ARATIRMA VE NCELEME

slm Hukukunda Para Birimleri

Rifat USLUa
a
Fkh AD,
Dzce niversitesi lahiyat Fakltesi,
Dzce

Geli Tarihi/Received: 05.05.2015

Kabul Tarihi/Accepted: 18.06.2015

Yazma Adresi/Correspondence:
Rifat USLU
Dzce niversitesi lahiyat Fakltesi,
Fkh AD, Dzce,
TRKYE/TURKEY
rifatuslu45000@hotmail.com

ZET slm hkmlerin bir ksm belli llerle takdir edilmitir. zerine hkm bina edilen birimler, para birimleri, arlk birimleri ve uzunluk- alan lleri olmak zere grupta toplanmaktadr. Biz bu almamzda slm para birimleri olan dirhem, dinar ve dnikin bugnk
karlklarnn ne olabileceini ele aldk.
Anahtar Kelimeler: slm hukuku, para, dirhem, dinar ve dnik

ABSTRACT Some ports of the Islamic rules are fixed cvith certain mensures. The units on wich
rules have been established are divided into there groups,the until of weight and the unit of lehgthareu. n this study, we have dealt wiht waht are crrent egvivalets of dirhem, dinar and dnik,
wich are the units of money in Islam.
Key Words: Islam law, currency, dirhem, dinar, dnik

Journal of Islamic Research 2014;25(1):28-38

nsanln dnya ve hiret saadetini temin iin Allah tarafndan gnderilen, lh kanunlar manzumesi olan slm dini, bu saadetin temini iin
birtakm hkmler vaz etmitir. Bu hkmler rastgele konulan hkmler deildir. En bata Mslman olmann bir kural vardr. O da kelime-i ehadet sylemektir. Namazn farz olmas bir vakte baldr. Hac
vazifesinin yaplmas da hem zaman hem de meknla ilgilidir.

slm hkmlerin bir ksm da belli llerle takdir olunmutur.

Namaz iin abdestten, hacca kadar btn ibadetlerde, muamelelerden nikha kadar birok ahkm, cezalar, keffaretler ile ilgili birok hkm belli llere baldr.

Copyright 2014 by slm Aratrmalar

Mesela temizlikle alakal hkmlerden olan byk havuz, kk

havuz kavramlar uzunluk l birimi olan zira ile tespit edilir. Keza necaseti aliza ve hafifenin tayini dirhem miktar ile bilinir. Abdestte kfi
miktar suyun en az miktar men ve rtl ile takdir edilmitir. Teyemmm ile ilgili olarak, bir kimse su bulamad zaman teyemmm edebilmesi
iin bulunduu yerin etrafndan bir galve miktar mesafede suyu aramasnn lzumu ise uzunluk ls ile alakaldr. Seferilik hkmlerine tabi
Journal of Islamic Research 2014;25(1)

28

Rifat USLU

SLM HUKUKUNDA PARA BRMLER

sair maddelere itibari bir deer vererek, alverilerini bunlarla yaptklarndan bahsederler. Yaplan alverilerde mal karl verilen ey de
paradan baka bir ey deildir. nk parann tarifi yaplrken Bir devlet tarafndan tedavle karlm, zerinde itibar deeri yazl, kt veya
madenden yaplm deme arac diye tarif edilmitir.1 Byle olunca deme arac olarak kullanlan
her eye para demek mmkndr. Hem de Kuran Kerimde ilk insan ve ilk peygamber olan Hz.
dem (a.s.) ile ilgili haber verilirken Allah,
deme btn varlklarn isimlerini retti. Sonra
onlar meleklere gstererek, Eer doru syleyenler iseniz, haydi bana bunlarn isimlerini bildirin dedi. Melekler, Seni btn eksikliklerden
uzak tutarz. Senin bize rettiklerinden baka
bizim hibir bilgimiz yoktur. phesiz her eyi
hakkyla bilen, her eyi hikmetle yapan sensin dediler. Allah, yle dedi: Ey dem! Onlara bunlarn
isimlerini syle. dem, meleklere onlarn isimlerini bildirince Allah, Size, gklerin ve yerin gaybn phesiz ki ben bilirim, yine aa
vurduklarnz da, gizli tuttuklarnz da ben bilirim demedim mi? dedi buyrulmaktadr.2

olmak iin kiinin ikamet ettii mahalden belli bir

mesafeye gitmesi uzunluk llerine baldr. htiyarlktan dolay orucunu tutamayan bir Mslmann fidye vermesi hkm sa ile alakaldr. Bir
kimseye zektn farz olmas iin o kiinin 200 dirhem gme veya 20 miksal altna sahip olmas
arttr. Bu hkmler para birimine dayanr. Arazi
mahsullerinden verilen zektta (rde) baz
imamlara gre be vesak olmadka kiiye r
vacip olmaz, denilmektedir. Sadaka-i ftr vazifesi
yerine getirilirken denmesi icap eden miktar, budaydan yarm sa, yani 520 dirhem verilir. Arpa,
kuru zm ve hurmadan bir sa verilmesi icap eder.
Bunlar ve benzeri hkmler arlk llerini ilgilendirir. Mihrin asgari haddi, sirkat cezasn tatbiki,
diyetlerin deme ekli para birimi olan dirhem
ve dinar ilgilendirir. Bu gibi hkmleri oaltmak mmkndr. Bu hkmlerin kolayca yerine
getirilebilmesi iin bu birimlerin bu gnk llerle takdir edilmesi gereklidir.
Yukardaki verilen aklamalardan anlaldna gre zerine slmi hkmler, kendi zerine
bina klnan birimler, para birimi, arlk lleri
ve uzunluk-alan lleri olmak zere snfta ele
alnmaktadr. Biz bu almamzda para birimlerini
ele alacaz. Klasik fkh kaynaklarmzda geen
para birimlerini balk altnda ele alabiliriz.
slm fkh literatrnde para birimi deyince ilk
olarak akla dirhem, dinar ve dnik gelmektedir. nk para ile ilgili olan slm hkmler
bunlar zerine bina klnmtr. Dirhem, dinar ve
dnikle ilgili bilgilere gemeden evvel parann tarihesi ile ilgili ksa bir bilgi vermek yerinde olur.

Yeryznde halife olarak yaratt deme her

eyin ismini reten Cenab- Hakk, paray ve para
ile ilgili ifade ve kelimeleri de retmi ve bu hususta yol gstermitir. Nitekim eski paralar ve
slm paralarn inceleyen tarihi Makriz (v. 8451442), dinar ve dirhemi ilk kullanann, dem (a.s.)
olduunu bildirmektedir.3 Binaen aleyh insan toplu
yaamaya baladndan itibaren para da eitli ekillerde varln devam ettirmitir. nk bir insann btn ihtiyalarn kendi temin etmesi
mmkn deildir. Kendisinde olmayan bir eyi
bakasndan temin ederken de mutlaka bir deiim,
baka bir tabirle de deme arac kullanacaktr. Bu
ise paradr.

