkkt MkkLkku{kt
kuLkku ruk khk Au. yk rMkk k kuLkk yLkuf Wkkuk
Au. r{kt ykhLkkt WkkLk{kt khkLkwt MkkLk k{ Au.
rLkk ykhLkk fw WkkLkLkk kk 60% suxwt
WkkLk khk{kt kk Au. khk{kt Mkkike w WkkLk rknkh{kt
kk Au. rknkh{kt nkhekkkLke k {nLke Au. yk
rMkk yktu, hksMkkLk, kr{Lkkzw, fuh, {u,
kr{e ktkkk yu ykurhMMkk{kt k kuLkwt WkkLk kk Au.
kkMkkEx :
r{kt Mkkik{kh kkMkkEx ktMkLkk Mk kkMk Lkk{Lkk
rMkkh{ktke {e ykwt nkwt. {kxu kuLku kkMkkEx fnuk{kt
yku Au. kkMkkEx{ktke ywr{Lkk yu ku{ktke ywr{rLk{
kkw {uk{kt yku Au. yksLkk wk{kt ywr{rLk{Lkk
k Wkkukku uk {u Au. ywr{rLk{ Mkkku keS kkwLku
ueLku r{ kkwyku k kLkkk{kt yku Au.
ykMxurk kkMkkExLkk WkkLk{kt r{kt k{ MkkLku Au
yu khkLkwt MkkLk kkt[{wt Au. khk{kt rLkfh fhe fk
kuk kkMkkExLkk skkLkwt {k kk 252.53 fhkuz
xLk Au. yktu, rknkh, kkuk, kwshkk, sB{w-f~{eh,
fkoxf, fuh, {u, ykurhMMkk, kr{Lkkzw yu
Wkhu yuLkk Wkkf hkku Au. kwshkk{kt fA yu
{Lkkh rsk{kt kuLkwt WkkLk kk Au. VkuhTMkkh yu yuf
Lkes Au. yu ku {kk kwshkk{kt Akuxk Wukwh kkwfkLkk
yktkkzwtkh{kt {u Au. yk rMkk Y[ rskLkk rzk
kkwfk{kt k VkuhTMkkh {e yku Au.

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

kutz :
(Iron Ore = kunyMf) fkuE k uLke ykkf MkhkkLkku
ykkh fuxkf kkkLkkt Lkeu Wkh hnuku nku Au. ku{kt
kunyMf {w Au, fkh fu tkku, kktfk{, krhnLkLkkt
MkkLkku yu yMkt LkkLke{kuxe [esMkwyku kLkkk kutzLkku
Wkkuk fhk{kt yku Au. k]eLkk kuxk{ktke kunyMf
fkZk{kt yku Au, suLku w fheLku fk[wt kutz (Pig Iron)
kLkkk{kt yku Au. fk[k kutz{kt {tkuLke, [qLkkLkku kkh,
VkuhTMkkh kuhu r{ fhe kMk rk{ktke kMkkh fheLku
kkuk (Steel) yLku kur{{ kuhu r{ fheLku fkx fu zk
Lkk kku kuwt kkuk (Stainless Steel) kLkkk{kt yku Au.
kunyMfLkk WkkLk{kt khkLkku { r{kt Lk{ku Au.
yLkw{krLkk skkLke ryu kkrLkwt k{ yu khkLkwt
MkkLk keswt Au.
khk{kt Mkkike w kunyMf rknkh{ktke {e yku Au.
khtz{kt Mkkq{ yu {kLkq{{kt uLkk 50% fhkkt w
WkkLk kk Au. ke {u ykurhMMkk Au. ykurhMMkk{kt
fuykuLh, {qhts yu kkuLkkELke kku {nLke Au.
kh kk fkoxf, {u, kr{Lkkzw, yktu,
{nkhkx, fuh{kt kunyMfLkwt WkkLk kk Au.
{tkuLke (Manganiese)
kutz-kkukLkk Wkuk{kt {tkuLkeLkku Wkkuk yrk {nLkku
Au. stkwLkkf kyku, hMkkku, fk[, xk[oLkk kkhMku,
kMxf, r[LkkE {kxeLkkt kMkku, rwkLkkt MkkLkku yLku
Akkfk{ Wkuk{kt {tkuLke khk Au.
r{kt {tkuLkeLkwt Mkkike w WkkLk hrk fhu Au, khu
khk r{kt Ak {u yku Au khk{kt {tkuLke-yMfLkkt
{w Wkkf hkku ykurhMMkk, {u, {nkhkx yu
fkoxf Au, su{kt {u{kt tzkh yu skkwh ku{s
kwshkk, yu yktu{kt k {tkuLkeLkwt WkkLk kk Au.
kktkwt (Copper)
ykrfkke kktkkLkk rr Wkkukku kkk ykk Au. kktkk
Mkkku keS kkwLku r{ fheLku rr kkwyku kLkkk{kt
yku Au. su{fu kktkkLku sMkk Mkkku r{ fhkke rkk kLku
Au yu fkE Mkkku r{ fhkkt fktMkw kLku Au. r{kt kktkkLkk
yMfLkk WkkLk{kt w.yuMk. k{ MkkLku Au. kktkkLkk
yMfLkk WkkLk{kt khk wt kkA Au.
kktkkLkk yMfLkk WkkLk{kt khtzLkku Mkkq{ rsku
u{kt k{ MkkLku Au. kh kk {uLkku kkkkx

rsku, hksMkkLk{kt wLkwLkw yu yh rsk, yktu{kt

ktkwh, Lkukuh, B{k{ rsk, fkoxf{kt r[kwko yu nMkLk
rsk{kt kkk rMkr{ yu kwshkk{kt kktkkLkk yMfLkwt
WkkLk kk Au. kwshkk{kt ytkkS kkMku kktkkLkk yMfLke
k ykue Au. kwshkk hk Lkes rfkMk rLkk{ kuLkku
nex fhu Au. ynLkk zf{ktke kktkwt, MkeMkwt yu sMkk
yufMkkku {e yku Au. kuke kuykuLku Aqxwt kkzkLkku [o e
skku nkukke nk{kt yk k{ktke kktkkLkwt WkkLk kkwt Lkke.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

khk Mkhfkhu 1958{kt hkxe rLksrfkMk rLkk{Lke MkkkLkk

fhe. {nLke LkeuLkk rLkfh {kxu yk rLkk{ fko fhu
Au. rLkuLke kkkk{kt yurk tz{kt khkLkwt MkkLk {kuhkLkwt
Au. {kuxk kkLkk {nLkkt Lkeu kr{Lkkzw, {u,
yktu, ykurhMMkk, kr{ ktkkk, rknkh, kwshkk,
{nkhkx, yMk{ kuhu hkku{ktke {u Au. k]eLkk kuxk{ktke
yuf Lkeu {e yku Au. ku{ktke 2000ke w Lkeu
ykkk Wkukku ku{s SLknkh Mkkku Mktfkuk Au.
{kxu s yksLkk wkLku Lkes wk fne fk.

41

DH
IN
AG
AR

Au. yk rMkk rwk-WkkLk{kt, huu [kk{kt ku{s

htk - hMkk Wkuk{kt fkuMkku w khk Au. fkuMkku
yu k]eLkk kuxk{kt hnue LkMkrkLkwt kkuwt MYk
Au. LkMkrkLkwt k ktkk Mk{ Mkwe {t-nLk kkke
ku{ktke fkuMkku kLku Au. fkuMkku WkLLk fhkkt hkku{kt
kr{e ktkkk, rknkh, {u, {nkhkx, ykurhMMkk,
yktu yLku kwshkk Au.
kr{e ktkkk{kt hkekts, kSok, rknkh{kt rhk
yLku zkxLkkts fkuMkkLkkt {w WkkLk kukku Au.
{u{kt Mkkie, W{rhk rkk kukku Au. yk
rMkk {nkhkx { kt ko , yku rhMMkk{kt kk[u h ,
yktu{kt kkukhe-e rMkkhku{kt fkuMkku {e
yku Au. {uk{kt kkhku yu kMke xufheyku{kt kkuzk
skk{kt fkuMkkLkwt WkkLk kk Au. hksMkkLk{kt skwh,
sB{w-f~{eh{kt fuhk yu fkkfkux ku{s kwshkk{kt
fA rsku fkuMkkLkwt WkkLk fhu Au.

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

Mkt[kLkkLkkt MktMkkLkku :
Lkesku :
yksLkku wk Mkt[kLkkLkkt MkkLkku Wkh rLkoh Au.
LkeskuLkk Wkkukku yu {n w nkukke kuLku kne
MkkuLkwt k fnu Au. Mkk{kL heku Mkh zfku{ktke
Lkesku khfk{ fhkke {e yku Au. ku{kt yuf
fkhLke ywryku nku Au, kuuke kuLkku Mkeku Wkkuk
kE fkku Lkke yLku kuLku rhVkELkheyku{kt w fhk{kt
yku Au. ku{ktke fuhkuMkeLk, kuxku, ze yLku Mkrhx
{u Au. kkfeLkku su f[hku hnu Au kuLku Lkukk fnu Au. yk
Lkukk e [esMkwLkk WkkLk {kxuLkku fk[ku {k Au.
ku{ktke yuurf kLko, kkuruMxh rVk{uLx kLko,
rMkLkurxf hkh, kMxf, ykikurkf ykfkunk yu
ke k Wkukku{kt fk[k {k khefu khkkk kkkkuo
{uk{kt yku Au.
yMk{ yu kwshkk LkeskuLkkt {w Wkkf hkku
Au . yMk{{kt rkku E , {ku h kLk, Lkknku h fku rxk,
kMkkkh {kuxkt Wkkf kukku Au. rk khk{kt
f]k LkeLkk {wu{ktke WkkLk Y fhk{kt ykwt
Au. kwshkk{kt LkeskuLkk WkkLk{kt ytfuh k{
MkkLku Au. kh kk Lkkkk{, fku, {nuMkkk, wus
kuhu Au. khk{kt LkeskuLkk fw WkkLkLkwt 25%
WkkLk {kk ytfuh{ktke {uk{kt yku Au. ykE
yLz Lku[h kMk fr{Lk (ONGC) Lkesku {ukLkwt
yu MktkuLkLkwt fko fhu Au. yk rLkk{u tkkLkk
ykk{kt, kkBkunkELkk rMkkhku{kt Mk{wLkk krk Wkh
khfk{ fheLku Lkesku yu fwhke kw {uk{kt
MkVkk {ue Au. uLkwt fw WkkLk uLke {ktk {kxu
ykqhkwt Au. kuke khkLke sYrhkk {kxu Lkesku
ykkk fhwt kzu Au. ykkke LkeskuLku {kwhkLke
rhVkELkhe{kt yu zkuhk LkSf yku e fku e
rhVkELkhe{kt {kufk {kxu Mkkk - {kwhk kkEkkELkLkku
Wkkuk fhk{kt yku Au. yk kkEkkELkLkku yuf Vktxku
rh{kk{ke zkuhkLke fkue rhVkELkhe Mkwe
Au. LkeskuLku w fhk {kxu fku[eLk, [uLLkkE, {wtkE
yu yMk{{kt rhVkELkheyku Mkkkk{kt yke Au yu
keS {Lkkh yu Mkwhk kkMku nShk kku kikh kE
hne Au. u{kt LkeskuLkwt WkkLk 1991-92{kt 300
k xLk kwt nkwt.
Lkesku WkLLk fhkk rMkkhku{ktke fwhke kw k
{u Au. fwhke kwLkwt WkkLk 1991-92{kt 18.6
rkrLk Lk {exhLkwt kwt nkwt. suLke Mkk{u 14.4 rkrLk
Lk {exh fwhke kMkLkku khk kku nkku.
fkuMkku :
fkuMkku k[eLkfkke krk kk{u Mkt[kLkkLkwt Lkes
Au. fkuMkkLke WkkurkkkLku eu kuLkku khk yu {ktk
qk s e kkt Au. kuke s kuLku fkku nehku fnu Au.
kuLkku Mkkike w Wkkuk kkw kkkLke aeyku{kt kk

Qo (Energy) :
uLkk ykkf rfkMk{kt Qo yu {nLke kkkk Au.
u{kt kkhtkrhf QoLkk kuk kfzwt, Ak yu ukefe
yr kkkkuo Au. kk{zkt{kt k kkhtkrhf QokkkkuoLku ku fuhkuMkeLk, rwk, fwhke kMk kuhuLkku
khk kku Au.
rwkk (Electricity) :
rwk (ese) yu QoLkwt Mkkike Mkh yu MkoMkk{kL
{k{ Au. rwk rr heku WkLLk fhe fk Au.
su{fu LkeykuLkk ku{ktke srwk kuk fhk{kt yku
Au. fkuMkku yu SZ{ktke kkkrwk kuk fhk{kt yku
Au. kh{kw k whurLk{ yu kkurh{ Lkeu{ktke
kuk fhk{kt yku Au. kLk - Qo kLk[e khk
{u k{kt yku Au. kLkkt su MkkLkku Au ku{ kt
rw kkLkku khk {nk{ Au . uke, Wku kku,
krhnLk, k]nkhk kuhu kukku{kt rwkLkku khk
kkf kLku Au. ykkk hkusk nkh{kt rwkk
yuf yrLkko ytk kLke kE Au.
khk{kt Mko k{ fko x f{kt rMk{w {T LkSf
srwk-{kf Mkkkk{kt ykwt nkwt. {nkhkx{kt
kkkue, fkuLkk, ikhk kuhu Mkkuyu rkfk
rwk-{kfku Au. kr{Lkkzw{ktu kurhkh, kwshkk{kt
fkfhkkkh yu WfkE kuhu w rwk WkLLk fhkkt
{kfku Au.
kkkrwk{kt ekkt {kfku{kt kw shkk{kt wkh,
y{kk, kkteLkkh yu ftzk kuhu kke fk.
Mkkie (Wkhu), fkuhkk ({u) yu Vhkk
(kr{e ktkkk){kt LkuLk k{o kkh fkkkuohuLk
(NTPC) khk hkx fkkLke rwk kez - kusLkkyku
Y kE Au.
rwk WkLLk fhk {kxu ywkLkku Wkkuk fhk{kt
yku Au. 1948{kt xkBku{kt yMkhk Lkk{Lkwt k{
42

fkohk Au.
Mkhfkh nMkfLkkt kwshkk rwk kkuzo suk yuf rLkk{
yu kkuzo khk u{kt es-QoLkk WkkLk yu
rfkMk{kt {nLkkt fkkuo kk Au. Wkhktk kLkke kuhu
kLk-Qo kuk fhkLkk khkLkk k fuL Mkhfkhu
ykk Au,su{kt kwshkk{kt rhkrfLkkhu yu uLkk
rMkkhku{kt fu kt kLkLke krk fkfLkk Mkkk 30
rf{e fu kuuke w Au kt kLk - QofuLku rfkMk kk{e
hkkt Au u ku khk uLkwt rwkLkwt WkkLk khk{kt
yke hkwt Au. kwshkk, kr{Lkkzw, {nkhkx yu
ykurhMMkk{kt rk fLke kLk[e (rLzVk{o),
kwshkk{kt ykuk ({Lkkh), {ktze (fA), ktkk
({Lkkh){kt rk fLkkt rLzVk{o Y fhkkt Au.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

ywrhyuxh Mkkkk{kt ykwt nkwt. [uLLkkE LkSfLkwt

fk{ kkk {wtkE LkSf xkBku{kt ykuwt kk yw
MktkuLk fuL, kwshkk{kt fkfhkkkh kkk hksMkkLk{kt
hkkkxk ywk Wkk fhkkt {nLkkt fuLku Au.
QoWkukLkk rfkMk{kt Auk k kfk{kt qk s
khku kku Au. kuLku eu Wkukku yu ukekuku WkkLk{kt
LkkUkkk khku kku Au. 1992-93{kt QorfkMkLkk
fko{Lku yrk{kk ykkk{kt ykue Au. rwkLkk
WkkLk{kt nu kLkke kukLku k Mkk{u fhk{kt yke
hkwt Au yu rwkLkwt WkkLk khkLkk Lkku kE
hkk Au. u{kt rwk-WkkLk yu rfkMk{kt NTPC
(LkuLk k{o kkh fkkkuohuLk), NHPC (LkuLk nkEzku
kkh fkkkuohuLk), NEEPCO (LkuLk EurxrMkxe yLkSo
kkh fkkkuohuLk) kuhu sue fuxef {nLke MktMkkyku

DE

13. khk - f]rk - MktMkkLk

AC
A

khk ukekLk u Au. uLkk ykhu 64% kufku f]rk]rk{kt

hkufkuk Au. f]rk yu ykkk uLkk kufkuLke kkkYk ykkf
]rk Au. khkLkk fwhke MktMkkLkku{kt f]rk-MktMkkLkLkwt MkkLk
wt s {nLkwt Au. f]rk yu hkxe fwhke MktMkkLk kk Au.
hkxLke fw ykfLkk ykhu 30% ykf uke{ktke {u Au.
yk{, f]rk-MktMkkLk ykkk uLkwt {nLkwt MktMkkLk Au.

VI

VE

KA

NA
N

f]rk-MktMkkLkLkwt {n :
khk{kt f]rk-MktMkkLkLkwt {n w Au. f]rk khkLkk kufkuLku
hkuskkhe kqhe kkzu Au. f]rk uLke MkrkLku {wu kuhkf
kqhku kkzu Au. kuhkf yu {kLkeLke kkr{f sYrhkk Au.
f]rk kwyku {kxu kMk[khku kqhku kkzu Au. f]rk khk {kLkLku
kuhkf Wkhktk ku k kk kk Au. f]rkkukku khk
khkLkk kufku kkkf Wkhktk kuerkkt, VVkr yu
kekt k {uu Au. yk Wkhktk huMkkwk kkf{ktke fkkz
{kxuLkku sYhe fk[ku {k k {e hnu Au. ykke ykkk
u{kt f]rk kh ykkrhk WkukkuLkku w rfkMk kku Au.
ykkk uLkk rLkfkMk-ukkh{kt , [k, fkVe, fkkMk,
kuLkk, k{kfw, ktz kuhu [eu wt {n hku Au. f]rk
- kukku ykkLku rue nqtrzk{ {ue ykkk{kt {kuxku
Vkku ykku Au. yk{, khkLkk kufkuLku kuhkf kqhku kkzk{kt
ku{s ukkh yu WkukkuLkk rfkMk{kt f]rk MktMkkLkLkku ku
{nLkku Vkku Au. ykke khkLke kt[keo kusLkkyku{kt
f]rk-MktMkkLkLkk rfkMkLku {n ykkk{kt ykwt Au. f]rkMktMkkLkLkk rfkMk{kt s uLkku rfkMk hnuku Au.

f]rk]rk {kxuLke yLkwfqkkyku :

khk{kt f]rk-MktMkkLkLkk rfkMk {kxu k yLkwfq Mktukku
Au. u{kt ukekf {kuxkt Vwk {ukLkku Au. ykku kt
ykkkunk-krhMkrk Au. khkLkk uzkku {nuLkkw yu fw
Au. ufu khk{kt hMkkLke yrLkr{kkk yu yrLkrkkk
Au, khtkw khk{kt kkeke hkqh e Lkeyku ykue Au.
kuLkk kh ktku kkte Lknuhku fkZkLke e yLkwfqkk Au.
Mk[kELkk rfkMk khk yrLkrk hMkkLke {w~fueLku qh
fhk ykku kt Mkkhk Lkku kE hkk Au. khkLke
s{eLk-rMkkhLkku ykhu 50% su x ku kk u keLkk
Wkkuk{kt uk{kt yku Au.
f]rk-krkLkk fkhku :
(1) Mkk{kL uke :
khk {kuMk{e ykkkunkLkku u Au. {kuMk{e ukuLkk
u{kt Mkk{kL fkhLke uke-krkLkku Wkkuk w
kk Au. khk{kt kt 70 ke 80 Mku{e fhkkt w
hMkk kzu Au kuk uku{kt yk krkLkku Wkkuk kkku
uk {u Au. f]rkLke yk krk hMkk kh ykkrhk
Au. {kk hMkk khk kke ukeLku Mkke uke ykk
Mkk{kL uke fu kAe ykfke uke fnuk{kt yku Au.
yk f]rk {kk hMkk kh ykkrhk nkukke ykkk
u{kt uke khtkh rLkV kke nku Au. k.k,
hksMkkLkLkku yu kwshkkLkku Wkh kk.

43

Mkqfe uke :
khkLkk fuxkf uku{kt 50 Mku{eke k ykuAku fu
yk hMkk kzu Au. yk uku{kt kke ukeLku Mkqfe
uke fnuk{kt yku Au. yk krkke su uku{kt uke
kk Au kt s{eLkLku 10 ke 12 Mku{e ze kueLku ku{kt
hMkkLkk kkeLkku Mktkn fhk{kt yku Au. rk
khkLkk W[ uku{kt yu kwshkkLkk ku{kt
yk fkhu uke fhk{kt yku Au. yk uke k hMkk
kh ykkrhk Au. ykke e k kkfLke ke
Mk{Mkh kE fke Lkke.

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

(3) Mk[kELke uke :

fqk, kkkkfqk yu kk, Mkhkuh, Lke Wkh fu
rk ktku khk skku kikh kk Au. yk
skku{ktke Lknuh fkZe, ku khk ukhkuLku kke kqt
kkzk{kt yku Au kuLku Mk[kELke uke fnu Au. khk{kt
hksMkkLk, ktk, Wkhu, rknkh, {nkhkx kkk
kwshkk{kt Mk[kE khk uke kk Au.
(4) kkkkke uke :
Mkk{kL heku kke[kyku yu kzeyku{kt ukkk kkfLku
kkkkke uke fnu Au. ukeLke yk yuf krk Au.
khkLkk [k knkzkuLkk Zkukkk uku{kt [k, fkVe,
fkufku kuhu kektLkk, Lkkruhe, uhzeLke uke kk Au.
yk Wkhktk yk uku{kt ks, k, Ek[e, Mkkukkhe,
{he, V kuhu suk kuLkkLke uke k kk Au.
yn Mkwz ([tLk) sukt ]kku k WAuhk{kt yku Au.
kkkkke uke {kxu ykkkunk {nLkwt krhk Au.
khk{kt sB{w-f~{eh yLku rn{k[ u{kt MkVhsLk,
ykw, yhkux kuhu VkuLkku kkf uk{kt yku Au.
fksw, fukt, fuhe, yLkkLkMk, Lkkhtke, kkikt, kuhu Vku
fuh, kkuk, fkoxf, yktu yu kr{Lkkzw{kt
khu kk Au. rk khk ku{s rk kwshkk{kt
Mkwhk, MkkzLkk uku{kt VVkrLke e kzeyku
Au. nk{kt u yu wrLkkLkk kh{kt VqkuLke {ktk
kke VqkuLke ukeLkwt {n k wt Au.
khk{kt f]rk-MktMkkLkLkku rfkMk :
ykkk khku Mkktkrk kAe yLLk WkkLkLkk kuku Mkkhe
krk Mkke Au. f]rk-MktMkkLkLkk rfkMk {kxu su Lkku kk
yu yk krk {kxu fkhqk Au. fqk{ktke fkuMk khk kke
fkZeLku Mk[kE kke nke ku{kt yksu kk ykku Au. yksu
{kLkkukf ktk fu Mkk{Mkk ktk khk Mk[kE fhk{kt
yku Au. f]rk]rk {kxu xxh, xuMkMko, kuMkMko sukt ykwrLkf
ykuhku yu stkwLkkf kykuLkk Atxfk {kxuLkk ktk kuhuLkku
Wkkuk ku Au. ykuAk kkeLkku Wkkuk fhe w f]rkQks
{uk {kxu xkf Mk[kE - krk yu VwkhkLke rkk
krkLkku uzqkku Wkkuk fhk kk Au. u{kt Mk[kELke
kusLkkyku khk Mk[kELke Mkkzku rfMkke f]rk-WkkLk
khk kMkku fhk{kt yku Au. uzqkku NPP (LkkExkusLk,
VkMVhMk yu kkuxk), DAP (zk yu{kurLk{ VkMVux) yu

kuk wrhk kkhLkku Wkkuk fhu ku{s kkku VxkEhLkku

Wkkuk fhu ku {kxuLkk Lkku kk kk Au. ufu f]rkWkkLk khk {kxu hkMkkrf kkhLkk w kzkk
Wkkukke MkM kh {kXe yMkhku kk Au yu wkE swt
Lkrn uEyu.
fuxktf hkku{kt uzqkkuLke Mknfkhe {tzeyku yu Mk[kE
{kxu Mknfkhe rkk {tzeyku Mkkkk{kt yke Au. uzqkkuLku
f]rkkukkuLkk kske k {u ku {kxu MkkrLkf {kfouxk
kzo Mkkkk{kt ykk Au. uzqk Mknfkhe {tzeyku uzqkkuLku
he-u[kLke Mkk{kt MknkYk kk Au. kwshkk hk{kt
kwshkk kuerkkt Wkkf Mkt (GROFED), kwshkk Mxux
fku-ykkhurx {kfuoxk MkkuMkkxe rr{xuz (GUJCOMASOL)
yu hkx e zu h e rfkMk rLkk{ (National Dairy
Develpment Board NDDB) kuhu MktMkkyku uzqkku kkMkuke
kkukk{ ku f]rkkukkuLke hee fhu Au. fuxef kh
Mkhfkh k {kVe yu zwtke sue f]rkkuk heu Au.
f]rkkuku Mkhfkh khk nkk hkkkt MktkuLkkuLkku k uzqkkuLku
{e hnu ku {kxu Mkhfkh kk{MkufkuLke rLk{qf fhu Au.
uLku fw f]rkrku yu f]rkikkrLkfku {e hnu ku {kxu
uLkk kk huf hk{kt f]rk wrLkMkxeyku Mkkkk{kt
yke Au. kwshkk kLkkMkfktXk rsk{kt ktkekzk kku Mkhkh
kxu f]rk wrLkMkxe ykue Au. kuLke fkus fkkLke kuxk
kkyku ykt, LkMkkhe yu sqLkkkZ{kt Au. yk Wkhktk
rsk fkkyu uzqk kke{ fuL k Mkkkk{kt ykkt
Au. ELzLk fkWLMk ykV yrkf[h rhMk[o (ICAR)
yu rzkkxo{uLx ykV yrkf[h rhMk[o yLz yuwfuLk
(DARE) sue hkx e Mkt MkkykuLke ]rkykuLku krhk{u u Lkk
f]rk-WkkLk{kt khku kku Au . ykku kt uzqkkuLku
ko{kLkkkku, ykfkke yyu qhoLk sukt Mk{qn{k{ku
khk f]rk-WkkLk khk {kxuLke ikkrLkf krkykuLkwt
kkLk {kkooLk kqt kkzk{kt yku Au. ykkk hkxLke
Wkh f]rkLkerkLku fkhu k f]rk-MktMkkLkLkku rfkMk kku
Au. ykke Mkhfkh f]rkrfkMk {kxu uzqkkuLku ykkf kuLk,
kkke fu MkkrMkze MYku Lkkkfe Mknk ykku Au. yk
kk LkkuLku fkhu f]rk-WkkLk wt Au yu f]rkMkt MkkLk ku ku uu krk Mkke Au . khk{kt f]rkku ku
nrhke ktrkLku uk ykku Au.

DH
IN
AG
AR

(2)

khkLke f]rkkukku :
khk rk u Au. ykku kt rr fkhLke s{eLk Au.
khk{kt kkk{kLk yLku hMkkLkk {k{kt yu x u fu
ykkkunk{kt qk s rrkk Au. ykke khkLke f]rkkukku{kt
k e rrkk Au. ykkk u{kt , zktkh, swkhkkshe yu {fkE suk kL kkfku, {kVe, MkkukkeLk,
yuhtzk, k, MkhMk sukt kuerkkt ku{s fkVe yu [k
sukt kektLke f]rkkukku kk Au. ykku kt hkufrzk kkfkuLkwt
WkkLk k kk Au. Mkk{kL heku Wkkukk khu k
WkLLk kuku {k kh{kt E khu [kw kh ku
khk s kuLke Mkk{u Lkkkt [qfk{kt yku Au ykk Lkkkt
k kk Au. kuk kkfku hkufrzk kkfku khefu ykuk Au.
44

 swkh-kkshe-{fkE yu fXku :
swkh, kkshe, {fkE yu s yu zkt kL khefu
ykuk Au. ku Mkqfk u{kt kt ykuAku fu ykqhkku
hMkk kzkku nku kt kkfu Au. {nkhkx, fkoxf,
{u, hksMkkLk, kwshkk yu Wkhu zkt
kLkuLkwt WkkLk fhkkt {nLkkt hkku Au. {fkE nfwt
kL Au. ku zwtkhk u{kt w kkfu Au.
ykku kt fXkuLkwt WkkLk k Mkkt kk Au. fxku
kuxeLk kqt kkzu Au. kwuh yu {Mkqh, {k, yu yz,
ku{s [k yu fXkuLke rr kku Au. w hMkk
kzkku nku kt yk kkfku kkk Lkke. ku rMkk kk
kkt hkku{kt fXkuLkwt WkkLk kk Au. fXku s{eLkLke
Vwkkk k{kt MknkYk kLku Au. ykke kL
kkfkuLkwt kukh kwt nku ku s{eLk{kt s fXkuLkwt kukh
fhk{kt yku Au. k.k., yuf s ukh{kt yu
[kLkku yufMkkku kkf uk{kt yku Au. yu s heku kkfLke
e kAe ukh{kt fXkuLkku kkf uk{kt yku Au, su
s{eLkLkkt ykkW Lkk kk{ukt kkukf kkuLku k{kt
Mknk fhu Au.
kuerkkt :
kuerkkt{kt {kVe, yuhtzku, k, Mkqo{we, MkhMk,
MkkukkeLk kuhuLkku Mk{ku kk Au. khk{kt MkhMk,
{kVe yu kLkk kuLkku hMkkuE{kt w Wkkuk kk
Au. kr{ khk{kt {kVeLkk kuLkku, kqo yu Wkh
khk{kt MkhMkLkk kuLkku yu rk khk{kt fkukhuLkku
w Wkkuk kk Au. {kVeLkk kkfLku fke, fMkke,
kkuhkzw yu kkLke huker{rk s{eLk w yLkwfq
yku Au. kke Lkrn hkE hnu kue s{eLk {kVeLkk
kkf {kxu sYhe Au. {kVeLkk kkf {kxu 20 ke 25
Mku kkk{kLk u 50 ke 75 Mku{e hMkk {kVf yku Au.
khk{kt kwshkk, yku, kr{Lkkzw u {nkhkx
{kVe kfkkt {w hkku Au. kwshkk{kt {kVeLkwt
WkkLk Mkkike w Mkkihkx{kt kk Au. LkkruheLkk kkfLku
rhkrfLkkhkLke kkhke s{eLk, kh{ yu uske
rhkE ykkkunk w {kVf yku Au. khk{kt fkoxf,

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

ukeLkk kkf :
zktkh :
khk{kt zktkh Mkkike ykLkku kkf Au. uLke uke
nuXLke su fw s{eLk Au kuLkk ke kk{kt kuLkwt
kukh kk Au. zktkh W frxktLkku kkf Au. ykkk
u{kt ku [ku{kMkw fu heV kkf Au. nu kku ykkk
u{kt zktkhLkku kkf WLkkk{kt k Mk[kE khk uk{kt
yku Au.
zktkhLkk kkf {kxu LkeykuLkkt {ukLkLke fu {wrkfku
uLke fktkLke Vwk s{eLk {kVf yku Au. zktkhLkk
kkf {kxu kh{ yu uske ykkkunk, 125 Mku{e fu
kuke w hMkk yu 30 ke 40 Mku suxwt kkk{kLk
sue yLkwfqkkyku sYhe Au. kt ykuAku hMkk kzu Au
kuk rMkkhku{kt Mk[kE khk kke kqt kkzeLku zktkhLkku
kkf uk{kt yku Au.
khk{kt zktkh kr{ ktkk, kr{Lkkzw, yktu,
ykurhMMkk, Wkhu, {u, yMk{, fuh, rknkh
yu kw shkk{kt {ku xk {k{kt kkfu Au. zkt khLkk
WkkLk{kt khkLkwt MkkLk wrLkk{kt [eLk kAe keswt Au.
khkLkk kk [kukk kkLkk kufkuLkku {w kuhkf
[kuk Au.
:
khk{kt zktkh kAe keu ykLkku kkf Au.
Mk{ekku frxktLkku kkf Au. ykkk u{kt ku
rkkLke kw{kt ukkku rkw fu hekkf Au. kkukf
kkuLke ryu Lkwt yLkks khefu wt {n Au.
{kt fkkkuonkEzuxTMk, kuxeLk yu [hke nku Au. yk
Wkhktk ku{kt kun yu VkMVhMk sukt Lkes kku k
nku Au. {ktke hkuxe, khe, rkMfx, kuz kuhu
sue rr fkhLke kLkkeyku kLku Au. ykke Lku
yLkksLkku hk fnuk{kt yku Au.

Lkk kkfLku fke fu Vwk kkuhkzw s{eLk {kVf

yku Au. yk kkfLku 20 ke 30 Mku. kkk{kLkke Xtze
ykkkunk yu 40 ke 75 Mku{e suxk hMkkLke
yLkwfqkk sYhe Au. kfke Lkku Mkkhku kkf kk
Au. u yrk XtzeLku eu rn{ kzu kku Lkk kkfLku
LkwfMkkLk kk Au. khk{kt Lkku kkf k{kuxu kkku kku
Mk[kE khk uk Au.
khk{kt Wkhu, kt k, nrhkk, {u,
rknkh, hksMkkLk{kt {kuxk {k{kt kkfu Au. ktk
yu nrhkk{kt Mk[kELku eu Lkwt nxh eX WkkLk
Mkkike w kk Au. ktk khkLkku Lkku fkuXkh
fnuk Au. kwshkkLkku ku Mkkhe kLkk kfu
Au su krk Lku Lkk{u ekk Au.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

k.k., fkkMk, k{kfw, {kVe, , uhze, S, EMkkkw,

rhke yu kqku suk kkfku hkufrzk kkfku Au. kL
kkfkuLke Mkhk{eyu hkufrzk kkfkuLkk WkkLk {kxu uzqkku
nfkhk{f yrk{ hku Au. ykku kt rr fkhLkkt
VVkr yu ft{qLke f]rkkukku k kk Au.
ykkk u{kt {wu kw yLkwMkkh yu khLke {ktk
{ku uzqkku f]rkkukkuLkwt WkkLk fhu Au. Mkk{kL ukeLku
ku rkk{kt nU[k{kt yku Au : (1) heV kkf (2)
hekkf. heV kkfku{kt zktkh, kkshe, {fkE, uhze,
{kVe, fkkMk, swkh, MkkukkeLkLkku Mk{ku kk Au. heV
kkfLke uke WLkkk{kt yu [ku{kMkk{kt uk Au. s, ,
hkzku, swkh, yuhtzku, yMke kuhu hekkf Au. hekkfLke
uke rkk{kt uk Au.
nu ykku khkLke rr f]rkkukku {kxuLkk yLkwfq
Mktukku yu ku kuk kfkkt khkLkkt hkku ru {krnke
{uewt. ykku su ku f]rkkukkuLke fuxef ruk fkhe
k kk fhewt.

45

fkkMk :
fkkMk heV kkf Au. fkkMkLkk kkfLku ktkk Mk{ Mkwe
us skE hnu kue fke, Lkes kuLkk w
{kke kkhMkLke s{eLk w yLkwfq yku Au.
kuLku kh{ uske ykkkunk, 30 ke 70 Mku{e suxku
hMkk yu 30 ke 50 suxwt kkk{kLk {kVf yku
Au. rn{ kzkke fkkMkLkk kkfLku LkwfMkkLk kk Au.
khk{kt kwshkk, {nkhkx, ktk yu nrhkkLkkt
hkku{kt fkkMkLkwt w WkLk kk Au. yk Wkhktk
fkoxf, kr{Lkkzw, {u, hksMkkLk, yktu
yu Wkhu{kt k fkkMkLkwt WkkLk kk Au. MkwkhkW
fkkz Wkuk {kxu fkkMk fk[ku {k kqhku kkzu Au.
khk{kt ktk, nrhkk yu ykMkkkMkLkk rMkkhku{kt
tkk kkhLkk fkkMkLkwt WkkLk kk Au. {nkhkx,
yktu, {u, kwshkk yu hksMkkLk{kt xqtfk
yu {{ kkhLkk fkkMkLkwt WkkLk kk Au. khk{kt
fkkMkLkk WkkLk{kt kwshkk kkt hkku{kt k{ MkkLk
hku Au.
fkkMk{ktke Lkefkk fkkrMkkLkku kuerkkt khefu Wkkuk
kk Au. nk{kt ykkk kuhkf{kt fkkrMkkLkk kuLkku
Wkkuk k kku Au. fkkrMkk wkkt ZkuhLkk k
khefu knw s Wkkuke Au.
:
Lkk WkkLk{kt kkhkLkwt wrLkk{kt keswt MkkLk Au.
kktkuLkwt k{ MkkLk Au. [ku{kMkw kkf Au. Lkk
kkfLku LkeykuLkk {wrkfkuuLke, h kuo Lkku fktk
kkhkkku nku kue Vhwk s{eLk w yLkwfq yku Au.
Lkk kkfLku kh{ yu uske ykkkunk, 30 ke
40 Mku. kkk{kLk yu 100 Mku{eke w hMkk yLkwfq
kikkurf Mktukku Au.
khk{kt Lkwt Mkkike w kukh kr{e ktkkkLkk
ktkkLkk {wrkfku u{kt kk Au. yk Wkhktk yMk{,
rknkh, ykurhMMkk yu Wkhu{kt k Lkku kkf
uk{kt yku Au. {kkh-rfLkkhu yu {nkLkeLkk
{wrkfkuu{kt k Lke uke kk Au.
{kt ke fku kk, Mkkze, kuhzkt yu nMkfk
fkhekheLkk Lk{qLkk kLku Au.
[k yu fkVe :
[k yu fkVe WfrxktLkk kkfku Au. yk kkf {kxu
ykhu 200 Mku{e hMkk 20 ke 32 Mku kkk{kLk
sYhe Au. ktLku kkfkuLku kh{ yu uske ykkkunk
{kVf yku Au. yk kkfkuLku knkze Zkukku kh Wkkzk{kt
yku Au, fkh fu yk kkfkuLkkt {q{kt kke hkE hnu

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

kku LkwfMkkLk kk Au. fkVeLku kuLkk kh MkqoLkku Mkeku kkk

Lkrn kzu yu heku ]kLke Akk{kt Wkkzk{kt yku Au.
rn{ kzkke k fkVeLkk kkfLku LkwfMkkLk kk Au.
wrLkk{kt [kLkwt Mkkike w kukh yu WkkLk khk{kt
kk Au. [kLke rLkfkMk fhk{kt khk wrLkk{kt k{
MkkLku Au.
khk{kt [kLkwt kukh yu WkkLk {wu yMk{
hk{kt kk Au. yk Wkhktk kr{e ktkkk, Wkhu,
kr{Lkkzw, fuh, fkoxf kuhu hkku{kt [kLkwt WkkLk
kk Au. kr{ ktkk{kt kSok rMkkh{kt, rk
khk{kt LkerkrhLke xufheykuLkk Zkukku kh [kLkk k
kke[k ykuk Au. [kLkkt LkkLkkt kktzkt [qtxk {kxu
[exke fw e-{sqhkuLke e {ktk hnu Au.
khk{kt fkVe fuh, fkoxf yLku kr{Lkkzw hkku{kt
w kkfu Au. fkoxfLkk fwko u{kt fkVeLkwt WkkLk
w kk Au. rk khkLkkt hkku{kt fkVeLkwt WkkLk
w kkwt nkukke ktLkk kufku fkVe kekLkwt w kMkt
fhu Au.

DH
IN
AG
AR

fuh, kr{Lkkzw yLku yktu sukt rk khkLkkt

hkku{ kt kkk kku k, yt {kLk yu rLkfku kkh{kt
LkkruheLkk kke[k ykuk Au. LkkruhLkkt fkukhkt{ktke
ku {uk Au. nk{kt Mkqo{weLkk kuLkku Wkkuk
ku Au.

hkh :
hkh yu hkhLkk ] kLkk hMk{kt ke {u Au . [k
kkk{kLkkk yu w hMkkkk rMkkhku{kt yk Akuz
Mkkhe heku Qku Au. Mk{k ko hr{kLk Mkkhe heku
nU[kuku hMkk yk kkfLku w yLkwfq Au. fuh
yu kr{Lkkzw yu hkh kfkkt {nLkkt hkku Au.
uhze :
uhzeLkwt kLk khk {Lkk Au. uhze hkufrzku kkf
Au. uhzeLkk kukh{kt yu WkkLk{kt wrLkkLkk uku{kt
khkLkwt k{ MkkLk Au. uhze{ktke irLkf khk{kt
Wkkuke ktz, ktzMkhe yu kku kLku Au, ykke ku
hkufrzku kkf kk Au.
kkLke fke s{eLk, Lkeyku L kk {u kLku fu
{wrkfkuke Vwk s{eLk uhzeLkk kkf {kxu w
yLkwfq Au. yk kkfLku kh{ yLku uske ykkkunk,
30 Mku suxwt kkk{kLk yuu 100 ke 150 Mku{e suxku
hMkk sYhe Au. kt ykuAku hMkk nku kt Mk[kEke
uhzeLkku kkf Mkkhe heku E fk Au.
khk{kt Wkhu, {nkhkx, yktu, fkoxf,
rknkh, ktk, nrhkk yu kwshkk{kt uhzeLkwt
WkkLk kk Au. Mk[kELke Mkkz kkt kwshkk{kt
yu rk khk{kt uhzeLkwt kukh wt Au. ykke
kwshkk{kt rr Mkkuyu ktzLkkt fkhkLkkt Mkkkkt
Au. yk fkhkLkkt Mknfkhe kuhu [ku Au. ykke
kwshkk{kt uhzeLkk WkkLk {kxu uzqkku kuMkkrnk kk
Au. ufu khk{kt kkk uhzeLkk WkkLkLkwt kk yzwt
WkkLk yufwt Wkhu s fhu Au.
k{kfw :
k{kfw W frxkt ku{s Mk{ekku frxkt ktLkuLkku
kkf Au. khk{kt kuLku [ku{kMkw yu rkkLke ktLku
46

NA
N

AC
A

DE

ykMxurk - f]rk-MktMkkLk :
ykMxurk{kt uke yu kwkkLkLke ]rk yufMkkku [ku
Au. khk{kt k uzqkku uke Mkkku kwkkLkLkku Mkk fhu
Au. ukeLkk rfkMk{kt ykMxurk ku{s khk{kt Mk[kELke
Mkkzu ykLkku kk sku Au. ykMxurk{kt 300 Wkhktk
LkkLke{kuxe Mk[kE kusLkkyku kikh fhk{kt yke Au. e,
yn kkkkfqk kueLku kqr{kk sLkku rkw {k{kt
Wkkuk fhkku Au. ykMxurk{kt ukWkkLk{kt 70% suxe
uke kkLke kk Au. {kuxkt nuhku{kt yLku fMkkLke LkSf
Vku yu kfkS WkkzkLke, kwkkLk yu zuheWkukLke
]rk [ku Au.
ykMxurk{kt Lkwt {kuxu kku WkkLk kk Au. yn Lkwt
Mkkik{ kukh rk ykMxurk{kt MkuLMkhLke kze yu
MkLx rLMkuLxLkk ykke u{kt kwt nkwt. rxkurhk,
Lq MkkWkuMk kkk Lkio yLku yLk ykMxurk{kt Lke

uke {kuxu kku kk Au. khk{kt ktk yLku nrhkk{kt

Mk[kELku eu Lkwt nxh eX WkkLk Mkkike w kk Au.
ktk khkLkku Lkku fkuXkh fnuk Au, yu k{u yku
Aku. ykMxurk{kt heheLkkt yu fkuxku Lq MkkWkuMkLkkt
kukku {nLkkt Wkkf kukku Au. yk Wkhktk ykux, s,
{fkE, Mkqo{we, MkkukkeLk, uhze yu fkkMk k yn
Wkkzk{kt yku Au. EkLk yu Lkio qu ykuk
ykM x urkLkk q{ fkhLke ykkkun kkk rkw
hMkkLkk u{kt VVkrLke uke fhk{kt yku Au. yn
kk{ktke kY kLkke whkukLkk uku{kt kuLke rLkfkMk kk Au.
ykMxurk{kt ykuAk hMkk hkkk u{kt xqtfk kMkLkkt
{ukLkku ykukt Au. ku{kt ykLk tkkuLkku Wkkuk fheLku yLku
ikkrLkf krkykuLke {ke Lke uke fhk{kt yku Au.
khk{kt k nu ukeLkkt ykLk tkkuLkku Wkkuk {:
k kku Au.
ykMxurk{kt LMkLz{kt uhze yu fkkMkLkwt WkkLk
w {k{kt kk Au. kwykuLkk kuhkf {kxu ykux, kkeo
yu {fkE sukt nfkt kLkuLkku kkf k yn uk{kt yku
Au. ykMxurk{kt ykuAk hMkkkk rMkkhku{kt Mk[kE khk
uke fhk{kt yku Au. ynLke {hu yu zkk Lkeyku
Mk[kELke ryu wt {n hku Au. yn MLkkuE yu kw{
zu{ {w Mk[kE kusLkkyku Au. ykMxurk{kt Lkwt WkkLk
rkw {k{kt kkwt nkukke ynke Lke rLkfkMk fhk{kt
yku Au.
ykMxurk yu khkLke f]rkkuk{kt wt MkkB Au. khk{kt
k Lkku Mkkhku yuku kkf kk Au. e, yk kkf {kuxu kku
Mk[kE khk uk{kt yku Au. ykMxurk yu khk{kt
swkh, kkshe kkk {fkE sukt nfkt kLkuLkku kkf uk{kt
yku Au. uke {kxu ykMxurk{kt ykLk tkkuLkku Wkkuk
kk Au. khk{kt k nu uzqkku uke {kxu ykLk tkkuLkku
Wkkuk fhkk kk Au. yk{, ykMxurk yu khk f]rkMktMkkLkLke kkkk{kt Mkkt yuwt MkkB hku Au.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

kw{kt kfk{kt yku Au. k{kfwLkk kkfLku kkhMkLke

fke s{eLk fu hukk-kkuhkzw s{eLk w yLkwfq yku
Au . ykkku nk fhkkt s{eLkLke k kh k{kfw Lke
kwkkLkku {w ykkh hnu Au. k{kfwLku 100 Mku{e
suxku hMkk yu 20 Mku suxwt kkk{kLk sYhe Au.
khk{kt yktu yyu kwshkk hk{kt k{kfwLke
uke Mkkike w kk Au. yktuLke k{kfw [e kLke
Au. kwshkkLkku [hkukhLkku u k{kfwLkk WkkLk {kxu
uh{kt ekku Au. [hkukhLku MkkuLkuhe kkLkLkku {wf
fnuk{kt yku Au.
k{kfwLkwt MkuLk MkMLku wt LkwfMkkLk fhu Au. Mkhfkh
kuLkk kh rkkt {qfkLkwt r[khe hne Au. krhk{u
k{kfwLke uke e{u e{u ykuAe kke Au. ykku
khkLkk f]rk-MktMkkLk ru {krnke {ue. nu ykku
yk Mx u rkLkk f] rk-Mkt M kkLkLke Mkt rk{kt {krnke
{uewt.

VI

VE

KA

47

ykku eyu Aeyu fu khk ukekLk u Au. ukeLkk Mkk

Mkkku khk{kt kwkkLkLkku Mkk k {kuxk {k{kt rfMku
Au. uzqkku ukeLkk Mkk Mkkku kwkkLk k fhu Au. kwMktMkkLkLke kkkk{kt khk qk s Mk{] Au. khk{kt kwykuLke
Mktk e {kuxe Au. wrLkk{kt Mkkike w kwyku khk{kt Au.
e, khk{kt rr fkhLkkt kwyku Au. ku{kt q ykkLkkhkt
kwyku yu kkuu nLk fhLkkhkt kwyku yuk ku {w fkh
Au : kk, UMk, uxkt-kfhkt, x kuhu q ykkLkkhkt kwyku
Au. wkkt kwykuLku fkhu kkhk{kt zuheWkukLkku k Mkkhku
rfkMk kku Au. kuzk, k, x, kuzkt, [h, kkzk kuhu
kkusnLk fhLkkhkt kwyku Au.

