ΔΗΩ • 

 • ΔΗΩ
ΔΗΩ • 
 • ΔΗΩ
Η ΧΩΡΑ μας βρίσκεται στο επίκεντρο
μιας θύελλας στη χειρότερη, ίσως, στιγ-
μή της πρόσφατης ιστορίας της, καθώς
καλείται να αντεπεξέλθει όχι μονάχα στις
προκλήσεις της οικονομικής συγκυρίας
αλλά, κυρίως, να πληρώσει τις «αμαρτί-
ες» μιας τριακονταπενταετίας. Πρόκειται
για την κρίση ενός μοντέλου ανάπτυξης,
«φτηνής» ανάπτυξης, που βασιζόταν στην
κατανάλωση, την καταστροφή του περι-
βάλλοντος, την παραγωγή αεριτζίδικου
πλούτου χωρίς παραγωγική βάση.
ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ αυτή καλούμαστε να την
πληρώσουμε όλοι –και όχι κατά το μερί-
διο ευθύνης που αναλογεί στον καθένα...
Όμως, η εξάντληση του «παραγωγικού»
μοντέλου της χώρας θα γινόταν κάποτε
φανερή. Κι αν το ερώτημα που καίει τους
πάντες σήμερα είναι «πώς θα τα βγάλου-
με πέρα», το πραγματικό δίλημμα είναι
το τι θα ακολουθήσει μετά...
ΓΙΑΤΙ η κρίση μπορεί να κρύβει μικρές
και μεγάλες τραγωδίες, κρύβει όμως και
μεγάλες ευκαιρίες, ειδικά για τις υγιείς και
καινοτόμες εκείνες δυνάμεις που είναι
σε θέση να αντέξουν τη θύελλα. Και ο
χώρος της βιολογικής γεωργίας και κτη-
νοτροφίας συγκεντρώνει πολλές τέτοιες
δυνάμεις... Δεν πρέπει άλλωστε να μας
διαφεύγει ότι, όπως δείχνουν στατιστικά
αλλά και εμπειρικά στοιχεία, η ζήτηση των
βιολογικών προϊόντων, ειδικά σε ώριμες
αγορές, όπως π.χ. η Γερμανία, εμφανίζεται
ανελαστική –οι καταναλωτές βιολογικών
δεν επιστρέφουν στα συμβατικά προϊόντα,
παρά την οικονομική στενότητα.
Η ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ και προεκλογικά και
μετεκλογικά, πριν τουλάχιστον βρεθεί στο
μάτι του οικονομικού κυκλώνα, όμνυε με
κάθε ευκαιρία στην «πράσινη ανάπτυξη».
Και ορθά. Μόνο που σε αυτό το νεφέλω-
μα ιδεών περί πράσινης ανάπτυξης (γιατί
δεν μπορεί να γίνει λόγος για «σχέδιο»
ή «πρόγραμμα») ελάχιστες φορές ακού-
σαμε για τη βιολογική γεωργία, μολονότι
όλοι από την πρώτη στιγμή αναγνώριζαν
το πλήρες αδιέξοδο στο οποίο βρίσκεται,
εδώ και χρόνια, η ελληνική γεωργία.
ΚΙ ΟΜΩΣ, αν θέλουμε τα ελληνικά
αγροτικά προϊόντα να είναι παρόντα και
ανταγωνιστικά στις διεθνείς αγορές, αυ-
τό δεν μπορεί να γίνει επιδοτώντας το...
έβδομης ποιότητας υδροκτόνο βαμβάκι.
Μονάχα η βιολογική γεωργία είναι αυ-
τή που μπορεί να βελτιώσει θεαματικά
την ανταγωνιστικότητα των ελληνικών
αγροτικών προϊόντων, μονάχα αυτή, στο
χώρο της αγροτικής παραγωγής, μπορεί
να αυξήσει τις ευκαιρίες απασχόλησης,
μπορεί να λειτουργήσει σαν μια μικρή
«ατμομηχανή» τοπικής ανάπτυξης μέσα
από αγροτουριστικές δομές κ.λπ.
ΤΙΠΟΤΕ από όλα αυτά δεν έχει βρει τη
θέση του σε κάποια συγκεκριμένη κυβερ-
νητική πολιτική. Ακόμη και μέτρα με ελάχι-
στο ή μηδενικό κόστος (όπως η εισαγωγή
βιολογικών προϊόντων σε νοσοκομεία ή
παιδικούς σταθμούς, η θεσμοθέτηση αγο-
ρών αποκλειστικά από βιοκαλλιεργητές
κ.ά.) παραμένουν στα αζήτητα. Όμως χω-
ρίς πρόγραμμα και συγκεκριμένα μέτρα,
μόνο με τα λόγια, δεν μπορεί να υπάρξει
πράσινη ανάπτυξη. Χωρίς Εθνικό Σχέδιο
Δράσης για τη προώθηση της βιολογικής
γεωργίας, χωρίς αναθεώρηση του προ-
γράμματος «Α. Μπαλτατζής» με αναδια-
νομή πόρων προς τη βιολογική γεωργία,
χωρίς στροφή της γεωπονικής έρευνας
και εκπαίδευσης, η πορεία της αγροτικής
μας οικονομίας θα παραμένει τυφλή...
Ο ΧΩΡΟΣ της βιολογικής γεωργίας μπο-
ρεί και πρέπει να αναλάβει την ευθύνη να
προστατέψει τον εαυτό του απέναντι στην
κρίση. Και αναγκαία προϋπόθεση για κάτι
τέτοιο είναι η μείωση των τιμών με πα-
ράλληλη μείωση του κόστους, μέσα από
αγορές παραγωγών, δίκτυα παραγωγών
- καταναλωτών, ανάπτυξη δικτύου απευ-
θείας πωλήσεων, ιδέες που επιτρέπουν τη
δημιουργία τοπικών δικτύων και σχέσεων
που μπορούν να σταθεροποιήσουν ή και
να αυξήσουν τη ζήτηση.
ΑΛΛΑ και οι βιο-καταναλωτές, θέτοντας
επιπλέον οικολογικά κριτήρια στις αγορές
τους, προτιμώντας τα προϊόντα που παρά-
γονται κοντά στον τόπο τους ή στη χώρα
μας, καλούνται να συμβάλλουν κι αυ-
τοί: και στη διατήρηση της απασχόλησης
στην περιφέρεια αλλά και στη μείωση του
οικολογικού και οικονομικού κόστους,
περιορίζοντας τις μεταφορές κ.λπ.
ΓΙΑΤΙ όλοι μαζί μπορούμε να τα κατα-
φέρουμε...
 6 Βιολογική γεωργία: μπορούμε, αρκεί να το θέλουμε

8 Eίναι ακριβότερα τα βιολογικά προϊόντα;

10 Επικαιρότητα

14 Νέα λογότυπα για όλα τα βιολογικά προϊόντα της ΕΕ

17 Η Κομισιόν (ξαν)ανοίγει την πόρτα της Ευρώπης

στα μεταλλαγμένα

20 ΒΙΟFACH 2010: η κοινωνική και βιολογική διάσταση

των βιολογικών προϊόντων

23 Γερμανία: η κρίση δεν αφορά τα βιολογικά προϊόντα

26 Μερικές σκέψεις για την οικολογική δακοπροστασία

30 Ο ρυγχίτης της ελιάς

34 Φυτοκάλυψη: η λύση που δίνει θρεπτικές ουσίες

39 Η μανία για το κρέας και το βιοαντιδραστήρειο συγκρέας

45 Βιβλιοπαρουσίαση

46 Νέα της αγοράς

47 Πράσινες σελίδες

Τεύχος 53 Σε αυτό το τεύχος συνεργάστηκαν: Συνδρομή για 8 τεύχη (διετής)

Ιανουάριος, Φεβρουάριος, Μάρτιος 2010
Τρίμηνη ~Εκδοση
Ιδιοκτησία: Οργανισμός Ελέγχου
και Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων ΔΗΩ
Αριστοτέλους 38, 104 33 Αθήνα
τηλ. 210 82.24.384, fax 210 82.18.117
e-mail: magazine@dionet.gr
www.dionet.gr
Εκδότης - Υπεύθυνος σύμφωνα με το νόμο
Μιχάλης Κουλουρούδης
Διευθυντής
Σπύρος Σγούρος
Συντονισμός - Επιμέλεια ύλης
Σπύρος Κακουριώτης
Δημόσιες σχέσεις
Ελευθερία Γεωργιάδη
Μ. Αναστασιάδης, Ε. Γεωργιάδη, Σ. Κακουριώτης,
Χ. Κουναλάκης, Ε. Μπούρμπος, Μ. Παπαηλιάκης,
Χρίστος Ξυλογιάννης, Νικολέτα Φαντερσμίσεν,
Giuseppe Celano, Assunta Maria Palese
Καλλιτεχνική επιμέλεια και επιμέλεια
παραγωγής
ΙΔΕΟτυπο, Ζ. Πηγής 48, 106 81 Αθήνα
τηλ. 210 33.03.991, fax 210 33.04.67
Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία
ΔΕΚΑΛΟΓΟΣ
τηλ. 210 64.60.338
Κωδικός ΕΛΤΑ: 4638
Συνδρομή για 4 τεύχη (ετήσια)
εσωτερικού: 24 ευρώ • εξωτερικού: 32 ευρώ
Συνδρομή Οργανισμών, εταιρειών, ιδρυμάτων
κ.λπ.: 42 ευρώ
εσωτερικού: 42 ευρώ • εξωτερικού: 58 ευρώ
Συνδρομή Οργανισμών, εταιρειών, ιδρυμάτων κ.λπ.:
84 ευρώ
Συνδρομή για πέντε έτη (20 τεύχη): 80 ευρώ
Υπεύθυνη συνδρομών: Ελευθερία Γεωργιάδη
Το περιοδικό διατίθεται δωρεάν στους παραγωγούς,
επιχειρηματίες που ελέγχονται και πιστοποιούνται
από τον Οργανισμό ΔΗΩ.
Ταχυδρομικές επιταγές
Αριστοτέλους 38, 104 33 Αθήνα
* Οι διαφημίσεις εκφράζουν τον διαφημιζόμενο και δεν
απηχούν κατ' ανάγκη τις απόψεις του περιοδικού. Η
χρήση προϊόντων λίπανσης και φυτοπροστασίας στη βιο-
λογική γεωργία θα πρέπει να γίνεται πάντα σύμφωνα με
τις δια-τάξεις της εθνικής και κοινοτικής νομοθεσίας.
* Τα υλικά (χειρόγραφα, φιλμ, διαχωρισμοί κ.λπ.) που
αποστέλλονται στο περιοδικό δεν επιστρέφονται.
 ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ: Η ΜΟΝΗ ΠΡΟΤΑΣΗ ΠΡΑΣΙΝΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
Μπορούμε, αρκεί να το θέλουμε!
Γεωπόνου Ερευνητή Οικοτοξικολόγου Φυτοπαθολόγου, Προέδρου του Ινστιτούτου Οικολογικής Γεωργίας
Ανοιχτή επιστολή του προέδρου του Ινστιτούτου Οι-
κολογικής Γεωργίας Β. Μπούρμπου προς την ηγεσία
του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων-
Ποια μέτρα απαιτούνται για την περαιτέρω ανάπτυξη
της βιολογικής γεωργίας και μια «πράσινη» διέξοδο
από την κρίση
Ο πρωθυπουργός της χώρας μας και οι αρμόδιοι υπουργοί, τόσο προ-
εκλογικά όσο και κατά τις προγραμματικές δηλώσεις, τόνισαν εμφατικά
τη μεγάλη σημασία που έχει για τον τόπο μας η πράσινη ή αειφορική ή
βιώσιμη ή διηνεκής ανάπτυξη. Κι αυτό γιατί στηρίζεται στις βασικές αρ-
χές της οικονομικότητας, της οικολογικότητας και της κοινωνικότητας,
σύμφωνα με τις οποίες ο σημερινός άνθρωπος θα πρέπει να ενεργεί
για την ικανοποίηση των δικών του αναγκών χωρίς να διακυβεύεται και
η ικανότητα των επερχόμενων γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους
ανάγκες.
Στον πρωτογενή τομέα η μορφή γεωργίας που ακολουθεί και εφαρμόζει
πιστά τις αρχές της πράσινης ανάπτυξης είναι το αγροδιατροφικό αειφο-
ρικό σύστημα της οικολογικής ή βιολογικής ή οργανικής γεωργίας. Πράγ-
ματι, η μορφή αυτή της γεωργίας επιδιώκει την παραγωγή σε ποσότητα
και ανώτερη ποιότητα προϊόντων με το μικρότερο δυνατό οικονομικό και
περιβαλλοντικό κόστος. Σήμερα η οικολογική γεωργία, αφού κατάφερε
να αντιμετωπίσει με επιτυχία την εσωστρέφεια και τον απομονωτισμό
όπου την είχαν οδηγήσει τα διάφορα ανθρωποσοφιστικά ρεύματα, έχει
δεθεί στο άρμα της επιστήμης και μπορεί, στο μέτρο του δυνατού, να
αντιμετωπίσει το ψευτοδίλημμα του λιμού, να παραγάγει προϊόντα ποιό-
τητας, να υποκαταστήσει τη συμβατική ή σύγχρονη ή χημική γεωργία και
να θεραπεύσει τα ρήγματα που έχει προκαλέσει στο αγροοικοσύστημα
και στο περιβάλλον γενικότερα.
Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει σήμερα την πρόκληση από τη συμ-
βατική γεωργία σωρείας δυσάρεστων οικολογικών φαινόμενων, όπως
της τοξικής ομίχλης, της όξινης βροχής, του σεληνιακού πυθμένα, της
σιλίκωσης της πεδόσφαιρας, της δημιουργίας βιολογικού κενού, του
ευτροφισμού, της νιτρορύπανσης, της τροφοβίωσης, της εναλλαγής
ασθενειών, της δημιουργίας φυλών και στελεχών των φυτοπαράσιτων
ανθεκτικών στα ενεργειοβόρα συνθετικά φυτοπροστατευτικά προϊόντα,
της γενετικής μόλυνσης, του θερμικού πλήγματος και της τρύπας της
οζονόσφαιρας. Αρκεί να αναφέρει κανείς πως ο κάθε Έλληνας πολίτης
φέρνει στην πλάτη του 2,5 και 5 φορές περισσότερα κιλά δραστικής
ουσίας των φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων αντίστοιχα από τον ανάλογο
πολίτη σε επίπεδο κόσμου.
 • ΔΗΩ
Του δρα Βαγγέλη Α. Μπούρμπου
Η οικολογική γεωργία είναι 18 φορές λιγότερο
ενεργειοβόρος από τη συμβατική. Τροποποιεί κατά
7 φορές λιγότερο το αγροοικοσύστημα και δίνει
δουλειά σε 12% περισσότερα διαθέσιμα εργατικά
χέρια, αντιμετωπίζοντας έτσι αποτελεσματικά το
πρόβλημα της εξάντλησης των φυσικών πόρων,
της υποβάθμισης του φυσικού περιβάλλοντος και
του ουρμπανισμού.
Ύστερα από τα παραπάνω, θα πρέπει η πολιτεία
να δώσει προτεραιότητα στην παραπέρα ανάπτυξη
της οικολογικής γεωργίας.
• Θεωρείται εντελώς απαραίτητη η τροποποί-
ηση του προγράμματος «Α. Μπαλτατζής»
και να ληφθούν θεσμικά και οικονομικά μέτρα
υπέρ της οικολογικής γεωργίας. Διαφορετικά,
το αειφορικό αυτό αγροδιατροφικό σύστημα,
με μαθηματική ακρίβεια, θα υποβαθμιστεί και
θα περιοριστεί. Θα πρέπει, με απλά λόγια, να
μπει συγκεκριμένος στόχος για επίτευξη και να
κατοχυρώνονται τα διάφορα προγράμματα σε
επιστήμονες και φορείς που έχουν εξακριβωμέ-
νη ειδική εμπειρία και τεχνογνωσία.
• Χρειάζεται, αν όχι χτες, εδώ και τώρα, να ανα-
βαθμιστεί η αρμόδια Διεύθυνση του Υπουργεί-
ου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, ώστε
να ξεφύγει από τις γραφειοκρατικές αγκυλώσεις
που την ταλανίζουν και να μπορέσει να διαδρα-
ματίσει ουσιαστικό ρόλο στα κοινοτικά τεκταινό-
μενα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η μη
κατάρτιση ακόμα προτάσεων προτεραιοτήτων σε
νομαρχιακό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο
που έχει ζητήσει εδώ και καιρό η Ευρωπαϊκή
Ένωση.
• Να δημιουργηθούν περιφερειακά και νομαρχια-
κά τμήματα με στελέχωσή τους με επιστήμονες
που δεν «γοητεύονται» μόνο από την οικολογική
γεωργία αλλά και προσπαθούν να την προω-
θήσουν.
• Κρίνεται σκόπιμη η σύσταση Εθνικού Συμβου-
λίου Οικολογικής Γεωργίας με περιφερειακές
και νομαρχιακές κοσμητείες.
• Είναι απαραίτητη η δημιουργία στην ανώτατη
εκπαίδευση εδρών με σχετικό αντικείμενο την
οικολογική γεωργία για την εκκόλαψη νέων επι-
στημόνων οικολογικά ευαισθητοποιημένων.
• Απαιτείται η ενίσχυση της έρευνας για την παρα-
 γωγή τεχνογνωσίας και πρακτικών δεξιοτεχνιών. Δυστυχώς, Εξέλιξη συνόλου εκτάσεων (2001-2008)
είναι παγκόσμια πρωτοτυπία το γεγονός να έχει το Υπουργείο
Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων θεσμοθετημένο όργα-
νο εθνικής αγροτικής έρευνας με αξιόλογο και αξιόμαχο
ερευνητικό προσωπικό και να το καταδικάζει σε υποβάθμιση
και μαρασμό.
• Να δημιουργηθούν πιλοτικά αγροκτήματα, που θα αποτελέ-
σουν τους φάρους μεταλαμπάδευσης της τεχνογνωσίας και
των πρακτικών δεξιοτεχνιών. Τα κτήματα και οι κτηνοτροφικοί
σταθμοί των ανά την επικράτεια ερευνητικών ιδρυμάτων,
αλλά και τα αγροκτήματα των Ιερών Μονών, προσφέρονται Εξέλιξη αριθμού επιχειρήσεων (2001-2008)
για μια τέτοια πρωτοβουλία.
• Θα πρέπει η πολιτεία να συγκεντρώσει την υπάρχουσα μέχρι
σήμερα τεχνογνωσία, να την εκλαϊκεύσει και να τη μεταλα-
μπαδεύσει στον τελικό χρήστη, που είναι ο οικοκαλλιεργητής.
Η εξαγωγή της παραγόμενης στη χώρα μας τεχνογνωσίας
με τα διάφορα papers, χωρίς αυτή να φτάνει πρώτα στον
παραγωγό, πρέπει να σταματήσει. Είναι, για παράδειγμα,
εντελώς αναγκαία η κατάρτιση καταλόγου των εφοδίων
που επιτρέπονται στην οικολογική γεωργία, ώστε ο οι-
κοκαλλιεργητής να μπορεί να αναζητήσει σε μια δύσκολη
κατάσταση το κατάλληλο προϊόν.
• Η ανάληψη της οργάνωσης του καθιερωμένου θεσμού του αύξηση της καλλιεργούμενης οικολογικά έκτασης.
οικοφεστιβάλ από το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και • Να αναληφθεί από το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης
Τροφίμων. Παράλληλα με την ευκαιρία της δράσης αυτής και Τροφίμων η πρωτοβουλία κατάρτισης προγράμματος
να καθιερωθεί και η διοργάνωση μεσογειακού συνεδρίου προβολής στα μαζικά μέσα ενημέρωσης των οικολογικών
σε θέματα οικολογικής γεωργίας. προϊόντων.
• Καθιέρωση του θεσμού βράβευσης φυσικών προσώπων ή • Η ανάληψη πρωτοβουλίας για την προώθηση στα σχολεία
ομάδων ή οργανώσεων ή επιχειρήσεων για την προσφορά και στα νοσοκομεία οικολογικών προϊόντων. Όπως είναι
τους στην προώθηση της οικολογικής γεωργίας. γνωστό, τα παιδιά και οι ασθενείς αποτελούν κοινωνικές
• Στη διανομή του «ποιοτικού παρακρατήματος» η οικολογική ομάδες υψηλού κινδύνου και η χορήγηση των προϊόντων
γεωργία θα πρέπει να έχει μεγάλο μερίδιο, αφού αυτή ενδια- αυτών είναι εκ των πραγμάτων επιβεβλημένη.
φέρεται τόσο για την ποιότητα των παραγόμενων προϊόντων • Η οικολογική γεωργία είναι η μοναδική μορφή γεωργίας
όσο και για την προστασία του αγροοικοσυστήματος. που μπορεί να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της νιτρορύπαν-
• Η οικονομική ενίσχυση της οικολογικής παραγωγής πρέπει σης. Κατά συνέπεια, σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει να
να εδράζεται στην κοινοτική αντίληψη πως αποτελεί αντα- εξαιρείται από ανάλογα προγράμματα.
πόδοση του κόστους που αναλαμβάνει ο οικοκαλλιεργητής
για την προστασία του περιβάλλοντος. Είναι, κατά συνέπεια, Αυτός ο τόπος έχει από τη φύση τις προϋποθέσεις για την ανά-
υποχρέωση της πολιτείας όχι μόνο η χορήγησή της αλλά και πτυξη της οικολογικής γεωργίας. Μπορεί να παράξει προϊόντα
η έγκαιρη καταβολή της, ώστε να μην προσκόψει η αξιόλογη ποιότητας ανταγωνιστικά στο στίβο της οικουμενικοποιημένης
αυτή προσπάθεια. αγοράς. Φτάνει η πολιτεία να σκύψει με ιδιαίτερο ενδιαφέρον
• Να μειωθεί το κόστος επίβλεψης των οργανισμών πιστοποί- και να βοηθήσει. Μπορούμε να μετατρέψουμε τη μικρή μας
ησης, που ως γνωστόν τελικά μετακυλίεται στον οικοκαλλι- χώρα σε ένα απέραντο οικολογικό παράδεισο. Αρκεί να το
εργητή, πράγμα που αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα στην θέλουμε!

Εξέλιξη της βιολογικής γεωργίας στην Ελλάδα (2001-2008)

Έτος Αριθ. επιχ. Ανάπτυξη (%) Καλ/νες εκτάσεις Ανάπτυξη (%) Βοσκότοποι Ανάπτυξη (%) Σύνολο Ανάπτυξη (%)
2001 6.933
2002 6.299 -9,0% 295.051 476.151 771.202
2003 6.642 5,5% 389.951 32% 2.054.614 331% 2.444.564 217%
2004 9.002 36,0% 706.250 81% 1.962.340 -5% 2.671.590 9%
2005 16.399 82,0% 1.035.600 47% 1.845.025 -6% 2.880.625 8%
2006 24.666 50,0% 1.701.865 64% 1.320.695 -28% 3.022.560 11%
2007 24.729 0,3% 1.521.175 -11% 1.277.771 -3% 2.798.946 -7%
2008 25.098 1,5 1.785. 710 + 17% 1.392.560 + 4% 3.178.270 + 13,5
Πηγή: Στοιχεία Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων

ΔΗΩ • 
 είναι
ακριβότερα
τα βιολογικά
προϊόντα;
Της Ελευθερίας Γεωργιάδη
Ένα κεντρικό ζήτημα σχετικά με τα βιολογικά
προϊόντα, που ίσως λειτουργεί αποτρεπτικά για
τους καταναλωτές, είναι η τιμή τους. Όμως, γιατί
τα βιολογικά προϊόντα συχνά πωλούνται ακρι-
βότερα; Και πώς μπορούμε να τα βρίσκουμε σε
καλύτερες τιμές;
Π ρόσφατες μελέτες του Πανεπιστημίου California-Davis δείχνουν ότι
στις ΗΠΑ οι καταναλωτές που προτιμούν τα βιολογικά προϊόντα ξοδεύουν
τουλάχιστον 20% περισσότερα χρήματα από τους καταναλωτές συμβα-
τικών τροφίμων. Στην Ευρώπη η εικόνα είναι παρόμοια, όμως αυτό δεν
ισχύει παντού. Πρόσφατα μάλιστα, στην Εβδομάδα Βιολογικής Γεωργίας
και σε άλλες προωθητικές εκδηλώσεις στη Μ. Βρετανία, διαπιστώθηκε ότι
τα βιολογικά προϊόντα ήταν φτηνότερα από τα αντίστοιχα συμβατικά. Στη
χώρα μας οι καταναλωτές βιολογικών προϊόντων μπορούν να πετύχουν τις
χαμηλότερες τιμές στις περιπτώσεις που το προϊόν διακινείται χύμα, δηλαδή
κατευθείαν από το χωράφι ή στις αγορές βιολογικών προϊόντων. Βέβαια,
ακόμη και αν εντοπιστεί ο παραγωγός πίσω από τη συσκευασία, η αγορά
κατευθείαν από το χωράφι δεν θα είναι δυνατή, καθώς δεν υπάρχουν
οργανωμένοι πάγκοι στα αγροκτήματα και συγκεκριμένες ώρες που ο
καταναλωτής μπορεί να βρεθεί στο χωράφι ταυτόχρονα με τον παραγωγό.
Συνεπώς, χαμηλότερη τιμή ο καταναλωτής μπορεί να βρει αρχικά στις
λαϊκές αγορές βιολογικών προϊόντων, όπου θα έρθει σε επικοινωνία και
με τον παραγωγό, και κατά δεύτερο λόγο σε πιστοποιημένα καταστήματα
10 • ΔΗΩ
όπου πωλούνται χύμα τα προϊόντα.
Όσον αφορά τις τιμές των βιολογικών προϊόντων
στα καταστήματα, οι συνήθως υψηλότερες τιμές
οφείλονται σε λόγους που σχετίζονται με το σύ-
στημα παραγωγής. Επειδή οι βιοκαλλιεργητές χρη-
σιμοποιούν λιγότερο εντατικές εισροές (λιπάσματα),
συχνά η παραγωγή τους είναι μικρότερη. Λογικό
είναι λοιπόν να πρέπει να κοστολογούν ακριβότερα
την παραγωγή αυτή.
Στη βιολογική γεωργία ισχύουν αυστηροί περιορι-
σμοί και απαγορεύσεις σε φυτοφάρμακα, ζιζανιο-
κτόνα και εντομοκτόνα, γεγονός που αυξάνει τo
εργατικό κόστος, ενώ επιβραδύνει τη διαδικασία
παραγωγής. Στη βιολογική κτηνοτροφία, επίσης,
ισχύουν κανόνες που μειώνουν την παραγωγή ενώ
αυξάνουν το κόστος. Οι βιολογικές ζωοτροφές
είναι κατά πολύ ακριβότερες από τις συμβατικές.
Τα αντιβιοτικά και οι αυξητικές ορμόνες απαγορεύ-
ονται. Τα βιολογικά κοτόπουλα και τα γουρούνια
μεγαλώνουν σε υπαίθριες εγκαταστάσεις, κατα-
λαμβάνοντας πολύ περισσότερο χώρο απ’ ό,τι
συνηθίζεται στη συμβατική παραγωγή αυγών,
κοτόπουλων και χοιρινών. Επιπλέον, ένας πτηνο-
τρόφος με κότες μπορεί να πουλάει κοτόπουλα
μέσα σε 40 μέρες από την εκτροφή, ενώ ένας με
βιολογικά σε 80. Πράγμα που είναι βέβαια καλό
για τον καταναλωτή, αυξάνει όμως το κόστος. Για
να το πούμε με άλλα λόγια, τα ευτυχισμένα κοτό-
πουλα και τα χαρούμενα γουρούνα μεγαλώνουν
με αισθητά μεγαλύτερο κόστος.
Αν δούμε το θέμα από μια άλλη σκοπιά, το τελικό
κόστος αυξάνεται και λόγω του κόστους της δια-
νομής και της διάθεσης, καθώς, λόγω του μικρού
αριθμού παραγωγών που καλλιεργούν βιολογικά,
δεν υπάρχει η δυνατότητα τα καταστήματα να πά-
ρουν προϊόντα μαζεμένα από μία περιοχή αλλά
πρέπει να τα μεταφέρουν από όλη την περιφέρεια.
Γενικά, τα περισσότερα βιολογικά αγροκτήματα
είναι μικρά και δεν μπορούν να ανταγωνιστούν τις
μεγάλες αγροτικές εταιρείες στο θέμα της τιμής.
Η παραγωγή τροφίμων διέπεται από την οικονομία
της μαζικής παραγωγής, όπως συμβαίνει και στους
υπόλοιπους κλάδους της οικονομίας. Οι παραγω-
γοί βιολογικών προϊόντων είναι περήφανοι για το
γεγονός ότι βρίσκονται στο επίκεντρο των τοπικών
οικονομιών και παραδίδουν φρέσκα και θρεπτικά
τρόφιμα σε απόσταση λίγων χιλιομέτρων, κατά το
μέτρο του δυνατού.
Άλλος ένας παράγοντας που επηρεάζει σημαντικά
το ζήτημα είναι η ζήτηση, που είναι μεγαλύτερη
από την προσφορά. Πριν από μερικά χρόνια, που
η παραγωγή τέτοιων προϊόντων ήταν ακόμα μι-
κρότερη, η τιμή ήταν 100% πάνω, ενώ τώρα που
η παραγωγή βιολογικών προϊόντων έχει αυξηθεί
η τιμή έχει πέσει περίπου στο 40% επιπλέον των
συμβατικών.
Τέλος και σημαντικότερο, συγκρίνουμε 2 ανόμοια
προϊόντα: το ένα είναι απλώς π.χ. μια τομάτα, που
Βαγγέλης Μπούρμπος «Το όζον στην αντιμετώπιση των ασθενειών των φυτών»
Στο εξαιρετικό αυτό βιβλίο ο Βαγγέ-
λης Μπούρμπος εξετάζει τη χρηση του
όζοντος ως απολυμαντικού του πόσιμου
και χρησιμοποιημένου νερού και των
υγρών και στερεών αποβλήτων αλλά και
τη συμμετοχή του στην αντιμετώπιση των
ανθρωποπαθογόνων και τοξινογόνων μι-
κροοργανισμών στα διάφορα τρόφιμα.
Η γεωργία εναποθέτει πολλές ελπί-
δες στο όζον. Ήδη αποτελεί πολύτιμο
μέσο για την απολύμανση του νερού
άρδευσης, των εγκαταστάσεων, των
θρεπτικών διαλυμάτων στην υδροπονία
έχει παραχθεί με «οποιονδήποτε» τρόπο, χωρίς να ελεγχθεί από κανέναν
και χωρίς να είναι σίγουρο ούτε καν ότι έχει τις θρεπτικές αξίες που
θα έπρεπε να έχει, ενώ το άλλο είναι μια τομάτα βιολογικής γεωργίας,
που:
• έχει ελεγχθεί σε όλα τα στάδια παραγωγής της ότι δεν περιέχει χημικά,
επομένως είναι όσο θρεπτική θα έπρεπε να είναι μια τομάτα,
• ο παραγωγός της έχει ενταχθεί υποχρεωτικά σε κάποιον Οργανισμό
Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων, όπως είναι ο Οργανι-
σμός ΔΗΩ, και σε ένα αντίστοιχο μητρώο που ελέγχεται και κατατίθεται
κάθε χρόνο στο Υπουργείο,
• και μόνο η κατανάλωση της αποτελεί πράξη προστασίας του περιβάλ-
λοντος.
Και για να κλείσει το θέμα της σύγκρισης μεταξύ βιολογικών και συμ-
βατικών, ας μην ξεχνάμε ότι τα συμβατικά προϊόντα δεν περνούν από
κανέναν έλεγχο. Οι καταναλωτές επαφίενται λοιπόν στην καλή προαίρεση
των αγροτών. Αντίθετα, τα βιολογικά περνούν από ελέγχους σε διάφορα
στάδια της παραγωγής και στην περίπτωση των τυποποιημένων από
ακόμα περισσότερους.
Οι παραγωγοί, οι μεταποιητές, οι διακινητές, οι έμποροι και οι καταστημα-
τάρχες, όλοι ελέγχονται σε διάφορα στάδια και σε διαφορετικές περιόδους.
Έτσι εξασφαλίζεται ότι όχι μόνο δεν είναι επικίνδυνα για τον άνθρωπο και
το περιβάλλον, πράγμα που δεν διασφαλίζεται με τα συμβατικά, αλλά και
ότι, επιπλέον, κάνουν καλό στον άνθρωπο και στη γη.
Και μια τελευταία σκέψη: Η βιολογική γεωργία δεν αφορά απλώς το φαγητό
που βάζουμε στο τραπέζι μας σαν τελικό προϊόν. Η πραγματική βιολογική
γεωργία αφορά τη φροντίδα της γης και του εδάφους, της πανίδας και
της βιοποικιλότητας, της αειφόρου ανάπτυξης και των τοπικών κοινωνιών.
Όλα αυτά έχουν πολύ μεγάλη αξία και είναι δύσκολο να τους αποδοθεί
συγκεκριμένη τιμή που να αντανακλάται στο καλάθι του καταναλωτή.
και των νερών στην υδατοκαλλιέργεια.
Στη φυτοπροστασία, τόσο στη συμ-
βατική όσο και στην αειφορική γεωργία,
εφαρμόζεται για την απαλλαγή από παθο-
γόνα του νερού άρδευσης, των αρδευτι-
κών δικτύων, του εδάφους, των φυτωρίων
και του υπέργειου τμήματος των φυτών.
Ενώ η μετασυλλεκτική φυτοπροστασία
βρήκε στο όζον ένα ήπιο για το περιβάλ-
λον μέσο για την αντιμετώπιση των ασθε-
νειών στα φρούτα και στα λαχανικά, στα
συσκευαστήρια, τις αποθήκες και τους
ψυκτικούς θαλάμους.
ΔΗΩ • 11
 • Μέλι από θυμάρι: Δημήτριος Γονίδης (Δρυ-
οπίδα, Κύθνος)

• Μέλι από μελίττωμα ελάτης: Νίκος Ουρανός

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΣ BIOLMIEL - ΕΒΙΟΝ (Άνω Καλεντίνη, Άρτα)

• Μέλι ερείκης: Φασιλής Κωνσταντίνος (Λεω-

Διεθνής διάκριση νίδιο, Αρκαδία)

Στην διεθνή κριτική επιτροπή συμμετείχε και ο

για τρία ελληνικά βιολογικά μέλια ειδικός μελισσοκομίας, τέως προϊστάμενος του
Τμήματος Μελισσοκομίας του ΥΑΑΤ και διακε-
κριμένος γευσιγνώστης Νικόλαος Κοντόλαιμος.
Σύμφωνα με τον κ. Κοντόλαιμο, «η όλη διαδικασία
ήταν απόλυτα αντικειμενική, καθώς οι 12 κριτές
Μ ε επιτυχία ολοκλη-
ρώθηκε η δεύτερη δι-
χωρίστηκαν σε 3 ομάδες, τα δε ανώνυμα δείγματα
σε 6 τραπέζια, και η γευσιγνωστική δοκιμή έγινε με
οργάνωση του διεθνούς κλήρωση. Όσον αφορά τις ελληνικές συμμετοχές,
βραβείου βιολογικής μελισσο- τα αμιγή μονοανθικά μέλια κρίθηκαν μεταξύ των
κομίας BIOLMIEL, στο Πάρκο καλυτέρων και υπάρχει δυνατότητα για ακόμα
της Αίτνας, στην Ιταλία. υψηλότερες βαθμολογίες».