1- PARANIN TARF VE TARH

Paradan bahseden kaynaklar ilk insanlarn paray

bilmediklerinden bahsederler. Bu gr, eer bu
gnk anlamda dzenli ve gelimi bir ekilde para
kastediliyorsa doru olabilir. Ama hibir ekilde
paray bilmemeleri kast ediliyorsa doru olamaz.
Zira her ne kadar dzenli bir ekilde para basm
ok ge balam ise de insanlar bu ihtiyalarn eitli ekilde gideriyorlard.

A- HZ. DEMDEN PEYGAMBERMZE KADAR PARA

Kuran- Kerimde dier peygamberlerden bahsedilirken, Musa (a.s.)nn cretle uayb Peygambere

Kaynaklar, insanlarn bu ihtiyalarn teminde

ya karlkl isteklere dayanan mal mbadelesi usln kullandklarndan veya aa yapra, ta ve

Erdoan, Mehmet, Fkh ve Hukuk Terimleri Szl, stanbul, 2010,

s.467;Meydan Larousse, para mad., stanbul 1987, c. 9, s. 866.
Bakara, 2/ 31, 32, 33.
3
Makriz, Takyyddin Ahmed b. Abdlkadir, en-Nukdl-Arabiyye vel-slmyye, El yazma, Sleymaniye Ktphanesi, s. 2.
1
2

Journal of Islamic Research 2014;25(1)

29

Rifat USLU

Ne: 20 dirhem.

alt4 peygamberlerin mmetlerine, kendilerine

yaptklarndan dolay cret istemedikleri,5 Yusuf
(a.s.)un az bir para ile satld6 haber verilmektedir. Bu haberler ve aada Peygamberimizden
nce de eitli paralarn olduundan bahsederken
verdiimiz bilgiler de gsteriyor ki tarihin btn
safhalarnda para vardr.

SLM HUKUKUNDA PARA BRMLER

Nevat: 5 dirhem.

Miskal: 22 krattan bir habbe eksik.

Dnik: Orta byklkteki arpa tanelerinden

be arpa ve bir arpann bete ikisi arlnda.

Peygamber Efendimizin bisetinden sonra

Mekke halkn bu paralar ve ller zerine karar
kldrd. Bunlarla muamele yaptrd. slmn para
ile ilgili hkmlerinde bu dirhem ve vezinleri kulland.9 Peygamberimizin gerek Mekke dnemi,
gerek Medine dnemi hep mcadele ve slm hkmleri yayma abasyla getii iin Asr- Saadette
para basm ile alakal almalara zaman ayrlamamtr.10

B- PEYGAMBERMZN GEL SIRASINDA TEDAVLDE

OLAN PARALAR

Bu konuya dair yazlan kaynaklarda ifade edildiine gre, slmdan evvel Arap Yarmadasnda
byk kk birtakm paralar kullanlyordu. Tedavlde altn, dinar ile gm de, dirhem olarak
kabul edilirdi. Uzun mddet dirhemler, Siyah Vfiye ve Taberiye olmak zere iki eit olarak tedavlde idi. Vfiye denilen dirhem para byk
ebatta olup, Resl Beal denilen bir melike nispet
edilerek buna bealiye de denirdi. Taberiye ise
kk ebatta idi. Bu dirhem ve Taberistana nispet
edilerek bu isimle anlyordu.7Dier bir rivyete
gre de piyasada eitli arlklarda drt trl dirhem mevcut idi.

C-DRT HALFE DNEMNDE PARA

a- Hz. Eb Bekir Devri

Hz. Eb Bekirin hilafeti 2,5 sene gibi ksa bir sre

devam etmitir. Bu ksa sre de, dier icraatlarla
getiinden, para ilerini dzenleyecek frsat olmamtr. Bu sebeple Hz. Eb Bekir, Peygamberimiz zamannda yrrlkte olan vezinlerden hi
birisini deitirmeyerek Peygamberimizin kulland vezinleri aynen kullanmtr.

Birincisi: Dirhem-i Beal ki sekiz dnik (ileride gelecei zere dnik, bir dirhemin altda biridir) arlnda idi. Yukarda da ifde edildii gibi
Re slbeal ismindeki melike nispet edilmitir.

b- Hz. mer Devri

kincisi: Dirhem-i Taberidir. Bunun arl ise

drt dnik idi. Bu dirhem de Taberistana nispet
edilmitir.

Peygamberimiz ve Hz. Eb Bekir zamanndaki eitli arlklarda kullanlan dirhemler, Hz. merin
hilfetinin ilk zamanlarnda da aynen devam etti.
Bu dnemde Msr, am ve Irak fetholunarak slm
hudutlar dhiline alnd. Bu yeni alnan beldelerde
de eitli ayarlarda paralar bulunuyordu. Hz. mer
ilk zamanlarda bu paralara da dokunmad. Fakat piyasada eitli dirhemlerin bulunmas halk arasnda
alm satm hususunda ihtilfa sebep oluyordu. Bir
aralk Hz. mer harac birinci snf dirhem hesabyla almak istemiti. Hara mkellefleri Hz.
merden, dirhemlerin hafifletilmesini rica etmilerdi. Bunun zerine Hz. mer bir divn tekil etti.
Bu heyet dirhemlerin birletirilmesi, beytlmaln
hakk ile insanlarn hakkn bir arada koruma vazifesi ile grevlendirildi.

ncs: Dirhem-i Maribidir. Bu ise

dnik arlnda bulunuyordu.

Drdncs: Dirhem-i Yemen idi. Bunun

arl da bir dnik arlnda idi.8

Bu dirhemler de, Araplara komu byk devletlerden gelirdi.

Bunlardan baka Araplarn kullandklar para

odakl birtakm daha arlk birimleri zikredilir.
Ukiyye: 40 dirhem.

Rtl: 12 kiyye, 480 dirhem.

Kasas, 28/27.
uar, 26/109, 127, 145, 164.
Yusuf, 12/20.
7
Makriz, s. 2-3.
8
Makriz, s. 2-3.
4
5
6

Makriz, s. 3.
Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, stanbul, 1976,l-ll, c.1, s.355.

10

Journal of Islamic Research 2014;25(1)

30

Rifat USLU

SLM HUKUKUNDA PARA BRMLER

Heyet o zaman tedavlde olan dirhemlerden,

mn resm paras olmayp ilerde kolaylk salanmas iin baz idareciler tarafndan baslm mahall
paralardr.

