LaseryWMedycynie v.1.1 Pass

Politechnika Gdaska, midzywydziaowy kierunek INYNIERIA BIOMEDYCZNA
SKRYPT DO PRZEDMIOTU
Lasery w medycynie
Jerzy Pluciski
Gdask, 2015
Projekt Przygotowanie i realizacja kierunku inynieria biomedyczna studia midzywydziaowe

wspfinansowany ze rodkw Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego.
Spis treci
Wprowadzenie .................................................................................................................... 4
1.1. Historia powstania laserw .......................................................................................... 4
1.2. Czym jest laser? ........................................................................................................... 8
1.3. Istotne waciwoci wizki laserowej ........................................................................ 11
1.4. Zalety stosowania techniki laserowej w medycynie .................................................. 19
Zasada dziaania laserw .................................................................................................. 20
2.1. Zasada dziaania wzmacniaczy optycznych wykorzystujcych emisj wymuszon . 20
Zjawiska absorpcji, emisji spontanicznej i emisji wymuszonej; wspczynniki
Einsteina ............................................................................................................................ 20
Rwnowaga termodynamiczna, inwersja obsadze, tumienie i wzmacnianie
promieniowania................................................................................................................. 22
Metody uzyskiwania inwersji obsadze ............................................................. 24
Szeroko pasma wzmacniacza optycznego ...................................................... 29
2.2. Zasada dziaania rezonatorw optycznych ................................................................ 31
Budowa rezonatorw optycznych ...................................................................... 31
Mody rezonatorw optycznych .......................................................................... 34
Straty w rezonatorach ......................................................................................... 40
2.3. Wspdziaanie wzmacniacza optycznego i rezonatora, mody laserw ................... 42
Lasery o pracy cigej ....................................................................................................... 46
3.1. Lasery jednomodowe ................................................................................................. 46
3.2. Lasery przestrajalne ................................................................................................... 49
3.3. Stabilizacja laserw ................................................................................................... 54
Lasery impulsowe ............................................................................................................. 58
4.1. Lasery impulsowe z przeczanym wzmocnieniem .................................................. 58
4.2. Lasery z przeczan dobroci ................................................................................... 59
4.3. Lasery z synchronizacj modw................................................................................ 63
Podstawowe typy laserw ................................................................................................. 69
5.1. Lasery na ciele staym ............................................................................................... 69
5.2. Lasery cieczowe ........................................................................................................ 71
5.3. Lasery gazowe ........................................................................................................... 72
5.4. Lasery pprzewodnikowe ......................................................................................... 79
5.5. Inne rda fali spjnej .............................................................................................. 84
Propagacja promieniowania optycznego w tkankach ....................................................... 85
Oddziaywanie promieniowania optycznego na tkank czowieka .................................. 95
7.1. Oddziaywanie fotochemiczne .................................................................................. 97
Jerzy Pluciski: Lasery w medycynie
7.2.
Oddziaywanie termiczne .......................................................................................... 97
7.3. Fotoablacja................................................................................................................. 98
7.4. Fotodysrupcja ............................................................................................................ 99
7.5. Ablacja zaindukowana plazm ................................................................................ 100
Warunki bezpieczestwa stosowania laserw, klasy laserw ........................................ 101
8.1. Zagroenie od wizki laserowej dla oczu i skry .................................................... 103
8.2. Normy bezpieczestwa ............................................................................................ 106
Zastosowania laserw w diagnostyce ............................................................................. 111
9.1. Spektroskopia laserowa w medycynie ..................................................................... 111
Spektroskopia absorpcyjna ............................................................................... 112
Spektroskopia emisyjna .................................................................................... 114
Spektroskopia Ramana ..................................................................................... 115
Spektroskopia fluorescencyjna ......................................................................... 118
Spektroskopia fotoakustyczna .......................................................................... 120
Spektroskopia czasu przelotu fotonw ............................................................. 121
9.2. Zastosowane laserw w obrazowaniu tkanek .......................................................... 123
Optyczna tomografia dyfuzyjna ....................................................................... 125
Optyczna tomografia koherentna ..................................................................... 127
Tomografia i mikroskopia fotoakustyczna ....................................................... 132
9.3. Podsumowanie ......................................................................................................... 135
Terapeutyczne zastosowanie laserw ............................................................................. 137
10.1.
Wstp zalety zastosowania laserw w terapii ................................................... 137
10.2.
Lasery w oftalmologii .......................................................................................... 138
10.3.
Lasery w dermatologii ......................................................................................... 142
10.4.
Lasery w kardiologii ............................................................................................ 144
10.5.
Lasery w urologii ................................................................................................. 144
10.6.
Lasery w ginekologii ............................................................................................ 145
10.7.
Lasery w laryngologii .......................................................................................... 147
10.8.
Lasery w neurologii ............................................................................................. 149
10.9.
Lasery w stomatologii .......................................................................................... 151
10.10. Lasery w ortopedii ............................................................................................... 153
10.11. Lasery w onkologii .............................................................................................. 155
10.12. Podsumowanie ..................................................................................................... 157
Bibliografia............................................................................................................................. 158
Wprowadzenie
1.1. Historia powstania laserw
Historia powstania laserw nierozcznie zwizana jest z histori rozwoju optyki, czyli
nauki o rozchodzeniu si wiata (lub szerzej promieniowania optycznego) i jego
oddziaywaniu z materi. Prby zrozumienia, czym jest wiato, i jego wykorzystania (np.
w obserwacjach astronomicznych) sigaj czasw
przedhistorycznych.
zwizane
ze
Pierwsze
wiatem
prawa
zostay
fizyczne
odkryte
ju
w staroytnoci. Euklides z Aleksandrii, ur. ok. 365 r.

p.n.e., zm. ok. 300 r. p.n.e. (rys. 1.1), sformuowa
w swoich 2 dzieach dotyczcych optyki, w Catoptrica
i Optica, prawo zaamania i zasad prostoliniowego
rozchodzeniu si promieni wietlnych (obecnie jasno
to uwidacznia rozchodzenie si promieni laserowych
Rys. 1.1. Euklides z Aleksandrii [1]
w powietrzu).
Nastpn osob, ktra miaa ogromny
wpyw na rozwj optyki by Galileusz w.
Galileo Galilei (rys. 1.2), ktry w 1609 r. jako
pierwszy zastosowa lunet soczewkow do
powanych obserwacji astronomicznych, oraz
Issac Newton (rys. 1.2), ktry w 1668 r.
skonstruowa teleskop zwierciadlany (lunety
i teleskopy s czsto towarzyszcymi laserom
Rys. 1.2. Galileusz i Isaac Newton [2, 3]
przyrzdami optycznymi do zmiany rednicy wizki laserowej). Jednak najwikszym wkadem

Newtona w rozwj optyki byo odkrycie, e wiato biae mona rozstrzpi za pomoc
pryzmatu w widmo barw. Odkrycie to stao si podstaw w pniejszych wiekach w rozwoju
spektroskopii optycznej (a po zbudowaniu pierwszego lasera spektroskopii laserowej).
Newton rwnie postulowa, e wiato ma charakter korpuskularny (na pocztku XX w.
korpuskuy te przeistoczyy si w kwanty promieniowania optycznego, nazwane pniej

fotonami przez Gilberta N. Lewisa; lasery pracuj w oparciu o prawa optyki kwantowej).
Falow natur wiata odkry w 1801 r. Thomas Young
(rys. 1.3), wykonujc dowiadczenie z dwiema szczelinami,
doprowadzajc wiato do interferencji, w wyniku ktrej mona
byo zaobserwowa prki interferencyjne (interferencja
promieniowania
rezonatorach
optycznych
laserw
powoduje, e ich widmo ma charakter dyskretny w postaci

prkw
odpowiadajcych
poszczeglnym
modom
rezonatora). Young te po raz pierwszy okreli dugoci fal
Rys. 1.3. Thomas Young [4]
wietlnych.
Nastpnym krokiem milowym w optyce byo
odkrycie, e mog istnie fale elektromagnetyczne
oraz e wiato jest tak fal. Dokona tego w 1864 r.
James Clerk Maxwell na drodze teoretycznej,
a potwierdzi dowiadczalnie Heinrich Rudolf Hertz
Rys. 1.4. James Clerk Maxwell

i Heinrich Rudolf Hertz [5, 6]
w 1886 r.
Wraz z powoaniem do ycia w grudniu 1900 r. przez Maxa Placka (rys. 1.5) koncepcji,
zgodnie z ktr energia moe by emitowana tylko w okrelonych porcjach, zwanych
kwantami,
nastpi
pocztek
mechaniki
kwantowej. Koncepcja ta bya desperack

prb wyjanienia widma emisji ciaa doskonale
czarnego.
Planck,
wprowadzajc
koncepcj
emisji energii w skwantowanych porcjach, nie

twierdzi, e samo wiato ma natur kwantow.
Za tak natur wskazywao wyjanienie zjawiska
Rys. 1.5. Max Planck, Albert Einstein

i Arthur Holly Compton [7-9]
fotoelektrycznego przez Alberta Einsteina (rys. 1.5) w 1905 r., gdzie przyjto, e wiato
oddziauje z materi w postaci skwantowanych porcji, zwanych pniej fotonami, oraz
odkrycie przez Arthura Hollyego Comptona (rys. 1.5) w 1922 r. rozpraszania promieniowania
rentgenowskiego na elektronach, w ktrym to rozpraszaniu promieniowanie zachowywao si
tak, jakby byo zbiorem czstek rozpraszajcych si nieelastycznie na elektronach. Za swoje
odkrycia Planck, Einstein i Compton otrzymali Nagrody Nobla z fizyki w latach odpowiednio
1918, 1921 i 1927.
Jednym z najwikszych odkry bezporednio zwizanym z prac lasera byo odkrycie

moliwoci emisji wymuszonej. Odkrycia tego dokona Albert Einstein w 1917 r. W oparciu
o to zjawisko Valentin A. Fabrikant jeszcze przed II wojn wiatow, w 1939 r. przewidzia
moliwo wzmacniania wiata przez wykorzystanie emisji wymuszonej. Po wojnie dalsze
odkrycia prowadzce do zbudowania pierwszego lasera potoczyy si szybko. W 1950 r.
Edward Mills Purcell i Robert Vivian Pound zademonstrowali emisj wymuszon (w dziedzinie
fal radiowych). W tym samym roku zademonstrowali oni rwnie
inwersj obsadze (dotyczya ona poziomw energetycznych
populacji spinw elektronw) stan inwersji obsadze jest jednym z
koniecznych warunkw, aby wywoa akcj laserow. Take
w 1950 r. odkryto technik pompowania optycznego, ktra to
technika
umoliwia
uzyskanie
inwersji
obsadze
poziomw
energetycznych w atomach lub czsteczkach. Odkrycia tego

dokona Alfred Kastler (rys. 1.6).
Rys. 1.6. Alfred Kastler [10]
W 1951 r. Charles Hard Townes,

Nicolay
Gennadiyevich
Basov,
Aleksandr Mikhailovich Prokhorov (rys.

1.7)
zapocztkowali
wzmacnianiem
prace
wiata
za
nad
pomoc
emisji wymuszonej. W oparciu o t ide
Rys. 1.7. Charles Hard Townes,

Nicolay Gennadiyevich Basov
i Aleksandr Mikhailovich Prokhorov [11]
Charles Hard Townes, James Power

Gordon,
Herbert
J.
Zeiger
zademonstrowali w 1954 r. pierwszy dziaajcy maser (od

ang. Microwave Amplification by Stimulated Emission of
Radiation) generator promieniowania dziaajcy na
identycznej zasadzie, co laser, tyle e w zakresie fal
mikrofalowych.
1955
zaproponowali
budow
r.
Basov
lasera
Prokhorov
trjpoziomowego.
Dziaajcy laser tego typu zbudowa w 1960 r. Theodore

Maiman (rys. 1.8) (dwukrotnie, ale bezskutecznie,
nominowany za to osignicie do Nagrody Nobla). By to
Rys. 1.8. Theodore Maiman [12]
impulsowy laser rubinowy generujcy wiato o dugoci fali 694,3 nm. W midzyczasie Basov
w 1959 r. zaproponowa zbudowanie lasera pprzewodnikowego.
Po zbudowaniu pierwszego lasera, jakim by impulsowy laser rubinowy, w krtkim

czasie pojawiy si inne typy laserw. Ju w pierwszej poowie lat szedziesitych XX w.
znane byy inne lasery na ciele staym, a take lasery gazowe i pprzewodnikowe. Z technik
laserow zwizanych jest wiele Nagrd Nobla, ktre zostay przyznane po 1960 r.:
1964 Charles Hard Townes, Nicolay Gennadiyevich Basov i Aleksandr
Mikhailovich Prokhorov: za podstawowe prace w dziedzinie elektroniki kwantowej, co
doprowadzio do konstrukcji wzmacniaczy oraz maserw i laserw;
1966 Alfred Kastler: za odkrycie i rozwj optycznych metod badania rezonansu
Hertza w atomach (w swoich eksperymentach uywa techniki nazwanej przez siebie
optycznym pompowaniem; pompowanie optyczne pozwolio zbudowa przez Maimana
pierwszy dziaajcy laser);
1971 Dennis Gabor: za wynalezienie i rozwj metod holograficznych (hologramy
optyczne wykonywane s z wykorzystaniem promieniowania laserowego z uwagi na ich du
koherencj czasow i przestrzenn);
1981 Nicolaas Bloembergen i Arthur Leonard Schawlow: za wkad w rozwj
spektroskopii laserowej;
1996 Robert F. Curl Jr., Sir Harold W. Kroto i Richard E. Smalley: za odkrycie
fulerenw (powstaway one w wyniku odparowania wgla pod wpywem impulsw
laserowych);
1997 Steven Chu, Claude Cohen-Tannoudji i William D. Phillips: za rozwj metod
ozibiania i puapkowania atomw z wykorzystaniem wizek laserowych);
1999 Ahmed H. Zewail: za studia stanw przejciowych reakcji chemicznych przy
uyciu spektroskopii femtosekundowej (z wykorzystaniem femto- lub attosekundowych
laserw);
2000 Zhores I. Alferov i Herbert Kroemer: za opracowanie pprzewodnikw
heterostrukturalnych wykorzystanych w szybkiej elektronice i optoelektronice (za ich pomoc
Alferov zbudowa pierwszy laser pprzewodnikowy o pracy cigej dziaajcy w temperaturze
pokojowej);
2002 John B. Fenn i Koichi Tanaka: za rozwj desorpcji za pomoc mikkiej
jonizacji dla spektrometrii masowej makroczsteczek biologicznych (wykorzystywana bya
desorpcja laserowa);
2005 John L. Hall i Theodor W. Hnsch: za wkad w rozwoju precyzyjnej
spektroskopii laserowej, w tym techniki grzebienia czstoci optycznych;
2014 Isamu Akasaki, Hiroshi Amano i Shuji Nakamura: za wynalezienie

skutecznych diod elektroluminescencyjnych wieccych niebieskim wiatem, ktre
umoliwiy budow jasnych i energooszczdnych rde wiata biaego (prace nad tymi
diodami umoliwiy budow laserw pprzewodnikowych generujcych promieniowanie
o barwie niebieskiej).
Wszystkie te odkrycia przyczyniy si do rozwoju nauki w innych dziedzinach, w tym
do rozwoju medycyny. Wykorzystanie laserw w diagnostyce i terapii bdzie szerzej
omwione w rozdziaach 9 i 10.
1.2. Czym jest laser?

Sam wyraz laser pochodzi od angielskiego akronimu LASER (Light Amplification by
Stimulated Emission of Radiation), ktry to jest modyfikacj akronimu MASER (Microwave
Amplification by Stimulated Emission of Radiation). Poniewa maser pojawi si przed
laserem, pocztkowo lasery nazywano maserami optycznymi. Akronim LASER pojawi si
w 1957 r., a jego utworzenie przypisuje si Gordonowi Gouldowi. Light Amplification by
Stimulated Emission of Radiation, od ktrego pochodzi akronim LASER, sugeruje, e laser
jest zjawiskiem wzmacniania wiata poprzez wymuszon emisj promieniowania. Jednak pod
pojciem laser naley obecnie rozumie generator promieniowania optycznego, w ktrym
zastosowano wzmacniacz optyczny wykorzystujcy zjawisko emisji wymuszonej. Lasery wic
mog generowa nie tylko promieniowanie optyczne z zakresu widzialnego (tj. wiato), ale
rwnie promieniowanie ultrafioletowe oraz podczerwone. Naley rwnie pamita, e nie
kade rdo promieniowania optycznego, w ktrym wykorzystano wzmacniacz optyczny
wykorzystujcy zjawisko emisji wymuszonej, jest laserem. Istotne jest to, e laser jest
generatorem, czyli e oprcz wzmacniacza musi posiada ukad sprzenia zwrotnego
(rys. 1.9). Tak wic kady laser powinien posiada wzmacniacz optyczny wykorzystujcy
zjawisko emisji wymuszonej, ukad sprzenia zwrotnego oraz ukad zasilajcy (do generacji
potrzebna jest energia, ktr naley dostarczy z zewntrz).
Sprzenie zwrotne
Wzmacniacz
Wyjcie
Zasilanie
Rys. 1.9. Laser jako generator zawierajcy wzmacniacz i ukad sprzenia zwrotnego [13]
W laserach funkcj ukadu sprzenia zwrotnego peni rezonator optyczny (rys. 1.10).
To on sprawia, e laser moe by rdem promieniowania o duej koherencji czasowej
(skadowe pola elektrycznego i magnetycznego fali optycznej s bardzo zblione do
przebiegw harmonicznych opisywanych funkcjami sinus lub cosinus) i przestrzennej (fronty
falowe s uporzdkowane, w wyniku czego mona uzyska wizk wysoce skolimowan
rys. 1.11).
Zwierciado
Wzmacniacz optyczny
Zwierciado
czciowo
przepuszczalne
Wyjcie
lasera
Rys. 1.10. Funkcj ukadu sprzenia zwrotnego peni rezonator optyczny; za spraw istnienia
modw rezonatora (patrz rozdzia 2), w wypadku pracy jednomodowej promieniowanie lasera
moe by mie du koherencj czasow [13]
W chwili obecnej znane s rwnie inne zjawiska fizyczne, ktre mona wykorzysta
do wzmacniania promieniowania optycznego, np. wzmacnianie parametryczne, czy
wymuszone rozpraszanie Ramana. Wykorzystujc te zjawiska do budowy wzmacniacza
optycznego i dodajc ukad sprzenia zwrotnego, mona wykona generator promieniowania
optycznego o podobnych waciwociach, co laser. Generatory te mona spotka pod nazw
optyczny laser parametryczny lub laser ramanowski (z pisowni wraz ze znakami
cudzysowu, wskazujc, e nie s to cile biorc lasery jednak w ostatnich latach coraz
czciej mona spotka si z zapisem bez cudzysowu, zwaszcza wobec lasera ramanowskiego,
natomiast optyczny laser parametryczny czciej spotykany jest pod nazw optycznego
generatora parametrycznego). Spotykamy te inne rda promieniowania o podobnych
waciwociach, co lasery, ktre rwnie zawieraj wyraz laser. S nimi np. laser na wolnych
elektronach (ang. free-electron laser FEL) lub laser polarytonowy. Rwnie i te rda nie s
laserami w cisym sowa znaczeniu, ale i tu rwnie pomija si znaki cudzysowu. Naley si
w najbliszy latach spodziewa, e zakres znaczeniowy wyrazu laser obejmie wszystkie rda
promieniowania optycznego, ktre generuj promieniowanie o waciwociach podobnych do
promieniowania laserowego.
10
Pompowanie
a)
Orodek
czynny
Zwierciado
Zwierciado
pprzepuszczalne
b)
c)
Rys. 1.11. Rezonator optyczny odpowiedzialny jest rwnie za wysok koherencj

przestrzenn promieniowania laserowego: a) w wyniku emisji spontanicznej powstaj fotony,
ktrych kierunek propagacji jest losowy, s one te przyczyn powstawania nowych fotonw
powstaych w wyniku emisji wymuszonej, b) te fotony, ktrych kierunek propagacji jest
rwnolegy do osi rezonatora, mog si wielokrotnie odbija od zwierciade rezonatora,
c) w wyniku wielokrotnej emisji wymuszonej w rezonatorze dochodzi do lawinowego
wzrostu liczby fotonw, ktre propaguj w t i z powrotem midzy zwierciadami; zazwyczaj
jedno ze zwierciade jest czciowo przepuszczalne, co pozwala wydostawaniu si fotonw
na zewntrz rezonatora w postaci skolimowanej wizki [14]
Poniewa laser jest generatorem, aby nastpia generacja promieniowania optycznego
(tzw. akcja laserowa), musz by spenione dwa warunki:
1) warunek amplitudy wzmocnienie wzmacniacza musi by wiksze ni straty
w ukadzie sprzenia zwrotnego, tak aby wzmocnienie ukadu z otwart ptl byo
wiksze lub rwne 1;
2) warunek fazy cakowita zmiana fazy ukadu z otwart ptl musi by
wielokrotnoci 2, tak aby faza sygnau zwrotnego bya zgodna z faz sygnau
wejciowego.
11
1.3. Istotne waciwoci wizki laserowej

Wizka laserowa w stosunku do promieniowania optycznego pochodzcego z innych
rde ma szereg unikatowych waciwoci:
1. charakteryzuje si wysok koherencj czasow (dotyczy wizki pochodzcej
z lasera o pracy cigej),
2. charakteryzuje si wysok koherencj przestrzenn,
3. moe si skada z bardzo krtkich impulsw (dotyczy wizki pochodzcej z lasera
o pracy impulsowej),
4. moe charakteryzowa si ekstremalnie du moc (zwaszcza moc w impulsie),
5. moe charakteryzowa si ekstremalnie du gstoci mocy,
6. moe charakteryzowa si ekstremalnie du luminancj chromatyczn,
7. moe charakteryzowa si moliwoci zmiany dugoci fali w szerokim zakresie.
Wysoka koherencja czasowa wizki laserowej
Koherencja czasowa (zwana te spjnoci czasow) okrela zdolno do interferencji
dwch wizek promieniowania optycznego pochodzcych z tego samego rda, lecz
przesunitych wzgldem sienie o pewien odcinek czasu. Wysokiej koherencji czasowej
towarzyszy wysoka monochromatyczno, czyli bardzo wska linia spektralna wizki. Na
rys. 1.12 przedstawiono rnic w przebiegu w funkcji czasu skadowej pola elektrycznego
wizki o wysokiej koherencji czasowej, jak charakteryzuj si lasery o pracy cigej, ze
skadow pola elektrycznego o bardzo niskiej koherencji czasowej, ktrej to przebieg ma
charakter losowy (takim przebiegiem charakteryzuj si zwyke rda wiata, np. Soce,
wiece, arwki, wietlwki, lampy rtciowe, diody elektroluminescencyjne itp.).
a)
b)
Rys. 1.12. Porwnanie przebiegu skadowej pola elektrycznego wizki

o wysokiej koherencji czasowej (a)
z przebiegiem o niskiej koherencji czasowej (b) [13]
Zdolno do interferencji zwizan z koherencja czasow rda mona zaobserwowa
i pomierzy za pomoc interferometru Michelsona (rys. 1.13a). Jeeli w takim interferometrze
bdziemy zmieniali rnic drg optycznych L dwch wizek wzgldem siebie poprzez
12
zmian odlegoci pooenia jednego z luster wzgldem pytki wiatodzielcej P (jedn wizk
tworzy fala propagujca midzy rdem a detektorem, ktra przez pytk P kierowana jest do
lustra 1, a drug do lustra 2), to zaobserwujemy zmieniajcy si kontrast obserwowanych
prkw interferencyjnych (rys. 1.13b). Najwikszy kontrast uzyskamy dla L=0. Zwikszajc
lub zmniejszajc L wzgldem wartoci L=0, zaobserwujemy zmniejszanie si kontrastu
prkw interferencyjnych.
a)
a)
b)
Lustro 1
P
Q
I(L) [j.u.]
rdo
Lustro 2
10
8
6
4
2
0
-8
-6
-4
Rnica drg optycznych [um]

(a)
-2
Detektor
L [m]
Rys. 1.13. Interferometr Michelsona (a) oraz przykadowe natenie promieniowania

(dla rda o krtkiej drodze koherencji) na detektorze w funkcji rnicy dugoci ramion
interferometru [15]
Natenie promieniowania optycznego na detektorze mona wyznaczy z zalenoci
(zakadamy, e obie interferujce wizki maj ten sam stan polaryzacji, a promieniowanie
optyczne pochodzce ze rda jest sygnaem ergodycznym) [16]:
I I1 I 2 2 I1 I 2 Re[ ( )] ,
(1.1)
gdzie: I1 i I2 s nateniami odpowiednio pierwszej i drugiej wizki w punkcie Q na detektorze,

() jest zespolonym stopniem koherencji wasnej wizki pochodzcej ze rda, a jest
wzgldnym opnieniem interferujcych wizek (=L/c, gdzie c jest prdkoci wiata).
Zespolony stopie koherencji czasowej mona wyznaczy na podstawie znajomoci funkcji
koherencji wasnej definiowanej jako:
()=<E(t+)E*(t)>,
(1.2)
gdzie: E jest sygnaem analitycznym skadowej natenia pola elektrycznego fali optycznej
wychodzcej ze rda, t jest czasem, symbol * oznacza warto sprzon, a symbol <>
oznacza warto redni po czasie.
Znajc (), () definiuje si jako:
( )
( )
.
(0)
13
(1.3)
Miar koherencji czasowej jest czas koherencji [13, 17]
( )
d ,
(1.4)
lub droga koherencji

Lc = cc.
(1.5)
Z koherencj czasow promieniowania optycznego cile zwizana jest gsto

widmowa natenia S(). Na podstawie teorii Wienera-Khintchinea jest ona rwna odwrotnej
transformacie Fouriera funkcji koherencji czasowej [18]:
S ( ) ( ) exp( j 2 )d ,
(1.6)
gdzie jest czstotliwoci.

Wygodnym parametrem gstoci widmowej mocy jest szeroko linii widmowej
gstoci natenia c definiowanej jako [13]:
2
S ( )d
.
c 0
2
S ( )d
(1.7)
Szeroko ta jest cile zwizana z czasem koherencji:

c = 1/c.
(1.8)
Oznacza to, e im rdo promieniowania ma duszy czas koherencji, tym wsza jest jego
linia widmowa gstoci natenia (rys. 1.14).
14
Rys. 1.14. W wypadku promieniowania o maej koherencji czasowej (krtkim czasie

koherencji) szeroko linii spektralnej gstoci natenia jest dua (a); dla rda o wyszej
koherencji czasowej otrzymujemy mniejsz szeroko linii widmowej (b) [13]
W tabeli 1.1 przedstawiono typowe szerokoci widmowe linii spektralnych wybranych
rde promieniowania optycznego oraz ich czasy i drogi koherencji.
Tab. 1.1. Typowe szerokoci widmowe linii spektralnych wybranych rde
promieniowania optycznego oraz ich czasy i drogi koherencji
rdo
c=1/c
lc=cc
Skadowa widzialna promieniowania sonecznego
374 THz
2,67 ps
800 nm
Dioda elektroluminescencyjna (0=1 m, =50 nm)
15 THz
67 fs
20 m
Niskocinieniowa lampa sodowa
500 GHz
2 ps
600 m
Wielomodowy laser He-Ne (0=632,8 nm)
1,5 GHz
670 ps
20 cm
Jednomodowy laser He-Ne (0=632,8 nm)
1 MHz
1 s
300 m
Wysoka koherencja przestrzenna wizki laserowej

Wysoka koherencja przestrzenna okrela du zgodno midzy fazami fal
emitowanych z rnych punktw rozcigego rda promieniowania w danym momencie
czasu. Dla rda o wysokiej koherencji przestrzennej ksztat frontw falowych zmienia si
z czasem w danych punktach przestrzeni w bardzo niewielkim stopniu (odchylenia s mniejsze
od poowy dugoci fali rys. 1.15a), a przy maej koherencji przestrzennej zmiany te s due
(rys. 1.15b).
a)
15
b)
Rys. 1.15. Ksztaty frontw falowych dla rda o wysokiej (a) i niskiej (b) koherencji
przestrzennej [13]
Promieniowanie o wysokiej koherencji przestrzennej da si skolimowa do wizki
o bardzo maej rozbienoci (kt rozbienoci limitowany jest jedynie zjawiskiem dyfrakcji).
Promieniowanie takie da si rwnie skupi do bardzo maej plamki, ktrej rednica jest
limitowana rwnie zjawiskiem dyfrakcji. Tych cech nie ma promieniowanie pochodzce ze
rda o maej koherencji przestrzennej. Promieniowanie o wysokiej koherencji przestrzennej
jest w stanie po przejciu przez dwie szczeliny (jak w interferometrze Younga rys. 1.16)
utworzy stabilny ukad prkw interferencyjnych.
r1 '
S
r2 '
P1
P2
r1
r2
2
Rys. 1.16. Interferometr Younga [17]

Analogicznie do koherencji czasowej, natenie wizki na ekranie za ukadem szczelin
interferometru Younga w danym punkcie Q mona opisa zalenoci:
I I1 I 2 2 I1I 2 Re[ 12 ( )] ,
(1.9)
gdzie I1 i I2 s nateniami odpowiednio pierwszej i drugiej wizki uformowanych przez

szczeliny interferometru, w punkcie Q na detektorze, 12() jest zespolonym stopniem koherencji
wzajemnej wizek pochodzcych z ramion interferometru w punkcie Q, a jest wzgldnym
opnieniem interferujcych wizek.
Zespolony stopie koherencji czasowej mona wyznaczy na podstawie znajomoci funkcji
koherencji wzajemnej definiowanej jako:
12()=<E1(t+)E2*(t)>,
16
(1.10)
gdzie: E1 i E2 s sygnaami analitycznymi skadowych nate pl elektrycznych fal

optycznych wychodzcej ze rda, t jest czasem, symbol
oznacza warto sprzon,
a symbol <> oznacza warto redni po czasie.

Znajc 12(), 12() definiuje si jako:
12 ( )
12 ( )
.
12 (0)
(1.11)
Bardzo krtkie impulsy laserowe

Lasery impulsowe s w stanie wygenerowa bardzo krtkie impulsy promieniowania
optycznego. W wypadku laserw impulsowych z przeczan dobroci (patrz rozdzia 4) czas
ich trwania moe by rzdu pojedynczych nanosekund. Znacznie krtsze impulsy s
generowane przez lasery z synchronizacj modw. Typowe czasy trwania mieszcz si od
kilkunastu do kilkuset femtosekund, cho znane s lasery (lasery tytanowo-szafirowe), ktre s
w stanie wygenerowa impulsy o czasie trwania okoo 4,5 fs. S rwnie metody uzyskiwania
jeszcze krtszych impulsw laserowych. Obecnie najkrtsze z nich nie przekraczaj czasu
trwania 100 as. W wypadku najkrtszych impulsw laserowych czas ich trwania jest o pi
rzdw wielkoci krtszy ni najkrtszych impulsw, jakie jestemy w stanie wytworzy
w ukadach elektronicznych.
Ekstremalnie dua moc promieniowania laserowego
Powszechnie znan waciwoci laserw jest to, e mog one generowa wizki
laserowe o bardzo duej mocy. W przemyle na co dzie stosuje si lasery CO2 do cicia blach,
pyt stalowych itp., o mocy redniej od pojedynczych kilowatw do kilkudziesiciu kilowatw.
W technice wojskowej w charakterze uzbrojenia testowane s lasery o mocy kilkuset kilowatw
(lasery chemiczne lub na ciele staym). Unikatowa cech laserw jest to, e cz z nich moe
pracowa w reimie impulsowym. Tego typu lasery mog charakteryzowa si skrajnie duymi
mocami w impulsie, przy stosunkowo niewielkich rozmiarach tych laserw (laser tytanowoszafirowy o mocy 1 PW w impulsie mieci si na pojedynczym stole optycznym). Od
pojawienia si pierwszego lasera impulsowego w 1960 r do chwili obecnej osigalna moc
w impulsie laserw szybko rosa (rys. 1.17). Przewiduje si, e ta tendencja nie zmieni si
w cigu najbliszych lat.
Lasery
eksawatowe?
Laser petawatowy LLNL
1 eksawat
Moc szczytowa laserw
1 petawat
1 terawat
1 gigawat
Laser NOVA
Laser terawatowy
Janus
Pierwszy laser
Q-przeczalny
Laser T3
Pierwszy
laser
Laser NIF
Wzmacnianie
impulsw
wiergotowych
1 megawat
1 kilowat
17
Pierwszy laser
z synchronizacj
modw
Wzmocnione
impulsy
femtosekundowe
z laserw
barwnikowych
1 wat
1960
1970
1980
1990
2000
2100
Rok
Rys. 1.17. Osigalna moc w impulsie laserw impulsowych [19].
Ekstremalnie dua gsto mocy
Jeeli powiemy ze sob moliwo generacji przez lasery impulsw o ekstremalnie
duej mocy z du koherencj przestrzenn wizki laserowej, ktra umoliwia skupianie jej na
maej powierzchni, otrzymamy moliwo uzyskania skrajnie wysokiej gstoci mocy,
powyej 1021 W/cm2 (rys. 1.18). Dla porwnania, gsto mocy w pobliu arwki wynosi
~0,03 W/cm2, gsto mocy promieniowania sonecznego na powierzchni Ziemi
~0,14 W/cm2, w zogniskowanej wizce lasera He-Ne ~500 W/cm2, na powierzchni Soca
~7000 W/cm2, w pobliu czarnej dziury w czasie rozbysku promieniowania gamma
~1020 W/cm2 [19]. Porwnanie te pokazuje, e za pomoc laserw impulsowych mona
uzyska nawet wiksze gstoci mocy ni w najbardziej ekstremalnych zjawiskach
astrofizycznych.
29
10
1030
1 PeV
1025
1 TeV
18
petawat
1021 W/cm2
1020
1 MeV
1015
1 eV
1010
1960
1970
1980
1990
2000
2010
Rys. 1.18. Osigalne gsto mocy w impulsie laserw impulsowych

(w eV podano energi, jak uzyskuj elektrony
w wyniku oddziaywania promieniowania na materi) [20]
Ekstremalnie dua luminancja chromatyczna
Moliwo uzyskania promieniowania optycznego o ekstremalnie duej luminancji
chromatycznej jest konsekwencj moliwoci generacji wizki laserowej o wysokiej koherencji
przestrzennej (co umoliwia jej kolimacj lub skupiania do plamki o rednicy limitowanej
jedynie zjawiskiem dyfrakcji) i jednoczenie o wysokiej koherencji czasowej (za pomoc
stabilizowanych laserw mona generowa wizk laserow o szerokoci linii widmowej
mniejszej ni 109 nm). Dla takich wizek nawet przy ich mocy rzdu miliwatw mona
uzyska ekstremalnie du luminancj chromatyczn, przewyszajc o kilkanacie rzdw
wielkoci luminancj chromatyczn promieniowania pochodzcego z innych, nielaserowych
rde promieniowania optycznego, jak np. z arwki, diody elektroluminescencyjne, czy
lampy spektralnej.
19
Moliwo zmiany dugoci fali w szerokim zakresie

Jedn z najwikszych zalet niektrych laserw jest rwnie to, e mona w nich
przestraja dugo generowanej fali w szerokim zakresie. Przykadowo, jeeli do pomiarw
spektroskopowych potrzebne jest przestrajalne rdo promieniowania optycznego w szerokim
zakresie dugoci fali (np. w zakresie 200 nm, przy szerokoci linii widmowej 0,1 nm wizki),
to przy tradycyjnych rdach potrzebna jest lampa szerokopasmowa i przestrajalny filtr
wskopasmowy (jego rol moe peni monochromator). Wad takiego rozwizania jest to, e
tylko znikomy procent mocy promieniowania optycznego rda bdzie mg by
wykorzystany w uzyskanej wizce pozostaa cz mocy zostanie zablokowana przez filtr
wskopasmowy. Sprawno takiego rozwizania jest tym mniejsza, im wsz lini widmow
wizki chcemy uzyska. W wypadku lasera przestrajalnego sytuacja jest skrajnie odmienna
wykorzystywana jest caa moc promieniowania wychodzca z lasera, niezalenie czy potrzebna
jest wizka o szerokoci widmowej 0,1 nm, czy 0,001 nm.
1.4. Zalety stosowania techniki laserowej w medycynie

Wszystkie podane w poprzednim punkcie cechy i zalety wizki laserowej s
powszechnie wykorzystywane w medycynie czy to w terapii, czy to w diagnostyce
i w badaniach biomedycznych. Na przykad, wysoka koherencja czasowa wizki laserowej
(wska linia spektralna) wykorzystywana jest w diagnostyce np. w czujnikach
wiatowodowych stosowanych w medycynie albo w pomiarach spektroskopowych rnego
typu (np. w spektroskopii Ramana), a w zastosowaniach terapeutycznych w metodach
fotochemicznych. Wysoka koherencja przestrzenna wizki laserowej wykorzystywana jest
w precyzyjnych operacjach chirurgicznych z uwagi na moliwo skupienia wizki laserowej
do bardzo maej plamki. Moliwo generacji krtkich impulsw laserowych wykorzystywana
jest w spektroskopii fluorescencyjnej, spektroskopii czasu przelotu, w optycznej tomografii
dyfuzyjnej i koherentnej oraz, w poczeniu z du moc impulsw, w precyzyjnej chirurgii
(np. rogwki oka). Dua moc wizki laserowej wykorzystywana jest w rnego rodzaju
skalpelach laserowych. Wysoka luminancja chromatyczna potrzebna jest np. w terapii
fotodynamicznej. Szybko przestrajalne lasery znalazy powszechne zastosowanie w optycznej
tomografii koherentnej, stosowanej przede wszystkim w diagnostyce oka. Szersze omwienie
zastosowania laserw w medycynie zawarte jest w rozdziaach 9 i 10.
20
Zasada dziaania laserw

Jak ju wspomniano na wstpie, laser dziaa na zasadzie generatora promieniowania
optycznego, ktrego podstawowymi elementami s wzmacniacz optyczny wykorzystujcy
emisj wymuszon oraz rezonator optyczny (punkt 1.2 rys. 1.9). Uzupenieniem do tych
elementw jest ukad zasilania lasera. Aby w peni zrozumie prac lasera, trzeba zrozumie
zasady dziaania jego elementw skadowych oraz ich wspdziaania. Trzeba te zna wpyw
parametrw tych elementw na parametry lasera i wizki laserowej. Te podstawowe problemy
zostan przedstawione w biecym rozdziale. Wpyw dodatkowych elementw sucych
w osiganiu specyficznych parametrw lasera, jak np. praca w reimie jednomodowym, praca
z przestrajaln dugoci fali, czy praca impulsowa, zostanie przedstawiony w dwch
nastpnych rozdziaach powiconych laserom o pracy cigej i laserom o pracy impulsowej.
2.1. Zasada dziaania wzmacniaczy optycznych

wykorzystujcych emisj wymuszon
Zjawiska absorpcji, emisji spontanicznej i emisji wymuszonej;
wspczynniki Einsteina
Podstawowymi zjawiskami fizycznymi zachodzcymi we wzmacniaczach optycznych
laserw s (rys. 2.1):
absorpcja,
emisja spontaniczna,
i emisja wymuszona.
a)
E2
hu
b)
hu
E2
c)
h u In
E2
hu
Out
hu
E1
E1
E1
Rys. 2.1. Interakcja fotonw z atomami lub czsteczkami: a) absorpcja, b) emisja

spontaniczna, c) emisja wymuszona [21]
21
Do absorpcji fotonu przez atom (lub czsteczk) moe doj, jeeli istniej w nim dwa
poziomy energetyczne E1 i E2 (E1<E2), ktrych rnica poziomw energetycznych E=E2E1
jest rwna energii fotonu h (h jest sta Plancka h6,624911034 Js, a jest czstotliwoci)
przy czym atom znajduje si na niszym poziomie energetycznym. Jeeli za atom znajduje si
na wyszym poziomie energetycznym, moe on zmieni samoistne swj stan, przechodzc na
niszy poziom energetyczny i oddajc energi w postaci fotonu. Takie zjawisko nazywamy
emisj spontaniczn. Jeeli atom znajduje si na wyszym poziomie energetycznym, moe
rwnie doj do emisji wymuszonej pod wpywem oddziaywania fotonu o energii rwnej
rnicy poziomw energetycznych E. W rezultacie, po emisji wymuszonej otrzymujemy dwa
identyczne fotony o tej samej energii i tym samym kierunku propagacji: jeden, ktry
spowodowa emisj wymuszon, i drugi, ktry powsta w wyniku emisji wymuszonej.
Jeeli wizka promieniowania optycznego oddziauje z materi zawierajc bardzo
duo atomw, procesy absorpcji, emisji spontanicznej i emisji wymuszonej maj charakter
stochastyczny. Pod wpywem tego oddziaywania bdzie si zmieniaa liczba atomw na
poziomie E1 i poziomie E2 (oznaczmy te liczby odpowiednio przez N1 i N2). Szybkoci tych
zmian bd proporcjonalne do liczby atomw N1 i N2 oraz gstoci liczby odziaywujcych
z materi fotonw o czstotliwoci (oznaczmy t gsto przez ()). Moemy te szybkoci
opisa w postaci dwch rwna rniczkowych liniowych:
dN1
B12 N1 ( ) A21N 2 B21N 2 ( ) ,
dt
(2.1)
dN 2
A21N 2 B21N 2 ( ) B12 N1 ( ) ,
dt
(2.2)
gdzie B12 jest wspczynnikiem proporcjonalnoci midzy liczb zaabsorbowanych fotonw

w jednostce czasu a iloczynem liczby atomw na poziomie energetycznym E1 i gstoci
fotonw o czstotliwoci , A21 jest wspczynnikiem proporcjonalnoci midzy liczb fotonw
wyemitowanych w jednostce czasu w wyniku emisji spontanicznej a liczb atomw na
poziomie energetycznym E2, a B21 jest wspczynnikiem proporcjonalnoci midzy liczb
fotonw wyemitowanych w jednostce czasu na skutek emisji wymuszonej a iloczynem liczby
atomw na poziomie energetycznym E2 i gstoci fotonw o czstotliwoci .
Dla uproszczenia, formuujc rwnania (2.1) i (2.2), opisano sytuacj, w ktrej stan
energetyczny atomu moe przyjmowa jedynie dwa stany: jeden zwizany z poziomem
energetycznym E1 i drugi z E12, oraz e nie wystpuj tu tzw. stany zdegenerowane (rne
22
stany mogce rni si wspczynnikami Einsteina, ale posiadajce te same poziomy

energetyczne).
Wspczynniki B12, A21 i B21 wystpujce w rwnaniach (2.1) i (2.2) nosz nazw
wspczynnikw Einsteina odpowiednio dla absorpcji, emisji spontanicznej i emisji
wymuszonej. Einstein zauway, e prawdopodobiestwo oddziaywania fotonu na atom nie
zaley, czy znajduje si on na poziomie energetycznym E1, czy E2. A zatem
B21 = B12.
(2.3)
Na podstawie rozkadu Boltzmanna i rwnania Plancka emisji promieniowania przez

ciao doskonale czarne mona pokaza, e [21, 22]
A21 = B218h3/c3.
(2.4)
Rwnowaga termodynamiczna, inwersja obsadze, tumienie

i wzmacnianie promieniowania
atwo zauway (patrz rys. 2.1), e w skali pojedynczego atomu wzmocnienie mocy
wizki promieniowania optycznego uzyskujemy, kiedy wystpuje zjawisko emisji
wymuszonej, natomiast osabienie kiedy nastpi zjawisko absorpcji (zjawisko emisji
spontanicznej nie jest tu brane pod uwag, gdy nie jest bezporednim nastpstwem
oddziaywania wizki promieniowania z materi, a powstajce w wyniku tego zjawiska fotony
generowane s w kierunkach przypadkowych; emisja spontaniczna powoduje jednak samoistne
przejcia atomw z wyszego na niszy poziom energetyczny, zmniejszajc tym samym
proporcje miedzy liczbami atomw na poszczeglnych poziomach energetycznych patrz
rwnania (2.1) i (2.2)). W skali makroskopowej, kiedy mamy do czynienia ze strumieniem
fotonw i materi skadajc si z duej liczby atomw, wzmocnienie uzyskamy, jeeli
w materii tej nastpi wicej razy zjawisko emisji wymuszonej ni absorpcji (przy kadym akcie
absorpcji ubywa jeden foton z wizki, a przy emisji wymuszonej przybywa). Poniewa
prawdopodobiestwo oddziaywania fotonu na atom nie zaley, czy znajduje si on na
poziomie energetycznym E1, czy E2 (rwnanie (2.3)), aby czciej w czasie zachodzio
zjawisko emisji wymuszonej, czyli aby moc wizki bya wzmacniana, liczba atomw na
poziomie energetycznym E2 musi by wiksza ni na poziomie E1. Stan taki nazywamy
inwersj obsadze (rys. 2.2).
a)
23
b)
Tumienie:
Wzmocnienie:
Rys. 2.2. Wpyw zjawiska absorpcji i emisji wymuszonej na tumienie lub wzmocnienie
wizki promieniowania optycznego tumienie wystpuje, jeeli liczba atomw na wyszym
poziomie energetycznym jest mniejsza ni na niszym (a); w sytuacji odwrotnej, kiedy mamy
do czynienia z inwersj obsadze, uzyskujemy wzmocnienie (b)
Termin inwersja obsadze dotyczy nie atomw jako caoci, lecz konkretnych dwch
poziomw energetycznych tych atomw. Na przykad w sytuacji przedstawionej na rys. 2.3
inwersj obsadze mamy midzy poziomami E3 i E2
Rys. 2.3. Inwersja obsadze nie dotyczy atomw, lecz ich wybranej pary poziomw
energetycznych; w tym wypadku wystpuje inwersja obsadze midzy poziomami E3 i E2
W stanie rwnowagi termodynamicznej sposb obsadzenia stanw energetycznych
atomw (a take czsteczek, jonw, rodnikw, kompleksw, konformerw, itp.) opisuje
rozkad Boltzmanna:
E
Ni A exp i ,
kT
(2.5)
gdzie i jest numerem poziomu energetycznego, Ni jest liczba atomw na i-tym poziomie
energetycznym, Ei jest energi i-tego poziomu energetycznego, T jest temperatur, k jest sta
Boltzmanna (k1,380641023 J/K), a A jest sta proporcjonalnoci rwn tyle, by
N,
(2.6)
gdzie N jest liczb atomw (przy rozkadach cigych zamiast sumowania naley zastosowa
cakowanie).
Podstawiajc (2.5) do (2.6), otrzymamy
E
A N / exp i .
kT
i
24
(2.7)
Dla T>0 z rozkadu (2.5) wynika, e w rwnowadze termodynamicznej im wiksza jest energia
Ei, tym mniejsza jest warto Ni, czyli tym mniej atomw znajduje si na poziomie
energetycznym Ei (rys. 2.4). Oznacza to, e w stanie rwnowagi termodynamicznej nie mona
uzyska inwersji obsadze.
Rys. 2.4. W rwnowadze termodynamicznej im wiksza jest energia Ei, tym mniejsza jest
warto Ni,
Z rozkadu Boltzmanna wynika, e w stanie rwnowagi termodynamicznej uzyskanie
inwersji obsadze nie jest moliwe (np. nie mona uzyska inwersji obsadze, podgrzewajc
jedynie materi). Metody uzyskiwania inwersji obsadze, a wic stanu umoliwiajcego
uzyskanie wzmocnienie wizki promieniowania optycznego, zostan przedstawione
w nastpnym punkcie.
Metody uzyskiwania inwersji obsadze