Στην εκδήλωση συμμετείχε σημα-
ντικός αριθμός μελισσοκόμων, από
πολλές χώρες, αποδεικνύοντας ότι το
επίπεδο ποιότητας των προϊόντων τους βελτιώνεται
συνεχώς. Στις 21 και 22 Ιανουαρίου, η διεθνής κρι-
τική επιτροπή αξιολόγησε περισσότερα από 130 προϊόντα, στα οποία είχε
προηγηθεί χημική ανάλυση, και ανέδειξε τους νικητές, με συνολικό μέσο
όρο που υπερέβη τα 80/100. Μεγάλη επιτυχία είχαν και οι παράλληλες
εκδηλώσεις για τη μέλισσα και την αειφόρο μελισσοκομία.
Την διοργάνωση της εκδήλωσης είχε η CRA (Ιταλικό Κέντρο Έρευνας
Μελισσοκομίας), σε συνεργασία με την ICEA και το CIBi/Premiobiol.
Όπως δήλωσε η υπεύθυνη δημοσίων σχέσεων του
Οργανισμού Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιολογικών
Προϊόντων ΔΗΩ Ελευθερία Γεωργιάδη, «τα απο-
τελέσματα του διαγωνισμού αποτελούν θρίαμβο
για τη χώρα μας. Αυτή η διεθνής αναγνώριση ποι-
ότητας δικαιώνει την βιολογική μελισσοκομία στην
Ελλάδα και αποτελεί κίνητρο για συνεχή βελτίωση
από την πλευρά των παραγωγών, καθώς προσφέρει
ισχυρά εξαγωγικά κίνητρα» (περισσότερες πληρο-
φορίες για το διαγωνισμό και ο πλήρης κατάλογος
των διεθνών νικητών στο www.premiobiol.it).

Για την Ελλάδα, την διοργάνωση ανέλαβε ο Οργανισμός Ελέγχου και
Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων ΔΗΩ. Από τους έντεκα Έλληνες
μελισσοκόμους που πήραν μέρος με δώδεκα προϊόντα στον διεθνή διαγω-
νισμό, οι τρεις επιστρέφουν νικητές, έχοντας αποδείξει την ποιότητα του
ελληνικού βιολογικού μελιού σε διεθνές επίπεδο. Οι Έλληνες μελισσοκόμοι
που διακρίθηκαν, σε συγκεκριμένα είδη μελιού, είναι οι εξής:
Τέλος, στα θετικά πρέπει να προσμετρηθεί και το
γεγονός ότι πολλοί αμπελουργοί από περιοχές
εκτός Καρδίτσας εκδήλωσαν ενδιαφέρον για την
πραγματοποίηση παρόμοιων εκδηλώσεων στην
περιοχή τους.

Χρηματοδοτικό περιβάλλον παρουσιάζει η Αγροτική Τράπεζα, επιδιώκοντας

πρόγραμμα
από την ΑΤΕ
Έ να χρηματοδοτικό πρόγραμ-
μα με το όνομα «Βιολογική Γε-
ωργία», το οποίο απευθύνεται
στους Έλληνες αγρότες που έχουν επιλέξει ή πρόκειται να
επιλέξουν για τις εκμεταλλεύσεις τους το βιολογικό τρόπο πα-
ραγωγής και τη χρήση μεθόδων παραγωγής φιλικών προς το
να συμμετέχει ενεργά στην αλλαγή της ελληνικής γεωργίας.
Το νέο ολοκληρωμένο της ΑΤΕbank περιλαμβάνει:
- «Bio ΑΔΑ» (Ανοικτό Δάνειο Αγροτών), με υψηλό πιστο-
δοτικό όριο, για να καλύψει τις αυξημένες απαιτήσεις της
βιολογικής παραγωγής σε κεφάλαια κίνησης.
- «Bio Δάνειο για Εξοπλισμό και Εγκαταστάσεις», με ιδι-
αίτερα προνόμια, για την απόκτηση του αναγκαίου εξο-
πλισμού που απαιτείται για τη λειτουργία των βιολογικών
εκμεταλλεύσεων.
- «Bio Δάνειο για την αγορά γης».
Για περισσότερες πληροφορίες, οι ενδιαφερόμενοι μπορούν
να απευθυνθούν σε ένα από τα καταστήματα της ΑΤΕbank.

12 • ΔΗΩ
 ΗΠΑ: Νέες ρυθμίσεις για τη βιολογική κτηνοτροφία
Ν έους κανόνες στη βιομηχανία βιολογικής παραγωγής γαλακτοκομικών
προϊόντων θεσπίζει το αμερικανικό υπουργείο Γεωργίας, σε μια προσπάθεια
αυτούς ακριβώς τους λόγους ήταν πολύ
σημαντικό για μας να θέσουμε όρους και
να κερδίσει εκ νέου την εμπιστοσύνη των καταναλωτών για τις «ετικέτες» με να τονίσουμε ότι η βιολογική κτηνοτροφία
βιολογική πιστοποίηση. πρέπει να έχει ως βάση το γρασίδι και τη
βοσκή» καταλήγει.
Σύμφωνα με τα καινούργια μέτρα που αναμένεται να τεθούν σε ισχύ από τον
Ιούνιο και συμπληρώνουν τα κενά στην ήδη υπάρχουσα νομοθεσία, τα κοπά- H τεράστια κτηνοτροφική μονάδα Aurora
δια ζώων θα πρέπει να παίρνουν το μέγιστο δυνατό ποσοστό της τροφής τους Organic Dairy, λόγου χάρη, με βάση το
από τη βοσκή, καθ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου βόσκησης. Η περίοδος αυτή Κολοράντο, έχει τεθεί επανειλημμένα στο
καθορίζεται πλέον όχι μόνο από την εκάστοτε γαλακτοπαραγωγική μονάδα στόχαστρο κριτικής τα τελευταία χρόνια
και τους βιοκτηνοτρόφους αλλά από τις αρμόδιες αρχές και τα ειδικά κέντρα για τις μεθόδους που χρησιμοποιεί αλλά
πιστοποίησης βιολογικών προϊόντων, διευκρινίζουν οι αρχές. Τα ζώα λοιπόν και το μέγεθός της. Εκτρέφει περίπου 15
πρέπει να λαμβάνουν τουλάχιστον το 30% της συνολικής τους τροφής από χιλιάδες αγελάδες σε πέντε αγροκτήματα
τους βοσκοτόπους. Οι νέες ρυθμίσεις έγιναν δεκτές με ενθουσιασμό από στο Κολοράντο και το Τέξας και για πολ-
εκπροσώπους της βιολογικής κτηνοτροφίας, που ευελπιστούν ότι θα αλλάξει λούς ενσαρκώνει τις αντιφάσεις ολόκληρης
το τοπίο της βιολογικής κτηνοτροφίας στις ΗΠΑ. της βιομηχανίας. Σύμφωνα με στοιχεία του
υπουργείου Γεωργίας, σε ολόκληρη τη χώρα
«Πρόκειται για την πιο σημαντική μεταρρύθμιση στη βιολογική κοινότητα εδώ υπάρχουν 2.031 βιολογικές φάρμες –με 108
και χρόνια» δήλωσε ο Μάιλς Μακ Εβόι, επικεφαλής του Εθνικού Βιολογικού αγελάδες κατά μέσο όρο η κάθε μία.
Προγράμματος στις ΗΠΑ. Συμπληρώνει μάλιστα ότι τα μέτρα αυτά ήταν απα-
Πηγή: Τ&Π Εβδομάδα, 18/2/2010
ραίτητα λόγω της αντιπαράθεσης και της κριτικής για τις αμφιλεγόμενες πρα-
κτικές που ακολουθούν ορισμένες φάρμες στις δυτικές πολιτείες των ΗΠΑ. «Γι’

H βιολογική αγορά στις ΗΠΑ

Μ εγαλύτερα κόστη αλλά και περισσότερες πωλήσεις σημειώνουν στις ΗΠΑ
τα βιολογικά αγροκτήματα, σε σχέση με τα συμβατικά, σύμφωνα με την πρώτη
ευρείας κλίμακας έρευνα που διεξήγαγε το αμερικανικό υπουργείο Γεωργίας
(USDA). Επρόκειτο για την πρώτη τόσο μεγάλη στατιστική έρευνα, που αντανα-
κλά το διευρυμένο ενδιαφέρον των καταναλωτών για τα βιολογικά προϊόντα,
η οποία θα επιτρέψει την εκπόνηση και εφαρμογή συγκεκριμένης πολιτικής εκ
μέρους της κρατικής αυτής υπηρεσίας.

Σύμφωνα με την έρευνα, το 2008 στις ΗΠΑ υπήρχαν 14.540 πιστοποιημένα

αγροκτήματα ή φάρμες που δεν είναι υποχρεωμένες να πιστοποιηθούν, καθώς
οι συνολικές τους πωλήσεις δεν υπερβαίνουν τα 5.000 δολ. Σε αυτές ανήκουν
1,7 εκατομμύρια εκτάρια, εκ των οποίων τα 650.000 καλλιεργούνται και τα
730.000 περίπου βοσκότοποι. Βιολογικά αγροκτήματα υπάρχουν και στις 50
Πολιτείες, όμως το 20% βρίσκεται στην Καλιφόρνια, στην οποία σημειώνεται
και το μεγαλύτερο ποσοστό πωλήσεων: 36% του συνόλου ή 1,15 δισ. δολ., από
ένα σύνολο (για το έτος 2008) 3,16 δισ. (1,94 δισ. γεωργικά προϊόντα και 1,22
κτηνοτροφικά).

Οι περισσότερες πωλήσεις στις ΗΠΑ διενεργούνται τοπικά (το 44% των πωλήσεων
γίνεται σε απόσταση μικρότερη των 160 χλμ. από τον τόπο παραγωγής), αν και το μόνο το 7% απευθείας από τον παραγωγό
μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής (83%) πωλείται μέσω του χονδρεμπορίου και στους καταναλωτές.

ΔΗΩ • 13

Εκλεκτικές... συγγένειες
και μεταλλαγμένα
Κ ορυφαίο στέλεχος μέχρι το 2007 της Ευρωπαϊκής Αρχής για
την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA), η Suzy Renckens, επιστημο-
νικός συντονιστής της ομάδας για τους ΓΤΟ από την ίδρυση της
EFSA το 2002, εμφανίστηκε λίγους μήνες μετά σε μια συνεδρίαση
εμπειρογνωμόνων σε επίπεδο Ε.Ε. εκπροσωπώντας επισήμως
την... Syngenta!
Μετά την αφυπηρέτησή της από την EFSA, όπου υποτίθεται ότι ο
ρόλος της ήταν η προστασία της υγείας των Ευρωπαίων καταναλω-
τών, η κ. Renckens ανέλαβε την θέση του διευθυντή Ρυθμιστικών
Θεμάτων Βιοτεχνολογίας για την Ευρώπη, την Αφρική και τη Μέση
Ανατολή του ελβετικού γίγαντα της βιοτεχνολογίας.
«Αυτή η μετακίνηση της Renckens στην αποτελεί σημαντικό πρόβλη-
μα για την EFSA», λέει ο Christoph Then, διευθυντής της γερμανικής
ομάδας εμπειρογνωμόνων Testbiotech. «Είναι πλέον σαφές ότι
ακόμη και μέλη του προσωπικού της σε κορυφαίες θέσεις δεν είναι
σε θέση να αποστασιοποιηθούν από τη βιομηχανία. Θέτει επίσης το
ερώτημα γιατί η EFSA δεν παρείχε καμία σχετική δημόσια ενημέ-
ρωση για αυτή το παράξενο συμβάν. Δεν υπάρχει καμία διαφάνεια
για τις συνθήκες της άμεσης μετακίνηση της κ. Renckens από την
EFSA στη βιομηχανία».
Η EFSA αρνήθηκε να σχολιάσει τη συγκεκριμένη υπόθεση. Αφότου
η Testbiotech έμαθε για την μετακίνηση της Renckens, κατέθεσε
άμεσα ένα ερωτηματολόγιο στην EFSA. Δόθηκε έμφαση στο ζήτη-
μα του κατά πόσον η Syngenta θα μπορούσε να έχει επωφεληθεί
αποκτώντας ένα από τα ηγετικά μέλη του προσωπικού της EFSA.
Η Αρχή δήλωσε ότι δεν είναι σε θέση να παράσχει πληροφορίες
σχετικά με μεμονωμένα μέλη του προσωπικού της. Σύμφωνα με τους
κανονισμούς της Ε.Ε. για το προσωπικό της, όλες οι μετακινήσεις
πρέπει να εγκρίνονται όταν εργαζόμενοι της Ε.Ε. καταλαμβάνουν
μια θέση από την οποία μπορεί να υπάρξει πιθανή σύγκρουση
συμφερόντων με τις Ευρωπαϊκές Αρχές.
Η Testbiotech πιστεύει ότι οι συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε
αυτή η μετακίνηση πρέπει να γνωστοποιηθούν. Οι κανονισμοί της
Ε.Ε. αναφέρουν εξάλλου ότι η έγκριση μιας τέτοιας μετακίνησης είναι
δυνατή μόνο αφού παρέλθει διάστημα δύο ετών. Στην περίπτωση
της S. Renckens το μέγιστο χρονικό διάστημα από την EFSA στην
Syngenta δεν ξεπέρασε καν το ένα έτος.
Πηγή: www.biotechwatch.gr
14 • ΔΗΩ
«Όχι» στα μεταλλαγμένα
είπε η Βουλγαρία
Η χώρα της Ε.Ε. με τους σκληρότερους περιορι-
σμούς στην καλλιέργεια και το εμπόριο γενετικά
τροποποιημένων οργανισμών έγινε η Βουλγαρία.
Ο σχετικός νόμος ψηφίσθηκε σχεδόν ομόφωνα
από τη βουλγάρικη Βουλή, ύστερα από πολυήμερη
έντονη αντιπαράθεση των κομμάτων.
«Ύστερα από τετράμηνη πολιτική και κοινωνική δια-
μάχη για το νομοσχέδιο περί των ΓΤΟ, οι βουλευτές
τελικά οριστικοποίησαν χθες την απαγόρευση της
καλλιέργειας και του εμπορίου παρόμοιων ειδών.
Από εδώ και πέρα στη χώρα θα μπορούν να γίνο-
νται μόνο εργαστηριακά πειράματα με γενετικά με-
ταλλαγμένους οργανισμούς, σύμφωνα με το νόμο».
Με αυτόν τον χαρακτηριστικό τρόπο παρουσιάζει
την απόφαση της Βουλής η οικονομική εφημερίδα
«Ντνέβνικ», η οποία επισημαίνει ότι οι βουλευτές
επιβεβαίωσαν και τη ρητή απαγόρευση της καλλι-
έργειας και του εμπορίου μεταλλαγμένων σιτηρών,
τριαντάφυλλων που χρησιμεύουν ως πρώτη ύλη
για το ροδέλαιο, αμπελιών, καπνών και όλων των
φρούτων και λαχανικών στη Βουλγαρία.
Η «Ντνέβνικ» και η πλειοψηφία των ΜΜΕ υπεν-
θυμίζουν την άνευ προηγουμένου κινητοποίηση
της κοινωνίας των πολιτών τους τελευταίους μή-
νες, η οποία τελικά κατάφερε να αποτρέψει με
πολυάριθμες δυναμικές εκδηλώσεις διαμαρτυρίας
την πρόθεση του υπουργείου Περιβάλλοντος να
«χαλαρώσει» νομοθετικά τα περιοριστικά μέτρα
για τους ΓΤΟ, επικαλούμενο την «ανάγκη» να
εναρμονίσει τη νομοθεσία της με το ευρωπαϊκό
κεντημένο στον τομέα.
Εναντίον του νομοσχεδίου τάχθηκαν ενεργά πο-
λυάριθμες περιβαλλοντικές οργανώσεις, μαζί με
τους συνδέσμους των αγροτών που ασχολούνται
με τη βιολογική γεωργία, των μελισσοκόμων κ.ά.
Συνέπεια της δυναμικής αυτής εκστρατείας ήταν
τα αποτελέσματα έρευνας που έδειξαν ότι το 97%
των Βούλγαρων αντιτίθεται στα μεταλλαγμένα.
Ο πρωθυπουργός Μπόικο Μπορίσοφ είχε αναγ-
γείλει την απόφαση του κυβερνώντος κόμματος
«να κάνει πίσω» από την πρόθεσή του για «εκ-
συγχρονισμό» του απαγορευτικού καθεστώτος
για τους ΓΤΟ στη Βουλγαρία. Στην πολυήμερη
συζήτηση και αντιπαράθεση στη Βουλή, οι βου-
λευτές αντάλλαξαν κατηγορίες για εξυπηρέτηση
μεγάλων οικονομικών συμφερόντων.
H IFOAM για τις βιολογικές υδατοκαλλιέργειες
Μ ολονότι ο ιδιωτικός τομέας δεν έμεινε ευχαριστημένος από αρκετά σημεία του
νέου κανονισμού της Ε.Ε. για τις βιολογικές υδατοκαλλιέργειες, η ικανοποίηση
της έκθεσης η IFOAM, αναλύει, μεταξύ
άλλων, και την κατάσταση της παραγωγής
ότι επιτέλους υπάρχει νομοθετικό πλαίσιο εντέλει υπερίσχυσε –αυτή ήταν η στην Ελλάδα: Το κίνητρο για συμβατικές
γενική αίσθηση που αποκόμιζε ο επισκέπτης της φετινής διεθνούς έκθεσης επιχειρήσεις εκτροφής τσιπούρας και
βιολογικών προϊόντων BioFach. λαβρακιού να στραφούν σε βιολογικές
ιχθυοκαλλιέργειες ήταν οι πεσμένες τιμές
Τα επίμαχα σημεία για τα οποία έχουν εκφραστεί δυσαρέσκειες είναι οι στον συμβατικό τομέα. Το 2008 υπήρχαν
επιτρεπόμενες πυκνότητες ψαριών στις μονάδες εκτροφής, η ρύθμιση για τις ήδη δύο πιστοποιημένες επιχειρήσεις, ενώ
αποστάσεις διαχωρισμού ανάμεσα σε βιολογικές και συμβατικές μονάδες και αναμένεται να πιστοποιηθούν και άλλες. Το
τα κλειστά συστήματα εκτροφής. Άλλα δύσκολα σημεία είναι οι προδιαγραφές λαβράκι και η τσιπούρα είναι, μέχρι στιγμής,
για τις τροφές, τον τεχνητό αερισμό, την αναπαραγωγή και το περιβάλλον σε τα μόνα βιολογικά ψαρικά που παράγονται
συγκεκριμένες περιπτώσεις. στην Ελλάδα.

Πάντως, προς το παρόν, οι επιπτώσεις της εκπόνησης του νέου κανονισμού Περισσότερες πληροφορίες: IFOAM (2010)
δεν έχουν φανεί, αλλά αναμένεται να λειτουργήσει τονωτικά για την αγορά. «Organic Aquaculture. EU Regulations (EC)
Περιοριστικός παράγοντας για την προσφορά θα είναι η δυνατότητα προμήθειας 834/2007, (EC) 889/2008, (EC) 710/2009.
των επιτρεπόμενων ζωοτροφών. Λόγω της περιπλοκότητας του θέματος Background, assessment, interpretation»
δεν αναμένεται να υπάρξει απότομη ανάπτυξη του τομέα, ούτε σε επίπεδο (διατίθεται ηλεκτρονικά στο www.ifoam.
πιστοποιητικών οργανισμών ούτε στην μεταποίηση ή στις κρατικές δομές. org), καθώς και στη μελέτη των Naturland eV
και Organic Services «Organic Aquaculture
Η μελέτη Organic Aquaculture 2009, την οποία παρουσίασε κατά τη διάρκεια 2009 - production and market» Ν.Φ.

ΔΗΩ • 15

ΓΙΑ ΟΛΑ ΤΑ ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΠΡΟΪΌΝΤΑ ΤΗΣ Ε.Ε.
Μ ε την ολοκλήρωση του πανευρωπαϊκού διαγωνισμού για
το νέο λογότυπο για όλα τα βιολογικά προϊόντα της Ε.Ε., η
Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοίνωσε επίσημα τον νικητή του
διαγωνισμού που επιλέχθηκε από ηλεκτρονική ψηφοφορία,
στην οποία μετείχαν περίπου 130.000 άτομα. Το λογότυπο που
συγκέντρωσε το 63% των ηλεκτρονικών ψήφων σχεδιάστηκε
από τον Γερμανό φοιτητή Dusan Milenkovic και απεικονίζει
ένα «ευρω-φύλλο», δηλαδή τα αστέρια της Ε.Ε. σε πράσινο
φόντο.
Από την 1η Ιουλίου 2010 η χρήση του βιολογικού λογότυπου
θα είναι υποχρεωτική για όλα τα προσυσκευασμένα βιολογι-
κά προϊόντα που συμμορφώνονται με τη σχετική νομοθεσία
και έχουν παραχθεί στην Ε.Ε. Προαιρετικά, θα μπορεί να
χρησιμοποιείται και για εισαγόμενα προϊόντα. Δίπλα από το
υποχρεωτικό λογότυπο θα μπορούν να τοποθετούνται και
άλλα ιδιωτικά, περιφερειακά ή εθνικά λογότυπα.
Όπως δήλωσε ο πρόεδρος του Οργανισμού Ελέγχου και Πι-
στοποίησης Βιολογικών Προϊόντων ΔΗΩ κ. Σπύρος Σγούρος,
«η πρόβλεψη για υποχρεωτική χρήση του νέου λογότυπου
είναι γνωστό ότι συνάντησε την αντίθεση των οργανώσεων
της βιολογικής γεωργίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο, καθώς δεν
συνδυάζεται με μια ευρύτατη καμπάνια προώθησής του. Η υπο-
χρεωτική εφαρμογή απαλλάσσει σε κάποιο βαθμό την Ε.Ε. και
τα κράτη μέλη από τις υποχρεώσεις τους, ενώ η εναλλακτική
πρόταση που είχε τεθεί προς συζήτηση, που ήταν η ενίσχυση
των επιχειρήσεων που χρησιμοποιούν τον νέο λογότυπο θα
μπορούσε να έχει πολύ περισσότερα θετικά αποτελέσματα.
Το νέο σήμα είναι τουλάχιστον καλύτερο από το προηγού-
μενο, καθώς διαφοροποιείται από σύμβολα παρεμφερή με
άλλα ευρωπαϊκά λογότυπα, όπως είναι το ΠΟΠ. και το ΠΓΕ.
Ωστόσο, η τελική επιλογή λογοτύπου δεν παρέχει ποιοτική
διαφοροποίηση στα βιολογικά προϊόντα».
Την αντίρρησή του είχε εκφράσει, κατά τη διάρκεια του διαγω-
νισμού, και ο εξειδικευμένος σε θέματα βιολογικής γεωργίας
δικηγόρος κ. Hanspeter Schmidt, ο οποίος θεωρεί ότι αφενός
κανένα από τα τρία σχέδια που μετείχαν στο διαγωνισμό δεν
μεταδίδει τη βιολογικότητα των προϊόντων, αφετέρου δεν
θα είναι ευκρινή εάν τυπωθούν σε μικρότερο μέγεθος σε
συσκευασίες προϊόντων.
16 • ΔΗΩ
νέο λογότυπο
Πέρα από την επιλογή συγκεκριμένου συμβόλου, σημασία έχει
και ο τρόπος χρήσης του, καθώς η προαιρετική χρήση του
για προϊόντα προερχόμενα από χώρες εκτός Ε.Ε. στην πράξη
σημαίνει ότι δεν θα διαφοροποιούνται τα ευρωπαϊκά από τα
εισαγόμενα προϊόντα. Αναμένεται να δούμε την αντίδραση,
σε ευρωπαϊκό επίπεδο, από παραγωγούς, φορείς, αλλά και
τους καταναλωτές.
Γενικοί όροι για την επισήμανση
προϊόντων βιολογικής γεωργίας
Α. Κοινοτικό λογότυπο - Ειδικοί όροι χρήσης
ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ (ΕΕ) 271/2010: Αφορά τον καθορισμό λε-
πτομερών κανόνων όσον αφορά το λογότυπο βιολογικής
παραγωγής της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Άλλη σχετική νομοθεσία με την επισήμανση βιολογικών
τροφίμων: Άρθρα 23-25 του Καν. (ΕΚ) 834/2007 και άρθρα
57 και 58 του Καν. (ΕΚ) 889/2008.
Μορφή λογοτύπου:
Εφαρμόζεται:
Η χρήση του κοινοτικού λογότυπου είναι υποχρεωτική από
1η Ιουλίου 2010.
Προαιρετικά επι-
τρέπεται η χρήση
του από 31 Μαρ-
τίου 2010.
Επιτρέπεται να
συνεχιστεί η διά-
θεση στην αγορά
αποθεμάτων προ-
ϊόντων που έχουν παραχθεί, συσκευαστεί και σημανθεί πριν
την 1η Ιουλίου 2010 σύμφωνα με τον Καν. (ΕΚ) 2092/91 ή
Καν. (ΕΚ) 834/2007 (και χωρίς το κοινοτικό λογότυπο) μέχρι
την εξάντληση των αποθεμάτων.
Επιτρέπεται να συνεχιστεί η χρησιμοποίηση συσκευασιών
σύμφωνα με τον Καν. (ΕΚ) 2092/91 ή Καν. (ΕΚ) 834/2007 (και
χωρίς το κοινοτικό λογότυπο) για προϊόντα τα οποία διατίθενται
 GR-BIO-001 GR-BIO-001 GR-BIO-001 GR-BIO-001
στην αγορά μέχρι την 1η Ιουλίου 2012 (εφόσον πληρούνται Γεωργία ΕΕ Γεωργία εκτός ΕΕ Γεωργία ΕΕ/ Ελλάδα
οι προδιαγραφές του Καν. (ΕΚ) 834/2007). εκτός ΕΕ

GR-BIO-001 GR-BIO-001 GR-BIO-001 GR-BIO-001

Το κοινοτικό λογότυπο: EU Agriculture Non-EU Agriculture EU/NonEU Greece
Υποχρεωτικά χρησιμοποιείται: Στην επισήμανση προσυσκευ- Agriculture
ασμένων προϊόντων αλλά και για τη διαφήμιση βιολογικών
προϊόντων.
Συνήθεις ερωτήσεις
Προαιρετικά χρησιμοποιείται: Σε εισαγόμενα προϊόντα από 1. Εάν το λογότυπο τοποθετηθεί δύο φορές, μπορεί ο Κωδικός
τρίτες χώρες. του Φορέα Ελέγχου και η Χώρα προέλευσης να αναφερθούν
μία φορά; Ναι.
ΔΕΝ μπορεί να χρησιμοποιείται: 2. Μπορεί το κοινοτικό λογότυπο να τοποθετηθεί δύο φορές
1. Σε προϊόντα υπό μετατροπή. στη συσκευασία (πρόσθια και οπίσθια ετικέτα); Ναι.
2. Σε μεταποιημένα προϊόντα τα οποία αποτελούνται από 3. Το παλιό κοινοτικό λογότυπο μέχρι πότε μπορεί να χρησι-
βιολογικά συστατικά σε ποσοστό μικρότερο από 95%. μοποιείται; Θα πραγματοποιηθεί προοδευτική απόσυρση
3. Σε προϊόντα που προέρχονται από μη εκτρεφόμενα ψάρια με την εξάντληση των αποθεμάτων.
ή θηράματα και περιέχουν βιολογικά συστατικά. 4. Μπορούν να εμφανίζονται στη συσκευασία και εθνικά και
4. Σε προϊόντα που δεν περιλαμβάνονται στο πεδίο εφαρμογής ιδιωτικά λογότυπα (π.χ. λογότυπο ΔΗΩ, γερμανικό ΒΙΟ);
του Καν. (ΕΚ) 834/2007 και πιστοποιούνται με ιδιωτικά πρό- Ναι. Τα εθνικά και ιδιωτικά λογότυπα εξακολουθούν να
τυπα, π.χ. θηράματα, υφάσματα, καλλυντικά (π.χ. οίνος από είναι σε ισχύ και μπορούν να τοποθετηθούν δίπλα στο
σταφύλια βιολογικής γεωργίας, σαρδέλα σε λάδι βιολογικής κοινοτικό λογότυπο.
γεωργίας, μαλλί από πρόβατα βιολογικής εκτροφής, γάλα 5. Μπορεί να αλλαχθεί το σχήμα του κοινοτικού λογότυπου;
υπό μετατροπή, ζωοτροφές κατοικίδιων). Όχι.
8. ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΕΣ ΕΝΔΕΙΞΕΙΣ όταν χρησιμοποιείται το 6. Πρέπει το κοινοτικό λογότυπο να τοποθετείται πάντα στην
λογότυπο: εμπρόσθια όψη της συσκευασίας; Όχι, αρκεί να είναι ευ-
i) Κωδικός Φορέα Ελέγχου και Πιστοποίησης (για τη διάκριτο, ευανάγνωστο και ανεξίτηλο.
ΔΗΩ είναι: GR-BIO-001) 7. Πού μπορώ να βρω παραπάνω πληροφορίες; Στο δικτυακό
ii) Χώρα προέλευσης. Δεν αναγράφεται με εμφανέστερο τόπο http://ec.europa.eu.
χρώμα, μέγεθος και γραμματοσειρά από την περιγραφή
πώλησης του προϊόντος. Μπορεί να δηλωθεί με μία από Β. Λοιποί κανόνες επισήμανσης
τις ακόλουθες μορφές σε οποιαδήποτε πλευρά του σή-
ματος, όπως στο παράδειγμα παρακάτω: i) Το χρώμα, το μέγεθος και ο τύπος των γραμμάτων των εν-
α. «Γεωργία ΕΕ» ή «ΕU Agriculture»: εφόσον το 98% της δείξεων δεν πρέπει να είναι εμφανέστερα από την ονομασία
γεωργική πρώτης ύλης έχει παραχθεί στην Ε.Ε. του προϊόντος.
β. «Γεωργία εκτός ΕΕ» ή «Νon-ΕU Agriculture»: εφόσον
το 98% της γεωργικής πρώτης ύλης έχει παραχθεί σε ii) Στάδιο προϊόντος: Αναγράφονται στη συσκευασία οι πα-
τρίτες χώρες. ρακάτω όροι:
γ. «Γεωργία ΕΕ/εκτός ΕΕ» ή «ΕU/Νon-ΕU Agriculture»:
όταν μέρος των γεωργικών πρώτων υλών έχει παραχθεί Ελληνικά Προϊόν βιολογικής Προϊόν υπό μετα-
εντός Ε.Ε. και μέρος αυτών εκτός. γεωργίας τροπή στη βιολογική
δ. «Ελλάδα» (ή οποιαδήποτε άλλη χώρα): όταν το 98% γεωργία
των συστατικών γεωργικής προέλευσης έχουν παραχθεί Αγγλικά Product of Product of organic
στην Ελλάδα organic farming farming in conversion
Πάνω πλευρά
GR-BIO-001 Ειδικά για τους οίνους αναφέρεται:
Γεωργία ΕΕ
Ελληνικά Οίνος από Οίνος από σταφύλια
σταφύλια υπό μετατροπή στη
Αριστερή πλευρά Δεξιά πλευρά βιολογικής βιολογική γεωργία
GR-BIO-001 GR-BIO-001
Γεωργία ΕΕ Γεωργία ΕΕ
γεωργίας
Αγγλικά Wine from grapes Wine from grapes of
of organic farming organic farming in con-
Κάτω πλευρά version
GR-BIO-001
Γεωργία ΕΕ Και για τις ζωοτροφές αναφέρεται:

Παράδειγμα: Ελληνικά Μπορούν να χρησιμοποιηθούν για βιολογική

παραγωγή σύμφωνα με τους κανονισμούς (ΕΚ)
ή αριθ. 834/2007 και (ΕΚ) αριθ. 889/2008

ΔΗΩ • 17
 Αγγλικά May be used in organic production in Προτεινόμενο παράδειγμα Επισήμανσης
accordance with Regulations (EC) 834/2007
and (EC) 889/2008

iii) Κατάλογος συστατικών: Βρίσκεται στο ίδιο οπτικό πεδίο ΠΡΟΪΟΝ «Α»
με την περιγραφή πώλησης και προσδιορίζει τα συστατικά Προϊόν βιολογικής γεωργίας
που είναι βιολογικά. Η αναγραφή των συστατικών θα πρέπει
να γίνεται κατά σειρά ελαττούμενης περιεκτικότητας ως προς
το βάρος κατά τη στιγμή της χρησιμοποίησής τους στην πα- Γράφημα / Εικόνα
ρασκευή των τροφίμων.