1- 10 dirhem 10 miskal arlnda

2- 10 dirhem 6 miskal arlnda

d- Hz. Ali Devri

3- 10 dirhem 5 miskal arlnda olan eit

dirhemi toplayp e blmek suretiyle ortalamasn
buldu. Bu rakamn ortalamas 7dir. Bylece her
10 dirhem gm arlna karlk 7 miskal altn
arl para iin standart bir l olarak kabul
edildi.11 leride grlecei gibi Abdlmelik b. Mevran, dirhem darbederken bu ly takip etmitir.
Fkh kitaplarnda umumi bir stlah olan (aaratn
fi sebatin) yedi miskal vezninde olan on dirhem
dsturunun temelini bu dzenleme tekil eder.

Hazreti Ali (r.a.) zamannda da muhtelif yer ve yllarda Hz. Osman zamanndaki gibi paralar basld
ve kenarlarnda (Bismillahi Rabb) yazl olduu
baz kaynaklarda yer almaktadr.15 Bazlarnn da
kenarnda Kfi yaz ile (veyullah) yazl olduu bildirilmektedir.16 Bunlar da yine resm para olmayp
mahalli olarak baslm paralardr.

D- LK RESM SLM PARASI

lk resm slm parasnn Emevi halifelerinden beincisi olan Abdlmelik b. Mervan tarafndan hicri
75. senede basld gerek fkh, gerekse tarih kitaplarnda kaydedilmektedir. Abdlmelik zamannda baslan paralar devrin en mehur limlerinin
ve bilhassa Muhammed b.Bakrn gr alnarak
baslmtr.

Dier bir rivyete gre de Hz. mer tedavlde

olan dirhemlerden hangisinin daha ok kullanlmakta olduunun incelenmesi tlimatn vermitir.
nceleme sonucunda Baal ile Tabernin daha
ok kullanlmakta olduu anlald. Sekiz dnik
arlnda olan Baali ile drt dnik arlnda
olan Tabernin arlklar toplam olan 12, ikiye blnmek suretiyle alt dnik arlnda bir dirhem
kabul edilmitir.12

Bu paralarn bir yznde (La lahe llallah

Vahdeh La erike leh) yazl olup dier yznde
ise (Gulhvallah ehad Allahs-samed) yazl olduu bildirilmektedir.17

Hz. mer zamannda kabul edilen dirhemlerin birletirilmesi neticesindeki on dirhemin yedi
miskle msvi olmas hesabna hi bir sahbenin
muhlefeti kaydedilmemitir. Dolaysyla bu l
en azndan skt icm ile kabul ve tatbik edilmitir. Ancak Hz. mer zamannda kabul edilen bu lde bir para baslmamtr. Baz kaynaklarda hicri
18. senesinde mer adna, bir yznde (La ilahe illallah Muhammedn Raslullah), dier yznde de
(La ilahe illallah, mer) yazl paralar basldna
dair kaytlar varsa da bu grn doru olmad
sylenmektedir.13

Ayn paralarn bir kenarnda Muhammed Allahn Rasldr. O, Allaha ortak koanlar holanmasalar bile dinini, btn dinlere stn klmak
iin, peygamberini hidayetle ve hak dinle gnderendir.18 mealindeki ayetin yazl, dier kenarnda
ise paralarn basl tarihlerinin yazl olduu ayn
kaynaklarda zikredilmektedir. Baslan paralarn
arlklar Hazreti mer zamannda tespit edilen
miktarlar zerinedir.18

a. Abdlmelik b Mervan Para Basmaya Sevk Eden Sebepler

Kaynaklarda, ilk slm parasn basan Abdlmelik

b. Mervan para basmaya sevk eden baz sebepler
olduu ifade edilmektedir. Bu sebepleri yle sralayabiliriz.

c- Hz. Osman Devri

Makrizinin beyanna gre, Hz. Osman zamannda

zerinde (Allah Ekber) yazl bir para baslmtr.14 leride de izah edilecei gibi bu paralar sl-

1-slm lkesinin genileyip, Mslmanlarn

buna ihtiya hissetmesi, yle ki: eri hkmler

Kasn, Alauddin, Eb Bekr b. Mesud,Bedaius-Sanai Tertibierai,Beyrut,1998,I-X,c.2,s.405;Tahtav,Ahmet b.Muhammed,Haiyet Merakayil-felah erhu Nuril-zah,Bulak,1318,s.391;bn Abidin,Muhammed Emin
mer b. Abdlaziz, Reddl-muhtar aled-drril-muhtar erhu Tenvirilebsar,stanbul,tsz, l-V, c.1, s.31.
12
bn Haldun, Mukaddime (MEB. Yaynlar) c.4, s.14; Ksan, c.2,s.16.
13
Ahmet Cevdet Paa, c. 1, s. 338.
14
Makriz, S.6
11

Miras, Kmil-Ahmet, Naim, Sahih-i Buhr Muhtasar Tecrid-i Sarih Tercmesi, Ankara, 1982, l-Xlll, c.5, s.48
Ahmet Cevdet Paa, c.1, s. 355.
17
Ahmet Cevdet Paa c.1, s.337; bn Haldun, c.2, s.13; Makriz, s.10.
18
Tevbe,9/33.
15
16

Journal of Islamic Research 2014;25(1)

31

Rifat USLU

SLM HUKUKUNDA PARA BRMLER

icra edildii iin, Sahbe ve onlardan sonraki devirlerde, dinar ve dirhemin l ve ayarlarnn
onlar tarafndan malum olduu muhakkaktr. Fakat
dinar ve dirhemin l ve ayarlar eitli dirhemler
arasnda, ortalama hesapla yrtlr ve eri haklar
ona gre dettirilirdi. Bu ekilde hesap etmek sahbeye kolay geliyordu. slm devleti bydkten
sonra, dinar ve dirhemin llerini kesin olarak
tayin etmek, devlet ve milletin menfaatleri icab
oldu. Maksat halk dinar ve dirhemleri ortalama
yolla hesap etmek zahmet ve klfetinden kurtarmakt. Abdlmelik bunu dnerek, piyasada kullanlmakta olan dinar ve dirhemleri tedavlden
kaldrd. Daha nce zerinde almalar yaplarak
lleri tespit ve tayin edilen llerle paralar bastrd. Chiliye dneminde ve kendi zamanna kadar
tedvlde olan b tn paralar kullanmay yasaklad.19

narlar ayn l ve arlkta uzun mddet hi deitirilmeden devam etmitir.

