v

DOGUBATl
D

SMANLILAR
il

52

G S

DOGUBATl
AYLIK DNCE DERGiSi

Yerel sreli yayn.

ISSN:1303-7242 Say: 52
Dou Bat Yaynlar
adna sahibi
ve
Genel Yayn Ynetmeni: Takn Tak
Sorumlu Yaz leri Mdr: Erhan Alpsuyu
Halkla likiler: Harun Ak
D likiler Sorumlusu: Sava Kse
Yayn Kurulu
Halil nalck, E. Fuat Keyman, Mehmet Ali Klbay,
Etyen Mahupyan, erif Mardin, Sleyman Seyfi n
Doan zlem, Ali Yaar Sarbay
Danma Kurulu
Cemal Bali Aka!, Ttilin Bumin, Ufuk Cokun, Nezih Erdoan,
Cem Deveci, Ahmet nam, Hasan Blent Kahraman,
yusuf Kaplan, Kurtul Kay, Nury Mert,
Ilber Ortayl, Cansu Ozge zmen, Omer Naci Soykan,
lhan Tekeli, Mirze Mehmet Zorbay
Dou Bat, ylda drt say olmak zere Kasm, ubat, Mays ve Austos
aylarnda yaymlanr.
Dou Bat ve yazarn ismi kaynak gsterilmeden alnt yaplamaz.
Dergiye gnderilen yazlarn yaymlanp yaymlanmamas
yayn kurulunun kararna baldr.
Reklam kabul edilmez.
Dou Bat Yaynlar
Selanik Cad.23 /8 Kzlay/ ANKARA
Tel: 425 6864 I425 6865
Faks: O {312)425 6864
e-mail: dogubati@dogubati.com
www.dogubati.com
Kapak Tasarm Uygulama:
Aziz Tuna
Bask:
Cantekin Matbaaclk
1 . Bask: 4000 adet
Temmuz2010
Sertifika No: 15036
n Kapak Resmi: "Kanuni Sultan Sleyman"
Arka Kapak Resmi: "Barbaros Hayreddin"

NDEKLER
GR

NUR YILDIRIM

HALL NALCIK

Osmanllarn Trakya'ya Yerlemesi

OSMANLI VE AVRUPA

Osmanl aecilii ve. Esnaf:

On Sekizinci Yzyl Istanbul'unda
Debbalar

ZLEM KUMRULAR

NADR ZBEK

Avrupa'nn nasnda Osmanl

25
Etkisi: Habsburg 9cne Kar
Osmanl-Fransz Ittifaknn
Avrupa'daki Fransa m ina Katks
ve Frasa'nn Majestik rbis Christianus Ideasnn kndeki Rol

Abdlhamid Rejimi, Vergi

Tahsildarl ve Siyaset, 1876-1908

159

TURZM

AHMET YKSEL

201
Zamansz Bir Teebbs:
I. Dnya Sava Y llarnda Osmanl
Imparatorl
'nda Turizmi
Gelitirme ayretleri"

EDEBYAT

NURAN TEZCAN

Sebeb-i Teliflere Gre Mesnevi

Edebiyatnn Tarihsel Dnm

133

49

DENZCLK
EDA ZEL

TOPLUM

16. yzylda Osmanl Devleti ve

Osmanl Toplumunda Batl nanlar, 77

Talih ve 'Kader'

KMLK

229

Osmanl Korsanlar

Ocuz ADANIR

FAZiL GKEK

BR ANNALES OKULU
PRATG:
OSMANLI'DA GNDELK
YAAM VE EKONOM

Tanzimat Dnemi Trk Romannda 249

Osmanl Kimlii

Osmanl'da aeilik ve Fiyat

Politikalar: Bir Istanbul-Madrid
Karlatrmas, 1500-1700

.[\1illi Burjuvaziden Ulus Devlete:

Ittihat ve Terakki Dnemi

TTHAT VE TERAKK
PINAR KAYA

SEVEN ACIR

101

263

Michael Wolgemut ve Wilhelm Pleydenwurffun stanbul tasviri.

Hardmann Schedell,

Liber Cronicarum,

Nrnberg 1493.

GR

Orhan Gazi Bizans Prensi Kalo-Ioannis'e kendi ektii bir oku armaan ediyor.

Hnerniime, I. Cilt TSM H l523 y. 72a.

SMANLILARIN
TRAKYA'YAyERLEMES
(1352-1361)
Halil nalck
Karesi gezileri gazaya devam etmek iin, Bizans'a kar gl Osmanl
beyi ile birlemek istiyordu. Orhan'n yanna snm olan Karesi Beyi
Temirhan'n1 kk olu Tursun'u, Karesi gazileri desteklemeye karar
verdiler. Hac lbey ile Karesi ayanlar, Temirhan'n lmnde ( 1 345?)
Tursun 'u davet ettiler. Orhan, Karesi Beylii 'ni lkesine katmak iin bu
frsattan yararland. Tursun ile yaplan anlamada Karesi Beylii bt
nyle Osmanl lkesine katlyor, Tursun'a, Behramkale (Machramion)
ile zengin tuz geliri olan Kzlca-Tuzla blgesi braklyordu.
Karesi sancana byk olu Sleyman Paa'y tayin eden Orhan ky
dan ieride tepede yer alan Biga'y Uc merkezi yapt. Orhan, Karesi 'yi
ilhak ettii srada stratejik Bursa-Lapseki yolu zerinde Cyzicus (Kapda
), Aydncak (bugn Edincik), Biga (Pegae), Kemer (Virancahisar antik
liman), Lapseki (Lampsakos) ve btn sahil ovas Bizans'a aitti. Sahilde
yksek antik surlarla korunan yarmadada Bizans'n Pegae Kalesi (Kara
Biga), bu sahil eridini muhafaza etmekteydi. Zamanla Sleyman Paa bu
blgeyi fethetti (Dsturname). Bursa-Lapseki sahil yolu, Anadolu'dan
sava gazi, gmen ve tccarn Rumeli 'ye gei yolu olarak byk
1 Aclam Bey diye birisi yoktur. Osmanl kaynaklarnda bulduumuz Aclam ad, mstensihin
Temir Han adn byle okumasndan kaynaklanmaktadr.

Osmanllarn Trakya 'ya Yerlemesi

nem kazanacaktr. Yldrm Bayezid'in ( 1 3 89-1 402) bu yol stnde ina

ettirdii muhteem kervansaray gnmze kadar ayakta kalmtr. Sahil
ovas Bizans'n sahildeki Pegae Kalesi alnncaya kadar tam emniyette
deildi. Pegae Kalesi, 1. Murad tarafndan karadan ve denizden kuatma
sonunda 1 3 7 1 yaznda ele geirilmitir.
Yarm yzyl boyunca Trkler'le yalnz savalar deil, birlikte yaa
ma deneyimi Kantakuzenos'u Trkler'e sndrm (kendisi Trke bili
yordu), bu durum, onu hi olmazsa Dou-Roma topraklarn Avrupa ya
kasnda elde tutmak iin Trk askeri gcnden yararlanma dncesine
gtrmt. Kantakuzenos, askeri stnl deneyimlerle ortaya km
olan Trkler'i cretli asker gibi grmeye almt. Esasen birok Trk bu
dnemde cretli asker olarak Bizans ve Latin devletlerinin hizmetine gir
mi, Hristiyanlam, "Turkopouloi" ad altnda onlarn balca sava
gcn oluturmakta idi. Kantakuzenos 'un Osmanl ittifak, o dnemin
artlar dikkate alnrsa tamamyla olaan bir politika idi. Kantakuzenos,
1 346'da kz Theodora'y zevce olarak Orhan'a verdi. Kzn gelin gn
derirken Orhan' dan isteyecei askeri yardm dnyordu Orhan ile itti
faktan bir yl sonra Kantakuzenos, maiyetindeki 1 000 kiilik kuvvetle
stanbul' a girip saray kuatt ve gen imparatorun orta olarak tahta
oturdu (8 ubat 1 347). 1 347'de Theodora, Orhan' babasyla grtr
mek zere skdar'a (Pelekanon zaferinden beri Osmanl lkesi) getire
cektir.

RUMEL y AK.ASINA GE
Kantakuzenos ' un stanbul'a ortak-kayser olarak yerletii srada Srp
Kral Duan, Selanik'i tehdit ediyordu. 1 348'de Selanik'te isyanc Zea
lotlar ehri Srp kralna vereceklerini ilan ettiler; Duan gelip ehri kuat
ma altna ald. Kantakuzenos, Orhan ve Aydn-olu Umur'un gnderece
i kuvvetlerle Duan'a darbe vurmak zere bir plan hazrlad ve damad,
Orhan' dan yardm istedi. 1 348 baharnda Orhan, Sleyman Paa kuman
dasnda Srplar'a kar byke bir kuvvet gnderdi. Kantakuzenos'un
olu Mattheos, Srplar'a kar yrrken Sleyman onunla birleecekti.
Yirmi iki gemiden oluan Trk deniz kuvveti Strumca (Strymon) nehri
azna gelecekti. Umur, o srada aa zmir' deki kaleyi kuatmakla me
guld. Umur savarken hayatn kaybetti (Mays 1 348). Umur'dan yar
dm gelmemesi zerine Kantakuzenos'un Srplar'a kar planlar suya
dt. Sleyman, Kavala 'nn (Christoupolis) Srplar eline dmesinin
ardndan daha ileriye gitmedi ve Anadolu'ya dnd. Orhan kaynpederi
ne Anadolu'da saldrya uradn bildirdi. Serbest kalan Srplar, btn
Kuzey Yunanistan' , Tesalya ve Epir'i igal ettiler.

10

Halil nalck

Sleyman'n Rumeli'de yerlemesi, Bizans' harekete geirdi. 1 3 52'

de Orhan'n destekledii V. Ioannes Palaiologos gelip Mattheous'u Edir
ne'de kuatma altna ald. stanbul' da Kantakuzenos gveni kaybetmiti.
Onun Trkler'in Trakya'ya aknlarn nlemediine inananlar V. Ioannes
Palaiologos' a katlyorlard. Trakya ehirlerinin ou V. Ioannes Palaio
logos 'u destekliyordu. Trakya'da durum ktleince Kantakuzenos, Ce
nevizliler'le bar yaparak bir Trk kuvvetiyle hemen Trakya'ya hareket
etti. Ona kar V. Ioannes Palaiologos, Srp ve Bulgar krallarndan yar
dm istedi. Srp Kral Duan nemli bir kuvvet (4000 svari) gnderdi.
Bunlara Bulgar ar Aleksandr da katld ( 1 352 gz). Orhan, Kantakuze
nos'un olunu desteklemeye karar verdi. Bylece Mattheos'a kar sava
Orhan'n nemli rol ald bir Balkan Sava'na dnt. Srp ve Bulgar
askerleri Meri boyunca yerleti. Orhan'n, olu Sleyman kumandasn
da gnderdii 1 0- 1 2 .000 kiilik svari ordusu duruma hakim oldu. Sley
man, Meri zerinde Empithion'da Bulgarlar' yendi ( 1 352 k). Srplar
ve Bizans kuvvetleri bir sre direndilerse de Trkler'in karsnda tam bir
bozguna uradlar. Kaabilenler Dimetoka Hisar 'na snd. Trk svari
lerinin hzl ve dayankl atlar dolaysyla stnl vard. zetle, Bi
zans taht iin Ioannes Palaiologos ve Kantakuzenos aileleri arasnda
rekabet (i-sava) Trakya'y Osmanllar'a amaktayd. Bunun ardndan
Sleyman, Kantakuzenos'u Edirne' de buldu. Trk birlikleri ganimetlerini
arttrmak iin Bulgaristan'a akn yaptlar. Sleyman askerini k geir
mek zere Tzympe (Cinbi/imbi) Kalesi 'ne yerletirdi. Ioannes Palaiolo
gos, Sleyman' kendi tarafna ekmek iin eli gnderdi, Sleyman bu
nu nezaketle reddetti. midini kaybeden Ioannes, rakip Kantakuzenoslar
ile anlama yapmak ve i savaa son vermek zorunda kald. Trakya ehir
leri Kantakuzenoslar'a teslim oldu. Baba Kantakuzenos stanbul 'a geldi.
Sonuta Orhan Trakya' da olaylarn gidiini belirleyen g olarak ortaya
kmt.
.Akpaazade tarihinde popler-folklorik hikayelerle (kz derisi, sal
la gei vb.) anlatlan Avrupa'ya gei rivayeti (Neri, 1, 1 70-1 82; Hoca
Sadedin, 1, 5 1 -62) Dsturndme' deki tarihi bilgiler nda deerlendiril
melidir (bu bilgiler Ruhi' de de bulunmaktadr) . .Akpaazade'nin rivaye
tine gre Sleyman Paa, Aydnck tepesinden (Temaalk) Cyzikus hara
belerini grp hayrete dm ve Rumeli 'ye yerlemeyi dnm, Ece
Bey ve Gazi Fazl ile grp bunu kararlatrm. Bu olay, Sleyman'n
Kapda-Aydnck-Lapseki sahil ovasn fethettii bir zamana rastlam
olmaldr (Enveri, Dsturndme). Aydnck'tan Rumeli sahili grnmez.
Mahalli rivayet bir noktay teyit eder: Aslnda Sleyman, Grece tepesin
den kar yakay seyretmitir. Sleyman Paa, Grece'den (bugn Ke11

Osmanllarn Trakya ya Yerlemesi

mer'in gneyinde tepede bu adda bir ky mevcuttur) sahilde Viranca

Hisar'a (Grece'den aa sahilde) inmitir. Kemer (Virancahisar yak
nnda, antik Parion harabeleri) nemli bir liman ehridir. Karabiga (antik
Priapos) bir yarmada zerinde kurulmu byk bir kaledir. Sleyman
Paa, Bolayr fethi iin Kemer' den bir ordu ile hareket etmitir.
Dsturname'de Gelibolu Tekfuru Esen'in bir olunun tutulduu ve
Mslman olarak Melik Bey adn ald, bu ahsn Sleyman' srekli
Rumeli fethi iin destekledii, Lapseki ' de yaplan gemilerle geceleyin
asker tand bilgisi yer alr. P. Lamerle (Emirat, 63-73) o srada Bi
zans'n Gelibolu valisinin Asan Andronik olduunu, Asanlar'n kar
de olup aralarnda geimsizlik bulunduunu, birinin kaarak Sleyman'
n yanna geldiini tesbit etmitir. DstCmame de onun Mslman olup
ilk Osmanl fetihlerinde nc olduunu gsterir. (Akpaazade'nin gece
leyin salla geilip balarn arasnda bir kafirin ele geirildii, onun yol
gstermesiyle kaleye girildii eklindeki rivayeti, DstCmame'deki bil
giyle uyuur ve bunun Gelibolu tekfurunun olu Asan olduu ortaya
kar. Ayn kaynak, ilk Osmanl fethi Aka-Burgos'u onun aldn, Geli
bolu dtkten sonra bir derya seferinde boulduunu aklar). Akpaa
zade rivayeti, Sleyman Paa'nn Tsympe/Cinbi Hisar fethinin ardndan
Bolayr yaknnda Akaliman (Aka-Burgos) 'i alp gemileri yaktn
aklar. Akpaazade'ye gre bir iki gn iinde iki bin (Hat Bihit ve
Hoca Sadedin, I, 5 5 : bin) asker geirdiler ve bir gece Aya-ilonya'y
aldlar. Bu rivayetin baka bir versiyonunda (Neri, I, 1 76) Odkklk ile
Eksamilye'nin de fethedildii belirtilir (Eksamiliye, Bolayr'n kuzeyinde
her iki denizi gren Bizans Hexamilion Hisar 'dr, yakn zamanlara kadar
haritalarda Eksamilye adn korumutur). Odkklk veya Kklk (Bala
banck) Hisar 'nn fethi Sleyman Paa 'nn Bolayr seferinde ilk fetihle
ridir. teki kaleler, Sleyman Paa'nn Kemer'den (Parion, Virancahi
sar) 3000 kiiyle gelip Bolayr' fethetmesinden sonra alnm olmaldr.
Dsturname'de kaydedildii gibi Sleyman Paa'nn 2000 (3000) kiiyle
Kemer Liman'ndan Kozludere'ye asker karp Bolayr' fethi Rumeli
ftuhatnda bir dnem noktasdr.
imdiye kadar literatrde Osmanllar'n Avrupa yakasnda yerleme
leri hakknda yazlan udur: 1 352 'de sefer dn Kantakuzenos, Sley
man'a Tzympe Kalesi'nde geici olarak yerleme izni vermi, o bu kale
den kmayp Trakya'ya yerlemitir. Gerekte, Trakya'da yerleme daha
ziyade Bolayr fethi sonucu mmkn olmutur. Dsturname'de Sley
man Paa'nn Anadolu'da Kemer Liman'ndan o zaman iin byk bir
ordu olan 3000 kiiyle Kozludere'ye karma yapt belirtilmektedir

12

Halil inalck

(Kozludere kydaki limandan Bolayr'a uzanan vadidir, bugn bu vadide

Kozlueme, Kozludere ad yaar).
Sleyman'n Bolayr Uc merkezi Gelibolu yarmadasnn en dar yerin
de stratejik bir noktada idi. Sleyman, Bolayr'da Uclar tekilatlandrd.
Ece Bey ve Gazi Fazl kumandasndaki kuvvetler, gney ucunda Gelibo
lu'yu abluka altna ald. Kuzeyde Sleyman Paa'nn kendi kumandasn
daki Uc, geleneksel Trk stratejisine uygun biimde sa kol, orta kol ve
sol kol olarak rgtlendi. Orta kol, nemli merkez Malkara'ya (Megal
Khora), sol kol Evrenos idaresinde Kean'a, sa kol Banatoz (Panados)
Tekfurda dorultusunda tekilatland. Sleyman Paa, blgeye Anado
lu' dan hemen asker ve halk getirip yerletirme ve bir kprba kurma
konusunda byk aba gsterdi. Hisarlardaki Bizans askeri Anadolu'ya
srld. Sleyman, babas Orhan'a adam gnderdi, fethedilen hisarlar
korumak iin ok askere ihtiya olduunu bildirdi. Bununla beraber,
1 3 5 1 - 1 355 Ceneviz-Venedik savann ortaya kard artlar olmasayd,
Osmanllar'n Rumeli yakasna yerlemesi kolay olmazd.

VENEDK-CENEVZ SAVAI (1351-1355),

OSMANLI-CENEVZ TTFAKI
stanbul 'da Pera'daki Ceneviz kolonisi, varln srdrebilmek iin Mar
mara'nn tesinde gelien Osmanl Beylii 'ni, tabii bir mttefik olarak
grmeye balad. zellikle Pelekanon savandan ( 1 329) sonra Orhan'n
beylii skdar'dan Karadeniz aznda Ceneviz'in Hieros (Yoros) Kale
si 'ne kadar Boaz'n doru sahiline yerlemi bulunuyordu. 1 35 1 ' de
Venedik donanmas Pera'y kuatma altna ald. Pera, Bizans ve Venedik
karsnda ancak Orhan ile ibirlii sayesinde dayanabilirdi. 1 3 5 1 - 1 355
Ceneviz-Venedik sava dneminde Ceneviz donanmas erzak ikmalini
Orhan Bey'e ait limanlardan yapacaktr. Bu sava boyunca Pera, Orhan'
yannda tabii bir mttefik olarak buldu. Orhan'a gelince, Boaz' da tutun
mak iin gl deniz devleti Venedik ve Aragon- Bizans ittifakna kar
Ceneviz' i tabii bir mttefik gryordu. Osmanl Beylii, strateji bakmn
dan hayati bir noktaya gelmiti. Karesi Beylii zaptedilmi, snr anak
kale Boaz 'na dayanmt. Sleyman Paa, Rumeli 'ye ulaan tarihi
Kapda (Cyzikos)- Lapseki (Lampsacus) yolunu ele geirmiti. 1 3 50'
lerde te yakaya geip yerlemek iin artlar en uygun zaman gsteriyor
du. Cenevizle Venedik-Bizans-Aragon ittifak arasndaki sava bu artlar
hazrlad. 1 3 5 1 Kasm aynda Orhan'n Cenevizliler'le temasa getii
dikkati eker. Orhan'n elileri, Ceneviz amiraliyle bulutular ve dman

13

Osmanllar111 Trakya ya Yerlemesi

hakknda bilgi verdiler. (Ceneviz Kayna)2 skdar'a gelen Orhan,

Pera'y mttefiklere kar savunmak zere 1 000 oku gnderdi. Osmanl
kuvvetlerini deniz ar Avrupa yakasna geirmekte Cenevizliler'in dai
ma ibirlii yaptklar, gemi kiraladklar bilinmektedir. Orhan, kar
yakaya kitle halinde tama iin bir defasnda 60.000 altn demiti.
Bu dnemde Ceneviz desteini salayan Orhan'n stanbul'u tehdidi,
Bizans'ta ve Venedik'te ciddi kaygya sebep oldu. Venedikli Faliero,
stanbul 'un Trkler'e kar dayanamayacan belirterek Venedik'in do
rudan doruya ehri ilhak etmesini tavsiye etti (Ostrogorsky, History, s.
475). Pera'nn yardmna gelen Ceneviz Amiral Peganino Doria'nn
donanmas altm kadrgadan oluuyor ve 1 0.500 tayfa ve asker tayor
du. Doria, Marmara kylarn izleyip stanbul 'a doru gelirken Herak
lea 'y (Marmara-Erelisi Cinbi kuzeyinde) igal etti. Ceneviz kaptan,
Hieros/Hieron Kalesi'ni (bugn Anadolu Kava 'nda tepede Yoros Kale
si) harekat ss olarak kullanacaktr. Orhan'la ibirlii Boaz' da balad.
1 35 1 Ekim ortalarnda Doria'nn donanmas Pera 'ya ulat. Bu tarihte
Sleyman Paa Tzympe'deydi. Osmanllar'n Gelibolu yarmadasnda
fetihleri ayn tarihtedir ve bu bir rastlant deildir. Ceneviz kaynanda
1 2 Kasm 1 3 5 1 'de Orhan'n elilerinden sz edilir. Balard ' a gre (A pro
pos de la bataille de Bosphore) mektup ve elilerin gidip gelmesi arada
bir antlamann kesin gstergesidir. Ceneviz donanmasnda dokuz Trk
"parescarmi" gemi vard. Mart ay boyunca Orhan armaanlar gnder
miti. Trkler, Boaz'da demirleyen Doria ile haberleiyordu. Balard'a
gre her ey, Boaz savandan (ubat 1 352) sonra Cenevizliler'le Orhan
arasnda bir ittifak yaplm olduunu kantlar. Orhan'n Cenevizliler'le
ittifak, Bizans'a karyd. Ayn zamanda Orhan, Doria'ya erzak sala
m, un yklemek zere otuz kadrgann Osmanl topraklarndan geme
sine izin vermiti. Orhan'n Cenevizliler'e balad ilk kapitlasyon
1 352 balarna rastlar. Orhan'n skdar'da kuvvet yarak 1 352 ubat
deniz savanda Cenevizliler'i destekledii aktr. Bylece Ceneviz
Venedik-Bizans sava, Osmanllar'n Trakya'ya yerlemesine katkda
bulunmutur. Bundan nce ticaret gemilerini korumak iin Cenevizliler,
hal ittifaklarna katlyordu. imdi Cenevizliler, byk bir Osmanl
kuvvetini cret karl gemileriyle kar sahile karmay kabul etmiti.
ada Cenevizli devlet adam Lucanio dal Vermeda, "Trkiye Em'iri
Orhan Bey' den ne kadar iyilik ve ltufkarlk grdmz bizce, sizce ve
btn Cenevizliler'ce bilinmektedir" diyor ve Orhan' "Perallar'n kar2 M . Balard, "A picopos de la bataille du Bosphore", Travaux et Memoires, iV, Paris 1 970,
43 1 -469

14

Halil nalck

dei ve sevgili ba" diye anyor. Venedik-Katalan donanmasnn stan

bul'dan ayrlmas zerine yalnz kalan Bizans, Orhan'la ve Cenevizliler'
le bar antlamas imzalamak zorunda kald (6 Mays 1 352).
Bu arada Sleyman Paa, Trakya'dan Anadolu'ya geri ekilmeyi red
dediyor, elindeki ehirleri ve Tzympe'yi boaltmak istemiyordu. Kanta
kuzenos, Trk igalindeki ehirleri g kullanp geri almann imkanszl
n grerek damad Orhan'a bavurdu. Fakat Sleyman Tzympe kalesini
dnsz boaltmay reddetti. Kantakuzenos'a gre bu olayda Orhan da
su orta idi. Orhan ise kaynpederi imparatorla iyi ilikiyi korumak isti
yordu ve onu oyalyordu. Nihayet, imparator antlama artlarnn yerine
getirilmesinde srar ederek 40.000 altn demeyi nerdi. Gemiyle zmit'e
gelip Orhan 'la bulumak istediyse de Orhan hastaln ileri srerek git
medi. Grmeler devam ederken 1 -2 Mart 1 354 gecesi korkun bir dep
rem Trakya sahillerindeki birok ehir ve kaleyi, bu arada Gelibolu 'yu ve
etrafndaki kaleleri yerle bir etti. Sleyman savunmasz ehirleri derhal
igal ederek berkitti. Bu durum, Bizans ile ilikilerin bozulmasna yol
at. Cenevizliler'in desteini salayan Orhan'n stanbul 'a ynelik teh
didi, Bizans'ta ve Venedik'te ciddi kaygya sebep oldu. Venedik balyozu
1 355 Austosunda Venedik douna bir tehdide kar stanbul'un bir H
ristiyan devletin, Venedik, Srp Kral Duan veya Macar kralnn hima
yesi altna girmeye hazr olduunu yazd (Osmanl'nn stanbul 'u ilk teh
didi).
Sleyman Paa, Trakya'da Bolayr-Gelibolu'dan hareketle snrlarn
Tekfurda'na, Malkara'ya (Migalkara) kadar geniletmiti. Osmanl
kuvvetleri batda Hayrabolu'ya (Hariupolus), douda Vize'ye, batda
Kean (Kisson) ve Dimotoka'ya (Didimoteichon) kadar aknlar yapyor
du. sava, Trk aknlar, veba salgn sonucu Trakya nfusu azalm,
harap bir blge halinde idi. Bizans i savalar ( 1 328- 1 3 4 1 ve 1 34 1 1 347), Karesi ve Umur Gazi'nin aknlar, Bulgarlar'n istilalar ve zel
likle 1 348 ve 1 3 62 veba salgnlar yerleik kyl halk ve ehirleri krm
gemiti, halk bir kurtarc aryordu. Kantakuzenos yanls Patrik Philot
heos, istilac Srplar'n Trk aknlarna hedef olmadndan, fakat saysz
Rum'un katledildiinden veya tutsak yaplp gtrldnden yaknyor
du. Baba oul Kantakuzenoslar, Orhan'n yardmyla Trakya'da toprak
sahibi zengin ve soylu byklerde destek buluyorlard. Baba Kantakuze
nos taht brakmak zorunda kald zaman olu Mattheos'un yanndaki
Trk kuvvetleri onun davasn benimseyeceklerdir. Bizans'taki i sava,
soylular, kilise ve kyller arasnda sosyal gerilim, Osmanl yaylna
ayrca yardm etmekteydi (E. Frances).

15

Osmanllarn Trakya 'ya Yerlemesi

Sleyman, sonbaharda ( 1 354) babas Orhan ile anlaarak veya onun

basksyla Kantakuzenos'a birlikte eli gnderdiler ve Trakya'da igal
edilen ehirleri geri vermek iin grmeye hazr olduklarn bildirdiler.
mparator, bizzat Trakya'ya gidip bu ehirleri alp garnizonlar yerletir
meye hazr olduu cevabn verdi. Tam bu srada V. Ioannes Palaiologos
taht geri almak zere Tenedos'tan (Bozcaada) gizlice stanbul 'a geldi ve
halkn desteini salad. Kantakuzenos, Trakya'ya yerlemi olan Trk
ler' den yardmc kuvvet gelecei haberini yayarak rakipleri zerinde bas
k yapmay denedi.

SRP KIRALI DUAN'IN BZANS PROJES

Tzympe'den Sleyman' karamayan Kantakuzenos Papa'ya yaklam,
kiliseler birlii iin bir dini meclis (konsil) toplanmasn nermiti
( 1 352)3. Trkler'in Avrupa toprana kalc olarak gelmesi zerine Bi
zans ile papalk arasnda Hal seferi grmeleri ciddilik kazand. Papa
lk, Kantakuzenos 'tan midini keserek Trkler'e kar gl Srp Kral
Stefan Duan ' desteklemeye karar verdi. Fakat Srp kralnn Makedon
ya' da baarlar karsnda Kantakuzenos her zamankinden ok Trk yar
dmna baml hale geldi. Duan, Dou Roma mparatorluu'nu kendi
egemenlii altnda ihya etme plannda karsnda en byk engel olarak
Osmanl Trkleri 'nin gryor, Papa'nn desteine gveniyordu. stan
bul 'a sefer iin deniz gc Venedik'in desteini arad. Kesin harekat iin
Duan' balayan ey, kuzeyden Macaristan basks idi . Kantakuzenos,
Anadolu' da Bizans hakimiyetini geri getirme fikrinden tamamen vazge
mi, politikasn Avrupa'da imparatorluu ihya fikrine hasretmiti. Byle
bir siyasetin baars ancak Trkler'den asker salamakla mmknd.
Bizansllar, Srplar'n eline geen Makedonya ehirlerini geri almak iin
Trkler' in yardmyla bir sefer hazrlna giritiler. Duan, Trakya' da
yerleme abasnda bulunan Trkler'i bertaraf edip stanbul 'u almak
amacyla son bir hamleye hazrlanrken birdenbire ld (20 Aralk 1 355).
Srp mparatorluu Duan'n lm zerine paraland, Balkanlar'da
Osmanllar'a yol ald.
Bu tarihlerde stanbul' da, Osmanl istilfs karsnda bir Hal seferi
ne bel balayan ve Roma kilisesiyle patriklik arasnda birleme yanls
olup Greko-Latin skolastiini benimsemi aydnlardan oluan gl bir
grup ortaya kmt; bunlar Kantakuzenos'un Trk politikasna iddetle
kar idiler. Bizans'ta Kantakuzenos'un destekledii palamizm (he5yc
hasm) dini hareketinin ba ( 1 354 'te Orhan'a esir den ve fidye karl
3

O. Halecki, Un empereur de Byzance i Rome, Warova 1930, 1 9.

16

Halil inalck

serbest braklan Gregory Palamas) "dou mistisizminin en aykr ekille

rini benimsemi" bir rahip olup, stanbul' da Papa taraftarlarna kar
mcadele halindeydi. Orhan' n lkesinde tasavvuf/mistisizm revata idi.
1333 'te znik'te ilk medreseyi kuran Davd-i Kayseri, byiik slam muta
savvf Muhyiddin bn' l-Arabi'nin etkisi altnda idi, Orhan, bu akm
desteklemekte, heterodoks alperen dervileri himaye etmekte, onlar iin
zaviye vakflar balamaktayd. zetle, bu tarihlerde tebaas arasnda
byk bir Rum topluluu bulunan Osmanllar Hristiyanlarla bir uzlama
zemini aryordu.
Sleyman Paa'nn Trakya'ya yerlemesi, zellikle Trkler' in Bal
kanlar'a geiini kontrol eden Kallipolis'in (Gelibolu) dmesi zerine
(1354) stanbul ' da saray mensuplar ve Bat yanls aydnlar Kantakuze
nos 'un gtt politikann iflas ettiini gryorlard. Artan ztlk kar
snda Kantakuzenos taht brakmaya mecbur oldu (1354 Aralk). Kanta
kuzenos, ayrlrken verdii nutkunda neden Trkler'le ibirlii yapmak
zorunda kaldn aklamaya alarak yle sylemitir (Kantakuzenos,
111, 292): "Barbarlarla (Trkler' le) aramzdaki fark bilmemezlikten gele
meyiz. Biz askeri tecrbe bakmndan onlardan stn deiliz. Onlar silah
lar, saylar ve sava atlganl bakmndan bizi getiler. Onlar, orduda
parasz gnll hizmet ederler. Asya ve Avrupa'da bizden aldklar geni
topraklara sahip olduklar gibi, kalan topraklarmz da ele geirmek iin
btn gayretlerini harcayacaklardr. Fetihlerinde imdiye kadar kolayca
elde ettikleri baar, onlara bu umudu vermektedir. Bu sebeple, onlarla
bar korumay tavsiye ederim. leride hazine toplayp ordu ve donanma
yaparak kar saldrya gemek gerek. Unutmaynz ki, Bizans yalnz
Orhan'a kar deil, Asya'daki btn Trkler'e kar savamak zorunda
kalacaktr. Onlarn dininde lm (ehadet) ahirette sonsuz mutluluktur."
Bu sylevde tecrbeli devlet adam realist biimde gerekleri belirtmek
teydi. Fakat genler, onun, damad Orhan' la ittifak yznden Trkler'i
korur biimde konutuuna inanyorlard. Onlar, Trakya'da sava konu
sunda ayak dirediler. Gerekte, Kantakuzenos manastra ekildikten son
ra Trakya' da Kantakuzenos'un olu Mattheos'a Trkler destek oldu.
Yannda Anadolu beyliklerinden, para istemeyen, srf ganimet aknna
gelmi 5000 Trk askeri bulunmaktayd. Mattheos onlar ganimet almala
r iin Bulgaristan zerine sevketti. Pheria'ya (Karaferye) ekildii za
man da onlar Srplar zerine gnderdi. Yamadan dnte Trkler bir
Srp saldrsndan korkup panie kapldlar. Mattheos'un kart V. Ioan
nes Palaiologos, Trkler'e kar Srplar'a ittifak nerdi.
Kantakuzenos sahneden ekildikten sonra V. Ioannes Palaiologos ta
rafndan Trakya' da Trkler' e kar sava balatld. stanbul ' da Papa-

17

Osmanllarn Trakya ya Yerlemesi

Latin partisi ileri tamamyla ele ald. Katolik olan V. Ioannes Palaiolo
gos, Trkler'e kar Papa'ya mektup yazarak halkn Katoliklie sokmak
iin bir plan sundu ( 1 5 Aralk 1 355). Hal yardm olarak derhal on be
gemiyle 500 valye ve 1 000 yaya askeri istiyordu. Papa, V. Ioannes'in
mektubunu aldktan sonra Hal seferini gerekletirmek iin Venedik,
Kbrs kral, Rodos valyeleriyle temasa geti, Bizans'a yardm etmele
rini istedi. V. Ioannes'e gvence verdi ve Boaz sava (ubat 1 352) sra
snda Orhan ile ittifak etmi olan Cenevizliler'i ileride Hal ittifakna
sokmak amacyla bir mektup gnderip taahtlerinin hkmsz olduunu
bildirdi (6 Austos 1 355). Boaz kysna stanbul karsna gelen Os
manllar, imdi Trakya'da stanbul dorultusunda ilerlemekteydiler. Or
todoks inanlarna sk skya bal sradan Rum halk, Katoliklie kesin
likle kar idi; bu gerek, Osmanl yaylnda nemli bir etken olacaktr.
Osmanl idarecileri, bey ve ulema, fkhn gayrimslimlere tand zim
met hukukunu (istimalet politikas) izliyor, te yandan itaat eden Rum
halk Osmanl egemenliini kabul etmeyi tek kurtulu aresi olarak gr
yordu. Bunun yannda slamlamalar stanbul patriini telaa drmek
teydi. Patrik, znik Hristiyanlarna mektuplar gndererek ihtidalarn n
ne gemeye alyordu (Vryonis, The Dec/ine, s. 3 4 1 -343).
1 3 5 7 ' de Orhan, kk olu Halil'in (o zaman on bir yanda) zmit
krfezinde korsanlar tarafndan tutsak edilip Eski Foa'ya gtrldn
rendi. Aslnda Eski Foa'da Bizans Valisi Leo Kalothetos, Bizans
saraynn yakndan tand biriydi (Lemerle, s. 7 1 -7 5). 1 329 ' da III. And
ronikos, Cenevizliler'i Sakz'dan kard zaman onu Sakz'a vali yap
mt. Olaylarn gelii, Halil'in tutsaklnn aslnda Bizans saraynn
Orhan' bara zorlamak iin bir tertibi olduunu gsterir. htiyar ve hasta
Sultan Orhan, Theodora'dan olan ok sevdii olu Halil'in kurtarlmas
iin imparatora bavurdu. Bizans diplomasisi durumdan fazlasyla yarar
land ve Orhan'a bir antlama imzalatt. Buna gre Orhan, Trakya'da
Bizans topraklarna kar her trl saldry durduracak, olunu kurtar
mak iin Foa'ya gnderilecek gemilerin btn masraflarn zerine ala
cak, imparatorun o zamana kadarki borlarn silecekti. Orhan, ayn za
manda Trakya'da Kantakuzenos'un olu Mattheos'a yardmdan vazge
meyi ve mparator Ioannes'i desteklemeyi vaad ediyordu. Bu antlama ile
Osmanllar, Rumeli ' de Osmanl topraklarn geniletmek iin imdiye
kadar Kantakuzenos ailesiyle yaptklar ibirlii politikasndan vazgei
yor, nemli bir bekleme ve gerileme dnemine girmi grnyordu. Ger
ekten, 760 'ta ( 1 3 5 9) Halil kurtarlncaya kadar Rumeli 'de Osmanllar'n
yaylma faaliyetleri durdu. V. Ioannes, bir taraftan Orhan'la antlama
dzenlerken br yandan Papa'nn, Rumeli 'ye acele bir Hal kuvveti

18

Halil nalck

gndermesine umut balyordu. Bizans, Hal yardmyla denizde Boaz

lar' kesmek, Rumeli 'deki Trkler' i yok etmek stratej isini izlemekteydi.
Osmanllar iin cidden kritik bir durum ortaya kmt.
Bizans tarihisi Gregoras'n ifadesine gre, Orhan'n imparatorla yap
t bar antlamas Sleyman 'n lmnden sonradr. Mecburiyet altn
da yaplan bu antlama, Rumeli yakasnda bir avu Osmanl 'y umutsuz
bir duruma srmek demekti. Kendi bana braklan Mattheos Kantakuze
nos da bu srada Srplar tarafndan esir alnarak imparatora teslim edildi
(1358). Bylece stanbul, Trakya'da durumu kendi lehine evirmi bulu
nuyordu. Orhan'la yaplan antlamada imparatorun eski borlarndan sz
edilmektedir. Gerekten 1333 'te zmit'i rahat brakma karlnda impa
rator yllk bir harac demeyi kabul etmiti. Bizans'n tekrar bir Osmanl
haracgzar durumuna dmesi, 1371 'de Meri savayla gerekleecek
tir. Gaziler yeni durum karsnda mitsizlik iindeydiler (Anonim, Teva
rih-i Al-i Osman, s. 20-21). Fakat Karesili gaziler, Rumeli 'yi boaltmaya
kesinlikle kar olmaldr. Cimbi ve Gelibolu fethinden sonra Karesi' den
halk Rumeli 'ye geip yerlemeye, kyler kurmaya balamt. Orhan, bu
tarihte yeni bir felaketle sarsld. Sleyman bir kazada yahut bir suikast
sonucu hayatn kaybetti (1357). Sleyman, rivayete gre Rumeli'nin terk
edilmesi gibi bir ihtimalin nne gemek iin lm deinde cesedinin
Bolayr'da gmlmesini ve yerinin belli edilmemesini vasiyet etmiti.
Onun lm zerine Orhan, yerine ikinci olu ehzade Murad' tecrbeli
kumandan lalas ahin 'le beraber Gelibolu 'ya gnderdi. Halil kurtarln
caya kadar (1359) Murad hareketsiz bekledi.
Halil'in kurtarlmas iin Bizans imparatoru 1358 baharnda kadr
gasyla Foa zerine hareket etti. Orhan'n dostu Saruhan Beyi lyas da
ayn zamanda karadan yrd ve ehri kuatt; fakat bir sonu alamadlar.
mparator, Orhan'a danmadan stanbul 'a dnd eski-Foa'nn hakimi
Kalothetos, Halil iin byk bir mebla koparmaya alyordu. Orhan
anlamay bozacan syleyip tehdit etti. mparator hemen Orhan ile
buluma isteinde bulundu. Prikonisos Liman'nda Orhan' ziyaretle
yattrd ve ayn yl iinde tekrar Foa'ya gitti, ancak bu sefer de sonu
vermedi. 1359 baharnda skdar'a gelen Orhan ile Arkla'ya (Kzkulesi)
gelen imparator arasnda eliler araclyla grme balad. Bizans,
Orhan' n g durumundan sonuna kadar yararlanmak istiyordu. Orhan'a
yeni artlar kabul ettirildi. Orhan fidye olarak 30.000 Venedik altn de
di ve Halil kurtarld, stanbul 'a getirilip orada Ioannes'in kk kz ren
ile nianland ve imparator tarafndan zmit'e getirildi. mparator, Halil'
in Orhan' dan sonra tahta gemesi vaadini de ald. Bizans bylece Halil'
in ahsnda Osmanllar'la bir bar ve denge dnemi amay arzuluyordu.
19

Osmanllarn Trakya ya Yerlemesi

Gregoras' a gre Orhan, bu dzenlemeyi kabul etti. Trk-Mool gelenei

ni izleyen Osmanllar'da hkmdarlk iin bir veraset, veliahtlk kanunu
yoktu, Halil'in veliahtl unutuldu. Rumeli' deki ehzade Murad bu poli
tikaya kar idi ve Karesili gazi beyler ve !alasyla birlikte gaza ve yayl
ma politikasnda kararl idi; Trakya'da Bizans'a kar sava ve baar
kendisine taht yolunu aacakt.
V. Ioannes Palaiologos'un Trkler'e kar Papa V. Innocent'e bir
Hal seferi iin bavurusu 1 355 tarihindedir. Hal hazrlklar iin Papa,
Pierre Thomas' stanbul 'a gnderdi (ikameti : Mays sonu-Kasm 1 3 57).
Ioannes, Hal yardmyla Trkler'i Trakya'dan tamamyla karmay
umuyordu. Papa'ya gnderdii mektupta (2 1 Temmuz 1 357) imparator,
Trkler'e kar baarlarndan sz etmekteydi. Thomas, 1 3 5 9 sonbaharn
da Papa'nn Dou'da apostalik Lega's gibi byk bir unvanla stanbul 'a
geldii zaman imparatoru Trakya'da Trkler'le sava halinde buldu. Ve
nedik'in salad gemilerde Rodos, Venedik, Ceneviz ve ngiliz askerle
ri Trkler'e kar Hal ordusunu oluturmaktayd. Sonradan aziz merte
besi verilen Thomas'n biyografisini yazan Philippe de Mezieres'e gre,
Bizans askerinin katld bu Hal ordusu Trkler'in Avrupa 'ya gei
iskelesi olan Lapseki 'ye karma yapt; Kasaba yakld. Bunlar gemileri
ne dnerken pusudaki Trkler'in saldrsna uradlar, karmaa iinde
kaarken ou kltan geirildi, Thomas hayatn glkle kurtarabildi.
Bu olay, Osmanl kaynaklarnda kaydedilmitir (Anonim, Tevarlh, s. 202 1 ).
Bu hadisenin ardndan Trakya' da Osmanllar'n en nemli baars
olan Edime'nin fethi gerekleti ( 1 36 1 ). Literatrde Edime fethi iin
1 3 63 , 1 3 64, 1 3 69, 1 37 1 gibi tarihler verilir. Ancak, Edime 762 'de ( 1 36 1 )
ehzade Murad ve lalas ahin tarafndan ele geirilmitir. Aratrmacla
r yanltan nokta Murad 'n Edime'yi sultan olduktan (763/1 362) sonra
fethettii bilgisinden kaynaklanr. Gerek, ehzade Murad, 1 3 57-1 362
arasndaki durgunluk dneminde Rumeli Uc kumandan olarak faaliyette
bulunmu, Edime'yi 1 36 1 'de ele geirmitir. 4 Bu srada Anadolu'dan
yeni glerle Rumeli'deki kprba salamlatrlm, Sleyman Paa'
nn lmnde Trakya'da snr batda Kean-psala arasnda Yaylada
'ndan, Marmara tarafnda Tekirda gneyinde Bakacak tepesi ve Ho
ra 'ya uzanmt. Tekirda ve psala henz bu snrn tesinde kalyor,
aknlar psala, Dimetoka, Vize, hatta Edime'ye kadar yaylyordu. Paa
Livas 'nn, Rumeli beylerbeyliinin ekirdei bylece Sleyman Paa
zamannda olumutur. Edime fethinden ve Murad tahta getikten ( 1 3 62)
4

Bkz. H. nalck, "Edirne'nin Fethi", Edirne Armaan Kitab, Ankara; TTK, 1 965.

20

Halil nalck

sonra Edime'ye yerleen Lala ahin, paa unvanyla ilk Rumeli beylerbe
yi olacaktr.

EHZADE MURAD TRAKYA'DA (1357-1362):

EDRNE FETH (1361)

1 35 9 ' da Halil kurtarlr kurtarlmaz ehzade Murad ve Lala ahin ku

mandasnda Osmanllar'n Trakya'da sistemli fetih harekat balamtr.
Osmanl kaynaklar, Murad' n Rumeli 'de byk ftuhata giritii tarihi
doru olarak 761 (23 Kasm 1 35 9 ' da balar) eklinde verir (Akpaaza
de, s. 1 25 ; Anonim, Tevarih-i Al-i Osman, s. 2 1 ). Fakat bu kaynaklar
genelde Murad'n ayn yl iinde tahta km olduu hatasn yapar.
Grek ve talyan kaynaklar harekatn 1 359 'da baladn teyit eder (Gre
goras, Villani), 1 35 9 'da aknclarn stanbul surlar nnde grndne
iaret ederler. Osmanl kaynaklar 1 359'da balayan byk taarruzu belir
tir ve Murad'n stanbul yolu zerinde ilkin orluhisar 'n aldn kay
deder. Murad ve Lala ahin, orlu'yu aldktan sonra arkalarndan emin
olabilmek iin stanbul-Edirne yolu zerindeki hisarlara yneldiler. Asl
ama ise Edime idi. Trakya harekatndan Bat kaynaklar (Villani) sz
eder.
Murad, 1 3 59-1 360 taarruzunda dorudan Edime zerine yrmeyip
nce stanbul-Edime yolu zerindeki orlu, Misini, Burgos (Lle-Bur
gaz) kalelerini ald. Edime 'yi gneyden Meri vadisi zerinden koruyan
kaleler, balca Dimetoka (Didymoteichon) Uc beyleri tarafndan bask
altnda tutulmaktayd. Hac lbey, Meri kenarnda fethettii "Burgos"ta
(Oru b. Adil, s. 20-93) yerlemi, Dimetoka'y sktrmaktayd. Niha
yet, bu kalenin tekfurunu pusuya drp esir ald ve kaleyi teslim etme
leri zerine kendisini serbest brakt. Gene bu tarafta Meri vadisinde
Gazi Evrenos, Kean hisarn alm, oradan psala'y zorlamaktayd
(Akpaazade, s. 1 26- 1 27). 1 36 1 ' de harekatn ikinci ve son safhasnda
Murad, Uc beylerini orduya ard. Edime'ye 55 km. kadar uzaklkta
Babaeski 'de karargahn kurdu, oradan Lala ahin'i Edime zerine gn
derdi. Edime' de toplanm olan Bizans kuvvetleri, Osmanllar' pskrt
mek iin kaleden karak Sazldere'de (bugn askeri mdafaa hatt) sava
verdiler ( 1 3 6 1 Bahar), fakat yenilerek Edime Kalesi'ne ekildiler. Sazl
dere zaferinden sonra Murad, Edirne'ye kar son taarruz harekatna gi
rimek zere btn kuvvetleriyle ehre yrd. Edime 'nin bir kuatma
sava yaplmasna hacet kalmadan teslim alnd rivayeti geree uy
gundur. Sazldere yenilgisinin ardndan Edime halk iin Murad'n ordu
suna kar baar midi kalmad. Bizans'n stanbul ve Selanik'ten sonra
en nemli ehri, Trakya'nn merkezi Edirne teslim oldu. Edime'nin fet21

Osmanllarn Trakya ya Yerlemesi

hinden az sonra, ya olduka ilerlemi olan Orhan Cemaziyelevvel 763 '

te (Mart 1 362) Bursa' da vebadan ld.

KAYNAKA
Ak Paazade, Osmanl Tarihleri, Atsz Yay., stanbul 1 949.
Balard, Michel., "A Propos de la bataille du Bosphore", Paris 1 970.
Enver!, Dsturniime, M. Halil, Yay., stanbul 1 928;
Gregoras, Nikephoros., Romiiische Geschichte, yay. J.L. van Dieten, Stuttgart 1 973.
nalck, Halil, "Edirne'nin Fethi", Edirne, Ankara, TTK, 1 965.
Lenerle, Paul., L 'Enirat d 'Aydin, Paris, 1 957.

22

SMANLI VE AVRUPA

Avrupal bir imparator gibi tala gsterilen kanuni Sultan Sleyman.

Agostino Veneziano, 1535. British Museum. 1878.7- 13.4 164

AvRUPA'NIN iNASINDA
SMANLI ETKS:
HABSBURG GCNE KARI
OSMANLI-FRANSIZ TTFAKININ
AVRUPA'DAK
FRANSA MAJINA KATKISI VE
FRANSA'NIN MAJESTIK ORBIS
CHRISTIANUS DEASININ
KNDEKI ROL
zlem Kumrular
V. Carlos'un vak'anvisi Sandoval bize XVI. yzylda Fransa'nn Hristi
yanlk Alemi'ndeki imgesine dair srad, lfkin nemli bir ayrnt sunar.
1 525 Pavia yenilgisinden sonra bir gece 1. Franois 'nn hapsedildii
Madrid atosundan yatt odada bulunan mineden ald kmrlere
boyanp uann kyafetlerini alarak zenci klna girmek suretiyle nasl
kamaya altn anlatr. 1 Hayli alayc ve grotesk bir portre sunan bu
anlatnn geree ne kadar yakn olup olmadn bilemesek de devrin
Akdeniz'ine dair pek ok gerei su yzne kardndan emin olabi
liriz. ncelikle bu kk blm, klk deitirmenin sadece bir tiyatro
oyununun paras olmadn, sahnenin tiyatronun bir ihtiya halini ald
Napoli sokaklarndan, bir halk elencesinden ya da dini bir gsteriden
1 Prudencio de Sandoval, Historia de la vida y hechos del Ernperador Car/as V Madrid, 1 955,
s. 420.

A vrupa 'nn nasnda Osmanl Etkisi

km manzara olmaktan ziyade hayatn ve hayatta kalma gereinin en

kaydadeer paras olduunu gsterir. Gerekten de Akdeniz devasa bir
sahneye dnmtr ve Shakespeare'in As you Like it'te Jacque'n o
mehur soliloquy'u zerinden syledii gibi dnya bir sahneye, kadn ve
erkekler de oyunculara dnmtr. Bu Yeni Dnyada maske her zaman
en geerli kurtarcdr. Yenieri klna girmi Hristiyanlar, talyan ba
lk klna giren Trk kylleri, tccar klna giren muhbirler, papaz
klna girenler ve daha niceleri Akdeniz'i gerek bir sahneye dnt
rrler.
Sandoval 'n bu arpc anlatsnn bize sunduu ikinci ve en nemli
veri de Fransz kart sektrlerin Fransz kraln karikatrize etmek iin
hibir frsat karmam olmalardr. Fransz-Osmanl ittifaknn, bu kari
katrizasyonun gelitirilmesi ve Fransa iin "Hristiyanlk Alemi 'nin hai
ni" imgesinin yaratlmasnda Fransa'nn dmanlar iin bir katalizr
grevi grdn iddia etmek hi de mbalaal olmaz.
lgin bir ekilde ayn szl karikatrizasyon Osmanl vakaynamele
rinde de bulunmaktadr. Sandoval 'daki Fransa kralnn kann bu gro
tesk tasviri bir yana, Osmanl kaynaklarnda da Sultan'a gnderecei
mektubu oda hizmetlilerinden birinin ayakkabsnn iine koyarak dar
kard yazlr. Fransz kralnn ve annesi Louise de Savoie'nn Kanu
ni'ye yardm istemek zere gnderdikleri mektuplar ve Kanuni'nin ceva
ben yazd mtekebbir mektubu burada bir kez daha hatrlayp bu mek
tuplarn Avrupa'da nasl bir politika balattn greceiz.2
Mektup 6 Haziran 1 525 'te Osmanl sarayna gelmitir. Mektubu geti
ren Fransz elisi Jean Frangipani'nin Sultan tarafndan byk bir debde
beyle karlanm, kendisine 1 0.000 ake ve altn ilemeli bir kaftan he
diye edilmitir. Marino Sanuto ise 1 Diarii ' sinde nemsiz grnen bir
ayrntya dikkati eker ve Fransa kralnn elisinin hediyesiz gelerek Sul
tan'n huzuruna ktn syler.3 Vezir-i azam brahim Paa'nn hediye
siz geldikleri iin Avusturya elilerini aalamaktan geri kalmad hatr
landnda, Fransa'nn eli bo gelen elisinin gsterili karlanmasnn
bu devletin Osmanl siyasi emberi iinde yer alacann gstergesi oldu
u anlalabilir.
Fransz elilerinin karlatklar bu sempatik tavrlar, Osmanl-Fran
sz ilikilerinin bu ilk dnemi iin bir istisna olarak kalmayacak, bundan
sonra da Fransa'dan gelen diplomatlar genel olarak ayn tatl szler ve
dostane tavrlarla karlanacakt. Osmanl saraynda Sultan ' n tm devlet
2

Bahsi geen mektup ve konuya dair geni bilgi iin bkz. Halil nalck, "Avrupa Devletler Sis
temi: Fransa ve Osmanl", Dou Bat, Makaleler 1, Ankara, 2005, s. 24 1 -259.
3 E. Charriere, Negociations de la France dans le levan. Paris, 1 848. Cilt 1, s. 1 1 5 .

26

zlem Kumrular

gcn elinde bulunduran bir otokrat, vezir-i azamn da onun en saygn

vekili olduunu gstermekte kullanlan vakur ve kibirli sylemleri hatr
lamak Fransa'nn bu durumda ne denli ayrcalkl olduunu ispatlamak
iin yeterli olacaktr. V. Carlos adna Kanuni Sultan Sleyman'a gelen
Leh diplomat Joannes Dantiscus, "Burada ne hner, ne belagat, ne basi
ret, ne dalkavukluk, ne pohpohlama, ne kurnazln sz geer. Sadece
barbarca bir irade" 4 diyordu. "Tehlikeli misyon" olarak adlandrd bu
diplomatik grevi sresince, dilin "Byk Trk" imgesinin ekillenme
sindeki nemini o da kavramt. Lakin Franszlar bu otokrat dilin altnda
ezilmediler.
XVI. yzyl tarihini Shakespeare zerinden rneklemeye devam eder
sek, nazmn ustasnn Hamlet'in azndan Horatio'ya "Belal itir ufak
tefek insanlarn araya girmesi/ Byk kllar vuruup imekler karr
ken" dedirtirken, bu yzyln ilk yarsnda Avrupa'daki siyasi durumu
mkemmelen anlattn iddia edebiliriz. 5 Avrupa, Yeni an en byk
iki imparatorluunun genilemesine ve komu olmasna ahit olmutu. Bu
iki imparatorluun Akdeniz ve Orta Avrupa hegemonyas iin rekabeti,
dier Avrupa devletlerini de karlar gerei siyasi bir kutuplamaya zor
layarak merkezini bu iki byk imparatorluun oluturduu bir "uydu
devletler sistemi" yaratmt. Hedefleri, oyun sahalar, sorunlar benzeen
bu iki devletin siyasi ortamda arpmas Avrupa politikasnn eski duru
munu btnyle deitirip ktada gle.r dengesinin korunmasnda yeni
eilimler, siyasetler ve hiziplemelerin domasna sebebiyet verecekti: V.
Carlos'un ve Kanuni'nin dellosu Avrupa'nn profilini deitirecekti.
"Uydu Devletler", yani yeni siyasi duruma gre politikalarn dei
tirme mecburiyeti hisseden devletler, bu "byk kllar" arasnda ezilme
tehlikesi geirmemek iin oyundan en az zararla kmak amacyla ellerin
den geleni yaptlar. 1 528 'de Sadrazam brahim Paa stanbul'a gelen Fer
dinand'n elilerine "Btn Hristiyanlk Alemi hkmdarlarnn glgesi
ne iltica etmekte olduklar Osmanl padiah 'nn huzurunda senin metb
un, nasl kendisine ziyade kuvvetli unvann vermek gibi marurane bir
cr'ette bulunur?" diye sorduunda, eli Hobordansky hayli cretkarca
Osmanl Devleti 'nin glgesinde bulunan devletlerin hangileri olduunu
sormutu. brahim Paa ise bu soruya "Fransa, Lehistan, Transilvanya ve
Venedik" cevabn vermiti.6 brahim Paa siyasi, ekonomik ve sosyal
Antonio Fontan & Jerzy Axer, Espaioles y polacos en la corte de Carlos V, Madrid, 1 994, s.
246.
5 Shakespeare, Hamlet, perde V, salne il.
4

Joseph von Hammer-Purgstall, Byk Osmanl Tarihi. dal neriyat, s. 65.

27

A vrupa 'nn inasnda Osmanl Etkisi

bakmdan Osmanl 'y karsna almak yerine onu incitmeden ats altna
giren devletleri saymt.
Bu uydu devletler sisteminde, her iki imparatorluk g merkezini
olutururken, dier devletler de -ngiltere, Papalk, Macaristan, Fransa,
Lehistan, Safavi Devleti ve Protestan Alman Prensler- bu sistem iinde
oyundan en az zarar ve srtmeyle kabilecei bir izgi yaratyordu.
"Orbis Europaeus Christianus" kendi arasnda kart fraksiyonlara bln
m bir grnm sergiliyordu ve bu devletlerden her biri ktann baro
metresini l alarak kendi karlar dorultusunda pek de saydam sayla
mayacak bir politika uyguluyordu.
phesiz V. Carlos btnlemi bir Hristiyanlk Alemi yaratma arzu
sunda baarl olamad. Avrupa'y tek bir din altnda birletirme hayalleri
ni gerekletirme yolunda karsna kan en byk engel rakibi I. Fran
ois oldu. Kendi yerine Carlos'un imparator seilmesiyle ortadaki gergin
lii scak savaa dndrmeyi baaran Fransa kral Milano dkaln ba
hane ederek XVI. yzyln 20'li yllarn spanya ve Fransa iin scak ve
souk sava devreleri haline getirdi. I. Franois'nn agresif politikas kar
snda her zaman sakinliini ve bar politikasn korumaya alan
Carlos, sarayna gelen Venedik elisine "Hakkm olann dnda bir kar
talyan topranda gzm yok. Tm dnyaya bazlarnn gstermeye a
lt gibi toprak merakls olmadm ispatlamak istiyorum" diyordu. 7
Gerekten de mparator, asla provakasyona kaplmayacak ve kar taraf
zerine ordularn srmedike eline silah almayacakt.
"Koyu Hristiyan Kral" (Roi tres chretien) unvann tayan I Frano
is 'nn Osmanl 'yla ibirlii yapmas Avrupa '.da yeni bir devir balatacak
t: Yeni bir siyasi denge devri. Hristiyan devletler iin Osmanl-Fransa
yaknlamas sadece siyasi deil, bir etik sorun haline dntrlrken,
"kafr"le ayn at altnda bulunmak Fransa'nn uzun sre zerine yapa
cak olan bir etiketi de beraberinde getiriyordu. phesiz, bu etik skandal,
siyas dengenin bozulmasndan byk tedirginlik duyan dier Hristiyan
devletlerin yeni gtmeye balayacaklar politikann en nemli unsuruydu.
Her eye ramen Fransa bu politik savatan galip kacak; cesur, etkili ve
devrin anlayna gre hi de ahlakla rtmeyen yeni siyas izgisiyle
ktadaki eski dengeyi altst edecekti. ster imparatorluk glerini yok
etmek iin duyduu fanatik bir istek, ister mparator'un kendisine duydu
u kskanlk ve nefret sebebiyle olsun, sonuta Avrupa'y bir kez daha
"Pax Christiana"dan uzaklatracakt.

D.B. Wyndham Lewis, Carlos de Europa, emperador de Occidente. Madrid, 1 945, s . 97.

28

zlem Kumrular

Franois her zaman bir despot gibi hkm srerek tamamyla kiisel
kaprislerinden ibaret bir devlet ynetimi devam ettirmekten ekinmezken,
V. Carlos hkmdarl sresince hep ayn emelin peinden komaya
devam edecekti: Tm Hristiyan hkmdarlar arasnda kalc bir bar.
Kendisinin peinde kotuu tm hayalleri saldrgan politikasyla imkansz
klan Fransa kraln tm itenliiyle eletirmekten geri kalmayacakt.
Gerekten de bu tamamen kutuplam uydu devletler sisteminde Fransa
en etkin ve gl taraft. 1 1 ubat 1 527 tarihinde toplanan Cortes'te bu
devletin tutumu bir kez daha tenkit edilecekti: "Bahsi geen Fransa kral
her zaman olduu gibi yine beraberinde byk sorunlar getiriyor: Alman
ya' da din sapknlaryla, svire' de garnizonlarla, talya' da adam toplamak
ve ordusunu glendirip onlar ie almak iin, ayn zamanda da Trk'le
birlik olup Majestelerine ve (Majestelerinin) topraklarna zarar vererek". 8
1 526 ylnda Moha Meydan Sava'yla Macar Krall 'nn ortadan
kalkmas ve gen kralnn sava meydannda lmesiyle Avrupa tarihinde
yeni bir sayfa alyor, "Hristiyanlk Alemi 'nin kalesi" olarak tannan ve
Osmanl-spanya rekabetinde zel bir rol oynayan bu lke aradan kalk
yordu. Bu iki imparatorluun akmasnda "snr-devlet" olarak adland
rlabilecek olan Macaristan'n bu yeni konumuyla dengeler yeniden kar
yordu. Tecrbesiz ve saf gen kral Lajos'un sonularn hesaplayama
dan aresizce kt sava Orta Avrupa'nn kaderini bir gn iinde dei
tiriyordu. lmnden sonra lke kaosa gmlecek; sadece lke deil,
kta apnda bir felaket kapy alm olacakt. Avrupa'nn savunmas ve
gvenlii iin Macaristan'n neminin farknda olan VI. Adrian ve Vll.
Clemente snr kalelerini glendirmek iin gen kral Lajos'a ekonomik
yardm gndermeyi ihmal etmediler. Carlos ise, kendisine saldran Fran
ois ile uzun bir savaa girmek zorunda kaldndan ne gzlerini douya
evirebildi, ne de bu snr lkesinin iinde bulunduu felaketin boyutlar
n fark edebildi.
Papalk'a gelince, Sleyman'n hkmdarl sresince Trklerin tal
ya'ya yapacaklar olas bir saldrdan hibir zaman olmad kadar tedir
gin olmutu. Kendi adna Hristiyanlk Alemi 'nin birletirici faktr ol
maya devam etti. Sadece VI. Clemente aikar bir ekilde Carlos'a kar
Franois'y tutmaktan ekinmedi. Fakat hereye ramen bu iki hkmdar
arasnda bir uzlama salayp, her iki tarafn da enerjisini yaklamakta
olan Trk'e kar harcamas iin defalarca araya girdi. Ama sonu her
zamanki gibi olumsuz olacakt. Gsterdii tm abaya ramen Avrupa'
8

Jua Sachez Motes, Franceses. Protestantes. Turcos: fos espafio/es ante la politica
internacional de Carlos V. Graada, 1 995, s. 60.