Επισημαίνεται ότι σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να ισχύει

και η ισχύουσα νομοθεσία για τα τρόφιμα και τη διατροφή
των ζώων (π.χ. Οδηγία 200/ΕΚ/13, Καν. (ΕΚ) 1019/2002,
Καν. (ΕΚ) 510/2006, Καν. (ΕΚ) 479/2008 κ.λπ.) και να υπάρ-
χουν αναφορές (ενδεικτικές) σχετικά με:
• Ημερομηνία ελάχιστης διατηρησιμότητας του προϊόντος (ή,
για μικροβιολογικώς εξαιρετικά αλλοιώσιμα τρόφιμα, την
τελική ημερομηνία ανάλωσης). GR-BIO-001
• Ιδιαίτερες συνθήκες διατήρησης και χρήσης του προϊό- Ελλάδα
ντος.
• Όνομα ή εμπορική επωνυμία και διεύθυνση του κατασκευ-
Πιστοποιείται από τον Οργανισμό ΔΗΩ
αστή ή του συσκευαστή.
σύμφωνα με τον Καν. (ΕΚ) 834/2007
• Περιγραφή προϊόντος και καθαρή ποσότητα. www.dionet.gr
• Ένδειξη της ποσότητας ενός συστατικού (%), π.χ. μελιτζάνα,
όταν το συστατικό εμφανίζεται στην ονομασία πώλησης ΠΡΟΣΘΙΑ ΕΤΙΚΕΤΑ
του προϊόντος.
• Θρεπτική αξία.
• Ιχνηλασιμότητα.

Αφορά μόνο την επισήμανση ελαιολάδου: Πίνακας Συστατικών:

• Αναγραφή κωδικού τυποποιητηρίου - συσκευαστηρίου του Α*, Β*, Γ*, νερό, αλάτι
ελαιολάδου (EL 40 XXX). Όπου * Προϊόν Βιολογικής Γεωργίας
• Προσδιορισμός καταγωγής (π.χ. Ελληνικό προϊόν).
• Να υπάρχει η εξής αναφορά:
Ημ/νία Ελάχιστης
Διατηρησιμότητας
ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ
ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ
Πίνακας Διατροφικής Αξίας
Εξαιρετικό παρθένο ελαιό- Ελαιόλαδο ανωτέρας κατη-
λαδο/ extra virgin olive oil γορίας που παράγεται απευ-
θείας από ελιές και μόνο με
μηχανικές μεθόδουs/Superior
category olive oil obtained
directly from olives and solely
by mechanical means
LOT Nο
Παρθένο ελαιόλαδο/ Ελαιόλαδο που παράγεται
Virgin olive oil απευθείας από ελιές και μό- Παρασκευάζεται ή/ και συσκευάζεται από:
νο με μηχανικές μεθόδους/ ΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧΧ, Διεύθυνση:χχχχχχχχχχχχχχ
Olive oil obtained directly
from olives and solely by ΟΠΙΣΘΙΑ ΕΤΙΚΕΤΑ
mechanical means

Αφορά μόνο στην επισήμανση οίνου:

• ο αποκτημένος αλκοολικός τίτλος
• χαρακτηρισμός (π.χ. τοπικός, επιτραπέζιος κτλ)
• ένδειξη «περιέχει θειώδη»

18 • ΔΗΩ
 ΜΕ ΤΗΝ ΕΓΚΡΙΣΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΤΗΣ ΓΤΟ ΠΑΤΑΤΑΣ AMFLORA

η Κομισιόν (ξαν)ανοίγει την πόρτα

της Ευρώπης στα μεταλλαγμένα
Του Σπύρου Κακουριώτη

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή
ενέκρινε πρόσφατα την
υγεία όσων θα κα-
ταναλώνουν κτη-
καλλιέργεια μιας γενετικά νοτροφικά προϊ-
τροποποιημένης φυτικής όντα. Υπάρχουν
ποικιλίας (της πατάτας επίσης σοβαρό-
Amflora, της εταιρείας τατοι κίνδυνοι για
BASF) για πρώτη φορά επιμόλυνση γειτο-
μετά από 12 χρόνια, δείχνο- νικών φυτειών συμ-
ντας να θέτει τα κέρδη του βατικών προϊόντων
βιοτεχνολογικού λόμπι πάνω μέσω επικονίασης και
από τη θέληση του κόσμου. κίνδυνοι εμφάνισης επι-
μολυσμένων προϊόντων
Η Επιτροπή εξέδωσε δύο αποφάσεις επτά χρόνια μετά την καλ-
για τη γενετικώς τροποποιημένη πατάτα λιέργεια της μεταλλαγμένης
Amflora: με την πρώτη απόφαση εγκρίνεται ποικιλίας. Υπάρχουν, τέλος, σο-
η καλλιέργειά της στην Ε.Ε. για βιομηχανική βαροί κίνδυνοι στην υγεία των ζώων
χρήση, κυρίως στην παραγωγή χαρτιού, και η δεύ- που θα καταναλώσουν τα υποπροϊόντα
τερη αφορά τη χρήση των υποπροϊόντων αμύλου της αυτής της πατάτας ως ζωοτροφή, δεδομέ-
Amflora στις ζωοτροφές. νου ότι έρευνα της βρετανικής κυβέρνησης
κατέδειξε ότι στα ζώα αυτά καταστρέφεται
Φαίνεται ότι η νεοσύστατη Κομισιόν, εν μέσω μιας ευρύτατης οικονομικής και το πεπτικό τους σύστημα.
κοινωνικής κρίσης, μίας γενικευμένης αμφισβήτησης των Ευρωπαίων πολιτών,
μίας παταγώδους αποτυχίας των, όπως αποδείχθηκαν, διάτρητων ελεγκτικών της Η νέα Επιτροπή όφειλε να γνωρίζει τους
μηχανισμών, επέλεξε ως βασική προτεραιότητα την έγκριση καλλιέργειας της κινδύνους που εγκυμονούν τέτοιες απο-
μεταλλαγμένης πατάτας, περίπου 12 χρόνια μετά την προηγούμενη παρόμοια φάσεις. Όφειλε να γνωρίζει ότι η συντρι-
απόφασή της, δηλαδή την έγκριση μεταλλαγμένου καλαμποκιού, του ΜΝΟ 819 πτική πλειοψηφία των Ευρωπαίων πολιτών
της Monstanto, το 1998. αντιτίθεται στην παραγωγή και κατανάλωση
των μεταλλαγμένων. Αντί να ομιλεί για την
Η απόφαση Επιτροπής «συνιστά πραγματική κήρυξη πολέμου, από τη μεριά του ανάγκη «προώθησης της επιστήμης» και να
προέδρου της Ζοζέ Μπαρόζο ενάντια στους Ευρωπαίους πολίτες, που στην ετοιμάζεται να συζητήσει την καλλιέργεια
πλειοψηφία τους αντιτίθενται στην καλλιέργεια ΓΤΟ», δήλωσε χαρακτηριστικά 17 νέων μεταλλαγμένων προϊόντων στην
η Κορίν Λεπάζ, αντιπρόεδρος της Επιτροπής Περιβάλλοντος του Ευρωπαϊκού ευρωπαϊκή γη και την απελευθέρωση των
Κοινοβουλίου. εισαγωγών 44 νέων μεταλλαγμένων τρο-
φίμων και ζωοτροφών, όφειλε να γνωρίζει
Παρά το γεγονός ότι το φυτό αυτό προορίζεται για βιομηχανική χρήση και την γεγονότα όπως:
παραγωγή ζωοτροφών, υπάρχουν σοβαρότατοι κίνδυνοι για την ανθρώπινη

ΔΗΩ • 19
• Παρά τη συστηματική παραπληροφόρηση και προπαγάνδα περί γε- αλλά και το σύνολο του ΠΑΣΟΚ, ΛΑΟΣ και ΚΚΕ,
νικευμένης «επικράτησης» των μεταλλαγμένων, μόλις το 2,7% της απείχαν ή απουσίασαν από την ψηφοφορία.
αγροτικής γης παγκόσμια καλλιεργείται με μεταλλαγμένα.
Η στάση της ελληνικής κυβέρνησης
• Μόλις 6 χώρες καλλιεργούν το 95% των εκτάσεων. (ή αλλιώς, πως η Ελληνίδα επίτροπος Μ. Δαμανά-
• Μόλις ένα προϊόν μίας εταιρείας (η μεταλλαγμένη σόγια της Monsanto)
κη ψήφισε υπέρ)
καλύπτει το 52% των εκτάσεων με μεταλλαγμένα παγκοσμίως.
Πρόσφατα, η υπουργός Αγροτικής Ανάπτυξης και
• Στην Ε.Ε. οι εκτάσεις με μεταλλαγμένα μειώθηκαν το 2009 (-4% στην Τροφίμων Κ. Μπατζελή, με επίσημες δηλώσεις
Ισπανία, μηδενισμός στη Γερμανία λόγω απαγόρευσης, -31% στην της, είχε τονίσει ότι η Ελλάδα δεν θα επιτρέψει
Τσεχία, -57% στη Ρουμανία, -54% στη Σλοβακία). την καλλιέργεια της γενετικά τροποποιημένης πα-
τάτας. Ωστόσο, σύμφωνα με πληροφορίες που
• Στις ΗΠΑ εμφανίζονται πλέον σοβαροί τριγμοί στην επέκταση των διέρρευσαν, η επίτροπος Μ. Δαμανάκη ψήφισε
μεταλλαγμένων λόγω, κυρίως, της μειωμένης τιμής που λαμβάνει ο υπέρ (το ίδιο έπραξε και η Κύπρια επίτροπος Α.
παραγωγός μεταλλαγμένων σε σχέση με τον συμβατικό, των μεγάλων Βασιλείου). Αξιομνημόνευτο είναι ότι και το 2004 η
αυξήσεων του κόστους των σπόρων των φυτών αυτών (+26% την προ- τότε επίτροπος Α. Διαμαντοπούλου είχε δώσει επί-
ηγούμενη τριετία), της ανάγκης χρήσης περισσότερων ζιζανιοκτόνων σης τη θετική της ψήφο για το θέμα καλλιέργειας
λόγω της ανθεκτικότητας που έχουν αναπτύξει πλέον τα φυτά, δηλαδή της Γ.Τ. ποικιλίας καλαμποκιού Bt11. Διακρίνεται
το αντίθετο απ’ ό,τι αρχικά υποσχέθηκαν οι τεχνολογίες αυτές. δηλαδή μια αμφιλεγόμενη στάση της κυβέρνησης,
η οποία, ενώ φαινομενικά υιοθετεί σαφή θέση κατά
Η στάση των ευρωπαϊκών χωρών της καλλιέργειας Γ.Τ. ποικιλιών στην Ελλάδα, στην
ουσία δεν θέτει σημαντικά εμπόδια στην αποδοχή
Έξι χώρες, ανάμεσα τους η Γαλλία και η Γερμανία, απαγόρευσαν την τους σε θεσμικό επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης.
καλλιέργεια του ΜΟΝ810 και ένδεκα χώρες ζήτησαν άδεια για να απα-
γορεύσουν κάθε καλλιέργεια ΓΤΟ. Πανευρωπαϊκό μορατόριουμ και συγκεκριμένα
μέτρα
Ο Ζοζέ Μανουέλ Μπαρόζο υπέστη πέρυσι πλήγμα όταν 22 χώρες ψήφισαν
κατά της πρότασής του για την άρση των απαγορεύσεων και οι ευρωπαϊκές Ο Οργανισμός Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιο-
κυβερνήσεις είναι σήμερα απρόθυμες να επιτρέψουν τους ΓΤΟ, εξαιτίας λογικών Προϊόντων ΔΗΩ κάνει έκκληση για μορα-
της αντίθεσης της κοινής γνώμης των χωρών τους. τόριουμ στην καλλιέργεια ΓΤΟ, υποστηρίζοντας το
κοινό αίτημα των οργανώσεων της βιολογικής γε-
Απορρίφθηκε η πρόταση συζήτη- ωργίας, όπως προέκυψε μετά τη συνά-
σης στο Ευρωκοινοβούλιο ντηση των εκπροσώπων
του Ευρωπαϊκού Γραφείου
Στο Ευρωπαϊκό Κοινο- IFOAM (www.ifoam-eu.org)
βούλιο κατατέθηκε στις 18 και 19 Μαρτίου
πρόταση των Πρά- στην Μάλτα, την γενέ-
σινων και της τειρα του επίτροπου
Αριστεράς να Τζον Ντάλι.
εγγραφεί στην
ημερήσια διάταξη Ο Οργανισμός ΔΗΩ,
η συζήτηση για σε κοινό πλαίσιο με τις
την πρωτοβουλία ευρωπαϊκές οργανώσεις
του νέου επιτρό- της βιολογικής γεωργίας,
που Τζον Ντάλι να ζητά από τον επίτροπο να
δώσει άδεια στη δεσμευτεί επίσημα με μο-
μεταλλαγμένη πα- ρατόριουμ στην καλλιέρ-
τάτα Amflora, που γεια των μεταλλαγμένων,
όμως απορρίφθηκε ώστε να διασφαλιστεί
με ψήφους 182 κατά, 82 η φυσική, αγροτική
υπέρ και 15 κατά. Από τους και πολιτιστική κληρο-
Έλληνες ευρωβουλευτές νομιά, να διατηρηθεί
υπερψήφισαν την πρόταση η βιοποικιλότητα και
οι Τρεμόπουλος (Οικολόγοι να προστατευθεί ο
Πράσινοι), Χουντής (ΣΥΡΙ- Ευρωπαίος καταναλω-
ΖΑ) και Γ. Παπαστάμκος, Κ. τής. Είναι επιτακτική η
Πουπάκης (Ν.Δ.). Οι υπόλοι- ανάγκη να διατηρήσουν οι
ποι ευρωβουλευτές της Ν.Δ., Ευρωπαίοι αγρότες την

20 • ΔΗΩ
ελευθερία επιλογής. Επιπλέον, υφίσταται και ένα
οικονομικό ζήτημα, καθώς οι αγρότες πρέπει να
μπορούν να είναι σίγουροι ότι τα προϊόντα τους
είναι ελεύθερα από ΓΤΟ, για να μπορούν να τα
διακινούν στην αγορά.
Σε ανακοίνωση του οργανισμού αναφέρεται συ-
γκεκριμένα:
«Ζητούμε από τον επίτροπο Dalli, αλλά ειδικότερα
από την ελληνική κυβέρνηση, να λάβει πρωτο-
βουλία ως προς:
1. Την υλοποίηση ενός πανευρωπαϊκού μορατό-
ριουμ στις εγκρίσεις και την καλλιέργεια των
ΓΤΟ στην Ε.Ε. Το μορατόριουμ αυτό θα πρέπει
να συνεχίσει να ισχύει έως ότου η Ευρωπαϊκή
Επιτροπή εκπληρώσει τις απαιτήσεις του Περι-
βαλλοντικού Συμβουλίου της 4ης Δεκεμβρίου
2008.
- Να εκτιμηθεί ο κοινωνικός και οικονομι-
κός αντίκτυπος της καλλιέργειας των ΓΤΟ
στην αγορά: Πρέπει να λάβουμε υπόψη τον
αντίκτυπο των ΓΤΟ στο σύνολο της τροφικής
αλυσίδας, δεδομένων των διαφορετικών δο-
μών και συστημάτων αγροτικής παραγωγής
στην Ευρώπη. Εδώ περιλαμβάνονται τα κόστη
πρόληψης ή/και περιορισμού της επιμόλυνσης
στους εξής τομείς: παραγωγή σπόρων, καλλι-
έργεια στο χωράφι, καθαρισμός μηχανημάτων
κοινής χρήσης, μεταφορά και αποθήκευση,
καθώς και αποφυγή επιμόλυνσης των τρο-
φίμων και των ζωοτροφών στις διαδικασίες
μεταποίησης.
- Να αξιολογηθούν τα μακροπρόθεσμα αποτε-
λέσματα των γενετικά τροποποιημένων φυτών
στο περιβάλλον.
- Να τεθεί ένα πλαίσιο ώστε να μελετηθούν τα
χαρακτηριστικά των οικοσυστημάτων και
των συγκεκριμένων γεωγραφικών περιοχών
στις οποίες ίσως καλλιεργούνται ΓΤΟ.
- Να μελετηθούν οι δυνητικές συνέπειες για το
περιβάλλον από την αλλαγή στη χρήση φυτο-
φαρμάκων που προκαλείται από ανθεκτικά
ΓΤΟ φυτά.
- Να διασφαλιστεί συνοχή στην αξιολόγηση του
κινδύνου από τα γενετικά τροποποιημένα
φυτά που παράγουν ενεργές ουσίες, που
καλύπτονται από την οδηγία 91/414/EEC.
2. Την αναθεώρηση της ευρωπαϊκής νομοθεσίας
σχετικά με τους ΓΤΟ, ώστε να προκύψει βελτι-
ωμένη κοινοτική νομοθεσία, που να προστα-
τεύει τους αγρότες και τους καταναλωτές
που θέλουν να παραμείνουν ελεύθεροι από
τα μεταλλαγμένα.
3. Τη λήψη αποφάσεων με βάση την αρχή της
πρόληψης, που αποτελεί βασική αρχή στην
ευρωπαϊκή περιβαλλοντική νομοθε-
σία.
4. Την αναθεώρηση της EFSA ως αρμό-
διου όργανου διαχείρισης κιν-
δύνου. Να είναι ανεξάρτητοι
οι επιστήμονες της EFSA, να
υπάρχει διαφάνεια στις διαδι-
κασίες αξιολόγησης κινδύνου,
αλλά και να αναγνωρίζονται οι
αβεβαιότητες και οι διαφορετικές
επιστημονικές απόψεις.
5. Τη ν κ α θ ι έ ρ ω σ η
ενός πανευρωπα-
ϊκού πλαισίου συνύ-
παρξης που να διασφαλίζει
την ελευθερία από τους ΓΤΟ
για όλους τους αγρότες, καθώς
και για όλους τους επαγγελματίες
του κλάδου των τροφίμων και των ζω- οτροφών
που επιθυμούν να παραμείνουν ελεύθεροι από τα μεταλλαγμένα. Στο
πλαίσιο αυτό, θα πρέπει να εφαρμοστεί η αρχή ο παραβάτης πληρώνει.
Οι επιχειρήσεις που έχουν κέρδη από τους ΓΤΟ θα πρέπει να αναλάβουν
τις ευθύνες τους για κάθε οικονομική και περιβαλλοντική ζημία που
προκαλούν οι γενετικά τροποποιημένες καλλιέργειες, συμπεριλαμ-
βανομένου του κόστους πρόληψης της επιμόλυνσης και του κόστους
αναλύσεων και ελέγχων των προϊόντων για γενετικά τροποποιημένες
ουσίες.
6. Την καθιέρωση του κατώτατου δυνατού ορίου ανίχνευσης, στα όρια
του εντοπισμού (π.χ. 0,1%) για την ύπαρξη ΓΤΟ στους βιολογικούς και
συμβατικούς σπόρους, όπως ζητήθηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο
στις 18 Δεκεμβρίου 2007. Καθώς οι σπόροι βρίσκονται στην αρχή της
διατροφικής αλυσίδας, οι καθαροί από ΓΤΟ σπόροι είναι απολύτως
απαραίτητοι για τη διασφάλιση της παραγωγής τροφίμων.
7. Την αναθεώρηση της έγκρισης της γενετικά τροποποιημένης πατάτας
Amflora, που περιλαμβάνει γονίδιο ανθεκτικό στα αντιβιοτικά. Σύμφωνα
με την ισχύουσα ευρωπαϊκή νομοθεσία, μέχρι το τέλος του 2004 θα
έπρεπε να έχουν αποσυρθεί όλα τα ανθεκτικά στα αντιβιοτικά γονίδια
(ARMG), που ενδέχεται να έχουν αντίξοες συνέπειες στην ανθρώπινη
υγεία και το περιβάλλον.
Η χώρα μας μπορεί να παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στην αποτροπή της
εισόδου των γενετικά μεταλλαγμένων καλλιεργειών στην ευρωπαϊκή γε-
ωργία, προωθώντας παράλληλα τη βιολογική γεωργία, ως την ρεαλιστική
εναλλακτική μέθοδο στην αγροτική παραγωγή».
Ένα εκατομμύριο υπογραφές κατά της Amflora
Η οργάνωση Avaaz (http://www.avaaz.org) έχει ξεκινήσει μια πρω-
τοβουλία για τη ηλεκτρονική συλλογή 1.000.000 υπογραφών, η
οποία θα δώσει την ευκαιρία επίσημης αίτησης προς την Ευρωπαϊκή
Επιτροπή για την απαγόρευση Γ.Τ. ποικιλιών στην Ευρώπη (ήδη οι
υπογράφοντες ανέρχονται σε 750.000).
ΔΗΩ • 21
 BIOFACH 2010
η κοινωνική και οικολογική διάσταση
των βιολογικών προϊόντων Της Νικολέτας Φαντερμίσεν

Αυξάνεται το ενδιαφέρον των καταναλω-

τών διεθνώς για το δίκαιο εμπόριο και τη
συμβολή της βιολογικής γεωργίας στην
αποτροπή της κλιματικής αλλαγής

Μ ε 43.699 εμπορικούς επισκέπτες και 2.557 εκθέτες,

η φετινή διεθνής έκθεση βιολογικών προϊόντων BioFach
2010, που πραγματοποιήθηκε στη Νυρεμβέργη από 17-20
Φεβρουαρίου, σημείωσε ελαφρά κάμψη επισκεψιμότητας
(-7%) συγκριτικά με το 2009, οι επαφές που πραγματο-
ποιήθηκαν όμως εκεί υπήρξαν πιο ουσιαστικές από την
προηγούμενη χρονιά, πράγμα που σημαίνει ότι όσοι εκεί
έκαναν εξίσου ή καλύτερες δουλειές από πέρυσι.

Η αγορά των βιολογικών τροφίμων, παρόλη την οικονομική κρίση, μεγαλώνει Ελληνική συμμετοχή
πιο γρήγορα από την υπόλοιπη αγορά τροφίμων. Η αλματώδης αύξηση της
συμμετοχής συμβατικών αλυσίδων στο βιολογικό εμπόριο έχει μειωθεί σημα- Σε πολύ χαμηλά επίπεδα κινήθηκε και φέ-
ντικά. Τώρα αυξάνονται οι πωλήσεις των καθαρά βιολογικών σημείων λιανικής τος η ελληνική παρουσία, με 16 περίπτερα
πώλησης. Ανερχόμενες αγορές είναι τα βιολογικά καλλυντικά και ρούχα. διάσπαρτα σε όλη την έκθεση. Στο κοινό ελ-
ληνικό περίπτερο του ΟΠΕ βρίσκονταν μόνο
Αφιερωμένη στο δίκαιο εμπόριο 7 επιχειρήσεις. Στην βράβευση βιολογικών
κρασιών Mundus Vini που διοργανώθηκε
Η φετινή έκθεση ήταν αφιερωμένη όχι σε μια χώρα –όπως τα προηγούμενα στο πλαίσιο της έκθεσης διακρίθηκαν μό-
χρόνια– αλλά στο δίκαιο εμπόριο (fair trade). Η ηθική πλευρά της παραγωγής νο 2 ελληνικά κόκκινα κρασιά (1 χρυσό,
των προϊόντων που καταναλώνουμε κερδίζει έδαφος. Ο συνδυασμός βιολογικού 1 αργυρό) ανάμεσα σε 220 βραβευμένα.
και κοινωνικά δίκαιου προϊόντος ικανοποιεί ακόμα μεγαλύτερη γκάμα κατα- Στο διαγωνισμό συμμετείχαν 622 κρασιά
ναλωτών. Ο βιοκαταναλωτής δεν θέλει μόνο να τρώει καθαρά προϊόντα αλλά από όλον τον κόσμο. Πολύ πιο πετυχημένη
και να μην εκμεταλλεύεται τον παραγωγό. Το δίκαιο εμπόριο ορίζει ελάχιστες ήταν η ελληνική συμμετοχή στο διαγωνισμό
τιμές παραγωγού, απαγορεύει την παιδική εργασία, απαιτεί την συμμετοχή των ελαιολάδου. Το πρώτο βραβείο απέσπασε
εργαζομένων στη διαδικασία παραγωγής κ.ά. λάδι της Μάνης και ανάμεσα στους 30 νι-
κητές από Ιταλία, Πορτογαλία και Ισπανία
Αισθητή έκαναν την παρουσία τους η Ινδία και η Αφρική, με την αύξηση της υπήρχαν άλλα 4 ελληνικά λάδια.
έκτασης και του αριθμού των περιπτέρων, όπως και σε ειδικά αφιερώματα και
εκδηλώσεις στο συνέδριο που συνοδεύει την έκθεση. Περίπου 200 εκδηλώσεις Η έκθεση επιβεβαίωσε τη μεγάλη σημασία
υπογράμμισαν τις τάσεις της αγοράς και της παραγωγής στον τομέα των βιολο- των βιολογικών προϊόντων στο παγκόσμιο
γικών προϊόντων, όπως το δίκαιο εμπόριο, τα βιολογικά καλλυντικά και ρούχα εμπόριο, αναδεικνύοντας, για άλλη μια φο-
και τα βιολογικά τρόφιμα στη μαζική εστίαση. Ένας τομέας που απασχολεί όλο ρά, τις καινούργιες τάσεις στην αγορά.
και πιο πολύ τον καταναλωτή είναι η περιβαλλοντική πλευρά της παραγωγής
βιολογικών προϊόντων σε σχέση με την κλιματική αλλαγή. Υπάρχουν διάφορες Περισσότερες πληροφορίες:
πρωτοβουλίες που πιστοποιούν τη μειωμένη εκπομπή αερίων θερμοκηπίου από www.biofach.de
την παραγωγή μέχρι την κατανάλωση των βιολογικών προϊόντων.

22 • ΔΗΩ
Βιολογική αμπελοκαλλιέργεια
Σε εκδήλωση της Ecovin (Σύνδεσμος Βιοαμπελουργών Γερμανίας)
παρουσιάστηκαν λεπτομέρειες της βιολογικής αμπελοκαλλιέργειας με
έμφαση στη χλωρή λίπανση. Με μια συγκεκριμένη μέθοδο (κυλίνδρισμα)
αποφεύγει ο παραγωγός τα προβλήματα της χλωρής λίπανσης που
χειρίζεται με άλλους τρόπους, όπως π.χ. τη μεγάλη φυλλική ανάπτυξη
ή την κατανάλωση υγρασίας. Η επιλογή συγκεκριμένων ειδών χλωρής
λίπανσης παίζει επίσης μεγάλο ρόλο στην επιτυχία –ανάλογα με την
κατάσταση του εδάφους και τον προηγούμενο τρόπο καλλιέργειας
συνίσταται να χρησιμοποιηθούν σιναποειδή, σιτηρά ή/και ψυχανθή,
όπως και αρωματικά και θεραπευτικά φυτά.
Πληροφορίες: www.ithaka-journal.net

BIOFACH 2010
Βιολογικό βαμβάκι και βιολογικά ρούχα
Η βιολογική καλλιέργεια βαμβακιού αποτελεί μια διέξοδο των
Ινδών παραγωγών από τη φτώχεια, τονίστηκε σε εκδηλώσεις
που πραγματοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια της BioFach 2010.
Αυτή τη στιγμή η αγορά βιολογικού βαμβακιού χαρακτηρίζεται
από μεγάλες αυξομειώσεις στην τιμή, δημιουργία αποθεμάτων
ή έλλειψη πρώτης ύλης. Η αβεβαιότητα ανεβάζει την τιμή του
βαμβακιού σε επίπεδο εμπόρων και μεταποιητών πολύ ψηλά.
BIOFACH 2010
Σκοπός για τους παραγωγούς είναι η μακρόχρονη συνεργασία,
με μια συμφέρουσα τιμή παραγωγού. Λόγω της ασφάλειας θα
πέσει και η τιμή στην αγορά.

Επομένως, η τιμή μιας βιολογικής φανέλας συγκριτικά με μια

συμβατική φανέλα καλής ποιότητας δεν χρειάζεται να διαφέρει
σημαντικά.

Ένα άλλο χαρακτηριστικό του εμπορίου ρούχων είναι η αδι-

αφάνεια λόγω πολλών αγοραπωλήσεων και μεταφορών στην
αλυσίδα παραγωγής. Αυτό ισχύει, δυστυχώς, ακόμα και για
ένα μεγάλο μέρος του βιολογικού βαμβακιού. Λόγω της εκτε-
ταμένης παραγωγής συμβατικού και γενετικά τροποποιημένου
βαμβακιού στην Ινδία, έχει επιβληθεί από το ινδικό Υπουργείο
Γεωργίας ένα σύστημα ιχνηλασιμότητας βιολογικού βαμβακιού
(και άλλων βιολογικών προϊόντων) που ξεκίνησε φέτος. Θετική
είναι επίσης η τάση των εμπόρων να ενδιαφέρονται πραγματικά
για τα προηγούμενα στάδια παραγωγής του ρούχου που πουλούν
και όχι να βασίζονται αποκλειστικά σε πιστοποιητικά.

Τα καταστήματα «βιολογικών» ρούχων –παρόλο που έχουν υψη-

λές τιμές– ποντάρουν στη διαφάνεια της αλυσίδας παραγωγής για
να προσελκύσουν πελάτες. Το βιολογικό δεν είναι το μοναδικό
κριτήριο –πολύ σημαντικά είναι και τα άλλα σήματα, όπως του
δίκαιου εμπορίου (fair trade) ή για την τήρηση περιβαλλοντικών
και ηθικών κανόνων. Το πιο γνωστό σήμα που συμπεριλαμβάνει,
εκτός από τις βιολογικές, και τέτοιες προδιαγραφές είναι το
GOTS (παγκόσμιο πρότυπο για βιολογικά ρούχα).

Πληροφορίες: www.pan-germany.de, www.

organicexchange.org, www.apeda.com.

