U..

FEN-EDEBYAT FAKLTES
SOSYAL BLMLER DERGS
Yl: 10, Say: 16, 2009/1

19. YZYILIN KNC YARISINDA KAZAN TATAR EDEBYATI VE

MAARFETLK HAREKET
Alsu KAMALIEVA*
ZET
19. yzyln sonlarnda Tatar aydnlarn, sanatlarn derinden etkileyen
en nemli fikir ve edebiyat akm Maarifetilik 1 hareketidir. Bu hareket ksa zaman
ierisinde Tatar aydnlar arasnda etkisini hissettirmeye balar. Aydnlanma
hareketi Bat Avrupa'da 18. yzylda balarken, Kazan Tatarlar arasnda 19.
yzylda kendini gsterir. nk, 1. Petro'nun balatt reformlar 2. Katerina
tarafndan da yeni reformlarla pekitirilir ve bu da Ruslarn Bat Avrupa seviyesine
ulamasn salar. Bu durumda Mslman Trk asll halklardan olan Kazan
Tatarlarnn, Hristiyan Ortodoks Rus hakimiyetinden ve onun basksndan
kurtulmalar iin kendilerine gelmeleri, kendilerine dnmeleri gerekiyordu. Bunun
iin nceleri medrese evrelerinde, mnkariz itihad (kapal olan itihad) amak,
yenilikler karsnda dine uygunluk bilgilerini bulup karmak gerekiyordu. Bu
gereklilii ortaya atan Abdrrahim Utz meni (1754-1834) ve Abdnnasr Kursavi
(1776-1812) ile Maarifetilik akm balar. Kendini ve evreni tanma ile Tanry
tanma inancndan yola kan Maarifetiler, halk eitmeye, onlar medeniletirmek
iin bilgilendirmeye alrlar. Bu hareketin nde gelen fikir ve edebiyat adamlar:
ehabeddin Mercan (1816-1889), Zahir Bigiyev (1870-1902), Abdurrahman lyas
(1856-1895), Hseyin Feyizhanov (1828-1866), Kayyum Nasry (1825-1902), Fatih
Kerimi (1870-1937), Miftaheddin Akmolla (1831-1895) gibi isimlerdir.
Anahtar Kelimeler: Kazan Tatar Edebiyat, Maarifetilik Hareketi, 19.
yzyl, ehabeddin Mercani.

*
1

Dr.; Uluda niversitesi Eitim Fakltesi retim Grevlisi.

Aydnlanma Hareketi

147

ABSTRACT
The Enlightening Movement in The Second Half of 19 Century, the
Kazan Tatar Literature
At the end of the ninteenth century, one of the main streams that influenced
the Tatar intellectuals, actors and actresses is the enlightening Movement as a very
important ideal and literal flow. This movement starts to take place in a very short
time amongst the Tatar intellectuals. While the enlightening movement is begining in
the 18th century in the Western Europe, it will appear among the Kazan Tatarians
in the next century or in the 19th century. Because, the revolutions begun by 1. Petro
are followed by ones made by Catherina the second, and it enables the Russian
people reach to the level of Western Europe. In this case, the Kazan Tatarian
people, who are one of the Turkish-Muslim origin, to leave the Christian Ortodox
Russian sovereignity and its pressure, are essential to adapt themselves in ancient
origins. Fort his reason, at first, at medresseh arounds, to open the closedconuiction, it is needed to find out the theological knowledges that are closer to
religion against the innovations. This necessity pointed out by Abdrrahim Utuz
meni (1754-1834) and Abdnnasr Kursavi (1776-1812), the enlightening act
(movement) begins. The enlighters first admitt to know humans, universe and God
and then start to educate and train the people by informing them with new
innovations to make them civilized people. The leading persons of this movement are
as followers.
Key Words: The Kazan Tatar Literature, The Enlightening Movement, 19th
Century Shebeddin Merchani.