29

A vrupa 'nn nasnda Osmanl Etkisi

nn anahtar Macaristan, Trkler karsnda havlu atmak zorunda kalacak

t. Papa'nn Trk kart bir ittifaka katlmaya raz etmek maksadyla Ve
nedik'e gnderdii eliler Roma'ya elleri bo dneceklerdi. Yzyln ilk
yarsnda Papalk, Napoli ve Sicilya sahillerini korumak iin mparator'
dan defalarca yardm isteyecekti. Moha sava sonrasnda genel bir bar
salamak ya da en azndan Ferdinand ve Szapolyai arasnda bir uzlama
gerekletirmek iin organize ettii diplomatik misyonlar da hibir sonu
vermeyecekti. O zamandan sonra Papalk tm Hristiyan glerini tek bir
at altnda birletirip onlar slam kuvvetlerinin ortadan kaldrlmas iin
alacak olan bir savaa kanalize edebilecek kutsal bir g olma payesini
yava yava kaybetmeye balayacakt.
ngiltere ise Trk tehditi karsndaki her daim kaygsz bir tavr ser
giledi. Hristiyanlk Alemi 'nin hrn ve asi ocuu VIII. Henry sadece
Papahk'a deil, mparator'a kar da umarsz bir tutum iindeydi. Ktann
dier bir ucunda, Trklerin ulama ihtimali olmad izole bir corafyada
bulunmann verdii rahatlkla mparator'a besledii antipati birleince
Trkler'e kar yaplacak olan savunmaya katlmak gibi bir zorunluluk
hissetmiyordu. ngiltere kral, Trk tehditinin kta Avrupasnn problemi
olduunu dnmesine ramen hibir zaman bu konuda kendisine yap
lan yardm isteklerini geri evirmedi, gelen eli ve diplomatlar hep gzel
szler ve bo vaatlerle geri gnderdi. V. Carlos ngiltere' de bulunduu
sre iinde, kralla yz yze geldiinde kendisine Trk'e kar savunma
konusunda paynn ne olacan sormutu. Bu sefer ald cevap umut
krcyd: Gerek Trkler u anda uramakta olduklar kiilerdi. Kral, bu
adamlardan baka Trk tanmadn sylyordu.9 VIII. Henry Franszlar
kastediyordu. Ayn ekilde Kralie de Trklere kar sava amak iin hi
de uygun bir zaman olmadn, nk Franszlarn ngiltere'nin btn
gcn yiyip bitirdiini vurgulamt. ngiltere aka btn bu kta sava
nn dnda kalmay tercih ediyordu. VI. Adrian ngiltere'nin bu sahne
deki roln Carlos'a gnderdii bir mektupta yle aklyordu: "Bir
Katolik olarak grevinizi yerine getirip ngiltere'yi en azndan atekese
katlmaya ikna edin ki, bylece bu haddini aan dman Hristiyan top
raklar snrlarndan atlabilsin". 1 0 Sonu analizinde Henry'nin hibir
ekilde tahrik olmad grlecekti. Kral bildiini yapacakt.
XVI. yzyln ilk yarsnda Fransa'nn dou ve batda izledii politi
ka, tm Avrupa devletleri politikalar arasnda dier devletlerce en eli
kili ve kaypak bulunan, dolaysyla en ok eletirilen politikayd. AvruC.S.P. (Calendar of State Papers, Spain) cilt JI, s. 444. Ferdinand' n elisi Martin de Salinas'
n sandk emini Salamanca'ya gnderdii 21 H aziran 1 522 tarihli mektup.
o M. Gachard, Correspondace de Char/es-Quit et D 'Adrie VJ, Bruxelles, 1 859, s. 11 6.

30

zlem Kumrular

pa'da siyasi sahneye V. Carlos gibi parlak bir hkmdarn gelmesi Habs
burglar ve Valois'lar arasndaki rekabeti canlandrm ve Franszlar
Trkler karsnda izledii klasik devlet politikasn deitirmeye zorla
mt. Atalar, Araplarn Avrupa'nn ilerine szmasn engelleyen ve
732'de Tours savayla Mslman glerini pskrten Franszlar artk
Avrupa'nn kalesi pozisyonunu korumaktan ok uzak dmlerdi. Bunu
takip eden yzyllarda "kafrler"e kar yaplan Hal Seferlerinin ban
ekerek Mslman gcn temizlenmesi iin verilen savalarda barolde
oynamlard. Hatta VIII. Charles stanbul'un ele geirilmesine Napoli'yi
fethederek balama hayalleri kurmutu. 1 1 Ama artk Fransa farkl bir pro
fil ve siyasetle ktann karsna kyordu.
1. Franois hkmdarlnn ilk zamanlarnda atalarnn yolundan gi
derek Avrupa'ya doru ilerlemekte olan Trkleri durdurmak iin bir H
ristiyan birlii salamay amalamaktayd. Lakin, 1 5 1 9 Hristiyan gler
arasndaki dengenin sarslmasna imza atacakt. V. Carlos'un Aachen'da
imparator seilmesi Fransz politikasnn her adan radikal bir ekilde
yn deitirmesinin balangc oldu. Hayalini kurduu imparatorluk ta
cndan olan 1. Franois, kskanlk krizleri iinde en byk Hristiyan
hasmna sava amakta gecikmedi ve Avrupa 'nn batsn sava meydan
na evirdi.
1 5 Nisan 1 523 'te Roma'daki mparatorluk bykelisi Sessa Dk,
mparator'a gnderdii mektupta Papa'nn Fransa kralndan gelen bir
mektubu kendisine gsterdiini belirtiyordu. Mektupta, Franois Rodos'
un kaybndan duyduu zntden dem vuruyor, fakat Trklere kar sa
vata herhangi bir yardm sz veremeyeceini, nk btn enerj isini
kendi topraklarnn savunmasna harcamak zorunda olduunu sylyor ve
Milan dkalnn miras bir blge olarak kendi meru topraklarndan
olduuna dikkat ekiyordu 1 2
1 525 'te Des Anglois'nn raporu 1 3 , 1. Franois'nn Byk Trk'n Av
rupa' daki fetihleri karsndaki tutumunu gstermeye yeter. Belgrad ' n
fethinin zerinden drt, Rodos'un fethinin zerinden yl gemitir.
imdi, bu sre sonrasnda Fransa kral Hristiyan kuvvetler arasnda yeni
bir mttefik aramaktadr. Aynen Des Anglois'nn belirttii gibi, Kral
Rodos adasnda Mslman glerin yaratt kaos ve ykmn yansra
Belgrad'n dnn sebep olduu kargaann farkndayd. Herkes bu
nun yakn sonularn ve beraberinde getirecei "ktlk ve sefaleti" tah11

R . B. Merriman, Suleiman the Magnificet. Lodon, 1 944, s. 1 26.

C.S.P., cilt. JII, blm I, s. 54 1 .
13 C.S.P., cilt ili, blm I, s. 67. Ayn mektup Lanz'n eserinde de bulunur. Bkz. Kari Lanz,
Corresponde des Kaisers Kari V. Leipzig, 1 844-1 846, cilt 1, s. 1 55.
12

31

Avrupa 'nn nasnda Osmanl Etkisi

min edebiliyordu. Trk'n bu karklk ortamndan faydalanmasnn ola

s sonular sadece Macaristan'da deil, Napoli ve Roma' da da byk bir
panik yaratyordu. Gene ayn ekilde, 25 Austos 1 525 'te V. Carlos, Ma
real Montmorency araclyla Franois'nn gnderdii bir mektubu al
yordu. 14 Bir bar meselesi sz konusuydu. Franois "kafrler"e kar
savata "en iyi niyetlerini" sunuyordu. Ne kadar samimi olduunu gster
mekte hi gecikmeyecekti.
Fransa kralnn annesi Louise de Savoie'nn Sleyman' a gnderdii
bir mektupla 1 525 ylnda Avrupa'daki g dengesi tmyle deiiyordu.
Louise de Savoie mektubunda olunun spanyol birliklerinin eline dt
n, Madrid atosunda mparator'un esiri olduunu ve bu yzden de
Milano dkaln kurtarma hayallerinin suya dtn belirtiyordu. Bu
da sadece Avrupa'daki narin dengeyi bozmakla kalmyor, ktann siyasi
kutuplamasna yeni bir ekil getiriyordu. mparatorun "kronik dman"
olan Kral, kendisine kar, tahta getiinden beri Hristiyanlk Alemi 'nin
zerine tehlikeli oklar savuran Trk' le ittifak kurmay tercih etmiti. 1 5
Gerekten d e b u Habsburg-Valois dellosunda, Fransa daha gl ve
corafi olarak daha toplu mttefiklerle birlik olmutu: Hemen hemen
hepsi Carlos dman olan Alman Protestan prensler, Osmanllar, Dani
marka, Papa, pek ok talyan prensi. Dier yandan Carlos ise bu yllarda
kendisine hibir zaman ihtiya halinde yardm gndermeyen ngiliz kra
ln saymazsak corafi glkler sebebiyle bir ittifakn kurulmasnn
mmkn olmad Safavi ah 'ndan baka kimseyle birlik olamamt.
Franois' nn Carlos'un eline dtkten sonra iplerin mparator' un eli
ne geecei ve bu beklenmedik zaferin her iki taraf iin de hi ho olma
yan sonular dourabilecei Kanuni'nin gznden kamamt. Bylece,
Fransa kral tarafndan gelen yardm arsn kabul etmekte hi tereddt
etmedi. Sultan' n bu Hristiyan hiziplerini bozma politikas Venedik eli
lerinin de gznden kamamt: "Hristiyanlk Alemi 'nde dierlerinden
ok daha byk iki hkmdar olduunu biliyordu; biri mparator, dieri
1 4 "Mon Viceroy de Naples est arrive vers moy et avec l uy Monsr. Le Marechal de Montmo
rency; lequel m'a baille votre lettre, et dit sa charge, et ay este bie ayse de savoir le bon desir
que vous avez d 'abreggier la negociacion de paix universelle, pour il laquelle parvenier j ' ay
volontiers accorde le sauf conduit pour Madame D' Alanson votre seur. esperant que elle vied
ra sy bien pourveue de tous povoirs pour conclure ceste paix universelle que lors nous pourri
os nous veoir: a ceste fn j ' ay porveu a votre venue pardea, et lors aviserons d 'executers la
bonne voulote que j ' ay de faire guerre cotre !es ifdels; a quoy me fais doute aures bo vou
loir et vous prie ainsy le faire et vous me obligeres de vous estre et demeurer vray bo serviteur
et amy". M. A. Bradford, Correspondence of the Emperor Charles V and his ambassadors at
tle courts of Englad and France. Londo, 1 950, s. 1 46- 1 47.
1 5 Joh Lynch. Spain under the Habsburgs. Cilt 1. Empire and Absolutism, 1 5 1 6- 1598. Oxford.
1 964, s. 75. ..

32

zlem Kumrular

ise Fransa kral idi" ve bunlardan hibiriyle aka Trklere kar savaa
16
girimeyeceini net olarak belirtiyordu.
Fransa kral Hristiyan hkmdarlar arasnda umutsuzca bir mttefik
aryordu. Lehistan ve Macaristan'a elilerini gndermi, Macar, Bohem
ve Transilvanyal asilzadelerden yardm sz almt. Lakin, hi bekleme
dii bir anda gelen Sleyman'n umut dolu cevab onun gibi kuvvetli bir
devletle birlik olma hayalleri kuran bir kral iin tam anlamyla bir zafer
olmutu.
Louise de Savoie'nn mektubuyla birlikte, kraln Sleyman'a gnder
dii ve eer Sultan Macar Kral'na -Ferdinand'dan bahsediyordu- sald
racak olursa, onlarn da biraz nefes alabileceini ve dolaysyla mpara
tor' a saldrabileceklerini belirten bir mektup da gelmiti. Bu szl anla
madan bir yl sonra Sleyman, Macar Kral Lajos'u Moha 'ta bozguna
uratt . Avrupa'da artk Trk'n bu saldrsnda en byk rol Fransa'nn
oynad syleniyordu. Bunu dorulayan Trk kaynaklarndan biri olan
Kemal Paazade 'nin Mohanamesi 'nde de Moha savan olgunlatran
etkenlerin en nde geleni olarak Fransa kralnn mektubu gsterilir. Ke
17
mal Paazade 'nin msralarndaki heyecan insan artmaz. Vakanvis
Sultan'n Kral ' n isteklerini "derhal" karladn yazar. 1 8 Ayn ekilde
Solakzade de alayc bir tonla gelen mektubu yle nakleder:
'Ungurus kral ikbal sahibi padiah tarafndan bir defa kula burulur
sa, biz spanya kralna kar mukabil olabiriz. Bylece intikammz
alrdk' diye rica ve temennilerde bulundu ve 'muradmz odur ki, o
marurun define cihan sultanndan inayet ola. Daha sonra biz dahi,
16

E. Alberi, Relazioni degli ambasciatori Veneti al Senato, Firenze, 1 839, Seri 11, cilt. l l l , s.
151.
1 7 "Le bey de France. s 'etant toujours montre un allie sincere et fidele d e l a Porte Ottomane.
avec laquelle il avait noue des relations intines, la parole que lui avait donnee le sultan. de
l 'affranchir de la suprematie du bey d 'Espagne. fut une des causes principales qui le deternine
rent i entreprendre l 'expedition". "Le roi. approuvant ce conseil, avait envoye un ambassadeur
au divan sublime du monarque dont Mars est I'esclave. Ses instructions pouvaient se resumer
en ces vers, qui sont deveus celebres: VERS.-0 mon roi! Je m'attache au pan de la robe de ta
bienveillace: Retire-moi des mais d ' un enemi injuste et tyranique. Si le Salomon de siecle
n'y met bon ordre dans sa magnanimite, le registre de ma vie resa mutile, et !es feuillets de
mon existence seront disperses. - Ces instructions disaient done: "Un ennemi achare i notre
peie a triomphe de nous, avec le secours et l ' appui du roi perfide des Hongrois maudits. Si le
sultan de monde. dans sa generosite, daigne repousser cet odieux auxiliaire de nos ennemis. no
us pourrons !es combattre. leur tenir tete, et rendre impossible l' execution de leurs projets per
vers. Devenus !es esclaves dcs bienfaits de sa majeste. nous courberons humblement la tete
sous le joug bien-aime de son obeissance" ... Kemal Pacha Zadeh: Histoire de la campagna de
Mohacz. Paris, 1 859, s. 24-26
8
1 M. Tayyib Gkbilgin, "Kanuni Sultan Sleyma'n Macaristan ve Avrupa siyasetinin sebep
ve amilleri, geirdigi safhalar". Kanuni Armaam, Ankara, 1 970, s. 1 1 .

33

A vrupa 'nn lnasmda Osmanl Etkisi

mekan yce sahip-kran ve zaman padiah olan Sultan Sleyman

hazretlerinin ihsanlarnn bendesi olalm' diye tazattu ve niyazlarda
bulundu. San cmertlikle vasflanm olan Sultan Sleyman, Fransa
kralna merhamet ederek, aada beyan olan minval zere o kt d
ncelilerin zerine sefer etmeyi mukarrer kld. Velhasl bu Moha
seferinin tafsllidir. 19
I. Sigismund'un V. Carlos'un saraynda bulunan elisi Joannes Dantiscus
6 Mart 1 525 tarihinde kendisine gnderdii mektupta, mparator'a Fransa
kralnn annesi tarafndan bir mektup gnderildiini, mektubun saraya
ulatn yazar. Louise de Savoie mektubunda "Zamanmzda grlme
mi, bylesine yank uyandran bir zafer iin kendisini tebrik ediyor, Tan
r tarafndan gnderilen bu hediye pek yce olduundan, bunun kymetini
bilmesini ve olunu tm soylu hkmdarlar gibi konumuna lfyk bir e
kilde esaret altnda tutmasn rica" ediyordu.2 Franois'nn annesi olunu
kurtarmak iin her iki sarayda da ansn denemekten ekinmemitir.
1 526 ubat'nda VI. Clemente, Papalk kadrgalarnn Amirali Paolo
Vettori 'yi esaretten kurtulmasn tebrik etmek ve onu tm Macaristan '
tehdit eden Trk'e kar toplanacak Hristiyan Birlii'ne katlmaya tevik
etmek zere Fransa kralnn sarayna gnderdi. 21 Ayn yln 30 Temmuz'
unda ise, Papa Franois'ya yazarak "Macar milleti"nin iinde bulunduu
tehlikeyi gzler nne seriyordu. 22 Franois'nn Moha zaferi arifesinde
kendisine yaan bu ricalar karsnda tepkisinin ne olduunu bilemesek
de, bir yl ncesinde "kafir"e kar savata mttefiklik sz verdiini bili1 9 Solakzade Mehmed Hemdemi elebi, Solakzfde Tarihi, Ankara, 1 989, s. 1 37. Charriere
Solakzade'nin vakaynamesinde naklettii bu mektubun Franszca tercmesini kitabna alr. E.
Clarrii:re en Negociations de la France das le Levan, Cilt 1, s. 1 1 5: "Efn, le roy de France
ayant etebattu (par Ferdiand) avec l 'aide du roy d'Espagne, et ayant perdu qelques chateaux, il
se mit i fuir, et fut enferrne (par Charles). Dans un de ses chfteaux forts. Pourse venger de son
ennemi, il (Franois) ne trouva point d 'autre remi:de que d'avoir recours au padiclal de l 'isla
misme. il envoya i la Porte fortunee un ambassadeur, et le contens de sa tri:s humble lettre por
tait: Si le roi d'Hongrie essuyait quelque eclec de la part du grand empereur, nous prendrions
notre revanche; nous prions et souhaitons que le grand empereur du monde nous fasse la grace
de repousser cet orgueilleux, et nous serons dorenavant le serviteur oblige du grand empereur,
maitre du sii:cle. Le grand padichah, emu de misericorde, resolut de faire la guerre i ce roi
rempli de mauvaises dispositions, comme on va voir. (M. de Hammer: "Mem6ire sur les premi
eres relations diplomatiques entre la France et la Porte'', Journal Asiatique, Cilt X, s. 1 9).
20 Antonio Fontan; Jerzy Axer, Espaiioles y polacos en la corte de Carlos V, Madrid, 1 994, s.
171.
2 1 Ricardo de Hinojosa, Los despaclos de la diplomacia pontificia en Espaii.a. Madrid, 1 896, s.
59. Ayn kumandan. ayn misyonla daha nce de Osmanl Saray 'na gnderilir, fakat Floransa'
dan yola kmaya hazrlanrken vefat eder. Bkz. C.S.P., cilt III, blm 1, s. 603 (Comandante
Herrea'nn Carlos'a mektubu).
22 E. Charriere, Negociations de la Frace dans le Levan. Op. cit., cilt 1, s. 1 55.

34

zlem Kumrular

yoruz. Marina Sanuto 7 Mart 1 525 tarihinde Franois'nn Yasta markisi

ne, dier Hristiyan devletlerle birlikte Trk'e kar alacak bir savata
yer alacan belirttiini yazar. Yine ayn ekilde, Fransa kralnn mpara
tor tarafndan zgrl balanp Madrid'den dndkten sonra, Pezzig
heton' da kabul ettii Macar Kral il. Lajos'un elisi araclyla krala yar
dm sz vermitir. Macar kral ise, Franois 'nn bu szne inanarak Leh
kral Yal Sigismund'un elisine Sultan'la bar iinde olmadn syl
yor, kendisini de (Sigismund'u) olmamas iin uyaryordu. Franois, bir
taraftan Macar ve Leh Jagellonlarn elinde tutarken, dier bir taraftan
mparator'a kar Sultan'a yaklayordu.
Franois'nn imzalamakta hi tereddt etmedii Madrid Antlamas'
nn maddeleri ise bu balamda zel bir incelemeye deer. Bu antlamay
la, V. Carlos Fransa Kral'nn Trkler, Mslmanlar ve Protestanlar'a
kar savata verecei destei garantilemeye alyordu. Antlamann
maddelerinden biri Franois'y Trk ve Protestan kart fraksiyona ek
meyi hedef alyordu. "Evrensel Bar" salamak iin btn Hristiyanla
rn "ibu Trk, kafir ve din sapknlarna kar giriilecek olan teebbsler
de olas tm yollardan gerekli emirleri verererek" bahsi geen kongregas
yona delegelerini ve vekillerini gndermeleri bekleniyordu. Antlamay
imzalayarak otomatik olarak "bu i iin gerekli olan masraflarn yarsn
stlenmek suretiyle" mparator'a byle bir durumda yardm etmeyi taah
ht ediyordu. 23
Sz konusu birliktelik salanamazsa ve mparatorluk Trkler ve "ka
firler" tarafndan yaplacak olan bir saldrya maruz kalacak olursa, Fran
ois donanmasn da katarak mparator'u kurtarmakla ykml olacakt.
Bu maddeyle, V. Carlos talya'nn iinde bulunduu tehlikenin altn izi
yor ve Franois'ya "ibu Trkler ve kafirlere kar tm gleri devreye
koyarak savunmaya gemek iin olas en mkemmel donanmayla" kendi
sine yardm etmesini art kouyordu. 24
Vakanvis Pero Mexia, bar iin imza atp ayrlma vakti gelince iki
hkmdar arasnda geen diyalou dramatize ederek sunar. Byk bir
ihtimalle bir kurgudan ibaret olan bu konuma aslnda Mexia tarafndan
Fransa'nn ayrlk karakterini n plana karmak iin kullanlan bir tak
tiktir. "Kardeim, bizim kavgalarmz yznden Hristiyanhk Alemi 'nin
bana gelen ktlkler ve dertleri gryorsunuz", der Carlos ve bu dert
lere bir are bulunmas iin Yce Tanr'nn onun (Carlos) bu savatan
muzaffer kmasn istediini syler. 2 5
23

24
25

Pedro Mexia, Historia del Emperador Carlos V. Madrid, 1 945, s. 76.

A.H.N (Archivo Hist6rico Nacional), Estado serisi, dosya 2.876, N 4 y 5, fol. 9- 1 2.
Pedro Mexia, Historia del Emperador Carlos V. Op. cit., s. 42 1 .
.

35

Avrupa 'nn nasnda Osmanl Etkisi

Franois tarafndan gelitiren aktif dou politikas bir taraftan meyve

lerini veriyor ve Kral 'n Habsburg kart faaliyetleri de 1 525 ylndaki ilk
Fransz- Osmanl yaknlamasyla snrl kalmyordu. 14 Mart 1 525 'te,
Ferdinand, aabeyi Carlos'a Fransa kralnn bir Macar asilzadesi olan
Kont Christofle Frangebamz'la bir anlamaya vardn ve kendi mahiye
tinden kiiler ve Bosna'daki Trkler'in yardmyla Camiola, lstria ve
imparatorluun bu blgesindeki dier topraklan igal planlan yaptklarn
yazyordu.2 6 Gerekten de Trkler yaptklar aknlar sonucu blgeye gir
meyi baarmlar, bu topraklara szmlar, fakat "Ferdinand'n nceden
yapt hazrlklar sayesinde" ok byk bir zarar verememilerdi.
Ferdinand'n belirttii zere, bu projenin altnda "Bir Fransz ajan
olduunu sand, Frangebambz'la alan" bir talyan asilzadesi vard.
Birka gn sonra Marran valisi tarafndan Friuli 'de tutuklanm ve Innsb
ruck'a gnderilmiti. Onu konuturarak "o blgelerde" Franszlar tarafn
dan yrtlen baz gizli ileri aa karmlard.
kili, hatta oklu politikay benimseyen Fransa kralnn gizli gizli
Trklere kar yaplan ittifaklara katlmas da hi artc deildir. 1 529'
da olduu gibi, defalarca Sultan'a verdii sz tutmamt. Osmanl Dev
leti ise kendi adna Franszlarn bu sadakatsizliine gz yumuyor ve aske
ri destekte bulunuyordu. Avrupa'nn tek bir g olarak toparlanp kuvvet
bulmasn engellemek, g odan datmak iin bundan sonra izleyecei
politikayd bu. Venedik elisi Marino Cavalli, Kanuni 'nin Fransa politi
kasn tek cmleyle u ekilde zetliyordu: "Trkler onlar sava halinde
tutmak iin, onlara yardm ediyorlar ve onlarn ne gl ne zayf, ne
galip, ne de malup olmalarn istiyorlar". 2 7

Franois'nn mulak politikas 1 528'de Macar topraklarndaki durum

karmaya baladnda yeniden kendini hissettirmeye balyordu. Her
eyden nce bo Macar tahtna gz diken istekli adayn -Ferdinand,
Sleyman ve Szapolyai- i ilerine karacakt. Fransa Kral, spanyol
asll elisi Antonio Rinc6n 'u Szapolyai 'nn sarayna eli olarak gnder
di. spanyol eli tarafndan imzalanp Venedik devletine gnderilen 23
Ekim 1 52 8 tarihli bir mektupta Trklerin Viyana'ya saldrmas halinde
Fransa'nn tutumunu yle zetliyordu: "Sr, bugn bu ehre Trk ordu
sunun Viyana'ya saldracana dair haberler geldi. Haberler mparator'a
da ulat. Eer haberler doruysa, Hristiyanlk Alemi arasnda bir evren
sel barn salanmas farz olmutur". 28
26

C.S.P., cilt III, blm J , s. 89.

E. Alberi, Relazioni degli ambasciatori Veneti al Senato. Op. cit., Seri 111, cilt. il,
28 E. Charriere. Negociations de la France dans le levan. Op. cit., s. 1 75 .

27

36

s.

285.

zlem Kumrular

artlar olgunlatnda, Franois 'nn Kanuni 'ye verdii szleri yerine

getirdii grlr. 1 5 3 3 Nisannda, Kanuni 'nin V. Carlos'a kar gerek
letirdii mehur Alaman Seferi'nden bir yl sonra, mparatorie'ye yaz
d bir mektupta mparator kendisine yle diyordu:
Kral, Leonel de Brito'yla merhum Macar kralna para gnderiyormu,
Fransz Kral da adamn gemesine izin vermemi. Onun ve Majeste
lerinin aabeyi Don Manuel Afrika'ya geme hazrlklar yaparken
Venedikliler bir elileri araclyla kendilerinden saldrya hazrlan
makta olan Trk'e kar yardm istemi ve bylece kral Afrika'ya ge
mekten vazgemi ve hazrlatt donanmay Venedikliler'e gnder.
29
m.
Franois, V. Carlos iin durumu daha da etrefil hale getirmekten hi
usanmad. 1 529'da, Viyana kuatmasndan nce Franszlar Trklere
imparatorluk kart planlar gndermekte saknca grmediler. Bu haberler
kendisine ulaan mparator, Kastilya Krallndaki mahiyetine u szleri
sylyordu: "Daha da kts, Kutsal nancmzn dman Trk'le ona
kar koymamz zorlasn diye tm kuvvetlerini toplayp talya'ya inmesi
iin anlap ibirlii yaptklarndan haberdar edildik.30 1 7 Temmuz 1 529'
da ise, Franois annesine unlar yazyordu:
mparator benim dostluumu pek kymetsiz bulduu ve beni mahvet
mek istedii iin, nnde aciz olduum Tanr'nn da yardmyla, apan
sz bir dman olmaktansa, sevilen bir dost olmaya layk olduumu
ona gsterme midim var.3 1
1 529'da, Barcelona'da VII. Clemente mparator'la Trklere kar sava
mak iin bir antlama imzalad. Ayn yln yaznda Franois'nn annesi
Louise de Savoie ve Carlos' un teyzesi Margarita de Austria arasnda
imzaland iin "Bayanlar Bar" (La paz de !as damas) olarak anlan
Cambrai Bar iki lke arasndaki gerginlii ok ksa bir sre iin eritti.
Lakin, kendisi iin bu bar bir formaliteden baka birey olmayan Fran
ois, Sultan' n hametli yardmyla amacna ulamak iin abalamaktan
geri kalmad.
Sigenza Kardinali, Carlos'a gnderdii bir mektubunda u yorumda
bulunuyordu:

29

30
31

A.G.S. (Archivo General de Simancas), Estado. dosya 24, fol. 66.

Manuel Femandez A varez, Corpus Documental de Carlos V. Salamanca, 1 973 - 1 98 1 , s. 1 38.
Jean Jacquert, Franois fer. Paris, 1 98 1 , s. 2 1 8.

37

Avrupa 'nn nasnda Osmanl Etkisi

Mektuptan anladm kadaryla Majesteleri 'nin bu dnyada Fransa

Kralndan daha byk ve kendisini bu kadar az seven bir dman
daha yok. unu iddia etme cesaretini gsteriyorum: Eer mektupta
yazlanlar doru ise, Trk kendisine (Franois'ya) hi de alacak bir
ktlk beslemiyor . 32
Ayn ekilde Viyana'da Ferdinand'n saraynda bulunan Venedik elisi
Marina Giustiano Franois'ya dair unlar sylyordu: "Fransz Kral hi
drst deil, ayrca beceriksiz, nk Protestanlar ve Trkleri korumaya
kalkyor". 33
Franois Papalk karsnda her zaman daha lml bir politika gtt.
VII. Clemente'nin sevgili olu olarak anlacak olan Franois, Vatikan 'la
bir srtmeye girmekten her daim kand. Clemente de asla kendisinden
maddi veya manevi yardmn esirgemedi. te yandan, Carlos iin Papa
tarafndan cruzada'larn verilmemesi her zaman gerginlii krkleyen bir
konu oldu. mparator, Clemente-Franois dostluu erevesinde cruza
da 'larnn adaletsizce baka kanallara sevkedilmesini iddetle eletirmek
ten ekinmedi. Carlos "kafirlere" kar savata kullanlmak zere Papalk
tarafndan salanan bu gelirden uzun sre mahrum kald. 6 Mart 1 523 'te
Lope Hurtado de Mendoza'ya gnderdii mektupta bunu aka dile geti
riyordu: "Fransa kral Kilise'nin gelirlerini Papa'dan izin almadan ele
geiriyor ve bunlar Hristiyan hkmdarlara kar yapt savata harc
yor. Papa'nn Trkler'e kar savata kullanaca bu cruzada'lar bana
vermek konusunda bir sorun karmamas lazm".34 Carlos Papa' dan ken
di hakk olan pay almaya alrken, Franois izledii bu Papa taraftar
siyaset sayesinde kendine ait kaynaklar almakta hi glk ekmiyordu.
1 0 Ocak 1 526'da Franois tarafndan Clemente'ye gnderilen bir
komisyon yine ayn hedefe ynelikti: "Trkle savata kullanlacak" yeni
bir decima almak: Tres-chretien imdi ise delegesine Papa' dan yeni
bir yardm koparmak iin komutlar veriyor ve kendisine haleflerinin ve
seleflerinin adn lekelememek iin, (koyu Hristiyan) Trk'e kar yeni
bir sefer hazrlanmasnn gereklerini anlatmasn buyuruyordu.35
32

G. Heine, Briefe an Kaiser Kari V.. geschrieben von seinen Beichvater in dem Jahren 1 530-

1532. Beri in, 1 848, s. 545.

E. Alberi. Relazioni degli ambasciatori Veneti al Senato. Op. cit., Seri !, cilt il, s. 1 44.
C.S.P., cilt ili, blm !, s. 537.
35 E. Charriere, Negociations de la France dans le Levan. Op. cit., s. 152. Trk kart konu
mas yle devam eder : "Et d'autant que nos facultez ne pourroient supporter !es fraiz qu'il
conviendra faire a icelle guerre, pour !es grans deniers qu'il ous a convenu trayer pour les
urgens affaires de nostre royaulme; pour ces causes et autres a ce nos mouvans, apres avoir veu
l'original des bulles de decime a nous envoyees par nostre sainct pere le pape, et eu sur ce
J ' advis et deliberation de nostre conseil , avons agreable et acceptons le contenu en icelles par
33

34

38

zlem Kumrular

1 53 0 ve 1 5 3 1 yllar yzyln en kritik zamanlar oldu. Sleyman 'n

"imdiye kadar grlmedik" bir sefere kaca haberi btn Avrupa'da
panik yaratyor, haberler bir hortum gibi ktay dehete srklyordu.
stelik tam olarak nereye saldraca da bilinmiyordu. Macaristan, talya
ve Viyana Sultan'n hedef ald noktalar olarak gsteriliyordu, fakat
kesin olarak saldrnn nereye yneltilecei half soru iaretiydi. Ferdinand
umutsuzca byk ihtimalle kendisine yneltilecek olan bu saldrya kar
yardm aryordu. Papa ise Carlos'a gnderdii mektuplarnda talya'nn
byk bir tehlike altnda kald zerinde duruyordu. talyan ve Venedik
sahillerinde kaleler tamir ediliyor, tersaneler ve gemiler onarlyordu.
Fransa, btn bu yaanan panie ramen skunetini koruyordu. Franois,
stanbul ' da yaplan dehetengiz sava hazrlklar karsnda hayli sakin
grnyor, savunma hazrlklarn hzlandran Hristiyan devletlerin heye
cann paylamyordu. Her zamanki gibi onlarn samimiyetsizliinden
pheleniliyordu. Sigenza Kardinali, Roma' dan Carlos'a yazd mek
tupta "Fransa Kral'nn bize yardm edeceinden kuku duymak bir yana,
karmzda savaacandan phemiz yok" diyordu.3 6
Franois'nn, Carlos'un kendisine gnderdii ve Trk'e kar yardm
etmesi iin ricada bulunduu mektubuna cevap gelince pheler daha da
oalacakt.37 Bu rica karsnda Franois hi de olumlu bir cevap vere
cek gibi grnmyordu. mparator'a gnderdii cevapta her zamanki gibi
bo vaatlerde bulunarak sz oyunlarna bavuruyordu. "Asla din! ortak
hedefleri ve Hristiyanlk Alemi'nin zgrl iin savamaktan geri kal
mayacan, bu konuda her zaman ok zverili davrandn" yazyordu.
Lakin, Almanya 'ya kar yaplacak bir saldrda ne cesaret, ne Alman
kuvvetleri durumu kurtarabilirdi. "ok zor da olsa, bu saldrya engel
olmak iin elimizden geleni yapmamz gerekiyor" diye devam ediyordu
Franois.3 8 Mektubunun son ksm ise en tartma yaratacak blm idi.
Burada, Carlos'a tm Alman prenslerini ve eyaletlerini iinde bulunduk
lar bu tehlikeden kurtulmak iin savaa ikna etmesi gerektiini yazyor
du. Son tavsiyesi ise en ilginciydi: bin kiilik ar svari ve elli bin
kiilik de yaya askerden ibaret bir ordu oluturup bunlara otuz bin Alman

ces p ' resentes. que y avons faict atacher soubz le contre-seel de nostre chancellery ou vidimus
d' icelle se elle du seel autentique ... .
36 G. Heie, Briefe an Kaiser Kari V., geschrieben von seinen Beichvater in dem Jahren 1 5301532. Op. cit., s. 377.
37 Carlos' un 1 . Franois ' ya yazd mektup iin Bkz. Juan Gies de Sepulveda, Historia de
Carlos V. Salamaca, 1 999, s. 1 05 ve Alonso de Santa Cruz, Cronica del emperador Carlos V.
Madrid. 1 996, s. 1 27- 1 35.
3 8 A.g.e., s. 1 06.
"

39

A vrupa 'nn nasnda Osmanl Etkisi

da ekleyerek talya'da Trkleri beklemesini neriyordu. 39 7 Mart'ta Car

los, ei Isabel'e Regensberg'den u satrlar gnderiyordu: "Fransa Kral
her zamanki gibi. Kendisine gvenmemek gerekir. imdilik yeni bir
haber yok".
Franois'nn son tavsiyesi, zellikle Trk'n bu seferki saldr pla
nnda Fransa'nn da parma olduunu iddia edenler arasnda byk p
heler uyandrmaya yetmiti. Durum "Halk arasnda" (publicamente) bile
konuulur olmutu.40 Bu ilgin tavsiyenin aklamasn yapmakta zorlan
madlar: Sultan'n mttefiki Fransa, mparatorluk kuvvetlerini Trklerin
gerekten saldrmay planladklar Almanya'dan karmaya, bylelikle
imparatorluk safndaki kuvvetleri saf d brakmaya alyordu. Kendisi
de bu esnada Milano 'ya saldrmak ve zaten hayli uzam olan bu mesele
yi bir zme kavuturmak iin bulunmaz bir frsat ele geirmi olacakt.
Lakin Franois'nn mektubu mparator'u ikna etmekten ok uzakt.
stelik uyandrd pheler sonucu Franois bir ferman yaynlayp
"btn bunlarn bu hareketini ktye kullanp durumu farkl gstermek
isteyenlerin kt niyeti, kararll ve kskanlnn meyvesinden baka
birey olmadn, kendisinin Sleyman'a yardm iin bavurduu ve onu
herhangi bir Hristiyan hkmdarna kar savaa ard fikrinin tama
men centilmenlie ters dtn, tam aksine kendisinin Sleyman 'n
kendisine mtemadiyen yapt bar davetlerini hafife alnan elileri ara
clyla reddetmekten baka birey yapmadn" beyan etmiti.41
Fransa kralna kar uyanan phelerin baka bir rneine de gene
Sigenza Kardinali'nin V. Carlos'a gnderdii mektupta rastlyoruz.
"phesiz'', diyordu kardinal:
Fransa Kral'nn kt niyeti o kadar ak ve halk arasnda talya'nn
drt bir yannda o kadar ok konuuluyor ki, herhangi bir beklenme
dik anda, zellikle de tam imdi Trk'n her zamankinden daha byk
bir kuvvetle gelecei bir zamanda bunun (Fransa kralnn) elinden
gelen ktl ardna koymayacana inanlabilir. 42
pheler, Franois'nn Papa'ya talya'ya saldrmas beklenen Trklere
kar Fransz kuvvetlerini sunmasyla daha da artt.43 Kardinal unlar
ekliyordu:
Manuel Femandez A lvarez. Corpus documental de Carlos V. Op. cit., cilt 1., s. 343.
Prudencio de Sandoval, Historia de la vida y heclos del Emperador Carlos V. Op. ciL, s.
443.
4 1 Juan Gines de Sepulveda. Historia de Carlos. Op. cit., s. 1 06.
42 G. Heine, Briefe an Kaiser Kari V., geschrieben von seinen Beichvater in dem Jal re 15301532. Op. cit., s. 556.
43 Ram6n Carande, Carlos Vy sus banqueros. Madrid, 1 967, s . 55.
39

40

40

zlem Kumrular

Trk'n bu gelii Pek Koyu Hristiyan'n arzusu ve niyeti zerinedir.

Papa Fransa Kral'nn bu kadar uzak olup da Trk'n geleceini bil
mesinin, ancak ve ancak ikisi arasnda bir anlama varsa mmkn ola
bilecei yorumunu yapyor. 44
Ayn yl Franois, Antonio Rinc6n'u ''Trk' Hristiyanlk Alemi'ne kar
bir saldrya gememeye ikna etmek" amacyla stanbul'a gnderdi.
Rinc6n' un bu gizemli misyonu pek tabii Trk' kaca seferden alkoy
mak deil, Osmanl 'yla Protestanlar da iine alan bir antlama yapmakt.
Rinc6n Ragusa zerinden Venedik'e gemi ve bu lkede grev banda
olan Fransz bykelisine misyonunun Ferdinand ve Szapolyai arasnda
bir bar salanmas olduunu belirtmiti.45 Anlalaca zere, eli kendi
bykeliliinde bile misyonunu gizli tutuyordu.
Rinc6n' un gizli grevi ne olursa olsun, artk Sultan'la saraynda ko
numak iin ge kalnmt. Sleyman ordusunu toplayp Nisan sonunda
stanbul' dan yola kmt. Deniz kuvvetlerine gelince, Kapudan Paa
Venedik, ngiliz ve Fransz gemilerine saldrmama emri alarak Gelibolu
Tersanesi'nden yola kmt.46 Her zamanki gibi Trk' n Fransa kralna
imparator payesini bahedecei dedikosunu yayanlar Venedikliler olmu
tu.47
Rinc6n yolda hastaland ve hastalndan kaynaklanan gecikme sonu
cunda baarabildii tek ey Sultan Belgrad'a vardnda, bu ehirde onun
huzuruna kmak oldu. Sultan tarafndan debdebeli bir ekilde karland
ve kendisine pek ok hediye verildi.48 Franois'nn delegesinin Sultan'la
yapt konumann detaylar bilinemese de, Sultan'n kendisine verdii
cevab biliyoruz. 5 Austos 1 532 tarihinde, Venedik'teki Fransz by
kelisi Lazare de Balf, Roma'daki Fransz bykelisi Auxerre piskopo
suna gnderdii mektupta Rinc6n' un Sultan' Hristiyanlk Alemi'ne sal
drmaktan alkoymak misyonuyla kendisinin (Sultan'n) huzuruna kt
n yazyordu. Sultan ise Fransa'yla arasndaki dostluun hatrna bu sefe
re kmayabileceini, ama artk ok ge olduunu sylyordu.49 phesiz
Rinc6n'un dier byk elilere de aktard Sultan'n bu konumas, Av44

G. Heine, Briefe an Kaiser Kari V., gesclrieben von seinen Beiclvater i11 dem Jalren J 530-

1 532. Op. cit., s. 554.

45

E. Charriere, Negociations de la France dans le Levan. Op. cit., cilt 1, s. 1 98. Yenedik'teki
mparatorluk elisi Lazare de Balfin Dintevillle'e gnderdii 1 3 Nisan 1 532 tarihli mektubu.
46 Mario Sanudo: J Diarii, LYI. Yenezia,1 879-1 903. s. 460.
47 Keneth M. Setton. Tle papacy & tle Levat (! 204- 1 5 7/). Philadelphia, 1 984, Cilt III, s.
360.
48 Solakzade Mehmet Hemdemi elebi, Solakziide Tarihi. Op. cit., s. 1 74.
49 E. Charriere, Negociations de la France dans le Levan. Op. cit., s. 205.

41

Avrupa 'nn nasnda Osmanl Etkisi

rupa'da o zamanlar dolaan versiyonun aynsyd. Bu esnada, Carlos'un

Roma'daki temsilcileri Fransa kralnn, Trk'le yaplacak olan savata
hibir ekilde Hristiyan saflarnda savamayacam beyan etmekten e
kinmiyorlard.
1 532 Ekim'inde, Sleyman'n ordular Belgrad-Viyana arasndaki
pek ok kalenin anahtarm ele geirip, otuz bin esir ile stanbul 'a dnd.
1 5 33 'te Aridk Ferdinand araclyla Osmanl-spanya arasnda bir ant
lama imzaland. Kanuni 'nin Alaman Seferi bakentte be gn be gece
sren bir enlikle kutland. mparatorluk saflar da e zamanl olarak
"Trk'e kar kazandklar zafer"i kutluyorlar, Carlos Avrupa'daki tm
dier devletler, bykelilikler ve konsllere zafemameler gndererek
kazand greceli zaferin sevincini paylayordu. Seferin sonu ne olursa
olsun, Fransa ikili politikasn baarl bir ekilde srdrmeye devam ede
cekti.
Ayn yl, Cifuentes Kontu Carlos'a "Fransa kralnn Cambrai anla
mas konusunda verdii sze sadk kaldm, zaten ellerinin kollarnn
bal olduunu ve harekete gemenin kendisi iin ok zor olduunu sy
lediini" bildiriyordu. Hainliinden rahatsz olmutu. Mektubuna yle
devam ediyordu:
Majesteleri onu bir erkek karde gibi grmek istemiyormu, oysa
kendisi (Fransa kral) yleymi, kendisi byle davrandka (Carlos)
o ne Trklere kar savata, ne de baka bulunaca giriimlerde
kendisine yardm edebilirmi, nk kendisini krallnda kalp
elinden geldiince onu korumak zorunda hissediyormu ve yle de
yapacakm. 50
1 533 'te Barbaros Franois'nn olas bir mttefii haline geliyordu. Fransa
kral, Akdeniz'deki dengelerin salanmas konusunda byk bir avantaj
ele geirmi oluyordu. Valois-Habsburg dellosunda Franois'mn Car
los'a verecei cevaplarn en arpcs olacakt bu. 1 5 3 3 Temmuz' unda
Franois Puy'de Barbaros'un elilerini aarlad.5 1 Venedik elisi Marino
Guistiniano da verdii raporda bunu doruluyordu:
Tam bu zamanlarda Kral (Franois) Trk'le bir anlama yapmaya ka
rar verdi. Maiyeti Marsilya'ya gitti. Barbaros'un elisi Kral'la gr
mek zere Puy'ye geldi. Bu bulumadan sonra Trk'n elisi de Chas-

50

51

C.S.P., cilt 111, blm 1, s. 825.

R. B. Merriman, Suleiman tl e Magnijicent. Op. cit., s. 1 40.

42

zlem Kumrular

tellerault'ya geldi ve burada Trk, Barbaros ve Kral arasnda bir an

lama yapld. 52
Alt ay sonra da mehur diplomat Antonio de Rinc6n 'u Barbaros 'u ziya
ret etmesi iin Kuzey Afrika 'ya, daha sonra da Badat seferi arifesinde
ran yoluna km olan brahim Paa'ya gnderdi.
1 5 34'te Sleyman Barbaros'u Kaptan- Deryala getirdi. 53 Bylelik
le Korsan ve Kral arasndaki ittifak meruluk kazanm oluyor, Fransa
Osmanl Kapudan Paasyla ak ak ibirliinde bulumaktan ekinmi
yordu. Sandoval, vakaynamesinde Barbaros 'un baka bir heyetinden
bahseder ve yle der: "Barbaros 1 5 34'de Franois'ya haber salp arasn
da arslanlar ve kaplanlar da olan hediyeler gnderdi ve kendisine yardm
teklifinde bulundu". 54
Barbaros, Fransz kralyla bu yaknlamadan sonra Puglia kylarna
saldrd ve Enghien Dk'yle Nice kuatmasna katld. Trk donanmas
k Tolon' da geirdi ve ehri bahar aynda pek ok Hristiyan esirle ter
ketti. Franszlar mttefiklerinin tm yaptklarndan sorumlu olmay kabul
ettiler. 55
Tolon' da bir Osmanl ss oluturulmas ve buradan saldrlarn ba
latlmasyla Akdeniz'in batsnda Trk etkisi ok duyulmaya balad.
Voltaire, Tolon'da bir cami ina edildiini naklederken Barbaros'un bu
corafyadaki nemini de vurgulamay ihmal etmez. Ayn yln Aralk
aynda, Barbaros tarafndan baka bir heyet gnderildi : Bu sefer Cateler
mo'ya. Anonim bir talyan el yazmas, V. Carlos'un Tunus seferi arife
sinde Barbaros'un bu dellodaki yerini yle tanmlar: " 1 534 Aralk ayn
dan sonra Catelermo'ya baka bir heyet gnderdi. Bununla birlikte Fran
sa, Byk Trk ve Barbaros arasndaki ibirlii son eklini bulmu oldu".
Ayrca Franszlarn yllk bir atekes istediklerini, Carlos'un Barba
ros'a kar kaca Tunus seferi ncesinde hayli hazrlksz grndn
syler. 56 Fransa'nn el altndan Barbaros'a yardm ettii artk hi kimse
iin sr tekil etmiyordu. 1 535 'de Goletta'da bulunan pek ok silah Fran
sz tersanelerinin armasn tayordu.
52 E. Alberi, Relazioni degli ambasciatori Veneti al Senato. Op. cit., Seri 1, cilt 1, s. 1 57, Bkz.
Orestes Ferrera, El siglo XVI. a la /uz de fos embajadores venecianos. Madrid, 1 952. s. 283.
53 Detaylar iin Bkz. Francisco L6pez de G6mara, Guerras de nar de Emperador Car/as V. Ed.
Miguel A ngel de Bunes Ibarra y Nora Edith Jimenez. Madrid: Sociedad Estatal para la Conme
moraci6n de tos Centenarios de Felipe il y Carlos V, 2000, s. 1 54.
5 4 Prudencio de Sandoval, Historia de la vida y hechos del emperador Carlos V. Op. cit., Cilt
il. s. 469.
55 R.B. Merriman, The Rise ofthe Spanish empire in the o/d world and in the new. Op. cit., Cilt.
III, s. 270.
56 A.H.N., Libros, E. N 3 ( Madrid, 1 748), fol. 1 04 v.

43

Avrupa 'nn nasnda Osmanl Etkisi

Denizlerdeki ortaklk bir yenilik saylmazd. mparatorluk kuvvetleri

ne kar mttefiklik daha da geriye gidiyordu. Sandoval, 30 Temmuz
1 5 3 1 'de mparatorie Kastilya krallnn banda vekil bulunurken, "Na
poli Kral naibinden haber aldn ve Franois ve Trk arasndaki anla
ma yznden Hristiyanlk Alemi 'nde kan huzursuzluk dolaysyla Kas
tilya' da alarma geildiini" nakleder ve "Bu kralln (Napoli) sahillerin
de, Taranto yaknlarnda 1 50 kadar Trk gemisi grndn, Puglia'dan
sahile adam kardklarn ve Castro'dan saldrya getiklerini" ekler. 57
Vakanvis, "mparatorie'nin Fransa kralnn Trk dostlarnn talya
sahillerinde olduunu grp silahlarn spanya 'ya kar evirmesinden ve
elinden gelen tm zarar vermesinden korktuunu" belirtmeyi de unut
maz.
1 535 ylna gelindiinde, Carlos, Barbaros'a kar savaa kmak ze
re hazrlanmaktayken Fransa kral stanbul'a ilk resmi heyetini gnderir.
Jean de la Foret 1 1 ubat'ta tm talimat alr.5 8 lk bakta, Franois'nn
"Halkn menfaatini kollayan, pek Hristiyan kral" olarak evrensel bar
diledii gze arpar. 59 Oysa ki bu heyete gerekte verilen talimat, Frano
is 'nn gstermeye altndan ok daha farkl bir talimatt. Fransa Kral,
gizli bir ekilde Cenova, Milano ve Flandra topraklarnn kendisine veril
mesini talep ediyor ve Janos Szapolyai 'y Macar Kral olarak tanyacan
ve mparator'a kar bir saldrda bulunmaya hazr olduunu beyan edi
yordu. Fransa'nn byle bir saldrda aktif olarak yer almas halinde, S
leyman kendisine bir milyon dka altn balayacakt. Eer Sultan bu
meblay karamazsa, o tek bana saldrya gemek zorunda kalacak ve
Barbaros'tan da kuvvetlerini Sardinya ve Sicilya topraklarna gnderme
sini isteyecekti.
1 5 3 6 yl Osmanl mparatorluu'nun Bat 'yla olan diplomatik iliki
leri konusunda r aan bir yl olacakt. Jean de la Foret, Fransa'dan
stanbul 'a giden heyetin banda bu fevkalede nem arz eden antlamay
imzalad ve bylelikle Fransa ilk defa Osmanl bakentinde bykelilik
57 Prudencio de Sandoval, Historia de la vida y hechos del emperador Carlos V Op. cit., s.
430.
58 Bkz. Baron I. de Testa, Des traites de la porte Ottomane. Paris, 1 864, s. 29-32.
59 A.g.e., s. 30. "Et des maintenant, soi saisant fort de Notre saint-pere, le Pape qui est i pre
sent. pour l ' amitie et intelligence qu'il a avec lui, du roi d' Anglaterre, son perpetuel allie et
confedere, les rois de Portugal et d'Ecosse, de i\a seigneurie de Venise et d'aucuns autres prin
ces er potentants chretiens, icelui sieur roi a donne charge et pouvoir expres audit sieur de la
Forest, son ambassadeur, de requerir tres-instamment, traiter et accorder avec ledit grand-seig
neur icelle paix, en laquelle sera lieu au roi des Espagnes pour y etre compris moyennant que,
pour extirper tout racines d' iniitie et discorde en l ' avenir et pour l 'etablisseent de ce bien de
paix, dans le temps i ce precis, il soit mis i raison et effet envers ledit sieur roi de ce qui
s'ensuit, i savoir. . .
".

44

zlem Kumrular

bulundurma hakkn elde etti. Trk tarihinde "Kapitlasyonlar" olarak

anlan bu yazl ayrcalklar kapitlasyon geleneinin en nemli rnei
olacakt.60 Bu siyas ve ticari ayrcalklarla Sleyman Franszlar olas bir
Trk kart ittifaktan koparm ve de aktif hale getirmi oluyordu. Vene
dik Senatosu tarafndan Sultan'a gnderilen eli Bernardo Navagero Ka
nuni'nin bu erevede planlarn zetlerken, Sultan' n Franois'y "byk
bir kral ve mparator'un en byk dman" olduu iin, ihtiyac olmas
halinde onu (Carlos'u) "oyalayabileceini" ve "planlarn bozabileceini"
belirtiyordu".6 1 Ayrca, 1 536 ylnda imzalanan bu antlamayla Fransa da
Venediklilerin ve Cenevizlilerin yllardr faydalandklar bu ticari ayrca
lklara da ortak oluyorlard.62 Artk Franszlar da Osmanl sularna ticaret
serbestlsi elde etmilerdi.
' Pek Hristiyan Kral ' n "Kafir"le yapt birlik Hristiyan Alemi 'nde
byk eletirilere konu oldu. Siyasi etikten uzak durmann kendisi iin bir
normdan sapma deil normun ta kendisi olan Franois, Osmanl 'nn s
nlacak en salkl kap oldunun bilincindeydi. ocuklar da rehinden
kurtulduktan sonra Franois her zamanki politikasn gtmeye devam
edip, Madrid Antlamasnn maddelerini gz ard edecekti. "Tanrya
kr artk ocuklarm kucamda, dinimizin savunmasn da baka sava
lar dnsn" demekten ekinmiyordu. 63
Bunu takip eden yllarda, Franszlar Trklerle birlik olup mparator' un
topraklarna denizden saldrmaktan hi geri kalmadlar. Vak'anvis
Vicente Rocca, Franszlar ve Trkler arasnda 1 537'de imzalanan antla
maya deinirken yle der:
Bin be yz elli yedide ve onu takip eden sene eytan pek bir babo
dolat, nk pek byk savalar oldu ve bunlarn ouna mparator'
un topraklarna saldrmak iin Trklerle birlik olan Fransa kral Fran
ois sebep oldu. Kafir bunun iin yz gemi donatt. 64
Birka yl sonra, 1 543 ve 1 544'te, her iki taraf da Avrupa' da ok byk
bir karkla sebep olacakt. 65 Vak'anvis Hac Halife, Franois'nn
60

Kapitlasyonlar iin Bkz. G. Pelissie du Rausas, Le regime des capitulations dans l 'Empire
Ol/oman. Paris, 1 902- 1 905, 2 cilt. R. Ekrem, Osmanl muahedeleri ve kapitlasyo11lar (13001920) ve Lozan Muahedesi (24 Temmuz 1 923). stanbul, 1 934.
1
6 E. Alberi, Relazioni degli ambasciatori veneto al Senato. Op. cit., Seri 1 11,cilt. 1. s. 8 1 .
62 Garret Mattingly, la Diplomacia del Renacimiento. Madrid, 1 969, s. 286.
63 Duc de Levis Mirepoux, Franois fer. Paris, 1 93 1 , s. 1 92.
64 Vicente Rocca, Hystoria en la que se rata de la origen y guerras que han enido los turcos.
Valencia, 1 556. B.N.M. (Biblioteca Nacional de Madrid), Elyazmas 1 4.809, blm Xll, fol.
1 07.
65 Ayrntlar iin Bkz. Alda Gallotta, "II 'gazavat-i Hayreddin Paa' pars secunda e la spedizio
ne in Francia di Hayreddin Barbarossa ( 1 443-1 544)", Studies in Ot/oman History in ho11our of

45

A vrupa 'nn nasnda Osmanl Etkisi

1 5 42 ylnda Kanuni'den diledii yardmn detaylarn verirken spanya

ile arasndaki "korkun ekime"den dem vurur.66 Franois'nn Venedik
elisi Marino Guistiniano' ya yapt konuma hepsinden arpcdr. Ken
disine bu kadar gl bir devlet karsnda yaplacak en iyi eyin ken
disiyle ittifak iinde olmak olduunu sylemekte bir saknca grmez. 67
Carlos, Franois'nn izledii bu politikay ksa ve etkili bir biimde
zetlerken, krgnlk ve kzgnln da belirtmekten ekinmiyor ve son
noktay yle koyuyordu: "Hayatm boyunca bu din ekimelerine bir son
vermek ve Hristiyanlk Alemi 'ni Trklerden korumakla geirdim. 1. Fran
ois da Trkleri kuvvetlendirmek ve din ekimesini uzatmak iin elinden
.
ge1em yapt. " 68

Professor V.L. Menage, ed. Colin Heywood & Colin Imber. stanbul, 1 994, s. 77-99, ve
"L'expedition en Provence de l ' amee de mer du Sultan Suleyman sous le commandement de
! ' amiral Hayreddin Pacha, dit Barberousse ( 1 543-1 544)", Turcica, I, 1 969, s. 1 6 1 - 2 1 1 .
66 Haji Khalifeh, The History of the maritime wars of the Turks, ed. James Mitchell. London,
1 83 1 , s. 68.
67 Duc de Levis Mirepoux, Franois fer. op. cit., s. 1 9 1 .
68 Gertrude Schwarzanfeld, Car/as V. padre de Europa. Madrid, 1 958, s. 266.

46

EDEBYAT

Seyyid Lokman 'n " ahname-i Sel'im Han" balkl eserinden,

Topkap Saray Mzesi, Elyazmalar, no. 3595, varak 9a
Eseri resimleyen : Nakka Osman
Y l 1 5 8 1.

SEBEB- TELFLERE
GRE
MESNEV EDEBYATININ
TARHSEL DNM
Nuran Tezcan*
Gnmzde "Divan iiri" deyince hem divanlardaki iirler (kaside ve
gazel), hem de genel anlamda divan edebiyat dnlp kasdedilir. Di
van edebiyat zerine tm deerlendirmeler, tarihi deiim ve geliim
sreleri, hatta gnmzdeki deerlendirme ve yorumlar divanlardaki
iirler esas alnarak yaplr. Divan edebiyat kukusuz iir eksenli bir ede
biyattr ve iir kelimesi, dar anlamda gazel ve kaside gibi lirik iirleri,
geni anlamda tm manzum metinleri kapsar. Oysa Divan edebiyatnn
divanlarn dnda kalan, yap olarak iir olmakla birlikte edebiyatn kur
maca ve dnsel rnlerini ieren zengin bir mesneviler dnyas vardr.
Gazel ve kasideyi yaratan ayn estetik anlaya dayand iin edebiyatn
birbirinden farkl retimlerini ieren bu iki alan birbiriyle kesise de gazel
ve kasidedeki deiim ve geliimlerin bunlar da kapsad dnlemez;
dolaysyla gazel, kaside eksenli deerlendirme ve tartmalarn tm ede
biyat iin geerli olduu da kabul edilemez. Bu nedenle Osmanl-Trk
edebiyatnn tarihsel deerlendirmesini yaparken ak mesnevilerinin mer
kezde olduu sanat amal mesnevilerin geliim ve deiimini ayrca gz
nnde bulundurmak gerekir. nk airlerin yazar olduu bu edebiyatta
' Do. Dr. Nuran Tezcan, Bilkent niversitesi, Trk Edebiyat Blm.

Mes11evi Edebiyatnn Tarihse/Dnm

kurmaca metinlerin bal bana ele alnmas edebiyat tarihinin seyrini

gsteren farkl bir deiim izgisini verir.
Gazel ve kaside yazmann yan sra mesnevi yazmak da airlerin sz
syleme gcn gsterme iin nemli bir iddia alan olmutur; ve airler
gazel yazmay bir "ev kurma"ya benzetirken mesnevi yazmay bir "ehir
kurma"ya benzetmiler, her beyiti ustaca sylenmi mesnevi yazmay bir
ustalk iddias olarak grmlerdir ' . Ve bu ustalk iddias Fars edebiyat
nn merkez olduu slami edebiyatn iselletirilmesinde, geniletilmi
evirilerden zgn mesneviler yazmaya dnmesinde nemli rol oyna
mtr. Yani airler, Fars edebiyat karsnda onu bir yandan benimser
ken, beenip Trkeye aktarrken, onlarn eserlerini okuyup rnek alrken
kendilerini Fars edebiyatnn yesi olarak grmler; ama ayn zamanda
Osmanl-Trk edebiyatnn bireyi olduklarnn bilincine de varmlardr.
Fars edebiyat karsnda bu bilinlenme onlar eviri eser ile zgn eser
tartmasna gtrmtr. Bu tartmalar yazdklar mesnevilerin sebeb-i
teliflerinden izlemek mmkndr. Bu adan sebeb-i telifler edebiyat tari
hinin yeniden deerlendirilmesinde dikkatle okunmas gereken metinler
olarak karmza kar. Sebeb-i telifler mesnevinin ana metninin dnda
olmakla birlikte geleneksel yapsnn ayrlmaz bir parasdr. air-yazar,
bu gelenein gerei olarak eserini niin ve nasl yazdn gzel bir kur
maca ile anlatr. Bu kurmacalarn "klie" bir yaps vardr. air-yazar,
kurmaca gcn kullanarak okuyucuya mesaj verir ve "iyi ad brakma",
"sz syleme gcn ispat etme", "fikir hazinesini ortaya koyma" ve
"sanattan anlayanlardan takdir grme" gibi belli bal amalarnn yan
sra Fars airlerini ve kendinden nceki airleri geme iddiasn yanstr.
Bu iddia klie gibi grlmekle birlikte yakn okumayla ele alndnda
mesnevinin tarihsel srecindeki deiimle paralellik gstermekte ve dola
ysyla bu "klie" kurmacalarn yanstt gereklik, edebiyat tarihi asn
dan nemli ipular vermektedir.
Beylikler dneminde genellikle Trkenin gcn ortaya koyma ya da
Nizam'i 'nin deerli szlerle dolu eserlerinin Farsa bilmeyenler tarafndan
da anlalmas iin Trkeye "tercme" etme gibi nedenler ieren sebeb-i
telifler Ahmed'i'nin (1413) Cemid Hurid inde Nizami ile boy lme
olarak karmza kar. "Yedi iklimin hkmdar" Emir Sleyman, bir
'

Gazel tarzmda ger kalbn kavidr lmelekki nakd-i kav/n mesnevidr.