ΔΗΩ • 23
 BIOFACH 2010 Βιολογική γεωργία
και ερευνητικά προγράμματα
Ένα μόνιμο παράπονο του χώρου της βιο-
BIOFACH 2010
λογικής γεωργίας ήταν ότι οι προκηρύξεις
για ερευνητικά προγράμματα στην Ευρώπη
δεν επέτρεπαν την ισότιμη συμμετοχή προ-
τάσεων για τη βιολογική έρευνα. Υπάρ-
χουν ομάδες που ορίζουν και μεταφέρουν
αποτελεσματικά τις προτεραιότητες του
χώρου τους στην Ευρωπαϊκή Ένωση, που
με τη σειρά της τις λαμβάνει υπόψη για το
σχεδιασμό των επόμενων προγραμμάτων
έρευνας. Από την ίδια την Επιτροπή δια-
πιστώθηκε ένα έλλειμμα στον τομέα της
βιολογικής γεωργίας και των κοινών αγα-
θών. Αυτό λύθηκε με την δημιουργία μιας
πλατφόρμας (technology platform, ΤP)
όπου συναντιούνται εταιρείες, ιδρύματα
και φορείς του βιολογικού χώρου για να
προσδιορίσουν τις προτεραιότητες στην
έρευνα για τη βιολογική γεωργία στην Ευ-
ρώπη. Αποτέλεσμα ήταν το «Όραμα για μια
ερευνητική ατζέντα έρευνας για την βιολο-
γική γεωργία και παραγωγή τροφίμων έως
το 2025», που παρουσιάστηκε στο πλαίσιο
των εκδηλώσεων της BioFach 2010. Η
συνεργασία στο πλαίσιο της Technology
Platform συνεχίζεται.
Πληροφορίες: www.tporganics.eu,
www.ifoam-eu.org (publications)

Βιολογικά καλλυντικά
Στον τομέα των βιολογικών καλλυντικών το
πλήθος σημάτων μειώνεται. Δύο κύρια σήματα
υπερισχύουν στην Ευρώπη –το Cosmos και το
Natrue. Το πρώτο στηρίζεται κυρίως από φορείς
ελέγχου και πιστοποίησης, ενώ το δεύτερο από
ιδιωτικές επιχειρήσεις –με μεγαλύτερο ή μικρό-
τερο ποσοστό βιολογικών πρώτων υλών και αυ-
στηρότερες ή ηπιότερες προδιαγραφές. Σε κάθε
περίπτωση, πρέπει να καταλάβει ο καταναλωτής
ότι το πιστοποιημένο βιολογικό ή τουλάχιστον
φυσικό καλλυντικό με σήμα έχει λόγο να είναι
πιο ακριβό. Η έλλειψη χημικών, συνθετικών χρω-
στικών και αρωματικών υλών και το ποσοστό
βιολογικών πρώτων υλών κοστίζουν. Και στις
ΗΠΑ υπάρχουν προδιαγραφές για βιολογικά
καλλυντικά –το NSF/ANSI Standard 305. Ήδη
έχει ξεκινήσει μια συνεργασία με την Natrue για
αμοιβαία αναγνώριση των προτύπων.

Παράλληλα, για να υπάρξουν αξιόπιστα σημεία

πώλησης καλλυντικών που ανταποκρίνονται
πραγματικά στις απαιτήσεις του καταναλωτή,
ιδιώτες στη Γερμανία προχώρησαν στην θέσπιση
προτύπων για σημεία πώλησης φυσικών καλλυ-
ντικών. Οι προδιαγραφές συμπεριλαμβάνουν
την επιλογή των προϊόντων (80% σύμφωνα με
διεθνή αναγνωρισμένα πρότυπα για φυσικά
καλλυντικά), την εκπαίδευση του προσωπικού,
τον τρόπο συνεργασίας με προμηθευτές, την
εξυπηρέτηση πελατών και τη διαμόρφωση του
χώρου πώλησης.
Πληροφορίες: www.natrue-label.de, www.
cosmos-standard.org, www.qai-inc.com,
www.wessling.de.

24 • ΔΗΩ

η κρίση δεν αφορά τα βιολογικά
θεωρείται πλέον ανελαστική
Η συνοπτική επισκόπηση της γερμανικής αγοράς
βιολογικών προϊόντων, της μεγαλύτερης σήμερα
στην Ευρώπη, συντάχθηκε από τον προϊστάμενο
του Γραφείου Οικονομικών και Εμπορικών Υπο-
θέσεων του ελληνικού προξενείου στο Μόναχο
κ. Χαράλαμπο Κουναλάκη και αποτυπώνει την
κατάσταση στη Γερμανία τη χρονιά της όξυνσης
της οικονομικής κρίσης, δείχνοντας πώς η ώρι-
μη αγορά βιολογικών άντεξε στις πιέσεις, ενώ
παρουσιάζει και χρήσιμες πληροφορίες σχετικά
με τις δυνατότητες εξαγωγής ελληνικών προϊό-
ντων εκεί.
ΓΕΡΜΑΝΙΑ
Η ζήτηση
βιολογικών προϊόντων
Μέγεθος και τάσεις της αγοράς
Η αγορά βιολογικών προϊόντων στη Γερμανία κατά
το 2009, λόγω της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης,
παρουσίασε, για πρώτη φορά μετά από δώδεκα
χρόνια, επιβράδυνση και ένα επίπεδο τζίρου 5,85
δισ. ευρώ, στα ίδια επίπεδα περίπου με το έτος
2008, όταν στα δύο προηγούμενα έτη παρατηρή-
θηκε σημαντική ανάπτυξη διψήφιου ποσοστού,
σύμφωνα με στοιχεία της γερμανικής υπηρεσίας
πληροφόρησης για την αγορά αγροτικών προϊ-
όντων ΑΜΙ. Η εξέλιξη στον κλάδο ήταν σαφώς
καλύτερη από την αρνητική εξέλιξη στον γενικό-
τερο κλάδο τροφίμων και ποτών, που υποχώρησε
2,5%. Σε αρκετά σούπερ μάρκετ και κυρίως στα
εκπτωτικά (discounters), στα οποία διατίθεται και
βιολογικά και συμβατικά, πολλοί καταναλωτές το
2009 προτίμησαν να επιλέξουν τελικά συμβατικά
σε σχέση με βιολογικά προϊόντα και τούτο λόγω
της σημαντικής διαφοράς τιμών μεταξύ τους.
Αντίθετα, τα καταστήματα που πωλούν αμιγώς βι-
ολογικά προϊόντα αύξησαν τα κέρδη τους το 2009
κατά 4%, παρότι τα κέρδη του κλάδου συνολικά
παρέμειναν σταθερά. Στο σύνολο, παρατηρήθηκε
μικρή αύξηση της κατανάλωσης κατά 2,4%, ενώ
οι τιμές παρουσίασαν μείωση κατά 1%, ειδικά στις
κατηγορίες φρούτα, λαχανικά και προϊόντα αρτο-
ποιίας. Το ποσοστό συμμετοχής βιολογικών προϊ-
όντων στη συνολική γερμανική αγορά προϊόντων
διατροφής διαμορφώθηκε περίπου στο 4%.
Γενικά, ο κλάδος των βιολογικών παρέμεινε δυνα-
ΔΗΩ • 25
μικός, παρά την οικονομική κρίση, και η Γερμανία
εξακολουθεί να παραμένει η σημαντικότερη ευρω-
παϊκή χώρα όσον αφορά την παρουσία βιολογικών
προϊόντων στην αγορά, ακολουθούμενη με μεγάλη
διαφορά από τη Μεγάλη Βρετανία.
Σχετική αισιοδοξία για αντιστροφή του κλίματος
και αύξηση του τζίρου σημειώνεται για το 2010.
Ανεξάρτητα εάν συνεχιστεί η κρίση, οι κατανα-
λωτικές συνήθειες στην αγορά βιολογικών
προϊόντων διατροφής θεωρούνται πλέον ως
επί το πλείστον ανελαστικές στις οικονομικές
πιέσεις. Είναι γεγονός ότι η στήριξη της βιολογικής
καλλιέργειας στη Γερμανία από το κράτος είναι
αμέριστη και εντατικοποιείται συνέχεια με νέες
πρωτοβουλίες.
Το 2009 ο αριθμός των βιολογικών μονάδων αυξή-
θηκε κατά 6% και έφθασε τις 21.000, η έκταση των
καλλιεργειών κατά 5,2% και ο τζίρος στο εμπόριο
βιολογικών προϊόντων κατά 4%. Επιπρόσθετα, ο
αριθμός των καταστημάτων που διαθέτουν χώρο
μεγαλύτερο των 300 τ.μ. αποκλειστικά για βιολογικά
αυξήθηκε κατά 31%, με αποτέλεσμα ο συνολικός
χώρος πώλησης να φθάσει τα 15.000 τ.μ.
Σημεία πώλησης
Οι καταναλωτές δείχνουν πλέον μεγαλύτερη προ-
τίμηση σε σχέση με το παρελθόν σε εξειδικευμένα
μαγαζιά, όπου συνήθως η ποικιλία των προσφερο-
μένων προϊόντων είναι μεγαλύτερη και μπορούν να
βρουν ευκολότερα τοπικά προϊόντα, καθώς και το
προσωπικό είναι θέση να τους δώσει πληροφορίες
και συμβουλές σχετικά με τις αγορές τους. Βέβαια,
είναι γεγονός ότι οι καταναλωτές προτιμούν για τις
βασικές αγορές τους κυρίως τα σούπερ μάρκετ και
τα εκπτωτικά καταστήματα. Αυτό οφείλεται αφενός
στις χαμηλότερες τιμές, αλλά και στην πληθώρα
καταστημάτων που υπάρχουν σχεδόν σε κάθε
γειτονιά, σε αντίθεση με τα καταστήματα
πώλησης αποκλειστικά βιολογικών προϊ-
όντων. Επιπλέον, η ποικιλία των προσφε-
ρόμενων βιολογικών προϊόντων στα
σούπερ μάρκετ έχει αυξηθεί αισθητά,
ώστε να καλύπτει ανάγκες και απαι-
τητικών καταναλωτών.
Τα σημεία και οι τρόποι πώλησης
βιολογικών προϊόντων που παρου-
σίασαν την μεγαλύτερη αύξηση
στις πωλήσεις τους το 2009
ήταν μέσω e-commerce
(+20,2%), τα καταστήματα
καλλυντικών και ειδών πε-
ριποίησης με +17,7%, απευ-
θείας από τους παραγωγούς
(+4,3%) και ο κλάδος εμπορίου
βιολογικών προϊόντων (2,2%).
26 • ΔΗΩ
Σήμερα λειτουργούν σε όλη τη Γερμανία 550 υποκαταστήματα από 20
διαφορετικές αλυσίδες βιολογικών σούπερ μάρκετ. Οι κυριότερες ενώσεις
παραγωγών βιολογικών προϊόντων στη Γερμανία, σύμφωνα με τα στοιχεία
για το 2009, ήταν κατά σειρά σπουδαιότητας οι Bioland, Naturland,
Demeter, Biokreis και Biopark. Συνολικά η έκταση που καλλιεργήθηκε
για την παραγωγή βιολογικών προϊόντων το 2009 ήταν 653.339 εκτάρια
(5,6% της συνολικής καλλιεργούμενης έκτασης), ενώ πέρσι ήταν 621.038
εκτάρια.
Σημαντικότερες εταιρείες του κλάδου στο 2009 αναδείχθηκαν οι Dennree
και Rapunzel, οι οποίες αύξησαν τα κέρδη τους. Ένα χαρακτηριστικό
εξάλλου της χρονιάς όσον αφορά την αγορά βιολογικών προϊόντων ήταν
η έμφαση στα τοπικά προϊόντα. Οι αλυσίδες σούπερ μάρκετ καθώς και
τα εκπτωτικά καταστήματα προσφέρουν στους καταναλωτές όλο και πε-
ρισσότερα προϊόντα παραγωγών της εκάστοτε περιοχής, λανσάροντάς
τα ως πιο φρέσκα και ποιοτικά.
Η εταιρεία ηγέτης στην αγορά των βιολογικών προϊόντων της Γερμανίας
είναι η Dennree, η οποία αύξησε τα κέρδη της κατά 10% το 2009, φτά-
νοντας τα 368 εκατ. ευρώ. Διατηρεί 50 εξειδικευμένα καταστήματα με
την επωνυμία «denn’s-Biomarkt», εκ των οποίων τα 8 λειτούργησαν για
πρώτη φορά το 2009, ενώ προτίθεται να ανοίξει 10 νέα καταστήματα μέσα
στο 2010. Όσον αφορά το χονδρεμπόριο, η Dennree προμηθεύει περί
τα 1.500 μεμονωμένα καταστήματα και σούπερ μάρκετ βιολογικών ειδών
στη Γερμανία, την Αυστρία, ο Λουξεμβούργο και την Ιταλία, με πάνω από
10.000 διαφορετικά προϊόντα. Η εταιρεία ιδρύθηκε το 1974 και έχει έδρα
το κρατίδιο της Βαυαρίας.
Το αναγνωρισμένο ειδικό σήμα-σφραγίδα Bio-Siegel είναι το πλέον ανα-
γνωρίσιμο από το καταναλωτικό κοινό και αποτελεί εγγύηση για την ποιότητα
του βιολογικού προϊόντος. Σχετική έρευνα κατέγραψε την εμπιστοσύνη που
επιφυλάσσουν οι Γερμανοί κατά 87% στο συγκεκριμένο σήμα. Σύμφωνα
με πληροφορίες, έχουν δοθεί πάνω από 50.000 σήματα Bio-Siegel σε
ισάριθμα βιολογικά προϊόντα από 3.069 διαφορετικούς παραγωγούς. Οι
κατηγορίες προϊόντων στις οποίες έχουν «απονεμηθεί» τα περισσότερα
σήματα Bio-Siegel είναι προϊόντα τσαγιού, κακάο, καφέ, προϊόντων αρτο-
ποιίας, μπαχαρικών καθώς και προϊόντων κρέατος και αλλαντικών.
Μεταξύ άλλων παρόμοιων σημάτων-σφραγίδων που παρέχονται
μέσω διαφόρων συνδέσμων και φορέων συγκαταλέγονται τα: Blaue
Engel, Signet (Oekotest), Bioland, και BioBio (Plus).
Ο κλάδος των βιολογικών προϊόντων στη Γερμανία παραμείνει
ένας από τους πλέον δυναμικούς και από τους λίγους που μπορεί
και αντέχει σε συνθήκες οικονομικής κρίσης. Τα συνολικά κέρδη της
αγοράς βιολογικών προϊόντων το 2009 στη Γερμανία την κατατάσσουν
πρώτη σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Εντούτοις, όσον αφορά το κατά κε-
φαλήν κέρδος η Γερμανία καταλαμβάνει την τέταρτη θέση, ενώ η πρωτιά
ανήκει στη Δανία, με την Αυστρία και το Λουξεμβούργο να ακολουθούν
στη δεύτερη και την τρίτη θέση αντίστοιχα. Όσον αφορά τη συνολική
έκταση των καλλιεργειών, η Γερμανία καταλαμβάνει την τρίτη θέση στην
Ευρώπη μετά την Ιταλία και την Ισπανία. Ως ποσοστό όμως η κατάταξη
είναι αρκετά διαφορετική, καθώς την πρώτη θέση κατέχει η Αυστρία με
11,7% της συνολικής καλλιεργειών αγροτικών προϊόντων, ακολουθούμενη
από χώρες όπως η Λετονία, η Πορτογαλία, η Ιταλία και η Τσεχία, ενώ η
Γερμανία βρίσκεται αρκετά χαμηλότερα, με ποσοστό 5,1%.
Καταναλωτικές συμπεριφορές
Τα τελευταία χρόνια, οι Γερμανοί καταναλωτές στρέφονται όλο και περισσό-
τερο προς τα βιολογικά προϊόντα, κυρίως λόγω οικολογικών ευαισθησιών.
Ένα ποσοστό 86% προβάλλει ως σημαντικότερη αιτία την προστασία του
περιβάλλοντος και τις καλές συνθήκες διαβίωσης των ζώων. Άλλοι σημα-
ντικοί παράγοντες αποτελούν επίσης η γεύση και η συμβολή τους στην
υγιεινή διατροφή. Επίσης σε ποσοστό 66% πρώτη προτεραιότητα θεωρείται
η αποφυγή κατανάλωσης προϊόντων με υπολείμματα φυτοφαρμάκων,
ειδικά σε αυγά, φρούτα, λαχανικά, γαλακτοκομικά, πατάτες και προϊόντα
αρτοποιίας. Τέλος, σημαντικό ρόλο αποδίδουν οι Γερμανοί καταναλωτές
στη στήριξη των τοπικών παραγωγών, δηλώνοντας την προτίμησή τους
στα προϊόντα που προέρχονται από την εγχώρια παραγωγή.
Σύμφωνα με τα αποτελέσματα πρόσφατης έρευνας των συνηθειών του
γερμανικού καταναλωτικού κοινού όσον αφορά την αγορά βιολογικών
προϊόντων, διαπιστώθηκε ότι το 50% περίπου της κατανάλωσης αυτής
αφορά φρούτα και λαχανικά. Ακολουθούν δημητριακά, αυγά, γαλακτο-
κομικά, πουλερικά, μπαχαρικά, λίπη και έλαια. Τα περιθώρια, συνεπώς,
για την αύξηση των εξαγωγών της χώρας μας προς τη Γερμανία
όσον αφορά τα βιολογικά προϊόντα είναι αξιόλογα, καθώς αυτά
επικεντρώνονται κυρίως στα αγροτικά προϊόντα που κατεξοχήν
παράγει και εξάγει η χώρα μας. Συγκεκριμένα, για τα βιολογικά λα-
χανικά παρατηρήθηκε αύξηση της κατανάλωσης κατά 7% το 2009. Τη
σημαντικότερη θέση κατέχουν τα καρότα με 49,8%, ακολουθούμενα
από τις τομάτες (12,1%) και τα αγγούρια (4,9%). Αντίθετα μείωση κατά
5% παρατηρήθηκε στην κατανάλωση βιολογικών φρούτων το 2009.
Δημοφιλέστερα φρούτα ήταν, όπως και τις προηγούμενες χρονιές, οι
μπανάνες με 43,4 % και ακολουθούν τα μήλα (15,3%), τα λεμόνια (13%)
και τα πορτοκάλια (10,2%).
Αξίζει να δοθεί έμφαση σε δύο προϊόντα, τα οποία παρουσιάζουν ιδιαίτε-
ρο ενδιαφέρον για τους Έλληνες παραγωγούς/εξαγωγείς, τα βιολογικά
κρασιά και το ελαιόλαδο
Βιολογικά κρασιά
Σε ολόκληρο τον κόσμο οι καταναλωτές κρασιών όλο και περισσότερο
κατευθύνονται προς τα βιολογικά. Μεγάλες επιχειρήσεις από τον
κλάδο αυτόν αναφέρουν ότι η πορεία εξέλιξης των βιολογικών
κρασιών είναι εξαιρετικά ανοδική. Το μερίδιο των βιολογικών
κρασιών στην συνολική ευρωπαϊκή παραγωγή διαμορφώθηκε
στο 5% και το μερίδιο στις πωλήσεις στο 3%.
Η Γερμανία είναι μία χώρα με ιδιαίτερη δυναμική στα βιολογικά
κρασιά. Συμμετέχει στην παγκόσμια αγορά βιολογικού κρασιού
κατά περίπου 40%. Στις προτιμήσεις των Γερμανών προηγείται
το κόκκινο κρασί, ανεξάρτητα από το αν είναι βιολογικό ή
συμβατικό. Το ποσοστό συμμετοχής του κόκκινου κρασιού
στη συνολική γερμανική αγορά οίνου είναι περίπου το 50%
και ακολουθούν το λευκό με 42% και το ροζέ με 8%.
Στο 2009, σε αντίθεση με άλλους κλάδους βιολογικών προϊό-
ντων, δεν παρατηρήθηκε μεταβολή του τζίρου στο κλάδο του
βιολογικού κρασιού σε σχέση με το 2008 και ως βασική αιτία
οι ειδικοί προβάλλουν το γεγονός ότι λόγω οικονομικής κρίσης,
ναι μεν περιορίστηκε σημαντικά η κατανάλωση βιολογικών
κρασιών στα διάφορα εστιατόρια, αντίθετα όμως αυξήθηκε η
ζήτηση αυτών και η κατανάλωσή τους στο σπίτι. Αύξηση ζήτησης
παρατηρήθηκε στα βιολογικά κρασιά με τιμές κάτω από 4,99
ευρώ και μείωση σε αυτά των 7-9 ευρώ. Ως αποτέλεσμα οι
τιμές εισαγομένων βιολογικών κρασιών από Ισπανία, Γαλλία και
Ιταλία μειώθηκαν ελαφρώς.
Άλλες σημαντικές χώρες προέλευσης βιολογικών
κρασιών είναι η Ισπανία, όπου τα τελευταία χρόνια
έχει αυξηθεί σημαντικά ο αριθμός των παραγωγών
που μεταβαίνει από τη συμβατική στη βιολογική
καλλιέργεια (με στόχο τις αποκλειστικές εξαγω-
γές αυτών προς Γερμανία, Σκανδιναβικές χώρες,
Ολλανδία, Βέλγιο), καθώς και οι ΗΠΑ, η Αυστρία,
η Γαλλία και η Ιταλία.
Η ιδιαίτερη ανάπτυξη στη Γερμανία στον τομέα
των βιολογικών κρασιών οφείλεται κυρίως στην
εξέλιξη των εξειδικευμένων σούπερ μάρκετ βιο-
λογικών προϊόντων όπου διατίθεται όλη η γκάμα
των προϊόντων και ιδιαίτερα βιολογικό κρασί. Αυ-
τή τη στιγμή στην Γερμανία υπάρχουν συνολικά
500 βιολογικά σούπερ μάρκετ, με την αλυσίδα
Alnatura να εξακολουθεί να ηγείται του κλάδου
και να ακολουθεί το Basic. Συνολικά σε όλη την
αγορά πουλήθηκαν στο 2009 περίπου 700.000
φιάλες βιολογικού κρασιού. Στις πωλήσεις κρασιών
στη Γερμανία εξακολουθεί να προηγείται η Ιταλία,
ακολουθούμενη από την Γαλλία και την Ισπανία,
αλλά και οι πωλήσεις γερμανικών κρασιών αυξήθη-
καν, ενώ οι πωλήσεις κρασιών προέλευσης χωρών
εκτός Ε.Ε. παραμένουν σταθερές.
Βιολογικό ελαιόλαδο
Οι κυριότεροι προμηθευτές της Γερμανίας είναι η
Ιταλία, η Ισπανία και η Ελλάδα και ακολουθούν η
Κύπρος, η Αλβανία και μικρότερες ποσότητες από
Χιλή, Αυστραλία, Σαουδική Αραβία και Παλαιστίνη.
Περίπου το 30% των βιολογικών ελαιόδεντρων
καλλιεργείται στην Ιταλία, ενώ σημαντικός αριθ-
μός υπάρχει στην Ισπανία και στην Τυνησία.
ΔΗΩ • 27

οικολογική δακοπροστασία
Α πό την αρχή πρέπει να ξεκαθαριστεί
πως στην οικολογική γεωργία η ολιστική
θεώρηση της ζημιάς που προκαλούν οι δι-
άφοροι ζωικοί εχθροί των φυτών εισήγαγε
στο λεξιλόγιο της φυτοπροστασίας νέους
επιστημονικούς όρους. Έτσι για παράδειγ-
μα στις μέρες μας ειδικά για το δάκο της
ελιάς (Bactrocera oleae συν. Dacus oleae)
μπαίνουν στο «περιθώριο» οι όροι «δακο-
κτονία» και «καταπολέμηση» του δάκου και
στη θέση τους χρησιμοποιούνται οι «δακο-
προστασία» και «αντιμετώπιση» του δάκου
που έχουν ευρύτερη οικολογική, αλλά και
οικονομική διάσταση. Πράγματι η οικολο-
γική φυτοπροστασία δεν κηρύσσει αέναο
πόλεμο μέχρι τελικής εξόντωσης εναντίον
αυτού του εχθρού, αλλά λαμβάνοντας υπό-
ψη όλους τους βιοτικούς και αβιοτικούς
παράγοντες προσπαθεί να επιτύχει μείωση
του πληθυσμού κάτω από το οικονομικό
κατώφλι με το μικρότερο δυνατό περιβαλ-
λοντικό κόστος.
Αυτές οι οικολογικές αλήθειες θα πρέπει να
αποτελούν τη βάση για την οργάνωση και
εφαρμογή της δακοπροστασίας. Η εποχή
που η συμβατική φυτοπροστασία ήθελε το
βιότοπο της ελιάς «χαβούζα» των διαφόρων
ενεργειοβόρων συνθετικών εντομοκτόνων
πέρασε ανεπιστρεπτί. Ο ελαιοκαλλιεργητής
δεν θέλει πια άλλους «πονοκεφάλους» από
τα νευροτοξικά οργανοφωσφορικά. Ο κατα-
ναλωτής δεν επιθυμεί να κολυμπούν μέσα
στο ελαιόλαδο οι διάφοροι μεταβολίτες
των οργανοφωσφωρικών εντομοκτόνων.
Ο οπαδός του «πράσινου» τουρισμού θέλει
να αναπνέει καθαρό αέρα.
Παρόλο που η ελιά αποτελεί την πρώτη σε
έκταση οικολογική καλλιέργεια η πολιτεία
28 • ΔΗΩ
ΜΕΡΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ
Του δρα Βαγγέλη Α. Μπούρμπου
Γεωπόνου Ερευνητή Οικοτοξικολόγου
Φυτοπαθολόγου
κατά την οργάνωση και εφαρμογή των εργασιών
δακοπροστασίας δεν λαμβάνει καθόλου υπόψη
το γεγονός αυτό. Τη θεωρεί ως «αποπαίδι» και
μάλιστα ως αιτία έξαρσης των δακοπροσβολών!!!
Βέβαια σε γιορτές και πανηγύρια «περιβάλλει»
με δόξα και τιμή το οικολογικό ελαιόλαδο και
τάζει «λαγούς με πετραχήλια».
Σε αυτή τη συμπεριφορά για να πει κανείς και
του «στραβού το δίκιο» υπάρχει ένα ελαφρυντικό.
Κι αυτή η συμβατική δακοπροστασία σήμερα
πάει από το κακό στο χειρότερο. Φορτώνει το
αγροοικοσύστημα με τόνους από εντομοκτόνα,
πληθαίνουν τα υπολείμματα στο ελαιόλαδο και
θυσιάζεται ένα μεγάλο ενίοτε μέρος της ελαιοπαραγωγής στο βωμό του δάκου.
Κι αυτό γιατί η πολιτεία δεν θέλει να καταλάβει πως η δακοπροστασία δεν είναι
μια απλή υπόθεση. Είναι ένα συλλογικό έργο μέσα στο οποίο κάθε εμπλεκόμενος
πρέπει να φέρει το έργο που αναλαμβάνει σε πέρας. Υπουργείο λέγεται, Δ/νση
γεωργίας, Δήμος, τομεάρχης, συνεταιριστική οργάνωση, εργολάβος, ψεκαστής,
παγιδοθέτης, ελαιοπαραγωγός όλοι θα πρέπει να συνεργαστούν αρμονικά.
Δημιουργεί ιδιαίτερη εντύπωση το βιβλιαράκι που έχει εκδώσει το 1949 το τότε
υπουργείο γεωργίας με τίτλο «ΟΔΗΓΙΑΙ ΔΙΑ ΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗΝ ΤΩΝ ΔΑΚΟ-
ΚΤΟΝΩΝ ΜΕΤΡΩΝ», Είναι τόσο αναλυτικό και περιγράφει τόσο οργανωμένα τη
διαδικασία της δακοπροστασίας που αν το σημερινό υπουργείο επικαιροποιούσε
το περιεχόμενό του θα προσέφερε πολλά στην υπόθεση της δακοπροστασίας.
Για του λόγου το αληθές να τι λέει για τους ψεκαστές: «Ούτοι θα εκλέγωνται
μεταξύ των καλλιτέρων εργατών των περιλαμβανομένων εις την περιφέρειαν
του συνεργείου χωρίων». Αν οι ψεκαστές δεν ακολουθούν τις οδηγίες του αρ-
χιεργάτη «αμέσως και ασυζητητεί» «θ’ απολύωνται και θα μηνύωνται εφ’ όσον
εκ προθέσεως ή αμελείας γίνουν υπαίτιοι ζημίας τινός εις τα δένδρα». Κι ακόμα
τονίζει «ιδιαιτέρως να επιστηθή η προσοχή επί του χυσίματος του πολτού προς
ταχυτέραν εκκένωσιν του ψεκαστήρος και ευρύνσεως της οπής εκτοξεύσεως
του ράμφους προς τον αυτόν σκοπόν». Αλήθεια τι γίνεται σήμερα;
Τα «επιτεύγματα» της συμβατικής δακοπροστασίας είναι λίγο πολύ γνωστά.
Κορύφωμα η υπόθεση του fenthion που το αρμόδιο Υπουργείο θέλει με «παιδα-
ριώδη» δικαιολογία να το «φορτώσει» στο βιότοπο της ελιάς. Αποκορύφωμα η
διαπίστωση πως η πολιτεία θέλει με «ξένα κόλλυβα», χωρίς να βάλει το χέρι στη
«τσέπη» και χωρίς καμία συστηματική οργάνωση να εφαρμόσει το πρόγραμμα
δακοπροστασίας. Κάθε φορά τα ίδια παράπονα, οι ίδιες διαμαρτυρίες. Απλήρωτοι
 περιοχές με ζεστό χειμώνα , όπου υπάρχει
ακόμα εσοδεία, μπορεί να διαχειμάσει και
ως ακμαίο. Οι βασικές φάσεις του βιολο-
γικού κύκλου του δάκου είναι το αυγό, η
προνύμφη πρώτου , δεύτερου και τρίτου
σταδίου , η νύμφη ή πούπα και το τέλειο
ή ακμαίο έντομο που είναι γνωστό και ως
μύγα. Στα τέλη της άνοιξης με ζεστό καιρό
ή αργότερα με ψυχρό θα βγουν τα τέ-
λεια έντομα. Αυτά αρχίζουν να αναζητούν
τροφή από διάφορες ζαχαρώδεις ουσίες
Το αρσενικό ( αριστερά) και το θηλυκό (δεξιά ) ακμαίο του δάκου και μελώματα άλλων δέντρων. Η συμπε-
ριφορά αυτή των ακμαίων δημιουργεί
άμεσα την ανάγκη κατά τον πρώτο
οι εργαζόμενοι, καθυστερημένη πρόσληψη τομεαρχών, καθυστερημένη έναρξη δολωματικό ψεκασμό να ψεκάζονται
πρώτου δολωματικού ψεκασμού, αυξημένη δακοπροσβολή. και άλλα φυτά που μπορεί να έχουν
μέλωμα και ιδιαίτερα οι χαρουπιές. Σε
Η φυτοπροστασία της οικολογικής γεωργίας έφερε σήμερα στο προσκήνιο λίγες μέρες τα θηλυκά γονιμοποιούνται
σύγχρονα φυτοπροστατευτικά προϊόντα και αποτελεσματικές τεχνικές για την και μέσα σε 10 μέρες, αν οι κλιματικές
αντιμετώπιση του δάκου της ελιάς. Μερικές μάλιστα τις δανείζεται και η συμ- συνθήκες ευνοούν και αν ο ελαιόκαρ-
βατική. Και το κυριότερο ενδιαφέρεται πρώτιστα για τη λήψη όλων εκείνων των πος είναι ήδη δεκτικός εναπόθεσης του
αναγκαίων μέτρων που θα βοηθήσουν να στεφθεί με επιτυχία η αντιμετώπιση αυγού, αρχίζουν να εναποθέτουν τα αυ-
του δάκου της ελιάς. Είναι πια σε θέση να δώσει σίγουρη απάντηση αν η οικο- γά. Ως γνωστό ο ελαιόκαρπος είναι
λογική δακοπροστασία είναι πια πραγματικότητα ή απλά μια «γοητεία» όπως δεκτικός εναπόθεσης σ αυτόν αυγού
αρέσκονται να τη θεωρούν οι συμβατικοί επιστήμονες. με την έναρξη της πήξης του μεσο-
καρπίου (κουκουτσιού ή πυρήνα). Στις
Με το άρθρο αυτό επιδιώκεται η παροχή ορισμένων πληροφοριών που αντλού- περιοχές που ο ελαιόκαρπος παραμένει
νται από την εμπειρία του υποφαινόμενου για μία 10ετία και πλέον ως επόπτη όλο το χειμώνα και μέχρι την άνοιξη στο
δακοπροστασίας στο Νομό μας, μια πανδακία περιοχή και τη διακονία του στην ελαιόδεντρο το θηλυκό του δάκου μπορεί
οικολογική γεωργία. Γίνεται μια αρχή. Καλή ή κακή θα το κρίνουν οι αναγνώστες. να εναποθέσει τα αυγά του και σε αυτόν.
Αυτό που μετράει περισσότερο είναι η αρωγή με τις παρεμβάσεις πιο ειδικών, Κάθε θηλυκό μπορεί να γεννήσει μέχρι
ώστε η οικολογική δακοπροστασία να κάνει βήματα πιο μπροστά και να ταρα- 1000 αυγά. Περιμένει με υπομονή και
κουνήσει τους υψηλά ιστάμενους αρμοδίους. τρέχει σε μεγάλες αποστάσεις για να βρει
δεκτικό ελαιόκαρπο. Κάθε μέρα εναπο-
Ας δούμε μερικά βασικά σημεία: θέτει 15 αυγά σε ισάριθμους καρπούς.
Αν υπάρχει πολύς απρόσβλητος ελαιό-
• Η πολιτεία θα πρέπει να περιλαμβάνει στα προγράμματα αντιμετώπισης καρπος το θηλυκό γεννάει ένα αυγό σε
του δάκου και τα οικολογικά ελαιοκτήματα. Ο δάκος δεν γνωρίζει στραλίκια κάθε ελαιόκαρπο. Διαφορετικά μπορεί να
και ο αποτελεσματικότερος έλεγχός του προϋποθέτει συλλογική πρωτοβου- βρει κανείς περισσότερες εναποθέσεις
λία. Θα πρέπει τουλάχιστον για ισόνομη μεταχείριση να παρέχονται στοιχεία στον ίδιο τον καρπό. Το ακμαίο μπορεί να
όσον αφορά στην παρακολούθηση του δακοπληθυσμού και της πορείας της ζήσει μέχρι και 8 μήνες. Η συνεχής και
δακοπροσβολής και για την οικολογική ελαιοκαλλιέργεια. διαδοχική ωοτοκία αν δεν επισημανθεί
έγκαιρα η δακοπροσβολή κινδυνεύει
• Στην οικολογική δακοπροστασία κυρίαρχο ρόλο έχει ο υπεύθυνος τεχνικός να ακυρώσει τη διενέργεια των προ-
σύμβουλος του τομέα στον οποίο υπάγονται τα οικολογικά ελαιοκτήματα, ληπτικών δολωματικών ψεκασμών. Η
ο γνωστός τομεάρχης. Σε νομούς όπου τα οικολογικά ελαιοκτήματα συγκρο- μύγα του δάκου την περίοδο των υψηλών
τούν τομέα θα πρέπει να προσλαμβάνεται για την περιοχή αυτή τομεάρχης. Ο θερμοκρασιών καταφεύγει σε δροσερά
τομεάρχης θα πρέπει να είναι ενημερωμένος πλήρως και να αναλαμβάνει το μέρη και η ωοτοκία αραιώνει για να αρχί-
έργο πολύ πριν από την έναρξη των εργασιών δακοπροστασίας. Είναι πολύ σει κανονικά πάλι με το δροσερό καιρό.
σημαντικό να γίνεται παρακολούθηση και μείωση του εξερχόμενου από το Το ίδιο συμβαίνει και τον κρύο καιρό του
έδαφος ή από άλλα σημεία διαχείμασης του εντόμου με ειδικές ή μαζικής χειμώνα. Η σχετικά υψηλή υγρασία και
σύλληψης με φερομόνη παγίδες. η θερμοκρασία γύρω στους 25ο C είναι
η ιδανική. Σε χαμηλότερη θερμοκρασία
• Μία αποτελεσματική οικολογική δακοπροστασία προϋποθέτει τη βαθιά επιμηκύνεται η περίοδος των σταδίων και
γνώση της βιολογίας του δάκου. Το βιολογικό αυτό κύκλο πέρα από τον στους 9.3ο σταματάει. Με ευνοϊκό καιρό
τομεάρχη θα πρέπει να γνωρίζει και ο παγιδοθέτης και γιατί όχι και ο ελαιο- το έντομο έχει κατά κανόνα 4 γενεές
παραγωγός. « Πέντε αράδες γράμματα » είναι αρκετές για να βοηθήσει στην που μπορεί να γίνουν 5 και 6 στις νότιες
εφαρμογή της δακοπροστασίας. Ο δάκος περνάει το χειμώνα κατά κανόνα περιοχές της Κρήτης. Το αυγό με ευνο-
με τη μορφή νύμφης στο έδαφος του ελαιώνα ή κοντά σε ελαιουργεία. Σε ϊκό ζεστό καιρό εκκολάπτεται μέσα σε 4