Kendisinden sonra gelen idareler ve idareciler

onun koyduu lleri takip etmilerdir. bni Abidinde kaydedildiine gre Medine-i Mnevvere
Mfts Seyyid Muhammed Esad birok slm parasn grdn, bunlarn bazs Emevi halifeleri
zamannda, bazsnn 79 tarihinde Abbasilerin hilafeti zamannda, bir ksmnn 173 tarihinde Harun
Reidin hilafeti zamannda, bir ksmnn da 181 ylnda, daha nce ve daha sonra baslm olup hepsinin de ayn arlkta olduunu ifade etmitir.

leride grlecei gibi eri dirhem ve dinarn

tespitinde bu devirlerde baslan ve gnmzde de
baz mzelerde bulunan bu paralardan istifade edilecektir.

3-Abdlmelikin bu ekilde para basmna

sebep olarak gsterilen olaylardan biri de udur.
Halid b. Yezid b. Muaviye b. Ebi Sfyan, Abdlmelike ehli kitap limlerden bazlar, kitaplarnda
en uzun mrl halifelerin, kendi adlarna para
bastran halifeler olduunu zikrediyorlar dedi.
Bunun zerine Abdlmelik de para bastrmaya
karar vermitir.21 Bu rivayetlerin hangisi doru
olursa olsun, ortak nokta ilk resm paray Emevi
Halifesi Abdlmelik bastrmtr.

2-Gerek Makriz gerek baka aratrmaclar

yle bir hdiseyi de Abdlmeliki para basmaya
sebep olarak zikrederler. Bir defasnda Abdlmelik, Dou Roma mparatorluuna yazd resm yaznn balk ksmna, hls sresinin ilk ayetini,
yaznn tarih numaras yanna da Hazreti Peygamberin ismini yazdrmt. mparator bu ie kzarak,
Abdlmelike yle yazd. Sizler yeni bir slup kardnz, bu ii brakn. Eer brakmazsanz, kullandnz paralarn zerine Peygamberiniz
hakknda hounuza gitmeyecek ekilde yazlar yazarz. Bu kstaha istek, Abdlmeliki fen kzdrd. Hemen bir heyet tekil edip onlarla ilm
istiarelerde bulunduktan sonra yukarda bahsedildii ekilde slm paralar baslmasna ve piyasadaki paralarn tedavlden kaldrlmasna karar
verdi. Abdlmelik yeni baslan paralarn kalplarn Haccac vastasyla memleketin her tarafna datt. Dier slm merkezlerinde de ayn ekilde
para baslmasna emir verildi. Halk ellerindeki yabanc paralar darphaneye gtrerek, her yz dirhem iin bir dirhem basm creti vererek yeni para
bastrmlardr.20 Bylece hem Roma mparatorluuna gerekli cevap verilmi oldu hem de uzun yllar devam edecek olan slm paras baslm oldu.
Abdlmelikin bastrd ldeki dirhemler ve di19
20

b. Abdlmelik b. Mervan Zamannda Baslan

Paralarn zellikleri

1- Halis altn ve gmten baslm olmalar.

2- Dirhemlerin, Hz. mer zamannda tespit

edilen her on dirhemin yedi miskal vezni dsturuna gre baslm olmalar.

3- Peygamber Efendimiz zamanndan beri

devam edip gelen balca iki eit dirhemden bynn fazlas, kne ilave edilmek suretiyle
alt dnik vezninde olmalar.
4- Zekt farizas hususunda Peygamberin snnetine uygun olmalar.

5- Paralarn mmet tarafndan benimsenmedir idi.22

bn Haldun, c.2, s.13.

bn Haldun, c. 2, s. 18.

21
22

Makriz, s. 9; Miras, Kmil, c.5, s.49.

Makriz, s. 8-9.

Journal of Islamic Research 2014;25(1)

32

Rifat USLU

SLM HUKUKUNDA PARA BRMLER

dktan sonra kle olarak satldn anlatan kssada

yle haber veriliyor: Ve onu biraz bedel ile saylm birka para ile satverdiler, onlar onun hakknda rabetsizlerden olmulard.24

c. lk slm Parasnn mmet zerindeki Tesiri

Abdlmelik zamannda baslan bu ilk paralar halk

tarafndan umumi olarak kabul grd. Aralarnda
Sad. Mseyyebin de bulunduu tbinin bykleri
bunlarla alveri yapmlardr. Yalnz zerindeki
yazlar sebebiyle baz limler Bu paralar cnp,
hayzl, abdestsiz eline alacaktr diye itirazda bulundular. Bazlar, abdestsiz olarak bu paralara el
srlmesi caiz deildir, bazlar mekruhtur demilerdir. Bu tartmalar uzun zaman devam etmi
olmal ki mam Malike Paralarn zerindeki yazlar deitirmek lazm m? diye sorduklarnda, cevaben Abdlmelik zamanndan beri halk bunlar
seve seve kullanm hi bir kimse bunun aleyhinde
bulunmamtr. Ehl-i ilimden hibir kimsenin
inkr ve reddettiini bilmiyorum. Yalnz bn Sirinin bu paralarla alverii kerih grdne dair
bir rivayet vard. Hlbuki Medine-i Mnevvere
limlerinden bu paralarn kullanlmasn men eden
bir kimse bilmiyorum demitir. mer b. Abdlazizin hilafeti zamannda da zerindeki yazlardan
dolay para meselesi halifeye arz olunarak, Bu paralar zerinde yet yazldr. Hlbuki bunlar Yahudi, Hristiyan, cnp, hayzl herkes eline alyor.
Bu yazlarn silinmesini emretseniz denilmiti.
mer b.Abdlaziz de, Bu yazlar Allahn birliini
ve Peygamberimizin risaletini ifade ediyor. Biz
bunlar deitirirsek bu hareketimizi gayrimslimler aleyhimizde delil ve propaganda olarak kullanacaklardr diye cevap vermitir.23

Dirhem kelimesi hadislerde bazen mutlak

para, bazen de belli bir para birimi manasnda kullanlmtr. Birok slmi hkm kendi zerine
bina klnan bu para birimi ayn zamanda bir arlk birimidir. Bundan dolay bunun bu gnk llerle ka gram olduunu tespit ettiimiz zaman
arlk llerinin de gram ve kilogram olarak arlklar kendiliinden ortaya km olacaktr. Fkh
kitaplarnda dirhemle ilgili, eri dirhem, rf dirhem gibi stlahlar vardr. Bu stlahlarn dou sebeplerini izah ettikten sonra eri dirhem ve rf
dirhemin bu gnk llerle karlatrlmasn yapacaz.