Heves nakiyle ider her bir stiid / bi on beytn der diviirn iibiid
Hner bir ehr bnyiid eylemekdr / der diviirn iibiid eylemekdr
Ki her bir beyti ma 'nur ola mecmu '!felekden sath a 'lii sakf merfa '
(eyhi. Hsrev u irin 567-570 Timurta 2 1 )

50

Nuran Tezcan

gn Cemid Hurid adl gzel bir ak eserinin "bu dilce" yani Trke
olarak yazlmasn Ahmed!' den ister:
Bana bir gn ehen-ah- memalik / Kim ol dururyidi iklime malik
Didi kim 'k szinden sahun-ver / dben nazm dzdi drr gevher
Ka tuta resm idp be-ayin / Getrdi ma 'niyi bfrik irin
N 'ola ger sen dah hem i gher-senc / Ki knc-i hatrunda var besi gene
Bizmn dzesin bir hub defter / Ki ola ma 'ni v laft ir ekker
Kitab ki addur Cemid Hurid / Bu dilce eyidesin (an) i Cemid
(378; 383-384; 389-39 1 . Akaln 77)
nk Cemid Hurid deiik ve yeni bir ak hikayesidir; V<ink u
Azra, Ferhad u irin, Leyll v Mecnun gibi ak hikayeleri "eski birer
efsane"dir:
desin 'ak halin eyle ruen I Kim ola can u dil anunla glen
Dzesin yle bir Azra v Vamk / Ki ide ab- ruh azra v vamk
Szi anda eyle irin idesin yad / Ki Hsrev an iitse ola Ferhad
Dzesin an eyle hUb u mevzun / Ki ola Leyli anun aknda Mecnun
Khn efsanedr dastan- Hsrev / Aduma taze ilgi/ sikke-i nev
(392-396.Akaln 77-78)
Fars edebiyatnn bu en nemli ak hikayelerini "eski efsane" olarak g
ren Ahmed!, bunu Emir Sleyman' n azndan syleyerek Trk edebiya
tnn n Anadolu' dan Msr, ran, Irak, Hta ve Hocend'e kadar ulaacak
ve aklara taze duygularla mutluluk verecek bir ak hikayesi ortaya koy
ma iddiasn dile getirir. Burada Emir Sleyman dnemine damgasn
vuracak "yeni" bir ak hikayesinin yazlp yaylmas hedeftir:
Ki ola i 'ri anun zeyninde i 'ra / Kim andan nur ala necm-i i 'ra
Murassa ' ola anunla cam- Cemid / Mnevver ola anunla em '-i Hurid
Me 'ani yle idesin bedayi ' / Ki i iden diye kim zi sanayi '
Getrgil anda ok elfaz- rengin / Me 'aniyile ola cmle irin
Gazellerle mretteb eyle an / Ki iidenn sevine cism can
Hediyye Rum 'dan Msr 'a eker it / Buradan Hrmz 'e tuhfe gher it
Htay 'a mg virbi armaani / 'Irak 'a virbi e/faz u me 'ani
Sz eyle tuhfe it mlk-i Hocend 'e / Ki ola ehl-i Kemal ol sze bende
d anda 'kdan ntzk itret / K 'ire {klara andan bearet
(397-405. Akaln 78)

51

Mesnevi Edebiyatun Tarihsel Dnm

1 6. yzyln sonunda Abdi (15 72) de Cemid Hurid'ini ayn nedenle

kaleme alacaktr. O da Ferhad u irin, Vamk u 'Azra, Vis Ramin, Hur
id u Ferahad'n eskimi efsaneler olduunu dile getirerek, yeni bir ak
hikayesi amacyla Cemid Hurid'i kaleme alr2 . Cemid Hurid'in
deiik bir ak hikayesi olmas dolaysyla dierlerini eskimi bulmak bir
klie gibi grlse de bu hikayelerin kendi dnemlerindeki alglann
gstermesi bakmndan dikkat ekicidir: Yeni bir ak hikayesi aray ile
tekileri eskimi grme. Bununla birlikte Fars edebiyatnn mesnevi usta
lar yine hedef ldr. Nitekim Ahmed! de Selman- Savec'i ve Nizami
tarzn kendisine l alr:
Nizami birle Selman tarzna u / Bu defter nazm ald drrile ho
Olupdur bu tolu pirlze micmer / Benm enfasum ile ud u ekker
(409-4 10. Akaln 79)
airlerin Nizami gibi eser yazma iddialar srm, eyhl'nin ( 1 43 1) Hus
rev u irln'inden sonra Hamdullah Hamdi de (1503) Leyla v Mecnun'
ile "Nizaml-i dlger" olmay hedeflemitir:
Pes itdm fikr k 'uram ben mu 'aile/ / Nizami Hamsesi deryasna el
Onunla munis olup nice gnler / Haram itdi gzme hab dnler
Tutup an hezaran izzet ile / Sevadna gz urdum hurmet ile
n adum ol kitab- mstetab / Ezel satrznda grdm bu hitab
Ki bir efsanedr pr sihr efsun / al erden k 'an 'ak itmidi mecnun
ma 'tam ald bana bu 'ibaret / Kitab dzmege buldum iaret
Hatiften bir ses ona "Nizaml-i dlger" olup Molla Caml'nin beenecei ve
Nevayl'nin takdir bir eser meydana getirmesini syler:
Gnl olmu iken bu fikre dem-saz I itdm suy- hatifden bir avaz
Ki ey tab '- semenden eyleyen ram / Fsun u nazm sahrasnda na-kam
Nihal-i ma 'rifetden dik revan / Kelamn bagna nahl-i me 'an
Dakaykdan u resm ile eser bul / Ki nazm ire Nizami-i diger ol
kar i 'r ire bir vech ile nam / K 'ide tahsin szne Mania Cami
Kopar bag- shanda bir nevay / K 'iitse aferin ide Nevayi
Hamdullah Hamdi byle bir eser yazmann kolay olmadn, daha nce
ok emek verdii halde deer grmediini dile getirerek gene de kendin-

2 Nazan Kulolu, Abdi Cemid Hurid (nceleme-Metin). Frat niv. SBE

baslmam Yksek Lisans Tezi. Elaz 1 989. Bkz. Kavruk 39.

52

Nuran Tezcan

deki iir hazinesini ortaya koymaya ve nazm meydanna bir aa dikerek

ondan meyve samaya karar verir.3
1 5 . yzyln sonu ile 1 6. yzyln banda Unsur!' den Crcanl'ye bir
ok Fars airinin eserini Trkeye aktarm, daha ok da Caml 'yi rnek
alm olan Lamil ( 1 5 3 2), Farslarn yazd mesnevilere "Rumiyane came"
giydirerek says l O'u bulan mesnevileriyle bu alandaki iddial arayn
boyutunu ortaya koymutur. Saldmdn u A bsdl'in sebeb-i telifinde yazd
zere, anszn eline geen Caml'nin eseri ile yeniden eser yazma tutkular
nkseden Lamil, "bu eser ok gzel olmakla birlikte Osmanl elbisesi
giyip Trk tac taknca daha da gzel olacaktr ( Geyse Rumi-cdme v Tr
kdne-tdc / in Mdinden afur bdc u hardc 3 07)" der ve bu inanla
Caml'nin eserinin hikmetlerini nazm ve nesir ustalarna sunar (29 3 -320.
Bkz. Uluda 200-202). Vdnk u Azrd'nn sebeb-i telifinde ise bir gn
padiahtan (Kanuni Sultan Sleyman) gelen bir mektup Lamil'den Vdm k
u 'Azrd yazmasn talep eder:
-

'

Nageh irdi bir seher hurld-var / Pr-eref tugra-y dh- bahtiyar

Rumdan eyler sevdd Hinde hkm / in Mdln Htd v Sinde hkm
Hat degl mihr-i Sleymanldr ol / Ayet-i eltaf- rahmanldr ol
yle emr alm ki ibu haksar / Ola mkln hdmeden 'anber-nisdr
Yaza bir suret ki nakkadn- in deler can ile yz bin dferin
(366; 375-378. Bk z. Ayan 1 32- 1 3 3)
Padiah, Anadolu' dan Hind'e hkmeden turas ile Lamil'den "in nak
kalarnn yz bin aferin" diyecei bir suret (resim; mecazen eser)" yaz
masn talep eder. Lami! kendisinden nasl bir eser yazmasnn istendiini
bir gzelin tasviri ile dile getirir. Bu, Osmanl air-yazarlarnn Fars ede
biyat karsnda mesnevi yazmay "Rmiyane came" giydirme anlay
olarak grmelerinin betimlenmesidir:
'A nberln a 'rini tahrir eyleyem / ane-i i 'r ile te 'lr eyleyem
Nazm idp drr dilerini db-dar / Bahr- hikmetden olan gevher-nisdr
Ruhlar mir 'atm idp meh-misal / Gsterem ebrularndan yz haydi
Gn gibi bana tac- zer geyp / ah-dy'in hulle-i ahzer geyp
Vara iihun ayagna ura ser / Bula hfkinden cemali z'ib fer
Ya 'nl hamem birle dehr-ara alam / Nkte-yi giiy- Vamk u 'Azra olan
Nazm m'izdnznz gevher-sene idem / Gence sultdnzna 'arz- gene idem
(379-385. Bkz. Ayan 1 33 - 1 34)
3 Mehmet iman. Hamdullah Hamdi, Ley/ii v Mecnun. Baslmam Bitirme
Tezi. Erzurum 1 976. Bkz. Kavruk 1 95-196.

53

Mesnevi Edebiyatnn Tarihsel Dnm

"Mcevheri rn ls yapma" anlay, aire "gevher" kelimesini

nemli bir kavram olarak birok armlar yanstacak ekilde kullanma
olana verirken (iirini mcevherle tartacak denli kymetli zgn ve
gzel szler ieren bir eser ortaya koymay; dolayl olarak karlnda
caize verilmeye deer bir eser yazmay da artrr) hazine anlamndaki
"gene" kelimesi de Gence ehri ile arml olarak kullanlr. Bylelikle
Nizanl ve onun bir edebiyat hazinesi olan mesnevileri lt kabul edil
mektedir. Nizami'ye "arz- gene" etmek, bir hazine deerinde eser sun
mak, en yksek kalitede eser ortaya koymak demektir. Lami! bunu izle
yen dizelerinde dier Fars hamse stadlarnn Husrev (Husrev'in kle
olaca), Cami (eserinin kokusunun yani etkisinin Cam ehrine ulap
Cami'nin sarho olaca), Nevayi (mezarndan kalkp raks edecei), Hati
fi (ifadesine hayran kalaca) adlarn vererek onlardan stn eser ortaya
koyma iddiasn pekitirir:
Toy/ayp bebgli-y Hindi kand ile / Bende idem Husrevi bu bend ile
yle bir elim ile elin hem-dest ola I Buy irp Cam 'a4 Climi mest ola
Bir ser-ligliz eyleyem elim ile ben / Raks ura kalkup Nevliyi kabrden
Remz idem al resme gayb esrlirma / Hlitfi hayrlin ola etvlirma
(386-389. Bkz. Ayan 1 34)
Burada grld gibi Fars edebiyat l alnp (Nevayi Trk olmakla
birlikte stad olarak ayn erevede deerlendirilmektedir) ayn mesnevi
leri daha gzel bir dil ve ifade ile yazmak ve onlar gemek hedeftir. Ni
tekim Lami! son mesnevilerinden olan Guy u evgan 'n sebeb-i telifinde
bu geme tutkusunu daha iddetli bir ifade ile dile getirir:
Rumun sahun ireflirisisin /Frs ehlinn anma Flirsisin
Trkiye u resme eyle nireng /Andan 'A rab u 'A cem alup reng
erm ile kalemlerin braksun / Ser-nlimelerin hep oda yaksun
(61 0-6 1 2. Bkz. Tezcan 1 20)
Lami'i'nin burada dile getirdii dnceler elbette Osmanl patronajnn,
ona bal olan edebiyat evresinde yaratt ortak bilincin yanssdr.
Sebeb-i teliflerde grld zere Fars edebiyatn kendisine l alan
Trk edebiyatnn ana hedefi, bata Nizami olmak zere nde gelen mes
nevi ustalar (Husrev, Cami, Nevayi) ile kendilerini llendirerek, o

Ayan'da "cam" olarak yazlm olan bu kelime Hazar'n dousunda Caml'nin memleketi olan
Cam ehridir.

54

Nuran Tezcan

hikayeleri Trke olarak daha gzel ifadelerle yazma, bylece Farslar,

yani "nceki mesnevi ustalarn" gemektir.
Ancak airler Fars edebiyat karsnda zgn olup olmadklarnn sorgu
lamasn da yaparlar. Fars gzeline "Rumiyane came" giydirme anlay
nn, yani tercmeciliin almas gerektiini dile getirirler. Bu eletirinin
en nde gelen ismi bilindii gibi Hevesname'sinde "Ne suretlerle ol
itdiyse tahrir/Klasn tercme Trkiye bir bir; Bu ehl-i faz! olana sehldr
sehl/benm katumda belki cehldr cehI" diyen Tac1zade Cafer elebi' <lir.
air evresinin bu tartmas Latlf tezkiresinde u szlerle yanstlr:
"Egeri tarik-i tercem e fuzala-y selefden ba 'zlar katnda ma 'kul mak
bUldr amma blega-y halefden ba 'zlar yannda bu cihetden mat 'un u
medhuldr. . . " (Canm 1 5 5 - 1 5 6). 1 7. yzylda Feyzi elebi em Perva
ne sinde bunu "tercme belas" diyerek ar bir dille ifade eder.
'

Pie-i 'uaka her dem mek ola / Mdam eglence-i ehl-i 'k ola
Sylene ne ise 'alemde namun / Getre vecde halk serencamun
Bile herkes senn bu kudretni /Anlaya/ar cmlefaziletni
Yz urup ol Hudanun dergahna / Ruyimal eyledm barigahna
ide ben hasteye lutfile 'ilac 1 Vire hem bu nazm- dil-kee revac
Ehl-i dil katnda ola zi-kymet / Okuyup her demde ideler ragbet
Bikirdr bu rivayet palasndan / 'Aridurur tercme belasndan
Ne var ise cmle varidatumdur / Genc-i dilden kend rivayetmdr
(325-327;3 83-387. Bkz. Tekin 5 5-56;59)
Osmanl-Trk edebiyatnn bu yndeki bilinlenmesi srer ve hedef, "ter
cme olmayan, air-yazarn kendisinin kurgulad zgn bir ak hikayesi
yazmak"tr. Atayi'nin hamsesinin sebeb-i telifleri ise bu bilinlenmeyi
aka gsterir ve Osmanl edebiyatnn yeni bir dnemecini oluturur.
Atayi'nin sebeb-i teliflerinde dile getirdii edebiyata ilikin grlerinin
mesnevinin tarihsel srecini anlamada nemli bir yeri vardr. Onun Fars
iirine bak ve Fars iiri karndaki duruu hem kendi edebiyat ve
aydn kimliini ortaya koymas, hem de Osmanl-Trk edebiyatnn gel
dii noktay gstermesi asndan nemli ipular verir. Bu sebeb-i telif
metinlerinin btnlkl okunmas adeta Osmanl aydnnn Fars edebiyat
karsnda ortaya koyduu tek imzal bir edebiyat manifestosu olarak da
yorumlanabilir.
Tunca Kortantamer, Atayi'nin hamsesi zerine yapt Nev 'i-zade Ata
yi ve Hamse 'si (zmir 1 997) balkl deerli almasnda Atayi'nin mes
nevilerini kapsaml bir ekilde zetleyip yorumlamtr. Ayrca Atayi'nin
55

Mesnevi Edebiyatnn Tarihsel Dnm

gerek sebeb-i teliflerinde gerekse mesnevilerinin iinde geen iirle ilgili

grlerini deerlendirmi bu alanda nc bir inceleme ortaya koymu
tur5 . Ben burada onun deerlendirmelerini de gz nnde bulundurarak
Atay'i'nin hamsesindeki sebeb-i teliflerinin tam metni zerinden Fars ede
biyat karsndaki duruunu ve onlarn edebiyat tarihi iindekini yerini
konumlandrmaya alacam.
Atay'i, Fars iiri karsndaki kesin duruunu ncelikle Sakiname'nin
sebeb-i telifinde ortaya koyar. 1 6 1 7 ' de yazd bu mesneviyi, II. Osman'
n 1 62 1 ' de sulh ile sonulanan Lehistan seferi ile balantlandrr. Bu
nedenle eserine genie bir giri yazar ve 1 62 1 ' de Lehistan ' n bar talebi
zerine Osmanl askerinin sava kazanmasyla stanbul ' da yaplan zafer
enlikleriyle paralel olarak kutlama ortamna uygun bir eser sunar. Mes
nevinin giriindeki sava tasvirinden sonra II. Osman ' n stanbul 'a dn
n u beyitlerle dile getirir:
Bu resme hcum idicek ehriyar / Nmayan olup hasma payan-z kar
Ser-i hasm emir-i hindi-zlal / D-nim eyledi hindv(me misal
Bum bildi ol cnd-i ell-i zlal / Ki ikbal karu konulmak muhali
Ne assz beta gele tedbirden / Kazfz tiridir kavs-i takdirden
Zarnri idp iltizam- harac I Bu sulha feda eyledi taht u tfc
ikarn alup fhbfz-z cihfzn / Hemfzn eyledi niyyet-i fziyfn
Gelp yirine 'asker-i bi-geran / O bahr eyledi cezr medden 'zyfzn
Kan sfzkiyfz cfun- firuze-reng / Bedel ola tfz sulha gavga-y ceng
(YzA 2520. 230b)
Bu "sulh", Atayl'nin savatan nce yazd .Sakiname'ye kendi dnemi
nin edebiyat evresiyle sohbet ettii iki meclisini anlatan bir sebeb-i telif
kurgulamasna olanak verir. Savan bara dnmesi elence ortam
iin, elenmenin doruk noktas olan iki meclisini anlatmak iin en uygun
vesile tekil eder. Bu bakmdan Sakiname'yi bir anlamda "sulhiyye" gibi
de dnmtr, diyebiliriz. Bu daha sonraki mesnevisinde aka grle
cek olan sava kart sylemine de kap aar6 . Ayn zamanda Sakiname'
de anlatt iki meclisi dnyas iin de uygun bir giri oluturur:
Dimag klup kibr kinden beri / Anup sulh- ah yrdp sagarz
Ma na getr nay elbaza kl / Bize ceng-i a 'da mnasip degil
5

Atayi'nin Kendi Sanat Hakkndaki Dnceleri iin bkz.

Atayi'nin b u tutumu

Grleri iin bkz 402-4 1 8 .

1 7.

386-401 ; Atayi'nin iir Konusundaki

yzylda sulh kavramnn nemini gstermesi bakmndan dikkat ekicidir.

Sabit'in 1 699 Kar

lofa Sulhiyyeleri iin bkz. "Osmanl Edebiyatnda Dnmn iiri : Sulhiyyeler." Bayram
Rahimguliyev. Baslmam Yksek Lisans Tezi. Trk Edebiyat Blm. Bilkent 2007.
Yzyln sonunda Nabi ve Sabit taratindan iki sulhiyye yazlmtr. Nabi'nin ve

56

Nuran Tezcan

(YzA. 2520. 230b)

Kendisi iine kapanm iken gzel bir bahar gnnde "eyyam- feyz"
olup Hisar'da bir meclise katlr. Bu mecliste stanbul "zari f 'leri bulun
maktadr ve edebiyat zerine sohbet etmektedirler. "Zuh1ri'yi beenen
Rumi zeban niin 'ive-i Husrev'i unuttaracak mesnevi yazmasn" sorusu
ortaya atlr. "Osmanl airleri, iirde yani gazel ve kasidede Farslar ge
mitir, ancak mesnevi de geri kalmtr. Oysa Osmanl savata kl gc
n gstermitir, dolaysyla Trk dilinin stnl de artk tartmasz
dr". Beylikler dneminden beri sre gelen ve patronaj politikasnn bir
yanss olan Trkenin gcn gstermek iddias; gl devlet, gl
edebiyat ve sanat anlay Atayl'nin bu son szlerinde aka yansr. Fars
edebiyat karsnda mesnevi alannda hala istenen dzeye ulalmadn
dnen Atay, bunu kendisinin gerekletireceine inanr. nk stn
devletin edebiyatta da stnlk gstermesi gerekir. Edebiyattaki stnlk,
konusu ve kurgusu Osmanll?raffrklere ait mesnevi yazlmasdr. "irin
ve Leyli hikayelerinden "kesel" gelmitir" yani bu hikayeler eski efsane
olmasnn tesinde artk bkknlk vermitir. Dolaysyla Osmanl airleri
nin gcn ve stnln ortaya koyan, insanlara mutluluk veren, konu
ve kurgusu yerli ve yeni bir eser yaratlmaldr. Mutrib, saki, mey anlatl
maldr.

BA 'S- TAHRiK- HAME V SAKiNAME

(YzA 3 1 3 1 .2 1 3a I Ba'is-i tahr'ik-i hame 'in Sak'iname YzA 2520. 230b)

NAZM-I SAKiNAME
Meger bir dem irmidi vakt-i ferag / Ne seyr-i emen ne temaa-i big
Sadef-ve olup bahr- gamda nekin / Dehen-beste ildi emen in in
Olup perde-ke 'ankebUtferag / Dkkan- dil nine ekmidi ag (23 l a)
Degil m uy- ebr zaman- skut / Ki dam eylemi takda 'ankebut
'A melden kalup ya 'ni tab ' idp / Dil olmd manend-i ti-i hatib
Yrek zahm- gussa ile hunbir idi / Cebininide asar- gam var idi
Bu gam nshasn bildi her hUrde-bin / Anafilris olmd in-i cebin
Hum- dil ki pr drr-i meknun idi / Gubr- gumum ire medfun idi
rp nagehan bir nesim-i safa / Ruh- evkden ald burka ' zib
Didi mjde kim irdi eyyam- feyz / Lebileb gldi yine can- feyz
Ne turursm ey balr- nadide cu / Yeter kl skln gama rny-pu
Bihamdi 'ilah elaj- Rabb- mecid I Diln kujl-i ma 'naya kld kilid
Gnl bahr- pr- drr-i fahir ola /Szn ab- ruy- cevahir ola
Ne sz ola manzune-i sak- 'ar / Ne manzume avize-i ak- 'ar

57

Mesnevi Edebiyatmn Tarihsel Dnm

Hususa irp mevsim-i nevbahlir / Yirn ola nzhet-seray- Hisar

Dem irdi idp cevhern akar /Revan eyle bir bahr-i giiher-nisar
Bu mjde olup vasl- g1- can / Nian- serverim segirdi heman
Tuyup bUy- can-perver aina / Tek pu idince misali saba
O bUy ald llidi reh-i maksada / 'yan ald nageh der-i meykede
Gren cuda evrak- ezhlirm / Bulur cst cuyile glzarm
Tuyulur neva-y hezarile bag / Olur u 'lesi rehnma-y erag
Dile nur- tevfik idp rneni 1 ridirdi bir bezm-i hasa beni
O bezmn bisatmda var inbisat / Bulup rite-i canile irtibat
Karm nice rind-i salib-kemal / Olup muhtelit ir eker misal (23 1 b)
Saar zer gher suhan yirine / Sreyya-ve uymu biri birine
Derilmi dnp silk-i pr giihere / Komular suhan ritesin bir yire
(YzA 2520'de eksik)
Ki mevzu ' i 'r ald mahbUb u mey / Hitabat- saki muganni ve ney
Nin itmeye bunda bir dasitan / ZuhUr pesendan- Rumi-zeban
(YzA 2520'de eksik)
dp mustakil ya 'ni bir mesnevi / Unutdurmaya ive-i Husrevi
Hususa bu ma 'na bulupdur sbUt / der bals iden m/zem olup skut
Ki medh tagazzlde Rumi kalem / Olup galib-i sahiran- 'Acem
emir-i hun-riz-i 'Osmaniyan / ZuhUr itdi rcllin- Trki zeban
Ve !ikin kalup ive-i mesnevi / Szi anda A 'camn ald kavi
Dinilseydi bir nazm- gher-nisar / Ki her beyti bir mfred-i rzgar
Olup hamse-ashabna pene-tab / Virilseydi alaya tenha cevab
arab olsa mazmun cam shlin I Kesel geldi zira ki efsaneden
Mey-i atein ol giivarende ab / Suhan giilr:nine virr ab u tab
Anlmazsa irin Leyli nala / Heman mutrib sakiye 'k ola
ZKR- KAF-ZADE FA 'Zi ELEB RAHMETU'LLAH 'ALEYH
Ol dem ilerinden bir ehl-i kemal / Nisar eyledi drr-i drc-i maka!
O ser-eme-i hikmetnfa 'izi / Kemiyyet-i suhan ra 'izi Fa 'izi
Bana itdi 'atf inan- hitab / Didi sen viresin su 'life cevap (213b)
Suhan mlknn merd-i pr-zursm / Bu meydanm el-hakk silahrsn
Hisarun idp vasfn piva I Suhan mlkine ek hmayun-liva
Ki devr eyledike g1- kelam !Mdam olmak ister bu dilke makam
eken 'akd-i bezm-i safaya emek / Mukaddem mahallin tedarik gerek
Gze gelmee bfve-i h-gvar I Nazargah hub olmann dahli var
Hisar olmasa bezmgah-ferah / Haram ola israf derd-i kadeh (232a)
ka bir kadem tara andan eger / Olur hun cam u srahi heder
Odur cay- bezm-i harabftiyat / Kalatadur andan geince heman
Kad eyleyp ma 'rifet kiverin / Yr ihtiyar it bir a 'la yerin
58

Nuran Tezcan

Virr cam-z mey haletin verd-i ter / Nesim-i sabii hd muharrik yeter
Fakir eyleyp anlara i 'tizar / Dedim bende yok ol kadar iktidar
Mekanm saff- na 'l iken da 'ima / Deger mi bu meclisde hi sz bana
Bu kara olur m gnl meyl-i hiz / Ki tullab eraf u matlub- 'aziz
Ne mid ile ata bi-vehm neng / Geda nahl-i bUstan- ahiye seng
Ne arar o sahrada mur-z hakir / Ki nahcirgah eyleye nerre-i ir
Ne gstersn ol kuede pi/ver / Ki her guesi tola drr gher
Hususa ki itdi beni beste-dem / Peyapey gelp mevc-i derya-y gam
Olup bir griz-i sitem sermedi / Felek blbl-i can syletmedi
Szm istima ' eyleyp didiler / Bu 'zr bahane degil mu 'teber
Msellem degil hergiz ol i 'tizar / Keder mi virr lcceye ruzigar
Mukarrer ki tab 'a virp infi 'al / Gerek gA- mjde gerek gAmal
Muharrik olur a 'ire lutf- kahr / Virr neve elbette tiryak u zehr
Safa-bah ise nagme-i hrremi / Gam ahenginin de olur 'alemi
Olur nevk-i tir-i suhanda eser / Ana ab virdke hUn- ciger
Bulnmad nkim mecal-i griz / Heman ol dem ol hidmete kerem-hiz
dp 'uhdeye niyyet ahir-i vefa / Veli eyledm 'zri pein eda
Kan sakiya ab- ate-i itah / Hisari-i derde getr ab u tab (232b)
Hum- badenn gzle ser emesin / Ki dervazede cey-i gam var sakn
Muganni okur nay itme ferag / Nefesle uyansun synmesin erag
dp ya 'ni cellad- arh hacil / Demnle bu gam mrdesin zinde kl
Atayi'nin meclistekilerin azndan sylettii bu dnceleri ayn zaman
da Osmanl'nn edebiyat idealinin de geldii noktadr: Fars edebiyatn
ama. Ancak buradaki ama, yeni bir boyut kazanmtr. Bu da Fars usta
larnn mesnevilerine "Rfmiyane came giydirilmesi" deil zgn ve telif
bir eser ortaya konmasdr. zgn eser hedefi airi kendi mekan ve zama
nna yneltirken edebiyatn da yaanan hayatla yani gerekle bann
kurulmasna yol aacaktr. Nitekim Atayi sebeb-i telifinde stanbul' da
Hisar' daki bir meclisi anlatm, orada bulunanlar iinde dnemin airle
rinden Kafzade Faizi'ye yer vererek zgnln gereki bir metin orta
ya koymakla ban kurmutur. Sakiname'nin "hftime"sinde ortaya koy
duu eserini yine ranl airlerle karlatrarak deerlendirir:
Olup dest-i aviz ehl-i safa /Revadr ki dillerde tesbih ola
(YzA 2520. 257a)
Bu drr yine nazma nizam ide rek / Sade/den Nizami dke drr-i ek
(257b)
Hnerlerle gsterdi stad- evvel / Zahir itmemidir Zuhuri dke!
dp nak tarh- nev-ayin perend / Nevayi-ve itdm nevay blend
Alup eme-i candan fb- midiid / Revaninn itdm revanm ad
59

Mesnevi Edebiyatnn Tarihsel Dnm

Nemek saal hamem ehl-i suhfna / ekildi mey nazm- hamriyyeden

Zihi lutf- tab u nisar- drer / Ki heb dost u dmen ola behrever
Ol eljaz u ma 'nasna subh u am / Pesend-i havass aferin-i 'avam

Bu meyden ki nu itse bir reha cam / de pir-i cam an 'tr- meam

Ne meydr bu kim hake olsa revan / Bula hfkden rind-i irazi can
Bi-hamdi 'ilah ejkar- hftr- fir1z / Murad itdgm gibi itdi bruz
Ne nak ki tab 'un tahayyl ider / Suhan meclisinde temessl ider
Bu vadide bir nice ehl-i hner / Koup esb-i tab ' gelp gediler
Salup sonra meydana ben tevsenim / Gee cmleyi ald meydan benim
Kaan esb-i tab ola sarsar-gzar / Tozdan grmeye dide-i rzgar
Klup azmayi nice pehlivan / Bu menzilde geri koydular nian
Msa 'id olup gr1h- rzgar / Kodum zur- tab 'unla bir yadigar (258a)
Dutup tir-i tab 'ile meydan yirin / Hedefeyledm seng-i menzillerin
Dila ar atma da 'vay ko / Edeb gzle bihude ray ko
Bir olur m stad ile peyrevi / Meyn bir midr khne meyle nevi
Tutalm ki nakka zinet ider / Yine tarh- resm idenndr hner
Hususa olup cay- 'iret-nig1n /Bana gn mi gsterdi gerdun- dun
Meyn vasfn itmi hner ehl-i suhan / Ne gune dah vasf idem an ben
Bu matem-sera had msa 'id degil / Meger mersiyye nazm ide ehl-i dil

Atayi, eserindeki hayallerin gzellii ve orijinallii ile Nizami'yi ks

kanlndan alatacak denli iddialdr. Ortaya koyduu bu yeni tarz ese
riyle Nevayi gibi nn ykseltmi, retname airi Revani'nin ruhunu
ad etmitir. Cam ehrinin piri yani Cami onun eserini duyup okusa ak
am sefas yapacak, iraz'n rindi yani Hafiz ise onun eserinin etkisiyle
(eseri bir mey gibidir, yere dklse) dirilecektir. Hefl Han ' n "hatime"
sinde Sakiniime'sini erefniime'ye7 karlk olarak yazdn belirten Ata
y!, daha ilk eserinde hedefine ulamtr. Ancak kendinden nce eser ver
mi olan ustalarn varln kabul eder, bunu bir yandan kanlmaz tarih
sel bir sre olarak grr, te yandan onlar aacak denli eser ortaya koy
mann nasl bir bilek gc gstermek olduunu vurgulamak ister. lk eser
olma iddiasn burada tartarak, kendinden nceki mkemmel eserlerin
menzillerini amay hedefler, bunu hayal ve dnce ile dil ve ifade dze
yinde yenilik yaratma olarak belirler. Bylece eserini, kendi zgn g
cyle ortaya koyduunu pekitiren szlerle deerlendirir.

Nizami'nin lskendernamesi'nin birinci kitabnn ad olan erefname iin bkz.Kortantamer

1 56. Aynca Sakiname iin bkz. Kortantamer 1 63.

60

Nuran Tezcan

Atay!, Sakiname'deki iddia ve hedeflerini dier mesnevilerinin sebeb-i

teliflerinde de pekitirerek srdrr. 1 034/ 1 625 'te yazd Nejhat '/
ezhar' da yine Fars edebiyatnn hamse statlaryla tartr. Geni bir giri
ve 111. Mehmed'in Macaristan seferinin anlatmndan sonra gece tasviriy
le balayan bir sebeb-i telif kurgular. air doa ile tanrsal gc badat
ran yorumlarla geirdii bir geceden sonra scak Temmuz gn balar.
Temmuzu k izler, souk k hkm srer. Dier mevsimleri dolar,
doann ve dnyann dnn zemez; arhn dnyle zamandan
ikayet eder. Zamandan ikayetle anlataca didaktik ve ahlaki hikayeleri
ne zemin hazrlar. Gzel bir sabah vakti mesnevi yazma arzusuyla stad
lar izler. Fakat eskiler gibi sava anlatan eserler yazmay anlamsz bulur.
Atay!, burada adeta sava kart bir sylem iine girer. Sava anlamsz
bulur, dolaysyla kendisi eskiler gibi hkmdarlarn aslnda halka zarar
veren savalarn abartarak anlatan destan yazma yolunu tutmayp, latif
eyler mey, mahbub, gzelleri anlatmay tercih etmitir8 . Sakiname'de
belirttii Leyla v Mecnln, Husrev u irin gibi bkknlk veren "efsane"
mesnevilerden sonra burada da ehname tarz eserler yazmay eski moda
olarak bulur. Savan irdelemesini yaparak, savan aslnda hkmdarla
rn hrsndan kaynaklandn, tanmad insan dman olarak grp
ldrdn, airlerin de bunu yceltmelerini eletirir:
Ben de o fazilet ile olup neve-dar / Lcce-i evk ald dil-i bi-karar
(YzA 2520-85a)
a 'a 'a-i neyyir-ifeyz-i ilah / tmiidi kalbimi amacgah
Dilde idp kulzm- enwzr cu / Birbirini ekdi o mevc-i berdu
Kilk-i emel hem-reh-i takdir idi / Safha-endi-i kalem-gir idi
Tab- ciger dagdaga-engiz idi / Nabzm tutdum felek tiz idi
Ddi dile hatra-i mesnevi / Eyledm stadlara peyrevi
Hame olup tiz bu hengamede / Dizdi gher bahr- hrednamede
Szleri amma ki yabane degil / Cmle fsun ald fesane degil
Bunda safa var m ki bir kine-ldl / Masdar- kahr u tama vahhab-cah
Tak- dimag tal kibr gurur / Sinede merkuzi perver zuhur
Kasd anun ah- cihandarlk / Gsgtr aleme hunharlk
Eyleye iz 'ile kzlup 'ibfd / Kahr ile ol yire yana bilad
Ya 'ni ekp 'asker derya-nehib / Eyleyeler halk vatandan garib
Bir blgn adn a 'da ide / Memleketin eseriyle yagma ide
Her biri bir sabka v gflgi / Birbirini bilmedin ola 'adu
Da 'vi-i cah eylemede iki ah / Ortada ahval-i ra 'iyyet tebfh
Nahvet-i cehlile bir iki a 'van / Nam/arn ide cihan pehlivan
8

Giriin geni zetlemesi ve deerlendirmesi iin bkz. Kortantamer 1 77, 1 8 1 - 1 83.

61

Mesnevi Edebiyatnn Tarihse/Dnm

Grz keman semtine idman ide / Biri birin da 'vet-i meydan ide
Biri birine eyleye kasd- helak / Birisi merd ola biri zahm-nak
Vasfn iden a 'ir-i siihir-ceniib / Szlerine vermekin iib u tab
Kendisini Hayder-i Kerrar ide / Grzini batman ise kantar ide
Grmedii kavmi anup da 'ima / de nice mrdelere iftira (85b)
Eyleye bir mdeyi sahih-kran / ii 'ir iken Dara ola kssa-han
Mersiyesin okumadm anlarun / Canlar heb ksun o nadanlarun
Eylediler geri selef ihtiyar / tmede amma ki hafi i 'tibfr
Meslegimiz viidi-i mergub idi / Vasf- latifdemi v mahbub idi
Fasl- bahar gibi cmle latif/ Old nice fasl- bedi ' zarif
Safhas ayine gibi pr safi! / tdm anun adn 'Alem-nma
Hasl itmame irp ol kitiib / Cildile ald sadef-i drr-i niib
Nazm pesend itmege ayan olup / Tarz hased-i gruh- yaran olup
Old bana hccet-i 'izz kaba! / Eyledi imz 'ulem-y fuhU!
Sebk nizamn gricek laften / Eyledi insaf her insaf-zen
Atay!, hem air, hem de kendi ann aydn olarak dikkat ekici bir
ekilde sava karsnda bir bilinlenme iindedir. Onun skendername ve
ehname tr eserleri eletirmesi, sava kart sylemi, bu yzyln so
nunda yazlan sulhiyyeler (Nabi ve Sabit) de gz nnde bulunduruldu
unda 1 7. yzylda Osmanl'da "sulh" kavramnn nasl bir nem ve an
lam kazand anlalabilir. Ancak mesnevinin giriinde III. Mehmed' in
Macaristan seferini anlatmas ve Osmanl'nn stnlk vgs, eliki
gibi grlse de bu kendi yaad dnemin gereki yansmas olarak
dnlebilir.
Atay!, yukardaki beyitlerde grld ,gibi 'Alemnma adn verdii
Sakinane'sindeki baarsndan g alarak daha iddial bir sylemle ham
se oluturma tutkusuna girmitir. Ustaca bir kurgulama ile adeta edebiyat
evresinin tartma ortamn canlandrarak evresindekilerin onun Niza
m1'nin hamsesine cevap yazmasn istemelerini dile getirir. Atay!, gene
onlarn aznda kendisini Nizami, Husrev, Cam, Nevay1 ile karlatrr.
Burada da onlardan sonra gelmi olmann onun deerini drmeyeceini
tartr. Ancak hamse yazmak zor bir itir. Ortaya koyaca eserin nasl
g bir ii baarma olduunu gstermek iin gene ustaca bir kurmaca ile
Muhammed Dede 'nin kabrinde bandan geen bir yaantsn anlatr. Bu
rya iinde grd bir ryann anlatmdr9 Ve bu ryann yorumu onu
yazma konusunda motive eder:
Hasl ol sefer-i belagat-rsum / Old pesendide-i yaran- Rum
(YzA 2520. 85b)
9

Rya iin bkz. Kortantamer 1 83.

62

Nuran Tezcan

Her biri lutfile olup bezle-sene / Didiler koymak10 gerek adn gene
Ya 'ni grp Hamse-i eyh 'i temam / Eyle cevabna heman itmam
nki sunuld sana nazm- suhen /Name cevabnda var ol hame-zen
kr-i Huda az degil kudretn / Fark-felekde 'alem rif'atn
Semt-i Nizamiden olup hissedar / Old skUf- suhenn stvar
Si'zi-i Husrevden olup behr ver / Sad nukat yirine hfike erer
Humm- diln cam-ara talibi / Mayeli hem hfime-i Cami gibi
Sen de neva ile bir avaze sal / Tarz- nev-ayin-i Nevayi misal
Geldin ise n 'ola cmle sonradan / Sfr degil mi elifi elf iden
Sonra gelen bezme birez cst olur / 'Adet odur cur 'a ien mest olur (86a)
'Arza klup meskenet-i bi-umar / Eyledm anlara birez i 'tizar
Didm eyyam- hem erbfib- dil / Bana bu teklifmnasib degil
Siflede taklid-i kibiir eyleye / Kendyi rsva-y diyar eyleye
Hi ola m itse ne denl huru /Her ene haffaj cevahir-furu
Mflis-i 'aciz k 'ide terk-i diyar / Fa 'ide ne eyleye Msra gzar
tdi hususa ki cefam zebfin / Micre gibi yregim tal kan
Ural bu rehde piyade kadem / Paide akk ald misali kalem
Lik anun her biri kavl-i ba 'id / Olmad hi 'zr tvan mfid
Grdm olur bunlarun ile niza ' / Yfir- harifan muzalrif-i meta '
Ahir idp szlerine inkyfid / Canile himmetlerin itdm murad
Eyleyp ol hidmete edd-i ntak / Kilk-i hner eyledi emir-i sak
Var idi evvelde dah niyyetim / Kasr idi 'azme veli himmetim
Hasl bu eder-i devvarda / Resm idi ol penc-i dil-i zarda
Olmidi bir ulu himmet bana / Gaybdan irmiidi bearet bana
Ddi heman Jatra-i penc gene / Nak- murd itdi serfiy-senc
Atay!, Fars airleri karsnda kendi gcn adm adm kantlamaya do
ru gider. Didaktik ve ahlaki hikayeler alannda Nejhat l- ezhar'la kendi
sini bata Nizami ile karlatran Atayi'nin, Sohbet l ebkar'da doal
olarak hedefi Cami'dir. nk Mahzen '/-esrar tr eser yazmada Niza
mi ile boy lmesi yetmemitir. Bu alanda byk isim olan Cami'yi de
geme iddiasndadr ve zellikle tercme esere kar kar. nceki mes
nevileri ile kendine gven kazanan Atay!, eski moda hikayelerden sonra
"tercme"nin air-yazarlk gcn ortaya koymayacan kesin bir dille
ifade eder. Solbet l ebkiir'n sebeb-i telifi yine bir bahar gnnn tasviri
ile balar. Atay!, szden, ince manadan anlayan arkadalaryla kra kar.
Bir sohbet meclisine katlr. Sohbet meclisinde bulunanlardan biri yann
daki kitab karp Cami'den paralar okur. Orada bulunanlardan bazlar
anlamaz. Bunun zerine kitabn Trkeye tercme edilmesini isterler.
'

'

' -

'0

Metinde olmak

63

Mesnevi Edebiyatnn Tarihsel Dnm

Atay! tercmeye kar kar: "Tercme makbul deildir, kimse tercman

olmay kabul etmez, ehl-i dil tercmeden utanr, bakasndan ereti alnan
ey, alan alaltr; mana vakf kiiye mlk olmaz, yaznca, mana kiinin
kendi mlk olmaldr, alem gencine-i raz ile doludur. Ama kalemi hr
szlk ederse Atay! onun elini keser". Bunun zerine ilerinden birisi Ata
yl'nin daha nce Mahzen '!-esrar tarznda yazd eserde baarl oldu
unu imdi de byle bir eser yazmasn ve hamse meydana getirmesini
isterler. Atay! itiraz eder, bu iin zorluklarn dile getirir. Nizaml'nin bu
yolu tlsmladn ve ondan sonra Husrev, Cami, Nevayi gibilerin de bu
alanda sylenecekleri sylediklerini, syleyecek bir ey kalmadn ileri
srer. Teklifi yapan kii anlamn ve nktenin bitmeyeceini belirterek
srar edince Atay! raz olur 1 1

SEBEB- TE 'LF- KTAB (YzA 2520 - 1 50b)

Bir zaman kim dem-i enfiis- bahar / tdi mecmu 'a-i verdi zer-kiir
a 'a 'a-i hane idi kudretden / Sebze bir kt 'a idi cennetden
Berg-i gl zib-i der det ald / Biid- subhun ii gl-get ald ( 1 5 l a)
Gl-i ter hrmen-i iite kendi / Blbl iitede semender kendi
Cemre ddi emene taze v ter / Lale pirahenine sald erer
Gonceler geri ki handan ald /Blbln gnli perian ald
Safaet-i tab ' kalan sermaye / Cuy-ve akd heman sahraya
Gl donanmasn idp fasl- bah1r / Okud glene ezlr leziir
Genc-i kaane olup vahetgiih / Kurd her nah! tar (?) bir hargah
Haneden ald reside 'uak / Nitekim zelzele-i ehl-i revak
Zllelerden dil-i uride rmmCn / SCyeden niteki sevda-zedegCn
Bir dah evden olup avare / Ddk ezh{r gibi glzCra
Bir iki yCr- suhan-perver ile / Nkte-perdCz- gazel-gster ile
Eyledk sahn- emende meclis I Gussa bigane v adi heves
karup cngini bir ell-i suizan / Ch- gl gibi heman kaynndan
Didi kim Subha-i camidiir bu / Rek-i CsCr- NizCmidr bu
F{l idp ad o drc-i hneri / Sad bir 'akdile bezme gheri
Lik bir iki zarif-i Rumi / Mes 'ele olmaycak ma 'lum
Didiler sylemeyp bize kitab / Tercman olsa biri virse cev{b
Nice ansun siyCh- hi'me / Bu 'A cem u laste-ruy Jame
An ol tarz- mkellefbilp / Eyleyeydi dal mahbub klup
Ben didm terceme olmaz makb11 / Tercman olmag kim ide kab1l
Ehl-i dil tercmeden 'Cr eyler / 'Ariyet sahibini h1r eyler
Vakf- ma 'n{ kiiye mlk olmaz / Subhaya yle gzel silk olmaz ( 1 5 1b)
11

Ayrca bkz. Kortantamer 201 -202; 407

64

Nuran Tezcan

Urcak det-i safa-bahna bina / Kiinn mlki gerekdr ma 'na

Keserin hame itse elin draz / Geri 'flem tolu gencine-i raz
Olcak bezme gher-riz-i beyan / Szmi cmle begendi yaran
'Akbet dndi biri didi bana 1 Bilmezin an bun ben amma
Hamdi '!iflah tal gencine-i dil / Gheri kimseden almal degil
Sen de nazm eyle getr meydana / Subha-vari gher-i ehdane
Diz bu resme nice 'kd- ehvar / Eyle avize-i gu- esrar
Mahzeni nki tetebbu ' kldun / Tarhda nice tasannu ' kldm
Bun da bakaca bir gene eyle / Bari gencine/ere pen eyle
Didm ey yar- ma 'rifet-gster / Szlern nazma degil cana geer
Tutalm nazm- evveline pen kilab / Hazret-i eyh 'e gc olmaz m cevab
Pen gence zafer mmidi muhal / Mtlilulyayla pr-nak lay<il
Resm-i tasvir-i a 'la olmadr bu I Hep siyeh-hame-i sevdadr bu
Kimiya gibi hayalat ancak / Fihris-ifenn muhalat ancak
/ferdiyi keff hurid ancak / Tama '- hutbe nahid ancak
Taleb-i sohbet Behram ancak / Fikr-i a 'ir gibi ev/{m ancak
Gence 'de ildi bu genci peyda / Bir iki msra '- emir-nma
Kld ol eyh-i keramet-mend I Tig-i elmasla eyvann sedd
Husrev ol dahmeye kim ald revan / Zikr tesbih ile lalavl knan
Ad efsunu niyaz ile deri / Ald getrdgi denli gheri
Old Cami ye dalfeth 'l-bab / Buld vafir giiher-i 'alem-tab (l 52a)
Kim isin sbha idp ebrara / Tuhfe ildi kim isin ahrara
Old ol gence Nevtyi de revan / Eyleyp peyrev-i stad cihan
tdi manzume-i pakin tahmis / Dizdi hakka ki 'aceb 'kd- nefis
Sonradan dahil olanlarun ii / Old pesnandesine firai
Kalmad ragbete salih gher / Buldugn sildi sprdi iller
Lik bu ma 'zeretm eyledi redd / Didi kim feyz-i Hudaya yok hadd
Ya 'ni gn gibi degil mi zahir / Nkte-i kem tereku li '!-ahir
Nam- stad klup bir zaman I ileri tur ki Sikender-i zaman
nki irdn erefi hidmetine / Taglar m dayanur himmetine
Genc-i ma 'naya ne lazm tie / Yidi kat yirde bulur endie
'Akbet itdm anun seddini ben / Zib-i dibace-i divan- shen
Tutdum ahir o klen dalm iye rah 1 tdm ol balr-jiravana inah
Nice derya o tlsun- ma 'na / Mevcesi tig-i tlsm olm ana
Tab 'm zire-i lakkak- suhen / akk- engt-i kalemdr dklen
Geri gsterdi reh-i dahmegehi / n labab olm ii ta tehi
Ki u nahun- endie ile / Belki nevk-i kalem ve tie ile
Bulmaga gene definin ghern /Altn stine getrdm o yirn
'Akbet olmad zayi 'amelm irdi bir genc-i firavana elm
Virdi ol denl gnt kan- suhen / Sa(lum etrafma damen damen
65

Mesnevi Edebiyatnn Tarihsel Dnm

Dest-i endie drr ef(m ald I Ve her yir gher-i drahan ald ( 1 52b)
Feyzile 'aleme yeksan itdm I TUde tude drr gaitan itdm
Atay'i, 1 03 6/ 1 627' de yazd Heft Han mesnevisinin sebeb-i telifine de
kl bir bahar gnnn betimlemesiyle balar. Gnl sahibi, ince dn
ceye vakf, gzel sz syleyen arkadalaryla bahelere gezmeye gider,
iki meclisi kurulur, kadehler dnmeye balar, taze manalar dile gelir.
Birden ilerinden birisi "sanatn, edebiyatn eyhi" (eyh-i fenn) Nizami'
nin Heft Peyker'ini karr ve ak hikayesi okuyup dinlerler, beenip
verler:
Bir seher geh ki nur olup cihan / Bahr- sim-aba garka old cihan
(YzA 2520. Sa)
Sehern biib- feyz-i ald / Zerre-ve halk tara yayld
Ruz- nevroz irp sa 'adetle I Geldi ah- bahara devletle (8b)
tdi herkes bahara istikbal I kd seyre misal-i bad- imal
Old ehl-i sevad sevdayi / Oldlar semt-i Kays- eyday
Ol gn erbb- tab 'dan nice yar I tdk semt-i bag u raga gzar
Hem bahar u itada yaranum I Yiir u germ-abe v glistanum
Dil tab ehli yaranlar idi I Nkte-g1lar dakika-danlar idi
Dil-i ruenle jikr-i muy-ikafI Biide-i saf u sagar- effaf
Devr-i gl hkmini virp ahir / Cam- gl-rengi eyledk da 'ir
Behmen-i dehmeni-sfat yaran / Kaldrup bir bir yine rtl- giran
Saki dellal- la 'l-i nab ald I Devr idp mey kararn buld
tdi canlar meze diy yaran I Vasf la 'l-i nigar kut- revan
Nakl-i bezm ald ma 'na-y hoter I Bahr- ma 'na tabak tabak cevher
Eyledi telh-kdm sagar- gam I Zevk-i nev-bave-i nilal-i kalem
Vasf lebde deJan- gevher-bar I Dil-i bimara danelerdi enar
Ol ki Jal-i zekdnda sz koparur / Sib-i mkn ekrdegin karur
Nagehan ad birferite-hsal I Bir kitab- bedi '-iferruh-fal
Heft Peyker huceste nam idi I Nazm eyh-ifenn Nizami idi
Ne Nizami ki lamsesin gerdun I Heft Seyyareden bilr eftun (9a)
Okyup bir gzel likayetini I Dinledk 'k ile rivayetini
Olnup midhatinde lakk eda I Old nazm msellem-i zrefa
Lik bu da 'i-i dakika-gzar / Buld g1ne i 'tiraza medar
su 'al eyleyp fakirane I Yek-be-yek didm anda yarane
Evvela a/- 'k- 'alem-gir / Old bu turfe namede tahrir
Medh-i Behram aha itmi meyi I Eylemi pddiah- 'k tufeyl
'lk ider kul- Kafi efgende I 'lk kande o bi-neva kande

66

Nuran Tezcan

'/k olur 'aka delil-ifena I 'Ik ider ptdiah- dehri geda

'/ka budur 'alamet-i sadk / Yanar atee girer gider 'ak
'lk terk-i ser-i amanidr / Belki mahv- vcud- fanidr
Ate olur hayal da 'iresi / Kande kald visal hatras
'/k mdur bu kim olup tenhf / de mahbUbesiyle zevk safa
Gali zir-i lihtfi itse makarr / Kura iki direkli bir ader
Yapdra nice kmbed-i vala / Sala nh kmbed sipilre seda
Yar hazr zemane bi-tevi / Tir der-kabza ve hedefderpi
Gah gnbetde zevk-ifevkani / Gah ine seyr ide adrvan
Gafil olup tj/- gnbed-zen / Harekat- garib-i gnbedden
Vire meydan idince nefsini knd / Ola gnbed-zenan olursan yund
Akam diy ide da 'vi-i zur 1 Kla crmin o yardan mehur
Byle mi gz/iye l 'l-elbabl Dergeh-i ah- 'kda adab
Hisse-dar oluben eh-i prfenn / '/k- meymun v hmariden (9b)
Yidi 'Azra-i 'zara Vamk imi / Barek-Allah ad da 'ak imi
Kays gr kim nin eker emegi / tmez ol itdgin yaban eegi
Dil-i afte hale dmez bu / Ak- bi-mecale dmez bu
Bilmeye haste-lal-i ruhani / Zevk-i fevkani 'y- ruhani
Saniyen mihnet-i muhabbet-i zen / Arife nin ola dagdaga-zen
Ehl-i hikmet bu kavle kii 'ildr / Zene ma 'il ziyana ma 'ildr
Anma 'avret-akllu Mecnun / Ki ola naksat meflun
Ola bend-i kemend-i muhtale 1 de 'k- zlaleden nale
Hanegiye hd olmaz o biizi / Makiyan aldadur m ahbaz
Gzden eyler vebtle ahengi / Necm-i gaddar dide-i engi
Ola kuyrukl srmeler her bar / Fitne-culukda kevkeb-i dm-dar
Sine asa iner gider ikeme / Mlhid-i yek gibi ol iki meme
Dndi enban- 'mre can- rkun / Nice Rstemler anda sst zebun
tme olfarceyi teferriicgah / Ola ta garka-gah- ehl-i gnah
Nam- 'ka nice olur layk / Gnde be gzeli seven 'ak
Garaz ol halden tenasldr / Sanma 'y u dem-i tevasldr
Eyleye kim ki dakk- btb- murad / ka 'uryanlar iderekferyad
'smet ehline ibtiladur bu / Emr-i hakk ile bir beladur bu
Nakl-endaz- candan ancak / Hasl rahat- beden ancak
Halet-i can-gdaz- ell-i ku!Ub / Degil illa muhabbet-i malbUb
Dilber-i ive-kara 'k olsun 1 've-i can-ikara 'k olsun ( l a)
'A k! u sabr u karar zhd riya / Hsni ber-ka 'ide cevana feda
Ola ahid-cemal ba-temkin / Nazenin ola gzleye ayin
Olmaya kimsede mmid-i kenar / Gayet-i zevki lezzet-i didar
Saltanatda cemal-i ruz efzln I tmek ister ri 'ayet-i kanun
Olur erbab- 'ka 'yd- srnr / Ylda bir kez el pmege destur
67

Mesnevi Edebiyatnn Tarihsel Dnm

Bir iaretle gamze-i bi-biik / Gahi bin derdmendi ider helak

La 'li defterde yoklayup mrde / Can bulsa gahi nice efsrde
Gzleye em-i lutfa istihkak / Bili11e hep meratibi 'uak
Mstahik olsa 'tk- bimar / Gue-i emi 'arz ide timar
Der-miyan ide cam 'ak- zar ! tmeye 'arz- ehvet-i zinhar
ze er gam- 'unjile yarin / Nefs-i emmare bile mikdarn
Kl olur ol gamze-i hunhiir / 'Arz- hfle kimn ne zehresi var
Nice itsn heva-y nefse heves / Aka kalmaynca tab- nefes
Sa/isa 'k alnca ate-tab I 'Ak- zarun olan hfli harab
Kays- eydaya dner etvar I Nerede kald 'ak/ mi 'mar
Terk-i tecrid ile olup na-bUd I der ikbfl ar-tak- vcud
Yklup ger harab ola 'alem /Konmaya damenine gerd-i elem
Dil-i ehl-i fenaya yirler olur / Hefi knbed yire beraber olur
Bize yetmez mi knbed-i la 'li / Nev-bahar olsa erguvan na//i
Old bir knbed zeberced-gun / Berg-i sebzile devha-i mevzun
Knbed-i pr-kufe-i bfdam I Kasr- kiifur-gune-i Behram ( 1 Ob)
Leb-i deryaya gel labiibma bak / Old manend-i kiinbed-i erzak
Lale-i zerd-g1ne-i sahra / Za 'feran labiibdur ber-pa
'A seli hrka-i siyeh-al / Bama eke 'k abdal
Eylemez rek tak- rengine / Kiinbed-i sa11dali vii mgin
n degi/si11 11e Zhre 11e Behram /Neye yarar bu gune giine hyam
Belki yok anlara dal hfcet / Var iken hane-i bi(la)-minnet
ki gnlk msafre gerdun / Old bir ka 'a-i zmrrd-g1n
Felegn vakti subh- pr- nur / Sana yitmez mi tak- kafur
Reng-i surhi/e zeyn idince Hakk / Kii11bed-i lale-g1n- dilkee bak
Old itdiike ajitab liltl / Zerd-g1ne revak bi-timsal
Gelse ebr-i kebud- nevruzi / Pr cila sakjin ide fir"zi
Olur irdke zulmet-i dem-i am / Kiinbed-efraz misgi-i12 Behram
ricek nhitab- sandal-sty / Sandali-reng olur bu sra-seray
Mizbiin eylemi kaza v kaderi / Her kiinn nasibi malazar
Budur ahbaba pendn icmali / Ne 'ne yetmez bu kubbe-i 'ali
Bu dizelerde grld gibi Atayi, Fars iiri karsnda nceki sebeb-i
teliflerinden daha iddial bir tutum ierisindedir. Nizami'nin Heft Pey
ker'ini ak bir dille baarsz bulup ynden sistematik bir ekilde ele
tirir:

12

Metinde mgl

68

Nuran Tezcan

1 . AIK TPNN ELETR S :

s u 'al eyleyp fakirane I Yek-be-yek dedim anda yarana
Evvela ah- 'k- 'alem-gir / Old bu turfe-namede tahkir
diyerek Nizaml'nin Behram' ak olarak kurgulamasn baarsz bulur.
Behram gibi birisini ak olarak fazla vmtr. Ak yce bir duygudur.
Behram ise sevgiliyle tenhada zevk etmektedir, bu bayaln "am"
diye mehur etmektedir. Bu ak "edeb"ine uymamaktadr. Yaban eei
avlamas ise ak davranna hi yakmamaktadr.
2. KADIN AKININ ELETRS :
Siiniya mihnet-i mahabbet-i zen / 'Arife nin ola dagdaga-zen
Ehl-i hikmet bu kavle ka 'ildr / Zene ma 'il zinaya ma 'ildr
Anma 'avret akllu Mecnm /Ki ola naksiit nefln
diyerek kadnn cinsel eilimleri de birlikte getireceini, nice Rstemlerin
bunda "sst zebun" olduunu, bedenle ilikisi dolsaysyla bunun bir
bela olduunu belirterek asl sevginin cinsel eilimlerin tesinde olduu
nu syler. Bu nedenle "civan ak" daha uygundur. Ancak bunda da eh
vete ve nefse kar uyarr.
3 . AK ANLAYIININ ELETRS :
Salisa 'k alnca ate-tab 1 Ak- zarun ola hali hartb
diyerek gerek an betimlemesini yapar. Ona gre ak byk aclar
eker, sevginin etkisiyle akl bandan gider. Yoklukla var olan gnl
dnyay grmez, onun Behram gibi knbedlere girmesine gerek yoktur.
Gerek aa knbed olarak gkyz ve doa yeter. Zarifler bunu duyun
ca Atayl'ye hak verirler ve byle bir eser yazmasn isterler:
G idince szlerim zrefa / Old cmle msellem '/-fehva (1 Ob)
Didiler geri szlerin ma 'kl / Lik cmle deli/-i bi-medll
Hner oldur ki idesin isbdt / Olmaya mahz- iddi 'a kelimt
Sz senndr suhan o gne gerek / Bize amma ki bir numune gerek
Eyledm szlerin kablle itab / Ddm endie bahrna bi-tb
tdm ol bahr- ateine inah Al- dil-szum ad ka 'rma rah (1 la)
Bahr pr gevher idi dil gavvas /Buldum tik anda gevher-i has
Ka 'r- girdab kre-i pr-tab / Gevheri ahker ab te-tab
Ya 'ni tab- nefesle 'klar / tmi ol bahr kit-zar- erer
tmeyp dest- sdna ikdam 1 Dndi gavvas- himmetm na-kam
Rite-i fikre dirmege revnak / Tutmadum bir gher ipe uracak
'Akbet mest idp mey-i hayret / em-i bend ald perde-i gaflet

69

Mesnevi Edebiyatmm Tarihsel Dnm

Zariflerin grlerini kabul eden Atayi, hemen ie giriir, fakat tm ura

na ramen bir trl baaramaz. Ancak bir gece bir rya grr. Bu rya
kurgulamas ile yapaca iin zorluunu somut olarak ispat etmek ister ve
onu bylesine iddial bir mesnevi ortaya koymada motive edecek olan
ryay kurgular. Ryasnda ona yol gsteren stad, faziletin snd,
manalar ah, alim ve air babas Nev'i Efendi'yi grr. Nev'i Efendi ona
evde saf st akan bir eme yaptrdn ve onu aktmay srdrmesini
vasiyet eder. Atayi uyanr ve ryasn yorumlar: "st" marifet feyzi olan
iir, "eme" de "selaset-i e'ar" yani gzel, akc iir sylemedir. Bunun
zerine kendisi de bir Ferhad olarak iirin stne der. 1 3 Geri kendin
den nce Heft Peyker tarznda eserler yazlmtr, ama o, onlar mek
etmez, kendi "hasb-i halini" yani "kendi kurgulad hikayesini" yazmak
ister. Bunlar arasnda Talcal Yahya'nn ah u Geda' sn anar, o tarzda
bir eser yazacan belirterek onu da eletirir. Bylece kendini motive
eden Atay!, ak ve "edeb"ini ortaya koyacak ekilde zgn bir ak hika
yesi kaleme alr. Hatime'de ise sebeb-i telifteki hedefine ulatn, yani
onu byk mesnevi yazarlarna eklemleyecek olan bir eser ortaya koydu
unu teyid eder. Mesnevi vadisinde stad Nizami, Husrev ve Carni'nin
sekin bir yere sahip olduunu belirtir, kendisi de alakgnlllkle onla
ra katlmtr. nce erefname tarznda 'Alemnma, ikinci olarak Mat
la 'l-envar tarznda Nejhat 'l-ezhdr yazdn bununla Mahzen ' in (Mah
zen '/-esrar) deerini drdn, nc olarak Sohbet 'l-ebkdr yaz
dn bununla da Caml'nin Subhatu 'l-ebrar' n atn, onun parlakl
n krdn syler, drdnc olarak da Heft Han ' yazarak aleme n sal
dn vurgular:
Hame mest ald bir sebUda dah / Dil-i derya-ke arz/da dah
(YzA 2520-68a)
Vadi-i mesneviye ddi giizer / tdiim ol rah- bi-gerana sefer
Anda menzil-be-menzil iisttdfn / Grdm itmi hezar turfe-nian
Okn atm kemann yasm I Her biri arha bir keman asm
Ba-husus ilerinde stfd / ast- pr-zurna virince gad
Tir-ve gayr kad pa-der-gil / Hadd-i i 'caz eyledi menzil
Biri Husrev biri Nizamidr / Biri ser-mest-i 'k Camidr
Nice pey-revler itdi sonra zuhar /Her biri gedi Rstem-i pr-zur
Birbirinden kafur degil bunlar / Bulmad imtiyaza kimse zafer
Yekke merd idi Rsteman- kadim / Bunlar arayi-i sufuf- 'azim
Ben ne mikdar- 'acizane ile / Merkeb-i leng taziyane ile
13

Rya iin bkz. Kortantamer 233-234; Karacan 1 50- 1 53.

