Operciona

istraivanja

Modeli zaliha sa
nepoznatom tranjom
Model za jedan vremenski period

Uvod
Najozbiljnija primjedba koja se moe staviti modelima koje
smo do sad radili je da poivaju na pretpostavci da je
tranja poznata

U veini praktinih sistema, tranja je sluajne prirode i

treba je tretirati kao stohastiki proces

Izgradnja modela zaliha treba da poinje sa analizom

procesa tranje, utvrivanjem njenih karakteristika i
razvojem metode za njeno predvianje.

Osnovna struktura modela za organizovanje zaliha sa

nepoznatom tranjom se znatno razlikuje od prethodnih

modela
3

Model zaliha sa nepoznatom

tranjom za jedan vremenski
period model prodavca novina

Pretpostavke

(1) Tranja za robom u planskom periodu je sluajna

promjenjljiva q sa poznatom funkcijom raspodjele (q)
i gustinom (q) u kontinualnom sluaju, odnosno
vjerovatnoom p(q) u diskretnom sluaju.
(2) Narudba se obavlja samo jednom, pa se trokovi
naruivanja ne posmatraju u modelu. Posmatraju se
trokovi nabavke, dranja i nedostatka zaliha.
(Trokovi dranja zaliha se raunaju samo za robu koja ostane
niskoritena).

(3) Trokovi nedostatka po jedinici proizvoda pz su vei

od nabavne cijene pm.

Model prodavca novina

Komentar na pretpostavke

Druga pretpostavka: Jedinini trokovi dranja zaliha nisu isti u

ovom modelu i u prethodnim. Ovdje oni predstavljaju vrijednost
zaliha na kraju perioda umanjenu za vrijednost direktnih trokova
dranja zaliha

Trea pretpostavka: nedostatak zaliha prouzrokuje vanrednu

nabavku. Tada se za robu plaa ne samo njena cijena ve se plaaju
i dodatni trokovi vanrednih postupaka.

Tipine primjene ovog modela su za artikle koji imaju sezonsku

tranju.

Naziv je dobio po novinama koje se sutradan vie ne mogu prodati.

Primjenjuje se i za probleme kvarljive robe.
5

Model prodavca novina sa kontinualnom

tranjom, poznate i nepoznate veliine

Kako je =1 slijedi da je:

on=1
o T= = 1
oQ=P=q

poznate veliine
u modelu

Nepoznate veliine su:

N veliina narudbe
q jedinina tranja je sluajna varijabla sa poznatom
funkcijom raspodjele (q) i gustinom (q).

Ukoliko je N > q tada se kalkulie sa trokovima

skladitenja.

Ukoliko je N < q tada se kalkulie sa trokovima zastoja.

Model prodavca novina sa kontinualnom tranjom,

odreivanje funkcije trokova

Vrijednost narudbe veliine N predstavlja troak nabavke:

Cm N pm

Trokovi lansiranja narudbe (Cl) su konstantni, pa ne utiu na

optimalnu odluku. U nastavku e biti zanemareni.
Cl pl , obzirom da je n 1

Trokovi skladitenja (Cs) se obraunavaju na svu neiskoritenu

robu na kraju intervala =1, dakle za sve N-q ukoliko je (N-q)> 0
C S N q pS

Trokovi nedostatka (Cz) se obraunavaju za one koliine q za

kojim je postojala tranja ali nije ih bilo dovoljno na skladitu u
periodu = 1, dakle na koliinu (q-N) ako je (q-N)>0,
Cz q N pz
7
7

Model prodavca novina sa kontinualnom

tranjom, odreivanje funkcije trokova

Funkcije trokova skladitenja i zastoja zavise od sluajne

varijable q, pa su (kao linearna kombinacija varijable q) i
ove funkcije sluajne varijable sa istom funkcijom
distribucije.