19. Yzyln kinci Yarsnda Kazan Tatarlarnn Siyas ve

Sosyal Durumu
Dnemin Tatar edebiyatn ve Maarifetilik hareketini tam olarak
kavrayabilmemiz iin Kazan Tatarlarnn bu sreteki siyasal ve sosyal
durumuna bir gz atmamz gerekir.
Rusya'da balayan halk hareketleri, 19. yzyln ortalarnda byk
bir hzla Kazan Tatarlar arasnda da kendisini hissettirmeye balar. Bu
hareketler halkn iinde bulunduu itimai durumlardan ve ekonomik
sebeplerden ileri gelmektedir. dareciler, devletin bandakiler, halkn daha
da ileri giderek hareketlerinde baarya ulaacaklarndan ekinerek ve buna
are olarak kstlayc birtakm reformlar yaparlar. 1861 ylnda bu reformlar
kalkar ve kyller ksmen zgrle kavuur. lkede kapitalizm rzgarlar
esmektedir. Kazan Tatar halk da dier Trk halklar gibi bundan
etkilenirler. ar'n izlemi olduu koloniletirme politikas Kazan Tatar
halkna da maddi ve manevi olarak tesir eder. Ekonomik hayat ticaretle
snrl olan, geimini ticaretle salayan Kazan Tatar halkna hkmet bir
148

sr engellemeler koyar. Fabrika ama, baka halklarla ticaret yapma

kurallara balanr ve hatta yasaklanr. (Gaynullin, 1979)
Kazan Tatar tccarlar 19. yzyln ortalarndan itibaren ilerini
sadece ticaretle snrl tutmayarak deiik alanlara da ynelirler. Fabrikalar
aarlar, yeni i kaynaklar bulurlar. Kazan Tatarlarnn ticaret hayat,
sanayilemeye doru ilerler. Sibirya'da, Orenburg'da, Ural'da birok zengin
ortaya kar. Sonra Kazan'da, Ufa'da, Samara'da, doudan batya, kuzeyden
gneye kadar sanayileme hareketi balar. ehirleri saran sanayileme ksa
bir sre iinde kylerde de etkisini gsterir. Artk tarlalarda makinelerle i
yaplr. Kyllerin yaamlar deiir, nk tarlalarn yerine fabrikalara
ynelirler. Bylece ky ile kent arasnda bir ba kurulur. Baz kyller
demiryollarnda, fabrikalarda almak iin eitli ehirlere giderler.
zellikle Donbas'ta 1850'li yllarda Kazan Tatarlarnn says artar. Kyden
kan birtakm insanlar da ehirde almak yerine tahsil yapmay tercih
ederler ve ilimle uramaya balarlar. Bunlar geri dndklerinde, kylerine
yeni duygular, yeni dnceler getirirler. Kazan Tatarlar arasnda eskiden
beri sregelmekte olan birtakm alkanlklar halk tarafndan terk edilir, yeni
dncelere, bilim ve sanata doru yneliler balar. Kazan Tatar halk,
byk pazarlarda Rusya ve baka halklarla kar karya gelir ve bu
insanlardan birok ey renir. Rusya'nn yeni dncelerini, bilim ve
sanatla ilgili takip ettii metotlar renme ihtiyac hissederler. Bu yzden
ticaret hesabn tutmann, alm satmdaki hesaplar iyi yapmann, ellerindeki
rnleri en iyi ekilde pazarlamann yollarn renmenin gereini anlayp
kendilerini eitmek iin ilme, irfana, aydnla ynelirler (Minigolov,
Sadretdinov, 1994).
Bu devirde faaliyet gsteren mektep ve medreseler birtakm
ihtiyalara cevap veremez. Bu okullar sadece molla, yani din adam yetitirir
ve bunlarn ounluunu da kadimciler oluturur.
Kadimciler Avrupa medeniyetleriyle ilgilenmenin, onlarla iliki
kurmann gnah olduu yolunda fetvalar verirler, gericilii srarla
savunurlar. ar da bunlar destekler. nk onlar halkn arasnda ikilik
karr ve kardei kardee drr. Bu durum da arn "bl ve hkmet"
politikasna uygun der. Ancak artk her tarafta yeni dncelerin rzgarlar
eser. Eskinin kurallar yeniliklere ayak uyduramaz, ite bu yzden hi kimse
yllarca ezilen halka "dur!" diyemez.