a- eri ve rf Dirhem Ayrm

Bir ksm fkh hkmler dirhem ve dinar zerine

bina klnmtr. Bu hkmlerin ifsnda kolaylk
olmas iin bu birimlerin bu gnk deerlerinin bilinmesi bir zarurettir. u da bir gerek ki zamanla
yaplan deiiklikler, dirhem ve dinarn arlklarnda da deiiklik yaplmasna sebep olmutur.
Dirhem ve dinar Abdlmelik zamannda tespit edilen ekilde kalmamtr. Blgeden blgeye, deiik
zaman dilimleri iinde arlnda ve ayarnda
byk deiiklie uramtr. Hlbuki eri llerin btn slm leminde ayn olmas icap eder. Bu
hususa da Allahn Rasl l Mekke halknn
ls, tart da Medine halknn tarts25 hadisi erifi ile bizlere k tutmaktadr. nk Mekkeliler
ticaret yapard ve miskal, dirhem, ukiyye ve benzeri tartlarla urard. Bu tartlarda onlar daha gvenli ve dikkatliydiler. Medineliler ise tarm ve
meyvecilik ile ura-tklarndan sa, vesak, mdd
ve benzeri llerle ilem yaparlard. Bu adan
onlar da bu llerde itinal ve gvenli idiler. Bundan dolay da Peygamber Efendimiz her lde
onu en iyi bilen ve kendisine en ok gvenilen
kimselere bavurulmasn istemitir.

imdi fkh literatrnde kullanlan paralar

hakknda bilgi verelim.

2-PARA BRMLER

A- DRHEM

Farsadan Arapaya gemi olan bu kelimenin oulu derhim diye gelir.

Dirhem kelimesi mutlak olarak para mnasna

kullanlrken alt dnikten ibaret olan bir parann
ad olmutur.

Kuran- Kerimde bir yerde cemi olarak geen

bu kelime mutlak para manasnda kullanlmtr.
Kuran- Kerimde, Yusuf (a.s)un kuyudan karl-

23

Yusuf,12/20.
Eb Davud, Sleyman b.el-Eas es-Sicistani, es-Snen, stanbul,1992, IIV,By,8;Nes,Eb Abdurrahman Ahmed b. uayb,es-Snen, stanbul,
1992,I-VII,By,54;Miras, Kmil, c.5, s. 39.

24

25

Makriz, s.11.

Journal of Islamic Research 2014;25(1)

33

Rifat USLU

SLM HUKUKUNDA PARA BRMLER

1- Fkh kitaplarnda verilen arpa, buday ve

hardal danelerinin arlklaryla tespit etmek.

Bunun iin de btn slm leminde Peygamberimizin l ve tartlar konusunda prensip kabul
edilmesini emrettii Mekke ve Medine llerine
uyulup btn l ve tartlarn birletirilmesi icap
ediyordu. Dirhem hususunda her blgede ihtilaf
olunmayan bir dirhem, miskal ve dier ller de
her yerde ayn olmas gerekiyordu. Bylece l ve
tartlarla tespit edilen hkmler kolayca yerine getirilmi olurdu. Ancak olmas gereken bu birlik salanamad. Farkl blgelerde, farkl arlklarda
dirhem ve ller meydana geldi. Bunun neticesinde eri dirhem, rf dirhem, eri dinar ve rf
dinar diye eitli stlahlar ortaya kt. Bunlara
bal olan dier ller de bunlara paralel olarak
farkl ller haline geldi.

2- Abdlmelik zamannda baslp bugn mzelerde bulunan paralarn arlklarndan bu gnk

grama gre dinar ve dirhemin arln tespit
etmek.

Gerek ilk devir tarihileri ve gerek fkh kitaplarmz dirhem ve dinarn arlklarnn arpa,
buday ve hardal gibi hububatla tespit edildiini,
dinarla miskaln, altnla ilgili birimler olduunu ve
dirhemle dinar arasnda
gibi bir oran bulunduunu kaydetmektedirler.28 Fakihler dirhem ve
dinarn arlklarnn hububatla tayininde gerekli
titizlii gstermilerdir. Mesela arlk tayininde
kullanlacak arpann iki ucu kesik orta byklkte
ve kabuksuz olmas gerektiini sylemilerdir.29 Bu
titizlie ramen, hardal, arpa ve buday gibi maddelerin arlklar, yetitikleri topran durumuna,
mevsimin kurak ve yal olmasna bal olarak
blgeden blgeye deiiklik arz etmektedir. Bu sebeple muayyen malzeme ve ayn usulle yaplan lmlerle farkl rakamlar ortaya kmaktadr. Nemli
toprakta yetien ayn sayda arpa danesi ile kurak
yerde yetien hatta ayn tarlada yetien eit sayda
arpa ve buday danesinin arl eit olmamaktadr.

eitli arlklarda dirhem, dinar ve llerin

meydana gelmesi de dini hkmlerin tespitinde,
hangisine uyulaca hususunda limler arasnda ihtilafa sebep olmutur. Her lim kendi memleketindeki ly kabul etmi ve ayn asrda deiik slm
memleketlerinde yazlan fkh kitaplarnda krat
farkl, ayar farkl dirhemler ortaya kmtr.

Bu durum baz fakihlerin, muteber olan herkesin memleketinde geerli olan dirhemdir26 diye
fetva vermesine kadar varmtr. Fakat bu fetva pek
kabul grmemitir.27

O halde zekt ve sair hkmlerde nisabn tespiti iin eri dirhem ve dinarn aratrlmas gerekir. Bu aratrma hususunda iimizi kolaylatran
birtakm metotlar vardr. Bu metotlardan birisi de
dinar ve dirhemden birisinin bilinmesi halinde dierinin de bilinmesini salanmasdr. nk zerinde icm vaki olan eri dirhemle eri dinarn
arasndaki oran bellidir. O da
dur, yani dirhem dinarn onda yedisidir.

Nitekim bizim de, muhtelif tarlalardan kan

arpa ve budaylar sarraflarn hassas terazilerinde tarttmzda Tablo 1, 2 ve 3teki veriler ortaya
kmtr.