{kuxk {k{kt rfMku Au. kwykuLkk AkLkku Wkkuk kkh

khefu kk Au. yk fwhke kkh ukeLkk kkf {kxu Wkh
kk Au. yk Wkhktk, {hukt kwykuLkkt nkzfkt{ktke k
kkh kLkkk{kt yku Au. {kLke nuhVuh {kxu kwykuLkku
Wkkuk fhk{kt yku Au. yk{, kwyku kkeLku {kMk
kkukkLke ykSrfk k hu Auu. xqtf{kt fne kf fu ykkk
uLke ykkf Mk{]r yu rfkMk{kt kw - MktMkkLkLkwt
wt {n Au.

kw-MktoLk yu {ksk :
kw kkMkuke ku WkkLk {uk yu Mkk {ksk
fhe sYhe Au. khk{kt kw MktMkkLkLkkt MktoLk yu {ksk
yLku ikkrLkf Zku kwkkLk fhk ytkuLkwt kwkkfkuLku kkLk
kqt kkzk{kt yku Au. uLkkt fuxktf fuLku{kt ikkrLkf
yrk{ ykLkke kwkkLk fhk {kxu MktkuLkku [ku A.
khkLke kkku Mkkku kr{Lkk ukuLke sMkeo yu MMk sue
[e ykukLke kkku, Mktfh fhe r{ ykukLke kkku
kikh fhk{kt yke Au. yk kkku wt khu q ykku Au.
uxktLke k Mkwkhk {kxu k u{kt MktkuLk fuLku Mkkkk{kt
ykkt Au. kwshkk{kt kkx kku ykwt yuf uxktWAuh fuL
ykuwt Au. ykMxurk{ktke {uheLkku uxkt ykkk fhe ykku
ktLkkt uxktLke k Mkwkhk kMkku fhk{kt ykk Au. kwMkthk {kxu kwr[rfMkk fuLku k Y fhk{kt ykkt Au.
kwkkLk Mkk{kt kkukt kwykuLke ikkrLkf Zku fkS
uk{kt yku yu kuLke {ksk fhk{kt yku yu qk sYhe
Au. kkukt kwykuLku hnukLke sk qk MA hke uEyu.
kMk fheLku wkkt kwyku kkMkuke w q-WkkLk {uk
{kxu ku{Lku kh{e, Xtze, hMkk kuhuke hk {u kuwt
hnuXk kqt kkzwt uEyuu. ykkt hnuXk{kt kwyku {kxu
ykhk{kf kUkrwt, Wkh Akkt, k kksw ek fu
ykz, k{k yLku {qkLkef (kxh)Lke Mkk sYhe Au.
MA (kwkkkk) q-WkkLk {kxu kwykuLku kunkkt
knukt Lkzkkt sYhe Au. kwLkwt ykhku skE hnu yu
{kxu AkLkku rhk rLkfk fhku uEyu. kUkrkLke
kkk {qkLkefLke hhkus kkeke kkk yXkrzk{kt yuf-ku
k rVLkkEke MkVkE sYhe Au. kwLkk hnuXkLke ykMkkkMk
MAkk hkkke hkukLkku Wk ykuAku kk Au. k{k
MA hke yu {rnLkk{kt yufk kh [qLkk zu kue
uEyu. q kunk {kxu MA, stkwhrnk kMkkuLkku Wkkuk
fhku uEyu. q kunLkkhu k nkkLku MA fhk uEyu.
kwyku k kk yLkwu Au. kuLke q-WkkLkk{kk kh
ye yMkh kzu Au. ykhk{kf hnuXk, MA yu Mkqfwt
kMke Lk kzk kuwt kUkrwt, kqhke sk, nk - WMk,
rLkr{kkk, kqhkk {k{kt Mk{kku yknkh yu ruk kku
ku{Lke Mkkku MLkunk, {kkw koLk ku{Lke kk{kt xkzku fhu
Au. MA yLku krk kkkh, e{k yksu hukkwt {wh
Mktkek wkkt kwykuLkk q-WkkLk{kt khku fhu Au yLku

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

kwkkLk Wkuk :
khk{kt Wkhu, ktk, nrhkk, hksMkkLk, {u,
kr{Lkkzw, kr{e ktkkk yu kwshkk{kt kwkkLk {kuxk
{k{kt kk Au. khk{kt kwykuLke khu Mktk Wkhu
yu {u{kt Au. yk{ Akkt, [e ykukLkkt kMkwyku
{wu ktk, nrhkk, hksMkkLk yLku kwshkk{kt Au.
khk{kt knek Mke kuhu [e ykukLke kkku Au.
kwshkkLke keh yLku fktfhuS kkku kkk Vhkkke, {nuMkke
yu Mkwhke UMkku w WkkLk {kxu eke Au.
khk{kt uxkt-kfhkt, x, kuzk, kuzkt kuhu kwyku k
{kuxe Mktk{kt Au. uxkt - kfhktLkku WAuh q {ktMk, QLk yu
k {uk {kxu kk Au. knkze Zkukku kh ykuAk
hMkkkk u{kt kuLkku {kuxk {k{kt WAuh fhk{kt yku
Au. rn{kLkk Zkukku, hksMkkLk, kwshkk yu {nkhkxLkk
Mkqfk uku{kt uxktLkku WAuh {kuxk {k{kt kk Au. khk{kt
uxktLke Mktk k e Au. f~{eh{kt k~{eLkku uxwt {wk{
QLk {kxu kk Au. yk Wkhktk hksMkkLk{kt yLku kwshkkLkk
fA rsk{kt x, kuzkt, kuzk sukt kwyku k WAuhk{kt
yku Au. yk kkt s kwyku {kMkLku e heku Wkkuke Au.
kk, kUMk, uxkt, kfhkt, x kuhu kwykuLkwt q {kMkkuLkk
kuhkf khefu Wkkuk{kt uk{kt yku Au. QLke k, Muxh,
kkk, fkux kuhu QLkLkkt fkzkt uxktLkk k{ktke kLku Au.
hrMkkh{kt hukk s{eLk nku Au. hukk s{eLk{kt {wMkkVhe
{kxu yu kkusnLk {kxu x wt Wkkuke ke Au. x
hLkwt nk fnuk Au.
kw-MktMkkLkLkwt {n :
kwyku ykkwt {nk{qwt Lk Au. ykkk uLkk ykkf rfkMk{kt
kw-MktMkkLkLkku {kuxku Vkku Au. ykku kt ukeLkkt rr
fk{ku {kxu kwykuLkku w Wkkuk kk Au. kwyku ykkLku
q, {ktMk, [k{zwt yu QLk ykku Au. kkhk{kt {ntu kufku
kfknkhe Au. ykke kuyku {kuxu kku q fu qLke kLkkxkuLkku
kuhkf{kt Wkkuk fhu Au. ykkk u{kt kwykuLkk [k{zkLke
rr [eu kLkkk{kt yku Au. fkLkkwh, fkufkkk, fkunkkwh,
ykkk, [ukkE, re kuhu [{oWkukLkkt {nLkkt fuLku Au.
ku{kt fkLkkwh wt ykLkwt fuL Au. yk{, khk{kt [{oWkuk

DH
IN
AG
AR

14. khk : kwkkLk yu zuheWkuk

48

LkuLk zuhe zuk{uLx kkuzo (NDDB)

kwshkk{kt Mknfkhe zuheWkuk Mkkhk {k{kt Mkk heku
[ku Au. kwshkkLkk zuheWkukLkk rfkMkke uhk {ue u
{kxu Mknfkhe kuhu zuheykuLkk zke rfkMk {kxu y{q
kxLko (krk) {ku qLke zuheyku MkkkkLkk nukwke LkuLk
zuhe zuk{uLx kkuzoLke h[Lkk fhk{kt yke Au. yk kkuzoLkku
{w Wu Mk{k u{kt q-Wkkfku yu kknfLkk rnkLku
k{kt hke MkkLkkuLkku ikkrLkf heku Wkkuk fhkLkku yu
u{kt qLkwt WkkLk khe ukktrk kkLkku Au. LkuLk
zuhe zuk{uLx kkuzo khk MkLku 1970ke ykkhuLk ^z
(ukktrk)Lkku fko{ Y fhkku Au. ukktrk kk{kt
M. e rkwLkkMk kxu yLku zk. fwrhLkLkku {nkqo
Vkku Au. yk fko{ khk Mk{k u{kt eseLke su{
qLkk khkLke kusLkk r{f kez y{e kLkkkLkku Au.

NA
N

AC
A

DE

zuheWkuk :
ukeLkk kqhf tk khefu wkkt kwyku kkkLkku rhks
yksu k ykku kt Au. khtkw yk kkkk{kt krhkoLk ykwt
Au. yksu q-WkkLkLku kkkhe MkkLkwt MkkLk {wt Au.
yksu q-WkkLk Mkku yuf Mktk Mkk khefu
ykkwt MkkLk kk fwO Au. yuf Mk{ yuku nkku khu
MkkrLkf ukkheyku qLke hee ku {kk{kt yu Lkkkt
[qfkLke kkkk{kt q-WkkfkuLkwt kuk fhkk. yk kukLku
ktehkkke uk{kt ykkwt Lk nkwt, fkh fu khu ukeLke
ykf {w kkke. khu kwkkLkLke ykf kki kkke.
ke rw hr{kLk q yu qLke kLkkxkuLke sYrhkk
~fh {kxu Qe kE. ykke ku kLke Mkhfkhu zuhe rfkMk
{kxu Lkku fhuk. ykLku krhk{u kLkke kuku q yu
qLke kLkkxku kkih fheLku kqhe kkzk {kxuLkk fhkhke
kkuLk zuhe yMk{kt yke nke kkuLk zuhe khk yufrkk
fhk{kt ykkk q yLku [qfkkkt LkkktLke krkke qWkkfkuLku qLkku tku yuf rk kuku Au kuku rfku
{ku. ykt rsk (ykkWLkku uzk rsku){kt kkuLk
zuheLkku {wtkE MkhfkhLku q kqt kkzkLkku fhkh (fkLxkx)
kqhku kkku nkku. yk kfLkku k E ykt-rMkkhLkk
rLkckkLk Mknfkhe fkofhkuyu Mknfkhe kuhu qLkku Mkk
rfMkkkLkwt fk{ nkk kh ewt. Yykk{kt kkr{f {tzeLkk
MYk{ktke rsk zuhe uzk rsk q Wkkf Mknfkhe Mkt

khefu yMk{kt yke. qLku ktkku Mk{ xfkk ykwrLkf

tk-Mkk{ke Mkkk{kt yke. khukuLke {ke ykLk
y{q zuheLke 1946{kt MkkkLkk fhk{kt yke. y{q khk
Mk{k hkxLku qLkk Mknfkhe kuku ekktzeYk uhk {e
Au. y{qLku kku kwshkk{kt q-WkkfkuLke Mknfkhe
{tzeyku yu rsk zuheyku Y kE Au. kwshkkLkk {kuxk
kkLkk rskyku{kt yk ]rk zkke rfMke Au. ykt{kt
y{q zuhe, {nuMkkk{kt qMkkkh zuhe, n{kLkkh{kt Mkkkh
zuhe yu Mkwhk{kt Mkw{q zuhe ykue Au. khk{kt rr
Mkkuyu y{q kxLko {kuLke zuheyku Y kE Au. yktLke
y{q zuhe wrLkkh{kt eke Au. u{kt zuhe Wkuk Y
kkkt q yu qLke kuku k {ktze Au. q{ktke {k,
e, kLkeh, qLkku kkWzh, kukeVqz, ykEMke{, [kfux
sue [eu kLku Au.
khk{kt q yu qLke rr kLkkxku - kukku{ktke
Mkkhe yue ykf kk Au. yksu khk{kt q-WkkLk {kuxk
{k{kt kkwt nkukke zuheWkukLkku Mkkhku rfkMk kku Au.
fkLkkwh, yekZ, re, {wtkE, y{]kMkh ykt kuhu
zuheWkukLkkt {nLkkt fuLku Au.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

kwkkkwt q {u Au. fuxef kkikkyku{kt ykwt

kkkh uk {u Au.
kwykuLku kek {kxuLkwt kke k MA nkuwt sYhe Au. ku
Mk{u rr hkukku {kxu hMkefh fhkwt uEyu. Sstkwykuke
kwykuLkwt hk fhwt uEyu. fkuE hkuk suwt sk kku khk
kw-Mkkhkh fuL{kt E sE kwr[rfMkf kkMku Mkkhkh
ykke uEyu yu kuLke Mkkn ue uEyu. yk{, kwykuLke
ikkrLkf Zku fkS E ku{Lke {ksk fhkke kuyku MMk
hnu Au, w q-WkkLk ykku Au yLku ktkwt SLk Su Au.

VI

VE

KA

49

(2) w Wkuk :
su{kt Mkt k WkkLk-Mk nku , fwxeh Wku kLke
Mkhk{eyu w r{fku nku, Mkkkt tkku yu kkuzwt
w {qzehkufk nku kuk Wkuk w Wkuk fnuk.
k.k., h{fzkt, VLk[h yu kMk kuhuLkwt WkkLk
fhkk Wkukku w Wkukku Au. w Wkukku {kuxu kku
kLkke yu Mktk kkk {krfeLkk nku Au.
(3) khu Wkuk :
kkf f{kt rMkhukt nku, {kuxk {k{kt {qzehkufk
fhkwt nku, rkw {kkk{kt tkku yu fw fhekhku,
{kLk{ nku ku{s hkxe yu yktkhhkxe rk
kh hkkk nku kuk WkukLku kkhu Wkuk fnuk{kt
yku Au. k.k., kutz yyu kkuk Wkuk, fkkz
Wkuk, Lkes kuLkk wefhLkku Wkuk, r{kLk yu
snks kLkkkLkku Wkuk khu tk Wkuk kuhu.
yk Wkhktk fuxkf Wkukku kkkLkk Wkukku Au. su Wkuk{kt
WkLLk kuku {k, ke Wkuk{kt khk kuk khu
Wkukku kkkLkk Wkukku kk Au. k.k., kuxkufr{fMk,
rMk{uLx, {eLkxwMkLkk Wkukku. fuxkf Wkukku su Mkwyku
WkLLk fhu Au ku Wkkukk {kxu fuxef hkuse khkLku
kke nku Au. ykLku Wkkukk Wkuk fnu Au. k.k.,
Xtzkt kekt, kufhe, kku, ew Wkfhku kuhu.
fkkz Wkuk :
khk{kt fkkz Wkuk yu Mkkike sqLkk Wkukku{ktLkku yuf Wkuk
Au. e, khk{kt yk Wkuk Mkkike w kk hku Au.
khk{kt ykwrLkf fkkz WkukLke Yykk E.Mk. 1854{kt
{wtkE kku yu kwshkk{kt 1861{kt y{kk kku kE
nke. yksu kku ykkk u{kt yuf Mkkuyu fkkzLke r{ku
ykkue Au. ufu Aukt fuxktf kkuoke yk Wkuk{kt {te
uk {u Au yu fuxef r{ku kt k kE kE Au. yk{
Akkt, khkLkk ykoktk{kt fkkz WkukLkwt ykkwt MkkLk Au.
khkLkk fw ykikurkf WkkLk{kt fkkz WkukLkku {nLkku
Vkku Au. e, k kufkuLku ku {sqhe kqhe kkzu Au. ku fw
rue nqtrzk{Lkku 1/3 kk he ykku Au. fkkMk, ,
hu{, QLk yu f]rk{ huMkk fkkz Wkuk {kxu fk[ku {k kqhku
kkzu Au. yk Mkto{kt fkkz WkukkuLkwt kkt[ rkkku{kt keofh
fhkwt Au : (1) MkwkhkW fkkz (2) QLke fkkz (3) hu{e
fkkz (4) rwt fkkz (5) f]rk{ huMkkwk fkkz.
MkwkhkW fkkz Wkuk :
yk Wkuk k k[eLk Mk{ke ekku Au. ykikurkf ktrk
kAe MkwkhkW fkkz Wkuku zkke rfkMk Mkkku. yksu kku
khk{kt MkwkhkW fkkzLke 1000 ke k w r{ku Au. ku{kt
ykhu 700 fktkr{ku Au yu kkfeLke fktk kkk kx
fhke r{ku Au {nkhkx, kwshkk yu kr{Lkkzw{kt MkwkhkW
fkkz Wkukku w rfMku Au. kwshkk{kt MkwkhkW WkukLkwt
Mkkike {kuxwt fuL y{kk.

MY
,G
AN

ykku fwhk kkMkuke fuxef kukku Mkee s {ueLku kuLku

Wkkuk{kt Eyu Aeyu. yLkks, Vku yu LkMkrk kuLkkt
Wknhku Au. stkku{ktke kfzwt, ykike LkMkrk, kwth
yu k {ueyu Aeyu. keyku ykkLku q, {ktMk yu
[k{zkt ykku Au. yu s heku s{eLkLke Mkkkxe Lke[uke Lkeu
{uk{kt yku Au. yk ke [esMkwyku fwhk kkMkuke Mkee
s kk kk Au. ku f]rkk kuk Au. kuLku kkr{f ku kku
fnu k{kt yku Au . LkWku k, f] rkWku k, kWku k,
kwkkLk kkk {MWkuk kuhkf yu ykiku rkf Wkkuk
{kxu fk[ku {k kqhku kkzu Au . ykke ku kkr{f ]rkyku
khefu ykuk Au.
e kkr{f kukku kuLkk kh fkuE rk fko kh Wkkuk{kt
E fkke Lkke. k.k., , fkkMk yu fk[wt kutz. {kLk
kuLkk kh fkuE {k{ khk rk fhu Au. kuLkk kuk Wkkuk{kt
E fk kuwt ku{kt Ykktkh fhk{kt yku Au. rk khk Ykktkh
kk{ue yk kukku Wkkuk{kt E fk Au. yk {kLkMksk
kukku Au. fk[k {kLku Ykktkrhk fhe kukLku Wkkuk{kt E
fk kue kLkkkLke ]rk rke fkkLke ]rkyku fnuk{kt
yku Au. Ykktkrhk kue kuk kuLkk fk[k MYk fhkkt w
fe{ke nku Au.

DH
IN
AG
AR

15. khk - Wkukku

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

Wkuk yuxu wt ?
fwhk khk kk kke kukkuLku Wkkuk{kt E fk kue
kLkkkLke rkLke ]rkLku Wkuk fnuk{kt yku Au.
Wkuk fk[k {k{ktke Lke [esMkwLkwt WkkLk fhu Au
suLkku khk Wkkukk fhu Au. yk{, Wkuk yu WkkLkLke
rkLke ]rk Au. Wkuk yu hkxLkk ykkf rfkMk yu
kuLke kLkku {kktz Au. yksu rLk rkrLk Lkk-ykwrLkf
Wkukku rfkMk kk{e hkk Au. WkukkuLke MkkkLkk {kxu fk[ku
{k, Mkt[kLk-kLkkt MkkLkku, ykkkunk, {kLk{,
krhnLk-Mkwrkyku, kh, {qze yu MkhfkhLke Lkerk
sukt krhkku ykLkku kk su Au.
WkukkuLkwt keofh :
{qzehkufk, r{fkuLke Mktk kkk WkkLkLkk {kLkk ykkhu
WkukkuLkwt k rkk{kt keofh fhk{kt yku Au : (1)
fwxeh Wkuk (2) w Wkuk (3) khu Wkuk
(1) fwxeh Wkuk (k]nWkuk) :
tkhtkhkkk heku fkuE yuf fku{ ykk fwxwtk fkuE
yuf-ku [es MkwLkwt WkkLk fhu, su{kt {qzehkufk
ykuAwt nku, {kuxu kku h{kt s Mkw kLkke nku yLku
tkkuLkku Wkkuk {kork ykk LkrnkT nku kuk WkukLku
fwxeh Wkuk fnuk{kt yku Au. k.k., ykhkke,
khk, krzk-kkhkkt, kkkz, ykkkt kuhu. nu kku
swe swe kkrk-rkLke knuLkku k LkkLkwt {tz Mkkke
fwxeh Wkuk [ku Au.

50

htk-hMkk yu kWkuk :
rr hMkkku, yu{kurLkk, Mkkuzk y, yuLxkkkurxMk,
fkuMxf Mkkuzk, kuxkuhMkk, kkur{h kuhu kkkkuoLkwt wkkLk
htk-hMkk yu kWkuk ytkkok kk Au. ktfLkku kuk
yu Mkkuzk y kkhu hMkkku Au. ktfLkku kuk, Mkkuzk
y yu fkMxf MkkuzkLkwt WkkLk fhk fkhkLkkt {wtkE,
[ukkE, kwkefkuheLk, khkMke yu re{kt Au. yk Wkhktk
kwshkk{kt y{kk, ktkk, kkuhkth, uhk, ykw
(Mkkz), ytfuh, zkuhk yu {eXkkwh{kt k yk
hMkkku kLkkkLkkt fkhkLkkt Au.
hkMkkrf kkh :
yksu hkMkkrf kkhkuLkku Wkkuk kku Au. kuLke
{ktkLku knkU[e k ykkk u{kt ykhu 70 fkhkLkkt
hkMkkrf kkh WkLLk fhu Au. VxkEh fkkkuohuLk
ykV ELzk rr{xuz (FCIL) khk Mkhe{kt hkMkkrf
kkhLkwt fkhkLkwt Mkkkwt nkwt. yksu FCIL khk Mkt[krk
yL yuf{ku {wtkE, kkuhkwh, wkkokwh, kk[uh yu nk{kt
ykukt Au. Mknfkhe kuku ELzLk Vk{oMko VxkEh fkuykkhurx rr{xuz (IFFCO - EVfku) khk yu{kurLkk yu
wrhk kkhLkwt WkkLk fhk{kt yku Au. yk {kxuLkkt fkhkLkkt
fku, ftzk, Vwkwh yu yuykuLk{kt ykukt Au.
kwshkk{kt Mkwhk kku f]kkhke fku-ykkhurx rr{xuz
(KRIBHCO) rfku khk Mkwhk kkMku nShk{kt kMk-ykkrhk
kLx fkohk Au. zkuhk{kt kwshkk Mxux VxkEh ftkLke
(GSFC) yu Y[{kt kw shkk Lk{ok VxkEh ft kLke
(GNFC) kkhLkwt {kuxk kku WkkLk fhu Au. rr fkhLkkt
hMkkkuLkku Wkkuk k kk Wkukku{kt kk Au. ykhe
htk-hMkkLkk WkukLkwt wt {n Au. khkLke fw rLkfkMk{kt
hkMkkrf rLkfkMkLkku 12% Vkku Au.
EsLkuhe Wkuk :
fkuE k Wkuk{kt rr fkhLkkt tkkuLkku Wkkuk kk Au.
ykke tkku yu kuLkk rr kkkuLkwt WkkLk fhkk EsLkuhe
WkukLkwt wt {n Au. ykkekrk kAeLkkt kkuo{kt khk{kt
EsLkuhe WkukLkku LkkUkkk-rfkMk kku Au. E.Mk. 1958{kt
hkt[e kku nue yuLsrLkhk fkkkuohuLkLke MkkkLkk kE

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

QLke fkkz Wkuk :

khk{kt kh{ fkkz WkukLke Yykk fwxeh Wkuk khefu
kE nke. yk WkukLke Mkok{ r{ fkLkkwh{kt Y kE
nke. kh kAe khek yu ktkuh{kt QLke fkkz kLkkke
r{kuLke MkkkLkk kE. ktk{kt QLke fkkzLkku Wkuk w
rfMku Au. y{]kMkh, wrkk, kkekk yu [tekZyk WkukLkkt {w fuLku Au. {nkhkx{kt k QLke fkkz
Wkuk Mkkhku rfMku Au. Mkkukkwh {w fuL Au. kwshkk{kt
{Lkkh, zkuhk yu y{kk{kt yk Wkuk rfkMk kkBku
Au. fkoxf{kt ktkuh{kt QLke fkkzLke r{ku Au.
hu{e fkkz Wkuk :
fkoxf, kr{e ktkkk kkk sB{w-f~{eh hkku hu{Lkkt
{w Wkkfku Au. rknkh, ykurhMMkk, {u, ktk kuhu
hkku k hu {-WkkLk fhu Au . [uLLkkE, kt h,
fkuEBkkwh, khkMke, Mkwhk, {Lkkh, y{kk, wrkk
hu{Lkwt fkkz yLku hu{Lkkt kuLkwt WkkLk fhkkt {nLkkt
fuLku Au.
Wkuk :
Lkk WkkLk{kt r{kt khkLkwt MkkLk {kuhkLkwt Au. Lkk
huMkk{ktke rwt fkkz, Lkk fkukk kuhu kLku Au
Wkuk {wu kr{e ktkkk{kt nwke LkeLkk rfLkkhu
xexkkh, nkhk, rMkkkn, fkufkkk{kt rfMku Au.
Lkes ku wefh yu kuxkufr{fMk :
yk Wkuk Lkes ku Wkh ykkrhk Au. k]eLkk kuxk{ktke
su Lkes ku {u Au ku{kt k kkkkuo uk nku Au. yk
kkkkuoLku swk kkzeLku Lkes kuLku w MYk{kt {uwt kzu
Au. ku kAe s kuLku rr Wkkuk{kt E fk Au. fk[k
ku{ktke rr kkkkuo swk kkzk {kxu rr rkyku
fhe kzu Au. yk rkyku {kxu rr fkhLkkt tkkuLkkt
Mktfw kikh fhk{kt yku Au. yk Mktfw rhVkELkhe khefu
ykuk Au.
yksu khk{kt nuh kuk{kt e rhVkELkheyku Y kE Au.
nuh kukLke ELzLk ykE fkkkuohuLk nMkfLke rkkuE,
kwknkxe, khkiLke, fkue, nk, {kwhk kuhu{kt rhVkELkhe
ykue Au. kwshkk{kt zkuhk kkMku fkue{kt kwshkk
rhVkELkhe fkohk Au. {wtkE yLku rkkkLkB{kt rnLwMkkLk
kuxkur{ fkkkuohuLk rr{xuz (HPCL) nMkfLke rhVkELkheyku
Au. {wtkE{kt khk kuxkur{ fkkkuohuLk rr{xuz (BPCL)
Mkt[krk rhVkELkhe k Au. yk Wkhktk k fku[eLk, [uLLkkE
kkk kkukkEkkt{kt keS ftkLkeykuLke rhVkELkheyku ykue

Au. Lkes kuLkwt wefh fheLku ku{ktke kuxku, ze,

Mkrhx, kux kur{ sur, fuhkuMkeLk kuhu sue yLkuf
ykzkukku {uk{kt yku Au. yk ykzkukkuLkku Wkkuk
k Lkk Wkukku {kxu fhk{kt yku Au. yk ykzkukku
kuxkufr{fMk khefu ykuk Au. kMxfLkku rufneLk
Wkkuk qk Vuku Au.
zkuhk{kt kuxkufr{fMk WkukLkwt rk Mktfw ykuwt Au su
ELzLk kuxkur{ fkkkuohuLk rr{xuz (IPCL)Lkk Lkk{u ekwt
Au. IPCLLke MkkkLkk 22{e {k[o, 1969{kt kE nke. yn
{wu kkuruMxh, kLko, rVk{uLx kLko kkk LkkkLk
rVk{uLx kLko WkLLk fhk{kt yku Au. Wkhktk Lkukk{ktke
kukuMkeLk, nkEMkez ze yu f]rk{ hMkkku kuhuLkwt
WkkLk fhk{kt yku Au.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

fuxkf kfkke fkhkLkk{kt s f]rk{ huMkk (rMkLkurxf kLko)

WkLLk fhke krk kukE Au. ku{ktke hkuLk, LkkkLk,
xurhLk, VkEkh, kkuruMxh kLko, Mxuk kuhu fkhLkwt
huMkkwk fkkz kLkkk{kt yku Au. hkMkkrf rk khk
yk fkkz kLku Au. ku{kt MkwkhkW, QLke yu huMkkwk fkkzLkku
r{ Wkkuk kk Au. kqu, etze, zkuhk, Mkwhk kkMku
WLkk, kktzuMkhk, Mk[eLk, WsiLk, kkrkkk, {kueLkkh,
Lkkkkwh kuhu fuLku{kt yk Wkuk rfMku Au.

51

DH
IN
AG
AR

ku khku kku Au. yksu u{kt Mknfkhe kuhu ktzLkkt

kt fkhkLkkt fkohk Au. khk{kt Wkhu rknkh,
yktu, kwshkk, {nkhkx yu fkoxf ktz WkukLkkt
{w Wkkf hkku Au. Wkhu{kt MknhkLkkwh, k{e,
{kuxLkk, fMkh, kkkkk, kkuhkwh, Vikkk {nLkkt fuLku
Au. rknkh{kt [tkkh, {wkLke yu Mkhtkk ktz WkukLkkt
fuLku Au. yktu{kt rkkkLk{T, efkfw{T kkk
yLktkkwh{kt yk Wkuk rfMku Au. {nkhkx{kt y{nLkkh,
fkunkkwh, Mkkkhk {w fuLku Au. fkoxf{kt kukkt yk
Wkuk rfMku Au. kwshkk{kt Mkwhk, kkhzkue, [kk,
Mkk, {hkue kkk Mkkz kuhu ktz WkukLkkt {nLkkt
fuLku Au.

WkukkuLkwt yktkh{kwt yu kuLkku rfkMk :

khkLkk WkukkuLkwt keofh kuLke {krfeLke ryu k
fhk{kt yku Au ku Lke[u {ku Au :
(1) MkhfkhLke {krfeLkk fu nuh kukLkk Wkukku :
su Wkukku MkhfkhLke {krfe yu MkhfkhLkk Mkt[kLk
nuX nku ku nuh kukLkk Wkukku Au.
(2) kLkke {krfeLkk fu kLkke kukLkk Wkukku :
su Wkurkf yuf{kuLke {krfe yu Mkt[kLk kLkke
nku Au kuk yuf{ku kLkke {krfeLkk fu kLkke kukLkk
Wkukku fnuk Au. yk fkhLkk WkukkuLkwt Mkt[kLk
kkk {krfe, kkekhe, Mktwk {qze ftkLkeLkk
kuhu kk Au. yk kukLkk Wkukku{kt LkkLkk yu {kuxk
kkkLkk ykikurkf yuf{kuLkku Mk{ku kk Au.
(3) Mktwk kukLkk Wkukku :
nuh kukLkk WkukkuLke fuxef {kokyku nku Au. yk{kt
{wu rkLkfkokkk yu fk{[kuhe uk {u Au.
ykLku rLktrkk fhk - ytfwrk fhk kkk sYhe {qze
yufk fhk yu kLkke kukkuLkk rLkkkkuLke {
ukLkk nukwke nuh yu kLkke kukLke Mktwk {krfeLkk
Wkukku k Mkkkk{kt ykk Au. uufu Mktwk kukLkk
Wkukku kh MkhfkhLkwt w [oM hnu Au.
(4)
Mknfkhe kukLkk Wkukku :
u{kt e kyku ykkf ryu Mkk{ nkuke Lkke.
kuyku kkk heku Wkuk Y fhe fu kue Mkrk{kt
nkuke Lkke. ykke kuyku hkxLkk ykikurkf rfkMk{kt
Vkku ykke fke Lkke. ykke ykk{k u{kt Mknfkhe
kuhu k LkkLkk{kuxk Wkukku Y kk Au. ykk
Wkukku Mknfkhe kukLkk Wkukku Au. k.k., qLke
zuheyku, ktzLkkt fkhkLkkt, kku kuhu Wkukku
Mknfkhe kuhu [ku Au.
Wkukku yu hkxLkk ykkf rfkMkLke [ke Au. uke yu
Wkuk yu ykkk uLke ku {nLke ykkf ]rkyku Au.
khk Auk k-[kh kfkke ykikurkf ryu rfrMkk
hkx kLke hkwt Au. yk hkxLke kr Mkk{ke {kxu w
ykk Au.

MY
,G
AN

khke ykkk u{kt EsLkuhe WkukLke Yykk kE. yksu

yk Wkuk rkfk tkkuke {ktzeLku kuLkk LkkLkk LkkLkk rr
kkkuLkwt WkkLk fhu Au. khu EsLkuhe WkukkuLke MkkkLkk
{kxu ykku yL ukuLkku Mknkuk eku Au.
rkkkLkB{kt hkMkkrf kkhku yu kuxku-hMkkLku kkkt
rk tkku kLkkk{kt yku Au. uLkLkkt kkukLkkt kekkt,
xkLMkr{Lk xkMko kuhu khu EsLkuhe WkkLkku ktLkkt Au.
wkkokwh{kt Lkes kufk{ fhk {kxu sYhe yukt tkkuLkwt
WkkLk fhk{kt yku Au. fkkz, ktz, rMk{uLx, fkk,
hMkkku, ykikryku kuhuLkk WkkLk {kxuLkkt sYhe tkku
{wtkE{kt kLku Au.
rnLwMkkLk {eLk xwMk (HMT) {kuxe Mktk{kt LkkLkkt-{kuxkt
tkkuLkwt WkkLk fhu Au. ykLkt yuf{ku fkhkLkkt eLkkh,
ktkuh, kuh (nrhkk), nihkkk yu f{MMkuhe
(fuh){kt ykukt Au. khu rwktkkuLkwt WkkLk kukk,
nihkkk, ktkuh, ktMke kuhu MkkuLkkt fkhkLkkt{kt kk
Au. YkLkkhkkwh{kt rnLwMkkLk fkMk r{xuz rr
fkhLkk rwkknf kkh yu kMxfLkk kkh kuhu {kxuLkkt
tkkuLkwt WkkLk fhu Au.

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

fkk Wkuk :
fkk Wkuk yu wt {n hkkku Wkuk Au. u{kt
fkkLke k{ r{ Mkehk{kwh (kr{ ktkkk) kku 1812{kt
MkkkE nke. 1816{kt [uLLkkE ({kMk) LkSf fkkLkwt
fkhkLkwt Y kwt nkwt. {: Lkki yu xexkh{kt fkkLkkt
fkhkLkkt Y kkt. fkk WkukLkku w rfkMk kr{e
ktkkk, yktu, ykurhMMkk, {nkhkx, fkoxf kkk
{u Lkkt hkku{kt kku Au. rknkh, kwshkk yu
LkkkkLz{kt k fkkLkwt kkuzk {k{kt WkkLk kk Au.
khkuku fkk, kkkMk (uhzeLkk fq[k), ktMk, ,
yu [kukLke fwfe fkk WkukLkku fk[ku {k Au. ku{ktke
Mkk{kL khk {kxuLkk fkkLke rr kku kLkkk{kt
yku Au. Wk{ fkhLkk fkk {kxu kku[wt kfzwt {nLkku
fk[ku {k Au, su khk{kt rn{kLkk [k Zkukku khke
{u Au. ufu kuLku fkkLke r{ku Mkwe MknukEke knkU[kze
fkkwt Lkke. ykke yksu ykku Wk{ fkhLkk fkkLke
khuke ykkk fheyu Aeyu. Mkk{kL khkLkk fkkLkk
WkkLk{kt ykku Mktke kLk Aeyu.
ktz Wkuk :
ktz Wkuk {kxu uhze fk[ku {k Au. khk{kt uhzeLkwt
WkkLk Mkkt kk Au. uhzeLkk hMk{ktke {wu ktz,
ktzMkhe yu kku kLku Au. uhzeLkk kkfLke e fko
kAe kuLku khk s fkhkLkkt{kt {kufk{kt yku Au. uhzeLke
e kAe kuLku w Mk{ hke {qfkke ku{ktLkku hMk MkwfkE
Au. ykke ktzLkkt fkhkLkkt uhze kfkk uLke
LkSf nku Au. ktz Wkuk uhzeLke eLke kw hr{kLk
(ykxkukhke yur) s [kw nku Au.
khk{kt ktzLkwt Mkkik{ fkhkLkwt fkuEBkkwh{kt Y kwt nkwt.
Auk [kh kfk hr{kLk khk{kt ktzLkkt fkhkLkkt{kt

52

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

yksu fkkz Wkuk{kt yL fkkz WkukkuLke Mkhk{eyu

wt ykuAwt kh {u Au. nk{kt fkkz WkukLke e r{ku
kt kze kE Au. krhk{u r{Lkk fk{khku yu {sqhku ykkf
{w ~ fu eyku yLkw e hkk Au . fkkz Wku kLkk Mkkk
ykwrLkfefh khu Lkrn ykkkkt yksu yk Wkuk
kh e {kXe yMkh kE Au.

ykuMkkfkLkku fkkz Wkuk :

ykuMkkfk skkLkLkwt k[eLk Lkkh Au. yk nuh uLkwt ke
{Lkw t {kuxwt nuh Au . skkLk {w [kh xkkwy kuLkku u Au
: nku kEzku, nkuLw, rfkufw yu qw . ykuMkkfk yu
rk nku Lw xkkw Lkk yku M kkfk kt kLkw t kkxLkkh Au .
ykuMkkfk{kt fkkz WkukLkku {kuxk kku rfkMk kku Au.
kuke ku skkLkLkwt {kL[uMxh fnuk Au.
nkuLw xkkw Lke s{eLk kkLke kLku e Au. ykke yk xkkw
rMkkh{kt fkkMk kwf {k{kt kkfu Au. ykuM kkfkLke
fkkzLke r{kuLku u Ekk fk[k {k khefu kt kk kkhkk
fkkMkLke ykkk fhk{kt yku Au . yku M kkfk LkSf
rkfk srw k {kfku Au . ykke yk nu hLke
fkkzLke r{ku Lku Mkt[ kLkk qk s MkMke {e hnu
Au. yn MkknrMkf kkkhe ]rkkk Wku kkrkyku Au.
kuyku fkkz Wkuk{kt w Lku w {q ze hkufu Au. yku Mkkfk
kth Au. ykke ynLke ykkkunk uske Au. uske
ykkkunk fkkz Wkuk {kxu q k yLkwfq Au. yku Mkkfk
skkLkLkwt Mkkike {ku xwt Lkkkt-fuL Au . ku u Lkwt {nLkwt
huu stfLk Au. ynLke qr{kk hukELk rrkk
Au. nuhLke Wkhu Exk{e yu ykt khhkx e r{kLk{kf
Au. ykuMkkfk Mk{k[kh-{k{kuLkwt yktkhhkxe fuL Au.
skkLkLke Mkhfkh yk WkukLku wt kuMkknLk ykku Au.
yk WkukLkk rfkMk yu MktkuLk {kxu Mkhfkh w Lkkkt
Vku Au. skkLkLkwt Mkok{ yuMkku roLk - Expo70 ykuMkkfk Lkkh{kt ykkursk kwt nkwt. ku{kt fkkz
Wku k ru e {krnke hsq kE nke.
xqtf{kt, ykuM kkfk{kt fkkz Wkuk {kxu yLkwfq ykkku nk,
ykuA e [ko rw kk, krhnLkLke u c fkkLke
Mkwrkyku, MkMke yu fkok{ {sqhe, yLk yurkLkwt
rk kh yu fkkMkLke ykkk {kxu kt hku L ke
MkkzLku fkhu ykuMkkfk{kt fkkz Wkuk {ku xu kku rfkMk
kkBku Au. skkLk fkkz Wku k {kxu ktkk kkhLke ykkk
fhu Au.
Aukt fuxktf kkuoke kufku rMkLkurxf kLko khV ykfkkok
Au. 1967ke skkLk{kt rMkLkurxf kLko kLkk kwt Au.
kuf kuLkku MkwkhkW fkkz yu fkzkt uLkku WMkkn {t
kzku Au. e, kt kikh Wkuk k {kuxk kku
rfMku Au. yLku kuLke rLkfkMk fhu Au. yk kkt fkhkuLku
eu ykuMkkfkLkk fkkz WkukLkku rfkMk {t kzku Au.
ufu fkkzLke r{kuLkk {krfkuy u k xuf TrLkf Mkwkhk
fko Au. yLku ykwrLkf rzkELkLke Mkk k fhe Au.
yk{ Akkt, nk{kt kku yk WkukLkk kwLk:rfkMk {kxu kMk
kk skke Lkke.

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

y{kk yu ykuMkkfkLkku fkkz Wkuk-kwLkk{f

ykMk :
fkkz Wkuk ku k[eLk Wkuk Au. ykikurkf ktrk kAe
fkkz WkukLkku w zkke rfkMk kku Au. fkkzLke Mkkik{
r{ w.fu. {kt Ufukh nuh{kt Y kE nke. MkwkhkW
fkkz Wkuk{kt [eLk uLkwt MkkLk {kuhu Au. khk{kt ykkk
kwshkk hkLkwt y{kk nuh u skkLkLkwt ykuMkkfk nuh
k fkkz WkukLkkt r{kt {nLkkt fuLku Au. ykku yk
ku nuhkuLkk fkkz Wkuk ru fuxef {nLke ekkkuLkku
ykMk fhewt.
y{kkLkku fkkz Wkuk :
kw s hkkLkk fkkz Wku kLkk sLkf khefu hkknkw h
hAkuzk AkuxkkLkwt Lkk{ ekwt Au. ku{u y{kk{kt
E.Mk. 1859{kt nuhLke k{ fkkz r{Lkku kkku Lkkku
nkku. yuf Mk{u kwshkk{kt fkkzLke 119 r{ku nke. ku{ktke
67 suxe r{ku kku y{kk{kt s nke. y{kk{kt fkkz
Wkuk {kuxk kku rfkMk kkBku nkukke y{kk khkLkwt
{kL[uMxh fnukkwt nkwt.
y{kk{kt fkkz WkukLkk rfkMk{kt kt krhkkuyu kk
sku Au. fkkMkLkk WkkLk{kt kwshkk khk{kt k{ MkkLku
Au. ykke fkkz Wkuk {kxu sYhe fk[ku {k Mkhkkke {u
Au. y{kk Mkkkh{ke LkeLku rfLkkhu Au. ykke sYhe
kke {e hnu Au. Mkkkh{ke yu wkhLkkt rwk{kfku
rwkLke sYrhkk kqhe kkzu Au. yn knukt kku MkMke
yLkwfqkkyku Au. yk nuh huu, Mkzf yLku nkE {kkkuoke
u yu wrLkkLkk rr kkku Mkkku uzkuwt Au.
1891{kt y{kk{kt r{ {krf {tzLke MkkkLkk kE
nke. yk {tzu fkkz WkukLkkt rnkkuLkwt hk fhkLkk
kMkku fko nkk. ykke fkkz WkukLkk rfkMk{kt qk
krk yke. y{kk{kt kikh kkk MkwkhkW fkkzLke {ktk
u yu kwrLkkLkk khku{kt hnuke. y{kkLkwt {Mfke
fkkzkhLkwt {nksLk Mkkike {kuxwt yLku Mkk {tz Au.
fkkz WkukLke xufTLkkukS MktkuLk {kxu E.Mk. 1947{kt
y{kk{kt yxehk (ATIRA - Ahmedabad Textile
Industrial Association) Lkk{Lke Mkt M kk Mkkkk{kt yke
nke. Mkkt kr kAe kw s hkk MkhfkhLke Wkh
fkkzLkerkLku krhk{u y{kk{kt fkkz Wku k q k
rfkMk kkBku.
Yykk{kt fkkz Wkuk {kxuLke sYhe tkMkk{ke khuke
ykkk fhkke nke. khtkw kAeke kku ykkk u{kt s
t kMkk{k eLkw t WkkLk fhkkt yu f {ku Lkku rfkMk kku .
kwshkkeykuLke MkknrMkf kkkhe ]rk yu r{{krfku yu
fk{khku [uLkk Mkw{uko MktktkuLkku k fkkz WkukLkk
rfkMk{kt {kuxku Vkku Au. Auk ku kfkke y{kkLkk
fkkz Wkuk {kxu {w~fue Qe kE Au. r{kuLke kkfku yu
Mkkku e sqLke kE kE Au. fkue ykkf krhMkrkLku
fkhu Lke tkMkk{ke hekLke Wkukkrkyku kkMku ykkf
k{kk hne Lkke. ko{kLk Mk{{kt yL k Wkukku rfkMk
kkBk Au. ykLke fkkz Wkuk kh rkhek yMkh kE Au.

53

DH
IN
AG
AR

r{kt zuxkuEx, rfkkku (w.yuMk.), {kuMfku yu urLkLkkkz

(hrLk VuzhuLk) kuhu kutz - kkukLkkt {w fuLku Au.
w.yuMk.Lkk r{rkLk Mxux{kt ykuwt zuxkuEx nuh {kuxhkuLkk
WkkLk {kxu rrMk Au. ykke zuxkuEx yu {kuxhkuLke
hkskLke fnuk Au. yn xf kLkkkLkku Wkuk k rfMku
Au. zuxkuEx nuLke VkzoLkwt kLk Au. kuke Vkzo ftkLke {kuxhkuLkk
WkkLk{kt r{kt k{ ktk{kt MkkLk hku Au. s{ukwh{kt
kutz-kkukLkk WkukLkk rfkMk {kxu su yLkwfqkkyku Au
ku yLkwfqkk zuxkuEx{kt k Au. zuxkuEx LkeLkk rfLkkhu ykuwt
yk nuh Mkkike {kuxwt yktkrhf kth Au. w.yuMk.Lkkt ykikurkf
yu kkkhe fuLku Mkkku krhnLk yu Mktuknkhke
uzkuwt Au. yn {uMkkkeLkeLke k{ktke fk[wt kutz {u
Au. yk Wkhktk Mkwrkrhh MkhkuhLkkt Lkes kukku{ktke {kuxk
{k{kt fk[wt kutz {u Au.
zuxkuEzLke LkSf rfkkku yu kuLMkkLkk ykikurkf rMkkhku
Au. LkSfLkk rMkkhku{ktke {tkuLke, zkuku{kEx sue Lkeu
{u Au. yn ykikurkf MkknrMkfkk, {qze yu fw fk{khku
{kuxe Mktk{kt Au. e, xufTLkkukSLkwt Mkh kku w.yuMk.{kt
[k fkhLkwt Au s. yk kkt krhkkuLku fkhu zuxkuEx{kt
kutz - kkukLkku Wkuk qk rfMku Au. zuxkuEx{kt kutz
- kkuk, {kuxhku Wkhktk MtMk[krk tkMkk{ke, {eLkxqMk,
htk-hMkkku, kkhLkkt kuhzkt, xkMko, ykrVMk {eLkhe,
{kuxhLku kke Mkk{ke yu ukeLkkt tkku-ykuhkuLkwt WkkLk
fhkk k yuf{ku Au.
s{ukwh Mkwkursk Lkkh Au. nuh{kt WkLkku, rkMktMkkyku
yu Mkkhk hMkkyku Au zuxkuEx{kt k Mkwth kkkkke[k,
rkMktMkkyku, Wkuk Mkkku Mktfkukt MktkuLk fuLku Au.
yn qk s knkuk hks{kkkuo, kkLk[wtke E{khkku Au. yk
nuh{kt kutz-kkukLku Mk{ktkh {kuxh Wkuk [ku Au. ykLk
Mkwrk hkke, rr fkhLkk f yu h[Lkkke
{kuxhfkhLkwt zuxkuEx{kt kwf WkkLk kk Au. s{ukwh
yu rzxkuEx r{kt kutz - kkukLkk Wkuk {kxu rMk
yu ktLku nuhku{kt yk WkukLkk rfkMk {kxu sYhe yLkwfqkk
Au. ykke kutz - kkuk WkukLkk rfkMkLke kkkk{kt yk
ktLku nuhkuLke kwLkk fhk{kt yku Au.

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

s{ukwh yu zuxkuExLkku kutz yu kkuk Wkuk kwLkk{f ykMk :

kutz yu kkukLkk WkukLkwt wt s {n Au yu k{u ku
Aku. xktfe yu Mkkuke {ktzeLku rkfk tkku yu kuLkk
rr kkku kutz-kkuk{ktke kLku Au. khkLkk khtz
hk{kt ykuw s{ukwh kutz - kkuk Wkuk {kxu
skrMk nuh Au. xkxkLkkh khefu ekk yk nuh{kt
xkxk ykLko yLz Mxe ftkLke (TISCO-rxMfku) khk
kkukLkku Wkuk Y kku. s{uS xkxkLke ke{kt 1919{kt
sqLkk kk{ Mkkf[eLkwt Lkwt Lkk{ s{ukwh hkk{kt ykwt.
khk{kt kkuk WkukLkk rkkk khefu s{uS xkxkLkwt Lkk{
{kuhu Au.
rxMfkuLkk fkhkLkk {kxu Mkkq{ LkSfLke fkunLk kkk
Lkkuyk{wLzLke kku{ktke fk[wt kutz hu{kko khk kk{kt
yku Au. Wkuk {kxu sYhe fkuMkku hkekts yu rhkLke
kku{ktke kk{kt yku Au. kkzku{kt ykurhMMkk hk Au.
ktke kkuLkkE, fuykuLh yu ktkkkwh kukku{ktke {tkuLke
yLku [qLkkLkk kkh {tkkk{kt yku Au. s{ukwh Mkwohuk
yu hfkE LkeLkk Mktk{MkkLku ykuwt Au. ykke Wkuk
{kxu sYhe kkswt kke {e hnu Au. yk Wkuk {kxu u{kt
rk kh k Au. yke yLkwfqkkLku fkhu s{ukwh
kutz-kkuk WkukLkwt yrk {nLkwt yLku krkk Lkkh
kLwt Au. kutzLkkt kkhkt, huuLkkt MekMko yLku kkxk, kh,
Mkrk, u keLkkt t kku- yku [khku yu huu yu LsLkLkwt
fkhkLkk{kt WkkLk kk Au. yk Wkhktk k yn tkMkk{ke,
MkkEf ku{s ke ktrkf WkukkuLkku rfkMk kku Au.
s{ukwh uLkk yL kkku Mkkku kkfe Mkzfku, hu{kko
yu nkE{kkoke uzkuwt Au. kutzLke w kkw yuxu fu
rkk ykLko yk fuLLkwt {w WkkLk Au. yn rr
MkwykuLkwt WkkLk fhkk yuf{ku Au. ku{kt xkxk yuLsrLkhk
yLz kufku{kurx ftkLke (TELCO) khkLkwt kLkke kukLkwt
{kuxk{kt {kuxwt khkLkwt Au.
khk{kt hkWhfuk, rkE, wkkokwh, kkufkhku yu kke
kuhu k kutz - kkuk WkukLkkt {nLkkt fuLku Au.