Maarifetilik Hareketi:
Maarifetilik hareketi byle bir tabloda Tatar corafyasnda ortaya
kar. ncellikle okullarda birtakm reformlar yaplr. Dini bilgilerle birlikte
rencilere kendi ana dillerinde fen bilimleri de retilmeye balanr. Yeni
ilmi metotlar uygulamaya konulur. Birinci snftan itibaren ocuklara okuma
149

ve yazma retilmeye balanr. Eitim alanndaki bu yeniliklere "Usul-i

Cedit" (yeni usul, yeni yol) ad verilir. Bu devir, ceditiler hareketinin
balad bir dnemdir. Eski eylerden vazgemeyenlere "Kadimciler",
yenilik isteyenlere de "Ceditiler" denir (Minigolov, Sadretdinov, 1994).
Kazan Tatarlar arasnda yaylan bu hareket aslnda, "Maarifetilik",
yani aydnlanma hareketidir. Bu hareket ksa zaman ierisinde her tarafta
etkisini hissettirmeye balar. Aydnlanma hareketi Bat Avrupa'da 18.
yzylda balarken, Kazan Tatarlar arasnda ise 19. yzylda kendini
gsterir. nk 1. Petro'nun balatt reformlar, 2. Katerina tarafndan da
yeni reformlarla pekitirilir ve bu da Ruslarn Bat Avrupa seviyesine
ulamasn salar. Bu durumda Mslman Trk asll halklardan olan Kazan
Tatarlarnn, Hristiyan Ortodoks Rus hakimiyetinden ve onun basksndan
kurtulmalar iin kendilerine gelmeleri, kendilerine dnmeleri gerekir.
Bunun iin nceleri medrese evrelerinde, mnkariz itihad (kapal olan
itihad) amak, yenilikler karsnda dine uygunluk bilgilerini bulup
karmak gerekir. Bu gereklilii ortaya atan Abdrrahim Utz meni (17541834) ve Abdnnasr Kursavi (1776-1812) ile Maarifetilik akm balar.
Kendini ve evreni tanma ile Tanry tanma inancndan yola kan
Maarifetiler, halk eitmeye, onlar medeniletirmek iin bilgilendirmeye
alrlar. (Kursavi, 1903) Bu hareketin nde gelen fikir ve ilim adamlar:
ehabeddin Mercani (1816-1889), Zahir Bigiyev (1870-1902), Abdurrahman
lyasi (1856-1895), Hseyin Feyizhanov (1828-1866), Kayyum Nasry
(1825-1902), Fatih Kerimi (1870-1937), Miftaheddin Akmolla (1831-1895)
gibi isimlerdir (Minigolov, Sadretdinov).
Maarifetilik akm Kazan Tatarlar arasnda olduu gibi, dier
Trklerde de etkisini gstermitir. Azerbaycan'da Mirza Fethali Ahundov,
Kazakistan'da Cokan Velihanov, Abay Kunanbayev, Krm'da smail
Gaspral bu hareketin nemli isimlerindendir.
smail Gaspral, 1851-1914 yllar arasnda yaar. O, sadece Krm
Tatarlarnn deil, btn Trk halklarnn da yazardr. Trke, Farsa,
Arapa, Franszca ve Rusa'y iyi bilir. Rus ve Kazan Tatar okullarnda tahsil
grr, 1866 ylndan sonra ilmini arttrmak iin stanbul'a gelir, eitli dergi
ve gazetelerde makaleler yazar. 1875 ylnda Bahesaray'a dner. Ceditilik
hareketine katlarak birok yerde okullar aar. Ana dilde ders kitaplar
bastrr (Tatar Edebiyat Tarihi, 1985). Btn zorluklar aarak Rus
hkmetinden yasal olarak gazete karmak iin izin alr. 1883 ylnda en
nihayet, Tercman karmaya balar ve bu gazete 1918 ylna kadar
varln devam ettirir. Tercman, dil-Ural boylarndan Kafkasya'ya, Orta
Asya'dan Trkiye'ye kadar her yerde baslr. Bu gazetenin hemen her
saysnda .Gaspral "Dilde, te, Fikirde Birlik" dncesiyle sadece Tatar
halkn deil, btn Trk halklarn birlemeye arr. Yine bu evrede
150