Tablo 1, 2 ve 3'teki verilerden anlalaca ayn

saydaki arpalar, arlk bakmndan birbirini tutmamaktadr. Tablolar oaldka farkl arlklar
ortaya kmaktadr. Bu yol ile kesin bir sonuca varmak olduka gtr. Ayrca fukaha arasnda dirhem ve dinarn arpa ve buna benzer maddelerle
arlklarnn miktarnda da farkl grler vardr.
Eer byle bir metotla tespit edip kesin bir neticeye
varmak gerekirse, burada devlete den bir vazife
vardr, o da slm llerin Hz. merin ve Abdlmelik b. Mervann yapt gibi eitli arlkla-

b- Dirhemle Dinarn Bugnk Birimlerle Karlatrlmas

Gnmzde arlk ls olarak miskal ve dirhem deil de gram kullanlmaktadr. O halde dirhem ve dinarn, dinara bal olarak da miskalin bu
gnk kullanlan gram cinsinden arlklarnn
tespiti lzmdr. Bunun iin takip edilecek iki yol
vardr:
26
27

Kardv, Yusuf, Fkhz-zekt, l-ll, c.1, s.256.

bn Abidin, c. 2, s.16; Heyet, badet ve Messese Olarak Zekt, stanbul,
1984; Damad, eyhzde Abdurrahman b. eyh Muhammed b. Sleyman,
Mecmeul-Enhur, stanbul,1308,l-ll, c.1 s.179; Makriz. s. 11.

28

29

bn Abidin, c.2, s.32.

bn Abidin, ayn yer.

Journal of Islamic Research 2014;25(1)

34

Rifat USLU

SLM HUKUKUNDA PARA BRMLER

manlardan kalma pek ok dirhem, dinar ve bu paralar basld zaman, onlarn ayarlarn kontrol
etmek iin ayn arlkta ve sence ad verilen cam
ller, mze ve koleksiyonlarda muhafaza edilmektedir. Sikkeler zerinde mtehasss olan aratrmaclar da bunlarn zelliklerini ve arlklarn
tespit etmilerdir. Gerek Avrupal gerek ada
Arap aratrmaclarn bildirdiklerine gre Abdlmelik b. Mervan devrinde baslan ilk slmi dinarlar 4,25 gr. arlndadr. Dinar 4,25 gr. alrsak,
Hz. mer tarafndan ortaya konan ve fkh kitaplarnda aeratn fi vezni sebatin yani her on dirhem yedi miskal arlna eit esasna gre eri
dirhemin arln ortaya koyabiliriz.

TABLO 1: Birinci grup numune arlklar.

Arpa Says
1 adet

Arl

2 santim

5 adet

24 santim

50 adet

2 gram 35 santim

72 adet

3 gram 32 santim

8 adet

35 santim

70 adet

3 gram 28 santim

80 adet

3 gram 78 santim

90 adet

4 gram 25 santim

94 adet

4 gram 54 santim

100 adet

4 gram 74 santim

TABLO 2: kinci grup numune arlklar.

Arpa Says
1 adet

Arl

4 santim

64 adet

3 gram 28 santim

80 adet

4 gram 16 santim

70 adet

Bir dinar 4,25 gram olduuna gre bir dirhem,

2,975 grdr.30 Buna yakn bir rakam Trke neredilen ansiklopedik kaynaklar da vermektedir.
Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve
Terimleri isimli eserinde,
2,97 gr. arlnda
paralarn Hz. mer devrinde tespit edildiini kaydetmektedir.31

3 gram 72 santim

100 adet

5 gram 33 santim

Bir heyet tarafndan hazrlanan slm Ansiklopedisinde de eri dirhemin, 2,97 gr. olduu ifade
ediliyor.32 ada ilim adamlarndan Suriyeli
Vehbe Zuhayl de bir dirhemin 2,975 gr. olduunu
bildirmektedir.33 Bu rakamlar da gstermektedir ki
eri dirhem ve dinarn bilinmesi iin takip edilecek
en salam ve hatadan uzak yol tarihi paralar inceleme yoludur. eri dirhemi bu ekilde tespit ettikten sonra rf dirhemi de tespit etmek icap ediyor.
rf dirhem deyince akla, Hz. mer zamannda
tespit edilen ller dnda deiik slm lkelerinde darbedilen mahall paralar diyebileceimiz
dirhemler gelmektedir. Bu da lkeden lkeye deimektedir. Biz sadece Osmanllar devrinde tedavlde olan rf dirhemin bu gnk deerini tespit
ile iktifa edeceiz.

TABLO 3: nc grup numune arlklar.

Arpa Says
1 adet

Arl

4 santim

4 adet

16 santim

8 adet

36 santim

5 adet
14 adet
50 adet

21 santim
67 santim

2 gram 25 santim

rn ortalamasn bulup kesin bir l tespit etmektir.

kinci yol: Dinar ve dirhemin gram cinsinden

arlklarnn tespitinde bizi en doru sonuca gtrecek yol, Hz. mer tarafndan esaslar ortaya
konan, bu esaslar erevesinde Abdlmelik b. Mervan tarafndan baslan, Sahabe ve tabiin tarafndan
da kabul edilip zerinde icm vaki olan ilk slm
paralarnn bulunup tartlmasdr.

c- rf Dirhem

Bir rf dirhem on alt krattan ibarettir. Osmanl

darphanesi bir krat drt buday itibar etmi olup,

Tarih aratrmalar, altn para birimi olan dinar

ve altn iin arlk birimi olarak kullanlan miskalin arlnn, slmdan nce de slm devirlerde
de deimediini ifade etmektedir. Bu gn, eski za-

Damad eyhzde Abdurrahman, c.1, s.168; Heyet, s. 64.

Kardv, c.1, s. 259; Heyet, s. 65.
32
Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, c.1,
s.453.
33
slm Ansiklopedisi, Milli Eitim Bakanl Yay., Eskiehir,1997,XIII, c.3,
s.594.
30
31

Journal of Islamic Research 2014;25(1)

35

Rifat USLU

SLM HUKUKUNDA PARA BRMLER

nr. Nitekim zamanmzda deiik tarihlerde farkl

byklk ve ebatlarda paralar basld grlmektedir.

bu miktar fukahann be arpa itibar ettikleri eri

krata arlka eit bulunmaktadr. yz on iki
dirhem bir kilogramdr. Buna gre, bir rf dirhem
3,2 gr. eder.34 Gerek yukarda ad geen slm Ansiklopedisinde gerek, Osmanl Tarih Deyimleri ve
Terimleri Szlnde, arlk birimi olarak gram
ve kilogram kabul edilmeden evvel stanbulda bir
dirhemin, 3,207 gram arlnda olduu ifade edilmektedir.35 Zamanmzda Trke olarak yazlan
baz fkh ve ilmihal kitaplarnda zektn gmten nisab verilirken 640 gram olmas art bu 3,20
gram arlndaki rf dirhem hesabna gredir.