W pierwszym laserze, jakim by laser rubinowy zbudowany przez Maimana, w celu
uzyskania inwersji obsadze wykorzystano pompowanie optyczne, metod zaproponowan
przez Kastlera. Pompowanie optyczne mona stosowa w trj- i w czteropoziomowym ukadzie
poziomw energetycznych (rys. 2.5). W ukadzie trjpoziomowym pompowanie optyczne
realizowane jest za pomoc promieniowania optycznego o energii fotonw rwnej rnicy
energii midzy poziomami 3 i 1. Pod wpywem tego promieniowania cz atomw przechodzi
z poziomu energetycznego 1 (poziom podstawowy) na poziom 3. Po krtkim czasie (rzdu
nanosekund) atomy z poziomu 3 przechodz w niszy stan energetyczny odpowiadajcy
poziomowi 2. Poziom 2 jest poziomem dugoyjcym, tzw. poziomem metastabilnym,
w ktrym atomy mog przebywa wzgldnie dugo (setki mikrosekund i duej), zanim
z powrotem wrc do stanu podstawowego. Jeeli proces pompowania optycznego bdzie
przebiega z wystarczajc intensywnoci, moe doj do sytuacji, w ktrej ponad 50%
atomw zostanie przetransportowana z poziomu 1, poprzez poziom 3 do poziomu 2. Kiedy ten
25
stan zostanie osignity, uzyskamy inwersj obsadze midzy poziomami 2 i 1. Stan ten moe
by wykorzystany do wzmacniania promieniowania optycznego o energii fotonw rwnej
rnicy energii midzy poziomami 2 i 1. W trjpoziomowym ukadzie poziomw
energetycznych przejcie laserowe zachodzi do poziomu, ktry by jednoczenie poziomem
podstawowym.
a)
b)
Rys. 2.5. Pompowanie w trj- i w czteropoziomowym ukadzie

poziomw energetycznych [23]
Podstawow wad pompowania optycznego w trjpoziomowym ukadzie poziomw
energetycznych jest konieczno stosowania bardzo silnej wizki promieniowania optycznego,
aby zdy przerzuci ponad 50% atomw z poziomu 1 na poziom 2, zanim atomy z tego stanu
zd powrci do stanu podstawowego. Dlatego ukad ten nie jest preferowany w laserach
o promieniowaniu cigym.
Pompowanie optyczne w czteropoziomowym ukadzie poziomw energetycznych jest
bardzo podobne do pompowania w ukadzie trjpoziomowym. Jedyn rnic jest to, e
przejcie laserowe zachodzi do poziomu o energii wikszej ni energia poziomu podstawowego
(rys. 2.5b). W zwizku z tym, aby uzyska inwersj obsadze midzy poziomami 2 i 1, nie
trzeba ju przerzuci ponad 50% atomw z poziomu 1 na poziom 2, tak jak to byo w ukadzie
trjpoziomowym. Jest to ogromn zalet ukadu czteropoziomowego, gdy w porwnaniu do
ukadu trjpoziomowego ukady czteropoziomowe nie wymagaj a tak silnego pompowania.
Dlatego w laserach o promieniowaniu cigym, zwaszcza o maej mocy, preferowane jest
pompowanie w czteropoziomowym ukadzie poziomw energetycznych. Oczywicie ukad
czteropoziomowy moe by stosowany w laserach o promieniowaniu cigym duej mocy, jak
i w laserach impulsowych.
26
rdem promieniowania optycznego penicego funkcj pompy optycznej mog by

lampy impulsowe (ksenonowa lampa byskowa bya uyta w pierwszym laserze rubinowym)
i silne lampy wyadowcze o dziaaniu cigym (np. lampy kryptonowe). Trzeba jednak
pamita, e dugo fali pompujcej musi by dobrana do rnicy poziomw midzy
poziomem podstawowym a poziomem krtko yjcym, z ktrego atomy (lub czsteczki)
przechodz do poziomu metastabilnego wykorzystywanego podczas wzmacniania mocy wizki
promieniowania optycznego (poziomu, z ktrego nastpuje przejcie laserowe). Dlatego do
pompowania optycznego najlepiej nadaj si inne lasery o odpowiednio dobranej dugoci fali.
Lasery, jako pompy optyczne dla innych laserw, pozwalaj na wiksz wydajno
pompowania, na dostarczenie duej iloci energii w krtkim czasie (istotne w niektrych
laserach impulsowych, np. barwnikowych), a take na skupienie duej iloci energii na bardzo
maej powierzchni (istotne w pompowaniu laserw wiatowodowych od czoa wiatowodu).
Szczeglne znaczenie w charakterze pompy optycznej laserw na ciele staym zyskay diody
laserowe. Tego typu ukady znane s pod nazw laserw DPSS (ang. DPSS lasers od ang.
diode-pumped solid-state lasers). Lasery tego typu oznaczaj si maymi wymiarami i du
sprawnoci. Przykadem takiego lasera, z jakim mona si do czsto spotka, jest zielony
pointer laserowy (rys. 2.6). Lasery DPSS s czsto spotykanymi laserami stosowanymi
w medycynie.
+ Bateria AAA
+ Bateria AAA
Dioda laserowa
Laser DPSS
pompujca
Baterie
Nd:YVO4 KTP
Laser pompujcy Soczewka

(808 nm)
Soczewka
Soczewka
Filtr
podczerwieni
Rys. 2.6. DPSS laser: rdem wizki pompujcej lasera neodymowego o dugoci fali
1064 nm jest laser pprzewodnikowy o dugoci fali 808 nm (wizka z lasera neodymowego
jest nastpnie konwertowana za pomoc krysztau KTP do drugiej harmonicznej, w rezultacie
otrzymujemy wizk o dugoci fali 532 nm wizk o barwie zielonej) [24]
27
Pompowanie optyczne stosowane jest w laserach na ciele staym (np. w laserach

rubinowych, Nd3+:YAG, Tm3+:YAG, Ho3+:YAG, Yb3+:YAG, Er3+:szko, Ti3+:szafir)
i w laserach cieczowych (np. w laserach wykorzystujcych zwizki metaloorganiczne lub
w laserach barwnikowych).
Poza pompowaniem optycznym do chwili obecnej opracowano wiele innych metod
uzyskiwania inwersji obsadze, do ktrych nale:
wyadowanie elektryczne w gazach (stosowane np. w laserach gazowych: Ar+, Kr+,
CO2, CO) tutaj przejcie atomw (lub czsteczek) z poziomu podstawowego do poziomu
krtko yjcego 3 nastpuje w wyniku zderze atomw z wizk elektronw w czasie
wyadowania, a nastpnie atomy z poziomu 3 przechodz na poziom metastabilny 2 (rys. 2.5);
nieelastyczne zderzenia atomw (stosowane np. w laserach He-Ne, a take w laserach
CO2, w ktrych w celu zwikszenia ich sprawnoci dodano molekularny azot N2) do
uzyskiwania inwersji obsadze wykorzystywane s zderzenia midzy atomami A (He w laserze
He-Ne) i B (Ne w laserach He-Ne); najpierw, pod wpywem zderze atomw A z wizk
elektronw w czasie wyadowania, atomy A zostaj wzbudzone z energii podstawowej do
wyszej energii, a nastpnie pozyskana w ten sposb energia przez atomy A zostaje przekazana
atomom B, ktre przechodz z poziomu podstawowego na wyszy poziom energetyczny, ktry
jest poziomem metastabilnym. Midzy tym poziomem a poziomem niszym nastpuje inwersja
obsadze stan ten dalej moe by wykorzystany do wzmacniania promieniowania
optycznego;
nieelastyczne zderzenia atomw z jednoczesn jonizacj (stosowane np. w laserach na
parach metali: He-Cd+, He-Zn+) proces pompowania przebiega bardzo podobnie, jak
w metodzie wykorzystujcej nieelastyczne zderzenia atomw, z t rnic, e w czasie
przekazywania energii przez atomy A atomom B nastpuje jednoczenie ich jonizacja;
dysocjacja w wyniku zderze z atomami (stosowana np. w laserach: Ar-O2 i Ne-O2)
do uzyskiwania inwersji obsadze wykorzystywane s zderzenia midzy atomami A (Ar lub
Ne) i czsteczkami B2 (O2); najpierw, pod wpywem zderze atomw A z wizk elektronw
w czasie wyadowania, atomy A zostaj wzbudzone z energii podstawowej do wyszej energii,
a nastpnie pozyskana w ten sposb energia przez atomy A zostaje przekazana czsteczkom
B2, ktre ulegaj dysocjacji i jeden z atomw B przechodzi z poziomu podstawowego na
wyszy poziom energetyczny, ktry jest poziomem metastabilnym. Miedzy tym poziomem
28
a poziomem niszym nastpuje inwersja obsadze stan ten dalej moe by wykorzystany do
wzmacniania promieniowania optycznego;
fotodysocjacja (stosowana np. w laserach: CF3I i CH3I) do uzyskiwania inwersji
obsadze wykorzystywana jest fotodysocjacja zwizku AB (CF3I lub CH3I), w wyniku ktrej
uzyskujemy A (CF3) oraz wzbudzony B (I), ktry przechodzi w stan metastabilny (midzy tym
poziomem a poziomem niszym nastpuje inwersja obsadze);
kaskadowe zderzenia z elektronami (stosowane np. w jonowych laserach argonowych
Ar+ i kryptonowych Kr+) do uzyskiwania inwersji obsadze wykorzystywane s zderzenia
jonw z elektronami: pod wpywem zderze z elektronami najpierw atomy te ulgaj jonizacji,
a nastpnie uzyskane jony po kolejnym zderzeniu przechodz na wyszy poziom energetyczny,
z ktrego przechodz dalej na poziom metastabilny;
wstrzykiwanie nonikw mniejszociowych w obszar zcza p-n (stosowane w laserach
pprzewodnikowych) pod wpywem przepywu prdu w obszar zcza p-n kierowane s
dziury z pprzewodnika p i elektrony z pprzewodnika n. Przy dostatecznie duym prdzie
w obszarze zcza moe doj do inwersji obsadze elektronw midzy poziomami w pasmie
walencyjnym i pamie przewodzenia;
gwatowne rozpranie adiabatyczne gazu (stosowane w laserach gazodynamicznych,
np. gazodynamicznych laserach CO2) najpierw gaz jest sprany i ogrzewany do wysokiej
temperatury, w wyniku czego atomy gazu zostaj silnie wzbudzone do rnych, wyszych
poziomw energetycznych; pozostajc w rwnowadze termodynamicznej, nie wystpuj
w nich poziomy energetyczne, na ktrych wystpuje inwersja obsadze; jednak w wyniku
gwatownego chodzenia w wyniku gwatownego adiabatycznego rozprania gazu powrt
z wyszych do niszych poziomw energetycznych nastpuje z rn sta czasow, zalen
od poziomu energetycznego, w ktrym atomy znajdoway si w stanie wzbudzonym; jeeli
niszy poziom energetyczny ma krtsz sta czasow ni wyszy, to midzy tymi stanami
w czasie rozprania adiabatycznego moe doj do inwersji obsadze;
reakcje chemiczne (stosowane w laserach chemicznych jako bro laserowa) pod
wpywem reakcji chemicznych mog powstawa produkty od razu w stanie wzbudzonym,
midzy tym stanem a stanem podstawowym wystpuj wtedy inwersja obsadze;
pompowanie wizk neutronw (prbowane w konstrukcji laserw promieniowania X
jako bro laserowa) metoda ta bya stosowana podczas prb nad skonstruowaniem laserw
29
pompowanych strumieniem neutronw powstaych w czasie wybuchu jdrowego, lasery

wykorzystujce t metod miay by wykorzystywane do niszczenia pociskw balistycznych
w ramach programu SDI lansowanego przez prezydenta Stanw Zjednoczonych Ronalda
Regana w latach 80. XX w.
Wzmacniacze optyczne mog mie rn posta, mog to by prty lub krysztay, ale
te mog mie posta odpowiednio domieszkowanych wiatowodw. Zalet tych ostatnich jest
moliwo konstruowania z ich uyciem laserw o duej mocy i o maych wymiarach
(wiatowd da si zwin na szpuli o rednicy kilkunastu centymetrw). Dodatkowo lasery
tego typu charakteryzuj si jakociowo bardzo dobr wizk. Z racji na ma rednic
wiatowodu atwo go mona te i chodzi (wszystkie wzmacniacze optyczne charakteryzuj
si sprawnoci poniej 100% i dlatego tracona moc musi by ze wzmacniacza optycznego
skutecznie odprowadzana w wypadku laserw duej mocy czsto wynosi ona dziesitki
i wicej watw) [25].
Lasery pompujce
(915 nm)
Wizka
laserowa
o mocy 1 kW
Zwierciado
braggowskie
(99%)
Zwierciado
braggowskie
(10%)
Kolimator
Element
usuwajcy mody
paszczowe
Spawy
35 m
20/40
YDF
Monitorowanie wnki
rezonansowej
Zwierciado
braggowskie (10%)
Analizator widma
optycznego
Fotodetektor
Rys. 2.7. Przykad budowy lasera iterbowego ze wzmacniaczem wiatowodowym

pompowanym siedmioma diodami laserowymi [26]
Szeroko pasma wzmacniacza optycznego

O szerokoci pasma wzmocnienia wzmacniacza optycznego decyduje bezporednio
szeroko linii widmowej zwizanej z emisj wymuszon. Z zasady nieoznaczonoci
Heisenberga Eth/2 wynika bezporednio, e im krtszy bdzie czas ycia l atomu (lub
czsteczki) na poziomie metastabilnym (przyjmujc, e nieoznaczono czasu tl), tym
wiksza bdzie nieoznaczono energii fotonw emitowanych w wyniku emisji spontanicznej
lub nieoznaczono energii fotonw, ktre mog wywoa emisj wymuszon. Std szeroko
linii widmowej
1
2 l
30
(2.8)
W wyniku rnych zjawisk fizycznych szeroko linii widmowej moe ulec

poszerzeniu. Wyrniamy jednorodne poszerzenie linii widmowej i niejednorodne poszerzenie
linii widmowej.
Jednorodne poszerzenie linii widmowej
Jednorodne poszerzenie linii widmowej wynikn moe ze zderze niesprystych
atomw midzy sob lub atomw ze ciankami naczynia, co wystpuje powszechnie w gazach,
lub atomw z fononami sieci krystalicznej, co wystpuje w ciaach staych. Zderzenia mog
rwnie spowodowa poszerzenie linii widmowej w cieczach. Wskutek tych zderze skraca si
czas ycia atomw w stanie wzbudzonym, a wic poszerza si linia widmowa. Jednorodne
poszerzenie linii widmowej wynikn moe rwnie wskutek zderze sprystych, bowiem
zmieniaj one skokowo faz emitowanego promieniowania. Moe te wystpi jednorodne
poszerzenie linii widmowej wskutek oddziaywania z sieci poprzez konwersj energii jonw
na energi wibracyjn sieci lub oddziaywaniem dipol-dipol z ssiadami, kiedy to pojedynczy
atom lub jon moe oddziaywa rezonansowo z innymi atomami za pomoc pola elektrycznego.
Niejednorodne poszerzenie linii widmowej
Niejednorodne poszerzenie linii widmowej obserwujemy wwczas, gdy rne atomy
(czsteczki) maj rne linie widmowe lub rne ksztaty linii dla tego samego przejcia.
Obserwowany wtedy ksztat linii jest obwiedni wszystkich indywidualnych funkcji
pochodzcych od emitujcych atomw (rys. 2.8). Najczstsz przyczyn tego poszerzenia jest
efekt Dopplera (jeeli poszerzenie linii wystpuje w wyniku tego zjawiska mwimy wtedy
o dopplerowskim poszerzeniu linii widmowej).
Rys. 2.8. Niejednorodne poszerzenie linii widmowej obserwowany wtedy ksztat linii jest
obwiedni wszystkich indywidualnych funkcji pochodzcych od emitujcych atomw
(szeroko linii widmowej zaley od temperatury) [13]
31
2.2. Zasada dziaania rezonatorw optycznych

Budowa rezonatorw optycznych
Najprostsz konstrukcj rezonatora optycznego jest ukad dwch rwnolegych
i odseparowanych od siebie zwierciade paskich, w ktrych promieniowanie optyczne moe
si odbija nieskoczenie wiele razy (rys. 2.9a). Czsto te mona spotka si z rezonatorami,
w ktrych wykorzystuje si dwa zwierciada wklse (rys. 2.9b), od ktrych take
promieniowanie optyczne moe si odbija nieskoczenie wiele razy. Mona powiedzie, e
rezonatory optyczne tworz puapk dla promieniowania optycznego. Promieniowanie
optyczne mona rwnie uwizi we wnce w postaci szeciu luster uoonych w ksztat
prostopadocianu, albo w wiatowodzie zakoczonym na obu kocach lustrami. Mona te
promieniowanie optyczne uwizi w ukadzie, w ktrym kry po drodze zamknitej, np.
w ukadzie zawierajcym trzy lub wicej zwierciade albo w wiatowodzie, ktrego koce
zespawano ze sob. Te i inne rozwizania przedstawiono na rys. 2.9.
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
k)
h)
j)
l)
i)
Rys. 2.9. Przykady konstrukcji rnych typw rezonatorw optycznych: a) rezonator paskorwnolegy (z dwoma zwierciadami paskimi), b) rezonator z dwoma zwierciadami
wklsymi, c) rezonator piercieniowy z trzema zwierciadami, d) rezonator wnkowy,
e) rezonator piercieniowy wiatowodowy, f) rezonator wiatowodowy zakoczony dwoma
zwierciadami Bragga, g) rezonator piercieniowy zintegrowany, h) rezonator mikrodyskowy,
i) rezonator mikrotoroidalny, j) rezonator mikrosferyczny, k) rezonator mikrokolumnowy,
l) rezonator wykorzystujcy kryszta fotoniczny [13]
32
Jeeli wizka promieniowania optycznego propaguje w wolnej przestrzeni, podlega

zjawisku dyfrakcji. W wyniku tego zjawiska cz mocy uwizionej wewntrz rezonatora
wizki kierowana jest poza krawd zwierciade, przyczyniajc si do straty energii wizki.
Jeeli takie zjawisko wystpuje w rezonatorze, to mwimy, e jest on otwarty (na rys. 2.9 s to
rezonatory a), b) i c)). W przeciwnym wypadku mwimy, e rezonator jest zamknity. Do
zamknitych
rezonatorw
zaliczamy
np.
rezonatory
wnkowe,
wiatowodowe,
mikrosferyczne, mikrodyskowe i mikrotoroidalne.

Wanym parametrem kadego otwartego rezonatora jest jego stabilno. Posugujc si
optyk geometryczn, mona stwierdzi, e rezonator jest stabilny (rys. 2.10), jeeli wewntrz
rezonatora mona wyznaczy nieskoczenie wiele promieni, ktre mog odbija si od
zwierciade nieskoczenie wiele razy. Jeeli liczba speniajcych ten warunek promieni jest
skoczona (zazwyczaj liczba ta wynosi jeden lub zero), mwimy, e rezonator jest niestabilny.
Rys. 2.10. Przykad rezonatora stabilnego (wewntrz rezonatora mona wyznaczy

nieskoczenie wiele promieni, ktre mog odbija si od zwierciade nieskoczenie wiele
razy) [13]
W zdecydowanej wikszoci wypadkw od otwartych rezonatorw optycznych
wykorzystywanych w laserach wymaga si, aby byy one stabilne. Jeeli w rezonatorze zostan
zastosowane dwa zwierciada, ktrych osie pokrywaj si, to o stabilnoci rezonatora decyduj
odlego midzy zwierciadami oraz ich promienie krzywizny. Aby taki rezonator by stabilny,
musi on spenia warunek:
0 g1 g 2 1 ,
(2.9)
gdzie
gi 1 d / Ri ,
(2.10)
i jest numerem zwierciada, R jest promieniem krzywizny, a d jest odlegoci midzy tymi
zwierciadami. Przyjmuje si, e R jest dodatnie dla zwierciada wypukego, a ujemne dla
wklsego.
Warunek (2.9) mona przedstawi w postaci graficznej (patrz rys. 2.11).
33
hemisferyczny
pasko-planarny
konfokalny
koncentryczny
wypuko-wklsy
Rys. 2.11. Diagram stabilnoci rezonatorw: obszary stabilnoci ograniczone s osiami g1 i g2

oraz dwiema gaziami hiperboli g1g2=1;
na diagramie zaznaczono kilka typw rezonatorw z dwoma zwierciadami [27]
Zazwyczaj oczekuje si od wizki laserowej, aby jej przekrj poprzeczny mia profil
gaussowski. Taki profil moemy uzyska z laserw ze stabilnym rezonatorem, w ktrych
wizka laserowa opuszcza rezonator poprzez jedno ze zwierciade (zwierciado te musi by
czciowo przepuszczalne). Niestety, w laserach o duej mocy redniej problemem mog by
straty cieplne wystpujce na zwierciadach, co wymaga ich chodzenia, np. za pomoc wody
albo innej cieczy. Rozwizanie takie wyklucza jednak wykorzystanie zwierciada czciowo
przepuszczalnego. W takim wypadku stosowane s rezonatory niestabilne (rys. 2.12).
W laserach wykorzystujcych rezonatory niestabilne wizka laserowa opuszcza rezonator
wzdu krawdzi jednego ze zwierciade, dlatego mona w nich stosowa zwierciada
nieprzepuszczalne, w ktrych atwo mona zainstalowa elementy obiegu cieczy chodzcej.
Wad tych rezonatorw jest jednak to, e lasery, ktre je wykorzystuj, charakteryzuj si
nienajlepsz jakoci przestrzenn wizki (ma ona najczciej w przekroju poprzecznym ksztat
piercienia).
34
Rys. 2.12. Przykad rezonatora niestabilnego [28]
Mody rezonatorw optycznych

Z punktu widzenia optyki falowej promieniowanie optyczne wewntrz rezonatora
optycznego musi spenia rwnanie falowe wraz z warunkami brzegowymi. Rozwizanie tego
rwnania otrzymujemy w postaci zbioru dyskretnych funkcji opisujcych rozkady pl
skadowej elektrycznej lub magnetycznej fali elektromagnetycznej, jak jest fala optyczna.
Rozkady te daj stabilne rozkady amplitudy pola w kierunku podunym rezonatora,
nazywane modami podunymi, i stabilne rozkady amplitudy pola w kierunku poprzecznym
rezonatora, nazywane modami poprzecznymi. W niektrych rezonatorach (w rezonatorach
mikrosferycznych, mikrodyskowych lub mikrotoroidalnych) rozkady pola zamiast tworzy
mody podune i poprzeczne, tworz mody WGM (z ang. whispering-gallery modes), ktre
czasami w jzyku polskim nazywane s modami galerii szeptw.
2.2.2.1. Mody podune
Tworzenie si modw podunych najatwiej przeanalizowa na przykadzie rezonatora
pasko-planarnego, w ktrych fala biegnie midzy zwierciadami w t i z powrotem, tworzc
wewntrz rezonatora fal stojc. Warunki brzegowe wymuszaj, aby w miejscu, w ktrym
wystpuj zwierciada, wystpoway wzy fali (analogicznie jak to jest w wypadku drgania
struny w gitarze, gdzie w punktach podparcia struny musz wystpi wzy). Odlego midzy
wzami fali stojcej wynosi p dugoci fali. Zatem, kiedy wzy fali elektromagnetycznej
wystpuj tylko w miejscach pooenia zwierciade, midzy zwierciadami oddalonymi
o d mieci si tylko p dugoci fali (inaczej mwic, dugo fali wynosi 2d). Ale fala
stojca, poza miejscem pooenia zwierciade, moe mie jeszcze 1, 2, 3,, q1, (rys. 2.13)
wzw, tak e midzy zwierciadami mieszcz si 2, 3, 4,, q, powek fali. Oglnie rzecz
biorc, wewntrz rezonatora mog istnie fale, ktrych dugo fali wynosi
2d
, gdzie q 1, 2, 3,...
q
(2.11)
35
Zmieniajc warto q w rwnaniu (2.11), otrzymujemy dugoci fali dla kolejnych modw
podunych rezonatora.
Rys. 2.13. Fale stojce tworzce mody podune rezonatora [29]

W rzeczywistoci wewntrz rezonatora optycznego laserw midzy zwierciadami
mog si mieci setki tysicy powek tworzcej si fali. Z zalenoci (2.11) mona okreli
czstotliwoci q poszczeglnych fal tworzcych mody podune:
q q
c0
,
2nd
(2.12)
gdzie c0 jest prdkoci wiata w prni, a n jest wspczynnikiem zaamania orodka

znajdujcego si midzy zwierciadami.
Z rwnania (2.12) wynika, e czstotliwoci fal tworzcych kolejne mody podune s
od siebie odseparowane o
r q 1 q
c0
.
2nd
(2.13)
Warto r jest tym wiksza, im mniejsza jest odlego midzy zwierciadami (rys. 2.14).
36
a)
b)
Rezonator
Mody rezonatora
Rys. 2.13. Wpyw zalenoci dugoci rezonatora d na rnic czstotliwoci fal tworzcych
kolejne mody podune: dla duej wartoci d rnica ta jest maa (a),
a dla maej wartoci d dua (b) [13]
Identyczny warunek na czstotliwoci fal kolejnych modw podunych, opisanych
rwnaniem (2.12), uzyskamy z warunku, e przesunicie fazowe fali optycznej po jednym
przejciu tam i z powrotem wewntrz rezonatora, uwzgldniajc w tym przesunicie fazowe
fali przy kadorazowym odbiciu od zwierciada, musi by wielokrotnoci 2 (gdyby tak nie
byo, wwczas w wyniku interferencji fala wewntrz rezonatora wzajemnie by si wygasaa).
Z tego warunku mona znale czstotliwoci fal kolejnych modw podunych rezonatorw
piercieniowych. Wiedzc, e fala doznaje przesunicia w fazie 2 po przebyciu dystansu
o dugoci rwnej dugoci fali, dugo penego okrenia L fali w rezonatorze musi by
wielokrotnoci dugoci fali, co prowadzi do rwnania na czstotliwoci fal kolejnych modw
podunych w rezonatorach piercieniowych:
q q
c0
.
nL
(2.14)
2.2.2.2. Mody poprzeczne

Charakter modw poprzecznych zaley od typu rezonatora. W wypadku rezonatorw
wiatowodowych mody poprzeczne rezonatora s tosame z modami w wiatowodach dla
wiatowodw dielektrycznych wknistych s to tzw. mody hybrydowe HEmn i EHmn (dla tzw.
wiatowodw saboprowadzacych, w ktrych wzgldna rnica zaamania rdzenia i paszcza
jest maa, mody te degeneruj si do tzw. modw liniowo spolaryzowanych LPij). Podstawy
teoretyczne powstawania tych modw wi si z poszukiwaniem rozwizania rwnania
falowego dla wiatowodu z uwzgldnieniem warunkw brzegowych zwizanych z rnym
wspczynnikiem zaamania rdzenia i paszcza wiatowodu. Omwienie tych podstaw
wchodzi w zakres techniki wiatowodowej i wykracza poza zakres niniejszego opracowania.
37
W rezonatorach otwartych powstaj tzw. mody TEMmn. Ich konfiguracj mona

znale, stosujc teori dyfrakcji Kirchoffa-Fresnela. S one rne dla rnych ksztatw
zwierciade. Dla najbardziej popularnych ksztatw, jakimi s zwierciada prostoktne
i okrge, otrzymujemy odpowiednio tzw. mody TEMmn Hermitea-Gaussa i mody TEMmn
Laguerrea-Gaussa [30].
Mody TEMmn Hermitea-Gaussa
W modach TEMmn Hermitea-Gaussa otrzymujemy niezalene rozkady skadowej pola
elektrycznego fali optycznej dla dwch ortogonalnych kierunkw poprzecznych x i y,
rwnolegych do krawdzi zwierciade prostoktnych. Pola te zanikaj do zera przy odlegoci
dcej do nieskoczonoci od osi rezonatora. W zalenoci od rzdu modu, opisywanego przez
indeksy m (dla kierunku x) i n (dla kierunku y), pola te mog przyjmowa zerowe wartoci
natenia w skoczonej odlegoci od osi rezonatora tyle razy w danym kierunku, ile wynosi m
lub n (rys. 2.14).
E(x)
E(x)
TEM0n
E(x)
TEM1n
TEM2n
Rys. 2.14. Natenie pola elektrycznego modw TEMmn Hermitea-Gaussa w kierunku osi x
dla trzech kolejnych rzdw: 0, 1 i 2 [30]
W wyniku tego e w pewnych miejscach, rozcigajcych si wzdu linii prostych
natenie pola elektrycznego przyjmuj wartoci zerowe, a w innych miejscach nie, poprzeczny
rozkad natenia pola elektrycznego kolejnych modw przyjmuje posta regularnych ukadw
plamek (rys. 2.15). Fazy drga p elektrycznych w ssiednich plamkach maj zawsze
przeciwne fazy.
TEM00
TEM01
38
TEM20
TEM10
TEM22
TEM11
y
Wsprzdne: x, y
x
Rys. 2.15. Natenie pola elektrycznego modw TEMmn Hermitea-Gaussa: dugo strzaek
odzwierciedla warto natenia pola elektrycznego, a ich kierunek kierunek pola
elektrycznego w danej chwili czasu; liniami przerywanymi zaznaczono miejsca, w ktrych
natenie pola elektrycznego przyjmuje warto zerow [30]
Mody TEMmn Laguerrea-Gaussa
W modach TEMmn Laguerrea-Gaussa rozkady pl opisywane s we wsprzdnych
cylindrycznych. Podobnie jak w modach TEMmn Hermitea-Gaussa, w modach TEMmn
Laguerrea-Gaussa skadowe pola elektrycznego fali elektromagnetycznej rwnie zanikaj do
zera przy odlegoci dcej do nieskoczonoci od osi rezonatora. Indeksy m i n opisuj rzd
modu. Indeks m dotyczy wsprzdnej radialnej r i wskazuje, dla ilu wartoci r natenie pola
elektrycznego przyjmuje zerowe wartoci natenia w skoczonej odlegoci od osi rezonatora;
indeks n dotyczy wsprzdnej ktowej i wskazuje, dla ilu wartoci natenie pola
elektrycznego przyjmuje zerowe wartoci natenia w przedziale od 0 do (rys. 2.16).
TEM00
TEM10
TEM01
TEM11
39
TEM02
TEM12
Wsprzdne: r,
Rys. 2.16. Natenie pola elektrycznego modw TEMmn Laguerrea-Gaussa: dugo strzaek
odzwierciedla warto natenia pola elektrycznego, a ich kierunek kierunek pola
elektrycznego w danej chwili czasu; liniami przerywanymi zaznaczono miejsca, w ktrych
natenie pola elektrycznego przyjmuje warto zerow [30]
Podobnie jak zmiana rzdu podunego q, zmiana rzdu modu poprzecznego zmienia
czstotliwo fali wewntrz rezonatora. Dla rezonatorw otwartych czstotliwo fali, przy
znanych parametrach q, m i n, czstotliwo fali wynosi [13]
arccos g1 g 2
qmn r q m n 1
.
(2.15)
Z punktu widzenia jakoci wizki laserowej istnienie wielu modw poprzecznych

w rezonatorze nie jest korzystne, gdy pogarsza ono koherencj czasow i przestrzenn wizki.
Fale pochodzce z rnych modw poprzecznych, interferujc ze sob, zmieniaj rozkady pl
elektromagnetycznych w kierunku poprzecznym. W zdecydowanej wikszoci sytuacji
najkorzystniej jest, jeeli w rezonatorze wystpuje tylko jeden mod i jest nim mod podstawowy
(jest nim mod TEM00 dla rezonatorw otwartych, albo mod HE11 dla rezonatorw
wiatowodowych). Mod ten ma t cech, e natenie wizki wewntrz rezonatora przyjmuje
posta pojedynczej plamki, w ktrej na rodku natenie pola jest najwiksze.
2.2.2.3. Mody WGM
Mody WGM wystpuj w rezonatorach w ksztacie kulek, dyskw i toroidw.
Rezonatory tego typu s wykorzystywane w niektrych typach laserw pprzewodnikowych,
a take w charakterze filtrw czstotliwoci optycznych w ukadach fotonicznych [31, 32].
40
Stosowane mog by rwnie w konstrukcji czujnikw wiatowodowych wybranych

wielkoci fizycznych. Mody WGM s wynikiem wystpowania interferencji obiegajcej fali po
obwodzie wewntrz kulki, dysku lub toroidu. W wyniku interferencji natenie pola
elektrycznego przyjmuje posta rozety plamek rozmieszczonych promienicie wewntrz
rezonatora (rys. 2.17).
Rys. 2.17. Przykad rozkadu pola elektrycznego w modzie WGM [33]
Straty w rezonatorach
Fala optyczna uwiziona wewntrz rezonatora moe ulega stratom pod wpywem
rnych czynnikw. Przyczyn tych strat mog by:
absorpcja i rozpraszanie promieniowania wewntrz rezonatora,
wspczynnik odbicia zwierciade mniejszy od jeden,
dyfrakcja powodujca, e cz fali trafia poza krawd zwierciada,
elementy umieszczone wewntrz rezonatora, suce np. do odprowadzania czci

mocy promieniowania z rezonatora na zewntrz (np. sprzgacze).
Wystpowanie strat w rezonatorze powoduje nie tylko zmniejszanie si w czasie energii

zmagazynowanej wewntrz rezonatora, ale rwnie poszerzenie linii spektralnych zwizanych
z poszczeglnymi modami do skoczonej szerokoci (przy braku strat szerokoci tych linii byy
nieskoczenie mae). Analiz tego zjawiska mona przeprowadzi w oparciu o sumowanie si
amplitud fal wewntrz rezonatora, ktre ulegaj stumieniu przy kadym przebiegniciu fali
tam i z powrotem wewntrz rezonatora (rys. 2.18).
41
Zwierciado 2
Zwierciado 1
Rys. 2.18. Bieg fali w t i z powrotem wewntrz rezonatora, w ktrym wystpuj straty, i graf
przepywowy pozwalajcy na analiz zjawiska sumowania si fal wewntrz rezonatora [13]
Przy kadym okreniu fali optycznej tam i z powrotem wewntrz rezonatora, ulega ona
opnieniu fazowemu o kt i stumieniu (pod wpywem strat) o czynnik r. W rezultacie
amplitud zespolon fali wewntrz rezonatora moemy obliczy jako sum kolejnych fal,
z ktrych kada pokonuje jednokrotnie dystans wewntrz rezonatora tam i z powrotem (na
rys. 2.18 zostay one oznaczone jako U0, U1, U2 itd.). Kada kolejna fala rni si od
poprzedniej o czynnik |r|ej. Poniewa mamy tu do czynienia z sumowaniem kolejnych
wyrazw szeregu geometrycznego, amplituda wypadkowej fali bdzie wynosi
U0
.
1 r e j
(2.16)
Natenie promieniowania wewntrz rezonatora moemy obliczy jako kwadrat

moduu amplitudy U [13]:
I U
2
I max
,
1 (2 F / )2 sin 2 ( / 2)
(2.17)
(2.18)
gdzie
r
1 r
I max
I0
1 r
(2.19)
I0 U0 ,
2
I min
(2.20)
I max
2 .
1 2 F /
(2.21)
42
Wspczynnik F nosi nazw finesse (zazwyczaj tego terminu nie tumaczy si na jzyk
polski, czasami mona si spotka z nazw smuko). Jeeli straty d do zera, wwczas F
dy do nieskoczonoci. Zaleno natenia fali wewntrz rezonatora w funkcji
czstotliwoci, przy tej samej wartoci U0, dla F rwnego nieskoczono i dla F mniejszego
od nieskoczonoci pokazano na rys. 2.19.
a)
b)
Rys. 2.19. Wpyw strat na natenie fali wewntrz rezonatora w funkcji czstotliwoci,
przy tej samej wartoci U0: a) brak strat (F=),
b) wewntrz rezonatora wystpuj straty (F<) [13]
2.3. Wspdziaanie wzmacniacza optycznego

i rezonatora, mody laserw
Jeeli wewntrz rezonatora optycznego zostanie umieszczony wzmacniacz optyczny,
moe on skompensowa straty rezonatora opisane w poprzednim punkcie. Jeeli dla danego
modu wzmocnienie przewyszy straty, wewntrz rezonatora pojawi si promieniowanie
optyczne o czstotliwoci modu, ktrego natenie bdzie roso z czasem. Wzrost natenia
bdzie nastpowa tak dugo, a pod wpywem ograniczonej wydajnoci ukadu pompujcego
lub pod wpywem innych zjawisk fizycznych ograniczone zostanie wzmocnienie wzmacniacza
do poziomu takiego, w ktrym wzmocnienie zrwna si ze stratami (ograniczenie wzmocnienia
pod wpywem ograniczonej wydajnoci ukadu pompujcego nosi nazw nasycenia
wzmocnienia). Zrwnanie mocy ze stratami moe te nastpi pod wpywem wzrostu strat (np.
pod wpywem zjawisk nieliniowych). A zatem wewntrz rezonatora nie kady mod moe by
wzbudzony (rys. 2.20).
43
Wzmocnienie
Straty
Mody
rezonatora
Mody
wzbudzone
Rys. 2.20. Liczb modw, ktre mog si wzbudzi wewntrz rezonatora, w pierwszej
kolejnoci ogranicza stosunek szerokoci linii widmowej l wzmacniacza optycznego
i rnica midzy ssiednimi modami r. Dokadn liczba wzbudzonych modw mona
wyznaczy, sprawdzajc, dla ktrych z nich speniony jest warunek generacji, aby straty nie
przewyszay wzmocnienia (ten warunek speniaj mody, ktrych czstotliwoci zawarte s
w pamie B) [13]
O liczbie modw podunych, ktra moe si wzbudzi wewntrz rezonatora,
w pierwszej kolejnoci decyduje stosunek szerokoci linii widmowej l i rnica
czstotliwoci midzy ssiednimi modami r. Gdy l/r>>1, wwczas wewntrz rezonatora
moe wzbudzi si bardzo duo modw. Kiedy l/r1, moe si wzbudzi jeden, albo dwa
mody. Natomiast kiedy l/r<<1, zazwyczaj nie wzbudza si aden mod, chyba e
czstotliwo danego modu wypada bardzo blisko czstotliwoci rodkowej 0 pasma
wzmocnienia.
Na liczb wzbudzonych modw decyduj take inne czynniki, takie jak charakter linii
widmowej wzmacniacza czy jest ona jednorodna, czy zostaa ona poszerzona jednorodnie,
czy te niejednorodnie (patrz punkt 2.1.4). Jeeli linia jest jednorodna, wwczas wizka
promieniowania optycznego o danej czstotliwoci oddziauje w jednakowym stopniu ze
wszystkimi atomami. W tym wypadku, jeeli w wyniku oddziaywania wizki optycznej na
wzmacniacz optyczny jego wzmocnienie zmniejsza si, to zmniejsza si w caym jego pamie
wzmocnienia (rys. 2.21). Skutkuje to tym, e w stanie ustalonym liczba modw wzbudzonych
wewntrz rezonatora przyjmuje warto jeden (pod warunkiem, e nie wystpuje tzw. zjawisko
przestrzennego wypalania dziur patrz dalej).
44
Rys. 2.21. Proces ustalania si liczby modw w wyniku nasycania wzmocnienia, jeeli linia
spektralna wzmacniacza optycznego jest jednorodna lub zostaa poszerzona jednorodnie w
stanie nieustalonym wewntrz rezonatora moe wzbudzi si wiele modw, jeeli szeroko
linii spektralnej jest wiksza od rnicy midzy ssiednimi modami r; jednak w stanie
ustalonym, kiedy wzmocnienie zrwnuje si ze stratami, pozostaje tylko jeden mod; ksztat
krzywej przedstawiajcej funkcj opisujc wzmocnienie w funkcji czstotliwoci pod
wpywem obecnego promieniowania w rezonatorze nie zmienia si poza jej wysokoci [13]
Jeeli pasmo wzmocnienia wzmacniacza wynika ze zjawiska niejednorodnego poszerzenia linii
widmowej, wtedy promieniowanie optyczne o danej czstotliwoci (czstotliwoci danego
modu) oddziauje tylko z czci populacji atomw odpowiedzialnych za wzmocnienie. Wtedy
pod wpywem promieniowania optycznego nalecego do rnych modw moe zaj
zjawisko spektralnego wypalania dziur w pamie wzmocnienia w miejscach odpowiadajcych
czstotliwociom poszczeglnym modom, przyczyniajc si do tego, e nasycenie
wzmocnienia zachodzi moe dla kadego modu niezalenie i std wewntrz rezonatora moe
wzbudzi si jednoczenie kilka modw (rys. 2.22). Wypalone dziury nosz nazw dziur
Lamba.
a)
b)
Rys. 2.22. Zjawisko spektralnego wypalania dziur przy niejednorodnym poszerzeniu linii
widmowej jest odpowiedzialne za wzbudzanie kilku modw (a), w poszerzeniu
dopplerowskim linii widmowej jeden mod moe wypali dwie dziury (b) [13]
45
Oprcz zjawiska spektralnego wypalania dziur w pamie wzmocnienia, we

wzmacniaczu mona spotka si ze zjawiskiem przestrzennego wypalania dziur. Zjawisko
zwizane jest z istnieniem fali stojcej wewntrz rezonatora, ktre powoduje, e nasycenie
wzmocnienia nie wystpuje w miejscach powstawania wzw fali stojcej. Brak nasycenia
moe powodowa powstanie innych modw, ktre wzy znajduj si w innych miejscach. To
powoduje, e nawet przy jednorodnej linii widmowej lub przy jednorodnym poszerzeniu linii
wewntrz rezonatora moe wzbudzi si wicej modw. Zjawisko przestrzennego wypalania
dziur mona zlikwidowa, nie dopuszczajc do powstawania fali stojcej, poprzez
wykorzystanie rezonatorw piercieniowych, w ktrym promieniowanie propaguje tylko
w jednym kierunku, lub stosujc dwa ortogonalne stany polaryzacji (liniowe lub koowe) dla
wizek propagujcych w rezonatorze w przeciwnych kierunkach.
Podobne mechanizmy odpowiedzialne za wzbudzanie modw podunych dotycz te
modw poprzecznych, z tym e promieniowanie optyczne modw poprzecznych rnych
rzdw moe wykazywa rne straty (zazwyczaj straty modw wyszych rzdw s wiksze
na skutek zjawiska dyfrakcji, co ogranicza ich liczb, ktra moe si wzbudzi dla modw
wysokich rzdw starty w rezonatorze mog przewysza wzmocnienie) (rys. 2.23).
Mody (1,1)
Mody (0,0)
Wyjcie
lasera
Rys. 2.23. Wzbudzanie si kilku modw poprzecznych dla kadego z modw

poziom strat moe by inny [13]
Wzbudzone wewntrz rezonatora mody w wyniku wzajemnej interakcji wzmacniacza
optycznego i rezonatora s nazywane modami lasera. Promieniowanie optyczne zwizane
z tymi modami moe by wyprowadzone w postaci wizki laserowej na zewntrz najczciej
poprzez czciowo przepuszczalne zwierciado rezonatora optycznego. Czasami s stosowane
inne rozwizania, aby promieniowanie to mogo opuci rezonator, np. sprzgacze lub
dodatkowe elementy wewntrz rezonatora albo stosowane s rezonatory niestabilne.
46
Lasery o pracy cigej

Praca ciga jest moliwa, jeeli wydajno ukadu zasilania lasera (np. pompy
optycznej) jest wystarczajca, aby uzyska stan inwersji obsadze w duszym okresie czasu.
Oczywicie nie moe przy tym wystpi termiczne uszkodzenie lasera. Od laserw pracy
cigej czsto wymaga si pracy jednomodowej, aby uzyska jak najwiksz koherencj
czasow i przestrzenn. Czasem te dodatkowo od tych laserw wymaga si moliwoci ich
przestrajania albo stabilizacji. Problemy te zostan omwione w nastpnych podpunktach.
3.1. Lasery jednomodowe