Funkcija ukupnih trokova je sluajna varijabla sa istom

funkcijom distribucije kao i q.
C3(N, q) = Cm + Cs + Cz

Odredimo oekivanu vrijednost ove funkcije:

E(C3) = pmN + psE(N-q) + pzE(q-N)

N
E ( N q ) N q q dq N q q dq
0

E (q N )

q N q dq q N q dq

Oekivani troak i elementi

optimalne odluke

Oekivani trokovi kao funkcija od N su:

C ( N , q ) E C ( N , q ) pm N p s

N q q dq p z N q N q dq

Minimum se odreuje rjeavanjem jednaine:

dC
pm ps N p z 1 N 0 (2.3)
dN

Odnosno:
N

Uvedimo oznaku

p z pm
p z ps

p z pm

p z ps

Oekivani troak i elementi

optimalne odluke, cont

Poto je N striktno rastua, postoji jedinstveno rjeenje

N 3, opt

(q)
1

N3,opt

Koristei standardna pravila diferenciranja iz (2.3) imamo:

C ( N ) ps p z N 0

Iz ega slijedi da funkcija C(N) ima minimum u taki N3,opt

N3,opt raste sa pz a opada sa pm i ps

10

10

Primjer 1

U toku jedne nedjelje pred poetak skijake sezone organizuje se vaar

na kome se kupuje i razmjenjuje oprema. Lokalni prodavac je odluio da
na vaeru, pored ostalog, prodaje rukavice koje moe da nabavi po
povoljnoj cijeni od pm = 20 nj/paru i prodaje ih po p=45 nj/paru. Poto
nema pouzdanih statistikih podataka, on je, procjenjujui da e
najvjerovatnije prodati 250 pari, ali sigurno ne manje od 100 niti vie
od 350, skicirao raspodjelu vjerovatnoa tranje (prodaje) kao na slici.

Sve rukavice koje ostanu neprodatena vaaru, prodavac e dati na

rasprodaji po =15 nj/paru, pri emu rauna da e po svakom
preostalom paru imati dodatni troak od h = 1nj. Ako bi prodao sve,
prodavca ne bi bila briga za one muterije koje su htjele a nisu uspjele
da kupe rukavice.

Koliko pari rukavica N treba da nabavi prodavac da bi maksimizirao

(q)
svoju dobit?

11

11

100

250

350 q

Primjer 1, rjeenje
Poznati podaci:

Nabavna cijena: pm = 25 nj/paru

Prodajna cijena: p = 45 nj/paru
Cijena na rasprodaji: v = 15 nj/paru
Dodatni troak po svakom neprodatom paru: h=1nj/paru

Funkcija dobiti:
D=P-C
Funkcija prihoda:
Ako je N>q onda moemo prodati samo q po cijeni p i ono to preostane po
cijeni v. Dakle prihod je: P= pq + (N-q)v
Ako je N<q onda po cijeni p prodajemo kompletnu naruenu koliinu:
P=pN = pq + pN pq = pq p(q N)
Vidimo da je funkcija prihoda sluajna promjenjljiva pa je oekivana vrijednost
prihoda:
E(P) = P = pq + E(N-q)v pE(q N)
12

Primjer 1, rjeenje
Funkcija troka:
Troak imamo prilikom kupovine naruene koliine pmN i imamo po
svakom neprodatom paru (N>q ) troak h = 1 nj/paru.
Odnosno, C= pmN za N>q ili C= pmN + h(N-q) za N>q (sluajna varijabla)
Oekivana vrijadnost troka E(C)=C = pmN + hE(N-q)
Oekivana dobit:
E(D) = D = E(P) E(C) = pq + E(N-q)v pE(q N)-(pmN + hE(N-q)) =

= pq - (pmN + (h - v)E(N-q) + pE(q N))

C3

Max D Min C3 model prodavca novina sa kontinualnom tranjom

pm=20; ps = h v = -14; pz = p = 45 = (45-20)/(45-14) = 0,80645
13

Primjer 1, rjeenje: Odreivanje funkcije

distribucije
Na osnovu grafika vidimo da je povrina ispod krive = 1.
(q)

Dakle imamo:

P=250M/2 odnosno 250M/2 = 1 M= 0,008

Funkcija gustoe je prikazana na grafiku pa imamo

Da je funkcija gustoe definisana dvjema pravama:

100

250

350 q

Za q (100, 250) prava koja prolazi kroz take

(100, 0) i (250, 0.008)

0, kroz take
Za q (250, 350) prava koja prolazi

(350, 0) i (250, 0.008)

Odnosno:

8 10 ( q 100 )

q 150

5
8

10
q 350

za q 100
za 100 q 250
za 250 q 350
za q 0

14

Primjer 1, rjeenje: Odreivanje funkcije

distribucije

Kako vrijedi:

q q dq
0

To imamo,
0

3
2
100 2
8 10 q
150 2 100 q 2
q

5 2
3
4 10 q 28 10 q 3,9
1

za 0 q 100
za 100 q 250
za 250 q 350
za 350 q

15

Primjer 1, rjeenje: Odreivanje funkcije

distribucije
250 0,6
=0,806
350 1
5 2
3
4 10

q 28 10

q 3,9 0,80645

N3,opt = 281 pari rukavica

Oekivani troak:
C opt 281 20 14

Popt

281

281

281 q q dq 45 q 281 q dq 5084 ,72

Oekivani
prihod

350
8 10 3 250

5
p q q dq 45
q 100 qdq 8 10 350 q qdq 5 10725
0

150

100

Oekivana dobit: D = 5640,28

250

16

Primjer 2

Turistika agencija je odluila da organizuje aranmane ne svjetsko

prvenstvo koje se organizuje u septembru. Ovi aranmani ukljuuju
put, boravak o komplet od 10 karata za utakmice za koje se
procjenjuje da e imati najvee interesovanje navijaa. Puna cijena
karte je 500 nj, meutim ako se karte nabave do kraja juna, agencija
moe dobiti povlatenu cijenu od 324 nj.
Agencija eli da kupi karte u junu a da prodaje angamane u julu i
avgustu pa mora da procijeni koliko e karata biti potrebno. Poto
nema pouzadne podatke agencija je procjenila funkciju raspodjele
vjerovatnoa potranje za kartama i ova vrijednost je data na slici:
F(q)
1
0,85
0,6

0,3
0,1
1000

1500

2000

2500

3000

3500

17

Primjer 2, nastavak
Agencija je odluila da svim zainteresovanim

navijaima obezbjedi aranmane ak i ako to znai da

naknadno u julu ili avgustu kupuje karte. Sve komplete
karata koje agencija ne uspije prodati u okviru
aranmana mogu se prodati navijaima koji na
prvenstvo idu u vlastitoj reiji po cijeni 3000 nj po
kompletu

Koliko kompleta karata agencija treba da nabavi u junu

ako eli da minimizira oekivane trokove?

Ako se agenciji javilo 4100 zainteresovanih navijaa

odrediti da li je i koliko agencija zaradila.
18

Model III - model prodavca novina sa

diskretnom tranjom
Pretpostavke
Prekidna i nepoznata tranja (diskretna sluajna varijabla)
Poznata vjerovatnoa pojavljivanja tranje q: p(q)
Prazno skladite na poetku planskog perioda
Upotrebljava se kod zaliha koje se nabavljaju samo jednom, npr
kupovina rezervnih dijelova za opremu koja nema masovnu
proizvodnju,
Pretpostavka na kojoj se temelji ovaj model je da na svakom od M
mjesta gdje je ugraen predmetni mainski dio u toku proizvodnog
perioda =1 moe samo jedan put da se desi kvar
Opravdano implementirati samo ako je pz >pm

Problem: Koji je optimalan broj komada takvih rezervnih dijelova

koje preduzee treba unaprijed naruiti na poetku budueg 19
proizvodnog perioda =1 i uvati na zalihama u svom skladitu?

Pretpostavke u III modelu zaliha, cont.

Kako je =1 slijedi da je:

n=1
T==1

Q=P=q

Ukoliko je N>q tada se kalkulie sa trokovima

skladitenja.

Ukoliko je N<q tada se kalkulie sa cijenom zastoja.

20

Struktura ukupnih trokova zaliha

u III modelu
Vrijednost narudbe N rezervnih dijelova (Cm)
Cm N pm

Trokovi lansiranja narudbe

(Cl)
C p , obzirom da je n 1
l

Trokovi skladitenja kod proizvoaa svih (N-q)>0

neiskoritenih rezervnihCdijelova
u periodu =1(Cs)
S N q pS

Trokovi zastoja u proizvodnji za svih (q-N)>0 dijelova

koji su se pokvarili ali zbog nedostatka rezervnih dijelova
nisu mogli biti zamjenjeni u periodu = 1 (Cz)
Cz q N pz

21

Mogue situacije sa strukturom

trokova
1.