70

Nuran Tezcan

Kuvvet-i tali ' old sermaye / Kendmi katdum ahr a 'laya

Ra 'yet-i himmeti blend itdm / Tig-i 'azm-i miyana bend itdm
Hamse erbabna idp taktid / Eyledm pene-gir-i hurid
Evvela vCdi-i erefname / Old cay- tetebbu '- hCme
Old 'Alemnma ki suret-yab 1 Sald ayine-i Sikendere tab
Saniyen old Nejhat '/-ezhar / Pertev-i nak- Matla ' 'l-envar
Buy- dil-kefe halk mest itdi /Mahzen 'n payesini pest itdi
Salisa nazm- Sohbet 'l-ebkfr / Old si/k-i gher gibi hem-var
rdi ol gevher-i miyaneye dest / Revnak- Subha ya iridi ikest
Rabi 'an eyledm sze agaz / Saldum afak- 'aleme avaz
Heft Peyker ki old pi-nihCd / Old ahir cevab vejk-i murad
Hefl bendana nay- kilk-i hner / tdi meclisde turfe zemzeme/er
Mihverm kus- hefl-cu old I 'A rsa-i nazm- pr-huru old
Yidi meclis olup terazende / Hefl ahter/e old nazende
Zayi ' olmadn elde ser-rite / Bydi gevher old der-rite
Bu kuma- latif-i reng-a-reng / Old bir bend iinde cmlesi teng
Hefl reng o/d bu gl-i taze / Gl iken gonce itdi iraze
Nur-fikretle bu kufe-i seng I Felek-i nazma o/d Heft Evreng
Cengimiz 'kla olup her dem / Tig-i gam o/d gamgam- Rstem
Gir dar- gam beyan itdm / Namn illerde Hefl Han itdm
tdi gavvas- hame zib-i kenar I Bir nefesde nice drr-i eh-var
Nakd-i 'mri klup bu san 'ata hare / Varum itdm bu drc-i gevhere dere
Daha nce Leyla v Mecnun, Husrev u irin gibi hikayeleri modas ge
mi olarak gren ve padiahlarn savalarn konu alan skendername,
ehname gibi sava vgs eserleri edebiyatn konusu yapmay eletiren
Atay!, aslnda batan beri bir yenilik ve zgnlk aray iindedir. Bu
nunla bir yandan telif ve zgn eser ortaya koyarak air-yazarlk gcn
kantlama dier yandan da hamse oluturan mesnevilerin konusunu dei
tirme iddiasndadr. Nitekim Sakiname'yi hamse kapsamna alarak adeta
yeni bir hamse anlay ortaya koymak ister. Nejhat 'l-ezhdr ve Sohbe
t 'l-ebkar ile dnsel ierikli metinlere arlk vererek tercme olmayan
mesnevilerle Fars edebiyatnn bu alandaki iki doruk eserini gemeyi
hedefledii grlr. Heft Han ' da gene Fars edebiyatn ama, stn eser
ortaya koyma iddiasn srdrmekle birlikte asl hedefi Nizami'dir. Akn
edebiyattaki tartmasz yeri onu ak konulu Heft Han mesnevisini yaz
maya yneltmitir. Bylece Osmanl-Trk edebiyat, Farslarn ak mes
nevilerini unutturacaktr. Yeni bir ak konusu ortaya koymada bu edebi
yatn "ak anlay" byk bir rol oynamaktadr. Ak, bir ahlak ve "edeb"
meselesidir; romantik ak mesnevileri bir hikaye olmann tesinde insa71

Mesnevi Edebiyat111 111 Tarihsel Dnm

nn bu ahlak ve "edeb"i kazanmasna hizmet eder 1 4 Atayl'nin Behram'n

aknn anlatld Heft Peyker'i eletirmesi anlamldr ve kendisi "edeb"e
hizmet edecek olan zgn bir ak hikayesi kurgular.
Aslnda Fars edebiyat karsnda "yeni" bir ak hikayesi ortaya koy
ma iddias ve aray batan beri vardr. Ahmedl'nin Cemid Hurid'in
den beri var olan bu aray, kurgusu Osmanl-Trk airinin yarats olan
zgn bir ak hikayesi arayna dnmtr. "Telif yeni bir ak hikaye
si" kurgulama, Fars edebiyat karsnda Osmanl-Trk mesnevi edebiya
tnn hedefi olmutur. Bunu birok air dile getirmi, bu iddia ve arayla
mesnevi yazmlardr1 5 . Hatta Osmanl edebiyatnn bu aray eyh
Galib'in Hsn Ak' yazmasna kadar srmtr. Bu balamda eyh
Galib'in kurgusu zgn bir ak mesnevisi yazma iddiasnn edebiyat tari
hindeki yeri yeniden anlam kazanmaktadr. Onun Nabl'nin Hayrabdd' na
ve Atayl'ye ynelttii eletiriler, bu balamda salt bir yazar kskanl
olmayp ayn zamanda edebiyatn iten ie sren iddiasnn geldii boyut
tur. eyh Galib de seheb-i telifine, katld bir edebiyat meclisinin tasvi
riyle balar. Bu mecliste artk Nizaml'nin, Cami'nin mesnevileri deil,
Nabi'nin Hayrab.d' okunmaktadr. Eserin beenilip vlmesi karsn
da, eyh Galip tam da yazmaktan ve dnya hrslarndan vazgetii bir
ruh halindeyken birden kendisini bir "imtihan" ortamnda gibi hisseder ve
"Pir"inden ald evkle "tasz kalan Hsn Ak" konusunu yazmaya
motive olur. Meclistekilerin Nabi vgsn ar bulup Hayrabdd' eleti
rir: 1 . Attar'n mesnevisini genileterek yazmas; 2. Ar Farsa olmas;
3 . Akn evlenme ile bitmesi; 4. Bir hrsz kahraman yapmas (Hsn
Ak 1 73 -2 1 0 . Bkz. Doan 54-60). Bu eletiri_lerden, Attar'n mesnevisini
uzatarak kurgulamak zgn bir eser yazmak demek deildir, Trkenin
gc ortaya konamamtr, ak, "edeb" anlayna uygun dmemektedir;
hele bir hrszn kahraman olmas kabul edilebilir bir ey deildir, sonucu
kar. Nabi, Hayrabtid'nda Attar'n ak hikayesinden yola karak "a
lak" adl hrszn "soygunculuu brakmas ile ehrin teki hrszlarna
rnek olmas"n kurgulamtr 1 6 "deal ak hikayesi" ortaya koyma iddia1 4 "edeb" (Arapa "adab") burada dar anlamda olmayp bir edebiyat kavram olarak anlalma
ldr. "edep" klasik edebiyatn menei olan ran kltrnn karakteristik "ak, arap, musiki,
iir" geleneini ierir. Bu balamda mesnevilerin yeri ve rol iin bkz. Halil nalck "Klasik
Edebiyatn Menei: irani Gelenek, Saray iret Meclisleri ve Musahip airler". Trk Edebiyat
Tarihi /. Ankara 2006. 233-294. Ayrca ak mesnevilerinin "ak edebi"ne hizmet anlayna
ilikin yaps iin bkz. Nuran Tezcan " Ak Mesevilerini valye Ak Balamnda Okumak".
Virgl 99. 2006. 55-58.
1 5 Suzi elebi, Tacizade Cafer elebi, Azeri elebi, Talcal Yahya gibi, bkz. Kortantamer
405-407.
6
1 Gibb. Osmanl iiri Taril i. 26 1 ; Sibel lger. Nabi-Hayrabdd. nceleme-Metin 1 996.

72

Nuran Tezcan

snda olan eyh Galib'in, "hikemi" tarzla "toplumsal fayda" anlayna

ynelmi olan Nabl'yi anlamas mmkn deildir. eyh Galib, hikayenin
kahramannn da hrsz olmasn vesile bilerek Nabi'yi Attar'n eserini
alma ile sulayarak tevriyeli bir ekilde "E/-hakk alp alma kssadr ol /
Hrszlara hayli hissedir oI'' der. Atay! de Sohbet 'l-ebkar'n sebeb-i teli
finde bakasndan "ma 'na" almay hrszlk olarak nitelendirip sanatl bir
syleyile "kalem (tecrid yoluyla ben) hrszlk etse elini keserim" der:
Urcak det-i safa-bahna bina / Kiinn mlki gerekdr ma 'na
Keserin hame itse elin draz / Geri 'alem tolu gencine-i raz
( 1 5 1 b)
eyh Galib kendinden nceki mesnevi ustalarn Firdevs!, Husrev, Niza
mi, Nevayi, Fuzull olarak anp bu alanda iddial olan stanbullu Nev'iza
de 'ye de yer verir. Fakat onu Nizami karsnda yetersiz bulur:
stanbulumuzda Nev 'iz(de ! Etmi tek u pu veli piyfde
Olsun m Nizfmi 'ye hem-fheng / Kur 'an 'a uyar m name-i eng
Olmaz beli lutf- tab ' inkar I Onun gibi dahi nieler var
(796-798. Bkz. Doan 1 76)
diyerek Nev'izade gibi birok airin olduunu, onlarn da emeklerini
inkar etmemek gerektiini; ancak kendisini ayr tutarak, Nizami'ye uyan
larn "gr1h"una katlmadn, kendisinin hepsinden stn "zge bir
macera" yazdn syler:
Ben olmadm ol gnha pey-rev / Oymu beli Gencevi 'ye Hsrev
Billfh bu zge mfcerfdr / Sen sanma ki defter-i belfdr
Zann-etme ki yle byle bir sz / Gel sen dahi syle byle bir sz
Erbab- shan temam ma 'Zum / te kalem ite kiver-i Rum
(20 1 1 -20 1 2 . Bkz. Doan 404).
Bylece Fars edebiyat karsndaki iddiasnda iyice bilenmi olan Os
manl edebiyatnn bir yesi olarak eyh Galib kendisinden baka kimse
nin yazamayaca ideal "ak" mesnevisini ortaya koyduunu ileri srer.
Osmanl-Trk mesnevi edebiyatnn nde gelen bu eserlerinin sebeb-i
teliflerine gre mesnevi edebiyatnn tarihsel srecini deerlendirdiimiz
de u sonuca ulalr:
1 - Farsa mesnevileri anlamak ve Fars ustalarnn dncelerini
renmek
2- Trkenin gcn gstermek
3- Nizami gibi bir eser ortaya koymak

73

Mesnevi Edebiyatnn Tarihsel Dnm

4- Fars mesnevilerine "Rmiyane came giydirmek", bu yolla Trke

nin ve Trk airlerinin gcn gstermek; dolaysyla Fars airlerini a
mak
5- "Eski efsane" olan Leyla v Mecnun, Ferhad u irin, Vamk u Azra
gibi mesnevilerin yerine yeni bir ak mesnevisi yazmak
6- "Tercme"yi brakp Fars mesnevilerini "telif ' bir mesnevi ile a
mak, bylece devlet olarak stn olan Osmanl 'nn edebiyat alannda da
gcn ispat etmek
7- Farslarn ak mesnevilerini unutturacak yeni, zgn bir ak hikayesi
kurgulamak.

KAYNAKA
Yazmalar:
Hamse-i Atayi YzA 3 1 3 1 Milli Ktphahe-Ankara
Hamse-i A tayi YzA 2520 Milli Ktphahe-Ankara

Yaynlar:
Akaln, Mehmet. A hmedi. Cemid Hurid. nceleme-Metin. Ankara 1 975.
Ayan, Gnl. Lami 'i. Vamk u A::ra. nceleme-Metin. Ankara 1 988.
Canm, Rdvan. Latifi, Tezkiret '-u 'ara ve Tabsratu 'n-nuzama. Ankara 2000.
Dilin. Cem. Mes 'ud bin Ahmed. Sheyl Nevbahar. nceleme-Metin-Szlk. Ankara 1 99 1 .
Doan, Muhammed N ur. eyh Galib - Hsn Ak. stanbul 2003 .
Gibb, E.J.W. Osmanl iiri Tarihi (ev. Ali avuolu) Ankara 2000.
Karacan. Turgut. Nev 'i-zade Atayi, Hefl Han Mesnevisi. nceleme-Metin. Ankara 1 974.
Kavruk, Hasan. Trke Mesnevilerde Sebeb-i Telifler. Mal:tya 2003.
Kortantamer, Tunca. Nev 'i zade Atayi ve Hamse 's i. zmir 1 997.
-

Tekin, Gnl. "Feyzi elebi 'nin em' Pervanesi" Journal of Turkish Studies 1 5 . 1 99 1 . 1 - 1 57.
Tezcan, Nuran. Lami 'is Giy u evgan. Stuttgart 1 994.
Timurta, Faruk K. eyhi ve Husrev u irin 'i (nceleme-Metin). stanbul 1 980.
Uluda, Erdoan. Vak 'aya Dayal Bir Eser Olarak Lami 'i elebi 'nin Salamiin u Absal

Mesnevisi (inceleme-Karlatrmal Metin - Sadeletirme). Baslmam doktora tezi.

Erzurum 1 997.
lger, Sibel. Nabi-Hayriibiid. nceleme-Metin. Baslmam yksek lisans tezi. Van 1 996.

74

TOPLUM

SMANLI TOPLUMUNDA

BATIL iNANLAR,
TALH VE 'l<ADER'1
Ouz Adanr
. . . ilkel insanlar deneyimden ders almamakta ve kimi zaman bizim
yaptmz gibi ie yaramayan adetlerinden kurtulamamaktadrlar. Tam
tersine, mistik bir ekilde koullandrlan kafalar deneyime kar genel
likle tamamen duyarszdr. Simgesel bir eylem tarafndan d krklna
uratldnda, nceden biimlendirdii olay gereklemediinde, bunlara
olan inancnn bir ie yaramad gibi bir sonu kartmaya almamak
tadr. Oysa bizim amzdan bu ok ak ve seik bir eydir. Onlar, baba
larnn her zaman yapm olduklar gibi, eylemlerinin daha gl ve stn
bir kar eylem tarafndan etkisiz klndn dneceklerdir. Avustralya
llar kendi kendilerine belki, yamurun saldrya urad iin yamay
reddettii ya da komu airet bycsnn onun yamasn engelledii,
vs. gibi nedenlerini aklayamayacaklar eyler syleyeceklerdir.
L. Levy-Bruhl, lkel Toplumlarda Mistik Deneyim ve Simgeler, s.224

Yeryznde batl inanlara sahip olmayan bir toplum, bir lke gsterebil
mek herhalde olanaksz bir eydir. Zaman iinde geriye doru gidildike
de batl inanlarn gnmze oranla ok daha gl bir konumda bulun
duklar grlmektedir. Tek tanrl dinlerin ortaya kmas onlarn gcne
Prof. Dr. Ouz Adanr. Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi, Sinema Televiz
yon Blm.
1 lkel Toplumdan Kapitalizme Osmanllar ve Avrupallar (zihniyet ve tarih ilikisi zerine bir
deneme), Ouz Adanr, zmir 2007 (yaymlanmam almann "Osmanl toplumunda batl
inanlar, talih. 'kader' ve zihinsel duraanlk" s. 1 1 0- 1 27 blmnden zet metin).

Osmanl Toplumunda Batl nanlar, Talih ve 'Kader '

bir son vermi gibi grnmemektedir. rnein, F. Braudel, Bat Akdeniz

toplumlarnn kltrel adan Hristiyan'dan ok Latin yani Pagan ya da
ok tanrl, amanlarn yer ald bir by dzeninden daha ok etkilen
mi olduu grndedir. Osmanl konusunda slamiyet'ten ok onun da
Avrupa gibi Armaan kltrnden daha ok etkilenmi olduu grn
daha nce ileri srmtk. Burada batl inanlar konusunda yeni bilgiler
sunmann yansra, ilkel toplumlarla Osmanl 'da ortak bir talih ve 'kader'
anlay olup olmad gene Osmanl konusunda ne srld gibi zihin
sel bir duraanlk dnemi yaanp yaanmadn sorgulayacaz.
Eloise Mozzani, batl inanlar konusunda unlar sylemektedir:
Zihniyetler tarihine ait btn alanlar arasnda batl inanlar . . . srekli
liini hi yitirmeyen tek alandr. Dnya ve dnyaya ait gizemleri ig
dsel, irrasyonel bir ekilde anlayan ve aklayan bu dnce biimi
rastlant ve olaylarn akmasn yadsmakta, Doada sihirli bir g
bulunduunu varsaymaktadr. ster ok tanrl, isterse tek tanrl top
lumlar olsun zamansal ve mekansal adan evrensel dzeyde geerli
bir olgudur (A.g.y. s.VI).
H. Tills, Modem toplumlardan sz ederken, batl inanlarn yirminci yz
yln son eyreinde, ilk eyreine oranla daha etkili olduunu ileri sr
mektedir.
Eski Trkler ve Anadolu toplumunda karlat manzara konusunda
olgunun gc ya da gerekliine teslim olmak zorunda kalm olduunu
dndmz Z. Gkalp' in u szlerini aktarmak gereksinimini duyu
yoruz:
Eski Trkler' de din, byy haram klmamt. By de din gibi helal
di. Zaten eski Trk dini bysel dindi. Bys de dinsel byyd. Din
byy yasaklamazd. By de dine dman deildi. Dahas deerce
din ile by birbirine eittiler. kisi de ayn dinin iki dizgesine benzer
lerdi .
. . . Eski dinlerde by saygn olduu iin, o zamann Toyonizmi aklc
lk felsefesini (akliye felsefesi), amanizmi de eriat felsefesini (er'
iyye felsefesi) oluturmutu. Eski Trkler'de iki felsefe dizgesi vard
ve bunlarn biri dinden, br byden domutu.
slamlktan sonra aklclktan, yani dinin rgtlenmi dzenine daya
nan rneinde sylevci ve bilge Trkler tipi dodu. Bynn yaygn

Gustave Le Bon da: "Avrupa'da Hristiyan ad altnda gerek paganlara rastlanmaktadr

. . . Brtanya . . . spanya . . . talya . . . " demektedir (Lois P. de l 'E. des Peuples, s. 63)

78

Ouz Adanr

rgtne ve glerine dayanan tipinden de derviler, Horasan erleri,

Haydariler, Hasan Abdallar ortaya ktlar (T.U.T, s. 83-84).
Ziya Gkalp' n inan konusundaki bu yaklamnn birebir karl Os
manl saraynda yzyllar boyunca kendini gstermitir. Bir yandan Ku
ran okutan sultanlarn, dier yandan her gn mneccim denilen falc,
byc, kahinlere vs. danmadan neredeyse hibir nemli giriimde
bulunmam olduklar sylenebilir.
Osmanl toplumunda hem batl inanlar hem de alnyazs inanc ko
nusunda XX . yzyla kadar hemen hibir deiiklie uramadan sregel
mi olan bir alan varsa o da tp ya da salktr. Zihinlerde yaklak alt
yzyl boyunca nemli bir aydnlanma yaanmam olduunu ok ak ve
seik bir ekilde gsteren en nemli alandr.
Daha nce metinlerinden yararlanm olduumuz yazarlar Osmanl
toplumunun Trk, Rum, Ermeni, Yahudi vs. demeden hemen hepsinin
batl inanlar ve hurafelerin etkisi altnda kalm olduklarn sylemekte
dirler. XVI. yzylla :XX. Yzyl ba arasn kapsayan bu gzlemlerde
batl inanlar ve kr krne bir kader anlayndan sz etmeyen yoktur.
Busbecq, byk gnah saylan arap ime ve yaamn deiik alanla
rna ait eitli konularda ilgin rnekler sunmaktadr. te bunlardan bir
ka:
stanbul'da iken bir gn, yal bir adamn, elinde iki kadehi olduu
halde avaz avaz haykrdn grdm. Niye bardn sorduumuz
zaman, ruhuna bedeninden uzak bir yere ekilmesi iin ihtarda bulun
duum, bylece bedeninin ileyecei gnaha ruhunun itirak etmeme
sini salamak ve dolaysyla arapla kirlenmesini nlemek istediini
rendik.
yle batl itikatlar vardr ki, kutsal kitaplar Kur'an nshas zerine
kastl olmasa bile oturulmas en byk cinayet addolunur . . . Trkler,
gl yapraklarnn da yere dmesine raz olmazlar. Bunlarn peygam
berin terinden hasl olduuna inanrlar . . . Artk bu samalarla sizi yor
maktan korktuum iin bu bahsi burada kesiyorum (a.g.y.s.20-35).
Bu rneklerin yansra, yazar, mukadderat ya da alnyazsna kr krne
inanld, zellikle hastalk konusunda bunun inanlmaz boyutlarda oldu
unu sylemektedir.
Manuel Serrano'nun kitabndaysa Sinan Paa'y tedavi etmek bahane
siyle mevcut Yahudi hekimlerin dnda, kke gelen insanlardan u e
kilde sz edilmektedir:

79

Osmanl Toplumunda Batl nanlar. Talih ve 'Kader

. . . baka eit hekimler ortaya kt. Bir sr hoca bozuntusu dualarla

kurbanlarla paay drt gn iinde iyiletireceklerini sylyorlard.
Ben de, Yahudiler de bunlara mani olmaktan ekiniyorduk. Ne tuhaf
lklar, glnlkler yapyorlard. Bu hastaln doktor ii olmadn,
paaya by ile ktlk yapmak istediklerini, bu byy zmek ge
rektiini sylyorlard. Bunun iin de okumak lazpm. Kkn bah
esine byk bir adr kurup aras kesilmesin diye her gn nbetlee
hafzlar sabaha kadar ayetler, dualar okuyorlard. Bu maskaralklar
yedi bin duka alarak yaptlar. Derken byye kar by yapan serse
riler meydana kt. Bunlar ak atyorlar, birtakm harfler iaretler ya
zp iziyorlar, by malzemesi olarak da Yahudi tabutundan ivi,
Mslman tabutundan kol, Hristiyan tabutundan tahta ve daha neler
getiriyorlard . . . Bunlardan Paay en ok yoran ve korkutan da u oldu.
Byde ok hretli bir kadn geldi. Kadnn birinci d, Paann
sabahleyin ilk grecei ey siyah bir kei olaca, sonra birtakm sz
leri sylemesi ve baz iaretleri yapmas lazm geldii ve daha sonra
bir eein kamnn altndan gemesi gerektii olduu ... (a.g.y. s.4445)
Metnin yazar bu yntemle tedavinin daha bir sre devam ettiinden sz
etmektedir ki, bunlara tpatp benzeyen tedavi yntemleriyle ilkel toplum
larda karlalmaktadr. Levy-Bruhl bu konuda bol miktarda rnek sun
maktadr. Serrano'nun metnindeyse yukardaki bilgilerin dnda Kalen
deri, Torlak, Iskat ve Dervilerin batl inanlaryla ilgili ayrntl bilgi
lerle karlalmakta ve ardndan baka ilgin rnekler sunulmaktadr.
Yazar, Trklerin, Kabe' deki yar beyaz yar siyah ta konusunda yle bir
inanca sahip olduklarm sylemektedir: "Tan Adem ve Havva'y gzet
meye memur olan bir melek olduunu sylerler. Vazifesini iyi yapmad
iin Tanr kendisini ta etmi, kyamet gnne kadar cezasn ekecek
mi." (A.g.y. s. 8 8 )
Serrano 'nun aktard bir baka ilgin rnek d e Trklerin balk sevme
mesiyle ilgili olup bunun nedeninin su itikleri iin yiyecekleri baln
vcutlarnn iinde yeniden dirileceini sanmalardr. Daha nce donan
mann fal kitabna bakarak denize almasndan ve Rumlar gibi hurafelere
olan inanlarndan sz etmi olduumuz iin burada ayrntlara girmiyo
ruz.
Lamartine, Sokollu'nun Don ve dil nehirlerini kullanarak Hazar De
nizi'ne ulama gibi muazzam bir projenin Krm hanlnn karlarna
ters dmesinin yansra be bin yenieri ve yirmi bin Trk iisinin batl
inanlar nedeniyle suya dmesini yle aktarmaktadr:

80

Ouz Adanr

Dini batl inanlar Krm Han 'nn kt tasarlarna yardmc olmakta

gecikmedi. Yerli halktan Moskova civar steplerinde yazn yirmi saat
gndz, drt saat gece olduunu duyan yenieriler, sliirniyet' in n
grd yats namaznn gn batmndan iki saat sonra \ e sabah na
maznn gn doarken klnmas mecburiyetini o blgede nasl gerek
letireceklerini dnmeye baladlar ve sonunda Hz. Peygamber'in
dininin tatbik imkan bulabilecei iklimler iin geerli olabileceini
ileri srerek blgenin Mslmanlara gre olmad neticesine vardlar
(Cilt. IV, s.9 1 1 )
Bu gereke kadar geerli olabilecek bir baka gereke varsa o da gnn
ya da alma saatlerinin uzunluu nedeniyle birilerinin dierlerini k
krtmas sonucu bu projenin gerekletirilmesinden vazgeilmi olabile
ceidir. Lamartine daha sonra Safiye Haseki Sultan'n, Nur Banu tarafn
dan, rakibesi iki cariyeye by yapmakla sulanm olduundan ve tahta
yeni kan bir padiahn nceden tasarlamadan sarf edecei ilk szlerin
imparatorluun gelecei i.in bir iaret saylmasyla Osman Paa'nn,
Safeviler'e kar giriecei bir saldn ncesinde kara atnn btn ordu
tarafndan duyulan kinemesinin bir zafer iareti olarak yorumlanmasn
dan, Falc Raziye namndaki kadnn saraydaki etkisinden; Canik Dala
r 'nda can veren Karayazc adl asinin cesedinin drt paraya blnerek
her birinin Anadolu 'nun ayr bir yerine gmlmesinden sz etmektedir.
Withers, byclk yapt anlalan saray kadnlarnn bir uvala ko
nularak gece denize atlmasndan balayarak cami yaptran padiahn ana
kubbe kapatlmadan nce btn paalar ve bykleri ardn, bunlarn
bulumadan bir gn nce srma kadife kumalardan yaplm giysiler ek
lindeki armaanlarn gnderdiklerini, bunlarn o gn caminin dndaki
iplere asldn ve padiahn katld trenden sonra giysilerin ii bala
rna datlmasnn yansra aln yazsna olan kr krne inantan sz
etmektedir. Bu yazardan son olarak naml bir eyh tarafndan yazlm ve
ona gre Cebrail ile ilgili ilgin bir blm aktaralm:
. . . (eyh) Cebrail'in bin alt yz kanad bulunduunu, bandan ayak
larna kadar safran renkli tylerle rtl olduunu sylyordu. Ban
da da bir gne ve kanatlarnn her birinin ucunda bir yldz varm.
Her gn Nur Denizine yz altm kez dalyormu ve sudan her
kta silkiniyormu ve ondan den her bir damla tpk Cebrail'e ben
zeyen bir melek oluyormu ve bunlar dnya sona erene dek tesbih e
kerek Tanr'ya dua ediyorlarm; bu gen meleklerin ad Ruhaniyyun
imi. Bu kitapta byle aklamalar oktu. Fakat bo eyler olduu iin
onlar Trkler'e, zellikle kendi dillerinde yazl olan her eyin doru81

Osmanl Toplumunda Billl inanlar, Talih ve 'Kader

luunu ve onlara inanmak zorunda olduunu dnen sradan (aa

kesit) halka brakyorum, inanmay srdrsnler (a.g.y. s. 1 50- 1 5 1 ).
Thevenot ise kitabnda:
Trkler arasnda kehanet ile uraan pek ok kii vardr ve bu ite de
muvaffak olurlar. Bu kiiler birok sokak kesinde yere serdii hal
nn zerinde oturmu ve bir takm kitaplar evresinde dizmi olarak
grlr. Onlar ekilde kehanette bulunurlar; ilki bir adamn seyahat
yapp yapmayaca u veya bu mal satn alp almayaca veya dier
benzer eyler iin yaplmakla beraber, daha ok sava iin yap
lr. . . Eer kitap yapmak dedikleri bu tecrbe nceden yaplmamsa
asla savaa gitmezler, hibir seyahat ya da baka bir ey yapmazlar . . .
kinci fala bakma tarz. . . baklalar ile kehanettir. ncs ise hemen
hemen kare eklinde fakat uzunluu geniliinden biraz fazla olan bir
tahta paras ile yaplan kehanettir. . . (A.g.y. s. 97-98)
dedikten sonra deiik batl inan rnekleri sunmaktadr, son olarak bun
lar arasndan mezarlklar ve llerle ilgili olan aktarmak istiyoruz:
Mezar toprakla rtldkten sonra ba tarafna ly sorguya ekecek
meleklerin ona iyi davranmalar iin oturabilecekleri bir ta konulur. . .
Bazen baa koyduklar ta, lnn portresi olacak ekilde tatan bir
sark eklindedir . . .
Akrabalar ve dostlar ly gmdkten sonra merhumu siyah melek
lerin ikencesinden kurtarmas iin baz gnler mezarn bana gelerek
Tanr'ya dua ederler . . . Cuma gnleri biroklar yiyecek ve iecek geti
rerek mezarn zerine koyarlar ve gelip geenler de bunlar serbeste
yiyip iebilirler, onlar bunu mezarn bana gelenlerin l iin Tanr'
ya dua etmeleri maksadyla yaparlar (a.g.y. s. 1 42-1 43).
Yabanc yazarlarn aklamasn yapamadklar olaylar, okuyucularn
dnerek, aklc denilebilecek bir dnce dorultusundan yorumladk
lar grlmektedir. Oysa bu son olayla ilkel toplumlarda da karlalmak
tadr. Onlar llerle birlikte yemek yediklerini dnmekte ve bu durumu
llerin yemeklerin zn yedikleri, kendilerininse kalan tz ya da bi
imsel olan yedikleri eklinde aklamaktadrlar. Neredeyse yirminci
yzyl sonlarna kadar Anadolu'da bu ieriini yitirmi ve grne gre
yalnzca Alevilere ait olmayan alkanlkla ska karlalmaktadr.
Ricaut, Trklerin ok olumlu, kaytsz artsz bir kader anlayna sa
hip olduklarnn altn izmektedir. By uygulamalar konusunda bize

82

Ouz Adanr

insani boyutlar asndan olduka artc bir toplumsal rnek sunmak

tadr:
. . . bu lkede by ve sihir olaan olduundan zevceler birbirlerine
kar bu silahlar kullanmaktan kanmazlar. yle ki, gebe kalanlar, ya
ocuk drrler ya da yava yava zayflayarak lr giderler; bunun
sonucunda birden fazla ee sahip erkeklerin tek eli erkeklere nazaran
genellikle daha az ocuu vardr. . . (A.g.y. s.239).
Yazarn, 1 664 ylnda Sadrazam Kprl Fazl Ahmet Paa 'nn Dou
Avrupa ilerinde alnan malubiyetler karsnda harcad tm abalarn
yetersiz kalmasyla ilgili aktarm olduu yorumlardan biri de yledir:
taat etmekten ziyade isyan etmeye meyilli olan Trk ordusu arasnda
bu bozgun byk bir aknla sebep olmutur; benzer durumlarda
rasland gibi kumandanlarn savaa girmek iin yanl zaman setik
leri, Trkler iin daima kt sonular veren ay tutulmasnn gemesi
nin beklenmedii ileri srld (a.g.y. s.32 1).
Lady Montagu, Trk kadnlarnn batl inanlaryla ilgili olarak u trden
bir bilgi aktarmaktadr: "Bir takm bylere inanyorlar ve bunlar yalnz
kendileri biliyorlar. By yaparak istediklerini balarlar ve ona tamamen
sahip olurlarm. Pek saf olmadm iin byye inanmyorum." (A.g.y.
s. 1 03 )
D'Ohsson'un kitabnda, rnein eti yenen hayvanlar konusunda u
trden bilgilere rastlanmaktadr: "Devenin otuz gn, srn yirmi gn,
koyunun on, tavuun da gn kapal yerde baklmas Iazmdr. Ancak
bu sre sonunda hayvan arnr ve kesilecek hale gelir." (A.g.y. s. 1 6)
Bir hayvann uslne uygun bir ekilde kesilmesi iin uyulmas gere
ken kurallardan biri de udur: " . . . ban Allah'n adn anarak hayvann
boazna srlm olmas; asla Peygamberin veya herhangi bir velinin
adnn (hatta Allah'n adndan sonra bile) anlmam olmas Iazmdr."3
(a.g.y. s. 1 7)
Yazar eti yenen hayvanlar ve av hayvanlar vs. konusunda batl inan
rnekleri vermekte ve o da mukadderat, kr krne bir kader anlaynn
varlndan sz etmektedir.
3

Otman Gndodu tarafdan derlenmi Bektai Menkbeleri balkl metinde yer alan "Kur
banlk Boa" adl ykde bir dervi, slami kurallara uygun bir ekilde kesilmedii iin isyan
eden ve kesilmesine izin vermeyen boayla konuarak dileinin yerine getirilecei konusunda
onu ikna etmektedir. Bu trden olaylar ilkel toplumlarn gndelik yaamdan eksik olmad
Levy-Bruhl ' un lkel nsanda Ruh Anlay balkl almasda vermi olduu rneklerden
anlalmaktadr.

83

Osmanl Toplumunda Bdtl nanlar, Talih ve 'Kader '

Baron de Tott' da dier gzlemciler gibi Trklerin Rum, Ermeni ve

Yahudilerden daha kr krne bir kader anlayna sahip olduklarndan
sz ettikten sonra dervilerle ilgili yle bir rnek vermektedir:
Bu dervilerden, genel bilgisizlikten faydalanacak kadar ci.iretli olanla
r kendilerini adeta peygamberletirirler. Tesadfen ileri srdkleri
kehanetler gerekleirse Evliya olarak kabul edilirler ve byk itibar
grrler; fakat ilerinde, baarszlklarndan dolay deli diye adland
rlanlar hibir yere sokulmazlar. Bunlarn arszlna kar hibir ey
engel olamaz; dillerinden drmedikleri Allah kelimesi ile hurafelere
inanan halk sindirirler . . . (a.g.y. s.75).
Yazar bu arada tarihe mal olmu nl domuz klndan top ve badana fr
alaryla ilgili yaanm yksnde iine dt kt durumdan nasl
kurtulduunu anlatr. Ardndan Padiaha yapt nerinin kabul edilme
siyle boaza ina edilmesi planlanan hisarlarn temel atma sreciyle ilgili
olarak Sadrazamn mneccimlere ilk tan konmas iin en iyi gn ve saa
ti tespit ettirdiini daha sonra badefterdarn bir elinde saat dier elinde
mneccimin verdii ilk tala inaat alanna gelerek byk bir dikkatle
sylenen saniyede Allah'n adn anarak, ta yerine koyup harla svad
ndan sz eder4
M .A Ubicini,5 ok dikkate deer olmayan somut rnekler vermekle
birlikte varln yadsmann olanaksz olduu bir konuda nemli bir ge
nel deerlendirme yapmaktadr:
Dini prensiplerin soysuzlatrld bir toplumda yaplacak ilk i bu
prensipleri kurtarmak olmaldr. Dine gerek nem verilip onu hurafeHammer, (Cilt Yii, s. 47). XYlll. yzyl banda Kprl Amca-zade Hseyin Paa'nn Sad
razamlk dneminde batl inanlarla ilgili bir uygulamasndan sz etmektedir: Vezir-i dzam,
ayrca Edirne kadsnn tezkiresi zerine, gnmzde hdld Yunanllar, Sup/ar ve Macarlar
tarafndan inanlan lmlerin yaayanlar arasnda grndkleri bdtl inancyla aliikal iki
enirniime yaymlad. Muhayyile mahsul olan bu haydlet/ere Dou 'da "emen " ad veriliyor
du. Edirne kads, Vezir-i iizam 'a, Yunanllarn asrlardan beri canl grnn muliifaza
edip etmediklerini grmek iin hortlaklarn mezarlarn atk/arm, canl grnts verenlerin
gbeklerine kazk aktklarn; gene mezarlarndan ktklar takdirde balarm kesip ayak
tarafna attk/arm tezkiresinde bildirmiti. Vezir-i iizam, karakulluku/ara gnderdii emirnii
melerle bu gibi lallere son verilmesini istedi.
5 N. Berkes ( Trkiye 'de adalama. s. 1 69) bu yazardan yaklak yzyl sonra onu dorula
yan yle bir deerlendirme yapmaktadr: . . . kadlklar, eriat mahkemeleri olarak eyhlis
/iimla baland. Bylece eyllis/iimlk dinsel lukuk genel direktrl diyebileceimiz bir
nitelie girdi. Eski totaliter din-devlet bileiminde ilk atlama, ilk ikilenme byle balad . . .
. . . adalet ile eriat biribirinden ayrlmaya balad. Bu ayrl, hukuka dayal idarenin ve din,
mezhep fark gzetmeden eitlik anlaynn domaya baladm gsterdii gibi, din ileri ile
dnya ilerinin birbirinden aynlmas anlamnda adalama srecinin asl balangc olmutur.
Mahmud'un Adli mahlasn benimsemesi bununla ilgilidir."
4

"

84

Ouz Adanr

!erden ve sakat dncelerden arndrmadka, ne adetler, ne kurnmlar

ve ne de hkmet deitirilebilir. Trkiye'de ancak bu arelere bavu
rarak kendini uurnmdan kurtarabilirdi. Ama bu areler ters ynde y
rtlyorlard ve hep bu ters giditen dolay Trkiye yok olmak tehli
kesiyle kar karya kalmt. Evet, bu are ve vastalarn mahiyetleri
ni deil, karakterlerini deitirmek gerekiyordu. slam hkmdarlar
arasnda bu gerei ilk anlayan . . . kimse Sultan (II.) Mahmut olmutur
( 1 850, C. 1, s.34 ).
Ayrca birka kez yazar okuyucunun dikkatini mevcut kader anlay ze
rine ekmektedir. Eliot ise daha ok Trklerin Orta Asya'daki kkenleri
ne inerek atee taparlklarndan, in, Hint ve ranllarn dinlerinden etki
lenmi olduklarndan; sihirli arklarn, bylerin gcne olan inanlarn
dan; aslnda putperest olan Krgzlar gibi Mslmanlktan baz eleri
alm olmalarndan ve ( 1 907 Trkiye 'sine bakarak Trklerin) 800 yldan
beri hi deimediklerinden sz etmektedir. L. Rambert de birka ilgin
batl inan rnei vererek bunlarn varlklarn XX Yzyl banda da
srdrdklerini gstermektedir.
zetlemek gerekirse her toplumda olduu gibi Osmanllar'da da batl
inanlarla karlalmaktadr. Ancak bu toplumda batl inan dzeyinde
XV. yzyldan XX yzyla bir artma ya da eksilme mi olduu veya bu
dzeyin hep olduu gibi mi kald konusunda net bir eyler sylemek
pek kolay deildir. Bu konuda aratrmalar yaplmas gerektii ortadadr.
nk Osmanl topraklarnda yaayan insanlar sanki kendi batl inanlar
yetmiyormu gibi bir de Afrikallar ya da baka lkelere ait olanlar be
nimseyerek onlardan medet ummaktadrlar. Yukarda verilen rneklerin
ouyla ilkel Afrika, Avustralya, Latin Amerika, Kuzey Amerika yerlile
rinde de karlalmaktadr. Ancak bizim amzdan nemli olan nokta
udur: Batl inanlar Osmanl toplumundaki dini inan zerinde her za
man nemli bir etkiye sahip olmular, hatta kar atmalar nedeniyle en
azndan XVII. ve XVIII. yzyllarda dini inancn yle ya da byle geri
plana itilmesine ve Cumhuriyet dnemine kadar fanatik, banaz bir top
lumsal zihniyet oluturulmas konusunda nemli bir rol oynamlardr.
Yabanc yazarlarn yzyllar boyunca Osmanl toplumunda dikkatleri
ni ekmi olan en nemli kolektif zelliklerden biri de kader, aln yazs
ya da mukadderat szckleriyle dile getirilen, toplumun abartl bir ekil
de da vurduunu gzlemledikleri ancak anlamakta zorlandklar inan
tr. Osmanl toplumunu oluturan pek ok kltre ait ortak bir zellik gibi
grnen kadercilik gerekten bu yabanc gzlemcilerin iddia ettikleri ek
liyle hi var olmu mudur? Bize gre hi var olmamtr. yleyse btn
.

85

Osmanl Toplumunda Batl nanlar, Talih ve 'Kader

yazarlar yanlmaktadrlar. Bir bakma evet. Ama asl sorulmas gereken

soru Osmanl gibi yzyllar boyunca savam, mcadele etmi bir toplu
mun aln yazsndan ne anladdr? nk Fatih dneminden itibaren
balayan ve yzyllar boyunca sren padiaha kar isyan etmeler; XVII.
ve XVIII. yzylda savaa gitmekten korkan ve kaan can tatl yenieri
ler; zellikle XVI. yzyldan itibaren Tanrnn kurallarn hie sayan din
hukuk adamlar olarak kadlar tarafndan balatld ileri srlen ve top
lumun hemen tm kesimlerine yaylm olan rvet anlay; Knalzfde'
nin szn ettii haset yani kskanln her eidini kapsayan duygu (sel
gibi akan haram!); toplumda maddi dnyaya (altn ve mcevher tutkusu,
vs) kar olan abartl tutkunun giderek teki dnya anlayn alt etmesi;
arap, afyon vb uyuturucularn yaygnlamas ve aratrld takdirde
bulunabilecek daha pek ok kant Osmanl toplumunun nasl bir aln yaz
s anlayna sahip olduu konusunda en azndan sorular sorulmasn ge
rektirmektedir. nk btn bu gzlem ve saptamalar aln yazs anlay
na en azndan ters dmektedirler.
lgener6 ise yazarlarn dile getirmi olduklar trden bir aln yazs an
layn yadsmakta ve slfmiyet'te byle bir ey olmadn, bu inancn
slfmiyet'e ait olamayacan ifade etmektedir. Bu durumda yalnzca l
mn kendisinden kalmas olanaksz bir olgu olmas nedeniyle (hangi
gn, nerede, nasl bu dnyadan g edilecei nceden yazlm ve bunun
deimediine dair bir inancn yer etmi olmas) aln yazs olarak deer
lendirilmesi sz konusu olabilir mi? Hayr, olamaz. Zaten bunun uygula
mada da byle olmad grlmektedir. Bu dzende bir hamal, bir bah
van ya da bir obann rnein bir anda ynetimin en st kademelerine tr
mandna sklkla rastlanmaktadr. Osmanl' da devlet szcnn baht,
talih, mevki, rtbe, zenginlik, saadet gibi anlamlara sahip olduu bilin
mektedir. Devletli olmak, bana devlet kuu konmas gibi deyimler bize
gre kaderden ok talih anlayna gnderme yapmaktadrlar.
6

lgener, rnein kader ve rzk konusuyla ilgili olarak unlar sylemektedir: " . . . arkl ruhun
da hudutsuz kaza ve kader iman, yani her eyi ferdin irade ve arzusuna hacet brakmadan en
mkemmel surette tanzim eden kadir ve mutlak bir kuvvete balam say (emek) ve faaliyeti
dahi bir kymet olarak en dk seviyesine kadar alaltmaktan geri kalmamtr. . . (dipnottaysa)
slami kaynaklarda (bilhassa Kur'andaki vaziyet): kadere verilen mana daima sarih olmamakla
beraber: rzk takdirini her eyden evvel ferdi n say ve cehdi (aba) mikdarnca ll sayan
aktivist grlerin olduka ehemmiyetli bir yer tuttuu bilinmektedir (kader, takdir ve mikdar
kelimelerinin bir kkten geldiklerine dikkat edilmelidir . . . (bkz. ktisadi zlmenin . . . s. 6970). Bir baka almasndaysa yle yazar: "Kadercilik, sz gelii, dinin ve hele slamn getir
dii bir ey deil ; l ve bozkr adamnn eip bkemedii tabiat zoru karsnda aczinin ifadesi
demek . . . Mmkndr ki, teslimiyet ad ve maskesi ile dine -slama- "kapa atp" varl n
onun desteinde ve stelik kutsallam olarak srdrmenin kolayn bulmu olsun . . . " (bkz
ktisadi zlmenin . . . s. 1 5- 1 6)

86

Ouz Adanr

te yandan yabanc gzlemcilerin bu kader anlayn ne zaman n

plana kardklarna biraz dikkatle bakacak olursak bundan genellikle
veba, yangn ve deprem gibi felaketler srasnda ya da sonrasnda sz
ettikleri grlmektedir. Bir baka deyile kader anlay sanki yalnzca
toplumun bana kt eyler geldiinde ortaya kmakta, sonra da ortadan
kaybolmaktadr. yleyse burada zlmesi gereken bir sorun bulunduu
ortadadr. Osmanl toplumunda egemen olan kader anlay mdr yoksa
talih anlay m? Belki de bu szcklere baka anlamlar yklemek gere
kecektir. Zira bu neredeyse be yz yl boyunca hi deimeden gnm
ze kadar gelmi olduu sylenen kr krne inancn kkeninde nelerin
bulunduuna bakmakta yarar var.
Doal olarak, bir kez daha, ilkel toplumlardan yola kmak gerekiyor.
Levy-Bruhl bu konuda bize olduka nemli ipular sunuyor:
lkel insann llerin iinde yaad koullarla ilgilenmedii sylene
mez. Gndelik yaamnda llerle o kadar har neir olmasna karn
kimi zaman kendi kendine, teki dnyada bana neler geleceini, ora
da kimlerle birlikte olacan, neler yapacan, bir bycnn kendi
sini her an gnderebilecei o yerde nelerden korkabilecei ve ne tr
den beklentileri olabileceini hi dnmedii sylenebilir mi? - Hi
kukusuz ilkel insan bu konuda kendi kendine sorular sormaktadr.
Ancak bizim amzdan hayati grnen sorular sormad sylenebi
lir. Bize gre bireysel aln yazs her eyden nce gelmektedir. "Ba
ma neler gelecek? Cennete mi gideceim yoksa sonsuza dek cehen
nem azab m ekeceim?" gibi sorular sorarz. Oysa ilkel insann bu
trden skntlar yoktur. Zira onun iin ne bireysel bir aln yazs ne
de sonsuzluk diye bir ey vardr. ller dnyasnda da, yaayanlar
dnyasnda olduu gibi gerek varlk grup, kabile ya da Sippedir. Bi
zim birey dediklerimiz aslnda bunlarn "yeleridir". lm, organik
bir zellie benzeyen toplumsal dayanmada herhangi bir deiiklie
neden olamamaktadr (lkel nsanda Ruh Anlay, s. 3 1 2).
lkel toplumlarda neden aln yazs diye bir ey yoktur? nk birey fiziksel adan yle olsa bile- kendini bir birey olarak alglayamad,
yle bir dnce yapsna sahip olmad iin bireysel bir aln yazs inan
cna sahip olmas da sz konusu deildir. O zaman aln yazs yerine ne
vardr sorusunu sorabiliriz. Balarna kt bir ey geldiinde ilkel insan
lar bunu nasl karlamakta, nasl yorumlamakta ve neler yapmaktadrlar?
rnein bir d krkl yaamak, bir eyden mahrum kalmak, bir ba
arszlk ya da balarna kt bir ey gelmesi gibi durumlarda. rne-

87

Osmanl Toplumunda Biitl nanlar, Talih ve 'Kader '

in, hasat ya da rn miktar olarak her zamanki dzeyine ulamad

nda. Yeterince yamur yamad mevsimlerde. Av hayvanlar avc
larn, balklar balklarn elinden katnda. Grubun kadnlar ksr
latklarnda, ocuklar ok kk yalarda ldklerinde, vs. Btn bu
durumlarda ilkel insanlar derhal talihsizliin kurban olduklarn d
nmektedirler. ans onlardan yana olduundaysa bir ey dnme
mektedirler. zerine fazla dmeden bu anstan yararlanmaya al
maktadrlar. Onlarn zerinde yalnzca talihsizlik az ya da ok kalc
bir izlenim brakmaktadr (lkel Toplumlarda Mistik Deneyim ve Simge
ler. s.4 1 )
lkel insanlar byle bir zihinsel tutuma sahip olduklarndan, bir kaza
ya da beklenmedik bir kt olayla kar karya kaldklarnda, hemen
o anda bavurduklar kt talih yorumunu anlayabilmek kolaylamak
tadr. Gl bir doal dzen duygusuna sahip olmadklarndan, yaa
dklar byle bir ok karsnda grnmez bir gcn doal dzeni yok
edebileceine inanmaktadrlar. Gizli g, bir anlamda, olaylarn onla
rn lehine olacak ekilde gelimesini engellemitir. Sahip olduklar
ans -zellikle de talihsizlik zira sadece bu sonuncuyla ilgilenmekte
dirler- dncesi mistik deneyimden bamsz bir ey deildir. Mistik
deneyim denilen ey, znde, doast bir gle balant kurmaksa,
ben de, ansn bunun baka bir grnm olduunu rahatlkla syleye
bilirim (a.g.y. s. 42-43).
lkel insanlar ciddi bir kazann kurban olduklarnda, olay bizim gibi
bir kaza olarak deil mistik bir deneyim qlarak yorumlamaktadrlar.
Onlar iin bizim kaza dediimiz eyin bir anlam yoktur. Adamn biri
yksek bir aatan dp, ldnde; bir bakas zehirli bir ylan tara
fndan srldnda ya da vahi bir hayvan tarafndan sakatlanp, bir
timsah tarafndan bir organ kopartldnda vs. olaylar u ekilde yo
rumlanmaktadr. Eer bu insanlar byle olaylar yaamaya (doomed)
mahkum edilmemi olsalard, balarna bu trden feliiketler gelmezdi.
Bu gibi durumlarda ilkel insann aklna gelen tek soru: "Kiiyi bu ola
y yaamaya kimin, neden mahkum etmi olduudur. Ne yapm da
byle kt bir lm hak etmitir?" Genelde insanlar olaya bu ekilde
yaklamaktadrlar. Aksi takdirde adamn arlyla daln tam o anda
nasl olup da krldn, ylann nasl olup da tam adam oradan geer
ken ortaya km olduunu, timsahn neden bakasna deil de o kii
ye saldrm olduunu (belki de gerek bir timsah deil, timsah gr
nmne brnm bir erkek bycyd) anlayabilmek mmkn de
ildir (a.g.y. s.43)
88

Ouz Adanr

lkel toplumlarla ilgili btn bu aklamalarn yabanc yazarlarn Osmanl

toplumunda karlam ve sunmu olduklar verilerle rttkleri grl
mektedir. Mslmanlar da yalnzca balarna kt bir ey geldiinde bu
duruma sorgusuz sualsiz bir ekilde boyun emektedirler. lkel toplumlar
talihsizlii mistik bir deneyim gibi yaar ve bunu doast glere ba
larken Mslmanlar da bunu grnte Tanrya (?) balar gibidirler. Oy
sa uygulamaya baktmzda batl inanlar konusunda yukarda sunmu
olduumuz rneklerin yansra verilen (ve son elli, altm ylda aratrma
clarn Anadolu balamnda ortaya karm olduklar) saylamayacak
kadar ok batl inan rnei hem lgener'i hem de bizi dorular gibidir.
Savaa giden yenierilerin sa salim geri dnp dnmeyecekleriyle ilgili
olarak kahinlere bavurmalar, her trl felaketten en ksa yoldan kurtul
mann, arnmann zm gibi grlen kurban kesmeler, kurun dkme
ler ve dier benzeri uygulamalarn aslnda bu insanlarn zihinsel adan
ilkel topluma daha yakn olduklarn gstermektedir. Bir bakma tanrya
teslim olmu grnen Mslman bana kt bir ey geldiinde bu du
rumdan bir an nce kurtulmak iin din d yntemlere bavurur gibidir.
nsanlar, Tanr ' dan ok talihsizlik, uursuzluk, ksmetsizlik, baht ak
olmama vb. terim ya da deyimlerle dile getirilen kt durumdan kesilen
bir kurban ya da yaplan bir kar byyle kurtulmaya alr gibidirler.
Veba ve deprem gibi felaketler yaandnda 'kiisel kader' (eer varsa
ne dzeyde olduunu syleyebilmek neredeyse olanakszdr) anlay
geerliini yitirir gibidir. Zira lmcl bir hastaln kol gezdii bir kent
te hasta olanlarla olmayanlar ayn mekan, birbirlerinin giysilerini ve
yiyeceklerini paylamakta hibir saknca grmemektedirler. Kr krne
bir kader anlay olarak nitelendirilen bu durum aslnda o insanlarn ken
dilerini talihsiz olarak grp grmemeleriyle ilikili gibidir. Ne yaparlar
sa yapsnlar onlar o hastalktan kurtaracak tek ey talihleridir. Kolektif
anlamda zerlerine km olan bu uursuzluktan ancak ' kiisel talih' ya
da talihsizlikleri sayesinde kurtulabileceklerine ya da kurtulamayacaklar
na inandklar sylenebilir ( slamiyet' in ancak bu noktada ksmen devre
ye girmi olduu belki sylenebilir). Kurtulularn bir bakma talihlerine
borlu olduklarn dnrlerken; kurtulamayanlar iin takdir-i ilahi deyi
mi kullanlacaktr. Sanki talih yalnzca yaayanlar, kader ise yalnzca
lenler iin geerli olan terimlerdir. Yayorsanz bu talihiniz sayesinde
dir. lrseniz bu kaderiniz yznden yani yine talihinizin sizi terk etmi
olmasndan dolaydr. Osmanl' da zellikle tp alannda ok uzun bir sre
herhangi bir gelime grlmemesinin nedenini de yine bu talihsizlik,
uursuzluk, ksmetsizlik, vs anlayna balayabiliriz zira insanlar hasta-

89

Osmanl Toplumunda Batl nanlar, Talih ve 'Kader '

landklarnda daha ok bir tr kt by gibi grdkleri rahatszlktan

kurtulmak amacyla byc ya da benzer yntemler kullanan insanlara
mracaat etmektedirler.
zetlemek gerekirse Osmanl toplumunda baht, talih, uur, ksmet vb.
szckler gndelik yaamda en ok kullanlanlar arasndadr. Kur'an ' da
bile kader szcnn her zaman ok ak ve seik bir anlama sahip ol
mad sylenmektedir. Dolaysyla yzyllar boyunca bu szcklerin
varlklarn ve etkilerini srdrmelerinin nedenini gene ilkel toplumlardan
yola karak aklayabilmek mmkndr. Gnmzde bile evrensel bo
yutlarda hemen tm toplumlarn etki dzeyi az ya da ok bir batl inan,
talih, uur, uursuzluk7 vs. anlayna sahip olduklar dnlecek olursa
ya bu inanlarn zaman ve mekan d inanlar olduklarn kabul etmek ya
da kimi toplumlarda zaman iinde doast glere balanan inanlar
olmaktan karak yalnzca kiisel, 'nesnellemi ' /materyalist bir ans
veya ansszlk vs. anlayna indirgenmi olduklarn sylemek gereke
cektir.
Bu blmn banda Levy-Bruhl ilkel toplumlarn yaanm deneyim
lerden neden ders almadklarnn yantn giritikleri her eylemin daha
gl bir kar eylem tarafndan durdurulduunu dnmelerine balyor
du. Dolaysyla ilkel insan iin yanl bir i yapmak sz konusu deildir.
O her zaman giriimlerinin doast gler tarafndan engellendiini d
nmektedir. Bu yzden baarncaya kadar durmadan ayn eyleri yinele
yebilmektedir. Bu srarn ya da inadn nedensiz olmad sylenebilir. Bu
inan anlaynda oyun, talih, uur, mistik ya da doast gleri arkas
na almak, kehanet i ie gemi bir grnm sunmaktadrlar. Levy-Bruhl
elindeki bilgilerden yola karak durumu u ekilde toparlamaktadr:
Bizim ans/talih dediimiz eyi onlar doast bir mdahalenin sonu
cu gibi grmektedirler. Sorgu sual etmeden bunun mistik bir deneyim
olduunu annda kabul etmektedirler (A.g.y. s. 54).
lkel insanlar giritikleri ilerde kesinlikle baarl olmak ya da talih
oyunlarnda, spor msabakalarnda kazanmay garantilemek amacyla
pozitif tekniklere by kartrnaktadrlar. Rastlant/ans oyununda
pozitif tekniin pay sfra yakndr. Bu yzden arlkta olan byl
7 Bu almann ilk banda yer alan Levy-Bruhl'n u tespitini yeri gelmiken bir kez daha
anmsatmak istiyoruz. nk modern insann ilkel i nsandan hi de sanld kadar ok uzakla
mam olduunu ok ak ve seik bir ekilde gzler nne sermektedir: "Bugn artk "ilkel
insanlara zg" bir zihniyet dncesini desteklemiyorum. Onlarn zihinsel yapsnda bulunan
pek ok eyle bizimkinde de karlayoruz. Ayn ekilde bizim zihinsel yapmzda mevcut olan
(genel koullarla doru orantl bir ekilde deikenlik gsteren inanlar, kurumlar, sosyal snf
lar vs.) pek ok eyle de ilkel insanlarn zihinsel yapsnda karlayoruz."

90

Ouz Adamr

ilemlerdir. Oyuna balamadan nce oyuncu mmkn olduunca ok

mistik koza sahip olmaya almaktadr (a.g.y., s.57-58)
lkel insanlar asndan oyunlarn, zellikle de rastlant/talih* oyunlar
nn anlam, kehanetle balantlandrldklarnda daha iyi anlalmakta
dr. Pek ok kehanet ynteminin tuhaf bir ekilde tek mi ift mi oyu
nuna benzedii grlmektedir. stedikleri ey evet, hayr cinsinden bir
yanttr (a.g.y. s.60).
Oynamak, heyecanlanmak ve kazanma sevinci gibi duygulardan baka
bir amaca hizmet etmiyor gibi grnen rastlant/talih oyunlar bile bu
bysel-simgesel zellie sahiptirler. li dl olduklar kehanet uygu
lamalar gibi bunlar da bilinli bir ekilde gerekletirilmeye allm
mistik deneyimlerdir. Bunlar araclyla grnmez glerin kendile
rinden yana olup olmadklarn anlamaya almaktadrlar. Kararszlk
iinde gizli glerin kendi arzuladklar ynde yant vermelerini bekle
mektedirler.
Rastlant/talih oyunlarnn mistik anlamlar bu kadarla snrl deildir.
Oyunun sonucu oyuncunun gelecei zerine bir tr kehanet gibidir.
Bu ngrnn gereklemekten baka seenei yok gibidir. Kaybedi
len oyun, birilerinin desteinin yitirilmesi, ileride baa gelebilecek
baka talihsizliklerin simgesi, gstergesi gibi alglanmaktadr. Kazan
lan oyunsa gelecee ynelik giriimlerin baarsnn garantisi gibi g
rlmektedir. Oyunun sonucu yalnzca gizli glerin mevcut durumda
ondan yana m yoksa ona kar m olduklarn gstermekle kalmayp,
ayn zamanda gelecekte onun iin neler yapacaklarn ya da onu neyle
tehdit ettiklerini gstermeye yaramaktadr.
Dolaysyla oyunda kaybetmeye balayan ilkel insann, neden elinde
bahse tutuacak hibir ey kalmayncaya kadar bunu srdrdn an
lamak kolaylamaktadr. Bununla sylemeye altmz "parasn ge
ri almaya alan" insan deil bambaka bir eydir. Oynama saplants
tutkulu yakarlara karan bysel bir zorlama gibidir. Ne pahasna
olursa olsun gizli glerin o srada desteklerini ekerek haber verdik
leri, yol atklar gelecee ynelik talihsizliklerden kurtulmak gerek
mektedir. Onlar iin bu ekilde denenen talih tersine dnd takdir
de, bu olumsuz durumdan kurtulmak amacyla oyunun sonuna kadar
direnmek szcn gerek anlamnda oyun oynamak demek deildir.