B- DNAR

Dirhem kelimesi gibi dinar da, Arapaya, Farsadan gemi olup denanir eklinde cemi olur.39
Kuran- Kerimde mutlak olarak altn para manasna kullanlan bu kelime, Kuranda bir yerde tekil
olarak gemektedir. Cenab Hakk ehli kitaptan
bahsederken, Onlardan ylesi de vardr ki, ona bir
dinar emanet etsen, tepesine dikilip durmadka
onu sana iade etmez buyrulmaktadr.40 Buradaki
dinar kelimesi belli bir para birimi manasna deil,
mutlak olarak altn para manasna kullanlmtr.
Hadislerde de bazen mutlak para, bazen de belli bir
para birimi manasna kullanlmtr.

d- Dirhemlerin ekli

Dirhem zerine bina klnan hkmlerde kolayl

salamak iin bu gnk gramla karlatrmak
nemli olduu kadar ilk fkh eserlerin tedvin edildii devirlerdeki dirhemin eklini tespit etmek de
nemlidir. nk fkh kitaplarnn tahret bahsinde necseti aliza ile ilgili konuda necaseti aliza akc bir madde olduu zaman alan olarak, kat
bir madde olduu zaman da arlk olarak bir dirhemi aarsa temizlie manidir denilmektedir.36 Bu
hkm verildikten sonra da Hz. merin Necaset
benim u trnam amadka namazn cevazna
mani olmaz szn delil getirirler ve Hz. merin
trnann avu ii kadar geni olduunu naklederler.37

Dinar ilk basld gnden itibaren ne cahiliyet

devrinde ne de slmyet dneminde deiiklie uramamtr.41 slm dneminde de nceki hal zere
braklmtr. Abdlmelik b. Mervan zamannda baslan dinarlarn arlklar da ayn arlkta idi. Daha
sonralar eitli slm memleketlerinde eitli arlklarda dinarlar baslmak suretiyle dirhemde olduu
gibi dinarn da erisi ve rfsi meydana geldi.

Dinarn da bu gnk kullanlan gram cinsinden arlklarn tespit iin takip edilecek iki yol
vardr.

lk paralar inceleyen kaynaklar dirhemlerin

ekillerinden bahsederlerken de, dirhemlerin iki
ekilde olduunu zikrederler.

1- Dirhemde olduu gibi fkh kitaplarnda verilen arpa ve buday daneleriyle tespit etmek. Bir
dinar bazlarna gre 72 arpa arlnda bazlarna
gre de 100 arpa arlndadr. Dirhem konusunda
olduu gibi bunun da arln bu yolla tespit etmeye kalktmzda birbirinden farkl arlklar ortaya kacaktr. Hem de ifade ettiimiz gibi arpa
saysnda da tam bir ittifak yoktur. Bu yzden bu
yolla kesin bir sonuca varmak mmkn deildir.

1-Hurma ekirdei eklinde olan dirhemler.

2-Yuvarlak olan dirhemler. Baali dirhemlerin byklnn el ayas kadar olduu kaynaklarda zikredilmektedir.38

Dirhemlerin geniliinin bu kadar byk olmas belki ilk anda yadrganabilir. Fakat zaman
zaman baslan madeni paralar gz nnde tuttuumuz zaman el ayas kadar olmas normal karla-

2- slm ncesi baslan ve slmdan sonra Abdlmelik tarafndan bastrlan ve bu gn mzelerde

bulunan dinarlarn bulunup tartlarak bu gnk
arln bulmak.

Zuhayl, Vehbe, el-Fkhl slm ve edilleth, Dmak,1980,l-Vlll, c.1, s.77.

Bilmen, mer Nasuhi, Hukuku slmyye ve Istlahat- Fkhyye Kamusu,
stanbul,1976,l- Vlll, c. 4, s. 122; Dndren, Hamdi, bn Abidin Tercmesi
Fihristi ve Terimler Szl, stanbul 1988, s. 99.
36
slm Ansiklopedisi, c.3, s. 595; Pakaln, c.1, s.454.
37
Mevsl, Abdullah b. Mahmud b. Mevdud, el-htiyar li Tallil-Muhtar, stanbul,1989, c.1, s. 31.
38
Mevsl, c.1, s.31.
34

35

39
bn Manzur, Ebl-Fadl Cemalddin Muhammed b. Mkerrem, Lisanlarab, Beyrut, tsz, I-XV, c. 2,s. 422.
40
l-i mrn, 3/75.
41
Makriz, s. 3.

Journal of Islamic Research 2014;25(1)

36

Rifat USLU

SLM HUKUKUNDA PARA BRMLER

Avrupal ve Arap aratrmaclarn, ilk darbedilen dinarlarn 4,25 gr. arlnda olduunu aratrmalar neticesinde tespit ettiklerini dirhem
bahsinde zikretmitik. Trke yazlan ansiklopedik
eserlerde de ayn ekilde bilgiler yer almaktadr.
Vehbe Zuhayl de eserinde dinarn, 4,25 gr. veya
72 arpa arlnda olduunu kaydetmektedir.42
mer Nasuhi Bilmenin arpa kriterini kullanarak
yapt eri dirhem hesabna gre bir dinar takribi
olarak 4.09 gr., bir dirhem de 2.806 gramdr.43 Diyanet leri Bakanlnn ayn esasa dayanarak
yapt tespit de ayndr. Bunun iin Diyanet leri
Bakanl, altnn nisabnda 20 miskali(dinar)
80.18 gr. olarak, gmn nisabnda 200 dirhemi,
561.26 gr. olarak tespit etmitir.44

arlnn tespit edilmesi mmkn deildir. Bunun

bu gnk arlk ls olan gram cinsinden arl yine eski paralar aratrma yolu ile tespit edilebilir. Bir dirhem, 2,97 gram olup, dnik de
dirhemin altda biri olduuna gre bir dnikin,
0,495 gr. olduu ortaya kar.45 Vehbe Zuhayli de
bir dnikin, 0,495 gr. arlnda olduunu kaydetmektedir.48 Kuranda hi gemeyen bu kelimenin,
hadislerde ve Arapa metinlerde az ve hakir olan
bir eyden kinaye olarak kullanld grlr. oulu devanik eklinde gelir.49

SONU

Her ne kadar dzenli bir ekilde para basm ok

ge balam olsa da, insanlk tarihinin balangcndan itibaren insanlar bu ihtiyalarn deiik ekillerde gidermilerdir.

eri ve rf Dinar Ayrm: Dinarlarn zerinde icm vaki olduu ekliyle kalmayp eitli
slm lkelerinde deiik arlklarda dinarlar baslmasyla rf dinar tabirinin ktnn yukarda
ifade etmitik. Fkh kitaplarnda Acem miskali ve
Irak miskali diye iki rf dinardan bahsedilir. Bunlardan her birinin arl ise birbirinden farkldr.
Vehbe Zuhayl bunlarn gram cinsinden arlklarn verirken, Irak miskalinin be (5) gr. olduunu,
Acem miskalinin (dinarnn) de 4,80 gr. olduunu
kaydeder.45 Son zamanlarda Trke yazlan baz
fkh ve ilmihal kitaplarnda zekt iin altnn nisab verilirken 96 gram olmas art, 4,80 gr. arlndaki rf dinar hesabna gredir.