ilerlemi olan Rus ve Avrupa medeniyetlerinin rnek alnmas gerektiini de

yazlarnda vurgular.
1818 - 1889 yllarnda yaam olan alim, pedagog, tarihi, filozof
ebabettin Mercani, Kazan Vilayeti'nin Arca yezi2 Yabnc kynde
dnyaya gelir. Dounun byk alimleri Farabi, Beyruni (Biruni), bn-i Sina
gibi ahslarn eserlerini renmi, Arapa ve Farsa'sn ilerletmi;
eserlerinin bir ksmn Arapa yazmtr. Mercani'nin otuzdan fazla eseri
vardr ve bunlarn byk bir ksm tarihle ilgilidir. Felsef karakterde olan
eserlerinden biri "Nezuretu'l-Hak" 1870'de yazar, halknn tarihini anlatan
"Mstefad'l-Ahbar fi Ahvali Kazan ve Bolgar" adl eserinin birinci cildi
1885'te ve 1897'de, ikinci cildi ise 1900'de baslr (Yusupov, 1981; Abdullin,
Heyrullin, 1976; M, Ahmetzyanov, 1990).
. Mercani, byk fikir, bilim, din, tarih, kltr adamdr ve ayn
zamanda arkeologdur. A. brahimov onu "Byk stat" diye adlandrrken,
A. Tukay da "ehab Hazret" iirinde ondan yle bahseder (Tukay, 1903):
Maarif iin ilk nce adm atan,
Millet iin paha biilemez Hazret.
Hseyin Feyizhanov 1828 ylnda Safacay kynde domutur. lk
eitimini ky okulunda aldktan sonra eitimine Kazan'da devam eder.
lmini arttrmak iin Arap, Fars, Trk, Rus dillerini renir ve bu dillerde
eserler okur. niversitede . Mercani, A.K.Kazembek, .N.Berezin gibi
byk ustalardan dersler alr. 1855 ylnda niversitede Trk-Tatar dil ve
edebiyat okutman olarak dersler vermeye balar. Ayn zamanda o, ilimle de
uramaya balar. Rusya limler Akademisiyle balantlar kurarak Krm ve
Kasm Hanlklarnn bilinmeyen tarihlerini arivlerden gn yzne karr.
Bolgar3 mezar talarn okur, 1860ta mparatorluk Arkeoloji cemiyetiin
Kazan Tatarlarndan ilk yesi olarak seilir.
H. Feyizhanov'un Kazan Tatar Maarifetilik hareketine olan en
byk hizmeti kukusuz, eitim alannda yapm olduu reformlardr. O,
renciler iin yeni bir eitim sistemi gelitirmi, rencilerinin ana
dillerinde ve Bat dillerinde eitim yapmasn salamtr (Usmanov, 1980).
H. Feyizhanov, 1866 ylnda doduu kyde vefat eder.
Bu dnemde K. Nasry, F. Halidi, H. Feyizhanov gibi bir grup yazar
Dou Edebiyatndaki klasiklerin eserlerini Kazan Tatarcasna evirmiler, bu
tr eserlerdeki insanlk, adalet, cmertlik gibi hmanist dnceleri halka
yaymaya almlardr (Tatar Edebiyat Tarihi, 1985).
2
3

kazas
Volga Bulgarlar
151

Maarifi yazarlar insanlarn mutlu ya da mutsuz olmalarn, onlarn

cahilliklerine, eitimsizliklerine balamaktadrlar. Mutlu olmalar iin eitim
art olur.
ocuun ilk eitim almas gereken yer ailedir. Bu yzden, her
eyden nce anne ve babalarnn eitimli olmalar gerekmektedir. Medrese
sisteminin de deimesi gerekir. Eitim kurumlarnda reform art olur.
Maarifeti yazarlar bunlarn hepsini eserlerinde yanstrlar.
19. yzyln ikinci yarsnda Kazan Tatar Edebiyat, Maarifetilik
Realizminin etkisi altnda kalr (Tatar Edebiyat tarihi, 1985).