Bu szc kader-ksmet olarak evirmek bize doru grnmedii iin bu ekilde brakyo
ruz. Zira kader szc daha ok tek tanrl bir dine gnderme yapmaktadr.
*

91

Osmanl Toplumunda Batl nanlar. Talih ve 'Kader '

Bu kimi zaman trajik sonulara yol aan, neredeyse dini zellikler ta

d sylenebilecek kadar ciddi bir eylemdir. Oyun, en youn ekilde
yaadklar mistik deneyimlerden biridir. Kaderlerini ellerinde tutan
grnmez glerle annda balant kurduklar, kendilerini ok heye
canlandran bir deneyim (a.g.y. s.62-63).
Btn bu sylenenler ilkel insann neden deneyimden ders almadn ok
gzel bir ekilde ortaya koymaktadr. lkel insan iin talih, uur, ksmet,
baht gibi duygulardan vazgemek sz konusu deildir. Gizemli gleri
kendinden yana ekmek iin her eyi denemektedir. Bu onun yaam bii
mi olup, er ya da ge gizemli gleri yanna ekmeyi baaracana inan
maktadr. Kendisi baaramazsa en yaknndakilerin talihini paylaacaktr
nk bundan vazgemesi iin ya lmesi ya da dnce yapsn deitir
mesi gerekmektedir. Talihsizliini yenmek iin her eyi ama her eyi
deneyeceine phe yoktur, aksi takdirde yukarda sylendii gibi kaderi
ni elinde tutan gizli glerle balantsnn kopmu olduu dncesi onu
hemen o anda ldrebilecek kadar gl bir ok yaamasna neden olabi
lir. Btn bunlar Osmanllar iin de geerlidir. Aradaki tek fark her eyi
yapmasna karn baarsz olmas durumunda Mslman' n bunu takdir-i
ilahi olarak yorumlamasdr.
Kehanet, gelecei nceden grp tm olumsuzluklar ortadan kaldr
maya yardmc olmas asndan ok nemlidir. Bu durumda sorulmas
gereken soru eer Osmanl toplumunda da kehanet, ilkel toplumdakinin
ayn ya da benzeri bir i grmyorsa nasl bir i grddr. Yantn ilkel
toplumlardakinin ayn deilse ok yakn olduuna kuku yoktur, zira
talihsizlii bylenmek olarak yorumlayan ilkel insan ancak bu byden
kurtulduunda talihinin alacana inanmaktadr.
Burada sunmu olduumuz talihtalihsizlik aklamas uur-uursuz
luk, ksmet-ksmetsizlik vs. iin de geerli olup bizi Osmanl toplumunda
zaman iinde olutuunu dndmz ve baka szck bulamadmz
iin de bir tr 'bireycilik' ya da ' kiisel karclk' olarak nitelendirebile
ceimiz grece bir birey anlayna gndermektedir. Gnmz Trkiye'
sinde birey-toplum diyalektiinin halli baarlamam olmasnn kkenin
de bu 'bireyci' tutum ve davrann ortadan kaldrlamam olmas yatyor
olabilir. Yzyllar boyunca savam bir ordu=halk andran Osmanl top
lumunun zihinsel yapsnn ilkel topluma ne kadar yakn olduunu gster
dik. Bu balamda yenierilerin ve dier ordu mensuplarnn zellikle
XVI. yzyl ortasndan XIX. yzyl sonlarna kadar savatan sa dnp
dnemeyecei konusunda kahinlere bavurduunu grdk. B u insanlar
kendilerine baht-talihksmetlerinin ak olup olmayacann sylenmesi-

92

Ouz Adanr

ni istemektedirler. Kolektif bir aidiyet duygusunu zellikle savatan evle

rine dnebilenler youn bir ekilde yaamaktadr (hemen btn gzlemci
ler Osmanl askerlerinin sava srasnda mthi gaddar ve vahi evlerin
deyse son derece yumuak olduklarn sylemektedirler). Bu 'birey' evin
den, klasndan kopup savaa gittiinde, sava meydannda bir bakma
tek bana kalmakta ve mcadele sonrasnda hayatta kalabildii takdirde
byk bir olaslkla bunu (ilk srada Tanr grnebilir ancak asl nemli
olann talih olduu apak ortadadr aksi takdirde hibir askerin sava
ncesinde Tanrya snarak kahinlere gitme gereksinimi duymamas
gerekirdi) talihine balamaktadr. Belki de Osmanl 'ya zg ' birey-top
lum' ilikisini "deforme olmu kolektivite-olumam birey" eklinde ifa
de edebilmek mmkndr. nk gnmz Trkiye ' sinde bile 'toplum'
lke insanlarnn byk bir ounluu iin aile, slale, sokak, ky, airet
vs. tesine geemeyen somut bir birime benzemektedir baka bir deyile
zihinsel bir ekilde soyutlanamayan bir btne benzemektedir. Bir bak
ma vatan soyut bir kavram olarak kafalarda az ok canlandrlabilirken,
toplum sanki canlandrlamyor gibidir. Toplum canlandrlamad za
man modem bireyin canlandrlabilmesi mmkn mdr?
Yzlerce yl boyunca srm ordu=halk, sava toplum gibi nitelen
dirmelere muhatap olmu bir toplumsal dzene ait insanlarn dnyaya
baklarnn biimlenmesinde bu savalar8 nasl bir etki yapm olabilir?
Fetih, yama, ganimet peinde koup yaralanan ya da lenlerini din yo
lunda gazi ve ehit olarak nitelendirme konusunda bir eliki grmeyen
bir zihniyetin ilkel topluma ok yakn bir yerde bulunduu sylenebilir.
Savalarn gnmzde bile insani deerleri neredeyse tamamyla saf d
brakan yaplarna baktmzda yzyllar boyunca savam insanlarn
8 Osmanl ordusu yalnzca Trkler'den olumad gibi tarihe mal olmu en sava ordu da
deildir. Dnyada savamayan toplumlar herhalde istisnaidir. Bir tarihe sahip olan btn top
lumlarn savam olduklar iddia edilebilir. Bat Avrupa, Dou Avrupa, Orta Dou, Yakn
Dou, Uzak Dou, Orta Asya, Afrika, Kuzey ve Gney Amerika her yerde toplumlar savam
halen de savamaktadrlar. Tarihin belli bir annda, belli koullarn olumasyla Osmanl dier
lerine oranla daha sava bir karma orduya sahip olmutur. Daha sonra bu zelliini giderek
yitirdii ve sava kaybeden bir orduya dnt grlmektedir. Cumhuriyet dnemine geite
yeniden sava zellikleri n plana kmtr. lkel toplumlardan gnmze rekabet, stnlk,
meydan okuma gibi duygularn varln srdrmesi, erkeklik, yiitlik. gazilik, ehitlik gibi
evrensel niteliklerin her zaman az ya da ok belli bir kolektif deere sahip olmas savalarn
grece nedenleri arasnda yer almaktadr. Bir dier nemli nokta savalarn alar boyunca en
nemli ve en ' kolay' kazan yollarndan biri olmasdr. Neredeyse bin yllar boyunca lmn
korkulacak bir kavram olma zelliine sahip olmamas sava kltrnn arlkl olduu bir
yaam biiminin srdrlmesine neden olmu gibidir. Tek tanrl dinler ehitlik dncesini,
ulus toplumlarsa vatan kavramn n plana kartarak savalarn srp gitmesine yol amlar
dr. (Bu konuda daha ayrntl bilgi iin Kendi Kendine Meydan Okuyan lsanlk 2006 balk
l almamza baklabilir).
-

93

Osmanl Toplumunda Batl nanlar, Talih ve 'Kader '

zellikle din ya da inan iine sktrlm olduu varsaylan manevi

deerlerinde hibir erozyona yol amam olduklar iddia edilebilir mi?
lkel insanlarn bireysel olarak nitelendirilebilecek psikoloj ik bir yapya
sahip olmamalar bu insanlarn gerekletirdikleri vahi eylemlerden hi
bir ekilde etkilenmemelerini salayabilir mi? zellikle de yzlerce yl
boyunca dur durak bilmeden savam bir dzenin askerlerinin rnein
XVIII. yzylda her bar giriimi sonrasnda gzlerinin parlad, sevin
ten aladklar gibi eyler sylenmektedir. Balangtan XVII. yzyl ba
larna kadar savalarn salad nemli maddi karlar nedeniyle toplum
verdii kayplar bir ekilde telafi etmi olduunu dndnden olmal
pek fazla sorun karmam gibidir (ki bu durum Armaan kuramna zg
alnan ouyla iade mantna uygun grnmektedir). Bu dnemde id
det da dnktr ve nemli kazanlar salamaktadr. XVII. yzyldan
sonra da dnk iddet giderek duraklamaya ve maddi kazan bir yana
maddi kayplara neden olmaya balamtr. Bunun doal sonucu olarak
iddet ie ynelik hale gelmi asabiyet ruhunun sona ermesi nedeniyle
benden olanlar ve olmayanlar ayrmna gidilmeye balanmtr. Savala
rn ahlftki deerler konusunda yol at erozyonu Osmanl ordusunda
zellikle duraklama dneminde artan arap, afyon bamll ve baka
ahlftk d olarak nitelendirilebilecek alkanlk ve davranlarda grebil
mek mmkndr. Padiah veren el konumunu srdrebilmek amacyla
dzenin ileyiinde daha nce rneklerini aktarm olduumuz ahlftkszca
saylabilecek giriimlerde bulunduunda varln tek model zerinden
srdryor grnen toplumda btn dengeler altst olmaktadr. Herkesi
soyan padiah, nce ordu sonra da paralarn alveri yoluyla geri iade
ettikleri toplum tarafndan soyuluyor gibidir. Sultan dahil olmak zere
sanki hi kimse hibir eyin sahibi deildir. Bu insana hi deer verme
yen bir dzendir. Deer verdii zaman bunun tamamyla grece olduu
sylenebilir. nk genelde bir kar sz konusuysa kar tarafa deer
verilmektedir9 . Bu ahlakszca bir davrana benzemektedir. Bata padiah
olmak zere hi kimse nemli deildir. syan halindeki askerler ya da
toplum muhtemelen padiah hari istedikleri kurbanlar elde ettikten son
ra onlar parampara ederek sokaa atmaktadrlar. Saray, kellesini iste
diklerini ya da kendisinden kellesi istenenleri ldrdkten sonra sokaa
ya da ple atabilmektedir. Bu ne dirisine ne de lsne sayg duyma
yan, herkesin ikiyzl olduu; herkesin birbirini sulayp, ele verdii bir
9

ilkel toplumlarda bu durum ar ular mantyla aklanmaktadr. Onlar iin kendilerinden

olan kii ya her eydir ya da hibir ey. Doal olarak bu oyunun kurallar vardr. Osmanl 'nn
gelime dnemi sanki bu manta daha yakn dururken duraklama dneminde bu yaklam
deforme, dejenere olmu gibidir.

94

Ouz Adanr

dnemdir 10 Bir baka deyile bu dnemde ahlaki deerler en alt dzeye

inmi, sanki insann vahi hayvandan pek bir fark kalmaynca kimin
gc kime yeterse yani orman yasas geerli olmaya balam ve Cumhu
riyet' e kadar bu byle sregelmi gibidir. Bu dneme ait birok kalntnn
varlklarn gnmzde bile srdrdkleri sylenebilir. Burada ahlaki
deerlerdeki srekli ypranma kiisel karlar, bireyci davrana uygun bir
ortam hazrlam olamaz m gibi bir soru sorulabilir. Orman yasasnn
(byle bir srecin sonucu deil midir?) neden olduu suhte, Celali, kyl,
ayan, eraf, beylerbeyleri isyanlar btn imparatorlua yaylm ve yz
lerce belki de binlerce yerel olumsuz padiah modeli tremitir. Bunu ks
mi, gdk ve olumsuz bir zneleme sreci olarak deerlendirebilmek
mmkn mdr? En alttan en ste herkes kiisel karlarn nasl koruya
can ve bu konuda kimlerle i birlii yapmasnn daha uygun olacan
dnmeye balam gibidir. Bir zamanlar herkesin talihini, bahtn, ks
metini balad Osmanl 'nn talihi tersine dnnce -uzun sre dman
lar dahil olmak zere kimse buna inanmak istememitir- herkesin talihi
nin, bahtnn, ksmetinin tersine dnmesi gerekmedii dnlmeye ba
lanmtr. Bu dnemde gerekletirilen pek ok sava, elde edilen gani
met ve gerekletirilen yama asla yeterli olmam, merkez, kazand
zaman bile hep kardan zarar etmi gibidir. Duraklama aamasnda herke
sin sultann reayas, tebaas olmas nedeniyle insanlar aras ilikiler olabi
lecek en yzeysel dzeye ulam ve giderek kopma noktasna gelerek
tpk saray ve evresi gibi herkes kendi yakn evresi dndakileri yaban
c, hatta bir dman gibi grmeye balamtr. Bu yzyllarda dzene kar
bir yabanclama, bir koputan sz etmek herhalde yanl deildir.
Evet, belli bir zihniyet deiiklii olmutur. Ancak insanlar muhtemelen
aresizlik nedeniyle iine dtkleri durumun sorumlusu gibi grdkleri
kt padiahlarn yerine iyi padiahlar beklemekten baka bir kar yol
bulamamlardr. Bu durumun yol at arpk zneleme biimine ait
kalntlarn gnmz Trkiye ' sine olabilecek tek (olumlu/olumsuz?) ' kat
ks ' (hala bir talih anlayna bal olduu sylenebilecek, aklcln
genellikle en alt dzeyde kald) gz kapal/gz kara giriimcilik zih
niyetidir. Ancak XIX. yzylda kendine yakn bir corafyada ekillen
mekte olan Kapitalizmden tamamen bihaber grnen Osmanl toplumu
nun urad zihinsel deiikliin toplumsal, politik, ekonomik ve klt
rel alanda radikal bir deiime yol amam olduu grlmektedir. Baka
bir deyile Avrupa kendini Kapitalizme doru gtren bir zihinsel dn10

Byle bir toplum tanrsyla ne derece iyi ve oluml u ilikiler iinde olabilir ki? nsanlar srek
li olarak yalnzca birbirlerini deil ay zamanda tanrlar da kandrmann yollar aram
gibidirler.

95

Osmanl Toplumunda Bil inanlar, Talil ve 'Kader '

me urarken; Osmanl ze dokunmadan biimsel deiimle yetinen ks

mi bir zihniyet deiikliini kabul etmi gibidir.
XIX. yzyln ortalarnda Osmanl toplumunu ciddi denilebilecek bir
ekilde gzlemlemi olan M. A. Ubicini konuyla ilikisi olduunu dn
dmz u szleri sylemektedir:
. . . ark milletlerinin kafa yaps bizimkinden olduka bakadr. . . en
ok gze arpan hususlar. . . Eskimi edebiyatlarda grld gibi, so
mut terimden soyut dnceye ynelen olduka ok mukayeseler kul
lanr ve israf ederler: "Bu kalenin arkas adillerin ruhu kadar engin
bir vadidir" vs . . . Osmanl tarihilerinde sk sk gze arpan bir baka
kusur da, tarihi tenkidin mutlak yokluudur. Hikayelerinde hadiseler
kronolojik bir sraya gre arka arkaya dizilirler, fakat bunlar arasnda
ne ak bir ba vardr, ne de tarihin hem hem de ahlaki sonucu
olan u esrarengiz dayanma gr vardr. Her hususu insanst bir
iradeye balama alkanl, onlar hadiselerin sebeplerini aratrmak
tan veya bunlarn gelecekteki muhtemel neticelerini gz nne almak
tan alkoyar. . . Olduka uzun, fakat samimi tumturakl olularna ra
men, bir nevi yapmacksz ifadelerle oluan metinleri ve ayn zamanda
bir sistem zihniyetinden yoksun hadiseleriyle, bu vakayi '-nameler ta
rih kitaplar saylmasalar bile . . . tarih iin en kymetli malzemeleri su
nan kitaplar olarak kabul edilmelidirler (1 850, Cilt I, s. 22 1 -227)
Burada sistemden yoksun bir dnce ve ifade biimine dikkat ekilmek
tedir. Bilgiler sistemden yoksun bir dnce yapsna uygun bir ekilde
sanki yalnzca yan yana sralanmaktadrlar (ilkel toplumlara zg soyut
.
lama biimi Modem topluma zg aklc soyutlama biimiyle zdeleti
rilemez). ada sistematik dncenin Aydnlanma aamasndan gemi
Modem toplumlara ait bir zellik (XX. yzyln ilk eyreine yani rgn
eitim ve retim belli bir standarda ulancaya kadar daha ok entelekt
el kesime ait bir zellik olduu sylenebilir) olduunu biliyoruz. Ancak
sistem dncesinin yaamn tm alanlarna yerlemesi iin yalnzca
rgn bir eitim ve retim deil ayn zamanda laik bir ahlak anlayna
sk skya bal demokratik bir eitim ve retime de gerek vardr. Bire
yin soyutlama yeteneinin sistemli bir ekilde gelimesine, temelinde
disiplin ve paylamn bulunduu bu eitim ve retim sistemi nemli
katklarda bulunmutur. Cumhuriyet bu tr bir laik ahlak anlayna kalc
bir nitelik kazandramad ve dolaysyla zaman iinde gelime gster-

96

Ouz Adanr

mesi gereken ahlak 1 1 konusunda topluma uygun bir yenileme olana

sunamad iin (belki de Gustave Le Bon'un ifadesiyle toplumsal karak
teri olumlu anlamda deitirmeyi baaramadndan) gnmzde hala
Osmanl' dan kalma talih zerine oturan 'bireyci' bir yaklamn toplu
mun geneline egemen olduu sylenebilir. Trkiye ' de laik ahlak anlay
nn toplumun yalnzca kk bir ksmnda belli bir dzeye ulam oldu
u, byk bir ounlukta karlalan krntlarnn bireyin ahlaki yapsn
belirleyemedii, sonu olarak mevcut eitim ve retim dzeni ya da top
lumun kendisini insani deerler asndan baarszla mahkum etmi
olduu sylenebilir. nk bir toplum olmay baaramayan bir toplumun
yurttalar doal olarak o toplumun bireyleri olmay baaramamakta ve
dolaysyla insanlar eski ya da geleneksel aile, slale, airet, vs gibi yakn
evrelere kar grece ahlakl bir davran biimini benimserken bu snr
larn dnda kalan herkese bir tr yabanc muamelesi yapmaktadrlar. Bu
konuda herhangi bir kesinleme yapabilmek son derece g olup bir kaos
tan sz etmek daha doru grnmektedir.

KAYNAKA
Gkalp, Ziya. Trk Uygarl Tarihi, Hazrlayan: Yusuf otuksken. nkilap K., stanbul,
1 99 1
Lamartine, A. de, Olgunluk a. T T Cilt I V. Hazrlayan: M . R.Uzmen. Tercman 1 00 1
Temel Eser, No: 4 1 , stanbul
Lamartine, A. de. Sonun Balangc, T T Cilt V. Hazrlayan: M.R.Uzmen, Tercman 1 00 1
Temel Eser, No: 42, stanbul
Lamartine, A. de, Sona Doru. T T Cilt VI. Hazrlayan: M . R.Uzmen, Tercman 1 00 1 Temel
Eser, No: 43, stanbul
Montagu, Lady M. Wortley, Trkiye Mektuplar, eviren: Aysel Kurutluolu, Tercman
1 00 1 Temel Eser, No: 1 2, stanbul
Sanz, Manuel Serrano Y., Trkiye 'nin Drt Yl 1 552- 1 556, eviren: A. Kurutluolu,
11

Baka bir almamzda E. Durkleim'n toplumsal ahlak anlayn toplumsal yaamn mer
kezine yerletirdiinden sz etmitik. Gustave Le Bon'un da ayn ekilde dnd sylenebi
lir: "Duygusal itepilere egemen olma abas uygarln temel unsurlarndan biridir. Her trl
ahlak anlay ancak bu temel zellik sayesinde varolabilir." (Opin. Et Croy.. p. 1 99); "Bir top
lumun bana gelenlerin nedenlerini renmek isterseniz onun zellikle ahlaki durumu konu
sunda bilgi edinin. Bir toplum ne kadar parlak bir zekaya sahip olursa olsun refah ve bykl
nli bu zekaya borlu olamaz . . . Ahlak insana doumla birlikte geen bir mirasa benzemedike
etkisi zayf olacaktr. Yalnzca eitim. grli. evre, vs araclyla oluturulan bir ahlak anlay
kolaylkla kebilir. Glinmzde ahlak anlay olarak nitelendirilebilecek binann bugne
kadar hi rastlanmad kadar rk olduu grlilmektedir. . . " (Hom. Et Soc., p.407); " . . . Bir
halk gili klan en nemli zellik sahip olduu ahlak anlaydr . . . Her halkn sahip olduu
ahlak anlay kendi gemiinin bir rndr " (Hier et Demain, p. 1 1 5).

97

Osmanl Toplumunda Batl nanlar. Talih ve 'Kader

Tercman 1 00 1 Temel Eser, stanbul

Thevenot, Jean, J655-1656 'da Trkiye, eviren: Nuray Yldz, Tercman 1 00 1 Temel Eser,
No: 1 20, stanbul, 1 978
lgener, Sabri, ktisadi zlmenin Ahlak ve Zihniyet Dnyas, Der Yay., stanbul, 1 98 1
lgener, Sabri, s/tim. Tasavvuf ve zlme Devri ktisat Ahlak. Der Yay., stanbul, 1 98 1
Withers, Robert, Byk Efendi'nin Saray, eviren: Cahit Kayra, Pera T.T. A., stanbul,
1 996

98

B iR ANNALES KULU PRATG:

SMANLl 1 DA GNDELK yAAM VE EKONOM

.. .____

-- -

--r .
" 1111.
1

,\

---:<'nloug
15

!O

:D

_
..
z

J/

' .

st Harita:

Osmanl mparatorluu, 1 48 1 - 1 683

Alt Harita: V.

Carlos Dneminde Madrid ve spanya

A;
\

- ---- - - -- .

---'

SMANLI 'DA lAECLK VE

FYAT POLTKALARI:

IsTANBUL-MADRD
KARILATIRMASI,

1500-17001
.Seven Ar*

1. GR
Sanayi devrimi ncesinde pekok rnn datm piyasad aralarla
dzenleniyordu. Bu aralardan nemli biri de fiyat dzenlemeleriydi. 1 8.
yzyln ikinci yarsna kadar birok Avrupa lkesinde olduu gibi Os
manl mparatorluu 'nda da zellikle ekmek gibi temel ihtiya maddele
rinde resm'i fiyat uygulamas nemli bir iktisadi politika aracyd. Modem
iktisadi perspektiften baktmzda fiyat kontrolleri genellikle faydasz
grlmekte; bu aracn endstri devrimi nceki yaygnl ise dnemin
iktisadi, sosyal ve teknoloj ik koullarnn -dier sebepler yannda yksek
nakliyat ve depolama maliyetlerine bal olarak piyasann yeterince etkin
olarak ileyememesinin- kamu yararnn tesisinin fiyat kontrol ve ben
zeri yeniden-datm aralarn gerekli klmas ile aklanyordu.2 Fakat,
fiyat dzenlemelerinin hem gnmzde, hem de endstri ncesi dnemde

Dr. Seven Ar, ODT. Kuzey Kbrs Kamps, ktisat Blm.

Bu yazya yaptklar katklardan tr Jose Ubaldo Bernardos'a ve Nisan 2008 'de Floransa'
daki Avrupa niversitesi Enstits'nn Akdeniz "de Kurumlar ve iktisadi Byme (lnstitutions
and Econonic Growth in the Mediterranean) atlyesinin tm katlmclarna teekkr ederim.

Kari G. Persson, Grain Markets i Erope 1500-1 900. 1ntegration ad Deregulation, (Camb
ridge: Cambridge University Press, 1 999).

Osmanl 'da laecilik ve Fiyat Politikalar

etkinlii konusunda bir fikir birlii yoktur. 3 Farkl kurumsal erevelerde

fiyat dzenlemelerinin ne lde uyguland ve etkin olabildii tartma
s karlatrmal almalar gerektirmektedir. Dier yandan Osmanl ikti
sadi tarihi alannda temel ihtiya maddelerinin salanmasna ynelik poli
tikalar "iaecilik" bal altnda Osmanl kurumsal dzenlemelerinin
nemli bir bileeni olarak, ayrntl ekilde incelenmi,4 fakat bu dzenle
melerin ne lde ve nasl dier lkelerdeki dzenlemelere benzedii ya
da onlardan ayrld tartlmamtr. Genelde iae politikalarnn, zelde
ise fiyat dzenlemelerinin karlatrmal bir analizi hem Osmanl iktisadi
tarihi alanndaki almalara, hem de Sanayi Devrimi ncesi fiyat dzen
lemelerinin iktisadi rasyonelini tartan kurumsal iktisat alanna katkda
bulunma potansiyeline sahiptir.
Bu yazda, 1 500- 1 700 tarihleri arasnda Osmanl mparatorluu ve
Kastilya 'da hububat fiyatlarndaki yasal dzenlemeler ile bu dzenleme
lerin fiili uygulamalar karlatrmal bir bak asyla incelenecektir.
Her iki rnekte de, fiili uygulamalarn normatif dzenlemelerden nemli
lde ayrld, fakat bu sapmalara ramen bir yeniden-datm arac
olarak resmi fiyat dzenlemelerinden vazgeilmediini grmekteyiz. G
rnte benzer olmayan iki kurumsal erevede (aada Osmanl ve Kas
tilya' da yeniden-datm politikalarn ekillendiren kurumsal farkllklara
deineceiz) fiyat dzenlemelerinin bu istikrarl kullanm daha sonraki
dnemde ortaya kan kurumsal deiikliklerin tartlmas iin de bir ze
min hazrlayacaktr.
spanya kral III. Carlos, Kastilya snrlar dahilindeki hububat ticare
tinde geerli olan tavan fiyat uygulamasn (tasa) bir kraliyet hkmyle
kaldrdktan yaklak otuz yl sonra Osmanl Sultan III. Selim benzer bir
giriimde bulunarak hububat ticaretindeki yasal fiyat dzenlemelerine son
verdi. Bu dneme kadar hem Osmanl mparatorluu 'nda, hem de Kastil
ya' da temel gda maddelerinde ve zellikle de hububatta resmi fiyat
dzenlemeleri geerlilii tartlmayan bir kurald. Resmi Osmanl kay
naklar fiyat dzenlemelerinin amacnn halk zarardan korumak (kamu

Fiyat dzenlemelerin faydallna ilikin tarihsel tartmann serbest piyasa yanls ve dzen
leme kart bir tarafn temsil etmekle birlikte, yararl bir zeti iin bkz. Hugh Rockoff, "Price
Controls." The Concise Encylopedia of Economics, Library of Economics and Liberty,
http://www.econlib.org/Jibrary/Enc/PriceControls.html.
4 Osmanl iaecilii ilgili yaznn genel deerlendirmesi iin bkz. Onur Yldrm, "Bread and
Empire: The Workings of Grain Provisioning in lstanbul during the Eighteentl Century," Nou
rir !es cites de Mediterraee, Atiquite - Temps modernes, (der.) B. Marin ve C. Virlouvet,
(Paris: Editions Maisoneuve et Larose, 2003), 25 1 -55.

102

Seven Ar

yarar) ve nfusun refahn salamak olduunu belirtiyordu. 5 Benzer e

kilde, Kastilya kaynaklarnda resmi fiyat dzenlemelerinin amacnn hal
kn tm kesimlerinin, hem yoksullarn hem de hububat sahiplerinin, haya
tn idame ettirmesini salamak olduu syleniyordu.6 Her iki rnekte de,
ekmek gibi temel tketim maddelerinin ana hammaddesi olan hububatn
fiyatnn halkn yoksul kesimlerinin de iaesini salayacak uygun bir se
viyede tutulmasnn adaletin ve kamu yararnn ana gereklerinden olduu
nun alt iziliyordu. phesiz, szkonusu fiyat politikas her zaman huku
ki ve siyasi kaynaklarda belirtildii ekilde uygulanmyor ve uyguland
zamanlarda dahi kamu yarar asndan istenilen sonular dourmayabili
yordu. Hububatta fiyat dzenlenmelerinin uygulamadaki sorunlarna ve
fiili etkinliinin deerlendirilmesine gemeden nce paras olduklar ye
niden-datm politikalarnn kurumsal erevesini incelemekte fayda var.
Bu yazda kurumsal ereve ile kastedilen iae politikasnn rgtsel
yapsn belirleyen yasal kurallar ve idari-siyasi yaplanmadr. Teorik ola
rak fiyat dzenlemesi hububat datmn belirleyen bir takm dzenleme
ler olmadan faydal olamaz. Ayrca fiyat politikasnn iktisadi rasyoneli
(fiyat dalgalanmalarn hafifletmek veya fiyat artlarn frenlemek) ancak
dier datm politikalarnn nasl kullanldnn deerlendirilmesi ile
anlalabilir. rnein, fiyatlarn artndaki genel bir eilim subvansiyon
politikas ile engellenebilirken, fiyat dalgalanmalar devletin tedbir ama
l depolama olanaklarnn arttrlmas ile mmkn olabilir. Bu yzden de,
fiyat dzenlemesinin amac ve etkinlii ancak dier yeniden datm ara
larnn kullanmnn ve iae politikalarnn genel erevesinin incelenmesi
ile anlalabilir. Bu yaz her iki durumda da, kentsel nfusun yld iki
ehrin, Madrid ve stanbul 'un, iae politikalarnn bir karlatrmas vas
tasyla kurumsal farkllklarn tartacak, daha sonra fiyat dzenlemeleri
nin bir deerlendirmesini sunacaktr.

ll. HUBUBAT AE ALARI (MADRD VE STANBUL)

1 6. yzylda Madrid ve stanbul'daki nfus art her iki ehirde de fiyat

ykselilerinin daha iyi kontrol edilmesini ve temel ihtiya maddelerinin

halka teminini salayacak aralarn kurumsallamasn salad. 7 Bu d5

Osman N uri Ergin Mece/le-i Umur- Belediyye, (stanbul : stanbul Bykehir Belediyesi
Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar, 1 995), c. 1 , 379, 382.
6 spanya Krall 'nda hububat ticaretine ilikin dzenlemelerin birou kraliyet hukukuna ait
ana kaynaklardan Novisima Recopilacio de Leyes de Espaia 'da bulunabilir. Bu kaynaa bun
dan sonra Nov. Rec. ksaltmasyla gnderme yaplacaktr. Bkz. Nov. Rec., Lib. VII, Tit. XJX,
Ley ili ( 1 528) ve Nov. Rec. Lib. VII, Tit. XIX, Ley V ( 1 570).
7 Her iki ehirde de 1 6. yzyln ikinci yarsnda hem demografik dngye, hem de bu ehirle
rin brokratik geliimine bal olarak nfus nemli lde artt. 1 5. yzyln ortasnda stan-

1 03

Osmanl 'da aecilik ve Fiyat Politikalar

nemde hububat ticaretine mdahale aralar dzenli olarak kullanlmaya

baland. Her iki durumda da, daha nce istisnai bir ekilde uygulanan
ihracat yasaklar kural haline geldi, ehrin hububat iaesi iin ayrlan co
rafi alan daha net olarak belirlendi ve bu ticarette yer alan zel ahslar
stndeki denetimler sklatrld . 8 Bu dzenlemelerin amac kimi tevik
ve kstlamalar vastasyla bu ehirleri besleyecek bir corafi saha (bir
nevi arka blge ya da linterland) yaratlmasyd . Bu corafi saha iinde
ehirleri beslemeye ynelik organize edilen yeniden-datm politikalar,
tarmsal fazla retimini salayan blge stndeki siyasi nfuz sayesinde
mmkn oluyordu. te hububat ticaretindeki fiyatlandrma politikalar da
bu yeniden-datm politikalarnn bir parasyd.
Osmanl mparatorluu 'nda temel ihtiya maddelerinin ve stratej ik
nem tayan hammaddelerin ihracat normal koullarda yasaklanmt.
stanbul 'un hinterlandndan bu rnlerin ihra edilebilmesi bir defaya
mahsus verilen zel izinlerle mmknd. 9 Bu yasaklara ramen, sz ko
nusu dnemde stanbul'u evreleyen ve retim fazlasn stanbul ' a gn
dermekle ykml olan saha dndaki blgelerden darya nemli mik-

bul ' un nfusunun 30.000'den 50.000'e kt tahmin edilmektedir. te yandan 1 6. yzyln

ikinci yarsnda ehrin nfusunun en azndan birka yzbine ulat dnlmektedir. Bkz.
lstanbul. Encyclopedia of lslan, kinci Basn. 1 8. yzyln ortasna gelindiinde ehrin
400.000'den fazla sakini olduu sanlmaktadr. Bkz. Eyp zveren, " Black Sea ad tle Grain
Provisioning of Istanbul in tle Longue Duree," Nourrir fes Cites de MMiterranee: Antiquite Temps Modernes, (der.) Brigitte Marin and Catlerine Yirlouvet, (Paris: Maisonneuve et
Larose. 2003). 232. Madrid. 1 56 1 'de Habsburg nparatorluu'nun baehri olduunda ise
nfusu yalnzca 20.000 civarndadr. J 630'da bu nfus 1 50.000. 1 8 . yzyln sonlarnda ise
200.000 olmutur. Jose Ubaldo Bernardos Sanz, "Libertad e intervenci6n en el abastecimiento
de trigo a Madrid durante el siglo XYlll," Nourrir /es citJs de Mediterranee: Al!liquite - Temps
modernes, (der.) Brigitte Marin and Catlerine Virlouvet, (Paris: Maissonneuve & Larose,
2003), 367-68.
8 Osmanl dzenlemeleri iin, baknz Traian Stoianovicl, "Tle Conquering Balkan Orthodox
Merclant," The Joural of Economic History. c. 20, n. 2, ( 1 960): 239-40, Ltf Ger, "XYI.
Yzyl Sonlarnda Osmanl mparatorluu Dahilinde Hububat Ticaretinin Tabi Olduu Kayt
lar," stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas. no. 1 -4, ( 1 95 1 -52): 1 -20, Kemal Beydil
li, " Karadeniz'in Kapall Karsnda Avrupa Kk Devletleri ve Miri Ticaret Teebbs,"
Belleten, . 55. ( 1 99 1 ): 687-755, Suraiya Faroqli, "stanbul ' un aesi ve Tekirda-Rodoscuk
Liman, ( 1 6.- 1 7. yzyllar)," METU Studies in Development, ( 1 979- 1 980): 1 39- 1 54 and Onur
Yldrm, " Bread and Enpire." Kastilya dzenlemeleri iin. baknz Castro, El pan de Madrid,
56 and Bernardos Sanz, Trigo castellano y abasto madrileno: Los arrieros y comerciallles
segovianos en la Edad Modera. (Salaanca: Juta de Castilla y Le6n, 2003). Ayrca bkz.
Nov. Rec. ley J l l , tit. XYII, libro Yii.
9 1 6. yzyln ikinci yarsnda hububat ihracn yasaklayan eitli belgelerin transliterasyonu
Ltfi Ger tarafndan yaplmtr. Baknz Ger. "Hububat Ticaretinin Tabi Olduu Kayt
lar." 79-82 ve Robert Mantran. XVll. yzyln kinci Yarsnda stanbul (Krmsal, ktisadi.
Toplumsal Tarih Denemesi) 1-11. (ev.) Mehmet Ali Klbay ve Enver zcan, (Ankara, 1 990),
c. 1 . 1 69-1 70.

104

Seven Ar

tarda hububat ihra edildii grlmektedir. 10 te yandan, 1 6. yzyln

ortasndan 1 7. yzyln ortasna kadar olan srede sk sk meydana gelen
yerel ktlklara ramen dardan Osmanl topraklarna hububat ithal edil
1
diine rastlamamaktayz. 1
Benzer ekilde Kastilya'ya da dardan hububat ithaline nadiren rast
lanmaktadr. 12 Bu anlamda Kastilya, berya yarmadasnn dier blgele
rinden olduka farkldr. berya yarmadasnn d blgeleri (Kuzey'deki
ve Akdeniz kylarndaki blgeler) yarm adann hububat reten blgele
rinden yeterli hububat temin edemediklerinden sklkla dardan hububat
ithal etmektedirler. 1 3 Kastilya ' nn retici blgelerinden spanya 'nn dier
blgelerine hububat aktarm yalnzca da satm lisanslar (licencias de
saca) ile mmkn olmaktadr. te yandan, Kastilya'daki blgeler arasn
da hububat hareketini engelleyen herhangi bir hukuki kstlama bulunma
maktadr. Aksine, Kraliyet yerel idarelerin blgeler arasnda ticareti zor
latrc dzenlemelerini iptal etmitir. 1 4
Osmanl mparatorluu 'nda blgeler aras ticaret zel izinlere baly
ken, Kastilya 'da merkezi ynetim her ehrin yarg alanndan kaynaklanan
ve hububatn serbest dolamnn nndeki engelleri kaldrmaya al
yordu. Kastilya ve Osmanl iae alarnn rgtleniindeki bu farklln,
iki tarafn tarihsel ve kurumsal yaplarndaki farklardan kaynaklandn
syleyebiliriz. Osmanl mparatorluu 'nda kazalarn idari ynetimlerine
1

Baknz Bruce McGowan, "The Middle Danube cul-de-sac," The Ottoman Empire and he
World-Economy, (der.) H uri Islamoglu-Inan, (Cambridge: Cambridge University Press. 1 987),
32 ve Mehmet Denirta, Osmanl 'da Frnclk, (stanbul: Kitab Yaynevi, 2008), 1 4 1 .
1
1 Giier, XV/-XV/ff. Asrlarda Osmanl mparatorluu 'nda Hububat Meselesi ve Hububattan
Alman Vergiler, (stanbul. 1 964), 28.
1 2 Castro, El pan de Madrid, 5 1 . Yalmzca birka kez, Krallk Kastilya'ya hububat ihra etmi
tir. l 699'daki ktl takiben balayan isyanlar zerine Kastilya Meclisi Napoli ve Sicilya'ya
kral adna 1 00.000 faega hububat satn almak zere memur tayin etmitir lfanega spanya'da
kullanlan bir kuru lm birimidir. Madrid'de yarmfanega 27.67 litreye. Avila'da 28.20 l itre
ye, Salamanca'da 27.75 litreye, Segovia'da ise 27.30 litreye denk gelmektedir). Bkz. Direcci6n
General del Instituto Geografco y Estadistico. Equivalencias entre /as Pesas y Medidas Usa
das Atiguamente en /as Diversas Provincias de Espaiia y /as Legales del Sistema Metrico
Decimal, (Madrid: I mprenta de la Direcci6n General del Instituto Geografca y Estadistico,
1886).
1 752-54 ktl srasnda da gene Kraliyet adna 300,000 f<nega hububat alnmtr. Madrid'e
hububat ihrac yksek ulam maliyetleri ve rota zerinde kaaklk giriimlerinin yaygnl
nedeniyle sorun tekil ediyordu. Bkz. Bemardos Sanz, "Ciudad sin puerto. El sistema de abas
tecimiento del trigo ultramarino hacia Madrid durante el siglo XVI I I XVl/l Economic Histoy
Congress in Benos Aires, 22-26 Temmuz 2002
1 3 Kantabriya eridi, Katalunya ve Levent, sklkla Kuzey Avrupa'dan, talyan eyaletleri Napoli
ve Sicilya'dan ve bazen de Kuzey Afrika ve Balkanlar'dan hububat ihra ediyordu. Bakz
Castro, El pan de Madrid, 52-53. Madrid'e hububat ihrac ise yksek kara ulam maliyetleri
yznden olduka zordu.
1 4 Nov. Rec. Ley 1, tit. XVll. lib. Yii ( 1 502).
,"

1 05

Osmanl 'da aecilik ve Fiyat Politikalar

denk decek, yerel nfuz sahiplerinin temsil edildii kurumlar bulunma

maktayd . 1 5 Osmanl Sultannn yasal otoritesi her kazaya merkez! yne
tim tarafndan atanan kadlar tarafndan temsil edilmekteydi. 1 6 Farkl
kazalar arasndaki ticaret, tpk ihracat durumunda olduu gibi zel izin
ler gerektirmekteydi. 1 7 Belli bir yrede ktlk olduunda, ancak merkezin
onaylad bir izin ile o yrenin bal olduu kazann dndan hububat
18
getirilmesi mmkn olmaktayd .
Kastilya' da i s e blgenin nfuz sahiplerinin yesi olduklar il konsey
leri o blgede yarg otoritesine sahiplerdi ve kendi blgelerindeki iktisadi
kaynaklarn kullanmna ilikin Orta a' dan kalma sahip olduklar hak
lar korumak istiyorlard . Yerel yneticiler kimi zaman bu eski yasal hak
lar temelinde kendi blgelerinden darya hububat satn engellemeye
alyorlard. 1 9 1 6. yzylda Madrid'in nfusunun artmasyla birlikte
merkezi ynetim, evredeki il ynetimlerinin yetki alanlarn daraltarak
kendi yetki alann geniletti . Bu srete Kraliyet, yerel belediyelerin
Kastilya' daki dier blgelere hububat yollanmas taleplerini eski ehir
kanunlarna (ordenanza) dayanarak reddetmesine kar kan hkmler
kard.2 Fakat, Madrid iin durum farklyd. Bakentte artan nfusun
yaratt bask karsnda Kraliyet ehrin halihazrda sahip olduu beledi
ayrcalklar arttrd . Bu sayede Madrid iktisadi kaynaklara eriim ynn
den Kastilya'nn dier ehirlerinden daha avantajl bir konuma geldi ve
kraliyetin yetki gcne dayanarak geni bir blge stnde nfuzunu art
trd. Ynetimin kayrc politikalar, phesiz, ehrin artan nfusunu bes
lemeye yetecek hububatn salanmas iin son derece nemliydi. 2 1
15

Osmanl imparatorluu'nda kazann siyasi ve idari meseleleri beylerbeyi meclislerinde gr

lrd. Fakat bu meclislerde blgenin yerleik g sahiplerinin katlm aranmazd . Ayrca,
kazalarn yerel idarecileri ya da baka yerel temsilciler Divan'da temsil edilmezdi. 1 8. yzyla
kadar beylerbeyleri Divan oturumlarna katlabilseler de, Divan'n resmi yelerinden deillerdi.
Bkz. Recep Ahshal "The Institution of the Imperial Council [Divan- Hmayun]," The Great
Ottoman-Turkish Civilization, (der.) Kemal iek, (Ankara, 2000), 5 1 1 , 52 1 -522.
16
Kadnn tara ynetimindeki rol iin bkz. Haim Gerber, State. Society, and Law in Is/an:
Ottoman Law in Comparative Perspective, (Albany: State University of New York Press,
1 994). Kad pekok zaman merkezden atanan idareciler ile yerel kar gruplar arasnda arac
konumundayd.
17
Baknz Ger, "Hububat Ticaretinin Tfbi Olduu Kaytlar," 7 1 -82.
18
Byk ehirler iin hangi blgelerden hububat yollanmasnn istendiine ilikin bkz. Ger,
"Hububat Ticaretinin Tfbi Olduu Kaytlar," 86-87.
19
Castro, El pan de Madrid, 62-63.
20
Bu kraliyet hkm ilk defa 14. yzyln son dneminde karlmtr. Emir, 1 502'de tekrar
lanm ve yerel ynetimlerin direniini krmak amacyla bir kez daha 1 699'da ve 1 734'de ka
rlan hkmlerle desteklenmitir. Bkz. Castro, El pan de Madrid, 62 ve Nov. Rec. Ley 1, tit.
xvr, Jib. vr ( 1 502).
21
Bkz. David Rigrose Madrid and the Spanish Economy, 1560-1850, (Berkeley: University of
California Press, 1 983).

1 06

Seven Ar

Kastilya' da hububat tketimi bakmndan kendine yeterlilii salamak

hububatn blgeler aras hareketine engel tekil eden kimi yerel ayrcalk
larn kaldrlmasn gerektiriyordu. Osmanl topraklarnda ise halihazrda
var olan bylesi blgesel ayrcalklar mevcut deildi. Yneticiler tam ter
sine her bir blgenin kendine yeterliini salamak amacyla blgeden
karlmak istenen hububatn nakliyatnn izne balanmasn tercih ettiler.
Ancak Madrid gibi stanbul da iae anda ayrcalkl bir konuma sahipti
ve hububat piyasasnda ncelikli alm haklar vastasyla dier blgelerin
nne geiyordu. Ksacas, her iki durumda da bakentlerin hububat iae
si kimi zaman yerel hak ve ihtiyalar pahasna geni bir blgede hububa
tn hareketini kontrol eden ayrcalklar vastasyla salanyordu. Corafi
alanda hububatn yeniden datmn olanakl klacak bu blgesel ayrtr
ma (segmentation) hububatn bir dnemden dierine aktarlmasn ola
nakl klacak bir depolama politikasyla destekleniyordu. Devlet anbarlar
inas ve subvanse edilmi almlar vastasyla Kastilya ve Osmanl yne
timleri tarmsal retimdeki mevsimsel veya dnemsel dalgalanmalarn ve
bunlarn sonucunda ortaya kan fiyat hareketlerinin dizginlenmesini he
defliyorlard.22 Fakat, unutmamak gerekir ki 1 8. yzyln ikinci yarsna
kadar ehirler iin tedarik edilen hububatn yalnzca kk bir ksm dev
let anbarlarndan salanmaktadr.2 3

stanbul ve Madrid: Hinterlandlarn Jeopolitik Bir Karlatrmas

Hububat hareketini dzenleyecek aralarn kullanlabilirlii nakliyat ko
ullarn belirleyen corafi koullara ve idari-siyasi unsurlara balyd.
Madrid ' in hububat iaesinin kayna olan Kastilya ve stanbul 'un iaesi
nin ana salaycs olan Osmanl blgeleri arasndaki corafi ve idari
farkllklar ulam ve ilem maliyetlerini belirlemekte ve dolaysyla d
zenlemelerin ieriini ve kapsamn etkilemektedir. Topografik ve tarih
sel nedenlerle berya yarmadasnn blgeleri arasnda hububat akn
engelleyecek dzenlemelerin greli olarak daha az maliyetli olduunu

22

Endstri devrimi ncesinde hububat depolama politikalarna ilikin farkl lkelerden rnekler
iin bkz. Kari Gunnar Persson, Grain Markets in Europe 1500-1900. Jntegration and Deregu
/atiOll, (Cambridge: Cambridge University Press, 1 999).
23 stanbul 'da acil durumlarda ehrin hububat ihtiyac karlamak amacyla bir Tersane-i Ami
re Ambar ina edilmiti. Bunun yannda ekmekiler belli miktarda hububat ve unu depolarnda
bulundurmak zorundaydlar. Madrid'de de ehir ynetimi acil durumlar iin bir anbar (P6sito)
ina etmiti. Her iki rnekte de devlet almlar genellikle ihtiyat kabilindendi ve teknolojik
snrlar (anbardaki rnn kullanlmamas halinde ksa srede bozulacak olmas) depolama sis
teminin geni lekli kullanmn kstlyordu.

1 07

Osmanl 'da aecilik ve Fiyat Politika/ar

tahmin ediyoruz. 24 Yarmadann ana platosunu (Mesela) d blgelerle

balayan, ulam asndan kullanlabilir nehirlerin ve ky sahasnn yok
luu hububat nakliyatnn maliyetini ykseltirken, yerel idari birimlerin
tarihsel olarak geni yetki alanlarna sahip olmalar bir i gmrk ann
kolaylkla kurulmasna olanak salyordu. Osmanl mparatorluu'nun
ana iae blgelerinde yer alan ehirler (stanbul, Edirne ve zmir) ise l
kenin dier blgeleri ile ucuz ulam olanakl klan deniz ve nehir yollar
ile balanyorlard .25
Olumlu nakliyat koullar i ticaret balantlar asndan elverili bir
durum saylsa da, merkezi otoritelerin ulam zerindeki denetim kapasi
telerine bal olarak arzu edilmeyen sonular da dourabilirdi. rnein
Anadolu'nun Ege ve Akdeniz kylarnda deniz yoluyla yaplan hububat
ticareti ou zaman kaaklk mahiyetinde olup, devlet tarafndan denet
lenemiyordu. te yandan, sanayi devrimi ncesi dnemde en ucuz ulam
imkann salayan deniz ve nehir yollarnn varl ynetimin ihtiya ha
linde makul bir srede geni bir sahaya ulamn mmkn klyor ve bl
gesel bir ktlk durumunda, kaaklk ve karaborsa nlenebildii takdir
de, merkezi idarenin iae politikalarnda daha baarl olmasn salyor
du.
stanbul ' un hinterlandnn corafi konumu ehrin yalnzca ok geni
bir blgeye eriimini olanakl klmakla kalmyor,26 daha nemlisi dar
dan ulamn grece elverisiz olmas sebebiyle bu blge stnde Osman
l ynetiminin kontroln kolaylatryordu. Karadeniz ve Tuna ovasnda
ki nehirler stanbul 'u Balkanlar'daki hububat reten blgelere balarken,
kuzeydoudaki dalk blge (Karpat Dalar ve Transilvanya Alpleri)
ovann batdan ulamn kstlyordu. Bumin yannda, 1 5 . yzyln ikinci
yarsndan itibaren Osmanllar Karadeniz ticareti zerinde inhisari bir
kontrole sahipti .27 Karadeniz kylar ve aa Tuna evresindeki retim
24

Castro. El pan de Madrid. 54. berya yarmadasnda idari blgeler birbirlerinden i gmrk
ler (peajes, portazgos ve barcajes) vastasyla ayrlyordu. Mallarn bir blgeden dierine tan
mas iin Kraliyet'in kard sertifikalar (guias ve lornaguias) gerekliydi.
25 Hububatn kara yoluyla ulam, 200-300 millik bir mesafe iin hububat fiyatn bazen iki
katndan fazlaya karyordu. Baknz Ger. XVI-XV!Il. Asrlarda Osmanl mparaorlu 'nda
Hububat Meselesi. 29 ve Castro, El pan de Madrid. 57. Deniz veya nehir yoluyla ulam kara
yoluyla ulamdan ok daha pahalyd. 1 7. yzyln balarmda bir kile (yaklak 37 litre) buda
yn resmi fiyat 55 aka iken. bir ki/enin deniz yoluyla ulam 8 - 1 4 akaya, yani hububatn son
fiyatnn % 1 5-25 'ine denk geliyordu. Baknz Ktkol u, Osmanllarda Narh Messesesi ve
1640 Tarihli Narl Defteri, (stanbul : Enderun Kitabevi, 1 983), 92.
26 zveren, "Black Sea and the Grain Provisioning of lstanhul." 225.
27 Beydilli Osmanl idarecilerinin yabanc tccara serbest gei hakk tanyan kapitlasyonlarn
Karadeniz ticaretinde etkili olmadn savunmaktadr. Bkz. Beydilli. " Karadeniz' i Kapall
," 687. 1 9. yzyla kadar pek az yabanc geminin Karadeiz'de ticaret yapmasna izin veril
mitir.

1 08

Seven Ar

blgeleri boazlar stndeki etkin kontrol yoluyla d talebin etkisinden

nemli lde korunuyordu.2 8 te yandan, berya yarmadasnn ortasn
da yer alan Madrid'in en yakn ky sahasna uzakl 300 kilometreden
fazlayd. Ulam maliyetleri sanld kadar yksek olmasa bile, evre
blgelerin deniz yoluyla daryla balants bu blgeler stnde merke
zin kontroln hemen hemen imkansz hale getiriyordu.29 Bu yzden de,
Madrid hububat ihtiyacn byk oranda Kastilya' daki retim blgelerin
den salyordu.
1 6. yzyln ikinci yarsnda, stanbul 'un hububat ihtiyac geni bir sa
hadan salanyordu: Silistre blgesi (gnmzdeki Bulgaristan ve
Romanya'nn Karadeniz kylar), Eflak ve Bodan, Dobruca ve Tuna
Nehri azndaki limanlar stanbul 'un hububat talebine ncelikli cevap
veren blgelerdi .30 Meri, Ergene ve Arda nehirleri ile balanan Trakya
ovalar; Ege Denizi 'nin Rumeli sahilleri; zmir' den Edremit'e Marmara
sahilleri ve bu kylara balanan Kocaili, Hdavendigar ve Karesi blge
leri de stanbul ' a nemli miktarda hububat yolluyordu.3 1 Bu blgelerde
retilen hububat fazlas stanbul iin ayrlmt ve dier yerlere gnderil
mek zere hububat sat yaplmas kesinlikle yasakt . Balkanlar ve Trak
ya' dan salanan rnn baka yerlere nakli anakkale Boaz'nn deneti
mi vastasyla grece daha kolay engellenebildii iin bu blge stanbul '
un iaesinde idarecilerin ncelikli tercihiydi.32 Bat Anadolu sahillerine
ise yalnzca ikinci bir seenek olarak bavuruluyordu.33 Bu blgelerden
gelen hububat da yeterli olmad takdirde, hububat alm iin Kefe,

28

Osmanllar, talyanlar 1 5 . yzylda Karadeniz' den kardktan sonra, 1 8. yzyl n son dne
mine kadar blgeyi tek balarna kontrol ettiler. Bkz. McGowan. "The Middle Daube cul-de
sac." 1 4- 1 5 .
29 Madrid' i konumunun v e zellikle d e deniz ulamndan yoksun oluunun nemini vurgula
mak amacyla ayn balkl makalesinde Bernardos Sanz Madrid'i "limansz bir ehir" (ciudad
sin puerto) olarak tanmlamaktadr.
30 Bruce McGowan. "Tle Middle Danube cul-de-sac," 1 3 ve Ger, "Hububat Ticaretinin Tabi
Olduu Kaytlar".
31 Mantran, XVI!. Yzyln kinci Yarsnda stanbul, el. 1 . 1 74-75 and Ktkolu, "Osmanl
ktisadi Yaps", Osmanl Devleti Tarihi-II, (stanbul : IRClCA, 1 999), 569.
32 Mantran. XVI/. Yzylm kinci Yarsuda stanbul, vol. 1 , 1 75. Rumeli 'nin Ege kylarndaki
ve Makedonya'daki kaakln yaygn olduu l imanlar kapatlyor, denetimi daha kolay oldu
u dnlen Tekfur Da (Rodoscuk), Ereli ve Mihal gibi limanlar tercih ediliyordu. Bkz.
Ger, "Hububat Ticaretinin Tiibi Olduu Kaytlar," 87.
33 i Anadolu, Bat Anadolu, Marmara Blgesi ve Karadeniz'in Anadolu sahilleri stanbul'a
iae temininde ikinci sradayd. Baknz Feridun M . Emecen "XVI. Asrn kinci Yarsnda
stanbul ve Sarayn aesi in Bat Anadolu'dan Yaplan Sevkiyat." stanbul Semineri, ( 1 984):
1 99 ve Mantran XVII Yzyln kinci Yarsnda stanbl, vol. 1 , 1 82.
,

1 09

Osmanl 'da aecilik ve Fiyat Politikalar

Trablus, Erzurum, Sivas ve Tokat gibi Dou Vilayetleri ve Msr gibi

uzak blgelere bavuruluyordu.34
Madrid ' e hububat salayan blge stanbul ' a hububat salayan blge
den ok daha dard .3 5 1 6. yzylda Madrid'e gelen hububatn byk ksm
ehrin etrafndaki blgelerden salanyordu. Bu dnemde zorunlu kota
sistemi (pan de registro) iinde yer alan evre kyler Madrid'e belli say
da ekmek gndermek mecburiyetindeydiler.3 6 1 6. yzyln ikinci yarsn
da kota sistemi ehrin nfus art ve krsal sorunlara bal olarak Mad
rid ' in ihtiyalarn karlayamamaya balad. Bu dnemde ehrin idareci
leri ve zel tamaclarn abalan vastasyla Madrid ile hububat retimi
yapan grece daha uzak blgeler (zellikle Eski Kastilya ' daki hububat
retimi yapan blgeler)37 arasndaki ticari balar glendi .3 8 Madrid, hin
terlandn geniletti ve dier birok rnde olduu gibi hububatta da Kas
tilya 'nn ticaretini byk oranda kontrol etmeye balad.

Hububat Ticaretinin Aktrleri, Kstlamalar ve Ayrcalklar

Hem Kastilya' da hem de Osmanl mparatorluu'nda hububat ticareti
zerindeki corafi dzenlemeler yannda zel ahslarn bu ticarete katl
m ve etkinlikleri stnde ciddi dzenlemeler vard . Hububatn reticiler
den tketicilere ulancaya kadar getii srelerde yer alan uralarn
(tama, tme ve piirme gibi ileme sreleri) denetlenmesi bu mes
leklerde kimlerin yer alabileceinin ve mesleklerinin alan tanmna bal
kurallarn belirlenmesini gerektiriyordu. Bu ehirlerin hububat salayan
alanlarnn corafi ve idari farkllklarna bal olarak, bu kurallar da zel
34 Bkz. Ger, "Hububat Ticaretinin Tfibi Olduu Kaytlar," 87-88, Mantran. XVI/. Yzyln
kinci Yarsnda stanbul. c. 1 , 1 74-75 ve Ktkolu, "Osmanl ktisadi Yaps", 569). Ayrca
bkz. C. KT. 65 1 . Osmanl dneminde, Msr'dan yalnzca ok ihtiya duyulduunda hububat
isteniyordu. Normak artlarda, Msr'n hububat fazlas mparatorluun hububat retimi asn
dan verimsiz gney eyaletlerine ayrlyordu. Bkz. Rhoads Murphey, "Provisioning lstanbul:
The State and Subsistence in the Early Modern Middle East," Food and Foodways, no. 2,
( 1 988): 232.
35 1 6. yzyln ikinci yarsnda 45-80 millik yarap olan bir blge retim fazlasn un ya da
ilenmi ekmek olarak Madrid' e gndermek zorundayd. ehrin nfusunun srekli artmas
sonucu bu blge 1 7. yzyln banda 1 20 mil yarapl bir alan kaplyordu. Bkz. Ringrose,
Madrid and the Spanish Economy, 7. Blm.
36 Bu bir yandan evre kylerde frncln gelimesi, bir yandan da Madrid'de frnclk sekt
rnn geri kalmas anlamna geliyordu. Bkz. Ringrose, Madrid and the Spanish Economy, 1 45 .
3 7 Eski Kastilya Madrid'in kuzeydousundaki ve bugn berya yarmadasnn ortasnda geni
platonun (Meseta) kuzeyinde yer alan Burgos, Soria, Segovia, A vila, Valladolid ve Palencia
ehirlerini ieren blgedir.
38 ehrin hububat ynetiminden sorumlu olan yerel kurum, P6sito. bu dnemde pek ok retim
blgesinden -Segovia, Avila, Arevalo, Salamanca, Toro, Zamora, Valladolid, ve Tierra de
Campos ile la Mancha'da yer alan kimi blgelerden alm- yapmak zere daimi grevliler atad.
Castro, El pan de Madrid, 93.

1 10

Seven Ar

ahslarn etkinliklerinin kstlanmas ve tevikinin ekli ve derecesi bak

mndan farkllk gsteriyordu.
1 8. yzyln ikinci yarsna kadar, stanbul 'un hububatnn byk ks
m kendileri gemi sahibi olan tccarlar tarafndan salanyordu.39 Bu tc
carlarn ve gemi sahiplerinin gittikleri yerlerde alm yapabilmeleri iin
stanbul ' daki hububat alm-satmlarnn yapld Kapan ' da kolektif bir
szleme imzalayarak birbirlerine kefil olmalar gerekiyordu.40 Un kapa
nnda kaytl bu gemiler "defterl sefineleri" veya "kapan sefaini" olarak
biliniyorlard ve yukarda sz geen ana iae limanlarnda ncelikli alm
haklar vard . Fakat, hububat alm satm sadece bu gruba kstlanm de
- 1d1 .4 1
g
stanbul ' un iaesinden sorumlu resmi makamlarn (unkapan naibi ve
kad) ve nihai olarak Divan' n onaylamas ile kapandan bamsz alan
tccar da stanbul ' a getirmek zere hububat alm yapmalarna izin veren
bir defalk ticaret ruhsatlar edinebilirlerdi.42 Bu ruhsatlar edinmek iin
tccarn hububat belirlenmi limanlara tamay taahht ettii bir szle
meyi kefil salayarak imzalamas gerekmekteydi. 43 Bu szlemeleri ince
leyen muhtesib uygun grrse ruhsat verilmek zere Divan- Hmayun' a
havale ederdi . Tccarlar b u ruhsatlar alm yerlerindeki kadlara sunmakla
ykmldrler. Satn alm olduklar hububat veya unu kapana getirdik
lerinde beraberinde alm yerlerinde kaddan aldklar ve tadklar hubu
bat miktarn ve trn gsteren mhrl bir zarf da sunmalar beklen
mekteydi. Bu ayrntl prosedr hububatn izinsiz tccarlar tarafndan
satn alnmasn ve baka blgelere aktarlmasn nlemeyi hedeflemek
teydi.44 Genelde bu bamsz tacirler Rumeli 'nin Ege sahillerinde ve
nadiren de olsa kapan tccarnn sklkla alm yapt Karadeniz sahille
rinde faaliyet gstermekteydiler.45 Merkezi ynetim alm yaplabilecek
limanlarn belirlenmesi, bu blgelerde kadlarn denetimi ve kaytlarn

Mantran, XVI/. Yzyln kinci Yarsmda stanbul. vol . 1 , 1 74.