ΔΗΩ • 29
 μέρες. Αν ο καιρός είναι ψυχρός σε 10
ημέρες. Η προνύμφη του πρώτου σταδίου
εκκολάπτεται με το κεφάλι προς τα πάνω.
Αμέσως αναστρέφεται και κατευθύνεται
προς τον πυρήνα. Η στοά της προνύμφης
του πρώτου σταδίου είναι επιφανειακή και
μικρής διαμέτρου. Εκείνη του δευτέρου
σταδίου εστραμμένη προς τον πυρήνα
και μεγαλύτερης διαμέτρου. Η προνύμ-
φη του τρίτου σταδίου σχηματίζει ακόμα
φαρδύτερη στοά γύρω από το κουκούτσι.
Το συνολικό μήκος της στοάς μπορεί να
φτάσει στα 4-5 εκατοστά. Η προνύμφη
του τελευταίου σταδίου ανέρχεται προς
την επιφάνεια και σχηματίζει τη στοά νύμ-
φωσης, χωρίς να πειράξει την επιδερμίδα
του ελαιόκαρπου. Με κρύο όμως καιρό
δηλαδή το χειμώνα η νύμφωση γίνεται
στο έδαφος. Το προνυμφικό στάδιο δι-
αρκεί με ζεστό καιρό γύρω στις 10 και
με κρύο 30 και περισσότερες μέρες. Η
γνώση του σταδίου της προνύμφης
και γενικά της γόνιμης προσβολής (
ζωντανά αυγά, προνύμφες και νύμφες)
αποτελεί βασικό πληροφοριακό στοι-
χείο για την εφαρμογή θεραπευτικών
επεμβάσεων.
• Η παρακολούθηση του δακοπληθυσμού
γίνεται με τις γυάλινες δακοπαγίδες
τύπου Mc fail που εμπεριέχουν ειδικά
ελκυστικά. Για κάθε 1000 δέντρα σε πε-
ριοχές με ευνοϊκό για την κυκλοφορία του
δάκου καιρό και για κάθε 800 σε περιοχές
με ζεστό καιρό πρέπει να τοποθετείται
και μία γυάλινη παγίδα. Αν υπάρχουν
περιοχές με παραγωγή που δεν επιτρέ-
πει την εφαρμογή δακοπροστατευτικών
μέτρων και γειτνιάζουν με ψεκαζόμενους
ελαιώνες επιβάλλεται να δημιουργού-
νται φράγματα παρακολούθησης του
δακοπληθυσμού πλάτους τουλάχιστον
100 μέτρων. Στα φράγματα αυτά η τοπο-
θέτηση των δακοπαγίδων γίνεται κατά
μήκος της πλευράς γειτνίασης, τόσο στον
ψεκαζόμενο, όσο και στο μη ψεκαζόμενο
ελαιώνα. Ανάλογα φράγματα πρέπει να
δημιουργούνται και για τα γειτνιάζοντα
οικολογικά και συμβατικά ελαιοκτήματα.
Δακοπαγίδες παρακολούθησης θα πρέπει
να τοποθετούνται και σε γειτονικές υγρές
περιοχές, όπου καταφεύγει με καύσωνα
ο δακοπληθυσμός.
• Ο συλλαμβανόμενος δακοπληθυσμός
πρέπει να εξετάζεται διεξοδικά από τον
παγιδοθέτη και τον τομεάρχη. Γιατί από
το στάδιο που βρίσκεται το έντομο θα
εξαρτηθεί και η έναρξη των δολωματικών
30 • ΔΗΩ
ψεκασμών. Το πρώτο
στοιχείο που πρέπει
να εξεταστεί είναι η
αναλογία ενηλίκων και
νέων- μικρότερου με-
γέθους- ακμαίων. Βασι-
κής σημασίας είναι και
η αναλογία του φύλου
δηλαδή αρσενικών και
θηλυκών και η παρου-
σία ώριμων ωαρίων
στα θηλυκά. Σύμφω-
να με τα παραπάνω, Νύμφη μέσα σε ελαιόκαρπο
τα κριτήρια έναρξης
ενός δολωματικού
ψεκασμού πέρα από τη δεκτικότητα του ελαιόκαρπου είναι τα εξής:
Πληθυσμός πάνω από 5 μέχρι και 20 δάκοι ανά παγίδα το πενθήμερο.
Ενήλικα ακμαία πάνω από 60%. Αναλογία θηλυκών αρσενικών 1:1 και
ώριμα θηλυκά πάνω από 5%.
• Η παρακολούθηση του δακοπληθυσμού με τη μέθοδο των καταρρίψεων
στην οικολογική δακοπροστασία θα πρέπει να αποφεύγεται. Αν ο υπεύθυνος
τομεάρχης θεωρήσει, σε ελάχιστες περιπτώσεις, αναγκαίο να γίνουν κα-
ταρρίψεις θα πρέπει αυτές να γίνονται με τα συνιστώμενα για την οικολογική
δακοπροστασία εντομοκτόνα.
• Τα οικολογικά ελαιοκτήματα, αν γειτνιάζουν με συμβατικά θα πρέπει να ορι-
οθετούνται με εμφανή σημάδια για να αποφεύγονται οι συμβατικοί ψεκασμοί
σ αυτά από τα συνεργεία.
• Η παρουσία στον ελαιώνα της ακονιζιάς που φιλοξενεί παράσιτα του δάκου
πρέπει να επιδιώκεται. Υπάρχουν πολλά παράσιτα του δάκου που πρέπει να
καταγράφονται και με κάθε θυσία να προστατεύονται.
• Η εκτίμηση του ποσοστού καρποφορίας για την αποδοχή ή μη των συμβατικών
δολωματικών ψεκασμών πρέπει να γίνεται και στα οικολογικά κτήματα. Είναι
δίκαιο και ο οικοελαιοκαλλιεργητής να γνωρίζει το ποσοστό καρποφορίας
του ελαιοκτήματός του. Δυστυχώς η εκτίμηση αυτή δεν γίνεται με επιστημο-
νικό τρόπο. Το εγχειρίδιο του υπουργείου γεωργίας του 1949 περιγράφει
με παράδειγμα πως πρέπει να γίνεται η εκτίμηση αυτή. Θα πρέπει να υπο-
λογίζεται σε κάθε περιοχή με διαφορετικό μικροκλίμα και να λαμβάνεται ο
μέσος γεωμετρικός και όχι ο αριθμητικός όρος. Το ποσοστό αυτό πρέπει να
είναι πάνω από το 50% του μέσου όρου των τελευταίων δέκα εσοδειών. Οι
Δήμοι θα πρέπει κατά την έκδοση της σχετικής απόφασης εφαρμογής των
δακοπροστατευτικών μέτρων να κάνουν ξεχωριστή μνεία για τα υπάρχοντα
οικολογικά ελαιοκτήματα.
• Για την οικολογική δακοπροστασία αποτελεί βασική προτεραιότητα σε
επίπεδο συνεργείου να υπάρχει χάρτης «εστιών» του δάκου. Βέβαια
ανάλογος χάρτης θα έπρεπε να υπήρχε και για τους συμβατικούς ελαιώνες.
Υπάρχουν περιοχές με ελαιώνες με ποικιλίες πρώιμης δεκτικότητας του
ελαιόκαρπου. Τις περιοχές αυτές πρέπει να γνωρίζει εκ των προτέρων ο
τομεάρχης προκειμένου να συντονίσει καλλίτερα την όλη οργάνωση της
δακοπροστασίας.
• Αναφέρθηκε ήδη πως βασικής σημασίας είναι και η γνώση της γόνιμης προ-
σβολής για τη διενέργεια , αν χρειαστεί θεραπευτικών ψεκασμών. Το μυστικό
είναι να περιοριστεί η προσβολή σε όσο το δυνατόν χαμηλότερο ποσοστό.
Γιατί στη συνέχεια λόγω της διαδοχικής εναπόθεσης των αυγών από το
 θηλυκό και κατά συνέ- • Οι προληπτικοί δολωματικοί ψεκασμοί
πεια της διαχρονικής θα πρέπει πάντοτε να έρχονται αρωγοί
εξόδου της νέας γε- της μεθόδου της μαζικής παγίδευσης.
νιάς είναι αδύνατος ο Ως εντομοκτόνο χρησιμοποιούνται οι φυ-
έλεγχος με προληπτικό σικές πυρεθρίνες. Τελευταία κυκλοφορεί
δολωματικό ψεκασμό. έτοιμο υλικό με ελκυστική πρωτεΐνη σε
Ο παγιδοθέτης πάντα συνδυασμό με το σκεύασμα Spinosad
με την αποστολή του που παράγεται από τον ακτινομύκητα
δακοπληθυσμού στον Saccharopolyspora spinosa. Γίνεται προ-
τομεάρχη θα στέλνει και σπάθεια παρασκευής ψεκάσιμης και σε
ελαιόκαρπο δειγματολη- μορφή μικροκάψουλας φερομόνης, ώστε
πτικά συγκεντρωμένο για σε συνδυασμό με ένα επιτρεπόμενο εντο-
να εκτιμηθεί το ποσοστό μοκτόνο να χρησιμοποείται για προληπτι-
της δακοπροσβολής. κούς δολωματικούς ψεκασμούς.
Ο τομεάρχης κατά τις
εξόδους του στα ελαι- • Οι θεραπευτικοί ή κατασταλτικοί ή κά-
οκτήματα θα πρέπει να λυψης ψεκασμοί θα πρέπει να εφαρ-
κάνει ο ίδιος δειγματολη- μόζονται ύστερα από τεκμηριωμένη
Μία πολύ αποτελεσματική δακοπαγίδα μαζικής πα-
ψίες ελαιοκάρπου και να έγκριση του τομεάρχη . Οι ψεκασμοί
γίδευσης
προσδιορίζει τη γόνιμη αυτοί πέρα από τον έλεγχο της γόνιμης
προσβολή. Από τα τέλη προσβολής περιορίζουν και τους πλη-
Ιουλίου και κάθε μήνα θυσμούς των ακμαίων που υπερίπτανται
θα πρέπει να γίνονται αντιπροσωπευτικές γενικές ανά συνεργείο δειγματο- κατά το χρόνο της εφαρμογής στην κόμη
ληψίες, ώστε να είναι δυνατή η παρακολούθηση της δακοπροσβολής και η του ελαιόκαρπου. Οι θεραπευτικοί ψεκα-
λήψη των ενδεδειγμένων μέτρων. σμοί θα πρέπει να διενεργούνται όταν
η γόνιμη προσβολή είναι γύρω στο 5%
• Στην οικολογική δακοπροστασία ο προληπτικός δολωματικός ψεκασμός για τις ελαιοποιήσιμες και στο 2% για τις
θα πρέπει να γίνει ύστερα από απόφαση του τομεάρχη και του αρμόδιου βρώσιμες ελιές. Τα ελαιόδεντρα ψεκά-
οργανισμού ελέγχου και πιστοποίησης. Η διάρκεια του ψεκασμού σε ομοι- ζονται μέχρι απορροής. Σε ψεκασμούς
ογενούς αναγλύφου και μικροκλίματος περιοχές δεν πρέπει να υπερβαίνει κάλυψης χρησιμοποιείται και το βιολογικό
τις 7-8 μέρες. Σε διαφορετικού υψομέτρου ελαιοκομικές περιοχές, όπου σκεύασμα με βάση το μύκητα Beauveria
παρατηρείται και κλιμάκωση της δεκτικότητας του ελαιόκαρπου ο πρώτος bassiana. Το στέλεχος 114A του Bacillus
προληπτικός δολωματικός ψεκασμός μπορεί να διαρκέσει και 10-12 μέρες. thuringiensis σε ψεκασμούς κάλυψης εί-
Ο ψεκασμός αυτός πρέπει να γίνεται όσο το δυνατόν πρωιμότερα και σε ναι πολύ υποσχετικό. Μερικά στελέχη του
σύντομο χρονικό διάστημα.Τα αποτελέσματα από πειράματα που έγιναν Bacillus thuringiensis που απομονώθηκαν
σε μια περιοχή για τη διαπίστωση του χρόνου εφαρμογής του πρώτου από ελαιόκαρπο προκάλεσαν ικανοποι-
προληπτικού δολωματικού ψεκασμού ισχύουν για τη συγκεκριμένη πε- ητική θνησιμότητα στις προνύμφες και
ριοχή και δεν μπορούν να γενικευτούν. στα ακμαία. Ένα στέλεχος του μύκητα
Mucor hiemalis που απομονώθηκε από
• Η αντιμετώπιση του δάκου της ελιάς στηρίζεται στον έλεγχο των ακμαίων προνύμφες του Sesamia nonagrioides
με μαζική παγίδευση με τη βοήθεια δακοπαγίδων φερομόνης φύλου και προκάλεσε 85.2% θνησιμότητα των ακ-
με προληπτικούς δολωματικούς ψεκασμούς. Είναι βασικής σημασίας η μαίων του δάκου της ελιάς. Το ηλεκτρο-
τοποθέτηση των δακοπαγίδων μαζικής παγίδευσης. Ανάλογα με την περίπτωση λυμένο νερό ελέγχει σε ψεκασμούς κά-
τοποθετούνται μία ή και περισσότερες ανά ελαιόδεντρο και με ή χωρίς φερο- λυψης το δακοπληθυσμό που κυκλοφορεί
μόνη. Περιφερειακά του ελαιοκτήματος ακόμα και στα γειτονικά ελαιόδεντρα στην κόμη του ελαιόδεντρου. Ανάλογα
τοποθετούνται πυκνότερα και σε δύο σειρές δημιουργώντας φράγμα εισόδου αποτελέσματα παρατηρούνται και με το
του δάκου στο εσωτερικό του υπό προστασία ελαιώνα. Παγίδες με φερομόνες οζονοποιημένο νερό.
μπορεί να τοποθετηθούν και σε υγρές περιοχές ύποπτες έλξης του δακοπλη-
θυσμού. Στο εσωτερικό του ελαιώνα τοποθετούνται παγίδες χωρίς φερομόνη • Η απελευθέρωση στους ελαιώνες στειρω-
για να συλλάβουν και να σκοτώσουν όσα ακμαία διαπέρασαν το προστατευ- μένου με ακτινοβολία 80 -120 Gy δεν είναι
τικό φράγμα. Εξαιρετικά αποτελέσματα δίνουν οι παγίδες που περιέχουν τη σύμφωνη με τις αρχές της οικολογικής
φερομόνη spiroacteal σε συνδυασμό με ένα πυρεθρινοειδές. Το σκεύασμα γεωργίας.
της φερομόνης εμπεριέχεται σε ειδικό φιαλίδιο σε συγκέντρωση από 25 ή
80 mg. Στην τελευταία περίπτωση η αποτελεσματικότητα των δακοπαγίδων • Το παρασιτοειδές Psyttalia concolor, σε
μπορεί να διαρκέσει μέχρι και 6 μήνες. Η χρήση των κίτρινων παγίδων με υψηλούς πληθυσμούς του δάκου δίνει
υγρή κόλλα δεν έχει εμβέλεια παρά όσο χώρο καταλαμβάνει η κόμη ενός ικανοποιητικά αποτελέσματα. Δοκιμές
μέσης ανάπτυξης ελαιόδεντρου. Η αποτελεσματικότητά τους αυξάνεται αν έγιναν και με το ωφέλιμο έντομο Fopius
συνδυαστούν με φερομόνη. Πάντως το κίτρινο χρώμα πρέπει να επιλέγεται (=Biosteres) arisanus.
με προσοχή γιατί μπορεί να ελκύσει και οργανισμούς μη στόχους.

ΔΗΩ • 31
 Ο ρυγχίτης της ελιάς
Tου Μιχάλη Παπαηλιάκη
O ρυγχίτης ή χαρακωτής ή μπίμπικας της ελι-
άς (Rhynchites [Coenorrhynus] cribripennis) είναι ένα σκαθάρι, τάξη
Coleoptera, οικογένεια Curculionidae, διαδεδομένο σε όλες τις ελαιο-
κομικές χώρες της κεντρικής και ανατολικής Μεσογείου. Προσβάλλει
μόνο την ελιά και κυρίως τις μικρόκαρπες ποικιλίες, όπως η Κορωνέικη
(ψιλολιά ή λιανολιά ή κρητικιά). Προκαλεί ζημιές σε αρκετές ελαιοκομικές
περιοχές, οι οποίες οφείλονται, αφενός, στη σημαντική καρπόπτωση και,
αφετέρου, στην ποιοτική υποβάθμιση του ελαιολάδου.
Περιγραφή του εντόμου
Τα σώμα του ενήλικου είναι συνολικού μήκους 5-6 χιλιοστών και χρώματος
κοκκινοκάστανου ή κοκκινοκεραμιδί (εικόνα 1). Η πλάτη του καλύπτεται
από πυκνό, κοντό, ανοικτού χρώματος χνούδι. Η κεφαλή του προεκτεί-
νεται σε μακρύ κυλινδρικό ρύγχος, στη μέση του οποίου βρίσκονται δύο
ευδιάκριτες ροπαλοειδείς κεραίες και στην άκρη τα μασητικά στοματικά
μόρια (στόμα). Ο προθώρακας είναι στενότερος από τα υπόλοιπα δύο
τμήματα του θώρακα, τα οποία καλύπτονται πλήρως από έλυτρα (πτέ-
ρυγες) με στρογγυλεμένη κατάληξη. Κάθε έλυτρο έχει 10 βαθιές, κατά
μήκος, αυλακώσεις.
Η προνύμφη (κάμπια), μήκους 6-7 χιλ. είναι άποδη, κυρτή (σχήμα μισο-
φέγγαρου) και χρώματος λευκοκίτρινου. Το κεφάλι της είναι χρώματος
κοκκινοκάστανου, και μαύρου τα μασητικά στοματικά της μόρια.
Φωτο 1. Αριστερά ρυγχίτης σε φύλλο ελιάς και δεξιά σχηματική απεικόνιση
του εντόμου. (Οι φωτογραφίες προέρχονται από το περιοδικό Γεωργία-
Κτηνοτροφία, τεύχος 3/2001).
32 • ΔΗΩ
γεωπόνου
Βιολογικός κύκλος
Ο ρυγχίτης συμπληρώνει μια γενιά κάθε δύο
χρόνια. Από τέλος Απριλίου και κατά το Μάιο τα
ενήλικα βγαίνουν από το έδαφος, όπου διαχείμα-
σαν, και πετώντας φτάνουν στα ελαιόδεντρα. Εκεί
τρέφονται με τις βλαστικές κορυφές, τα άνθη και
κυρίως τα φύλλα. Από τα φύλλα καταναλώνουν την
κάτω επιδερμίδα και το μεσόφυλλο, ενώ αφήνουν,
συνήθως, ανέπαφη την επάνω. Κάποιες φορές
καταναλώνουν και την επάνω επιδερμίδα, διατρυ-
πώντας εντελώς το φύλλο.
Οι φαγωμένες ή τρυπημένες περιοχές των φύλλων
έχουν ελλειπτικό ή κυκλικό σχήμα με διάμετρο
1-2 χιλ. Τα προσβεβλημένα φύλλα πολλές φορές
παραμορφώνονται (εικόνες 2 και 3).
Αμέσως μετά την καρπόδεση, τα έντομα μετακινού-
νται προς τους νεαρούς καρπούς, στους οποίους
βυθίζουν το ρύγχος τους μέχρι τον πυρήνα, για να
διατραφούν από το γαλακτώδες ενδοσπέρμιό τους.
Στο σημείο εισόδου του ρύγχους δημιουργείται μια
μεγάλη ακανόνιστη κηλίδα με τη μορφή κρατήρα,
διαμέτρου 0,5 χιλ. περίπου, η οποία ονομάζεται
τροφικό βοθρίο ή οπή βρώσης ή στοά διατροφής.
Οι νεαροί προσβεβλημένοι καρποί μετά από λίγο
αφυδατώνονται, μαυρίζουν και πέφτουν. Η δια-
τροφική δραστηριότητα και η δημιουργία τροφικών
βοθρίων συνεχίζεται μέχρι την σεξουαλική ωρίμανση
του εντόμου, τον Ιούλιο - Αύγουστο (εικόνα 4).
Μετά τη σύζευξη, το γονιμοποιημένο θηλυκό ανοί-
γει με το ρύγχος του μια μικρή οπή στην σάρκα
του καρπού, οπή ωοτοκίας, η οποία φτάνει μέχρι
το εξωτερικό στρώμα του μερικώς ξυλοποιημένου
πυρήνα. Εκεί τοποθετεί ένα αυγό. Ο συνολικός
αριθμός τροφικών βοθρίων και οπών ωοτοκίας
ανά καρπό μπορεί να είναι από 1-2 μέχρι και 20,
σε περίπτωση ισχυρής προσβολής.
 Φ ω τ ο 2 , 3 . Στ η ν
πρώτη φωτογραφία
προσβολή της κάτω
επιφάνειας των φύλ-
λων, στη δεύτερη της
επάνω επιφάνειας και
παραμόρφωση φύλ-
λου.

Μετά από δέκα περίπου ημέρες εκκολάπτεται η νεαρή κάμπια, η οποία δια- καρπούς είναι σοβαρή, η πλειονότητα των
τρυπά τα τοιχώματα του πυρήνα και μπαίνει στο εσωτερικό του, με το οποίο οποίων θα μαυρίσει και θα πέσει κατά τη
και τρέφεται. διάρκεια του Ιουνίου.

Σε κάθε καρπό, και ανεξάρτητα από τον αριθμό των αυγών που τοποθετήθηκαν, Παρομοίως, πολλοί από τους καρπούς,
αναπτύσσεται μία μόνο κάμπια. μέσα στους οποίους αναπτύχθηκε η κά-
μπια, θα πέσουν νωρίς το φθινόπωρο.
Tο φθινόπωρο, όταν η κάμπια ολοκληρώσει την ανάπτυξή της, εγκαταλείπει Όσοι από τους προσβεβλημένους καρ-
τον κατεστραμμένο πυρήνα και μέσω μιας πλευρικής στοάς, στον πλήρως πούς δεν έπεσαν, θα δώσουν ελαιόλαδο
αναπτυγμένο και σχεδόν ώριμο ελαιόκαρπο, πέφτει στο έδαφος. Εκεί, σε βά- ποιοτικά υποβαθμισμένο.
θος από 4-5 έως 10-12 εκ., θα παραμείνει ακίνητη για έναν ολόκληρο χρόνο,
μέχρι το επόμενο φθινόπωρο. Κατά τη διάρκεια του χειμώνα που ακολουθεί Αντιμετώπιση - καταπολέμηση
η κάμπια θα νυμφωθεί και θα ενηλικιωθεί. Από τέλος Απριλίου τα ενήλικα θα
αρχίσουν να βγαίνουν από το έδαφος, για να ξεκινήσουν ένα νέο βιολογικό Σε περιοχές όπου το έντομο ενδημεί, το
κύκλο διάρκειας δύο ετών. όργωμα του εδάφους κάτω από τα ελαιόδε-
ντρα συντελεί στη μείωση των πληθυσμών,
Ζημιές δεδομένου ότι το μεγαλύτερο μέρος του
βιολογικού του κύκλου διεξάγεται μέσα στο
Η ζημιά από τις ανοιξιάτικες προσβολές στα φύλλα, τις βλαστικές κορυφές και έδαφος.
τις ταξιανθίες, συνήθως, δεν είναι σοβαρή. Αντιθέτως, η ζημιά στους νεαρούς
Σε περιοχές και ελαιώνες όπου υπήρξαν ζη-
μιές τα δύο τελευταία χρόνια και ταυτόχρο-
να διαπιστώνονται ανοιξιάτικες προσβολές
στα φύλλα, είναι απαραίτητο να γίνει ένας
ψεκασμός αμέσως μετά την ολοκλήρωση
της καρπόδεσης.

Το προϊόν το οποίο δοκιμάστηκε και έδωσε

ικανοποιητικά αποτελέσματα είναι ο καο-
λίνης. Ο καολίνης ή κινέζικη άργιλος είναι
ένα πέτρωμα το οποίο χρησιμοποιείται για
την παρασκευή της πορσελάνης, του χαρ-
τιού κ.ά.

Ο επεξεργασμένος και ραφιναρισμένος

καολίνης, σε μορφή βρέξιμης σκόνης (WP),
όταν ψεκαστεί δημιουργεί ένα λεπτό άσπρο
στρώμα πάνω στη φυλλική επιφάνεια και
στους καρπούς (εικόνες 5 και 6). Το λευκό
αυτό στρώμα, κατά τη διάρκεια του καλο-
καιριού, αφενός, αντανακλά την ηλιακή
Φώτο 4. Προσβεβλημένοι καρποί. ακτινοβολία, προστατεύοντας έτσι τα φυτά

ΔΗΩ • 33
 Φώτο 5 & 6. Λεπτό στρώμα καολίνη σε ψε-
κασμένα φύλλα και καρπούς ελιάς.
Οι φωτογραφίες 2,3,4,5 & 6 είναι του συγ-
γραφέα.

από θερμικά στρες και ηλιακά εγκαύματα, και, αφετέρου, λειτουργεί ως Κρήτη, οι οποίοι χρησιμοποιούν σκευάσματα καο-
απωθητικό και αποτρεπτικό για τα έντομα, τα οποία δυσκολεύονται λίνη για την αντιμετώπιση του ρυγχίτη.
να αναγνωρίσουν τον ξενιστή τους, λόγω αλλαγής χρώματος της επιφά-
νειας φύλλων και καρπών, αλλά και να περπατήσουν τις «σκονισμένες» Τα σημεία στα οποία οι παραγωγοί πρέπει να δώ-
επιφάνειες. σουν μεγάλη προσοχή είναι: η επιλογή της κα-
τάλληλης χρονικής στιγμής για την εκτέλεση
Εφαρμογή με εμπορικό σκεύασμα καολίνη, σε μορφή βρέξιμης σκόνης, του ψεκασμού και η επιμελημένη κάλυψη των
έγινε πειραματικά, για πρώτη φορά στις 14 Ιουνίου του 2004, στον βιοκαλ- δέντρων ή των κλαδιών που φέρουν καρπό.
λιεργούμενο ελαιώνα του κ. Νίκου Αλεξάκη. Ο ελαιώνας βρίσκεται στη
τοποθεσία Σελί, του δημοτικού διαμερίσματος Μάρθας, του δήμου Βιάννου
στο νομό Ηρακλείου. Έχει έκταση 16 στρέμματα, με 210 ελαιόδεντρα,
ηλικίας από 60-90 ετών, παραγωγικά, αρδευόμενα, καλά αναπτυγμένα
και φροντισμένα. Στην περιοχή όπου βρίσκεται ο ελαιώνας το έντομο
ενδημεί και, κατά χρονιές, προκαλεί σοβαρές ζημιές.

Η εφαρμογή με σκεύασμα καολίνη έγινε με μηχανικό υδραυλικό ψεκα-

στήρα, όταν το καρπίδιο είχε μέγεθος μεγαλύτερο από αυτό του ρυζι-
ού. Ο ψεκασμός ήταν περισσότερο επιμελημένος στα ελαιόδεντρα με
φορτίο και στα τμήματα (κλάδους) δέντρων με φορτίο. Αντιθέτως, ήταν
περισσότερο επιπόλαιος και η ποσότητα ψεκαστικού υγρού μικρότερη
στα τμήματα δέντρων και στα δέντρα χωρίς φορτίο.

Το άμεσο αποτελέσμα του ψεκασμού ήταν ο σημαντικός περιορισμός

της πρώιμης καρπόπτωσης του Ιουνίου. Από τον Ιούλιο και μετά παρατη-
ρήθηκαν μεν τροφικά βοθρία και οπές ωοτοκίας, αλλά σε μικρό αριθμό
καρπών, συγκριτικά με τους γειτονικούς ελαιώνες, στους οποίους δεν
είχε γίνει κανένας ψεκασμός, αλλά και με τον ίδιο τον ελαιώνα, όταν κατά
το παρελθόν δεν γινόταν ψεκασμός.