W laserach jednomodowych w pierwszej kolejnoci dy si do tego, aby nie
wzbudzay si mody poprzeczne wyszych rzdw, a pracowa jedynie na modzie
podstawowym. atwo to speni w wypadku stosowania rezonatorw wiatowodowych
(wystarczy zastosowa wiatowd jednomodowy) lub w laserach pprzewodnikowych (np.
ograniczajc wymiary poprzeczne rezonatora lub stosujc wzmacniacze optyczne w postaci
jednomodowych wiatowodw zintegrowanych). Naley te pamita, e promieniowanie
optyczne jest fal poprzeczn, w zwizku z tym kady mod poprzeczny o danym rzdzie to tak
naprawd dwa mody rnice si midzy sob stanem polaryzacji. Mody te mog rni si
czstotliwoci. Dlatego dy si, aby jeden z tych modw wyeliminowa. Mona tego
dokona np. stosujc wewntrz rezonatora powierzchnie graniczne (np. nalece do pytek
optycznych) midzy dwoma rnymi orodkami nachylone pod ktem Brewstera (rys. 3.1).
Pytka optyczna nachylona
pod katem Brewstera
Wzmacniacz
optyczny
Pytka optyczna nachylona

pod katem Brewstera
Spolaryzowana
wizka laserowa
Zwierciado
wyjciowe
Zwierciado o duym
wspczynniku odbicia
Rys. 3.1. Wykorzystanie pytek optycznych nachylone pod ktem Brewstera pozwala na
uzyskanie pracy lasera z modami polaryzacyjnymi o jednym kierunku drga pola
elektrycznego (zaznaczonego pionowymi strzakami) [13]
Znacznie trudniejsze jest uzyskanie pracy lasera z jednym modem podunym
zwaszcza w sytuacji, kiedy szeroko pasma wzmocnienia l wzmacniacza jest duo
47
wiksza od rnicy czstotliwoci r ssiednich modw. Aby w tym wypadku nie dopuci
do wzbudzanie wielu modw, stosuje si selektory modw. Funkcj t moe peni etalon
umieszczony wewntrz rezonatora (rys. 3.2). Obracajc etalon, mona wybra rne mody
podune, na ktrych moe wzbudzi si laser.
Etalon
Zwierciado
wyjciowe
Wzmacniacz optyczny
Zwierciado o duym
wspczynniku odbicia
Wzmocnienie
Straty
rezonatora
Mody
rezonatora
Mody
etalonu
Wyjcie
lasera
Rys. 3.2. Realizacja lasera pracujcego z jednym modem podunym poprzez wykorzystanie
etalonu penicego funkcj selektora modu [13]
Funkcj selektora modw moe take peni przestrajalna siatka Bragga (rys. 3.3) albo siatka
dyfrakcyjna (rys. 3.4).
wiatowd domieszkowany
pierwiastkiem ziem rzadkich
Soczewka
Wyjcie
lasera
Sprzgacz
Diody
pompujce
Rys. 3.3. Laser wiatowodowy wykorzystujcy przestrajaln siatk Bragga w roli selektora
modw (CMS element usuwajcy z rezonatora mody poprzeczne wyszych rzdw,
TFBG przestrajalna siatka Bragga) [34]
Kolimator
a)
Siatka
dyfrakcyjna
Dioda
laserowa
b)
Kolimator
48
Siatka
dyfrakcyjna
Dioda
laserowa
Wyjcie lasera
Wyjcie lasera
Zwierciado
przestrajajce
Rys. 3.4. Wykorzystanie siatki dyfrakcyjnej w konfiguracji LittmanaMetcalfa (a) lub

Litrowa (b) w roli selektora modw [35]
W wypadku laserw pprzewodnikowych prac z jednym modem podunym mona uzyska
poprzez wykorzystanie rozoonego sprzenia zwrotnego, rozoonych zwierciade Bragga
lub dodatkowej zewntrznej wnki (rys. 3.5).
Wzmacniacz
optyczny
Siatka dyfrakcyjna
w pobliu wzmacniacza
Wzmacniacz
optyczny
Zwierciado Bragga
b)
a)
c)
Wzmacniacz optyczny
i wnka rezonansowa
d)
Selektor modw
Rys. 3.5. Realizacja laserw pprzewodnikowych pracujcych z jednym modem podunym:

z rozoonym sprzeniem zwrotnym (a), laser ze zwierciadami Bragga (b),
laser z dodatkowym rezonatorem penicym funkcj selektora modu (c); w zwierciadach
Bragga silne odbicie nastpuje tylko wtedy, jeeli staa sieci jest rwna wielokrotnoci
powki dugoci fali w orodku (d) [21, 35]
49
3.2. Lasery przestrajalne

Pod pojciem lasera przestrajalnego rozumiemy laser, w ktrym mona zmienia
czstotliwo generowanej fali. Tego typu lasery stosowane s przede wszystkim w metrologii
i diagnostyce medycznej (np. w spektroskopii optycznej, w sensorach wiatowodowych,
w optycznej tomografii koherentnej).
Zazwyczaj wymaga si od laserw przestrajalnych szerokiego zakresu przestrajania
przy jednomodowej pracy. Aby byo to moliwe, naley w laserze wykorzysta wzmacniacz,
ktrym mona zmienia pooenie czstotliwoci rodkowej wzmacniacza (rys. 3.6a) lub
zastosowa wewntrz lasera przestrajalny filtr wskopasmowy, ktry by zwiksza straty
rezonatora dla wszystkich czstotliwoci z pasma wzmocnienia poza czstotliwoci, na ktrej
chcielibymy, aby pracowa laser (rys. 3.6b). Pierwsz metod mona wykorzysta w laserach
pprzewodnikowych, gdy pooenie czstotliwoci rodkowej zaley od temperatury zcza
p-n diody laserowej. Niestety moliwy zakres przestrajania laserw t metod (ze wzgldu na
ograniczenia temperatury pracy lasera) jest relatywnie may przeliczajc na dugo fali, do
kilku nanometrw (zmiany rodkowej dugoci fali s rzdu 0,2-0,3 nm/C). Pooenie
czstotliwoci rodkowej wzmacniacza mona rwnie zmieni, ale take w wskim lub bardzo
wskim zakresie, wykorzystujc zjawiska fizyczne wpywajce na pooenie linii spektralnych
atomw lub czsteczek (np. zjawisko Zeemana albo zmiany naprenia lub cinienia, ktrym
poddawany jest wzmacniacz optyczny). Jeeli chcemy przestraja czstotliwo pracy lasera
w szerokim zakresie, naley zastosowa drug metod. Naley te zastosowa wzmacniacz
o bardzo szerokim widmie wzmocnienia. Najszerszym zakresem przestrajania cechuj si
lasery tytanowo-szafirowe (zakres strojenia 450 nm od 650 nm do 1100 nm), barwnikowe
(ponad 100 nm) i pprzewodnikowe (ponad 150 nm).
Zwrmy uwag, e oba rozwizania przedstawione na rys. 3.6 umoliwiaj
przestrajanie lasera w sposb dyskretny (ukady z selektorem modw przedstawione
w poprzednim punkcie na rys. 3.2-3.4 s przykadami takich laserw). Przestrajajc laser
w powyszy sposb, powodujemy przeskakiwanie pracy lasera z jednego modu na drugi (ang.
mode hopping). W wielu zastosowaniach cecha ta moe nie by problemem, z uwagi na to e
rnica dugo fali zwizanych z ssiednimi modami moe by bardzo maa, np. przy dugoci
optycznej (dugo optyczna to iloczyn dugoci geometrycznej pomnoonej przez
wspczynnik zaamania wiata) rezonatora 15 cm i dla dugoci fali 600 nm kolejne mody
rni si o 1 GHz (0,0012 nm przeliczajc na dugo fali). Chcc przestraja czstotliwo
50
lasera w sposb cigy, sama zmiana pooenia czstotliwoci rodkowej wzmacniacza

optycznego albo filtru wskopasmowego wewntrz rezonatora optycznego nie wystarczy
trzeba rwnie przestroi czstotliwoci fali odpowiadajce poszczeglnym modom
podunym.
a)
Wzmocnienie
Straty
Mod lasera
Czstotliwo
b)
Straty
Wzmocnienie
Mod lasera
Czstotliwo
Rys. 3.6. Metody przestrajania lasera w sposb dyskretny: a) wykorzystujc zmiany pooenia
czstotliwoci rodkowej wzmacniacza optycznego, b) wykorzystujc przestrajalny optyczny
filtr wskopasmowy wprowadzajcy straty wewntrz rezonatora optycznego [36]
Aby mie moliwo przestrajania lasera w sposb cigy, musimy zastosowa takie
rozwizanie, ktre umoliwi zmian czstotliwoci modu, na ktrym laser pracuje. Z zalenoci
(2.12) wynika, e mona tego dokona poprzez zmian dugoci optycznej rezonatora (czyli
poprzez zmian wspczynnika ordka znajdujcego si wewntrz rezonatora lub poprzez
zmian jego dugoci geometrycznej). Sama zmiana dugoci optycznej rezonatora bez
jednoczesnego zastosowania ktre z technik przedstawionych na rys. 3.6 umoliwia
przestrojenie lasera w sposb cigy tylko w bardzo wskim przedziale czstotliwoci fali
(przedziale dugoci fali) rys. 3.7. Przedzia ten ograniczony jest rnic czstotliwoci
ssiednich modw r (patrz zaleno (2.13)) przy prbie przestrojenia lasera poza ten
przedzia nastpi przeskok pracy do ssiedniego modu.
51
Straty
Wzmocnienie
Mod lasera
Czstotliwo
Rys. 3.7. Przestrajanie lasera w sposb cigy w zakresie ograniczonym rnic
czstotliwoci ssiednich modw r (prba rozszerzenia tego przedziau spowodowaaby
przeskok do ssiedniego modu, ktry ulegby wzbudzeniu) [36]
W wskim zakresie zmian dugoci optycznej rezonatora optycznego, w celu
przestrojenia czstotliwoci wzbudzonego modu, mona dokona, zmieniajc temperatur
rezonatora (metoda stosowana w niektrych laserach pprzewodnikowych wzrost
temperatury powoduje zarwno zmian wspczynnika zaamania orodka znajdujcego si
miedzy zwierciadami rezonatora, jak i jego rozmiarw), albo umieszczajc jedno ze
zwierciade na elemencie piezoelektrycznym (za pomoc elementw piezoelektrycznych
mona zmienia dugo rezonatora w sposb kontrolowany z dokadnoci lepsz od jednej
tysicznej nanometra). Czstotliwo pracy lasera w bardzo wskim zakresie mona rwnie
zmieni, stosujc umieszczony na zewntrz lasera modulator akustooptyczny w praktyce za
pomoc pojedynczego modulatora mona zwikszy lub zmniejszy czstotliwo od
kilkudziesiciu MHz do kilku GHz). Stosujc dwa takie modulatory, mona zmieni
czstotliwo lasera w mniejszym zakresie nawet o uamek Hz).
Aby przestroi laser w szerszym zakresie w sposb cigy, musimy jednoczenie
zmienia dugo optyczn rezonatora oraz zastosowa ktr z technik z rys. 3.6 (najlepiej do
tego nadaje si metoda z uyciem przestrajalnego optycznego filtru wskopasmowego)
(rys. 3.8).
52
Straty
Wzmocnienie
Mod lasera
Czstotliwo
Rys. 3.8. Przestrajanie lasera w sposb cigy w szerokim zakresie (wikszym ni rnica
czstotliwoci ssiednich modw r) aby nie nastpowao zjawisko przeskakiwania
modw, musimy jednoczenie i w takim samym tempie przestraja czstotliwo
wzbudzonego modu i czstotliwo rodkow optycznego przestrajalnego filtru
wskopasmowego [36, 37]
Funkcj filtru wskopasmowego w laserach przestrajalnych najlepiej spenia siatka
dyfrakcyjna (ukad z pryzmatem w tej roli jest zazwyczaj zbyt mao selektywny, aby nie
dopuci do wzbudzenia kilku modw w rezonatorze). Zastosowanie siatki dyfrakcyjnej ma
jeszcze t zalet, e dobierajc punkt obrotu zwierciada wsppracujcego ze siatk, moliwe
jest za pomoc tego zwierciada jednoczesne przestrajanie dugoci rezonatora, jak
i przestrajanie rodkowej dugoci fali filtru utworzonego przez siatk i zwierciado (rys. 3.9).
Wizka pompujca
Zwierciado
przestrajajce
Zwierciado
kocowe
Komrka
z barwnikiem
Siatka
dyfrakcyjna
O
obrotu
Rys. 3.9. Idea realizacji lasera przestrajalnego w sposb cigy ze zwierciadem obrotowym
na przykadzie przestrajalnego lasera barwnikowego [30]
53
Metoda przedstawiona na rys. 3.9 stosowana jest do budowy przestrajalnych laserw

w sposb cigy innych typw, np. przestrajalnych laserw na ciele staym (np. przestrajalnych
laserw tytanowo-szafirowych, laserw wykorzystujcych pierwiastki ziem rzadkich, takich
jak np. erb) rys. 3.10, lub przestrajalnych laserw pprzewodnikowych rys. 3.11.
Zwierciado
przestrajajce
Wyjcie lasera
Soczewka
Soczewka
CMS
Siatka
dyfrakcyjna
Lustro
dichroiczne
Diody
pompujce
Rys. 3.10. Budowa lasera przestrajalnego w sposb cigy wykorzystujcego wiatowd

domieszkowany pierwiastkami ziem rzadkich (np. erbem), (CMS element usuwajcy
z rezonatora mody poprzeczne wyszych rzdw [34]
Zwierciado
przestrajajce
Silnik DC
Kontrola
mocy
PZT
Czujnik
kta
Zwierc.
Socz.
Sterowanie
Siatka
dyfrakcyjna
Warstwa
antyodbiciowa
Wizka
wyjciowa
Rys. 3.11. Budowa pprzewodnikowego lasera przestrajalnego w sposb cigy [38]

Do budowy laserw przestrajalnych wykorzystywane s rwnie szybko wirujce
zwierciada o ksztacie graniastosupa. Takie rozwizanie umoliwia przestrajanie w penym
zakresie z czstotliwoci do kilkudziesiciu kHz. Nieco wiksze czstotliwoci przestrajania
(do kilkuset kHz) maj rozwizania wykorzystujce elementy MEMS (elementy
mikroelektromechaniczne). Duo wiksze czstotliwoci skanowania (od pojedynczych MHz
do setek MHz) mona uzyska, wykorzystujc lasery z synchronizacj modw i elementy
dyspersyjne (np. odcinki wiatowodu o duej dyspersji). Szybko przestrajalne lasery w sposb
cigy znalazy zastosowanie do budowy optycznych tomografw koherentnych (patrz punkt
9.2.2).
54
3.3. Stabilizacja laserw

W zalenoci od zastosowania, stabilizacji wymagaj rne parametry, np. kierunek
promieniowania (parametr istotny we wsppracy lasera femtosekundowego ze wzmacniaczem
regeneratywnym), pooenie punktu skupienia wizki (stabilizacja taka jest stosowana
w kadym odtwarzaczu pyt CD lub DVD), stan polaryzacji (parametr istotny w laserach
wiatowodowych), natenie (stabilizacja natenia stosowana jest w wikszoci laserw
pprzewodnikowych), dugo fali (stabilizacja wymagana w precyzyjnych ukadach
pomiarowych, w ktrych stabilno dugoci fali odgrywa podstawowe znaczenie np.
w precyzyjnych pomiarach spektroskopowych).
Jest wiele czynnikw zewntrznych, ktre mog zmieni parametry lasera. Do
najwaniejszych z nich nale:
drgania mechaniczne mog modulowa dugo fali w wyniku zmiany dugoci

rezonatora optycznego i wspczynnika zaamania elementw wewntrz rezonatora
(w wyniku zjawiska elastooptycznego); pod wpywem drga moe si rwnie
zmienia kierunek promieniowania, natenie i stan polaryzacji wizki laserowej;
zmiany temperatury pod wpywem rozszerzalnoci termicznej i termicznej zmiany

wspczynnika zaamania wiata zmieni si moe dugo fali wizki laserowej,
w laserach pprzewodnikowych pod wpywem temperatury zmienia si dugo
rodkowa fali wzmacniacza optycznego; rozszerzalno termiczna elementw, z ktrej
wykonany jest laser, moe zmieni kierunek wizki laserowej;
zmiany pola magnetycznego w wyniku zjawiska magnetostrykcji zmienne pole

magnetyczne moe zmienia dugo rezonatora, a tym samym modulowa
czstotliwo wizki laserowej; pole magnetyczne w wyniku efektu Zeemana moe
zmieni pooenie linii emisyjnej wzmacniacza optycznego;
zmiany pola elektrycznego w wyniku zjawiska elektrostrykcji zmienne pole

elektryczne moe zmienia dugo rezonatora, a tym samym modulowa
czstotliwo wizki laserowej;
zmiany cinienia atmosferycznego i wilgotnoci mog powodowa wolnozmienne

zmiany wspczynnika zaamania powietrza, a tym samym dugo optyczn
rezonatora optycznego, co przyczynia si do zmiany czstotliwoci wizki laserowej;
fluktuacje powietrza mog powodowa zmiany wspczynnika zaamania

powietrza, a tym samym dugo optyczn rezonatora optycznego, co przyczynia si
do zmiany czstotliwoci wizki laserowej.
55
Aby przeciwstawi si powyszym negatywnym czynnikom, stosowane s bierne

i czynne metody stabilizacji laserw. W metodach biernych chroni si lasery przed negatywnym
odziaywaniem zewntrznym zmian rodowiska na prac lasera poprzez np. stosowanie stow
antywibracyjnych, na ktrych spoczywaj lasery, ekranowanie przed polami magnetycznymi
i elektrycznymi, klimatyzowanie pomieszcze i stosowanie oson chronicych lasery przed
fluktuacj powietrza. W celu ochrony lasera przed negatywnym oddziaywaniem przez inne
urzdzenia lasery ustawia si z dala od zasilaczy i od elementw wydzielajcych ciepo.
Jeeli bierne metody stabilizacji laserw s niewystarczajce, stosowane s metody
czynne. Najczciej z czynnymi metodami stabilizacji moemy si spotka w laserach
pprzewodnikowych z uwagi na ich wysok czuo natenia i dugo fali promieniowania
na pyncy przez nie prd i temperatur zcza p-n. Dlatego lasery te s zasilane ze
stabilizowanych rde zasilania, a ich natenie jest monitorowane przez fotodiod, ktra
czsto jest zintegrowana z laserem pprzewodnikowym w tej samej obudowie. W zalenoci
od mocy promieniowania optycznego rejestrowanego przez fotodiod, laser jest zasilany
wikszym lub mniejszym prdem tak, aby natenie wizki laserowej byo stae (zbyt due
natenie
wizki
laserowej
pprzewodnikowego).
Aby
moe
bardzo
ustabilizowa
atwo
dugo
uszkodzi
fali
zwierciada
generowanej
przez
lasera
laser
pprzewodnikowy, czsto stosuje si stabilizacj temperatury zcza p-n, ktrego temperatura

jest monitorowana za pomoc czujnika temperatury. W zalenoci od potrzeb dioda laserowa
jest chodzona lub ogrzewana za pomoc ogniwa Peltiera.
Znacznie trudniejsza (ale te znacznie rzadziej stosowana) jest czynna stabilizacja
dugoci fali generowanej przez laser przestrajalny. W mniej wymagajcych aplikacjach do
stabilizacji moe by wykorzystany precyzyjny spektrometr, mierzcy na bieco dugo
generowanej fali, i ukad sprzenia zwrotnego przestrajajcy laser tak, aby dugo
generowanej fali bya zgodna z nastaw spektrometru. Funkcj spektrometru moe peni
dedykowany do tego celu interferometr Fabryego-Prota. W bardziej wymagajcych
aplikacjach do stabilizacji dugoci fali lasera wykorzystywane s linie emisyjne (lub
absorpcyjne) atomw lub czsteczek. Takie rozwizanie pozwala na znacznie bardziej
precyzyjn stabilizacj. Jeeli linia emisyjna lasera jest wska (jak to jest np. w laserach HeNe), wwczas do stabilizacji czstotliwoci fali (dugoci fali) emitowanej przez laser mona
wykorzysta czstotliwo rodkow linii emisyjnej, w przeciwnym wypadku mona
wykorzysta
czstotliwo
linii
absorpcyjnej
wybranych
atomw
lub
czsteczek
umieszczonych w komrce absorpcyjnej wewntrz lub na zewntrz rezonatora, ktre mog by

56
znacznie wsze od linii emisyjnej lasera. Aby szeroko linii absorpcyjnych nie ulega
poszerzeniu w skutek efektu Dopplera, w bardziej rozbudowanych ukadach wykorzystywane
atomy lub czsteczki wykorzystywane do stabilizacji schadza si do bardzo niskiej
temperatury (w tym wypadku komrk absorpcyjn umieszcza si na zewntrz rezonatora).
W celu okrelenia, czy czstotliwo wizki laserowej wypada na rodek linii
emisyjnej lasera lub absorpcyjnej atomw lub czsteczek umieszczonych w komrce
absorpcyjnej, moduluje si t czstotliwo poprzez modulacj dugoci rezonatora
z wykorzystaniem drgajcego zwierciada zamontowanego na elemencie piezoelektrycznym
(rys. 3.12). Za pomoc tego samego elementu stroi si laser w ten sposb, aby czstotliwo
rednia bya zgodna z czstotliwoci rodkow linii emisyjnej lub absorpcyjnej, wzgldem
ktrej stabilizujemy czstotliwo lasera. W praktyce mona uzyska odchylenie czstotliwoci
pracy lasera od czstotliwoci rodkowej tej linii mniejsze o 104 jej szerokoci. Najwsze
linie spektralne mona znale w jonie
(l/0=51013) albo
Hg+ (l/0=61015) lub atomach
199
40
Ca
Sr (l/0=51015). Wykorzystujc te atomy, mona stabilizowa
87
czstotliwo lasera z dokadnoci wzgldn lepsz ni 10-18! Dla porwnania, stabilno

maserw cezowych wykorzystywanych w zegarach atomowych wynosi w najlepszym
wypadku tylko okoo 1014.
Rys. 3.12. Stabilizacja czstotliwoci wizki laserowej wzgldem czstotliwoci rodkowej 0

linii spektralnej, w ktrej nie wystpuje dip Lamba (a) lub wystpuje dip Lamba (b);
modulacja czstotliwoci wizki laserowej powoduje modulacj natenia wizki jeeli
przy wzrocie czstotliwoci natenie ronie, przy braku dipu Lamba, lub maleje, gdy dip
Lamba wystpuje, wwczas czstotliwo rednia wizki laserowej jest mniejsza ni
czstotliwo 0, w przeciwnym wypadku za dua [39]
57
Do stabilizacji czstotliwoci wizki laserowej wzgldem czstotliwoci rodkowej

linii spektralnej mona wykorzysta rwnie zjawisko Zeemana. Zalet tej metody jest to, e
czstotliwo wizki laserowej nie musi by zmodulowana. W zjawisku Zeemana pod
wpywem pola magnetycznego linia emisyjna zwizana z przejciem elektronu z wyszego na
niszy stan energetyczny ulega rozstrzepieniu, w wyniku czego powstaj dwie nowe linie
emisyjne rozmieszczone symetrycznie wzgldem czstotliwoci rodkowej 0 linii emisyjnej
przy braku pola magnetycznego. Wizki optyczne zwizane z nowymi liniami maj polaryzacje
koowe ortogonalne wzgldem siebie (jedna wizka ma polaryzacj koow lewoskrtn, druga
prawoskrtn). Jeeli czstotliwo wizki laserowej jest rna od czstotliwoci 0, wwczas
obie wizki bd miay rne natenie. Zakada si, e obie nowopowstae linie widmowe
zachodz czciowo na siebie (odlego midzy tymi liniami, tzw. rozstrzepienie Zeemana,
jest proporcjonalne do natenia pola magnetycznego). Ukad stabilizacji
lasera
wykorzystujcy sprzenie zwrotne zmienia dugo rezonatora tak, aby natenia te si

zrwnay (rys. 3.13).
Moc wyjciowa
a)
Moc
wyjciowa
Wzmocnienie
Komponenty
BS pytka wiatodzielca
EA wzmacniacz bdu
FN sprzenie zwrotne
HTR grzejnik
LT rura lasera
P polaryzator
PA przedwzmacniacz
PBS polaryzacyjny dzielnik
wizki
PD fotodioda
QWP wierfalwka
ZM magnes
Poziom strat
b)
Wizka
wyjciowa
Sygna referencyjny
Rys. 3.13. Laser ze stabilizacj opart na zjawisku Zeemana: a) dwie linie emisyjne lasera
powstay w wyniku efektu Zeemana krzyuj si one dla czstotliwoci, w ktrej wystpuje
czstotliwo rodkowa linii emisyjnej przy braku pola magnetycznego, b) konstrukcja lasera
He-Ne w ktrej do stabilizacji czstotliwoci wizki laserowej wykorzystano efekt Zeemana
ukad sprzenia zwrotnego poprzez ogrzewanie rezonatora zmienia jego dugo tak, aby
obie skadowe wizki o ortogonalnych stanach polaryzacji koowej miay te same natenie
(zamiast ukadem grzejnym dugo rezonatora mona zmienia, umieszczajc jedno z jego
zwierciade na elemencie piezoelektrycznym) [40]
58
Lasery impulsowe
Impulsy laserowe da si wytworzy, wykorzystujc laser o pracy cigej i zewntrzny
modulator (rys. 4.1). Jednake metoda ta jest mao efektywna, gdy moc w impulsie jest
mniejsza lub rwna mocy wizki laserowej przed modulatorem, a przy impulsach krtszych od
poowy ich wzajemnego odseparowanie w czasie wikszo mocy wizki laserowej jest
tracona.
Modulator
Moc szczytowa
Moc cig
Rys. 4.1. Wytwarzanie impulsw laserowych z wykorzystaniem lasera o pracy cigej

i zewntrznego modulatora uzyskiwane impulsy maj moc w impulsie mniejsz
lub rwn mocy wizki laserowej przed modulatorem [13]
Pomimo maej efektywnoci, wytwarzanie impulsw laserowych z wykorzystaniem
lasera o pracy cigej i zewntrznego modulatora jest stosowane tam, gdzie bardzo nam zaley
na stabilnoci parametrw impulsw (metoda ta stosowana jest w telekomunikacji
wiatowodowej w systemach DWDM, gdzie wykorzystuje si lasery pprzewodnikowe, gdy
bezporednie wytwarzanie impulsw laserowych poprzez modulacj prdu pyncego przez
laser powoduje bardzo niekorzystn modulacj czstotliwoci pracy lasera).
Znacznie efektywniej impulsy laserowe mona wytwarza w laserach z przeczanym
wzmocnieniem wzmacniacza optycznego, w laserach z przeczan dobroci i w laserach
z synchronizacj modw.
4.1. Lasery impulsowe z przeczanym wzmocnieniem

Lasery
impulsowe
wykorzystujce
przeczane
wzmocnienie
wzmacniacza
optycznego wykorzystuj zmienne jego pompowanie (rys. 4.2). Najczciej impulsy laserowe
wytwarzane s w ten sposb w impulsowych laserach pprzewodnikowych, w ktrych zmian
59
wzmocnienia uzyskujemy poprzez zmian pyncego przez nie prdu. W podobny sposb
dziaa wiele laserw impulsowych wykorzystujcych w charakterze pompy inne rda
impulsowe, np. lampy byskowe (takim laserem by np. pierwszy laser rubinowy
skonstruowany przez Maimana) lub inne lasery impulsowe. Ograniczeniem czasu trwania
impulsw, jakie mona wytworzy w tych laserach, jest czas trwania pobudzenia (czas impulsu
prdowego lub czas pompowania optycznego) i czas odpowiedzi lasera na to pobudzenie (czas
narastania lub zanikania mocy promieniowania wewntrz rezonatora jest tym wikszy, im
duszy jest rezonator optyczny). W wypadku diod laserowych charakteryzujcych si bardzo
maymi wymiarami mona wytwarza t metod impulsy krtsze nawet od 50 ps; w wypadku
wikszych laserw czasy te s znacznie dusze dusze lub znacznie dusze od 1 ns).
Pompowanie
Pompowanie
Wzmocnienie
Straty
Moc
lasera
Rys. 4.2. Wytwarzanie impulsw laserowych z wykorzystaniem przeczania wzmocnienia

wzmacniacza optycznego [13]
4.2. Lasery z przeczan dobroci

W laserach z przeczan dobroci (nazywanych take laserami Q-przeczanymi)
przeczane s straty rezonatora impuls moe by generowany, kiedy straty rezonatora s
mae (tj. mniejsze ni wzmocnienie) (rys. 4.3).
Straty
Wzmocnienie
Modulator
Moc
lasera
Rys. 4.3. Idea dziaania lasera z przeczan dobroci impuls moe by generowany, kiedy
straty rezonatora s mae (tj. mniejsze ni wzmocnienie) [13]
60
W laserach z przeczan dobroci mona wyrni dwie fazy (rys. 4.4):
Faza I, w ktrej straty rezonatora s due i w ktrej gromadzona jest energia

we wzmacniaczu optycznym;
Faza II, w ktrej straty rezonatora s mae i caa energia zgromadzona we

wzmacniaczu optycznym jest wyzwalana w postaci impulsu laserowego
Przeczenie
dobroci
Impuls
laserowy
Straty
Wzmocnienie
Faza gromadzenia
energii
Faza wyzwalania
energii
Rys. 4.4. Schemat procesu powstawania impulsu laserowego w laserach z przeczan

dobroci [41]
W fazie I laser jest pompowany, co powoduje gromadzenie energii we wzmacniaczu
optycznym poprzez gromadzenie atomw (lub czsteczek) na poziomie metastabilnym. W tej
fazie wizka laserowa nie moe si utworzy, bowiem straty rezonatora przewyszaj
wzmocnienie wzmacniacza optycznego. Faza II rozpoczyna si od skokowego zmniejszenia
strat rezonatora. Poniewa po tym skoku wzmocnienie wzmacniacza znacznie przekracza straty
rezonatora, wewntrz niego gwatownie narasta impuls promieniowania optycznego, ktry
wydostaje si na zewntrz rezonatora w postaci impulsu laserowego. Pod wpywem
promieniowania optycznego nastpuje zmniejszanie populacji atomw na poziomie
metastabilnym, co powoduje, e wzmocnienie wzmacniacza spada. Od momentu, kiedy
wzmocnienie przestaje by wiksze od strat, moc impulsu lasera zaczyna male. Typowe czasy
trwania impulsu w laserach z przeczan dobroci trwaj od kilku do kilkuset ns, w zalenoci
od szybkoci przeczania strat rezonatora i dugoci rezonatora. Typowo faza I trwa znacznie
duej od fazy II, co pozwala uzyska du energi impulsu, ktra nastpnie wyzwalana jest
61
w bardzo krtkim czasie nawet przy redniej mocy wizki laserowej mniejszej od 1 W moc
w impulsie moe siga wiele kilowatw. Due lasery, ktre mog zgromadzi energi wielu
duli, mog osign moc w impulsie powyej gigawata.
W laserach z przeczan dobroci straty rezonatora mona zmienia za pomoc
(rys. 4.5):
wirujcego zwierciada (funkcj wirujcego zwierciada moe te peni

wirujcy pryzmat);
modulatora elektrooptycznego;
modulatora akustooptycznego;
komrki, w ktrej wystpuje zjawisko absorpcji nasyconej;
cienkiej warstwy metalicznej, ktra odparowuje w momencie powstawania

impulsu laserowego.
Metoda z wirujcym zwierciadem
Metoda z modulatorem elektrooptycznym
Metoda z modulatorem akustooptycznym
Metoda z komrk, w ktrej wystpuje

zjawisko absorbcji nasyconej
Metoda z absorberem cienkowarstwowym
Rys. 4.5. Metody zmiany strat rezonatorw stosowane w laserach z przeczan dobroci [41]
62
Metoda z wirujcym zwierciadem (lub pryzmatem rys. 4.6) jest jedn z pierwszych
metod stosowanych w laserach z przeczana dobroci. W metodzie tej mae straty wystpuj
tylko wtedy, kiedy oba zwierciada s do siebie ustawione rwnolege (z dokadnoci wiksz
ni pojedyncza minuta ktowa). Z uwagi na ruchome elementy mechaniczne, metoda ta nie jest
obecnie zbyt popularna. Stosowana jest ona w laserach bardzo dugich rezonatorach, na zakresy
dalekiej podczerwieni (np. w impulsowych laserach CO2), gdzie inne techniki modulacji strat
s trudne w realizacji.
Pryzmat
O
obrotu
Silnik
Rys. 4.4. Przeczanie dobroci rezonatora za pomoc wirujcego pryzmatu [42]

Modulatorem elektrooptycznym daje si przecza straty w czasie krtszym ni 10 ns.
Modulatorem elektrooptycznym moe by komrka Pockelsa wsppracujca z polaryzatorem
liniowym. Funkcje polaryzatora liniowego najczciej peni tu polaryzacyjny dzielnik wizki
lub pryzmat Glana. W zalenoci od przyczonego napicia do modulatora, pracuje on jako
wierfalwka lub pfalwka, co powoduje, e po dwukrotnym przejciu wizki optycznej
przez modulator (raz przed, drugi raz po odbiciu od zwierciada znajdujcego si za
modulatorem) wizka zmienia lub nie zmienia swojego stanu polaryzacji na stan ortogonalny.
W tym drugim wypadku wizka optyczna jest usuwana z rezonatora przez polaryzacyjny
dzielnik wizki lub pryzmat Glana, powodujc due straty rezonatora. Pewn niedogodnoci
stosowania komrek elektrooptycznych jest konieczno zasilania ich wysokim napiciem
(rzdu od jednego do kilku kV). Wady tej nie ma rozwizanie z modulatorem akustooptycznym,
ktry jest dla wizki optycznej albo przeroczysty, kiedy w modulatorze nie wytwarzamy fali
akustycznej, albo odchyla wizk na bok, co powoduje due straty rezonatora. Modulatory
akustooptyczne dziaaj wolniej ni elektrooptyczne, dlatego kiedy stosujemy te pierwsze,
otrzymywane impulsy laserowe s dusze (typowo rzdu setek nanosekund). Metody zmiany
dobroci rezonatora z wykorzystaniem modulatora nale do metod aktywnych. Zalet tych
metod jest to, e przeczenie dobroci rezonatora moe odby si w dogodnym momencie, przy
63
wykorzystaniu elektronicznych ukadw sterujcych. Takich moliwoci nie mamy

w metodach pasywnych, do ktrych nale metody wykorzystujce zjawisko absorpcji
nasyconej. Zmiana dobroci rezonatora nastpuje w momencie, kiedy na wzrostu liczby atomw
na poziomie metastabilnym pod wpywem pompowania lasera jego wzmocnienie staje si na
tyle due, e przewysza straty rezonatora. Od tego momentu wewntrz rezonatora zaczyna
powstawa wizka optyczna, ktra w wyniku zjawiska absorpcji nasyconej zmniejsza straty
rezonatora. Zaczyna si proces dodatniego sprzenia zwrotnego, kiedy gwatownie narastajca
moc promieniowania optycznego w rezonatorze powoduje gwatowne zmniejszanie strat. Po
generacji impulsu laserowego straty rezonatora rosn i cykl si zamyka. Substancj, w ktrej
wystpuj absorpcja nasycona, najczciej jest odpowiedni barwnik organiczny. Najrzadziej
stosowana jest metoda (rwnie zaliczana do metod pasywnych), w ktrej wykorzystywana jest
cienka warstwa metaliczna napylona na pytk szklan lub tam z tworzywa sztucznego. Jest
ona na pocztku czciowo przeroczysta, tak e przy dostatecznie duym wzmocnieniu
wewntrz rezonatora moe nastpi proces generacji wizki laserowej. Kiedy ten proces
nastpi, pod wpywem tej wizki nastpuje gwatowne odparowanie warstwy metalu, co
powoduje skokowe zmniejszenie dobroci, prowadzce do wyzwolenia energii zgromadzonej
przez atomy znajdujce si na poziomie metastabilnym. Po generacji impulsu, aby zwikszy
straty rezonatora, pytk lub tam z warstw metaliczn przesuwa si w nowe pooenie, aby
ponownie wizka promieniowania optycznego musiaa przej przez metaliczn warstw.
4.3. Lasery z synchronizacj modw

Lasery z synchronizacja modw do generacji krtkich impulsw laserowych
wykorzystuj zjawisko interferencji promieniowania optycznego nalecego do wielu modw
podunych. Kiedy wewntrz rezonatora optycznego wzbudzanych jest wiele modw
podunych, zazwyczaj rnica faz miedzy nimi jest przypadkowa. Prowadzi to do generacji
promieniowania laserowego, ktrego zmiany natenia przypominaj proces losowy.
Faktycznie jest to proces okresowy o okresie rwnym odwrotnoci rnicy czstotliwoci
promieniowania optycznego ssiednich modw podunych (rys. 4.5).
64
Rys. 4.5. Przykad wypadkowego natenia promieniowania optycznego powstaego

w wyniku sumowania si promieniowania optycznego o amplitudzie pola elektrycznego E0,
pochodzcego od 31 modw podunych, ktrych fazy s przypadkowe [42]
Diametralnie inaczej wyglda przebieg natenia promieniowania optycznego
powstaego w wyniku sumowania si skadowych nalecych do wielu modw podunych,
kiedy z pewnym momencie fazy wszystkich skadowych s zsynchronizowane ze sob
i wynosz 0 (zakadamy, e wszystkie te skadowe opisywane s funkcj cosinus). W wypadku
sumowania si skadowych pochodzcych tylko od dwch modw rnicych si
czstotliwoci o r otrzymamy w wyniku interferencji sygna zdudnieniowy o czstotliwoci
r, w ktrym natenie bdzie roso i malao harmonicznie z czstotliwoci r taki sygna
mona traktowa jako impulsowy o czstotliwoci r (o okresie p=1/r) i szerokoci
impulsw p=()(1/r).
Sumujc skadowe z trzech modw (rys. 4.6), ktrych fazy s zgodne w pewnym
momencie czasu (np. dla t=0), rwnie otrzymamy natenie w postaci okresowo
pojawiajcych si impulsw z czstotliwoci r, lecz o czasie trwania p()(1/r).
Dodajc skadowe pochodzce z kolejnych zsynchronizowanych modw, otrzymamy coraz
wsze impulsy o tej samej czstotliwoci r. Po zsumowaniu i modw szeroko impulsw
bdzie wynosia
1 1
i r
(4.1)
65
Rys. 4.6. Wynik sumowania trzech skadowych promieniowania optycznego pochodzcych

od trzech kolejnych zsynchronizowanych modw podunych [41]
Poniewa maksymalna liczba modw podunych, ktra moe si wzbudzi w rezonatorze,
wynosi Np/r, gdzie p jest szerokoci linii widmowej lasera (szerokoci pasma
wzmocnienia wzmacniacza optycznego), przy synchronizacji wszystkich modw podunych
otrzymamy impulsy o czstotliwoci powtarzania r (o okresie p=1/r) i czasie trwania
1 1
1
1
1
.
N r p / r r p
(4.2)
Zaleno (4.2) jest zalenoci przyblion, bowiem czas trwania impulsw p

zaley nie tylko od szerokoci linii widmowej p, ale rwnie od jej ksztatu. Dla linii
widmowej opisanej krzyw Gaussa
0,441
.
p
(4.3)
66
Widzimy zatem, e czas trwania impulsw w warunku zsynchronizacji wszystkich

modw podunych bdzie tym krtszy, im szersza bdzie linia widmowa wzmacniacza
optycznego. Powstay w wyniku synchronizacji modw impuls bdzie kry w t i z powrotem
w rezonatorze optycznym. Cz mocy tego impulsu po kadorazowym odbiciu od zwierciada
czciowo przepuszczalnego jest wyprowadzana na zewntrz rezonatora, w rezultacie czego
otrzymujemy na wyjciu lasera okresowo pojawiajce si krtkie impulsy laserowe.
Aby nastpia synchronizacja wzbudzonych modw podunych rezonatora, wewntrz
niego musi znajdowa si dodatkowy element modulator lub element nieliniowy. Elementy
te s w stanie zsynchronizowa mody, jeeli ich transmisja bdzie si zmienia
z czstotliwoci r. Czsto w praktyce czas trwania impulsw w laserach z synchronizacj
modw jest duszy, ni podaje to zaleno (4.2). Przyczyn poszerzenia impulsw jest
zjawisko dyspersji wystpujce w elementach wewntrz, jak i na zewntrz rezonatora.
Dodatkowym czynnikiem wyduajcym czas trwania impulsu jest fakt, e z powodu dyspersji
elementw wewntrz rezonatora nie wszystkie mody podune mog da si zsynchronizowa.
Dyspersja tych elementw moe by te przyczyn, e modw podunych w ogle nie da si
zsynchronizowa
bez
wczeniejszej
kompensacji
dyspersji.
Dlatego
laserach
z synchronizacja modw wewntrz rezonatora powinien znajdowa si rwnie element

kompensujcy dyspersj wzmacniacza optycznego i elementu synchronizujcego mody.
Czasem potrzebny jest rwnie dodatkowy element kompensujcy dyspersj elementw
znajdujcych si poza rezonatorem (szka, na ktrym wykonano warstwy odbijajce
zwierciada, soczewek, sprzgaczy itp.). Typowy schemat lasera z synchronizacja modw
uwzgledniajcy te elementy przedstawiono na rys. 4.7.
Rys. 4.7. Budowa lasera z synchronizacj modw

Synchronizacj modw mona przeprowadzi metod aktywn (za pomoc
modulatora) lub pasywn (za pomoc nieliniowego elementu optycznego). W metodzie
aktywnej elementem synchronizujcym mody jest modulator o zmiennej transmisji sterowany
67
sygnaem o czstotliwoci identycznej, co r. Pod wpywem zmian transmisji w czasie

wewntrz rezonatora formuje si krtki impuls promieniowania optycznego, ktry bdzie
transmitowany przez modulator w momentach czasu, kiedy transmisja przez ten modulator
bdzie najwiksza (wprowadzane przez modulator straty bd najmniejsze) rys. 4.8a.
Uformowanie pojedynczego impulsu wewntrz rezonatora odpowiada stanowi synchronizacji
modw rys. 4.8c. W stanach nieustalonych modulator bdzie wpywa na fazy wszystkich
modw podunych, powodujc zmian pooenia impulsw wzgldem chwil czasu, w ktrych
transmisja przez modulator jest najwiksza rys. 4.8b.
a)
b)
Modulacja
strat
c)
Modulacja
strat
Impuls
promieniowania
optycznego I(t)
Impuls
promieniowania
optycznego I(t)
Rys. 4.8. Synchronizacja modw wykorzystujca metod z modulacj AM: a) impulsy tworz
si w minimach strat, b) gdy impuls pojawia si za pno, to bardziej tumiony jest on na
tylnym zboczu, c) gdy rodek impulsu wystpuje w minimum strat, to jest on tak samo
tumiony na tylnym i przednim zboczu [42]
68
Przedstawiona metoda na rys. 4.8 jest to metoda z modulacj AM, w ktrej

modulujemy amplitud promieniowania optycznego w rezonatorze. Istniej jeszcze inne
metody aktywne synchronizacji modw, do ktrych nale metoda z modulacj FM, gdzie za
pomoc cyklicznej zmiany wspczynnika zaamania z czstotliwoci r elementu
modulujcego
modulujemy
fazy
wzbudzonych
modw
podunych,
oraz
metoda
synchronizacji modw z wykorzystaniem cyklicznej zmiany wzmocnienia wzmacniacza

optycznego z czstotliwoci r [42].
W metodach pasywnych synchronizacji modw mona wykorzysta komrk Kerra,
ktra zmienia wspczynnik zaamania pod wpywem skadowej pola elektrycznego fali
optycznej wewntrz rezonatora. Zmiany wspczynnika zaamania s proporcjonalne do
kwadratu natenia tego pola. Pod wpywem tych zmian wizka optyczna jest uginana
w kierunku osi wizki (analogicznie jak to jest w wiatowodach gradientowych) tym silniej,
im bardziej wzronie wspczynnik zaamania (rys. 4.9). Jeeli za komrk wstawimy
diafragm o rednicy troch mniejszej ni rednica wizki, spowoduje ona tumienie wizki
tym mniejsze im wiksza bdzie jej chwilowa moc. W efekcie komrka Kerra z diafragm
dziaa jak modulator AM, osabiajc wizk optyczna bardziej, gdy ma ona w danej chwili ma
moc. W rezultacie, w stanie ustalonym przez komrk Kerra i diafragm bdzie przechodzi
wski impuls z bardzo maymi stratami. W stanach nieustalonych para tych elementw bdzie
faworyzowaa wiksz transmisj te fluktuacje chwilowej mocy wizki optycznej, ktre bd
miay w danej chwili najwiksz moc (np. w wypadku przebiegu przedstawionego na rys. 4.5,
bdzie to fluktuacja o najwyszej amplitudzie, znajdujca si na lewo od rodka rysunku).
Dua moc
Komrka
Kerra
Maa moc
Rys. 4.9. Komrka Kerra z diafragm transmisja przez ten ukad elementw ronie
wraz z moc wizki promieniowania optycznego [42]
Do synchronizacji modw w metodach pasywnych, podobnie jak to ma miejsce
w metodach aktywnych, mona wykorzysta rwnie inne mechanizmy fizyczne wystpujce
w optycznych elementach nieliniowych, np. zmian fazy w wyniku zmiany wspczynnika
zaamania lub tumienia spowodowan absorpcj nasycon.
69
Podstawowe typy laserw

Obecnie na rynku jest dostpne bardzo duo rnych typw laserw wiele z nich
znalazo zastosowanie w medycynie. Lasery te mona klasyfikowa wedug rnych kryteriw
(np. na charakter pracy, moc, dugo fali itd.). Poniewa najwikszy wpyw na parametry
lasera ma rodzaj orodka czynnego wykorzystanego we wzmacniaczu optycznym lasera,
przedstawione w dalszej czci typy laserw bd uszeregowane zgodnie z tym kryterium.
5.1. Lasery na ciele staym