VI

VE
KA

54

ykku fh 10{kt MktMkkLkkuLkk {w ku fkhku ru ykMk

fkuo Au : (1) fwhke MktMkkLk (2) {kLk MktMkkLk. yk fh{kt
ykku khkLkk {kLk MktMkkLk ru {nLke kkkkkuLkku kkr{f
krh[ {uewt.
{kLk MktMkkLk yu fkuE k uLke {kuxe {qze Au. uLkk rfkMkLkku
yu {kuxku ykkh Au. uLkku rk rMkkh nku ykk kku kuLke
kkMku rr fwhke MktMkkLkku nku yuxk {kkke uLkku rfkMk
kkku Lkke. uLkk ykkf rfkMkLkku ykkh uLke MkeLkwt f
yu MkeLke kwkk kh hnuku Au. kufkuLkkt MkM, rk,
fkofwkkyku, {nuAkyku kuhu uLke Wkkkk{kt khku fhu
Au. krhk{u uLkku ykkf rfkMk kk Au. uLke kwkkke
{kLkMkeLku {kLk MktMkkLk fnuk{kt yku Au {kLkMkeLku
sLkMktk khefu k ykueyu Aeyu.

MkeLkk khkLkku & WTkku Lkrn.

yksu krhMkrk kkE Au. kkeke Mkwrkyku{kt khku
kku Au. {kuxk kkLkk Su [uke hkukku fkkq{kt E fk
Au. zke krhnLkLke Mkwrk{kt k Mkkhe krk Mkke fkE
Au. hkxe yu yktkhhkxe Mkhuke fwhke ykkrk Mk{u
kkeke ku{s yL Mknk kkfkrf {e fu Au. krhk{u
{]wh{kt Mkkhku xkzku LkkUkku Au. {kMkLke ykw {kok k e Au. 1920{kt ykw-{kok {kk 20 koLke
nke ku yksu 62 ko suxe kE Au. yk{ Akkt, fuxktf
fkhkuMkh nS sL{h{kt LkkUkkk xkzku kku Lkke. u{kt
rLkhkhkuLkwt {k w Au. kuyku{kt yufthu ytk w
uk {u Au kuyku Mkk{krsf {kLkkyku yu YrZykuLku se
Akuze fkkt Lkke. kuyku LkkLkk fwxwtkLkk ykoLku ykLkkkkt
Lkke. yk Wkhktk kkLk, kheke, rkrknLku WkusLk
kuhu fkhkuMkh sL{h{kt ykurkk xkzku Lk kkkt ykkk
u{kt MkeLkwt {k w Au.
fkuE rLkrk rMkkh{kt h nhLke Mkeyu yuf ko hr{kLk
sL{kkt Srk kkfkuLke MktkLku sL{h fnuk{kt yku Au.
fkuE rLkrk rMkkkh{kt h nh kyu rkko {]w
kk{LkkhLke MktkLku {]wh fnuk{kt yku Au. ykkk u{kt
Mke]r {kxuLkwt {w fkh Mke{kt kkku fwhke khku
Au. ykku kt Auk fuxkf kfkykuke {]wh{kt Mkkhku
yuku xkzku LkkUkku Au. yk{ Akkt, sL{h{kt {]whLke
kwLkk{kt uEyu kuxku xkzku LkkUkku Lkke. yk{ sL{h
yu {]wh [uLkk {kuxk kVkkLku krhk{u ykkk uLke
Mke{kt zkke khku kkku hkku Au. khk{kt kue zke
Mke]r yu yuf kteh Mk{Mk Au.

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

khkLke Mke :
khkLkku fw rMkkh 32,92,054 [kuhMk rfku{exh Au.
rMkkhLke ryu khk wrLkkLkk fw rMkkkhku Vk 2.42%
rMkkh s hku Au. rMkkhLke ryu wrLkk{kt khk
Mkkk{k {u Au. khtkw wrLkkLke fw MkeLkk 16 xfkke w
Mke ku{kt Mku Au. ykke khk{kt MkeLkwt {k khu Au.
r{kt h Mkkk {kMku yuf khkkMke Au. MkeLke ryu
r{kt [eLkLkku k{ { Au yu kh kAe khk ke {u
Au. 2001Lke sLkkLkk {wsk khkLke fw Mke 102.70
fhkuz Au.
Mke]r :
ykkk u{kt zke Mkekhku LkkUkku Au. 1921{kt fw
Mke 25.1 fhkuz nke ku. 2001Lke sLkkLkk yLkwMkkh
102.70 fhkuz kE. 1921 kAeLkk uf sLkkLkk kuo
ykkk uLke Mke{kt khku kkku hkku Au.
1921 yu 1931Lkk kfk hr{kLk khk{kt Mke]r
e{e({t) nke. Mke]rLkku kkf h 1.01 xfk nkku.
1951 ke k fk hr{kLk Mke]rLkku h 2.5 hkku
Au. khk Mkhfkh MkekhkLke Mk{Mkke [rkk nkukke
yuu s kMkku fko kuLku krhk{u yksu Mke]rLkku h
1.7% suxku Lke[ku kku Au. Mke]r yu Mke{kt kkku
fwhke khku yu MkktkhLku fkhu kkku [kuku khku
Mkq[u Au. sL{ yu {]wLkk {k [uLkk kVkkLku fwhke
khku fnu Au. u{ktke knkhLkk uku{kt skk kufku yu
knkhLkk uku{ktke u{kt yke Mkkk kufku [kuw Mkktkh
fnuk Au.
Aue ku Mke hr{kLk s ykkk u{kt MkekhkLkku h
[ku kku Au. ku knukt MkekhkLkku h ku Lke[ku nkku.
kuLkwt fkh ku Mk{u {]w kk{kk nkk. wfkLkkt kkuo{kt
q{hk fhkkt k w {kMkku ykqhkk kkukLku fkhu
{hkk nkk. e, ku Mk{u kkeke Mkwrkyku yu krhnLkLke
Mkwrk k ykuAe nke. ykke kk{]w yu Mkkko {rnkLkkt
{]wLkwt {k w nkwt. yk{, {]wh khu [ku nkukke

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

16. {kLk MktMkkLk

MkeLkwt rkh :
wrLkkLkk kk s uku{kt MkeLkwt rkh yufMkhwt nkukwt
Lkke. ku s heku yuf s uLkk rr uku fu rMkkhku{kt
k MkeLkwt rkh yufMkhwt nkukwt Lkke. fkuEf Mku Mke
ke[ nku Au kku fkuE Mku yk Mke nku Au. {kMkLku
kku kkLke ykSrfk kfe ku Lke Mkk{rsf yu MkktMf] rkf
]rkykuLke yk~kk sL{u Au. yk ke kkkkku kLk{kt
hkeLku {kLke yuLku yLkwfq yuk MkLke kMktke fhe kt
rLkkMk fhu Au. Mk{ skkt sYrhkk yLkwMkkh ku Mk{kt k
krhkoLk fhu Au. yk fkhu rr Mkkkuyu MkeLkwt {k
yufMkhwt hnukwt Lkke. ku{kt yMk{kLkkk uk {u Au. yk{,
{kLkMkeLkk rkhLke rukkk yu kuLke yMk{kLkkk Au.
khk{kt k kk s uku{kt MkeLkwt rkh yufMkhwt
Lkke. ke ku{kt fneyu kku MkeLkk rkhLke kkkk{kt
khkLkk kk uku{kt e yMk{kLkkk uk {u Au. Vwk
{ukLkku, LkeLkku eu {wrkfku u{kt MkeLkwt {k
w nku Au. k.k., kr{e ktkk, Wkh u yu fuh,
khu xufheyku, kokku yu hLkk rMkkhku{kt MkeLkwt {k
wt ykuAwt nku Au. k.k., yk[ u.
55

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

MkeLke ke[kk :
Mkeke[kk yuxu rLkrk rMkkh yu ku{kt Mkkx fhke
fw sLkMktk [uLkwt {k. uf [kuhMk rfku{exh{kt
Mkhuhk suxk kufkuLkku Mkkx nku kuLku MkeLke ke[kk
fnuk{kt yku Au. u fu uLke fw MkeLku kuLkk qr{rMkkh
zu kkkke MkeLke ke[kk kue fk Au. s{eLkLkk
rMkkhLkk {k{kt Mke w nku kku ku uLke Mkeke[kk
w yu ykuAe nku kku Mkeke[kk ykuAe.
khkLkku fw s{eLkrMkkh 3292054 [kuhMk rfku{exh Au
yu khkLke fw Mke 2001Lke sLkkkLkk {wsk 102.70
fhkuz Au. 2001Lke sLkkLkk yLkwMkkh khk{kt h [kuhMk
rfku{exhu 324 {kMkkuLkku Mkkx Au yuxu fu khkLke
Mkeke[kk h [kuhMk rfku{exhu 324 Au. (krhr-2{kt
khkLkkt hkkuLke Mkeke[kk koe Au ku swyku)
MkeLkwt {kwt :
MkeLkk {kk{kt e ekkkuLkku Mk{ku fhk{kt yku Au.
ku{kt rr MkesqkkuLkkt yktfzkt yLku {k kkhk{kt yku
Au. Mkesqkku{kt e-kwkLkwt sqk, kkB-nuhe MkeLkwt sqk,
sqk, Mkkkhkk sqk, Mkk sqk, kkk yu {oLkkt
sqkkuLkku Mk{ku kk Au. ykku yk {kk ru xqtf{kt
fkhe {ueyu.
sqk :
ykke Mke{kt kkfku, kiZku yLku rhc (]ku) nku
Au. yk sqkku sqkku khefu ykuk Au. sqkLkku yko
uLke sLkMktkLkwt rrLLk {kuLkwt rksLk Au.
uLke MkeLku Mkk{kL heku k sqk{kt nU[k{kt yku
Au. (1) kkfkuLkwt sqk (0-14 ko), kiZkuLkwt sqk (15-59
ko) yu 59 koke w Lkkt ]kuLkwt sqk. yk ku
sqkku{kt {w kVkk kkfku yu ]kuLke MkeLkk {k{kt
uk {u Au. kkfkuLke MkeLkk sqkLkwt {k kkhk{kt
fw MkeLkk 36% Au. khu ]kuLke MkeLkk sqkLkwt
{k 7% Au. kiZkuLkk sqkLkk {k{kt Mkkike ykuAwt
krhkoLk uk {u Au yuxu fu yu {k kk Mkh
hnu Au. MzLk suk rfrMkk u{kt kkfkuLkk sqkLkwt
{k wt Lke[wt Au khu skkLk suk u{kt ]kuLkk
sqkLkwt {k wt [wt Au.

rk{k :
rk{k yuxu h nh kwkkuyu eykuLkwt {k. khk{kt
2001Lke sLkkLkk {wsk 1000 kwkkuyu 933 eyku Au.
yuxu fu khk{kt rk{k 933 Au. khk{kt 1951Lke
sLkkLkk kAe rk{k {: xkwt kwt Au. {kk fuh
yu kkUrz[uhe ku{kt ykk Au. fuh{kt Mkkike w rk{k
Au. kt h nh kwkkuyu 1058 eyku Au. kh kAe
kkUrz[uheLkku { Au, suLkwt rk{k 1001 Au. khkLkkt
kkfeLkkt hkku{kt rk{k ykuAwt Au yuxu fu 1000 kwkkuyu
eykuLke Mktk 1000 fhkkt ykuAe Au. { yu eLkwt
rk{k 709 Au su Mk{k u{kt Mkkike ykuAwt Au. kwshkk{kt
rk{k 921 Au.
kkB yu nuhe Mke :
ykkk u{kt ykke kquo MkeLkku {kuxku kk kk{zkt{kt
hnukku nkku. ku Mk{u nuhkuLkwt {k ykuAwt nkwt khtkw ykke
- krk kAe u{kt kt[keo kusLkkykuLkku y{ Y kku.
kufku ykSrfkLke ku{kt yu yL fkhkuMkh nuhku yu
Lkkhku{kt sELku Mkkx fhk kkt. {: nuhku khV
sLkMktkLkwt Mkktkh kkt nuhe MkeLkk {k{kt LkkUkkk
khku kku Au. 2001Lke sLkkLkk {ku 74.16 r{rLk
kufku nuhku yu {nkLkkhku {kt Mku Au. kk{zkt{ktke nuhku
khV kufkuLkwt Mkkkth kkt nuhku yu LkkhkuLke Mktk{kt
k khku kku Au. 23 nuhku 1 r{rLkke w Mke
hku Au. khu 10 suxkt {nkLkkhku{kt Mkkk kufkuLke
Mktk 49.25 r{rLk Au. nuhku{kt ykSrfk, rk,
krhkhLkk rfkMkLke w kfku, rr MkwrkykuLke kr
yu WkukefhLke rkLku fkhu kufkunuhku khV Mkktkh
fhu Au. krhk{u nuhefhLke rk zke - ukee kLku
Au. ufu nuhefh qtkzke, qk, kwLkkkuhe ku{s
fuxef Mkk{krsf keykuLke Mk{Mkyku k Mksuo Au.
Mkkkhkk :
Mkkkhkk yuxu u{kt Mkkkh kufkuLke xfkkhe. Mkkkhkk yu
uLke MkeLke kwkk yu uLkk Mkk{krsf rfkMkLku
{kkkLkku yuf {nLkku {kktz Au. Mkkkhkk yu uLkk ykkf
rfkMkLke [ke Au.
khk{kt 1991{kt sLkkLkk kE ku ku Mkkkhkk Lke
fhk {kxu su {kktz Mkq[kku ku yk {ku nkku : Mkkk
koke w sqkLke su k fkuE k yuf kkk Mk{skqof
kt[e yu e fke nku kuLku Mkkkh yuxu fu ykhkkLk
kk{ue k ke fk Au.
khk{kt MkkkhkkLkwt {k {: kwt kwt Au. 2001{kt
khk{kt MkkkhkkLkwt {k 65.38% kwt. kwkku{kt MkkkhkkLkwt
{k 75.35% Au yu eyku{kt ku {k 54.16% Au.
fuh{kt 2001{kt MkkkhkkLkwt {k 90.92% nkwt. khk{kt
ku Mkkike w Mkkkhkk-{k hkkwt hk Au. MkkkhkkLkwt
Mkkike ykuAwt {k 47.5% rknkh hk{kt Au. ykkk kwshkk
hk{kt MkkkhkkLke xfkkhe 69.70% Au. kwkku{kt yk
xfkkhe 80.50% yu eyku{kt 58.80% Au. ykkku yko

DH
IN
AG
AR

MkeLkk rkh kh kkohLkkt rr krhkku e yMkh

fhu Au. k.k., MkLke w [kE, Mkk Xtze yLku wfkk
(Aridity). yk Wkhktk uLkkt ykkkunk, qk]c, s{eLk,
kkfku (LkMkrk), Lkes, kke yu eseLkku kwhXku,
kLkkt MkkLkkuLke kr k yMkh fhu Au. krhnLk yu
MktuknkhLke Mkwrk, rk yu ykhku - MkukLke
Mkwrk ku{s xufTLkkukSLkku rfkMk yu ykkf rfkMk,
Mkktkh kuhu Mke-rkh kh yMkh fhLkkh krhkku
Au. MkeLkk rkhLke khknLku kLke yuf hek Lke
Mkeke[kkLke fkhe - {krnke {ukLke Au.

56

kwk{f krhkoLk :
Mke{kt kwk{f krhkoLk{kt MkktkhLkku Mkruk Vkku nku
Au. kLkkt r[kh yu Mk, kuLke hnu efhe,
SLkie kuhu{kt ykkwt krhkoLk yu kwk{f krhkoLk
Au. Mkktkh kLkk rfkuLku rk kLkku Au. kuLke
Mkk{krskk rfMku Au. kuLkk{kt MkktMf]rkf krhkoLk yku Au.
Mkktkh khuf yrLkku k Mksuo Au. kLkwt SLk
{kuskukwt kLku Au. ku MkLkku khV Zu Au. wf wkeykuLkkt ku yu {qku kk Au. MkeLkk kwk{f
krhkoLk{kt tk, W{, W[ hkxe kLkk, WMkkn, MkknMk
suk kwku kk su Au. yk{, kLkk i[krhf, Mkk{krsf,
MkktMf]rkf SLk{kt fuxktf {nLkkt krhkoLkku yku Au su
Mke{kt ykuwt kwk{f krhkoLk Au.
kwk{f Mke]rLke rk{kt kMk :
uLke Mke{kt kkk khkLku Mk{kkLke k{kkLkku ykkh
e kkkkku Wkh hnu Au. ku{kt ruk fheLku uLkkt MktMkkLkku
yLku ykoktk {nLkkt krhkku Au. ykkk uu Mkkt
kk fko kAe rr kukku{kt e krk Mkke Au. u{kt
f]rkkuku u Wkukkuku WkkLk wt Au. khtkw Mke]rLke
sYrhkkLku knkU[e fk yuxk hu rfkMk Mkke fkku
Lkke. krhk{u khekeLke huk Lke[u Skk kufkuLke kMkrf
Mktk nS e {kuxe Au. {kuxk kkLke MkeLkwt SLkkuh
khekehukke k Lke[wt Au. khkLkk kufkuLke kkf {kkkeX
ykf k ykuAe Au. yzk WkhLke Mke ykqhkk kkukke
kezk Au. uLkk rfkMkLkwt {kk {kLk MktMkkLkLkk rfkMkLku
ykkhu Lke kk Au. ykw ykukk, Mkkkhkk, sL{h
yu {]wh yu {kLk MktMkkLk rfkMkLkk fuxkf {kktzku
Au. {kLk MktMkkLk rfkMkLke kkkk{kt khkLke Mkrk ke
rfrMkk ukuLke kwLkk{kt nS Lke[e-Lkke Au. khkLkku
2003Lkku {kLkrfkMk yktf 0.590 Au su ku Lke[ku fnuk.
ykku Mkkiyu ykkk {kLk MktMkkLkLke kwk{f Mkwkhk
{kxu k w yMkhfkhf kMkku fhk uEyu ku r[khwt
uEyu.

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

k{f sqkku :
khk{kt rr {kuoLkk kufku Mku Au. uf {o kkke
Lkwt {k wt s yMk{kLk Au. khk{kt nw {o kkke
Lkwt {k Mkkike w Au. kh kAe {: EMk{ {o,
rMke {o, e {o, kki {o yu siLk {oLku kkLkkhk
kufku Mku Au.
kkk-sqkku :
khkLkk ktkh{kt rLkuo kk {ku {w kkkyku 18
Au. ku{kt ne kkk kkuLkkhLke Mktk Mkkike w Au. kh
kAe {: ktkke, kuwkw, {hkXe, kr{, Wqo yu kwshkke
kkkk kkuLkkhkLke Mke Au. kwshkke kkkLkwt MkkLk khkLkk
kkkfe {kk{kt Mkkk{wt Au.
Mkkrf sqkku :
yk sqk{kt rr Mkk{kt hkufkuk kufkuLku kkhe{kt
uk{kt yku Au. kuLkk ku kk kzu Au : (1) fk{ fhLkkhk
kufku (2) fk{ Lkrn fhLkkhk kufku. Mk{ktkhu kMkkrf
VuhVkh kkku hnu Au.khk{kt WkukefhLku uk {kke
Wkukku{kt fk{ fhLkkh kufkuLkwt {k k kwt Au.
Mke{kt krhkoLk :
Mke{kt ku fkhLkkt krhkoLk uk {u Au : (1) Mktk{f
krhkoLk yu (2) kwk{f krhkoLk.
Mktk{f krhkoLk :
ykku ykk Wkh wt Au fu huf sLkkLkk Mk{u
MkeLkwt {k yufMkhwt hnukwt Lkke. ku s heku uLkk huf
u - rMkkh{kt k MkkeLkwt {k fk{ {kxu yufMkhwt
hnukwt Lkke. su - ku sLkkLkk ko yu uLke sLkMktk{kt
x kke hnu Au. sLkMktk{kt kke x yu MkeLkwt
Mktk{f krhkoLk fnuk. uLkk fkuE u - rMkkh{kt
yrk ke[ Mke kku fkuE rMkkh{kt {{ Mkeke[kk u
fkuE rMkkh{kt yk ke[ Mke uk {u Au.
Mke{kt Mktk{f krhkoLk {kxu Mke]rLkku h yu MkeLkwt
Mkktkh yu ku {w krhkku Au. Mke rkh kh yMkh
fhLkkhkt krhkku{ktLkkt {kuxkkkLkkt krhkku Mkktkh {kxuLkkt

fkhku Au. yk Wkhktk kLke qr{neLk Mkrk, {kkkeX

ykuAe s{eLk, nuhkuLkw t ykfko , ykkf yLku Mkk{krsf
Mktu kku, Lkkufhe{kt ke ku hu k Mkktkh {kxuLkkt
fkhku Au.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

kku 100% MkkkhkkLkku s Au. yk {kxu Mkhfkhu MkkkhkkyrkLkLkku Mko rkk yrkLk fko{ y{{kt {qku
Au. kuLke MkVkk {kxu Lkku Mknkuk sYhe Au.

VI

57

rfkMk yu MktkuLk ykk kkt fktMkk sue r{kkw

kukE. kuLkkt kMkku yLku MkkLkkuLkku khk ku. fktMwk
kAe kutz ku kkkt kunwkLkku kht kku. yk{, kkwyku
ruLkwt kkLk yu s rkkLk kkk kkwykuLkku rr kukku{kt
Wkkuk yu xufTLkkukS. {kLk-WktrkLke Mkkku Mkkku s
xufTLkkukS yu rkkLk yufkeLkkt kqhf hkkt Au.
ko{kLk 21{e Mke ELV{uoLk xufTLkkukS Lke Mke kLke
hnuu. yu khtkh kkukkkt rkLkku ykku ktkt Au yu
ktf ukt Au. u-ru hnukkt ykkkt MLkunesLkku MkkkuLke
kk[ekke {ktze rkLkkkhe MktukykuLke kke ykk-u kkh{kt
uEyu Aeyu. fkuE k uLke fu nuhLke {krnke uEyu, kku
khk s fBwxhLkk x[wfzk kzk Wkhke {ueyu Aeyu.
qh kuXkt kuXkt ykhu tzLk fu LqkfoLke kk nkuxuku{kt
fwt {uLkwt (kusLk) Au ku k e fk Au. qhLkkt kikkurf
ytkhku nu yk kkkku kt ykuAkt kkt Au. e{u e{u wrLkk
yk Mktuo Mkktfze kLkke Au.
ELV{uoLk xufTLkkukS yuxu {krnkeLkwt MktkusLk, rk, Mktkn
yu Mkh{kt Mknkqk kkkt MkkLkku. 1950 kAeke ykkt
MkkLkkuLkk {: Wkkuku kku ykkk SLk yu fkhrfeoLku
krke kLkkkLke k{kk khe Au. yfk-MktkuLkkuLkk
kkYku qhMkt[kh Wkknku yu ELV{uoLk xufTLkkukSLkk
kkk{kt Au. kMkoLk fBqxh, ELxhLkux, Mkuwh VkuLk yu
yksLkk ko{kLk Mk{Lke ELV{uoLk xufTLkkukSLke ykLk
Vrk Au. xurkkV, hurzku u xurrLk khk kkku
Mkt u knkh q k s zke kLku Au . ELV{u o Lk
xufTLkkukSLke rfkMk - fq[ yuxe ke zke kLkke
Au fu yuf Mkfk ykkWLke ku sqLke kLkke Au. yksfk
E-{u, E-kLkoLMk, E-fk{Mko suk ku yLku kuLkku kkku
Wkkuk Auxu kku {krnke Mktktrk Au. kkeke rkkLk{kt k
nu ELV{uoLk xufTLkkukS ({krnke-kfTrLkf)Lkku u kE
[qku Au. xuMx xqk kukeke {ktzeLku uMkh rfhkuke Mkq{
w rk kLke Au.

MY
,G
AN

k{u irLkf ko{kLkkkku{kt, nuhkkku{kt, xee [Lkku{kt ykk kku

fuxktf Mkk{rfku{kt khtkh ELV{uoLk, ELV{uoLk MkkuMkkxe,
ELVkuxuf, Lkkus fMko suk ku ktk nu ! skk yksu
nhku yuxwt krhkoLke kkwt Au fu suLke Mkkku ykku
[kkLkwt Au. 20{e Mke MktkuLkLke fnuk Au ku{ nu 21{e
Mke {krnke-rMVkuxLke Au. yu yuxu s nu ELV{uoLk
xufTLkkukS ({krnke kfTrLkf) suku Lkku Lk s kkku uEyu.
{kLkLku kuLke WktrkLke Mkkku Mkkku yuf sYrhkkku Qe kk
{ktze. Yykk{kt kkr{f sYrhkkku sue fu kuhkf yu rkLkwt
yMk xfkkLke kkkkku s {w nke. ku kAe hnuXkLke sYrhkk
yu kuLke kirkf sYrhkk nke. Mk{ skkt MkktMf]rkf yu Mkk{krsf
rLk{ko khV ykk kku kku k Mk{ skkt {kLksYrhkkku
kkt, kuLku Mktkkukk fwhke MktMkkLkkuLkk Lkk kukkuLkku Wkkuk yu
yLuk yksrLk Mkwe kuu [kw hkkt Au.
{kLk suxwt fhu Au kuLkk fhkkt ku khu r[khu Au. {kLkMkns
yk MkLku fkhu s rkkLk yu xufTLkkukS rfMkt Au. nk,
yuf kkkk [kuMk Au fu su{ su{ ku {w~fueyku, rkfqkkyku
ukku Au ku{ ku{ kuLkkke qh Mkk Lk fhu Au ykk kku
ku {w~fueyku ykuAe fhkLkku Lk fhu Au. krhk{u s
ykr{kLk{ktke yksLkku r[khtk, kwrke kkk krkLkkt
rhku Mkh fhkku {kLk WTku Au.

DH
IN
AG
AR

17. ELV{uoLk xufTLkkukS ({krnke kfTrLkf)

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

xufTLkkukS wt Au ?
ktrkf Mknk rLkk ykikurkf WkkLk - ]rk nku yue
fkLkk yksu kE fke s Lkke. kuke ktrkf {ke su-ku
fk[k {k{ktke Wkkuke [esMkwyku kLkkk{kt yku Au.
yke ] rk yki kurkf WkkLk-]rk fnuk Au.
ykikurkf ktrk khk w uhk {kkt {kuxk kkLke
WkkLkLke ]rk{kt ktrkfefh keLku {kLk ykuAe {nuLkku
w WkkLk fhk kku. yk{, fk[k {kLkwt ktrkfe Mknk
khk MYk keLku kuLke Wkkurkkk{kt khku fhLkkh ]rk
Auxu kku ykwrLkf {kLk yLku rkkLkLkwt Mkrnkt LkMksoLk
Au. yk LkMksoLk yuxu s xufTLkkukS. krhkkk{kt u fnuwt
nku kku ykikurkf rkykuLkku, kuhku yu xufrLkfLkku
[kuMk fkuo yLku ukuLke rMkr {kxu {kLke Lkku khk
kkku Mkk Wkkuk yuxu s xufTLkkukS {kLku fhuku
rkkLk yu xufTLkkukSLkku rfkMk yu fkuE Mkku fu nh koLkku
{kk rfkMk Lkke. kuLkk {kxu {kLku nhku ko rkkkt Au.
ku{kt kuLke kko MkweLke kkko Au. {kLk-fwkqn]rkke Y
kE r[khk, [kLk yu kAe MksoLkk{f ]rk khV kkt
xufTLkkukSLkku rfkMk kk {ktzku. {kLku rfMkkue huf
Lke xufTLkkukSyu kuLke SLkie ke Au. xufTLkkukSLkwt
fki kk {kLku rr kukku{kt LkkUkkk krk Mkke Au.
xufTLkkukS yLku rkkLkLkku kqhf Mktkt :
ykr{kLk kkukkLkk hk {kxu kkhLkku Wkkuk fhkku nkku.
kkkkwk{kt kkuo Mkwe hkk kAe kktkkLke ku kE yuxu
kuhkf hkk fu hktk ku{ s rr MkkLkkuLke kLkkx{kt
kktkwt {kuxk kkk kh khkkwt kwt. yk{ kk{wkLkk {kLkLkku

{krnke - rfkMkLkk {k{ khefu :

{krnke yu rfkMkLkwt {k{ Au. rfkMk {kxu w kkLk yrLkko
Au. rfkMkLkkt kukku yuf kAe yuf rMkhkkt Au. kuLke
Mkhnku kqxke Au. yk{ kkke kykuyu kkukkLkk
kLkke fu rMkkhke qh swt kzu Au. kLkkefh, Wkhefh
yu irfefh eu Mkhfkhe MktMkkyku, rkLkMkhfkhe
MktkXLkku u Wkukkrkykuyu {krnkeLkku ykkh uku s kzu.
su{Lke kkMku ykLk {krnke nu kuyku s yk Mkko{f
Mk{kkk{kt xfe fu yu rfMke fu. {krnke-kfrLkf
yu rkkLkLke krkMk Au. kkLk, rkkLk yu kfrLkfkuyu skkLke
kkMkeh ke Lkkte Au. swkE 1969{kt Lke yk{oMxkUkke
[t khLke uk ({wkfkk)Lkku kht kuku. {tkLkk kn
khLke kikheyku {kxu {kk{{kt kzuk yksLkk {kLk kkMku
{krnkeLkku ku ksLkku Au. fkuE k hkx{kt {krnkekLk
Mkkike ruk {n hku Au. Lkkt hkMkkrf kkhku, kes,
stkwLkkfku, f] rk-WkkLkLke ykLk hekku, Lke Lke
58

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

khk{kt {krnke kfrLkf :

Auk yuf Mkfk{kt {krnke - kfrLkfLkk Mktuo khk k
rLkkt yL rfrMkk hkxkuLke nhku{kt yku Au. ytkrhk{kt
Akuzkuk Wkknkuke {ktzeLku VMk, ELxhLkux, E-{uE, xurfkLVhLMk, erzku fkLVhLMk yLku yL ew {k{kuLkku
Wkkuk u Mkknrsf kLkkku Au. ykkk u{kt
kkhMkukLkku ykht 1839{kt yu xurVkuLk MkukLkku kht
1882{kt kku nkku . {: ku { kt Mkw khk-khk fhe
Mktuknkh yu {krnke-kfrLkfLkku ku rfkMk Mkkkku
kku. {krnke-kfrLkf kuku khk nu Mkk hkxkuLke Mkkku
ykeLku Qwt Au. yk {kxu 1999{kt xurfku{ Lkerk{kt kkLku
{kxu kkukk kue qhMktukLke nkh-Mkkzku Qe fhkE
Au. 1970 kAe kku fBqxh, fBwrLkfuLk yu ftxku
EsLkuheLkku rfkMk LkkUkkk kku Au. yk ku kukku{kt khMkh
Mktkt yu uzkke {krnke, WkkLk yu MkukykuLkkt kuku
su kk ykku Au ku {krnke ktrkLku Lkk{u ykuk Au.
{wu nkrhf Mkukkuku kuLkku Wkkuk qk ykLkku
kLku Au. yk xufTLkkukS {krnkeMkt[kh, {krnkeLke kuMkuMkkrk, xur-fkBwrLkfuLk, fBqxh {kEkukuMkuMkh yu
hkukkxLkku Wkkuk fhu Au.
nu 21{e Mke{kt {w k xufTLkkukS{kt kkk xufTLkkukS,
Qo xufTLkkukS yLku ELV{uoLk xufTLkkukSLkku rfkMk ku
yk kkkku su hkxku yk xufTLkkukSLke ykLkk fhu ku
{kLkrfkMkLke nhVk{kt kkA hne su yu [kuMk Au.
khk yk ku xufTLkkukS{kt ykhke Mkkfo hne MkkLkkkke
]k Au. uLkk nkLkk hkxkrk zk. yu.ke.su. yw fk{
w yuf ktrkfkhe ikkrLkf nkuE yk kkkku fe f[kLku
yfk Lkke. khkLkk qhMktu-nkh{kt {kuxwt krhkoLk
ykwt Au. khke xurkkV yxLku MkkLku MktMk{kt
fBwrLkfuLk fLsoLMk ruf hsq fhk{kt ykwt. 199495 kAe yk kuku yufkhku rfkMk kku Au. u{kt xurVkuLkuzkLke Mktk LkkUkkk e Au. kkuLke Mktk{kt {kukkE
VkuLk yu ELxhLkux Mkuk kqhe kzkE hne Au. hkxe {krnkeyktkh{kkfe Mkwrkyku {kxu {skqk ykkh Qku fhk
LkuLk ELxhLkux kfkkuLk yu Mkt[kh Mkkkh ksuxLkku
k{ kkku khku MktkLLk fkuo Au. yk kusLkk{kt 33 {kuxkt
LkkhkuLku uzk{kt ykkt Au. u{kt kLkke ftkLkeyku k
yu{Lkwt ykxf VkEkh Lkuxfo Qwt fhe hne Au.

kwshkk{kt ELV{uoLk xufTLkkukS :

ELV{uoLk xufTLkkukSLku Mktkt Au kt Mkwe w.yuMk.{kt rMkrfkuLk
e yu khk{kt nihkkku yMkkkh krk Mkke Au.
kkkk r{kt yu kkhk{kt ykMkh hnuk Mkk{kL {kLkeLkk
SLk{kt ykurkk kk kk {krnke-kfrLkfLkku Wkkuk
sYhe Au. kwshkk{kt {krnke-kfrLkfLkk kuku ykkk kwshkkLkk
s zk. Mkk{ rkkkuzkLkwt {nkqo kLk Au. k{k{ kukLkk nexLku
khu ukeku kLkkk yLku ytkrhk rMkkhLkk kufkuLku
Mkhkkke {krnke {e hnu ku {kxu kkk nexLku w kkhof
kLkkk {kxu k kwshkk hk Mkhfkhu kkkkh k{k{
rkkkuLku (rk Mkrnk) fBqxhefhke uzkLkku Lk
Y fhe eku Au.
kkteLkkh{kt rkfk ELVkurMkxeLke MkkkLkk kE Au.
rskLkkt {nLkkt fkkuo fhk kkk Mkeku Mktkfo fhk {kuxk
kkLke Mkhfkhe yu kLkke ftkLkeykuLke f[uheyku{kt VMkLke
Mkk kE xur fkLVhLMk yu erzku fkLVhLMkLkk {k{ke
{krnkeLke ykk-u Mkhkkke kk Au. kkuzoLke nuh khekkLkkt
krhk{ku k rkkeoku ELxhLkuxLkk {k{ke hkuXkt e
fu Au yue Mkk kwshkk{kt yksu Wk kLke Au. {krnkekfrLkf kuku kwshkk k yksu ykuMkh hk kLke hkwt Au.
26 Lwykhe, 2001Lke hkeftkLke xLkk kAeke kku ykkrk
- MkkkLkLkk Mktuo ykkusLk, Lkfk, kLk kuhu k
fBqxhke kk Au. kukkrVf ELV{uoLk rMkMx{ (GIS) ykLke
Mkkke kqhu Au. qhMktuLk - ke (rh{kux MkuLMkk-RS) WkknLke
{ke e ke {krnke {uk Au. sMktMkkLk kukkuke
{ktze Lkes MktMkkLkkuLkk kuk yu kuLkk skkLke k{k{ {krnke
rr LkfkykuLkk ykoxLk khk {e hnu Au.
xufTLkkukSLkk zke rfkMkLkkt fkhku :
(1) MkkLkLke Mkwk{kk :
{kLkLku fkuE k MkkLk khu Mkwk{ hnu ku nukwLku
kLk{kt hkk{kt yku Au. k.k., 1950Lke ykMkkkMk
hurzku rhMkeh Mkux {kuxk fLkk nkk. khu ykhu
hurzku, xukhufzoh kuhu kkfux{kt hke fk Au.
{qxh-{eLkLkk f{kt k xkzku kku Au.
(2) Mk{kkku :
xufTLkkukSLke ku yLku kuLkk MefkhLkku Mk{kkku xqtfku
kLku Au. ku kk kAeke khk s y{efh ykk
kku nk Wkkuk kkLke Yykk kE Au.
(3) xufTLkkukS yu {kLkfk :
kkxufTLkkukSLkk rfkMkke rhLkk hkukkuLkwt rLkkLk
ykLk kLwt Au. rhLkk rLkkLk {kxu yksu yue
rfx {u Au fu su{kt ke s Mkk{ke Wk nku.
yLxkkkrxf kykuLkku khk k {ktzku Au.
yLkufr hkukku{ktke {kLkeLku {wk {kkt yufth
ykw{kok{kt khku kku Au.
(4) ykkf k{kkke xufTLkkukSLkku Mefkh :
Mk{Lke {ktk Mkkku rLkrkrLk kMxfLkku yLkufr
kuk{kt Wkkuk kku Au. ku sLk{kt nfwt, fkx Lk

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

xuf T Lkku k S, hu f ku k{kt kke Lke ku ku ku , Lkk

{kMkk{kLkku, hnuefheLke Lke krkyku kuhuLke {krnke
Mkk{kL sLkLku {ke hnue uEyu.
u-khuLkk Mk{k[khkuke kufku kfuV hnu yu sYhe Au.
yLkufr kukkuLkk rfkMk {kxu kkk skkLkkt yL hkxku
MkkkuLkk Mktkfkuo yu Mknfkh {kxu k {krnkeke kfuV hnuwt
qk sYhe Au. rk k {krnkekLkLke rk Mkkku s
{qqk heku Mktfkuwt Au. rfMkkk skk fkuE k hkx {kxu
{krnke rkh yu yrLkko kLku Au. rkw {kkk{kt
{krnkekLkLkkt MkkLkku{kt ko{kLkkkku, Mkkk{rfku, [r[kku, hurzku
yu qhoLk kke fk. yk kife hurzku yLku qhoLk kku
{krnke-MkkhLkkt ykt yMkhfkhf MkkLkku Au.

59

rMkrfkLk e :
ELV{uoLk xufTLkkukS Mkkku rMkrfkuLk e suku
fkuE k {krnkeMk{ks {kxu Lkku Lk nkuE fu. ELV{uoLk
xufTLkkukS Mktuo k rfrMkk Mk{ksLkwt yuf Mktfw yuxu
rMkrfkuLk e. hu {kLkkk fu yk fkuE rLkrk kikkurf
rMkkh fu hksfe rMkkhLkwt yrf]k Lkk{ Au. w.yuMk.Lkk
Mkhfkhe Vkhu rMkrfkuLk sue fkuE e hkkku u Lkke.
k frVkuLkkLkk ekk MkkLkkLMkMfkuLke rku ykuk
ykhu 30 {kELkk rMkkh{kt ykukt fuxktf MkkuLkwt Mktfw
Au. skk{kt Qhue {krnke-kfTrLkfLkk WMkkLk Mk{ku
yk rMkkh ekku kLku Au. yk kuk{kt kkku ykxku, wzMkkEz,
kkuxkuok e yu yukxoLk sukt Mku ykukt Au, kt ELV{uoLk
xufTLkkukS yLu e eke yktkhhkxe ftkLkeyku fkohk
Au. u-ru MkkkuLkk ku{Lkk Mktktku fu {krnkeMkh Lkke,
khtkw kkkhe nukwke Mktfkuk Au. ufu zo xuz MkuLxh
Wkh nw{ku yu Ehkf wLke krhMkrk kAe yn yk kuku
ytk: ykux ykue yLkwk Au. Mk{k skk yksu yrhk
kukuLkk krhkoLk{kt kuxkuwt Au. khu [kuMk Mefkhwt kzu
fu 21{e Mke {krnke-rMVkuxLke Mke nu !
rufkqo Wkkuk :
rkkLk yu xufTLkkukSLkk Mkwkkukke MkVkkykuLkkt rhku
Mkwe {kLk knkUku Au. kkeke rkkLk{kt k {kLk yMkkkh
MkVkkLku kuo Au. kkfLkku sL{ MkneMkk{k kLku Au,
khtkw ykke sL{h ku Au. ykw-{kok e Au.
Mkekhku zke kLku Au. krhk{u fwhke MktMkkLkkuLkk tzkhku
ykuAk kkk Au. krk Wkh kuLke rkhek yMkhku kk Au.
nuhefh yu Wkukefh wt Au. kuLke ykzkukYku
rr qkkuLkku & kzfkhYk kLku Au. yk Mktukku{kt
Mk{k {kLkMk{wkLkk fk {kxu Lke[uLke kkkkkuLku kLkke
r[khe ykLkkkLkku Lk fheyu. &ku ykku Qk fko
nku kku Wfu k ykku s kuku hkku. (1) xufTLkkukSLkku
knkrhf yLku kwrkqofLkku Wkkuk fheyu. (2) fwhke
MktMkkLkkuLkku rufkqof fhfMkhwk Wkkuk fheyu. (3)
LkMktof fheyu yu L Sku k[keyu. (4) rr
qkku Vukkk qkfkuLku yxfke, fwhke Mk{kwk eyu.
(5) Mkqok, kLkk, srwk-k, hkek,
rhkE {kut{ktke {kkt k-WkkLk ytku MktkuLkku nkk
heyu. (6) Mk{k {kLkMk{wkLkk fkLku kLk{kt hkeLku
kku nkk heyu. (7) xufTLkkukS{kt k sYh kzu Mkwkhkkhk fhe {nk{ Mk{ks-Wkkuke fkkuo nkk heyu. (8)
ELV{uoLk xufTLkkukSLkk rkLkku kkr{f kht ku fkkke
nkk hkLkku Lk fheyu. (9) hkxLkk yufth Mk{wr[k
rfkMkLkku ykkh kuLkk kwrLk kh hnukku nkuE, kwrLk
yLk ZMkzkE Lk ku r[kheyu.

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

(5) {krnkeLkku uktkku Mkkh :

xufTLkkukS ytkuLke {krnke zke kLke Au. ku ytkuLkwt kkLk
k zkkqof Wk kLwt Au su fuxktf kkuo knukt
yf nkwt. kuLkwt ruk fkh rk yu zke krhnLk
kkk MktuknkhLke Mkwrkyku kLke ku Au.
(6) xufTLkkukSLkk kkke kkku k :
f]rkkuku kkuoke Akrk kkhLkku Wkkuk kkku. nu
e{u e{u hkMkkrf kkhLkku khk k {ktzku
Au. {wMkkVheLkkt {k{ khefu zke {wMkkVheLkkt MkkLkkuLke
kMktke kk {ktze. MkkEfke {ktze r{kLkLke {wMkkVhe
yk kkkkLke Mkkke kqhu Au.
Lke sYrhkkku - Lke xufTLkkukS - Lke {krnke :
rLkrkrLk kufkuLke sYrhkkku ke [ke Au. SLkie{kt
k kk ykkku Au. xufTLkkukSLkk rfkMkLke Mkkku
sYrhkkku w kkukkkkt Mkns heku {kLk kirkf Mktkrk khV
kku Au. MkkWe yhurkk, fwik, Mktwk ykhk y{ehkk
kuhu suk uku Lkes kuLku fkhu LkkZ kLk Au. Lkes
kuLkwt Mkktkh fhk {kxu MkUfzku rf{e ktke kkEkkELkLke
sYhe kzu, rhVkELkheyku Mkkke kzu, rwk{kf Qwt fhwt
kzu. hMkkyku, kthku, nkE{kfku kuhu ykLk yLku Mkk{
nkukt uEyu. ykkk kkBrMkkhku Wkh k xufTLkkukSLke yMkh
uk {u Au. rMk{uLx-fkrLxLkkt {fkLkkuke {ktze, hMkkuzk{kt khkkkt
fkuMkk fu kfzktLke skyu nu hktkMkLkku khk k
kku Au. eseLke Mkwrkyu kkBSLkLke kkMkeh ke Lkkte
Au. WkLkkhkuLke LkSf{kt Vk{o-nkWMkLke kke h[Lkk kLkkfkof
kLku Au. e{u e{u {q kkB MktMf]rkLku ktk kkke Au.
nu uzqkku kkMkuLkkt ku{Lkkt ykufkzo, hLkfkzo, uzqkkkuke kuhuLku
fBqxhefhLkku ykuk ykkk {ktzku Au.
{krnke-kfTrLkfLkk Vkk :
{krnke-kfTrLkfLkku rfkMk yuxu {kLk-rfkMk. kkr{f SLk
sYrhkkkuke {ktzeLku rk, MkM yu hkuskkheLke kfku
Auxu kku SLkLke kwkk khu Au. xurVkuLk yu {krnkeLkkt
yL Wkfhku SLkLke sYrhkk kLke kkt Au. SLkLke
Mkwkfkhe fksu yuf kAe yuf WkfhkuLkwt W{uh kkwt Au.
e{u e{u Mkk{kL SLkkuh{kt LkkUkkk Mkwkhku kkku hkku Au.
ykkk u{kt Mkhfkh khk k ykkf Mkwkhkyku ykLkkkE
hkk Au. kuLke Mkkike ruk yMkh {krnke-xufTLkkukSLkk kuk
Wkh kze Au. nrhke ktrkLke yk kuku kkk ukktrkLke
q-WkkLk kuku uk {ue nhVk ykLkwt Mkewt krhk{
Au. {krnke - kfTrLkfLku eu Wkukku yu {qzehkufkfkhku {kxu
e kfku Qe kE Au. yk kuk{kt zke rfkMk kk yu {kxu
MkhfkhLkk Lkku zke yLku nfkhk{f hkk Au. qhoLk,
xurVkuLk, ELxhLkux kkk Mkuwh VkuLk, MkuxukEx VkuLkLkk
khk{kt k LkkUkkk khku kku Au. kLkkefhLku eu
Mkko e hne Au. khk{kt fuh yu fkoxf sukt hkku{kt
{krnke-kfrLkfLkku Wkkuk uzqk kkk yL sLkMk{ks kkukkLkk

SLk{kt fhkku kku Au. kwshkk k nu e{u e{u yk Mktuo

ykk e hkwt Au. {krnke -kfTrLkf yu ykwrLkkkLkwt kkukf
krhk kLke hne Au kuLkk khkLkwt kkLk yu MkkkLkkk nu
yrLkko Au. su Mk{ks {krnkeMkh nu ku s nu yL
hkxkuLke Mkko{kt xfe fu yu rfkMk fhe fu.

DH
IN
AG
AR

kkku, MknukEke Lk kqxwt, W{kLkwt {tknf nkuwt kuhu

kw{kuo hkkwt nkuk Akkt MkMkwt yu fkok{ Au.

60

Wkh kuMkeLku kusLk uk Au. s{kh{kt Qk Qk yuf

nkku kke kfzeLku kusLk ukLke kk [rk kLke Au. yk
kkt kirkf krhkoLkku Au. yk krhkoLk Mk{ksLku Mkuo Au k
Mk{ksu yk krhkoLkLku MefkwO Au.
kkk krhkoLkLke su{ Mk{ks{kt yktkrhf krhkoLk k ykkwt
nku Au. {kLkeLkk SLkLke hnuefhe{kt krhkoLk yku Au
ku{ r[khku{kt k yLku Au. kuLke fkokrk, hekkk,
Mkk{krsf nkhku, {kLkMktktku kuhu{kt k krhkoLk yku
Au. yk{, k yu Mk{ks ktLku{kt krhkoLk yku Au.
krku qtxkhk{ktke rk kLku yu ikf krhkoLk Au.
Mk{qnLkku yu Mkk{wkrf krhkoLk Au.
knuktLkk Mk{{kt {kMkku yufkeLku {kk khu ykLkt
yu nukke uxkk, hk{ hk{ fnukk yu nkk r{kkk.
yksu {kMkku yufkeLku {u Au khu Lk{Mku fneLku {kLkku
ykLkt {ku Au. yk k krhkoLk Au Lku ?
Mk{k r{kt kk k{k{ kukku{kt krhkoLkku qk s zkke
yke hkkt Au. krhko LkLkk zke ku h [u {q q k
MktfkLkkyku{kt fkuE k kLkwt krhkoLk yke wt Lkke.
k.k., {kLku hnuk {kxu hnuXkLke sYh kzu Au. knukt k
h sYhe nkwt yu yksu k hnuk {kxu hnuXkLke sYh
kzu Au. knuktLke yu yksLke hnukLke MktfkLkk yuLke yu s
Au; khtkw hLke kkte{kt krhkoLk [kuMk ykwt Au.
ykkWLkkt h yu yksLkkt hLke kwLkk fheyu kku krhkoLk
y~ uku. yksLkkt h ykLk Mkkzkuke Mks kLkt
Au. hLkwt f, ykfkh, htk, hk[h[ewt, nk-W-Mkk
kuhu{kt LkeLkkk k krhkoLk uk {u Au.
kirkf yu kkk krhkoLk kuzkkrkyu yku Au yu yktkrhf
krhkoLk kkufkkLke krkyu yku Au. yktkrhf krhkoLk
ktkku yu w Mk{ {kku Au. r[khku{kt, {kLkkyku{kt yLku
{qku{kt krhkoLk yu yktkrhf krhkoLk Au. r[khku{kt krhkoLk
yu {kLkeLkk SLk Mkkku, {Lk Mkkku uzkue kkkk Au. YZ
kuk r[khkuLku MkkLku Lkk r[khku ykLkkk yu yhe
kkkk Au. yuwt s {kLkkykuLkwt yLku {qkuLkwt Au. Mkkt wt
Au ? kuLkkke fk k ku yu uk - k kAe {kMk
r[kh, {kLkk fu {qku{kt krhkoLk fhu Au. ykkt kkt
krhkoLkku Lkh[Lkk {kxuLke qr{fk kqhe kkzu Au.
nu ykku Lkh[Lkk ru r[khewt.