Ο παραγωγός δηλώνει ικανοποιημένος από τα αποτελέσματα της επέμ-

βασης, την οποία από τότε επαναλαμβάνει κάθε Ιούνιο. Παρομοίως
ικανοποιημένοι δηλώνουν και αρκετοί άλλοι βιοκαλλιεργητές ελιάς στην

34 • ΔΗΩ
ΔΗΩ • 35
 φυτοκάλυψη:
η λύση που δίνει θρεπτικές ουσίες
Των Giuseppe Celano, Assunta Maria Palese, Χρίστου Ξυλογιάννη
Πανεπιστήμιο Basilicata-Potenza Ιταλίας
Γεωπονική Σχολή, Τμήμα Επιστήμης Καλλιεργητικών Τεχνικών
Η φυτοκάλυψη συντηρεί το υπόστρωμα, ελαχι-
στοποιεί τη διάβρωση και προσδίδει στο έδα-
φος άζωτο (Ν) και άνθρακα (C). Ενδείκνυται
η κάλυψη με είδη υψηλής ποιότητας, όπως τα
κουκιά
Τ α τελευταία εξήντα χρόνια η μετάβαση από το παραδοσιακό σύστημα
διαχείρισης του εδάφους με συγκαλλιέργεια, οργανική λίπανση, όργωμα,
ισχυρή σύνδεση της ελαιοκομίας με την κτηνοτροφία στο συμβατικό,
επαναλαμβανόμενες εργασίες, μειωμένες εισροές σταθερών οργανικών
υλών στο έδαφος, καύση υπολοίπων από το κλάδεμα, έχει επηρεάσει
κατά πολύ τον αποσαθρωτικό κύκλο με μια σταδιακή
αποδυνάμωση της εισφοράς σε οργανικές ουσί-
ες και σε απώλεια (διαρθρωτική, διατροφική,
αντιδιαβρωτική) των λειτουργιών που πραγ-
ματοποιούνται από αυτές στο έδαφος.
Το όργωμα αντιπροσώπευσε για πολύ
καιρό τον κύριο τρόπο διαχείρισης του
εδάφους στους ελαιώνες. Επί του
παρόντος θεωρείται μια τεχνική με
την οποία δεν διατηρούνται οι φυσικοί
πόροι. Πράγματι, το όργωμα μπορεί:
• να αυξήσει τα φαινόμενα διάβρωσης
κατά στρώσεις και την απορροή υδάτων,
κυρίως όταν αυτά κατευθύνονται σε ελαι-
ώνες που βρίσκονται ακόμα και σε εδάφη με
* Το παραπάνω άρθρο δημοσιεύτηκε στο ιταλικό περιοδικό «Olivo e Olio» (Μάρ-
τιος 2009) και αποτελεί σύνοψη έρευνας που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο
του προγράμματος «RIOM - Έρευνα και εκσυγχρονισμός για την μεσογειακή
ελαιοκαλλιέργεια». Αναδημοσιεύτηκε, σε μετάφραση Τάκη Παντελάκου, στο
«Ελιά & Ελαιόλαδο», τχ. 66, Ιούλιος-Αύγουστος 2009.
36 • ΔΗΩ
χαμηλές κλίσεις αλλά επιρρεπή σε διαβρωτικές
διαδικασίες (εικόνα 1),
• να μειώσει σημαντικά την ταχύτητα διήθησης
των υδάτων,
• να ορίσει τον σχηματισμό αυλακιών, με επα-
κόλουθη μείωση της διαπερατότητας του εδά-
φους,
• να μειώσει την άνωση του εδάφους που, όταν
βραχεί, καθίσταται συμπαγές και δύσβατο με
μηχανικά μέσα,
• να επιφέρει στο έδαφος σοβαρότατες απώλειες
άνθρακα από την αναπνοή μικροβιακής βιομά-
ζας που, κυρίως σε υψηλές θερμοκρασίες και
ξηρασία, έχει απολιθωτική επενέργεια, σε σχέση
με την πιο ενεργή οργανική κλασματοποίηση του
εδάφους, η οποία εύκολα γίνεται προσιτή μετά
από επεξεργασία,
• να ελαττώσει τη βιοποικιλότητα.
Για τους λόγους αυτούς, το όργωμα θα έπρεπε να
μειωθεί και ο ρόλος του να γίνει συμπληρωματι-
κός και να αφορά μόνο πρακτικές συντηρητικής
διαχείρισης ή αύξησης των οργανικών ουσιών του
εδάφους και, γενικότερα, των περιβαλλοντικών
πηγών (παράχωμα των σπόρων στις χαμηλές καλ-
λιέργειες και των βελτιωτικών κόμποστ, αερισμός
της χλόης κ.λπ.)
Εσωτερικός άνθρακας
Η φυτοκάλυψη απαιτεί τη σπορά μιας στρώσης
με γρασίδι η οποία να είναι διαρκής ή για κάποιο
ορισμένο διάστημα (στις δενδρώδεις καλλιέργειες).
Σκοπός είναι η βελτίωση των αγροοικολογικών
αποδόσεων του ελαιώνα υπό όρους μεγάλης αυτο-
νομίας και σταθερότητας, η μείωση των εξωτερικών
εισροών και των περιβαλλοντικών και υγειονομικών
κινδύνων.
Με ειδική αναφορά στα προβλήματα διατήρησης
του εδάφους, οι καλλιέργειες κάλυψης μπορούν να
συμβάλλουν στη μείωση της διάβρωση χάρη στην
εξασθένιση της ορμής της βροχής, στη μείωση της
ταχύτητας των νερών των ρυακιών, στη μείωση
της συμπίεσης του εδάφους και της δημιουργίας
κρούστας στην επιφάνεια, στην αύξηση της διή-
θησης του νερού με την παρουσία καναλιών που
δημιουργούνται από τις νεκρές ρίζες και από τα
σκουλήκια, των οποίων η δραστηριότητα αποδει-
κνύεται γενικά βελτιωμένη.
Σύμφωνα με κάποιες μελέτες που διεξάγονται σε
επικλινείς ελαιώνες (18,1% κατά μ.ο.), η πρακτική
της φυτοκάλυψης μπορεί να μειώσει την ποσότη-
τα του διαβρωμένου εδάφους από περισσότερο
από 80 tn/Ha/έτος σε λιγότερο από 1 tn/Ha/έτος.
Δεδομένου ότι η επιχωμάτωση των τεχνητών λε-
κανών ύδατος είναι αυστηρά συνδεδεμένη με την
ποσότητα του διαβρωμένου εδάφους στις πλαγιές,
τα επακόλουθα οφέλη από την υιοθέτηση αυτής
της πρακτικής είναι αξιοσημείωτα.
δρόβιο σύστημα γίνεται πιο «πολύπλοκο» και, ως εκ τούτου, η διαχείρισή
του γίνεται πιο δύσκολη. Τα προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπισθούν
είναι πολύπλοκα και αφορούν την επιλογή ειδών και τη διαχείρισή τους,
όπως μέθοδοι και πυκνότητα σποράς, καλλιεργητικές φροντίδες, εποχή
και μέθοδοι εκρίζωσης, άρδευση, λίπανση κ.ά.
Η κάλυψη
Τα είδη που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη φυτοκάλυψη μπορούν να
προσφέρουν οργανικές ουσίες διαφόρων ποιοτήτων. Αν ο στόχος αυτής
της πρακτικής είναι ο εμπλουτισμός του εδάφους σε σύντομο χρονικό
διάστημα, από μεταλλικά στοιχεία για τις δενδρώδεις καλλιέργειες, η
επιλογή του χλωροτάπητα θα επικεντρωθεί σε φυτά που θα μπορούν να
δώσουν υπόλοιπα «υψηλής ποιότητας» (π.χ. ανθισμένα κουκιά) ή καλύτερα
είδη με μειωμένη αντοχή στην αποσύνθεση και με υψηλές ποσοστιαίες
αναλογίες σε άζωτο και χαμηλή σχέση C/N (πίνακας 2). Οι απαιτήσεις
αυτές μεταφράζονται στο έδαφος με μια σημαντική εκχώρηση μεταλλικού
αζώτου και εκροή ανθρακικού ανυδρίτη.
Σε περίπτωση, αντιθέτως, που επιλεγεί η αύξηση ή η διατήρηση για μακρά
περίοδο του επιπέδου των οργανικών ουσιών στο έδαφος, θα προτιμη-

Πράγματι, το κόστος μεταφοράς ενός κυβικού

μέτρου ιζήματος από ταμιευτήρες ύδατος στη
Basilicata, κυμαίνεται περίπου στα οκτώ ευρώ. Η
ανάκτηση λοιπόν των χρήσιμων όγκων αποθήκευ-
σης γίνεται εξαιρετικά δαπανηρή, παρατηρώντας
τον όγκο των ιζημάτων που δημιουργούνται. Για
παράδειγμα, στον τεχνητό ταμιευτήρα ύδατος στην
πόλη San Giuliano στην Matera μέσα σε διάστημα
μόνο πενήντα χρόνων συγκεντρώθηκαν 25 χιλ.
κυβικά μέτρα ιζήματος.

Η φυτοκάλυψη αποτελεί επίσης πηγή οργανικών ου-

σιών και καθοριστικό παράγοντα για τη διατήρηση
της γονιμότητας του εδάφους και των μεταλλικών
στοιχείων, των οποίων η αποδέσμευση εξαρτάται
από την ποιότητα των φυτικών υπολειμμάτων και
από την τύχη τους (απελευθερωμένα στο έδαφος
ή αναμεμιγμένα με αυτό) και θα πρέπει να συγχρο-
νισθεί με τις θρεπτικές ανάγκες του ελαιώνα.

Περισσότερος χούμος
Η φυτοκάλυψη σε συνδυασμό με τα υπολείμματα
από το κλάδεμα μπορεί να αποτελέσει πολύ ενδια-
φέρουσα τεχνική στην παγίδευση ατμοσφαιρικού
CO2 με τη μορφή χούμου. Εξάλλου, μια βιώσιμη
διαχείριση του ελαιώνα (άρδευση, φυσική κάλυ-
ψη του εδάφους από σωρούς κομμένων χόρτων,
ανακύκλωση υπολειμμάτων κλαδέματος, λιπαντική
άρδευση) ισχυροποιεί την αποθήκευση του CO2
σε μεσομακροπρόθεσμους χρόνους, στη φυτική
βιομάζα και στο χούμο (πίνακας 1).

Από την άλλη, με τη χρήση του χλοοτάπητα, το δεν-

ΔΗΩ • 37
θούν φυτά που να μπορούν να δώσουν υλικό «κατώτερης ποιότητας» ή,
καλύτερα, που να αποσυντίθενται δύσκολα (π.χ. χορτοδοτικά αγρωστώδη
ή ώριμα ψυχανθή) με υψηλή περιεκτικότητα σε λιγνίνη ή πολυφαινόλες ή
με χαμηλή περιεκτικότητα σε άζωτο (C/N>25) (πίνακας 2). Η τυπολογία
των συγκεκριμένων φυτών εγκλωβίζει τεράστιες ποσότητες άνθρακα στο
έδαφος και επιδρά στη βελτίωση των φυσικών χαρακτηριστικών του.
Η σωστή διαχείριση των υπολοίπων αυτών συγκαταλέγεται μεταξύ των
ουσιαστικών στρατηγικών στην αντιμετώπιση του φαινόμενου του θερ-
μοκηπίου. Συχνά οι καλλιεργητικές ενδείξεις προσανατολίζονται στη
μεικτή καλλιέργεια ειδών «ενδιάμεσης ποιότητας» που επιτυγχάνουν,
μεμονωμένα ή ταυτόχρονα, τον αντιδιαβρωτικό και διατροφικό τους ρόλο
και διατηρούν τις οργανικές ουσίες, καθώς και τους υδάτινους πόρους
στο έδαφος. Ο συνδυασμός ψυχανθών και χορτοδοτικών αγρωστω-
δών ή η χρήση ψυχανθών σε στάδια προχωρημένης ωρίμανσης (>C/N,
>ξυλοποίηση) μπορούν να παρουσιάσουν απαιτήσεις σε υποστρώματα
ενδιάμεσης ποιότητας.
Στις γεωργικές πρακτικές χρησιμοποιούνται συνδυασμοί βίκου και κρι-
θαριού ή κουκιών με βρώμη: στις αντιδιαβρωτικές ιδιότητες των δη-
μητριακών, που αναπτύσσονται ταχύτατα στο έδαφος, συνδυάζεται η
ικανότητα σταθεροποίησης του αζώτου των ψυχανθών. Ο συνδυασμός
ψυχανθών/ δημητριακών εγγυάται μια σημαντική συγκέντρωση αζώτου
τόσο στην υπέργεια βιομάζα όσο και στη ριζική (πίνακας 3). Η πιο υψηλή
σχέση C/Ν και η μεγαλύτερη πολυπλοκότητα του υποστρώματος μικρο-
βιακής βιομάζας στο έδαφος προσδιορίζουν την ταχύτητα ενδιάμεσης
ορυκτοποίησης των υπολοίπων των μειγμάτων σε σχέση με τα είδη που
χρησιμοποιούνται μεμονωμένα.
Το περιβάλλον
Εκτός από την ποσότητα και την ποιότητα του φυτικού υλικού, οι διαδι-
κασίες διάσπασης εξαρτώνται κατά πολύ από τις περιβαλλοντικές συν-
θήκες, από τις τεχνικές διαχείρισης του εδάφους και από τις ιδιότητες
του εδάφους.
38 • ΔΗΩ
Η γνώση του χρόνου απελευθέρωσης των θρεπτι-
κών ουσιών που οφείλεται στην ορυκτοποίηση των
οργανικών ουσιών, είναι βασική στο συγχρονισμό
της διαθεσιμότητας των μεταλλικών στοιχείων στο
έδαφος και στις απαιτήσεις της καλλιέργειας. Αυ-
τό συναινεί και στην ενδεχόμενη παρέμβαση με
συμπληρωματικές λιπάνσεις.
Οι συμπληρωματικές λιπάνσεις πρέπει να εφαρμό-
ζονται στην αντιμετώπιση των πιθανών φαινομένων
ακινητοποίησης των θρεπτικών ουσιών που συν-
δέονται με την ενσωμάτωση των αγρωστωδών με
υψηλό C/N στο έδαφος αλλά και στην περίπτωση
που καθυστερήσει η κοπή των ψυχανθών για να
ληφθεί ένα πιο ώριμο υλικό (>C/N) και συχνά πιο
άφθονο (πίνακας 4).
Η παραγωγικότητα των ελαιώνων, ειδικά των μη
αρδεύσιμων, εξαρτάται κατά πολύ από τα φυσικά
αποθέματα νερού και ιδίως από την τροφοδοσία
ύδατος από εδαφικές φυσικές πηγές, διαθέσιμες
κατά τη θερινή περίοδο (βάθος εδάφους και ικα-
νότητα συγκράτησης του νερού).
Η τεχνική της φυτοκάλυψης, αντίθετα με όσα
εθεωρούντο μέχρι πριν λίγα χρόνια, αν πραγμα-
τοποιηθεί σωστά, μπορεί να αυξήσει τα εδαφικά
υδάτινα αποθέματα.
Η φυτοκάλυψη μπορεί να αυξήσει το ποσοστό
διήθησης των βροχοπτώσεων, μειώνοντας τις
κατολισθήσεις των επιφανειών και την ικανότητα
συγκράτησης του εδάφους μέσω βελτίωσης των
δομικών χαρακτηριστικών (αύξηση της διαπερα-
τότητας).
Στην ελαιοκαλλιέργεια σε δύσκολες κλιματολογικές
συνθήκες, κατά την εφαρμογή της φυτοκάλυψης
χρειάζεται να τηρηθούν οι εξής απλοί και συνο-
πτικοί κανόνες:
α) Η φυτοκάλυψη πρέπει να ακολουθήσει μια συ-
νεχή κάλυψη του εδάφους κατά τη διάρκεια του
έτους με ζωντανά φυτά κατά το φθινόπωρο με
χειμώνα και κάλυψη με τα υπόλοιπα αυτών κατά
την άνοιξη με καλοκαίρι.
β) Οι παρεμβάσεις κοπής του χόρτου πρέπει να
είναι εποχιακές, έτσι ώστε να δημιουργήσουν
από την ανθοφορία των ελαιοδένδρων και μετά
ένα στρώμα από φυτικά υπολείμματα που θα
ελαχιστοποιήσει τις απώλειες από την εξάτμιση
του εδάφους.
γ) Οι διεργασίες πρέπει να περιορίζονται στο ελάχι-
στο και να προορίζονται μόνο στην ενδεχόμενη
επανασπορά. Οι τεχνικές αυτές, μελετημένες
με σωστό τρόπο, ορίζουν, σε διαφορετικές συν-
θήκες, αύξηση της υδατικής διαθεσιμότητας
κατά τη θερινή περίοδο στα εδάφη που έχει
εφαρμοστεί η φυτοκάλυψη απ’ ό,τι σε αυτά τα
οποία έχουν οργωθεί συστηματικά.
Στην Ισπανία
Αυτές οι μέθοδοι έχουν εφαρμοσθεί δοκιμαστικά
στην Ισπανία σε εκμεταλλεύσεις υπό απαγορευτι-
κές κλιματολογικές συνθήκες (ιζηματοποίηση 250
mm ετησίως) όπου η σπορά (κριθαριού, βίκου κ.λπ.)
πραγματοποιήθηκε το φθινόπωρο κατά την περίοδο
των πρώτων βροχών, επιτυγχάνοντας έτσι ταχεία
κάλυψη του εδάφους και μεγαλύτερη ανταγωνι-
στικότητα με τα ζιζάνια. Η στιγμή της εκρίζωσης
πραγματοποιήθηκε όταν τα αγρωστώδη ήταν σε
φάση δημιουργίας στάχεων και τα ψυχανθή στην
αρχή της ανθοφορίας.
Οι ίδιοι οι ερευνητές απέδειξαν ότι καθυστερήσεις
στις επεμβάσεις εκρίζωσης είχαν ως αποτέλεσμα
τον καθορισμό μιας επιζήμιας αύξησης της κατα-
νάλωσης ύδατος, με αύξηση των ανταγωνιστικών
φαινομένων δένδρου/χόρτου για την πηγή ύδατος
και για τις θρεπτικές ουσίες των οποίων η απελευ-
θέρωση δεν ήταν συγχρονισμένη με τις ανάγκες
του ελαιώνα.
Με σκοπό την διατήρηση των υδάτινων αποθεμά-
των πειραματίσθηκε με επιτυχία και η περίπτωση
της χρήσης μονοετών αυτοφυών ειδών, όπως το
τριφύλλι (Trifolium) και η μηδική (Medicago), των
οποίων η ανοχή στην σκιά επέτρεψε τη χρήση τους
σε εντατικούς ελαιώνες σε πλήρη παραγωγή. Τα
φυτά αυτά, τα οποία διαθέτουν επιφανειακό ριζικό
σύστημα, πριν από την περίοδο της ξηρασίας αυτο-
σπέρνονται και πεθαίνουν, δημιουργώντας σωρούς
για να αναδημιουργήσουν γρασίδι με τις πρώτες βροχοπτώσεις.
Επιπλέον οι Xiloyannis et al. (2008) έδωσαν έμφαση στο ότι η αυτοφυής
φυτοκάλυψη, σε σύγκριση με το συνεχές όργωμα, παρουσιάζει μεγαλύ-
τερη κατανάλωση ύδατος κατά το φθινόπωρο με χειμώνα, αλλά προκαλεί
μεγαλύτερα υδάτινα αποθέματα στο έδαφος την άνοιξη. Οι μεγαλύτερες
καταναλώσεις θα μπορούσαν να αντισταθμισθούν από την μεγαλύτερη
διήθηση του νερού που θα εξασφαλιζόταν από την πυκνότητα του ριζικού
συστήματος της κάλυψης.
Αυτοφυή φυτά
Η φυσική φυτοκάλυψη μπορεί να πραγματοποιηθεί επίσης παράλληλα
με την ανάπτυξη ποωδών φυτών, αφήνοντας κατά το θερισμό κάποιες
«νησίδες» βλάστησης για την παραγωγή σπόρου και την αναγέννηση
του είδους.
Ο προορισμός των υπολοίπων από την φυτοκάλυψη είναι διπλός. Μπορούν
να ενσωματωθούν ελαφρώς στο έδαφος και να δώσουν λίπασμα από την
αποσύνθεσή τους ή να εγκαταλειφθούν στην επιφάνεια ώστε να καλύψουν
το έδαφος. Στην πρώτη περίπτωση οι διαδικασίες αποσύνθεσης είναι
άμεσες (πίνακας 5), κυρίως όταν το φυτικό υλικό είναι κατατεμαχισμένο
και μπορεί έτσι να δώσει μια πιο ευρεία επιφάνεια στον αποικισμό των
μικροβίων και στη δράση των ενζύμων. Επίσης, η ενσωμάτωση στο έδαφος
των φυτικών υπολοίπων ενδείκνυται σε ορισμένες περιπτώσεις, ώστε να
αποφευχθεί ο κίνδυνος πυρκαγιών κατά τη θερινή περίοδο. Η ετήσια
συνεισφορά που συνδέεται με το κλάδεμα, ίση με 2.000-5.000 κιλά ξηράς
ουσίας ανά εκτάριο, δεν πρέπει να παραβλεφθεί στη συνολική διαχείριση
του παραγωγικού συστήματος. Αυτή η πηγή, χαμηλής ποιότητας (C/N
≈ 50), μπορεί, σε συνδυασμό με την χαμηλή καλλιέργεια, να δώσει τον
αναντικατάστατο πυρήνα της αποσάθρωσης που κάνει πιο αποτελεσματική
τη διαδικασία της συγκομποστοποίησης στο έδαφος.
Υπολείμματα από το κλάδεμα
Η πρακτική της ανακύκλωσης των υπολειμμάτων από το κλάδεμα (εικόνα
3), σε συνδυασμό με την φυτοκάλυψη και την κάλυψη του εδάφους με
ψυχανθή, συναινεί στην επίτευξη τυπικών σχέσεων C/N και λιγνίνης/Ν
για υλικά ενδιάμεσης «ποιότητας» (πίνακας 6) με αντιδιαβρωτικές ιδιό-
τητες που διατηρούν την οργανική ουσία. Στην ελαιοκαλλιέργεια όπου
παρουσιάζονται σημαντικά υγειονομικά προβλήματα, τα υπόλοιπα από το
κλάδεμα μπορούν να χρησιμοποιηθούν επικερδώς σαν υλικό κομποστο-
ποίησης στον ελαιώνα. Η κομποστοποίηση παρουσία υπολοίπων από την
ίδια την παραγωγική αλυσίδα (υγρά απόβλητα των ελαιοτριβείων, πυρήνας
και φύλλα) ή τα υγρά απόβλητα από την κτηνοτροφία ή το υλικό από το
θερισμένο χορτάρι επιτυγχάνει την απαραίτητη διαδικασία ώστε να καταστεί
υγιεινό το υλικό που λαμβάνεται από το κλάδεμα και απαλλάσσει το χωράφι
από την αβεβαιότητα που συνδέεται με την άμεση χρήση του στο χωράφι
(π.χ. φυτοτοξικότητα που συνδέεται με την παραγωγή φαινολών μετά από
αποσύνθεση). Ανάμεσα στα διάφορα είδη διαθέσιμης οργανικής ουσίας
η κοπριά ανήκει σε εκείνα που ενδείκνυνται για την προετοιμασία του εδά-
φους, χάρη στις διορθωτικές και διατροφικές της ιδιότητες. Από την άλλη,
η κοπριά που έχει σταθεροποιηθεί μικροβιολογικά είναι επί του παρόντος
ένα αγαθό δύσκολης διαθεσιμότητας, σπάνιο και με υψηλό κόστος. Αυτό
εξαιτίας διαφόρων παραγόντων, όπως ο διαχωρισμός μεταξύ κτηνοτροφίας
και ελαιοκαλλιέργειας σε επίπεδο αγροτικής εκμετάλλευσης, καθώς και
η έλλειψη τεχνολογίας που μειώνει τους χρόνους συγκέντρωσης ώριμης
κοπριάς (π.χ. κομποστοποίηση σε αυλάκια), η ανεπάρκεια εξοπλισμού της
επιχείρησης (έλλειψη διασκορπιστή κοπριάς).
ΔΗΩ • 39
Κομπόστ Πίνακας 2. Ταξινόμηση της ποιότητας των υπολοίπων
με βάση την σχέση C/N και Λιγνίνη/N
Σε περιοχές όπου δεν υπάρχουν πολλές κτηνοτροφικές επι- Ποιότητα υπόλοιπου C/N Λιγνίνη/N
χειρήσεις μπορεί κανείς να καταφύγει σε κομποστοποιημένα Υψηλή διάσπαση <18 <5
βελτιωτικά εδάφους. Είναι ποικίλοι οι πειραματισμοί που δεί- Μέτρια διάσπαση 18-27 5-7
χνουν πως το κομποστοποιημένο λίπασμα επιφέρει θετικά
Αργή διάσπαση 28-60 7,5-15
αποτελέσματα στην καλλιέργεια καρποφόρων δένδρων και
αύξηση στην ποιότητα και γονιμότητα του εδάφους. Σε συνεχή Ελαττωμένη διάσπαση >60 >15
αύξηση βρίσκονται τα κομποστοποιημένα βελτιωτικά εδάφους
που λαμβάνονται από την ανάμειξη του πυρήνα με τα υγρά
Πίνακας 3. Παραγωγή βιομάζας, συνολικό N
απόβλητα των ελαιοτριβείων, τα φύλλα της ελιάς, τα άχυρα,
στο συνδυασμό κουκιών-βρώμης
τα περιττώματα ζώων που ευνοούν την επιστροφή αποσαθρω-
μένων οργανικών υλών και θρεπτικών στοιχείων στο έδαφος, Επίγειο τμήμα Ρίζες (0-90cm)
δημιουργώντας επίσης παράδειγμα αποτελεσματικής ανακύ- s.s.(t ha-1) N(% s.s) N(kg ha-1) s.s.(t ha-1) N(% s.s) N(kg ha-1)
κλωσης άνθρακα από εσωτερικές πηγές της ελαιοκομικής και 5.45 3 163 1.16 2.3 28
ελαιουργικής αλυσίδας. Δεν θα πρέπει επίσης να παραβλεφθεί
η δυσκολία διάχυσης της χρήσης του κομποστοποιημένου
λιπάσματος καλής ποιότητας που οφείλεται κυρίως στα υψηλά Πίνακας 4. Επίγεια βιομάζα (s.s.) και σχέση C/N μονοετών αυτο-
κόστη μεταφοράς από τις εγκαταστάσεις κομποστοποίησης στις φυών ψυχανθών σε διαφορετικές ημερομηνίες
αγροτικές επιχειρήσεις. Υπό το φως αυτών των εκτιμήσεων Φυτά κάλυψης* 30 Μαρτίου 30 Απριλίου 30 Μαΐου
φαίνεται χρήσιμο να ευνοηθεί η διάδοση της τεχνικής της s.s.(kg C/N** s.s.(kg C/N** s.s.(kg C/N**
κομποστοποίησης, παγιωμένης και απλής, για την παραγωγή ha-1) ha-1) ha-1)
χούμου στο χωράφι (εικόνα 4). Trifolium 3.003 11,0 4.977 14,3 9.068 19,0
subterraneum
Trifolium 4.777 11,0 6.240 12,6 12.833 17,8
brachycalycinum
Trifolium 2.483 11,4 5.398 12,8 13.479 20,0
yanninicum
Medicago 3.223 9,8 9.593 12,2 8.621 23,5
littoralis
Medicago 2.048 10,3 4.482 13,2 6.436 22,6
rugosa
Medicago 3.660 10,6 6.888 12,3 8.364 22,3
truncatula
Medicago 7.920 12,0 11.578 14,0 15.485 23,3
scutellata
* Μέσες τιμές διαφόρων ποικιλιών ** C/N

Πίνακας 5. Ορυκτοποίηση του αζώτου σε ελεγχόμενο περιβάλλον

(σχέση C/N <20 - προϊόν υψηλής ποιότητας)
Vicia villosa Τ (οC) Χρόνος (ημ.) Απελευθερωμένο
Αναδημοσίευση από το περιοδικό Ελιά ορυκτό άζωτο
και Ελαιόλαδο, τεύχος 66ο, ΙΟΥΛΙΟΣ Μη ενσωματωμένα υπόλοιπα 25 17 31
ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2009 34 36
Ενσωματωμένα υπόλοιπα 25 17 41
Πίνακας 1. Ανθρακικός Ανυδρίτης στη φυτοκάλυψη 34 50
(βιώσιμη διαχείριση) και στο όργωμα (διαχείριση επιχείρησης)
Οργανική ύλη βιώσιμη διαχείριση διαχείριση επιχείρησης
Πίνακας 6. Διάφορες τυπολογίες οργανικού υλικού,
Ξηρά Ουσία CO2 σταθερό Ξηρά Ουσία CO2 σταθερό
μεμονωμένου ή μείγματος
Τόννοι/εκτάριο ετησίως Τόννοι/εκτάριο ετησίως
Τυπολογία Ξηρά C Λι- N C/N Λιγνίνη/ Ποιότητα
Φυσική φυτοκάλυψη 5,5 10,1 - - Οργανικού ουσία (%) γνίνη N (%) υπολοί-
Υλικό από κλάδεμα 3,0 5,5 2,2 3,9 υλικού (Τ/ha) (%) που
Ξερά φύλλα 0,9 1,6 0,9 1,6 Α - Βίκος 4000 45,0 8,0 2,8 16,1 0,9 Άκρως
αποσυν-
Παραγωγή 4,2 7,7 1,6 2,8 θέσιμο
Σύνολο υπέργειας 13,6 24,9 4,7 8,3 Β - Υλικό από 2500 48,5 17,7 1,0 47,8 17,4 Αργή/
βιομάζας tο κλάδεμα ελάχιστη
Δυνητική παραγωγή 2,16 4,52 0,18 0,38 διάσπαση
χούμου Μείγμα (Α+Β) 6500 46,3 11,7 2,1 21,9 5,5 Μέτρια

40 • ΔΗΩ
 η μανία για το κρέας
και το βιοαντιδραστήρειο συγκρέας
Του Μιχάλη Αναστασιάδη*

Κ αταρχάς πρέπει να εξηγηθεί το δεύτερο σκέλος του τίτλου του άρθρου. Όταν
προσδιορίζουμε ένα είδος κρέατος βάζουμε πάντα έναν προσδιορισμό του ζώου
Όσον αφορά την ανθρώπινη υγεία, η μεγάλη
κατανάλωση ζωικών προϊόντων συσχετίζεται
από το οποίο προέρχεται, μιλάμε π.χ. για χοιρινό ή βόειο κρέας. Πώς όμως να στις ανεπτυγμένες χώρες με την ανάπτυξη
ονομάσουμε μία βρώσιμη μάζα κυττάρων ζωικών μυών που έχει παραχθεί από εκφυλιστικών ασθενειών (καρκίνος, καρδιο-
εργαστηριακή καλλιέργεια ιστών; πάθειες κ.λπ.)4, 5. Εκτός αυτού, η συγκέντρω-
ση τεράστιων αριθμών ζώων σε βιομηχανι-
Ήδη στα επιστημονικά περιοδικά και στο Διαδίκτυο το προϊόν αυτό έχει λάβει κές εκτροφές θεωρείται εστία ανάπτυξης
διάφορους επιθετικούς προσδιορισμούς της λέξης «κρέας». Έχει χαρακτηριστεί: και μετάδοσης ασθενειών και παθογόνων
συνθετικό, αναπτυγμένο εργαστηριακά (lab grown), καλλιεργημένο (βακτηρίων, ιών κ.λπ.)6.
(cultured), ιστοκαλλιέργειας (tissue cultured)1, καλλιεργημένο in vitro
(δηλ. σε τεχνητό περιβάλλον), υδροπονικό, του σωλήνα, της Ακόμα, η μαζική εκτροφή
δεξαμενής (vat-grown), χωρίς θύματα (victimless)2 και σφαγή τεράστιων
κ.ά. Η διαδικασία παραγωγής του έχει ονο- αριθμών ζώων έχει
μαστεί και κρεοκαλλιέργεια (carniculture)1. οδηγήσει σε εκδή-
Κάποιοι το ονομάζουν shmeat (λέξη που λωση ανησυχίας
δε μεταφράζεται και προέρχεται από για την ευζωία των
το sheet, δηλ. σεντόνι, από τη μορφή ζώων και ανάδυση
του παραγόμενου στο εργαστήριο προ- προβληματισμών
ϊόντος)2. Σε τούτο εδώ το άρθρο πρω- για τα δικαιώματα
τοτυπούμε ονομάζοντας το προϊόν όπως των ζώων και την
στον τίτλο, αποδίδοντας την προέλευσή του σε ανηθικότητα της
βιοαντιδραστήρα και θεωρώντας το όχι κρέας αλλά σφαγής.
συνθετικό κρέας, συνεπώς συγκρέας.
Τα προβλήματα αυτά αναδεικνύονται ως
Θα ’λεγε κανείς ότι για να έχει αναπτυχθεί τόσο μεγάλη πολύ σημαντικά, ιδιαίτερα επειδή η πα-
ονοματολογία πρόκειται για ένα υπαρκτό προϊόν. Πράγ- γκόσμια κατανάλωση ζωικών προϊόντων
ματι, μικρές ποσότητες έχουν παραχθεί εργαστηριακά. δεν φαίνεται να φθίνει. Αντίθετα, αν και
Ας πιάσουμε την ιστορία από την αρχή. στις ανεπτυγμένες χώρες η (μεγάλη)
κατά κεφαλήν κατανάλωση φαίνεται να
Όπως είναι πια γνωστό, η σημερινή μεγάλη παγκόσμια σταθεροποιείται, στις αναπτυσσόμενες
κατανάλωση ζωικών προϊόντων έχει σημαντικές επιπτώ- και φτωχές χώρες η (μικρή) κατανάλωση
σεις. Περιβαλλοντικά, στην επέκταση της κτηνοτροφίας διαρκώς αυξάνεται7. Η προοπτική για το
αποδίδεται ένα πολύ μεγάλο μέρος ευθύνης για την μέλλον δεν φαίνεται λοιπόν ρόδινη και
κλιματική αλλαγή, για τη μείωση της βιοποικιλότητας, ορισμένοι ερευνητές ήδη έχουν διατυ-
για τις καταστροφές δασών, για τη ρύπανση των υδάτων πώσει την απορία αν θα είναι πρακτικά
και του αέρα κ.λπ.3 δυνατόν να τραφούν τα ζώα που θα θέλει
η ανθρωπότητα το 20308.