W laserach na ciele staym orodkiem czynnym s domieszkowane krysztay,
materiay ceramiczne lub szka albo centra barwne (te ostatnie zostay omwione w nastpnym
punkcie patrz lasery barwnikowe; z kolei lasery pprzewodnikowe, czasami zaliczanymi te
do laserw na ciele staym, zostan omwione w punkcie 5.4). Domieszki wystpuj w postaci
jonw i s one wykorzystywane do emisji wymuszonej. Podczas emisji zmieniane s stany
energetyczne jonw powodowane przeskakiwaniem elektronw z jednego poziomu
energetycznego na drugi w jonach. W pierwszym laserze, jakim by laser rubinowy, tymi
jonami byy trjwartociowe jony chromu (Cr3+) znajdujce si w krysztale szafiru (kryszta
Al2O3) rubin to domieszkowany szafir atomami chromu. Do chwili obecnej opracowano wiele
rnych laserw na ciele staym, w ktrych do generacji wizki laserowej wykorzystywane s
take jony atomw metali przejciowych: tytan (Ti3+), wanad (V2+), chrom (Cr2+, Cr3+, Cr4+),
mangan (Mn5+), elazo (Fe2+), kobalt (Co2+), nikiel (Ni3+), a w szczeglnoci jony atomw
nalecych do lantanowcw (pierwiastki ziem rzadkich o liczbie atomowej od Z=58 (cer) do
Z=71 (lutet)) zarwno trjwartociowe: neodym (Nd3+), prazeodym (Pr3+), tul (Tm3+), gadolin
(Gd3+), holm (Ho3+), erb (Er3+), iterb (Yb3+), jak i dwuwartociowe: tul (Tm2+), dysproz (Dy2+),
samar (Sm2+). Lasery na ciele staym pompowane s optycznie. W wypadku domieszkowanego
szka lasery te wytwarzane s w postaci laserw wiatowodowych.
W medycynie znalazy najszersze zastosowanie:
Lasery neodymowe Nd3+:YAG (Nd3+:YAG oznacza kryszta granatu itrowoglinowego, ktrego wzr chemiczny to Y3Al5O12, domieszkowany trjwartociowymi atomami
neodymu; mniej precyzyjnie lasery tego typu nazywane s laserami Nd:YAG). Lasery
Nd3+:YAG generuj wizk o dugoci fali 1064 nm. Lasery tego typu mog pracowa w sposb
70
cigy lub impulsowy (lasery z przeczan dobroci) o mocy redniej od miliwatw do kilku
kilowatw. Do pompowania tych laserw mog by wykorzystywane lampy kryptonowe lub
ksenonowe lampy te s coraz czciej zastpowane wysokowydajnymi diodami
elektroluminescencyjnymi lub laserowymi (s to lasery DPSS). W laserach neodymowych
stosowane s rwnie domieszkowane krysztay ortowanadu itru (YVO4) lub krysztay fluorku
litowo-itrowego (YLF4). Lasery Nd3+:YVO mog generowa wizk laserow o dugoci fali
rwnie 1064 nm (s one szczeglnie popularne w zielonych wskanikach laserowych,
w ktrych wykorzystuje si drug harmoniczn); natomiast lasery Nd3+:YLF mog generowa
wizk laserow o dugoci fali 1047 nm lub 1053 nm. W wypadku laserw neodymowych
wykorzystujcych domieszkowane szko (lasery Nd3+:szko) dugo generowanej fali wynosi
1054 nm. W zalenoci od typu krysztau lasery neodymowe maj rn szeroko linii
widmowej szersza wystpuje w laserach Nd3+:YLF; w laserach Nd3+:szko szeroko linii jest
najwiksza. Materiay te rni si take waciwociami optycznymi, mechanicznymi
i termicznymi. Lasery neodymowe czsto wsppracuj z krysztaami nieliniowymi celem
generacji drugiej harmonicznej (dugoci fali 512 nm). Lasery neodymowe mog take
generowa wizki promieniowanie o dugoci fali 940 nm, 1120 nm, 1320 nm i 1440 nm.
Jednak lasery neodymowe o tych dugociach fali s bardzo rzadko spotykane. Za pomoc
krysztaw nieliniowych mona rwnie generowa trzecia i czwart harmoniczn. Lasery
neodymowe nale do jednych z najbardziej popularnych laserw duej mocy. Stosowane s
do obrbki materiaw, w dalmierzach laserowych, do pompowania innych laserw,
a w medycynie najczciej lasery tego typu moemy spotka w dermatologii (np. do usuwania
tatuay i owosienia), w stomatologii, w chirurgii i w oftalmologii.
Lasery holmowe Ho3+:YAG. Ho3+:YAG generuj wizk laserow o dugoci fali od
2040 nm do 2160 nm. Jako lasery impulsowe z synchronizacj modw generuj krtkie impulsy
o czasie trwania 160-1000 fs. W medycynie lasery tego typu znalazy zastosowanie midzy
innymi w ablacji koci, w borowaniu zbw, usuwaniu kamieni moczowych.
Lasery erbowe Er3+:szko i Er3+:YAG. Lasery erbowe mog pracowa na kilku
dugociach fali: 1540 nm, 1640 nm i 2940 nm. Lasery Er3+:szko majce konstrukcj
wiatowodow znalazy zastosowanie do generacji supercontinuum (rda tego typu
wykorzystywane s w optycznej tomografii koherentnej). W medycynie szczeglne znaczenie
maja lasery Er3+:YAG pracujce na dugoci fali 2940 nm. W medycynie lasery tego typu
znalazy zastosowanie midzy innymi w ablacji koci, w borowaniu zbw, usuwaniu kamieni
moczowych, a take do ablacji tkanki mzgowej.
71
Lasery iterbowe Yb3+:YAG i Yb3+:szko. Lasery Yb3+:YAG pracuj na dugoci fali

1030 nm, charakteryzuj si du wydajnoci i daj si atwo pompowa za pomoc
wydajnych rde pprzewodnikowych o dugoci fali 940 nm. Lasery iterbowe pracujce na
drugiej harmonicznej (515 nm) czsto wypieraj w zastosowaniach lasery argonowe.
Szczegln popularno znalazy lasery Yb3+:szko majce konstrukcj wiatowodow
w obrbce materiaw i w drukarkach 3D (stosowanych midzy innymi do wytwarzania
implantw z proszkw metali). Przy pracy cigej mog one osiga moc redni powyej
1 kW. Dugo fali tych laserw wynosi okoo 1080 nm.
Lasery tytanowo-szafirowe Ti3+:szafir. Lasery tytanowo-szafirowe charakteryzuj si
bardzo szerok lini emisyjn umoliwiajc ich przestrajanie w zakresie od 650 nm do
1100 nm. Mog pracowa w reimie pracy cigej lub impulsowej z moc redni do kilku
watw. Pompowane s one innymi laserami. Lasery tytanowo-szafirowe z synchronizacj
modw mog generowa ultrakrtkie impulsy o czasie trwania krtszym od 10 fs. Dziki tym
moliwoci lasery te znalazy zastosowanie w optyce nieliniowej; mog by doskonaymi
rdami promieniowania na potrzeby spektroskopii laserowej i optycznej tomografii
koherentnej o bardzo wysokiej rozdzielczoci (stosowanej w obrazowaniu tkanek z wysok
rozdzielczoci).
5.2. Lasery cieczowe

Wrd laserw cieczowych mona wyrni:
lasery z jonami pierwiastkw ziem rzadkich,
lasery barwnikowe.
Lasery z jonami pierwiastkw ziem rzadkich

Jony pierwiastkw ziem rzadkich w laserach cieczowych mog by zwizane
w chelatach (chelaty to kompleksy metaloorganiczne skadajce si z czci organicznej oraz
jonu metalicznego) rozpuszczonych w roztworach albo w postaci wolnych jonw
rozpuszczonych w cieczach. Przykadem chelatu, ktry moe by wykorzystany w laserze, jest
benzoaceton europu lub samaru [43]. Natomiast przykadem lasera cieczowego z wolnymi
jonami jest laser wykorzystujcy tlenek neodymu (Nd2O3) rozpuszczony w tlenochlorku selenu
(SeOCl2) albo w tlenochlorku fosforu [43]. Lasery tego typu s jednak bardzo rzadko
spotykane.
72
Lasery barwnikowe
W laserach barwnikowych substancj czynn jest barwnik organiczny, ktry
najczciej wystpuje w postaci cieczy (istniej lasery barwnikowe w postaci staej). Lasery
barwnikowe s do powszechnym rodzajem laserw z uwagi na to, e pokrywaj bardzo
szeroki zakres dugoci fali: od ultrafioletu do podczerwieni (rys. 5.1) typowo od 200 nm do
800 nm. Na rynku s dostpne lasery barwnikowe bazujce na dziesitkach rnych zwizkw
organicznych; najbardziej znanym barwnikiem stosowanym w laserach barwnikowych jest
rodamina 6G. Cech wspln laserw barwnikowych jest ich szeroka linia emisyjna (od okoo
10 nm do ponad 100 nm). Dlatego lasery barwnikowe dobrze nadaj si do konstrukcji laserw
przestrajalnych (posiadaj szeroki zakres przestrajania), jak i do laserw impulsowych
z synchronizacj modw (o czasie trwania impulsw poniej 100 fs). Lasery barwnikowe mog
oferowa du moc redni (nawet powyej 1 kW) i ekstremalnie due energie pojedynczych
impulsw (800 J przy czasie trwania impulsu 500 ns [44]).
W medycynie lasery barwnikowe znalazy zastosowania w dermatologii. Dziki
moliwoci doboru najbardziej odpowiedniej dugoci fali uywane s do usuwania tatuay.
Lasery barwnikowe stosowane s take do leczenia blizn i usuwaniu kamieni nerkowych.
Rys. 5.1. Przykady barwnikw i zakresy dugoci fali laserw barwnikowych [45]
5.3. Lasery gazowe

Cech wspln laserw gazowych jest to, e orodek czynny wystpuje w stanie
gazowym. Rne jednak mog by mechanizmy ich pompowania (patrz rozdzia 5). Stosuje si
tu pompowanie poprzez wyadowanie elektryczne (zderzenia z elektronami), nieelastyczne
zderzenia midzy atomami, dysocjacj w wyniku zderze z atomami, fotodysocjacj,
kaskadowe zderzenia z elektronami, gwatowne schadzanie w strudze wypywajcego
73
i gwatownie rozprajcego si gazu wczeniej podgrzanego do wysokiej temperatury, reakcje

chemiczne. Take sam orodek czynny, jakim jest gaz, moe mie rn form, np. mog to
by atomy lub molekuy, mog to by atomy lub czsteczki obojtne lub zjonizowane itp.
Dlatego lasery gazowe stanowi do szerok grup. Generalnie lasery gazowe maj wskie
linie emisyjne szerokoci te s rzdu tysicznych czci nm lub mniejsze. Poszerzenie linii
widmowych ma charakter dopplerowski. Do pobudzania laserw gazowych wykorzystuje si
prawie wyczne przepyw prdu (inne metody pobudzania nale do wyjtkw).
Wrd laserw gazowych mona wyrni:
lasery gazowe atomowe,
lasery gazowe jonowe,
lasery atomowe na parach metali,
lasery jonowe na parach metali,
lasery molekularne,
lasery ekscymerowe,
lasery chemiczne,
lasery gazodynamiczne.
Lasery gazowe atomowe

Orodkiem czynnym w laserach gazowych atomowych jest orodek, ktry w stanie
wolnym jest gazem, natomiast do generacji wizki laserowej wykorzystywane s
niezjonizowane atomy wzbudzone, wykorzystujc poziomy energetyczne elektronw
wchodzcych w skad tych atomw. Najpopularniejszym laserem gazowym atomowym jest
laser He-Ne, w ktrym akcja laserowa zachodzi w wyniku przej elektronw w atomach
neonu. Atomy helu wykorzystywane s tu jedynie w procesie pompowania (lasery He-Ne
pompowane s metod nieelastycznych zderze atomw, gdzie energia wzbudzonych atomw
helu w wyniku zderze z elektronami przekazywana jest dalej atomom neonu w czasie
nieelastycznych zderze atomw helu i neonu patrz punkt 2.1.3). Wikszo laserw He-Ne
generuje na dugoci fali 632,8 nm (a dokadniej 632,816 nm) z moc typowo od okoo 0,5 mW
do okoo 35 mW. Lasery He-Ne charakteryzuj si bardzo wsk lini spektraln okoo
0,001 nm. Lasery He-Ne mona take wzbudzi na dugociach fali 543 nm, 1,52 m i 3,39 m,
a take, cho jest to stosowane bardzo rzadko na 604 nm i 612 nm.
Laserami gazowymi atomowymi s take lasery Ar-O2 i Ne-O2, przy czym lasery te
pompowane s metod dysocjacji w wyniku zderze z atomami.
74
W medycynie znalazy zastosowanie lasery He-Ne. S one stosowane w spektroskopii,

w czujnikach optycznych i w biostymulacji gwnie ze wzgldw na bardzo wsk linie
widmow.
Lasery gazowe jonowe
W laserach gazowych jonowych wykorzystywane s w charakterze orodka czynnego
jony atomw, ktre w warunkach normalnych tworz gaz. Gaz ten w wyniku kaskadowych
zderze z elektronami najpierw ulega jonizacji, a nastpnie uzyskane jony po kolejnych
zderzeniach z elektronami s wzbudzane przechodz na wyszy poziom energetyczny,
z ktrego przechodz dalej na poziom metastabilny. Najbardziej popularnymi laserami
gazowymi jonowymi s lasery argonowe Ar+ i kryptonowe Kr+ i Kr++. Lasery Ar+ maj siln
emisj w ultrafiolecie na dugociach fali 351,1 nm i 366,8 nm; mog te generowa na wielu
dugociach fali w zakresie wiata fioletowego, niebieskiego i zielonego [43], z czego
najbardziej popularne to 457,9 nm, 488,0 nm i 514,5 nm. Typowe moce rednie tych laserw
s rzdu od kilkunastu mW do kilku W. Take lasery kryptonowe mog pracowa na wielu
liniach widmowych w zakresach 320-400 nm (lasery Kr++, w ktrych atomy kryptonu s
podwjnie zjonizowane) i 460-800 nm (lasery Kr+), z czego najbardziej popularne to 647,1 nm
i 676,4 nm. Typowe moce rednie laserw kryptonowych wynosz do kilku W. Laserami
gazowymi jonowymi s take lasery ksenonowe Xe+, helowe He+, neonowe Ne+, chlorowe Cl+
i azotowe N+.
Cho w medycynie lasery gazowe jonowe znalazy pocztkowo zastosowanie przede
wszystkim w okulistyce do fototerapii siatkwki, w dermatologii do usuwania zmian
naczyniowych skry i korygowaniu blizn oraz w stomatologii do utwardzania wypenie,
a take w spektroskopii ramanowskiej, w chwili obecnej s one wypierane przez lasery na ciele
staym i lasery pprzewodnikowe.
Lasery atomowe na parach metali
Jak powszechnie wiadomo, metale w warunkach normalnym s (poza rtci) w stanie
staym. Wiele metali w stanie gazowym moe by orodkiem czynnym laserw. Przykadem
lasera atomowego na parach metali jest laser miedziowy Cu. Poprzez wyadowanie elektryczne
w gazie buforowym (neon pod cinieniem 14-38 hPa) jest on podgrzewany do temperatury,
w ktrej mied moe przej do stanu gazowego. Atomy miedzi w wyniku zderze
z elektronami przechodz do stanu metastabilnego, wykorzystywanego do generacji wizki
laserowej. Typowo lasery miedziowe pracuj na dugoci fali 510,6 nm (wiato zielone); mog
75
te emitowa fal o dugoci 578,2 nm (wiato te). Uzyskiwana moc rednia tych laserw
osiga 100 W (w pracy impulsowej z impulsami o czasie trwania rzdu 30-50 ns i czstotliwoci
do okoo 10 kHz) [42]. Temperatura pracy orodka czynnego wynosi okoo 1500C. Odmian
laserw miedzowego jest laser bromkowo-miedziowy CuBr, w ktrych pary miedzi uzyskuje
si ze zwizku bromku miedzi CuBr2. Zastosowanie tego zwizku pozwala na uzyskanie
znacznie niszej temperatury do uzyskania par miedzi (okoo 500C). Laserami atomowymi na
parach metali s take lasery oowiowe Pb, manganowe Mn, talowe Tl i zote Au.
W medycynie znalazy zastosowanie gwnie lasery bromkowo-miedziowe.
Stosowane s one w dermatologii i w medycynie estetycznej w usuwaniu zmian pigmentowych
i przebarwie skry oraz w leczeniu trdziku. Lasery Au znalazy natomiast zastosowanie
w dermatologii i w terapii fotodynamicznej. S one jednak rzadko stosowane.
Lasery jonowe na parach metali
Przykadem lasera jonowego na parach metali jest laser He-Cd+. Do generacji wizki
laserowej wykorzystywane s przejcia w jonach kadmu, natomiast atomy helu
wykorzystywane s w procesie pompowania metod nieelastycznych zderze atomw
z jednoczesn jonizacj (patrz punkt 2.1.3). Laserami jonowymi na parach metali s take
lasery jonowe barowe Ba+, oowiowe Pb+, cynowe Sn+, miedziowe Cu+, antymonowe Sb+,
bizmutowe Bi+ i rtciowe Hg+.
Lasery jonowe na parach metali nie znalazy szerszego zastosowania w medycynie.
Lasery molekularne
W laserach molekularnych orodkiem czynnym jest orodek, ktry w stanie wolnym
jest gazem molekularnym, natomiast do generacji wizki laserowej wykorzystywane s
wzbudzone czsteczki tego gazu, wykorzystujc poziomy energetyczne moleku. Poziomy te
dotyczy mog wibracji albo elektronw. Lasery molekularne wykorzystujce poziomy
energetyczne zwizane z wibracjami zazwyczaj generuj wizk promieniowania w zakresie
redniej i dalekiej podczerwieni (2,5-300 m). Najbardziej znanym laserem molekularnym jest
laser CO2. Laser ten pompowany jest metod wyadowania elektrycznego lub, w celu
zwikszenia jego sprawnoci, metod nieelastycznych zderze (lasery te poza CO2 zawieraj
rwnie molekuy azotu N2, a take atomy helu uatwiajce odprowadzanie ciepa). Pod
wpywem bezporednich zderze z elektronami lub w wyniku zderze ze wzbudzonymi
76
molekuami N2 molekuy CO2 zostaj wzbudzone wibracyjnie (rys. 5.2). Energia tych stanw
jest bezporednio wykorzystywana w uzyskiwaniu akcji laserowej.
Rys. 5.2. Trzy fundamentalne mody drga moleku CO2: mod ciskania symetrycznego (v1),
mod zginania (v2) i mod ciskania asymetrycznego (v3) [42]
Lasery CO2 generuj wizk laserow o dugoci fali 10,7 m (chocia moliwa jest
te generacja na dugoci fali 9,6 m). Nale one do laserw, z ktrych mona uzyska wizk
laserow o bardzo duej mocy redniej (do kilkunastu W do kilkudziesiciu kW). Przy bardzo
duych mocach lasery te wykorzystuj obieg zamknity gazu pod cinieniem ok. 1000 hPa (s
to lasery CO2 TEA od ang. transversely excited atmospheric) w kierunku poprzecznym do
rezonatora. Stosowane prdkoci przepywu wynosz od kilku m/s do nawet 300 m/s. Lasery
CO2 TEA w procesie pompowania wykorzystuj wyadowanie iskrowe midzy dug elektrod
anody i rzdem szpilek katody poczonych rwnolegle.
Do laserw molekularnych nale take lasery CO, ktry generuje wizk laserow
o dugoci fali okoo 5 m.
Laserem molekularnym wykorzystujcym stany energetyczne elektronw (a nie
wibracyjne, jak w laserze CO2) jest laser azotowy, w ktrych orodkiem czynnym s molekuy
azotu (N2). Dugo fal generowanej fali przez ten laser ley w zakresie ultrafioletu (337 nm).
Ze wzgldu na du moc i prac w dalekiej podczerwieni, gdzie woda ma bardzo duy
wspczynnik absorpcji, lasery CO2 znalazy szerokie zastosowanie w medycynie jako lasery
chirurgiczne. Znalazy te one zastosowanie w dermatologii w leczeniu guzowatoci i usuwaniu
zmian pigmentowych (w medycynie estetycznej i w gabinetach kosmetycznych lasery CO2
stosowane s take do odmadzania i odnawiania skry, do usuwania rozstpw i do likwidacji
blizn). S rwnie stosowane w ortopedii w przezskrnej laserowej dekompresji dysku
i stomatologii w leczeniem mikkich tkanek zbw i w zamykaniu lub zwaniu kanalikw
zbinowych oraz w wybielaniu zbw, a lasery impulsowe w borowaniu zbw. Poza laserem
CO2, w medycynie znalaz rwnie zastosowanie laser azotowy (stosuje si go w spektroskopii
fluorescencyjnej) i laser CO (w spektroskopii fotoakustycznej).
77
Lasery ekscymerowe
Nazwa lasery ekscymerowe nie jest zbyt precyzyjna, bowiem w tej grupie laserw
w charakterze ordka czynnego wykorzystuje si zarwno ekscymery, jak i ekscypleksy. S to
zwizki chemiczne, ktre mog istnie tylko w stanie wzbudzonym (po ich powrocie do stanu
podstawowego ulegaj one natychmiastowemu rozpadowi). Rnica midzy tymi dwoma
typami zwizkw jest taka, e ekscymery to zwizki dwch takich samych czsteczek lub
atomw, a ekscypleksy rnych. W laserach ekscymerowych wykorzystywane s przede
wszystkim zwizki zawierajce atomy pierwiastkw szlachetnych: Xe2*, Kr2*, Ar2*, Ne2*, ArF*,
XeCl*, XeF*, KrCl* i KrF*; wykorzystywanym ekscymerem, ktry nie zawiera atomu gazu
szlachetnego, jest F2*. Cech wsplna laserw ekscymerowych jest to, e generuj one przede
wszystkim wizki laserowe w zakresie ultrafioletu, np. laser Xe2* 173 nm i 175 nm,
Kr2* 146 nm, Ar2* 126 nm, Ne2* 170 nm, ArF* 193 nm, XeCl* 309 nm, XeF 351 nm,
KrCl* 222 nm, KrF* 248 nm i F2* 157 nm. Ponadto lasery ekscymerowe maj stosunkowo
szerokie linie emisyjne i pompowanie przebiega w ukadzie czteropoziomowym. Przy ich
pompowaniu wykorzystuje si wyadowanie elektryczne.
Lasery ekscymerowe, jako lasery impulsowe pracujce w zakresie ultrafioletu, s
szeroko stosowane w wielu dziedzinach medycyny w oftalmologii, dermatologii, kardiologii,
neurologii, stomatologii i ortopedii (patrz rozdzia 10).
Lasery chemiczne
W laserach chemicznych inwersj obsadze uzyskuje si w wyniku reakcji
chemicznych. Przykadami takich reakcji s:
H+Cl2HCl*+Cl
(5.1)
H2+FHF*+H.
(5.2)
albo
Lasery te do generacji wizki laserowej nie wymagaj pompowania optycznego ani

korzystania z energii elektrycznej energia wizki laserowej czerpana jest bezporednio
z reakcji chemicznych. Lasery chemiczne umoliwiaj osignicie bardzo duej mocy wizki
laserowej. Dlatego s one wykorzystywane jako bro, ktr mog przenosi samoloty, do
zestrzeliwania rakiet. Lasery chemiczne pracuj z przepywem gazw, ktry umoliwia
transport wzbudzonych czsteczek w obszar rezonatora optycznego. Budowa lasera
chemicznego na przykadzie lasera tlenowo-jodowego przedstawiona zostaa na rys. 5.3.
Zwierciado
rezonatora
KOH+H2O2 (ciecz)
I2 (gaz)
O2*
Generator
gazu
Cl2
(gaz)
KCl
(sl)
Ciepo
78
Strefa
wzmacniania
Gazy
wylotowe
O2*
Dysza
naddwikowa
Wizka
laserowa
(1,315 m)
Rys. 5.3. Budowa lasera chemicznego tlenowo-jodowego [46]

Zgodnie z wiedz autora, w medycynie lasery chemiczne nie znalazy zastosowania.
Lasery gazodynamiczne
Lasery gazodynamiczne pompowane s metod adiabatycznego rozprania gazu
(patrz punkt 2.1.3). Przykadem takiego lasera moe by gazodynamiczny laser CO2. Gaz CO2
najpierw jest sprany do cinienia powyej 15 000 hPa (15 atm.) i ogrzewany do temperatury
powyej 1000C, a nastpnie gwatownie rozprony z wykorzystaniem dysz rakietowych,
w ktrej prdko przepywu przekraczaa prdko dwiku. Za dyszami znajduje si
rezonator optyczny, w ktrym wzbudzana jest wizka laserowa (rys. 5.4). Lasery te
charakteryzuj si bardzo du moc cig (powyej 400 kW) i byy testowane jako bro.
Komora
spalania
Paliwo
laserowe
Zwierciado
rezonatora
Dyfuzor
Dysze
Wizka
laserowa
Zwierciado
rezonatora
Gazy
wylotowe
Rys. 5.4. Budowa lasera gazodynamicznego [46]

Zgodnie z wiedz autora, lasery gazodynamiczne nie s stosowane w medycynie.
79
5.4. Lasery pprzewodnikowe

Lasery pprzewodnikowe, ze wzgldu e s relatywnie bardzo tanie (w porwnaniu
z innymi typami laserw) oraz e charakteryzuj si maymi wymiarami i dostpne s dla wielu
dugociach fali, s najczciej spotykanymi rdami fali koherentnej.
Chocia
pprzewodniki s ciaami staymi, lasery pprzewodnikowe, ze wzgldu na inn zasad

dziaania i inny sposb pompowania, zazwyczaj wyodrbnia si jako osobn grup. Wrd
laserw pprzewodnikowych mona wyrni dwie grupy:
lasery zczowe,
lasery kaskadowe.
W sumie lasery pprzewodnikowe stanowi bardzo szerok grup laserw o rnej

budowie, w ktrych wykorzystuje si rnego typu materiay pprzewodnikowe.
Lasery zczowe
Lasery zczowe do
uzyskania inwersji obsadze wykorzystuj zjawisko
wstrzykiwania nonikw mniejszociowych w obszar zcza p-n (rys. 5.5). W wyniku

wstrzykiwania nonikw i przy dostatecznie duej gstoci prdu przewodzenia mona uzyska
inwersj obsadze. Inwersja ta przy przyjciach prostych elektronw (tj. bez zmiany pdu)
midzy pasmami umoliwia wzmocnienie wizki promieniowania optycznego. Dodanie
rezonatora optycznego do elementu zawierajcego zcze p-n, w ktrym wystpuje inwersja
obsadze, umoliwia konstrukcj lasera zczowego.
Zcze
Dziury
Elektrony
Obszar
z inwersj
obsadze
Elektrony
Rys. 5.5. a) Model pasmowy zcza silnie domieszkowanych pprzewodnikw p+ i n+ przy

braku przepywu prdu, b) model pasmowy zcza przy duej gstoci prdu przewodzenia
powodujcym inwersj obsadze umoliwiajcym emisj wymuszon [21]
80
Ze wzgldu na rodzaj pprzewodnikw wykorzystywanych do konstrukcji zcza

p-n mona wyrni lasery pprzewodnikowe:
homozczowe,
heterozczowe,
ze studniami, drutami lub kropkami kwantowymi.
Homozcza tworz dwa takie same pprzewodniki o tej samej przerwie

energetycznej z rnym typem przewodnictwa. Lasery homozczowe byy pierwszymi
laserami pprzewodnikowymi (pojawiy si w 1962 r.), ktre z uwagi na bardzo due gstoci
prdu (rzdu kilkuset A/mm2) i std wydzielanie ciepa mogy pracowa tylko jako lasery
impulsowe. Ze wzgldu na wiksz wydajno kwantow lasery te pracoway w bardzo niskich
temperaturach (w temperaturze ciekego azotu lub niszej) [43]. W wyniku pojawienia si
laserw heterozczowych lasery homozczowe maj obecnie znaczenie historyczne.
Heterozcza tworz dwa rne pprzewodniki o rnej przerwie energetycznej
(dodatkowo moe wystpowa rny typ przewodnictwa). Lasery heterozczowe pojawiy si
na rynku w latach siedemdziesitych ubiegego wieku (pierwsze lasery heterozaczowe zostay
opracowane przez Zhoresa Alferova w 1970 r. byy to lasery pracujce zarwno
w podczerwieni i zakresie fal widzialnych; lasery te mogy pracowa w sposb cigy
w temperaturze pokojowej). Najczciej lasery te wystpuj jako biheterozczowe, w ktrych
warstwa materiau o mniejszej przerwie energetycznej znajduje si pomidzy dwiema
warstwami materiau o wikszej przerwie energetycznej (np. warstwa GaAs pomidzy
warstwami AlxGa(1-x)As). Lasery heterozczowe mog pracowa przy maych prdach
progowych.
Studnie, druty i kropki kwantowe ograniczaj przestrzennie czstki do pewnego
obszaru poprzez bariery potencjau. W studniach kwantowych jest to obszar ograniczony
w jednym wymiarze, w drutach kwantowych w dwch wymiarach, a w kropkach kwantowych
w trzech wymiarach. W studniach, drutach i kropkach kwantowych czstki mog mie
wycznie skwantowane poziomy energetyczne (rys. 5.6). Poziomy te mog by wykorzystane
w procesie generacji wizki laserowej. Przykadem lasera ze studni kwantow moe by laser
biheterozczowy GaN/AlGaN, w ktrym wewntrz warstwy o mniejszej przerwie
energetycznej znajduje si cienka warstwa InGaN, tworzca studni kwantow. Czsto
w obszarze zcza p-n wytwarza si wiele studni kwantowych. Zalet laserw
wykorzystujcych studnie, druty lub kropki kwantowe jest to, e mona w nich wywoa akcj
81
laserow przy bardzo maych gstociach prdu ich prdy progowe s jeszcze mniejsze ni
w laserach heterozaczowych.
c)
b)
a)
d)
Studnia kwantowa
Bariera
Rys. 5.6. Studnia kwantowa: a) przykad struktury, b) poziomy energetyczne w studni

kwantowej, c) inwersja obsadze w studni kwantowej pozwala na
wzmacnianie promieniowania, d) wzmacniane promieniowania w strukturze zawierajcej
wiele studni kwantowych [21]
Pod wzgldem kierunku propagacji wizki laserowej lasery zczowe dzielimy na:
lasery z emisj krawdziow,
lasery z wnk pionow i emisj powierzchniow,
lasery z poziom wnk rezonansow emitujce z powierzchni.
Lasery z emisj krawdziow (tzw. lasery krawdziowe) maj rezonator optyczny

umieszczony tak, e wizka wewntrz niego propaguje rwnolegle do powierzchni lasera (tj.
rwnolegle do pytki pprzewodnikowej, z ktrego wykonany jest laser) rys. 5.7a.
W laserach krawdziowych zwierciada stanowi zazwyczaj krawdzie pprzewodnika
utworzone w czasie amania pytki pprzewodnika. Krawdzie te mog by te trawione lub
polerowane. Wad laserw krawdziowych jest eliptyczno i due kty rozbienoci wizki
rne w paszczynie pytki pprzewodnika (kilkanacie stopni) i w paszczynie prostopadej
do paszczyzny pprzewodnika (kilkadziesit stopni), co wymaga zoonych ukadw
optycznych do korekcji wizki, tak aby miaa ona przekrj koowy.
Lasery z wnk pionow i emisj powierzchniow (ang. vertical cavity surface
emitting laser VCSEL) maj wnk rezonansowa ustawion pionowo rys. 5.7b. Zwierciada
82
rezonatora optycznego maj zazwyczaj konstrukcj braggowsk (w postaci stosu warstw

naprzemiennie majcych wikszy i mniejszy wspczynnik zaamania wiata). Zalet laserw
z wnk pionow i emisj powierzchniow jest kierunek generowanej wizki, umoliwiajcy
wygodny monta laserw w obudowach, mae wymiary lasera, koowa wizka i mniejszy od
laserw krawdziowych kt rozbienoci wizki (kilkanacie stopni), brak potrzeby
polerowania
krawdzi
atwo
testowania
lasera
bezporednio
na
waflach
pprzewodnikowych.
Lasery z poziom wnk rezonansow emitujce z powierzchni przykadem takiego
rozwizania moe by laser emitujcy powierzchniowo z siatka sprzgajc (ang. gratingcoupled surface emitting laser GSE laser). Do kierowania wizki w kierunku powierzchni
wykorzystywana jest siatka Bragga II rzdu (siatka Bragga I rzdu tworzy rezonator lasera)
rys 5.7c. Lasery GSE maj kat rozbienoci wynoszcy 5-7 i lekko eliptyczny przekrj. Zalet
tych laserw jest moliwo budowy laserw kilkuwizkowych pracujcych jednoczenie na
kilku dugoci fali (do siatki Bragga II rzdu mog by kierowane kilka wizek laserowych
o rnych dugoci fali).
Rys. 5.7. Porwnanie lasera z emisj krawdziow (a) z laserem z wnk pionow i emisj
powierzchniow (b) i z laserem z poziom wnk rezonansow
emitujcym z powierzchni (c) [47]
83
Oprcz wyej wymienionych konstrukcji laserw zczowych wystpuj take inne

konstrukcje, ktre rni si budow rezonatora optycznego (moe to by rezonator
zewntrzny, rozoony, mikrosferyczny itd. patrz punkt 2.2.1).
Lasery kaskadowe
Pierwsze lasery kaskadowe pojawiy si w roku 1994. Lasery kaskadowe,
w przeciwiestwie do laserw zczowych, wykorzystuj tylko jeden typ przewodnictwa
elektronowy. W laserach kaskadowych stosuje si periodyczn struktur zoon z rnych
pprzewodnikw lub ich stopw (tzw. supersie). Struktura ta zawiera szereg studni
kwantowych pooonych na tyle blisko siebie, e elektrony z jednej studni mog przetunelowa
do drugiej. Elektron spada w studni z wyszego poziomu na niszy, jednoczenie tunelujc do
kolejnej studni. Przejciu z jednego poziomu na drugi towarzyszy emisja fotonu o energii
rwnej rnicy energii pomidzy poziomami. Inwersj obsadze uzyskuje si dziki
wprowadzeniu odpowiednio duej liczby elektronw z pasma przewodnictwa do wyszych
poziomw energetycznych studni kwantowych.
Studnia kwantowa
Prd
elektronowy
Emisja
promieniowania
laserowego
Promieniowanie laserowe
Tunelowanie
elektronw
Grny poziom energetyczny

Dolny poziom energetyczny
Rys. 5.8. Idea pracy lasera kaskadowego [48]

Lasery pprzewodnikowe znalazy szerokie zastosowanie w medycynie. Wrd nich
lasery zczowe s szeroko stosowane np. w biostymulacji laserowej, w leczeniu
fotodynamicznym nowotworw, w oftalmologii do trabekuloplastyki, do koagulacji tkanek,
w leczeniu nowotworw nosa, w przezskrnej laserowej dekompresji dysku. Lasery zczowe
84
s te powszechnie stosowane do pompowania innych laserw. Lasery kaskadowe z kolei

znalazy zastosowanie w rnego typu sensorach gazu oraz w spektroskopii.
5.5. Inne rda fali spjnej

Poza przedstawionymi powyej typami laserw znane i stosowane s inne rda
promieniowania spjnego, ktre cho nazywane s laserami, to z formalnego punktu widzenia
nimi nie s, bowiem nie wykorzystuj zjawiska emisji wymuszonej. Do tej grupy nale: lasery
ramanowskie, lasery FEL (ang. free-electron lasers) i lasery polarytonowe.
Konstrukcja laserw ramanowskich jest podobna do konstrukcji laserw klasycznych,
z tym e wzmacniacz optyczny zamiast wykorzystywa zjawisko emisji wymuszonej
wykorzystuje zjawisko wymuszonego rozpraszania Ramana.
W laserach FEL spjna wizka promieniowania elektromagnetycznego powstaje
w wyniku sprzgania si pola elektromagnetycznego emitowanego przez wizk elektronw,
na ktr oddziauje periodyczne pole magnetyczne pochodzce z tak zwanego ondulatora
(periodyczny ukad magnesw wytwarzajcych pole magnetyczne o cyklicznie zmieniajcym
si kierunku), z polem elektromagnetycznym uwizionym we wnce rezonansowej. Lasery
FEL charakteryzuj si ekstremalnie szerokim zakresem dugoci fali, jakie mog one
wyemitowa (od zakresu promieniowania X, poprzez cay zakres promieniowania optycznego,
do zakresu fal milimetrowych), oraz szerokim zakresem przestrajania dugoci fali.
W laserach polarytonowych do emisji promieniowania spjnego wykorzystywane s
polarytony
ekscytonowe
(quasi-czstki,
ktre
kombinacj
stanw
fotonowych
i ekscytonowych, majce charakter bozonowy). W wypadku ich kondensacji cay system

elektronowo-fotonowy staje si koherentny i ma moliwo emisji promieniowania spjnego
bez inwersji obsadze.
rdami fali spjnej o szerokim zakresie przestrajania mog by te wzmacniacze
parametryczne pobudzane laserem, np. tytanowo-szafirowym (zakres przestrajania siga od
ultrafioletu do redniej podczerwieni).
Z wymienionych wyej rde, lasery FEL znalazy zastosowanie w medycynie
w analizie budowy biaek, natomiast lasery ramanowskie i wzmacniacze parametryczne
w spektroskopii optycznej.
85
Propagacja promieniowania
optycznego w tkankach
Prawie wszystkie tkanki czowieka mona zaliczy do orodkw silnie rozpraszajcych.
Do tej klasy orodkw nale: skra, koci, tkanki nerwowe, minie, narzdy wewntrzne,
krew, naczynia krwionone itd. Do wyjtkw, gdzie nie obserwujemy silnego rozpraszania,
mona zaliczy niektre struktury oka (rogwka, soczewka, ciao szkliste), chrzstki, szkliwo
zbw, a take limf i pyn mzgowo-rdzeniowy. Zjawisko rozpraszania, obok absorpcji, to
najwaniejsze zjawisko fizyczne towarzyszce propagacji promieniowania optycznego
w tkankach. Rozpraszanie promieniowania optycznego ma take decydujcy wpyw na wiele
metod diagnostycznych opartych na spektroskopii i obrazowaniu tomograficznym, ma te
istotny wpyw przy rozkadzie energii promieniowania optycznego wprowadzanego do tkanki
w celach terapeutycznych.
Z punktu widzenia optyki kwantowej rozpraszanie promieniowania optycznego
sprowadza si do oddziaywa fotonw z czstkami naadowanymi, jak np. w rozpraszaniu
Comptona, w wyniku ktrych foton i elektron, zderzajc si ze sob, zmieniaj swoje kierunki
propagacji i energie, lub w rozpraszaniu Thomsona, w ktrym elektron zwizany jest z atomem,
co powoduje, e foton zmienia kierunek propagacji, zachowujc swoj energi (ze wzgldu na
bardzo du mas atomu przy wymianie pdw midzy fotonem i atomem zmiany energii
fotonu s pomijalnie mae; zakadamy oczywicie, e atom jest tu nieruchomy inaczej foton
zmieniby swoj czstotliwo, a co za tym idzie i energi, na skutek efektu Dopplera) [15].
Rozpraszanie promieniowania optycznego moe zachodzi rwnie w wyniku
oddziaywa fotonw z pojedynczymi atomami lub z grupami atomw tworzcych
niejednorodnoci w orodku materialnym. Mona tu wyrni rozpraszanie elastyczne,
w ktrym rozproszone promieniowanie ma tak sam dugo fali, jak promieniowanie
padajce na orodek materialny (np. rozpraszanie Rayleigha, w ktrym promieniowanie
rozprasza si na niejednorodnociach znacznie mniejszych od dugoci fali, rozpraszanie Mie,
gdy niejednorodnoci te s porwnywalne z dugoci fali, lub rozpraszanie Rayleigha-Gansa,
jeeli rnica wspczynnikw zaamania midzy niejednorodnociami a otaczajcym je
medium jest znacznie mniejsza od jednoci [49]), oraz rozpraszanie nieelastyczne, w ktrym
dugo fali rozproszonej moe by dusza lub krtsza od fali padajcej na orodek (np.
86
rozpraszanie Ramana). Zarwno rozpraszanie Rayleigha, jak i Ramana tumaczy si

pochanianiem fotonw przez elektrony zwizane z atomami i powtrn reemisj fotonw.
W wypadku rozpraszania Rayleigha dugo fali nie ulega zmianie, gdy elektron w czasie
reemisji powraca na ten sam poziom energetyczny, jaki zajmowa przed pochoniciem fotonu.
W rozpraszaniu Ramana elektron wraca na inny poziom energetyczny wyszy lub niszy ni
przed pochoniciem fotonu (tym dwm sytuacjom odpowiadaj tak zwane stokesowskie
i antystokesowskie skadowe w widmie promieniowania rozproszonego). Kilka przykadw
rozpraszania przedstawiono na rys. 6.1 [15].
Fala
padajca
Rozpraszanie
Thomsona
Rozpraszanie
Rayleigha
Rozpraszanie Rozpraszanie na obiektach duo

Mie
wikszych od dugoci fali
Rys. 6.1. Przykady kilku typw rozpraszania: rozpraszanie Thomsona (rozpraszanie fotonw
na elektronach), rozpraszanie Rayleigha (rozpraszanie na obiektach o wymiarach duo
mniejszych od dugoci fali), rozpraszanie Mie (rozpraszanie na obiektach o wymiarach
porwnywalnych z dugoci fali), rozpraszanie na obiektach o wymiarach duo wikszych od
dugoci fali [15]
W wypadku tkanek najczciej spotykamy si z rozpraszaniem Rayleigha i Mie.
Rozpraszanie Ramana take wystpuje, ale jest ono znacznie sabsze. Jest ono wykorzystywane
w spektroskopii Ramana. Z rozpraszaniem Rayleigha-Gansa spotykamy si np. w opisie
wpywu stenia glukozy we krwi na rozpraszane promieniowania z zakresu bliskiej
podczerwieni [50], natomiast z rozpraszaniem na obiektach duo wikszych od dugoci fali
np. w chrzstkach. Rozpraszanie Thomsona jest bardzo sabe i zazwyczaj jego wpyw jest
pomijalnie may. Ma ono znaczenie w wypadku oddziaywania promieniowania laserowego
z wysokotemperaturow plazm (powsta np. w wyniku laserowej ablacji tkanki).
Innym kryterium branym pod uwag w analizie rozpraszania fotonw w tkankach jest
rnica faz midzy falami powstaymi w wyniku rozpraszania na obiektach znajdujcych si
87
w rnych pooeniach (w wypadku analizy rozpraszania w orodkach zawierajcych wiele

obiektw rozpraszajcych wygodnie jest je zastpi, nie wnikajc, czy s to pojedyncze atomy,
czsteczki, czy te niejednorodnoci struktury itp., punktowymi centrami rozpraszania
o okrelonych parametrach, takich jak: przekrj czynny na rozpraszanie, macierz rozpraszania
itp. Rnice te wpywaj na wypadkowe natenie Itotal obserwowane w pewnej odlegoci od
obiektu zawierajcego centra rozpraszania, pochodzce od pl wychodzcych z centrw
rozpraszania [51]. Jeeli wizka promieniowania optycznego propaguje przez orodek,
w ktrym wystpuje wicej ni jedno centrum rozpraszania, wwczas promieniowanie
optyczne moe ulega nie tylko pojedynczemu, ale take dwukrotnemu lub wielokrotnemu
rozpraszaniu. Take waciwoci rozpraszajce takiego orodka zale nie tylko od waciwoci
pojedynczych centrw rozpraszania, ale rwnie od gstoci przestrzennej ich wystpowania
s (ilo centrw rozpraszania na jednostk objtoci orodka) i przestrzennego
uporzdkowania (przedmiotem naszego zainteresowania s orodki, w ktrym centra
rozpraszania s w orodku rozmieszczone losowo, co prowadzi do rozpraszania
niekoherentnego). Znajc przekroje czynne s centrw rozpraszania oraz ich gsto s, mona
dla tego orodka wyznaczy wspczynnik rozpraszania
s = ss.
(6.1)
W analogiczny sposb moemy dla tego orodka wyznaczy wspczynnik absorpcji
a = aa,
(6.2)
i wspczynnik ekstynkcji
e = ee,
(6.3)
gdzie a i e s gstociami przestrzennymi wystpowania centrw odpowiednio absorpcji

i ekstynkcji.
Wspczynnik ekstynkcji jest rwny sumie wspczynnikw rozpraszania i absorpcji, to jest
e = s+a.
(6.4)
Jeeli w orodku wystpuje kilka rnych typw centrw rozpraszania, absorpcji lub
ekstynkcji, wwczas wspczynniki rozpraszania, absorpcji lub ekstynkcji s rwne sumie
odpowiednio czstkowych wspczynnikw rozpraszania (s1, s2,, sN), absorpcji (a1,
a2,, aN) lub ekstynkcji (e1, e2,, eN) liczonych zgodnie z zalenociami (6.1)-(6.3) dla
kadego typu centrum z osobna, czyli:
s = s1+s2++sN,
(6.5)
a = a1+a2++aN,
(6.6)
e = e1+e2++eN.
(6.7)
88
Zalenoci (6.5)-(6.7) s suszne, jeeli centra jednego typu nie wpywaj na parametry centrw
innego typu.
Jeeli do orodka rozpraszajcego, w ktrym absorpcja jest pomijalnie maa, wnika
wizka promieniowania optycznego o nateniu I0, wwczas jej natenie I w miar
pokonywania dystansu l bdzie si zmniejsza w tym orodku, z uwagi na to e cz jej energii
bdzie przekazywana promieniowaniu rozproszonemu. Zaleno t moemy zapisa jako
I = I0exp(sl).
(6.8)
Analogicznie, w orodku absorbujcym, w ktrym rozpraszanie jest pomijalnie mae, natenie

wizki bdzie malao zgodnie z zalenoci
I = I0exp(al).
(6.9)
Natomiast dla orodka, w ktrym wystpuje zarwno rozpraszanie jak i absorpcja, natenie
wizki (nierozproszonej) bdzie malao zgodnie z zalenoci
I = I0exp(el).
(6.10)
Odwrotnoci wspczynnikw rozpraszania, absorpcji i ekstynkcji, czyli 1/s, 1/a i 1/e

oznaczaj dugoci drg, jakie musi pokona wizka promieniowania optycznego, by jej
natenie zmalao e-krotnie w wyniku odpowiednio rozpraszania, absorpcji, czy jednoczesnego
wystpowania rozpraszania i absorpcji. Odwrotnoci te s jednoczenie rednimi drogami,
jakimi pokonuj fotony w orodku z danego punktu do miejsca, w ktrym natrafiaj one
odpowiednio na centrum absorpcji, rozpraszania lub ekstynkcji. Naley podkreli, e
zalenoci (6.8)-(6.10) nie opisuj cakowitego natenia promieniowania rozchodzcego si
w kierunku wizki padajcej, gdy cz promieniowania rozproszonego w wyniku dalszego
rozpraszania moe zmieni ponownie kierunek na zgodny z kierunkiem wizki padajcej.
W analizie propagacji promieniowania optycznego w orodku silnie rozpraszajcym
bardzo wygodnym parametrem opisujcym ten orodek jest zredukowany wspczynnik
rozpraszania s' definiowany jako
s' = (1g)s,
(6.11)
gdzie g jest wspczynnikiem anizotropii rozpraszania definiowanym jako warto rednia

cosinusa kta rozpraszania:
g cos ,
(6.12)
gdzie jest ktem rozpraszania, a <> oznacza warto redni.