NA
N

AC
A

DE

{Lkw Mkk{krsf ke Au. yuLkku sL{, WAuh yLku rfkMk Mk{ks{kt

s kk Au. khu ku ykk w kyku Mkkku {eLku SkLkwt
Y fhu Au. yu kkukkLke rr sYrhkkku Mktkkukk yufke
Mkkku Mknfkh Mkku Au khu Mk{ks yMk{kt yku Au.
Mk{ks yLkuf yko{kt khk Au. khu ykku kkhke
Mk{ks yu{ fneyu Aeyu khu ykkk u{kt Mkke ke
kykuLkk kLku Mk{qnLkku Wu fheyu Aeyu. khuf [kuMk
Mkto{kt Mk{qnLkku Wu fheyu khu Mker{k yko{kt Mk{ks Lkku
Wkkuk fheyu Aeyu, su{fu kwshkke Mk{ks. Mk{ks yu Mk{qn fu
Mk{wk Au. ku{kt hnue kykuLke rr sYrhkkku yu
Mk{Mkyku k nku Au. yk sYrhkkkuLku Mktkkukk yu Mk{MkykuLku
Wfuk MktkXLk sYhe kLku Au. ku {kxu ukk {eLku, Mkkku hneLku,
Mk{qn [kLk-r[kh fheLku sYrhkkkuLku Mktkkukk yLku Mk{Mkyku
Wfuk Lk fhku kzu Au. ukkt hnuk yLku fk{ku fhk {kxu
fuxkf rLk{ku zk kzu. yk{, rLk{kuLku ykeLk fko fhkkt
MiAf MktkXLkku yuxu Mk{ks.
Mk{ks yuxu kk heku yu Mk{skhekqof {qqk sYrhkkku
sue fu ykkMk, hk, kuhkf, ykSrfk, ykhku, tkuhkuskkh, {LkkuhtsLk, fkzkt, knLknkh kuhu kqhe fhk
{kxu MktkrXk kuku Mk{qn. ykkt MktkXLkku ykk{uu yu yufkyuf
kLkkkt Lkke. ku {kxu yuf hMkkuLkku Mk{kkku yu yLkuf
kuZeykuLkk rk yLkwkuLke sYh kzu Au. khu ku{ktke Mk{ks
kLku Au.
Mk{ksLkkt rr kku Au, sukt fu Mknfkh, Mkko, MkkB, fk{Lke
nU[e, krhkoLk yu Lkh[Lkk. yufku {Lkw kkuku Mkwhkk
kk fhe kuLkwt ykw kuke MkkOke rfkMk Mkke fkku Lkke.
Mkwhkk {uk, kLkku rfkMk fhk, nkhkuLkwt rLk{Lk
fhk kkk MkkosrLkf fk{ku fhk {kxu Mk{ksh[Lkk {nLkku
kk su Au.
yk{, yk[kh yu r[khLkkt uck{ rhku Mkh fhk, MkwMktf]k
{kLk kLkk {kxu {kMku Mk{ksLke h[Lkk fhe Au. Mk{ks rLkk
{kMk stke yMkk{kt rLk{kuLkk ktLk kh Skku nkuk. nu
ykku krhkoLkLku Mk{Syu.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

18. krhkoLkLke rk{kt khke Mk{ks

VI

VE

KA

krhkoLk :
krhkoLk ke k{u Mkki krhr[k Aku. krhkoLk yu ktkk
kkkLke rk Au. fuxktf krhkoLkLku rfkMk Mkkku Mktkt
Au. kuLkku ykkh k yu Mk{ksLke Mefkh]rk Wkh Au.
krhkoLkku kkk yLku Mkk{qrnf k nku Au. ykkt
krhkoLkku yLkuf {k{kuke yuf kukku{kt ykkkt nku Au.
kirkf heku ku{s kkk heku kkwt krhkoLk uEu fk Au
yLku yLkwe fk Au. k.k., knuhu, ykkMk, yknkhrnkh, kktfk{, kuXf-Mkk, SLk-krk, MkkLkkuLkkt
f yu ykfkh, krhnLk, Mktuk-nkh kuhu{kt ykkkt
krhkoLkku yu kirkf ykk kkk krhkoLkku Au.
sqLke kkkkkuLke skyu Lke kkkkku yku ku kLk Mkkrf
rk Au. ykku eyu Aeyu fu, knuktLkk Mk{{kt kufku
kkxk Wkh kuMkeLku kusLk ukk nkk. yksu zkELkk xuk

Lkh[Lkk :
Lkh[Lkk yuxu Lke h[Lkk. Lke h[Lkk yuxu {qqk
kkkk{kt kkkLkku VuhVkh. fkuE sqLke kkkk{kt ko{kLk Mk{
yu MktukkuLku yLkwYk sYhe VuhVkh fheLku Lkku ykfkh,
Lkwt MYk ykkkLke rkLku Lkh[Lkk fnuk. k{u uwt
nu fu Lke{kt kqh yku Au khu fktXk WkhLke huke MkzkE
Au. yu kt kuk kkke kzku kzu Au. yu huke keS
skyu kkhk Au yu kt xufhku kk Au. yk{ kkkt
LkeLkk kx{kt fu sk{kt VuhVkh kk Au. hkeftk kk Au.
khu {fkLkku kqxe kzu Au. s{eLk{kt rkhkzku fu Vkxku kzu Au.
61

DH
IN
AG
AR

ykke Au. kuLkkke nuhefh wt Au. nuhefhu

{kMkLkk SLkLku kk{kt ku {kuxku Vkku ykku
Au. rr xufTLkkukSLkk Wkkukke kuLkk kkLk{kt ]r
kE Au. khke Mk{ks yk xufTLkkukSke yksu khu
krk kku Au. fkhkLkktke {ktzeLku ukhku yu hMkkuzk
Mkwe yk xufTLkkukS knkU[e Au. kuu {kMkLke Mk{k
SLk-Mkk ke Lkke Au. ikkrLkf hkkku
yksLkku khke sLkMk{qn nu{ku Akuzk kku Au.
ykkWLke Mkhk{e{kt ytk qh kk kke Au.
rk uLkkhkt k kkt Au. ykhkukuku ykw{kok
e Au yu {]wLkku h xku Au.

k{f krhk :
Mk{ks-krhkoLk{kt yu kuLke Lkh[Lkk{kt k{f krhkku
ku ykLkku kk su Au. {okLkk {kMkLku
Eh Mkkku uze ykku Au. {kuk, sL{, kwLksoL{, {]w,
Lkfo, Mko, fwhke fkuk, fkuk, , k, kke,
ykMkfkk - LkkMkfkk, kkk-kw, f{oLkk rMkktkku
kuhu ytkuLkk r[khku yLku {kLkkyku Mk{u Mk{u
kkkkt hnu Au. yuxk {k{kt ku Mkk{krsf krhkoLkLku
krk fhu Au. Mk{kLkkk, ktwkk, Vhs, kk, Mk{ko,
k, rkMk, nMkk-ynMkk, yMk]~kk, rkhMfkh
ku hu su k kw ku Lku fu ykw ku Lku rMkkhk fu
yxfkk{kt k{f krhkku {Yk kk Au ykk
kku yhkuYk kLku Au khtkw yufthu ku krhkoLk{kt
kukkLk ykku Au.
krhkoLk yLku Lkh[Lkk Mk{ks {kxu nt{ukt Mefko s
nku ku yk~f Lkke. ykkk u{kt {oLkku k
{kLkMk{ks Wkh qk Au. yk k rfkMkLku kkuku
kuku, fk{ fhk uhu kuku yu ikkrLkf yrk{ Mefkhu
kuku nku kku kuLkkke kkkt krhkoLk yu Lkh[Lkk nt{uk
ykfko yu rfkMkLku yLkwYk nku Au. yn yu kk
k hke sYhe Au fu rk yko{kt {o yu rkkLkLkku
Mk{L yrLkko Au.
hksfe krhkku :
kufkne u{kt hksfe krhk qk {nLkwt kk
Au. khk r{kt {kuxk{kt {kuxku kufkne hkkku u
Au. kufkne{kt kkku yrLkko kLku Au. MkkrLkf, kurMkf
yLku hkxe fkkLkk kkku kkukkLke LkerkykuLkku y{
fheLku kufktkLku krhkk fhu Au. kke hksfkh
kufkuLkkt {Lk {LkkeLku {k kk fhu Au yu khuf
fkLkkt fkku o fheLku ku f ku L kk SLkLku ,
ykMktfkuLku ruk Mkkzku ykkeLku, ykkf Mknk
fheLku ku{Lkk kkuLku yLku ku khk SLkLkk nkhkuLku
kkku Lk fhu Au. kksukh{kt (2003{kt) w.yuMk.yu.
zkE khk yVkrLkMkkLk yu Ehkf{kt hksfe
Mkkkkxku fhkeLku kt krhkoLkkuLku uk ykku Au.
khke Mk{ks{kt rkrx kMkLk hr{kLk k {nLkk
VuhVkhku kk nkk. ykke kAe kufkne kMkLkMkk

MY
,G
AN

kk{we Vkfu khu kzkLke skyu xufhk yu xufhkLke

skyu fkzk kzu Au. khuf s kt Mk yu Mk kt
sLke Mkrk k Mko Au.
rhku Mke skkt khuf h k kLku Au. yk ke Lkh[Lkk
Au. k]eoLk Lkk{Lkk kwMkf{kt kokLkwMkkh ykt
rskLkk kkhkkwh, tkk, Mkkurskk kuhu rMkkhku yu
y{kk rskLkk kuuhkLke ykMkkkMkLkk rMkkhku{kt ykkW
rhku nkku. kt kufk{ fhkkt kt kke {u Au. yk
Lkh[LkkLkwt Wknh Au.
krhkoLk yu Lkh[Lkk yuf rMkkLke ku kkswyku Au.
kwVkkMke {kMk f knuhkku nkku. kAe [k{zktLkkt fkzkt
knuhkku nkku. [k{zkt{ktke MkwkhkW, VkEkh yu f]rk{ huMkkLkkt
fkzkt knuhkku kku Au. yk krhkoLk k Au yu Lkh[Lkk
k Au. krhkoLk rLkk Lkh[Lkk s Lkke. nu ykku
krhkoLk yu Lkh[Lkk kkLkkt krhkku ru ewt.

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

krhkoLk yu Lkh[LkkLkkt krhkku :

fwhke krhkku :
khk kkek u Au. kuLku fwhk khVke yLkufr
uxku {e Au. kokku, knkzku, eku, fkukhku, [kukhV
{nkMkkkhku, Mk{wku, Lkeyku, hkt, stkku, Lkeu
kuhuke yk u huku Au. kuu khke Mk{ksLkk
krhkoLk{kt {kuxku Vkku ykku Au. LkerfLkkhu qzukku
Mk. ku{u MktMf]rk rfMkke. fwhke MktkrkLkku Wkkuk
fheLku {kLkeyu rfkMkLke kkk [kw hke Au. s{eLkku,
keyku, LkMkrkMk]r, sMktkrk kuhuyu {kLkLkk
SLk{kt krhkoLk kk{kt kukkLk ykwt Au. k.k.,
s{eLk{ktke fwhke kMk yu kuLkk tzkhku {k. kuLkkke
ykkf rfkMk kku Au. yLkufkuLku hkuS - hkuxe {e Au.
{k{Mkku ykkf ryu Mk{] kLk Au. LkeykuLkkt kke
yksu qk Wkkuke kE kzkt Au. Lk{okLkk kkeke
yufr k kk ku{ Au. kuLkkke {kLkSLk yu
keMk]rLkk SLk Wkh fuxef Lkfkhk{f yMkhku
k kE hne Au.
ikkrLkf kukuku :
r{kt ikkrLkf kukuku kE yu ku khk{kt yke.
rkkLk, ykhkuk, krhnLk, nkE{kkkuo, ese,
tkku, ukeLkkt MkkLkku, stkwLkkf kyku kuhuke khk
yksu rfkMkLku ktku Au. uke{kt nrhke ktrk kE.
ukktrk kE. yk ktLku ktrkyku kfe kufkuLke hnuefhe,
SLk SkLke ie, ykkMk, , rk kuhu{kt
khu krhkoLk ykwt Au. xurrLk, xurVkuLk, ELxhLkux,
VMk kuhuke r yuf kLwt Au. yk {k{kuyu {kMkLku
{krnke knkU[kze Au. fBqxhke zk e Au. fk{{kt
Mkwzkk yke Au. kuLkk irLkf SLk{kt {kuxku VuhVkh
kku Au.
ykikurkf krhkku :
ikkrLkf kukukuyu ykikurkf ktrkLku uk ykku
Au. ykikurkf ktrkyu khkLkk kufkuLku Lke hkuskkhe

62

Mkkkhkk yu rk yrLkko kk Au. rrkk k

fkuE k r[kh, kkkk fu MkwLku Mkkhe heku Mk{S fu
Au. rrkk k kkukkLkk r[khku, yrkku, kku
fu {tkku ke Mk{k Mkhfkhf heku hsq fhe fu Au
yLku Mk{e fu Au. Mk{ks{kt rLkhkhkuLkwt kuk kk
Au. yu kuLkku kuhk WXkeLku Mk{ksLku kkkur[k{ktke
knkh ykk Lk uLkkhk k kufku Au. ykwrLkf Mk{{kt
rLkhkhkkLku ykku Mkk{krsf ftf fhe feyu.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

khk kt krhkoLkkuLkku yLkw ykku yksu fheyu

Aeyu. hksfe Mkkkkxk khk Mkk{krsf krhkoLk fhe
fk Au yuku rLkku ErknkMk Au.

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

i[krhf krhk :
krhkoLk yu Lkh[LkkLkkt Wkwok krhkku{kt Mkruk
{nLkwt u fkuE krhk nku kku ku Au i[krhf krhk.
{kLkeLku k[k Au. r[kh k[k khk yrk kk
Au.su r[khu Au ku rfMke fu Au, su rfMke fu Au ku
keykuLku rfMkke fu Au. skkLke {nkLk ktrkyku{kt
YrZ[wMkkk :
r[khfkuLkku Vkku {nLkku Au. r[khLku fkuE Mke{k fu
YrZ[wMkkk Mkk{krsf krhkoLkLku yhkukwt yuf krhk
ktLk nkukkt Lkke. r[khkuLkk ykkLk-kLkke Mkk{krsf
Au. su Mk{ks Wkh YrZ[wMk kufkuLkku k khu nku
krhkoLk kLku Au. u r[khku{kt ykukrkk kk
ku Mk{ks sz yLku Mkrkk hnu Au. ykku Mk{ks sqLke,
yku kku {kLkeLkku nkh, kuLkk yk[kh-r[kh, fkoku
zs khtkhkykuLku ke hnu Au. ykk Mk{ks{kt
yLku SLkie k kk. r[khku fwxwtkku, sLkMk{qnku
krhkoLk yu Lkh[LkkLku kku yfk nkukku Lkke.
yLku khuf hkxkuLku k ke fu [u. kw, {nkeh,
khk{kt YrZ[wMkkkLkwt {k khu nkukke krhkoLkLke
MkkuuxeMk, {nk{k kkte, rufkLkt sukykuyu kufkuLkk
nuh zkke Vukke Lkke. YrZ[wMkkk Lkk r[khkuLku
r[khkuLku kk. kku ku{Lkk yLkwkeykuyu yuf kufkuLkkt
Mk{ks{kt uk yu Vukk{kt yhku Qku fhu
SLk kkt. kq. kktzwhtk ykXuyu yLkuf {kAe{khkuLkkt
Au. ykk YrZ[wMk Mk{ks{kt Lkk r[khku zkke Mefko
SLkLku kkt. ku{Lkk yk[kh{ktke kufkuyu [kuhe,
kLkkk Lkke kuke krhkoLk k zkke ykkwt Lkke.
MkLk, qtxVkx kuhu Akuzkt. kq. hrtfh {nkhksu
krhk{u ykk Mk{ku zkke rfMke k fkk Lkke.
[hkukhLkk kkhik kuhuLkkt SLk{kt kt krhkoLkku
kuyku Mk{krsf heku w kAkk hnu Au.
kk{kt {nLke qr{fk se.
rLkhkhkk yu YrZ[wMkkk ytkLku, nu{kuLku yu
i[krhf ktrkLku yL ktrkykuLke sLkukk fnuk Au.
kuxk rhkuLku kkuku Au. kuLkkke Mktfwr[k yLku ktrkh
kuLkkke k yu Mk{r Lke kk Au.
{kLkMkkku Mk{ks h[k Au. yn ytkLku eu
{nkkwkkuLkk r[khku yLku ku{Lkk yk[hke kufkuLkk
Mk{ks{kt ikkrLkf {kLkMk ue fkwt Lkke. ikkrLkf
SLk{kt krhkoLk yku Au. r[kh kkuku s yuf [ukLkk
{kLkMkLku yku rfkMk tk Au. rfkMk yu s
yLku yuf k Au. yu kkukkLke krkyu fk{ fhu Au.
krhkoLkLkwt kukf Au. nu{ku yu ytk kLke
yuLku k ykkLkkh {kMkku {ks{ktke Qk kkk s hnu
r[khkLku fwtrXk fhe Lku Au. ku kLku yuf
Au. i[krhf ktrk {kxu yLkufkuLkku Mknkuk {u kku zkke
ktrkh fu {kork kuk{ktke knkh Lkefk ukkt Lkke.
krhkoLk yku Au. su{ yLLk yuku ykuzfkh nku Au
fuxef fnukke {kLkkyku Mk{ksLku Mksz heku sfze
ku{ suk r[khku yuwt yk[h nku Au. Mkkf krhkoLk
hku Au. yuxu kt ku - ykuLkk r[khLku ke
{kxu rkf, h[Lkk{f yu Mkkf r[khku yrLkko
{kufk hnuke Lkke. LkuMkhke r[khwt yu s Lkh[Lkk
Au.
khVLkwt k{ f{ Au. yksLkk s{kLkkLkwt kufkne {q,
yn ykku krhkoLkLke kkkkku e. nu ykku
r[kh yLku ke-Mkkt yuwt s rfMkuwt MYk Au.
krhkoLkLke ykzu ykkkt yhkuf krhkku ru [[ko
nu ykku krhkoLkLkkt kukku ruLkku ykMk fhewt.
fheyu.
krhkoLkLkkt kukku :
krhkoLkLkkt yhkuf krhkku :
krhkoLk yu Mkkorkf kkkk Au. Mk{k k]e Wkh kuLke
kt SLk nku Au kt krhkoLk yu Lkh[Lkk kkkt hnu Au.
yMkh kk Au. ku{kt {kLkSLk Wkh kuLke k{ yMkh
krhkoLk yLku Lkh[LkkLke krkLku yhkuLkkhkt krhkku
kk Au. {kLkeLkk yknkh-rnkh, kkukf, hnuefhe,
k nku Au. yk krhkku yz[ku kuk fhu Au. rLkhkhkk,
ykkMk, {LkkuhtsLkLkkt MkkLkku, k]nMkx, k]nh[Lkk,
YrZ[wMkkk, ytk, yMkrnwkk, nu{ku, kuxk hekrhku,
Lkkhh[Lkk kuhu kukku Wkh kuLke yMkh kk Au. xqtf{kt,
sqLke keyku yu kkyku, ktrkh {kLkMk yu kuhMk{s
Mk{ksh[Lkk krhkoLkke krk kk Au. {kLkMkkx,
yu kkt krhkoLkLku yhkuLkkhkt kku Au. khuf rueykuLkku
kktfk{, hMkk, knLknkh, Mkk, MkkLkkt Mkku,
k fu khkuk nMkkuk k yhkuYk kLku Au. ykku ku
kh, MkwLkk tzkhku yu kuLkkt WkkLkkukku, {kLkkt kfk,
kife fuxktf yhkuf krhkku ru [[ko fheyu.
{kLke {ktk Mkwkt kk Au.
ykLk xufTLkkukS yLku kuLkkt WkfhkuLku eu {kMkLke
rLkhkhkk :
fwkkyku yLku fk{ fhk fhkkLke krkyku kk
rLkhkhkk yu ykurkk krhkoLkLku yhkuLkkt {kuxwt
Au. ku kktLku fkhu {kLkMk{ksLke rLk[ko k kk
krhk Au. Lkk r[khkuLku, kukuLku fu kkLkLku Mk{sk
63

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

krhkoLkLke yMkhku yu krhk{ku :

ykku uwt fu Mk{ksLkkt yuf kukku{kt krhkoLk yku Au.
yk krhkoLkkuLku eu Mk{ks zkke kk Au. ykLk
MkkzkuLkku Wkkuk fheLku ku w MkwMkkzku kk{u Au. yLku
kuku Au. ykhku ytku kk kLku Au. ytk{ktke
knkh yku [u. yktwt yLkwfh fhkLku ku MkkhkMkkhLkku
ruf fhkLkwt eu Au. Mktfwr[kkk AkuzeLku Wkhkk ku
Au. khMkhktkLkLku Mk{su Au. {kLkLkwt {q Mk{su Au.
Mk{Lkku Mkwkkuk fhu Au. rr fkiku rfMkku Au. k{kk
yu kkk kk{u Au. heh fhkkt kwrLkku w Wkkuk fhu
Au. kkukkLke skkkheyku Mk{su Au. Mktk heku r[kh fhkLke
k rfMkku Au. rLko fhkLkwt Mkk{o fuu Au. khtkhkkk
SLkie su Au. h{-Mktfku[ AkuzeLku Lk yLku kkukkLkk
nf {kxu q{u Au. Mk{ksLkk rfkMk{kt kkukkLkwt kukkLk ykkk
kkh kLku Au. yL Mk{kuLkk Mktkfo{kt ykkkt ku kkukkLkk
Mk{ksLkwt {qktfLk fhu Au yu ykk k {kxu kkk
kkk Mkk{qrnf heku ktwhMk Mkko fhu Au.
yk{, Mk{ks-krhkoLkLku fkhu k kkk yu
Mkk{qrnf heku rfkMk fhkLke uhk kk{u Au yLku krkLkk
kk Wkh ykk u Au.
khke Mk{ksLke Mkktk Mkrk :
ykkwt kirkf kkoh kkwt Au k yktkrhf kkoh
kwt kkwt Lkke. nsw ku{kt ykkt uEkkt fuxktf rkf
krhkoLkku ykkt Lkke ku nfefk Au. k{krkk, Lkirkkk,
rLkr{kkk, Lkkkrhf khefuLke Vhu, knLknkhLke k]rk,
{kuskuLkkt MkkLkkuLkku rfkMk {kxuLkku Wkkuk, {qkuLke
e, Mkk uLke rLkck, MkkIo khVLkku yrk{,
ikkrLkf rfku yu MkkkLk kuhu{kt ykku nsw
kk ykk kt Lkke.
yksu Lkku Mk{ks Qku kE hkku Au. Mktwk fwxwtkku yLku
Mkk{krsf ktLkku kqxk kkt [u. Lk ytku Wkhkk yke
Au. yktkhkkke yu yktkhhkxe Lkku kkk Mk{qnLkku
kk kkt Au. Mkke Lkku kkuXk Au. eyku hLke
knkh LkefeLku MkukLkkt rr kukku{kt uzkk kke Au. ku
kkh kkLke Mkkku w Mktk kk kke Au. rk {ue

hne Au yu nu ku{kt ykuMkh hnuk kke Au. kuyku nexe

kkkkku ku{s hksfkh{kt Mkr kk E hne Au. yk{,
eyku yksu [qkke [kuhk Mkwe knkU[e hne Au.
Mk{ksLkk kurkk yLku tr[k Mk{qnku{kt k [ukLkk yke Au.
kuyku nu kkukkLkk nfku {kxu w kk kLk Au. rk
{kxuLke kkhkk e Au. MkkrLkf MkhkLke MktMkkyku yu
rkLke MktMkkykuLkk rfkMk{kt Mk{ksLkwt ykkf kukkLk
LkkUkkk kLke hkwt Au. ykkf Mk{]r k kke Au. Mkk{krsf
yu Mkkrf MktkXLkku w Mkr kLkt Au. yLku knukh
yu WLLkk SLk Sk yksLkku Mk{ks Mkr kLku Au.
rLkkMkku{kt, hnuefhe{kt yu Mkk{krsf Mktktku{kt k
EALke krhkoLkku ykkt Au. k, kLkkLkwt kuk Mktfwr[k
kLkk kwt Au yu ykztkhLkwt kuk rMkhk kwt Au.
k kkukkLke Vhu{ktke keAunX fhk kke Au yu nfku
{kxu ykkne kLke Au.

DH
IN
AG
AR

Au. fkixwtrkf Mkk k kk Au. rkMkk yu

rkkk{kt k VuhVkhku yku Au. rk{kt krhkoLk ykkkt
Mk{ks{kt k krhkoLk yku Au, fkh fu kufku ykLk
rk {uu Au yLku ykk rrkk kufkuLkk Mk{ks{kt kt
krhkoLkku yku Au. kkLkLke Mke{kyku Mkkk rMkhke hnu Au.
ykhku yLku f]rkLkkt kukku{kt ykLk xufTLkkukSLku eu
krhhLk yku Au. ukWkkLk yu kuLke u[kkrk{kt
k VuhVkhku kk Au.
yk{, rk, uke, Wkuk, hkuskkhe, knLknkh,
Mktuknkh, ktfku, e{k, ykhku, {LkkuhtsLk yLku kkeke
Mkukyku sukt MkukLkkt kukku{kt krhkoLk yku [u.
nu ykkt krhkoLkku yu Lkh[LkkLke yMkhku yu kuLkkt
krhk{ku ru [ko fheyu.

krhkoLk yu kzfkhku :
MkerMVkuxLku fkhu yLku fuxktf kukku{kt zke krhkoLkLku
fkhu yksLkk Mk{ks Mkk{u yuf kzfkhku k yke hkk
Au. ykhkukuku k]rkLku fkhu Mkhuhk ykw{kok kkt
- 32 ko{ktke 62 ko MkweLke kkrhkrhf Mk{Mkyku Qe
kk kke Au. yuf s fwxwtk{kt k kuZeyku yksu Mku Au.
kuke ku{Lke [u {kuxe kE Qe kE Au. ]kuLke Mktk
kkt yu ku{ktLkk {kuxk kkLkk yLkwkkf nkukke ku{Lku
rk {kxu, MkkhkhMkuk {kxu yu ]kMkk{kt Mktk
{kxuLkk &ku kzfkhku kLke hkk Au. k kuZeyku [u
yLkwfqLkLkk &ku Qku kk Au. yuf kksw swLkke yu
YrZ[wMk r[khkukk {kMkku Au, kku keS kksw ykwrLkf
Mk{ks{kt WAhue yrk [k kuZe Au. kuke khuf i[krhf
Mktko kk Au. ku{Lke [u yLkwfqLk fE heku Mkkwt yu
{kuxku kzfkh Au.
SLkrLkkon yu keu kzfkh Au. kirkf MkwrkykuLke krk
{kxuLke ykte kuxLku eu fhfMkh fhkke Lkke. ykwrLkf
rkkkke rrkk koLku kherhf { fhku k{kku Lkke.
LkkufheLku yLkwYk rk uwt Lkke yu [ku kkkh uEyu
Au. ku{kt rLkVkk {kkt nkkk sL{u Au. kuLkkke kLkk u
Au. yu {kLkrMkf yu kherhf MkMk fku Au.
rLkkMkLke kqhke MkkzLku yku ykhk{kf Mkk Lk
{kkt k]nMk SLk {ke fkkwt Lkke. tk-hkuskkhLku
fkhu {kMkku h knkh w hnu Au. MktkkLkku ku{Lkkt
{k-kkkke qh hnu Auu. wkLkku Lkekt kuLku hkzu [Zu Au.
khuf nus, AqxkAuzk, kkfkh, qLk, kherhf kkMk,
yktkuLkku, ykkkk suk &ku Mko Au. yk kk Mkk{krsf
kzfkhku yksLke Mk{ksh[LkkLke uLk Au. Mkk{krsf yu
Mkkorkf ystkku Mk{ksLku fkuhe kke QE Au. yke kkkkku
ykke MkkiLke [kkLkku rk kLke Au. yksu {kLkeLkwt
y{kLkefh kE hkwt Au. nu ykku krhkoLk yu
Mk{ksrk ru ykMk fhewt.
krhkoLk yu Mk{ksrk :
64

yu Lkh[LkkLku k[kk {kxu Mk{ksLku rrkk fhku ytk

sYhe Au.
Wkhefh, kLkkefh (rLkSfh) yu irfefhLku
fkhu yksu Mk{k r{kt krhkoLk yke hkwt Au. hksfkh
rk ke hkwt Au. Mk{k kkoo k kkE hkwt Au
khu rk yko{kt rkLku suxwt {n ykkeyu yuxwt
ykuAwt Au.
xqtf{kt fneyu kku krhkoLk yu rLkhtkh [kke rk Au
ktrkh, fqk{tzqf Mk{ks khu rfMke fkku Lkke.
fqk{tzqfkk Akuzk{kt yku kku s k irf kLke fu
yu Mkwi fwxwtkf{TLke kLkk rfMke fu.
yksu khke Mk{ks krhkoLkLku rkuxu Qku Au. kuLke Mkk{u
yLkuf yhkuku k Au. yhkukuLku kzfkhk k yLku
Mk{ksLku rk khk Mkk{ kLkkkt uEyu. krhkoLk yu
Lkh[Lkk Mkkku Mkkku [ku Au. kuLke Mkkku uf Mk{ksu k
[kwt kzu Au. su Mk{ks yu{ fhu Au ku rLkk kn{kt
kheLku ykk e fu Au.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

yufeMk{e Mke{kt ykLkkhk kzfkhkuLku knkU[e k uf

Mk{ksu Mkk{ kLkwt kzu. Mkk{ yLku Mk{ko Mk{ks {kxu
kyu Mk{ko kLkwt kzu. yksLkku wk fkikuLkku, ykzkku
yLku fkheLkku wk Au. rfMkk yu xfk {kxu, Mkkkkq{o
rfkMk {kxu rk yrLkko Au . Mkkk rfkMk {kxu
Mk{ksrk sYhe Au.
krhkoLkLku Mfkhk, kk{k yu ku {kt ke Qe kke
Mk{MkykuLkku Wfu fE heku kku yuLkwt rk ykkkLke
sYhe Au. kkLkk rkLku Mk{ksrkLkwt MYk ykkwt
uEyu. yu{ fhkke Mk{ks rrkk kLku.
fu kk-{nkkkykuLkk rkke Mk{k Mk{ks rrkk
kLkkku Lkke. Mk{ksLku MkkBk knkuke ykk fhku kzu.
Lke kkkkku, kukuku, Lkk r[khkuLku kk{k Mk{ksLku Mkk{
rk khk ykLk hkku kzu. rk{kt k Mk{Lke
Mkkku krhkoLk yku Au. yufkh {uuwt kkLk fu rk
Mk{ skkt kk Au yu yMkwk kLku Au. kuke s rkLkk
Auk knkuke Mk{ksLku kfuV hkku kzu. yk{, krhkoLk

DE

AC
A

19. irf Mk{Mkyku-1

VI

VE

KA

NA
N

kkohLkku kkkz yLku fwhke ykkrkyku :

qr{fk :
yk fh{kt ykku rLke Mk{MkykuLke qr{fk ru
kko hLkku kkkz yu fwhke ykkrkykuLkku ykMk
fhewt.
kt kt k, Mk{ks yLku hkx kt kt Mk{Mkyku.
yk Mk{Mkyku rr fkhLke nku E fu. k{u yk rk{kt
r[khku kku k yku fu yk rk rLku k
kuLke kku kkLke e ke Mk{Mkyku Au. yk{ktLke fu xef
Mk{Mkyku fku E yuf Mk{ks, hk, hkx fu kqhke
Mker{k Lkke. kuLkkt yLkuf ku kku Au. kuLku Mk{k {kLkk
Mkkku Mktkt Au. {kLkkLku fwhk Mkkku Mktktu Au. fwhkLku
k {kLkk Mkkku Mktkt Au. yk{, {kLk yu fwhk
ktLkuLku kke yLkufr Mk{Mkyku Mk{k r{kt kukue
Au. MkerMVkux, kkohLkku Lkk, qk, kMk-kkh,
kkMkk, kkkk, kLkk, rLkhkhkk, kheke, fku{e
nwzku, nzkkku, ku fkhe, MkhnsLkk &ku, srk,
hksfkhLke Mk{Mkyku kuhu {kLkMksk Mk{Mkyku
Au.
Mk{Mkyku yuf MkhLke nku Au. fuxef Mk{Mkyku
Mk{k r{kt Vuku e nku Au . kuLku kkukkLke Mk{Mkyku

nku Au. kuLke Mkk{u fuxkf kzfkhku k nku Au. fu xef

Mk{Mkyku hkxe fu kurf Mk{Mkyku khefu ykuk
Au . kkkk, ktkk, kheke, kke hksfkh,
MkerMVkux, fku{k, s-s{eLkLke Mk{Mkyku, kufkhe,
rLkhkhkk, ese, kke, SLk-sYrhkkLke Mkwyku,
ykhku , ykkMk, r{fk kuhu Mk{Mkyku yk MkhLke
Au.
fuxef Mk{Mkyku MkkrLkf fkkLke nku Au . ku fku E yuf
rMkkh, Mk{ks, kkwfk fu rsk kqhke {kork nku
Au. ku{kt rfkMkLke, WkukkuLke, ukeLke, kkeLke, rkLke,
knLknkhLke, SLk-sYrhkkLke MkwykuLke krLke,
q kLke, Mkkt khLke, ykhku Lke, ese-kkeLke
Mk{MkykuLkku Mk{ku kk Au.
Mk{kkkLkk Mkt uo Mk{Mkyku ru uEyu kku k{Lku
k yku fu fuxef Mk{Mkyku ktkk kkkLke nku
Au kku fuxef xqtfk kkkLke nku Au. irf Mk{Mkyku
{kuxu kku ktkk kkkLke nku Au. kuLkku WT ktku
kku kk Au ku{ ku Lkku yt k k ktkk Mk{ kAe yku
Au . q {hku , kheke, kkMkk, MkerMVku x su e
Mk{Mkyku kt kk kkkLke Mk{Mkyku Au . yk ke
Mk{MkykuLkku ytk zkke Lk yke fu. kuLkk Wfu {kxu
r-MkhLkku Mknfkh, yufkk yu MktkXLk yrLkko Au.
xq t f k kkkLke yu MkkrLkf fu {ko rk rMkkhLke
65

DH
IN
AG
AR

ku{Lkk kkLk - kkuk {kxu nk, kke, s{eLk, ]kku

VVkr, yLLk, u ku eyku , Lke, s{eLkt z ku ,
kkkh, SMk]r, LkMkrkMk]r, kk, knkzku, eku
yu Mkkkhku Lkwt MksoLk kw t. kh kAe Mkoku {kLke.
yk, kirkf yu ykirkf fu sz yu [ukLk MkwykuLkwt
MksoLk kwt. yk Mkso Lk yuxu kkoh. yk ke kkkkku
yu Mktkrk Au . ku{kt fwhke Mktkrk yu {kLkeLku fwhkLke
y{q ux Au. yk y{q uxLkku Mkwkku k fheLku yu
kuLku rfMkkeLku yksu {kLke rfMku Au. fwhke Mkkukku
Lk nkuk kku {kLke rfMku s Lk nku k. yuku yko yu kku
fu ykkku rfkMk s kku Lk nkku. fk[ ykkwt yMk
s Lk nkuk. yk kwt ykkyu eyu Aeyu Akkt ykkk
kku kkLkk rfkMk {kxu ykku - Mk{k {kLkMke yLku fr ] rkyku yue fhe yu - fheyu Aeyu fu
suLkkke kko hLkku kkkz kk Au.

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

Mk{Mkyku zkke Wfu e fk. kkkkt e, nzkkku,

ktLkkt yukLk, fku{ e kkuVkLkku, SLksYhe [esMkwy kuLke
kr, fuxef Mkw ykuLke yAk (kke, fuhkuMkeLk, ku xku,
ze, q, kfkS kuhu) sue Mk{Mkyku xqtfk kkk{kt
Qe kk Au yu kkuz k s Mk{{kt ku Mk{k kk Au.
yk Mke yu rfkMkLke, zkLke, rkkLk yu xufTLkkukSLke
Mke Au . i rfefh, kLkkefh yLku Wkhefhu
rfkMkLkkt khk kue Lkkkt Au. kuLkkke r LkkLkwt kLke
hkwt Au. hu f uLku rfMkw t Au. yu ku{kt ke k yu f
Mk{Mkyku MkoE Au. Wkukefhu k &ku Qk fko
Au. rkkLk yu Mkt kuLkku khk i kkrLkf kukku khk
yu kirkfkLku kku kk {kLkk khk Qe fhkue
yuf Mk{Mkykuke ykkyu uhkE hkkt Aeyu. khuf
xLkkyku k yuf Mk{Mkyku Mksuo Au. kuLke yMkhku
kt kk-xqtf k kkk Mkwe [ku Au . E.Mk. 1991{kt yu
2003{kt ku kt ku ykke w kuLke yMkh yksu r
yLkw e hkw Au. Lkes ku k fhkk u kuLke ykkf
kkkkku Wkh rkhek yMkhku kE nke. yu kufkuLku
hkkkuhkk Mkktkh fhwt kzwt nkw t. wLkk ke Mk{k
r{kt kufku{ kt kk, ystkk yu yrLkrkkkyku sue
yuf [kkyku e kE nke.
yk yLku yke yuf Mk{Mkyku Mk{k SLkMk]rLku yu
{kLkkLku yMkMk fhu Au. hkkukk {wskLkwt SLk
kuhkE Au. fk{t k kt kzu Au. knLknkh
kt e Au. SkMkwykuLke yAk kko Au yu ku{ktke
yLkirkf nkhku sL{u Au. {qku skkkt Lkke. {kLkeLkwt
y{kLkefh kk Au . ykLku krhk{u ykke
rfkMkkkk kte Au.
yk kke Mk{MkykuLke Mk{s fu k ku sYhe Au . ku
Lk sL{u ku {kxu Mkkk fkS ukLke yu sk]rk hkkLke
sYh Au. khu yke Mk{Mkyku yke kzu khu ehske,
Mkk[ukeke yu kt ehkkke kuLkku Mkk{Lkku fhku kzu.
MknfkhLke kLkk rfMku kku krhk{ku Mkkhkt yku. hkxe
yifLke e fhk Mkki Lkwt Mkr kukkLk k yuxwt
s {nLkwt Au. huf k kku kkLke Mkk{krsf, hkxe
yu ktkhe Vhu rLkckke yu rkkkkke yk
fhu kku yuf Mk{Mkyku ykkkuy kk n kE . ku {kxu
Mkskk, n{k yu kkk Mkk{o s fk{ yku.
rkf yu h[Lkk{f ku s {Yk kE fu.
Sku yu Sk kuLkk {tkLku ykkku SLk{tk kLkkku
Au. Mkwk yi fwxwB kf{T kLkk fu eLku ykkyu
rLkkkrhf kLkkLkw t Au.
yLkuf r irf Mk{Mkyku kife fuxef Mk{MkykuLkku
zkke ykMk fhewt.

VI

(1) kkohLkku kkkz :

kkohLkk kkkzLke Mk{Mk i rf Mk{Mk Au . yk
Mk{Mk {kLkMksk Mk{Mk Au. fwhku ku kkkkkuLkwt MksoLk
fwO. yuf hkeLkwt yLku kesw {kLkLkwt. Mkki k{ hkeLkwt
MksoLk kwt. hke Wkh SstkwLke rk Mk]r MkoE.

{kLkeLke ]rkyku :
{kLkeyu rkkLkLke {ke kfrLkfku rfMkke.
hkkMke fLkk Wkukku Y fko. knLknkh {kxu
hMkk kLkkk. Mk[kE {kxu Lkeyku Wkh ktku kktk
yLku Lknuhku fkZe. ykkMk {kxu {fkLkku kktk. yuf
fkhLke Mkt M kkyku - rk{k] n ku , rMkLku { kh,
kkyku, {nkrkku, fkBwrLkxe nk, kkxeo kx,
nku xuku -{ku xuku , yMkuM k nkEu, kkuz kWLkku, kMk
MxLz ku hu kktkt yu rfMkkkt. yksu ku {kt Mkkk
khku kkku hkk Au . yk kktLku fkhu ukekf
s{eLk yku A e kE. st kku fkkk kkt . ku ke
Sst kwMk]r k Lkk kk{k kke.
MkerMVkux ke fwhke MkkukkuLkku khk ku. ku{
kkkt {kLke yu qe kku fu fwhke Mkkukku kku {kork
Au yu kuLku kkhLkkhkt y{ko ku hyu u Au.
ykLkwt krhk{ yu ykwt fu fwhk{kt yMk{kwk Qe
kE.
{kLku ykxuke kkAwt ke Lkrn, Wkukku, fkhkLkkt,
uke ku{s hkhk {kxu kkeLkk tzkhkuLkku kuVk{
Wkkuk fku o. kke{kt htk yu uhe hMkkku yu
ktfeLku Aqxkt kkzk kkh s qrkk kkeLkku skku
(Lkeyku, kkku){kt rLkfk fkuo. yk{ sqk
Vu kw t.
Wku kku yu knLknkh kkt ku{ktke Lkefkk
uhe kwyku nk{kt kkt nk{kt q k Vukwt.
knLknkh yu {Lkku htsLkLkkt MkkLkkuyu yksLkwt
qk Vukwt. stkkuLke ykzuz fkke kkke
yu ktwt kke ku{s uhe hMkkku q ko{kt skke
s{eLkwt qk (qr{-qk) kwt.
yk Wkhktk {kLkeLke fuxef yrLkALke xuku yu
fw hk-rhkue ] rkyku Lku fkhu k kko h
kkzw t yLku ku L ke Mk{kw k u {kE. k.k.,
ukkukkuLkwt w WkkLk fhk {kLkeyu stkw Lkkf
kyku yu hkMkkrf kkhku kkkO. kuLkkke yk
66

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

kuhu{kt hkMkkrf yu uhe kkkku oLke {kk e

kke rLke fw MkeLkk 42% MkeLku s {u Au.
e s{eLkLke Vwkkk xe yu s{eLkLkwt qk
kkfeLke 58% Mke kt wt kke kkhu [u. ku Lkkke
k wt.
yuf hkukku kk Au. hkukku ke k[k k ue kzu
stkku yyu Zkukkk fu zwtkhk rMkkhku{kt
Au. yk{ ife Mkkhkh kkALkku [o uXku kzu
uke fhk{kt yke. kuLkkke stkku Lkk kk kkt.
Au. heLke fk{ fhkLke k{kk xu Au yu ku{ ktke
L keMk]rLku yMkh kE. kuLke Mke xk kke.
yuf r Mk{Mkyku Mko Au. kkohLkku kkkz
L ykikryku k ykuAe kk kke. hkskekk
fhk{kt yki ku rkf f[hku {ku hu Au . yk f[hku
yu zktk rMkkh{kt yk kkkz yksu uk {u Au.
{kLkMksk Au . r{kt h kuo 210 fhkuz xLk
st kku yku Akt kkke, fkhkLkkt Mkkkkke yu
f[hku yu 35 fhkuz xLk ytk u{fkhf uhe
knLkku kke nk{kt ytkkhkwLkwt {k k
f[hku knkh VU f k Au . yw eyku k rkw
kwt Au. w{kzkke nk qrkk kk kke Au. kuLkkke
{k{kt ywf [hku knkh VUfu Au.
{kLkLkwt MkM fkk kw t Au. { fu yMk{kLkk
Mk{w{kt ku Zkukkke yu ku{kt qrkk kke ykkke
(kMkLkk) hku kku k kk Au . ku Lkk {q {kt
Mkk{w rf q k e hkwt Au. kuLkkke ku u{kt
kko hLkku kkkz Au. rfkkyu h r{rLkxu [ki
hMkk ykuAku kzu Au. yu s[h keyku Lkk
nxh sux k rMkkh{kt ke rkw ] ke (xk rkf)
kk{k kkt Au . ykku w Mk{] kw t nku ,
stkku fkk Au. ykku yu kku eyu Aeyu fu
SLkLke kw kk k fhe nku kku kkohLkku
kkZ stkku Au kku hMkk Au. stkku{kt ] kku Au kku
kkku kkkz yxfkku kzu. rLkkLku rfkMk{kt
SLk Au.]kku Au kku r [u . s yu kku SLk Au.
krhkk fhku kzu. khekeLke hu k Lke[u Skk
kuLkk kkkzke Mk{k SLk] rLku yf Lkwf MkkLk
26% khkkMkeykuLku Mkw Mk{]r khkkMkeykuLku
kE hkwt Au.
Mkw Mk{]r ykkk kkohLkwt hk fhwt kzu.
stkku fkkkkt L keLke Mk]r xk kke Au.
fkuE k Mk{ks, hk fu hkxLkk rfkMk {kxu ku
e {kLkeyu kkukkLke ykkf Mkwkhk yu kku kkLkk
fkhLkkt MktM kkLkku sYhe Au. ku Au fwhke MktMkkLkku.
{kusMkkuLku Mktkkukk yLkuf kfhLkkt kteyku, keyku
yk ktLkuLke e fhe yu ykkku {o Au.
yu yL stkwy kuLku {khkLkwt Y fwO. {kLke kuLkku
ykku yu Mk{sw t kzu fu kko h {kLk yu
rfkh fhk kku. kthk, nkke, Mkn, k, hA,
SLkMk] rLkk SLkLku zLkkt yu xfkLkkt
{kuh, uzfkt yu kwy ku kuhu Lke Mktk xk kke.
krhk Au. ku ykkk SLkLku rfMkkk{kt Mkk
MkkkLke fkt [eLku k Lk Akuz e. kthkLke rLkfkMk
fhu Au. ku yrk {qkLk yu yk~f k Au.
fhk kku. tkxekkt keykuLkk [k{zk{ktke
ku{ktke {kLk kkukkLke SLk-sYrhkkku k fhu Au,
Vhke xkukeyku kLkkeLku knuhk kku. ykke
suLkk zu ykkw t SLk Au ku Lku wt ykku Lkrn
kkohLkku yLkn kkkz kku Au. Lkeyku yu
k[keyu ?
Mkhkuhku Mkrnk MkkkhkuLkkt kke qrkk kkke s[h (2) fwhke ykkrkyku :
keyku, rhkE keyku yu LkMkrk Lkk kk{k
y{w {kxu su ykhe, ykfM{f yu LkkU khue
kku Au. u yuf ] k Lkk kk{u kku kuLkk Wkh
ykkrk Au, su ykkrkLku hku fe fkLkwt {Lkw Lkk nkk{kt
Lkkkt yu Skkt 10 ke 30 kLkkt stkw (Szkt),
Lkke yu fw hke rkLkk kkYku Mko Au ku e
{kux kt keyku yu yL Akuz Lkk kk{kLke kqhe
ykkrkLku fw hke ykkrk fne fk. {Lkwrkyu e
MktkLkk Au.
rMkryku {ue Au. yk{ Akkt yks Mkwe yu fw hke
Wku kefhke fkt Xk-rMkkhLkkt Vwk {uLkwLkkt
ykkrkykuLke rLkkf yMkhku{ktke Mkt kqo {wk kE Lkke.
stkku y~ kkLku ykhu Au . ykkk kwshkkLkk
fwhk Wkh ytfw k fhk ku u yLkuf kukku fko
{LkkhLkk fktXkLke hMkku-sqLke {kuke fkZkLke ]rk
Au. k ku{kt kuLku kqhukq he MkVkk {e Lkke.
{kukeLkkt Aekkt Lk kE skke kt kE kE Au.
fwhke fkuk yu k irf Mk{Mk Au. k]eLkk kukk{kt
kke yu fw hke Mkt M kkLk Au . kw y ku yu
yu k]e WkhLkkt k{k{ Mkkuyu yLkuf k fw hke
kkhLkk kk{u {kxu kke rLkkof qr{fk su
ykkrkyku Mkoke nku Au. [eeLkku hkeftk, yt h
Au. Mkkhk ykhku {kxu MA kekLkwt kke yu
yu fALkk ku {nkrLkkf hkeftkku, ftzkLkwt kkkuzwt,
MA nk sYhe Au. kkeLke yAk yu rfkMkLke
kt kkLku fkt X u Mko ke kku VkLke rhkE ykkrkyku ,
ykzu ykkwt Lkfkhk{f krhk Au. yksu suxk
yrk]r yu yLkk]r, stkku{kt Vukkku kkLk yu
{k{kt kke {u Au kux k {k{kt ykLkkhk
hkuk[kk sue fwhke ykkrkykuyu Mk{k {kLkkLke
rku Mk{kt {kLkwt Lkke.
nhk{ fhe Lkke Au . rkkLku fwhkLku Lkkkk Lkku
r{kt {LkwLkk khk {kxuLkwt kke 3 (k) xfk
fko k kuLke k {kork Au khu fwhkLke k
Au. ku{ktke 0.5 xfk kke s kekkkk Au. ykwt
yLkt k yu y{ko Au. ku { Akkt kuu ku Lke Mkk{uLke
67