* Ο Μιχάλης Αναστασιάδης είναι γεωπόνος Γ.Π.Α., MSc Περιβαλλοντικής Οι δυνατότητες αλλαγής πλεύσης είναι συ-
Πολιτικής και Διαχείρισης, και εργάζεται στο ΚΕΓΕΑ Καστορείου ΔΑΑΝΑ γκεκριμένες. Μία από αυτές είναι η προ-
Λακωνίας. Είναι αντιπρόσωπος Περ. Πελοποννήσου στο ΓΕΩΤΕΕ και σπάθεια να μειωθεί η υπερκατανάλωση
εκ των συντονιστών της θεματικής ομάδας «Γεωργία - Τρόφιμα» των κρέατος μέσα από ενημερωτικές εκστρα-
Οικολόγων - Πράσινων. Η γνώμη που εκφράζεται στο άρθρο είναι τείες ανάδειξης των προβλημάτων που αυτή
προσωπική και δεν δεσμεύει κανέναν από τους παραπάνω φορείς. προκαλεί. Η προσέγγιση αυτή μας καλεί

ΔΗΩ • 41
να αναρωτηθούμε αν η ανθρώπινη επιθυμία για κρέας στηρίζεται στη
λογική ή στις κοινωνικές επιταγές ή, αντίθετα, στο ενστικτώδες στοιχείο
της ανθρώπινης ύπαρξης.
Κατά τον M. Harris, ανθρωπολόγο που μελέτησε τις διατροφικές ιδιαι-
τερότητες των διαφόρων λαών (βλ. το βιβλίο του Η ιερή αγελάδα και ο
βδελυρός χοίρος), το κρέας κυριαρχεί έναντι άλλων τροφών σε όλο το
φάσμα των κοινωνιών, από τις πλέον ανεπτυγμένες ώς τις πλέον πρω-
τόγονες, έως, ακόμα, τις κοινωνίες των συγγενέστερων μας ζώων, των
πρωτευόντων όπως οι χιμπατζήδες, γορίλες κ.λπ.
Είναι χαρακτηριστικό ότι πολλές γλώσσες έχουν άλλη λέξη για την πείνα
και άλλη για την «πείνα για κρέας» και ότι η κρεοφαγία είναι συχνά η
πεμπτουσία των κοινωνικών συναναστροφών, ενώ ο περιορισμός των
πηγών ζωικής τροφής βρίσκεται πίσω από πολλούς πολέμους μεταξύ
πρωτόγονων φυλών9. Στη δυτική κουλτούρα, όπως και σε άλλες, η θέση
του κρέατος στο τραπέζι είναι τόσο κεντρική που δίνει το όνομά του στα
γεύματα που το περιλαμβάνουν10. Ακόμα και όταν και όπου υπάρχει σε
επάρκεια, παραμένει πολύ επιθυμητό. Παράλληλα, δεν έχει επικρατήσει
ποτέ κάποια κουλτούρα που να το αποκηρύσσει έμπρακτα (πέρα δηλαδή
από τις ευχές) και οι χορτοφάγοι –που δεν τρώνε κρέας– αποτελούν
σήμερα λιγότερο από το 3% του πληθυσμού των ΗΠΑ11. Όπως χαρακτηρι-
στικά γράφει ο M. Harris, «οι αποκλειστικά φυτοφάγοι δεν ανασκευάζουν
την παγκόσμια προτίμηση για τις ζωικές τροφές περισσότερο απ’ όσο
οι νηστείες των άγιων ανθρώπων ανασκευάζουν την προτίμηση για το
φαγητό αντί για την πείνα»9.
Φαίνεται πως μια ιδιότυπη και αυτοματοποιημένη «οικονομία πρωτεϊνών»
βρίσκεται στο επίκεντρο των ανθρώπινων διατροφικών επιλογών. Η «μανία
για κρέας» αποδίδεται στις ιδιαίτερες ιδιότητες που αυτό έχει σε ό,τι αφορά
τη φυσιολογία της ανθρώπινης πέψης και την ισορροπημένη συγκέντρωση
των συστατικών του, ιδιαίτερα των αμινοξέων και των λιπαρών. Κατά τον
M. Harris, οι ζωικές τροφές έχουν αποκτήσει συμβολική δύναμη λόγω
του συνδυασμού σπανιότητας και χρησιμότητας που τις χαρακτηρίζει,
αφού η πρόσβαση σε ζωικές τροφές εξασφαλίζει υγεία και ευεξία πάνω
και πέρα από την απλή επιβίωση, όπως π.χ. στις περιπτώσεις ανθρώπων
που αναρρώνουν από μολυσματικές ασθένειες ή τραύματα9.
42 • ΔΗΩ
Έτσι, για να διατραφούν επαρκώς οι υποσιτισμένοι
και κακώς διατρεφόμενοι πληθυσμοί δεν αρκεί να
καλύπτεται μόνο το «χάσμα θερμίδων», αλλά και
το «χάσμα πρωτεϊνών»9.
Η ανάγκη αυτή ήταν πολύ έντονη στις δυτικές χώ-
ρες αμέσως μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Τότε,
εκτός από τα μέτρα για την εντατικοποίηση της
γεωργίας - κτηνοτροφίας, αναπτύχθηκε μεγάλη
έρευνα και στην κατεύθυνση εξεύρεσης υποκα-
τάστατων του κρέατος με υψηλή συγκέντρωση
πρωτεϊνών. Η γενική κατηγορία τέτοιων προϊόντων
έχει πλέον βαφτιστεί καινοφανή (ή νέα) πρωτεϊ-
νούχα τρόφιμα (Novel Protein Foods, NVP)10. Η
έρευνα για τέτοια προϊόντα –που πλέον είναι ξανά
επίκαιρη– πήρε δύο κατευθύνσεις.
Η μία ήταν η παραγωγή υποκατάστατων κρέατος
από φυτικά προϊόντα υψηλής συγκέντρωσης πρω-
τεϊνών (σόγια, μπιζέλια κ.ά.) Πράγματι, το 1960
αναπτύχθηκε ένα τέτοιο προϊόν, που ονομάστηκε
δομημένη φυτική πρωτεΐνη (Texturized Vegetable
Protein, TVP). Το προϊόν, που έμπαινε ως συστατικό
σε γεύματα, είχε βραχύβια εμπορική πορεία: μπήκε
στην ολλανδική αγορά το 1968 και αποσύρθηκε
τον επόμενο χρόνο. Σήμερα η σχετική έρευνα
συνεχίζεται και, παρότι τέτοια προϊόντα δεν έχουν
σημαντική διείσδυση στην αγορά για λόγους που
θα εξηγηθούν στη συνέχεια10, θεωρούνται πιο
φιλικά στο περιβάλλον από τα ζωικά προϊόντα12.
Η δεύτερη ερευνητική κατεύθυνση ήταν η παρα-
γωγή υποκατάστατων κρέατος από μικροοργανι-
σμούς, όπως βακτήρια, μύκητες, ζύμες ή φύκια.
Η υψηλή διατροφική αξία τέτοιων προϊόντων ήταν
γνωστή από την αρχαιότητα. Για παράδειγμα, είναι
γνωστό ότι οι Αζτέκοι συγκόμιζαν από τις λίμνες
τους τα κυανοβακτήρια του γένους Arthrospira,
που αποτελούν το γνωστό διατροφικό συμπλήρω-
μα σπιρουλίνα και τα οποία έχουν συγκέντρωση
πρωτεϊνών 55% - 77% σε ξηρό βάρος13.
Ως γνωστόν, «η ανάγκη είναι η μητέρα της επι-
νόησης» και ήταν οι Γερμανοί, κατά τη διάρκεια
του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, που ανέπτυξαν τη
βιομηχανική παραγωγή «μικροβιακών πρωτεϊνών».
Η λογική που εφάρμοσαν παραμένει η ίδια και σή-
μερα: συνεχής ανάπτυξη κατάλληλων, επιλεγμένων
μικροοργανισμών σε μεγάλες δεξαμενές ζύμω-
σης, πάνω σε κάποιο οργανικό υπόστρωμα (π.χ.
γεωργικά υπολείμματα, πετρέλαιο, φυσικό αέριο),
με παροχή των απαραίτητων συμπληρωματικών
θρεπτικών στοιχείων (π.χ. άζωτο σε μορφή αμ-
μωνίας), σε ασηπτικές και ελεγχόμενες συνθήκες
(αερισμού, θερμοκρασίας, οξύτητας κ.λπ.) και στη
 Necessity is the mother of invention. Αγγλική παροι-
μία.
συνέχεια τακτική συγκομιδή των μικροοργανισμών,
καθαρισμός και αποξήρανσή τους**. Η γενική κα-
τηγορία τέτοιων προϊόντων βαφτίστηκε το 1966 με
τον πιο εύηχο όρο μονοκυτταρικές πρωτεΐνες
(Single Cell Proteins, SCP)14, 15.

Αν και η μέση συγκέντρωση πρωτεϊνών της μι-

κροβιακής βιομάζας που παράγεται με αυτές τις
μεθόδους είναι μεγάλη (44% - 60%), τα περισσό-
τερα προϊόντα SCP που παράχθηκαν δεν ήταν
ασφαλή για καθημερινή ανθρώπινη κατανάλωση,
για διάφορους λόγους (π.χ. υψηλή συγκέντρωση
νουκλεϊκού οξέος στην περίπτωση των βακτηρί-
ων)16. Έτσι, όλες οι σχετικές απόπειρες ανάπτυ-
ξης βακτηρίων με σκοπό την παραγωγή τροφίμων
περιορίστηκαν τελικά στην παραγωγή ζωοτροφών
(«βιοπρωτεϊνών») και αποδείχθηκαν βραχύβιες,
για οικονομικούς κυρίως λόγους17, 18, 19. Το μόνο
προϊόν SCP που έχει κριθεί ασφαλές για καθη-
μερινή ανθρώπινη κατανάλωση σε σημαντικές
ποσότητες και έχει καθιερωθεί στην αγορά ως
υποκατάστατο κρέατος είναι η «μυκοπρωτεΐνη»
που αποτελείται από τον ασκομύκητα Fusarium
venenatum. Είναι ένα προϊόν με προφίλ αμινοξέ-
ων εφάμιλλο του κρέατος και το οποίο η αγγλική
εταιρεία παραγωγής του διαθέτει ως συστατικό ματα (όπως η υποκατάσταση του βουτύρου από τη μαργαρίνη) δείχνουν
έτοιμων γευμάτων20, 21, 22. ότι αυτή η διαδικασία μπορεί να κρατήσει έως και 50 έτη. Σημαντική είναι
ακόμα η απουσία πατέντας (πνευματικών δικαιωμάτων) ώστε να δίνεται η
Πάντως, κοινή συνισταμένη όλων των υποκατάστα- δυνατότητα βελτίωσης των προϊόντων από πολλούς ενδιαφερόμενους.
των κρέατος που ευδοκίμησαν είναι ότι η αποδοχή Τούτο όμως δεν ισχύει, λόγου χάριν, για κανένα από τα προϊόντα SCP
τους από τους καταναλωτές δεν ήταν εύκολη, που αναπτύχθηκαν μεταπολεμικά, τα οποία ανήκουν όλα σε τεράστιους
ούτε μεγάλης έκτασης. Ο βασικός λόγος είναι ότι επιχειρηματικούς ομίλους, στις περισσότερες περιπτώσεις μάλιστα πε-
κάθε υποκατάστατο πρέπει να περάσει επιτυχώς τρελαϊκούς ή πετροχημικούς****. Έτσι, με δεδομένες τις οργανοληπτικές
τη σύγκριση με το προϊόν αναφοράς. Οι έρευνες διαφορές των υποκατάστατων από το πραγματικό κρέας, τα πρώτα γί-
δείχνουν ότι η σύγκριση αυτή είναι αυστηρή και νονται ώς τώρα αποδεκτά μόνο «μασκαρεμένα», δηλαδή ως συστατικά
περιλαμβάνει κριτήρια οργανοληπτικά (υφή, αί- γευμάτων που περιέχουν επεξεργασμένα - αλεσμένα κρέατα της μορφής
σθηση, χρώμα, άρωμα) αλλά και πρακτικά (πέψη, του κιμά ή των λουκάνικων10.
ικανότητα κορεσμού). Επιπλέον, παρατηρείται συ-
χνά μια ενστικτώδης «τροφική νεοφοβία» (food Μία άλλη ερευνητική κατεύθυνση που άρχισε να αναδύεται τα τελευταία
neophobia) που μάλλον πηγάζει από τα παλιότερα 15 χρόνια είναι αυτή της παραγωγής «πραγματικού» συνθετικού κρέα-
χρόνια, οπότε η αποφυγή άγνωστων τροφίμων τος, δηλαδή όχι φυτικού ή μικροβιακού υποκατάστατου. Η δυνατότητα
ήταν κρίσιμη για να αποφευχθούν πιθανές δη- «καλλιέργειας ζωικών κυττάρων» είναι μία τεχνική που έχει αποδειχθεί
λητηριάσεις. Οι αντιστάσεις στα υποκατάστατα χρήσιμη στην ιατρική αποκατάσταση, για την αναγέννηση πολλών ειδών
είναι τόσο μεγάλες που, για παράδειγμα, στην τραυματισμένων ιστών, για την αποκατάσταση δυστροφικών μυών, αλλά και
Ολλανδία υπολογίστηκε ότι μία επιδότηση 20% για άλλες εφαρμογές όπως η in vitro ανίχνευση φαρμάκων24. Η επέκτασή
στην τιμή καταναλωτή των υποκατάστατων κρέατος της στην εργαστηριακή παραγωγή μεγαλύτερων ποσοτήτων μυϊκών μαζών
θα οδηγούσε στην αποδοχή τους από μόλις 1,6% που συνιστούν –μαζί με τα κόκαλα, τους χόνδρους και τους τένοντες28– το
περισσότερων καταναλωτών***. Ιστορικά παραδείγ- κρέας, ήταν λογική προέκταση. Η τεχνολογία αυτή συνιστά την κοινή τομή

** Αυτή ακριβώς είναι η διαδικασία με την οποία παρά-
γεται και η μαγιά αρτοποιίας (bakers yeast). Σημειωτέ-
ον ότι η ίδια βασική φιλοσοφία διέπει την καλλιέργεια
μανιταριών, όσον αφορά την αξιοποίηση γεωργικών
υπολειμμάτων ως υπόστρωμα και τον έλεγχο των περι-
βαλλοντικών συνθηκών.
*** Αξίζει να αναφερθεί, παρεμπιπτόντως, ότι η επιδό-
τηση δεν είναι απαραίτητα το καλύτερο μέτρο πολιτικής
για την χειραγώγηση των διατροφικών συνηθειών. Πρό-
σφατη έρευνα έδειξε ότι η φορολόγηση των «κακών» (παχυντικών) προϊόντων
είναι αποτελεσματική, ενώ η επιδότηση των «καλών» δεν είναι32.
**** Για του λόγου το αληθές, τα προϊόντα SCP που αναφέρεται πως έχουν
παραχθεί είναι τα εξής (εδώ παρατίθεται η εμπορική επωνυμία του προϊόντος
και η ιδιοκτήτρια εταιρεία παραγωγής): το Toprina της BP (British Petroleum), το
Pruteen της ICI, το Torutein της Amoco, το Bioprotein της Norferm, που ανήκε
στη νορβηγική πετρελαϊκή Statoil και την Dupont, ένα προϊόν της Shell και ένα
προϊόν της Dupont. Η «μυκοπρωτεΐνη» έχει την επωνυμία Quorn και ανήκει στην
Premier Foods (πρώην ICI/RHM)26.

ΔΗΩ • 43
της βιοχημικής μηχανικής (που εφαρμόζει αρχές χημικής μηχανικής σε τον βιοαντιδραστήρα προετοιμασίας, θα πρέπει να
βιολογικές διεργασίες) με την βιοϊατρική μηχανική15. γίνεται σε εντελώς αποστειρωμένες συνθήκες26.
Για τον ίδιο λόγο στους εργαστηριακούς πειραμα-
Πρακτικά, η ιδέα, όπως έχει περιγραφεί θεωρητικά και έχει εφαρμοστεί τισμούς γίνεται εκτεταμένη χρήση αντιβιοτικών28,
σε πολύ μικρή πειραματική έκταση, είναι η εξής: Καταρχάς χρειάζεται κάτι βέβαια που δεν είναι δυνατόν σε περίπτωση
να επιλεχθεί μία κατάλληλη πηγή κυττάρων, τα αρχικά κύτταρα που με εφαρμογών για την ευρεία κατανάλωση, για λόγους
πολλαπλασιασμό θα δώσουν το συγκρέας. Τα κύτταρα αυτά πρέπει να δημόσιας υγείας.
μπορούν να αναπαραχθούν πολλές φορές, αλλά και να μπορούν να δι-
αφοροποιηθούν σε λειτουργικούς ιστούς σκελετικών μυών. Στη συνέχεια Τεχνικά, έχει επιτευχθεί έως τώρα η εργαστηρια-
τα αρχικά αυτά κύτταρα χρειάζεται να ενσωματωθούν σε μία τρισδιάστατη κή παραγωγή κομματιών συγκρέατος με μέγιστο
μήτρα («σκαλωσιά») που να είναι η ίδια βρώσιμη και να επιτρέπει την μήκος 1,5 εκ. μήκος και μέγιστο πλάτος 0,5 εκ.24
ανάπτυξη και αύξηση των κυττάρων, ενόσω επιτρέπει την απρόσκοπτη Όμως η επέκταση σε μεγαλύτερη κλίμακα είναι
χορήγηση θρεπτικών στοιχείων και αποκομιδή των αποβλήτων. Τέλος, ακόμα αδύνατη. Δεν έχουν επιλυθεί βασικά ζητή-
τα μυϊκά κύτταρα χρειάζεται να «προετοιμάζονται» καταλλήλως μέσα σε ματα, όπως η επιλογή των αρχικών κυττάρων, η
βιοαντιδραστήρα24. δημιουργία, επιλογή και παραγωγή κατάλληλων
«σκαλωσιών» και, κυρίως, δεν έχει επιτευχθεί κάτι
Η «προετοιμασία» έχει να κάνει με το γεγονός ότι στη φύση η ανάπτυξη που να προσομοιάζει στην αιμάτωση ενός τέτοιου
και αύξηση των μυών δεν μπορεί να γίνει αν δεν υπάρχουν τα κατάλ- τρισδιάστατου ιστού. Γι’ αυτό μία από τις πιο πι-
ληλα ερεθίσματα. Μάλιστα αυτά είναι διαφόρων ειδών: βιοχημικά (από θανές συνέχειες των προσπαθειών θα είναι στην
ορμόνες και πρωτεΐνες), φυσιολογικά, όπως ο νευρολογικός ερεθισμός, κατεύθυνση παραγωγής «φύλλων συγκρέατος»25
και, τέλος, μηχανικά, όπως το τέντωμα. Για να το πούμε απλά, ένα μυϊκό (εξ ου και ο όρος sheet-meat = shmeat)2.
κύτταρο που δεν ερεθίζεται κατάλληλα δεν μεγαλώνει –και το «κατάλλη-
λα» σημαίνει μια σύνθετη αλληλουχία διαφόρων ειδών ερεθισμών. Στους Πάντως, η προοπτική έχει ενθουσιάσει ορισμένες
εργαστηριακούς πειραματισμούς παραγωγής συγκρέατος οι ερεθισμοί οργανώσεις για τα δικαιώματα των ζώων, όπως την
αυτοί υποκαθίστανται από χημικούς παράγοντες, ηλεκτρικά ερεθίσματα PETA (People for the Ethical Treatment of Animals),
και τακτική μηχανική έλαση (τέντωμα). που το 2008 ανακοίνωσε πως θα έδινε χρηματικό
έπαθλο σε όποιον επιτύγχανε την οικονομικά και
Τα διαλύματα θρεπτικών στοιχείων που χρησιμοποιούνται στους εργα- καταναλωτικά βιώσιμη παραγωγή συγκρέατος2.
στηριακούς πειραματι-
σμούς είναι εξαιρετικά Προφανώς, η ιδέα είναι σε τόσο προχωρημένο
περίπλοκα. Σε μία δη- στάδιο που η Ε.Ε. έχει ήδη αρχίσει να διερευνά
μοσιευμένη περίπτωση τη στάση των καταναλωτών για το προϊόν (π.χ. στο
αποτελούνταν από 62 ειδικό Ευρωβαρόμετρο του 2005 για την επιστήμη
ουσίες (20 καθαρά και την τεχνολογία)29. Παράλληλα, η Ε.Ε. έχει θε-
αμινοξέα, 12 βιταμίνες, σμικό πλαίσιο για την υποδοχή και αδειοδότηση
7 συνένζυμα, 2 πηγές τέτοιων καινοφανών προϊόντων30 και πριν από λίγα
λιπιδίων, 5 προϊόντα μόλις χρόνια αδειοδότησε ως συστατικό μεταποίη-
νουκλεϊκού οξέος, 3 σης κρέατος την θρομβίνη, ένα ένζυμο που με τη
αντιβιοτικά και ορό δράση του συνενώνει κομμάτια κρέατος σε ενιαίες
αίματος)28. μάζες και προφανώς μπορεί να αξιοποιηθεί σε
τυχόν μελλοντική παραγωγή βιοαντιδραστήρειου
Ένα από τα σημαντι- συγκρέατος31.
κότερα προβλήματα
της διαδικασίας αυτής Εν τω μεταξύ, φορείς των ενδιαφερόμενων ερευνη-
–που όμως δεν τονίζε- τικών ομάδων προχώρησαν ήδη και σε προκαταρ-
ται σε καμία σχετική κτική οικονομική προσέγγιση της τιμής - κόστους
δημοσίευση– είναι του συγκρέατος εάν και εφόσον παραχθεί σε
η ανάγκη τεράστιας μεγάλη κλίμακα (και το αξιολόγησαν, προφανώς,
έκτασης προστασίας ως συμφέρον). Όμως η προσέγγιση αυτή είναι
από μολύνσεις, λόγω εξαιρετικά χονδροειδής. Και το αποτέλεσμά της
της απουσίας του φυ- στηρίζεται σε μια σημαντική παραδοχή: ότι το συ-
σικού ανοσοποιητικού γκρέας δεν καλύπτεται από πατέντες (πνευματικά
συστήματος των ζώων. δικαιώματα), ότι ως εκ τούτου δεν υπάρχουν κόστη
Γι’ αυτό όλη η διαδικα- έρευνας - ανάπτυξης - προώθησης και, συνεπώς,
σία παραγωγής, από η σχετική ερευνητική δραστηριότητα και διαφη-
την επιλογή των ζώων μιστική εκστρατεία θα λάβει σημαντική κρατική
από τα οποία θα προ- ενίσχυση26.
έρχονται τα αρχικά
κύτταρα έως και μετά Όμως η παραδοχή αυτή είναι υποκριτική. Είναι

44 • ΔΗΩ
γνωστό ότι ήδη υπάρχουν δύο σχετικές πατέντες
(ΗΠΑ, Ολλανδία) και, κατά συνέπεια, είναι απολύ-
τως βέβαιο ότι το συγκρέας –εφόσον υπάρξει ως
τεχνικά και οικονομικά βιώσιμο εμπορικό προϊόν–
θα αποτελεί ιδιοκτησία μεγάλων επιχειρηματικών
ομίλων και όχι δημόσια περιουσία27, 28. Δεν είναι
άσχετο άλλωστε το γεγονός ότι στο προαναφερθέν
Ευρωβαρόμετρο το συγκρέας εντάσσεται στις
ερωτήσεις που αφορούν τους γενετικά τροπο-
ποιημένους οργανισμούς (τα κοινώς λεγόμενα
μεταλλαγμένα)29.
Αν κάποιος είναι έστω και ελάχιστα ευαισθητο-
ποιημένος περιβαλλοντικά, δεν μπορεί παρά να
μπει σε σκέψεις για το γεγονός ότι προηγήθηκε
μια μεροληπτική οικονομική αξιολόγηση, αλλά
δεν έχει παρασχεθεί ακόμα καμία αξιόπιστη πε-
ριβαλλοντική αξιολόγηση της μεγάλης κλίμακας
παραγωγής συγκρέατος. Ίσως είναι προφανές
ότι το περιβαλλοντικό, ενεργειακό και οικονομι-
κό κόστος παραγωγής, σε μεγάλη κλίμακα, κα-
θαρών θρεπτικών ουσιών, καθώς και ανάπτυξης
και λειτουργίας πολύπλοκων βιοαντιδραστήρων
με πρόνοια συνθηκών απόλυτης αποστείρωσης,
θα είναι τουλάχιστον πάρα πολύ μεγάλο. Γι’ αυτό
ακόμα και υπέρμαχοι της τεχνολογίας αυτής είναι
επιφυλακτικοί για το αν θα συμβάλλει στη μείωση
των αερίων θερμοκηπίου24.
Από την άλλη πλευρά, η αξιοποίηση επιχειρημάτων
που δίνουν μονοδιάστατη έμφαση στα δικαιώματα
των ζώων μπορεί εύκολα να οδηγήσει σε εκτροχι-
ασμούς σε άλλες κατευθύνσεις. Χαρακτηριστικό
είναι ένα άρθρο υποστήριξης του συγκρέατος
σε επιστημονικό περιοδικό, όπου από αυτήν τη
σκοπιά ορμώμενοι οι συγγραφείς, εκφράζουν μια
υπέρμετρη λατρεία της τεχνολογίας. Εκφράζουν
για παράδειγμα την ελπίδα ότι η νανοτεχνολογία θα
μπορέσει να φτιάξει μηχανές όπου «θα ανοίγεις την
πόρτα, θα εισαγάγεις χλόη ή φύλλα, θα ρυθμίσεις
ανάλογα τη μηχανή, θα περιμένεις 2 ώρες και θα
προκύπτει ένα κομμάτι φρέσκου μοσχαρίσιου κρέ-
ατος». Η φαντασίωση τελειώνει με τη φράση «Στο
κάτω-κάτω, τι είναι οι αγελάδες παρά κινούμενες
κρεατομηχανές;» Επεκτείνουν μάλιστα την ιδέα του
συγκρέατος στην περίπτωση «παραγόμενων από
γενετική μηχανική αυγοπαραγωγικών μαζών που
δεν θα έχουν ενσυναίσθηση»1. Είναι ηλίου φαει-
νότερο ότι καμία πραγματικά φιλοζωική διάθεση
δεν υπάρχει εδώ...
Προς το παρόν φαίνεται ότι η κατά συντριπτική
πλειοψηφία κρεοφάγα κοινή γνώμη εκφράζεται
με περισσότερη κοινή λογική. Σύμφωνα με το
Ευρωβαρόμετρο που προαναφέρθηκε, το 54%
των πολιτών της Ε.Ε. δεν το αποδέχεται σε καμία
περίπτωση και υπό καμία προϋπόθεση, ενώ για την
Ελλάδα το αντίστοιχο ποσοστό είναι 74%. Βεβαίως,
η μεγάλη αυτή αντίδραση των καταναλωτών δεν
μπορεί να θεωρείται δεδομένη, αφού εξαρτάται οπωσδήποτε από τη
διαφήμιση, την προπαγάνδα και την εξοικείωση με την ιδέα29.
Συνολικά, η προοπτική του βιοαντιδραστήρειου συγκρέατος έχει ένα πολύ
σημαντικό πρόβλημα, πέραν των άγνωστων περιβαλλοντικών επιπτώσεων.
Το πρόβλημα των πνευματικών δικαιωμάτων, της προοπτικής οι απαραίτη-
τες για την ευζωΐα μας πρωτεΐνες να αποτελούν ιδιοκτησία τεράστιων και
πανίσχυρων επιχειρηματικών ομίλων. Η προοπτική αυτή είναι επικίνδυνη,
γιατί όποιος ελέγχει την τροφή ελέγχει και τον κόσμο.
Εντέλει, αν η αναζήτηση αυτή αφορά τον περιορισμό των επιπτώσεων
της υπερκατανάλωσης κρέατος, ίσως το βιοαντιδραστήρειο συγκρέας
να συνιστά ύβρι. Ίσως το εναλλακτικό σενάριο να είναι ήδη διαθέσιμο.
Ένα σενάριο που αποφεύγει τις εύκολες τεχνολογικές υπερβολές και
στηρίζεται στην υιοθέτηση και υλοποίηση μιας πολυσχιδούς πολιτικής
για τη μείωση της κατανάλωσης και τη βελτίωση της διατροφής και της
εκτροφής των ζώων.
Ένα ολοκληρωμένο τέτοιο σενάριο θα ξεκινούσε από τη διατροφική
εκπαίδευση στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, όπως έχει γίνει ήδη στη Μ.
Βρετανία με σκοπό τη μείωση της παχυσαρκίας33. Θα εξασφάλιζε τη βέλ-
τιστη διατροφή για τα σχολικά γεύματα και τις καντίνες. Θα προωθούσε
την υιοθέτηση κοινωνικών κανόνων που να θεωρούν την ισορροπημένη
διατροφή και τη διατήρηση ενός υγιούς βάρους ως την ορθή επιλογή,
αφού είναι γνωστό ότι η παχυσαρκία αυξάνεται ως φαινόμενο και λόγω
της κοινωνικής αποδοχής της34.
Μία τέτοια πολυσχιδής πολιτική θα αξιοποιούσε τα ευρήματα της επι-
στήμης της ψυχολογίας, που έχει τεκμηριώσει πια πως πολλές από τις
επιλογές μας σε σχέση με τις ποσότητες τροφής που καταναλώνουμε
είναι ασυνείδητες. Είναι πια απόλυτα τεκμηριωμένο ότι οι ποσότητες που
καταναλώνουμε είναι ευθέως ανάλογες του μεγέθους της μερίδας ή του
δοχείου από το οποίο τρώμε35, 36, 37. Για παράδειγμα, σε ένα σχετικό πείραμα
με μπουφέ (δηλαδή ελεύθερη τροφοδοσία), όσοι χρησιμοποίησαν μπολ
χωρητικότητας ενός λίτρου πήραν 53% περισσότερη ποσότητα φαγητού
και κατανάλωσαν 59% περισσότερη τροφή από όσους χρησιμοποίησαν
μπολ χωρητικότητας μισού λίτρου. Ίσως το πιο εντυπωσιακό εύρημα
σε αυτό και παραπλήσια πειράματα είναι ότι οι σχετικές επιλογές είναι
απόλυτα ασυνείδητες. Στο προαναφερθέν πείραμα, το 87% των συμμε-
τεχόντων αρνήθηκε εκ των υστέρων να αποδεχθεί ότι διαφοροποίησε
τη συμπεριφορά του λόγω του μεγέθους του μπολ35.
Γενικότερα, η αύξηση των προσφερόμενων ποσοτήτων έχει αντιμετωπιστεί
έως σήμερα μονοδιάστατα, ως σύμπτωμα της αυξημένης ευημερίας μας.
Έτσι, έχει θεωρηθεί φυσιολογικό ότι μια μερίδα στα Burger King περιείχε
202 θερμίδες το 1954 αλλά 310 θερμίδες το 200737. Το γεγονός έχει
αντικατοπτριστεί και στη συνεχή αύξηση των μερίδων του... Μυστικού
Δείπνου, όπως αυτός έχει απεικονιστεί σε διάφορες ζωγραφιές την τε-
λευταία χιλιετία38. Είναι πλέον απαραίτητο να υιοθετηθούν πολιτικές που
να αντιμετωπίζουν και τις συνέπειες του φαινομένου αυτού, δηλαδή ότι
η αύξηση των μερίδων αυξάνει την ασυνείδητη υπερκατανάλωση φαγη-
τού. Αλλά και ότι η μεγαλύτερη διαθεσιμότητα υγιεινών φαγητών (χυμών,
λαχανικών) στα γεύματα αυξάνει και τη δική τους κατανάλωση37.
Βέβαια, η μείωση της υπερκατανάλωσης κρέατος δεν μπορεί παρά
να περνάει και μέσα από την υιοθέτηση με κάθε τρόπο της λεγόμενης
«μεσογειακής διατροφής», που στηρίζεται αναλογικά περισσότερο σε
φυτικής προέλευσης πρωτεΐνες και της οποίας τα οφέλη για την υγεία
είναι παγκοσμίως αποδεκτά. Στην Ελλάδα, όπου οι πρωτεΐνες φυτικής
ΔΗΩ • 45
προέλευσης ακόμα συνεισφέρουν περισσότερο από τις μισές συνολικά ων αιγοπροβάτων, των οποίων τα γαλακτοκομικά
καταναλισκόμενες πρωτεΐνες, η διατήρηση αυτού του κεκτημένου φαίνεται προϊόντα είναι εξαιρετικής ποιότητας για την αν-
πιο εύκολη39. Ιδιαίτερα αν συσχετιστεί με την ευχαριστηριακή σχέση με θρώπινη διατροφή. Και, τέλος, είναι προφανές
τις πηγές της τροφής μας, που είναι κι αυτή χαρακτηριστικό στοιχείο της ότι το ολοκληρωμένο αυτό εναλλακτικό σενάριο
παράδοσής μας («ο άρτος ημών ο επιούσιος...»). περιλαμβάνει, προωθεί και υιοθετεί τη βιολογική
κτηνοτροφία που, πέρα από τις θετικές περιβαλ-
Ο περιορισμός της υπερκατανάλωσης κρέατος και της υπερανάπτυξης λοντικές της επιπτώσεις, εστιάζει ιδιαίτερα στην
της εντατικής κτηνοτροφίας περνάει, προφανώς, και από τη στήριξη των καλή και όσο το δυνατόν πιο φυσική διαβίωση
–χαρακτηριστικών για τις μεσογειακές χώρες– εκτατικών εκμεταλλεύσε- των ζώων.