Kazan Tatar Edebiyatnn Yeniden Ykselii

19. yzyldaki Kazan Tatar Edebiyatnn ykseliinde, 19. yzyln
ikinci yarsnda sz sanatnda elde edilen baarlarn pay byktr. Bu
devirde Maarifetilik ve Realizm byk yer tutmaktayd. Bu yolda ilerleyen
Maarifetiler ile Realistler halkn yaay biimlerini n plana kararak,
onlarn eitilmesi gerektiini ispat ettiler. Kazan Tatar halknn ancak akl,
eitim ve fen ile ilerleyebileceini ortaya koydular.
19. yzyln balarnda Kazan Tatar edebiyatlar arasnda,
Dou'ya m, yoksa Bat'ya m ynelmelidir? konusunda tartmalar vard.
Baz yazarlar, doulu olduklar gerekesi ile douyu savunurken, bir grup
yazar da teknii sebebiyle baty savunmaktayd. Maarifeti realistler Bat'ya
nem verir oldular. Edipler, maarifetiler ile ceditilik arasnda skp
kalmt. Aslnda her ikisinin de amac ayn dorultuda birleiyordu.
Realizm, yaanan olaylar, yaanmakta olan her eyi olduu gibi
gzler nne serer. Maarifeti realizmde ise, akl, eitim, terbiye, bilim ile
dierlerinden ayrlan insanlarn yaadklarn anlatr ve sonunda bir ders
alma fikri vardr. Olan deil, olmas gerekeni iler (Azat, Ehmedullin,
1993). Tenkiti realistler ise; cemiyetteki olaylar, kiilerin yaayn,
toplumdaki bozukluklar ince, alayl bir dille ele alr ve tenkit eder (Hatipov,
1997). Fakat bu trlerin hepsi de insana hizmet eder, onun evresi ile olan
olaylar iler. Demek ki bu trleri kesin izgilerle birbirlerinden ayrmak
doru deildir.

19. Yzyln kinci Yarsnda Kazan Tatar Piyesi ve

Maarifetilik Hareketi:
Kazan Tatar piyesi, dier edebi trlere gre ok ge tarihlerde
olumaya balar. Bu tr, Kazan Tatar edebiyat ve sanat dnyasna, 19.
yzyln sonlarna doru, 1880'li yllarda girer (Mirnigolov; Sadretdinov,
1994).
152

Piyesin Kazan Tatar edebiyatna bu gecikmeli giriinin sebebini

Kazan Tatar tarih ve kltrnn gelimesinde aramak gerekir.
Kazan Tatar kltrnn temel dncesinde yer alan
Mslmanln, sahne sanatlarna olumsuz baktnn varsaylmas, bu trde
eser verilmesinin gecikmesinde en nemli faktr olur. Halk gnah olduu
fikriyle tiyatro eserleri ve sanatlarna batan beri souk bakar.
Bu noktada, piyes trnn edebiyata gecikmeli olarak girmesinin
sadece Kazan Tatar edebiyatnda olmadn vurgulamak gerekir. Pek ok
milletin edebiyat dnyas piyes tr ile ge tanmtr. Mesela, Rus
edebiyatnda da ancak 18. yzylda rnekler verilmeye balar (Tatar
Edebiyat Tarihi, 1985).
Kazan Tatarlar Maarifetilik hareketi, dnce ve modern sanatlara
byk ilgi gsterir ve bu trlerde eserler vermeye balar (Voljski Vestnik,
1898).
lk Kazan Tatar piyes yazar Abdurrahman lyasi olur. 1887'de
yazd "Biare Kz" piyesi, Kazan Tatar edebiyatnn bu alandaki ilk
rneidir. Abdurrahman lyasi tahsil hayatna medresede balar. Daha sonra
Rusa renir ve Rus edebiyatna ilgi duyar. Buradan dnya edebiyatlarna
alarak geni bir edebi kltr edinir. Abdurrahman lyasi zellikle de tiyatro
ile ilgilenmektedir. nl Kazan Tatar limleri ehabeddin Mercan ve
Kayyum Nasry ile arkadalk eder. Kazan niversitesi'nin bilim kuruluna
ye seilir. lyasi'nin "Biare Kz", "Gen Kz ve Hanmlara Hediye" adl iki
eseri gnmze kadar ulamtr.
Kazan Tatar edebiyatnda bat tarz yazlm ikinci piyesin yazar ise
Fatih Halidi'dir. Halidi'nin "Redd-i Biare Kz" adl eseri, ilk piyesten 1 yl
sonra, 1888'de kaleme alnr. Her iki piyeste de hmanist dncenin n
planda olduu gzlenir (Mehmudov, lalova, Gyzzet, 1988; Tatar Edebiyat
Tarihi, 1985).
Bu ilk rnek sanatdan sonra, Kazan Tatar piyesinin dier bir
nemli kiilii Ali Asker Kemal'dir (Ganieva, Gylecev, slamov, Kazan,
1996). A. Kemal, Kazan Tatar piyes tarihinin kurucusu kabul edilir
(Ehmedullin, 1993). lk eserleri 1898'de ortaya kmaya balar. "Bahtsz
Yiit", " Bedbaht" isimli dramlar ve Trkiye Trke'sinden aktard
"Zavall ocuk" piyesi 1900'den itibaren yaymlanmaya balanr.
Kazan Tatar piyesi dram ve komedi olmak zere iki ayr kolda
gelimeye balar. lk dram rneklerinden sonra, ilk komedi eseri olarak
"Komedi istay" grlr. 1895 ylnda ortaya kan bu komedinin yazar
belli deildir.