DH
IN
AG
AR

MkkuLku k yu yt kuLke kke{ ykke.

qftk yu fwhke fkuk Au ku{ s yuf ki kkurf xLkk
k Au. uke kuxe {kLkkyku{ kt VMkkw t Lkrn. ykhu
fwhk ykk {kLk k[kh Au k kuLke n{k yu
ehs yke ykkrkyku{kt ke {kLkLku k[ku Au.

kkkuzw t :
kkkuzwt yu fwhke ykkrk Au. rLkk k kkku{kt
ykhLkkh kkku zkt yku Au . ku Lke ykkku khe
ykkkne kE fu Au. ykkkne yu kuLkkke k[k
{kxuLke [uke Au. kkkuzkLkkt fuxktf r[nTLkku nku
Au. fkfLkk 118 rf{eLke fu ku ke w krkyu kLk
Vq t f kku , ykfk{kt fkkt kku AkE skt ,
eseLkk fzkfk-zkfk Mkkku hMkk kqxe kzku fu
f{kuM k{e hMkk kku , kow kfkh fu w{he heku
kLk ykk ku kuhu kuLkkt r[nTLkku uk yu
ykkkne Mkkrhk kk khu ykku Mkk[uk kLkeyu
kku kuLkkke kkk LkwfMkkLkke k[e fk.
kkkuzkLke ykkkne fu r[nTLkku uk-k {u
yuxu Mkk{k Mku knkU[wt . h{kt eseLke M[
kt fhe. eseLkk kktkke qh Qk hnuwt.
{kuxkt ]kku , {fkLkku kuhu ke qh swt. ZkuhZkth nku
kku ku{Lku Akuze {qfkt. h{ktLke fe{ke Mkwyku Mkk{k
Mku Mku ze. khkE Lk skkt ehs hke.
yVkykuke zhwt Lkrn fu yVkyku Vuke Lkrn.
hku k[kkke k[k ife Mkkhkh u e k kyku
kikh hke. yMkhk MkkuLku { fhe. Mkwy kuLke
qt x kke yxfke. Mkkkkkyku Lku Mkhu
fhe. kuykuLke Mkq[LkkykuLkwt fzf heku kkLk fhwt.
kkkuzkkk rMkkhkuLke {krnke {ue. kku ku s
rMkkh{kt hnu Au ku rMkkh{kt u Mkkk k ywf
kw{ kt s kkkuzwt ykkwt nku kku kuLkkke fk{e
kuhu k[k kkfku rLko u ku.
kkku zw t Mk{k kk kAe hknk yu k[kLkkt
fkku o{kt uz kwt yu kwLk: kuXk kk n{k hke.
nkkk tuhe, ykkke kLkwt.
yrk]r :
keS fwhke ykkrk Au yrk]r. yu fkyuf q k s
hMkk kzu. kkeLkku hkku qk s kk, LkeLkkkt
Afk, ktku kqxu, kuzkkqh yku khu {kuxk rLkk
uhk Au. u fu nk{kLk rkku kuLke ykkkneyku
ykkkLkqwt Y fwO Au. yu ku Lkwt k rfMkkw t Au.
ktku{ktke w kke AkuzkLke {ts qhe {kkt ktk k
qho Lk, ykfkke yu yL {k{ku khk
kht kh [uke ykku Au. nu kku huf hk{kt
kqhrLktk, kkkuzk, qftk sue fwhke ykkrkyku
ytku Lkk kt kfkkyurkkku Qk fhk{kt ykk Au.
kuy ku ykkkukt ykkusLk fhu Au. sYhe
MkkLkkMkk{ke yu {kLkkLku kke{ ykkeLku kikh

VE
KA

NA
N

qft k :
q f t kLkku kko Au hkeft k. q f t k
Mkkt kkt s kLkk nkt kkze Au. ykku
qft kLkkt krhk{ku eyu yLku yLkweyu khu
qftkkMk rMkkhLkk sLkSLkLke fkLkk s ykkLku
w e {qfu Au. r{kt yu khk{kt yks Mkwe{kt
kuk qftkkuke ykku kkfuV Aeyu. kwshkk{kt yth
yu qs, y{kk ku hu Mku kuk qftkku yu
whe nS k yksu ykku qk Lkke. ykku
yke ykkrkykuke k[w t Au Lku ? ykk qf tk
ku yu kh kAe ykku w t fhwt uEyu kuLkk
MkkkLk ru r[kheyu.
qftkLke ykkkne kE fke Lk nkukke fk{ {kxu
fuxef kkkkkuLke Mkk[uke hke sYhe Au. qftkLke
yMkh kt yu fuxe kE kuLke kh kku kAeke
kzu Au k yku ku khkE Lk swt . hLke knkh
Mkk{k Mku knkU[wt. ese, kMk kuhu kt fhkt.
ykkWLkk qftkku{kt ke fu yLkw{ktke su ek nku
kuLku k hkeLku fk{kehe fhe. krhkhLkkt Mkki

VI

AC
A

DE

MY
,G
AN

Mk{Mkyku Lkku Mkk{Lkku n{kke fku o Au yu MknfkhLke

kLkkke, {Lkk nkk t kkeLku ku nu { u { knkh
yku Au .
nu ykku fwhke ykkrkykuLkk zk{kt zkurfwt fheyu.
fwhke ykkrkyku{kt yuf fkhLke xLkkyku kLku Au
yu kuLkkke yuf fkhLke ykVkku sL{u Au. hkeftk,
kqh, kkku zwt, (ykk), w fk, yrk]r rn{ek
Mke kze, rn{kko (rn{kkk) yu ykte {w Au.
Wkh koue ykVkku Mko Au khu yu Mk{Mkyku
sL{u Au. Mk{k sLkSLk kuhkE Au. ukkhs
kt kE Au , fkh fu knLknkh yxfe
Au. eseLku yku yt khkx AkE Au . fkhkLkkt
[kkkt Lkke. Mkt u knkh ku hkE Au . hku k[kku
Vkxe Lkefu Au . kt feLkw t Mkk{ k kko Au . t khku s kkh kt kk Au ku ke ykkf rfkMk yxfe
Au. yu Mkw y ku Lke yAk kko Au . kuf ku ke{kh kzu
Au yu {] w k kk{u Au . Zku hZkt h {he Au . yLLk
ku hu {kw t Lkke ku ke khu f q {hku ku k kk Au .
ku f ku {kLkrMkf yLku kherhf kkLkkykuLkk ku k Lku Au .
Mkkhkh kkfkrf {ke Lkke. fux kt f fk{Lku {kxu
rLkhkkh kLku Au . yku ku yu Mkhfkh yke
ykkrkyku {kt ke yMkhkM kku Lku k[kk yyu Lku Mkhke
Mkkk k{k{ {kLk-Mktkrk yu LkkktLku ku { Lkk {kxu ,
ku { Lkk khV ku Au . yk{ kkkt yL ku kku Lkku rfkMk
yu {kLkrfkMk yxfu Au . ykkrkk M k rMkkhku {kt
ykhku , rk, u ke, Wku kku , hMkk ku h u L kw t
ykkh{kw t rAkrk kE kk Au .
yk{, fwhke ykkrkyku yuf Mk{Mkyku Mksuo Au. yke
yLkuf ykkrkyku kif e nu ykke yrk {nLke yufku ykkrkyku ru zkke ewt.

68

KA

NA
N

AC
A

DE

yLkk]r :
yke s [kuke ykkrk Au yLkk]rLke. yrk]r
fhkkt yLkk] r w LkwfMkkLkfkhf nku Au. Au kt
fuxktf hMkkuLkkt kkhku fnu Au. fu yLkk]r khtkh
Mko Au. hMkk yku s Lkrn. yku kku ku {kuzku
yku. ku hMku s Lkrn. ktf w kku ktf ykuAku.
uzq kku [kkfzkuu kuLke hkn swyu. kw[ku kk,
kkoh{kt u kzu yu fwhk{kt yMk{kwk Mko
yu xu ktf yrk] r kk kku ktf yLkk] r
kk. kuLkkke yk kkfu Lkrn, ktku{kt kke Lk hk
yuxu Lknuhku ke Mk[kE Lk kk. Lkeyku{kt kke Lk
yku yuxu rfLkkhkLkk rMkkhku{kt fw t kkfu Lkrn.
s{eLk{kt kkeLkkt k Lke[u yuxu fqk Mkwfk,
] kku Mkw fk, s{eLk{kt usLkwt {k ykuAwt kk.
stkku{kt ekukhe xu kuke fwhke MkkIo k Lk
kk. kh{e u. nhku {kMkku {]w kk{u. kMk[khku
{u Lkrn kke kwyku {]w kk{u. VVkr kqhkk
{k{kt Lk {u kuke kuLkk Wkh Lkke SMk] rLku
yMkh kk. q{hku yu kheke u. qtxVkxLkk
Mkt kku u. {khk{khe kk, Mkwyku Lkk kk u,
Mktknkuhe kk, k[kh u. yk{ rfkMk tk.
Mk[kE {kxu fqk zk fhk kzu k kwLk:krk fhk
kzu. uk - kkzeyku yLku ykzktku kkteLku kkeLkku
Mktkn fhku kzu. kke - kwhXk ktkLku yu Mknfkh
ykkku yu Lki rkf Vhs kLke uEyu.
yL Mk{Mkyku :
yrk]rLke Mkkku kku VkLke kLkku Vqt fkkk nku Au.
eseLkk fzkfkke (ese kzkke) LknkrLk kk
Au. yrk]rke Lk{k, Qku kkf, {fkLkku, hMkk,
Lkkkt, kwku, hu {kko, st k ku, es e,
knLknkh, kke kuhuLku yMkh kk Au. yLku

khu LkwfMkkLk kk Au. kkeLkku ku rLkfk Lk

kkke yLku f[hku kuhu Mkzkke hku k[kku Vuk
Au. {hukt keyku, kkeyku ku{s yLkks Mkzkke
wkO Vuk Au yu ku{ktke k hku k[kku Vkxe
Lkefu Au. yke krhMkrk{kt ktk khk ykhkukkk
khk fu yL Mkukke Mkt M kkyku khk ykkke
Mkq[ LkkykuLkwt kkLk fhwt yrLkko Au.
yk Wkhkt k LkkLke LkkLke fw hke ykkrkyku ktf
kt f yu khuf ykfM{f heku Mko ke nku Au.
k.k., st k{kt ykk kke. ] kku Lkk ko ke
kh{eLkk rMkku{kt stkku{kt ykk kku [u. yk{
kk khu su ku rMkkhLkk hnekuyu k[k ktke
kesu Mke swt kzu. keyku Lkku Lkk kk Au yu
yL LkwfMkkLk kku qk s kkwt nku Au. hhe
Lkk kk{ke nku Au.
kt f uzku Mke kzu Au yu kufku xkE Au.
khuf rn{kko kk Au. rn{rkyku Mke kzu Au
yu {kLknkrLk kk Au. ktf kku Vkxu yu
w hMkk kzu Au. ku Lkkke LknkrLk kk Au. su ku
rMkkh{kt kqh yku Au yu {kMkk{kLk ku{s yL
heku wt Lkw fMkkLk kwt nku Au. kk{we Vkxe
Lkefu, {nk{khe (uk) Vu k khu kkk LkwfMkkLkLku
knkU[ e k k ku Lkkke k[k kkk yu
Mkk{q rnf kuhu Lk kkk nku Au.
yk{, yu ykkrkyku [u ykku SkLkwt Au kuLkk
rLkkhLkk {w k ykkhku Au : kkfkrf rLko,
Mkw y kkus Lk yu kkukkX. hknk yu kw LkLk{ko Lke
rkLku ykkrkrLkkh Mkkku MkktfkLkku ykkh {wu
k kkkkku Wkh Au : (1) rLkoLke rkLke kwkk,
(2) qnh[LkkLkwt ykkusLk yu (3) kkLkLkwt {n. yk
kkkkku khV ruk kLk ykkk{kt yku kku fw hke
ykkrkyku{ktke ykku k[e feyu yu keLku k
k[ke feyu. ku {kxu xqtfk yu ktkk kkkLke kusLkkyku
kLkke hne.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

hku Au. kuLkkke e s hknk hnu Au k huf

kyu kku ku Mkk hnukLke sYh Au. hkuk[kku
Vkxe Lk Lkefu ku {kxu ykku Mkk hnuwt.

VI

VE

69

Mke yu rfkMk, f]rk-rfkMk, ykkf Mk{Mkyku, ykikurkf

rfkMk

rfkMke Mk{ks{kt kkokt uEyu.

rfkMk {kxu fwhke MktMkkLkku yrLkko kk Au. ku MktMkkLkku
Mko Mku kko {kkk{kt k kkkt Lkke. rfkMk {kxu sYhe
k{k{ MktMkkLkku k k{k{ uku{kt fu k{k{ rMkkhku{kt Wk
nkukkt Lkke.
yk k{k{ MktMkkLkku yu kuLkku Wkkuk fhLkkhk [u
yktkhMktktku nku Au. yk Mktktku MkeuMkek nku Au. kuLku
uzLkkh yu MktMkkLkkuLku kkhLkkh yuxu sLkMktk fu
Mke. yk Mke rfkkyu yLku khk{kt y{ko kuhu
ke Au. kuu yLkuf Mk{Mkyku MkSo Au. yu Mkto{kt
Mke-rMVkux yu Mk{k rLke [kkLkku rk Au. yu irf
Mk{Mk Au. {: ke ske {kLkMke ykkf nkhkuLku
Mkuo Au. khu rfkMk ykkf kkkkku Wkhktk Mkki {LkwkuLkk
Mkokku{we WfkoLku Mkuo Au.
Mke{kt k rr kkMkkt Au. ku{kt MkeLke ke[kk, sL{h,
{]wh, e-kwkLkwt {k, MkeLkwt {kwt, MkeLkwt rkh,
kkB yu nuhe Mke, nuhefh, sqk, sLkLkk{kk, ykhku, rk, MkeLkku rfkMk, MkeLkwt Mkktkh,
Mkw-Mk{]rLkkt MkkLkku, khekeLkku k, Lkefh yu
fwhke MktMkkLkkuLkku Mk{ku kk Au. yk kkt kkMkktLku Mke
yu kuLkk rfkMk Mkkku Mkeku Mktkt Au. rfkMk {{ krkyu
[kw hnuku uEu. ku{ kk kku s MkeLkk SLkLke kwkk
xfe hnu. kwkk xfu kku s Mke knukh yu WLLkk SLk
Se fu. nu ykku yu uEwt fu yke irf Mk{Mkyku
kke sL{e ? r{kt fuxkf uku{kt Mke yrk zke
krkyu e Au. [eLk yksu MkeLke ryu r{kt k{ {u
Au yLku khk ke {u Au. fuxkf uku{kt Mke e {e
krkyu u Au. kt sL{h ku Lke[ku Au. w.yuMk. suk
uku{kt fwhke MktMkkLkku, qr{rMkkh ukkt ktLke MkeLku
rfkMk {kxu e kfku Au, fkh fu kuLke Mke e ykuAe
25 fhkuzLke Au. kuLkku rMkkh khk fhkkt k kyku
khu yu kuLke Mke khk fhkkt [kh ke ykuAe. ykke
ktLke MkeLkku rfkMk zkke kk Au. kt Mke ykuAe Au
kt {kLk MktMkkLkLke k{eyu e Mk{Mkyku Qe fhe Au
yu kt w sLkMktk Au kt rfkMkLke ykzu e Mk{Mkyku
ykeLku Qe Au.
r{kt kt Mke y{ko kuhu u Au kt kuLkkke yuf
Mk{Mkyku Mko Au. MkeLkk rfkMk {kxu sYhe fwhke
MktMkkLkku kqhkkt {k{kt Wk nkukkt Lkke yu MktMkkLkLkk
WkkukkLke Mktk ke ske nkukke yu MktMkkLkku qxe kzu
Au. MktMkkLkku kqhke {kkk{kt {kkt Lkke. kuLke yAk kko
Au. hufLku rfMkwt Au k rfkMkLkkt MkkLkku Wk Lk kkkt
rfkMkLke krk e{e kzu Au. khktkLk u Au. ykkf
kkus u Au. Mkk{kL {kMk {kxu Wkkuke SLk-sYrhkkLke
Mkwyku {kUe {u Au kuke fuxef Mkwyku kh [ke uwt
kzu Au. ku{ kkkt kr kuZeLkku rfkMk yhkuk Au. k.k.,
ykkMk, yknkh, , ykhku, rk, {LkkuhtsLk, Wkukku,

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

(1) Mke yu rfkMk :

ykkWLkk {kLk MktMkkLk fh{kt Mke ru yu fh
18{kt kkohLkku kkkz yLku fwhke ykkrkyku ru ykku
k. ykku yu{kt uwt fu kkohLkku kkkz kk yu
fwhke ykkrkyku ykhLkkh yku - kku ykkku rfkMk
yhkuk. ykkk rfkMkLke ykzu yLkuf Mk{Mkyku {kU
VkzeLku yke hne Au. ku{kt Mke-rMVkuxLke Mk{Mk fuLMkkLku Au. kuLkkke kuhkuskkhe, kheke, rLkhkhkk, Mkkk
kkhk sue Mk{Mkyku Mko Au. yu kkLku fkhu
MkeLkku rfkMk ykurkk {kkk{kt kkku Lkke. yku kuLkku ykMk
fhewt. rfkMk yu Mkkk [kke rk Au. khuf yLkuf
LkkLke{kuxe Mk{MkykuLku fkhu ku{kt yhku yku Au. khu
rfkMk kte Au k kuLke krk e{e kzu Au. yke krk
e{e kzk{kt Mke-rMVkuxLke Mk{Mk {w fkhqk kLku
Au. yk irf Mk{Mk Au. rfkMk yu {kLkr[khLkwt yLku
kuLke {Lkku]rkLkwt krhk{ Au. rfMkwt yu {kLk{kkLkwt k
Au. rfkMk yu rwe rk Au, rfkMk krk yLku Mk{]rLkk
rhu E Au. rfkMkLke keS MktfkLkk fu yko Mkk{krsf
Lk Mkk{uLkku rfkMk yuku kk Au. kuLkku yko yu kku fu
Mko {LkwkuLkku Mkoue rfkMk kku uEyu. rfkMk yu
Mkk{krsf, ykkf, hksfe yu MkktMf]rkf {kwt kqt
kkzu Au. rfkMk yu kkk rfkMkLkwt Mktknf k k Au.
rfkMk yu Vk kherhf ]r kqhkku Mker{k Lkke. ku{kt
Mkk{krsf kkMkwt k yuxwt s {nLkwt Au.
rfkMkLke rk yu k yrk{kuLkwt MktfLk Au : (1) sirf
yrk{ (2) Mk{krsf yrk{ yu (3) ykkf yrk{.
rfkMkLke {kkk kuZe h kuZe [ku kku ku rfkMk xfkW kLku.
keS heku fneyu kku yu yuku rfkMk Au fu su kr kuZeykuLke
sYrhkkku kk fhkLke ku{Lke kkk Mkk{u Mk{kkLk fko
rLkk yksLke sYrhkkku kqhe kkzu.
MkeLkk rfkMkLkkt k kkMkkt Au : Mk{ksLkk k{k{ kufkuLku
rfkMkLke Mk{kLk kfku {u. yuf kuZeke keS kuZe Mkwe yke
kfkuLkwt Mkkefh kk. yk Mkkefh yuxu nu kAeLke
huf kuZe Mkwe yu kfku MkkiLku {u yu sk.
MkeLkk rfkMk {kxu kuLke kLkwt Mkkefh fhwt kzu.
ku{ kk kku rfkMkLke rk{kt kufku kk ELku kkukkLkwt
kukkLk ykku yu kuLkku k k {uuu. eyku yu kwkkuLku
hLkkt yu SLkLkkt k{k{ kukku{kt Mk{kLk kuhu {kLknfku
{kkLke kfku {u yue Mkk yrLkko kk Au. MkeLkku
rfkMk yuxu Mk{ksLkku rfkMk. Mk{ksLkk rfkMkLkkt kku
k kt sYhe Au. MkwMkk heku Mkkrkk ku yu
Mkhkkke [kkkt hksfe MktkXLkku, nuh MkukLkwt Mkt[kLk,
Mkk{krsf Mkwhkk, Mkk{krsf Mk{kLkkk, ykhkurkf Mktk,
rk yu hkuskkhe yu kuLkkt kku Au. yk kku huf

DH
IN
AG
AR

20. irf Mk{Mkyku - 2

70

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

hkuskkhe, knLknkh, Mktuknkh, kkirf yknkh,

{kke yuf fkhLkk hkukku kk Au. ykhkurkf
f]rk kwkkLk kuhu kkkkku{kt U[ yLkwk Au.
MkkzkuLkk yku yLku kkirf kuhkfLkk yku yu Lkk
yk krhMkrkke Mk{k r{kt MkwLke krk{kt ke Mkko
kkfku yu MkqkkykuLkkt {]w kk Au. kk{zkt{ktke nuhku{kt
[ku Au. yAk MktknkuheLku WkusLk ykku Au. kuLkkke MkwLkk
Mkktkh kkkt nuhefhLke Mk{Mkyku Qe kE. kuLkkke
kku [k Au. k[kh, kt[k yu yLkirkf
ktk Mkkxku Qk kk. kuke ykkMk, ykhku, rk,
nkhku kkkt Lkirkfkk Lke[u Qkhu Au. Mkk{krsf y:kkLk
ese, kke, f[hkLkku rLkfk sue Mk{Mkyku MkoE. yuf
kk Au. qtxVkx, [kuhe, zfike, kwtzkkehe, yk[kh, yMkktrk,
s tzLkk h{kt kt {kMkkuLkk Mkkxke Mkk{krsf yu
{kLkrMkf kk k u Au. kuLkkke Mk{krskkLku yMkh kk
ykhkurkf Mk{Mkyku Mko Au. kuhkuskkheyu khekeLku
Au. Mkk{krsf Mktktku{kt rkuk kzu Au yyu ku kktke MkeLkk
kkuk ykwt. khekeyu kt krhkhkuLku ykkf kunke{kt
rfkMkLku ykt[ yku Au.
fukt. rLkhkhkk e. yfw fkhekhku kuk kk.
ykku yu k eyu Aeyu fu rLke Mke 2001 Mkwe{kt
kk{sqhe e. ku{Lkwt kuk kk kwt. kuyku khk k
A yksLkku yktf xke kE Au. E.Mk. 2025{kt ku 8.5
yuf Mk{Mkyku MkoE. MkLkku, yuEzTMk, yLkirkf nkh,
yksLke yu E.Mk. 2050 Mkwe{kt kku 10 yksLkk yktfLku
[kuhe kuhu yMkk{krsf qkku yu kku Vqkt - Vkkt Au.
xke kue kkhe Au. rLke Mkrk{kt rkko 8.5
kuLkkke MkeLkk rfkMkLke kwkk k u{kE Au. kuyku
fhkuzLkku W{uhku kk Au. yk W{uhk{kt khkLkku rnMMkku 1.7
hkxLkk kn{kt k{ktke tr[k hne Au.
fhkuzLkku Au. E.Mk. 2001{kt khkLke Mke 102.70 fhkuzLke
yk{, MkeLkk rfkMkLke ykzu e Mk{Mkyku yku Au. yk
nke. kwshkk k khkLke Mke{kt khku fhk{kt Xef
Mk{Mkyku kife Mke-rMVkux ykke irf Mk{Mk Au.
Xef ykk Au. yk Mke-rMVkux MkeLkk rfkMkLke ykzu
kuLkku Wfu kku kkf Mkerk yu MkerLktk Au.
yku Au. su uku{kt MkeLkwt {k {kork Au kt Mk{Mkyku (2) f]rk-rfkMk :
ykuAe Au yLku rfkMkLke kfku w Au. k.k., Mkkkkwh yuf
khk ykrfkke f]rkkLk u Au. f]rk yu Wkukku fkuE
xkkwLkku LkkLkku u Au. kuLke Mke [keMk kLke Au. kt
k uLkk rfkMk yu Mk{]r {kxu {nLke qr{fk su
rLke k{k{ Mkwyku MkMkk ku {u Au. kuLkk kufkuLke
Au. ykke kAe ykku Wkukku yLku yL kukku{kt e
{kkkeX ykf e [e Au. kkEkLk uLke Mke Mkk ku
krk fhe Au. yk kkt kukku yksu hkxLke ykf{kt Vkku
fhkuzLke Au. kt Mkk ku fhkuz xurVkuLk Au. kt 94 xfk
ykku Au. kuke hkxe ykf{kt f]rkLkku Vkku xkku kku Au
rk Au. kuLke {kkkeX ykf yZkh nh zkh fhkkt
ku{ Akkt hkxe ykf{kt kuLkku 1/3 Vkku hkku Au. uLke
w Au. ktLkku {kLkrfkMk - yktf [ku Au, fkh fu
2/3 Mke yksu f]rkkuk Wkh ykkrhk Au.
MkeLkk rfkMk {kxu kt w {qzehkufk kE fu Au. yuwt s
f]rk (uke)Lkwt {n :
tk Wknh EhkLkwt Au. {kLk MktMkkLk k Au.
ykLke sYrhkkku {kxu Mk{k u f]rk Wkh ykkh
kuLkk rfkMk {kxu {kuxwt {qzehkufk fhwt kzu. u ku{ kk kku
hku Au . f] rk {khVk yLLk Wkhkt k kfkS,
khkLkk {kLkLkku rfkMkyktf [u yku. yksu (2003{kt)
VVkr kuhu k kk kk Au. ykLkku yu kuLke
khkLkku {kLkrfkMk yktf 0.590 Au, su rfrMkk uku
yL MkwykuLkku kqhkku kwhXku uLku Mkwe yu Mk{]
fhkkt ku Lke[ku yLku kkA Au. kuLke kkA Mke-rMVkuxLke
SLkLke kkhe ykku Au. f]rk yu Wkukku yktkhMktktku
Mk{Mk fkhqk Au.
hku Au. f]rk Wkukku {kxu fk[ku {k kqhku kkzu Au u
khk{kt fwhke MktMkkLkku {kork Au yu kuLkk kkhLkkhk
f]rk-rkf WkkLk Mkkt nku kku WkukkuLku kqhkk
y{kork kuhu u Au. kuLkkke k &ku Qkk kk Au
{k{kt fk[ku {k {e s hnu. kue s heku Mkkhku kkf
yLku kk Au. WkkLk{kt MkkLkku yLku kkhLkkhkLke Mktk
uzqkkuLke ykf{kt khku fhu Au. ykf{kt khku
[u yMk{kwk Mko Au. su yLkuf Mk{Mkyku kuk fhu Au.
kkke uzqkku Wkukku khk Wkkrk yu ku{Lkk SLk
hu hu ese, kke knkU[e kt Lkke. MkkiLku {kxu ykhku
{kxu sYhe [esMkwyku ykMkkLkeke hee fu Au.
yLku rkLke rkw kfku yu Mkkzku Wk Lkke. kqhkk
ykkMkku yLku kqhke fhekku kuhkf nsw MkkiLkk LkMkek{kt
f]rkrkf WkkLk :
Lkke. MkwMkkzLkkt yu ykLkt{kuLkkt MkkLkku ykqhkkt
ykke kAe f]rkrkf WkkLkku yko sLkf
kku Au. MkhfkhLke Mkrk yuf Mkktku kku kuh kqxu kue Au.
heku kt Au. f]rkWkkLk{kt Mkkzk kke [kh kku
MkeLkk {k{kt hkuskkheLke kfku Qe kke Lkke yuxu
khku {: kku Au. krhk{u yksu yLLkLke kkkk{kt
kufkhe yu kheke ke Au. kuLku xkzk yuf
ykku Mkt ke kLk Aeyu . yksu khkLkk
kusLkkyku fhe kzu Au yu kuLke kkA yZf Lkkkt
yLLktzkhku{kt kVh Mxkf khefu ku fhkuz k k
[okt kzu Au. yk{, rfkMk kkA kkhkLkkt Lkkkt yL
xLk yLLk (2003{kt) Mktknkuwt Au. ykku yLkk{k
kukku{kt kkhkt kzu Au. kuke rfkMkLke kkk kte Au.
yLLkMktkn fkuE k u {kxu fxkufxe ku Wkkuk{kt
MkeLkk rfkMk {kxu su Mkkzku uEyu ku {ke Lkke. kuLkkke
uk {kxu hk Au.
yuf Mk{Mkyku Mko Au. k.k., kekLkwt MA kke Lk
71

fk Au yLku kkf{kt kke kux rLkkhe fk Au.

DH
IN
AG
AR

Mk[kE :
hkMkkrf kkhku yu Mkwkhukt rkkhku khu kkhe
fk khu ukhku{kt Mk[kE {kxuLkk kkeLke kqhke
Mkkzku nku. Mk[kELke Mkkzku ukeLkk rfkMk {kxu
{nk{ Vkku ykke fu ku{ Au. yksu kku u{kt knw s
kkuzk {k{kt ukekf s{eLk{kt fqkke, hnUxke,
xqkuke, kk fu LknuhLkk kkeke Mk[kE kk Au,
khu {kuxk kkLke s{eLk{kt uke fhk uzqkku hMkkLkk
kke Wkh ykkh hku Au. hMkkLke yrLkrkkkLku
fkhu khk{kt uke yu u{ kk Au. kuke kt[keo
kusLkkyku{kt Mk[kELke Mkkzku khkLkwt ykkusLk
fhk{kt yku Au.
Lkeyku Wkh ktku kktk{kt yku Au. Lknuhku khk
nhku yufh s{eLk{kt kke knkU[kzk Au. ktkuLkkt
kke khk ese k WkLLk fhk{kt yku Au. k.k.,
kwshkk{kt Mkhkh Mkhkuh Lk{ok kusLkk, WfkE yu
fkfhkkkh kuhu Wkhktk wkh k{o kkh MxuLkke
ese kuk fhk{kt yku Au. Lk{okLkkt kke yksu
(2003) ftzk Mkwe knkUkt Au. {nkhkx, {u
yu hksMkkLkLku yk kkeLkku k {u khu eseLkku
k {nkhkx, {u yu kwshkkLku {kLkku Au.
fA yu MkkihkxLkk fuxkf rMkkhku{kt Lk{okLkk kkeLkku
k {u. kuLkkke ukkukku u. [ku{kMkkLkkt hMkke
kke Lkfk{kt ne Lk k kuLku hkufe hkk [ufz{ fu
kkuhekt yu uk-kkzeyku kktk{kt yke hne Au.
kk{Lkwt kke kk{{kt hnu yu Mke{Lkwt kke Mke{{kt hnu
yu kusLkk nuX kwshkk{kt fk[k kkk kkteLku kkeLku
hkufeLku kuLkku Wkkuk fhkLkwt ykkusLk kwt Au. yk
Wkhktk ukkukku Mkwkhk u{kt s{eLkLku kkk Mkwkhk
(fkk) fhk{kt ykk Au; suk fu s{eLkkhe Lkkkqe
kusLkk yLku uzu kuLke s{eLk kuhu.
su uzqkku ykLk ukykuhku, Mkwkhukt rkkhku yu
kkhku hee fu ku{ Lk nku ku{Lku Mkhfkh yLku
Mknfkhe ktfku (ukrfkMk ktf) khk kuLk ykkk{kt
yku Au. kkhLke he{kt MkkrMkze ykkk{kt yku
Au . ukku kku khk {kxu ykku rkkLk yu
xufTLkkukSLkku Wkkuk fhku kzu. Mkkku Mkkku uzqkkuLku
Mkwkhukt rkkhku yu hkMkkrf kkhku k sYrhkk
{wsk kqhkt kkzkt kzu.
ykke kAe yuf LkkUkkk k yu hkwt Au fu e
{kuxe Mktk{kt f]rk rrkkeXku yu MktMkkyku kuk{kt
yke Au. E.Mk. 2003 Mkwe{kt ykkk u{kt 30 (keMk)
f]rk rrkkeXku fkohk Au. yk MktMkkyku uzqkkuLku
ukerkf rk yu kke{ ykku Au. reLke wk
MktMkk yu Wkh u{kt ykue ktk f]rk rrkkeX
uke - MktMkkyku{kt Wk{ kk Au. kwshkk{kt kLkkMkfktXk
rskLkk kt kekzk kku yku e Mkhkh f] r k
rrkkeX yu kuLke rr kkyku (ykt,

MY
,G
AN

yksu khk wrLkkLkk fuxkf uku{kt yLLkLke rLkfkMk fhu

Au. e, Mktknkuk kVh Mxkfke yLLkLkk kLku Mkh
hkk{kt { kk Au. f]rkkkkhLkku rfkMk kk ku {kxu
yk~f [esMkwyku rkuLkk khk yu f]rk u[kkhk{kt
VuhVkhku fhku. f]rkrLkfkMkLku uk ykkk {kxu f]rkrfkMk
kuLk MkrnkLkkt khu kuMkknLkku yu AqxAkxku yku. Mk{e
kusLkk{kt uke{kt 4% Wkukku{kt 10% Wkhktk Mkhhuhk kkf
]rh nktMk fhkLkwt ktf hkk{kt ykwt Au.
ukWkkLk khk Mkwkhukt rkkhku, hkMkkrf kkhku
yLku stkwLkkf kyku kqhe kkzkLkkt yLkuf kkkt ukkt
Au. ku khk ukWkkLk khkLkk kMkku kk Au.
ykku ukWkkLk fE heku kwO ?
ukWkkLk kt krhkku khk khk{kt ykwt Au. ykke
kAe ukekf rMkkhku khk{kt ykk. k rMkkhku
uke nuX ykhe ukk. k.k., kzkh s{eLkkuLku Vwk
s{eLk kLkkE. ukWkkLk{kt khku fhk {kxu s{eLkLkku
{nk{ Wkkuk fheLku knwr kkfku ukLkwt Y kwt Au.
yksu uzqkku yuf s ukh{kt yuf s kw{kt yufeMkkku yuf
fhkkt w kkfku u Au.

Lkk Mkwkhk :
uke{kt khkkkt sqLkkt MkkLkku (ykuhku) - n fu
hktkze ykkW fhkkt yksu ykuAkt khk Au, fkh fu
ku MkkLkku kkhk{kt w Mk{ yu k h[k
Au. kuke yksu xxh, xke, kuMkh yLku keLkkt
ykwrLkf tkkuLke sYh Au. ukerkkLk rfMwt Au.
kuLku {kxu yu ukeLkkt MkkLkku kuhuLkk WkkLk {kxu
uLkk k kkku{kt k Wkuk Mkkkk Au. kuLkkke
yufkuLku hkuS k {u Au.
hkMkkrf kkhku yu Mkwkhukt rkkhku :
fkuE k kMk fkhLke s{eLk{kt yuf s kkf Mkkk
uk{kt yku kku ku s{eLkLke WkkLkk{kk xu Au. yk
krk fu kux rLkkhk yu yLLkWkkLk khk {kxu
LkkExkusLkwk, VkMVhMk yu kkuxk sukt kkhku yu
Akrwt kkh kkhkt uEyu Au.
Mkhfkhu rknkh{kt Mkhe{kt yk {kxu {kuxwt fkhkLkwt Lkkwt
Au. kw s hkkLkk fku {kt EVT f ku , zkuhk{kt
S.yuMk.yuV.Mke. yLku Y[{kt S.yuLk.yuV.Mke., Mkwhk
kkMku WLkk{kt yu Mkwhk{kt f]fkuLkkt hkMkkrf kkhkuLkkt
fkhkLkkt Au. khk{kt uzqkkuLkk Mktwk Mknfkhke ykkt
fkhkLkkt [ku Au, suLku ELzLk Vk{oMko VxkEh
ftkLke (RFFCO)Lkk Lkk{u ykuk{kt yku Au.
Mkwkhukt rkkhyku yu ukeLkk rfkMkLkwt yuf {kuxwt
krhk kLke hkwt Au. yksu zktkh, yu fkkMkLkk
kkf {kxu u{kt rkw {kkk{kt Mkwkhukt rkkhku khk
Au. kwshkk{kt kufkhke, MkkuMkhkyu Lkwt Lkwt
rkkh kufLk rfMkkwt Au. yuLkkke Lkwt khu
WkkLk {ue fk Au. stkwLkkf kykuLkk khkke
stkwykuke yu AkuzLku kkw kzkk hkukkuke kkfLku k[ke

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

72

 ykke {w ykkf Mk{Mkyku :

ykke kAe khku e ykkf Mk{MkykuLkku Mkk{Lkku
fkuo Au. fuxef Mk{Mkyku sue fu kheke, kuhkuskkhe,
kkhku yu MkerMVkux (Mke]r) kuhuyu uLkwt
kLk Uwt Au. yu Mk{Mkyku wt Au ku wt ykkk
{kxu sYhe Au.
kheke :
kheke yu tfh Mk{Mk Au. khekeLkku Mkh yko yu
Au fu SLk {kxuLke, ykhku yu k{kkykuLku kke
wk{ sYrhkkku Wk fhkLke yMk{kokk. {kMkLke
ykuAk{kt ykuAe sYrhkkku{kt yknkh, ku, ykkMk,
rk yu ykhkuLkku Mk{ku kk Au.
ykkusfku khekeLke huk kuLkku kuk fhu Au.
suyku kkukkLkk SLkLke wk{ sYrhkkku kqhe fhe fu
Au kuyku khekeLke hukLke Wkh Su Au yu suyku ku
{ue fkk Lkke kuyku khekeLke huk Lke[u Su Au
yu{ fnuk Au. E.Mk. 1993-94{kt khk{kt 36 xfk
kufku khekeLke huk Lke[u Skk nkk. 2003{kt 26
xfk kufku khekeLke huk Lke[u Skk nkk yuku ytks
Au. kAkk rMkkhku{kt nsw k kufku kheke{kt rMkku
kwhu Au. nu ykku khekeLke yMkhku ru ewt.
kheke {kMkLkk Mkk{kL ykhkuLku yMkh fhu Au.
rLkBLkfkkLkk ykhkuLku fkhu {kMkLke fkok{kk xu
Au. Qkhke fkkLke Wkkfkk uLkk ykkf rfkMk
Wkh rkhek yMkh fhu Au. ykkf rfkMkLku yku
kufkuLke khekkE [kw hnu Au. yk krhMkrk yuf
ykkrkyku Mksuo Au. kuke ykke Mkhfkh kheke qh
fhk fu xkzk fuxktf kkkt E hne Au.
kuhkuskkhe :
ykkk uLke ykLke ykkf Mk{Mk nku kku ku Au
kuhkuskkhe. kuhkuskkheLke Mk{MkLku kheke Mkkku kkZ
Mktkt Au. su k fwt {uk fk{ fhke Lkke fu fwt
{uke Lkke (ykkf WkksoLk fhke Lkke) ku kufkh fu
kuhkuskkh kk Au. ke ku{kt fneyu kku kuhkuskkhe
yu yue Mkrk Au fu su{kt k ykkf WkksoLk fhk
{kxu fk{ fhk EAu Au k ku fk{ {uk{kt fu kuk{kt
MkV kke Lkke. kuLku fk{ {kwt Lkke.
kuhkuskkheLkwt keswt {nLkwt fkh fk{khkuLke ke
ske Mktk Au. ykku kt kteh fne fk kuku
Mkekhku Au. ykkefkke rrkk e-kwkkuLke
Mktk e Au yu kuyku k Lkkufheyku {kxu Lkku
fhu Au. khk{kt ykke ko{kLk rkkkyu w
Lku w {kLkrMkf { fhLkkhk {kMkku kikh fko Au.
rk {khLke {ktk Mkkku Mktfkwt Lkke. Wkukku
yu fkhkLkktLku suk {kMkkuLke sYh Au kuk {kMkku -

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

f]rk-Wkkfkk :
ykku f]rk-Wkkfkk yu kuLke yL kukku kuhu
ru [[ko fhe. ykku yu k hkwt kzu fu Wkkkk
yu ukkukkuLkk Mkwkhk {kxuLkwt {nLkwt krhk Au.
f]rk-Wkkfkk yuxu s{eLkLkk yuf yufh eX kkfkku
kkf. WkkfkkLke kk fheyu kku yL u kuLke
Mkhk{e{kt ykke yk Wkkfkk e Lke[e fnuk.
k.k., khk{kt [kukLke yufheX Wkkfkk Mkk{u
w.yuMk.{kt yk Wkkfkk [kh k{e Au. khk{kt Lke
Wkkfkk yufheX Mkk{u kLMk{kt k ke Au. khk
f]rk-Wkkfkk khk MktrLkc kMkku fhu Au. Wkkfkk{kt
Mkwkhku - khku fhku yksu yrLkko Au.
(3) ykke ykkf Mk{Mkyku : ykkf kwLk:h[Lkk
qr{fk :
E.Mk. 1947 knukt khk rkrx kMkLk nuX nkwt.
rkrxhkuyu khkLkk ykoktkLku n[{[ke Lkkwt nkwt.
kuykuLke Lkerk yue nke fu khkLkk fk[k {kLku kkukkLkk
u{kt ykkk fhe kuLkwt WkkLk fheLku khk{kt ku
{kLkwt u[k fhwt, yk{, kuyku ykku ktke MkMkk
ku fk[ku {k {ukk yu ku{ktke WkLLk kuk
{kLku khk{kt [e f{ku u[kk. yk heku kuyku khkLkwt
ku heku kuk fhkk nkk.
yke LkerkykuLku krhk{u khk ykkf heku khek
u kLku. Mkifkyku Mkwe khk kuLkk fkkz-Wkuk yu
k]nWkukLkk WkkLk {kxu ekku u nkku. rkrxhku
khkLku kuykuLkk Wkukku Mkkku khu Mkko fhk ukk
Lkrn. kuykuyu WkLLk fhuk {k Mkk{u k Mkko fhkLke
kf ykkkk s Lkrn. yk Mktukku{kt khk ykkf heku
kAkk u kLkkku kku.
ykkeyu khkLkk ErknkMk{kt yuf Lkwt fh W{uwO.
nu ykkLku ykkk ykkf &ku n fhkLke kf
{e. Mkkku Mkkku yk Mk{u ykkk k Wkh khkLkk
ykoktkLku LkuMkhke xk fu {skqk fhkLke skkkhe
yke kze. ykkf kAkkkwt yLku Mkrkkkk qh fhk
yu u{kt ykkf Mk{]r kwLk: kkLkk nukwke E.Mk.
1991{kt ykku Lke ykkf Lkerk nuh fhe su{kt
ykkf rfkMk {kxuLkkt yuf kkkt yu fko{ku
Mkq[kkt nkkt.
ykku Lk kt[keo kusLkkyku kqhe fhe Au yu Mk{e
(2002-2007) kusLkk y{{kt {wfkE hne Au khu
ykku ykke ykkf Mk{Mkyku n fhk ykkk
Lkku fhe hkk Aeyu. fuxef kkkkku{kt ykku MkV
kk Aeyu. fuxef kkkkku{kt nsw MkVkk {ukLke
kkfe Au Akkt ykku uke yLku WkukLkkt kukku{kt e
LkkUkkk krk fhe Au. nu kAeLkkt fhku{kt ykku

kheke, kuhkuskkhe, kkhku yu Mke]r sue

Mk{MkykuLkku ykMk fhewt. e uke yu WkukLkkt
kukku{kt ykku su krk fhe Au kuLke k {krnke {uewt.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

LkMkkhe, sqLkkkZ) f]rkkuku LkkUkkk fk{kehe fhe

hne Au. yktLke ukekze fkus kku Lk{qLkukh f]rkMktMkk
kk Au.

73

 kusLkkykuLkku rfkMk (kt[keo kusLkkyku) :

Wkhkuk Mk{MkykuLkku Wfu fE heku kewt ? ykku
uwt Au fu yke Mk{Mkyku ykkf rfkMkLkk &ku
Mkkku Mktfkue Au. ykkf rfkMk {kxu Mkwykkursk
kkktLke sYh Au. ykku ykkusLk khk kufkuLkk
SLkkuhLku Mkwkhk yu [u E sk Lkku fhk
uEyu. yk nukwMkh E.Mk. 1950{kt ykkusLk kt[Lke
h[Lkk fhk{kt yke. u {kxu ykkursk rfkMk fhkLkwt
ykkusLkfko kuLku MkkUkk{kt ykwt. kt[u ykh Mkwe{kt
(2003 Mkwe{kt) Mk kt[keo kusLkkyku yu k kkf
kusLkkyku ze Au.
ykkusLk k kkkkku Wkh kh {qfu Au :
(1) uku Lke fhkt yu ykkk{ Mkkrkk fhku.
(2) MktMkkLkkuLkku {nk{ yu yuxku w Wkkuk
fhku yu (3) Wkkrk {kLkwt Mk rkh fhwt
yu ykkusLkLkku {nk{ k kufku Mkwe knkU[kzku.
kt[keo kusLkkykuLkkt uku kifeLkwt yuf u yu k
Au fu ykkf MktMkkLkku {weh {kMkkuLkk nkk{kt skt
uEyu Lkrn. ku Mkk{kL sLkkk Mkwe ykkusLkk
heku knkU[kt uEyu. ykku E.Mk. 1991Lke Lke ykkf
Lkerk ykLkke. kuu ykkk uLkk ykkf rfkMk{kt
kLkke MkknMkkuLku Mknkke kk kuMkkrnk fko. nu
ykku kt ykoktkLkkt rLktkku ykuAkt kkt Au. Mkhfkhu
kkukLkk Mktkqo rLktk nuX kt ykuAkt fkhkLkkt
hkkt Au. Lke Lkerk ]r yu k{kk Wkh w kuf
ykku Au.
kt[keo kusLkkyku khk ykku k ykk kt
Aeyu. khkLkk kufkuLke {kkkeX ykf ehu ehu
ke Au. ykkk k ktku kktk Au. eseLkwt
WkkLk yu Mk[kELke Mkkzku kt Au. yk kktLku
krhk{u f]rk yu ykikurkf WkkLkku k kt kt
Au. ykLkku ykMk k{u nu kAeLkkt fhku{kt fhku.
(4) ykikurkf rfkMk :
ykke ku ykku u kuhkf-yLLkLke Mk{MkLkku Mkk{Lkku
fhe hkku nkku. kuke f]rkrfkMk khV khk s kLk ykkk{kt
ykwt. Mkkku Mkkku yu k Mk{wt fu ykikurkf rfkMk kh
khk krk fhe fu Lkrn. kMk{kt yksLkk r{kt
kk rfMkuk uku{kt WkukkuLkku kkku {skqk Au. kuyku kkMku
Mxe, rMk{uLx, hMkkku, fkkz, f]rkrkf MkkLkku, tkku
yu kyku sue SLk-sYrhkkLke rr MkwykuLkk
WkkLk {kxu yuf rkfk Wkukku Au.
ykikurkf rfkMkLkwt {n :
WkukkuLkku rfkMk uLku yu kuLkkt sLkkuLku Mk{]r

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

kkhku :
kkhku yu ykke ykkf Mk{Mk Au. khtkh kkku
kkhku yrLkrkkkLkwt kkkh Mksuo Au. ku uLkk
ykkf rfkMk{kt {Yk kkku Lkke. u{kt hkhkLke
rr Mkwyku{kt Mkkk kkhku kkku hkku Au. kuu
{w~fue MkSo Au. k{u yu k LkkUwt nu fu k{u kLke
Lkkuxku, kuLMk, ykEMke{ yu Xtzkt kekt kuhu kkhku
Aku. ku w Lku w {kUkt kkkt Au. kkhku Mk{ksLkk
rr kkuoLkk kufku{kt ykkf yMk{kLkkkyku Mksuo Au.
yk{, kkhku kheke Vuku Au yu kuLkkke uLkk
ykkf rfkMk kh rkhek yMkh kk Au.
kheke-huk Lke[u Skk kufkuLku kkhk Mkk{u hknk
ykkk Mkhfkhu MkMkk yLkksLke wfkLkku yu Mknfkhe
Mkw tzkhku Y fko Au fu suke kufku kske hu
SLk-sYrhkkLke Mkw y ku hee fu . e,
Mktknkuhku, fkkkrhk yu k[kuhku Mkk{u kkkt
uk Mkhfkhu fuxkf fkk k fko Au. Mkhfkhu E.Mk.
1986{kt kknf Mkwhkk khku kMkkh fkuo Au. ku yLu
kknfkuLkk nfkuLkwt hk kE fu Au.
Mk{ks{kt Qk kkk khMkhLkk ykk-u Mktktku yu
nkh{kt k Au khkze yu fzk yLkw ku
kykuLku kk Au. suLku {kxu k ku{s Mk{ks k
yuf kknf khefu kk nku yu sYhe Au. yk k]rk
{kxu kknf Mkwhkk {tzku Mk{ks{kt kykuLku kkk
yLkLkku Mkk{Lkku fhkLkwt rk ykku Au. yu Lk
ykku [u. Mk{ks{kt ku khk kYkk kkLkwt fk{
k fhu [u. ykku kuh 6{kt kknf Mkwhkk ytku e
s fkhe {ue Au. kwshkk{kt kknf-rk yu
MktkuLk MkkuMkkxe, y{kk khVke hkxe Mkhu
Vukku hkkwt ELkTMkkEx-e fLTw{h {kurLk Lkk{Lkwt
r{krMkf kknfkuLkkt rk kkk Mkwhkk {kxu fkrk
kk Au. Wkhktk yk MktMkkLke kkukkLke kukkk{kt
SLk {kxu Wkkuke [esMkwykuLkwt khek fkoLkk
[fkMke ynukLke ELkMkkEx{kt fkrk kk Au
Mkkku Mkkku fE Mkwyku Mkk{k Au yLku fE Lkke ku{s
fE uc Au ku k ELkMkkEx{kt skk{kt yku Au.