N>q viak - tranja je bila zadovoljena i ostao je

viak uskladitenih rezervnih dijelova
obraunavamo Cm i CS

2.

N=q ravnotea - tranja je bila zadovoljena i nema

vika uskladitenih rezervnih dijelova
obraunavamo Cm

3.

N<q manjak - tranja je nije bila zadovoljena i

pojavio se je manjak uskladitenih rezervnih dijelova
obraunavamo Cm i Cz
22

Procjena vjerovatnoe pojavljivanja

tranje q (broja kvarova)

1.

Na bazi iskustva iz predhodnog perioda = 1

2.

Na bazi utvrene vjerovatnoe pojave kvara mainskog

dijela u normalnom proizvodnom periodu = 1
primjenom odgovarajue teorijske distribucije
vjerovatnoe

q
Najee se uzima Poisson-ova
distribucija
m m

P(q) e

m prosjean broj
pojavljivanja dogaaja u
vremenskoj ili prostornoj
jedinici

q!

rekurzivno :
P ( 0) e m
P ( q ) P ( q 1)

m
q

23

Tranja za rezervnim dijelovima

q
Prekidna sluajna varijabla

E (q) q p(q)
q 0

Oekivane vrijednosti za viak i manjak rezervnih

dijelova u periodu =1 ako je unaprijed poznata veliina

narudbe N

Viak

E ( N q ) ( N q ) p (q )
q 0

Manjak

E (q N )

q N 1

(q N ) p(q)

24

Funkcija ukupnih trokova u III

modelu
C3 C m C S C z Cl

C m C S Cl

za N q

C m C z Cl

za N q
N

N pm p S ( N q ) p ( q ) p z
q 0

q N 1

C3 N p m p S ( N q ) p ( q ) p z
q 0

Cilj je minimizirati funkciju ukupnih

trokova zaliha kao funkciju cilja, te
na taj nain odrediti optimalnu
veliinu zaliha rezervnih dijelova
koju treba naruiti.

( q N ) p ( q ) pl

( q N ) p ( q ) pl

q N 1

Ukoliko naruimo jedan dio manje

nego to je optimalna veliina
narudbe ili jedan dio vie dobili
bi vee trokove nego kada
25
naruimo tano N3,opt.

Funkcija ukupnih trokova u III

modelu, cont.

I . C3 ( N 3,opt . ) C3 ( N 3,opt . 1) i
II . C3 ( N 3,opt . ) C3 ( N 3,opt . 1)

26

Odreivanje optimalnog nivoa

narudbe

Ukoliko uvrstimo N

3, opt .

1 u funkciju trokova dobiemo

sljedeu relaciju:

C3 ( N 3,opt . 1) ( N 3,opt . 1) pm pS

N 3,opt . 1

q 0

N 3,opt . pm pm pS

N 3,opt . 1

q 0

N 3,opt . pm pS

N 3,opt . 1

q 0

( N 3,opt . 1) q p ( q ) p z

N 3,opt . q p ( q ) pS

N 3,opt . q p ( q ) p z

N 3,opt . 1

q N 3,opt .

p (q ) p z

q 0

q N 3,opt .

q N 3,opt .

q ( N 3,opt . 1) p ( q ) pl

q N 3,opt . ) p ( q ) p z

q N 3,opt . ) p ( q ) pl pm pS

N 3,opt . 1

q 0

p ( q ) pl

q N 3,opt .

p (q ) p z

p (q )

q N 3,opt .

C3 ( N 3,opt . ) pm pS p ( q N 3,opt . 1) p z 1 p ( q N 3,opt . 1)

C3 ( N 3,opt . ) p z pm p z pS p ( q N 3,opt . 1) sa grafikona

A p z pm p z pS p ( q N 3,opt . 1) 0
p z pm
p ( q N 3,opt . 1)

p z pS

27

Odreivanje optimalnog nivoa

narudbe, cont.