153

Dier Sanat Dallarnda Maarifetilik Hareketinin Etkileri:

1905-1907 yllarndaki inklaba katlan Kazan Tatarlarnn bu
eylemlerinin ardnda yatan bir ok neden arasnda asl neden, onlarn,
bamszlk elde etme dncesiydi.
16. yzylda Moskova devleti, dil-Ural boyundan, Orta Asya'dan
Sibirya'ya kadar her yerde hakimiyet kurmak ister. Zulm gren, ezilen halk
ise bunu istemez ve her frsatta Rusya hkmetine kar ayaklanr. Bu milli
hareket eitli zamanlarda ve eitli yerlerde sk sk ortaya kar.
Kazan Tatarlarnda ise, bu milli hareketlerden biri, Veyisevciler ad
ile balantldr. Bahaeddin Hamza olu Veyisev, 19. yzyln ikinci
yarsnda dini yozlatran her trl etkenden temizlemek iin bir mcadeleye
giriir. Ona gre din, mftler, imamlar, hocalar tarafndan
smrlmektedir. Bu sebeple Veyisevciler halk bu tip din simsarlarna kar
rgtlenmeye arrlar. Zenginlerin, aalarn hakimiyetine dayanmayan bir
rgtlenme yolunu semilerdir. Hareketleri bir sre sonra idarenin,
zellikle, ar'n karlarn zedelemeye balaynca, rgte Sibirya'ya
srlrler. Bahaeddin Veyisev 10 yln srgnde geirir ve eitli
ikencelere maruz kalr. 1904 ylnda olu Aydar Veyisev babasnn yarm
kalan iini devam ettirmeye kalknca, ynetim tarafndan o da srlr. 1917
ubat ihtilalinden sonra Aydar Veyisev kendi hareketini Bolevik hareketi
ile birletirir. Balangta iyi gibi grnen bu kararn, daha sonra yanl
olduu ortaya kar. Bolevikler sadece ii snfn savunmaktayd,
Veyisevciler ise zengin fakir fark gzetmeden herkesi savunmaktadr.
Bolevikler Mslmanlarn birleerek bir g olmasndan korktuklar iin,
1921 ylnda yaplan bu birleme anlamasn feshederler.
1905-1907 yllarndaki inklap hareketleri ynetimi deitiremese
bile byk yenilikler yapar. Tatarlar arasnda ilk defa gazete ve dergi hayat
balar. 1905 ylnda Petersburg'da ilk Tatarca gazete "Nur" yaymlanmaya
balanr. Ayn yl "Kazan Haberleri", "Fikir" adl gazeteler de karlr.
Bunlardan hemen sonra da Kazanl renciler tarafndan "El-lslah" gazetesi
karlr. 1906 ylnda Kazan'da birbiri ardna "Yldz", "Azat", "Azat Halk",
"Ural" isimli dier gazeteler yayn hayatna balar (dil, 1911).
"Tan Yldz" adl gazete A. shaki, F. Tuktarov, S. Remiev'ler
tarafndan Kazan'da aralkl olarak karlr.
"Yldz" isimli gazete bu sreli yaynlar arasnda en uzun mrl
olandr. 1906'dan 1918'e kadar yayn hayatn srdrr. A.A. Kemal, A.
Tukay, H. Atlasi, A. brahimov, Z. Velidi, M. Gafuri, S. Ahmediyev gibi
yazarlar bu gazetelerde varlklarn gstermilerdir.
Gazetelerin yan sra ayn yllarda dergiler de yayn hayatna
girmeye balar. "EI-Asru'1-Cedid", "Oklar" gibi hiciv dergileri, "Kariga",
154