VI

ELkMkkEx{kt MkM, ykik, kuhkf, Lkkkt, kkoh,

kknfkuLkk nfku, fkkyku yu Wkkku, Mkk{k WkkLkku,
kuLke fkok{kk, MkwLkwt xfkWkwt kuhu rkku k
ykhe uk{kt yku Au.

DH
IN
AG
AR

fw fkhekhku - ku kqhk kkze fkwt Lkke. kuhkuskkhe

xkzk{kt {Yk kk kuk rkLke yksu w sYh
Au. uke yLku Wkukku{kt khkkkt tkkuyu k kuhkuskkhe
Mksok{kt kk sku Au. kuLkkke fk{khku Vks kzk
Au yu kuyku kuhkuskkh kLk Au. Mkhfkh kuhkuskkhe
qh fhk fuxktf kkkt E hne Au. rsu rsu
hkuskkh rrLk{ f[uheyku kue Au. kuhkuskkhku k
LkkufhektAw kt kkukkLkkt Lkk{ LkkUke fu Au. yksu
kwshkk{kt 30 hkuskkh rrLk{ f[uheyku fkohk Au.
kwshkk{kt wrLkMkxe fkkyu k yLkwMLkkkfku {kxu
yke 7 f[uheyku yMk hku Au. yke f[uheyku
kuhkuskkhkuLku hkuskkhe ykkk{kt { fhu Au.

74

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

kkekheke hyktku Wkukkuyu fkXwt fkZwt Au yu

kh{kt xfk ykLk xufTLkkukS ykLkke Au.

fwxeh yLku LkkLkk kkkLkk Wkukku :

ykikurkf rfkMk{kt fwxeh yu LkkLkk kkkLkk WkukLkk
rfkMk Wkh w kuf ykkk{kt yke hkku Au. yk
Wkukkuyu kufkuLkk SLkkuh{kt Mkwkhku kk{kt yLku
ku{Lkk {kxu hkuskkheLke kfku khk{kt { fhe Au.
fwxeh-Wkuk yu {ntu kekk (YrZkk) Wkuk
Au. yk Wkuk fwxwtkLkk MkkuLke {ke h{kt s [ku
Au. yk Wkuk khk hkhkLke Mkwyku sue fu
xkukeyku (kkMfux), LkkLkkt h{fzkt, keze, kuhzkt,
ktMkfk{, Lkukhfk{, hkkqtk kuhuLkwt WkkLk kk
Au. yk Wkuk uzqkkuLku LkhkLkk Mk{u fk{tku kqhku
kkzu Au.
LkkLkk kkkLkk Wkukku kkkhkh fk{khku khk [ku Au.
yk Wkukku ese yu tkkuLkku Wkkuk fheLku kh
{kxu MkwykuLkwt WkkLk fhu Au. kuLkk khk kku kufkuLku
hkuskkhe {u Au. ykk Wkukku Mkhkkke yLku xqtfk
kkk{kt Mkkke fk Au. rkrx hk ku khk{kt
ykk Wkukku khV u{kk kLk ykkwt Lk nkwt. yksu
Mkhfkh yk rk{kt yLkuf kkkt E hne Au. yk
WkukkuLkk rfkMk {kxu e Mkkzku ykkE hne Au.
yke s yuf {kuxe Mkuk Mkukkukkuyu fhe Au. nu ykku
ku ru xqtf{kt r[khewt.
MkukkukkuLkku Vkku :
uLkk ykkf rfkMk{kt Wkukku kuhuyu su Vkku ykku
Au kuku s Vkku Mkukkukkuyu k Aukt kkuzkt hMkku{kt
ykku Au. yk kukku{kt ykhku, e{k, kMkkoxLk,
{LkkuhtsLk, rk, ktfk Wkukku yLku knLknkhLkku
Mk{ku kk Au. {krnkeLkk wk{kt Mkukkukkuyu {n
kwO Au. h{kt, f[uhetz{kt fu fkhkLkk{kt {krnkeLkku
Wkkuk fhe kufku WkukkuLkwt fk{ fhu. kuLkk khk
kufkuLke ykf u yLku kheke qh ku. Mkukkukkuyu
hkuskkheLkkt Lkk kukku k kukt Au. ykhku - kuku
krk kkke kufkuLkwt ykw wt Au. kuu {kMkLke
fk{ fhkLke k{kk{kt khku fkuo Au. ykikrkkLku
kLku hkuS ykke Au. kk{ ykhku fuLkuLke Mkukke
k kufkuLku h-yktku ykhku-rkf Mkukyku {kkt
Lkkkt yLku Mk{Lkku k[k kku Au.
{LkkuhtsLk yu kMk-oxLk kuku skhMk krhkoLk
ykkt Au. kMkk{ku rfMkkt yu kMkeykuLke Mktk
kkt knLkku, kuLke {hk{k, k [esMkwyku kuhuLkku
khk ku Au. kuLkkke yufkuLku hkuS {u Au.
rkLkku kk ku Au. rrkkku Mkkhe f{ke fhu Au.
kuyku fkok{ heku fk{ fhu Au. kuykuLke fwkkLkku
k su-ku kukkuLku {ku Au. kuLkkke hkxLke ykf{kt
khku kku Au. ktfk Mkukykuke Mkk{kL {kMkke
{ktzeLku {kuxk WkukLkk {krfkuLku ykkf k {kt Au.

DE

kku Au. MkwMk{]rMkh SLk Sk {kxu yufwt yk

Lkrn k , ykkMk, ese yu tkkuLke k sYh
kzu Au. ykke {e khu u yk kkkk{kt {ntu
kkA nkku. ykk u{kt kufkuLkwt SLkkuh rLkBLkfkkLkwt
nku Au. Mkwkhue uke {kxu xxMko, Mk[kE yu
xqkuMkLke sYh kzu Au. xqkuMkLku fkkoLk fhk
eseLke {kuxhkuLke sYh kzu Au. yk {kxu ykikurkf
rfkMkLke sYh Au. yksu ykikurkf rfkMk SLkLkkt
k{k{ kkMkktLku Mkuo Au. yk fkhu ykkk uu ko{kLk
WkukkuLkk rMkh {kxu yu Lkk Lkk Wkukku Mkkkk
Wkh kh {qku Au.
ykkeLke Wkk-Mk{u WkukkuLkku kkku Lkkku nkku. fkkz,
ktz yu kutzLkk kkkktXk Wkukku s ykku kt
nkk. ku t z , Mxe, rMk{u L x, t kMkk{k e yu
knLknkhLkkt MkkLkkuLkk WkkLkLku kkkt fkhkLkkt
fu Wkukku kk nkkt s Lkrn. yk Wkukku uLke
sYh Mkkzku kqhe kkzk{kt {Yk kk Au. E.Mk.
1950-51{kt f]rk-WkkLkkuyu uLke (hkxe) ykf{kt
58.9 xfkLkku Vkku ykku nkku. khu WkukkuLkku Vkku
Vk 10 xfk s nkku. kt[keo kusLkkyku khk
ykikurkf rfkMk{kt uk ykku. hkxe ykf{kt f]rkLkk
Vkk{kt xkzku kku Au. yk{, ykikurkf rfkMk {kxu
ykkku u yksu k rkk Au.

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

ykikurkf WkkLk :
kt[keo kusLkkyku ytkkok kutz, Mxe, rMk{uLx,
hkMkkrf kkhku, hu u kLMk, hMkkku yu
kykuLkk WkkLk {kxu Mktkkt Wkukku Mkkkk Au.
E.Mk. 1950-51 kAe WkukkuLkku yrk zku rfkMk kku
Au. ykikurkf rfkMkLku eu hkkw Wkkuk{kt ykke
Mkwyku kh{kt ykk kke. xkLMxh (hurzku),
xe.e., rzkku, eseLkkt MkkLkku, Mkkkw, kkWzh kuhuLkku
khkLkk kufku rkw {k{kt Wkkuk fhu Au. yk ke
kkkkkuyu kufkuLkk SLkkuh{kt Mkwkhku fkuo Au.
ykku ykikurkf WkkLkLkkt yuf kukku{kt MkVkk
nkt M k fhe Au . fkkz-Wku kLkkt kt f ku xq t f k
Mk{kkk{kt nktMk kkt. ktz, rMk{uLx yu hMkk
Wku kku yu LkkU Lke krk fhe Au . ykku e
[esMkwykuLke ykkk fhkk nkk ku nu hyktku
WkLLk fheyu Aeyu.
nkku, r{kLkku, xurVkuLk, {kuxhku, xkhk (xf),
kkErMkfku sue yuf MkwykuLkk WkkLkLke Mkk
yksu ykku fhe k Aeyu. kr{LkkzwLkk kuhkBkwh{kt
huuLkkt kLkkuLkk WkkLkLkwt fkhkLkwt Mkkkwt Au.
kykuLkk WkkLk {kxu kekhe{kt yu nkkuLkk kktfk{
{kxu rkkkLk{T{kt Wkukku Mkkkk Au. Wkhefh,
kLkkefh yu irfefhLku fkhyu ykkk
Wkukku{kt ykwrLkfkk kk yLku {kLke kwkk
k yksu Mkkk Lkku kE hkk Au. rue
xufTLkkukSLkk Wkkukke rukuLkkt Mktwk MkknMk fu

75

DH
IN
AG
AR

yu Wkukku [kk Au kuLku Mktwk MkknMkLkk Wkukku

fnuk Au. kkfeLkk fuxkf Wkukku kLkke ftkLkeyku
[ku Au. yk kkLkku nukw kku yu Au fu ykikurkf
WkkLk khwt.
uLkk rr kkku{kt, kMk fheLku kAkk rMkkhku{kt
Wkukku MkkkkLkk kMkku kk Au. Mkhfkh EAu Au fu
uLkk ykikurkf rfkMk{kt kLkke MkknMkku {nLke
qr{fk su. yk nukw {kxu kLkke MkknMkkuLku e
Mkkzku kqhe kkzk{kt yke hne Au. yu Wkukku Y
fhk {kxuLkkt rLktkku kuhu qh fhk{kt yke hkkt
Au. ykke ykikurkf Lkerk yk ke kkkkku k fhu
Au. kt[keo kusLkkyku ytkkok {skqk ykikurkf {kwt
kqt kkzk{kt ykku MkV hkk Aeyu. ku{ Akkt rLkk
rfrMkk ukuLkk ykikurkf rfkMkLke nhku{kt kuMkk
{kxu ykku ku ktkku hMkku fkkkLkku Au.

MY
,G
AN

kuLk kuhuLke Mkkke Wkukku Mkkkk, {fkLkku ktkkt,

yLku kufkuLku hnuk {kxu hLkwt h {k kwt. {kte
r{ku yu fkhkLkktLku kuXkt fhk ktfkuyu wt s {nLkwt
kukkLk ykwt Au.
{krnke-xufTLkkukSyu kirkf ytkh xkzwt Au yu
uh kuXkt ukkhtk kE fu Au. sYhe {krnke ykuAk
[uo yu zkke k kk Au. VkuLk, VMk, {kukkE
VkuLk, E-{uE, ELxhLkux, erzku fkLVhLMk sukt
MkkLkkuyu ykkf kuku rfkMk fhk {kuxwt kukkLk ykwt
Au. kuu rfkMkLkkt kh kukt Au.
ykkk u{kt nuh yLku kLkke MkknMkku [ku Au. su
Wkukku MkhfkhLkk rLktk nuX Au ku nuh MkknMkLkk
Wkukku kk Au. yu kLkke ftkLke kkukkLke {uu su
Wkukku [ku Au ku kLkke MkknMkku kk Au. fuxkf
Wkukku{kt fu ftkLkeyku{kt Mkhfkh Mknfkh ykku Au,

21. khkLkk Mkto{kt irfefh, {kLk yrfkhku yu ykktfk

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

qr{fk
eMk{e MkeLkk Auk kfk{kt Mk{k r{kt kt krhkoLkku
ykkt. yk krhkoLkku kk{kt Wkhefh, kLkkefh
yu irfefhu {nLke qr{fk se Au. yk ku
kkuyu rfkMkLkkt WkukLkkt yLku hkuskkheLkkt yLkuf Lkkt
kukku kuk{kt yu sqLke khtkhkyku kkuzk{kt {nLkku
Vkku ykku Au. yk k kkuLke MktfkLkk Mk{Syu.
Wkhefh :
Wkhefh yu Wkuk, ukkh yu tkLku kke Lkerkrkf
kkkk Au. Wkuk, ukkh yLku tk yu kkhMkrhf kkkk
Au . u kkht k fhk Wkh yu ku L ke Mkw y ku L ke
ykkkrLkfkMkLku w AqxAkx ykkk{kt yku Au. fhuhk
xkzk{kt yku Au. {kLke nuhVuh Mkh kLkkk Au.
xqtf{kt Wkuk, ukkh yu tkLke Lkerk{kt w Wkhkk
kk{kt yku Au. yk{ kkke rLkku fkuE k u
rLkk yL u Mkkku Mkhkkke ukkhtku fhe fu [u.
Lkkt fkhkLkkt fu Wkukku Mkkkk{kt k rLktkku nkt
fhk{kt yku Au. {tsqheykuLke rk Mkh kLkkk Au.
ku{ kkkt khk{ktke knkhLkk uku{kt ukkh ku Au. ykku
kt knkhLkk uku{ktke MkwykuLke ykkk Mkh kLke Au.
Lkkt fkhkLkkt fu Wkukku zkke MkkkE hkkt Au.
yk{ r ukkh, tk yu WkukkuLke kkkk{kt yuf kLke
hkwt Au. kuLkkke khk{kt tk-hkuskkh kt Au. Mkko{kt
kwkkkku {k u[kkke kufkuLku ku ykMkkLkeke Wk
kk Au. u kkhtk{kt kt whMk Mkko kkke khkLkk

ukkheyku yu Wkukkrkykuyu Lke xufTLkkukS ykLkke

Y fhe Au. yLku {kLke kwkk{kt Mkkk Mkwkhku fhe
hkk Au. kuLkkke yk{sLkkkLku Vkku kku Au.

kLkkefh :
kLkkefh yu k ukkh-tk yu fkhkLkkt ku{s
WkukLku Mko ke kkkk Au. Mk{kske Mk{ksh[LkkLku
kuMkkrnk fhk ykke kAe fuL Mkhfkhu nuh MkknMkku
Y fkO, {kuxkt fkhkLkkt Mkkkt yLku Lkk Wkukku Y
fko k Mk{ skkt ykkt nuh MkknMkku kux fhkkt kkt.
LkVku xkku kku yLku ku{ktLkkt fuxktf yuf{ku ke{kh kzkke
kt kkt. MkhfkhLkk ykoktk Wkh ykLke yMkh kE.
fk{khku MktkrXk kk k Wkukku LkwfMkkLk{kt yke kzkt.
keS kksw r{kt kwkkLke kkukkk kk kke. kLkke
MkknMkku LkVku fhk kkt . yk ke krhMkrkyu
kLkkefh fu rLkrsfhLku kuMkknLk ykwt. Mkhfkh nuh
MkknMkku{ktke Mkk kke yu kuLkk kLkkefh khV
e. k.k., zkuhkLkwt ykE.ke.Mke.yu. Mkhfkhu kLkke
MkknMkLku ykwt. yk{, nuh MkknMk r kLkke MkknMk
ykkke Wkuk-tk{kt khu krhkoLk ykwt ku{s rue
ftkLke {kxu ykfko Qwt fwO, suke fuxkf ytfwku qh
kk.
irfefh :
Wkhefh yu kLkkefhu irfefhLku kuMkknLk
ykwt. yk ktLku kkuuyu irfefhLku sL{ ykku.
irfefh yuxu Mk{k rMLkwt yufkktku ktkwt, Mk{k
76

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

k{k{ kku yu k{k{ Mk{ks-Mkk{kt {kLke

fuxef ykukkyku hku Au. ku kkukkLke yu kkukkLkkt
fwxwtkesLkkuLke ku{s r{kkuLke MkkhMktk, MktoLk yu
Mkw kfkhe {kxu [kuMk ykukkyku hku Au. ku yk
ykukkyku Mk{ks yu yL xfku yu Mkhfkh
kkMku hkkku nku Au. khuf Mkk{krsf kk nuX,
hksfe kk fu {LkLku fkhu fu fwhke krhkkuLku
fkhu {kLkeyu hkue ykukkyku Vu Lkrn khu ku
k[khe fu yMkk{ke yLkwu Au yu uhsw { fu
ku kLkku kuk kLku Au. ku ku ku Mkt ko fhu Au.
ykk yLkuf Mktkkuo{ ktke {kLk yrfkhLkku Mkk
Qku kku Au.
{kLk yrfkhkuLkk WTLkwt keswt fkh yktkhhkxe
rMkktkku yu kuLke rryku Au.

{kLk yrfkh yuxu wt ?

k Lkk rfkMk {kxu sYhe M kk{krsf
krhMkrkykuLku Mkk{kL heku nfku ykk yrfkhku
fnuk{kt yku Au. ku kLkk rfkMk{kt {nLkwt
MkkLk hku Au. kuLkk zu k kkukkLkku Mkokku{we
rfkMk Mkke fu Au. huf kLke EAkyku yu
MLkkuLku Mkkfkh fhkLkwt {k{ {kLk yrfkh Au.
rLku ququ fkuE k ykk kh, yk yk
ykuLku yuf Mkqkke Mkktke fkuE kkkk nku kku ku
Au {kLk yrfkh. {kLk yrfkhku yux u kLke
yu kLkk Mk{q n Lke fu Mk{q n Lke ykk ykfktkkykuLku Mkkfkh fhk kTLk sYhe nku yue
Mk{ksh[Lkk yu Mk{ksMkkLkwt kkMkwt.
{kLkr yrfkh rLk :
r fkkyu {kLk yrfkhkuLkku Mefkh ke rw
kAe kku. E.Mk. 1948Lke Mkk{kt w.yuLk.Lke Mkk{kL
Mkkyu {kLk yrfkhku ytkuLkwt irf nuhLkk{wt {tsqh
fwO. ku rMk nkku. E.Mk. 1948Lkku 10{e rzMkuBkhLkku.
yk rMk yu xu {kLk yrfkhLkku sL{rMk
khke Mk{k r{kt yu khk{kt h kuo 10{e
rzMkuBkhLkk rMkLku {kLk yrfkh rLk khefu
Qsk{kt yku Au.
irf nuhkkLkwt nko :
{kLk yrfkhku ytkuLke kukk fu nuh{kLkwt nko
yk {wskLkwt Au. {kLk yrfkhkuLke kukk {LkwkuLku
kkihkqo SLk fE heku Sk uwt kuLke Lke Lkerk{kk
eu Au. yk LkqkLk {o Au su skkLkk Mkkrkk
khtkhkkk {kuoke kTLk kh Au. huf Lkkkrhf kkih
yu yrfkhkuLke kkkk{kt {wk yu Mk{kLk sLBku
Au. ku kwr yu ytkhk{k hku Au. kuu khMkh
kk]kLke kLkkke nkh fhku uEyu. {kLk
yrfkhku Mkokke yu huf {kLk {kxu Au. Mk
fk fu Mk{ksLkkt ktLkkuke yk yrfkhku kh [u. {kLk
yrfkhku yufke Wkh ytrkk Au. {kLk-Mk{ks

AC
A

DE

r yuf kLkwt ykk yufkeLke LkSf ykwt. r

Mkktfzwt kLke hkwt Au yu ku{ktke rkk{Lke MktfkLkk
Qhe yke Au. rkk{Lke MktfkLkk {ko {ufqnkLku
ykke Au.
fu x ef MkkrLkf, ku rf fu hkx e kkkkku yu
Mk{Mkyku irf kLke Au. ukkh-tk yu fkhkLkktWku kku, rk{kt rrLk{, MkwykuLke ykkk-rLkfkMk
kuhu kkkkkuLkkt rLktkku rLkk ukuy u nkt fkO.
kkhk ku{kt ke kkfkk hne fu t ? Lkk, fkh fu
khkLku rLkk k u ku Mkkku hksfe, MkktMf] rkf,
kkkrhf, i krf yu kfT rLkfe Mkt kt ku Au . yk
kkhMkrhf ytkLk Au.
rLke Mkkku [kk, rkn{kt k yu rfrMkk
hkx kLkkk khk Mkhfkhu kkukkLke ykkf Lkerkyku{kt
fuxkf VuhVkhku fko yu WkhLkerk ykLkke ku{s ukkh
kuhuLku kkkt fuxktf rLktkku qh fko, fhuhk xkzk.
MkwykuLke rLkfkMk{kt k w AqxAkxku nuh fhe. Lkk
Wkukku kuhu MkkkkLke rk Mkh kLkke. rLkk
ukkheyku yu Wkukkrkyku ku{s rkLkrLkkMke khkeyku
(NRI) {kxu khkLkk hk wk fhk{kt ykk. ruku{kt
rLkfkMk fhk khku khkLkk ukkheyku yu WkukkrkykuLku
fuxef hknkku ykke. kuLkkke rukkh ku. rkkkh
MktkXLk (World Trade Organisation)Lkk rLk{ku {wsk
khk ykk e hkwt Au. kuLkkke ukkh-tk rfMk
Au. rLkk ku fku Mkkku ykkk hksfe, kkkrhf,
MkktMf]rkf, ikrf, kMk-koxLk kuhu kkkkku{kt Mktktku
MkwZ kLke hkk Au. ukkh-WkukLku kuMkknLk {e hkwt
Au. ku Au irfefh.

VI

VE

KA

NA
N

irfefhLke yMkhku :
irfefhu nuhe Mk{ks k Qku fkuo Au. kuLkkke k
kku kk Au. khkLku kku ruk k kku Au. kuLkkke
khk{kt kheke xe Au. E.Mk. 1991 knukt (irfefh
knukt) khekeLke huk nuX Skk kufkuLke xfkkhe 36
nke ku xeLku ----- {kt 26Lke kE Au. [eLk{kt yk
xfkkhe Mkke Lke[u Au. WkkLkLke zk e Au. MkukLkkt
kukku{kt yu kuLke kwkk{kt h{ nfkhk{f VuhVkhku
kk Au. knwhkxe ftkLkeyku s{kLk ukuLke ftkLkeyku
Mkkku Mktwk MkknMkku fhu Au. suLkku Vkku s{kLk ukuLku
kk Au. kuykuyu ykkf rfkMk Mkkku Au. ke Mkkoke
{k-Mkk{kLkLke kwkk skkkt kknfkuLku Vkku kE hkku
Au. nkLkk r{kt kirkf [euLkk WkkLk fhkkt Lkkkfe
MkkLkku yu kuLkwt {q yLku u[k wt Au. yk kku kkk
irfefhLkku Au.
{kLk yrfkhku :
qr{fk :
kLkku {kLk khefu sL{ kk khke kuLkk fuxkf
nfku ykk yrfkh nku yu yko{kt {kLk yrfkhLke
kkkk fk[ {kLkk suxe s sqLke Au. MktMf]rkLku

77

DH
IN
AG
AR

(3) kkukkLke Mkwkwk kykuLkku Wkkuk fhkLke yu

ku{Lku rfMkkkLke Mktkkk.
(4) kkk Mkk{ke, kkMk, MAte hkfz fu
yL nMkf f]kuLkk khk{ktke fu {ktke
{wk.
(5) yLk{ktke {wk yu fkkLkk kMkLkLkk
tk{ktke {wk
(6) r[khku yu keLkwt Mkkt kkk {tzku h[kLkwt
ku { s rLko -rk{kt kkekh kkLke
Mktkkk.
(7) kk fkhLkkt kuk{ktke {wk
(8) ykkf, Mkk{krsf yLku MkktMf]rkf yrfkhku.
(9) fk{ fhkLkku , rk-krkLkku , Mk{ksLkk
MkktMf]rkf SLk{kt kk ukLkku ku{s fkyku
{kkLkku, ikkrLkf krk{kt kk ukLkku yu
kuLkk kku {ukLkku yrfkh.
(10) SkLkku, fkk Mk{k Mk{kLkkkLkku yu SLkLke
ytkkkkLkku yrfkh.
(11) yLkLkku rhku yu rkfkh fhkLkku ku{s
Lk {ukLkku yrfkh.
(12) hkLke ]rk{kt Mknkke kkLkku yrfkh.
(13) kwk{e yu urXk-krk{ktke {wk kk{kLkku
yrfkh.
(14) ykSrfk hkLkku yLku Mkt krXk kkLkku
yrfkh.
(15) huf kLku {wk heku nhkVhkLkku yLku
Mkkx fhkLkku yrfkh.
(16) MkMkqo yu ktwhMk SLk SkLke kfku
yu ykLktLke krLkku yrfkh.
ykkW sku kukkkkLku ykkhu rLkk 160
ukuyu kkukkLkk uLkk LkkkrhfkuLku fuxkf yrfkhku
kk Au. khku kuLkk ktkhLkk ke kk{kt {qqk
yrfkhku khefu {kLk yrfkhkuLkwt MkkkLk fwO Au.
ykkk ktkh{kt {kLk yrfkhkuLku Mkruk kkL
ykkw t Au . khkLkk LkkkrhfLku {q q k heku Au
yrfkhku ykkk Au. ku{kt Mk{kLkkkLkku, MktkkkLkku,
kuk rLkku, {oLke MktkkkLkku, MkktMf]rkf yLku
ikrf nfku ku{s ktkhe EkuLkk yrfkhLkku
Mk{ku kk Au.
yn yu LkkUwt ykLkwt Au fu E.Mk. 1978Lkk 44{k
kt khe Mkw khkke Mkkk{ku yrfkh Mkt krkLkku
yrfkh - {qqk nfkuLke ke{ktke h fhk{kt
ykku Au yu kuLku fkLkqLke nf khefu MkkLk ykkk{kt
ykwt Au. (ykxf 300 yu)

MY
,G
AN

yu MkkkLkk rfkMk{kt {kLk yrfkhku yLku kuLke

e kkkLke kkkkku Au. {kLkeLkku huf {kLk
yrfkh ykkrk Au. yuxwt s Lkrn k ke heku
yk {kLk yrfkhku yrk k Au.
{kLk yrfkhku {kLkeLke MkktMf]rkf WkLk{kt Mkkike
{nLkw t f{ Au . {kLkLkw t ku k yu yt k
ykksLkf kkkk Au k yke xLkkyku fu kLkkku
{kLkskkLku {kxu k h{sLkf Au, yuwt yk {kLk
yrfkhLke kukkLkwt nko Au. yu yko{ kt {kLk
yrfkhku {kLkkLke yuf {nkLk rMkr Au yLku
ku ke yk {kLk yrfkhku L kw t hk fhw t yu
{kLkkLke irf skkkhe Au. ku hkxe yLku
ktkhe skkkhe k Au. {kLk yrfkh kukk
(Mkkorkf {kLk yrfkh kukk) {LkwLkk kkihLku
nLkkhe Mkk{kt ke {LkwLku knkh fkZkLkku
kMk fhu Au.

{kLk yrfkhLkk k :
{kLk yrfkhke {kLkLkku Mktkqo fkMk kk Au.
kuLkkke {kLkkuLkwt kuk kkwt yxfu Au. k kkukkLke
EAkLkwMkkh rfkMk fhe fu [u. kuLku Mkk{ke {u Au.
Mkk{krsf kk{ktke {wk {u Au. hksfe {Lk{ktke
Aqxfkhku {u Au. {Lkw k[khe yLkwkku Lkke.
uhsw{ Mkk{u hk {ue fu [u. kyku fu
Mk{qnku kkukkLke ykfktkkyku Mkkfkh fhe fu Au. kuyku
Mkkk, Mktkrk, kkLk-MktkLLkkk yu ket {kLk{qkuLkku
ku k WXke fu [u ku kfe kkukkLke kkk
yu Mkk{qrnf ske Mkwkhk - {Xkhk yu ykk
kkk Mkk{ kLku Au.
{kLk yrfkhkuLku fkhu s kLke krh{kLku yLku
keyku khV Mkrnwkk kkLke kLkkLku kkuk
{u Au. {kLk yrfkhku hkLke yu Mk{ksLke MkkkLku
y{ko kLkk Wkh ytfw hku Au. kuke Lku yLkuf
heku hknkku {u Au. hkMkkk ykkw heku keo
fke Lkke. xqtf{kt, {kLk kkukkLkku Mkokkne rfkMk
fhe fu Au.
{kLk yrfkhku :
ykkW skk yLkwMkkh {kLk yrfkhkuLke kukk{kt
fw 30 f{ku Au yu ku k rkk{kt nU[kue
Au . (1) yu f kLku keS k Mkkku (2)
kykuLkk yuf sqku ke sqk Mkkku fu k Mkkku
yu (3) {Lkwyku yu Qe fhue fkuE k MktMkkyu
fu MktkXLku keS MktMkk, MktkXLk fu frk Mkkku fE
heku nkh fhku uEyu ku sku Au.
{nLkk yrfkhku Lke[u {wsk Au :
(1) e-kwk, {o, rk, t fu hkxekkLku ykkhu
kkk uk{ktke {wk.
(2) yAk{ktke {wk yuxu fu Mkkhk SLkkuhLke
krk.

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

yrfkhkuLkk hk ytkuLke ukkEyku :

{kLkeLku yrfkhku ykkk{kt yku k ku kukk
Mkk{u k{u ku fkhu ytkhkku yku kku kuLkku yko hnu
Lkrn. yk{, ykkk ktkh{kt {qqk yrfkhkuLkk
hk {kxuLke ukkE k Au. u LkkkrhfLku yrfkhku
78

ykktfk :
qr{fk :
yktkfk yu irf rhkx Mk{Mk Au. ykktfkLke
Mk{Mk fku E yu f u fu u kq hke {kork hne
Lkke. ykkt f k kku rLkk {ku x k kkLkk u ku
Mkwe knkU[ e kku Au . hkxLkk rfkMk {kxu yhku f
yu ykke kt r k, y{Lk yu ykkkeLku
u hAu h fhkLkk Lkkkkf Ehkkke yk[hk{kt
ykke yk ykktfke ] rkLku Lku MkLkkkq fhkLkku
Mk{ kkfe kku Au .
Mk{k {kLkrkLkk rfkMkLke ykzu ykke yuf
Mk{Mkyku{kt yk Lke W{uhkue irf Mk{Mk Au.
kuLkkt {q zkt Au. yksu fk[ skkLkku fkuE u
ykkt f kLkk kk-yku kk kke {w k Lkke.
ErknkMk kuLkku Mkkke Au fu k[eLk fkke s rsLke
kkhe {kxu wrLkLkkt ~fhku yu yLku Mkwhkkkuyu
ykkt fLkku Mknkhku eku Au. Yykk{kt skkLkk Wkh
yk oLz, ysrhk, rk ykrfk yu [ee
suk u ku{ kt s kuLkku Wk nkku k yksu kku
ykktfk rLkk yu f uku {kt Mkkuo Au. yLku
sLkMk{ksLku zte hkku Au.
ykkk u{kt Yykk{kt LkkkkLz, r{kuh{, yMk{
sukt Wkh kqoLkkt hkku{kt ykktfkLkku WT kku
nkku. ykktfkLkk s yuf MYk suk LkMkku
kr{ ktkk suk hkLku ktkk Mk{kkk Mkwe
kuLkku rfkMk yhkuk kuk kkMkkLke kezk ykke
nke. ktkLkk ykktfkke yu kuLkk wkke
ykku krhr[k Aeyu. hke WkhLkwt Mko kkkwt
f~{eh ykktfk kkk uLkkt {nkLkkhku kkMkkLkk
k nuX kus kLke kkt Au. yu.xe.xe.E.Lkk
Wkku etfkLku kk Qk Vkrzk{kt ukhe Lkkwt
Au. Lkukk{kt {kykukeykuyu ykktfk Vukku Au.
w.yuMk.Lkk zo xuz MkuLxhLku k ykktfku s Mk
fwO Lku ? yk yktkfk wt Au?
ykktfkLke MktfkLkk :
kskhe, kf-{fe, nMkk fu kkMkLkku Mkk

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

yrfkhkuLkk skLk ytkuLkkt kkkt :

{kLk yrfkhkuLkk skLk yu Mkkh {kxu fuxef
kyku yu MktMkkykuyu wt fk{ fwO Au. k.k.,
qtkzkkMkeykuLkku &. kuLLkLke krk {kxu xkk
rLk]k fu Mkhfkhe - yo Mkhfkhe {[kheykuLkku &,
kkueMkLkwt {Lk, {rnkykuLkwt yLku kkfkuLkwt kuk,
rMkkrkkkuLkk &ku, ykhkuLke Mkk, ktfeLkk
rLkfkLkku &, kkohLkku &, {krnkeLkku yrfkh,
Mkhfkhe ktkLke rLkcwhkk Mkk{u yMkhfkhf kkkt ytku
kykuyu yu MktMkkykuyu, fkuxkuoyu e fkS
ee Au yLku Lk ykkku Au. yk ytku sLkk]rk
yu Mkk{qrnf [ fu yrkLk wt {nLkwt
krhk Au. {kLk yrfkhkuLkk hk kuhu {kxu khku
yLku kwshkku fuxktf kkkt kO Au. ku ytku kkuze
{krnke {ueyu.
khk yu kwshkk{kt {kLk yrfkh kt[ :
fuL Mkhfkhu khkeku Lkk yrfkhkuLkk hk yu
kku kkk fk{ {kxu E.Mk. 1993{kt fu L fkkyu
hkxe {kLk yrfkh (nf) kt [ (Lku Lk kw {Lk
hkExTMk fr{Lk)Lke h[Lkk fhe Au . yk kt[Lku rk
Mkkkyku k ykke Au. {kLk yrfkhLkk WtLkLkk
{k{kyku Lke k{k{ fheLku Lk ykkkLkw t W{k
fko fhu Au .
kw s hkk Mkrnk Mk{k u Lkkt k{k{ hkku {kt ykkt
kt [ku rLkw k fhk fu h[k hkx e kt [ {kt u kkE
fhk{kt yke Au . kw s hkkk{kt ykw t kt [ h[k
kMkku [kw Au .
kwshkkLkkt kkzkue hkku hksMkkLk, {nkhkx yu
{u{kt kkukkLkkt {kLk yrfkh kt[ku Au. {kLk
yrfkhkuLkk hk {kxu huf rsk{kt ykkLke
MkkkLkk kk ku sYhe Au. khu {kLk yrfkhku
Wkh khkk {hkke nku, fkuELkk yrfkhku rALkkE
skk nku k fkuE k fkhLkwt kk fkuE yuf [kuMk
sqk Wkh kkwt nku khu ykkt kt[ku k - kkkMk

{kxu Au, kufkuLku {u Au yu Mk kuu Au.

khuf ykk yrfkhkuLke Mkk{u khku Qku kkku nku
khu su ku hkLke rkLkMkk fu kko{uLxLke kuXf
[kw nku khu rhku kkku khVke &ku kwAk Au,
{krnke {uk Au yu ku ytku k]n{kt nuk hsq
fhk {kkeyku k kk Au. kMkf kk kuLkku kku
Wkh k ykku Au.
yk{, {kLk yrfkhkuLkk skLk {kxu yksu fk{kehe kk
Au. {kLk yrfkhku yu {kLkku {kxuLke uc yk[khMktrnkk
Au. {kLk yrfkhkuLke kukk ykkuoLke kq fhkLkwt
MkkLk Lk kLkkkt kuLku nkh{kt [rhkkko fhk{kt yku yu
sYhe Au.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

ykkk{kt Lkrn yku kku k kukk uk{kt Lk yku

kku ku Lkkkrhf LkktkLkku ykhku E fu Au. ykku
ze ykk fu Mkkuo[ ykk{kt Mkek s sE feyu
Aeyu yu Lk {kke feyu Aeyu.
fkuE k Lkkkrhf kkukkLkk yrfkh {kxu ze ykk
(nkEfkuxo) fu Mkkuo[ ykk (Mkwe{ fkuxo)Lkku ykhku
u khu ykkku sYhe ykuku knkh kkzeLku kuLkk
nfkuLkwt hk fhu Au. fkuE hk Mkhfkh fu fuL
Mkhfkh LkkkrhfLkk {qqk yrfkhkuLkwt y{qLk
kk kuk fkku zu fu yuwt fkuE kkwt hu kku kuLku
hkkk fhkLkku yrfkh W[ Lkkku hku
[u. yu LkkkrhfkuLkk yrfkhku {kxu Akkk{kt Akkuk
Mk{k[khkuLku ykkhu khu kku ykk{uu (Mkwyku{kuxku) kkkt
E fu Au.

79

ykktfk (kkMkk) k {kxu ?

{kLkLku fkuE k kLkk kuk kh, kwLkk kh fu
yL fkhkuMkh Mk{k Mkkkt k kkuz e kkzk,
Mkk{krsf i{LkM Qwt fhk, rfkMkLkkt kh kt
fhk, fkuE hkxLku {nkMkkk kLkke yxfk fu fkuE
k fkhLkku kku uk fuxkf {kLkMk{qnku kkMkk
Vuku Au. khuf ykk kkMkkLku fkuE {nkMkkk fu
kke hkx khk kuMkknLk k ykkk{kt yku
Au. kuyku kkMkk Vukk kzqke {kMkku heu Au.
[k fkhLke ykkf { fhu Au yu kkMkke
xwfzeyku h[k{kt yku Au.
khuf yktkfkeyku kkukkLkku k khk, kkukkLkku
kkku {skqk fhk yL uku{kt k yMktkkukLke
kLkk zfku Au yu yktkfke MktkXLkkuLke h[LkkLku
kuMkknLk ykku Au. ykktfkLkku Wkkuk {wu qr{
{kxu rr hkxe sqkku [uLkk Mktko{kt, rr
k{f sqkku [uLke Mkko{kt, Mkkrkk Mkhfkhku yu
kLkfkhe ku [uLke yktkrhf zk{kt ko{kLk
hk MktMkkykuLku k fhk fu yMkh kLkkk
{kxu kkku hkku Au.
fu x ef kyku kku kkLke hksfe ] r kyku
fkuMkhLke kLkkk nMkf f]kuLkku ykhku u Au.
ykktfkeyku kkukkLkwt rMk fhk {kxu Xtzu fusu
kkBk Vuutfu Au, rLkkuok kufkuLke nk fhu Au. {o LkqLk fu hksfe Wuku kkh kkzk kuh{kkuo kuhkuk
wfku ykktfkLkku {kko ykLkku Au. ykktfkeyku
k{ kkk ku{ kkukkLkwt {eh xfkk w yk{f
kLkeLku rLk{o{ nkyku fhu Au. khfu rMkr k
fhkLke ] r k fu kku u kLke u h kLkk k
ykktfke ]rkLkwt fkh kLku Au.

yktkfke ]rkykuLkkt krhk{ku :

w.yuMk.Lkk zo xuz MkuLxhLkku Lkk, khkLke kkuo{uLx
ykk kku eyku L ke kxe, sB{w - f~{eh
rkLkMkk WkhLkku nw{ku, ykhk{, hwLkkk {trh
WkhLkk nw{k, MkkWe yhurkkLkk kkxLkkh rhk{kt
ykkt f ke nw { ku , [u [ Lk{kt yk{kke nw { ku ,
{kuhkuku{kt ykktfkeykuLkk nw{k kuLkkt Wknhku Au.
ykke kAe E.Mk. 2003 Mkwe{kt khk{kt 60,000
ke w Lkkkrhfku ykktfke sqkkuLkk rfkh kLk
Au. kkMkk Mk{k {kLkkLku MkwLke kku {kk
ukku Lkke. yuf kusLkkyku Mk{Mkh kqhe kke Lkke.
{kLkLkk rfkMk kkA su Lkkkt hkufkt-[okt kzu
Au yu su {kLkk fk{u kkze kzu Au kuLke
ykzu kkMkk yku Au . kkMkkke k[k fu kuLkku
Mkk{Lkku fhk k Mkk{ke {kxu Mkwhkk-Mkk kk[
fhkuz ku Yrkk [ok kzu Au. {kt Su Au
yu {kLkrMkf yMkhkk yLkw u Au . {kLk
MktMkkLkLkku Lkk kk Au. kheke u Au yu WkkLk
xu Au , Mkw y ku L ke yAkku kko Au , ku L kkke
kkhku kk Au. yu ykkf rfkMkLke krk {t
kzu Au. hkxku hkxku [uLkk Mkt ktku fku Au yLku
ykt khhkxe &ku Qk kk Au.
ykktfkke k[kLkk Wkkku :
ykktfkke k[kLkk k Wkkku Au. hkxk
yLku Lkkkrhf-kLke yufk{fkk, k hkxk,
fko - khkkk, Lkezhkk, Mkk{qrnf yu ikf
yu kfukhe kkk rk yu ykktfk Mkk{uLkk
MktkoLkkt ytk yMkhfkhf nrkkhku kLke fu Au.
ykktfkke Mknwke {kuxwt u{ Mko Au, hkxe
Mkwhkk Wkh fkirxLkk ykok{kt ykkk{kt ykue
kk sku Au fu hkxe Mkwhkk yuxu yue
krhMkrk su{kt k{k{ hkku MkwkLkLkku yLkw
fhe fu, Mk{]r]rLkk Vkf kMkku fhe fu
yu kuLke Mkkku s fkuE k yk{Lkku {wfkkku
fhkLke MkirLkf - MkwMkskk k hku. ykktfk
hkxe MkwhkkLke yk rkLkkLkk {q Wkh k fhu

VE
KA

ykktfkLke ]rkyku :
ykktkeyku fuxef ]rkyku fheLku ykktfk fu
kkMkk Vuku Au. kuykuLku kke{ ykkk{kt yku Au.
kuLkk kke{-fBk fhk{kt yku Au. kuyku yk{kke
nw{k k fhu Au. kuykuLku rr nrkkhku k ykk
Au. yk{kke nw{k fhk, {kLkkkBk kLkwt, kkBk
VUfk, rnxrMx kLkkwt. nrkkhku Mktkkzkt yu
kuLkku Wkkuk fhku, Skw-w fhwt, yknh

VI

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

fhwt, r{kLkku nkEsf fhkt, ykkk kykuLku

y{kLkwke heku {khe Lkkte, Lkkkt kzkkt, {krVkxkue h[e, {kf kuLke nuhkVuhe fhe, Mkwhtkku
rkAke, r{kLkku khk {nLkkt Mkku Wkh nw{k
fhk, yktkhhkxe MkhnkuLkku tk fhku, Mkhnu
Mkkk Vukku, rkLkMkk, kko{uLx nkWMk,
esehku, yw{kfku, ktku, kwku, huu MxuLkku,
r{kLke {kfku, {kuxkt fkhkLkkt, tzkh kuhuLkku
Lkk fhku, hMkk kkuzk, yVkyku Vuke, kMk fu
hu{kt kkBk {qfk, k{f MkkuLku LkwfMkkLk knkU[kzwt,
ku - {kfku fu kuLkk fqk Wzkze uk, ykk kkze
sue ]rkyku fheLku ykktfk Vukk{kt yku Au.

DH
IN
AG
AR

heku yk ELku {wu hksfe fu k{f nukw

rMk fhkLkku fkuE k fu sq k Lk fhu kku kuLku
ykktf k fne fk. fkuE k k fu sq k
khVke yL k fu sqkkuLku k kufkuLku rLkkfkhu
{kLkrMkf, kherhf fu Mkkturkf heku nu hkLk-khukLk
fhkt, kkLkkyku ykke fu fkuE k fkhu w:
knkU[kzwt ku ykktfk fu kkMkk Au . kLku
Mkkk [kk{kt yu kk{kt hke, {kLkrMkf ystkku
kuk fhku, Mkkk {kt hke fu yMkk{k kLkke
yu kkMkk Au.

80

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

ykktfke ]rkyku yu nMkkLkkt u{kuLke Mk{ks

yu Mk{k hkx Wkh kzke yMkhkuke kufkuLku kk
fhkLke k sYrhkk Au. yk{sLkkkLke kezk Mk{k
hkxLkk rfkMk yu hkxe rnk {kxu LkwfMkkLkfkhf
Au ku koe rukkk: wkLkkuLku ykktfkLku yk
] rkke q h hkkLkku Lk fhku sYhe Au .
Lkkkrhfkuyu yVkykuke qh hnuwt. kh{ktke hekke
Mkwyku, h{fzkt, kkkkkuo kuhuLkku Wkkuk fhkkt
knukt kkkMk fu kkhe fhe. tfk kzu kku MkwhkkktkLku
fhe. nuh{kt fu kh{kt {wMkkVheLkkt MkkLkku{kt
fu nuh {ukzk ku khkke Mkwyku ytku Mkk[uke
hke. tfkMk {kMkkuke [ukkk hnuwt. MkMke Mkwke
[kwt Lkrn fu kuxe nuhkkkuke h{kwt Lkrn.
yk kk Wkkku Wkhktk Mkhfkh su kkkt hu ku{kt
k{k{ Lkkkrhfku Mknfkh ykku . yk kk fhkkt
{kLkkkLke {nUf Vuke, {kLku{ koku, kLku{,
hkxu{ yu ru{Lkwt kkkh Mksowt yu ykktfk
Mkk{u xfkLkwt {kuxwt uhf k Au. rukk: kku huf
kyu ykk kkMkkke zko rLkk n{k hkeLku,
kkk yu k{kk fueLku, rr fkiku k fheLku
SLkLke rfkMkkkk yrhkku [kw hkkLkk Lkku
fhkke kkMkkLku zk{e fku.

[kku, ykku kkMkkLku Lkkkk rkkk Eyu :

y{u khkkMkeyku y{khk u Lke ynMkk yLku
MknLkekkLke kht khk{kt Z rkMk hkeyu Aeyu .
rLkckkqof kk Eyu Aeyu fu yu hu f fkhLkk
ykktfk yu nMkkLkku Mksz rhku fhewt. {kLkrkLkk
k{k{ kkuoLke [u ktrk, Mkk{krsf MkTk yu Mk{s
Mkkkk {kxuLkk kkk {kLkSLkLkkt {qku {kxu khkYk
yu rLkfkhe kyku Mkk{u zkLkk k y{u Mkkk
Eyu Aeyu.
ytk{kt ykktfk Mkk{u Mk{k skk yufkk ku, yu
Mk{Lke {ktk Au.

KA

NA
N

AC
A

DE

Au, yuxu kuLke LkuMkkLkkkqe ke sYhe kLku Au.

ykt kfk Mkk{u sLkk] rk fu k ykkt f k
rhkurLkLke Wse fhe uEyu. khk{kt 21{e
{u Lkk rMkLku ykktfk rhkurLk khefu Qsk{kt
yku Au. yk rMku kuhkBkqh{kt ykkk qkkqo
zkkLk hkS kkteLke nk fhk{kt ykue. ku
ykktfkLkku kuk kLkuk. yk rMku rkkkk[Lk
Mkrnk rr sLkk]rkLkk fko{ku kusk{kt yku
Au.
kw shkk yu f Mkhne hk Au . kkrfMkkLk suk
ykktfkLkk yk suk u Mkk{u kuLke rhkE yu
s{eLk-Mkhnku uzkue Au. yk Mktukku{kt ykktfkLke
yMkh yu kuLke Mkk{uLke zkE{kt LkkkrhfkuLke qr{fk
ytku k - Mk{skLke qk s sYh Au. kue s
heku Mk{k skk yksu yktkhhkxe fu knwue
ykktfkLkku Mkk{Lkku fhe hkwt Au. kuLkk rkfkh {kxu
krkf MktkXLkLke sYhe Au. khk yu rk{kt fk{
fhe hkwt Au Lkkkrhfku Mkthk yu nku{kkzTo{kt
uzk yu kke{ u kku ykktfk Mkk{u zk{kt
{Yk kLke fu. ykkt fk Mkk{uLke zkE yu
sLkrnkLkku k Au. kMkLk kuLke Mkkku Mkwhkk ktkukMk
fhe fu Au. k kuLke MkVkk Lkkkrhf k]rk,
MktuLkekk yu kfukhe Wkh rLkoh Au. uf
#[ s{eLk Wkh kkueMk fu MkirLkf-knuhku kkuXku
y Au yuxu Lkkkrhf - Mk{wk ku s kkukkLkk
h, Vrk, kk{ fu nuhLkku knuhukh kLku ku sYhe
Au.
rue LkkkrhfkuLke qMkkuhe, {kf kuLke nuhkVuhe
yu ukkh, kkf kuLkku ukkh sue ]rkyku Wkh
Lkkkrhfkuyu kk hneLku [ktkke Lksh hke sYhe
Au. kwshkk{kt ykktfk rhkue (yLx xuhrhMx
MfTkzo) fkohk Au. kuLku Mkkk ykku kku kt
Mkkhkt krhk{ku {u.