Ukoliko uvrstimo N 3,opt . 1

relaciju:
C3 ( N 3,opt . 1) ( N 3,opt . 1) pm pS

N 3,opt . 1

q 0

N 3,opt . pm pm pS

N 3,opt . 1

q 0

N 3,opt . pm pm pS
pS

N 3,opt .

p (q ) pz

q 0

N 3,opt . pm pS

q N 3,opt . 1
N 3,opt .

3, opt .

q 0

pm pS p ( N 3,opt . 1) pS

( N 3,opt . 1) q p ( q ) p z

N 3,opt . q p ( q ) pS

3, opt .

q 0

N 3,opt . 1

C3 ( N 3,opt . ) pm pS

q 0

N 3,opt . 1

q N 3,opt . 2

p (q ) p z

q 0

q N 3,opt . 2

q ( N 3,opt . 1) p ( q ) pl

q N 3,opt . ) p ( q ) p z

q N 3,opt . ) p ( q ) p z N 3,opt . 1 N 3,opt . p ( N 3,opt . 1) p z

q p ( q ) p z
N 3,opt . 1

p ( q ) pl

q N 3,opt . 2

q p ( q ) pS N 3,opt . N 3,opt . 1 p ( N 3,opt . 1)

q N 3,opt . 1

p (q ) pz

p(q)

q N 3,opt . 2

q N 3,opt . ) p ( q ) pl

p ( q ) p z p ( N 3,opt . 1) p z

q 0

N 3,opt .

u funkciju trokova dobiemo sljedeu

p(q)

q N 3,opt . 2

q N 3,opt . 1

p ( q ) C3 ( N 3,opt . ) pm p S p ( q N 3,opt . ) p z 1 p ( q N 3,opt . )

C3 ( N 3,opt . ) ( p z pm ) p z pS p ( q N 3,opt . ) sa grafikona

28

Odreivanje optimalnog nivoa

narudbe, cont.
B p z pS p ( q N 3,opt . ) ( p z pm ) 0
p z pm
p ( q N 3,opt . )

p z pS

Kada objedinimo dobijene dvije nejednaine slijedi da je:

p z pm
0 p ( q N 3,opt . 1)
p ( q N 3,opt . ) 1
p z pS
29

Rjeenje problema minimiziranja ukupnih

trokova zaliha u III modelu
1. Redom za vrijednosti N=0,1,2... izraunavamo vrijednost
funkcije ukupnih trokova C3.
Minimalna vrijednost ukupnih trokova optimalna
veliina narudbe.

Ili koristimo funkciju distribucije vjerovatnoa

pojavljivanja kvara

30

Rjeenje problema minimiziranja

ukupnih trokova zaliha u III modelu,
cont

2. a) Kompletiramo tabelu Poissonove distribucije vjerovatnoa

b) Izraunamo
c) Kolona sa kumulativnom vjerovatnoom Poissonove distribucije
vrijednosti izmeu kojih se nalazi

d) Optimalna veliina narube gornja granica prethodnog intervala za

e) Optimalna veliina narudbe minimalna vrijednost funkcije ukupnih
trokova

31

Postoptimalna analiza kod III

modela zaliha
U kojim intervalima mogu varirati relevantne cijene, a
da ne doe do promjene optimalne veliine
narudbe?

F p ( q N 3,opt . 1)
G p ( q N 3,opt . )

pz G ( pz ps ) pm pz F ( pz ps )
pm F p s
pm G p s
pz
1 F
1 G

p z 1 G pm
p z 1 F pm
ps
G
F

32

Primjer 1
Neki proizvoa treba da obezbjedi odreeni tip rezervnog dijela. Tokom
proteklih 20 sedmica evidentirana je tranja za tim dijelom kako slijedi:
2, 1, 3, 1, 4, 5, 0, 2, 3, 4, 2, 1, 2, 0, 5, 0, 6, 1, 7, 3
a) Koristei Poissonovu distribuciju vjerovatnoa pronai p(q). Nacrtati
grafikon dobijene Poissonove distribucije.
b) Ako je:

cijena skladitenja 200 KM po komadu sedmino,

cijena zastoja 2.000 KM po komadu sedmino
cijena nabavke 60 KM po komadu

pronai sve optimalne strategije upravljanja zalihama za narednu sedmicu.33

c) U kojim granicama treba biti cijena nabavke pa da optimalna odluka ostane

Rjeenje
pm 60 KM/kom
pS 200 KM/kom
p z 2.000 KM /kom
pm p z
opravdano je primjeniti III model zaliha