Ger, "Hububat Ticaretinin Tabi Olduu Kaytlar," 90-91 .
4 1 Ltf Ger, "XVlll. yzyl Ortalarnda stanbul ' un aesi iin Lzumlu Hububatn Temini
Meselesi," stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, ( 1 952): 400. 1 8. yzyln ikinci
yarsna ait. Marmara ve Rumeli 'nin Karadeniz kysndan yaplacak almlara ilikin baz sz
lemeler Ger'in makalesinde sunulmaktadr.
4 2 Ger, "XVIll. yzyl Ortalarnda stanbul 'un aesi," 403-404.
41 Ger, "Hububat Ticaretinin Tabi Olduu Kaytlar." 90-9 1 .
44 B u srecin ayrntlar iin bkz. Ger, "Hububat Ticaretinin Tabi Olduu Kaytlar"; Yldrm,
"Bread and Empire"; and Mbahat Ktkolu " stanbul 'da Ekmein Temininde Devletin
Rol," Ata Dergisi, no. 7, ( 1 997): 55-74.
45 Ger, "XVIll. Yzyl Ortalarnda stabul'u aesi," 403-404.
19

40

111

Osmanl 'da aeci/ik ve Fiyat Politikalar

kapan naibine yollanmas vastasyla izinsiz tccarn etkinliklerini engel

lemeye almaktadr.46
Osmanl ynetimi grece daha kolay kontrol edilen Karadeniz sahille
rinden stanbul iin yaplan almlar tccarlara brakmken, d talepten
daha kolay etkilenen ve kontrol edilmesi daha zor olan yerlerde yapt
daha nadir almlarda satn alma memurlar (mubayaac) atamakta ve ken
di gemilerini kullanmaktayd .47 stanbul 'a ruhsatl bamsz tccar veya
kapan tccarnn getirdii hububat yalnzca Unkapan 'nda boaltlabilir
ken,48 devletin atad alm memurlarnn getirdii hububat ktlk zama
nnda frnlara datlmak zere Tersane Anbarlar 'nda depolanmaktayd1 .49
Madrid'e hububat farkl ekilde gelmekteydi. Daha nce de belirtti
imiz gibi 1 6. yzyln ikinci yarsnda ve 1 7 . yzyln balarnda Mad
rid 'in iaesi evre kylerin salamakla ykml olduklar ekmek kotas
(pan de registro) sistemi ile salanyordu. 50 Bu sisteme ek olarak, kk
satclar hububat alm satmlarnn izinli olarak yaplabildii pazara
(Alhondiga) kk miktarlarda hububat getirebiliyorlard. Ayrca, ehrin
hububat idaresinden sorumlu yerel makam, P6sito, kendi memurlar ya da
anlat zel ahslar yoluyla ehrin iaesini salamak amacyla hububat
ya da un alm yapyordu. Zaman iinde ekmek kotas sisteminin ehrin
iaesini salayamamas5 1 ve buna paralel olarak Eski Kastilya' daki retim
sahalar ile Madrid arasnda ticari balar gelimesi ile birlikte P6sito'nun
Madrid' in iaesinde oynad rol artt . 52

46

Mantran, XVII. Yzyln kinci Yarsnda stanbul, c. 1 , 1 76.

Mubayaaclar vastasyla yaplan almlar genell ikle Ruel i'nin Ege kylarndan -noz'dan
Mora'ya- yaplmaktayd. 1 8. yzyl iin bkz. Ger. "XVlll. yzyl Ortalarnda stanbul' un
aesi," 408 ve 1 7. yzyln ortas iin bkz. Mantran, XV!l. Yzyln kinci Yarsnda stanbul, c.
. 1 78-79.
48 stanbul ' a deniz yoluyla getirilen dier pekok rn iinde resmi olarak belirlenmi bir liman
vard. Limanlarn bu ekilde sektre] olarak tahsis edilmesi hem loncalar iin getirilen la
addelerin datmn, hem de bu rnlerden gmrk vergisi alnmasn kolaylatnyordu. Bkz.
Mantran, XV!l. Yzyln kinci Yars111da lstanbul, vol. 1 , 1 72.
49 Ger, "XVIIJ. Yzyl Ortalarnda stanbul ' un aesi," 408.
so
1 7. yzyln banda, ekmek kotas sistemin geerli olduu blge genilemeye balad. 1 7.
yzyl balarnda, blgenin yarap 1 00 kilometreden fazlayd ve 500'den fazla ky iine al
yordu. Bkz. Berdardos Sanz, "Libertad e intervenci6n." 370.
' 1 David Ringrose kota sisteminin nemini kaybetmesini uygulamadaki artan zorluklara balar.
Kota sistemi iindeki kylerde ekmek aln fiyatnn ok dk seviyelerde tutulmas zellikle
1 7. yzyln banda sistemin uygulanmasna ve genilemesine kar ciddi bir yerel direnie
sebep olmu ve nihayetinde pekok ky ve kasaba sistemden muaf tutulmay talep etmitir.
Bkz. Ringrose. Madrid aul le Spanish Economy, 1 45.
52 1 7. yzyln ikinci yarsnda Eski Kastilya ve Madrid arasnda hububat ticareti ann geli
mesiyle ilgili olarak bkz. Berardos Sanz, "Libertad e intervenci6n."
47

1 12

Seven Ar

stanbul 'un hububat iaesinde arac tccarlar nemli rol oynarken,

Madrid' in hububat byk oranda ticaretle de uraan hububat sahipleri
nin ve ehir ynetimi tarafndan memur klnan arac ahslarn elindeydi.
Kastilya ' da arac ticari etkinlikler hukuki olarak speklasyon kapasitesi
dk, kk tamaclarla snrlyd.53 zellikle 1 7 . yzyl ncesinde,
ekmek kotas sisteminin yaygnl ve hububatn perakende satnn ya
sak olmas (kk tayclar haricinde) zel tccarn hububat ticaretine
girmesini engelliyordu. Ekmek kotas sistemi evre blgelerden getirilen
ekmein tek bir meydanda satlmasn art koarak reticiler ile tketici
lerin dorudan bir araya gelmesini hedefliyordu.54 Ayrca, zel tccar
Posito tarafndan atanm alm memurlarnn veya hubabat vergi bedeli
olarak toplama hakkn satn alm ahslarn ayrcalklarna sahip deil
lerdi. 55 Tm bu nedenlerde 1 7. yzyln ikinci yarsna kadar Madrid ' in
hububat iaesinde zel tccarn rol son derece kstlyd.
Fakat 1 7 . yzyln ikinci yarsnda, Madrid 'in iae ann genileme
siyle birlikte hububat ve un ticaretiyle uraan tayclarn etkinlikleri
artt ve ticari bir a olumaya balad.56 1 7 . yzyln sonuna doru, Os
manl mparatorluu'ndaki kapan tccarna benzer ekilde, bu tayclar
karlarn mterek ekilde temsil edebilen ve sorumluluklarn yerine
getirmeleri karlnda (deirmen ve depolama kaytlar, belirlenmi g
zergahlarn dna kmama garantisi) kimi tzel ayrcalklardan (rnein
altyap destei, gmrklerden muafiyet, mal gvenlii) faydalanabilen bir
grup haline geldiler. 57
stanbul 'un frnclar da, ehrin dier esnaf gibi, bir loncada rgt
lenmilerdi. Lonca dzenlemelerine bal olarak stanbul 'daki frn says
belliydi ve yeni deirmen veya frn almas iin ciddi bir gereke ve
53 Rec .. Ley X IX, tit XI, lib. V, alntland kaynak iin bkz. El pan de Madrid, 80. 1 530'da
kanlan bu hkm arac faaliyetlerinin (satmak amacyla alm) yksek hububat fiyatlarnn en
nemli sebebi olduunu ne sryordu ve bu faaliyetlerin kk tamaclkla (recueros ve
trajineros) snrl tutulmasn emrediyordu. Bu emir 1 539 ve 1 540'da karlan hkmlerde de
yinelendi. Bkz. Nov. Rec. Tit. X IX. Ley 1 1 1 (prohibion de comprar pan para revender).
54 Ringrose, Madrid and the Spanish Economy, 145 . ehre kk satclar taraf ndan yakn bl
gelerden getirilen kstl miktarda hububat ise bir bedel karlnda ehrin hububat alm-satm
alannda (Alhondiga) satlrd.
55 1 558 'de tavan fiyat srekli hale getiren hkm bu vergi toplayclarnn (arrendadores de
rentas) hububat ticaretine girmesini yasaklyordu. Fakat, 1 57 1 'den sonra zel vergi toplaycla
rnn tavan fiyat uygulamasna uymalar kouluyla ticarete girmelerine izin verildi. Bkz. Rec,
Leyes 1 and IV, tit. XXV, lib. V, alntland kaynak: Castro, El pan de Madrid, 80. Ayrca
bkz. El pan de Madrid, 87-88.
56 Bernardos Sanz, Trigo castellano y abasto madrileio ,67-83.
57 Sagarcia'daki hububat tayclarnn zaman iindeki rgtsel deimine ilikin, bkz. Ber
nardos Sanz. Trigo caste/lano y abaso madrileiio. 77-83. Ayrca bkz. Ringrose, Madrid and
the Spanish Eco110111y, 1 5 1 -52.

1 13

Osmanl 'da aecilik ve Fiyat Politikalar

merkezi ynetimin izni gerekmekteydi.58 Loncaya kaytl olma zorunlulu

u vastasyla bir retim veya ticaret sektrne girii kstlayan ve inhisar
olarak bilinen bu uygulama, resmi kaynaklara gre alanlarn geimleri
ni korumasn ve ayn zamanda piyasaya srlen rnn miktar ve kalite
sinin dzenlenmesini salyordu. 59
Frnclk sektrndeki bu kurumsal dzenleme merkezi ynetimin
ehre gelen hububatn satn da kolaylkla kontrol etmesine olanak sal
yordu. Ayrca, lonca vastasyla ekmek fiyatlarnn belirlenmesi yoluyla
hububat sat fiyatlar ve dolaysyla frnclarn kar marjlar da etkileni
yordu. Ksacas hububat-ekmek meta zincirinde yer alan temel aktrn
-tccar, frnclar ve tketiciler- nisbi gelirleri loncann ve merkezi yne
timin hububat datm ve fiyatlandrmas stndeki kontrolnden doru
dan etkileniyordu. leriki blmde greceimiz gibi politikann blm
etkileri iktisadi koullardan etkilense de, yalnzca arz-talep dengesine
bal bir yeniden-blm rasyoneli olduu sylenemezdi. rnein, sz
konusu dnemde artan nfusa bal olarak ehrin ekmek ve dolaysyla
hububat ihtiyacnn artmas, hububat fiyatlarnn arttrlmasnn meru bir
nedeni olarak grlmyordu. Frn saysndaki snrlama hububat almn
da frnclarn sknt ekmemesi ve al fiyatlarnn etkilenmemesi amac
gdyordu. Dier sektrlerde olduu gibi frnclkta da inhisarn amala
rndan biri girdi blmn ve girdi fiyatlarn kontrol altnda tutmakt. 60
Madrid' de kota sistemine bal olarak frnclk sektr stanbul ' a g
re ok daha az gelimiti. evre kylerin ehre hububat ya da un deil de,
ekmek gnderme zorunluluu Madrid'in iinde frncln gelimesini
engellemiti. 6 1 Madrid' deki frnclarn byk ksm unu (ou kendi de
irmenlerine sahip olmadklar iin hububat yerine un satn alyorlard)62
Alhondiga' dan ya da dorudan ehri evreleyen reticilerden alyorlar-

58 Bkz. Salih Aynural, stanbul Deirmenleri ve Frnlar, (stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynla
r, 2002) ve Ergin, Mecelle-i Umr- Belediyye, c. 1 . N fus artna bal olarak stanbul 'da
frnc ve deirmen says zaman iinde art gsterdi . Saysal veri iin bkz. Demirta, Osman
l 'da Frnclk, 80. 1 7. yzyl n ortalarnda stanbul ' da yaklak 1 30 frn vard. Baknz Mant
ran, XVII. Yzyln kinci Yarsnda stanbul, c. 1 , 1 69.
59 Osmanl mparatorluu'nda loncalarn sektre girii kstlayc dzenlemeri iin, bkz. nhi
sar, EP, Haim Gerber "Monopolies and Restrictive Practices of Turkish Guilds," Journal ofthe
Economic and Social History of the Orient, c. 1 3, ( 1 970) ve Ergin, Mecelle-i Umr- Belediyye,
628.
60 Dier sektrlerde de benzer bir kayg rol oynamaktadr. rnein, deri mamllerinde sektre
yeni giren koltukular hammadde fiyatlarndaki arttan sorumlu tutuluyorlard. Bkz. Ergin,
Mecel!e-i Umr- Belediyye, 649-50.
6 1 Castro, El pan de Madrid, 299.
62 Bernardos Sanz, Trigo castellano y abasto madrileiio, 62.

1 14

Seven Ar

d .63 Madrid 'in krsal evresinde ve Alhondiga 'daki un yeterli gelmedi

inde ise, Posito 'dan un alyorlard. 64 1 8. yzyln ikinci yarsna kadar
ehrin frnclar ne bir loncaya mensuplard, ne de ehrin bir kuruluunda
kaytllard. ehir ynetiminin reticileri ve tketicileri dorudan biraraya
getirme stratej isi ise frnclarn ayr bir kar grubu olarak rgtlenmesini
engelliyordu. 65 Gene de, kota sisteminin zayflamas ve un ticareti ann
genilemesiyle birlikte Madrid'de yava yava bir frnclk sektr olu
maya balad. 66 Nihayet 1 8. yzylda Madrid' deki frnclar evre kasaba
larda frncln gelimesini kendi karlarna aykr gren ve bu ynde
taleplerini dile getiren bir kar grubu nitelii kazanmlard.67

zet: Hububat Ticareti Dzenlemeleri Hakknda

Karlatrmal Gzlemler
Hem Madrid'in hem de stanbul 'un hububat iaesi siyasi olarak Kastilya
ve Osmanl mparatorluu'nun kontrolnde olan alanlardan salanyordu.
Yneticiler hububatn i dolam zerindeki engeller, ihracat yasaklar ve
n alm ayrcalklar vastasyla bu ehirleri kayryorlard . Osmanl yne
timi stanbul ' un corafi konumunun geni ve greli olarak kolay denetle
nen bir hinterlanda eriimi olanakl klmasndan dolay daha avantaj l bir
durumdayd . Madrid' in iae a stanbul ' a nazaran daha kk bir alana
yaylyor ve daha az ara aama ieriyordu. Bu farklla bal olarak Os
manl iae anda, bata tccar ve frnclar olmak zere piyasadaki arac
aktrler iin ayrcalklarn ve ykmllklerin tanmlanabilmesini ola
nakl klan kurumsal dzenlemeler (lonca, kapan ruhsatlar) mevcuttu.
Kastilya 'da ise hububat-ekmek tedarik zincirinde yer alan aktrler formel

63

Madrid'deki frn sahipleri hububat Arevalo, Guadalajara. Talavera, Akala de Henares,

J11escas ve Guadarrama blgelerinden alyorlard. Bkz. Ringrose, Madrid and the Spanish Eco
nomy, 1 46 ve Castro, El pan de Madrid, 89-90.
64 Castro, El pan de Madrid, 9 1 .
65 Baz durumlarda ehir ynetimi frnclarn hububat getirilen pazara (Alh6ndiga) giriini
yasaklayabiliyordu. Bu yasan amac halka ak frnlardan yararlanabilen tketicinin karla
rn korumakt. Fakat, halkn bedava kullanabildii bu frnlar zaman iinde ahs ya da beledi
ye mlkiyeti haline geldi ve paral hizmet vermeye balad. Frncln gelimemesinin bir ba
ka sebebi de 1 6 1 9'daki bir hkmn reticilerin hububat ilendikten sonra, ekmek olarak da.
satlmasna izin vermesinden kaynaklanyordu. Bu hkm tarmsal retimi tevik etmeyi ama
lyordu, fakat kamu yararna uygun olmad gerekesiyle 1 628'de kaldrld. Baknz Castro,
El pan de Madrid. 84 ve Nov. Rec. Ley VIII, tit. XIX, lib. YII.
66 Madrid' in deirmencilik ve frnclk sektrlerinin sorunlarna ve merkezi ynetimin bu sek
trlerin geliimini nasl desteklediine ilikin olarak bkz. Bernardos Sanz, Trigo castellano y
abasto madrileiio.
67 1 660'1arda Madrid'in frnlar gnde 1 000/anega ekmek retmekteydi . Fakat ancak 1 8. yz
yln ikinci yarsnda frnclar bir Kraliyet zerine loncalarn kurabildiler.

1 15

Osmanl 'da aecilik ve Fiyat Politikalar

olarak rgtlenmemi ve bu aktrlerin etkinlikleri ile ilgili dzenlemeler

kurumsal olarak kesinlememiti.
Kastilya ve Osmanl hububat iaesi kurumlar arasndaki bu temel
farklar (Osmanl iae ann greli genilii ve kurumsal rgtlenmesi)
1 7. yzyln sonlarna doru azald. Madrid'in iaesini salayan ekmek
kotas sisteminin gerilemesi ve Kuzey Kastilya ' da hububat retimi yapan
blgeler ile Madrid arasndaki ticari an gelimesi bir yandan Madrid'de
bir frnclk sektrnn gelimesine, bir yandan da zel ahslarn hubu
bat ticaretinde daha nemli bir rol edinmesine sebep oldu. 68 Bu deiik
likler ve 1 8. yzylda siyasi ve askeri sebeplere bal olarak stanbul 'un
geleneksel hububat hinterlandnn daralmas iki ehrin iae kurumlar ara
sndaki farkllklarn daha da azalmasna yol aacakt . 69

III. FYAT DZENLEMELER:

AMALAR VE UYGULAMADAK SORUNLAR

1 5 . yzyln ikinci yarsndan itibaren hem Kastilya' da, hem de Osmanl
topraklarnda hububat fiyatlarna mdahale devaml bir politika haline
geldi. 7 Kastilya' da fiyat dzenlemesi blgenin tmnde hububat ticareti
iin tek bir tavan fiyat (tasa) belirlenmesi anlamna geliyordu. 71 Osmanl
topraklarnda fiyat dzenlemesi iki ayr fiyatlandrma sistemine dayan
yordu. Merkezi ynetim, memur tayin ederek kendi adna miri mubayaa
yntemiyle yaplan almlarda her bir alm blgesi iin resmi bir fiyat (mi-

68

1 7. yzyl n sonuna doru Madrid'in ekmek iaesinin ana kayna Eski Kastilya'dan gelen
un olmutu. Hem zel tamaclar, hem de P6sito'nun memur atad ahslar bu dnemde
Madrid'e getirmek zere alm yaptklan sahay genilettiler. Fakat, ktlk bagsteren yllarda
bile Madrid'in ihtiyacnn en fazla % 1 0'u P6sito'dan salanyordu. aenin byk ksm piyasa
sreleri yannda nanastrlarn ve aristokrasinin hububat tketimlerini kendi retim sahalarn
dan karlamalaryla salanyordu. Bkz. Bemardos Sanz, Trigo castellao y abasto madrileiio.
77-79.
69
1 8. yzylda stanbul'un iae andaki corafi kaymaya ilikin olarak bkz. Seven Ar, From
Welfare to Wealth: Otoman and Spaisl Grai Trade Policies in a Time of Change, Yaynlan
mam Doktora Tezi, Princeton University, Chapter 4.
7 Kastilya'da fiyat dzenleme politikas Orta a hukuk mevzuatna dayanmaktadr. Bkz.
Castro, El pan de Madrid, 72-73. Osmanl mparatorluu'nda, stanbul ' un alnmasnn ardn
dan Sultan ehrin pazarlarnda narh uygulanmasn emretmitir. Bkz. Evliya elebi'nin Seya
haname'si, alntlanan kaynak: Ziya Kazc, "Osmanl ehir daresinde htisab M essesesi,"
slim Geleneinden Gnmze ehir ve Yerel Ynetimler, (eds.) Vecdi Akyz and Seyfettin
nl, (stanbul : lke Yaynlar, 1 996), 305.
7 1 Kastilya'da tm blgeyi kapsayan ilk tavan fiyat 1 502'de, 10 yl boyunca geerli olmak lize
re, belirlendi. 1 699'a kadar ilan edilen Kraliyet hklimleri (prigmatica) tavan fiyatn geerlili
ini onaylayarak ykseltti ve yasann inenmesi halinde verilecek cezalar arlatrd. Bkz.
Castro, El pan de Madrid, 73 ve Nov. Rec. Lib. Vll, Tit. XIX, Ley X ( 1 699).

1 16

Seven Ar

ri fiyat) belirliyordu. 72 Bu fiyat piyasa fiyatndan olduka dkt ve hu

bubat reticilerinden ve sahiplerinden alnan bir nevi ayni vergiye benzi
yordu.73
Hububat ticaretinde hakim olan dier fiyat "rayi fiyat"t ve hububat
arznn blgesel koullarna bal olarak deiebiliyordu. Rayi fiyat ge
nellikle miri fiyattan daha yksekti, 74 fakat gene de otoriteler bu fiyatn
kendiliinden belirlenmesine izin vermiyor ve belli bir aralkta tutmaya
gayret ediyorlard .75 Her bir blgede, rayi fiyat hububat stanbul 'a getir
mek zere satn alan tccar veya memurlar ile hububat sahiplerinin ara
snda bir pazarlk sreci sonucunda ve yerel idarecilerin gzetiminde
belirleniyordu. Bu pazarlk srecinde yerel idareciler tam anlamyla ba
msz gzlemciler deillerdi ve hububat fiyatlarnn stanbul ' daki sat
fiyatlarn da gz nnde bulundurarak fazla ykselmesine msaade etmi
yorlard. 76
stanbul ' da Unkapan 'na. getirilen hububatn frnclara sat fiyat ida
reciler tarafndan ekmek loncasnn talepleri de gz nne alnarak al
fiyatlar ve ulam cretleri de hesaba katlarak hesaplanyordu.77 stan
bul ' daki ekmek fiyatlar bu sat fiyatlarna bal olarak, frnclarn mas
raflar ve meru kar paylar da gz nne alnarak belirleniyordu.78 Ben
zer ekilde, Madrid' de de ekmein fiyat retim maliyetleri (hububat
fiyat, ileme ve nakliyat masraflar) ve frnclarn kar pay eklenerek
hesaplanyordu. 79
72

Tevfik Gran 1 8. yzyln bada belirlenen miri fiyatlann 1 9. yzyla k adar hibir deiik
lik gstermediini belirtir. Bkz. Gran. "The State Role in the Grain Supply of lstanbul: The
Grain Administration, 1 793-1 839," lntemational Joumal of Turkish Studies, c. 3, no. 1 , ( 1 9848 5 : 30).
73 Bu fiyat ile her bir retim birimin teslim etmesi gereken hububat miktar belliydi ve bu
srete retim maliyetleri gz nne alnmyor ya da herhangi bir pazarlk gereklemiyordu.
A yan ve kadlar istenilen miktan her bir blgenin sakinleri arasda bltryorlard. Bkz.
Gran, The State Role in tle Grai Supply, 39.
74 Mantran, XV!l. Yzyln kinci Yarsmda stanbul, c. 1 , 1 73, 1 76.
75 1. Murad ve 11. Mehmet dnemindeki dzenlemeleri ieren Tapu-Tahrir Kanunu (Kanunnii
me-i Kitiibet-i Vilayet) iin bkz. Akgndz, Osmanl Kanunniimeleri, c. 1 : 37 1 .
76 Rayi fiyat belirlenmesi iin yaplan pazarlk sreciyle ilgili olarak Osmanl Kanunnamele
ri 'ndeki dzenlemeler iin bkz. Ergin, Mecel!e-i Umiir- Belediyye, 380 ve "Tevkil Abdurrah
man Paa Kanunnamesi," Milli Tetebbu/ar Mecmuas, c. 1 , no. 3.
7 7 H ububat aln fiyatlar arasda % 46'ya varan farklar vard. rnein, Vara'dan alnan bu
day fiyat 82 aka iken, Selanik'ten alman buday fiyat 1 20 akayd. Bu fiyat farklan hem
yerel retim koullanna, hem de hububatn kalitesine balyd. Bkz. stanbul Kadl Sicilli,
no. 46, 1 1 94 [ 1 780], alntlad kaynak iin bkz. Ergin, Mece!le-i Umiir- Belediyye, 4 1 1 .
78 Osmanl kanunlara gre pekok retim ve ticaret alanda meru kar oran % 1 O'du. Yk
sek hner gerektiren veya zel bir takm zorluklar ieren kimi sahalarda ise daha yksek bir kar
oranna izin veriliyordu. Bkz. Ergin, Mecelle-i Umiir- Belediyye, 39 1 -2. 395).
79 Castro, Elpan de Madrid, 75.

1 17

Osmanl 'da aecilik ve Fiyat Politikalar

Bu fiyatlandrma politikas ne lde etkiliydi? Baka bir deyile, ek

mein en nemli girdisi olan hububatn fiyatnn kontrol, ynetimin
ehirlerdeki bol ve ucuz ekmek retimini garanti etme amacna ne derece
hizmet ediyordu? Fiyat kontrol, tek bana kullanldnda ve zellikle
de tavan fiyat ya da resmi fiyat piyasada kendiliinden oluacak fiyatlar
dan ok daha dk bir seviyede belirlendiinde hububatn baka blgele
re karlmasna ve yerel ktlklara sebep olabilirdi . Bu yzden de fiyat
kontrolnn etkililii bir yandan hububat rotalar stnde sk bir kontro
le, te yandan arz ve talep koullarnn yakn takibi ile kaakl ve
karaborsay daha cazip hale getirecek kadar dk fiyatlar belirlememeye
dayanyordu. Peki o halde, Kastilya ve Osmanl otoritelerinin fiyat dzen
lemelerinde bu iktisadi rasyonelin etkisi gzlenebilir miydi?
Osmanl mparatorluu 'nda fiyat dzenlemelerinin kullanmna ilikin
elimizdeki en kalc veri ve en nemli hammadde girdisi hububat olan
temel tketim maddeleri iin belirlenen resmi fiyat (narh) kaytlardr. 80
spanya'da hububat ticaretinde uygulanan tavan fiyatn zaman iinde na
sl deitiini ise kraliyet hkmlerinden izlemek mmkndr. Osmanl
rneinde 1 640 'lar ile 1 8 . yzyln sonlarna kadar geen dnemde, daha
nceki ve sonraki dneme nazaran pek az narh kaydna rastlamaktayz. 8 1
Bu dnemden geriye az kayt kalmasnn sebebi bu dnemde narhn daha
seyrek bavurulan bir ara olmas olabilir. Bu dneme ait narh verilerinin
seyrekliini baz sebeplerle kaytlarn kaybedilmesine balasak bile, ger
ek fiyatlarn ortalamasnn bu dnemde nceki ve sonraki dneme gre
daha dk kmas resmi fiyat uygulamasnn daha az bavurulmaya ihti
ya duyulan bir ara olduuna iaret etmektedir. Dnemin belli bal siya
si yazarlar da bu dnemde daha esnek bir fiyat uygulamas nermekte
dir. 82 1 6. yzyln ortasna kadar geen dnemde ve 1 8 . yzyln son ey80

Bu verilerin analizini zetleyen Tablo 1 iin kullanlan kaynak: evket Pamuk, iinde 500
Years of Prices and Wages in Istanbul and Other Cities / stanbul ve Dier Kentlerde 500 Yllk
Fiyatlar ve cretler, 1469-1998, (Ankara: Devlet statistik Enstits Yaynlar, 2001 ). B u tablo
iin pamukta her bir yl iin aka cinsinden verilen ekmek narhn (nominal fiyatlar) ayn yl
iin Osmanl akasnn gm cinsinden deerine blerek narhn gerek fiyat cinsinden deeri
ni buldum.
81
Kullanlan ekmek narh l isteleri 1 530 ylndan balamaktadr. 1 530 ile 1 642 yllar arasnda
bu listelerde ok sayda narh verisine rastlanmaktadr. 1 643- 1 785 yllar arasnda ise yalnzca 6
yln narhlar mevcuttur: 1 65 1 , 1 657, 1 693- 1 696, 1 776. Bu dnemde un iin belirlenmi narha
ait veri ise yalnzca 5 yla aittir: 1 667, 1 678, 1 690, 1 724 ve 1 775.
82
l 640'larda yazlan ve yazar bilinmeyen bir layihada narhtaki bir artn emtia fiyatlarnn
dk tutulmasn salayabilecei ne srlmektedir. Bkz. Kittibu Mestilihi '/ Mslimin ve Me
ntifi 'il-Mminin, (der.) Yaar Ycel, (Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1 988), 69-70. B u
dnemde baz idarecilerin narh uygulamak istemediini gsteren baka deliller d e mevcuttur.
Bkz. Ahmet Gner Sayar, Osmanl ktisat Dncesinin adalamas, Klasik Dnem 'den il.

1 18

Seven Ar

reinde ise muhtemelen fiyatlarn stndeki arttrc basklara bal ola

rak fiyat dzenlemeleri daha sk kullanlan bir ara haline gelmitir. 83
Tablo 1

1 530- 1 642 ( 1 1 2 yl)

1 643 - 1 774 ( 1 30 yl)
1 775- 1 833 (57 yl)
1 78 5 - 1 800 ( 1 4 yl)

41
10
33
13

0,645
0,6 1 4
0,767
0,730

Kaynak: Pamuk (200 1 : 1 02, 1 06, 1 1 0, 1 1 4, 1 1 8, 1 22, 1 26, 1 30.)

A:
B:

Un ya da ekmek narhna ait verilerin olduu yl says.

Gerek deerler cinsinden (gm gram) ekmein ortalama narh

1 7 . yzylda Kastilya' da da fiyat dzenlemesi benzer ekilde daha esnek

bir hal almt. Kastilya'nn baz yerlerinde bu dnemde piyasa fiyatlar
tavan fiyatn altna derek tavan fiyat uygulamasn kullansz hale ge
tirdi. 84 1 6. yzyln ikinci yarsnda ve 1 7 . yzyln banda tavan fiyatn
artrld gzkrken, 1 63 0 ' lardan itibaren bir takm muafiyetler vasta
syla tavan fiyat uygulamas fiiliyattaki etkinliini kaybetti (Bkz. Tablo
2). 1 632 ' de yalnzca reticilerin yaptklar hububat satlarnda tavan fi
yattan muaf tutulmasna karar verildi. 1 699'a kadar yrrlkte kalan bu
yasa, dier aktrlerin de kolaylkla fiyat dzenlemesinden kamasna ola
nak salad. 85 Yasa, reticilerin tavan fiyat dzenlemesinden muaf tutul
masnn amacnn reticinin durumunu iyiletirmek ve tarmsal retimi
Abdlhanid'e, (stanbul: tken, 1 986), 73 ve Naima Mustafa Efendi, Tarih-i Naima, (ed.)
Mehmet pirli, vols. 2-3, (Ankara: Trk Tarih Kurumu, 2007 [n.d.]), vol. 2, 788.
83 Fiyat dzenlemelerindeki bu eilim ( 1 585- 1 640 yllar arasnda ve 1 785-1 840 yllar arasnda
narh l i stelerinin sk yaymlanmas) Pamuk tarafndan parasal istikrarszln bu dnemlerde
artna balanmaktadr. Bkz. Pamuk "Institutional Change and the Longevity of the Ottoman
Empire, 1 500- 1 800," Journal ofInterdisciplinary History, c. 35, 237.
84 Castro, Elpan de Madrid, 78.
85 1 8. yzylda reformist devlet adam Campomanes' i n belirttii gibi satlmak zere pazarlara
getirilen hububatm nereden geldiini ve nasl el deitirdiini doru olarak tespit etmek kolay
deildi ve resmi fiyat dzenlemelerine tabi olan kesimler dorudan reticiler ile anlaarak elle
rindeki hububat resmi fiyatn stnde bir fiyata sattrabiliyorlard. Bu sebeple l 699'a kadar
tavan fiyat uygulamas sklkla ihlal ediliyor ve kamu makamlar dahi almlarda resmi fiyatn
stnde fiyat nermek zorunda kalabiliyorlard. Bkz. Castro, El pan de Madrid, 84-5 ve Gonza
lo Anes ve J. P. Le Flem, "Las crisis del siglo XVII: Producci6n agricola. Precios e ingresos en
tierras de Segovia", Moneda y Credito, c. 6, no. 93, ( 1 965), 1 3. rnein, 1 662 ylndaki ktlk
dneminde P6sito hububat iin tavan fiyatm stnde bir fiyat dedi. Benzer rnekler iin bkz.
Castro, Elpan de Madrid, 85.

1 19

Osmanl 'da iaecilik ve Fiyat Politika/ar

desteklemek olduunu sylyordu. Fakat, hem Garcia Sanz' n belirttii

gibi sz konusu dnemde hububat piyasasnda fiyatlar zaten dmektey
di, 86 hem de muafiyetin retici olmayan hububat sahiplerinin de bir takm
hileler yoluyla tavan fiyat uygulamasna uymamasnn yolunu amasyla,
reticiler bu muafiyyetten umulduu gibi faydalanamadlar.
Nihayet 1 699'da tavan fiyat nemli lde arttrld ve tavan fiyat d
zenlemesinin kapsamn kstlayan ve onu faydasz klan her trl ayrca
lk ve muafiyet kaldrld. Bu hkme gre fiyat dzenlemeleri, yerel ida
recilerin grevlerini ktye kullanarak zengin ve gl kesimlerin yasal
olmayan etkinliklerine gz yummalar yznden baarsz oluyordu. 87
1 699' dan 1 765 'te tavan fiyat uygulamasnn tamamen kaldrlmasna ka
dar hububat ticareti ile uraanlar bildik hileleri kullanmaya ve bu sayede
kimi zaman daha yksek fiyattan alm-satmlara devam ettiler. 88 Gene de
bu dnemde kamu yetkililerinin almlar mtemadiyen tavan fiyat veya
daha dk fiyatlar zerinden oldu.
Tablo 2:

Kastilya'da Hububat Fiyatlandrmas Politikasnda Deiiklikler

1 5 82

Hububat ve hububat tamaclnda tavan fiyatn arttrlmas

Brokratik dzenlemelerin detaylandrlmas
1 600
Hububat tavan fiyatlarnn tekrar arttrlmas
1 6 1 9- 1 625 89
reticilerin tavan fiyattan muaf tutulmas
1 632- 1 699
reticilerin tavan fiyattan muaf tutulmas
1 699
Her trl muafiyet ve ayrcaln kaldrlarak tavan fiyatn yeniden ykseltilmesi
Kaynak: Castro, El pan de Madrid.
1 8 . yzyldan nce, hububat fiyatlandrmasnda her iki rnekte de benzer
bir dalgalanma gze arpmaktadr. Bu dalgalanmay nasl aklayabiliriz?
lk aamada, kabaca 1 5 . yzyln sonundan 1 7 . yzyln balarna kadar
artan ehir nfusu karsnda tarmsal retimin yetersiz kalmas fiyatlar

See Angel Garda Sanz, "Castile 1 580- 1 650: Economic Crisis and the Policy of Reform,"
The Castilian Crisis of the Seventeenth Centuy: New Perspectives on the Economic and Social
History of Seveneenth-Century Spain, (eds.) Yun and Thompson, (Cambridge: Cambridge
University Press, 1 994), 30.
87 Nov. Rec. Ley X, tit. XIX, lib. Yii. also Rec. Auto V, tit. XXV. lib. V, alntland kaynak:
Castro, El pan de Madrid, 85.
8 8 Castro, El pan de Madrid, 86.
89 Garda Sanz, "Castile 1 580- 1 650," 30.

1 20

Seven Ar

stnde yukar doru bir bask yaratyordu.90 Fiyatlar stndeki bu uzun

sreli bask bir yandan halihazrdaki yiyecek fiyatlarn korumak iin fi
yat dzenlemelerini gerekli klarken, bu fiyatlarn uygulanabilir olmas
(piyasa fiyatlarndan ok fazla geride kalmamalar iin) belli aralklarla
ykseltilmelerini gerekiyordu. kinci aamada, 1 7. yzyln sonlarna ka
dar, iae sorunlar retim alanlarndaki sosyal ve ekonomik problemler ve
nfus dne bal olarak arz kaynakl hale geldiinde, fiyat dzenle
meleri ilevini kaybetti ve daha az uygulanr hale geldi.
Yukarda fiyat politikasndaki dalgalanma ile ilgili nerdiimiz akla
ma Osmanl ve spanya iktisadi tarihindeki kabul grm genel tezlere
dayanmaktadr.9 1 Hububat fiyatlandrma politikasnda dalgalanmann arz
ve talebi etkileyen sosyal, iktisadi ve demografik koullarla ilikisinin
daha ayrntl bir deerlendirmesi fiyat, nfus, tarmsal retim ve kaak
la ilikin uzun vadeli nicel verilerin toplanmas ve aralarndaki ilikile
rin incelenmesini gerektirmektedir. Gene de, yukardaki kaba inceleme
bize fiyat dzenlemesinin siyasi otoritenin yeniden datm grevini yeri
ne getirdii izlenimi vermek zere, yalnzca sembolik olarak kulland
ve pratik ilevden yoksun bir ara olmadn gstermektedir. Fiyat d
zenlemesi, fiyat deiimlerinin ne tr sebeplerden kaynaklandna da
bal olarak daha sk ya da daha esnek olarak uygulanagelmi ve koulla90

Tarmsal retim darl Kastilya'da 1 530'lardan itibaren, Osmanl topraklarnda ise 1 570'
!erden itibaren tekrarlanan bir sorun haline geldi. Hububat retimindeki daralmalarla ilgili ola
rak bkz. Faruk Tabak. Tize Ottoman countryside i tize Age of tize Autumn of the Mediterrane
a11. 1 560-1870. doktora tezi, (Binghamton: State University of New York at Binghamton.
2000), 89 ve lmmanuel Wallerstein and Faruk Tabak, "The Ottoman Empire. the Mediterrane
an. and the European World-Economy, C. 1 560- 1 800," Tle Great Ottoman- Turkisl Civilisati011. (ed.) Kemal iek. vol. 2, (2000), 1 2 1 . Michael Cook, 1 450- 1 575 dneminde blgenin
nfus ve tarmsal arazi verilerini inceleyerek Anadolu'da nfus artnn retimdeki arttan
daha fazla olduunu gstermitir. Bkz. Michael Cook. Populatio11 Pressure in Rral Anatolia.
1 450- 1600, (London: Oxford University Press. 1 972), 9- 1 0.
9 1 1 6. ve 1 7. yzyl Osmanl ve Kastilya ekonomileri stne yaplm almalar. her iki blge
nin de genel hatlaryla Akdeniz ekonomisi iin Braudel ' i n tasvir ettii genileme ve daralma
srecinden getiini gstermektedir. Pekok almada 1 6. yzyl n sonlarna doru artan hasat
yetmezlii ve 1 7. yzyl boyunca krsal nfusun azalmas ve tarmsal verimliin dmesi belge
lerle kantlanmtr. Fakat. almalar ayn zamanda iktisadi gerilemenin derecesinin ve gster
gelerinin blgeden blgeye nemli lde deitiini gstermektedir. Akdeniz'in iktisadi k
n kantlayan genel bir iktisadi ve sosyal kriz fikrinin geerlilii baarl ekilde tartlmtr.
Baknz Braudel Tle Mediterra11ea11 and tle Mediterranean Wor/d in the Age of Plilip il.
(ev.) Siiln Reynolds. (New York: Harper & Row, 1 972); Tabak. The 0/foman countryside;
Cook, Population Pressure; Suraiya Faroqhi, "Crisis and Change, 1 590- 1 699," An Economic
ad Social History of tle Ottoman Empire, (der.) Halil nalck and Donald Quataert, vol. 2:
1 600- 1 9 1 4. (Canbridge: Cambridge Uiversity Press. 1 994) and Bartolone Yun Casalilla.
"Las Raices del Atraso Econ6mico Espaiiol: Crisis y Decadencia ( 1 590- 1 7 1 4)," Historia Eco
nomica de Espatia, Siglos X-XY, (der.) Francisco Comin, Mauro Hernandez and Erique Llo
pis. (Barcelona: Critica, 2002).

121

Osmanl 'da aecilik ve Fiyat Politikalar

ra gre ilevi glenmi ya da azalm bir yeniden datm arac olarak

anlalmaldr.

iV.

UYGULAMADAK SORUNLAR VE SUSTMALLER

Yukarda akland gibi hububatn yeniden datm bir takm idari ara
ve kurumlarla mmknd. Bu aralarn kullanm ve denetimi merkezi
ynetim tarafndan atanm veya onaylanm aktrlerle mmknd. zel
likle hububatn retim yerlerinden ehirlere istenildii gibi olabildiince
dk fiyatla aktarlmas yerel idareciler ve ynetim tarafndan destei
istenen yerel glerin ibirliine dayanyordu. Bu ibirlii ise sz konusu
yerel glerle merkezi idare arasndaki g dengesine ve kar ortaklna
balyd. Bu blmde, arac aktrlerin iae politikalarn nasl ekillendir
diinden bahsedeceiz.
Hem Osmanl ' da hem de Kastilya 'da kaaklk ve istifilik merkezi
idarenin engellemek iin eitli yollara bavurduu yaygn aktivitelerdi.
Resmi belgelerde, hububat ktl genellikle bu aktivitelere balanyordu.
Araclar, kendi karlarn arttrmak maksadyla fiyatlar ykseltmek zere
hububat istifliyor ya da daha yksek fiyat neren yabanc tccarlara sat
yorlard. Bu araclardan Osmanl belgelerinde muhtekir ya da madrabaz
gibi kltc tabirlerle bahsedilirken, spanya'da da regat6n tabiri ayn
ilevi gryordu. 92 Resmi belgelerde bu araclar yalnzca halkn iaesini
tehdit etmekle kalmyor, ayn zamanda tarmsal reticinin de madur ol
masna sebep oluyorlard .93
Kaaklk ve istifilik gibi kanuna aykr faaliyetleri engellemek ze
re yerel idareciler ve nfuz sahipleri grevlendiriliyordu. Fakat ou
zaman bu faaliyetleri gerekletirenlerin kendileri nfuz sahibi kimselerdi
ve yerel idarecilerle ibirlii iindeydiler. Daha da nemlisi, taradaki
idareciler ve merkezdeki baz brokratlar tarmsal fazlaya el koymalarna
92

1 502'da Kastilya'da tavan fiyat uygulamasn balatan hkm hububatnn ktlndan ve

fiyatnn yksekliinden araclar (regat6n) sorumlu tutuyordu. Modern spanyolca'da regat6n
toptan alclardan bahsederken kullanlr; fakat szkonusu dnemde tabir kltc bir anlam
tamaktayd. Osmanl belgelerinde ise hububat ticaretinde kendi karlar dorultusunda ktlk
yaratan ve fiyatlarn ykselmesine sebep olan aktrlerden muhtekir, madrabaz, tama. ' kar gibi
i fadelerle bahsedilirdi . 1 6. yzyldan bir rnek iin baknz Ahmed Refik Altnay 011 Altnc
Asrda stanbul Hayat (1553-1591), (stanbul: Enderun Kitabevi, 1 988), 78-79. 1 7. yzyldan
bir rnek iin bkz. Mantran, XVII. Yzyln kinci Yarsnda stanbul, c. 1 , 1 77-78. 1 7. yzyln
ortalarndan bir rnek iin baknz Naima, Tarih-i Naima, vol. 3. 1 3 1 8, 1 392. 1 8. yzyldan bir
rnek iin bkz. stanbul Kadl Sicilli, no. 46, 1 1 94 [ 1 780), Ergin, Mece/le-i Umiir- Belediy
ye, 40 1 -402.
93 Tccarn Osmanl hukukunda selem olarak bilinen bir szleme vastasyla reticiden rn
hasat ncesi almasnn i ftinin borlanmasna sebep olduu ve tccara hem reticiler hem de
tketiciler pahasna fiyatlar arttnna olana saladna dair grler mevcuttu. Baknz M .
Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, c. 3, (stanbul, 1 954), 1 60-6 1 .

1 22

Seven Ar

salayacak kimi haklara ve ayrcalklara sahiptiler ve kimi zaman kendi

karlar dorultusunda merke:zl idarenin kurmaya alt iae an del
mekte saknca grmyorlard . 94 Osmanl ynetiminin taradaki ynetici
leri ve yarg mercilerini hububat sahipleri olarak muhatap aldn ve
dzenlemeleri delmemeleri iin uyardn pekok belgede gryoruz. 95
Benzer ekilde, Kastilya'da yerel yneticilerin suiistimalleriyle ilgili bir
ok ikayete rastlyoruz. Bu yerel idareciler veya bizzat merkezi idarenin
atad nfuz sahibi kimseler belirlenmi hububattan fazlasn talep et
mek, resmi fiyatlardan daha dk deme yapmak ve kendi stlenmeleri
gereken masraflar reticiye yklemekle sulanyorlard . Bir baka deyi
le, yerel grevliler iae sisteminin ilemesini salayacak olan ayrcalklar
(n alm hakk, gei vergilerinden muafiyet) kendi karlarn salamak
zere kullanarak grevlerini suiistimal ediyorlard .96
Bu suiistimaller yannda, her iki rnekte de hububat sahibi kimi ke
simler, zellikle vergi toplama hakkn elinde bulunduranlar ve iftlik
sahipleri, ellerindeki hububat resmi fiyattan daha yksee satmak iin
eitli yollara bavuruyorlard. rnein, Osmanl mparatorluu 'ndaki
vakf yneticileri ve iftlik sahipleri anbarlardaki hububatn kendi toprak
larnda retildiini (yani yeniden satlmak zere alnmadn) syleyerek
baz uygulamalardan muaf tutulmay talep edebiliyorlard.97 Ayn ekilde,
ayni vergi toplama iiyle ykml kimi askeri-idari kadrolar ellerindeki
depolama olanaklarn kendi karlar iin kullanabiliyorlard .98 Kastilya'
daki nfuz sahibi toprak sahipleri ve zellikle de kiliseye bal kurumlar
baz muafiyetlerini kullanarak yasal olmayan kimi depolama ve sat akti
vitelerinde bulunabiliyorlard. 99
94

Bir rnekte iae andaki kaaklar engellemekle ykml, en yksek idarecilerden biri olan
Anadol u Beylerbeyi 'nin dahi konumunu kullanarak hububat ticaretinden gelir salamaya al
tn gryoruz. Bkz. Emecen, "XVI. Asrn kinci Yarsnda stanbul," 204. Bir kadnn hubu
bat ticaretinde kaakla bulatn gsterir bir belge iin ise bkz. 85 Numaral Mhimme
Defteri, no. 222 [ 460], 1 630- 1 63 1 , p. 1 34.
95 1 590- 1 6 1 O dnemi iin hububat ticaretinde kamu grevlilerinin bulat kaaklk ve istif
ilik gibi yasal olmayan faaliyetler iin bkz. Cook, Populatio11 Pressure, 5 . Daha sonraki bir
dnemde benzer faaliyetler iin baknz 82 Numaral Mhimme Defteri, no. 5 7 (309], 1 6 1 71 6 1 8, p. 37. Anadolu Beylerbeyi yalnzca rayic fiyata raz olanlardan hububat almas iin uya
rlmaktadr.
96 Bu suiistimallerlere i likin kimi rnekler iin bkz. Castro, El pan de Madrid. 67 ve Hiltpold,
"The Price, Production, and Transportation of Grain," 86.
97 Faroqhi, "stanbul' un aesi," 1 46.
98 Emecen, "XVI. Asrn kinci Yarsnda stanbul," 203-204.
99 Gonzalo Anes. "Comercio de productos y distribuci6n de rentas'', La economia agraria en la
historia de Espafia, (Madrid, 1 979), 283; Castro, El pan de Madrid, 79, 93 ve See also Anes
"The Agrarian ' Depression' in Castile in the Seventeenth Century," The Castilian Crisis of he
Seventeenth Century: New Perspectives on the Economic and Socia! History of Seventeenth-

1 23

Osmanl 'da aecilik ve Fiyat Politikalar

Hem Osmanl topraklarnda hem de Kastilya' da hububat ticaretindeki

dzenlemelerden baz kii ve gruplarn kaabilmesi, fiyat dzenlemelerin
uygulamada yalnzca baz kesimleri etkilemesi anlamna geliyordu. Fiyat
dzenlemelerinin bu eitsiz uygulamasnn bir baka sebebi Kastilya'da
baz blgelerin idari ve yasal olarak dierlerinden daha bamsz olmasn
dan kaynaklanyordu. Kimi ehirler kendi blgelerindeki hububatn kont
rolnde ve Madrid ' in taleplerine direnmede daha baarl olurken, kimi
blgelerde hububat talebi ve fiyat dzenlemesi yerel bor ykn arttr
yordu. 1 00

ahsi kar ve Kamu Yarar

stifilik, tccarn ve hububat sahiplerinin arz-talep dinamiklerine bal
olarak fiyat art beklentilerinden veya fiyat arttrma niyetlerinden kay
naklanrken; karaborsa ve kaaklk ayn gruplarn hububat ticaretindeki
kstlamalara uymalar halinde decek kar oranlarn arttrma hevesinden
kaynaklanyordu. Her iki durumda da, hububat sahibi veya tccarn rn
satmaya raz olaca fiyatn arz ve talep koullarna bal olarak deiece
i ngrlebilirdi. rnein, bir yerel ktlk durumunda o blgenin hubu
bat satn almak iin vermeye raz olaca fiyatn artmas tccarn, fiyat
dzenlemesinin olmad ve ulam maliyetlerinin fark yaratmadn var
saydmz bir koulda, ncelikli olarak o blgeyi tercih etmesine sebep
olacaktr. Ya da genel olarak uzun vadeli bir nfus art karsnda yerel
retimin yetersiz kalmas sonucu farkl blgelerin hububat iin rekabeti
nin artmas ile birlikte tccar daha fazla fiyat veren alcya ynelecektir.
Bu eilimlere ramen resmi fiyatlarn sabit tutulmas durumunda ise daha
yksek kar vaadi anlamna gelen kaaklk ve istifilik daha cazip hale
gelecektir. Ksaca, piyasa fiyatlarndaki eilimler ile resmi fiyatlar arasn
daki fark aldka dzenlemelerin uygulanabilmesi daha zor olacaktr.
Resmi kaynaklara baktmzda, bu farkn almasna sebep olan doal
sebeplerin (rnein geici bir arz sknts yaratan kurakln, ya da uzun
vadeli bir talep artna sebep olan nfus artnn) yneticiler tarafndan
resmi fiyatn ykseltilmesini gerekli klan meru sebepler saylmad
grlmektedir. Yksek fiyatlar ve ktlk hemen hemen her zaman aracla
rn hem ahlaki hem de yasal adan meru olmayan kar gdsyle srdr
d faaliyetlere (istifilik ve kaaklk) balanmaktadr. Doal sebep
lerden kaynakland ak olan ktlk durumlarnda dahi, hububat fiyatlaCentury Spain. (der.) 1.1.A. Thompson and B. Yun Casalilla, (Cambridge: Cambridge Univer
sity Press, 1 994), 7 1 .
1 00
Paul Hiltpold' un makalesi Burgos'da fiyat dzenlemesinin eitsiz uygulamasnn sonulann
ele almaktadr. Bkz. Hiltpold. "The Price, Production, and Transportation of Grain."

1 24

Seven Ar

1 1
rndaki art piyasa aktrlerinin agzllne balanmaktadr. 0 Nedeni
ne olursa olsun, idareciler resmi fiyatlarn ykseltmesine yanamamakta
ve tamahkarlk sylemi hububat ticaretinde baz srad nlemleri (zo
runlu satlar, msadere) meru klmaktayd . te yandan, arz-talep koul
larnda fiyatlarn deimesi ynnde bask yaratan deiiklikler sylem
dzeyinde yok saylsa da, nceki blmde grdmz gibi fiyat kontro
l dnemden dneme arttrlyor veya hafifletiliyordu, eitsiz bir ekilde
de olsa piyasa koullarna gre adapte ediliyordu.
Fiyat kontrol zaman zaman gevetilse de ve hibir zaman mkemmel
bir ekilde uygulanamasa da, idareciler hibir zaman bu dzenlemeyi t
myle kaldrmay dnmediler. slam dnyasnda baz yazarlarn fiyat
dzenlemelerinin olumsuz etkilerinden tr kaldrlmas gerektii fik
ri, 1 02 Osmanl siyasi yaznnda nem kazanmad . 1 8. yzylda nde gelen
ulemann fiyat dzenlemesi ile ilgili grleri 1 6. yzylda Osmanl im
paratorluu 'nda okutulan Hanefi hukuku kitaplarndaki fikirlerden farkl
deildi; kamu yararna hizmet .ettii gerekesiyle temel ihtiya maddele
rinde fiyat dzenlemesine izin veriliyordu. 1 03 nde gelen Osmanl brok
ratlar ise fiyat dzenlemesinin devletin gcnn ve refahnn devamll
iin zaruri bir politika olduu grndeydi. 1 04 Osmanl mparatorluu'n
da fiyat dzenlemesini kaldrmaya ynelik tek giriim 1 7. Yzyln ikinci
yarsnda Kprl Fazl Mustafa Paa dneminde stanbul ' daki ktl
azaltmaya ynelikti ve slam hukukunda fiyat dzenlemesinin yeri olma
d iddiasna dayanyordu . 1 05 Fakat bu giriimin destek bulduu ve baa
rl olduu sylenemez.

1 01

rnein, 1 539'da Eski Kastilya'nn retim blgelerinde iddetli bir kuraklk sonucu ortaya
kan ktl takiben tavan fiyat belirlendi. Resmi kaynaklardan ktln sebebinin ellerindeki
hububat tavan fiyata satmaya raz olmayan istifiler olduu belirtildi. Bkz. Castro. El pan de
Madrid, 75, 77-8. Bunun sonucunda hububat depolanmas ve hareketi zerinde daha sk ted
birler alnd.
o Bkz. Adan Sabra "' Prices Are in God's Hands' : the Theory and Practice of Price Control in
the Medieval lslamic World." (der.). Michael Bonner. Mine Ener, ve Amy Singer, Poverty and
Clarity i Middle Eastern Contexts, (Albany: SUNY, 2003), 79; Yassine Essid, A Critique of
tle Origi11s of ls/amic Economic Tlought, (E. J. Brill. 1 995), 1 65.
103
smail Hakk Bursevi, Kitab '/-l itab, (Istanbul: Matbaa-i Krsiyy'l-Hakaniyye, 1 840), 20
ve Muhammed Efendi Mevkufati ( 1 890), Kitab- Mevkufati, brahim Halebi ' inin (. 1 549)
Multaqa al-ab ur isimli eserinin meruhatu. (Istanbul: Matbaa-i Amire, 1 890 ( 1 6'h century]),
21 .
104
Bkz. Mustafa A l i , Mustafa A/i 's Counse/ of Sultas of 1581 [Nasilat s-selatin], (ed. and
translated) Andreas Tietze, (Yienna: Akadenie der Wissenschaften, 1 979-82( 1 58 1 ]), 1 9) ve
Hezarfen Hseyin Efendi, Telhis '/-Beyfm fi Kaviinin-i Al-i Osniin. ( ed.) Sevim lgrel, (Anka
ra: Trk Tarih Kurumu, 1 998( c. 1 675)).
105
Bkz. Raid Efendi, Tarih-i Raid. (stanbul: Matbaa-yi A mire. 1 865), c. 2. 1 48-49.

1 25

Osmanl 'da aecilik ve Fiyat Politikalar

Kastilya ' da ise zellikle 1 7 . yzylda fiyat dzenlemesini ciddi ekilde

eletiren isimlere rastlamaktayz. 1 7 . yzylda spanya ' da "arbitrista"
olarak bilinen sosyal ve iktisadi reform taraftarlarndan bazlar1 06 yazla
rnda fiyat dzenlemesinin Kastilya' da tarmsal kn ana sebeplerin
den biri olduunu belirttiler. Bu yazarlar, bir yandan yerel idarecilerin n
alm ayrcalklarn bir nevi tekel olarak eletirirken, fiyat dzenlemesinin
de ksmen ya da tamamen kaldrlmasn nerdiler. 107 Bu neriler 1 7 . yz
ylda tarmsal retimi tevik amacyla tavan fiyat uygulamasnda ksa
dnemli bir ksmi muafiyet salanmas dnda nemli bir sonu dour
mad. 1 08 Kastilya ynetimi de, Osmanl mparatorluu'nda olduu gibi
kamu yararn ahsi karlarn yaratabilecei zararlar karsnda koruma
gerekesine dayanarak fiyat dzenlemeleri yaygn ve meru bir yeniden
datm arac olarak kullanmaya devam etti .

V. SONU

1 8. yzyl ncesinde hem Osmanl mparatorluu'nda, hem de Kastilya'

da fiyat politikas hububat ticareti zerinde ana ehirleri beslemeye yne106

spanya'da 1 6. ve 1 7. yzylda krala sunulmak zere yazlan bur reform nerilerinin yazar
lar arbitrista olarak bilinmektedirler. zellikle spanya'nn "d" ile ilgilenen bu yazarlar'
n iktisadi ve sosyal fikirleri iin bkz. John H. Elliott, "Self-Perception and Decline in Early
Seventeenth-Century Spain," Past and Present, no. 74, ( 1 977): 4 1 -6 1 , ve Economfa y Econo
nistas Espaiioles, vol. 2: De fos origenes al mercantilisno, (der.) Fuentes Quintana, (Barcelo
na: Galaxia Gutenberg, 1 999).
107
Gobierno politico de agricultura ( 1 6 1 8) adl eserinde Lope de Deza fiyat dzenlemesinin
yalnzca ekmek satnda yaplmasn, hububat ticaretinde ise tavan fiyat uygulamas kald
rlmas nerdi. Deza, yerel hububat anbar idarecilerinin faaliyetlerinin ve genel olarak hubu
bat ticareti zerindeki dzenleyici kstlamalarn Kastilya'da tarm knn ana nedenlerin
den biri olduunu ne srd. Baka bir arbitrista, Pedro Fermindez de Navarrete (. 1 7 1 1 ),
gl toprak sahipleri ile fakir reticilerin koullarn farkl olduunu ve tavan fiyat yalnzca
birinci grup iin geerli olmas gerektiini, nk bu grubun fiyatlar dtnde hububat daha
sonra satmak zere saklayabileceklerini belirtti . Bkz. Navarrete, Conservacion de Monarquias
y Discursos Politicos, (der.) Michael D. Gordo, Madrid: lstituto de Estudios Fiscales,
1 982[ 1 626)), 329-330. Benzer ekilde, Martin Gonzalez de Cellorigo retimi arttrmak iin
tavan fiyat uygulamasn kaldrlmas gerektiini yazyordu. Bkz. Gozalez de Celiorigo,
Memorial de la politica necesaria y itil restauracion a la republica de Espaiia y estados de
e/la y del desempeiio universal de estos Reinos, (der.) Jose L. Perez de Ayala, (Madrid: lnstitu
to de Estudios Fiscales, 1 99 1 ( 1 600]), 76-78.
108
B u ksa sreli muafiyetlar iin bkz. Castro, El pan de Madrid, 82. Arbitrista'lar tarma
ilikin fikirleri ve fiyat dzenlemelerinin idari evrelerde nasl tartlda ilikin olarak bkz.
Juan Jgnacio Gutierrez Nieto, "De la expansi6n a la decadencia econ6mica de Castilla y Le6n.
Manifestaciones. El arbitrismo agrarista." El pasado historico de Castilla y Leon (! Congreso
de Historia de Casti/la y Leon). (Salamanca: Junta de Castilla y Le6, 1 984), c. 2, 1 1 -75. Ayr
ca bkz. Garda Sanz, "La Reforma Agraria de la ll ustraci6n: Proyectos y resultados. El prece
dente del arbitrismo agrarista castellano," Reformas y Politicas Agrarias en la Historia de
Espaiia: de la Ilustracion el Primer Franquismo, (eds.) Angel Garcia Sanz and Jesus Sanz Fer
nandez, (Centro de Publicaciones Agrarias, 1 996), 1 80-87.

1 26

Seven Ar

lik olarak yaplan dzenlemeler ve bu sayede kurulmu bir iae ann

paras idi. deal olarak, fiyat dzenlemesi temel tketim maddelerinin
ehirlerde yaayan yoksul halkn da ulaabilecei bir fiyatta salanmas
ve bunu yaparken de tccar, hububat sahibi ve reticinin yaam standar
dnn korunmas amacn gdyordu. Fakat, bu ideal sistem uygulamada
kusursuz bir biimde ilemiyordu. Yneticiler uygulamada ideoloj ik sy
lemlerinde olduundan daha esnektiler ve iae ann eitli aamalarnda
yer alan aktrler kendi karlar dorultusunda dzenlemeleri esnetiyor
veya ihlal ediyorlard.
Merkez! idarecilerin retim blgelerini denetlemedeki yetersizlii ve
sosyo-iktisadi gcn eitsiz dalm dzenlemelerin her yerde ve her ke
sim iin eit lde uygulanamamasna sebep oluyordu. Kimi kesimlerin
ve blgelerin dzenlemeleri ihlal edebilmeleri, dier kesimler ve blgeler
stnde daha ar bir bask yaratyor ve dzenlemelerin amacna ters d
en sonular yaratabiliyordu. Resm'i fiyatlar orta ve uzun vadede arz ve
talep deiikliklerine uyum salyor olsa dahi, 1 09 ksa vadede resm'i fiyat
dkl ve daha yksek fiyat beklentisi istifilik ve kaakla sebep
oluyordu. Gene de, 1 8. yzyln ikinci yarsna kadar iae alarndaki te
mel sorunun ahsi kar peindeki kii ve gruplarn dzenlemelere uyma
mas olduu fikri hakimdi.
Fiyat dzenlemelerinin teorideki hedefleri ile uygulamadaki sonular
arasndaki farklara ramen, politikann nemi azalmad ve 1 8 . yzyln
ikinci yarsna kadar sylem seviyesinde de olsa iyi ve adil ynetimin
bileenlerinden biri olarak grlmeye ve ynetimin meruiyetinin gerek
lerinden biri olmaya devam etti . Neden istenmeyen sonularna ramen
fiyat dzenlemeleri iki yzyl gibi uzun bir sre kaldrlmad? Birincisi,
eitsiz uygulanmasna ve kimi kesimler stnde olumsuz etkilerine ra
men ksa vadede fiyat dzenlemeleri retim dnglerine gre iddetli dal
galanma gsteren fiyatlar stabilize etmeye yaram olabilirdi. kincisi,
fiyat dzenlemesi istifilik ve kaakln belli seviyeleri amamas ar
tyla ehirli tketicinin dzenleme olmamasna kyasla ekmei daha bol
ve ucuza elde etmesini salam olabilirdi. Son olarak, fiyat dzenlemele
ri toplumdaki hakim grlere ve kamu yarar ile ahsi menfaat arasnda
ki atmay vurgulayan ahli'ki iktisat retoriine uygun biimde yneti
min meruiyeti iin nemini korumaya devam etmi olabilirdi. Bylesi
bir retoriin ortadan kalkmas ise ancak kamu yararnn baka bir ekilde

109 evket Pamuk, "Prices in the Ottoman Empire, 1 469- 1 9 1 4," fntemational Journal of Middle
Eas Studies. no. 36, (2004): 45 1 -468.