VI

VE

81

26{e sq L k 1945Lkk hku s k[kMk Mkkkf Mkku L kk

rkrLkryku y u nMkkkh fko . kku t zu kkAke ku Lkk
Wkh nMkkkh fko yu x u yu L kku Mk{ku {q 51
Mkhkx ku{ kt fhk{kt ykku . 24 yk xku kh, 1945Lkk
hku s yu fkLk Mkhkx ku ke Mkt wk hkxku Lke rrkT
MkkkLkk kE. yuLke M{] rk{kt h ku o 24 yk xku khLkk
hku s wLkkExu z Lku LMk zu Qsk{kt yku Au . Mkt w k
hkxku Lkw t zw { kf w .yu Mk.Lkk Lq k fo nu h{kt yku w t
Au . yk s Mk{kkk hr{kLk khkLke Mkkt
[ yt rk{ yLku rLkko f kku knkU [e kE nke.
ykke kk nkkUk{kt nke. khku k yk krhk{kt
kk eku yLku {q Mkkkf hkxku kifeLkk yuf Mkhkx
khefu ku u k nMkkkh fko .
ke rw u MktM kkLkkLku {hkku Vxfku {kkuo .
ykkWLkkt MktMkkLkku ehu ehu Mktk hkxku khefu yMk{kt
ykkkt kkt yLku ku yku Mktw k hkx kuLkkt Mkku kLkkkt
kkt . yksu (2003) Mkt wk hkxkuLke MkMktk 191
Mkwe knkU[e kE Au. E.Mk. 2002{kt MxToLz yu
EMxLko rk{kuh Mktwk hkxkuLkkt yLkw{u 190{kt yu 191{k
Mk kLkt Au. Mktwk hkxkuLke Mkkkkh kkkyku{kt
yhurkf, [kELke, ytkuS, uL[, hrLk yu MkurLk
kkkykuLkku Mk{ku kk Au.
Mktwk hkxkuLkk [kxohLkk Lke[uLkk WukuLkku Wu fhk{kt
ykku:
(1) yktkhhkxe ktrk yu Mkk{keLke e fhe.
(2) kkt hkxkuLkk Mk{kLk nfku yu kufkuLkk yk{rLkoLkk
nf uLkk ykh Wkh ykkrhk hkx-hkx [u
{ikeko Mktktku rfMkkk,
(3) ykkf, Mkk{krsf, MkktMf]rkf yu {kLkkkke MYk
hkkk yktkhhkxe &ku Wfuk{kt khMkh Mknfkh
Mkkku yu kk s kufkuLkk {kLknfku yLku {qqk
Mkkt uLkk ykh{kt khku fhku yu yk Wuku
kkh kkzk Mkk hkxku [u Mktkrkk Qe fhk {kxu
Lk fhku.
yk WukuLkk kt[Lkke Mk kk Au fu Mktwk hkxkuLkku
{w nukw {LkwrkLku wLke rLkkf kLkfkk{ktke
k[kkLkku Au. hkxku kkukkLke ke k yu MktMkkLkku
kku kkLkk kufkuLkkt SLkkuhku knu kh kLkkk{kt khu
s ke fu khu r{kt ktrk skue nku. ykkk
hkxe Wuku , suLke kukk ykkk ktkhLkk yk{w{kt
yu hksLkerkLkk {kkooLk rMkktkku{kt fhk{kt yke Au
ku, yk Wuku Mkkku khkkh ktkuM kkk yku Au.
yk Wuku Mkt wk hkxkuLkkt swkt swkt yt kku khk rMk
fhk{kt yku Au. ku Lkkt {w A ytkku Au. nu ykku yu
hufLkku xqtf {kt krh[ {ueyu :

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

{LkwrkLke ktrk yu Mkk{keLke t LkkLkwt {qk{tk

yu MktMkkfe MYk yuxu Mktwk hkxku. 20{e MkeLkk
kqkoo{kt ku {kuxkt wku zkkt. yuLke kkf yu qhkk{e
yMkhLku fkhu yu rwku khefu yku k Au. k{
rw Lku yt ku r{kt ktrk yu Mkk{ke skE hnu
yu nukwke E.Mk. 1919Lkk yur{kt ek ykV LkuLMkLke
MkkkLkk fhk{kt yke. khk yu ku yuf Mkt k
hkx Lk nkwt . rkrx Mkk{kLkk yuf kk khefu ku
zkur{rLk{ MxuxMk hkkw t yuf{ nkwt. ku{ Akkt kuLke
MkkkLkk fhLkkh hkx khefu kuu kuLkk [kxoh Wkh Mkne
fhe nke. w hkuke Mkk{ kke hkxkuLke MkkkkMkk
yu yL Lkkkt hkx k u Wkh fku {u kLke
kke hkxkuLke ]rkyku Wkh ytfw hkk{kt ku
rLkV kwt. krhk{u su nukwMkh ku Lke MkkkLkk fhk{kt
yke nke ku rMk fhk{kt kuLku Mkrhk{ rLkVkk {e.
E.Mk. 1931{kt skkLku {t[wrhk Wkh yk{ fwO, kku
ExkeLkk Mkh{w kh {w M kku r Lkeyu ykrfkLkk u
yurkrMkrLkk Wkh yk{ fwO . knuk rw kAe
fhk{kt yku e Mkuo MkLke MktrLkku s{oLke{kt Mkkk Wkh
yku rnxhu tk fkuo. yk yLku ykkt ket fkhkuMkh
E.Mk. 1939 ke 1945 Mkw e kesw t rw zkw t .
y{urhfkyu skkLkLkkt ku nuhku rnhkue{k yyu LkkkkMkkfe
Wkh ywkkB k Lkkk. ywkkBk fux k kLkf yu
rLkkfkhe nku E fu kuLkku k yLkw {Lkwrkyu
fkuo . LknkrLk yu Mkt krkLkk rLkkLke ryu keswt
rw yqkkqo Mkkrkk kwt.
ke rwLkkt kLkf yu rLkkfkhe krhk{kuke
{Lkwrk [kUfe QXe. r{kt ktrk yu Mkk{keLkwt
kkkh Mkkk yu sk yu {kxu Lke kke
kkh kLke. hkxku [u ykkt kLkf wku r{kt
Lk kk yu {kxu fwtf Lkh fhwt uEyu yuk r[khu
u k kfzku . y{urhfe {w Yu x yu rkx LkLkk
zkkLk [[u ku{s yL ukuLkk Lkukkykuyu rktrk
yu Mkk{ke {kxu Lku Mkhke rMktMkk Mkkkk Wkh
kMk kh {qku. yk MktMkkLkwt Lkk{ wLkkExuz Lku LMk
(Mkt w k hkx ku ) hkwt yuw t y{u rhfe {w Yu xu
Mkq [ w t . kesw t rw [kkw t nkw t ku hr{kLk 1
Lwy khe, 1942Lkk hku s zuu huLk ykV wLkkExuz
LkuLMk{kt ku Lkku k{kh kuk fhk{kt ykku.
25 yu r ke 26 sq L k 1945 hr{kLk y{u r hfkLkk
MkkLkkLMkMfku kh{kt k[kMk suxkt hkx k u L kk
rkrLkrykuLke yuf krhk {e. yu{kt E.Mk. 1944Lkk
ykkMx - MkxuBkh hr{kLk y{urhfkLkk zwBkkxoLk ykuMk
kku [eLk, Mkkuru k wrLkLk, w LkkExuz fz{ yu
y{urhfkLkk rkrLkrykuyu kikh fhue hkMkku Wkh
[[ko fhk{kt yke. yuLku ykkhu Mkt w k hkxku Lke
MkkkLkk fhkku [kxoh (ktkh) ze fkZk{kt ykku.

DH
IN
AG
AR

22. khk yu Mktwk hkxku

82

(1) Mkk{kL Mkk (sLkh yuMkuBe), (2) Mkk{ke

Mkr{rk (rMkwrhxe fkWLMk) (3) ykkf yu Mkk{krsf
Mkr{rk (Efku Lkku r{f y Lz Mkku r fkWLMk) (4)
kekk Mkr{rk (x Mxerk fkWLMk) (5) LkLke
yktkhhkxe ykk (ELxhuLkLk fkxo ykV sMxMk)
yLku (6) Mkr[k (Mkuuxrhux)

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

Mkk{kL Mkk :
Mktw k hkxkuLkkt kkt s Mkhkx kuLke kLkue Mkk ku
kuLke Mkk{kL Mkk. huf Mkhkx w {kt w kkt[
rkrLkryku ku{kt {kufe fu Au k {kkLk ku ku {Lkku
yu f s {k kk. yk{, Mkk{kL Mkk{kt Mk{kLk
rkrLkrLkku rMkkt k Mefkhk{kt ykku Au. Mkk{kL
Mkk Mkk{kL heku ko{kt yuf kh {u Au. sYh kzu kku
kkuLke kMk kuXf kku ke fk Au. su {nLkk {w kyku
kuLke Mk{k hsq fhk{kt yku kuLkk Wkh [[ko-r[khk
fheLku ku yt ku sYhe k{ku fhu Au. ke s {nLke
kkkkku ytkuLkk Xhkku ku ku k]kekt knw {keke kMkkh
fhu Au . Mkk{kL Mkk h ku o kku kkLkk {w yLku
Wk{wLke [qtxe fhu Au. Mkk{kL MkkLku ykku rLke
MktMk (zo kko{uLx) fne feyu.
Mkk{ke Mkr{rk :
Mkt wk hkxkuLkwt Mkkike {nLkw t u fku E ytk nku kku ku
Au Mkk{ke Mkr{rk. kuLkwt fko r{kt ktrk yu Mkk{ke
e hkkLkwt Au. ku{kt kth Mkku nku Au. kkt[ fk{e
Mkku yu Mk rkLkfk{e Mkku Au. Mkk{kL Mkk
rkLkfk{e MkkuLke [q txe ku ko {kxu fhu Au. kkt[
fk{e Mkku{kt w.yuMk., wLkkExuz fz{, kLMk, [eLk
yu hrkLkku Mk{ku kk Au. yk kkt[ fk{e Mkku
rLkkukrfkh (exku kkh) hku Au. exku Lkku yko yu
kk Au fu yk Mkkk hkkk kkt[ Mkku kife yu f k
Mk - hkx Lkfkhk{f {k ykku kku ku hkMk fu
Xhk kMkkh kE fu Lkrn. Mkk{ke Mkr{rkLke MkMktk
khe uEyu yue kke kkh kLke hne Au.
wrLkkLkku Mkkike {kuxe kufkne hkkk u yuk khkLku
ku{kt MkkLk {wt u Eyu yuw t k ku fku {kLku Au.

ykkf yu Mkk{krsf Mkr{rk :

Mktw k hkxkuLkk ykkf yu Mkk{krsf fkku oLkwt MktfLk
fhLkkh ku kuLke ykkf yu Mkk{krsf Mkr{rk Au. Mkt wk
hkxkuLkkt ykkf yu Mkk{krsf fkkuo Wkhktk ku MkktMf]rkf,
ikrf, ykhku rkf kkkkku khu k kLk ykku
Au. kufkuLkkt ykkf SLkkuhku [kt yku yLku Mkk{krsf
SLk knukh kLku yu {kxu ku Lk fhu Au. rk, kkk,
{o , kkrk su k u kku rLkk kk s {Lkw ku Lkk
{kLknfkuLkk ykh yu kkLk {kxu ku fk{ fhu Au. [kukLk
MkkuLke kLkue yk Mkr{rkLkk yzkh suxk MkkuLke [qtxe
Mkk{kL Mkk k koLke {wk {kxu h kuo fhu Au.
kekk Mkr{rk :
ru e kMkLk nuXLkk rMkkhkuLku Mkkt kk fhk{kt
{ fhLkkh Mkr{rk ku kekk Mkr{rk. ke rw
kAe ru e kMkLk nu X Lkk yrkkh su x k u ku
(hkku)Lku Mktwk hkxkuLke kekk Mkr{rk nuX {qfk{kt
yku k. kt Mkwe kuyku Mktk hkku khefu yMk{kt
Lk yku kt Mkwe ku yku Mktw k hkxkuLke yk Mkr{rk nuX
hnu yu ku{Lkwt Mkt[kLk fhk{kt yku yu nukw ke yk
Mkr{rkLke h[Lkk fhk{kt yku e. {ku x k kkLkk yk
ukuyu Mkkt kk fwO Au yLku kuyku Mktk hkku
kLkt Au ykk yL Mktk hkku{kt kuyku e kkt
Au. w.yuMk., wLkkExu z fz{, hrk, kLMk yu [eLk
kuLkkt Mkku Au.
LkLke yktkhhkxe ykk :
Mk - hkxku [uLkk zk ykk rkkuLkwt rLkkh
fhLkkh MktMkk ku LkLke ykt khhkxe ykk. kth
Lk{q kyku Lke kLku yk ykkLkk Lk{q kykuLke
[qtx e Mkk{ke Mkr{rk yu Mkk{kL Mkk fhu Au. ku {Lkk
nkukLke {wk Lk koLke nku Au. Mktwk hkxkuLke swe
swe MktMkkykuLku ku Mkkn ykku Au . yk ykkLkwt fk{e
{kf nkuLz{kt yku nuk nu h Au.
Mkr[k :
Mktw k hkxLkkt sw kt swkt ytkku (kMk fheLku Mkk{ke
Mkr{rk)yu eu k rLko ku L kku y{ fhkLkw t fk{
Mkr[kLkw t Au. Mkr[kLkk nexe zk {nk{t ke
(Mku uxhe-sLkh) khefu ykuk Au. Mkk{kL Mkkyu
Lke fhukt kuhku yLkwMkkh kuyku Mktwk hkxkuLkk yL
f{o[kheykuLke rLk{qf fhu Au. {nk{tke yLku rnshkeyku
{kxuLkk nkEfr{Lkh yu yktkhhkxe Lkkkt-tzkuLkk
{Lkusk zkhuxhLke rLk{qf Mkk{kL Mkk khk fhk{kt
yku Au. Mkt wk hkxkuLkk {nk{tkeLke rLk{qf kkt[ ko
{kxu fhk{kt yku Au.
Mkt wk hkxku yu khkLke qr{fk :
Mkt wk hkxkuLke h[Lkk, kuLkk Wuku yLku kuLkkt ytkku Lkku
Mktkuk{kt krh[ {u k kk nu ykku Mktwk hkx kuLke
fk{kehe{kt khku su q r{fk se Au ku Lke xq t f {kt
fkhe {u eyu . Mkt w k hkx ku yu ku Lke rr

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

Mktw k hkxku (w.yuLk.)Lkkt ytkku

83

DH
IN
AG
AR

Mkoke hkkf] Lku (suyku khkLkk hkxkrk khefu

[qtxkuk), yktkhhkx e ykkLkk Lk{qkyku khefu
zk . Lkku L Mkn, Lk{q k ykh.yu M k. kkXf su k
{nkLkw kku y u kku kkLke Mku kyku ykke Au . khkLkk
kt kh{kt hksLkerkLkk {kko o f rMkkt kku { kt yu w t
skk{kt ykwt Au fu rkt rk yu Mkk{ke {kxu
fkohk yktkhhkxe MktMkkykuLku khku kku kkLkku Mknfkh
ykkku . yu {kkoof rMkktkLku yLkwMkheLku khku Mktwk
hkx kuLkkt fkkuo{kt Mkr Mknfkh ykku Au.
Mkt wk hkxku Lkk yu f yk e Mk khefu khku ku Lkkt
fkkuo { kt Mknfkh ykku Au ku { Mkt w k hkx ku yu ku Lke
rr Mkt M kkyku yu khkLkk hkxe rfkMk{kt { fhe
Au . Mkt w k hkx ku L ke rr Mkt M kkyku y u khkLkk
ykkf, i krf, xu f TrLkf yLku i kkrLkf rfkMk{kt
{ fhe Au. kk khefu Wkhu Lkk khkE rMkkhLke
s{eLk u kekf fhk{kt Mkt w k hkx kuLke yLLk yu
ukerkf MktMkk (Vwz yLz yrkf[h ykukuoLkkEuLk
- Vkyku )yu Mknk kq he kkze Au . yk s MktM kkyu
hksMkkLk{kt s{eLkku Lkw t kkwt ku k yxfkk{kt yLku
ku { Lku Vw k kLkkk{kt Wkku ke { kq he kkze Au .
khk{kt rLkhkhkk Lkkkq fhkLkk fko {{kt kuLke keS
yuf Mkt Mkk wLkuM fku yu { fhe Au. ykkk ykkf
rfkMkLkk rr fko {ku { kt k ykkLku Mkt w k
hkxku Lke rr Mkt Mkkyku Lke e { kk kE Au .
kt[ keo ku s Lkkyku {kxu rk tf khVke ykkLku
ku Lk {e Au. yLkuf kkkkku { kt Mkt w k hkx ku Lke rr
Mkt M kkyku yu ykkLku xu f T rLkf { k fhe Au .
xqt f{kt , khk Mkt w k hkx ku Lku ku Lkk Wu ku rMk fhk{kt
kLkkku kku Mknfkh ykkkwt ykwt Au kku ykkkt hkx e
u ku nkt Mk fhk{kt Mkt wk hkxku Lke { ykkLku
Mkkk {ke hne Au. Mktwk hkxku Lku kuLkkt rr fkkuo {kt
Mkkk Mknfkh ykkeLku khku ku Mkt M kk u kku kkLke
k k fhe Au , fkh fu khk {kLku Au fu
ykt khhkxe ktrk, Mkk{ke yLku Mknfkh {kxu Mkt w k
hkxku yu yt k {nLkw t {k{ Au . {Lkw rkLke
ykkLkk kef Mk{kt Mkt w k hkx kuLku kkh kLkkkt
yu Mkki Mk-hkx kuLke Vhs Au. yu { khk {kLku Au
yLku yu Lke yu Mkkk rn{kk k fhu Au .

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

MktMkkykuLke fk{keheLku khku Yykkke s xufku ykkuku

Au. yktkhhkxe kt rk yu Mkk{ke Wkhkt k kufkuLkk
Mkkt yLku Mk{]rLkk yuf ytk {nLkk {k{ khefu
Mktwk hkxkuLku khku kkt Au. Mkk{kk, MktMkkLkk,
htku (rk ykrfk) kuhuLkku rhku fhk{kt khku
{nLke yke qr{fk se Au. ELzkuLkurk, rrkk,
xwrLkrMkk, kLkk, {kuhkuku kuhu uku{kt [kke Mkkt
[kuLku khku Mktwk hkxkuLkk {t[ Wkhke xufku ykkuku
Au. Mktwk hkxkuLke ktrk MkkkkLke fk{kehe{kt khku
Mkr Mknfkh ykku Au. Mktwk hkxku kkMku kkukkLkwt
MkiL nku kw t Lkke yuxu ktrk e hkkLke kuLke
fk{kehe{kt khku kkukkLkwt MkiL {kufeLku {nLke qr{fk
se Au. fkurhkLkk w {kt ku k MkirLkfkuLke Mkkhkh
fhk khku zkxhkuLke xe{ {kuf e nke. kkk, MkkMk
fkt kku suk uku{kt Qe ku e fxkufxe ku khku
kku kkLkk Mki rLkfku Mktwk hkxkuLkk Lku nuX {kufk nkk
yu fxkufxe Wfuk{kt Mkr Mknk fhue. Lkkr{Bkek,
fBkkurzk yLku Mkku{krk suk uku{ kt Mktwk hkx kuLke
ktrk MkkkkLke fk{kehe{kt khku {nLkku kk sku
Au. rktrk {kxu rLk:efh yt k sYhe Au yu{
khk Yykkke s {kLkkwt ykwt Au. Mktwk hkxkuLkk
Lku nuX kuue rLk:efh Mktkte [[koyku{kt khku
Mkrku kk eku Au yLku Wkku ke Mkq[Lkku fkO Au.
kh{kw -kLkku Wkku k ktrk{ Wkku kku {kxu kku
uE yu yLku kh{kw - kuLkku Mkt kq o Lkk kku u Eyu
yuw t khk knu u ke s {kLkkw t ykw t Au yu yuLke yu u
Mkkk rn{kk fhu e Au . hkx - hkx [u kt rk yu
khMkh rkMkLkk Mku kw yku h[k. kku ~fhku kkA
kkku {k [o xkze fk yu Mkk{k e kkA
[ko kkt Lkkkt yLku yL MktM kkLkku kuf ku Lkk ykkf
rfkMk kkX [eo fk yu ku khkLkku yrk Au .
yL rfkMke ukuLkk Mkkk - Mknfkhke khku rLkk
u ku {kt koke khu ykkf yMk{kLkkkyku xkzk Wkh
Mkkk kh {q ku Au .
Mktw k hkxkuLke Mkk{ke Mkr{rkLkk rkLkfk{e Mk ku
khk ekh hne [qw t Au. yu Mkr{rkLkk Mk khefu
k khku yktkhhkxe zkykuLkk kt rkkqo rLkhkfh
Wkh kh {qku Au yLku yu heku ktrk yu Mkk{keLke
e{kt kku kkLkku Vkku ykku Au. Mkk{ke Mkr{rk
Wkhktk Mkt wk hkxkuLke rr Mkr{rkykuLkk Mk khefu
khku Wkku ke qr{fk se Au. kekk Mkr{rkLkk
Mk khefu 12 ko fk{kehe ke Au . yu s heku
ykkf yLku Mkk{krsf Mkr{rk{kt eMk ko Mkw e ku u
Wkkuke qr{fk se Au.
Mktwk hkxkuLkkt rr ytkku yu Mkr{rkyku{kt khkekuyu
{nLkk nkukyku kh fheLku kkukkLkkt kkLk-yLkwLkku
k ykku Au . E.Mk. 1952{kt Mkk{kL MkkLkk
yru LkLkk {w khefu khkLkkt e{ke rk{e
ktrzk [qtxkE ykkt nkk. wLkuMfku Lkk yk khefu zk.

rktrk yu ykt khhkxe Mk{s :

rktrk yu khkLke ruLkerkLkku {w ykkhMkt
hkku Au. hkx-hkx [u Mk{s yu Mknfkh rLkk
rktrkLke MkkkLkk yu e fhe Lkke.
yuf keLkku , khMkh yrkMk yu t fkfw tf k
ykhu kku w kuLku sL{ ykku Au. wku ke fkuE Mk{Mk
Wfukke Lkke kfu w w keS yuf Mk{MkykuLku
sL{ ykku Au yu yu{ rkkwo [kk fhu Au . yu
rkkwo u kku, wkuLku yxfkkLkku yu r{kt
fk{e kuhu ktrk MkkkkLkku yuf{kk hMkku hkx hkx [u Mk{sLkk Mku kwyku kktkLkku Au.
84

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

yLku Mknfkh rfMkkk rMkk keu fkuE rfk Lkke.

khMkhktkLk ykwrLkf rLkku {w {t k kLku Au.
fkuE k hkx Mktkqo ku yufkfe fu yk hne fu ku{
Lkke. su &ku yu kzfkhkuLkku Mkk{Lkku fhkLkku Au ku
k ykkk MkkiLkk Au. ku Mkrnkhk Au. qk, [kuwt
kekLkw t kke, kko hLkwt hk, r{kt ke ske
kh{eLkwt {k yu yfk{kt hnu ykukuLkLkk kz{kt
kzu kt kkkzkt, fwhke MktMkkLkkuLkku kuVk{-WzkW Wkkuk
yk kk yuk &ku yu kzfkhku Au suLkku Mkk{Lkku Mkki
hkx kuyu ukkt {eLku fhkLkku Au. khMkh Mk{s yu
Mknfkh rLkk yk &ku Lkku Wfu yke fu ku{ Lkke
yu yu kzfkhkuLkku Mkk{Lkku kE fu ku{ Lkke.
yu Wkhktk, rfrMkk yu rfkMke uku [uLke ykkf
yMk{kLkkk, Mkko, {kLk-nfku, Mke-khku, kkfkuLke
Mk{Mkyku, eyku Mkkku yufMk{kLk nkh, kheke, q{hku,
hkuk[kku, fwkkuk yk kk irf &kuLkwt rLkkh k
ykt khhkx e Mk{s yu Mknfkh khk ke fk.
yktkhhkxe Mk{s yu Mknfkh MkkkLkk yuf {k{
khefu Mkt w k hkxkuLke MkkkLkk fhk{kt yke Au , su Lke
fk{kehLke [[ko ykku ykkW yk fh{kt fhe Au. Mkt wk
hkxku yuu kuLke ru k Mkt Mkkyku su Lke [[ko yk kAeLkk
fh{kt ykku fhkLkk Aeyu, kuyku k rr kukku{kt
yktkhhkxe Mk{s yu Mknfkh Mkkk{kt {nLke qr{fk
su Au. yu khk kuy ku rktrk yu MknfkhLke MkkkLkk
yu e{kt Vkku ykku Au.

AC
A

DE

Au k fu x kf kfkyku hr{kLk rkkLk yu

xufTLkkukSyu {kuxe nhVk he Au. {krnkeLkk Mkt[
yu Mkkh{kt ykwrLkf xufTLkku kSyu yq kkqo ktrk
MkSo Au. kkh-xurkk{ yu xurVkuLkke Y ku {krnkektrk yksu Wkkn khk rkrhk {krnke Mkwe knkU[e
kE Au. wrLkkLkk fkuE k kk{kt kLkke fku E k
xLkk yksu ykku ykkk h{kt kuXkt kuXkt qhoLkLkk
kzk kh St k rLknke feyu Aeyu. kkk yfk{kt
Akuzk{kt yku kt yfkkLkku ku{kt {qfu k f{uhk khk
qhq hLkk k nkuLkkt Stk r[kku k] e Wkh {kufu Au . [t
Wkh kku {Lkw uk k {khe ykku Au. ke knkuLke
fkhe {u k yfkkLkku Aku zk{kt ykkt Au .
{krnkekuku yku yqkkqo ktrk yu kkk yfk{ktke
ukkku k] ekn {LkwrkLku yuf s Mktu ykku Au fu
u wrLkk swkt swkt hkxku{kt nU[kue nku k ykku
Mkki yuf s knLkk rLkkMkeyku Aeyu. Mkkiyu k]ekn Wkh
s hnu kLkwt Au . ktrk, khMkh Mk{s yu Mknfkhke s
ykku Mkkku hne feyu.
knLknkh yLku MktkfoLkkt MkkLkkuyu hkxkuLku yufkeLke
LkSf kk{kt { fhe Au . {krnke - ktrk yu
knLknkhLkkt ykwrLkf MkkLkkuyu rLku yuf kk{
(k k rus ) suw t kLkke {qwt Au. hkx ku [u
khMkhktkLk kwt Au. fkuE k hkx Mktkqoku
yk{rLkoh Au yuku kku fhe fu ku{ Lkke. rkk{ yu
rfwxwtk khV u ykke krk nku kku khMkh Mk{s

NA
N

23. rMktMkkykuLke qr{fk

VI

VE

KA

kk fh{kt ykku Mktwk hkxku, kuLke MkkkLkk, kuLkk Wuku,

kuLkkt {w ytkku yLku ku{Lke fk{keheLke fkhe {ue. yk
Wkhktk Mktwk hkxku{kt khku su qr{fk se Au, yLku Mktwk
hkxku ku{s kuLke swe swe MktMkkykuyu khkLku su { fhe Au
kuLke k {krnke {ue. nu yk fh{kt rMktMkkyku yu
ku{Lke fk{kehe ru fkhe {uewt.
rLkk u ku Lkku ykkf yLku Mkk{krsf rfkMk Mkkk{kt
ykkthhkxe Mknfkh {nLke qr{fk su Au . Mkt wk
hkx ku yu ykk yktkhhkxe MknfkhLkwt MktM kkfe {kwt
Au. kufkuLkkt SLkkuhku [kt yku , ku{Lku hkuskkheLke kfku
kk kk, Mkk{krsf-ykkf, ikrf yu MkktMf]rkf rfkMk
{kxu ku hkku yLku kkkh Qwt kk yu kk {kxu
kMkku fhk yu Mktw k hkx kuLkw t yu f {nLkwt fko Au .
yuLkk Wuku {kt k yuLkku Mk{ku fhk{kt ykku Au . yk
u rMk fhk {kxu Mkt wk hkxkuLkk Lku nuX rr

ku kku { kt fk{ fhLkkhe kMk Mkt M kkyku (Mku r kkET z

yusLMkeyku)Lke MkkkLkk fhk{kt yke Au. yu{ ktLke fu xef
MktMkkykuLkku ykku Mktkuk{kt krh[ {uewt.

(1) r ykhku MktkXLk

(zo nuk ykkuoLkkEuLk - WHO) :
Mktwk hkxkuLke ykkf yLku Mkk{krsf Mkr{rkyu ykhku
rkf kkkkku {kxu yuf yktkhhkxe ykhku MktkXLkLke
h[Lkk fhk {kxu E.Mk. 1946{kt yuf yktkhhkxe krhk
kkuke. kuLke V]rk Yku r ykhku MktkXLk h[kLkku
rLko uk{kt ykku. kkf [[ko-r[khkLku ytku E.Mk.
1948{kt rsLkek kku kuLke MkkkLkk fhk{kt yke. wrLkkLkk
kufkuLkkt kherhf yu {kLkrMkf ykhku{kt Mkwkhku kk
yu {kxu kMkku fhk yu yuLkwt {w fko Au. r{ktke
[uke yLku kkf hkukku Lkkkq kk, {]wh{kt, kMk fheLku
kkfkuLkk {]wh{kt xkzku kk yuk fko{ku yk MktkXLk
85

MY
,G
AN

DH
IN
AG
AR

nkk hu Au. Mk-ukuLkk Mknfkhke krk suk [uke (3) yktkhhkxe {tsqh MktkXLk
yu kkf hkukLku Lkkkq fhk{kt yk MktkXLkLku MkVkk
(ELxhLkuLk ukh ykkuoLkkEuLk - ILO) :
{e Au. k suk Su hkukLku yxfkk yLku Lkkkq
yktkhhkxe {sqh MktkXLkLke MkkkLkk ek ykV LkuLMk
fhk {kxu kuu ke.Mke.S.Lke hMke ykkkLkku fko{ k
yuf Mkk ytk khefu E.Mk. 1919{kt fhk{kt ykue.
nkk kuo Au. VTw, xkEVkEz, {rhk, yEzTMk yu MkkMko
kh kk E.Mk. 1946{kt ku Mktwk hkxLke yuf rr
suk hku kku Mkk{u ku f ku { kt k] rk Vu ke yu ku Lkk
MktMkk kLwt. rkkke {kwt hkke yu yuf yktkh rLkkhLkk fko{ku MkukuLkk Mknfkhke ku nkk hu
Mkhfkhe yusLMke Au. ku{kt Mkhfkhku, {krfku yu fk{khkuLkk
Au. kufku{kt hkukrkfkhf k u, yu {kxu ku{u wt
rkrLkrykuLkku Mk{ku kk Au. {krfku khk fk{khkuLkwt
fhwt uEyu, yu {kxuLkk kufrkLkk fko{ku ku kusu
kuk Lk kk, fk{fksLke ku yu {kLke hkkuLkwt
Au.kkukwk yknkhLke rk{kt kufku{kt MkkLkkk kuk
kkLk kk, ku{Lku ku yu kske ukLk kk kk, yu
fhkLkwt fko k yk MktMkk fhu Au. ykhkurkf rk,
{kxu ku Lk fhu Au. {krfku yu fk{khku [u Mkw{u
kkeke rk, kke{ yu MktkuLk kuku k ku {nLke
yu Mktke Mktktku Mkkk yu rk{kt k kMk fhu Au.
qr{fk su Au. rfkMke uku{kt yk MktkXLkLke fk{kehe
fk{khkuLkkt rnkkuLkwt hk kk yuk fkkykuLkk zkh
huh tMkLke Au, fkh fu yk ukuLkk fhkuzku kufkuLkk
yu y{ {kxu ku MkhfkhkuLku yLkwhku fhu [u. fk{khkuLke
ykhku{kt Mkwkhku fhkLke khefu sYh Au.
fkok{kk yu Wkkfkk khk {kxuLkk kke{Lkk fko{ku
kusk Wkh ruk kh {qfu Au. E.Mk. 1969{kt yk MktkXLkLku
(2) wLkuMfku (wLkkExuz LkuLMk ywfuLk, MkkLxrVf
Lkkuku Mkktrk kwhMfkh yuLkkk fhk{kt ykuku. 150 suxkt
yLz f[h ykkuoLkkEuLk -UNESCO) :
hkxku kuLkk Mk Au. kuLkwt {w {kf SLkek kku ykuwt Au.
Mktwk hkxkuLkk Lku nuX ikrf, ikkrLkf yLku MkktMf]rkf

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

MktkXLk h[k {kxuLke yuf krhk wLkkExuz fz{Lke Mkhfkhu (4) wLkuMkuV (wLkkExuz LkuLMk ELxhLkuLk r[zLMk
kLMkLkk Mknkukke kkuke. LkuBkh 1945{kt ku krhkLke
E{hsLMke Vtz - UNICEF) :
kuXf tzLk kku {e. [[ko-r[khkLku ytku 4 LkuBkh
ke rwke yMkh kk{ukt kkfkuLku hknk kqhe kkzkLkk
1946Lkk hkus wLkuMfkuLke MkkkLkk fhk{kt yke. kuLkwt {w
Wuke wLkkExuz LkuLMk r[zLMk VtzLke wLkkExuz LkuLMk
fkko kLMk krhMk kku hkk{kt ykwt Au.
ELxhLkuLk r[zLMk E{hsLMke Vtz khefu E.Mk. 1946{kt
wrLkkLkk rr uku [u ikrf, ikkrLkf yu MkktMf]rkf
MkkkLkk fhk{kt yke. rfkMke ukuLkkt kkfkuLkk SLkLke
kukku{kt khMkh Mknfkh Mkkku yu yk MktMkkLkwt {w fko
kwkk Mkwhu, ku{Lku ku yu kkukk yknkh k
Au. {kLkSLkLku WLLkk kLkkkkt fuxktf kkkLkkt {qku
kk, kuyku q{hk yLku ykkukLkku kuk Lk kLku yu {kxu
sukt fu Mktkkk, Mk{kLkkk, ktw, Mkk{krsf yu ykkf
yk MktMkk rr ukuLku { fhu Au. kkfkLkk fko{ku
Lk kuhu u kufkuLkku ykh u yu SLk{kt ku [rhkkko
Wkhktk fwxwtkfk yu {kk]fkLkk rr fko{ku
kk yu {kxuLkk rr kMkku yk MktMkk nkk hu Au. {kLknfku
nkk hu Au. kkfkuLkk nfkuLkku Mefkh kk yu ku u
yu Mkkt u MkkLkkk yu MkL{kLkLkku k skkk{kt
ykh kok{kt yku yu {kxu ku ruk kMk fhu Au.
yk MktMkkLke qr{fk Mkruk {nLke Au. wrLkk{ktke
fwhke ykkrk fu w sue {kLkMksk ykkrkLkk Mk{u
rLkhkhkk Lkkkq kk yu y{wf fkk MkweLkwt rk Mkkorkf
kkfkuLkk ykhku yu SLkLkwt hk fhk {kxu ku rhk
kk yu {kxu ku ruk Lke Au. {LkwSLk w knukh
kkkt hu Au. kuLkwt {w fko Lqkfo{kt ykuwt Au.
yu Mk{] kLku yu rk{kt rkkLkLku yr{w fhwt uEyu
ykkk u{kt {wtkE, fkufkkk, [ukkE yu re kku
yuku yuLkku kMk ykkn Au.
wrLkMkuVLkkt kurf fkkoku ykukt Au.
wrLkkLkk uku yu kufku{kt yhMkkhMk {kxu su kqokn, (5) kuhkf (yLLk) yLku f]rk MktkXLk
kuxe {kLkkyku yu wko kokuo Au kuLku Mkk[e {krnke yu
(Vwz yLz yrkf[h ykkuoLkkEuLk - Vkyku - FAO):
rk ykkeLku qh fhk{kt yku yu {kxu ku Lke Au.
kuhkf yu f]rk Mktkte Mktwk hkxkuLke yuf krhk {u,
wrLkkLkk uku rk kkA w [o fhu yue yu Mkkk
1943 hr{kLk {e. kuu kuhkf yu f]rkMktkXLkLke h[Lkk
k{ fhu Au. rk yu Mkkfh (yuBkkh{uLx)Lkwt
fhk {kxu yuf [LkkkkLkk kt[Lke MkkkLkk fhe. yk kt[u
Mkkike {kuxwt yLku yMkhfkhf MkkLk Au yu kk Wkh ku kMk
fhue [[kor[khkLkk VMYku E.Mk. 1945Lkk ykxkukh
kh {qfu Au. rktrk yu Mkk{ke {kxu ku kkkh
{rnLkk{kt kuhkf yu f]rkMktkXLk (Vkyku)Lke MkkkLkk
Qwt fhk {kxu rk, rkkLk yu MktMf]rk sukt kukku
fhk{kt yke. r{kt yLLkLkwt WkkLk u yLku f]rkLkku
Wkh ruk kh {qfkLke sYh Au yuwt yu Zku {kLku Au.
rfkMk kk yu {kxuLkk kMkku fhk yu yk MktkXLkLkwt {w
wLkuMfkuLkk yk{w{kt yuwt fnuk{kt ykwt Au fu wLkku
u Au. ]kku-LkMkrk, s{eLkLke e, kwkkLk,
sL{ {LkwLkk {Lk{kt kk Au, kku yuLke Mkk{uLkkt hkLkkt
{M[WAuh kuhuLkk rfkMk yu skLkLkk rr fko{ku ku
kkkt k ktke s ({LkwkuLkk {Lk{kt) hkkt uEyu.
nkk hu Au. f]rkLke Wkkkk u yu yuLke {w rLkMkkk
khkLkk qkkqo hkx{w zk. hkkf]Lku wLkuMfkuLkk
Au. f]rkkukkuLkk yktkhhkxe ukkhLkwt ku rLk{Lk fhk
yk khefu {nLke qr{fk se nke.
{kxu MktkXLk {kkooLk ykku Au. uzqkkuLku kkukk kku
86

yk Wkhktk keS k fuxef ruk MktMkkyku yktkhhkxe

Mkhu fk{kehe k[ku Au, su{kt Lke[uLke MktMkkyku ruk
WuLke Au :
(1) yktkhhkxe Lkkkt-tzku (ykE.yu{.yuV.)
(2) rkkke xkk Mkt (zo kkuMx wrLkLk)
(3) yktkhhkxe ywk MktMkk
(ELxhLkuLk yuxr{f yLkSo yusLMke)
(4) yktkhhkxe rfkMk {tz
(ELxhLkuLk zu{uLx yMkkurMkuLk)
(5) yktkhhkxe Mkt[kh Mkt
(ELxhLkuLk xurfBwrLkfuLk wrLkLk)
(6) yktkhhkxe Lkkkt fkkkuohuLk
(ELxhLkuLk VkELkkLMk fkkkuohuLk)
(7) r ukkh MktkXLk
(zo xuz ykkuoLkkEuLk - zw.xe.yku.)
(8) f]rkrfkMk {kxuLkwt yktkhhkxe tzku
(ELxhLkuLk Vtz Vkh yurkf[h zuk{uLx)
(8) r nk{kLkk MktkXLk
(zo {rxrhkukrsf ykkuoLkkEuLk)
(10) r kkirf Mktkk MktkXLk
(zo ELxuufTwy kkxeo ykkuoLkkEuLk)
(11) r yuf rk fwxwtk Au yLku hkxku kuLkkt Mkku Au
yu kLkkke Mktwk hkxku yu kuLke yk rr
MktMkkyku fk{ fhu Au.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

kk kk yu rk{kt ku Lke Au. khek yLku Mke{ktk

uzqkkuLkkt rnkkuLkwt hk kk yu{kt yu ruk hMk u Au. yuLkwt
ztw{kf ExkeLkk hku{ nuh{kt ykuwt Au.

DE

(6) rktf - (IBRD) :

rkt fLkwt Mkkkkh Lkk{ Au, ELxhLku Lk k tf Vkh
rhfLMxfLk yLz zuk{uLx (IBRD) E.Mk. 1944{kt {ue
kuLk ]zT fkLVhLMk{kt yk MktMkk h[kLkku r[kh fhk{kt
ykku. rktf khefu eke kue yk MktMkkyu sqLk,
1945ke kkukkLke fk{kehe Y fhe. ke rw hr{kLk
wkh kuk ukuLkk kwLkrLk{ko {kxu rhk ykkwt yu yuLkku
{w Wu nkku. rfkMke ukuLkk rfkMk {kxu ktf ku{Lku
sYhe xqtfk kkk yu ktkk kkkLkwt rhk ykku Au huu,
Mktuknkh, Qo-WkkLk, kthkuLkkt kktfk{ kuhu sukt
rfkMkfkkuo {kxu ku ktkk kkkLke kuLk ykku Au. {nkLkkhkuLkk
rfkMk ksuxku {kxu k ku rhk fhu Au. ykoktkLkk Mkt[kLk
Mktktu MkhkxkuLke MkhfkhkuLku ku Mkq[Lkku fhu Au. rktfu
fhue k{kuLku kLk{kt E khku E.Mk.1991 ke Lke
ykkf Lkerkyku y{{kt {qfue Au.
Lkkkfe nkh, [, fhuhk, ktfk, ykoktkLkk rfkMk
{kxuLkk Mkukfe {kk suk rkku Wkh MkhkxkuLkk
yrfkheykuLku ruk kke{ ykkkLkwt fko k ktf fhu Au.
y{urhfkLkk kkxLkkh kxLk - ze.Mke. kku kuLkwt zwt
{kf ykuwt Au.

AC
A

24. khkLke ruLkerk

VI

VE

KA

NA
N

ykku su r{kt hneyu Aeyu ku{kt ykkk suk yuf uku ykuk
Au. fuxkf uku ykkk fhkkt {kuxk Au kku fuxkf uku LkkLkk Au.
nk r{kt Mktk ukuLke Mktk yufMkku Lkuwtke k khu Au.
su{ {LkwkuLkku Mk{ks kLkuku Au ku{ swk swk ukuLkku k Mk{ks
kLkuku Au. kuLku ykku r-Mk{ks ykk yktkhhkxe Mk{wk
fne feyu. su{ Mk{ks{kt hnukk {LkwkuLkku yhMkkhMk Mktkt
nku Au. ku{ r-Mk{ksLkk Mk yuk swk swk uku [u k
Mktktku nku Au. yuf uLkk ke uku MkkkuLkk MktktkuLkwt Mkt[kLk
su Lkerkyku yu rMkktkkuke kk Au kuLku ruLkerk fnuk{kt
yku Au. xqtf{kt, yuf uu ke uku Mkkku fuk Mktktku hkk
kuLkwt rLkkoh kuLke ruLkerk khk kk Au.
rLkrk qr{u Wkh fk{e kuhu Mkkx fhkku {kLkMk{wk, suLkwt rLk{Lk fkk khk Mkkrkk Mkhfkh (khkMkk,
fkhkukkhe yu Lkktk) kfe kkwt nku yu su yktkrhf heku
Mkkuokhe Mkkk hkkku nku yLku yuk s yL Mk{wkkuke Mktk
nku yuLku Mkk{kL heku hk fnuk{kt yku Au. yktkrhf

Mkkuokhe Mkkk yu kkk heku keykuke Mktk nku yuk hkLkk

kLku Mkkoki{ fnuk{kt yku Au. ke uku Mkkku fuk
fkhLkk Mktktku hkk; ke ku{kt, fuk fkhLke ruLkerk
ykLkke yu Lke fhkLke hkLke Mkkk yu kkkk ku hk
Mktk yu Mkkoki{ Au fu fu{ kuLke {w fMkkuxe Au.
E.Mk. 1947{kt ykku ykk kk yu E.Mk. 1950 ke ykku
yuf Mktk, Mkkoki{, Mkkkf hk kLk. yuLkku yuf yko
yu fu ke uku Mkkku fuk Mktktku hkk kuLkku rLko uk {kxu
ykku Mktk kLk. E.Mk. 1947 knukt khu ykku ykk Lk
nkk khu ke uku Mkkku khku fuk Mktktku hkk yu ykku
Lke fhe fkk Lk nkk k yu rkrx Mkhfkh Lke fhke nke.
yk fh{kt ykku ruLkerk ru Mkk{kL fkhe {uewt.
khkLke ruLkerkLku zLkkhkt rMkktkku yu krhkkuLke fkhe
{uewt. ykke ruLkerkLkk [kf rMkktk-rkLkuzkLke
Lkerk-Lke [[ko fhewt. su kt[eLkk rMkktkku kh ykke
ruLkerkLkwt [kh kwt Au kuLke kk fhewt. ykkkt kkzkue
87

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

ruLkerkLkku yko yu kuLkk Wuku :

ruku yuxu fu ke uku u ykku fuk Mktktku hkk,
{kk fu fuk fkhLke Lkerk ykLkke yuLku ruLkerk
fnuk{kt yku Au. ykkW fne kk ku{ ykkyu su r{kt
hneyu Aeyu ku{kt ykkk u suk yuf uku ykuk Au.
yu hufLke Mkkku ykkk kk ykuAk {k{kt Mktktku nku
Au. fuxkf uku Mkkku kkZ Mktktku nku kku fuxkf uku
Mkkku ykAkkkkk ykk kkqhkk Mktktku nku. ykku fkuLke
Mkkku, fuk yLku fuxk {k Mktktku hkk yu k
yu ykku Lke fhkLkwt Au. fkuE k uLke ruLkerkLkwt
yu s {w fko Au.
yuf uLkk ke uku MkkkuLkk MktktkuLku k Mkhku{kt nU[e fk :
(1) kkzkue Mkh :
kLk LkSf ykuk uku (kkzkue uku) MkkkuLkk Mktktku,
su{ fu khkLkk kkrfMkkLk, [eLk, etfk kuhu uku
MkkkuLkk Mktktku.
(2) kurf Mkh :
su kurf rMkkh{kt u ykuku nku ku rMkkhLkk
uku MkkkuLkk Mktktku, su{ fu khkLkk rk yurk,
kqo yurk kuhu uku MkkkuLkk Mktktku.
(3) irf Mkh :
rLke {nkMkkkyku MkkkuLkk Mktktku, su{ fu khkLkk
w.yuMk., hrk sue {nkMkkkyku MkkkuLkk Mktktku.
fk MkhLkk uLke ruLkerkLkwt {w u kkukkLkkt
hkxe rnkkuLkwt hk fhkLkwt Au. yktkhhkxe Mktktku{kt
hkxe rnkkuLkk k ytk {nLkku Au. yu{kt yuf
kkkkkuLkku Mk{ku kk Au. uLkkt Mkthk yu Mkk{ke,
ukkh-kr yu ykkf kkkkku, ruku{kt Mkkk
LkkkrhfkuLkk Lk{kLkwt hk kuhu kkkkkuLkku Mk{ku
ku{kt kk Au. ruLkerk zke ku xqtfk kkkLkkt
yu ktkk kkkLkkt hkxe rnkkuLkku r[kh fhk{kt
yku Au. xqtfk kkkLkkt yu ktkk kkkLkkt hkxe
rnkku [u {u kuMkkzeLku ruLkerk ze yu fkt
fk{ Au. su{ ykkkt hkxe rnkku Au ku{ ke ukuLkkt
k hkxe rnkku nku Au. ke uku k kkukkLkkt hkxe
rnkkuLku kLk{kt hkeLku ku{Lke ruLkerk zu Au. yhMkkhMkLkkt hkxe rnkku [u {u kuMkkzeLku Mktktku Mkkkk
yLku k yu ruLkerkLkk zik yu Mkt[kfkuLkwt
{w fko Au. ruLkerk ruu ykxe Mkk{kL [[ko
fko kAe nu ykku khkLke ruLkerkLku zLkkhk
rMkktkku yLku krhkkuLke [[ko fhewt.
k{ ykku ykkk ktkh{kt ke uku MkkkuLkk Mktktku
yu ruLkerk rku su {kkoof rMkktkku hsq fhk{kt

ykk Au kuLku rku fkhe {ueyu. ktkhLke f{

51{kt kok{kt ykwt Au fu (1) khk yktkhhkxe
ktrk yu Mkk{ke{kt ]r kk yu {kxu kMk fhu.
(2) hkxku [u Lke yu ykhkqo Mktktku sk
yu {kxu Lk fhu. (3) yktkhhkxe fkk yu
kue MktrykuLkwt {kLk sk yu {kxu Lke hnuu
yu (4) yktkhhkxe kfhkhku ykk {kukuLkwt
rLkkh ke ykk {Mke khk kk yu kkkkLku
kuMkknLk ykku. hksLkerkLkk {kkoof rMkktkku{kt MkkLk
kkuk yk rMkktkku Mk fhu Au fu khk rktrk{kt Zku
{kLku Au yu w khk Lkrn k ktrk{ kxkkxku yu
ke khk yktkhhkxe zkykuLkwt rLkkh kk yu
{kxu ku yksu k Lke Au.
yk {kkoof rMkktkku Wkhktk ket krhkkuyu k ykke
ruLkerkLkk zkh{kt {nLkku Vkku ykku Au. knuwt
krhk Au yktkhhkxe krhMkrk ykk Mktukku suLku
Mkktf krhk fne fk. keswt krhk Au ykkkt
{qku, ykkuo, yirknkrMkf - MkktMf]rkf khMkku suLku ykku
MkktMf]rkf krhk fne feyu. knukt ku krhkku kikkurf yu MkktMf]rkf, {k{kt Mkke Au khu
Mkktf krhk Mkkk kkkwt hnu Au. Mkkk kkke
ske yktkhhkxe krhMkrk {wsk ykku ykke
ruLkerk k kkk hneyu Aeyu k ket ku krhkku
ykke ruLkerkLku Mkkk kqt kkzu Au.
nu ykkyu ykke ruLkerkLkk fuxkf kkkLkk rMkktkkuLke
xqtf{kt [[ko fhewt.