Wspczynnik anizotropii rozpraszania moe si zmienia od 1 (co oznacza, e wszystkie
fotony s rozpraszane w kierunku przeciwnym do kierunku padajcych fotonw na centrum
89
rozpraszania) do 1 (co oznacza, e wszystkie fotony s rozpraszane w kierunku zgodnym do

kierunku padajcych fotonw na centrum rozpraszania; pamitajmy, i warto g=1 nie
oznacza, e fotony nie ulegaj rozpraszaniu, bowiem fotony rozproszone mog rni si od
fotonw padajcych innymi parametrami ni kierunek np. faz, czstotliwoci w wypadku
rozpraszania nieelastycznego lub polaryzacj).
Odwrotno zredukowanego wspczynnika rozpraszania
z0
s '
1
,
1 g s
(6.13)
jest redni efektywn dugoci drogi midzy kolejnymi punktami, w ktrej promieniowanie
ulega rozproszeniu. Wielko ta mwi nam, jak redni drog musz pokona fotony
w orodku, by mona byo stwierdzi, e natenie promieniowania rozproszonego w danym
kierunku nie zaley od kierunku padania wizki. Jeeli promieniowanie optyczne pokona
dostatecznie dugi dystans w orodku silnie rozpraszajcym (to jest, gdy pokona ono dystans
duo wikszy ni z0), to obserwujemy brak korelacji midzy rozkadem kierunkowym natenia
promieniowania rozproszonego a kierunkiem wizki padajcej. Wtedy promieniowanie
opuszczajce orodek silnie rozpraszajcy przez jego powierzchni graniczn ma taki sam
rozkad kierunkowy natenia jak rdo Lamberta co znaczy, e natenie tego
promieniowania maleje z kosinusem kta midzy kierunkiem obserwacji a normaln do tej
powierzchni.
Innym skutkiem wielokrotnego rozpraszania promieniowania optycznego w orodku
silnie rozpraszajcym jest to, e tylko niewielka ilo fotonw jest w stanie propagowa przez
ten orodek po linii prostej, nie ulegajc po drodze rozproszeniu. Tego typu fotony przyjo si
nazywa fotonami balistycznymi (patrz rys. 6.2a). Take fotonw (nazwijmy je fotonami
zygzakujcymi) ulgajcych co najwyej kilkukrotnemu rozpraszaniu i propagujcych blisko
drogi propagacji fotonw balistycznych jest niewiele. Zdecydowana wikszo fotonw
propaguje przez orodek silnie rozpraszajcy po bardzo zoonych drogach wynikajcych
z wielokrotnego rozpraszania. Tego typu fotony nazywamy fotonami dyfuzyjnymi. Czasy
propagacji poszczeglnych fotonw dyfuzyjnych przez orodek silnie rozpraszajcy, z uwagi
na rne drogi, mog si midzy sob znacznie rni. Powoduje to, e jeeli do takiego
orodka wprowadzimy krtki impuls promieniowania optycznego, to przy wyjciu z tego
orodka impuls ten moe ulec znacznemu wydueniu (patrz rys. 6.2b).
a)
rdo
b)
Foton
Foton
Foton
zygzakujcy balistyczny dyfuzyjny
n
y
n
y
n
y
oOrodek silnie rozpraszajcy Foton

zaabsorbowany
Moc
Impuls
wejciowy
Detektor
s
Fotonyy
balistyczne
y
e
90
Impuls
wyjciowy
s
yFotony
dyfuzyjne
Fotony
zygzakujce
Czas
Rys. 6.2. Propagacja promieniowania optycznego przez orodek silnie rozpraszajcy: po

najkrtszej drodze propaguj fotony balistyczne, nieco dusz drog pokonuj fotony
zygzakujce, a za tym ich czas propagacji jest niewiele duszy od czasu propagacji fotonw
balistycznych; najdusz drog i czas propagacji maja fotony dyfuzyjne; skutkiem istnienia
fotonw dyfuzyjnych moe by znaczne wyduenie impulsu wyjciowego [52]
W wypadku analizy zjawiska wielokrotnego rozpraszania posugiwanie si nateniem
promieniowania jest bardzo niewygodne, gdy nie opisuje ono kierunku propagacji
promieniowania. Dlatego znacznie wygodniej jest si posugiwa luminancj energetyczn
L(s1), definiowan jako moc promieniowania przypadajca na elementarne pole powierzchni
dS ustawionej prostopadle do kierunku s1 i na elementarny kt bryowy d, w ktrym zawarty
jest kierunek s1, wyraon w W/(m2sr). Czasami w literaturze polskojzycznej wielko L(s1)
nazywana jest radiancj, gdy termin luminancja energetyczna stosowany jest do opisu
waciwoci powierzchniowych rde promieniowania; czsto te termin radiancja uywana
jest zamiennie do luminancji energetycznej w obu znaczeniach. Zdaniem Autora takie
rozrnienie nie jest konieczne, gdy wyznaczajc luminancj energetyczn na powierzchni
rda w pierwszym znaczeniu, otrzymujemy luminancj energetyczn w drugim znaczeniu,
czyli luminancj energetyczn rda. W literaturze anglosaskiej zarwno luminancja
energetyczna jak i radiancja (w obu znaczeniach) nazywane s jednym terminem: radiance.
Jednake terminem tym (zamiennie z terminem brightness) czasami okrelana jest te
(zwaszcza w radiometrii) gsto widmowa luminancji energetycznej, ktrej jednostk jest
W/(m2srHz).
Punktem startowym do analizy propagacji promieniowania w orodku silnie
rozpraszajcym jest czasowo zalene jednoprdkociowe rwnanie transportu Boltzmanna
[53]. Rwnanie to w oglnym wypadku opisuje zmiany iloci czstek (w naszym wypadku
fotonw) przypadajcych na elementarn powierzchni dS, elementarny kt bryowy d
i elementarny przedzia czasu dt w funkcji czasu t, pooenia opisanego wektorem pooenia r
i kierunku propagacji s1. Zmiany te zale od prdkoci propagacji c, rozpraszania
opisywanego przez wspczynnik rozpraszania s(r, s1), absorpcji opisywanej przez
91
wspczynnik absorpcji a(r, s1), obecnoci innego strumienia czstek propagujcego

w kierunku s2, ktrych rozpraszanie opisywane jest przez funkcj fazow p(r, s1, s2)
i wspczynnikiem rozpraszania s(r, s2), oraz od ewentualnego rda czstek znajdujcego
si w punkcie opisanym wektorem pooenia r, generujcego czstki w kierunku s1. Poniewa
luminancja energetyczna jest proporcjonalna do redniej iloci fotonw przypadajcych na
elementarn powierzchni dS, elementarny kt bryowy d i elementarny przedzia czasu dt,
rwnanie transportu wygodnie jest zapisa w postaci
1 L(r, s1 , t )
s1 L(r, s1 , t ) a (r, s1 ) L(r, s1 , t ) s (r, s1 ) L(r, s1 , t )
c
t
(6.14)
s (r, s 2 ) p(r, s1 , s 2 ) L(r, s 2 , t )d s d s (r, s1 , t )

2
gdzie: L(r, s1, t) jest luminancj energetyczn wizki propagujcej w kierunku s1, L(r, s2, t) jest
luminancj energetyczn wizki propagujcej w kierunku s2, s(r, s1, t) jest tak zwan funkcj
rda (wyraon w W/(m3sr)), ktrej warto rwna si mocy rda promieniujcego
w kierunku s1, znajdujcego si w punkcie opisanym wektorem pooenia r, przypadajcej na
elementarn objto i elementarny kt bryowy (caka po penym kcie bryowym z funkcji
rda rwna si mocy rda Ps(r, t) przypadajcej na elementarn objto), d jest
elementarnym ktem bryowym, w ktrym zawarty jest kierunek s2, a jest ktem bryowym
penym.
Rwnanie (6.14) jest rozwiniciem rwnania transportu Boltzmanna podanego
w pracach [53, 54], tak aby opisywao ono propagacj promieniowania optycznego w
orodkach niejednorodnych lub anizotropowych [15].
Jeeli do orodka silnie rozpraszajcego wprowadzimy skolimowan wizk
promieniowania optycznego, to na skutek wielokrotnego rozpraszania i absorpcji jej energia
bdzie szybko malaa; za to pojawi si w tym orodku wizka rozproszona. W wyniku
wielokrotnego rozpraszania promieniowanie rozproszone staje si promieniowaniem
jednorodnie
rozproszonym
na
wszystkie
moliwe
kierunki.
Otrzymujemy
wic
promieniowanie, w ktrym luminancja energetyczna nie zaley od kierunku. Tego typu

promieniowanie
nazywamy
promieniowaniem
dyfuzyjnym.
Do
opisu
propagacji
promieniowania dyfuzyjnego w danym punkcie orodka silnie rozpraszajcego opisanym

wektorem pooenia r i w danym czasie t uyteczn wielkoci jest cakowity strumie (r, t)
promieniowania optycznego (wyraony w W/m2) wychodzcego z tego punktu. Wychodzc
z czasowo zalenego rwnania transportu Boltzmanna (6.14) oraz zakadajc, e orodek silnie
92
rozpraszajcy jest orodkiem izotropowym, mona wykaza, e cakowity strumie (r, t)

spenia rwnanie [54-58]
[ D(r )(r, t )] a (r )(r, t )
1 (r, t )
s (r, t ) ,
c t
(6.15)
gdzie c jest prdkoci propagacji promieniowania optycznego w orodku, t jest czasem, a(r)
jest wspczynnikiem absorpcji, D(r) jest wspczynnikiem dyfuzji definiowanym jako
D(r)
1
1
,
3 a (r) s ' (r) 3 a (r) 1 g (r) s (r)
(6.16)
gdzie s(r) jest wspczynnikiem rozpraszania, a g(r) jest wspczynnikiem anizotropii

rozpraszania (patrz zaleno (6.12)), natomiast s(r, t) jest funkcj rda promieniowania
dyfuzyjnego (wyraon w W/(m3sr) patrz zaleno (6.14)); poniewa rdo dyfuzyjne
generuje promieniowanie we wszystkie kierunki jednakowo, znajc moc rda Ps(r, t)
przypadajc na elementarn objto, funkcj rda mona wyznaczy z zalenoci
s (r, t )
Ps (r, t )
.
4
(6.17)
Rwnanie (6.15) znane jest w literaturze pod nazw czasowo zalenego rwnania dyfuzji dla
promieniowania optycznego.
Rozwizujc rwnanie transportu (6.14) lub dyfuzji (6.15) przy danych parametrach
optycznych tkanki i przy znanej mocy wizki laserowej, moemy znale gsto pochanianej
mocy w zadanym punkcie tkanki, powierzchniowy rozkad natenia promieniowania
wstecznie rozpraszanego, rozkad czasu przelotu fotonw od punktu, w ktrym wprowadzane
s one do tkanki, do innego punktu na powierzchni tkanki lub wewntrz itp. Znajomo
rozkadu gstoci pochanianej mocy jest niezmiernie wana z punktu widzenia
terapeutycznego zastosowania laserw, natomiast znajomo rozkadu natenia lub czasu
przelotu fotonw stanowi moe podstaw wielu metod diagnostycznych z wykorzystaniem
wizki laserowej. Czsto metody te wymaga mog wielokrotnie rozwizywanie tych rwna
przy rnych parametrach tkanki, aby w procesie iteracyjnym uzyska zgodne rozwizania
z wynikami pomiarowymi (przy uzyskaniu zgodnoci mona przyj, e rzeczywiste parametry
tkanki s rwne z parametrami przyjtymi w modelowaniu). Poszukiwanie takich rozwiza
jest, niestety, bardzo pracochonne.
Parametry optyczne poszczeglnych tkanek rni si midzy sob i s rne dla
rnych dugoci fali. Dla danej tkanki najwiksz zmiennoci w funkcji dugoci fali
wykazuje wspczynnik absorpcji; wspczynnik rozpraszania zmienia si w mniejszym
93
stopniu. Na rys. 6.3 przedstawiono podstawowe czynniki wpywajce na wspczynnik

absorpcji na przykadzie skry.
Okno terapeutyczne
Oddziaywanie powierzchniowe
Oddziaywanie powierzchniowe
Spektroskopia na powierzchni Spektroskopia
gbszych tkanek
Wspczynnik absorpcji [cm1]
Laser
ekscymerowy
ArF*
Laser
Er:YAG
Laser
CO
Caa krew
Laser
ekscymerowy
KrF*
Melanosomy
Laser
CO2
Laser
ekscymerowy
XeCl*
ciany naczy
krwiononych
Laser barwnikowy
Laser argonowy
Skra
75% woda
Laser
Ho:YAG
Laser
Nd:YAG
Dugo fali [nm]
Rys. 6.3. Widma absorpcji skadnikw skry: woda (75%), naskrek, melanosom (organella
melanocytw zawierajca i produkujca melanin), ciana naczynia krwiononego, krew; na
rysunku biaymi kkami wspczynniki absorpcji naskrka, a czarnymi skry dla
wybranych dugoci fali wg. danych z rnych rde, zaznaczono take dugoci fali
najbardziej popularnych laserw stosowanych w medycynie [59]
W zakresie UV wraz ze zmniejszaniem si dugoci fali wspczynnik absorpcji
gwatownie ronie, czego przyczyn jest woda. Woda rwnie jest przyczyn bardzo duego
wspczynnika absorpcji dla dugoci fali wikszej od okoo 1400 nm. W zakresie fal
widzialnych na absorpcje skry najwikszy wpyw ma krew oraz obecny w skrze barwnik
melanina. W zakresie od 600 nm do 1300 nm wspczynnik absorpcji skry jest najmniejsze,
jest to tzw. okno optyczne dla skry dla wiata czerwonego i dla bliskiej podczerwieni
(rys. 6.4a).
a)
94
Wspczynnik absorpcji [cm1]
Zredukowany wspczynnik
rozpraszania [cm1]
b)
Dugo fali [nm]
Dugo fali [nm]
Rys. 6.4. Wspczynnik absorpcji (a) oraz zredukowany wspczynnik rozpraszania (b)
dla skry [59]
Na gboko wnikania wizki laserowej w skr oprcz wspczynnika absorpcji ma
rwnie wpyw wspczynnik rozpraszania skry (rys. 6.4b), co wynika z rwnania dyfuzji
(6.15) kiedy wspczynnik rozpraszania jest mniejszy, wwczas rednia dugo drogi, jak
musi pokona foton od powierzchni tkanki do danej gbokoci jest krtsza, co oznacza, e do
danej gbokoci dotrze wiksza liczba fotonw. W orodku silnie rozpraszajcym, jak jest
skra (i wikszo innych tkanek), gsto mocy promieniowania docierajcego na dan
gboko nie maleje eksponencjalnie, tak jakby wynikao z prawa Lamberta-Bera, gdy fotony
w takim orodku nie biegn po liniach prostych, lecz po liniach amanych. Dugo tych linii
nie jest proporcjonalna do gruboci warstwy, jak fotony musz pokona, przechodzc przez
ni (na skutek rozpraszania cz fotonw moe wielokrotnie zmienia kierunek, kierujc si
raz w gb tkanki, a po chwili z powrotem) [60]. W pewnym przyblieniu gboko penetracji
(gboko, dla ktrej gsto mocy spada e-krotnie) wizki laserowej wynosi
ld 1/eff,
(6.18)
eff 3a a s ' .
(6.19)
gdzie
Najwiksza gboko penetracji wizki laserowej w wypadku skry osigana jest dla dugoci
fali 1090 nm i wynosi 3,5 mm. Dla dugoci fali 600, 633, 660, 700, 750, 800, 850, 900 nm
gboko penetracji wynosi odpowiednio 1,5, 1,7, 1,8, 2,0, 2,2, 2,3, 2,4 i 2.5 mm [59].
95
Oddziaywanie promieniowania
optycznego na tkank czowieka
Skutki oddziaywania wizki laserowej na tkanki zale od wielu czynnikw, do
ktrych nale:
natenie wizki padajcej,
czas oddziaywania promieniowania laserowego,
gsto energii dostarczonej do tkanki,
czas trwania impulsw i gsto mocy w impulsie przy zastosowaniu laserw

impulsowych,
rednia moc wizki laserowej,
dugo fali,
geometria wizki laserowej (np. rednica wizki),
kt padania wizki na powierzchni tkanki,
parametry optyczne tkanki (wspczynnik absorpcji, wspczynnik rozpraszania,

wspczynnik zaamania wiata, waciwoci nieliniowe),
miejsce oddziaywania wizki laserowej,
gboko, na ktrej obserwujemy skutki oddziaywania,
cechy osobnicze, w tym cechy chorobowe,
zayte leki.
O skutkach oddziaywania promieniowania na tkank ludzk w najwikszym stopniu
decyduj trzy czynniki: natenie wizki padajcej na tkank, czas oddziaywania

promieniowania laserowego oraz dugo fali promieniowania laserowego. Skutki
oddziaywania zale rwnie od parametrw geometrycznych samej wizki (np. od jej
rednicy przy mniejszej rednicy, a tym samym nateniu wizki atwiej mona odprowadza
ciepo powstajce w wyniku pochaniania energii wizki laserowej), jak i kta padania, od
ktrego zaley wspczynnik obicia im jest on mniejszy, tym wicej energii wniknie w gb
tkanki. Skutki oddziaywania istotne s rwnie od waciwoci termicznych tkanek (np. od
przewodnictwa cieplnego i pojemnoci cieplnej) oraz waciwoci optycznych tkanek (np. od
wspczynnikw absorpcji, rozpraszania, anizotropii rozpraszania i zaamania). W wypadku
oka naley take uwzgldni fakt, e na skutek skupiania wizki laserowej przez rogwk
96
i soczewk oka natenie wizki na siatkwce moe by o osiem rzdw wielkoci wiksze ni
na powierzchni rogwki oka.
Poczynajc od najmniejszego natenia do najwikszego, oddziaywanie wizki
laserowej na tkank mona zaklasyfikowa jako (rys. 7.1):
oddziaywanie fotochemiczne,
oddziaywanie termiczne,
fotoablacj,
ablacj przez zaindukowan plazm,
fotodysrupcj (ang. photodisruption).
Natenie promieniowania [W/cm2]
Fotodysrupcja
Tworzenie
si plazmy
Fotoablacja
Ablacja przez
zaindukowan
plazm
Ablacja
Oddziaywanie
termiczne
Grzanie
Oddziaywanie
fotochemiczne
Czas oddziaywania [s]
Rys. 7.1. Zjawiska fizyczne wywoywane podczas oddziaywania promieniowania laserowego

na tkank [59]
97
7.1. Oddziaywanie fotochemiczne

Jeeli natenie wizki padajcej na tkank jest bardzo mae (typowo poniej 1 W/cm2),
wwczas, niezalenie od czasu ekspozycji, mechanizm termoregulacji jest w stanie
odprowadzi wydzielajce si ciepo, aby nie nastpio przegrzanie tkanki. Jednak
oddziaywanie termiczne to nie jedyne oddziaywanie, jakie moe si ujawni przy maym
nateniu wizki laserowej. Przy maym nateniu, kiedy to wzrost temperatury w tkance
mona uzna za nieistotny, wyduanie czasu ekspozycji powoduje zwikszenie liczby
zaabsorbowanych fotonw. Jeeli energia absorbowanych fotonw jest wystarczajco wysoka,
aby zmieni stany kwantowe moleku wchodzcych w skad ludzkiego organizmu, wwczas
promieniowanie optyczne moe wywoa reakcje chemiczne.
Oddziaywanie fotochemiczne promieniowania laserowego odgrywa bardzo wan rol
w terapii fotodynamicznej (patrz punkt 9.11), ktra opiera si na stosowaniu lekw
wiatoczuych. Te rodki akumuluj si selektywnie w szybko dzielcych si komrkach (to
jest w komrkach nowotworowych) i po ekspozycji na promieniowanie laserowe
o odpowiedniej dugoci fali moe spowodowa ich zniszczenie. Drugim zastosowaniem
oddziaywania fotochemicznego jest biostymulacja, np. stosowana w celu przyspieszenia
gojenia si ran. Naley te pamita, e odziaywanie fotochemiczne wizki laserowej
(w szczeglnoci o dugoci fali z zakresu ultrafioletu) moe mie rwnie skutki negatywne.
Dlatego te, opracowujc normy bezpieczestwa stosowania laserw, brane s pod uwag nie
tylko skutki oddziaywania termicznego, ale i fotochemicznego (a take skutki zwizane
z innymi zjawiskami fizycznymi wystpujcymi przy oddziaywaniu bardzo krtkich impulsw
laserowych).
7.2. Oddziaywanie termiczne

W wyniku absorpcji promieniowania laserowego przez tkank moe doj do
nadmiernego wzrostu temperatury, powodujc jej koagulacj, zwglenie lub odparowanie
(ablacj termiczn) rys. 7.2. W zalenoci od parametrw wizki laserowej (dugoci fali,
natenia, czasu ekspozycji) efekt termiczny moe nastpi wewntrz tkanki, jak rwnie na
jej powierzchni. Jeeli dla danej dugoci fali i dla danej tkanki wspczynnik absorpcji jest
duy, wwczas efekt termiczny bdzie wystpowa bliej powierzchni tkanki, natomiast dla
maego wspczynnika absorpcji, kiedy to promieniowanie optyczne moe gbiej wnikn
w tkank, efekt termiczny moe nastpi dalej od jej powierzchni. Dlatego te
w terapeutycznym wykorzystaniu wizki laserowej stosowane jest wiele typw laserw
98
rnicych si dugoci emitowanej fali, zwaszcza w chirurgii. Na przykad, jeeli koagulacji

ma podlega siatkwka, wwczas naley zastosowa promieniowanie widzialne, atwo
przechodzce przez rogwk, soczewk i ciao szkliste oka, a mocno absorbowane
w siatkwce. W innej sytuacji, gdy wizka ma mie bardzo ma gboko wnikania (np. przy
laserowym formowaniu rogwki), naley zastosowa wizk laserow o dugoci fali z zakresu
ultrafioletu, dla ktrej wystpuje bardzo wysoka absorpcja przez obecn w tkance wod. Dla
cicia tkanek mikkich lub twardych naley zastosowa lasery generujce wizk laserow
o dugoci fali z zakresu podczerwieni. Jeeli w terapii chcemy wykorzysta oddziaywanie
termiczne, to typowe wartoci natenia wizki laserowej mieszcz si w zakresie od 10 W/cm2
do 106 W/cm2, a czasy ekspozycji wynosz od 1 mikrosekundy do 1 minuty. Szczegowy opis
typw laserw stosowanych w terapii bdzie omwiony w rozdziale 10.
Wizka
laserowa
Odparowywanie
Zwglanie
Koagulacja
Hipertermia
Tkanka
Rys. 7.2. Oddziaywanie termiczne wizki laserowej na tkank [61]
7.3. Fotoablacja
Z fotoablacj mamy do czynienia, jeeli do tkanki dostarczymy w krtkim czasie
wystarczajc ilo energii w postaci promieniowania optycznego, aby fragment tkanki zosta
usunity z jej powierzchni zanim wydzielone ciepo zdy przenikn gbiej. Dlatego w czasie
fotoablacji oddziaywanie termiczne na pozosta cz tkanki jest bardzo mae. Fotoablacj
tkanek moe wywoa impuls promieniowani ultrafioletowego o dugoci fali poniej 230 nm,
dla ktrej energia impulsu jest absorbowana w bardzo cienkiej warstwie tkanki (zwykle cieszej
ni 0,1 m) w wyniku bardzo duego wspczynnika absorpcji [61-66]. rdem takiego
impulsu moe by laser ekscymerowy ArF* generujcy fal o dugoci 193 nm. Dua moc
99
w czasie impulsu jest absorbowana w maej objtoci, co powoduje rozrywania wiza

chemicznych zanim jeszcze tkanka zdy si nagrza. Usunicie tkanki moe mie rwnie
charakter wybuchowy, kiedy to pochaniana energia fotonw powoduje gwatown ekspansj
tkanki w wyniku jej termoelastycznego rozszerzenia. To zjawisko moe zaj, kiedy natenie
padajcego promieniowania wynosi od 107 W/cm2 do 1010 W/cm2, przy czasie ekspozycji rzdu
dziesitek nanosekund (dla tkanek mikkich) oraz rzdu pikosekund dla tkanek twardych.
Zjawisko fotoablacji wykorzystywane jest w laserowym ksztatowaniu rogwki.
a)
b)
Oddziaywanie fototermiczne
Fotoablacja
Nanosekundowe
impulsy laserowe
Przeksztacona Pikosekundowe
impulsy laserowe
materia
Odksztacona
powierzchnia
Mikropknicia
Strefa
oddziaywania
ciepa
Brak pkni
i odksztace
powierzchni
Minimalna strefa
oddziaywa
termicznych
Rys. 7.2. Rnica midzy usuwaniem tkanki w wyniku jej odparowywania (a)
a usuwaniem w wyniku fotoablacji (b) [67]
7.4. Fotodysrupcja
Fotodysrupcja wystpuje, jeeli pod wpywem krtkiego impulsu laserowego dochodzi
do powstawania akustycznej fali uderzeniowej lub efektu kawitacji, co powoduje mechaniczne
rozrywanie tkanek [59, 61-66]. Rozrywaniu temu nie towarzyszy efekt cieplny, dlatego
pozostaa cz tkanki pozostaje nienaruszona. Akustyczna fala uderzeniowa powstaje, kiedy
skupiona wizka laserowa tu nad tkank ma na tyle du gsto mocy, e pole elektryczne
fali elektromagnetycznej powoduje przebicie dielektryczne (patrz nastpny podpunkt). Jeeli
impulsy wizki laserowej o bardzo duej mocy skupione zostan tu poniej powierzchni
tkanki, w tkankach mikkich i cieczy powstaj pcherzyki kawitacyjne zawierajce par wodn
i CO2. Do wywoania fotodysrupcji wykorzystywane s impulsy laserowe o czasie trwania od
100 fs do 100 ns, przy gstoci mocy od 1011 W/cm2 do 1016 W/cm2. Fotodysrupcja znalaza
szereg zastosowa w chirurgii minimalnie inwazyjnej, np. w usuwaniu tylnej torebki soczewki
oka czsto potrzebnej po operacji zamy albo w laserowym usuwaniu kamieni moczowych.
100
7.5. Ablacja zaindukowana plazm

Jeeli wizk laserow skupimy do maego obszaru oraz jeli szczytowa gsto mocy
promieniowania laserowego jest wystarczajco wysoka, wwczas skadowa elektryczna fali
elektromagnetycznej, jak jest fala optyczna, moe by na tyle dua, aby wywoa przebicie
elektryczne. Przy gstoci mocy 1011 W/cm2 natenie pola elektrycznego w tkance wynosi
107 V/cm. Warto tego pola jest wystarczajco dua, aby oderwa elektrony od jder
atomowych w atomach. W wyniku tego procesu powstaje plazma. Obecne w plazmie elektrony
absorbuj fotony, co powoduje przypieszanie elektronw. Jeli ich energia kinetyczna jest na
tyle wysoka, e potrafi w wyniku kolizji z czsteczkami lub atomami je zjonizowa, wwczas
generowane s nowe wolne elektrony. Powtarzajc ten proces, doprowadzamy do rozpoczcia
efektu lawinowego generowania wolnych elektronw i jonw. Plazma ta, pochaniajc
wszystkie fotony, staje si zarazem dla nich nieprzeroczysta, co chroni tkank przed
nagrzewaniem w wyniku absorpcji fotonw. Sama plazma moe powodowa ablacj tkanki,
jednak procesowi powstawania plazmy moe towarzyszy generacja akustycznej fali
uderzeniowej prowadzcej do fotodysrupcji i to ona moe by gwnym czynnikiem
odpowiedzialnym za usuwanie tkanki. Warto zwrci uwag, e zaindukowanie plazmy za
pomoc przebicia elektrycznego nie wymaga absorpcji fotonw plazma ta moe powsta
w orodku przeroczystym (np. w powietrzu). Sama plazma natomiast, posiadajc bardzo duy
wspczynnik absorpcji, kiedy ju powstanie, moe by podtrzymywana dalej przez znacznie
mniejsz gsto mocy ni gsto potrzebna do jej zainicjowania. Do wywoania ablacji
zaindukowanej plazm wykorzystywane s impulsy laserowe o czasie trwania od 100 fs do
500 ps, przy gstoci mocy od 1011 W/cm2 do 1013 W/cm2 [52]. Przy tych wartociach nastpuje
przebicie elektryczne tkanek mikkich i twardych. Do wywoania przebicia elektrycznego
w powietrzu potrzebna jest wiksz gsto mocy co najmniej 1014 W/cm2 [61].
101
Warunki bezpieczestwa stosowania

laserw, klasy laserw
Z bezpieczestwem zwizanym z wykorzystaniem laserw powinna by zaznajomiona
kada osoba, ktra ma do nich dostp. Powinna ona zna skutki oddziaywania promieniowania
laserowego na organizm czowieka, zasady stosowania oznacze urzdze laserowych i zasady
ich bezpiecznego wykorzystywania. Najwiksze zagroenie zwizane z urzdzeniami laserami
stanowi wizka laserowa, cho trzeba pamita, e nie jest to jedyne zagroenie. Zagroenia te
zostay opisane poniej.
Zagroenie wizk laserow
W poprzednim rozdziale opisano skutki oddziaywania wizki laserowej na tkanki,
ktre mona podzieli na:
mechaniczne rozrywanie tkanki akustyczn fal uderzeniow powsta wskutek

gwatownej ekspansji materii pod wpywem szybkiego jej nagrzewania
(zjawisko moe wystpi przy impulsach laserowych o czasie trwania rzdu ns
lub krtszych);
odparowanie, zwglenie, oparzenie tkanki (moe wystpi przy ekspozycji do

kilku sekund);
skutki fotochemiczne (mog wystpi przy dugotrwaym oddziaywaniu wizki

laserowej na tkank; jeeli natenie wizki laserowej jest na tyle mae, e
mona pomin oddziaywanie termiczne, to skutki fotochemiczne mog
wystpi przy czasie oddziaywania powyej 100 s).
Wszystkie te oddziaywania mog by grone dla czowieka, gdy wi si

z uszkodzeniem tkanek.
Zagroenie elektryczne
Dua ilo laserw jest zasilana wysokim napiciem. Dotyczy to przede wszystkim
laserw gazowych, w ktrych wysokie napicie wykorzystywane jest do wywoania
wyadowania w orodku czynnym lasera. Take inne elementy urzdze laserowych wymagaj
wysokich napi. Do nich nale np. modulatory elektrooptyczne, gdzie wykorzystywane s
typowo napicia od okoo 1 kV do kilku kV. Zagroenie moe wystpi w wyniku uszkodzenia
102
kabli, w czasie odczania zasilacza wysokiego napicia od lasera lub z powodu uszkodze
wewntrz lasera (np. izolacji).
Zagroenie poarowe
Lasery chirurgiczne i inne lasery duej mocy maj wystarczajc moc nie tylko do
usuwania tkanek, ale rwnie do podgrzania materiaw palnych do temperatury powyej ich
temperatury zaponu. Due zagroenie poarowe wystpuje podczas pracy z takimi laserami
w obecnoci materiaw atwopalnych, np. rodkw anestetycznych lub palnych rodkw
opatrunkowych. Trzeba rwnie pamita, e w obecnoci czystego tlenu materiay trudno
palne staj si materiaami atwopalnymi.
Zagroenie pochodzce z oparw powstajcych z laserowego usuwania tkanki
W chirurgii laserowej w czasie usuwania tkanki powstaje nie tylko nieprzyjemny
zapach. Powstajce gazy, dym i bioaerozole mog by toksyczne zarwno dla lekarza, jak
i pacjenta. Bioaerozol moe by te rdem infekcji lub zakaenia operatora, np.
brodawczakiem ludzkim. Dlatego podczas chirurgicznych zabiegw laserowych niezbdne jest
stosowanie odpowiednich urzdze filtrujcych powietrze (tak zwanych ewakulatorw
oparw).
Zagroenie innym promieniowaniem (nielaserowym)
Pracy niektrych laserw moe towarzyszy generacja szkodliwego promieniowania
mikrofalowego zwizanego z ukadami zasilania laserw impulsowych oraz generacja
promieniowania rentgenowskiego, ktre moe powsta w laserach gazowych w czasie ich
zasilania wysokim napiciem. Poprawna konstrukcja laserw pozwala na eliminacj tych
zagroe.
Szkodliwe
promieniowanie
moe
towarzyszy
powstajcej
plazmie
wysokotemperaturowej, wykorzystywanej w ablacji tkanek. Plazma ta moe by rdem

szkodliwego promieniowania ultrafioletowego. Aby si przed nim ochroni, naley stosowa
odpowiednie gogle ochronne.
Inne zagroenia
Na wiele zagroe moe by naraony personel techniczny w czasie napraw urzdze
laserowych.
Oprcz
wyej
wymienionych
mog
to
by
zagroenia
zwizane
z wykorzystywanymi materiaami do konstrukcji laserw (niektre lasery zawieraj w sobie

bardzo trujce gazy, np. lasery ekscymerowe mog zawiera chlor lub fluor). Niebezpieczne
mog by te rury szklane, w ktrych znajduje si gaz bdcy orodkiem czynnym (przy
implozji takiej rury grone mog by odamki szka). Po zdjciu obudowy urzdzenia grony
103
moe by zarwno sam laser, jak i lasery pompujce. Naley pamita, e urzdzenie laserowe
oznaczone jako bezpieczne (tj. klasy 1 patrz punkt 8.2) jest jedynie bezpieczne w czasie
normalnych warunkw pracy. Wewntrz takiego urzdzenia mog znajdowa si
niebezpieczne rda promieniowania laserowego (np. powszechnie znane nagrywarki
laserowe s bezpieczne w czasie normalnych warunkw pracy, mimo e wewntrz kryj
w sobie niebezpieczny laser pprzewodnikowy o mocy kilkudziesiciu mW; podobnie moe
wyglda sytuacja z urzdzeniami laserowymi stosowanymi w medycynie).
Jak wspomniano na wstpie, najwikszym zagroeniem urzdze laserowych jest sama
wizka laserowa. Stopie zagroenia zaley od mocy lasera, dugoci fali, czasu ekspozycji,
dugoci fali i tkanki, na ktra laser oddziauje. Najbardziej zagroone na wizk laserow s
oczy, w mniejszym stopniu skra.
8.1. Zagroenie od wizki laserowej dla oczu i skry

Przy danej dugoci fali promieniowania i danym czasie ekspozycji skutki
oddziaywania wizki laserowej bd tym groniejsze, im wiksze bdzie jej natenie (liczone
w W/cm2) w miejscu oddziaywania. W przeciwiestwie do tradycyjnych rde wiata (np.
arwek) lasery s w stanie generowa promieniowanie optyczne w postaci wysoce
skolimowanej wizki. To oznacza, e nawet w duej odlegoci od lasera natenie wizki
pozostaje due i w caoci moe dotrze do oka (rys. 8.1).
Rys. 8.1. Rnica w mocy docierajcej do oka w wypadku dwch rde o tej samej mocy: ze
zwykej arwki promieniujcej 1 W mocy promieniowania optycznego rwnomiernie we
wszystkich kierunkach przy odlegoci 1 m do oka dotrze jedynie okoo 6 W mocy
promieniowania, podczas gdy w wypadku lasera o tej samej mocy do oka przy tej samej
odlegoci moe dotrze caa moc wizki [68]
104
Drug przyczyn, e lasery s bardzo niebezpieczne dla wzroku jest to, e oko zawiera
soczewk. Sprawia ona, e natenie wizki laserowej na siatkwce moe by kilka milionw
razy wiksze ni natenie wizki padajcej na rogwk oka (rys. 8.2).
Rys. 8.2. Skupianie wizki laserowej przez soczewk natenie wizki laserowej na
siatkwce oka moe by miliony razy wiksze ni na powierzchni rogwki [68]
O ryzyku utraty wzroku z powodu przypadkowego dziaania promieniowania
laserowego decyduj rwnie szczeglne waciwoci optyczne oka ludzkiego. To, czy
promieniowanie laserowe padajce na rogwk dotrze do siatkwki, decyduje dugo
promieniowania laserowego (rys. 8.3).
Rys. 8.3. Gboko wnikania wizki laserowej do wntrza oka w zalenoci od zakresu
promieniowania optycznego [68]
Z
powodu
zalenoci
wspczynnika
absorpcji
poszczeglnych
struktur
anatomicznych oka (decydujce znaczenie ma tu wspczynnik absorpcji wody) od dugoci

fali gboko wnikania promieniowania laserowego do oka moe by znacznie mniejsza ni
odlego midzy rogwk a siatkwk lub na tyle dua, e wikszo energii padajcej na
rogwk dotrze do siatkwki oka i tam zostanie zaabsorbowana. Moe to nastpi tylko
105
w zakresie dugoci fali midzy 380 nm a 1400 nm, w ktrym to rogwka, soczewka i ciao
szkliste jest wystarczajco przeroczyste. Zakres ten odpowiada promieniowaniu widzialnemu
i bliskiej podczerwieni. Poza tym zakresem na promieniowanie optyczne naraona jest rogwka
lub soczewka.
W zalenoci od dugoci fali promieniowania laserowego mog by rne negatywne
skutki jego odziaywania na oko.
Ultrafiolet C (100 nm280 nm) i ultrafiolet B (280 nm315 nm)
W tym zakresie woda ma bardzo duy wspczynnik absorpcji, dlatego promieniowanie
laserowe jest bardzo silnie absorbowane przez rogwk. Skutkiem tego moe by wycznie
zapalenie lub uszkodzenie rogwki.
Ultrafiolet A (315 nm380 nm)
Wspczynnik absorpcji rogwki jest mniejszy ni dla ultrafioletu B i C (ale nadal
duy). Promieniowanie z tego zakresu moe dotrze do soczewki i powodowa jej starzenie lub
wywoa w niej katarakt fotochemiczn.
Promieniowanie widzialne (380 nm780 nm) i podczerwie A (780 nm1,4 m)
Wspczynnik absorpcji rogwki, soczewki i ciaa szklistego jest na tyle mae, e
promieniowanie z tego zakresu dociera do siatkwki, co wywoa moe jej uszkodzenie
termiczne lub fotochemiczne.
Podczerwie B (1,4 m3 m)
Wspczynnik absorpcji rogwki jest duy. Promieniowanie z tego zakresu moe
dotrze co najwyej do soczewki (dla dugoci fali ok. 2,2 m, gdzie wystpuje lokalne
minimum wspczynnika absorpcji), powodujc katarakt. W wikszoci wypadkw
promieniowanie z tego zakresu oddziauje jedynie na rogwk, co moe spowodowa jej
oparzenie lub przymglenie.
Podczerwie C (3 m1 mm)
Wspczynnik absorpcji rogwki jest bardzo duy. Promieniowanie z tego zakresu
moe spowodowa wycznie oparzenie rogwki.
Podobnie jak dla oka, skutki oddziaywania wizki laserowej na skr rwnie zale
od zakresu promieniowania, przy czym zagroenie wystpuje przy znacznie wikszych
nateniach. Ultrafiolet A i B moe spowodowa rumie (oparzenie soneczne), przypieszone
starzenie skry oraz zwikszenie pigmentacji. Ultrafiolet A moe powodowa ciemnienie
pigmentu, reakcje fotoczue oraz
oparzenia skry.
wypadku
106
promieniowania
ultrafioletowego dugotrwae napromieniowanie moe doprowadzi do mutacji komrkowych,

a nawet do zmian nowotworowych. Pozostae zakresy: od promieniowania widzialnego do
dalekiej podczerwieni mog wywoa oparzenia.
8.2. Normy bezpieczestwa

Problemy bezpieczestwa urzdze laserowych s opisane w polskiej normie PN-EN
60825-1:2014 (jest ona tumaczeniem normy midzynarodowej IEC 60825). Norma ta dotyczy
bezpieczestwa urzdze laserowych emitujcych promieniowanie w zakresie dugoci fal od
180 nm do 1 mm. Pomimo e istniej lasery emitujce promieniowanie o dugoci fali krtszej
ni 180 nm (nadfiolet w prni), nie s one objte zakresem niniejszej normy. W normie tej
podano:
minimalne wymagania dotyczce bezpieczestwa urzdze laserowych,
klasyfikacj, jej zasady i podzia urzdze laserowych na klasy,
dostpne granice emisji dla wszystkich klas,
sposoby ochrony osb przed promieniowaniem laserowym w zakresie dugoci fal od