Formiramo
distribuciju
empirijskih
frekvencija na bazi
ulaznih podataka:
34

Rjeenje, aproksimacija

q f (q )

q
f (q)

52

2, 6
20

m 2, 6
kod Poissonove distribucije
p (q ) e

2,6

2, 6 q

q!
35

Rjeenje, grafikon
0,3000
0,2500

p(q)

0,2000
0,1500
0,1000
0,0500
0,0000
0

36

Rjeenje,
p z pm
2.000 60

0,8818
p z p s 2.000 200
Izraunavamo
kumulativne
vjerovatnoe:

p(qN=4)=0,8774<< p(qN=5)=0,9510 N3,opt.=5

37

Rjeenje, minimalni trokovi na bazi

optimalne veliine narudbe
C3 N 3,opt . N 3, opt . pm pS

N 3,opt .

(N
q 0

3, opt .

q ) p (q ) p z

(q N 3, opt . ) p (q ) pl

q N 3,opt . 1

q 0

q 6

5 60 200 (5 q ) p ( q ) 2.000 ( q 5) p( q) pl
300 200 2, 4735 2.000 0, 0555 905, 7 KM

38

Rjeenje, granice za nabavnu

cijenu mainskog dijela
F p ( q N 3,opt . 1) p ( q 5 1) p ( q 4) 0,8774
G p ( q N 3,opt . ) p ( q 5) 0, 9510
p z G ( p z p s ) pm p z F ( p z p s )
2.000 0, 9510 (2.000 200) pm 2.000 0,8774 (2.000 200)
0 pm 69, 72 KM/kom.
39

Primjer 2
Preduzee Twix raspolae mainama na kojima se nalazi
100 jednakih dijelova koji su podloni kvaru prilikom
proizvodnje. Vjerovatnoa kvara takvog dijela tokom
proizvodnog mjeseca iznosi 3%.

a) Pomou Poissonovog rasporeda izraunati vjerovatnoe

da e u narednom proizvodnom mjesecu kvarova biti q =

0, 1, 2, 3, 4, Nacrtati poligon dobijene Poissonove
distribucije.
b) Ako su poznate cijene skladitenja ps = 50 KM/komadu,
zastoja pz = 950 KM/komadu i nabavke pm = 100
KM/komadu, pronai sve elemente optimalne odluke
40
upravljanja zalihama.

Rjeenje

Broj maina n=100

m n p 100 0, 03 3

Vjerovatnoa kvara
p=0,03

3q
p (q ) e , q 0
q!
3

pm 100 KM/kom
pS 50 KM/kom
p z 950 KM /kom
pm p z
opravdano je primjeniti
III model zaliha
41

Rjeenje, grafikon

0,2500

p(q)

0,2000
0,1500
0,1000
0,0500
0,0000
0

10

12

14

42

Rjeenje,
p z pm 950 100

0,85
pz p s
950 50
Izraunavamo
kumulativne
vjerovatnoe:

p(qN=4)=0,8153<< p(qN=5)=0,9161N3,opt.=5

43

Rjeenje, minimalni trokovi na bazi

optimalne veliine narudbe

C3 N 3,opt . N 3, opt . pm pS

N 3,opt .

(N

3, opt .

q ) p (q ) p z

q 0

q 0

q 6

(q N 3, opt . ) p (q ) pl

q N 3,opt . 1

5 100 50 (5 q ) p ( q ) 950 ( q 5) p ( q ) pl
500 50 2,1346 950 0,1345 734 KM

44

Literatura

Aquilano, N. J., Chase, R. B., Jacobs, F. R.,

Operations management for competitive
adventage, McGraw-Hill, New York, 2006.

Backovi M., Matematiki modeli i metodi u

ekonomiji, Ekonomski fakultet, Beograd 2000.

Backovi, M., Vuleta, J., Ekonomsko matematiki

metodi i modeli, Ekonomski fakultet, Beograd
2008.

Vukovi, ., Operaciona istraivanja, Ekonomski

fakultet u Sarajevu, Sarajevo, 2003.
45