1 27

Osmanl 'da aecilik ve Fiyat Politikalar

tanmlanmasna olanak salayacak alternatif bir sylemin ortaya kmas

ve nem kazanmas ile mmkn olacakt .

KAYNAKA
Abdurrahman Abdi Paa. ( 1 9 1 3). "Tevkii Abdurrahman Paa Kanunnamesi," Milli Tetebbu/ar

Mecmuas, vol. L no. 3, ss. 497-544.

Agr, Seven (2009). "From Welfare to Wealth: Ottoma and Spanish Grain Trade Policies in a
Time of Change," Yaynlanmam Doktora Tezi, Princeton University.
Ahshal, Recep (2000). "The lnstitution of the lmperial Council [Divan- Hmayun]," The

Great Ottoma11- Turkish Civilization. (der.) Kemal iek, Ankara.

Akgndz, Ahmet ( 1 990). Osmanl Kanuniimeleri. c. 1 .
Ali, Mustafa ( 1 979-82( 1 58 1 )). Mustafa Ali 's Counsel ofSultas of 1581, (der. ve ev.) Andreas
Tietze, Vienna: Akademie der Wisscschaften.
Anes, Gonzalo ( 1 979). "Comercio de productos y distribuci6n de rentas," La economia agraria

en la l istoria de Espaiia, Madrid: Alfaguara-Fundaci6, ss. 275-300.

Anes, Gonzalo ( 1 994). "The Agrarian ' Depression' in Castile in the Seventeenth Century," Tle

Castilian Crisis of tl e Seve11teentl Century: New Perspectives on tle Ecoomic and Social
History of Seveteentl-Century Spain, (der.) I.I.A. Thompson y Bartolome Yun Casalilla,
Cambridge: Cambridge University Press, ss. 60-77.
Anes. Gonzalo y Le Flem, J . P. ( 1 965). "Las crisis del siglo XVII: Producci6n agricola. Precios
e ingresos en tierras de Segovia," Moeda y Credito, c. 6, n 93, ss. 3-35.
Archivo Hist6rico Nacional, Cons., lib. 1 474, num. 1 1 .
Artola, Miguel ( 1 982). La Hacie11da del Atiguo Regime11, Madrid: Alianza Editorial.
Ayural, Salih (2002). lstanbul Deirmenleri ve Frnlar, stanbul: Tarih Vakf Yurt
Yaynlar.
Bearman, P.J .. Bianquis, Th., Bosworth, C.E., Donzel, E., van y Heinrichs, W.P. et al. ( 1 960-

2005): Encyclopedia oflslarn. 2. Basn, 1 2 cilt, Leiden: E. J. Brill.

Berardos Sanz, Jose Ubaldo (2002). "Ciudad sin puerto. El sistema de abastecimiento del
trigo ultramario hacia Madrid durante el siglo XVll l," XVIII. Economic History Congress
en Buenos Aires, 22-26 Temmuz.
Berardos Sanz, Jose Ubaldo (2003). "Libertad e intervenci6 en el abastecimiento de trigo a
Madrid durante el siglo XVlll," Nourrir /es Cites de Mediterra11ee: Antiquite - Temps

Modernes, (der.) Brigitte Marin y Catherie Yirlouvet, Paris: Maisoneuve et Larose.

Berardos Saz, Jose Ubaldo (2003). Trigo castel/ano y abasto madrileno: Los arrieros y

comerciantes segovianos en la Edad Moderna, Salamanca: Junta de Castilla y Le6n.

Beydilli, Kemal ( 1 99 1 ) . "Karadeniz'in Kapallg Karsnda Avrupa Kk Devletleri ve Miri
Ticaret Teebbs," Belleten 55, ss. 687-755.
Braudel, Ferand ( 1 972). Tl e Mediterranean and the Mediterraean World in the Age of

1 28

Seven Ar
Philip il. New York: Harper & Row.
Bursevi, smail Hakk ( 1 840). Kitab 'l-hiab, stambul: Matbaa-i Krsiyy'l-Hakaniyye.
Castro, de Concepci6n ( 1 987). El pan de Madrid: El abaso de !as ciudades espaiiolas del

Atiguo Regimen, Madrid: Alianza.

Cook, Michael ( 1 972). Population Pressure in Rural Anatolia, 1 450-1600. Londra: Oxford
University Press.
Demirta, Mehmet (2008). Osmalda Frmclk, stanbul: Kitab Yaynevi.
Efendi Mevkufati, Muhammed ( 1 890 [siglo XVI])). Kitab- Mevkufati. lbralim Halabi (d.
1 549)'nin Multaqii al-abur 'u zerine meruhat, stanbul : Matbaa-i Amire.
Efendi. Hezarfen Hseyin ( 1 998[c. 1 675]). Telhis '/-Beyfnf Kavfnin-i Al-i Osman, (der.)
Sevim lgrel, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
Efendi, Naima Mustafa (2007). Taril-i Naima, (der.) Mehmet pirli, Ankara: Trk Tarih
Kurumu, c. 2-3 .
Efendi, Raid ( 1 865). Taril-i Raid. stanbul: Matbaa-yi A mire, c. 2.
Elliott. John H. ( 1 977). "Self-Perception and Decline in Early Seventeenth-Century Spain,"

Pas and Present, n 74. ss. 4 1 -6 1 .

Emecen, Feridun M. ( 1 984). "XVI. Asrn kinci Yarsnda stanbul ve Sarayn aesi in Bat
Anadolu'dan Yaplan Sevkiyat," stanbul Semineri.
Ergin, Osman Nuri ( 1 995). Mecelle-i Umur- Be/ediyye, stanbul : stanbul Bykehir
Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar.
Essid, Yassine ( 1 995). A Critique of tle Origins oflslanic Economic Thought, E. J. Brill.
Faroqhi, Suraiya ( 1 979-1 980). "stanbul ' un aesi ve Tekirda-Rodoscuk Lima, ( 1 6. - 1 7.
yzyllar)," METU Studies in Development, ss. 1 39- 1 54.
Faroqhi, Suraiya ( 1 994). "Crisis and Change, 1 590- 1 699," An Economic and Social History of

the Ottoman Enpire, (der.) Halil nalck ve Donald Quataert, Cambridge: Cambridge
University Press. c. 2: 1 600- 1 9 1 4.
Fernandez de Navarrete. Pedro ( 1 982[ 1 626]). Conservaci6n de Monarquias y Discursos

Politicos, (der.) Michael D. Gordon, Madrid: Instituto de Estudios Fiscales.

Fuentes Quintana, E. (editor) ( 1 999). Ecoomia y Economistas Espaiioles, c. 2: De fos origenes

al mercantilismo, Barcelona: Galaxia Gutenberg.

Garcia Sanz, A ngel ( 1 994). "Castile 1 580- 1 650: Economic Crisis and the Policy of Reform,"
Tle Castilian Crisis of the Seveteenth Century: New Perspectives on tle Economic and
Social History of Seventeenth-Century Spain, (der.) 1. 1.A. Thompson ve B artolome Yun
Casalilla, Cambridge: Cambridge University Press, ss. 1 3-32.
Garcia Sanz, A ngel ( 1 996). "La Reforma Agraria de la llustraci6n: Proyectos y resultados. El
precedente del arbitrismo agrarista castellano," Reformas y Politicas Agrarias en la Historia

de Espaiia: de la llustraci6n el Primer Frmquismo, (der.) Angel Garcia Sanz ve Jesus Sanz
Femandez, Centro de Publicaciones Agrarias, ss. 1 80-87.
Gerber. Haim ( 1 970). "Monopolies and Restrictive Practices of Turkish Guilds". Journal ofthe

Economic and Social History oftle Orient, c. 1 3 , ss. 1 45-65.

1 29

Osmanl 'da laecilik ve. Fiyat Politikalar

Gerber, Haim ( 1 994). State, Society, and Law in Is lam: Ooman law in Comparative

Perspective. Albany: State University of New York Press.

Gonzalez de Cellorigo, Martin ( 1 99 1 [ I 600]). Memorial de la politica necesaria y util

restauraci6n a la republica de Espafia y estados de ella y del desempefio universal de estos

Reinos, (der.) Jose L. Perez de Ayala, Madrid: lnstituto de Estudios Fiscales.
Ger, Ltf ( 1 95 1 -52). "XVJ. Yzyl Sonlarnda Osmanl mparatorluu Dahilinde Hububat
Ticaretinin Tabi Olduu Kaytlar," istanbul niversitesi iktisat Fakltesi Mecmuas, n 1 -4.
Ger, Ltf ( 1 952). "XVIIJ. Yzyl Ortalarnda stanbul'un aesi iin Lzumlu H ububatn
Temini Meselesi," lstanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, c. 1 1 .
Ger, Ltf ( 1 964). XVl-XV/11. Asrlarda Osmanl imparatorluu 'nda Hububat Meselesi ve

Hububat/an Alnan Vergiler, stanbul: stanbul niversitesi iktisat Fakltesi Yaynlar.

Gner Sayar, Ahmet ( 1 986 ). Osmanl ktisat Dncesinin adalamas, Klasik Dnem 'den
il. A bdlhamid 'e, stanbul: tken.

Gran, Tevfik ( 1 984-85), "The State Role in the Grain Supply of Istanbul: The Grain
Administration, 1 793- 1 839," lnternational Journa/ of Turkish Studies, c. 3, n 1 .
Gutierrez Nieto, Juan Ignacio ( 1 984). "De la expansi6n a la decadencia econ6mica de Castilla y
Le6n. Manifestaciones. El arbitrismo agrarista," El pasado hist6rico de Castilla y le6n (!

Congreso de Historia de Castil/a y leon), Salamanca: Junta de Castilla y Le6n, c. 2, ss. 1 1 75.
Hiltpold, Paul ( 1 989). "The Price, Productio, and Transportation of Grain in Early Modern
Castile". Agricultural History, c. 63, 11 1 , ss. 73-9 1 .
islamol u-nan, Huri ( 1 987). The Ottoman Empire and the Wor!d-Economy, Cambridge:
Cambridge University Press.
Kazc, Ziya ( 1 996). "Osmanl ehir daresinde htisiib Messesesi," islam Geleneinden

Gnmze ehir ve Yerel Ynetimler, (der.) Vecdi Akyz y Seyfettin nl, stanbul: lke
Yaynlar.
Ktkolu, Mbahat ( 1 983): Osmanllarda Narh Messesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri.
Enderun Kitabevi .
Ktkolu, Mbahat ( 1 997). "stanbul'da Ekmein Temininde Devletin Rol," Ata Dergisi, n

7, ss. 55-74.
Ktkolu. Mbahat ( 1 999). "Osmanl ktisadi Yaps," Osmanl Devleti Tarihi, c. 2, stanbul:
IRCICA.
Mantran, Robert ( 1 990). XVll. Yzyln kinci Yarsnda lstanbul (Kunmsa/, iktisadi,

Toplumsa/ Tarih Denemesi), (ev.) Mehmet Ali Klbay and Enver zcan. Ankara, 2 cilt.
McGowan, Bruce ( 1 987). "The M iddle Danube cul-de-sac," The Ottoman Empire and the

World-Econony, (der.) Huri lslamoglu-lna, Cambridge: Cambridge University Press.

Murphey, Rhoads ( 1 988). "Provisioning Istanbul: The State and Subsistence in the Early
Modern Middle East," Food and Foodways, n 2.

Novisima Recopilacion de Leyes de Espaia

Orhonlu, C. ( 1 965). "Risale-i Terceme," Belgeler. 0 3 y n 4.

130

Seven Ar

zveren, Eyp (2003). "Black Sea and the Grain Provisioning of lstanbul in the Longue
Duree". En Norrir /es Cites de Mediterranee: Antiqite - Temps Modemes, editado por
Brigitte Marin y Catherine Yirlouvet. Paris: Maisonneuve et Larose.
Pakaln, M. Zeki ( 1 954). Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl. stanbul.
Pamuk. evket (2001 ) 500 Years ofPrices and Wages in Jstanbul and Other Cities I stanbul
.

ve Dier Kem/erde 500 Yllk Fiyatlar ve cretler, 1469-1998, Ankara: Devlet statistik
Enstits Yaynlar.
Pamuk, evket (2004). "Prices in the Ottoman Empire, 1 469- 1 91 4," lnternational Joumal of

Middle East Studies, n 36, ss. 45 1 -468.

Pamuk, evket (2004). " lnstitutional Change and the Longevity of the Ottoman Empire, 1 5 001 800," Journal of lnterdisciplinary History, c. 35, ss. 225-47.
Perez Castro, F. ( 1 946). "El abasto de pan en la Corte madrilei'la en 1 630." Revista de

Biblioteca. A rchivo y Museo, ss. 1 1 7- 1 4 7.

Refik Altnay, Ahmed ( 1 988). On Altnc Asrda stanbul Hayat (1553-1 591), stanbul:
Enderun Kitabevi.
Ringrose. David ( 1 983). Madrid and the Spanish Economy. Berkeley: University of California
Press.
Sabra, Adam (2003). '"Prices Are in God's Hands' : the Theory and Practice of Price Control in
the Medieval Islamic World," Poverty and Cl arity in Middle Eastern Colllexts, (der.)
Michael Bonner, Mine Ener ve Amy Singer, Albany: SUNY, ss. 73-93.
Stoianovich, Traian ( 1 960). "The Conquering Balkan Orthodox Merchant," Tle Journal of

Economic History, c. 20, n 2, ss. 239-40.

Tabak, Faruk (2000). Tle Oonan countryside in tle Age oftle Autumn oftle Mediterranean.

1560-1870. Doktora Tezi, Binghamton: State University of New York at Binghamton.

Thornton amazer. Lynne M. (2000). Provisioning lstanbul: Bread Production. Power and

Political ldeology in tle Ottoman Enpire. 1 789-1807, Yaynlanmam Doktora Tezi,

Indiana University.
Wallerstein, lmmanuel ve Tabak, Faruk (2000). "The Ottoman Empire, the Mediterranean. and
the European World-Economy, C. 1 560-1 800," The Great Ottonan-Turkisl Civilisation,
(der.) Kemal iek, c. 2.
Yldrm, Onur (2002). "Bread and Empire: The Workings of Grain Provisioning in lstanbul
during the Eighteenth Century," ERC Workig Papers in Economics, 0 1 104.
Ycel, Yaar ( 1 988). Kitiibu Mesiilili '/ Mslimin ve Meniiji 'il-Mninin. Ankara: Trk Tarih
Kurumu Yaynlar.
Yun Casalilla, Bartolome (2002). "Las Raices del Atraso Econ6mico Espai'lol: Crisis y
Decadencia ( 1 590- 1 7 1 4)," Historia Economica de Espaia, Siglos X-XX, (der.) Francisco
Comin, Mauro Hernandez ve Enrique Llopis, Barcelona: Critica, ss. 85- 1 1 9.

131

Sinop

O.rt Ut:t.n tler

nfe p#wnudu

Bofldr dH

20Q

300

400

00 ...

1 6. ve 1 7. Yzyllarda Osmanl mparatorluu'nda Deri retimi ve Ticareti . Kaynak: Faroqhi, 1 993, s. 20 1 .

SMANLI IAECL
VE ESNAF:
N SEKZNC YZYIL

ISTANBUL'UNDA
DEBBALAR1
Onur Yldrm *
On altnc yzyl boyunca, Osmanl devlet yetkilileri nfusu her geen
gn artan bakente gerekli hammaddeleri kesintisiz bir ekilde tedarik
etmek iin bir dizi dzenleyici tedbire bavurmulardr. Bu tedbirler,
zaman iinde retimin tm safhalarna nfuz edecek olan kapsaml bir
iaecilik politikasnn temellerini oluturmulardr. 2 Bu politika znde
her ne kadar buday bata olmak zere temel gda maddelerinin tedarik
zincirini sk devlet kontrol altna almak iin tasarlanm olsa da, zaman
la deri gibi "daha az" stratej ik saylabilecek rnleri de kapsamaya bala
mtr.3 Osmanl mparatorluu'nun klasik a bu sayede Balkanlar'dan

* Do Dr. Onur Yldnm, Orta Dou Teknik niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi.
ktisat Blm.
1 Bu yaznn ngilizce'den Trke'ye evrilmesindeki katklarndan dolay Uur Bayraktar'a ve
razn dzenlenmesi konusunda verdii destek iin de Onur Kara'ya teekkr ederim.
laecilik ilkesinin ayrntlan hk. bkz. Gen. 2000.
3 Deri budaya gre daha az stratejik saylabilecek bir rn olmakla birlikte, sahtiyan gibi baz
deri cinsleri belirli dnemlerde ihra yasa olan mallar arasna girmitir. Faroqhi, 1 993, s. 207208; Faroqhi, 2002. s. 223.

Osmanl aecilii ve Esnaf

Arap eyaletlerine kadar tm mparatorluk topraklarn adeta bir rmcek

a gibi kaplayan karmak bir iae ann kurulmasna tanklk etti. Bun
dan sonraki iki yzylda da bu an etkin bir ekilde almas iaecilii
Osmanl iktisadi sisteminin temel ilkelerinden biri haline dntrd.
Kurulmu bu iae sistemi on sekizinci yzyln ortalarna kadar ok ciddi
sorunlarla karlamad . Bu dnemden sonra devlet yetkililerinin iae
kurum ve politikalarn gzden geirmek ve seici bir yaklamla bazla
rn tamamen ortadan kaldrmak abas iine girdiler. Ayn dnemde gn
begn refah seviyesi artan baz Avrupa ehirleri ve tarasndaki baz yer
leim merkezleri yzyllardr stanbul 'un kendisine ektii ve ehrin ne
redeyse yarm milyona yakn nfsunun gereksinimi karlayan hammad
delerin ak ynn kendilerine doru evirmeyi baardlar. Bu gelime,
retim faaliyetleri asndan byk oranda devletin dzenli olarak sala
d hammaddelere dayal olan bakent esnafn ciddi biimde etkilemi
tir. ae ana organik bir ekilde balanm olan tara esnafnn da bu
sreten payna deni aldna hibir phe yoktur. Osmanl esnaf ara
snda en kkl ve aralarndaki sk ba yznden siyasi olarak belki de en
gl meslek gruplarndan saylabilecek debbalar, devletin yeni iaeci
anlayna bal olarak hem bakentte hem de tarada geleneksel konum
larn kaybettiler.
Deriyle ilgili hammaddelerin Osmanl mparatorluu'nun payi tahtna
olan iaesi gz nne alndnda, tedarik safhasndan datma kadar
iaenin neredeyse her aamasnda ba gsteren sorunlar on sekizinci yz
yln ortalarnda olaan bir hale gelmiti. mparatorluun Avrupa toprak
larndaki birinci reticilerden post ve deri kdar maz ve mee palamudu
tedarik etmedeki artan zorluklar, bu mallarn datm ve nakliyat gibi
daha sonraki aamalarnda kan engellerle birletiinde "deri iaecilii"
nin btnlnn sekteye uramas kanlmazd.4 Bu sorunlar zellikle
Osmanl mparatorluu 'nun Avrupa devletlerine kar askeri zaaflarnn
en belirgin ekilde ortaya kt 1 683 'deki kinci Viyana Kuatmas' n
dan sonra hzland . kinci Viyana Kuatmas 'nn baarszl ve ardndan
gelen Karlofa Antlamas ( 1 699), geleneksel olarak budaydan deri
hammaddelerine kadar eitli mallarn bulunduu geni bir yelpazenin en
nemli tedarikisi konumunda olan mparatorluun Avrupa topraklarnda
mthi bir siyasi otorite boluu yaratt . Avusturya ve Rusya'nn siyasi
4 "Deri iaecilii" terimi, bu alma boyunca sadece deri ve postlardaki ticari faaliyetlere deil ,
deri retiminde byk b i r neme sahip olan maz v e mee palamudu gibi hammaddeleri d e ie
recek ekilde kullanlmaktadr. Aslnda, bu geni kullanmyla, deri iaecilii, buday bata
olmak zere temel tketim maddelerini ilgilendiren dier ticari faaliyetler kadar geni bir alam
kapsamaktadr.

1 34

Onur Yldrm

ykselii, "Hristiyan kyl, rahip, air ve ekyann tekrarlayan isyan"5

bu blgelerin Batyla ticaretini tevik ettii kadar yerel halkn ticari z
grlklerini geniletmitir. "Osmanl mparatorluu'nun Avrupa' dan
artan ekonomik izolasyonu ile Tuna boylarndaki eyaletler zerinde do
rudan kontrol kaybna"6 yol aan Pasarofa Antlamas 'nn sonrasnda
( 1 7 1 8), birinci reticiler, rnlerini dorudan pazarlamak ve "en yksek
fiyat veren" tccara satmak konusunda cesaret bulmulardr. Buralarda
faaliyet yrten farkl etnik kkene sahip tacirler, d pazarlar kadar m
paratorluun i pazarlarnda da hemen mteri bulabilecekleri en kaliteli
deri rnleri satn almak iin birbirleriyle kyasya bir rekabete girdiler.
Bu eyaletler zerindeki zayflayan gcne ramen, Osmanl Devleti kont
rol altndaki blgelerde retilen deriyle ilgili hammaddeler zerindeki
geleneksel iddiasn srdrd; zellikle onsekizinci yzyln ikinci yar
sndaki savalar srasnda taleplerini daha da younlatrd . Benzer tavr,
Habsburglar'a kar dzenlenen seferlerin srekliliini salamak iin rea
yann zerindeki Avarz vergisi yoluyla basknn dozunu artrd on al
tnc yzyln son eyreinde de gzlenmiti. 7 Anlalan Avusturya ve
Rusya'ya kar verilen tm savalarn Avarz vastasyla Balkan halklarn
dan toplanan rnlerle tehiz edilmeye alld on sekizinci yzyln
ikinci yarsna kadar pek bir ey deimemitir. 8 Toplanan hammaddeler
sadece ordunun temel ihtiyalarn karlayacak ekilde gerekletiin
den, savalarn reticiler zerindeki basksnn ksa mrl olduu syle
nebilir. 9 Bar zamanlarnda ise, Osmanl devlet idarecileri, sabit ordusu
ve saray kadar bakentinin nfusunun ihtiyalarn karlayacak yeterli
hammadde miktarn -reticilerden hammadde tedarikini bazen piyasa
fiyatlaryla (rayi mbaya) salamay gze alsa da- bu blgelerden teda
rik etmeyi baaramamtr. Hi phesiz bu genelleme, blgeden salana
gelen bata hububat cinsi rnler olmak zere dier hammaddelerin bir
ou iin de sz konusu olmutur.
Arka planda bu gelimeler cereyan ederken, geleneksel olarak ba
kentteki debbalar tedarik etmekle kendini ykml klm olan Osmanl
Devleti deriyle ilgili olan hammaddelerin iaeciliini ilgilendiren gele
neksel politikalarn gzden geirmek iin harekete geti. Aslna baklr5

Stoianovich, 1 960, s. 235.

Murphy, 1 988, s. 2 1 9-220; Kr. Ortayl 2000.
7 Finkel, 1 988.
8 Gen, 1 984, s. 58
9 Savalarn halk zerinde yaratt en byk bask hi phesiz eskiden beri uygulanagelen
takali f-i akka vergilerinin 1 730'dan itibaren imdad- seferiyye ve imdad- hazariyye adyla
yeni vergi kategorilerine dntrlm olmasdr. Valilerce toplanan bu vergiler nakdi olarak
toplanp ounlukla yine valilerin harcamalar iin kullanlrd. Cezar, 1 999, s. 52.

135

Osmanl aecilii ve Esnaf

sa, Balkanlar' dan salanan btn bu hammaddelerin Dou'ya aknda

bir sredir belirgin bir azalma grlmekteydi; buna paralel olarak da ba
ta debbalar olmak zere retimi tamamen bu hammaddelerin tedarikine
baml olan esnaf loncalar ok byk zorluklar iinde ayakta kalmaya
alyorlard. Sre hzla devam ederken, aada ele alnaca zere, bu
loncalarn bir ksm dalma emareleri gstermeye baladlar; dierleri de
kendi yaplarnda baz deiiklikler yapmaya altlar. Bu gelimeler
Osmanl idari ve mall sistemlerinde sregelen ve son zamanlarda hz
kazanm olan bir dnm srecine tekabl etmekteydi. 10 Osmanl dev
let erkan on sekizinci yzyln ilk yars boyunca devleti deien sosyal
ve iktisadi artlara uydurmak amacyla istemeyerek de olsa hem bakentte
hem de eyaletlerde imparatorluun finansal ve idari kurumlarnda toptan
bir yeniden yaplanma srecine girimiti . Nitekim yzyln sonuna gelin
diinde bu giriimler III. Selim'in reform abalaryla birleerek, Osmanl
larn klasik dnemle zdelemi olan ernperyal ehresini neredeyse ta
mamen deitirdi. Yavuz Cezar'n da vurgulad gibi, 1 8. yzylda stat
kocu bir tavr taknan ve deiimi isten d bir ekilde kabullenen mer
kezi hkmet, III. Selim ile birlikte bu tavrn deitirdi ve 1 9. yzylda
deiimin ncs rolne soyundu. 1 1 Bu erevede devlet-esnaf ilikileri
nin klasik dnemden itibaren dayanan oluturan dengeler de yeni ba
tan tanmlanmaya baland. Devlet, bakentin ve dier byk ehirlerin
iaesi iin miri mbayaa yoluyla toplayageldii mallar artk glkle
elde edebiliyordu; ve piyasa artlarn iyiden iyiye belirlemeye balam
olan tacirlerle uramas ok kolay deildi. Nitekim dnemin belgeleri,
aada ayrntlaryla ele alacamz gibi, enafn muhtekir veya madra
baz diye niteledii tacirlere dair her geen gn artan ikayetleriyle dolu
dur. Hububat bile rayi mbayaa yoluyla temin etmeye balad on seki
zinci yzyl sonunda Osmanl Devleti artk geleneksel iaeci anlay terk
etme zorunluluunu hissetmitir.
Sz konusu bu sre sonunda, Osmanl devlet yetkilileri deriyle ilgili
hammaddelerin debbalara olan iaesini salayan kurumsal mekanizma
lar ortadan kaldrmakla kalmad, ayrca hemen akabinde debba esnaf
nn devlet kurumlaryla olan resmi ilikisini de sona erdirecek dzenle
meler yapt . Bunu devletin deriyle ilgili iae ilerinden elini ayan tama
men ektii eklinde yorumlamamak gerekir. Bu daha ziyade kendinden
bamsz bir ekilde gelien artlara devletin ayak uydurmak iin yapt
bir manevra olarak grlmelidir. Bu manevrann sonular ksa ve orta
10
11

inalck. 1 977; nalck, 1 980.

Cezar. 1 999. 49-54.

136

Onur Yldrm

vadede deil, uzun vadede kendini gsterecektir. ngilizlerle 1 83 8 'de

imzalanacak olan ticaret antlamasna kadar belki de Tanzimat ' n ilk yl
larna kadar devlet, hammadde temini konusunda debbalara belli oranda
destek salamaya devam etti. Ama bu destek tam olarak klasik dnemden
bu yana sregelen "iaeci" devlet felsefesiyle aklanabilecek bir destek
deildi. aeciliin ngrd mdahaleci tavr daha seici bir hal alm,
tekelcilie sarlmak konusunda srar eden debbalara kar daha szmo
nac bir yaklam benimsemiti. Hi phesiz bu durum sadece devletin
debbalara olan yaklamnda kendini gstermedi . Hammadde tedariki
konusunda yzyllardr devletin eline bakmaya alm olan birok esnaf
loncas bu dnemde devletin kaytsz tavrn karlarnda buldular. Bu
duruma tek istisnay ise bata ekmeki esnaf olmak zere ehrin ekmek
12
ihtiyacn karlayan esnaf loncalar oluturmaktayd.
111. Selim ( 1 7 89- 1 807) ve II. Mahmut ( 1 808- 1 839) dnemleri boyunca
atlan admlar, geleneksel ol\ kapsaml iaecilik politikalarnn terk edil
mesine ve devlet yetkililerinin iae konusundaki kayglarn sadece ba
kentin temel tketim maddeleri ve ordunun belli bal ihtiyalarnn kar
lanmas zerinde younlatrmalarna yol at. Bu seici iaeci politikann
uygulanmas ok da kolay olmad. Mesela ordunun (tersane, cebehane,
tophane, mehterhane vb.), deri ihtiyac sz konusu olduunda, on doku
zuncu yzyln balarnda, Balkanlar' daki siyasi ortam deri ticaretinin
koullarn o kadar ktletirmiti ki askeriyenin ihtiyacn karlamak
iin devlet, deri iae an, o ana kadar Osmanl Devleti 'nin iae politika
larna marj inal kalm olan Kuzeybat Anadolu gibi tamamen farkl bir
blgede yeniden kurmak zorunda kald. 1 3 Nitekim sadece ordunun ihtiya
cn karlamak zere yeniden yaplandrlan Beykoz Debbahanesi, re
tim iin ihtiya duyduu her trl hammaddenin neredeyse tamamn
imparatorluun son dnemine kadar bu blgeden temin etti . On dokuzun
cu yzyl balarna dein Osmanl deri iae ann kalbi konumunda olan
Eflak ve Bodan ise - 1 859'da Romanya devletini oluturdular- on doku
zuncu yzyln ikinci yars ve yirminci yzyl balarnda Osmanl Devle
ti 'ne deri ihra eden bir lkenin paras haline geldiler. Elinizdeki alma
Osmanl deri iaeciliinin geirdii bu uzun dnemli dnm ve bu

Gran, 1 998; amazer, 2000; Aynural, 200 1 ; Yldrm, 2003, Ar 2009. amazer. devletin
hububat iaesiyle bu kadar yakndan ilgilenmesinin arkasndaki etkenler arasnda hububat tica
retinden elde ettii yksek karlar da saymaktadr. amazer'e gre 1 1 1 . Selim'in iae politikala
r stanbul ' un ekmek arz sorununa cevap vermekte yetersiz kald.
1 3 Buna benzer kkl bir deiiklii Osmanllar on altnc yzylda buday konusunda gerek
letirmilerdi. Fetihten hemen sonra Msr'a odaklanm olan buday iae a, Tuna vilayetleri
ne kaydrlmt. Msr' n Roma mparatorl uu'ndan Bizans ve Osmanl'ya dein oynad
"ekmek sepeti" rol iin bkz. zveren, 2003.

1 37

Osmanl aecilii ve Esnaf

srecin stanbul' daki bata debbalar olmak zere deriyle ilgili i yapan
esnaf loncalar zerindeki etkilerini incelemektedir.
*

Deri iaecilii meselesinin aratrma konusu olarak ele alnmas bir

takm zorluklar iermektedir. Bunlarn banda hi phesiz ariv belgele
rinin snrl olmas ve mevcut belgelerin dank durumda bulunmas gel
mektedir. Biz almamzda arlkl olarak Babakanlk Osmanl Arivi '
ndeki Cevdet katalounda kaytl olan belgelere dayandk. Bu belgeleri
de yaymlanm olan Ahkam Defterleri ile desteklemeye altk. Kay
naklar kadar nemli dier bir sorun ise genel olarak Osmanl ticaret tari
hine daha da zelde ise deri ticaret ve retimine olan akademik ilginin
eksikliidir. Baz aratrmaclar deri ticaret ve retimini almalarnda
ele alm olsalar da dikkatlerini esas olarak on altnc ve on yedinci yzyl
olmak zere erken modern dnem zerine younlatrm ve bu sahadaki
evrimi gstermek yerine sektrn donmu bir fotorafn sunmay tercih
etmilerdir. 1 4 Osmanl iktisat tarihi zerine alan baz aratrmaclar (bu
satrlarn yazar dahil) ise almalarn bata et ve ekmek olmak zere
stanbul ' un temel gda ihtiyalarnn tedarikleri zerinde younlatrp, 1 5
bakente olan temel gda maddelerinin arznda meydana gelen dalgalan
malar imparatorluun siyasi durumu dahil genel gidiatn yorumlamak
iin kullanmlardr. Demir, pamuk ve deri gibi imparatorluun iaecilik
anlayndan dorudan etkilenen nemli mallarn aa yukar hepsinin
byle bir sreten getii varsaylmtr. Benzer bir ekilde, Osmanl
mparatorluu'nun kapitalist dnya sistemine eklemlenmesi sreciyle
ilgilenen baz aratrmaclar, Yakndou ile Avrupa arasndaki tahl ve
pamuk ticaretini Osmanl 'nn dnya pazaryla eklemlenmesinin temel
gstergesi olarak grmler ve deri benzeri mallar zerinden yryen
ticari faaliyetlerin de ayn sreten getiini varsaymlardr. 1 6
Genel olarak ifade etmek gerekirse, birok aratrmac iaecilik konu
sunu ele alrken esas olarak Osmanl Devleti 'nin belirli bir dnemdeki
siyasi gcnn gstergesi olarak onun deerlendirme eilimi ierisinde
olmulardr. Devletin ticari alanda oynad roldeki deiiklikler, tara
zerindeki siyasi otoritesinin zayflamas eklinde yorumlanmtr. Bu da
geleneksel literatrde kalplam olan "d" yaklamna bir tr destek
vermitir. Osmanl iaecilik politikasnn btncl bir yaklamla Osman
l 'nn idari ve mali alanlarda yaad dnmle birlikte deerlendiril14

Emecen. 1 984; Uluay. 1 942.

Ger, 1 964; Aynural, 200 1 ; Greenwood, 1 988; Murphy, 1 988; amazer, 2000; Yldrm.
2003.
1 6 Kasaba, 1 988; izaka, 1 985.
15

138

Onur Yldrm

mesi, hi phesiz Osmanl i dinamiklerinin ileyiine dair nemli ipu

lar salayacaktr. Arka planda gerekleen bu dnmn nda, stan
bul ' daki debba esnaf rgtlerinin yaad deiiklikler ile deri tedarik
ve datm mekanizmalarnda gerekleen deiiklikler arasndaki iliki
lere bakmak suretiyle elinizdeki alma bu ynde atlm bir ilk adm
olma nitelii tamaktadr. Deri ticaretiyle ilgili taraflar arasndaki dei
en dengeler iaeciliin tacir bileeni rol kadar ehirlerin iaesinden
sorumlu olan devlet kurumlarnda gereklemi deiimi de yansttn
dan, ele aldmz konu, sz konusu deien dengelerin titiz bir ekilde
aratrlp anlalmasn zorunlu klmaktadr. Bu yzden almann ilgi
lendii dnemde deri ticareti kadar stanbul ' daki datm ve retim ebe
kelerinde rol oynayan aktrleri de ayr ayr ele almak gerekir.
Evliya elebi'ye inanacak olursak on yedinci yzyl stanbulu'nda,
ehirdeki alt semtte younlam takriben 700 kadar debbahane vard.
Gene Evliya elebi bu debbahanelerde yaklak 3000 kiinin altn
dan sz etmektedir. 1 7 En eski debbahaneler Yedikule semtindeydi. Bun
larn bir ksm Bizans dneminden kalm bir ksm da ehrin fethinden
sonra kurulmutu. Elimizdeki farkl kaynaklardan derlediimiz bilgiler bu
blgede on altnc yzylda 320, on sekizinci yzylda ise 300 civarnda
debbahane olduuna iaret etmektedir. 1 8 Yedikule 'dekilerin dnda
kalan debbahanelerin neredeyse tamam su kaynaklarna kolay eriimleri
olacak ekilde Kasmpaa, skdar, Tophane ve Eyp semtlerinde yo
unlamt. Kasmpaa semtinde yaklak 44 tane debbahane ve 300
deri ileme atlyesinin olduu bilinmektedir. 1 9 Eyp 'teki debbahanele
rin says 39 civarnda; skdar'da ise 3 1 civarnda debbahane vard.
Evliya elebi'nin verdii saysal bilgilerin gvenilirliine glge dren
bu bilgiler nda, skdar, Tophane ve Eyp 'de tamam loncalar iin
de rgtlenmi olan kalabalk bir debba nfusunun olduu sylenebi
lir.20 Bu semtlerdeki debbahaneler Osmanl mparatorluu'nun i pazar
lar ile ordu, donanma ve saray tketimi iin retim yapmaktayd; bu yz
den zanaati icra edenler arasnda ciddi bir rekabet sz konusu deildi.
Etnik ve din1 kompozisyon asndan ise, debba esnaf, gayrimslim
cemaatler iin baz zel tip ve renkte deri rnleri retmekle uraan

17

Evliya elebi, 1 969, cilt 2, s. 92.

Faroqhi, 2002. s. 222; Evliya elebi. 1 969, cilt 2, s. 92.
1 9 Mantran, 1 962, s. 7 1 .
20 Babakanlk Osmanl Arivi (bundan sonra. BOA) Cevdet/ktisat, No. 583. Osmanl'daki
deri retiminin belirli zellikleri hakknda ayrntlar iin bkz. Doffe, 1 768, s. 5 1 6-5 1 8.
18

1 39

Osmanl laecilii ve Esnaf

(rnein Yahudilerin giydii esmani pabularn retildii esmani sahtiyan

gibi) birka grup haricinde arlkl olarak Mslmanlardan oluuyordu. 2 1
ehrin dier esnaf rgtlerinin aksine, ehrin debba esnaf eyhleri
Ahi Baba'yla olan yaknlklarndan tr genellikle birbirleriyle yakn
iliki iindeydiler. Suraiya Faroqhi 'nin almasndan rendiimiz ze
re, on altnc yzylda Ahi Baba'nn stanbul 'daki dervi zaviyesi ehrin
farkl mahallelerinden gelen debbalann sklkla bulutuklar bir mekan
haline gelmiti. Kalfa ve raklarn terfileri iin dzenlenen trenler, dier
debba esnafndan gelen debba ustalarnn da katlmyla birlikte bu
zaviyede gerekleirdi. Suraiya Faroqhi, "farkl kentlerdeki [debba] lon
calar arasnda iliki vard ve baz durumlarda ustala atama Krehir' deki
Ahi Evran dervi zaviyesi eyhinin gnderdii bir temsilci huzurunda
yaplrd" iddiasnda bulunmutur. 22 On sekizinci yzylda "Debbalar
Ahi Babal" her bir debba loncasnn asli yelerinden biri haline gel
mitir; 23 atamas da Krehir' deki Ahi Evran zaviyesince yaplmaktadr.
1 783 tarihli bir belge "Krehrinde medfun Ahi Evran zaviyesinin zaviye
darlarndan baka hibir kimsenin Memalik-i Osmaniye'deki debba
esnafna eyhlik, ahibabalk, yiitbalk vesaire tayin etmemesine ve bu
i lere mdahale etmemelerini" hkmetmektedir. 24 Aada ele alnaca
zere, on dokuzuncu yzyln etin artlan altnda bile Krehir'deki Ahi
Evran Zaviyesi, debba esnaf zerindeki roln devam ettirmeye al
mtr. Bunu teyit edecek ekilde on dokuzuncu yzyla ait bir belge "Kr
ehir' deki Ahi Evran zaviyesi zaviyedarlna mutasarrf olanlarn eba ve
ecdad btn memleketteki ehl-i sanayi ve debba esnafnn eyhi olup
kethda, yiitba, stad ancak onlarn icazet ve inayetiyle yaplr" de
mektedir.2 5 Dier esnaf gruplar arasnda rastlanmayan bu denli yakn
ilikiye sahip olan debba esnafnn, nasl bir siyasi g yanstt veya
mensuplarna ehrin ticari hayatndaki dier esnaf gruplar karsnda
mukayeseli bir stnlk salayp salamadna dair bir karmda bulun
mak bu noktada zordur. Sadece Evliya elebi 'nin yalancs olarak, stan
bul ' daki debhalann "isterlerse bir sultan azlettirecek kadar" gl; ba
zen de -bu biraz daha inandrc- on yedinci yzyldaki bir rnekte oldu
u gibi, kendilerine snm olan baz sulular devlet yetkililerine teslim
11

Osmanl mparatorluu'nda gencide maroken ayakkablar giyilirdi : Yahudi ve Ermeniler

siyah ve morumtrak. Rumlar ise krmz deriden ayakkabilar giyerdi . Zengin Mslmanlar
kadn erkek fark gzetmeksizin sar renkte ayakkablar giyerken, yenieri ve sradan insanlar
da krmz renkte ayakkab giyebilirdi . Olivier, 1 80 1 , cilt 2. s. 228.
2
2 Faroqhi, 1 984, s. 1 56 .
2 3 BOA. Cevdet/Belediye 1 48.
2 4 BOA. Cevdet/ktisat 1 922.
25 BOA. Cevdet/Belediye 1 750.

1 40

Onur Yldrm

etmeyi reddedecek kadar balarna buyruk olduklarn syleyebiliriz. 2 6

Ama hammadde temini gibi konular sz konusu olduunda kabadayln
ne derece sktn gerekten bilmiyoruz. Elimizdeki bilgiler nda
debbalarn da ehirdeki dier esnaf rgtleri gibi ayn pazar kural ve d
zenlemelerine tabi olduu ve ihtiya duyduklar hammaddeleri temin et
mek konusunda benzer imtiyazlardan yararlandn ancak syleyebiliriz.
Osmanl Devleti 'nin iae politikas, gelen hammaddelerin tacirlerce
devlet memurlarna teslim edildii yerlerde her bir esnafn yiitba, kah
ya veya kethda gibi temsilcilerinin bulunmasn art kouyordu. 2 7 Deb
ba esnafnn temsilcileri post, deri, maz ve mee palamudunun nceden
belirlenmi miktarlarn kendi esnaf arasnda pay etmek zere alrlard .
Dkkan saysna ve hisse adedine bal olarak yaplan bu datmda eh
rin debbalar, yukarda da bahsettiimiz gibi, dier esnaf loncalaryla
ayn kural ve dzenlemelere tabiydi; imtiyazlar asndan da dier esnaf
tan pek bir farklar yoktu. El.deki tm bilgiler bunun Osmanl mparator
luu'nun Klasik andan itibaren klielemi teslimat ve datm ynte
mi olduuna iaret etmektedir. 2 8 Bu da srecin bandan sonuna dek eh
rin debbalarnn merkez ve taradaki devlet grevlilerinin i birliiyle
belirlenen yerlerden hammaddeleri getiren tacirlere tamamyla baml
olduklar anlamna geliyordu. Bu "bamllk zinciri"nin son halkasn ise
retim faaliyetleri ehrin debba esnafnca retilmi tabaklanm deriyi
elde etmelerine bal olan ehrin dier zanaatkarlar oluturuyordu. Bu
balamda stanbul'un haffaf (ayakkabc), sara, hatta ciltileri gibi zana
atkarlar bu zincirin en krlgan ksmyd ve bu da nitekim onlarn darlk
zamanlarnda retimlerini srdrmelerini salayabilecek alternatif yollar
aramak zorunda brakyordu.
On sekizinci yzyl bu zincirdeki en zayf halka iin muhtemelen en
skntl dnemdi. Ayakkabc veya saralarn, ilenmi deri temin etmek
konusunda tacirlerle i yaptklarn gsteren on sekizinci yzyla ait bir
ok durum vardr; bu da debbalarn "geleneksel haklar" zedelendii
gerekesiyle srekli ikayetlerine neden olmutur. Burada en ilgin du
rum at, eek ve katr derilerinin tabaklanmasyla uraan debbalar tara
fndan tecrbe edilmitir. 29 Sarc esnaf, ehrin sara esnafnn uzun
sredir tacirlerle kayt d faaliyetler iinde bulunduundan ve sara
esnafnn tabaklanm deriyi sadece debba esnafndan almas gerektiin26

Yi, 2004, s . 1 04- 1 05 . Faroqhi, 2002, s. 224-225.

Bu memurlarn ilevleri zerinde daha fazla bilgi iin bkz. Gibb ve Bowen, 1 95 1 -59, Cil t
l /Blm 1 , s . 289-29 1 . Ayrca bkz. nalck, 1 986.
28
nalck, 1 973, s. 1 48-1 52; Gibb & Bowen, 1 95 1 -59. s. 291 - 292.
29
BOA. Cevdet/Belediye, No. 357.
27

141

Osmanl aecilii ve Esnaf

den yaknmlardr. Yetkililerin olaya mdahale etmesini ve de (kadim

den olagelene aykr) geleneklere ters den bu tr durumlar resmen
engelleyecek tedbirler almasn talep etmilerdir. 1 785 ylnda buna ben
zer bir ikayet ehrin debbalarndan gelen bir baka mektupta yanklan
maktadr. Debba esnaf, kz ve inek postu, koyun ve kei derisi alma
hakknn geleneksel olarak sadece kendilerine ait olduu ve yakn zaman
larda kasaplarn bu hammaddeleri hibir yetki olmakszn satn almaya
baladklarn ifade etmilerdir. Sonrasnda da Divan- Hmayun 'dan bu
tr durumlarn (bid'at) nne geilmesi iin bir hkm vermesini talep
etmilerdir. 30 Debbalar ve kasaplar arasndaki itilaf, on sekizinci yzy
ln ikinci yarsnda, ehrin debbalarnn neredeyse tamamen yerel kasap
larn salad derilere baml bir hale geldiinde daha farkl bir ekle
brnd. Birok kasabn artlar bahane ederek sk sk fiyat artna ba
vurduu bu dnemde, tuzlanm deri ve postlar znikmid gibi komu yer
lerden veya "yabanc memleketler"den gelen tacirlere piyasa fiyatlaryla
satlmaya baland. Manda derileri narh 'a gre her biri (tora, yani demet
olarak) 1 20 ake deer bulurken kasaplar her deri bana 3 60 ake verebi
lecek mteriler bulabiliyordu. Benzer bir ekilde, kz derileri para
bana 1 1 O ake idi fakat tacirler 300 akeya kadar bunlar satn alabili
yordu. 3 1 Debbalar bu sorunlar Divan- Hmayun 'a tadklarnda Cebe
hane ve Tersane-i Amire 'nin retimlerini aksatmadan yrtebilmeleri iin
dzenli deri teminin nemli olduu gerekesinin arkasna sndlar. Di
van- Hmayun her ne ne kadar ounlukla debbalar lehinde karara var
sa da, byle ikayetlerin sk bir ekilde tekrarlanmas, alnan kararlarn
uygulamada pek de etkili olmadn gstermektedir.
Bu tr olaylar stanbul da dahil olmak zere imparatorluun yerel pa
zarlarnda tacirlerin artan serbestiyetine iaret etmektedir. Osmanl top
lumsal yapsnda tacirlere imparatorluun ilk yllarndan beri olduka
imtiyazl bir konum verilmiti; bununla birlikte gene de tacirler devletin
belirledii snrlar dahilinde hareket etmek zorundayd. Halil nalck'n
szlerinde en iyi ekilde ifadesini bulduu gibi:
[Y]akn Dou toplumunun tacir snf, gerekletirdii birok ilev sa
yesinde, devlet iinde vazgeilmez bir e oluturdu, devlet ve hukuk
da ona imtiyazl bir konum bahetti. Bu ilevler arasnda en nemlisi
tacirlerin birikmi hazr paradan oluan servetleri sayesinde devlete
birok ekilde hizmette bulunabilecek olmalaryd; devlete bor ver
miler, vergilendirme konusunda halk ve devlet arasnda bir arac gibi
30
31

BOA, Cevdet/ktisat, No. 53.

Ahkam Defterleri, 4/23/64

1 42

Onur Yldrm

davranmlar, gmrk vergilerinden srekli bir geliri garantiye alm

lar, idari snfa uzaklarda retilen rnleri getirmiler ve yeri geldiin
de casus ve eli gibi hareket etmilerdir. Devletle olan bu yakn ibirli
i tacirlerin servetlerinin ie yarar amalar iin kullanlmasn ve bun
larn muazzam bir ekilde artmasn salamtr. 32
On altnc yzyldan itibaren, Osmanl tacirleri hkmetten aldklar izin
leri kullanarak satn aldklar "hem bireysel zenginlemeleri hem de dev
let ve bakent iin mallarla, baya bir keyi dnmlerdi". 33 Bu sre,
mallarna el konulmas ve ticaret izinlerinin iptal edilmesi gibi onlar sk
sk kad huzuruna karacak baz riskleri de ierisinde barndryordu.
Nihayetinde, imparatorluun tacir snfnn nnde Osmanl sistemi dahi
linde faaliyet gsterdikleri srece servetlerini artrma konusunda birtakm
ciddi engeller vard. Balbana bir tartma konusu olan bu konuya bura
da girmek yersizdir. 34 Belirtmemiz gereken nokta udur ki; yerli Osmanl
tacirlerinin faaliyetlerinin snrlarnn bittii yerde Avrupal tacirlerin
snrlar balyordu. On altnc yzyln sonlarndan itibaren, Osmanl
iaeciliinin sunduu avantaj lar deerlendiren ve kapitlasyonlarn (im
tiyazat) salad ayrcalklar kullanan pek ok Avrupal tccar, belliba
l Osmanl kent ve tara merkezlerinde varlklarn hissettirmeye bala
mtr.
On sekizinci yzyla gelindiinde, Osmanl tacirleri Avrupa hkmet
lerinin Osmanl mparatorluu'nun ticad hayatna i tirak eden ve byk
bir ksm kumpanyalarda rgtlenmi temsilcileriyle temaslarn youn
latrmtr. Kapitlasyonlar yznden Fransz, ngiliz ve Hollandal ta
cirlerden daha fazla sayda ve yksek oranlarda gmrk deyen Osmanl
tacirleri,35 Avrupal tacirlerin greceli olarak daha imtiyazl olan konum
larnn farkna varmtr. Byk bir ounluu Ermeni, Rum ve Yahudi
cemaatlarine mensup olan Osmanl tacirleri, zellikle on sekizinci yzy
ln sonlarna doru, artan bir ekilde bir Avrupa devletinin korumas alt
na girmeye baladlar.36 Yz Bat 'ya dnk olan bu "Beratl" tacirlerin
says on sekizinci yzyl sonlarnda hzla artmtr.
Bu gelimenin balangc aslnda Yakndou ticaret tarihinde baka
nemli bir gelimeyle ayn ana denk gelmektedir. Bu da Osmanl hakimi
yeti altndaki corafyadan Avrupa'nn byk ehirlerine giden hammadde
32

nalck, 1 969, s. 1 02- 1 03.

Stoianovich, 1 960, s. 24 1 .
34 Konuyla ilgili baz giriimler mevcuttur. Bkz. Faroqhi , 2003.
35 Ba, 1 983, s. 7- 1 6.
36 nalck, 1 97 1 . Aynca bkz. Ba, 1 983, s. 39-4 1 ; Lewis, 1 968, s. 455-456; Yldrm, 2009201 0.

33

143

Osmanl aecilii ve Esnaf

miktarnn her geen gn artmasdr. Avrupallarn ithalat listesinde, ipek,

tahL pamuk, pamuk iplii ve yn ba eken mallard. Bu ortaya kan
gelimeden bata stanbul olmak zere, imparatorluun genelinde tekstil
esnafnn byk yara ald ve kurumsal deiimlerle birlikte, on doku
zuncu yzyln balarnda topyekn kt bilinen bir durumdur. Ayrca
ehrin hububat iaesi ylesine feci bir hal almt ki; Sultan III. Selim
Nizam- Cedid reformlar srasnda kendi zel hazinesine (btesine)
sahip bir Zahire Nezareti 'nin kurulmasn ve buday ile ilgili gerekleen
ticari faaliyetlerde tacirlerin kulland her trl iznin iptal edilmesini
emretmitir. 3 7 Bu yeni kurum, budayn toplanmas, nakliyat ve bakent
teki deirmen ve frnlara olan datmyla uraacakt. Buradan da anla
laca zere, kurumun esas faaliyet alan stanbul 'la kstlym gibi
grnmektedir. Osmanl topraklarndan Avrupa'ya giden mhim ham
maddeler arasnda deri ve benzeri hammaddeler grnmese de, bu rn
ler zerinde bariz bir da ynelik ticaret vard ve bu da ksa bir srede
Dabakhane Nezareti 'nin kurulmasn gercktirmitir.3 8
Osmanl topraklarndan darya yasal ve kaak yollarla km olan
deri ve deriyle ilgili hammaddelerin miktarna dair ayrntl bir veri bildi
imiz kadaryla mevcut deildir. On sekizinci yzyln bandan itibaren,
aslnda stanbul 'un deri iaesinden sorumlu olan Eflak ve Bodan blge
leri halklar artk ellerindeki post ve derileri hammaddeleri toplu alan ve
bu sayede kar etmeyi amalayan ve devlet kaytlarnda iyiden iyiye muh
tekir kelimesiyle zdelemi olan tacirlere satmaya baladlar. 39 Sonra
snda da ham veya ilenmi olsun deri ve postlar getiren tacirler de bu
mallar zerindeki gmrk vergilerini dedikten sonra onlar ehirdeki
zanaatkarlara satmaktan itina etmeye baladlar. Bunun yerine, bu mallar
bir sre kendi depolarnda tutup yapay bir yokluk yaratarak pahal bir
fiyatla taliplerine ya da bataki ayn zanaatkarlara piyasa fiyat zerinden
sattlar.40 Deri ve postlarn yansra deri imalatnda kullanlan dier ham
maddeler de speklatrlerin elinde benzer bir kaderi paylayordu. Os
manl bakentindeki debba esnafn maz ve mee palamuduyla tedarik
eden blgelerin de ayn tr tacirlerle temas kurduu grnmektedir.41
O zamana kadar Tmova, Manastr gibi Balkan ehirlerinden temin
edilen deri ve postlar artk Rum ve Habsburg himayesindeki tacirler eliy-

37

Kara!, 1 988, s. 1 38; Gran, 1 984/85; Ar, 2009; amazer, 2000; Cezar, 1 999.
38 Todorov. 1 983, s. 1 94- 1 95 ; Sugar, 1 977, s. 1 1 3- 1 32.
39 BOA. Cevdet/ktisat, No. J 300. Bkz. Paskaleva, 1 968, s. 60-61
40 Ahkam Defterleri, 1 / 1 771797.
41 BOA, Cevdet/ktisat, No. 1 J 85 .

144

Onur Yldrm

le Eflak ve Bodan'n kent merkezlerine iletiliyordu.42 Elimizdeki bilgiler

bu hammaddelerin daha sonra on altnc yzyldan beri Osmanl toprakla
rndan elde edilen deri ve postlarn en nemli mterisi olan Marsilya ve
Ankona gibi Avrupa antrepolarna gnderildiini desteklemektedir. 43
Eflak ve Bodan on beinci yzyldan beri Osmanl mpa:atorluu'nun
idaresi altnda zerk bir ekilde ynetilen yerlerdi.Bu yerler, on sekizinci
yzyl artlarnda Fener'den tayin edilen idarecilerin de artan basksnn
etkisiyle iyiden iyiye bunalm ve Habsburglar ile Ruslarn tevikiyle de
artk Osmanllara kar ba kaldrmaya balamlard. Bu artlar altnda
Osmanl Devleti 'nin aleyhine olan her trl faaliyeti srdrmek iin gs
terdikleri destek ve aba da kanlmazd. Bu iki blge sadece Balkanlar'
da nemli deri ticareti merkezi haline gelmekle kalmadlar bunun da te
sinde Anadolu'daki baz kasabalarn da lk sahtiyan ve san sahtiyan gibi
baz zel ilenmi deri rnlerinin nemli bir ksmn on sekizinci yzyl
da kendilerine ekmeye baladlar.44 Artan Osmanl kart hareketlerin
deri ve post temininde yaartan sorunlara katkda bulunduunu dile geti
ren yukardaki varsaym, muhtemelen Rumlarn yaad blgeler iin de
geerliydi.45 Buralarda sreklilik kazanan i g ve artan ekyalk yzn
den on sekizinci yzyln ikinci yarsnda tam bir kemekelik hakimdi. 46

Selanik ve Serez gibi ham deri ve postlarn stanbul ' a nakledilmek zere
topland ana ticari merkezleri barndran bu blge, on sekizinci yzyl
sonlarnda artan milliyeti tehditlerden dolay artk bu ilevini yitirmeye
balad.
Sonuta Osmanl'nn Avrupa' daki topraklar, stanbul' daki debbala
rn temel tedarikisi olma konumunu yitirdi. Eer blgede herhangi bir
deri fazlas varsa bu hemen Balkan tacirleri araclyla Eflak ve Bo
dan 'a ulard; bu da Avusturya mparatorluu kadar byk Avrupa ehir
lerinin de byyen sanayilerinin bu tr mallara olan ulamnn nn
amtr. 47 Ordu ve saray olduu kadar bakentin esnaf iin de gerekli
olan derinin tedarikinde artan zorluklar karsnda, devlet yetkilileri belir
lenmi blgelerden daha nceden gelen deri ve postlar toplamaktan y
kml olan "hayriyye tccar" adndaki yeni bir tacir snf yaratmaya
almtr. Bu tacirler, hammaddeleri ilk reticilerden alrken srarla
narhla altklar iin piyasada rekabet edecek gc bulamamlardr.48
42

BOA, Cevdet/ktisat, No. 1 607 ve 1 663.

Olivier, 1 80 1 , s. 227-229.
44 BOA, Cevdet/ktisat, No. 1 426. 1 86 1 ve 1 708.
4 5 Lampe ve Jackson, 1 982, s. 42-49. Palarait, 1 997.
46 Stoianovich. 1 960. s. 25 1 -252.
47 Kasaba, 1 988, s. 2 1 -22.
48 Ba, 1 983, s. 98-99.
43

1 45

Osmanl aeci/ii ve Esnaf

Ham deri ve postun ilk el tedarikileri devletin taleplerini karlama

maya balaynca, bakentteki debbalar dikkatlerini yerel tedarikilerine
younlatrmaya baladlar. Bu balamda ezelden beri debbahanelere
ham deri salayan kasaplarn nemi birdenbire artt. Gemite de sklkla
birbirlerinin yerel tedarik alanlarna mdahele eden debbalar49 , on seki

zinci yzylda ihlallerin dozunu artrdlar. hlaller birok farkl ekilde

kendini gsterdi. rnein Tophane semtindeki debbalarn Kasmpaa
semtindeki kasaplardan ham deri toplamaya baladklar grld.50 Yedi
kule semtindeki debbalar ise ihtiyalarn Eyp semtindeki kasaplardan
karlamaya balamlard.5 1 Gene eldeki bilgilere dayanarak herhangi bir
semtin debbalarnn, rnein Yedikule'dekiler, baka bir semtin debba
larnn taleplerini karlamakla ykml olan kasaplardan ham deri ve
post satn almak iin kendi adamlarn gndermeye baladklarn gster
mektedir. 52 Burada sadece belirli bir blgenin zanaatkarlarnn yansra
ticaretlerini uluslararas dzeyde yrten tacirlerin de bu semtlerde grl
d, kasaplara onlarn ham deri ve postlar iin narh'tan daha fazla fi
yatlar nerdiinin alt izilmelidir. Bir grup yahudi tacirin ekmece-i
Kebir (Byk ekmece) semtinde kasaplardan deri ve post ald rapor
edilmi ve bu da semtteki debbalar iin hammadde ktlna yol at
iddia edilmitir.53 ikayet edenler ise sklkla kendi bulunduklar blge
lerde hammaddelerin artan fiyatlarndan bahsetmektedir. 54 Kale iindeki
kasaplar da bu genel gidiatn iindeki yerlerini almlar ve tacirlerle
yakn bir ticari iliki kurmulardr. Yedikule semtindeki debbalar ise
temsilcilerini sk sk Divan- Hmayun' a gndererek ikayetlerini iletmi;
bu esnafn temsilcileri on sekizinci yzyl b<;>yunca Divan- Hmayun'un
en sk ziyaretileri haline gelmitir.55 Debbalarn artan ikayetlerine
ramen, Divan- Hmayun, tacirlere ham deri ve post satn almada oldu
u kadar dier ticari ilerini yrtebilmeleri iin zel mekan, dkkan ve
depolarn kurulmasnda da zel haklar vermeye balamtr.56
Ortaya kan gerilim ok ynlyd. rnein ark, kundura ve krmz
ve siyah sahtiyandan edik yapanlar, sar sahtiyandan ayakkab imal et49

On altnc ve on yedinci yzyllardaki rnekler iin bkz. Yi. 2004, s. 208. zellikle Yedikule
ve skdar debbalar arasndaki itilaf. her iki esnaf grubunun atlye ve dkkanlarnn sahibi
konumundaki vakflarn yneticilerinin de araya girmesiyle karmak bir hal almtr. Faroqhi,
2002, s. 223; Yi, 2004, s. 208-209.
50 Ahkam Defterleri, 71921290.
51 Ahkam Defterleri, 7/1 3 1 /397.
52 Ahkam Defterleri, 513231962.
53 Ahkam Defterleri, 3/329/1 209.
54 Ahkam Defterleri, 5/1 90/580.
55 Ahkam Defterleri, 5/333/986.
56 lbid.