180 nm do 1 mm,
sposoby ochrony osb przed innymi zagroeniami bdcymi wynikiem dziaania

i stosowania urzdze laserowych
ostrzeenia
dotyczce
promieniowania
laserowego
etykiety
dotyczce
bezpieczestwa.
Norma ta rozrnia lasery o pracy cigej i lasery impulsowe. Laserami o pracy cigej
s wszystkie lasery, ktre emituj promieniowanie przez czas rwny 0,25 s lub duszy.
Pozostae lasery, to lasery impulsowe. Te rozrnienie jest istotne z punktu widzenia
mechanizmw obronnych oka. Jeeli promieniowanie widzialne o duym nateniu pada na
oko, wwczas mechanizm obronny oka (zwenie renicy, przymknicie powiek, odwrcenie
wzroku) s wstanie ograniczy czas ekspozycji wizki na siatkwk do 0,25 s, ograniczajc
w ten sposb ekspozycj. Przy krtszych impulsach ni 0,25 s nie ma takich moliwoci.
Poniewa stopie zagroenia wizki laserowej zaley od bardzo wielu czynnikw
(o ktrych wspomniano wyej), dla szybkiej oceny tego zagroenia norma ta wprowadza
pojcie klas lasera. Wyrnia ona 7 klas: 1, 1M, 2, 2M, 3R, 3B i 4. Im wysza klasa, tym
wikszy stopie zagroenia. Naley pamita, e o podziale na klasy decyduje wycznie
107
promieniowanie wydostajce si na zewntrz lasera lub urzdzenia laserowego w normalnych

warunkach pracy (przy zamknitej obudowie).
Klasa 1
Do klasy 1 zaliczamy lasery i urzdzenia laserowe, ktre s bezpieczne w racjonalnych
i przewidywalnych warunkach pracy albo ze wzgldu na naturalnie niski poziom emisji samego
lasera, albo ze wzgldu na konstrukcj inyniersk, gwarantujc e laser jest cakowicie
zamknity i nie ma do niego dostpu w ramach normalnej pracy lasera. Pracujc z tymi
laserami, nie zostanie przekroczona maksymalna dopuszczalna dawka promieniowania
optycznego (zakada si tu czas ekspozycji 100 s, kiedy od osoby wykorzystujcej urzdzenie
laserowe nie wymaga si patrzenia w wizk laserow, lub 30 000 s, kiedy jest takie
wymaganie). Nie s wymagane gogle ochronne.
Uwaga: Klasa ta obejmuje rwnie lasery o duej mocy umieszczone w obudowach
zabezpieczajcych, ktre nie mog by otworzone bez uprzedniego wyczenia lasera. Jeeli
obudowa jest zdjta, a laser zostanie wczony (np. w celach serwisowych) to urzdzenie
laserowe przestaje by klasy 1 i rodki ostronoci dotyczce wbudowanego lasera musz by
stosowane.
Klasa 1M
Do klasy 1M zaliczamy lasery i urzdzenia laserowe emitujce promieniowanie
o dugoci fali w zakresie od 302,5 nm do 4 m, ktre nie speniaj warunkw bezpieczestwa
odpowiadajcych klasie 1, ale ze wzgldu na rozbieno wizki lub bardzo nisk gsto mocy
nie stanowi zagroenia w normalnych warunkach uytkowania, pod warunkiem e nie
patrzymy w wizk przez przyrzdy optyczne (soczewki, mikroskopy, lornetki, lunety itp.; nie
zalicza si tu okularw korekcyjnych wzrok). Laser moe by zakwalifikowany do klasy 1M,
jeli jego cakowita moc wyjciowa jest poniej klasy 3B. Nie s wymagane gogle ochronne,
jeeli nie patrzymy w wizk przez przyrzdy optyczne.
Klasa 2
Do klasy 2 zaliczamy lasery i urzdzenia laserowe emitujce promieniowanie widzialne
o dugoci fali w zakresie od 400 nm do 700 nm, ktre nie speniaj warunkw bezpieczestwa
odpowiadajcych klasie 1 i 1M, ale ze wzgldu na mechanizm obronny oka (czas reakcji nie
duszy ni 0,25 s) nie zostanie przekroczona maksymalna dopuszczalna ekspozycja, co czyni
je bezpiecznymi. Moc promieniowania nie moe przekracza 1 mW. Nie s wymagane gogle
ochronne.
108
Uwaga: Lasery klasy 2 mog by niebezpieczne, jeeli mimo wystpowania reakcji obronnych
oka bdziemy si starali uporczywie wpatrywa si w wizk laserow, albo dla osb, u ktrych
wystpuje dysfunkcja narzdu wzroku z powodu choroby (np. nadwraliwo na wiato) lub
podania leku (np. po podaniu atropiny w czasie bada oczu u okulisty).
Klasa 2M
Do klasy 2 zaliczamy lasery i urzdzenia laserowe emitujce promieniowanie widzialne
o dugoci fali w zakresie od 400 nm do 700 nm, ktre nie speniaj warunkw bezpieczestwa
odpowiadajcych klasie 2, ale ze wzgldu na rozbieno wizki lub bardzo nisk gsto mocy
nie stanowi zagroenia w normalnych warunkach uytkowania, pod warunkiem e nie
patrzymy w wizk przez przyrzdy optyczne oraz kiedy mechanizm obronny oka nie pozwoli,
aby zostaa przekroczona maksymalna dopuszczalna ekspozycja, co czyni je bezpiecznymi.
Moc promieniowania moe przekracza 1 mW. Laser moe by zakwalifikowany do klasy 2M,
jeli jego cakowita moc wyjciowa jest poniej klasy 3B. Nie s wymagane gogle ochronne,
jeeli nie patrzymy w wizk przez przyrzdy optyczne.
Uwaga: Lasery klasy 2M mog by niebezpieczne, jeeli mimo wystpowania reakcji
obronnych oka bdziemy si starali uporczywie wpatrywa si w wizk laserow, albo dla
osb, u ktrych wystpuje dysfunkcja narzdu wzroku z powodu choroby (np. nadwraliwo
na wiato) lub podania leku (np. po podaniu atropiny w czasie bada oczu u okulisty).
Klasa 3R
Do klasy 3R zaliczamy lasery i urzdzenia laserowe emitujce promieniowanie
optyczne o dugoci fali w zakresie od 180 nm do 1 mm, ktre nie speniaj warunkw
bezpieczestwa odpowiadajcych klasom 1, 1M, 2 i 2M, ale dopuszczalne moce
promieniowania nie przekraczaj 5-krotnej wartoci dla tych klas. W wypadku promieniowania
widzialnego dla laserw o pracy cigej moc wizki laserowej nie moe przekracza 5 mW.
W innych zakresach spektralnych oraz dla pracy impulsowej obowizuj inne ograniczenia.
Lasery klasy 3R s potencjalnie niebezpieczne, jeeli bezporednio patrzymy w wizk.
Zalecane jest stosowanie gogli ochronnych.
Klasa 3B
Do klasy 3B zaliczamy lasery i urzdzenia laserowe, ktre nie speniaj warunkw klas
1, 1M, 2, 2M i 3R i ktre s niebezpieczne podczas bezporedniej (lub po odbiciu
zwierciadlanym) ekspozycji promieniowania laserowego na narzd wzroku. Patrzenie na
odbicia rozproszone jest zwykle bezpieczne (chyba e promieniowanie rozproszone ulegnie
109
ponownemu zogniskowaniu przez przyrzdy optyczne wtedy takie promieniowanie staje si

ponownie niebezpieczne). Lasery tej klasy o dziaaniu cigym i dugoci fal z zakresu od
315 nm do 1 mm maj moc promieniowania do 500 mW. Dla laserw impulsowych z zakresu
widzialnego od 400 nm do 700 nm wystpuje tu ograniczenie do 30 mJ. Inne ograniczenia
stosowane s dla ultrakrtkich impulsw i przy innych dugociach fal. Stosowanie gogli
ochronnych jest obowizkowe.
Klasa 4
Do klasy 4 zaliczamy lasery i urzdzenia laserowe, ktre nie speniaj warunkw klas
1, 1M, 2, 2M, 3R i 3B. S to lasery bardzo niebezpieczne podczas bezporedniej (lub po odbiciu
zwierciadlanym) ekspozycji promieniowania laserowego lub ekspozycji promieniowania
rozproszonego na narzd wzroku. Promieniowanie tych laserw jest take niebezpieczne dla
skry. Lasery klasy 4 stwarzaj zagroenie poarem. Podczas obsugi laserw klasy 4 naley
zachowa szczegln ostrono. Stosowanie gogli oraz innych rodkw zabezpieczajcych
(np. ekranw) jest konieczne.
Gwnym kryterium oceny bezpieczestwa zwizanego z wizk optyczn dla danej
sytuacji jest maksymalna dopuszczalna ekspozycja (ang. maximum permissible exposure
MPE). MPE to dawka promieniowania laserowego, dla ktrej w normalnych okolicznociach
osoby mog by naraone bez poniesienia negatywnych skutkw. Poziomy MPE oznaczaj
maksymalny poziom ekspozycji, do ktrego oko lub skra nie ulegn uszkodzeniu w wyniku
natychmiastowego lub dugoczasowego oddziaywania wizki laserowej. Wartoci MPE
zostay okrelone w wyniku bada dla rnych dugoci promieniowania optycznego, czasu
trwania ekspozycji i dla rnych tkanek. Przykadowe wartoci MPE oka dla dugoci fali
z zakresu promieniowania widzialnego i bliskiej podczerwieni od 780 nm do 1400 nm
(podczerwie A) przedstawiono na rys. 8.4. Znajc rozkad natenia wizki laserowej, jej
dugo fali i czas ekspozycji, na podstawie MPE mona okreli maksymaln moc wizki
laserowej, aby bya ona bezpieczna.
110
Rys. 8.4. Maksymalna dopuszczalna ekspozycja (MPE) oka dla czasu powyej 1 s,
dla wybranych dugoci fal [69]
Norma PN-EN 60825-1:2014 okrela sposb zapewnienia odpowiedniego systemu
ostrzegania ludzi przez oznakowanie urzdze laserowych umoliwiajcy jednoznaczne
okrelenie klasy zagroenia, okrela zasady stosowania etykiet, znakw i napisw
ostrzegawczych samych urzdze laserowych, jak i pomieszcze, w ktrych si one znajduj
(rys. 8.5).
Rys. 8.5. Przykadowe etykiety, znaki i napisy ostrzegawcze informujce

o zagroeniu wizk laserow
Norma wprowadza rwnie zalecenia na producentw urzdze laserowych, aby
w instrukcji obsugi konieczne byo umieszczenie informacji odnonie szczegw ich budowy
i zagroenia z podaniem klasy bezpieczestwa.
111
Zastosowania laserw w diagnostyce

9.1. Spektroskopia laserowa w medycynie
W organizmie ludzkim wystpuje tysice rnych zwizkw nieorganicznych
i organicznych, z ktrych jestemy zbudowani (biaka, lipidy, cukry, kwasy nukleinowe
rozpuszczone sole, substancje stae itd.) oraz ktre czasowo zostay dostarczone z zewntrz
(substancje odywcze, leki, a take w niektrych wypadkach trucizny, narkotyki itp.). Do celw
diagnostycznych czsto niezbdna jest identyfikacja tych substancji, a take informacja o ich
steniu. Informacje te czsto decyduj o moliwoci postawienia diagnozy i metody terapii.
To dlatego, idc do lekarza, tak czsto jestemy proszeni o zrobienie np. analizy krwi. Wrd
wielu metod analitycznych pozwalajcych wykrywa rne substancje i okrela ich stenie
nale metody spektroskopowe wykorzystujce promieniowanie optyczne. Do najczciej
spotykanych optycznych metod spektroskopowych stosowanych w medycynie, gdzie
wykorzystywane s lasery, nale:
spektroskopia absorpcyjna,
spektroskopia emisyjna,
spektroskopia Ramana,
spektroskopia fluorescencyjna,
spektroskopia fotoakustyczna,
spektroskopia czasu przelotu.

Pomiary ilociowe z zastosowanie metod spektroskopowych tkanek, ktre w wikszoci
s orodkami silnie rozpraszajcymi, nie nale do atwych. Wynika to z tego, e chcc

wyznaczy wspczynnik absorpcji w funkcji dugoci fali i na tej podstawie wyznaczy
stenie danej substancji na podstawie stopnia osabienia natenia promieniowania
optycznego w tkance, korzystajc z prawa Lamberta-Beera, naley zna dugo drogi, jak
pokonuj fotony w tkance. Rozpraszanie powoduje, e dugo ta nie jest tosama z odlegoci
midzy punktami, w ktrej promieniowanie wnika do tkanki i w ktrej je opuszcza (dugo
drogi jest zazwyczaj znacznie dusza). rednia dugo tej drogi zaley od odlegoci midzy
tymi punktami, wspczynnikami absorpcji i rozpraszania. O ile zadanie wyznaczenia tych
wspczynnikw w pomiarach in vitro i w kontrolowanych warunkach (tj. przy ustalonej
geometrii pomiaru, z prbk w postaci warstwy i z zastosowaniem sfer integrujcych) nie jest
112
zbyt skomplikowane, to przy pomiarach in vivo jest ono bardzo pracochonne, albowiem
wymaga wyznaczenia redniej dugoci drogi, jak pokonuj fotony w tkance. Dugo tej drogi
mona obliczy, stosujc metody modelowania numerycznego propagacji promieniowania
w tkance oparte na rozwizywaniu rwnania transportu Boltzmanna lub rwnania dyfuzji przy
danych warunkach brzegowych (patrz rozdzia 6).
Spektroskopia absorpcyjna
Chcc wykorzysta spektroskopi absorpcyjn w bezporednich pomiarach tkanek
ludzkich, naley pamita, e skadaj si one gwnie z wody, w ktrej wystpuje bardzo silna
absorpcja promieniowania optycznego w zakresie ultrafioletu i w zakresie podczerwieni dla
dugoci fali powyej 1,4 m (w szczeglnoci woda ma bardzo silny pik absorpcyjny dla
dugoci fali 1,9 m oraz dla 3,0 m). Dodatkowo siln absorpcj w zakresie ultrafioletu
charakteryzuj si proteiny oraz pigment melanina wystpujcy w skrze. W pamie
widzialnym dla dugoci fali poniej 600 nm bardzo siln absorpcj charakteryzuje si
hemoglobina. To wszystko powoduje, e na potrzeby spektroskopii absorpcyjnej tkanek
najlepiej nadaje si promieniowanie optyczne z zakresu od 600 nm do 1,4 m, w ktrym to
zakresie tkanki charakteryzuj si wzgldnie du transmitancj promieniowania optycznego.
Najczciej spotykan metod diagnostyczn, ktrej podstaw jest spektroskopia
absorpcyjna, to pulsoksymetria. W pulsoksymetrii wykorzystuje si fakt, e widma absorpcji
hemoglobiny utlenowanej i nieutlenowanej rni si (rys. 9.1). Mierzc transmisj dla dwch
dugoci fali promieniowania optycznego (660 nm i 940 nm), przy odpowiednim
wykalibrowaniu przyrzdu pomiarowego, mona wyznaczy stopie utlenowania krwi
w mierzonej tkance. Do celw kalibracyjnych czsto mierzy si rwnie transmisj dla dugoci
fali 805 nm, to jest w tak zwanym punkcie izobestycznym, dla ktrego absorpcje hemoglobiny
utlenowanej i nieutlenowanej s sobie rwne transmisja dla tej dugoci fali suy jako punkt
odniesienia. Obecnie pulsoksymetry wykorzystywane s powszechnie w warunkach
klinicznych. Trwaj te prace nad dedykowanymi przyrzdami pomiarowymi do
przezczaszkowego pomiaru stopnia ukrwienia mzgu. Metody oparte na spektroskopii
absorpcyjnej stosowane s rwnie podczas rozrniania komrek nowotworowych od tkanki
zdrowej. Rozrnianie te jest bardzo istotne w czasie chirurgicznego usuwania nowotworw.
Molowy wspczynnik absorpcji [1/cm*mM]
113
Zakres podczerwieni
Dugo fali [nm]

Rys. 9.1. Widmo absorpcji hemoglobiny utlenowanej i nieutlenowanej [70]
Spektroskopi absorpcyjn stosuje si rwnie do badania gazw fizjologicznych. O ile
widma absorpcyjne cia staych oraz cieczy wykazuj wzgldnie mae zrnicowanie, widma
poszczeglnych moleku w gazach bardzo czsto charakteryzuje si istnieniem bardzo wskich
zoonych i charakterystycznych dla danych substancji linii spektralnych. Dla celw
diagnostyki medycznej wykorzystywane s niewielkie iloci gazw znajdujce si w tkankach.
Gaz moe wystpowa w strukturach, takich jak pory czy wnki. Rwnie mog to by gazy
w pucach lub jelitach noworodkw. Spektroskopia tych gazw znana jest jako spektroskopia
gazw w orodku rozpraszajcym (ang. gas in scattering media absorption spectroscopy
GASMAS). Idea metody GASMAS zostaa przedstawiona na rys. 9.2. Poniewa w gazie
szerokoci linii spektralnych s zazwyczaj znacznie wsze, moemy je zarejestrowa
w widmie promieniowania rozproszonego dyfuzyjnie. Jako pobudzenie stosowane mog by
lasery przestrajalne, np. pprzewodnikowe, jak w wypadku spektroskopii TDLAS (z ang.
tunable diode laser absorption spectroscopy).
Spektroskopia absorpcyjna w praktyce medycznej stosowana jest take do badania
wydychanego powietrza. Znaczenie maj tutaj takie gazy jak: tlenek azotu NO, formaldehyd
HCHO i etylen C2H2, poniewa ich obecno w wydychanym powietrzu moe sygnalizowa
wystpowanie istotnych chorb, takich jak cukrzyca, niewydolno nerek etc.
b)
Gsto widmowa
a)
114
Dugo fali
Rys. 9.2. Propagacja promieniowania optycznego w orodku rozpraszajcym zawierajcym
pcherzyki gazu (a) i gsto widmowa promieniowania rozproszonego (b) [59]
Spektroskopia emisyjna
Wystarczajco silnie skoncentrowana wizka z laserw impulsowych moe wytworzy
gorc plazm, ktra moe by rdem promieniowania wykorzystywanego w laserowo
indukowanej spektroskopii emisyjnej (ang. laser-induced breakdown spectroscopy LIBS),
znanej take pod nazwa spektroskopii emisyjnej wzbudzanej laserem. Typowe wartoci energii
impulsw wykorzystywane w tej metodzie mieszcz si w przedziale od dziesiciu mJ do
kilkuset mJ, przy mocach w impulsie rzdu MW [52]. Taka energia skupiona za pomoc
soczewki na maej powierzchni (plamka o rednicy kilkudziesiciu mikrometrw) wystarcza,
aby uzyska wysokotemperaturow plazm o temperaturze sigajcej nawet 100 000 K (rys.
Wizka
laserowa
9.3).
Zimna plazma
Fala uderzeniowa w
otaczajcym gazie
Linie emisyjne
Gorca plazma
Promieniowanie
cige
Prbka
Rys. 9.3. Powstawanie plazmy pod wpywem dziaania impulsu laserowego na powierzchni
prbki [71]
115
Atomy i jony obecne w plazmie, pochodzce z orodka, na ktre pada wizka laserowa,
emituj promieniowanie optyczne, w ktrym mona wyrni ostre linie widmowe. Linie te s
bezporednim rdem informacji skadu powstaej plazmy, czyli o atomowym skadzie
badanego orodka. Za pomoc tego typu spektroskopii mona wykry niemal wszystkie
pierwiastki wchodzce w skad prbki w szerokim przedziale ste, nawet na poziomie
pojedynczych ppm. Badane prbki mog by substancjami nieorganicznymi lub organicznymi
(np. tkanki). Na rys. 9.4 przedstawiono przykadowe widmo emisyjne kamieni nerkowych
pomierzone za pomoc laserowo indukowanej spektroskopii emisyjnej, z ktrego mona
okreli ich skad. Podobnie mona pomierzy np. skad kamieni ciowych, a take skad
nieznanych substancji, farmaceutykw itd.
Widmo kamienia nerkowego
Natenie
Laserowa litotrypsja
Kamie
nerkowy
Laser
impulsowy
wiatowd
Diagnostyka
spektroskop.
Dugo fali [nm]
Rys. 9.4. Badanie kamieni nerkowych za pomoc laserowo indukowanej spektroskopii

emisyjnej [59]
Spektroskopia Ramana
W spektroskopii Ramana wykorzystywane jest rozpraszanie Ramana, ktre jest
rozpraszaniem nieelastycznym (dugo fali rozproszonej jest rna od padajcej). W widmie
Ramana mona wyrni tzw. pasmo stokesowskie, w ktrym rozproszone fotony maj energi
nisz od pobudzajcych (dugoci fal wystpujcych w tym pamie s dusze od fali
pobudzajcej), i pasmo antystokesowskie, w ktrym rozproszone fotony maj energi wysz
od pobudzajcych (dugoci fal wystpujcych w tym pamie s krtsze od fali pobudzajcej)
rys. 9.5). Pasma te s rozmieszczone symetrycznie wzgldem dugoci fali promieniowania
116
pobudzajcego. Rnica midzy odwrotnociami dugoci fal rozproszonej i padajcej

nazywana jest przesuniciem Ramana. Warto tego przesunicia mwi nam o wystpujcych
rnicach midzy oscylacyjnymi lub rotacyjnymi poziomami energetycznymi czsteczek
wchodzcych w skad badanej substancji. Skad ten mona okreli, mierzc widmo tych
przesuni. Poniewa widmo ramanowskie okrelane s wzgldem czstotliwoci fali
pobudzajcej, w spektroskopii Ramana do pobudzenia uywa si rde monochromatycznych.
Poziom mocy promieniowania pochodzcego z rozpraszania Ramana jest zazwyczaj bardzo
may z uwagi na to, e fotony ulegaj rozpraszaniu Ramana znacznie rzadziej ni np.
rozproszeniu Rayleigha (poziom sygnau pochodzcego z rozpraszania Ramana w wikszoci
wypadkw jest okoo siedem rzdw wielkoci sabszy od sygnau pochodzcego
z rozpraszania Rayleigha).
Wirtualny poziom
wzbudzony
Energia
Poziom wibracyjny
Raman
Rayleigh
Raman
skadowa stokesowska
skadowa antystokesowska
Rys. 9.5. Diagram energetyczny dla procesw rozpraszanie Rayleigha i Ramana [72]
Obecnie w spektroskopii Ramana w charakterze rda promieniowania pobudzajcego
wykorzystuje si lasery pracujce w sposb cigy, o wskiej linii widmowej i o duym
nateniu. O wyborze dugoci fali pobudzenia decydowa moe wiele czynnikw, do ktrych
nale np. wspczynnik transmisji badanej substancji w funkcji dugoci fali lub warto
sygnau pochodzca ze zjawiska fluorescencji, ktry moe osign stosunkowo duy poziom
w zakresie krtkofalowym (np. dla pobudzenia wiatem o barwie niebieskiej lub
promieniowaniem ultrafioletowym). Z drugiej strony, zwikszajc dugo fali, zmniejszamy
poziom sygnau pochodzcego z fluorescencji, ale te poziom sygnau pochodzcego
z rozpraszania Ramana maleje (podobnie jak w wypadku rozpraszania Rayleigha, natenie
sygnau pochodzcego z rozpraszaniem Ramana maleje proporcjonalnie do odwrotnoci
czwartej potgi dugoci fali pobudzajcej).
Wykorzystanie
wiatowodw
umoliwia
pomiary
widm
Ramana
117
technik
laparoskopow w miejscach trudno dostpnych (rys. 9.6). Moliwa jest np. diagnostyka pytek
miadycowych w naczyniach krwiononych [73]. Spektroskopia Ramana moe by uyteczna
take w diagnostyce wielu innych chorb, np. w diagnostyce raka piersi [74], odka [75],
osteroporozy [76], krwi [77] czy cukrzycy (moliwy jest pomiar in vivo poziomu glukozy osb
chorych na cukrzyc typu drugiego [72, 78]).
wiatowd pobudzajcy
Osona teflonowa
Przekadki
wiatowody
Osona aluminiowa
Filtr rurkowy
Metalowa
tuleja
Filtr walcowy
Tuleja uchwytu
Tkanka
Rys. 9.6. Sonda optyczna do bada biomedycznych metod

optycznej spektroskopii Ramana [79]
Poziom sygnau pochodzcy z rozpraszania Ramana moe by znacznie zwikszony,
jeeli czstotliwo wizki laserowej bdzie bliska czstotliwoci promieniowania optycznego
odpowiadajcej przejciom elektronowym badanych moleku lub krysztaw. Jeeli
wykorzystywane s tego typu rezonanse, mwimy wtedy o rezonansowej spektroskopii
Ramana (ang. resonance Raman spectroscopy). Zbieno czstotliwoci (lub rezonans)
prowadzcy do znacznego zwikszenia intensywnoci widm Ramana uatwia badanie maych
prbek [80]. W celu uwydatnienia widm Ramana do badanej prbki mog by dodawane
nanoczsteczki srebra lub zota, w ktrych, dobierajc odpowiednio dugo fali pobudzajcej,
mona wywoa rezonans plazmonowy. Rezonans ten moe znacznie zwikszy poziom widm
Ramana nawet do takiego poziomu, i moliwa jest detekcja pojedynczych moleku.
Spektroskopia wykorzystujca tego typu metod wzmacniania widma znana jest w literaturze
pod nazw spektroskopii SERS (z ang. surface-enhanced Raman scattering).
118
Inn odmian spektroskopii Ramana jest wymuszona antystokesowska spektroskopia

Ramana (ang. coherent anti-Stokes Raman scattering CARS) rys. 9.7. W spektroskopii tej
badana prbka pobudzana jest dwiema wizkami laserowymi, ktrych rnica czstotliwoci
jest tak dobrana, aby bya ona rwna czstotliwoci wibracji moleku, ktre chcemy wykry.
W wypadku ich obecnoci generowana jest nowa koherentna wizka w pamie
antystokesowskim w stosunku do czstotliwoci jednej z wizek pobudzajcych. Natenie
otrzymanej nowej wizki koherentnej jest o kilka rzdw wielkoci silniejsze ni natenie
wizki pochodzcej ze spontanicznego rozpraszania Ramana. Spektroskopia CARS jest
potnym narzdziem dla mikroskopowych bada obiektw biologicznych.
Wizka
z lasera
przestrajalnego
Ekspander
wizki
Poziom
wirtualny
P2
Wizka
z lasera
pompujcego
CARS
Pompa
Stokes
Pompa
P1
Ekspander
wizki
Obiektyw
Obiektyw
P3
Detektor
Prbka na stoliku x-y
Filtr
Rys. 9.7. Wymuszona antystokesowska spektroskopia Ramana

a) diagram Jaboskiego, b) ukad pomiarowy spektrometru CARS (BC lustro dichroiczne,
M lustro, P polaryzator, /4 wierfalwka, /2 - pfalwka) [79]
Spektroskopia fluorescencyjna
W spektroskopii fluorescencyjnej wykorzystuje si emisj promieniowania bdc
efektem przej elektronowych z wyszych poziomw energetycznych na nisze atomw lub
moleku po ich pobudzeniu promieniowaniem optycznym. Dugoci emitowanych fal s tu
dusze ni dugo fali pobudzajcej. W badaniach biomedycznych w charakterze rda fali
pobudzajcej wykorzystywane s lasery generujce promieniowane o dugoci fal z zakresu
ultrafioletu albo odpowiadajcym barwie fioletowej. Mog to by np. lasery azotowe (337 nm),
lasery Nd:YAG pracujce na trzeciej harmonicznej (355 nm) albo lasery pprzewodnikowe
generujce promieniowanie fioletowe (np. o dugoci fali 405 nm). W spektroskopii
119
fluorescencyjnej mierzy si albo widmo natenia emitowanego promieniowania albo czas

zaniku fluorescencji. Przykadem zastosowa spektroskopii fluorescencyjnej jest diagnostyka
nowotworw i zmian miadycowych. Czsto okazuje si, e komrki rakowe charakteryzuj
si innym widmem fluorescencyjnym ni komrki zdrowe, np. w wypadku raka
podstawnokomrkowego skry takie rnice mona zaobserwowa w pamie 630-640 nm [81].
Odmian
spektroskopii
fluorescencyjnej
jest
fluorescencyjna
spektroskopia
dwufotonowa. Idea tej metody opiera si na fakcie, e dwa fotony o mniejszej energii,
oddziaywaj jednoczenie si w tym samym czasie na t sam moleku, przez co mog j
wzbudzi i wywoa jej fluoroscencj, ktrej nie byby w stanie wywoa kady z fotonw
z osobna. We fluorescencji dwufotonowej dugo fali pochodzcej z fluorescencji moe by
krtsza ni dugo fali wzbudzajcej. Poniewa w badaniach biomedycznych najczciej
fluorofory maj widma wzbudzania z zakresu od 400 nm do 500 nm, do wzbudzania
fluorescencji dwufotonowej wykorzystuje si lasery generujce promieniowanie o barwie
czerwonej lub promieniowanie z zakresu bliskiej podczerwieni (przewanie s to dugoci fali
z zakresu od 700 nm do 1000 nm). Z uwagi na to, e prawdopodobiestwo wzbudzenia
molekuy przez dwa rne fotony w tym samym czasie jest zazwyczaj bardzo niskie i zalene
od kwadratu natenia wizki wzbudzajcej, do jej wywoania potrzebne jest due natenie
wizki laserowej. Dlatego do wywoania fluorescencji dwufotonowej stosuje si lasery
impulsowe (np. tytanowo-szafirowe o czasie impulsu krtszym ni 100 femtosekund),
z ktrych wiska skupiana jest do bardzo maej objtoci. Nieliniowo procesu powoduje, e
rejestrowany sygna fluorescencyjny pochodzi jedynie z najbliszego ssiedztwa punktu
ogniskowania wizki. Ta cecha powoduje, e fluorescencyjna spektroskopia dwufotonowa
doskonale si nadaje do obrazowania stenia fluoroforw metod podobn do mikroskopii
konfokalnej (rys. 9.8).
120
Rys. 9.8. Zasada mikroskopii opartej na fluorescencji dwufotonowej [82]
Spektroskopia fotoakustyczna
Pocztki spektroskopii fotoakustycznej sigaj lat osiemdziesitych XIX w., kiedy to
Alexander Graham Bell, John Tyndall i Wilhelm Rntgen jako pierwsi zajmowali si efektem
optoakustycznym (obecnie czciej nazywanym efektem fotoakustycznym). W spektroskopii
fotoakustycznej wykorzystuje si zjawisko fotoakustyczne polegajce na generacji fali
akustycznej w badanym obiekcie pod wpywem zmodulowanej fali optycznej lub krtkiego
impulsu promieniowania optycznego. Fala akustyczna powstaje w wyniku lokalnego wzrostu
temperatury w badanym obiekcie spowodowanego absorpcj promieniowania optycznego (rys.
9.9). Mierzc natenie fali akustycznej powstajcej przy rnych dugociach fali optycznej,
moemy mierzy widmo absorpcji badanego obiektu w funkcji dugoci fali. Badajc obiekty
bardziej zoone, moemy rwnie rejestrowa widmo fali akustycznej dla rnych pobudze.
Widmo to moe by podstaw rozrniania rnych substancji poprzez jego porwnywanie
z widmami wzorcw.
Zmodulowana wizka
laserowa (kHz
Obiekt
121
Impuls laserowy (ns)
Obiekt
Absorber
Absorber
Fala
cinienia
Fala
cieplna
Obrazowanie
termiczne lub
akustyczne
Czasoworozdzielcza
detekcja
cinienia
Rys. 9.9. Powstawanie fali akustycznej wykorzystywanej

w spektroskopii fotoakustycznej [83]
Za pomoc spektroskopii fotoakustycznej moemy bada gazy, ciecze oraz ciaa stae.
Metoda ta jest szczeglnie uyteczna w badaniach orodkw silnie rozpraszajcych, do ktrych
naley zdecydowana wikszo tkanek ludzkich. Umoliwia ona bowiem na podstawie detekcji
promieniowania akustycznego (podobnie jak w metodach ultrasonograficznych) lokalizacj
rda fali akustycznej, a wic miejsca, w ktrych zostay zaabsorbowane fotony. Ta moliwo
jest podstaw tomografii fotoakustycznej, za pomoc ktrej mona rejestrowa zoone
struktury tkanek.
Spektroskopia czasu przelotu fotonw

Oglnie rzecz biorc, za pomoc spektroskopii czasu przelotu fotonw mona
pomierzy wspczynnik absorpcji, wspczynnik rozpraszania, anizotropi rozpraszania
i wspczynnik zaamania w funkcji dugoci fali orodkw silnie rozpraszajcych (czyli
wikszoci tkanek) na podstawie pomiaru rozkadu czasu przelotu fotonw. Przykad budowy
spektroskopu wykorzystujcego czas przelotu fotonw przedstawiono na rys. 9.10. rdem
krtkich impulsw w tym systemie jest tytanowo-szafirowy laser z synchronizacj modw.
Typowo lasery tego typu generuj impulsy z czstotliwoci powtarzania impulsw od
kilkudziesiciu do kilkuset megahercw. Za laserem znajduje si wzmacniacz optyczny, do
ktrego, wykorzystujc modulator elektrooptyczny, kierowane s impulsy ze znacznie mniejsz
czstotliwoci, np. z czstotliwoci 1 kHz (np. tylko jeden impuls na kilkadziesit tysicy jest
122
przepuszczany przez modulator). To pozwala uzyska impulsy o bardzo duej mocy

szczytowej. W rezultacie uzyskujemy impulsy promieniowania optycznego o czasie trwania
w zakresie typowo od 10 fs do 100 fs, o energii typowo od 20 mJ do 1 J i mocy w impulsie
powyej 1 TW [42]. Dziki tak duej mocy w impulsie, wykorzystujc zjawisko generacji
supercontinuum, mona otrzyma krtkie impulsy promieniowania w zakresie od bliskiej
podczerwieni, poprzez promieniowanie widzialne do ultrafioletu. Umoliwia to prowadzenie
pomiarw dla rnych dugoci promieniowania. Badan prbk umieszcza si midzy dwoma
monochromatorami ustawionymi na t sam dugo fali. Pierwszy monochromator wybiera
promieniowanie o podanej dugoci, ktre dalej propaguje przez badan prbk, a drugi nie
dopuszcza do detektora promieniowania, ktre mogoby powsta w wyniku fluorescencji.
Typowy rozkad czasu przelotu fotonw dla jednej dugoci fali przedstawiono na rys. 9.11.
Interesujce wspczynniki absorpcji, absorpcji, anizotropii rozpraszania i zaamania dla kadej
z dugoci fali uzyskuje si metod dopasowywania ksztatu impulsu pomierzonego
i uzyskanego metod modelowania propagacji impulsu w prbce przy rnych zadanych
parametrach optycznych prbki. Parametry te s zmieniane w sposb iteracyjny tak dugo, a
wyniki modelowania bd zgodne z pomiarem wtedy przyjmuje si, e mierzona prbka ma
te same wspczynniki, co modelowana prbka, dla ktrej uzyskujemy t zgodno. Gwn
wad tej metody s bardzo wysokie koszty z uwagi na cen lasera tytanowo-szafirowego
i wzmacniacza optycznego oraz kamery smugowej, a take koszty oblicze. W wypadku
obiektw jednorodnych istniej znacznie tasze metody pomiarw wyej wspomnianych
wspczynnikw. Jednak dla obiektw niejednorodnych metoda ta moe stanowi podstaw do
budowy optycznych tomografw dyfuzyjnych lub systemw mammografii optycznej.
Rys. 9.10. System pomiarowy do pomiaru orodkw silnie rozpraszajcych metod pomiaru
czasu przelotu wykorzystujcy laser tytanowo-szafirowy i kamer smugow [51]
a)
b)
Intralipid pomiary
Intralipid modelowanie z uwzgldnieniem rda
10000
10000
100
10
woda
1%
2%
3%
4%
5%.
1000
Moc [j.u.]
woda
1%
2%
3%
4%
5%
1000
Moc [j.u.]
123
100
10
1
0
200
400
600
800 1000
Czas przelotu [ps]
1200
1400
200
400
600
800 1000
Czas przelotu [ps]
1200
1400
Rys. 9.11. Moc promieniowania po przejciu przez jednocentymetrow warstw wody

i Intralipidu o steniu 1, 2, 3, 4 i 5%: a) moc zmierzona, b) moc obliczona
metod Monte Carlo [84]
9.2. Zastosowane laserw w obrazowaniu tkanek

W poprzednim punkcie przedstawiono rne typy spektroskopii laserowej. Niektre
z nich, w poczeniu z technik skanowania, mog by podstaw do budowy systemw
obrazowania 2D (obrazowanie powierzchni tkanek lub bardzo cienkich prbek tkanek
obserwowanych z wykorzystaniem technik mikroskopowych). Przykadem moe by
spektroskopia absorpcyjna, fluorescencyjna lub Ramana. Dla cienkich prbek moliwe jest
w niektrych ograniczonych wypadkach obrazowanie 3D (np. z wykorzystaniem mikroskopw
konfokalnych
moliwe
jest
obrazowanie
metod
spektroskopii
absorpcyjnej
lub
fluorescencyjn spektroskopi dwufotonow). Z uwagi na waciwoci rozpraszajce tkanek

znacznie trudniejsze jest obrazowanie struktur wewntrznych narzdw optycznymi metodami
tomograficznymi ni metod tomografii rentgenowskiej, rezonansu jdrowego lub
pozytonowej. Wynika to z faktu, e rejestrujc fotony po przejciu przez orodek silnie
rozpraszajcy, nie jestemy zazwyczaj w stanie stwierdzi, wzdu jakich cieek one
propagoway (kady z indywidualnych fotonw miedzy nadajnikiem a fotoodbiornikiem moe
propagowa wzdu innej cieki (patrz rys. 6.2a). Dlatego rejestrujc np. osabienie sygnau
w obiekcie silnie rozpraszajcym, bardzo trudno stwierdzi, w ktrym dokadnie miejscu
wystpia np. zwikszona absorpcja, co uniemoliwia uzyskanie obrazu tomograficznego
o duej rozdzielczoci. Istnieje jednak kilka metod, ktre pozwalaj ten problem rozwiza.
Jedn z nich jest wykorzystanie w obrazowaniu tak zwanych wczesnych fotonw (to jest
fotonw balistycznych lub fotonw zygzakujcych). W tym celu badany obiekt owietla si
bardzo krtkimi impulsami laserowymi, a w ukadzie detekcji stosuje si bardzo szybkie
detektory lub bardzo szybk migawk (np. opart na modulatorze wykorzystujcym efekt
124
elektrooptyczny lub efekt Kerra) w celu rejestracji tylko wczesnych fotonw. Poniewa fotony
te propaguj albo wzdu linii prostej albo po linii amanej lecej blisko tej prostej, rejestrujc
je, jestemy te w stanie okreli, przez jakie miejsca w badanym obiekcie one propagoway
(wszelkie niejednorodnoci w badanym obiekcie rzucaj cie na detektor pomiar natenia
w cieniu i poza nim wykorzystuje si do odtworzenia obrazu 3D badanego obiektu patrz rys.
9.12a).
a)
b)
A
c)
x
a2 > a1
a1
B
I
Fotony dyfuzyjne
Fotony zygzakujce
Fotony balistyczne
a2 > a1
a1
a2 > a1
a1
x
I
Bez niejednorodnoci
Z niejednorodnociami
Bez niejednorodnoci
Z niejednorodnociami
Rys. 9.12. Pomiar obiektw niejednorodnych z wykorzystaniem promieniowania

impulsowego: a) wpyw typu rejestrowanych fotonw na rozdzielczo przestrzenn
pomiarw wczesne (to jest zygzakujce lub balistyczne) fotony umoliwiaj pomiar
z wiksz rozdzielczoci ni fotony dyfuzyjne o najduszych czasach przelotu; b, c) metody
oparte na pomiarze czasu przelotu przy rejestracji wszystkich fotonw dostarczaj wicej
informacji ni metody, w ktrych czas przelotu nie jest mierzony (np. metody niekoherentne
oparte na rdach promieniowania o staym nateniu), np. pojawienie si jednej lub dwch
niejednorodnoci powoduje rne rozkady czasu przelotu fotonw, przy identycznym
osabieniu sygnau optycznego co do wartoci redniej; A pooenie rda,
B pooenie detektora, x kierunek jednoczesnego przesuwania rda i detektora,
t czas, I natenie [15]
W obrazowaniu 3D obiektw silnie rozpraszajcych za pomoc krtkich impulsw
laserowych mona wykorzysta nie tylko efekt cienia, ale rwnie fakt, e znajdujce si
wewntrz takiego obiektu miejsca obszary o rnicych si wzgldem otoczenia parametrach
optycznych (np. o innym wspczynniku absorpcji czy rozpraszania) mog powodowa zmiany
rozkadu czasu przelotu fotonw midzy nadajnikiem a odbiornikiem (rys. 9.12b i c). Tego typu
zmiany mona wykorzysta w optycznej tomografii dyfuzyjnej. Inn metod pozwalajc na
odseparowanie wczesnych fotonw od fotonw dyfuzyjnych jest metoda wykorzystujca
waciwoci koherentne promieniowania optycznego. Ta metoda wykorzystywana jest
w optycznej tomografii koherentnej. Istnieje take metoda, w ktrej miejsce absorpcji fotonw
w orodku silnie rozpraszajcym lokalizowane jest na podstawie lokalizacji fali akustycznej,
ktra w wyniku takiej absorpcji moe by generowana. Metoda ta wykorzystywana jest
125
w tomografii fotoakustycznej. Podstawy optyczne tomografii dyfuzyjnej, optycznej tomografii

koherentnej i tomografii fotoakustycznej s opisane w nastpnych punktach.
Optyczna tomografia dyfuzyjna

Optyczna tomografia dyfuzyjna oparta jest na pomiarze natenia promieniowania
rozproszonego dyfuzyjnie na powierzchni badanego obiektu w rnych miejscach i przy
rnych lokalizacjach rda pobudzajcego [85-91]. Jeeli dochodzi w badanym obiekcie do
fluorescencji i mierzone jest promieniowanie pochodzce z tego zjawiska, wwczas
otrzymujemy jedn z jej odmian tak zwan fluorescencyjn optyczn tomografi dyfuzyjn
[92]. Aby w czasie pomiarw nie przemieszcza midzy sob i wzgldem badanego obiektu
rde i detektorw promieniowania optycznego, zazwyczaj w pomiarach stosuje si matryce
skadajce si z wielu takich elementw. Poniewa w optycznej tomografii dyfuzyjnej
wykorzystywane jest promieniowanie dyfuzyjnie rozproszone, za jej pomoc jestemy w stanie
wyznaczy jedynie przestrzenny rozkad wspczynnika absorpcji i zredukowanego
wspczynnika rozpraszania; nie moemy z jej pomoc wyznaczy wspczynnika rozpraszania
ani wspczynnika anizotropii rozpraszania.
W optycznej tomografii dyfuzyjnej mona wykorzysta rda promieniowania
optycznego o dziaaniu cigym lub impulsowe. W tym drugim wypadku, stosujc lasery
impulsowe generujce impulsy o czasie trwania rzdu pikosekund lub krtsze, mona
wykorzysta do rekonstrukcji obrazu 3D rozkady czasu przelotu przez badany obiekt.
Rozkady takie zawieraj znacznie wicej informacji o badanym obiekcie ni wspczynniki
transmisji midzy przy zastosowaniu rde o dziaaniu cigym. Przykad systemu
wykorzystujcego optyczn tomografi dyfuzyjn ze rdem impulsowym przedstawiono na
rys. 9.13a, a przykadowe wyniki rozkadw wspczynnikw absorpcji i zredukowanego
wspczynnika rozpraszania na rys. 9.13b [93]. System ten wykorzystywany by do
wykrywania guzw nowotworowych piersi.
126
Do systemu
Przepenienie
Wizka 32 wiatowodw
poczonych ze rdami
i fotodetektorami
Pompa
i zbiornik pynu
Prawa pier
Absorpcja Rozpraszanie SatO2
Lewa pier
HbT
Absorpcja Rozpraszanie SatO2
Absorpcja
SatO2
Rozpraszanie
HbT
HbT
Rys. 9.13. Stanowisko do optycznej tomografii dyfuzyjnej wykorzystujcej krtkie impulsy

laserowe do wykrywania nowotworw piersi oraz uzyskane rozkady wspczynnika
absorpcji i zredukowanego wspczynnika rozpraszania dla fali o dugoci 780 nm oraz
rozkady nasycenia krwi tlenem (SatO2) i koncentracji hemoglobiny (HbT); rysunek pokazuje
cztery przekroje z rozkadu 3D, przechodzc od klatki piersiowej (grny rzd), w kierunku
sutka (dolny rzd) dla obu piersi; strzaka wskazuje pozycj raka klasy II w prawej piersi,
a strzaka B oznacza torbiel w lewej piersi; za istnieniem nowotworu wiadczy wzrost
absorpcji i koncentracji hemoglobiny w porwnaniu z tem przy jednoczesnym zmniejszeniu
nasycenia krwi tlenem [93]
Gwnym problemem optycznej tomografii dyfuzyjnej jest jej ogromna zoono
obliczeniowa znacznie wiksza ni w wielu innych typach tomografii, np. w tomografii
rentgenowskiej lub optycznej tomografii koherentnej. Wynika to z tego, e rejestrujc
promieniowanie dyfuzyjne przy zastosowaniu rda promieniowania cigego, nie wiemy
dokadnie, jak drog pokonao ono midzy rdem a detektorem. Poniewa nie s znane
adne proste zwizki midzy nateniem promieniowania rozproszonego na powierzchni
badanego obiektu silnie rozpraszajcego a jego struktur i przestrzennym rozkadem
wspczynnika absorpcji i zredukowanego wspczynnika rozpraszania, jedynym sposobem
127
ekstrakcji tych rozkadw s metody iteracyjne polegajce na dopasowywaniu parametrw

uytych w obliczeniach propagacji promieniowania optycznego w badanym obiekcie tak, aby
(podobnie jak to miao miejsce w metodach iteracyjnych okrelania parametrw optycznych
orodkw jednorodnych) rozkad promieniowania rozproszonego uzyskany w wyniku oblicze
by zgodny z rozkadem pomierzonym. Poniewa liczba stopni swobody w tego typu
obliczeniach zazwyczaj jest do dua (liczba ta rwna jest podwojonej liczbie elementarnych
podobszarw o staych parametrach optycznych, na ktry zosta podzielony obiekt badany)
liczba iteracji, by uzyska zadawalajc dokadno, take moe by bardzo dua. Z tego
wzgldu w obliczeniach stosowana jest metoda elementw skoczonych rozwizywania
rwnania dyfuzji (patrz rwnanie (6.15)) [85-91]. Poniewa wyniki oblicze propagacji
promieniowania optycznego, wykorzystujc rwnanie dyfuzji, s zawsze obarczone pewnym
bdem, wyniki rekonstrukcji obrazw 3D wspczynnika absorpcji i zredukowanego
wspczynnika rozpraszania nie s zbyt dokadne. Wzrost dokadnoci mona by byo
zwikszy, stosujc metody bazujce na rozwiazywaniu rwnania transportu Boltzmanna
(patrz rwnanie (6.14)), ale jak na razie metoda ta jest zbyt pracochonna na moliwoci
wspczesnych komputerw [94]. By moe sytuacja ta w przyszoci si zmieni w wyniku
pojawienia si znacznie bardziej wydajnych komputerw lub bardziej wydajnych metod
rozwizywania tego rwnania.
Optyczna tomografia koherentna