Hz. Peygamberin bisetinden nce Arap yarm

adasnda deiik deerlerde birtakm paralar kullanlyordu. Onun zaman daha ziyade mcadele ile
getiinden ve vahiy de devam ettiinden para basm ile alakal bir alma yaplamam ve tedavldeki paralar kullanlmtr. Hz Eb Bekir devri de
para ilerini dzenleyecek kadar uzun srmemitir. Hz. merin ilk dnemlerinde de durum aynen
devam etti. Fetihlerle slm corafyas geniledi.
Yeni fethedilen blgelerde de farkl paralar kullanlyordu. Bu ise ayn slm corafyasnda farkl
uygulamalara sebep oluyordu. Para birliini salamak iin bir heyet kuruldu. Heyet,tedavlde bulunan farkl arlklardaki eit dirhemin
arlklarn toplayp, e blerek standart bir ly kabul etti. Hz. mer zamannda, kabul edilen bu lde para basm yaplmamtr. Hz.
Osman ve Hz. Ali devrinde baz idareciler ilerde
kolaylk salamak amacyla mahalli olarak para
bassalar da, resm bir para baslmamtr.

C- DANK

Lgat itibariyle, ahmak adam, hrsz adam, zayf

kimse ve deve manalarna46 kullanlan dnik kelimesi Arapaya, Farsa denk kelimesinden gemitir. Dnikin dirheme nispeti, kuruun liraya nispeti
gibidir. Dirhemin altda biri olduundan ittifak
vardr. Fkh kitaplarnda dnikin arl bildirilirken, sekiz habbe ile bir habbenin bete ikisine
eittir, denilmektedir.47 Bu yolla dnikin de kesin

lk resm slm paras, Emevi Halifelerinden

Abdlmelik b. Mervan tarafndan, zamann ilim
adamlarnn grleri de alnarak, Hz. mer zamannda tespit edilen standartlarda baslmtr. Halk
tarafndan da kabul gren bu paralar uzun zaman

Zuhayli, c. 1, s. 77; Kallek,Cengiz, Miskal md.,Trkiye Diyanet Vakf slm

Ansiklopedisi, stanbul, 2005, c.30, s. 182.
43
Bilmen, c. 4, s.121.
44
Erkal, Mehmet, lmihal man ve badetler (zekt blm),Trkiye Diyanet
Vakf Yay., Ankara, 2007, ll, c.l, s.441.
45
Zuhayli, c.1,s.77.
46
bn Manzur, c. 2, s. 424; Kasn, c. 2,s.405; Asm Efendi, Seyyid Ahmet,
Kamus Tercmesi (Firuzabadinin Kamusul-Muhit vel-Kabsl-Vest isimli
eserinin tercmesi),stanbul, tsz,l-lV c.2, s. 905.
47
Kasn, c.2,s.495;Bilmen, c.4, s. 121
42

Zuhayli, c.1, s.77

brahim Mustafa ve arkadalar, el-Muceml Vasit, stanbul, 1986, l-ll, c.1,
s. 298.

48
49

Journal of Islamic Research 2014;25(1)

37

Rifat USLU

SLM HUKUKUNDA PARA BRMLER

ise, Abdlmelik zamannda baslp bugn mzelerde bulunan paralarn arlklarndan bugnk
grama ve deere gre tespit edilmesidir.

tedavlde kalmtr. Klasik kaynaklarda geen dirhem, dinar ve dnik gibi paralarn bu gnk deerlerini bulmak iin takip edilecek en salkl yol

-Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, stanbul,1976.

-Asm Efendi, Seyyid Ahmed, Kamus Tercmesi,
(Firuzbdnin, Kamusul-Muhit vel-KabusulVesit isimli eserinin tercmesi) stanbul, tsz.

-Bilmen, mer Nasuhi, Hukuku slmyye ve Istlahat- Fkhyye Kamusu, stanbul, 1976.
-Dndren, Hamdi, bn Abidin Tercmesi Fihristi ve
Terimler Szl, stanbul 1988.
-Eb Davud, Sleyman b. el-Eas es-Sicistani, esSnen, stanbul, 1992.

-Erdoan, Mehmet, Fkh ve Hukuk Terimleri Szl, stanbul, 2010.

-Erkal, Mehmet, lmihal man ve badetler (zekt
blm) Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar,
Ankara, 2007, ll.

-Heyet, badet ve Messese Olarak Zekt, stanbul,1984.

KAYNAKA

-Heyet, slm Ansiklopedisi, Milli Eitim Bakanl

Yaynlar.

-bn Abidin, Muhammed Emin mer b. Abdlaziz,

Redd'l-muhtr ale'd-Drri'l-muhtr erhu
Tenvri'l-ebsr, stanbul, tsz.
-bn Haldun, Mukaddime, (MEB. Yaynlar)

-bn Manzr, Ebu'l-Fadl Cemlddin Muhammed

b. Mkerrem, Lisnu'l-Arab, Beyrut, tsz.
-brahim Mustafa ve arkadalar, el-MucemlVest, stanbul, 1968.

-Kallek, Cengiz, Miskal, Trkiye Diyanet Vakf

slm Ansiklopedisi, stanbul,2005.

-Kamil Miras, Ahmet Naim, Sahih-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarih Tercmesi ve erhi,
Ankara, 1982, I-XIII.
-Kardv, Yusuf, Fkh'z-zekt.

-Ksn, Aluddn Ebu Bekr b. Mes'ud, Bedi'usSani f Tertbi'-erai, Beyrut,1986, I-VII.

Journal of Islamic Research 2014;25(1)

38

-Makriz,Takyyddin Ahmed b. Abdlkadir,

en-Nukdl-Arabiyye vel-slmyye, el yazmas.
-Mevsl, Abdullah b. Mahmd b. Mevdd, el-htiyr
li Ta'lli'l-Muhtr, stanbul,1989.
-Meydan Larousse, para md., stanbul 1987.

-Nes, Eb Abdirrahmn Ahmed b. uayb b. Ali,

es-Snen, stanbul,1992.

-Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve

Terimleri Szl, I-III.

-eyhzde Abdurrahman b. eyh Muhammed b.

Sleyman, Mecmeul-enhur, stanbul,1308, c.
I-II.

-Tahtav, Ahmed b. Muhammed, Haiyet

Merakayil-felah erhu Nuril-zah, Bulak,
1318.

-Zuhayl,Vehbe,el-Fkhul-slm ve Edilleth, Dmak,1980, I-VIII.