Πηγές 20) Ιστοχώρος εταιρείας QUORN, διαθέσιμο (25/02/2010) στο: http://www.

quorn.com/
21) Mycoprotein: A-level home economics students information sheet,
1) Hopkins, P.D. & Dacey, Α. (2008), Vegetarian Meat: Could Technology
for students studying Advanced Level Home Economics, διαθέσιμο
Save Animals and Satisfy Meat Eaters? J Agric Environ Ethics, Vol. 21,
(25/02/2010) στο: http://www.mycoprotein.org/
pp. 579–596.
22) Turnbull, W.H., Bessey, D., Walton, J. and Leeds, A.R. (1991), The effect
2) Bendrick, L. (2008), Meet Shmeat: Test-tube flesh, coming soon to a
of myco-protein on hunger, satiety and subsequent food consumption,
hot dog near you, 5 Dec 2008, GRIST, http://www.grist.org/
Chapter 12 in: Obesity in Europe, 1991, pp. 67-70.
3) Αναστασιάδης, Μ. (2007), Χρειάζονται οικολογική σήμανση οι μπριζόλες;
23) Edelman, P.D., McFarland, D.C., Mironov, V.A. and Matheny, J.G.
Ευεξία & Διατροφή, τ. 28, σ. 16-18.
(2005), In Vitro-Cultured Meat Production, Tissue Engineering, Vol. 11,
4) Lichtenstein, A.H., Appel, L.J., Brands, M., Carnethon, M., Daniels, S.,
No 5/6, pp. 59-662.
Franch, H.A., Franklin, B., Kris-Etherton, P., Harris, W.S., Howard, B.,
24) Langelaan, M.L.P., Boonen, K.J.M., Polak, R.B., Baaijens, F.P.T.,
Karanja, N., Lefevre, M., Rudel, L., Sacks, F., Van Horn, L., Winston, M.
Post, M.J., van der Schaft, D.W.J. (2009), Meet the new meat: Tissue
and Wylie-Rosett, J. (2006), Diet and Lifestyle Recommendations Revision
engineered skeletal muscle, Trends in Food Science & Technology,
2006: A Scientific Statement From the American Heart Association
Accepted Manuscript.
Nutrition Committee, American Heart Association, Circulation, Vol. 114,
25) Mironov, V, T Trusk, V Kasyanov, S Little, R Swaja and R Markwald
pp. 82-96.
(2009), Biofabrication: a 21st century manufacturing paradigm,
5) AICR (2007), Food, Nutrition, Physical Activity, and the Prevention of
Biofabrication, No. 1, pp. 16.
Cancer: a Global Perspective, World Cancer Research Fund / American
26) eXmoor pharma (2008), The In Vitro Meat Consortium : Preliminary
Institute for Cancer Research, Washington DC.
Economics Study, Project 29071, V5 March 2008.
6) Pew Commission on Industrial Farm Animal Production (2008), Putting
27) Vein, L. (December 28, 2004), Method for producing tissue engineered
meat on the table: industrial farm animal production in America, A Project
meat for consumption, United States Patent No 6,835,390.
of The Pew Charitable Trusts and Johns Hopkins Bloomberg School of
28) Van Eelen, W.F. (18/09/2007), Industrial Production of Meat using cell
Public Health.
culture methods, United States Patent No US 7,270,829 B2.
7) FAO (2002), World agriculture: towards 2015/2030, Summary report,
29) EC (2005), Social values, Science and Technology: Special
Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome.
Eurobarometer, No 225 / Wave 63.1 – TNS Opinion & Social, Fieldwork:
8) Keyzer, M.A., Merbis, M.D., Pavel, I.F.P.W. and Van Wesenbeeck, C.F.A.
January - February 2005, European Commission.
(2005), Diet shifts towards meat and the effects on cereal use: can we
30) Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 258/97 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του
feed the animals in 2030? Ecological Economics, Vol. 55, pp. 187–
Συμβουλίου της 27ης Ιανουαρίου 1997 σχετικά με τα νέα τρόφιμα και
202.
τα νέα συστατικά τροφίμων.
9) Harris, M. (1987), Η ιερή αγελάδα και ο βδελυρός χοίρος, Εκδ. Τροχαλία,
31) EFSA (2005), Opinion of the Scientific Panel on food additives,
1989, Αθήνα.
flavourings, processing aids and materials in contact with food (AFC)
10) Hoek C. Annet (2010), Will Novel Protein Foods beat meat? Consumer
related to use of an enzyme preparation based on thrombin:fibrinogen
acceptance of meat substitutes – a multidisciplinary research approach,
derived from cattle and/or pigs as a food additive for reconstituting
PhD Thesis, Wageningen University, The Netherlands.
food, The EFSA Journal (2005) 214, pp. 1-8.
11) Vegetarian Resource Group (2003), How many vegetarians are there?
32) Epstein, L.H. Dearing, K.K., Roba, L.G. and Finkelstein, E. (2010), The
A 2003 national Harris Interactive survey question, Vegetarian Journal,
Influence of Taxes and Subsidies on Energy Purchased in an Experimental
May/June 2003.
Purchasing Study, Psychological Science (OnlineFirst), pp. 9.
12) Zhu, X. and Ekko C. van Ierland (2004), Protein Chains and Environmental
33) P. Gordon (2010), Food in Schools Primary Training, Nutrition Bulletin,
Pressures: A Comparison of Pork and Novel Protein Foods, Environmental
Volume 35 Issue 1 (March 2010), British Nutrition Foundation.
Sciences 2003/2004, Vol. 1, No. 3, pp. 254–276.
34) Christakis, N.A. & Fowler, J.H. (2007), The Spread of Obesity in a Large
13) Wikipedia, Spirulina (dietary supplement), From Wikipedia, the free
Social Network Over 32 Years, The New England Journal of Medicine,
encyclopedia, διαθέσιμο (25/02/2010) στο: http://en.wikipedia.org/
Vol. 357, pp. 370-9.
14) Perera, K.S.L. (2009), Single Cell Proteins, Student Number: GS/
35) Sobal, J. & Wansink, B. (2007), Kitchenscapes, Tablescapes, Platescapes,
MSc/Food/3631/08, Department: Food Science, University of Sri
and Foodscapes: Influences of Microscale Built Environments on Food
Jayawardenapura.
Intake, Environment and Behavior, Vol. 39, No 1, pp. 124-142.
15) Καλογεράκης, Ν. (2003), Αρχές Βιοχημικής Μηχανικής, Σημειώσεις
36) Wansink, B. & Sobal, J. (2007), Mindless Eating: The 200 Daily Food
Μαθήματος Τεχνικής Βιοχημικών ΔΙΕΡΓΑΣΙΩΝ, Εργαστήριο Βιοχημι-
Decisions We Overlook, Environment and Behavior , Vol. 39, No 1, pp.
κής Μηχανικής & Περιβαλλοντικής Βιοτεχνολογίας, Τμήμα Μηχανικών
106-123.
Περιβάλλοντος, Πολυτεχνείο Κρήτης, Χανιά.
37) Wells, N.M., Ashdown, S.P., Davies, E.H.S., Cowett, F.D. and Yang,
16) Wikipedia, Single cell protein, From Wikipedia, the free encyclopedia,
Y. (2007), Environment, Design, and Obesity: Opportunities for
διαθέσιμο (25/02/2010) στο: http://en.wikipedia.org/
Interdisciplinary Collaborative Research, Environment and Behavior,
17) Israelidis, C.J. (1988), Nutrition - Single Cell Protein, Twenty Years
Vol. 39, No 1, pp. 6-33.
Later, pp. 8, Proceedings from the First BIO International Conference
38) Ο Μυστικός Δείπνος έγινε «μεγάλο φαγοπότι». Πώς στο πέρασμα του
(Edited by Agni Vlavianos-Arvanitis), Athens, Greece, May 6-10, 1987,
χρόνου μεγάλωσαν οι μερίδες στους πίνακες που τον είχαν θέμα τους,
Biopolitics, The Bio-Environment, Bios In The Next Millennium, Vol. I,
ΤΟ ΒΗΜΑ, Πέμπτη 25/03/2010, σελ. Α22.
Biopolitics International Organisation.
39) de Boer, J., Helms, M. and Aiking, H. (2006), Protein consumption
18) EWOS Perspective (2001), From Gas to Fish Feed, No 3, pp. 4-5.
and sustainability: Diet diversity in EU-15, Ecological Economics, Vol.
19) Ιστοχώρος εταιρείας STATOIL, αναζήτηση για “Norferm”, διαθέσιμο
59, No 3, pp. 267-274.
(25/02/2010) στο: http://www.statoil.com/

46 • ΔΗΩ
Ινστιτούτο Worldwatch Επιμέλεια: Σπύρος Κακουριώτης
Η κατάσταση του κόσμου 2009
Η κλιματική αλλαγή μόλις άρχισε
Ευώνυμος Οικολογική Βιβλιοθήκη - Οργανισμός Ελέγχου και
Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων ΔΗΩ την κατανόησή τους από
Αθήνα 2010, σελ. 328 όσους ασχολούνται με το
αρχέγονο αυτό αγροδιατρο-
Η κλιματική αλλαγή, σύμ- φικό σύστημα. Στο έργο του
φωνα με όλες τις υπάρχου- αυτό ο δρ Β. Μπούρμπος,
σες μέχρι σήμερα επιστη- πρόεδρος του Ινστιτούτου
μονικές έρευνες, είναι η Οικολογικής Γεωργίας, επι-
μεγαλύτερη περιβαλλοντική, χειρεί την επεξηγηματική
οικονομική και κοινωνική παράθεση των επιθετικών
κρίση στην ιστορία της αν- αυτών προσδιορισμών, απο-
θρωπότητας. Τείνει να λά- φεύγοντας την σε βάθος
βει ανεξέλεγκτες διαστάσεις ανάλυση των αρχών των
και οι πρώτες επιπτώσεις της επιμέρους μορφών ή αγρο-
πλήττουν εκατομμύρια συ- διατροφικών συστημάτων,
νανθρώπους μας σε κάθε μιας και βασικός στόχος της μελέτης είναι η κατανόηση των
γωνιά του πλανήτη, ενώ επιθετικών αυτών προσδιορισμών και η αποφυγή ενδεχόμενης
ορισμένες μελλοντικές επι- σύγχυσης. Πολλοί από τους προσδιορισμούς αυτούς δεν συ-
πτώσεις είναι μάλλον αναπόφευκτες. Η φετινή έκδοση της ναντώνται στην ελληνική γλώσσα και καταβλήθηκε προσπάθεια
Κατάστασης του κόσμου του Ινστιτούτου Worldwatch είναι να αποδοθούν με τον περισσότερο δόκιμο τρόπο.
αφιερωμένη στην κλιματική αλλαγή και στις προοπτικές διε-
ξόδου από την παγκόσμια κρίση, με έμφαση, αφενός, στους
Φιλίπ Μπουρσεγιέ
κινδύνους και τους τρόπους αντιμετώπισής της και, αφετέρου,
στη λήψη συγκεκριμένων μέτρων προς την κατεύθυνση της 365 κινήσεις για να σώσουμε τον πλανήτη
επιβράδυνσης της επερχόμενης αλλαγής του κλίματος. Οι Μετάφραση: Ζανίν Ντελοπούλου
μελετητές του Ινστιτούτου Worldwatch, το οποίο εκδίδει τις Εκδόσεις Κέρκυρα
ετήσιες εκθέσεις του ανελλιπώς από το 1984, έχοντας επιτύ- Αθήνα 2009, σελ. 744
χει το State of the World να είναι η περισσότερο αναγνώσιμη Επί δεκαπέντε
έκδοση στο χώρο της περιβαλλοντικής βιβλιοπαραγωγής σχεδόν χρόνια,
διεθνώς, επιμένουν να θέτουν στη δημόσια συζήτηση τα με- ο Φιλίπ Μπουρ-
γάλα και επείγοντα θέματα του κόσμου μας, υποστηρίζοντας σεγιέ με τον φω-
ότι η ανθρωπότητα έχει ακόμη το χρόνο να αλλάξει πορεία. τογραφικό του
Ταυτόχρονα, καταθέτει βιώσιμες και ρεαλιστικές προτάσεις φακό αποτύπωνε
για πολιτικές σε μεγάλη και μικρή κλίμακα. τη φύση από όλες
τις πλευρές της:
από την έκρηξη
Δρ Βαγγέλης Α. Μπούρμπος του ηφαιστείου
H γεωργία Πινατούμπο έως τις αχανείς παγωμένες ή αμμώδεις ερήμους.
Με την τέχνη του αιχμαλωτίζει τα απίθανα χρώματα και τα
και οι επιθετικοί της προσδιορισμοί εξωπραγματικά φώτα του πλανήτη μας. Αυτή την εύθραυστη
Ινστιτούτο Οικολογικής Γεωργίας, Αθήνα 2009, σελ. ;;;;; ομορφιά, όμως, την απειλεί ο σύγχρονος τρόπος ζωής. Για
να παρακινήσει τους αναγνώστες σε έναν τρόπο ζωής πιο
Η λέξη γεωργία σπάνια χρησιμοποιείται σήμερα μόνη της. συνετό, ο Φ. Μπουρσεγιέ συνδυάζει κάθε μία από τις 365
Συνοδεύεται από μια πλειάδα επιθετικών προσδιορισμών. Σε φωτογραφίες που παρουσιάζει με μια καθημερινή οικολογική
όλο τον κόσμο οι πολιτικοί, οι επιστήμονες, οι διανοητές και πράξη. Πράξεις προστασίας που συνοδεύονται από μελέτες
οι φιλόσοφοι στους λόγους και στις εργασίες τους κοσμούν, και ντοκουμέντα, τα οποία επισημαίνουν τους κινδύνους που
κατά κανόνα, τη γεωργία με κοσμητικά επίθετα, που πολλές προκαλεί η ανθρώπινη συμπεριφορά και υπογραμμίζουν τις
φορές είναι δύσκολο να ξεκαθαρίσει κανείς την έννοιά τους. ευεργετικές συνέπειες των καθημερινών πρακτικών που προ-
Η τυπολογία, η διασάφηση και η απλοποίηση των όρων που τείνει. Κάθε ημέρα αποκαλύπτει και μια εικόνα, ένα θαύμα της
χρησιμοποιούνται σήμερα ως επιθετικοί προσδιορισμοί για φύσης και μαζί τρόπους για να προστατευτεί ο πλανήτης μας.
τη γεωργία αποτελεί μια βασική προϋπόθεση τόσο για την Σελίδα με σελίδα, βήμα με βήμα, σκιαγραφείται μια πραγματική
συνεννόηση μέσα στην επιστημονική κοινότητα όσο και για δεοντολογία ζωής...

ΔΗΩ • 47

Στη στήλη «Νέα της αγοράς»
επιλέξαμε
να παρουσιάσουμε
τους νικητές
του διεθνούς διαγωνσιμού
BIOLMIEL 2009.
Αναλυτικό ρεπορτάζ στη σ. 12
ΜΕΛΙ ΕΡΕΙΚΗΣ από τον
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ ΦΑΣΙΛΗ
Η ενασχόληση της οικογένεια Φα-
σιλή με την μελισσοκομία ξεκίνησε
πριν από το 1950 στην ευρύτερη
περιοχή της Αρκαδίας και με έδρα
το Λεωνίδιο-Πραματευτή Αρκα-
δίας, η οποία και φημίζεται για την
πλούσια μελισσοκομική χλωρίδα
καθ’ όλη την διάρκεια του έτους.
Σήμερα η τρίτη γενιά συνεχίζοντας
την παράδοση, συλλέγει και σας
προσφέρει σύμφωνα με τις ορθές
μελισσοκομικές και βιολογικές
μεθόδους το πιο γλυκό δώρο της
ελληνικής φύσης.
Για πληροφορίες: Κωνσταντίνος
Φασιλής, τηλ: 227570 61367, email:
melifasilis@gmail.com
48 • ΔΗΩ
Επιμέλεια: Ελευθερία Γεωργιάδη
ΜΕΛΙ ΑΠΟ ΘΥΜΑΡΙ από τον ΔΗΜΗΤΡΗ ΓΟΝΙΔΗ
Στην όμορφη Κύθνο, η οικογένεια
του Δημήτριου Γονίδη ασχολείται
με τη μελισσοκομία από το 1999.
Το 2002 η οικογένεια στράφηκε
στη βιολογική μελισσοκομία λόγω
της ιδιομορφίας της αγροτικής
παραγωγής του νησιού: Καθώς
στην Κύθνο δεν υπάρχουν άλλες
ανθοφορίες που να παρεμβαί-
νουν στη μελισσοκομία, το νησί
προσφέρει άριστο περιβάλλον για
την παραγωγή βιολογικού μελιού.
Η επιχείρηση στελεχώνεται από μια σεμνή οικογένεια, αφοσιωμένη στο ποιοτικό
προϊόν που παράγει. Εκτός από το θυμαρίσιο μέλι, η οικογένεια διαθέτει και κερί,
ενώ ετοιμάζεται η παραγωγή βιολογικού φασκόμηλου.
Για πληροφορίες: Δημήτριος Γονίδης, τηλ: 22810 32477, email: driopis@otenet.gr
ΜΕΛΙ ΑΠΟ ΜΕΛΙΤΤΩΜΑΤΑ ΕΛΑΤΗΣ
από την ΕΒΙΟΝ (Ν. ΟΥΡΑΝΟΣ)
Ο κόκκινος έλατος (abies cephalonica) τρυγιέται σε υψόμετρο πάνω από 800
μέτρα με ευνοϊκές καιρικές συνθήκες στην Άρτα. Οι παρατεταμένες καλοκαιρι-
νές βροχοπτώσεις, οι καύσωνες και/ή το κρύο σταματούν την μελιττοφορία του
ελάτου. Μέλι παχύρρευστο, πλούσιο σε πρωτεΐνες, αμινοξέα και ιχνοστοιχεία
(κάλιο, μαγνήσιο, φώσφορο, σίδηρο), ιδιαίτερα γευστικό, δεν κρυσταλλώνει.
Ενδέχεται να περιέχει ανθόμελο, κυρίως ανοιξιάτικο (άσπρο) ρείκι –τα μελίσσια
έχουν αναπτυχθεί σε αυτό πριν την μεταφορά τους στα έλατα– όπως και βατό-
μουρο, αγριοφράουλα, μελισσόχορτο, αγριορίγανη κ.ά., λόγω της πλούσιας
μελισσοκομικής χλωρίδας της περιοχής, καθώς και καστανιά, η μελιττοφορία
της οποίας συμπίπτει με το τέλος του ελάτου. Ελάχιστα φιλτραρισμένο (μόνο για
τα κεριά), χωρίς καμία άλλη επεξεργασία.
Για πληροφορίες: ΕΒΙΟΝ Βιολογική Μελισσοκομία - Νίκος Ουρανός, Άνω
Καλεντίνη Αρτας 47044, τηλ: 26810 67140,6937 245880, email: nikosouranos@
yahoo.gr
 Τα ελεγχόμενα από τη ΔΗΩ καταστήματα
ΑΘΗΝΑ - κέντρο: ΤΟ ΠΕΡΙΒΟΛΙ ΤΗΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ
Αν. Mεταξά 13-15, Εξάρχεια, τηλ: 210-3847766
ΑΝΟΙΞΗ: ΛΩΤΟΣ
Λ. Μαραθώνος 49, τηλ: 210-8143375
ΑΝΩ ΓΛΥΦΑΔΑ: ΦΙΛΟΙΚΟ
Αρχιπελάγους 4, τηλ. & φαξ: 210 9601645
ΑΧΑΡΝΑΙ: ΑΡΤΟΠΟΙΕΙΟ ΜΑΘΙΟΥΔΑΚΗ
Λ. Δημοκρατίας 264, τηλ.: 210 2388266
ΓΕΡΑΚΑΣ: ΑIΘΕΡΙΟ
Λεωφ. Μαραθώνος 176, τηλ.: 210 6615610
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Α. Τούμπα: ΠΕΡΙ ΦΥΣΕΩΣ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ
Επιδαύρου 9, τηλ: 2310- 328513, 948498
Κ. Τούμπα: ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ
Σερρών 2, τηλ: 2310- 933176
Καλαμαριά: GREEN HOUSE
Πόντου 91, τηλ: 2310-443794, 756581
Καλαμαριά: GREEN HOUSE
Μητρ. Καλλίδου 108, τηλ: 2310-412795
Κέντρο: ΒΟΤΑΝΙ
Êáóôñéôóßïõ 5, τηλ: 2310-270628
Πανόραμα: ΒΙΩΡΑΜΑ
Ιασονίδου 4, τηλ: 2310-332003
Παλαιόκαστρο: ΒΙΟΪΔΕΑ
Ζακύνθου 5, τηλ: 2310-692211
Περαία: GREEN HOUSE
Ιωνίας 9Α, τηλ: 23920-21271
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗ: ΒΙΟ-ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ
Áßíïõ 98, τηλ: 25510-29716
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗ: ΑΡΤΟΠΟΙΕΙΟ
«Η ΠΑΡΑΔΟΣΗ»
Áßíïõ 20, τηλ: 25510-23786
στην Αττική...
ΓΛΥΦΑΔΑ: ΒΙΟΜΑΡΚΕΤ ΚΑΜΠΟΣ Α.Ε.
ÁñôÝìéäïò 9, τηλ: 210-8985304
ΗΛΙΟΥΠΟΛΗ:: ΦΙΛΟΙΚΟ
Μ. Αντύπα 84, τηλ: 210 9916107
ΚΑΤΩ ΠΕΥΚΗ: ΒΙΩΡΑΜΑ
Ελ. Βενιζέλου 4, τηλ: 210-3248858
NΕΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟ: ΒΙΩΡΑΜΑ
Στ. Καραγιώργη 7, τηλ: 210-2759904
ΝΕΑ ΙΩΝΙΑ: ΒΙΟΠΟΛΙΣ
Αγ. Σοφίας 5, τηλ: 210-2796011
... στην περιφέρεια
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗ: ΚΡΕΟΠΩΛΕΙΟ
ΑΦΟΙ ΚΟΚΚΙΝΟΜΑΤΗ
Ðõëáßá Öåñþí, τηλ: 25550-23225
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗ: ΒΙΟΑΓΟΡΑ
Ñüäïõ 13, τηλ: 25510-34904
ΒΟΛΟΣ: ΒΙΟΜΑΓΝΗΣΙΑ
Áíèßìïõ ÃáæÞ 19Á, τηλ: 24210-38890
ΗΓΟΥΜΕΝΙΤΣΑ: ΒΙΟFUN
8çò Ïêôùâñßïõ 5, τηλ: 26650-28821
ΗΡΑΚΛΕΙΟ: ΤΟ ΡΟΔΙ
Ðáíåðéóôçìßïõ 69, Αγάκου Μετόχι Ηρακλείου, τηλ:
2810-543440
ΙΩΑΝΝΙΝΑ:: ΑΡΤΟΠΟΙΕΙΟ ΤΟ ΠΕΤΡΙΝΟ
Ðë. Ã. Óôáýñïõ, τηλ: 26510 78127
ΚΑΛΑΜΑΤΑ:: ΒΙΟΚΟΣΜΟΣ
Φαρών 204, τηλ: 27210 86556
ΚΕΡΚΥΡΑ: ΟΙΚΟΖΩΗ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΣ Π.E.
1. Ι. Θεοτόκη 104, τηλ: 26610-49294
2. Δελβινιώτη 6-8, τηλ: 26610-49294
ΚΙΑΤΟ: ΒΙΟΚΗΠΙΟ
Åë. ÂåíéæÝëïõ 13, τηλ: 27420-23565
ΚΟΜΟΤΗΝΗ: ΒΙΟΠΑΡΑΔΟΣΗ
Κούλογλου 2-4, τηλ: 25310-71888
ΠΕΙΡΑΙΑΣ: ΒΙΟCENTER
Tσαμαδού 71, τηλ: 210-4137700
ΠΕΙΡΑΙΑΣ: ΕυοI ευΑν
Αριστοτέλους 9, τηλ: 210 4297 073
ΠΕΡΙΣΤΕΡΙ: ΓΩΝΙΑ
Πίνδου 11, τηλ: 210-5713988
ΧΑΛΑΝΔΡΙ: ΑΡΤΟΠΟΙΕΙΟ ΤΑ ΖΥΜΩΤΑ ΤΟΥ
ΑΡΓΥΡΗ
Ηρακλείου 10, τηλ.: 210 6082919
ΛΑΡΙΣΑ: ΤΟ ΡΟΔΙ
Çñþùí Ðïëõôå÷íåßïõ 69, τηλ: 2410-672102
ΜΥΤΙΛΗΝΗ: ΒΙΟΟΑΣΗ
Χρυσομαλλούσης 2Α, τηλ: 22510-45905
ΜΥΚΟΝΟΣ: ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΓΩΝΙΑ
Áãéïò ÔáîéÜñ÷çò, τηλ: 22890-23838
ΞΥΛΟΚΑΣΤΡΟ: ΖΕΝΑΚΟΥ-ΚΟΥΡΟΥΜΑΛΗ Ο.Ε.
Íéêïëïðïýëïõ 8, τηλ: 27430-26669
ΠΑΤΡΑ: ΑΓΡΙΛΙ
Ãïýíáñç 142, τηλ: 2610-339066
ΠΕΛΛΑ: ΒΙΟΜΑΚ
Ριζάρι Έδεσσας, τηλ: 23810-91342
ΡΕΘΥΜΝΟ: ΒΙΟΤΟΠΟΣ
ËåìïíéÜ 4, τηλ: 28310-51779
ΤΡΙΚΑΛΑ: ΑΡΤΟΠΟΙΕΙΟ ΤΟ ΧΩΡΙΑΤΙΚΟ ΨΩΜΙ
Çðåßñïõ 15, τηλ: 24310-76295
ΧΑΝΙΑ: ΚΤΗΜΑ ΔΑΣΚΑΛΑΚΗ
Κυδωνίας 144, τηλ: 28210-36009
ΧΑΝΙΑ: ΓΑΙΑ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΣ Π.Ε.
1. Δημητρακάκη 2, τηλ: 28210-28783
2. Πάροδος Κ. Καραμανλή 86, τηλ: 28210-36446
ΧΑΝΙΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΓΟΡΑ
Ακρωτηρίου 80, τηλ. 28210 69727
ΔΗΩ • 49
 Αγορές βιοκαλλιεργητών
ΑΘΗΝΑ Πέμπτη
Νεάπολη: ώρες 8.00 - 14.00 δίπλα στο Δημαρχείο Νεάπολης,
Δευτέρα Βενιζέλου.
Κηφισιά: Τέρμα Χαριλάου Τρικούπη (απέναντι από το
Νεκροταφείο) Παρασκευή
N. Σμύρνη: παράδρομος Λ. Συγγρού έξω από το Ιωσηφόγλειο Εύοσμος: ώρες 8.00 - 14.00 Ν. Καζαντζάκη, δίπλα στον Ι.Ν.
Ιδρυμα Αγ. Κυρίλλων και Μεθοδίου.
Χαϊδάρι: Οπισθεν νέου δημαρχείου Σάββατο
Τρίτη Καλαμαριά: ώρες 8.00 - 14.00 στο πρώην στρατόπεδο
Κόδρα
Νέο Ηράκλειο: Ελ. Βενιζέλου (Γήπεδο Τυφώνα)
Κορυδαλλός: Πλ. Ελευθερίας
Παλαιο Ψυχικό: Πλ. Αρσακείου (τένις) ΝΟΜΟΣ ΛΑΡΙΣΑΣ
Τετάρτη Πέμπτη - Φάρσαλα: ώρες 8.00 -14.00 Σκεπαστή Αγορά στην
Γλυφάδα: Πλ. Ξενοφώντος είσοδο της πόλης.
Ηλιούπολη: Μαρίνου Αντύπα (απέναντι από το ΙΚΑ)
Πειραιάς Πλ. Καλαβρύτων (Πηγάδα) Παρασκευή - Νεάπολη Λάρισας: ώρες 8.00 -14.00 Σκεπαστή
Αγορά.
Πέμπτη
Γέρακας: στα μέσα της Λ. Εθνικής Αντιστάσεως
Π. Φάληρο: Ελεύθερο π’αρκινγκ σταδίου Τάε Κβο Ντο ΝΟΜΟΣ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ
Πετρούπολη: Μπουμπουλίνας και Δωδεκανήσου Τρίτη - Βόλος: ώρες 8.00 -14.00 Απέναντι από τη Νέα
Θρακομακεδόνες: Πλατεία Αλμπανέλα Ψαραγορά.
Παρασκευή
Χολαργός: Σύρου (δίπλα στο Δημαρχείο)
Καισαριανή: Αλσος (πίσω από το γήπεδο Νήαρ Ηστ)
ΝΟΜΟΣ ΤΡΙΚΑΛΩΝ
Κολωνάκι: Πλ. Δεξαμενής Τετάρτη - Τρίκαλα: ώρες 8.00 -14.00 Πλησίον ΟΤΕ.
Νέα Ιωνία, Ελευθερόπολις: οδός Φιλελλήνων
Σάββατο ΝΟΜΟΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ
Βούλα: ώρες 9.00-14.00 Ξενοφώντος και Λυκούργου
Κάτω Πατήσια: ώρες 9.00 - 14.00 Πάτμου και Καραβία Δευτέρα, Τετάρτη, Παρασκευή - Ηράκλειο: ώρες 11.00 -15.00
(Κατάληψη) Πάρκο Γεωργιάδη.
Κυψέλη: ώρες 9.00 - 14.00 Δημοτική Αγορά Κυψέλης
Ιλιον: ώρες 9.00 - 14.00 Λ. Δημοκρατίας (δίπλα στο Carre-
four)

Οι αγορές της Αθήνας ακολουθούν το θερινό ωράριο,

16:30-19:30, εκτός και εάν αναγράφεται διαφορετικά.
Ο Σύλλογος Βιοκαλλιεργητών Αγορών Αττικής
καλεί τους πιστοποιημένους παραγωγούς από τη ΔΗΩ,
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ οι οποίοι φέρουν και τα αντίστοιχα πιστοποιητικά
προϊόντος, να πλαισιώσουν τις βιολογικές λαϊκές αγορές
Τρίτη
που διοργανώνονται στην Αθήνα και σε δήμους της
Περαία: ώρες 14.00 -18.00 Φιλλελήνων & Ανθέων,
Αττικής. Για περισσότερες πληροφορίες
Τετάρτη στο τηλ. του Συλλόγου 6945.263929
Καλαμαριά: ώρες 8.00 -14.00 Εκκλησία Αγ. Παντελεήμονα, ή στη νέα ιστοσελίδα του Συλλόγου
www.bioagores.org

50 • ΔΗΩ
ΔΗΩ • 51
52 • ΔΗΩ