DH
IN
AG
AR

hkxku sukt fu kkrfMkkLk, [eLk, kktku, etfk yu Lkukk

MkkkuLkk ykkk MktktkuLke xqtfk{kt [[ko fhewt. rk yurkE
uku [u Mknfkh Mkkkk MktkXLk Mkkfo ru k {krnke {uewt
yu Auu, rktrk yu yktkhhkxe Mk{s u rLk:efh
suk rkkuLke xqtfk{kt kk fhewt.

(1) rktrk yu MknyMk :

Mk{k r{kt ktrk Mkkk yu sk ku{s swkt
swkt hkxku [u w Lk kk yu khkLke ruLkerkLkku
{w rMkktk hkku Au. ykkku u ykk kku khu
ykku {k{kt kAkk, khek yu yrfrMkk (u)
nkk. ykku zkke rfkMk Mkkku nku kku r{kt
ktrk nku yu qk s sYhe nkwt. kk uku Mkkku ykkk
{ikekqo Mktktku nku yu yu{kt kMk fheLku ykkk
kkzkue uku Mkkku, ku ku yu ykke Mkk{ke {kxu
ytk sYhe nkwt. yk khu s kLku khu Mk{k
r{kt ktrk sk yu kk uku MknyMkLkk
rMkktkLku yLkwMkhu. khku nt{ukt rktrk yLku hkxku
[uLkk MknyMkLkk kLku Mk{koLk ykwt [u yu
yu rk{kt kLkkk kk Lkku fko Au.
(2) Mkk{kk yu MktMkkLkkLkku rhku :
yu rk, ykrfk yu u rxLk y{u r hfk (rk
y{urhfk)Lkk ukuLkk kAkkkkLkku k ELku whkuke
ukuyu yk tzku{kt kkukkLkkt Mkk{kku Mkkkt yLku yk
tzkuLkk ukuLku kkukkLkkt MktMkkLkku kLkkkt. ku{Lkwt ku{u
kuk fwO yLku yu ukuLkk kufku Wkh {Lk kwwO.
yuf u ke uLku kwk{ kLkku yu kuLkwt kuk fhu
yu Mktkkk, Mk{kLkkk yu ktw sukt {kLke {qkuLkku
Mkhuy k{ t k Au . khkLke Mkkt [ yk
Mkk{kk yu MktMkkLkkLke Mkk{u nke. ke rwu
88

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

(3) htku yu rkkLkku rhku :

[k{zeLkk htk yu rk ykkhu y{wf kufku Mkkku uk
yk[hk{kt yku, ku{Lku wfkhk{kt yku, ku{Lke Mkkku
y{kLke nkh yk[hk{kt yku, ku{Lkk Wkh
kkLkkt rLktkku {qfk{kt yku Au k Mktkkk,
Mk{kLkkk yLku ktwkk sukt {kLke {qkuLkku tk Au.
kr{e kkuhe kuyu su uMkku{kt MktMkkLkku Mkkkt kt
ku{u htku yu rkuLke Lkerk ykLkke yLku ku{Lkwt
kuk fwO. yk y{kLkwke LkerkykuLkku rhku fhLkkhkyku
Wkh yMkk kkMk kwkuo. w {nk{k kkteLku rk
ykrfk{kt ktLke kkuhe MkhfkhLke htkuLke LkerkLkku
fzku yLkw kuku. k ktkk Mk{ Mkwe rk
ykrfk yu yL ykrfe u ku{ kt kt Lke kku he
Mkhfkhkuyu htku yu rkke LkerkykuLkku y{
[kw hkku. htku yu rkkLkku rhku yu khkLke
ruLkerkLkku yuf {nLkku rMkktk hkku Au. yke
y{kLke LkerkykuLkku ytk yku yu {kxu khku Mktwk
hkxku{kt Xhkku hsq fheLku rLkk kuf{kLku k]k fhkLkk
Mkkk kMkku fko Au. rk ykrfk{kt nu htkuLke
LkerkLkku ytk ykku Au. ku{kt rk ykrfkLkk {nkLk
Lkukk LkuMkLk {tzukLke qr{fk e {nLke hne Au.
(4) yurk yLku ykrfkLkk uku Mkkku kkZ Mknfkh :
Mkk{kk yu MktMkkLkkLkku kuk kLkuk yurk
yu ykrfkLkk uku Mkkku kkZ Mknfkh yu yu{Lkk
Mkw-w:{kt Mknkke kkLke khku Lkerk ykLkke Au.
yk ukuLke Mkkt [kuLku khku Mkkk Mk{koLk ykwt
Au yu ykkrk Mk{u khku ku{Lku { fhe Au. rfrMkk
uku Mkk{u yurk - ykrfkLkk ykrfrMkk ukuLkwt Lkuk]
khku fwO Au. Mktwk hkxku{kt yk uku Mkkku uk
r{keLku rLku fLkzkk rr &ku suk fu kheke,
q{hku, hkuk[kku, fwkkuk, rLkhkhkk, kkoh, hkxku
[uLke ykkf yMk{kLkkk kuhuLkk Mkke Wfu {kxu
kuu Mkkk kMkku fko Au. rfkMke ukuLkwt kAkkkwt
qh kk yLku yu ukuLkk kufkuLkkt SLkkuhku [kt yku
yu {kxu rfrMkk uku ku{Lku sYhe ykkf { fhu yu
rk{kt khk Mkkk Lk fhkwt ykwt Au.
(5) rLk:efh :
r{kt fk{e kuhu ktrk Mkkk yu {kxu rLk:efh
({nkrLkkf kuLkku kk) sYhe Au. rktrkLku
huk khku rLk:efhLkk kMkkuLku Mkkk xufku ykku

Au, yuxwt s Lkrn yu rk{kt kuu Lkuk] k kqt

kkzwt Au. knuk rw, ke rw yu kh
kAe wrLkkLkk swk swk kkku{kt kukt yuf LkkLkkt{kuxkt wku{kt kLkf kuLkku Wkkuk kku Au yLku
{LkwrkLku yf kkLkkyku MknLk fhe kze Au.
kh{kw ku yLku ku{ Lku VU fk {kxuLkk kukkku
(r{MkkEku)Lke ku kAe kku rLk:efhLke sYh e
Au . kh{kw ku L kku Mkt kq o kk (kh{kw rLk:efh) yu khkLke ruLkerkLkku yuf {nLkku
Wu hkku Au. yu rk{kt khku Mktwk hkxkuLke Mkk{kL
Mkk{kt sYhe Xhkku k hsq fko Au.
rLk:efh Mk{k {Lkw rkLkk rnk{kt Au k
ykrfrMkk uku {kxu ku ruk sYhe Au. kkukkLkkt
xkt[kt MktMkkLkku {kuxkt ~fhku yu Mkk{ke kkA
[okLku ku ykkf rfkMk kkA [uo yu ytk
sYhe Au. k yk khu s kLku khu {nMkkkyku
rLk:efhLke rk{kt ykku fq[ fhu. f{LkMkeku
w.yuMk. suwt Mkkorf kke hkx rLk:efh
fhkwt Lkke kuke Mkko [kw hnu Au. khek yu
ykrfrMkk hkxku k yk Mkko{kt uzk Au yu
kkukkLke Lkk rfkMkLkk &kuLke ykLkk fhu Au.
khku rLk:efhLku kku kkLke ruLkerkLkk yuf
{nLkk u khefu MkkLk ykwt Au.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

Mkk{kk Wkh kteh fwXkfhkkk fkuo yLku kh

kAe k uku ykk kk. kkukkLke Mkkt [
hr{kLk yu ykk kk kAe k khku Mkk{kk
yLku MktMkkLkkLkku Mkkk rhku fkuo Au, yuxwt s
Lkrn k swk swk uku{kt [kke Mkkt [kuLku
xuf ku ykku Au. khkLkk k{ zkkLk kt rzk
sknhk Lkun Mkk{kk yu MktMkkLkkLkk h
rhkue nkk yu kuLke Mkk{u rh{kt kuf{k kk
fhk{kt ku{u {nLke qr{fk se nke.

(6) rkLkuzkLke Lkerk :

ykke ruLkerkLkku su nkoYk yLku [kf rMkktk
hkku Au ku rkLkuzkLke Lkerk Au. kuLke ykku xqtf{kt
[[ko fhewt. ke rwLku ytku rLkwt ku Mkkksqkku{kt
rksLk kwt. yuf MkkksqkLkwt Lkukk nkwt w.yuMk. yLku
ke sqkLkwt kuLkk nkwt Mkkuruk wrLkLk. ke rwLku
ytku Mkk{kkLkku k ytk ykku yu Lkkt Mktk
hkxkuLkku W kku. yk kLLku Mkkksqkku yk Lkkurk
hkxkuLku kkukkLkk Mkkksqk{kt uzkk {kxu [kk kkt.
fuxktf hkxku yk yk fu ku Mkkksqk{kt uzkkt k
hkt. yk kLLku Mkkksqkkuyu ~fhe uzkku fheLku
Lkkurk hkxku kife fuxktfLku ku{kt Mkk{u k fko.
kkrfMkkLk y{urhfe Mkkksqk yLku ~fhe sqk{kt uzkwt.
ehu ehu Mk{k r ku khMkh rhkue Mkkksqkku yu
~fhe sqkku{kt nU[kE kwt. yk sqkku [uLke kkfkk
Mkkoyu Mk{k r{kt kLkk, , khMkh yrkMk
yu tf k-fw t fkLkwt kkkh MkswO . yk Mk{k
krhMkrkLku Xtzk w khefu ykuk{kt yku Au.
khk khu Mktk kwt khu kuLke Mk{k & Qku
kku fu kuu wt fhwt ? fkuE yuf Mkkksqk ~fhe sqk{kt
uzkwt fu fkuE k sqk{kt Lkrn uzkELku rkLkuzkLke
Lkerk yLkwMkhe. khkLke Lkukkkeheyu yu ku{kt kMk
kku uLkk knuk zkkLk ktrzk sknhk Lkunyu
r[kwO fu fkuE yuf Mkkksq k{kt u z kkLku ku
rkLkuzkLke Lkerk yLkwMkhkke hkxe rnkkuLkwt khu
Mkkhe heku hk kE fu. khkLke yu {kLkk hne fu
89

DH
IN
AG
AR

ykkk{kt yLku k fhk{kt khku Lkukkkehe eue.

yk fko{kt ktrzk LkunLkku Vkku Mkkike ruk hkku Au.

kku Mkto yu rkLkuzkLke Mkwkkk :

Auk kuZ kfk hr{kLk r hksfkh{kt h{qke
VuhVkhku kk Au. Mkkuruk wrLkLkLkwt rxLk kwt Au. Mkkksqkku
yLku ~fhe sqkkuLkwt {n ykuAwt kwt Au. Xtzk wLkku ytk
ykku Au. w.yuMk. yLku hrk nu yufketLku w~{Lk khefu
kkkt Lkke. yu{Lke [u MknfkhLkk Mktktku ktkkk Au
yuf kksw whkuke Mkt h[kku Au kku keS kksw [eLk yuf
{nkMkkk khefu QkMke hkwt Au. yk kkuk Mktukku{kt fuxkf
yuwt r[khu Au fu Mkkksqkku yu ~fhe sqkkuLkk hksfkhLkku
ytk ykkkt rkLkuzkk nu Mkwk hkku Lkke.
ykk, su Mktukku{kt rkLkuzkk WTku yu kuLkku
rfkMk kku ku yksu hkku Lkke k kuke ku yMkwk kLku Au
yu{ fne fk Lkrn. Mk{k {LkwrkLkk Wfko yu rfkMk
{kxu nsw wt kwt fhkLkwt kkfe Au. ykkf ryu
yrkrfrMkk uku yLku rfkMke uku yu{ r yksu k
yuxwt s nU[kuwt Au. xufTLkkukS yLku fwhke MktMkkLkkuLkk
WkkukLke ryu rfrMkk yu rfkMke uku [uLke
kE ke Au . Lke yu Mk{kkke rykoMkkLke MkkkLkk yksLke kkke sYrhkk Au. qkLkkkqe yu kkohLkwt hk yu MktkkukLk yksLke irf
Mk{Mkyku Au. yk kkLkk Lke Wfu {kxu rfkMke
ukuyu yhMkkhMk Mknfkh yLku MktkXLk Mkkkt kzMku.
rkLkuzkkLkku yk Lkku Mkto Au.
rkLkuzkuk uku (Lkk{-uku)Lke krhkku ykhLkkh
{u Au. kuyku rfkMke uku (su{Lku khuf ke rLkk
uku khefu k ykuk{kt yku Au)Lke ryu irf
Mk{MkykuLke [[ko fhu Au. yu &ku ru khMkh Mkn{ke
MkkkLkku kMk fhu Au. rfrMkk ukuLku yk &ku ru
ktehkkke r[kh fhkLkwt sku Au. ykhu kku Mkkiyu yk
k]e-kn Wkh s hnukLkwt Au yuxu rfrMkk yu rfkMke
uku [u rLkkMk [[kor[khk kk yLku Mkki Mkkku {eLku
yk &Lkwt rLkkh fhu yuLkk Wkh yk krhkku{kt kMk
kh {qfk{kt yku Au.
Mkkksqkku yLku ~fhe sqkku [u [kkk Xtzk wke ykk
hneLku khku rkLkuzkLke ruLkerk ykLkke. r ~fhe
sqkku{kt nU[kuwt hnu yuLkkke rktrk yu Mkk{ke {kxu
khku Qku kk Au. yu{ skeLku khku kuLkku rhku fkuo
k Mkkku Mkkku rktrk yu Mkk{ke {kxu Wkfkhf yuku
nfkhk{f yrk{ k ykLkkku. yk nfkhk{f yrk{Lku
ykku rLkk uku [uLkk ktrkkqo Mkn-yMkLkku yrk{
fne feyu. yk ktrkkqo Mkn-yMkLkk yrk{Lku
kt[eLkk rMkktkku khk k[k ykkk{kt yke.
kt[eLkk rMkktkku :
E.Mk. 1954{kt khk yu [eLk [u kue Mk{sqkeLkk
kk khefu kt[eLkk rMkktkkuLkku Mefkh fhk{kt ykku.
kt[eLkk rMkktkku khkLke ruLkerkLkku {w ykkhMkt

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

rLkwt yk heku ku nheV - sqkku{kt rksLk yu rktrk

{kxu khu nkrLkfkhf Au. rktrk sk yu khkLkk
rnk{kt k nkwt fkh khk zkke ykkf rfkMk
Mkkk EAkwt nkwt. u khk fkuE yuf Mkkksqk{kt uzk
kku kuLku k {Lku f{Lku Xtzkw{kt Mkzkwt kzu.
khku ktrkLkku yko w Lkrn, yuku fkuo Lkke. ktrkLkku
kuu rk yu nfkhk{f yko fkuo Au. hkx-hkx
[u Mknfkh yu Mktke MktktkuLke MkkkLkk yLku
e yu Mkk[k yko{kt ktrk fnuk yu{ khk
{kLkkwt ykwt Au. hkxku [u Mknfkh yu Mktke
MktktkuLke MkkkLkk{kt khk khu s Vkku ykke fu
khu ku w fkuE Mkkksqk fu ~fhe sqk{kt uzk
Lkrn. Wkhktk, kksukh{kt s Mktk kuwt khk fkuE
yuf Mkkksqk{kt uzkELku kkukkLke Lke - Mke yu
{qkLk Mktkkk rkhu {qfk k {ktkkwt Lk nkwt.
yk{, khku kkukkLkkt hkxe rnkkuLkwt hk fhk {kxu
r{kt Mkktrk sk yu kkukkLke hkxe MktkkkLkwt
hk kk yu {kxu fkuE Mkkksqk{kt Lkrn uzkkLke
Lkerk ykLkke. ku Lku rkLku z kLke Lkerk khefu
ykuk{kt yke.
fuxkf yuwt {kLku Au fu khku su Lkerk ykLkke yu
kxMkkkLke Lkerk ykk yrkkkLke Lkerk Au k huh
yuwt Lkke. yksLkk r{kt fkuE k hkx Mktkqoku
kxMk hne fu Lkrn. rLku fLkzke yuf Mk{Mkyku{kt
ykkyu kxMk fue heku hne feyu ? khku yke
yuf Mk{MkykuLkk rLkkh{kt {nLke yLku Mkr
qr{fk se Au yu yko{kt ykku kxMkkkLke LkerkLku
hu u Lkke. ykk, ykkyu fkuE Mkkksqk fu ~fhe
sqk{kt uzkk Lkke k rktrk yu yktkhhkxe
Mknfkh MkkkLkk kk kMkku{kt ykku Mkr Mkk{ukehe
hne Au. yu yko{kt ykkyu yrkkkLke Lkerk ykLkke
Lkke. nk, Mkkksqk fu ~fhe sqkLkk hksfkhke (ke
ku{kt Xtzk wLkk hksfkhke) yrk hkk Aeyu
yu{ sYh fne fk.
khkLke rkLkuzkLke LkerkLkku Mkk[ku yu Mkeku - Mkkku
yko yu Au fu rr yktkhhkxe {wkyku ru khk
Mktk yyu rLkkk heku r[khu yu yu yLkwMkkh
yktkhhkxe hksfkh{kt kou. fkuE MkkksqkLkk k
nuX fu kuLkkt [~{ktke rLku rLknku Lkrn.
E.Mk. 1950 yu 1960Lkk kfkyku hr{kLk rLkk
fuxkf uku su{ su{ Mktk kkk kk ku{ ku{ {kuxk
kkLkk ukuyu Mkkksqkku{kt uzkkLku ku rkLkuzkLke
LkerkLku yLkwMkhkLkwt kMkt fwO Au. Auk yufk-ku kfk
hr{kLk rkLkuzkku yuf [Lkwt MYk kh
fwO Au. nu kuLku rkLkuzk-[ (LkkLk-yukELk
{q{uLx, Lkk{ - Non Alignment Movement) khefu
yku k{kt yku Au . yk{, Lkku rk u ku {kxu
rkLkuzkLke Lkerk yuf ifkf Lkerk khefu rfMke
Au. ykhtrf kkuo{kt rkLkuzkLke LkerkLku Mk ykfkh

90

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

sYh ktLku ukuLku Mk{e uEyu. su{ yuf nkkke kke

kkke Lkke ku{ yuf uLke EAkke kkzkue uku Mkkku Mkkhk
Mktktku kkte fkkk Lkke. rktrk eLkwt k{ kkwt
kkzkue uku MkkkuLkk Mkkhk Mktktkuke he fk.
kkzkue uku Mkkku Mkkhk yu {ikeko Mktktku kktkLke yu
kLke ykkwhkk khku nt{ukt ke Au. kkzkue uku
khVLke khkLkeLkerk khMkh rkMk, Mk{s yu Mknfkh
Wkh ykkrhk hne Au. kt[eLkk rMkktkku yu kkzkue uku
uLke khkLke ruLkerkLkku {w ykkh Au. fuxkf
kkzkue uku Mkkku khkLku {kuku Qk kk Au yu kfhkhku
k kE Au, Mkhne wku k kkt Au ku{ Akkt khku {tkk
yu ktrk{ heku yk {kuku yu zkLkwt rLkkh kk
Wkh Mkkk kh {qku Au. kkzkue uku MkkkuLkk {kuku fu
zkykuLkk Wfu{kt khk ke uLke hr{kLkkehe EAkwt
Lkke. rk yurk{kt {nMkkkyku rkLksYhe [t[wkkk Lk
fhu yu ukLkku khku Mkkk kMk fkuo Au. rk yurk{kt
ktrk, Mkhkk yLku ykkf rfkMk Mkkk {kxu kkzkue uku
[uLkk Mkkhk Mktktku ytk sYhe Au. yu{ khk {kLkkwt
ykwt Au yLku yu rk{kt kuu Mkkk kMkku fko Au. yk
Wu rMk fhk {kxu kurf Mknfkh {kxu rk yurkE
Mkt (MkkWk yurLk yMkkurMku Lk Vkh rhrsku Lk
fku-ykkhuLk - Mkkfo) SARCCLke MkkkLkk{kt khku {nLke
qr{fk se Au.

AC
A

DE

hkk Au. kt[eLkk rMkktkku{kt Lke[u {wsk kkt[ rMkktkkuLkku

Mk{ku kk Au :
(1) hkxkuyu yufkeLke kurf ytzkk yLku Mkkoki{
khu khMkh ykh hkku.
(2) yufke u Wkh yk{ Lk fhwt.
(3) yufke uLke yktkrhf kkkkuk{kt kehe Lk fhe.
(4) yhMkkhMk k kk ku heku yu ke hkx u
Mk{kLkkkLku kuhu nkh fhku yu
(5) ktrkkqo Mkn-yMk, huf hkxLku ktrkke kkukkLkwt yMk
xfke hkkLkku yrfkh Au yuLkku Mefkh fhku.
kt[eLkk yk rMkktkkuLke kukk kk k ukuyu kuLkku
Mefkh fkuo. yur 1955{kt kkLzwtk (ELzkuLkurk) kku
{u k{ ykku-yurkE ukuLke krhk{kt yk rMkktkkuLkku
Mefkh fhk{kt ykku. khk khk hsq fhk{kt ykuk
yk rMkktkkuLkku Mefkh E.Mk. 1956{kt Mktwk hkxkuLkk kk
82 suxk ukuyu fkuo.
kku yk Au khkLke ruLkerkLkk kkkLkk rMkktkku. fuxkf
rMkktkku suk fu Mkk{k yu MktMkkLkkLkku rhku, htku
yu rkkLkku rhku yksu yuxk {nLkk fu Mk{ Mkkku
MkwMktkk hkk Lk nku yuwt kLku k yk rMkktkku ykhtrf
kfkyku hr{kLk khkLke ruLkerkLkk {nLkk Mke{kMktku
nkk yu k hkwt xu. e ktrk{ Mkn-yMk, yurk
yu ykrfkLkk uku Mkkku kkZ Mktktku. rLk:efh yksu
k yuxkt s {nLkkt yLku Mkwk Au. kt[eLkk rMkktkku kku
Mkkfk {nLkk yu Mkwk hnukLkk. rkLkuzkkLkku
Mkto kkku Au k yuLkk {n yLku Mkwkk{kt xkzku kku
Lkke yuLkku Wu ykku ykkW fhe kk Aeyu.

VI

VE

KA

NA
N

khk yu kkzkue hkxku MkkkuLkk Mktktku :

nu ykku khkLkk kkzkue hkxku MkkkuLkk MktktkuLke [[ko
fhewt. ku{kt ykku kkrfMkkLk, [eLk, kktku, etfk
yLku Lkukk MkkkuLkk MktktkuLke kk fhewt. fkuE yuf uLkk
ke uku MkkkuLkk MktktkuLku k Mkhkuyu nU[k{kt yku Au
yuku Wu ykku yk fhLke Yykk{kt fhe kk
Aeyu. k{ Mkhu yku Au rLkfxLkk kkzkue uku MkkkuLkk
Mktktku. kkzkue uku MkkkuLkk Mktktku fkuE k u {kxu ruk
{n hku Au. su{Lke Mkhnku ykkk u Mkkku Mkrnkhe
nku ykk Mkoke nku kuk kkzkue uku MkkkuLkk ktrkkqo,
{ikeko yu Mknfkhkqo Mktktku qk sYhe yu kLLku {kxu
kke Au. Mkthk yu Mkhnku WkhLke Mkk{ke {kxu
kkzkue uku MkkkuLkk {ikekqo Mktktku e yk hku Au.
Mkhnku Wkh kke kuhfku ]rk (qMkkuhe, k[kuhe
kuhu)Lku yxfkk {kxu kkzkue uku MkkkuLkk Mkkhk yu
{ikekqo Mktktku sYhe Au.
kkzkue uku Mkkku Mkkhk Mktktku nku kku u kurf Mkhu
yu irf Mkhu yMkhfkhf qr{fk se fu Au. ykke
kAeLkk ykhtrf kfk hr{kLk khk kurf Mkhu yu
irf Mkhu {nLke qr{fk se wt yuLkwt yuf fkh
ykkk kkzkue ku MkkkuLkk yufthu Mkkhk yu {ikeko
Mktktku hkk yu Au. kkzkue uku Mkkku Mkkhk Mktktku kktkLke

khk - kkrfMkkLk Mktktku :

khk yu kkrfMkkLk yuf {kLke ku Vkz suk kkzkue uku
Au. ykkeLke Mkkku s khk yu kkrfMkkLk yu{ Mktk
hkxku yMk{kt ykkt. yirknkrMkf, kikkurf MkktMf]rkf
yu ykkf yu e kkkkku{kt khk yu kkrfMkkLk
[u wt MkkB Au. yrkrsk uLkk khu ku uku{kt
kkk kzu khu Mkkrf heku s fuxkf &ku Qk
kk. MkhnkuLkwt rLkkoh, ~fhLkwt rksLk, Mktkrk yu
skkkheykuLkwt rksLk, LkeykuLkk kkeLke nU[e,
MkeLke nuhVuh - yk kk {w~fu yu yxkxk &kuLkwt
rLkkh yufthu ktrk yu Mk{xke fhk{kt ykwt.
khk{kt uzku sB{w-f~{eh hk Wkh kkrfMkkLku E.Mk.
1948{kt yk{ fwO yLku kuLkk yuf k]kekt u kh
~fhe fku fkuo khke kuLke MkkkuLkk Mktktku kkzkLke
Yykk kE. E.Mk. 1948, 1965 yu 1971 yu{ k
k khk yLku kkrfMkkLk [u wku kkt. kksukh{kt
(1999) khu kkrfMkkLke ku fkhrk rMkkh{kt qMke
ykkt yu khkLkk uku Wkh fku s{kku khu Lk
Aqxfu khkLku ~fhe kLkku Wkkuk fhku kzku.
E.Mk. 1966{kt kkMft fhkh, E.Mk. 1972{kt rMk{k Mk{sqke,
zkkLk kskueLke knkuh wuAk kMk kkk, kkrfMkkLkLkk
~fhe kMkf khu {whoV yu zkkLk kskue Mkkku
ykkk{kt rh{tkk-yk kk ktrkLkk kMkku Akkt khk
yu kkrfMkkLk [uLkk Mktktku Mkkhk yLku Mkw{uko kLke
k Lkke. ykkW ktk{kt e WkkeykuLku Mkr {
yu khkk sB{w-f~{eh{kt ykkkkeyku yu qMkkuh
91

{kufwt [eLku yufkhVe wrhk{ nuh fkuo yLku yu heku

wLkku ytkh ykku. kh kk ktkk Mk{ Mkwe khkLkk
[eLk MkkkuLkk Mktktku ktk yLku kkzuk hkk. kkukkLke Mkkku
rkk kku Au yue uhk ykkkLke kke khku yLkwe.
hr{kLk kLLku uku [u MkhnLkku & Wfuk {kxu
uek {tkkyku kuE k nsw Mkwe kuLkwt fkuE Mkw
Mk{kkLk kE wt Lkke.
kku ukuLke Lkukkkeheyu MkhnLkk rkkMk &Lku kkswyu
{qfeLku yL kukku{kt Mkkhk Mktktku kktkLke Yykk fhkLkku
rLko fkuo. yu Mkto{kt rk, rkkLk yu xufTLkkukS
ku{s MktMf]rk sukt kukku{kt Mknfkh Mkkk {kxu Mk{sqkeyku
Mkkk{kt yke Au. E.Mk. 1977{kt khkLkk kfkeLk
zkkLk {kuhkhS uMkkEyu [eLk MkkkuLkk Mktktku Mkw{uko
fhkLke nuhkk fhe. E.Mk. 1988{kt zkkLk hkS
kkteyu [eLkLke wuAk {wkfkk ee. E.Mk. 1991{kt [eLkLkk
zkkLk k khkLke {wkfkku ykk. E.Mk. 1993{kt
zkkLk LkhMkn hkLke [eLkLke {wkfkku khk - [eLk
MktktkuLku MkwZ fhk{kt {nLkku Vkku ykku.
MkhnLkku & kxkkxku khk Wfuk {kxu kLLku uku
rkk Au. Auk kfk hr{kLk kkhk yu [eLk [u
khMkh Mknfkh yu {ikekqo Mktktku rfMkkk hkk Au.

khk-[eLk Mktktku :
wrLkkLkk Mkkike w Mke hkkk uku, [eLk yLku khk
kkzkue hkxku Au. Mkeyku kOk khk yu [eLk Mkkhk
kkzkueyku khefu hnukk ykk Au. kki {oyu ktLku uku
[u kkZ yLku {ikeko Mktktku rfMkkk{kt {nLkku Vkku
ykku Au. khk yu [eLk [u MkktMf]rkf ykkLkkLk
{kuxk {k{kt [kw hkwt Au. ykwrLkf Mk{{kt khk yu
[eLk [uLkk MktktkuLke Yykk E.Mk. 1954{kt kE yu{ fne
fk. yu ko{kt khk - [eLk [u Mk{sqke kE. ku{kt ktLku
ukuyu kt[eLkk rMkktkkuLkku Mefkh fkuo. khk yu [eLkLkk
Lkukkykuyu yufkeLkk ukuLke {wkfkk ee. rnLe-[eLke
kE-kELkku Lkkhku kqtskku kku. Mktwk hkxku{kt [eLkLku
u {u yu {kxu khku k kMkku fkuo.
khk yu [eLk [u MkTkLkk yu {ikekqo Mktktku{kt khu
tkk kzwt khu [eLku kkukkLke MkhnkuLkk Lkfk fkrk
fko. yk Lkfkyku{kt [eLku khkLkku ku {kuxku rMkkh kkukkLkku
Au yuwt kowt. khku yuLkku Mkk rhku LkkUkku. khk
yu [eLk [uLke Mkhnku yktfke {ufT{kunLk hukLkku [eLku
yMefkh fkuo. khk yu [eLk [uLke Mkhnku koke
{ufT{kunLk hukLkku kLLku ukuyu khtkhkkk Mefkh fhuku Au.
yuwt khku skwt. kLLku uku [uLkk {kuu Wk kLk. yu
ykkW rkkuxLkk &u khk yu [eLk [u {ku Qk
kuk. Mkeyku sqLke rkkuxLke MkkkkLkku tk fheLku rkkuxLku
[eLku kkukkLkk{kt ue euwt. (kuLkk rhku{kt ktLkk kki
{oLkk zk kE k{kyu khk{kt ykhku euku).
E.Mk. 1962Lkk ykxkukh {rnLkk{kt [eLku khk kh yk{
fwO yu su uku yuu kkukkLkk uku khefu kou yuLkk
Wkh fku {uku. khku MkhnkuLkwt hk fhk ~fh

khk-kktku Mktktku :
yuf Mktk, Mkkoki{ hkx khefu E.Mk. 1971{kt kktkuLkku
WT kku. yu knukt yu kkrfMkkLkLkku kk nkku yLku yu kqo
kkrfMkkLk khefu ykukkku nkku. kr{ kkrfMkkLku yuLkk yk
kqokkLkwt kuk fwO. ktLkk ktkkekke LkkkrhfkuLke
ykukkykuLke ykLkk fhe. kr{ kkrfMkkLkLkk ~fhe kMkfu
kt yMkk {Lk kwwO. u {wrskwh hnu{kLkLke Lkukkkehe
nuX kqo kkrfMkkLkLkk ktkkekke Lkkkrhfkuyu kuLkku Mkk
rhku fkuo yu kkrfMkkLkke yk kkLke Mkkt [
Y fhe. yk Mkkt [ f[ze Lkkk kkrfMkkLkLke
~fhu kufku Wkh kkMk yu {Lk kwkO. yk ~fhLkk kkMku
kkrfMkkLkLke MkhfkhLkk ykrk{ktke {wk kkLke zkLku
khku kqhukqhku xufku ykku. khke ~fhLke Mkr Mknkke
E.Mk. 1971{kt kktku kkrfMkkLkLkk Mktf{ktke {wk kwt
yu yuf Mktk u khefu kuLkku WT kku.
YykkLkk kkk{kt khk yu kktku [u Mktktku
W{kko hkk. yuf Lkkurk hkx khefu khku kktkuLku
Lkkkfe, xufTrLkf yu kirkf MktMkkLkkuLke e {
fhe. ykk skkt khk yu kktku [u fuxkf
{wkykuLke kkkk{kt {kuku Qk kk Au. ktkk LkeLkk
kkeLkk Wkkuk yu nU[e Mktktu Qk kuk {kukuLkwt
kxkkxku khk rLkkh fhk{kt ykwt Au. kktkuLkk
yuf u{ktke ke u{kt sk-ykkLkwt Mkh hnu yu
{kxu khk{kt yku keLk kekLkku LkkLkku kxku kktkuLku
MkkUkkLkwt khku E.Mk. 1992{kt MefkwO Au.
yrk]r, kkkuzk sue fwhke ykkrkyku ku khku
kktkuLku kqhkk {k { fhe Au. khk yu kktku
[uLke Mkhnku rAkw yu fuxef skkyu yrLkrk Au yuxu

VI

VE
KA

NA
N

AC
A

DE

MY
,G
AN

DH
IN
AG
AR

ykktfkeykuLku Mkr ~fhe { ykkeLku kkrfMkkLku khkLku

kzk{kt fwt kkfe hkwt Lkke.
f~{eh Mkrnk kk s &kuLkwt rLkkh rkke kxkkxku
khk kk {kxu rMk{k fhkh{kt Mkn{k kwt nkuk Akkt
kkrfMkkLk Mktwk hkxku ku{s yL yktkhhkxe krhkku{kt
f~{eh-& AuzkLke yufu kf Akuzkwt Lkke. E.Mk. 1998{kt
khku kh{kw-khekku fko kh kk kkrfMkkLku k kh{kw
khekku fko. yk{ nu kku kkzkue uku kh{kw-ku
hkkk uku kLk Au. Mkhn Wkh ykhLkkh LkkLkkt{kuxkt A{fkt kk fhu Au. Mk{k rLkwt kLk khk yu
kkrfMkkLk Wkh furL kwt Au. kxkkxku khk kLLku kkzkue
uku kkukkLkk kk s &kuLkwt rLkkh ku yu {kxu Mk{k
rLkwt, k kMk kku, y{urhfkLkwt kk yke hkwt Au.
Mkkk kLkkkqo k khu w~{Lkkxko Mktktkuke ktLku
ukuLku wt MknLk fhwt kzu Au. {qkLk MktMkkLkku MkthkMkskk yu ~fh kkA [okt kzu Au. ktLku uku rfkMke
Au. ktLku uku{kt khekeLkwt {k kMMkwt yuwt Au. ktLku uku
[u Mkkhk yu ktrkkqo Mktktku ktk, ykkf - ukkh krLkk Mktktku rfMku yu{kt ktLkuLku k Au. Mkkhk Mktktku
kktkLke khku suxk {k{kt WMkwfkk kkke Au yuLkku
ku skk kkrfMkkLku ykku Lkke yu f{LkMkek kkkk Au.

92

VI

VE

KA

NA
N

AC
A

DE

khk - etfk Mktktku :

etfk khkLke rku n {nkMkkkh{kt xkkw kh Mkuku
ykkku LkkLkku kkzkue u Au. etfk MkkkuLkk khkLkk
Mktktku k sqLkk Au. kki{o ytkefkh fko kAe Mk{kx
ykufu kuLkk kwk {nuL yu kwke Mktr{kkLku kkik{ kwLkk
WkuLkku Mkkh fhk etfk {kufkt nkkt. yksu k
etfkLkk {kuxk kkkLkk kufku kki{o kku Au. khk{kt
ykukt kki{oLkk krk Mkku Mkkt[e, MkkhLkkk, kkukk
kuhuLke kkkyu nhku etfkkMkeyku h kuo khkLke
{wkfkku yku Au.
k khkeku kMk fheLku, kr{ kufku etfk{kt k
Mk{ke Mkkx fhu Au yu kt Mkke kk Au. [k yu
hkhLkkt ukhku{kt kkuoke fk{ fhu Au. yk kr{ kufkuLkk
LkkkrhfLkku & kLLku [u {kuLkku {wku kLkuku. kLLku
ukuyu kxkkxku khk WfukLkku kMk fkuo Au. suyku
khkLkk Lkkkrhfku kk kikh nku ku{Lku Lkkkrhf
ykkkLke khku kikhe kkke Au.
etfk{kt Mknke kufkuLke knw{ke Au. ku{Lkk khVke kr{ku
u uk yk[hk{kt yku Au. yue kke kkh
kLkkkt kr{kuyu yk hkLke {ktke fhe, yuLku kke
uk etfkLke Mkhfkhu ~fhe kkkt kO. kr{kuLkk
Wkke MktkXLk kr{ xkEkhku (rkhuLk xkEkh ykV
kr{ E{ - yu.xe.xe.E) yu kkMkke krkykuLkku
ykhku eku. etfk{kt ykkthrkn sue krhMkrk Qe
kE. yu{kt e LknkrLk kE. uLku wt ykkf LkwfMkkLk
MknLk fhwt kzwt. MktkoLku yxfkk {kxu khk-etfk
[u kxkkxku ukE. E.Mk. 1987{kt ktLku uku [u
Mk{sqke Mkkk{kt yke. yu yLkwMkkh etfkLke MkhfkhLke
rLktkeke khku etfk{kt ktrkhkf ku {kufkt. yu{kt
kkuze MkVkk k {e. Auxu krhMkrk w kteh kLkkkt
khku kkukkLkkt ku kkAkt kkuke ekt. etfkLkk kr{
kufkuLku kkku yLk qh kk yLku kr{ MktkXLkku yu
etfkLke Mkhfkh kr{ Mk{Mkwt ktrk{ Mk{kkLk fhu
yue khkLke EAk Au.
kkzkue uLke yktkrhf kkkkku{kt hr{kLkkehe Lkrn
fhkLke LkerkLku khk huwt Au k khuf kkzkue ukuLke
rLktkeke yu kkukkLkkt hkxe rnkkuLkk hk kkh khkLku
yke hr{kLkkehe fhe kze Au. khuf khku yuLke
f{k k [qfe Au. kr{ xkEkhku - yu.xe.xe.E.yu
khkLkk qkkqo zkkLk hkS kkte kh kkMkke nw{ku
fheLku yu{Lke nk fhue.
khk-Lkukk Mktktku :
khkLke Wkhu ykuwt Lkukk khkLkwt kkzkue hkx Au khkLke
Wkhu yu [eLkLke rku rn{kLke kku{kt yku Lkukk
ktLku {kuxk uku [uLkwt yuf kVh hk Au.

khk yu Lkukk [uLkk Mktktku Mkeyku sqLkk Au. ykwrLkf

Mk{{kt khk yu Lkukk [uLkk {ikeko MktktkuLkku ykht
E.Mk. 1950{kt ktLku uku [u fhk{kt ykue Mk{sqkeke
kku. yu Mk{sqke yLkwMkkh ktLku ukuyu yufkeLkkt Mkkoki{
yu kurf ytrzkkkLkwt skLk fhkLkwt MefkwO Au.
LkukkLkk Mkk{krsf-ykkf rfkMk{kt khku e { fhe
Au. kuLke kt[keo kusLkk kkh kkzk khku kuLku ykkf
{ k fhe Au. LkukkLkk ykwrLkfefh{kt kk fkhLke
{ fheLku khku kkzkue{o kku Au.
[khufkuh qr{ Mkhnku hkkku u nkukke LkukkLku ke
uku Mkkku ukkh fhk{kt {w~fue Lk kzu yu nukwke khk
yu Lkukk [u [esMkwykuLkk ukkh yu kuLke yhshLku
kke Mktr fhk{kt yke Au. LkukkLkk ykkf rfkMk{kt
yuLkkke ku Vkku kku Au.
LkukkLkk rnLw hk khkLkkt kkkk{kuLke {wkfkku yku Au
ku s heku khkLkk kt kkkwyku LkukkLkkt kkkk{kuLke
{wkfkk u Au. LkukkLkk k rkkeoyku W[ ykMk {kxu
khk yku Au. Aukt fuxktf kkuoke Lkukk{kt hkkneLku
MkkLku kufkne-Mkkkf MkkkkLke [ [ku Au.
{kykukeyku khefu ykukkkt MkkBkeykuLkkt sqkku kt
kkMkke nw{k fhu Au. khk{kt k LkfMkkeyku khefu
ykukkkt MkkBke sqkku Mkkku ku{Lkk Mktkfkuo nkukLkwt knkh
ykwt Au. khk yk yke kkkkLku kteh ku Au. khuf
khk{kt kkMkke ]rkyku fhkkt sqkku Lkukk{kt ykhku u
Au kuLkk u khku Lkukk Mk{k [kk k fhe Au.
rn{k{ktke Lkefke fuxef Lkeyku Lkukk{ktke kMkkh
kELku khk{kt yku Au. [ku{kMkk{kt ku{kt khu kqh yku Au
yu kuke khkLku wt LkwfMkkLk kk Au. LkeykuLkkt kqh
hkufk {kxu khk yu Lkukk [u Mk{sqke kk yu {kxu
khk Lk fhu Au. [eLk MkkkuLkk LkukkLkk MktktkuLku fkhu
khk yu Lkukk [u khuf kuhMk{s kk Au. ktLku kxkkxku
khk yke kuhMk{u qh fhkLkku kMk fhu Au. kkzkue uku
Mkkku Mkkhk yLku Mkw{uko Mktktku k EAwf khk Lkukk
Mkkku k Mkkhk yLku Mkw{uko Mktktku {kxu wt ykkwh Au.
Mkkhk Mktktku ktLku uku {kxu kke Au.
yk Wkhktk khkLkkt yL kkzkue hkxku{kt khkLke Wkh
Mkhnu yu LkukkLke kksw{kt ykuk qkkLk yu khkLke
kqo rk{kt, kktkuLku yzeLku ykuk BkLk{kh (sqLkwt
Lkk{ ku ykk k{ko)Lkku Mk{ku kk Au. yk ktLku uku
Mkkku khkLkk Mktktku yufthu Mkkhk yu Mkw{uko hkk Au.
yk kLLku ukuLkk ykkf rfkMk{kt khku e { fhe
Au. yktkhhkxe MktMkkyku{kt qkkLkLku Mk kLkkk{kt khku
{nLke qr{fk se Au.

MY
,G
AN
DH
IN
AG
AR

Mkhn Wkh khuf LkkLkkt A{fkt kk Au. khuf kktku{ktke

khk{kt qMkkuhe kk Au. yke qMkkuhe Lk kk yu {kxu
khk yu kktku [u kxkkxku [kke hnu Au.

Mkkfo (MkkWk yurLk yMkkurMkuLk Vkh rhrskuLk

fku-ykkhuLk) :
rk yurkE uku [uLkk kurf Mknfkh {kxuLkk yk
MktkXLk{kt khk, {ke, kkrfMkkLk, kktku, etfk,
qkkLk yu LkukkLkku Mk{ku kk Au. kktkuLkk kkxLkkh
Zkfk{kt yk ukuLkk zkykuLke yuf rh krhk {e. ku{kt
93

AC
A

DE

MY
,G
AN

MkkfoLkk fuxkf {nLkk rMkktkku yu Wuku Lke[u

{wsk Au :
(1) MktkXLkLkkt Mkhkxkuyu Mkkhkt kkzkueyku khefu Mktktku
rfMkkk yu e hkk.
(2) yk ukuLkk hksfe, ykkf, MkktMf]rkf-ikrf,
kfTrLkfe yu Mkk{krsf rfkMk {kxu khMkh Mkr
Mknfkh Mkkku.
(3) Mkhkx ku y u yu f keLke ykt krhf kkkkku { kt
hr{kLkkehe Lk fhe, ku uku [uLkk kfhkhe {wkyku
ku{kt Lk WXkk.
(4) Mkk{kL yu Mkrnkhe Mk{MkykuLkk rLkkh{kt khMkh
Mknfkh Mkkku.
(5) wrLkkLkk rkLkuzkuk uku yu yL rfkMke
ukuLkku Mknfkh Mkke, irf Mk{MkykuLkk Wfu{kt
kkukkLkku Vkku ykkku.
(6) rktrk yu Mkk{ke {kxu fk{ fhke yktkhhkxe
MktMkkykuLkku kkukkLkku Mknfkh ykkku.
(7) Mkhkxku{kt ukkh u, yu {kxuLkk kMkku fhk yu
khMkh kxkkxku khk ukkh ykzuLkk yhkuku qh
fhkLkku kMk fhku.
(8) fkuE Mkhkxu ket Mkhkxku Wkh w s{kk
fu kuLkk kh kk kkLkku kMk Lk fhku.

(9) Lkek kkkkuoLke nuhVuh yu k[kuhe, yktkhhkxe

kkMkk, yuf Mkhkx{ktke ke Mkhkx{kt kke
kuhfku qMkkuhe suk &kuLkk yMkhfkhf rLkkh
{kxu kkkt hkt.
(10) Mkhkx ku Lkk rfkMkke yu ku f fkke
fko{ku{kt yufkeLku Mknfkh ykkku.
wrLkkLke kk kkt[{k kkLke Mke yk uku{kt Mku Au.
kAkkkwt, kheke kuhkuskkhe, q{hku, fwkkuk, rLkhkhkk,
yuf fkhLkk hkukku yu kkeke MkkhkhLke ykqhke Mkkku,
yLkk]r (wfk), yrk]r (Lkeyku{kt ykkkt kqh),
kkkuzk sue fwhke ykkrkyku - yk yu yke yuf
Mk{Mkykuke yk uku uhkuk Au. yk Mk{MkykuLkku Mkk{Lkku
fhk {kxu khMkh Mknfkh yu MktfLk MkkkLkku yk
MktkXLkLkku {w Wu Au.
yk MktkXLkLkwt zwt{kf yLku fkko LkukkLkk kkxLkkh
fkX{tzw{kt ykuwt Au. yk MktkXLkLkwt yruLk h kuo swk
swk uku{kt ku Au. kuLke yrkkh{e rh krhk
Lwykhe 2002{kt fkX{tzw{kt {ue. ku{kt fkX{tzw kukkkk
knkh kkzk{kt ykwt. ku{kt {wu yktkhhkxe kkMkkLkku
Mkk{Lkku fhk kMk kh {qfk{kt ykku. kwkhktk, rk
yurk {wk ukkh kuLk (MkkWk yurk e xuz yMkkurMkuLk)
h[k {kxuLkku {wMkku kikh fhkLkku rLko uk{kt ykku.
Mkkfo uku{kt khk rr MkkLk hku Au. Mke, rMkkh,
fwhke yu {kLk MktMkkLkkuLke ryu yu Mkkike {kuxku u
Au. ykLku fkhu khk LkkLkk ukuLku kkkLkku kMk fhu
Au yue kuhMk{s k khuf Qe kk Au. kkrfMkkLk
khuf Mkkfo ukuLke kuXfku{kt khk MkkkuLkk kuLkk {kuku
Qk fhkLkku kMk fhu Au khu khk sku Au fu Mkkfo
yu kurf MknfkhLkwt MktkXLk Au. ku{kt ku uku [uLkk
&kuLke [[koLku MkkLk Lkke.

DH
IN
AG
AR

rk yurkE uku [u kurf Mknfkh MkkkLke kukk

fhk{kt yke suLku Zkfk kukkkk khefu ykuk{kt yku
Au. yuLku ykkhu yk MktkXLkLke h[Lkk fhk{kt yke Au.
rk yurkLkk yk rMkkh{kt ykuk ukuLkkt fuxktf Mkrnkhkt
rnkku yu &ku Au. yk Mkrnkhkt rnkkuLkwt hk fhk yu
Mkrnkhk &kuLkwt ktrk{ kxkkxku khk rLkkh fhk ku{s
kurf Mknfkh khk {kxu yk MktkXLk h[k{kt ykwt Au.

VI

VE
KA

NA
N

94