"k". "Top", "Yesin", "Yalt Yolt" isimli dergiler onlarca yl varlklarn

srdrrler, zellikle "ura" ve "An" dergileri Tatar edebiyatna ok ey
kazandrrlar. Yine "Dnya ve Maiet", "Din ve Edep" isimli dergiler, Tatar
halkn eitmek, onlar milli ve dini ruhta terbiye etmek, rf ve adetleri
muhafaza etmek ynnde byk admlar atmlardr.
Ksaca, 20. yzylda kan dergi ve gazeteler, her adan Kazan
Tatar halkn bilgilendirmek ve eitmek amacn gdyordu.
19. ve 20. yzylda insanlarn kar yuvalar haline gelen okullar, bu
yllarda tekrar gzden geirilerek, iyiletirilmeye balanr. Okullar, Kazan
Tatar olan nitelikli retmenlerle, yeni bir ehreye brnmee balar.
Okullarda Kazan Tatar eserlerinin yannda Rus eserleri de okutulur. Bu tr
almalar neticesinde 1903'te A. Kemal'in "Bahtsz Yiit" adl eseri
okutulmaya, bundan ksa bir sre sonra da renciler tarafndan
sahnelenmeye balanr. 1906'da ise A. shaki'nin " Hatn Bilen Torm"4
adl eseri sahneye konur. Bu bir topluluk nnde sergilenen ilk oyun olarak
deerlendirilmektedir. Bunlardan iki hafta sonra Kazan'da "Gyk Belas"5,
"Kzgan Bala"6 adl eserler resmi kurumlarn izniyle sahnelenir. Bylece
tiyatro sanat da kendinden sz ettirir. eitli zamanlarda, A.shak'nin "ki
Ak", "Aldm-Verdim", " Kadnla Hayat", A. Kemal'in "Bahtsz Yiit",
Y. Veli'nin "yat yeki kzyei"7, "D. Tajdorov'un "Gen Kadn" gibi eserleri
sahnelerde seyircileriyle buluur. Bu durum, 1910 ylnda "Seyyar" isimli
topluluklarn Kazan'a gelmesine kadar devam eder. Bundan sonra ise artk
Tatar profesyonel tiyatro sanat balar. Bu sanat Kazan Tatar medeniyetine
byk faydalar salar.

19. Yzyln Sonlarnda ve 20. Yzyln Balarnda Tatar

Edebiyatnda dier Akmlar:
19. yzyln sonlarndan itibaren 20. yzyln balarna kadar, Kazan
Tatar Edebiyatnda bir tr zenginlii, deiik stiller grmekteyiz. Oysa bu
durum Avrupa'da byle olmamtr. Akmlar, birbirleri ardna gelmitir
Klasisizm, Realizm, Natralizm vs. Oysa Kazan Tatarlarnda bunlar ayn
dnem iinde farkl ediplerce kullanlm, ilenmitir. te bu yzden bu
devirde Kazan Tatar Edebiyat olduka zengin bir grnme sahiptir.
20. yzyln balarnda ortalk durgun deildi. 1904-1905 yllarnda
Japonya ile sava srmekteydi. 1905-1907 yllarnda halkn birleerek ar'a
kar isyan hareketleri gndemde idi. Btn bu olaylar, doal olarak
4
5
6
7