Optycznej tomografia koherentna (ang. optical coherence tomography OCT) jest
metod pomiarow wykorzystujc optyczn reflektometri niskokoherentn (ang. optical lowcoherence reflectometry OLCR). Metoda OLCR charakteryzuje si szerokim zakresem
dynamiki pomiarw, du rozdzielczoci przestrzenn i wzgldnie prost budow systemw
pomiarowych z niej korzystajcych. Optyczne reflektometry niskokoherentne mog by
wykonane zarwno w technice objtociowej (rys. 9.14a), jak i wiatowodowej (rys. 9.14b).
Promieniowanie optyczne ze rda niskokoherentnego (to jest o krtkim czasie koherencji c
patrz definicja (1.4)) jest rozdzielane za pomoc dzielnika wizki lub sprzgacza optycznego
na dwie wizki kierowane do ramion pomiarowego i odniesienia. Po odbiciu od
niejednorodnoci Ri w badanym obiekcie (prbce) znajdujcym si na kocu ramienia
pomiarowego i od ruchomego lustra umieszczonym na kocu ramienia pomiarowego
promieniowanie z obu ramion interferometru kierowane jest do detektora, na powierzchni
ktrego ulega interferencji.
a)
128
b)
vm
Rami
pomiarowe
rdo
Prbka
BS
Detektor
Soczewka
Pdut+ Pref
Prbka
R1 R2 R3
FOC
R1 R2 R3
rdo
Rami
pomiarowe
Pdut+ Pref
Rami
odniesienia
Lustro
Rami Lustro
odniesienia
vm
Soczewka
Detektor
Rys. 9.14. Reflektometr optyczny: a) wykonany w technice objtociowej, b) wykonany

w technice wiatowodowej; BS optyczny dzielnik wizki (ang. beamsplitter), FOC
sprzgacz wiatowodowy (ang. fiber optic coupler), Pdut, Pref moce promieniowania
optycznego pochodzcego z ramion pomiarowego i odniesienia, vm prdko przesuwu
lustra [15]
Optyczna tomografia niskokoherentna wykorzystuje zarwno skanowanie badanego
obiektu w kierunku zgodnym z kierunkiem propagacji promieniowania optycznego (tego typu
skanowanie nazywane jest skanowaniem podunym, skanowaniem w gb lub A-skanem) oraz
skanowanie w kierunku poprzecznym do kierunku propagacji promieniowania optycznego
(nazywane skanowaniem poprzecznym lub B-skanem). Skanowanie podune realizowane jest
za pomoc optycznej reflektometrii niskokoherentnej z przetwarzaniem sygnau wyjciowego
w dziedzinie czasu jak w systemach TD-OCT (z ang. time-domain OCT) (rys. 9.15), lub
w dziedzinie czstotliwoci z wykorzystaniem rda szerokopasmowego jak w systemach
SD-OCT (z ang. spectral-domain OCT) (rys. 9.16a), albo przestrajalnego jak w systemach
SS-OCT (z ang. swept source OCT) (rys. 9.16b). Systemy SD-OCT i SS-OCT w literaturze s
wsplnie okrelane jako systemy FD-OCT (z ang. frequency-domain OCT albo Fourier-domain
OCT). Skanowanie poprzeczne dokonuje si najczciej za pomoc stolikw przesuwnych lub
elementw galwanometrycznych. W wyniku jednoczesnego skanowania w obu kierunkach
OCT pozwala na obrazowanie dwu- lub trjwymiarowe wewntrznej struktury badanego
obiektu. Technika ta nadaje si szczeglnie do bada orodkw silnie rozpraszajcych z uwagi
na moliwo separacji fotonw balistycznych od dyfuzyjnych, dziki czemu pozwala na
obrazowanie z rozdzielczoci zarwno podun, jak i poprzeczn lepsz ni 10 m.
vm
Niejednorodnoci
Soczewka
Pdut+ Pref
z
z
Intensywno [j.u.]
Rami Lustro
odniesienia
Rami
PP
pomiarowe y
BS
Prbka
rdo
Detektor
129
2.5
2
1.5
1
-6
-4
-2
L [m]
Rys. 9.15. Przykad budowy prostego systemu TD-OCT: PP para pryzmatw kompensujca
dyspersje soczewki i badanej prbki, BS dzielnik wizki, x, y, z moliwe kierunki
skanowania badanej prbki, x, z poprzeczna i poduna zdolno rozdzielcza ukadu,
L rnica drg optycznych, z jak pokonao promieniowanie optyczne w ramionach
interferometru; na wykresie pokazano przykadowy wynik interferencji dwch sygnaw
Pdut i Pref pochodzcych z ramion odpowiednio pomiarowego i odniesienia;
w czasie skanowania w kierunku podunym lustro w ramieniu odniesienia przesuwane jest
ze sta prdkoci vm [95]
Rys. 9.16. Przykady budowy systemw OCT pracujcych w dziedzinie czstotliwoci:

a) system SD-OCT, b) system SS-OCT; PP para pryzmatw kompensujca dyspersj
soczewki i badanej prbki, BS dzielnik wizki, x, y, z moliwe kierunki skanowania
badanej prbki, DG siatka dyfrakcyjna, CCD detektor rejestrujcy widmo sygnau
z wyjcia interferometru pomiarowego [96]
130
W najprostszych konfiguracjach systemy OCT obrazuj struktur wewntrzn

badanych obiektw na podstawie pomiaru natenia promieniowania wstecznie rozproszonego.
W bardziej rozbudowanych konfiguracjach, jakimi s systemy OCT czue na stan polaryzacji
(ang. polarization-sensitive optical coherence tomography PS-OCT), moliwe jest rwnie
obrazowanie waciwoci polaryzacyjnych tych obiektw. Dopplerowskie systemy OCT (ang.
Doppler optical coherence tomography D-OCT) umoliwiaj rwnie obrazowanie prdkoci
przepywu w badanych obiektach (np. krwi w tkankach).
W systemach OCT, z uwagi na uzyskanie jak najlepszej rozdzielczoci podunej,
potrzebne s rda o moliwie jak najkrtszej drodze koherencji (czyli o jak najszerszym
widmie promieniowania, co jest rwnowane z jak najgorsz koherencj czasow) i jak
najlepsz koherencj przestrzenn, aby wizk promieniowania mona byo skupi do plamki
o rednicy limitowanej zjawiskiem dyfrakcji, co pozwala uzyska jak najlepsz rozdzielczo
poprzeczn obrazowania. Tradycyjne rda promieniowania optycznego nie maj tych cech,
np. rda arowe maj co prawda bardzo krtk drog koherencji, ale te bardzo z koherencj
przestrzenn. Najbardziej odpowiednimi rdami do systemw OCT s rda laserowe,
w ktrych mona uzyska bardzo dobr koherencj przestrzenn. Nie mog to by jednak lasery
o pracy cigej, ktre zazwyczaj maj bardzo wsk lini widmow. Dlatego te dla systemw
OCT, a dokadniej systemw TD-OCT i SD-OCT najlepsze s lasery femtosekundowe
o szerokim widmie wizki promieniowania. Szeroko t mona jeszcze dodatkowo znacznie
zwikszy, stosujc generacj tzw. supercontinuum przy wykorzystaniu optycznych zjawisk
nieliniowych w jednomodowych wiatowodach fotonicznych (rda tego typu mog mie
skrajnie szeroki zakres widmowy od bliskiego ultrafioletu do redniej podczerwieni).
Najpopularniejszym
laserem
umoliwiajcym
wygenerowanie
supercontinuum
jest
femtosekundowy laser tytanowo-szafirowy. Niestety lasery tego typu s bardzo drogie i dlatego
do generacji supercontinuum stosowane s rwnie inne, nieco tasze lasery femtosekundowe,
np. erbowe. Zarwno poziom mocy, jak i zakres widmowy moliwy do uzyskania przy
zastosowaniu tych laserw s nieco mniejsze.
W systemach SS-OCT najczciej wykorzystywane s szybko przestrajalne lasery
pprzewodnikowe (lasery tego typu umoliwiaj uzyskania zakresu przestrajania rzdu
150 nm i czstotliwoci przestrajania w penym zakresie od okoo 20 kHz do ponad 100 kHz).
Due szybkoci skanowania dugoci fali lasera s niezbdne, gdy od tego parametru zaley
czas potrzebny do uzyskania obrazu tomograficznego badanego obiektu (na uzyskanie jednego
A-skanu potrzebne jest minimum jedne pene przestrojenie lasera w penym zakresie).
131
Pierwsze doniesienie na temat OCT pojawio si w roku 1991, w ktrym to zesp

Jamesa Fuijimoto opublikowa w czasopimie Science artyku na temat moliwoci tej metody
w nieinwazyjnym obrazowaniu oka (gwnymi autorami pracy byli David Huang i Eric
Swanson) [97]. W pomiarach zastosowali oni system dziaajcy w dziedzinie czasu, ktrego
wad by do dugi czas potrzebny na uzyskanie obrazu tomograficznego (ze wzgldu na
mechaniczny charakter przestrajania dugoci ramienia odniesienia w systemie TD-OCT;
w praktyce umoliwiaj one uzyskanie jedynie od kilkudziesiciu do kilkuset A-skanw na
sekund). Pierwszy system OCT z przetwarzaniem w dziedzinie czstotliwoci (a wic
znacznie szybszy), opracowany przez zesp Adolfa Ferchera, pojawi si w 1995 roku [98].
Od tego czasu systemy OCT byy i s w dalszym cigu udoskonalone rwnie w Polsce.
W Uniwersytecie im. Mikoaja Kopernika w Toruniu znajduje si bardzo silny, o wiatowej
renomie orodek badawczy rozwijajcy optyczn tomografi koherentn na potrzeby
okulistyki. W wyniku prac tego orodka powstay rwnie komercyjne systemy OCT dla
okulistyki, produkowane w firmie Optopol w Gliwicach (rys. 9.17a). Za ich pomoc mona
uzyskiwa obrazy tomograficzne oka (rys. 9.17b).
a)
b)
Rys. 9.17. a) Okulistyczny system SD-OCT firmy Optopol, b) przykadowy obraz

tomograficzny siatkwki oka uzyskany za pomoc tego systemu [99]
Systemy OCT znalazy zastosowanie w medycynie nie tylko w okulistyce. Prby ich
wykorzystywania byy rwnie wykonywane miedzy innymi w badaniu zbw, skry, serca,
krwi, staww, naczy krwiononych, nerww, a take embrionw. W niektrych badaniach
byy wykorzystywane wiatowodowe systemy OCT z endoskopow sond pomiarow [100103].
132
Tomografia i mikroskopia fotoakustyczna

Do obrazowania struktury wewntrznej (np. tkanek) tomografia i mikroskopia
fotoakustyczna wykorzystuje zjawisko fotoakustyczne (patrz punkt 9.1.5). Rekonstrukcji
obrazu dokonuje na podstawie detekcji fal ultradwikowych z powierzchni badanego obiektu,
mierzc ich opnienie wzgldem impulsu laserowego pobudzajcego badany obiekt. rdem
fal ultradwikowych (o czstotliwoci dziesitek MHz i wyszych) s te miejsca w badanym
obiekcie, ktre na skutek absorpcji promieniowania optycznego ulegy gwatownej ekspansji
pod wpywek skokowej zmiany temperatury wywoanej niejonizujcym impulsem laserowym.
Ide t pokazano na rys. 9.18.
Pobudzenie
laserem
impulsowym
Emisja
ultradwikw
Detektor
ultradwikw
Impuls
laserowy
Absorpcja
Termiczna
ekspansja
Fala
akustyczna
Detekcja
ultradwikw
Tworzenie
obrazu
Rys. 9.18. Idea tomografii fotoakustycznej [104]

Rozpraszanie ultradwikw w tkanek biologicznych jest dwa do trzech rzdw
wielkoci sabsze ni rozpraszanie promieniowania optycznego. Dlatego ultradwiki, ktrych
rdem jest zjawisko fotoakustyczne, mog zapewni wiksz rozdzielczo obrazowania
waciwoci optycznych badanych obiektw z gbokoci wikszej od okoo 1 mm (to jest z
gbokoci, powyej ktrej obrazowanie metod optycznej tomografii koherentnej zawodzi) ni
inne metody. Wykorzystujc mikroskopy fotoakustyczne (rys. 9.19), take dla mniejszych
gbokoci mona uzyska rozdzielczoci obrazowania lepsze ni innymi metodami (lepsze ni
1 m).
wiatowd
133
Laser
Nd:YLF
Laser
barwnikowy
Soczewka stokowa
Optyczny
kondensor
Zbiornik
z wod
Ognisko
akustyczne
Ognisko
optyczne
Sterownik
silnika
Przetwornik
ultradwikowy
PC
Synch.
Stolik
przesuwny
DAQ
Wzmacniacz
Badany
narzd
Rys. 9.19. Budowa mikroskopu fotoakustycznego; obrazowanie podune (to jest wzdu
kierunku osi z) uzyskuje si na podstawie pomiaru czasu opnienia rejestrowanej fali
akustycznej wzgldem impulsu laserowego; skanowanie wizk laserow w kierunkach
poprzecznych umoliwia uzyskanie obrazu 2D lub 3D [105]
Obecnie istnieje moliwo obrazowania struktury wewntrznej badanych obiektw na
podstawie rnic waciwoci optycznych z rozdzielczoci nawet wiksz, ni na to pozwala
limit dyfrakcyjny dla promieniowania optycznego. Jest to moliwe, poniewa obrazowaniu
podlega fala akustyczna, ktrej dugo fali moe by krtsza ni fali optycznej. Poniewa
rdem fali akustycznej s miejsca, w ktrej ulega absorpcji fala optyczna, moliwe jest
obrazowanie miejsc rnicych si wspczynnikiem absorpcji odlegych od siebie znacznie
mniej ni dugo fali optycznej wykorzystywanej do generacji ultradwikw. Zaleno
midzy zdolnoci rozdzielcz a gbokoci obrazowania metod tomografii fotoakustycznej
przedstawiono na rys. 9.20.
Gboko penetracji tkanki

[mm]
134
Rozdzielczo
poprzeczna
Rozdzielczo
poduna
Rozdzielczo
Rys. 9. 20. Zaleno midzy gbokoci obrazowania a rozdzielczoci uzyskiwan
w obrazowaniu fotoakustycznym (SM-PAM: sub-micron photoacoustic microscopy,
OR-PAM: optical-resolution photoacoustic microscopy, AR-PAM: acoustic-resolution
photoacoustic microscopy, OD-PACT: optical-detection-based photoacoustic computed
tomography, AR-PAMac: acoustic-resolution photoacoustic macroscopy, C-PACT: circular
photoacoustic computed tomography) [106]
Ogromn zalet tej metody jest moliwo obrazowania orodkw silnie
rozpraszajcych promieniowanie optyczne z bardzo du rozdzielczoci i z gbokoci
wielokrotnie wikszej ni optyczna tomografia koherentna. Poniewa fala akustyczna moe by
znacznie sabiej rozpraszana ni fala optyczna, mona w ten sposb obrazowa
niejednorodnoci znajdujce si w duej odlegoci badanego obiektu (to jest w odlegociach
wielokrotnie wikszych ni odwrotno wspczynnika ekstynkcji e patrz definicja (6.4)).
Wiadomo, e absorpcja promieniowania optycznego moe by cile zwizana
z parametrami fizjologicznymi, np. steniem hemoglobiny i nasyceniem tlenu [107].
W rezultacie wartoci natenia generowanych fal ultradwikowych (tzn. sygnaw
fotoakustycznych), ktre s proporcjonalne do lokalnych wartoci zabsorbowanej energii,
ujawnia anatomiczne szczegy rnice si wspczynnikiem absorpcji. Na przykad
wspczynnik absorpcji krwi moe by a o dwa rzdy wielkoci wikszy ni otaczajcych
tkanek, dlatego tomografi fotoakustyczn mona bardzo dobrze obrazowa naczynia
krwionone, a za ich pomoc monitorowa angiogenez nowotworw [108, 109] rys. 9.21.
Wiedzc, e wspczynniki absorpcji hemoglobiny utlenowanej i nieutlenowanej rni si
w zakresie fal widzialnych i w podczerwieni, mona te za pomoc tomografii fotoakustycznej
135
obrazowa utlenowanie krwi, co pozwala obrazowa funkcjonowanie mzgu [108].

Zastosowanie tomografii fotoakustycznej w medycynie znajduje te zastosowanie
w diagnostyce w wielu innych obszarach. Zmiany absorpcji, ktre mona zobrazowa, mog
by powodowane np. zmian iloci melaniny, co pozwala na diagnostyk czerniaka skry
[108]. W innych zastosowaniach zmiany te mona spowodowa za pomoc dostarczonych
rodkw kontrastujcych.
Rys. 9.21. Przykadowy obraz naczy krwiononych w tkance uzyskany za pomoc

mikroskopu fotoakustycznego [109]
9.3. Podsumowanie
Mimo e historia rozwoju laserw i ich wykorzystania w medycynie liczy ponad 50 lat,
dalej obserwujemy ich gwatowny rozwj, przy jednoczesnym gwatownym spadku cen.
Sprzyja to rosncej roli, jak odgrywaj lasery niemal we wszystkich obszarach dziaalnoci
czowieka, w tym medycynie. Szerokie zastosowanie laserw w diagnostyce medycznej
wynika zarwno z unikatowych waciwoci wizki laserowej, jak i duej sprawnoci laserw.
Chocia opisane tu metody spektroskopowe i metody obrazowania nale do najbardziej
spektakularnych optycznych metod diagnostycznych z wykorzystaniem laserw z uwagi na
du ilo informacji, jakie mog one dostarczy, naley rwnie pamita o tym, e lasery
znalazy zastosowanie do budowy wielu rnych prostych i wzgldnie tanich czujnikw
wielkoci fizycznych lub chemicznych. Bardzo czsto czujniki te s wykonywane w postaci
wiatowodowej przy zachowaniu bardzo maych wymiarw, co pozwala na pomiary
w miejscach trudno dostpnych. Czujniki te pozwalaj take dokonywa pomiary w obecnoci
silnych p elektromagnetycznych, co pozwala np. przy leczeniu nowotworw za pomoc
wizki mikrofalowej monitorowa temperatur w czasie ogrzewania tkanki.
136
Wykorzystanie laserw i wiatowodw w poczeniu z zaawansowanymi metodami

spektroskopowymi lub optyczn tomografia koherentn pozwala przeprowadzi tzw. optyczn
biopsj, za pomoc ktrej okrela si morfologiczne waciwoci tkanki bez jej wycinania.
Ogromny postp, jaki widzimy w rozwoju laserw przestrajalnych i laserw
impulsowych, sprzyja dynamicznemu rozwojowi metod spektroskopowych, metod opartych na
optycznej tomografii koherentnej i innych metod, w tym np. wykorzystujcych spjno
promieniowania laserowego (np. laserowo-dopplerowskich metod badania mikrokrenia krwi
[110]). Lasery impulsowe pozwalaj na budow systemw diagnostycznych opartych midzy
innymi na zjawiskach nieliniowych z wykorzystaniem absorpcji lub fluorescencji
wielofotonowej i wymuszonym rozpraszaniu Ramana. Rozwojowi tych systemw sprzyja
rwnie gwatowny rozwj systemw akwizycji danych i komputerw, pozwalajcych na
skuteczne przetwarzanie i obrazowanie wynikw pomiarowych dostarczonych przez te
systemy.
Niezalenie
od
wzrastajcych
moliwoci
diagnostycznych
systemw
wykorzystujcych lasery, obserwujemy rwnie znaczny postp w miniaturyzacji tych

systemw, ich niezawodnoci i spadkowi cen. Przyczynia si do tego ogromny postp
w konstrukcji laserw na ciele staym i laserw pprzewodnikowych, ktre s znacznie
bardziej niezawodne, ni czsto stosowane lasery gazowe. Dynamicznie rozwijaj si zarwno
pprzewodnikowe lasery zczowe, jak i kaskadowe. Te ostatnie umoliwiaj konstrukcj
dedykowanych sensorw do wykrywania wybranych substancji na podstawie pomiaru widma
absorpcji w zakresie bliszej i dalszej podczerwieni. Natomiast zczowe lasery
pprzewodnikowe masowo wypieraj inne rda promieniowania (np. lampy ksenonowe,
lampy kryptonowe, lasery gazowe) stosowane w charakterze pompy optycznej laserw na ciele
staym. Takie rozwizania znane pod nazw laserw DPSS (patrz punkt 2.1.3) charakteryzuj
si nie tylko zwart budow i du niezawodnoci, ale te znacznie wiksz sprawnoci ni
laserw pompowanych za pomoc rde promieniowania innych ni lasery. Pozwala to midzy
innymi budowa wygodne przenone systemy diagnostyczne, w tym systemy zasilane
bateryjnie.
Technika laserowa i fotonika s obecnie na etapie cigego i dynamicznego rozwoju.
Dlatego te w najbliszej przyszoci naley si spodziewa dalszego, burzliwego rozwoju
systemw diagnostycznych opartych na optycznych metodach pomiarowych z wykorzystaniem
laserw. Systemy te znajduj zastosowanie nie tylko w dobrze wyposaonych szpitalach, ale
take w maych placwkach medycznych. W prostszych wykonaniach systemy te mog by na
wyposaeniu nawet lekarzy rodzinnych.
137
Terapeutyczne zastosowanie laserw

10.1. Wstp zalety zastosowania laserw w terapii
Historia wykorzystania laserw w terapii jest rwnie duga jak historia samych laserw.
Wraz z pojawieniem si pierwszego lasera rubinowego w 1960 roku niemal natychmiast
sprbowano go wykorzysta w oftalmologii w leczeniu odwarstwienia siatkwki, zastpujc
nim wczeniej wykorzystywane w tym celu due i mniej precyzyjne lampy ksenonowe.
Rwnie specjalici z innych dziedzin medycyny bardzo szybko zauwayli zalety stosowania
laserw w terapii. Wynikaj one przede wszystkim z:
wysokiej spjnoci przestrzennej wizki laserowej, co skutkuje moliwoci jej skupienia

na maym obszarze, a przez to uzyskanie ogromnej precyzji zabiegu;
moliwoci uzyskania duej gstoci mocy, ktra pozwala na odparowywanie lub ablacj
tkanki;
moliwoci oddziaywania wizki laserowej poprzez wyej pooone tkanki (ta cecha
wykorzystywana jest w oftalmologii);
wysokiej sterylnoci (oddziaywanie na tkank za pomoc wizki laserowej moe

odbywa si bezkontaktowo, a wic sterylnie);
moliwoci chirurgicznego cicia tkanek z jednoczesnym zasklepianiem naczy

krwiononych;
moliwoci dostarczania energii wizki laserowej za pomoc wiatowodw, co

umoliwia przeprowadzanie zabiegw w miejscach trudnodostpnych lub metod
laparoskopow, a przez to czyni zabiegi znacznie mniej inwazyjne ni przeprowadzane
metodami tradycyjnymi;
moliwoci doboru odpowiedniej dugoci promieniowania, a przez to moliwoci

oddziaywania na wybrane tkanki lub wybrane komrki w biostymulacji, zwaszcza z
rwnoczesnym wspomaganiu farmakologicznym;
moliwoci biostymulacji poprzez generacj w tkankach impulsw termicznych lub

termiczno-mechanicznych.
Z tych powodw, w przecigu lat od wynalezienia pierwszego lasera znalazy one
zastosowanie w wielu dziaach medycyny. Generalnie, lasery stosowane s w zabiegach:
138
kojarzonych z tradycyjn chirurgi (cicie tkanek, usuwanie tkanek, zasklepianie naczy

krwiononych itp.),
w fototerapii: w biostymulacji i do oddziaywania fotochemicznego,
oraz w rehabilitacji.
Do cicia lub usuwania tkanek wykorzystywane moe by oddziaywanie termiczne
powodujce odparowanie tkanki. Proces odparowywania moe nastpowa w wyniku

podgrzania tkanki bezporednio przez strumie promieniowania optycznego w wyniku
absorpcji lub poprzez kontakt z plazm zaindukowan przez wizk laserow, wytworzon
w pobliu tkanki. Przy pracy impulsowej laserw, stosujc lasery femtosekundowe, mona
usuwa tkank take poprzez zjawisko ablacji, bez naraania gbszych struktur tkanki na
oddziaywanie termiczne. Tkank mona rwnie usuwa, wykorzystujc zjawisko
elektromechaniczne lub kawitacj, co prowadzi do jej rozrywania i fragmentacji.
W zasklepianiu naczy krwiononych wykorzystywane jest zjawisko koagulacji. Budowanych
jest wiele urzdze laserowych dedykowanych do oddziaywania na konkretne tkanki.
W urzdzeniach tych stosowane s rne typy laserw pracujce z rnymi dugociami fali,
przy rnych poziomach mocy i w rnych reimach pracy (w reimie pracy cigej albo
impulsowej z dugociami impulsw od wartoci rzdu femtosekund do wartoci rzdu
sekundy. Urzdzenia te przyjmuj rn form: mog to by skalpele laserowe,
wyspecjalizowane systemy laserowe sprzone z wziernikami, urzdzenia specjalistyczne
z ukadami celujcymi do wprowadzania wizki laserowej do tkanek oka, bd proste
w budowie urzdzenia owietlajce do biostymulacji. W dalszych punktach omwione s
bardziej szczegowo moliwoci terapeutyczne laserw rnych typw w wybranych
obszarach medycyny, poczynajc od okulistyki, poprzez dziay zajmujce si tkankami
mikkimi, a koczc na stomatologii i ortopedii.
10.2. Lasery w oftalmologii

Najbardziej wraliwymi tkankami na promieniowanie optyczne s oczywicie tkanki
oka. Mona je rwnie najatwiej uszkodzi przy zbyt duym nateniu tego promieniowania.
Historia zna wiele takich wypadkw pojawiay si one znacznie wczeniej, zanim powstay
lasery, ktre w chwili obecnej s najpowaniejszym zagroeniem dla oczu zwizanym
z promieniowaniem optycznym o duym nateniu. Przykadem moe by chociaby opis
uszkodzenia siatkwki w czasie obserwacji zaciemnienia Soca, sporzdzony przez Platona
w IV w. p.n.e. albo uszkodzenia siatkwki astronomw wykorzystujcych teleskopy optyczne
139
do obserwacji Soca (tak uszkodzi sobie wzrok midzy innymi Galileusz). Uszkodzenia
wzroku przez Soce spotykano take wrd himalaistw, podrnikw, eglarzy, onierzy, a
take plaowiczw.
Terapeutyczne wykorzystanie promieniowania optycznego w oftalmologii siga roku
1940 (czyli czasw, w ktrych lasery nie byy jeszcze znane), kiedy to oftalmolog G. MeyerSchwickerath z Uniwersytetu w Hamburgu pokaza, e za pomoc wiata mona wywoa
zmiany siatkwkowo-naczyniwkowe. W 1949 roku zaangaowa si on w leczeniu
odwarstwienia siatkwki metod fotokoagulacji z wykorzystaniem promieniowania
sonecznego.
Pojawienie si w 1960 roku pierwszego lasera, jakim by laser rubinowy, poskutkowao
niemal jego natychmiastowym wykorzystaniem w oftalmologii. Zastpi on wczeniej uywane
lampy ksenonowe. Pod koniec lat szedziesitych ubiegego wieku zaczto te stosowa laser
argonowy w leczenie retinopatii cukrzycowej (uszkodzenie naczy krwiononych siatkwki
oka pojawiajce si w przebiegu cukrzycy). Laser argonowy znalaz te zastosowanie
w trabekuloplastyce (metoda obniania cinienia wewntrzgakowego przy leczeniu jaskry).
Obecnie lasery argonowe zostay zastpione przez lasery neodymowe pracujce na drugiej
harmonicznej. W zalenoci od potrzeb stosowane s rwnie inne typy laserw o rnej
dugoci promieniowania optycznego, pracujce w trybie cigem, quasicigym lub
impulsowym (z impulsami nano-, piko- lub femtosekundowymi). Promieniowanie te moe
wywoywa rne efekty oddziaywania wizki laserowej na tkanki oka, ktre zale od
dugoci fali promieniowania i od czasu oraz mocy impulsw promieniowania. Aby mogo
nastpi oddziaywanie wizki laserowej na tkank pooon gbiej, musi ona przej przez
tkanki pooone powyej tkanki docelowej oraz by w niej zaabsorbowana. Proces transmisji
i absorpcji promieniowania w tkankach oka zaley od dugoci fali. W wodzie, stanowicej
gwny skadnik tkanek oka, promieniowanie z zakresu ultrafioletu oraz podczerwieni jest
absorbowane znacznie silniej ni promieniowanie widzialne. Dlatego promieniowanie z tych
zakresw bdzie gwnie stosowane w terapii zewntrznych struktur oka. Na przykad
promieniowanie o dugoci fali okoo 200 nm (promieniowanie z zakresu ultrafioletu),
generowane przez lasery ekscymerowe jest bardzo silnie tumione przez zewntrzne struktury
oka i dlatego znalazo powszechne zastosowanie przy korekcie wad wzroku metod laserowej
modyfikacji krzywizny rogwki (ang. laser in situ keratomileusis LASIK). Wykorzystywane
tutaj lasery pracuj w trybie z synchronizacji modw i generuj impulsy femtosekundowe.
Impulsy takie pozwalaj na ablacj tkanki (rogwki) bez efektu termicznego. Jeeli z kolei
140
terapia ma by zwizana z siatkwk, naley dobra promieniowanie o takiej dugoci, aby

atwo mogo one przenikn przez struktury oka lece powyej (rogwka, soczewka, ciao
szkliste) oraz zosta zaabsorbowane w miejscu docelowym (rys. 10.1).
Siatkwka
Pigment
Pigment ksantofilowy
ksantofilowy
Pigment nabonka siatkwki
Naczynie krwionone
Naczynie krwionone
Naczyniwka
Granule melaniny
Twardwka
Rys. 10.1. Absorpcji rnych dugoci fal laserowych w siatkwce [59]

Efekty terapeutyczne wizki laserowej zale od typu oddziaywania, miejsca
nawietlania i skutkw tego nawietlania. Mona tu wyrni oddziaywanie fototermiczne,
fotodestrukcyjne i fotoablacyjne.
Oddziaywanie fototermiczne
Oddziaywanie fototermiczne powoduje:
nagrzewanie nagrzewanie promieniowaniem optycznym o maej intensywnoci moe

by wykorzystane do przypieszenia metabolizmu, np. w trabekuloplastyce (metoda
leczenia jaskry),
bliznowacenie bliznowacenie tkanki powodowane fotokoagulacj wykorzystywane

jest np. przy leczeniu odwarstwienia siatkwki,
poparzenie poparzenie powodujce nekroz wykorzystuje si np. w trabekuloplastyce,
odparowanie stosuje si je np. przy leczeniu jaskry.
Oddziaywanie fotodestrukcyjne
Oddziaywanie fotodestrukcyjne (zwizane z powstawaniem przebicia elektrycznego
wywoanego przez impulsy nano-, piko- lub femtosekundowe o duej mocy w impulsie)
stosowane jest przy kapsulotomii (wykonanie niewielkiego otworu w tylnej torebce soczewki
oka podczas leczenia zamy wtrnej), przy irydotomii (zabieg, ktry pozwala uzyska
141
alternatywn drog przepywu cieczy wodnistej z komory tylnej do przedniej) lub przy
odcinaniu nabonka zewntrznego rogwki.
Oddziaywanie fotoablacyjne
Oddziaywanie fotoablacyjne wie si z przejciem materii ze stanu staego to stanu
gazowego z pominiciem fazy ciekej w wyniku bardzo duej gstoci mocy promieniowania
optycznego. W oftalmologii do tego celu mog by stosowane lasery emitujce
promieniowanie podczerwone (lasery Er:YAG, Nd:YAG lub CO2) albo promieniowanie
ultrafioletowe (lasery ekscymerowe), to jest lasery emitujce fale, ktre s bardzo silnie
pochaniane przez tkanki (gwnie chodzi tu o wod, ktrej wspczynnik absorpcji w zakresie
ultrafioletu albo redniej lub dalszej podczerwieni jest bardzo duy). Bardzo du gsto mocy
mona uzyska w laserach femtosekundowych (np. generowanych przez lasery tytanowoszafirowe z synchronizacj modw). Lasery z zakresu ultrafioletu (lasery ekscimerowe)
umoliwiaj osignicie tak zwanej zimnej fotoablacji, czyli niszczenie wiza molekularnych
bez efektu termicznego. Przy ich wykorzystaniu pojedynczy impuls z lasera moe usun
w wyniku fotoablacji warstwy o gruboci zaledwie 0,25 m, co umoliwia bardzo precyzyjne
ksztatowanie np. rogwki oka.
Zestawienie najbardziej popularnych laserw w oftalmologii przedstawiono w tabeli
10.1.
Tab. 10.1. Terapeutyczne zastosowanie laserw w oftalmologii
Typ lasera
Zastosowanie
Laser rubinowy
Leczenie odwarstwienia siatkwki metod

fotokoagulacji
Leczenie nowotworw siatkwki
Laser Q-przeczany rubinowy
Usuwanie przetrwaej bony reniczej (wada

wrodzona, w ktrej oko zawiera przetrwae
elementy podowej bony reniczej w postaci pasm
tkanki przechodzcych nad otworem renicznym)
Laser argonowy
Leczenie retinopatii cukrzycowej (uszkodzenie

naczy krwiononych siatkwki oka pojawiajce
si w przebiegu cukrzycy)
Trabekuloplastyka (metoda obniania cinienia
wewntrzgakowego przy leczeniu jaskry)
Laser ekscymerowy
z synchronizacj modw
Leczenie wad wzroku metod laserowej

modyfikacji krzywizny rogwki (ang. laser in situ
keratomileusis LASIK)
Laser tytanowo-szafirowy
z synchronizacj modw
Leczenie katarakty metod wybielania

fotochemicznego
Laser Nd:YAG pracujcy na

drugiej harmonicznej (532 nm)
przy uyciu krysztau KTP
Trabekuloplastyka
Laser Q-przeczany Nd:YAG
Usuwanie przetrwaej bony reniczej
142
Leczenie glaukomy (chorobliwe podwyszenie si

cinienia rdgakowego)
Laser Nd:YAG z synchronizacj
modw
Leczenie zamy wtrnej metod kapsulotomii

tylnej (przecicie tylnej torebki soczewki)
Impulsowy laser
pprzewodnikowy
Trabekuloplastyka
10.3. Lasery w dermatologii

Terapia z wykorzystaniem promieniowania optycznego ma w dermatologii dug
histori (znacznie dusz ni lasery) z uwagi na to, e skr jako zewntrzn tkank w atwy
sposb mona wystawi na dziaanie tego promieniowania. Jednym z najwikszych odkry
w tej dziedzinie jest moliwo leczenia grulicy skry za pomoc promieniowania z zakresu
ultrafioletu i wiata niebieskiego. Jako pierwszy metod t na wiksz skal zacz stosowa
lekarz Niels Ryberg Finsen (1860-1904), za co w roku 1903 przyznano mu Nagrod Nobla.
Wynalezienie w 1960 roku znacznie wydajniejszych rde promieniowania optycznego ni
wczeniej stosowano, o moliwoci duej koncentracji energii na maej powierzchni, znacznie
rozszerzyo moliwoci terapii z wykorzystaniem promieniowania optycznego. Jednym
z pierwszych typw laserw zastosowanych w dermatologii byy lasery CO2. Zaczto je
stosowa na wiksz skal do usuwania zmian barwnikowych skry oraz w leczeniu
guzowatoci. W dermatologii znaczn popularno zdobyy te, z uwagi na du wydajno i
relatywnie nisk cen, lasery Nd:YAG pracujce zarwno trybie pracy cigej lub quasicigej,
jak i pracy impulsowej (lasery Q-przeczane). Wykorzystywane jest tu zarwno
promieniowanie wychodzce bezporednio z lasera (1064 nm), jak promieniowanie poddane
konwersji do drugiej harmonicznej (532 nm) przy uyciu krysztau KTP. Ze wzgldu na lepsze
dopasowanie dugoci fali, w dermatologii stosowane s te inne typy laserw (np. lasery
Er:YAG i lasery barwnikowe). Zestawienie najbardziej popularnych laserw w dermatologii
przedstawiono w tabeli 10.2.
143
Tab. 10.2. Terapeutyczne zastosowania laserw w dermatologii

Typ lasera
Zastosowanie
Laser CO2
Leczenie guzowatoci
Usuwanie zmian pigmentowych
Wygadzanie skry
Laser Er:YAG
Chirurgia wysokiej precyzji

Korekcja blizn
Fotoodmadzanie
Usuwanie owosienia
Laser Nd:YAG
Fotoodmadzanie
Leczenie uszkodze duych naczy krwiononych
Leczenie y
Leczenie trdziku
przy uyciu krysztau KTP
Leczenie uszkodze duych naczy krwiononych

Leczenie y
Usuwanie tatuay
Laser Q-przeczany Nd:YAG
Usuwanie tatuay
Usuwanie owosienia
Fotoodmadzanie
Leczenie trdziku
Laser Nd:YAG o dziaaniu

quasicigym
Wewntrzylna ablacja laserowa ylakw
Laser Q-przeczany
barwnikowy (650 nm)
Usuwanie tatuay
Laser ekscymerowy
Leczenie uszczycy
Ksztatowanie ciaa
144
10.4. Lasery w kardiologii

Najczstsz chorob serca jest zwenie naczy wiecowych serca spowodowane
odkadaniem si w nich blaszek miadycowych. Choroba ta rokrocznie jest przyczyn okoo
35 tys. zgonw w Polsce i 17 mln zgonw na wiecie. Jedn z metod leczenia tej choroby, kiedy
zawiod ju metody farmakologiczne, jest przezsercowa rewaskularyzacja laserowa (ang.
transmyocardial laser revascularization TLR). Metoda ta polega na wykonaniu za pomoc
lasera kilkudziesiciu kanalikw (typowo 10-50) do komory serca. Kanaliki te umoliwiaj
natychmiastow perfuzj ciany serca wie krwi. Wok kanalikw dochodzi do procesu
angiogenezy i tworz si nowe naczynia krwionone, ktre dostarczaj tlen i skadniki
odywcze do minia sercowego. Do tego celu wykorzystywane s lasery CO2, ekscymerowe
lub Hm:YAG. Lasery ekscymerowe znalazy rwnie zastosowanie w angioplastyce oraz
w udronieniu naczy krwiononych w czasie zawau serca (metoda ELANA z ang. excimer
laser-assisted non-occlusive anastomosis).
Zestawienie najbardziej popularnych laserw w kardiologii przedstawiono w tabeli
10.3.
Tab. 10.3. Terapeutyczne zastosowania laserw w kardiologii
Typ lasera
Zastosowanie
Laser CO2
Przezsercowa rewaskularyzacja laserowa
Laser Hm:YAG
Laser ekscymerowy

Laserowe udronieniu naczy krwiononych w
czasie zawau serca (metoda ELANA)
Angioplastyka
10.5. Lasery w urologii

Pocztki wykorzystania laserw w urologii sigaj lat siedemdziesitych XX w., kiedy
to lasery Nd:YAG znalazy zastosowanie w usuwaniu guzw pcherza moczowego. W latach
osiemdziesitych rozpoczto wykorzystywa lasery do leczenia agodnego przyrostu gruczou
krokowego. Pojawienie si w latach dziewidziesitych impulsowych laserw Ho:YAG
umoliwio ich wykorzystanie nie tylko w resekcji gruczou krokowego, ale rwnie do
usuwania guzw w grnym i dolnym odcinku ukadu moczowego. Obecnie w tym celu
stosowane s rwnie inne typy laserw: lasery Nd:YAG pracujce na drugiej harmonicznej
145
(w szczeglnoci do ablacji gruczou krokowego), lasery Er:YAG (do litotrypsji, czyli

usuwania kamieni moczowych w pcherzu moczowym, moczowodzie lub nerce) i lasery
Tm:YAG (stosowany gwnie do leczenia agodnego przyrostu gruczou krokowego).
Wykorzystuje si tu technik laparoskopow, a promieniowanie optyczne dostarczane jest tu
do chorej tkanki lub kamieni za pomoc wiatowodw, co czyni zabieg wzgldnie mao
inwazyjny.
Zestawienie najbardziej popularnych laserw w urologii przedstawiono w tabeli 10.4.
Tab. 10.4. Terapeutyczne zastosowania laserw w urologii
Typ lasera
Zastosowanie
Laser Ho:YAG
Litotrypsja (suwanie kamieni moczowych)

Ablacja guzw nowotworowych
Leczenie niedronoci pcherza moczowego
Laser Er:YAG
Litotrypsja

przy uyciu krysztau KTP lub
LBO
Ablacja gruczou krokowego
Laser pprzewodnikowy

Laserowa koagulacja rdmiszowa
Laser Tm:YAG

Wyuszczenie gruczou krokowego
10.6. Lasery w ginekologii

Wykorzystanie laserw w ginekologii siga roku 1972, w ktrym za pomoc lasera CO2
odparowano szyjk macicy. W pnych latach siedemdziesitych zaczto stosowa laser CO 2
w leczeniu laparoskopowym. Ze wzgldu na moc laser ten znajduje zastosowanie przede
wszystkim w ablacji lub wycinaniu duych fragmentw tkanek, np. nowotworowych lub
brodawek. W ginekologii znalazy take zastosowania lasery Nd:YAG i Nd:YAG pracujce na
drugiej harmonicznej oraz lasery argonowe. Lasery te powoduj pytsze uszkodzenia termiczne
(w porwnaniu z laserami CO2) okoo kilku mikrometrw od tkanki usuwanej.
Zestawienie najbardziej popularnych laserw w ginekologii przedstawiono w tabeli
10.5.
146
Tab. 10.5. Terapeutyczne zastosowania laserw w ginekologii

Typ lasera
Zastosowanie
Laser CO2
Ablacja lub wycinanie brodawek wenerycznych

Ablacja lub wycinanie komrek objtych dysplazj
Ablacja lub wycinanie nowotworw
Wycicie przerostu warg sromowych mniejszych
Leczenie chirurgiczne torbieli kanau Bartholina
Leczenie endometriozy
Leczenie zrostw
Zabiegi zwizane z ci pozamaciczn
Myomactomia
Laser Nd:YAG
Ablacja endometrium
Leczenie torbieli jajnikw
Resekcja jajnikw
Chirurgiczne usuwanie jajowodw
Myomactomia
Leczenie zespou wielotorbielowatych jajnikw
(ac. syndroma ovariorum policysticum, ang.
polycystic ovary syndrome, PCOS)

LBO
Leczenie zrostw
Leczenie zespou wielotorbielowatych jajnikw
Leczenie blokady jajnikw spowodowanej infekcj
(ang. Hydrosalpinx)
Usuwanie miniakw macicy
Laser argonowy
Leczenie zrostw
Odblokowywanie jajnikw
147
10.7. Lasery w laryngologii

Po raz pierwszy laser CO2 zosta wykorzystany we wczesnych latach siedemdziesitych
ubiegego wieku w mikrochirurgii jamy ustnej. Poczwszy od lat dziewidziesitych,
corocznie wykonuje si za pomoc lasera setki operacji laryngektomii (czciowe lub cakowite
wycicie krtani) z powodu raka krtani. Chirurgia laserowa jest rwnie bardzo czsto
wykonywana na goni i nadgoniowej czci krtani. Za pomoc lasera usuwane s polipy,
guzki oraz cysty na strunach gosowych, ziarniaki krtani, brodawczaki krtani, obrzk Reinkego.
Laser wykorzystywany jest take w leczeniu polegajcym na odtworzeniu rednicy drg
oddechowych celem polepszenia gosu. Lasery CO2 stosowane s rwnie w leczeniu
uchykw Zenkera, powodujcych problemy w przeykaniu. Impulsowe lasery Nd:YAG
pracujce na drugiej harmonicznej znalazy zastosowanie w leczeniu ylakw garda.
Poczwszy od koca lat siedemdziesitych lasery znalazy rwnie zastosowanie
w leczeniu chorb nosa w szczeglnoci w leczeniu krwawienia z nosa, przyrostu maowiny
nosowej poprzez jej czciowe usunicie, w chirurgii kanau zowego, w leczeniu nowotworw
agodnych i zoliwych. Znalazo tu zastosowanie kilka typw laserw: lasery argonowe,
ktrych promieniowanie (dugo fali 488 nm lub 514 nm) jest wybirczo absorbowane przez
melanin i hemoglobin, lasery Nd:YAG pracujce na drugiej harmonicznej, ktrych
promieniowanie (dugo fali 532 nm) jest wybirczo absorbowane przez pigmenty tkanki,
lasery pprzewodnikowe emitujce promieniowanie podczerwone z zakresu od 805 nm do
980 nm promieniowanie pochaniane przez wod (980 nm) lub selektywnie przez
hemoglobin (805 nm), lasery Nd:YAG (dugo fali 1064 nm), ktre s uyteczne w chirurgii
endoskopowej promieniowanie z lasera wykorzystywane jest do kontrolowanego
odparowywania tkanek i do zasklepiania naczy krwiononych.
Lasery s rwnie wykorzystywane w mikrochirurgii ucha. W 1980 roku zosta po raz
pierwszy wykorzystany laser argonowy w stapedotomii (jedna z technik operacyjnych
stosowanych w otologii, gwnie w leczeniu kosteczek ucha rodkowego). Kilka lat pniej
zaczto stosowa laser Nd:YAG pracujcy na drugiej harmonicznej, a od koca lat
osiemdziesitych laser CO2 z podobnymi, korzystnymi efektami. Obecnie uznaje si uycie
laserw za najwikszy krok do zwikszenia bezpieczestwa i poprawy wynikw w chirurgii
strzemiczka, a wykorzystanie laserw CO2 i Nd:YAG pracujcego na drugiej harmonicznej
postrzegane jest za standardowe metody w mikrochirurgii strzemiczka. W stapedotomii
148
w odczaniu stawu kowadekowo-strzemiczkowego wykorzystanie lasera uznaje si jako

metod bezwzgldnie wskazan.
Jedn z czstszych chorb u dzieci jest przewleke zapalenie ucha rodkowego
z wysikiem spowodowane przez niewystarczajc sprawno wentylacji ucha rodkowego.
W tego typu chorobie czsto konieczne jest wykonanie zabiegu chirurgicznego w uchu
rodkowym w celu poprawy wentylacji. Optymaln metod jest paracenteza (albo inaczej
myringotomia zabieg polegajcy na nakuciu bony bbenkowej) laserowa. Za pomoc lasera
CO2 wykonywany jest otwr o rednicy okoo 2 mm. redni czas leczenia t metod wynosi 3
tygodnie, po ktrym nie pozostaj blizny. W tego typu zabiegach mog by rwnie
zastosowane lasery pprzewodnikowe pracujce na dugoci fali od 810 nm do 980 nm lub
lasery erbowe pracujce na dugoci fali 2940 nm, natomiast lasery argonowe lub Nd:YAG nie
s bezpieczne ze wzgldu na niedopasowanie dugoci fali do parametrw optycznych tkanki
bony bbenkowej (gboko penetracji, pochanianie przez pyn w uchu).
Czsto wystpujc chorob jest zapalenia ucha zewntrznego, ktrego konsekwencj
jest zwenie przewodu suchowego przez tkanki skry. Klasyczny zabieg chirurgiczny
poszerzania
przewodu
suchowego
jest
obarczony
stosunkowo
duym
ryzykiem
niepowodzenia. Dlatego w pierwszej kolejnoci brany jest pod uwag zabieg wykonywany za
pomoc lasera CO2. Obiecujce wyniki osignito rwnie przy wykorzystaniu lasera Nd:YAG
pracujcego na drugiej harmonicznej, jednak zabiegowi z wykorzystaniem tego lasera
towarzyszy ryzyko urazu akustycznego ucha wewntrznego.
Zestawienie najbardziej popularnych laserw w laryngologii przedstawiono w tabeli
10.6.
Tab. 10.6. Terapeutyczne zastosowania laserw w laryngologii
Typ lasera
Zastosowanie
Laser CO2
Mikrochirurgia jamy ustnej

Mikrochirurgia strzemiczka
Paracenteza laserowa
Poszerzanie przewodu suchowego
Laser Nd:YAG
Leczenie chorb nosa uszczelnienia naczy

krwiononych

LBO
Leczenie ylakw garda
149
Mikrochirurgia strzemiczka
Leczenie chorb nosa uszczelnienia naczy
krwiononych, ablacja tkanek
Laser Ho:YAG (20502130 nm)
Ablacja koci oraz tkanek mikkich z minimalnym

efektem termicznym
Laser Er:YAG (2940 nm)
Ablacja koci z minimalnym efektem termicznym

Laser argonowy
Leczenie chorb w obrbie komr nosa
Leczenie nowotworw nosa

10.8. Lasery w neurologii

W neurologii lasery znalazy zastosowanie w kilku obszarach. Lasery helowo-neonowe
pracujce na dugoci fali 632,8 nm s wykorzystywane w pobudzaniu syntezy czynnika
wzrostu wkien nerwowych. Dziki moliwoci bardzo precyzyjnego doboru dugoci fali
lasery znalazy take zastosowanie w terapii fotodynamicznej polegajcej na aktywacji lekw
za pomoc promieniowania optycznego w produkty, ktre s miertelne dla komrek
nowotworowych. Inne zastosowanie laserw w neurologii to przezczaszkowe nawietlanie
mzgu stosowane w terapii udaru mzgu i leczenie chorb neurodegeneracyjnych, wczajc
chorob Alzheimera, ble gowy, choroby lokomocyjne i zawroty gowy, zaburzenia ruchowe,
takie jak choroba Parkinsona, stwardnienie rozsiane. Lasery stosowane s rwnie w leczeniu
blu neuropatycznego
zaburze snu.
tych zastosowaniach znalazy lasery
pprzewodnikowe o dugoci fali z przedziau od 808 nm do 810 nm.