Kadnla Hayat
Ak Belas
Zavall ocuk
Utan ya da Gzya
155

edebiyata da girdi. Yaanan btn bu zorluklar eserlerde Realizm ve

Romantizmi bir arada kullandrd. S. Remiev'in "Tan Vakt", A.
brahimov'un "Gen Yrekler", Derdemend'in "Korab", F. Burna'in "Tahir
ile Zhre", H. Takta'n "Azrailler" (1916), "Gkten Srlmler" (1918)
adl eserleri Romantizmin etkisindedir. Ayn zamanlarda Fransa'da ortaya
kan Modernizm, Empresyonizm, Ekspresyonizm ile, talya'da ortaya kan
Futurizm gibi akmlar da vard ve bunlar Kazan Tatar Edebiyatna da
girmiti. . Kemal'in "Akarlaklar" Empresyonizmin etkisindedir.
Yazarlar genellikle eserlerinde olaylarla kiileri birbirlerine
baladlar. Ekspresyonizmde ise, insanlar olaylarla deil, i dnyalaryla
ifade edilmektedir, ifadeleriyle okurlar etkilemek ekspresyonistlerin esas
amalardr. F. Emirhan, S.Remiev, Derdimend gibi ediplerin eserlerinde bu
zellikleri grmekteyiz.
Kazan Tatar Edebiyatnda Sembolizmin etkilerini de grmekteyiz.
H. Takta'n "Azrailler", "Gkten Srlmler" adl eserlerinde bol bol
sembollerden yararlanlmtr.
Kazan Tatar Edebiyatnda zaman zaman da Akmeizmin etkileri de
grlmektedir. Sevgi, hogr zerine kurulmu olan bu akm da
edebiyatmzda yer almtr.
Kazan Tatar Edebiyat kendi ierisinde iki byk dnem geirmitir.
lki 13-14. yzylda, dieri de 20. yzyln balarnda. Eserlerde akmlarn,
trlerle birlikte yrmesi bu dnemlerde gereklemitir. Bu dnemlerde
edebiyat yeni trlerle tanmtr.
20. yzyln balarnda Kazan Tatar Edebiyatnda Realizmin etkisi
byktr. Fakat bunun yannda dier akmlar da yazlan eserlerde kendilerini
gstermitir. Bu dnemin en belirgin zellii olarak, bu zamandaki Sosyalist
hareketi gsterebiliriz. Sosyalist hareket hem Rusya'y hem de ona bal olan
btn devletleri etkiler. Rus topraklarnda yaayan halklar ilk defa,
kapitalizm, sosyalizm ve zgrlk gibi kavramlarla tanr ve genci, yals,
zengini, fakiriyle herkes meydanlarda toplanr. Sosyalizmi savunanlar bir
ok yerde nfuz blgeleri olutururlar, eitli faaliyetlerde bulunurlar ve bu
almalara en ok katlan snf ise ii snf olur. Btn bu insanlarn
faaliyetleri sonucunda Rusya'da yeni gruplar, yeni dnce akmlar ortaya
kar.

Sonu
19. yzyln balarnda ortaya kan Maarifetilik Hareketi, Tatar
Edebiyat bata olmak zere btn sanat dallarna etki eden bir aydnlanma
hareketi olarak karmza kmaktadr. Tatar Edebiyatnn eitli dallarnda
bu hareketin etkisi ile eserler verilmi, ok nemli almlar salanmtr. 20.
156

Yzyln balarnda ise Maarifetilik Hareketinin etkisiyle aydnlanan Tatar

edebiyat ve sanat adamlar Avrupadaki fikir ve sanat akmlar ile daha
yakndan ilgilenmiler, deiik sanat akmlarnn etkileriyle zgn eserler
vermilerdir.

KAYNAKA
Abdullin Y., Heyrullin Y., "Merceni mirasn yren turnda", No 10, Kazan
utlar, 1976.
Ahmetzyanov, Y; Mardjani: uyony, mslitel, prosvetitel, Kazan, 1990.
Gaynullin, Mhemmet; Tatar Maarifetcilik Edebiyat, Kazan, 1979.

Ehmedullin, Azat; Drislikke iri yulnda, Kazan, 1993.

Gaynullin, Mhemmet; Tatar Maarifetcilik Edebiyat, Kazan, 1979.
Hatipov, F; "Tenkydi realizm bulganm? Miras, No 10, 1997.
Kursavi, Abdnnasr; EI-irsade h gvbad, Kazan, 1903.
Milli Matbugatmz", dil, 1911.
Mehmudov, Henz; lalova, ltani; Gyzzet, Bayan; Oktvabrge Kaderge
Tatar Teatr, Kazan, 1988

Tatar Edebiyat Tarihi, C II, Kazan, 1985.

Usmanov, Mirkasym; Zavetnaya meta Husaina Faizhanova, Kazan,
1980.
Voliski Vestnik, 1898.
Yusupov; Sigabutdn Mardjani kak istorik, Kazan, 1981.

157