Z uwagi na moliwo prowadzenia zabiegw chirurgicznych z wyjtkow precyzj
lasery znalazy szerokie zastosowanie w neurochirurgii. Przykadem moe by wykorzystanie
promieniowania optycznego, doprowadzonego wiatowodem, do ablacji nowotworw mzgu,
przy minimalnym oddziaywaniu termicznym na zdrowe tkanki. W szczeglnoci znalazy tu
zastosowanie lasery Nd:YAG pracujce na rzadziej spotykanej dugoci fali 1,32 m ze
wzgldu na duy wspczynnik absorpcji promieniowania o tej dugoci przez wod i komrki
150
nerwowe. W usuwaniu nowotworw mzgu znalazy te zastosowanie lasery CO2 pracujce na

dugoci fali 10,6 m, a take Q-przeczane lasery Er:YAG i Nd:YLF.
Lasery duej mocy, takie jak lasery Nd:YAG, CO2, Ho:YAG oraz Nd:YAG pracujce
na drugiej harmonicznej, znalazy zastosowanie w zasklepianiu naczy krwiononych
pozwalaj one na zabiegi naczy lecych gboko w tkankach i nie oddziaywaj na
rdbonek naczy.
Lasery ekscymerowe znalazy za zastosowanie do wykonywania bypassw
wewntrzczaszkowych poprzez zjawisko fluorescencji ich wykorzystanie pozwala na
odrnianie rnych struktur naczy krwiononych (np. normalnych struktur od ttniakw).
Ze wzgldu na wyjtkow precyzj lasery znalazy zastosowanie w mikrodysekcji,
celem precyzyjnego pozyskiwania materiau do bada molekularnych. Ta technika (ang. laser
capture microdissection LCM) pozwala np. stwierdzi obecno blaszek amyloidowych
w mzgu, co jest jedn z patologicznych cech choroby Alzheimera.
Zestawienie najbardziej popularnych laserw w neurologii przedstawiono w tabeli 10.7.
Tab. 10.7. Terapeutyczne zastosowania laserw w neurologii.
Typ lasera
Zastosowanie
Laser He-Ne (632,8 nm)
Pobudzaniu syntezy czynnika wzrostu wkien

nerwowych
Laser CO2 (10,6 m)
Usuwanie nowotworw mzgu

Zabiegi na naczyniach krwiononych lecych
gboko w tkankach mzgu
Laser Nd:YAG (1064 nm)
Zasklepianie naczy krwiononych

LBO
Laser impulsowy z
synchronizacj modw Nd:YLF
(1314 nm)
Nietermiczna ablacja tkanki nerwowej
Lasery ekscymerowe
Wykonywanie bypassw wewntrzczaszkowych
151
Przezczaszkowe nawietlanie mzgu stosowane w

terapii udaru mzgu i w leczeniu chorb
neurodegeneracyjnych
Fotodynamiczne leczenie nowotworw mzgu
10.9. Lasery w stomatologii

Historia prby wykorzystania promieniowania laserowego w stomatologii siga roku
1964, czyli krtkiego czasu po pojawieniu si pierwszego lasera, jakim by laser rubinowy.
Dowiadczenia dotyczyy wykorzystanie tego typu lasera, emitujcego na dugoci fali 694 nm,
jako substytutu wobec mechanicznego borowania twardej tkanki zbowej. Dziesi lat pniej
prbowano do tego celu wykorzysta take laser Nd:YAG pracujcy na dugoci fali 1064 nm.
Badania pokazay, e oba typy laserw nie najlepiej sprawdzaj si w tej roli, poniewa
promieniowanie o dugoci fali, na ktrych generoway te lasery promieniowanie, jest sabo
absorbowane przez wod i hydroksyapatyt wchodzcy w skad zbiny. Powoduje to, e cz
promieniowania, ktr owietlany jest zb, wnika a do miazgi, co moe spowodowa jej
uszkodzenie. Laserem, ktry dobrze nadaje si do leczenia twardej tkanki zbowej, okaza si
laser CO2, poniewa promieniowanie o dugoci fali 10,6 m dobrze jest absorbowane zarwno
przez szkliwo, jak i przez zbin. Niestety, stosujc ten laser, naley wzi pod uwag
wydzielajce si w czasie oddziaywania wizki laserowej ciepo. Do borowania zbw
potrzebne s lasery, ktrych promieniowanie jest silnie absorbowane przez szkliwo i zbin
oraz dla ktrych efekt cieplny jest minimalny. Pod tym wzgldem przydatne okazay si lasery
Er:YAG pracujce na dugoci fali 2940 nm oraz lasery Er:Cr:YSGG lub Cr:Tm:Er:YAG
generujce promieniowanie o dugociach fali odpowiednio 2796 nm i 2697 nm. Do borowania
prbowano take lasery impulsowe: CO2, Nd:YAG, Er:YAG, Ho:YAG i ekscymerowe. Z kolei
lasery o dziaaniu cigym, takie jak: CO2, argonowe lub Nd:YAG, znalazy zastosowanie do
leczenia tkanek mikkich zbw. Lasery CO2 i Nd:YAG znalazy rwnie zastosowanie do
zamykania lub zwania kanalikw zbinowych, a take do bezporedniego znieczulenia
nerww przy leczeniu nadwraliwoci zbw na temperatur, dotyk lub substancje chemiczne.
W stomatologii lasery znalazy zastosowanie take w biostymulacji. Stosowane s tu
lasery emitujce promieniowanie o dugoci fali, dla ktrej promieniowanie optyczne nie jest
silnie absorbowane przez wod; ich moc mieci si w przedziale od 1 mW do 100 mW. Gwnie
znalazy tu zastosowanie lasery HeNe (632,8 nm), argonowe (488 nm i 514 nm), kryptonowe
(521 nm, 530 nm, 568 nmi 647 nm), oraz pprzewodnikowe GaAs (904 nm) i GaAlAs (820 nm
152
i 830 nm). Stosowane s one do poprawy gojenia si ran po ekstrakcji zbw, stymulacji
i zmniejszenie blu, zmniejszania efektw zapalnych, jak rwnie w leczeniu nadwraliwoci
zbw. Lasery o mocy rzdu 100 mW razem z odpowiednimi lekami aktywowanymi optycznie
stosowane s take do zabijania bakterii wystpujcych na zbach.
Innym zastosowaniem laserw w stomatologii jest oczyszczanie kanau zbowego.
W tym celu dobrze nadaj si lasery argonowe, lasery Ho:YAG, lasery Nd:YAG i lasery
Nd:YAG pracujce na drugiej harmonicznej. Krtkofalowe promieniowanie laserowe
pochodzce np. z laserw argonowych emitujcych na dugoci fali 477 nm lub 488 nm
stosowane jest natomiast do fotopolimeryzacji polimerw nakadanych na zby lub sucych
do przytwierdzania koronek do zbw lub do wypeniania ubytkw. Lasery rwnie s
stosowane w protetyce do wykonywania szablonw polimerowych dla protez ceramicznych
(np. za pomoc lasera helowo-kadmowego emitujcego promieniowanie o dugoci fali 325 nm
dokonuje si fotopolimeryzacji polimerw w odpowiednio przygotowanej formie) oraz
czenia poszczeglnych elementw protez zbowych (np. metod spawania laserowego
z wykorzystaniem lasera Nd:YAG), a take do wybielania zbw do tego celu stosowane s
lasery argonowe, CO2 i pprzewodnikowe GaAlAs pracujce na dugoci fali 980 nm.
Zestawienie najbardziej popularnych laserw w stomatologii przedstawiono w tabeli
10.8.
Tab. 10.8. Terapeutyczne zastosowania laserw w stomatologii.
Typ lasera
Zastosowanie
Borowanie zbw
Er:Cr:YSGG (2796 nm)
Borowanie zbw
Cr:Tm:Er:YAG (2697 nm)
Borowanie zbw
Laser Nd:YAG impulsowy

(1064 nm)
Borowanie zbw
Borowanie zbw
Borowanie zbw
Laser CO2 (10,6 m)
Leczenie mikkich tkanek zbw

Zamykanie lub zwanie kanalikw zbinowych
Wybielanie zbw
Laser CO2 (10,6 m) impulsowy
Borowanie zbw
Leczenie mikkich tkanek zbw
153
Spawanie elementw protez zbowych

Laser ekscymerowy (193 nm)
Borowanie zbw
Biostymulacja
Laser argonowy (488 nm i

514 nm)
Biostymulacja
Fotopolimeryzacja
Wybielanie zbw
Lasera helowo-kadmowego
(325 nm)
Fotopolimeryzacja
Lasery kryptonowe (521 nm,

530 nm, 568 nm i 647 nm)
Biostymulacja
Laser pprzewodnikowy GaAs

(904 nm)
Biostymulacja
GaAlAs (820 nm i 830 nm)
Biostymulacja
GaAlAs (980 nm)
Wybielanie zbw
10.10. Lasery w ortopedii

Jednym z najczstszych zastosowa laserw w ortopedii jest biostymulacja. Przykadem
moe by biostymulacja majca na celu regeneracj chrzstki poprzez wykorzystywany efektu
termomechanicznego do odblokowywania porw i tworzeniu nowych w matrycy chrzstki.
Pokazano, e oddziaywanie termiczne wizki laserowej zwiksza liczb porw i ich wielko
w kontrolowany sposb. Okresowe ogrzewanie impulsowe moe wywoa rwnie efekt
mechaniczny z powodu oscylacji i przesuwania si pcherzyka gazu powstaego w wyniku
oddziaywania termicznego. Te oscylacje pobudzaj chondrocyty (komrki chrzstne
wchodzce w skad tkanki chrzstnej), a przez nie nastpuje proces regeneracji tkanki
chrzstnej. Stosowane czstotliwoci oscylacji zawieraj si w przedziale od 0,2 Hz do 1,2 Hz.
Skuteczno leczenia moe by moe by skuteczne polepszona przez dodatkowe aplikowanie
substancjami chemicznymi i biologicznymi. Trwaj take badania nad biostymulacj laserow
przy zastosowaniu na tyle maych mocy wizki laserowej, e nie wystpuje efekt termiczny.
Prbuje si tu stosowa lasery maej mocy: pprzewodnikowe GaAlAs (780 nm i 810 nm),
lasery He-Ne (632,8 nm) i Nd:YAG (1064 nm). Skuteczno tej metody jest cigle na etapie
bada.
154
Lasery wikszej mocy mog by stosowane w ortopedii do resekcji tkanek w miejscach

trudnodostpnych. Np. laser Ho:YAG moe by uyty do resekcji trudnodostpnych tylnych
czci kotki albo do ablacji przerostw bony maziowej. Do oczyszczania zdegenerowanej
chrzstki stawowej lub kotki prbuje si wykorzysta lasery ekscymerowe XeCl (308 nm).
Lasery znalazy rwnie zastosowanie w chirurgii krgosupa. Jednym z minimalnoinwazyjnych sposobw leczenia dyskopatii ldwiowej jest przezskrna laserowa
dekompresja dysku (ang. percutaneous laser disc decompression PLDD). Jak dotd, niestety,
skuteczno tej metody okazuje si ma. Inn maoinwazyjn metod, w ktrej
wykorzystywana jest wizka laserowa jest laserowa rekonstrukcja dysku (ang. laser
reconstruction of discs LRD) rys. 10.1. W tym celu wprowadza si impulsowe
promieniowanie laserowe o mocy okoo 1,5 W w obszar dysku, aby poprzez efekt
termomechaniczny pobudzi go do regeneracji.
Rys. 10.1. Laserowa rekonstrukcja dysku (ang. laser reconstruction of discs LRD) [111]
Zestawienie najbardziej popularnych laserw w ortopedii przedstawiono w tabeli 10.9.
Tab. 10.9. Terapeutyczne zastosowania laserw w ortopedii.
Typ lasera
Zastosowanie
Laser erbowy wiatowodowy

(1560 nm)
Laserowa rekonstrukcja dysku (ang. laser

reconstruction of discs LRD)
Resekcja trudnodostpnych tylnych czci kotki

Ablacja przerostw bony maziowej staww
Laser CO2 (10,6 m)
Przezskrna laserowa dekompresja dysku (ang.

percutaneous laser disc decompression PLDD)
Biostymulacja laserowa
Laser ekscymerowy XeCl

(308 nm)
Oczyszczania zdegenerowanej chrzstki stawowej

lub kotki
GaAlAs (780 nm i 810 nm)
GaAlAs (980 nm)

155
10.11. Lasery w onkologii

W poprzednich punktach omwiono przykady zastosowa laserw w terapii rnych
narzdw, w tym zastosowa zwizanych z onkologi. Mimo ogromnej rnorodnoci
nowotworw zwizanej z ich pochodzeniem, jest kilka cech wsplnych tkanki nowotworowej
(np. niekontrolowane rozmnazanie komrek nowotworowych, podwyszony metabolizm
i czsto podwyszona temperatura guzw nowotworowych wzgldem ssiadujcych tkanek).
Guzy nowotworowe mog by usuwane za pomoc laserw poprzez ich chirurgiczne wycicie
albo poprzez podgrzanie (hipertermi) guzu nowotworowego do temperatury, w ktrej gin
poszczeglne komrki nowotworowe. Problemem w tego typu terapii, w ktrej energia wizki
laserowej jest doprowadzana poprzez zdrowe tkanki (np. poprzez skr) do komrek
nowotworowych jest to, aby przy niszczeniu komrek nowotworowych nie uszkadza
zdrowych ssiadujcych komrek.
Jedn z metod selektywnego niszczenia komrek nowotworowych jest terapia
fotodynamiczna [61]. Terapia fotodynamiczna przebiega nastpujco (rys. 10.2): na pocztku
fotouczulacz, np. pochodna hematoporfiryny (HpD), jest wstrzykiwany (2,55 mg na jeden
kilogram masy ciaa) do yy pacjenta. W cigu nastpnych kilku godzin HpD jest
rozprowadzany wrd wszystkich tkanek mikkich, z wyjtkiem mzgu. Podstawow cech
jest to, e fotouczulacz pozostaje nieaktywny a do napromieniowanych. Po 4872 godzinach
wikszo fotouczulacza jest usuwana z tkanki zdrowej, jednake w komrkach
nowotworowych pozostaje on bez istotnego zmniejszenia stenia nawet po 710 dniach. Tak
wic HpD nie gromadzi si w komrkach nowotworowych bezporednio po iniekcji, ale te
komrki wykazuj dusz zdolno przechowywania (powinowactwa) do HpD. Pocztkowe
stenie jest takie same, jak w zdrowych komrkach, ale jest z nich szybciej usuwany. Po okoo
trzech dniach stenie HpD w komrkach nowotworowych jest okoo trzydzieci razy wysze
ni w komrkach zdrowych. Napromieniowywanie tkanki zawierajcej zdrowe i nowotworowe
komrki promieniowaniem laserowym odbywa si zwykle midzy trzecim a sidmym dniu po
wstrzykniciu fotouczulacza. W tym czasie komrki nowotworowe s nadal bardzo selektywne
156
na zdolno do nekrozy pod wpywem promieniowania laserowego. Jednak wiele zdrowych

tkanek moe zachowa pewne skadniki HpD, a zatem rwnie i one mog ulec zniszczeniu
(na szczcie w znacznie mniejszym stopniu ni komrki nowotworowe).
Rys. Oglny schemat terapii fotodynamicznej [61]

W selektywnym niszczeniu komrek nowotworowych pomc moe poczenie
nanotechnologii, nanofizyki i zaawansowanych technik biochemicznych wykorzystywanej
w plazmonicznej terapii fototermicznej (ang. plasmonic photothermal therapy PPTT) [52].
W metodzie tej wykorzystywane s nanoczstki wykonane ze zota (o ksztacie nanokulek,
nanoprtw, nanomuszelek, nanokoszykw i innych), w ktrych mona wywoa rezonans
plazmonowy za pomoc wizki laserowej o cile okrelonej dugoci fali. Powstanie
rezonansu plazmonowego w nanoczstkach obecnych w tkance powoduje znaczny wzrost
absorpcji promieniowania prowadzcy do wzrostu temperatury. Wzrost tej temperatury jest
przez to znacznie wikszy w tkankach zawierajcych nanoczsteczki, w ktrych moe wystpi
rezonans plazmonowy, ni w tkankach niezawierajcych nanoczastek,. Do tego typu terapii
dobiera si takie wymiary nanoczstek, aby rezonans plazmonowy wystpowa w tak zwanym
optycznym oknie terapeutycznym (to jest w zakresie od 750 nm do 1100 nm), w ktrym to
promieniowanie optyczne moe wnika do tkanki na relatywnie du gboko. Do wywoania
rezonansu plazmowego najczciej wykorzystuje si lasery pprzewodnikowe generujce
promieniowanie o dugoci fali okoo 805810 nm. Mog by tu take wykorzystywane lasery
tytanowo-szafirowe pracujce z fal cig. Dla tego zakresu wymiary wykorzystywanych
nanoczstek s rzdu pojedynczych nanometrw. Aby metoda bya skuteczna, nanoczstki
naley dostarczy w ssiedztwo komrek nowotworowych selektywnie. Nanoczstki te mona
dostarczy w okolice komrek nowotworowych pasywnie lub aktywnie. W metodzie pasywnej
nanoczstki umieszcz si wewntrz wikszych nanoczstek wykonanych z krzemionki
157
o takich rozmiarach, aby mogy si one akumulowa w podanym celu biologicznym, np.
przenika przez ciany naczy krwiononych tkanki nowotworowej. W metodzie aktywnej do
nanoczstek zota przymocowuje si specyficzne molekuy, ktre przytwierdzaj si do bony
komrkowej komrek nowotworowych.
10.12. Podsumowanie
Lasery w terapii stosowane s od samego pocztku pojawienia si laserw, czyli od
ponad p wieku. W biecym rozdziale przedstawiono przykady terapeutycznego
wykorzystania laserw w wybranych dziaach medycyny. Praktycznie z takim wykorzystaniem
moemy si spotka w wikszoci dziedzin medycyny zwizanych z leczeniem lub
rehabilitacj. Lasery s stosowane zarwno w chirurgii i w biostymulacji, jak i w farmakologii
w aktywacji lekw. Dalszy spodziewany rozwj metod terapeutycznych z wykorzystaniem
laserw zwizany bdzie z wykorzystaniem nowych typw laserw o parametrach wizki lepiej
dostosowanych do danego schorzenia, miejsca wystpienia i rodzaju tkanki. Takie wnioski
mona formuowa na podstawie dotychczasowych dowiadcze, kiedy pojawienie nowych
typw laserw powodowao wycofywanie z uycia starszych rozwiza. Przykadem moe by
coraz czstsze zastpowanie laserw gazowych przez lasery pprzewodnikowe lub na ciele
staym. Take dziki rozwojowi fotoniki moliwa jest budowa rde promieniowania
z wykorzystaniem zjawisk nieliniowych lub wzmacniaczy parametrycznych pobudzanych
laserami, co przyczynia si do zastpowania mniej wydajnych i zawodnych laserw rdami
bardziej sprawnymi i niezawodnymi. Przykadem mog by rda promieniowania
wykorzystujce generacje drugiej i wyszej harmonicznej. Moliwo mieszania czstotliwoci
lub stosowanie wzmacniaczy parametrycznych pozwala na generacj wizki promieniowania
spjnego o praktycznie dowolnej dugoci fali z zakresu od bliskiego ultrafioletu do bliskiej
i redniej podczerwieni. Moliwo doboru dugoci fali pozwala np. stosowa leki
aktywowane promieniowaniem optycznym o dopasowanej dugoci fali lub oddziaywanie na
tkanki
warunkach
wystpowania
zjawisk
rezonansowych
nanoczsteczkach
wprowadzonych do organizmu w celu niszczenia komrek nowotworowych poprzez lokalny

wzrost temperatury. Prcz wykorzystania laserw do bezporedniej terapii, w ktrej
wykorzystywane jest oddziaywania wizki laserowej na komrki czowieka lub na substancje
obecne w ludzkim organizmie (leki, kamienie moczowe itp.), lasery s take stosowane
w terapii w sposb poredni, np. w czasie wykonywania protez, w czasie produkcji lekw,
sprztu medycznego itd. oraz w monitoringu terapii przeprowadzanej innymi metodami.
Omwienie tych zagadnie ley poza zakresem niniejszego opracowania.
158
Bibliografia
1.
Euklides (http://pl.wikipedia.org/wiki/Euklides 20.10.2014 r.).
2.
Galileusz (http://pl.wikipedia.org/wiki/Galileusz 20.10.2014 r.).
3.
Issac Newton (http://pl.wikipedia.org/wiki/Isaac_Newton 20.10.2014 r.).
4.
Thomas Young (http://pl.wikipedia.org/wiki/Thomas_Young 20.10.2014 r.).
5.
James Clerk Maxwell (http://pl.wikipedia.org/wiki/James_Clerk_Maxwell

20.10.2014 r.).
6.
Heinrich Hertz (http://pl.wikipedia.org/wiki/Heinrich_Hertz 20.10.2014 r.).
7.
Max Planck (http://pl.wikipedia.org/wiki/Max_Planck 20.10.2014 r.).
8.
Albert Einstein (http://pl.wikipedia.org/wiki/Albert_Einstein 20.10.2014 r.).
9.
Arthur Compton (http://pl.wikipedia.org/wiki/Arthur_Compton - 20.10.2014 r.).
10. The Nobel Prize in Physics 1966

(http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1966/ 20.10.2014 r.)
11. The Nobel Prize in Physics 1964
(http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1964/ 20.10.2014 r.).
12. Theodore H. Maiman (http://www.ieeeghn.org/wiki/index.php/Theodore_H._Maiman
20.10.2014 r.).
13. B. E. A. Saleh, M. C. Teich: Fundamentals of Photonics, 2nd Ed., John Wiley & Sons,
New York, 2007.
14. Laser (http://abyss.uoregon.edu/~js/glossary/laser.html 20.10.2014 r.).
15. J.
Pluciski:
Optyka
nieuporzdkowanych
orodkw
silnie
rozpraszajcych.
Wydawnictwo Politechniki Gdaskiej, Monografie 102, Gdask, 2010.

16. M. Born, E. Wolf: Principles of Optics, 7th (expanded) Edition. Cambridge University
Press, Cambridge, 2003.
17. J. W. Goodman: Statistical optics. John Wiley and Sons, New York, 2000.
18. L. Mandel, E. Wolf: Optical coherence and quantum optics. Cambridge University Press,
New York, 1995.
19. T. Ditmire: Petawatt to Exawatt Lasers (presentation). Center for High Energy Density
Science,
Department
of
Physics,
University
of
Texas
at
Austin,
(http://www.krellinst.org/nnsassgf/conf/2011/pres/ditmire.pdf 20.10.2014 r.).
2011
159
20. L. Ji: Ion Acceleration and Extreme Light Field Generation Based on Ultra-short and Ultraintense Lasers. Springer, Berlin, 2014.
21. S. O. Kasap: Optoelectronics and Photonics Principles and Practices. Prentice Hall, New
York, 2001.
22. W. Demtrder: Spektroskopia laserowa. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1993.
23. Lasery (prezentacja), Politechnika Warszawska, 2005
(http://images.slideplayer.pl/1/58998/slides/slide_45.jpg 20.10.2014 r.).
24. Diode-pumped solid-state laser (http://en.wikipedia.org/wiki/Diode-pumped_solidstate_laser 20.10.2014 r.).
25. A. Zajc, J. widerski, P. Konieczny, S. Ggaa: Lasery wknowe Analiza i wymogi
konstrukcyjne. Wojskowa Akademia Techniczna, Warszawa, 2007.
26. Y. Xiao, F. Brunet, M. Kanskar, M. Faucher, A. Wetter, N. Holehouse: 1-kilowatt CW
all-fiber laser oscillator pumped with wavelength-beam-combined diode stacks. Optics
Express, vol. 20, no. 3, pp. 3296-3301, 2012.
27. Optical cavity (http://en.wikipedia.org/wiki/Optical_cavity 20.10.2014 r.).
28. Laser Machining Process Level 2. Columbia University
(http://www.aml.engineering.columbia.edu/ntm/level2/ 20.10.2014 r.).
29. Longitudinal mode (http://en.wikipedia.org/wiki/Longitudinal_mode 20.10.2014 r.).
30. W. Demtrder: Laser Spectroscopy, 4th Ed., Vol. 1 - Basic Principles. Springer, Berlin,
2008.
31. K. Vahala: Optical Microcavities. World Scientific, New Jersey, 2004.
32. P. Maddaloni, M. Bellini, P. De Natale: Laser-Based Measurements for Time and
Frequency Domain Applications. CRC Press, Boca Raton, 2013.
33. K. Y. Kim: Advances in Optical and Photonic Devices. InTech, 2010.
34. F.J. Duarte: Tunable Laser Application, 2nd Ed. CRC Press, Boca Raton, 2009.
35. H. Nasim, Y. Jamil: Recent advancements in spectroscopy using tunable diode lasers. Laser
Physics Letters, vol. 10, no. 4, pp. 1-14, 2013.
36. RP Photonics Encyclopedia Wavelength Tuning (http://www.rpphotonics.com/wavelength_tuning.html 20.10.2014)
37. W.T. Silfvast: Laser Fundamentals, 2nd Ed. Cambridge University Press, Cambridge,
2004.
38. T. Day, F. Luecke, M. Brownell: Continuously Tunable Diode Lasers. Lasers and
Optronics, March 1993, pp 13-14, 1993.
160
39. B. Zitek: Optoelektronika II Podstawy fizyki laserw (prezentacja). Uniwersytet

Mikoaja Kopernika, Instytut fizyki, Toru, 2009
(http://www.fizyka.umk.pl/~bezet/pdf/las_op.pdf 20.10.2014 r.).
40. S. M. Goldwasser: Helium-Neon Lasers. Sam's Laser FAQ, 2014.
(http://lasersam.org/sam/laserhen.htm 20.10.2014 r.).
41. A. . Siegman: Lasers. University Science Books, Mill Valley, California, 1986.
42. O. Svelto: Principles of Lasers Fifth Edition. Plenum Press, New York, 2010.
43. F. Kaczmarek: Wstp do fizyki laserw. Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa,
1978.
44. F. J. Duarte: High Power Dye Lasers. Springer, Berlin, 1991.
45. B. Zitek: Lasery cieczowe (Lasery barwnikowe) (prezentacja). Uniwersytet Mikoaja
Kopernika, Instytut fizyki, Toru, 2008
(http://www.fizyka.umk.pl/~bezet/pdf/VIII%20Lasery%20cieczowe.pdf 20.10.2014 r.).
46. C. Kopp: High Energy Laser Directed Energy Weapons. Technical Report APA-TR2008-0501, Updated April, 2012 (http://www.ausairpower.net/APA-DEW-HELAnalysis.html 20.10.2014 r.).
47. M. Ludwicki: Emisja powierzchniowa czy krawdziowa (prezentacja)
(http://www.lodd.p.lodz.pl/~konrad/ 20.10.2014 r.).
48. J. Hecht: Photonic frontiers: quantum cascade lasers: Quantum cascade lasers prepare to
compete for terahertz applications.
(http://www.laserfocusworld.com/articles/2010/10/photonic-frontiers-quantum-cascadelasers-prepare-to-compete-for-terahertz-applications.html - 20.10.2014 r.).
49. H. C. van de Hulst: Light Scattering by Small Partcles. Dover Publications, New York
1981.
50. J. S. Maier, S. A. Walker, S. Fantini, M. A. Franceschini, E. Gratton: Possible correlation
between blood glucose concentration and the reduced scattering coefficient of tissues in
the near infrared. Optics Letters, vol. 19, no. 24, pp. 2062-2064, 1994.
51. J. Pluciski: Optical time-of-flight spectroscopy for highly scattering materials
measurements. Proceedings of SPIE, vol. 5064, pp. 69-74, 2003.
52. J. Pluciski, P. Wierzba, R. Myllyl: Sensory wiatowodowe wykorzystujce optyczn
spektroskopi czasow. Elektronizacja, nr 12/2000, s. 17-20, 2000.
53. K. M. Case, P. F. Zweifel: Linear Transport Theory. Addison-Wesley Publishing Co.,
London, 1967.
161
54. A. Ishimaru: Wave Propagation and Scattering in Random Media, Vol. 1. Single Scattering
and Transport Theory. Academic Press, New York, 1978.
55. A. Ishimaru: Wave Propagation and Scattering in Random Media, Vol. 2. Multiple
Scattering, Turbulence, Rough Surface, and Remote Sensing. Academic Press, New York,
1978.
56. A. Ishimaru: Diffusion of a pulse in densely distributed scatterers. Journal of the Optical
Society of America, vol. 68, no. 8, pp. 1045-1050, 1978.
57. A. Ishimaru: Diffusion of light in turbid material. Applied Optics, vol. 28, no. 12, pp. 22102215, 1989.
58. K. Furutsu: Diffusion equation derived from space-time transport equation. Journal of the
Optical Society of America, vol. 70, no. 4, pp. 360-366, 1980.
59. H. Jelinkov: Lasers for medical applications Diagnostics, therapy and surgery.
Woodhead Publishing Limited, Oxford, 2013.
60. J. Pluciski: Selected aspects of time-resolved spectroscopy for medical applications. 50th
Seminar on Optoelectronics in medical diagnosis, Warsaw, 13-16 May 1999, Lecture Notes
of the ICB Seminars, vol. 40, pp. 63-77, 2000.
61. M. H. Niemz: Laser-Tissue Interactions Fundamentals and Applications, 3rd Ed.
Springer, Berlin, 2007.
62. J.-C. Diels, L. Arissian: Lasers The Power and Precision of Light. Wiley-VCH Verlag,
Weinheim, 2011.
63. P. N. Prasad: Introduction to Biophotonics. John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New
Jersey, 2003.
64. B. C. Wilson, V. V. Tuchin, S. Tanev: Advances in Biophotonics. IOS Press, Amsterdam,
2004.
65. M. Braun, P. Gilch, W. Zinth (Eds.): Ultrashort Laser Pulses in Biology and Medicine.
Springer, Berlin, 2008.
66. Colin Webb, Julian D C Jones: Handbook of Laser Technology and Applications, vol.
III Applications. Institute of Physics Publishing, Bristol, 2004.
67. M. Bengtsson, D. Mller, B. Klimt: Picosecond lasers come of age for micromachining.
Industrial Laser Solutions, vol. 28, no. 3, pp. 15-19, 2013.
68. Laser 2000, Advanced Solution for Photonics Safety Guidance.
(http://www.laser2000.co.uk/safety_guidance.php 20.10.2014).
69. A. Siero, G. Cielar, M. Adamek: Magnetoterapia i Laseroterapia. lska Akademia
Medyczna, Katowice, 1994.
162
70. Oxy and Deoxy Hemoglobin Near-Infrared absorption spectra

(http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Oxy_and_Deoxy_Hemoglobin_NearInfrared_absorption_spectra.png 20.10.2014 r.).
71. H. Podbielska: Optyka biomedyczna Wybrane zagadnienia. Oficyna Wydawnicza
Politechniki Wrocawskiej. Wrocaw, 2011.
72. P. Nykiel: Spektroskopia Ramana: nowoczesna technika w diagnostyce medycznej
i analizie biochemicznej. Biuletyn Wydziau Farmaceutycznego Warszawskiego
Uniwersytetu Medycznego, vol. 4, str. 27-36, 2013.
73. L. Silveira Jr., S. Sathaiah, R. A. Zngaro, M. T. T. Pacheco, M. C. Chavantes,
C. A. G. Pasqualucci: Correlation between near-infrared Raman spectroscopy and the
histopathological analysis of Atherosclerosis in human coronary arteries. Lasers in surgery
and medicine, vol. 30, no. 4, pp. 290-297, 2002.
74. B. Broek-Puska, I. Placek, K. Kurczewski, Z. Morawiec, M. Tazbir, H. Abramczyk:
Breast cancer diagnostics by Raman spectroscopy. Journal of Molecular Liquids, vol. 141,
no. 3, pp. 145-148, 2008.
75. S. K. Teh, W. Zheng, K. Y. Ho, M. Teh, K. G. Yeoh, Z. Huang: Diagnostic potential of
near-infrared Raman spectroscopy in the stomach: differentiating dysplasia from normal
tissue. British Journal of Cancer, vol. 98, no. 2, pp. 457-465, 2008.
76. P. Moran, M. R. Towler, S. Chowdhury, J. Saunders, M. J. German, N. S. Lawson,
H. M. Pollock, I. Pillay, D. Lyons: Preliminary work on the development of a novel
detection method for osteoporosis. Journal of Materials Science-Materials in Medicine,
vol. 18, no. 6, pp. 969-974, 2007.
77. S. Pilotto, M. T. T. Pacheco, L. Silveira Jr, A. Balbin Villaverde, R. A. Zngaro: Analysis
of near-infrared Raman spectroscopy as a new technique for a transcutaneous noninvasive
diagnosis of blood components. Lasers in Medical Science, vol. 16, no. 1, pp. 2-9, 2001.
78. J. Chaiken, W. Finney, P. E. Knudson, R. S. Weinstock, M. Khan, R. J. Bussjager,
D. Hagrman, P. Hagrman, Y. Zhao, C. M. Peterson, K. Peterson: Effect of hemoglobin
concentration variation on the accuracy and precision of glucose analysis using tissue
modulated, noninvasive, in vivo Raman spectroscopy of human blood: a small clinical
study. Journal of Biomedical Optics, vol. 10, no. 3, pp. 031111-031118, 2005.
79. G. Gauglitz, D. S. Moore: Handbook of Spectroscopy Second, Enlarged Edition. WileyVCH, Weinheim, 2014.
163
80. K. Kneipp, H. Kneipp, R. Manoharan, I. Itzkan, R. R. Dasari, M. S. Feld: Surfaceenhanced Raman scattering (SERS) a new tool for single molecule detection and
identification. Bioimaging, vol. 6, no. 2, pp. 104-110, 1998.
81. S. Kwiatek, A. Kawczyk-Krupka, W. Latos, E. Synakiewicz, D. Stotny, A. KociarzGrzesiok, G. Cielar, A. Siero: Spektroskopia fluorescencyjna w diagnostyce raka
podstawnokomrkowego skry oraz leukoplakii jamy ustnej. Acta Bio-Optica et
Informatica Medica, vol. 14, no. 4, pp. 319-323, 2008.
82. Mikroskop
dwufotonowy
(http://pl.wikipedia.org/wiki/Mikroskop_dwufotonowy
20.10.2014 r.).
83. C. Haisch: Photoacoustic spectroscopy for analytical measurements. Measurement Science

and Technology, vol. 23, no. 1, pp. 012001-012017, 2012.
84. M. T. Kinnunen, A. P. Popov, J. Pluciski, R. A. Myllyl, A. V. Priezzhev: Measurements
of glucose content in scattering media with time-of-flight technique: comparison with
Monte Carlo simulations. Proceedings of SPIE, vol. 5474, pp. 181-191, 2004.
85. S. R. Arridge: Photon-measurement density functions. Part 1: Analytical forms. Applied
Optics, vol. 34, no. 31, pp. 7395-7409, 1995.
86. S. R. Arridge, M. Schweiger: Photon-measurement density functions. Part 2: Finiteelement-method calculations. Applied Optics, vol. 34, no 34, pp. 8026-8037, 1995.
87. H. Jiang, Y. Xu, N. Iftimia: Experimental three-dimensional optical image reconstruction
of heterogeneous turbid media from continuous-wave data. Optics Express, vol. 7, no 5,
pp. 204-209, 2000.
88. R. Model, R. Hnlich, D. Richter, H. Rinneberg, H. Wabnitz, M. Walzel: Imaging in
Random Media: Simulating Light Transport by Numerical Investigation of the Diffusion
Equation. Proceeding of SPIE, vol. 2326, pp. 11-22, 1995.
89. M. Schweiger, S. R. Arridge: Direct calculation with a finite-element method of the
Laplace transform of the distribution of photon time of flight in tissue. Applied Optics, vol.
36, no 34, pp. 9042-9049, 1997.
90. J. R. Singer, F. A. Grubaum, P. Kahn, J. P. Zubelli: Image Reconstruction of the Interior
of Bodies That Diffuse Radiation. Science, vol. 248, no. 4958, pp. 990-993, 1990.
91. K. Wada, Y. Satomura, H. Kamie, T. Kluchi, H. Horlnaka, Y. Cho, T. Umeda, K.
Nakamura: Optical Computed Tomography Based on Extraction of Quasi-Straightforward
Propagating Photons Using Sum-Frequency Generation Technique. Optical Review, vol.
7, no. 5, pp. 432435, 2000.
164
92. A. Corlu, R. Choe, T. Durduran, M. A. Rosen, M. Schweiger, S. R. Arridge, M. D. Schnall,

A. G. Yodh: Three-dimensional in vivo fluorescence diffuse optical tomography of breast
cancer in humans. Optics Express, vol. 15, no. 11, pp. 6696-6716, 2007.
93. L. C. Enfield, G. Cantanhede, D. Westbroek, M. Douek, A. D. Purushotham, J. C. Hebden,
A. P. Gibson: Monitoring the Response to Primary Medical Therapy for Breast Cancer
Using Three-Dimensional Time-Resolved Optical Mammography. Technology in Cancer
Research and Treatment, vol. 10, no. 6, pp. 533-547, 2011.
94. A. P. Gibson, J. C. Hebden, J. Riley, N. Everdell, M. Schweiger, S. R. Arridge, D. T. Delpy:
Linear and nonlinear reconstruction for optical tomography of phantoms with
nonscattering regions. Applied Optics, vol. 44, no. 19, pp. 3925-3936, 2005.
95. M. Strkowski, J. Pluciski, M. Jdrzejewska-Szczerska, B. B. Kosmowski, R. Hypszer:
Theoretical and experimental investigation of Optical Coherent Tomography topologies.
Journal de Physique IV, France, vol. 137, pp. 149+152, 2006.
96. J. Pluciski, M. Strkowski: Advanced OCT techniques for biomedical applications
theoretical ideas versus technical restriction. 83th ICB Seminar Optical Methods in Medical
Diagnosis, Warsaw, 13-16 October 2005, Lecture Notes of the ICB Seminars, vol. 72, pp.
85-91, 2006.
97. D. Huang, E. A. Swanson, C. P. Lin, J. S. Schuman, W. G. Stinson, W. Chang, M. R. Hee,
T. Flotte, K. Gregory, C. A. Puliafito, J. G. Fujimoto: Optical coherence tomography.
Science, vol. 254, no. 5035, pp. 1178-1181, 1991.
98. A. F. Fercher, C. K. Hitzenberger, G. Kamp, S. Y. El-Zaiat: Measurements of intraocular
distances by backscattering spectral interferometry. Optics Communications, vol. 117, no.
1-2, pp. 43-48, 1995.
99. Materiay reklamowe firmy Optopol Technology (http://www.optopol.com/ 20.10.2014 r.).
100.B. E. Bouma, G. J. Tearney (Eds.): Handbook of Optical Coherence Tomography. Marcel
Dekker Inc., New York, 2002.
101.M. E. Berezinski: Optical Coherence Tomography: Principles and Applications. Academic
Press, Burlington, 2006.
102.W. Drexler, J. G. Fujimoto (Eds.): Optical Coherence Tomography. Springer, Berlin, 2008.
103.V.V. Tuchin: Handbook of Coherent Domain Optical Methods, vol. 1 & 2. Kluwer
Academic Publishers, Boston, 2004.
104.Photoacoustic imaging in biomedicine
(http://en.wikipedia.org/wiki/Photoacoustic_imaging_in_biomedicine 20.10.2014 r).
165
105.C. P. Favazza, O. Jassim, L. A. Cornelius, L. V. Wang: In vivo photoacoustic microscopy

of human cutaneous microvasculature and a nevus. Journal of Biomedical Optics, vol. 16,
no. 1, pp. 0160151-6, 2011.
106.S. Hu, L. V. Wang: Neurovascular photoacoustic tomography. Frontiers in
Neuroenergetics, vol. 2, art. no. 10, 2010.
107.A. Grinvald, E. Lieke, R. D. Frostig, C. D. Gilbert, T. N. Wiesel: Functional architecture
of cortex revealed by optical imaging of intrinsic signals. Nature, vol. 324, pp. 361-364,
1986.
108.M. Xu, L. V. Wang: Photoacoustic imaging in biomedicine. Review of Scientific
Instruments, vol. 77, no. 4, pp. 0411011-22, 2006.
109.C. Yeh, B. Soetikno, S. Hu, K. I. Maslov, L. V. Wang: Microvascular quantification based
on contour-scanning photoacoustic microscopy. Journal of Biomedical Optics, vol. 19, no.
9, pp. 096011, 2014.
110.R. Maniewski, A. Liebert: Metoda laserowo-dopplerowska w badaniach mikrokrenia
krwi. Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT, Warszawa, 2003.
111.E. Sobol, A. Shekhter, A. Baskov, V. Baskov, O. Baum, I. Borchshenko, V. Golubev,
A. Guller, I. Kolyshev, A. Omeltchenko, A. Sviridov, O. Zakharkina: Regeneration of
spine disc and joint cartilages under temporal and space modulated laser radiation.
Proceedings of SPIE, vol. 7179, pp. 71790B-1-7, 2009.

LaseryWMedycynie v.1.1 Pass

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

LaseryWMedycynie v.1.1 Pass

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Politechnika Gdaska, midzywydziaowy kierunek INYNIERIA BIOMEDYCZNA

Projekt Przygotowanie i realizacja kierunku inynieria biomedyczna studia midzywydziaowe

Politechnika Gdaska, midzywydziaowy kierunek INYNIERIA BIOMEDYCZNA

Politechnika Gdaska, midzywydziaowy kierunek INYNIERIA BIOMEDYCZNA

Oddziaywanie termiczne .......................................................................................... 97

Jerzy Pluciski: Lasery w medycynie

Politechnika Gdaska, midzywydziaowy kierunek INYNIERIA BIOMEDYCZNA

w staroytnoci. Euklides z Aleksandrii, ur. ok. 365 r.

Rys. 1.1. Euklides z Aleksandrii [1]

Rys. 1.2. Galileusz i Isaac Newton [2, 3]

przyrzdami optycznymi do zmiany rednicy wizki laserowej). Jednak najwikszym wkadem

Jerzy Pluciski: Lasery w medycynie

Politechnika Gdaska, midzywydziaowy kierunek INYNIERIA BIOMEDYCZNA

korpuskuy te przeistoczyy si w kwanty promieniowania optycznego, nazwane pniej

powoduje, e ich widmo ma charakter dyskretny w postaci

rezonatora). Young te po raz pierwszy okreli dugoci fal

Rys. 1.3. Thomas Young [4]

Rys. 1.4. James Clerk Maxwell

kwantowej. Koncepcja ta bya desperack

emisji energii w skwantowanych porcjach, nie

Rys. 1.5. Max Planck, Albert Einstein

Politechnika Gdaska, midzywydziaowy kierunek INYNIERIA BIOMEDYCZNA

Jednym z najwikszych odkry bezporednio zwizanym z prac lasera byo odkrycie

energetycznych w atomach lub czsteczkach. Odkrycia tego

Rys. 1.6. Alfred Kastler [10]

W 1951 r. Charles Hard Townes,

Aleksandr Mikhailovich Prokhorov (rys.

emisji wymuszonej. W oparciu o t ide

Rys. 1.7. Charles Hard Townes,

Charles Hard Townes, James Power

zademonstrowali w 1954 r. pierwszy dziaajcy maser (od

Dziaajcy laser tego typu zbudowa w 1960 r. Theodore

Rys. 1.8. Theodore Maiman [12]

Politechnika Gdaska, midzywydziaowy kierunek INYNIERIA BIOMEDYCZNA

Po zbudowaniu pierwszego lasera, jakim by impulsowy laser rubinowy, w krtkim

Jerzy Pluciski: Lasery w medycynie

Politechnika Gdaska, midzywydziaowy kierunek INYNIERIA BIOMEDYCZNA

2014 Isamu Akasaki, Hiroshi Amano i Shuji Nakamura: za wynalezienie

1.2. Czym jest laser?

Politechnika Gdaska, midzywydziaowy kierunek INYNIERIA BIOMEDYCZNA

Jerzy Pluciski: Lasery w medycynie

Politechnika Gdaska, midzywydziaowy kierunek INYNIERIA BIOMEDYCZNA

Rys. 1.11. Rezonator optyczny odpowiedzialny jest rwnie za wysok koherencj

Politechnika Gdaska, midzywydziaowy kierunek INYNIERIA BIOMEDYCZNA

1.3. Istotne waciwoci wizki laserowej

Rys. 1.12. Porwnanie przebiegu skadowej pola elektrycznego wizki

Politechnika Gdaska, midzywydziaowy kierunek INYNIERIA BIOMEDYCZNA

Rnica drg optycznych [um]

Rys. 1.13. Interferometr Michelsona (a) oraz przykadowe natenie promieniowania

gdzie: I1 i I2 s nateniami odpowiednio pierwszej i drugiej wizki w punkcie Q na detektorze,

Jerzy Pluciski: Lasery w medycynie

Politechnika Gdaska, midzywydziaowy kierunek INYNIERIA BIOMEDYCZNA

Miar koherencji czasowej jest czas koherencji [13, 17]

lub droga koherencji

Z koherencj czasow promieniowania optycznego cile zwizana jest gsto

gdzie jest czstotliwoci.

Szeroko ta jest cile zwizana z czasem koherencji:

Jerzy Pluciski: Lasery w medycynie

Politechnika Gdaska, midzywydziaowy kierunek INYNIERIA BIOMEDYCZNA

Rys. 1.14. W wypadku promieniowania o maej koherencji czasowej (krtkim czasie

Skadowa widzialna promieniowania sonecznego

Dioda elektroluminescencyjna (0=1 m, =50 nm)

Niskocinieniowa lampa sodowa

Wielomodowy laser He-Ne (0=632,8 nm)