1 46

Onur Yldrm

melerine izin verilmi dikici esnafnn temsilcileriyle birlikte, birbirleri

nin retim alann ihlal ettikleri gerekesiyle Divan- Hmayun'un nne
kmlardr. Anlamazln sebebi ikinci grubun krmz ve siyah sahti
yandan ayakkab imal etmeye balamasyd; bu da ilk grubun haklarnn
inenmesi anlamna geliyordu. lk grup ayrca durumdan faydalanarak
geleneksel tekelci konumunu glendirmeye alt. Bu balamda usta
zanaatkarlarn saysn 20 olarak teyit ettirdi ve bundan fazlasna ihtiya
olmadn savundu. Yeni birisinin loncaya giriinin ve yeni bir dkkann
almasnn nn de kendilerince kesmi oldular.5 7 Btn bu gelimelere
bakldnda on sekizinci yzyln ortalarndan itibaren esnafn neden hz
l bir ekilde gediklemeye alt rahata anlalacaktr. Aada bu
srecin ayrntlar ele alnacaktr.
Btn bu yukarda bahsettiimiz gelimeler gerekleirken arka plan
da Osmanl devlet adamlar dier pek ok hammaddede olduu gibi de
riyle ilgili olan iae politikalarn da gzden geirip nemli deiiklikler
yapmaya alyordu.58 Aslnda on sekizinci yzyla ait belgeleri inceledi
imizde devletin bakentteki debba esnafnn iaesi konusunda stlendi
i geleneksel dzenleyici rolden elini ekmeye altnn emareleri ok
erken yllardan itibaren grebiliyoruz. Bunun en bariz gstergesi ehirde
ki debba esnaf bata olmak zere deriyle ilgili i yapan loncalar, tedarik
zincirinden devlet elini ektike daha youn bir biimde hammaddelerini
temin etmek konusunda tacirlerle birebir i yapmaya balamlardr. Dev
letin iae konusundaki deien tutumu da bu sreci hzlandrmakta gecik
medi. stanbul'da on sekizinci yzyl boyunca gereklemi baz kurum
sal deiimler nda Babali'nin iaecilik politikalarnn neden tersine
dnd daha iyi anlalacaktr.
On sekizinci yzylda, devletin gelir kaynaklarnn hzla mukataalat
rlmas esnaf loncalarnn ileri asndan daha sorunlu bir ortam yaratt. 59
stanbul 'un kent ekonomisindeki anahtar messeseleri kad ve muhtesib
lere aitti. Mbahat Ktkolu 'nun da gsterdii gibi, muhtesipler pazar
yerindeki insanlarla birebir temas kurduundan ve de farkl vergi oranlar
hakknda bir bilgiye sahip olduundan tr ehirdeki fiyat ayarlamala
rndan sorumluydu.60 R. Mantran da kad ve muhtesibin oynadklar rolle
re u ekilde aklk getirmektedir:

57

Ahkam Defterleri, 1 2/ 1 8/48.

On sekizinci ve on dokuzuncu ylizyl boyunca Osmanl iaecilik politikalarndaki deiiklik
ler iin bkz. Yldrm, 1 998.
59 Cezar. 1 986, s. 1 28 - 1 33.
6 Klitlikolu. 1 983, s. 2 1 .
58

147

Osmanl laecilii ve Esnaf

Kad hkmet evrelerine ne kadar yaknsa, muhtesib de lonca men

suplaryla bir o kadar iliki iindeydi. Muhtesib, her eyden nce kad
nn veya Divan'n ald kararlarn ifa edicisidir. O loncalarn ileyi
iyle ilgili kanunlarn ve dzenlemelerin uygulamasn gerekletir
mekle ykmldr. stanbul'a gelen hammaddeleri veya mallan ayn
zanaati icra eden farkl gruplar arasnda paylatran da odur. Ayn za
manda Divan veya kad tarafndan tespit edilmi olan Narha uyulmas
n gzetir, pazar yerlerini tefti eder, tccar ve zenaatkarlan denetleyip
kontrol eder ve zellikle lonca mensuplarnn tabi olduklar vergileri
tak.p eder. 6 1
Ksacas, muhtesib yerel pazarlar dzenleyen ve vergileri toplayan kiiy
di. Kent pazarnn ilemesinde muhtesib ' in nemli rolyle birlikte, bu
makamn da bir tr mukataya dntrlerek iltizama verilmesinin nemi
daha da anlalr hale gelmektedir. Osmanl mparatorluu 'nun klasik
dneminde, bu messesenin iltizama verilmesi olaan d bir durum
deildi; fakat bunun sresi sadece bir yllkt ve de kad ve dier hkmet
messeselerinin yetkisi muhtemelen yetkilerin ktye kullanlmas konu
sunda ounlukla daha dikkatli davranyorlard. Baka bir deyile, on
sekizinci yzyl ncesi muhtesiplik makamnn ehrin piyasa dzeneinin
ileyiinde srekli bir sorun kayna olduuna dair elimizde herhangi bir
kant yoktur.
On sekizinci yzylda muhtesibler, malikaneleme srecinde bu maka
mn mr boyu tasarruf hakkn ellerine geirdiler ve muhtemelen bu
kurum bu dnemde babadan oula intikal etti. Bu adan, muhtesiblerin
szlemenin imzaland anda demeyi taahht ettii miktardan daha faz
lasn kendisine kazandracak kesimlerle i birlii arayna girmesi ar
tc bir durum olarak grmemek gerekir. Nitekim muhtesiplik messesesi
nin on sekizinci yzyln son ksmnda neredeyse ortadan kalkm olmas
ve il. Mahmut dneminde de htisap Nezareti adyla merkezi bir kurumun
tesis edilmi olmas bu sylediklerimizi teyit eder niteliktedir.62 Muhte
siplie benzer ekilde, debba esnafyla hkmet arasnda iletiimi kur
mak zere kurulmu baz idari birimler de iltizamla deerlendirilmeye
baland. Tm dier esnaf gruplarnda oldu gibi debba esnafnn en
stnde bulunan kethda ve yiitba makamlar bu ekilde yeniden yap
landrlmlardr.63 ikayet mektuplarndan gzlemlendii zere, hu ma-

61

62
63

Mantran, 1 962, s. 299-300. Kr. Ortayl, 1 994.

Yldrm, 2003 .
BOA, Cevdet/Belediye, No. 5 1 50.

1 48

Onur Yldrm

kanlara iltizam yoluyla gelenlerin onlar "iltizam szlemesi kapsamna

dahil olmayan amalar" iin kullanmalar giderek yaygnlamtr.64
Yukarda ad geen makamlarn iltizam yoluyla satlmasndan belki
daha da nemli olan bir gelime ehirdeki atlye, dkkan ve dier ticari
binalarn sahibi konumundaki vakflarn idareciliklerinin de iltizama dahil
edilmesidir. 65 Zanaatkar ustalarn ok byk bir ksm vakflarla icareteyn
(srekli kira) szlemesine sahipti. Klasik dnem boyunca ustalar, muac
cele ve mecceleleri dedii srece dedikleri kirann piyasa artlarna
gre ayarlanmas gibi bir durum sz konusu deildi. Ancak elimizdeki
bilgiler sz konusu dnemde mltezimler ve onlarn taeronlarnn, hk
metin artan taleplerini karlamak iin debbalar zerinde gzle grlr
bir bask kurmaya baladn gstermektedir.
Gene hkmetin ayn mali kayglarndan ortaya kan ve zellikle
debbalar ilgilendiren bir baka kurumsal gelime de on sekizinci yzyl
boyunca salhanelerin mukataa'ya dntrlmesiydi. Genel eilimin bir
paras olan bu gelimenin sonucu olarak salhaneler malikane olarak yani
hayat boyu iletilmek zere zel ahslara devrediliyordu. Bu balamda,
"tavan derisi mukataas" gibi tek ii tavan derisi toplamak olan yeni
mukataalar da tredi. Bu yeni gelime mal sahiplerinin toptanc tccar
kadar esnaf yetkililerinden de fazladan cret talep etmesini olanakl hale
getirdi. stelik de yksek fiyatla tavan derisi mukataasndan deri alan
Fransz tacirlerin bana geldii gibi, tacirler bazen hesapta olmayan de
meler yapmak durumunda da kalyorlard. Fransz tacirlerden 1 786 yln
da satn aldklar her bir deri iin bir piyastre (ake) daha fazla deme
yapmalar istenmitir.66 Bu konuda Fransz tacirlerden gelen ikayete
yant olarak ise, Osmanl hkmeti, "Fransz hkmetiyle yaplan ticari
antlamann ilkelerine aykr olduu gerekesiyle" yetkili memurlarn
sorunla ilgilenmesini emretmitir.67
Debba esnafnn zlmenin eiine getiren son kurumsal gelime
ise on sekizinci yzylda ehrin tamamndaki esnaf loncalarnn hayatna
girmi olan yeni bir uygulama olmutur. Bu da zanaatkar ustalara kendi
zanaatlerini icra edebilme hakkn miras yoluyla geirebilen bir tekel hak-

64

Yldrm, 1 998: U l uay, 1 950-5 1 .

Yedikule'deki debbahane ve salhanelerin byk bir ksm Ayasofya- Kebir Camii ' ne vakf
mlk olarak kaytl idi . Kl Ali Paa. Kasm Paa ve Sinan Paa tarafndan kurulmu olan
Kasmpaa debhahaneleri de muhtemelen bu paalarn adna kurulmu olan vakflarn ml
kyd. Eyp'te Piri Mehmet Paa tarafndan kurulmu olan debbahaneler de bu paa adna
kurulmu bir vakfa balyd. Son olarak skdar'daki debbahaneler, Atik Valide Sultan, Safi
ye Sultan ve Mihrimah Sultan adna kurulmu olan vakflarn mlkyd.
66 BOA, Cevdet/ktisat, No. 64 1 .
67 BOA, Cevdet/ktisat, No. 64 1 . Bkz. Olivier, 1 80 1 , s . 227-228.

65

149

Osmanl aecilii ve Esnaf

k haline getiren "gedik" uygulamasyd. 68 Faroqhi 'ye gre zellikle deb

balk veya boyaclk gibi topluca almay gerektiren i kollarnda lon
calar, dierlerine gre daha erken bir tarihte gedik uygulamasn benimse
diler. 69 Bunun sebebi olarak ustalar arasndaki ilikinin yaknln ve
sabit kurallara duyulan ihtiyacn greceli nemini vurgulayan Faroqhi, bu
sayede debba ustalarnn saylarn snrlamaya altklarn iddia et
mektedir. 70 Ortaya kmasna sebebiyet veren artlar hakknda ancak spe
klatif cevaplar verebileceimiz gedik, 1 720'li yllardan itibaren zanaat
kar ustalara kad mhryle tevcih edilen bir belgeden ibaretti, ki bu belge
babadan oula intikal edebilmekteydi. Ustann kulland alet ve edavatn
bulunduu ve zenaatini icra ettii mekann kullanm hakk balangta
gedik belgesinin tand kiisel haklarn dnda braklmtr. Mltezim
ler ya da devlet idaresindeki vakflar byk lde bu mlklerin zellikle
de ticari binalarn yegane sahibi olarak kald. Gedik szlemesine sahip
imaya hak kazanm usta zanaatkarlar ise zenaatlarn icra ettikleri me
kann kullanm hakkn teorik olarak olmasa da uygulamada ele geirmi
oluyorlard. Gene de loncalarnn topluca bulunduu alandan ayrlmak
istediklerinde alet ve edevat zerindeki mlkiyet haklarn kullanarak ser
beste baka bir alana gitmeleri mmkn oluyordu. rnein Sarahane
diye bilinen blgede zanaatlarn icra eden saralar, loncalarna mensup
olan ustalarn blgeyi terk edip Sipahi arusu, Bitpazar, Divanyolu ve
Ayasofya- Kebir ve Tavukpazar gibi dier blgelerde yeni dkkanlar
amalarndan ikayet etmek zere Divan- Hmayun' a bavurmutur.
ikayet edenler bunun sadece "kadimden olagelen" esnaf geleneini ihlal
etmediini ayn zamanda zanaatkarlarn birliini simgeleyen Serahane '
nin de yok olacan iddia ettiler. 7 1 imdiye dein zerinde fazla yazlp
izilmemi olmasa da esnafn mekansal birliinin bozulmasnn bu sre
zarfnda gerekletiini dnyoruz. Bozulan mekansal birliin loncala
rn var olma sebeplerinin banda gelen mesleki dayanma gibi temel
baz noktalar sekteye urarm olmas da kanlmaz olmutur. 72
Kalfalarn says arttka, esnaf bu duruma onlara yeni mekanlar yara
tarak yant vermitir. Sarahane' deki saralar Yedikule debba esnafna
ait olan alanlar zapt etmi ve onlar atlyelere evirmilerdir. Bu dkkan
lar ilenmi deri ve postlarn saralara teslim edilecei debbalara ait
sat noktalar olarak dnlmt. Bu alanlarn ele geirilmesi debba68

Akarl, 1 986, s. 226-227; Akarl, 2004.

Faroqhi, 1 998, s . 1 43.
70 lbid, s. 1 50.
7 1 Ahkiim Defterleri, 3127711 025.
7 2 Yldrm, 2008; Faroqhi, 2002.
6

1 50

Onur Yldrm

lar ve saralar arasnda ancak Divan- Hmayun mdahalesiyle zlebi

lecek bir gerginlie sebebiyet vermitir. ki taraf da kendi kayglarn dile
getirip hararetle iddialarn savundular. Karar her ne kadar debbalar lehi
ne de kmsa da, saralarn artk debbalara baml olmad ve sara
lara ilenmi deri ve postun bolca tedarikini salayacak yeni bir mekaniz
mann yrrle girdiini iddia etmeye yetecek kadar ok kant bulun
maktadr.
Debba ustalar iin sorun sadece kalfalar deildi. raklar da nlerine
konan yasaklara esnafn baz mensuplaryla, ki bu ounlukla yksek
mevkide bulunanlard, ittifak kurup muhalefet ederek konumlarn garanti
altna almaya altlar. Belgeler, saralar gibi deriyle ilgili dier esnaf
kollarndaki raklarn baz esnaf temsilcileriyle bir olup kendilerine deri
ve post salamalar konusunda bask yaptklarn gstermektedir. Gele
neksel yntemlere kar olan bu talep arttka, esnaf yeleri byle durum
lar karsnda bir takm nlemler alnmas maksadyla Divan- Hma
yun ' a ikayet ieren belgeler sundular. 73 Byle olaylarn hkmet yetkili
leri veya esnaf memurlarnca ne derece engellendii bilinmemektedir.
Bilinen ise sara esnafna mensup baz kiilerin kendi esnaf loncasna
tahsis edilmi alanlar dnda yeni dkkan ve atlyeler amaya hz verdi
idir. 74
Gedik uygulamasnn etkileri de ok ynlyd. En bata, bu belge tm
zanaatkarlara diledikleri yerde zenaatlarn gerekletirebilecekleri bir
hareket alan salad iin bu bir esnaf loncasnn mekansal btnlk
ilkesine byk bir darbe vurmutur. 75 Baka bir deyile, gedik uygulama
s esas hedefinin tam tersine bir sonu vermitir. Esnafn alma alanlar
dndaki yerlerde dkkan ve atlyelerin almas on sekizinci yzyl"da
stanbul 'un en mhim sorunlarndan biri haline gelmitir. Bu eilimi
biraz da dizginlemek iin, esnaf loncalar bazen yeni dkkanlarn alma
sn devletten talep etmilerdir. rnein, skdar esnaf loncasnn ika
yetlerine yant olarak yeni bir dkkan alan kuruldu ve de bu blge dn
da yeni dkkanlarn almas yasakland. 76
Debba esnafnn zlmesine yol aan en nemli problem, esnaf ye
lerinin tacirlerden aldklar borlara teminat gstermek iin gedii bir
maddi teminat olarak kullanmaya baladklar zaman olmutur. Akarl'
73

A hkam Defterleri, 413401 1 0 1 3.

Ahkam Defterleri, 511 701 1 22.
75 On sekizinci yzyl ncesi debba esnaf kendi alma alanlarnn dnda atlye almasna
pek izin vermemilerdir. Yi 'nin Yedikule debbalarna dair verdii bir rnekte bu durumda
esnaf arasnda gerilimin nasl ykseldii ayrntlaryla ortaya konulmutur. Bkz. Yi, 2004, s.
1 04.
76 BOA, Cevdet/Belediye, No. 52.

74

151

Osmanl laecilii ve Esnaf

nn da makalesinde gsterdii gibi, ustalarn borlarn zamannda deye

memesi, alet edevatnn mzayede yoluyla en yksek verene satlmasyla
sonulanmtr. 77 Bu durum da ya esnaftaki kstl gedik saysndan tr
terfi alamayacak olan kalfalarn ya da rak veyahut kalfa olarak hibir
eitimi dolaysyla da hibir tecrbesi olmayan birilerinin -lonca sistemi
nin hiyerarik yapsn bozacak ekilde- debba esnafna bir yabanc ola
rak girmesine yol amtr. Ayn sorun usta ldnde ailesinin onun
gediini miras olarak edinmesi ve bunu ticaretindeki tecrbesine bakl
makszn bakalarna satmasnda da ortaya kmaktadr.
Tm problemlere ramen, gedik uygulamas varln srdrd ve on
dokuzuncu yzyln ortalarna kadar deri retiminde usta debbalarn
tekel haklarn ekillendirmeyi srdrd. O zamanda da bu debbalarn
byk bir ounluu zaten tam bir serbestiyet kazanmak iin bu belgeleri
kullanm ve kendilerinden baka kimseye kar bir sorumluluk tama
dan zanaatlerini diledikleri yerde srdrebilecekleri atlyelerinin sahibi
haline gelmilerdi. Bu srecin bandan bu yana, gedik lisansna sahip
usta debbalar daha nceleri esnaf rgtlenmesinin denetimi altndakilere
gre daha bamsz hareket etmilerdir. Gedik belgeleri sayesinde deb
bahane blgelerinin dna kmay baaran debbalar ise hammaddele
rini artk Babali'nin belirledii ilkelerin pek de ilemedii piyasadan
temin etmeye alyorlard.

SONU
Osmanl devlet yetkilileri temel gda maddelerinin iaesi hakkndaki kay
glarn -hububat ktl ehrin tarihi boyunca gerekleen isyanlarn en
nemli sebeplerinden birini oluturduu iin- on dokuzuncu y2yln ba
larna dek srdrdler. On sekizinci yzyln sonlarna doru alelacele
kurulan Zahire Nezareti 'nin nemi bu bilgi nda daha da net grlebi
lir. te yandan ipek. pamuk ve deri gibi dier ticari mallar devlet yetkili
lerinin kayglar arasnda kendilerine pek yer bulamadlar. Bu da dolay
syla, bu sektrlerdeki esnaf loncalarnn zellikle de devlet araclyla
salanan hammadde tedarikine baml olanlarn paralanmasn hzlan
drd.
Hkmet bu esnaf loncalarna kar olan iae ykmllnden vaz
getii kararda imparatorluun finansal kurumlarnn yapsnda meydana
gelen deiiklikleri de hesaba katm olmaldr. Dier bir deile, Osman
lnn iaeciliini gzden geirmesi daha btnsel bir projenin parasdr.
Nitekim iltizamn yaylmas ve gedik uygulamasnn balamas zaten deb77

Akarl, 1 986. s. 226.

152

Onur Yldrm

ba esnaf rgtlenmelerinin yap ve ileyiinden gzle grlr deiik

liklere neden olmutu. Ayakkabc ve sara gibi deriyle uraan ehrin
dier zanaatlar da esnaf yaplarnn tamamen bozulduu benzer bir s
reten gemitir.
Saysz zorlua ramen Osmanl Devleti ehrin debbalarnn tedariki
ni on dokuzuncu yzyln balarna ve hatta bu tarihten sonra dzensiz bir
ekilde olsa da bir sre daha salamay srdrmtr. Ancak debba es
naf loncasnn zlmesi Osmanl Devleti yetkililerinin tedarik merkezle
ri zerindeki kontrolnden tamamen vazgemeye balad bir dnemde
gereklemitir ki, bu da on sekizinci yzyln bandan beri sregelen bir
sreti. Ordu ve saraya mtemadi bir deri arz salamak amacyla il.
Mahmud, Beykoz'da Beykoz Askeri Debbahanesi ad altnda merkezi
bir debbahane kurmutur. 78 Bu kurumun ileyii iin ise Dabakhane
Nezareti 'nce ynetilen ve Bat Anadolu'yu merkez alacak ekilde kk
apl yeni bir iae a tesis edilmitir. Bu a iinde kalan ve gerekli ham
maddeyi tedarik etmekten sorumlu olan blgeler sk bir devlet kontrol
altna alnmtr. Hatta Babali bu iaecilik sistemini denetlemek iin or
dudan yzba ve kolaalar gibi subaylar grevlendirmitir.
stanbul 'un dier blgelerindeki debbalar, byk lde zayflam
olsalar da on dokuzuncu yzyln ortalarna dek kendi esnaf rgtleri
iinde ayakta kalmay becerdiler. Gedik sayesinde zaten bireysel konum
larn glendirmeyi baaranlar da devlet tarafndan on dokuzuncu yzy
ln ikinci yarsnda kooperatif eklinde rgtlenen ancak ok ksa bir sre
ayakta kalmay baarabilen Debbalar irketi 'nde topland. 1 9 1 3 'e tarih
lenen bir rapora gre stanbul ' daki debbalar giriimlerini esnaf loncas
veya kooperatifler iinde deil bireysel olarak kendi atlyelerinde yrt
yorlard. 79 Gene ayn rapor dericilik sektrnn tketimi karlayacak du
rumda olmadn bunun iin de ithalatn devaml arttn belirtmektedir.

78

79

Kkernan. 1 988.
kn (der.), 1 970, s. 99-1 1 2.

1 53

Osmanl aecilii ve Esnaf

YNAKA
Ariv
stanbul. Babakanlk Osmanl Arivi (BOA)
Cevdet/ktisat: 53, 583, 64 1 , 1 1 85, 1 300, 1 426, 1607, 1 663, 1 708, 1 86 1 , 1 922.
Cevdet/Belediye: 52, 1 48, 357, 1 750.

Kitap ve Makaleler
Ar, S. 2009. "From Welfare to Wealth: Ottoman and Spanish Grain Policies in a Time of
Change," Yaynlanmam Doktora Tezi, Princeton University.

Ahkam Defterleri, (yay.) A. Kal 'a, stanbul: Byk ehir Belediyesi .

Akarl , E . 1 986. "Gedik: lmplements, Mastership, Shop Usufruct, and Monopoly among
lstanbul Artisans, 1 750- 1 850," Wissenschaflskolleg-Jahrbuch, ss. 223-232.
Akarl, E. 2004. "Gedik: A Bundle of Rights and Obligations for Istanbul Artisans and Traders,
1 750- 1 840," Law, Antropology and the Constitution of the Social Making Person and

Things (yay.) A. Pottage ve M. Mundy, Cambridge: Cambridge University Press, ss. 1 66200.
Aynural, S. 200 1 . lstanbul Deirmenleri ve Frnlar. Zahire Ticareti, 1 740-1840, stanbul:
Tarih Vakf Yurt Yaynlar.
Ba, A. . 1 998. Osmanl Ticaretinde Gayri Mslimler. Kapitlasyonlar, A vrupa Tccarlar.

Beratl Tccarlar. Hayriye Tccarlar, 1 750-1839, 2. Bask, A nkara: Turhan Kitapevi.

Cezar, Y. 1 986. Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi, stanbul: Alan Yaynclk.
Cezar, Y. 1 999. "From Financial Crisis to the Structural Change: Tle Case of the Ottoman
Empire in the Eighteenth Century," Oriente Moderno-, XVIl l/ I , ss. 49-54.
izaka, M. 1 985. " lncorporation of the Middle East into the European World-Economy,"

Review, VIII, ss. 353-377.

Doffie, Mr. 1 768. "Turkish M anner of Staining Leather," The Geztleman 's Magazine and

Historical Chronicle, XXXVIII, ss. 5 1 6-5 1 8.

Emecen, F. 1 984. "XVJ. Asrn kinci Yarsnda stanbul ve Sarayn aesi iin Bat Anadoludan
Yaplan Sevkiyat," lstanbul Semineri, stanbul, ss. 1 97-227.
Evliya elebi. 1 969. Evliya elebi Seyahatnamesi, (Yay.) Z. Danman, stanbul: Zuhuri
Danman Yaynevi.
Faroqhi, S. 1 979- 1 980. "stanbul'u aesi ve Tekirda-Rodoscuk Liman," ODT Gelime

Dergisi, zel Say, Cilt II, ss. 1 39- 1 53.

Faroqhi, S. 1 984. Towns and Townsmen ofOttoman Anatolia, Trade, Crafls and Food

Production in an Urban Seting, Cambridge: Cambridge Uiversity Press.

Faroqhi, S. 1 993. Osmanl 'da Kentler ve Kentliler, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar.
Faroqhi, S. 1 998. " Between Conflict and Accommodation: Guildsmen in Bursa and stanbul
during the l 81h Century," Proceedings ofthe Twelfth lnternational Economic Histoy

1 54

Onur Yldrm

Congress, Session 81, Guilds, Economy and Society, (yay.) Clara Eugenia Nunez, Madrid:
Fundacion Fomento de la Historia Economica.
Faroqhi, S. 2002. Stories of Ottoman Men and Women, stanbul: Eren Yaynclk.
Faroqhi, S. 2003. Osmanl Dnyasnda retmek, Pazarlamak, Yaamak. stanbul: Yap ve
Kredi Yaynlar.
Finkel, C. 1 988. The Administratio11 of Warfare: the Ottoman Military Campaigns in Hungmy.

1593-1606, Viena: VWGO.

Gen, M. 1 984. "Osmanl Ekonomisi ve Sava," Yapt, no. 49, ss. 52-62.
Gen. M. 1 994. "Ottoman lndustry in tle Eighteentl Century: General Framework,
Claracteristics and Main Trends," Manufacturing in the Ottoman Empire and Turkey, 1 500-

1 950, (yay.) D. Quataert, Albany: SUNY Press, ss. 59-86.

Gen, M. 2000. Osmanl mparatorluu 'nda Devlet ve Ekonomi, stanbul: tken.
Gibb, H. A. R. ve H. Bowen. 1 95 1 -59. lslamic Society and tle West: A Study ofthe Jmpact of

Western Civilization on Moslem Culture in the Near East, 2 Cilt, Oxford: Oxford University
Press.
Greenwood, A. 1 988. " lstanbul's MeatProvisioning: A Study of the Celepkesan System."
Yaymlanmam Doktora Tezi, University of Chicago.
Ger, L. 1 954. "XVI. yzyil Sonlarnda Osmanl mparatorluu'nun Dahilinde Hububat
Ticaretinin Tabii Olduu Kaytlar," . . ktisat Fakltesi Mecmuas, Cilt 1 3, ss. 79-98.
Ger, L. "XVlll. yzyl Ortalarnda stanbul'un aesi iin Lzumlu Hububatn Temini
Meselesi," i. ktisat Fakltesi Mecmuas, Cilt 1 1 , 1 949-50, ss. 397-4 1 6.
Ger, L. 1 964. XVJ-XVI/. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Hububat Meselesi, stanbul:
Sermet Matbaas.
Gran, T. 1 984-85. "Tle State Role in the Grain Supply of lstanbul: tle Grain Administratio.
1 793- 1 839," lnternational Journal of Turkish Studies, Cilt ili, ss. 27-4 1 .
Gran, T. 1 998. "stanbul'u aesinde Devletin Rol, 1 793- 1 839," 1 9. Yzyl Osmanl Tarm

zerine A ratrmalar, stanbul: Eren Yaynclk.

nalck, H. 1 980. "Military and Fiscal Transfornation in tle Ottoman Empire, 1 600-1 700,"

Arcl ivum Ottomanicum. no. 6, ss. 283-337.

nalck, H. 1 977. "Centralizatio and Decentralization in Ottoman Administration," Studies in

Eiglteenth Century lslamic History, Papers on lslamic History. (yay.) T. Naffand R. Owen,
Carbondale: Southern Illinois University Press, ss. 27-52.
nalck, H. 1 986. "Tle Appointmet Procedure of a Guild Warden (Ketkluda)," Wiener

Zeitsclrift/ur die Kunde des Morgenlandes, 76, ss. 1 35 - 1 42.

inalck, H. 1 973. Tle Ottoman Empire: tle Classical Age, 1300-1600, Londra: Weidenfeld and
Nicolson.
nalck, H. 1 969. "Capital Formation in the Ottoman Empire," Journal of Economic History 29
( 1 ), ss. 97- 1 40.
nalck, H. 1 97 1. . "mtiyazat." Encyc/opedia of Jslam, 2. bask. Cilt 3: Leiden: E.J. Brill, ss.
1 1 79- 1 1 89.

155

Osmanl aeci/ii ve Esnaf

Kara!. E. Z. 1 946. Selim llf 'n Hatt- Hmayunlar, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynevi.
Kasaba, R. 1 988. The Ottoman Empire and he World Economy, he Nineteenth Century,
Albany: SUNY Press.
Kkerman, . 1 988. Geleneksel Trk Dericilik Sanayii ve Beykoz Fabrikas, stanbul:
Smerbank.
Ktkolu, M. 1 983. Osmanllarda Narh Messesesi ve 1640 Tarihli Narh Defleri, stanbul :
Enderun Kitabevi.
Lampe, J. R. ve M. Jackson. 1 982. Balkan Economic History, 1550-1 950 /rom lmperial

Borderlands to Developing Nations, Bloomington: lndiana University Press.

Lewis, B. 1 986. "Beratl," Encyclopedia of /s/am, New Edition Leiden: E. J. Brill, ss. 1 1 7 1 .
Mantran, R. 1 962. /stanbul dans la seconde moitie du XVIJ siecle, Paris: Librairie Adrien
Maisonneuve.
Mantran. R. 1 984. L 'Empire otoman du XV/e au XVll/e siecle, Londra: Variourum Reprints.
M urphey, R. 1 988. "Provisioning Jstanbul: the State and Subsistence in the Early Modem
Middle East," Food and Foodways, il, ss. 2 1 7-263.
Olivier, G. A. 1 80 1 . Travels in the Ottoman Empire, Egypt and Persia, 2 Cilt, Londra: T. N .
Longman.
Ortayl, i. 1 994. Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl 'da Kad, Ankara: Turhan Kitapevi
Ortayl, i. 2000. "kinci Viyana Kuatmas'nn ktisadi Sonulan zerine," Osmanl

imparatorluu 'nda ktisadi ve Sosyal Deiim, Makaleler /, Ankara: Turhan Kitapevi, s. 3-8
kn, G. (ed). 1 970. Osman/i Sanayii, 1 913. 1 915 Yillar Sanayi statistik/eri, Ankara,
Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, ss. 99- 1 1 2.
zveren, E. 2003. "The Grain Provisioning of lstanbul in the Longue Duree," Nourir /es cites

de MMiterranee. Antiquite - Temps modernes, (eds.) B . Marin anl C. Virlouvet, Paris:

Editions Maisonneuve et Larose, ss. 223-249.
Palarait, M. 1 997. Balkan Economies, c. 1800-1 914, Evolution withou Development,
Cambridge: Cambridge University Press.
Paskaleva, V. 1 968. Osmanl Balkan Eyaletlerinin Avrupal Devletlerle Ticaretleri Tarihine
Katk", stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Dergisi, XXVll, ss. 37-74.
Raymond, A. 1 990. "Le deplacement des tanneries a Alep, au Caire et a Tuis a 1 ' epoque
ottoman: U indicatateur de croissance urbaine". Revue du monde musulman el de la

medilerranee, Villes au Levan. Hommage a Andre Raymond, Cilt 55/56, ss. 34-43.
Stoianovich, T. 1 960. "Conquering Balkan Orthodox Merchant," Journa/ of Economic History.
XX, ss. 234-3 1 3 .
Su gar. P. 1 977. Sotheastern Europe wder Ottoman Ru/e, 1354-1804, Seattle: University of
Washington Press.
amazer. L. M. 2000. "Policing Bread Price and Production in Ottoman lstanbul, 1 793-1 807,"

Trkish Studies Association Bul/etin, 24 ( 1 ), ss. 1 -40.

Todorov. N. 1 983. The Balkan City, 1400-1 900, Seattle ve Londra: University of
Washington Press.

1 56

Onur Yldnm

Todorov, N. 1 977. La Vi/le ba/kanique sous /es ottomans (XVl-X/Xe.siec/es). Londra:

Variorum Reprints.
Ulucay, . 1 942. Manisa'da Ziraat. Ticaret ve Esnaf Tekilat. XVI!. Asrda, stanbul: Resimli
Ay Matbaas.
Ulucay, 1 95 1 -52. "stanbul Sarahanesi ve Saralar na Dair Bir Aratrma," Tarih Dergisi,
III (5-6), ss. 1 47- 1 64.
Yi, E. 2004. Guild Dynamics in Seventeenth-Century Istanbul. Leiden: Brill.
Yldrm, O. 1 998. "Revisiting lstanbul ' s Provisioning," Thirty Second Annual Meeting of the

Middle Eastern Studies Association ofNorth America (MESAJ, Chicago, Illinois, Aralk
3-6.
Yldrm, O. 2003. " Bread and Empire: The Workings of Grain Provisioning in stanbul during
the Eighteenth Century," Nourir /es cites de M!diterranee. Antiquite - Temps modernes,
(yay.) B. Marin ve C. Virlouvet, Paris: Editions Maisonneuve et Larose, ss. 25 1 -272.
Yldrm. O. 2008. "Ottoman Guilds in the Early Modern Era," /nternational Review of Socia/

History, 53, Supplement 1 6, ss. 73-94.

Yldrm, O. 2009-20 1 0. "Beratl", Enc:yclopedia ofthe Jews in the Jslamic Wor/d, (yay.) N.
Stillman, Leiden: Brill.

157

r
vlJ f;_ J

.!.I.'_,;_,.. .!J)t:.:_.J .:> \ 1..-IJ .!l)t.I

.).>"'._ J .:/.)\.. la.. J J ,,,_,.. t.,;:.. ,.j:. . J J-'-' \.}.J Jly-1

;.J. I

)..l'...a >ly

- .$",Sj)
[ .1.a: 1

..-.

...

.t...i.

..

,_,

..,
w}

- .; . ,j,.....

..:- .......

+.i

._.r:"J

. c:;_r

":-,r .=...A: -

d
L_<S'_\__.
) J'

>.rS-

_
_

Vergi ve Arazi Mecmuas,

"Ayda bir ne rolunur, Mahmud Bey Matbaas, 12x21, stanbul, 1302".

ABDLHAMD REJM,
VERG TAHSLDARLII
VE SYASET, 1876-1908 *
Nadir

zbek*

Bu yazda temelleri daha nceden atlm olmakla birlikte kinci Abdl

hamid dneminden itibaren nemli bir hedef olarak ele alnan bir sivil
vergi tahsildarl tekilatnn kuruluu incelenecektir. kinci Mahmut
dneminden itibaren Osmanl idarecileri iltizam sisteminin kaldrlarak
bireylerin servet ve gelir dzeylerine gre belirlenecek verginin dorudan
devlet memurlar araclyla toplanmas ynnde bir aba iinde olmu
lardr. Bir bakma 1 9. yzyl vergi tarihine yn vermi olan bu iki temel
kaygnn nihai sonucu hi kukusuz bilfiil maliye tekilat araclyla
toplanan ve vatandalk temeli zerinde tanmlanan bir modern gelir ver
gisi sistemi olmalyd. 1 Ancak btn abalara ramen her iki alanda da
istenilen hedefe ulaldn sylemek zordur. ltizam sistemi imparator-

Do. Dr. Nadir zbek, Boazii niversitesi, Atatrk Enstits.

Bu alman hazrlk aamasda Boazii niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri dari
Koordinatrl'nn 09ZI O l P numaral proje kapsamda destei olmutur. Bu kuruma teek
kr ederim.

1 Osmanl mparatorluu'nda verginin ahsilemesi ve modern bir gelir vergisinin oluumuna

ynelik tartmalar iin bkz. Nadir zbek, "Osmanl mparatorluu'nda Kiisel Gelir Vergisi:
1 903- 1 907 Tarihli Vergi-i ahsi Uygulamas," Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar, 10 (20 1 0):
1 -45.

A bdlhamid Rejimi. Vergi Tahsildarl ve Siyaset

luun son yllarna kadar varln srdrm, aar vergisi arlkl olarak
mltezimler araclyla tahsil edilmitir. Bununla birlikte an-cemaatin
vergi ve tahrire dayanan temettat ve emlak vergisi rneklerinde olduu
gibi birtakm nemli vergi kalemlerinin tahsilinde iltizam sistemi ve ml
tezimler devre d braklarak bu vergilerin dorudan tahsili iin bir tah
sildarlar tekilat oluturulmaya allmtr. Sivil ve mstakil bir tahsil
darlk tekilat oluturulmas ynndeki giriimler kinci Abdlhamid
dneminde, zellikle 1 878 Berlin Kongresi sonrasnda gndeme gelen
idari reformlar erevesinde hz kazanmtr. Abdlhamid dneminin
sonlarna doru btn eksikliklerine ramen kapsaml bir sivil vergi tah
sildarl tekilatnn oluturulmas ynnde nemli admlarn atlm ol
duunu gryoruz.
1 9 . yzyl boyunca vergi sisteminin geliimi genel hatlaryla ortaya
konulmu olmakla birlikte vergi tahsiliit konusu tarihiler tarafndan ye
terince incelenmemitir. 2 Vergi tahsilatnn gndelik hayatn somutluu
iinde, rnein ky ve mahalle dzeyinde nasl gerekletirildii konu
sunda bilgilerimiz snrl kalmtr. Her ne kadar 1 840' l yllarn muhas
sl1k deneyinde ve 1 879 sonrasnda aarn emaneten idaresi sisteminde
vergi tahsiliitnn mltezimler araclyla deil de dorudan devlet me
murlar araclyla gerekletirilmesinin hedeflendii tespit edilmi olsa
da, bu tahsilatn hangi yntemlerle ve hangi kurumsal yap iinde gerek
letirildii zerinde durulmamtr. 3 Oysa vergi tahsiliit, toplumu olutu
ran bireylerle devlet aktrlerinin gndelik hayatn somutluu iinde yz
yze geldikleri en dolaysz iliki anlarn oluturmas bakmndan nemli
bir toplumsal ve siyasal iliki nitelii tan?-aktadr. Bu nedenle vergi tah
silat siyasi rejimlerin meruiyetlerinin salanmas bakmndan merkez!
bir noktada yer alr. Tanzimat'n ilanndan itibaren Anadolu'nun birok
blgesinde sk sk vergi isyanlar kmtr. Vergi adaletsizlii, bir top
lumsal sorun olarak, zamanla imparatorluun farkl blgelerinde milliyet
i akmlarn glenmesiyle birlikte bu siyasi hareketlerin toplumsal ta-

2 Bkz. Yavuz Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi, XVll. Yzyldan Tazi
mat 'a Mali Tarih (stanbul: Alan Yaynclk, 1 986). Abdllatif ener, Tanzimat Dnemi
Osmanl Vergi Sistemi (stanbul: iaret Yaynlar, 1 990). Abdllatif ener, "Tanzimat ve Me
rutiyet'te iktisadi ve Mali Politikalar,"Osmanl (Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 1 999) iinde,
548-64. Cokun akr, Tanzimat Dnemi Osmanl Maliyesi (stanbul: Kre Yaynlar, 2001 ) .
3 Aadaki iki alma vergi tahsilat sistemine deinen sayl eserler arasnda yer almaktadr.
Cokun akr, Tanzimat Dnemi Osmanl Maliyesi (stanbul: Kre Yaynlar, 2001 ) . Faruk
Blkba, Tezyid-i Varidat ve Tenkih-i Masarifat: fi. Abdlhamid Dneminde Mali dare
(stanbul: Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi. 2005).
.

1 60

Nadir zbek

hanlarnn olumas ve gelimesinde nemli bir rol oynamtr.4 Sz ko

nusu siyas sorunlarn vergi konusuyla ilikisinin farknda olan 1 9. yzyl
Osmanl idarecileri, vergi tahsili'tna ilikin mevzuat, kurum ve pratikle
rin slah ynnde aba sarf etmilerdir.
Vergi tevzi ve tahsilatna ilikin 1 9. yzyln ortalarndan itibaren iki
temel sorunun Osmanl brokrasisinin gndeminde yer aldn gryo
ruz. 5 Bunlardan birincisi verginin mahalli dzeyde paylatrlmas ve tah
sili ilemlerinin ahalinin kendisine, daha dorusu mahalle veya kyn
muhtar, imam, papaz gibi muteber kiilerine braklm olmasyla ilgili
dir. kinci konuyu ise vergi tahsili't srasnda yaanan vergilerin gecik
mesi veya denmemesi gibi sorunlarn alabilmesi iin asakir-i zabtiye
ve j andarma gibi kolluk kuvvetlerine bavurulmak durumunda kalnma
syla ilgilidir.6 1 840'l yllarn ortalarndan itibaren Osmanl idarecileri
vergi toplanmasnda yaanan sorunlar nedeniyle kolluk kuvvetlerini bilfiil
vergi tahsilatnda grevlendirmek durumunda kalmtr. Her iki sorun da
kukusuz maha111 dzeyde geljmi ve gl bir maliye tekilatnn olu
turulamam olmasndan kaynaklanmaktadr.
1 86 1 tarihli maliyeyle ilgili nizamnameler Osmanl mparatorluu'nda
vergi tahsili'tnn nasl bir ereve iinde yrtldn aklkla ortaya
koymaktadr. Bu nizamnameler verginin mahalle ve ky dzeyinde pay
latrlmas iinde dorudan muhtar veya mahallenin ileri gelen kimsele
rini grevlendirmitir. 7 Sz konusu ahslara sorumlu bulunduklar blge
lerde mevcut bulunan haneler ile sahiplerinin isimlerini kapsayan defter
ler hazrlamak ve her bir hane veya ahsa den vergi miktarn kaydet
mek grevi de verilmitir. Bir baka nizamnamede gene "mahalle ve kar
yelerde emval-i devletin birinci derecede vasta-i tahsilinin her snf ahali
nin muhtarlar" olduu ak bir ekilde ifade edilmitir. 8 Burada sz ediBkz. Halil nalck, "Tanzimat'n Uygulanmas ve Sosyal Tepkiler," Osman / mparatorluu:
Toplum ve Ekonomi (stanbul: Eren, 1 993) iinde, 3 6 1 -83. Ahmet Uzun, Tanzimat ve Sosyal
Direniler (stanbul: Eren Yaynlar, 2002). Cokun akr. Tanzimat Dnemi Osmanl Maliyesi
(stanbul: Kre Yaynlar, 2001 ) . Nadir zbek, ""Anadolu lslahat," "Ermeni Sorunu" ve Vergi
Tahsildarl, 1 895- 1 908," Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar, 9 (2009): 59-85. Nadir zbek,
"kinci Merutiyeti Hazrlayan Koullar: Rumeli'de Vergi Tahsilat ve Jandarma," Toplumsal
Tarih, 1 83 (2009): 46-50.
5 Tevzi', datma. datlma: herkese payn datma, letirme anlamna gelmektedir.
6 Yaznn devam eden ksmlarnda "asakir-i zabtiye" yerine basite "zaptiye" terimi kullanla
caktr.
7 "Eyalat ve Elviyede Kurf ve Mahallatn Muayyen Olan Vergilerinin Beynelahali Tevzii Hak
knda cras Lazm Gelen Muamelata Dair Nizamname," Dstr J. Tertip, c. 1 , s. 279-83 [ 1 277.
07. 1 5/ 1 5 Kanunisani 1 276/27 Ocak 1 86 1 ]
8 "Umfr- Maliyeye Dair Nizamname," Dstr J . Tertip, c . 2 , s.4-21 ( 1 277.07 . 1 5/27 Ocak
1 86 1 ]
4

161

Abdlhamid Rejimi. Vergi Tahsildarl ve Siyaset

len vergiler aar dnda kalan vergiler (an-cemaatin vergi, vergi-i mahsu
sa veya basite vergi) ile bedel-i askeri gibi kalemleri kapsamaktadr.
Emlak tahrirlerinin yaygnlamasyla birlikte sz konusu vergi kalemleri
arasna emlak vergisi gibi tahrire tabi vergiler de dahil olmutur. 1 86 1 yl
itibariyle sz konusu vergi kalemlerinin tahsili iin Maliye Nezareti'ne
bal, mahalle ve kylere kadar uzanan bir vergi tahsildarl tekilatnn
bulunmad anlalmaktadr. Bu koullarda verginin paylatrlmas ve
tahsilat kolektif bir nitelik tamaya devam etmitir. lgili nizamnamede
bu durum u szlerle ifade bulmutur: "Efrad- ahalinin ayr ayr hisse-i
tekaifleri muayyen ise de hkmet-i seniyye hisse-i umumiyesini mahal
le ve karyeden taleb eder."9 Muhtarlarn vergi tahsilatnda yeterli olama
d durumlarda zaptiye ve j andarma gibi kolluk kuvvetlerinin, hatta za
man zaman dzenli ordu birliklerinin devreye sokulmas kanlmaz ol
mutur. Bu tarz bir vergi rejimi ve tahsilat sisteminde devletin tek tek
bireylerle birer vatanda olarak "yz yze" bir iliki kurmasnn mmkn
olamayaca aktr.
Ancak verginin mahalle ve ky ileri gelenleri tarafndan her ne kadar
"honud-i umumi" ile paylatrlm olmas bekleniyor olsa da pratikte
durumun byle olmayabilecei ve sonuta tahsilatn her ahalinin mutlak
rzas erevesinde gereklememesi muhtemeldir. Osmanl 1 9. yzyln
da yukarda da deindiimiz gibi vergi isyanlar neredeyse toplumsal ha
yatn sradan olaylar arasna girmi ve vergi tahsili srasnda yerel kolluk
kuvvetlerine bavurulmas, hatta verginin bu kuvvetler araclyla tahsili
norm haline dnmtr. Neticede zaptiyenin vergi tahsilatnda devreye
sokulmas olaanst koullarda bavurulan bir yntem olmaktan ok 1 9.
yzyl ortalar itibariyle hukuki mevzuatlarda da yer edinmi standart bir
uygulama ve Osmanl vergi rejiminin asli bir unsuru nitelii tamtr.
rnein 1 869 tarihli bir nizamname zaptiyenin grevlerini iki balk al
tnda toplamtr. Bunlardan birincisi "bulunduklar memleketin ve ahali
sinin hfz- emniyet ve rahatn salamak" iken, dieri "emval-i devletin
umur- hfzsyla ve tahsiliyesinde hkmet-i mahalliyenin tayin edecei
yolda hizmet edilmesidir." 1 9 . yzyl Osmanl vergi tarihinin en onulmaz
yaralarndan birisi tam da vergi tahsilat iinde zaptiyenin vazgeilmez bir
unsur haline gelmesi olmu ve tahsilat srasnda yaanan istismarlar, hu
zursuzluklar, kk apl kalkmalar ve hatta isyanlar birok blge iin
gnlk hayatn sradan bir parasna dnmtr.
Tahsilat, gerek aar gibi ihaleyle idare edilen vergilerde mltezimler
ve yerel temsilcileri araclyla, gerekse komuca alnan an-cemaatin
9

A.g.e.

1 62

Nadir zbek

vergilerde olduu gibi muhtar, imam, papaz gibi ahslar tarafndan ger
ekletirildii srece tahsilat srasnda yaanan adaletsizliklerin sorumlu
su olarak bizzat devletin veya padiahn grlmesi zorlamtr. Bylece
padiah veya merkezi hkmetin adalet datc roln veya adaletin te
minat olma iddiasn bir meruiyet sylemi iinde srdrmeleri mmkn
olabilmitir. Ancak vergi tahsili iinde zaptiyenin grevlendirilmesi duru
munda bu meruiyeti salamann zorlaaca aktr. Vergiye bal ika
yetlerin ve toplumsal huzursuzluklarn zellikle artmas sonucu Osmanl
yneticileri daha l 860'l yllarn balarndan itibaren zaptiyenin vergi
tahsili iine kartrlmamas ve tahsilat iin ayrca sivil bir vergi tahsil
darl tekilat oluturulmas ynnde giriimlerde bulunmutur.
nclleri Abdlaziz ve hatta Abdlmecid dneminin sonlarna kadar
uzatlabilecek bu giriimler zellikle kinci Abdlhamid dneminde kalc
bir biimde ynetimin gndemine oturmutur. Bu dnemde nce Rume
li' de ve dou vilayetlerinde uygulanmaya balanan ancak ksa srede im
paratorluk apna yaygnlatrlan idari reformlarn bir paras olarak sivil
bir vergi tahsildarl tekilatnn oluturulmas ynnde nemli bir aba
sarf edilmitir. Aada ilk olarak kinci Abdlhamid dnemi ncesinde
gndeme gelen bu dorultudaki giriimlere ksaca deinilecektir. kinci
olarak 1 879 sonras dneme ait vergi tahsildarlna ilikin bir dizi mev
zuatn ierii ayrntlaryla incelenecektir. nc blmde ise zellikle
1 895 senesi Sason olaylan ardndan daha da nem kazanan vergi tahsilat
ilemlerinin sivilletirilmesi abasna ilikin uygulamadaki somut durum
Anadolu, Rumeli ve Suriye vilayetleri iin ayn ayr ele alnacaktr. Sonu
blmnde ise Abdlhamid rejimi ve vergi sistemi ile vergi tahsildarl
tekilatna ilikin genel deerlendirmeler yaplacaktr.

SVL VERG TAHSLDARLII TEKLATI

OLUTURULMASINA YNELK LK GRMLER,
1860-1879

Tahsil ilemlerinin zaptiyeden alnarak yeni oluturulacak tahsildarlk te

kilatna aktarlmas ynndeki giriimlerin ncelikle Ni, Vidin, Silistre
ve Edirne gibi Rumeli eyalet ve sancaklarnda gndeme geldiini gryo
ruz. Bunda hi phesiz sz konusu vilayetlerin siyasal ve toplumsal so
runlarla kaynayan bir kazan olmasnn pay bulunmaktadr. Osmanl y
netimleri Balkanlar'daki toplumsal huzursuzluklara ayr bir nem vermi,
sorunlarn tespiti ve giderilmesi iin birok defa Rumeli 'ye zel tefti

1 63

A bdlhamid Rejimi. Vergi Tahsildarl ve Siyaset

heyetleri gndermi ve kapsaml bir idari ve sosyal reform nitelii tayan

10
yeni vilayet tekilatn ilk olarak bu blgede uygulamaya koymutur.
Rumeli vilayetlerinde vergi tahsilatnda zaptiye alaylarnn devreye
sokulmak durumunda kalnmas kukusuz ahalinin zerindeki basklarn
iyice artmasna ve siyasal tepkilerin younlamasna yol amtr. Asayi
in salanmasnn yansra vergi tahsilatn da zaptiyenin grevleri arasn
da sayan mevzuat yrrlkte olduu ve maliyeye bal sivil bir vergi tah
sildarl tekilat bulunmad srece tahsilatn kolluk kuvvetlerine ba
vurmadan gereklemesi mmkn olamamtr. Yerel koullarn farknda
olan Osmanl valileri merkeze zaptiyenin sz konusu iki grevi de gerei
gibi yerine getiremedii, zaptiye kuvvetlerinin belli bir ksmnn vergi
tahsiline ayrld takdirde, asayiin temininde sorunlar yaanmaya ba
land ynnde raporlar gndermilerdir.
1 863 itibariyle Ni eyaletindeki gelimeler, sorunun genel yaps ve
zm giriimleri hakknda bir fikir verecek niteliktedir. Zaptiye basks
na ilikin ikayetlerin iyice younlat Ni eyaletinde ncelikle zaptiye
alayndan bir svari blnn lavedilerek sz konusu bln tahsisat
kullanlarak uygun maala ve "polis" sfatyla bir tahsildarlk tekilatnn
11
oluturulmas ngrlmtr. Bu dorultuda Seraskerlik gr alnm
ve konu Meclis-i Vala'da grldkten sonra Ni ve civar eyaletlere 23
Haziran 1 863 tarihli bir emirname gnderilmitir. Ancak blgeden gelen
raporlar sorunun zmnn stanbul'da zannedildii kadar kolay olma
dn ortaya koymaktadr. Eyalet valileri yeni oluturulacak tahsildarlar
tekilatna tahsisat ve eleman salamak zere zaptiye blklerindeki ne
fer saysnn azaltlmasna ounlukla kar kmlardr.
Silistre eyalet valisi Arif Paa'nn sz konusu emirname zerine Sada
ret'le girimi olduu uzun yazmalar gerek Silistre' de gerekse civar
eyalet ve sancaklarda zaptiye tekilatnn durumu ve yeni tahsildarlk sis
teminin uygulanmas hakknda ayrntl bilgi iermektedir. 1 2 Paa ncelik
le 1 7 ubat 1 86 1 tarihli Sadaret talimatnamesiyle Silistre 'de zaptiye mev
cudunun 1 .565 'e indirilmi bulunduunu belirtmekte ve eyaletin byk
l dikkate alndnda bu miktar bir kuvvetle asayiin salanmasnn
mmkn olmadn ifade etmektedir. Silistre eyaletinin zaptiye mevcudu
daha sonra tekrar azaltlm ve 336's svari ve 505 'i piyade olmak zere
84 1 'e indirilmitir. Arif Paa'nn verdii bilgilere gre Silistre Vidin'in
o Bu teftilerden en nemlisi olan Sadrazam Kbrsl Mehmet Emin Paa'nn bizzat bakanlk
ettii teftiin ayrntlar iin bkz. Yonca Kksal ve Davut Erkan, der., Sadrazam Kbrsl Meh
met Emin Paa 'nn Rumeli Teftii (stanbul: Boazii niversitesi Yaynevi, 2007).
11
BOA, A.MKT. M H M , 262/1 00, 1 279. 1 1 .2 1 ( 1 0 Mays 1 863).
12
BOA, A.MKT. MHM, 277/ 1 5, 1 280.04.03 ( 1 7 Eyll 1 863).

1 64

Nadir zbek

drt, Ni ' in iki ve skp'n kat byklkte ve 1 .704 ky kapsayan

byk bir eyalettir. Bununla birlikte Vidin'in 800, Ni ve skp'n bin
beer yz mevcutlu zaptiye birlikleri varken, Silistre iki yldr sekiz yz
ksur mevcutla yetinmek durumunda kalmakta, oysa civar eyaletlerdeki
oran uygulanm olsa nefer saysnn 2.500'e ykseltilmesi gerekmekte
dir. Arif Paa bylesine kk bir kuvvetle eyalette asayiin salanabil
mi olmasnn bal bana bir baar olduunu belirtmekle birlikte, ekya
takibi gibi hizmetlerde zaman zaman sorun yaandn ve bu gibi durum
larda ihtiyat askerlerine bavurmak durumunda kalndn ifade etmitir.
Eyalet zaptiye kuvvetinin acnacak bir durumda olduunu rakamlarla ay
rntl bir ekilde ifade eden vali, dier eyaletlerde olduu gibi bir miktar
svari ve piyadenin zaptiyeden ayrlmasyla eyalette tahsildar tekilatnn
oluturulmasnn mmkn olmadn belirtmitir.
Arif Paa 1 863 tarihli sadaret emirnamesinde gndeme getirilen "polis
usulnn" ancak Silistre zaptiye mevcudunun dier eyaletlerde olduu
gibi uygun bir miktara ykseltilmesinin ardndan uygulanabileceini be
lirtmektedir. Vali 1 O Austos 1 863 tarihli raporuna sadaretten bir cevap
alamam ve bunun zerine 30 Austos tarihinde bir an nce cevap veril
mesi iin sadarete tekrar bir yaz gndermitir. Bu basklar sonucu sada
rette yaplan deerlendirmenin ardndan Silistre eyaletine yazlan yazda
"umur- zabta ile hizmet-i tahsiliyenin" iki ayr i olduu tekrar vurgu
lanm ve mmkn olduu takdirde zaptiye mevcudundan bir miktar ne
ferin ayrlmas ve bunun mmkn olamad durumda yeni bir heyet te
kil olunup tahsildarlk iinin bu heyete grdrlmesi gerektii bildirilmi
tir.
Arif Paa'nn Sili stre eyaletine ilikin raporu 1 860'l yllar itibariyle
imparatorluun temel i gvenlik tekilat olan zaptiyenin snrl bir gc
temsil ettiini aka ortaya koymaktadr. 1 3 Silistre gibi 1 . 700 'n zerin
de kyn bal bulunduu bir eyalette i gvenlik 800 mevcutlu bir zapti
ye birliiyle salanmaya allmaktadr. Gerek Arif Paa gerekse halefi
valiler zaptiye mevcudunun artrlmas ynnde sadaretle defalarca yaz
m olmalarna ramen merkezden ounlukla "imdilik eldeki kuvvetle
idare edilmesi" ynnde talimat alnmtr. Ayrca yeni oluturulacak tah
sildarlk tekilatnda zaptiyeden lavedilecek svari neferlerinin kullanl
mas nerilmitir. Merkezin bu srarnda bteye ek bir yk bindirilme13

Asfkir-i zaptiye konusunda bkz. Nadir zbek, "Policing the Countryside: Gendarrnes of the
Late-Nineteenth-Century Ottoman Empire ( 1 876-1 908)," lnternational Journal of Middle East
Studies 40, 1 (2008): 47-67. Nadir zbek. "Osmanl mparatorluu'nda Gvenlik, Siyaset ve
Devlet, 1 876- 1 909," Trklk Aratrmalar Dergisi, 1 6 (2004): 59-95. Ali Snmez. "Zaptiye
Tekilatnn Kuruluu ve Geliimi" (Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi, 2005).

1 65

Abdlhamid Rejimi, Vergi Tahsildarl ve Siyaset

mesi kaygs belirleyici olmakla birlikte eyalette tahsildar olarak istihdam
edilecek okur, yazar ve gvenilir ahs bulmann zorluu da ayrca belir

tilmitir.
Eyalet valileri zaptiye mevcudunun artrlmas isteklerine merkezin
olumlu yaklamamas zerine, sorunu, mevcut zaptiye neferlerinin kulla
nmnda tasarrufa giderek zmeye almlardr. rnein 1 863 ylnda
vergilerde bakaya olmad iin kylere vergi tahsili iin zaptiye gnde
rilmesine gerek kalmam, kylerde toplanan vergiler 1 86 1 tarihli vergi
tahsil mevzuatyla da uyumlu olarak muhtarlar tarafndan kaza merkezle
rine getirilip mal sandklarna teslim edilmitir. Neticede mali olanaksz
lklara ve zaptiye tekilatnn snrl leine ramen merkezi hkmetin
"umur- zabta ile hizmet-i tahsiliyenin yekdierine katiyen kartrlma
mas gerektii" ynndeki karar hayata geirilmeye allmtr.
1 864 tarihli Vilayet Nizamnamesi, imparatorluun i gvenlik tekila
tnn yeniden yaplandrlmasn ngrm ve bu arada vergi tahsil ilem
lerinin de slah gndeme gelmitir. Bu erevede ncelikle zaptiyenin
yerine getirmekle ykml olduu grevlerin ayrtrlmas kararlatrl
mtr. Belgelerin diliyle ifade etmek gerekirse "vilayetlerde bulunan zap
tiyenin tekilat- cedidenin icap ettirdii slahat cmlesinden olarak tefti
ve tahsil ve zabta ilerinde olunmak zere snfa taksimi" ngrl
mtr. Bu dorultuda yeni vilayet usulnn uyguland yerlerde nce
likle zaptiyenin j andarma usulnde yeniden yaplandrlmas, "tahsildarlar
snfnn tanzim ve icras" ve "polis usulne lazm olan ileri ryet ve icra
etmek" zere bir "heyet-i teftiiyyenin" oluturulmas iine giriilmitir. 1 4
Ancak polis, tahsildarlk ve jandarma eklinde ayr ilevin ayrtrl
mas ynnde bir irade olumakla birlikte, sz konusu birimlerin yeni ve
mstakil tekilatlar eklinde deil zaptiyenin alt birimleri olarak kuruldu
unun alt izilmelidir.
Bu yndeki giriimleri Ahmet Cevdet Paa 'nn yeni vilayet yaplan
masn uygulamaya koymak zere Halep valilii grevinde bulunduu
sradaki icraatlarndan takip etmek mmkndr. 1 5 Cevdet Paa sadarete
gndermi olduu 2 1 Temmuz 1 866 tarihli tezkeresinde Halep vilayetin
de oluturulan tahsildarlar tekilat hakknda ayrntl bilgi vermektedir.
Cevdet Paa hukuku olmasnn getirdii hassasiyetle tahsildarlar snfna
ilikin bir de dokuz maddelik bir nizamname hazrlam ve 1 6 Temmuz
tarihiyle matbu olarak bastrd bu nizamnameyi sz konusu tezkerenin
14 B u tarihten itibaren Osmanl belgelerinde kolluk kuvvetleri iin j andarma ve zaptiye tabirleri
birlikte kullanlmtr.
1 5 BOA, .MVL, 559/25 1 60, 1 283.05.09 ( 1 9 Eyll 1 866). BOA, .MVL, 560/25 1 66, 1 283.05.
09 ( 1 9 Eyll 1 866). Bu iki belgenin evraklar karm.

1 66

Nadir zbek

eki olarak sadarete sunmutur. Cevdet Paa'nn hazrlam olduu nizam

name Meclis-i Vala Kavanin Dairesi 'nde grlerek 1 3 Eyll 1 866 tari
hiyle olumlu gr ieren bir mazbata hazrlanm ve 20 Eyll 1 866 tari
hiyle yrrle girmitir.
Nizamnameye gre tahsildarlar sancak ba-tahsildar, kaza ba-tahsil
dar ve piyade ve svari tahsildarlar olmak zere snfa ayrlmtr.
Bunlarn maalar birinci snf 500, ikinci snf 400, svariler 300 ve piya
deler 230 kuru olacak ekilde belirlenmitir. Tahsildarlar, kullanacaklar
elbise ve silah gibi tehizat ile binek hayvanlarn kendi ceplerinden kar
layacaklardr. Tahsildarla yirmi yandan byk, salam vcutlu, h
kmet iinde istihdama uygun liyakate sahip ve mutlaka Trke yazp
defter tutmasn bilen Osmanl tebaasndan slam ve Hristiyan kiilerden
mahallince mnasip grlenler seilecektir. Nizamnamelerde yer alan
nemli bir nokta vergi tahsildarlarnn tamamnn liva kaymakamnn em
ri altnda bulunmasnn ngrlmesidir. Mahalle ve kylerde vergi bilfiil
piyade ve svari tahsildarlar tarafndan tahsil edilecektir. Nizamnamenin
altnc maddesinde tanmland ekliyle her kazann bnyesinde barndr
d kyler, svari ve piyade tahsildarlarnn miktarna gre veya daha
fazla kola ayrlacaktr. Her bir tahsildarn memur olduu kolda ka ky
veya mahalle var ise her birinin vergi, iane ve dier gelirleri taksitleriyle
beraber matbu defterlere kaydedilecektir.
Cevdet Paa 'nn padiah iradesi alnmadan sz konusu nizamnameyi
uygulamaya koymu olduu anlalyor. Paann ifadesine gre tahsildar
lk uygulamasna ncelikle zaptiyesi jandarma usulnde tertip edilmi
olan merkez sancanda balanm ve masraflarnn jandarma alay bte
sinden karlanmas ngrlmtr. Zaptiyesi jandarma usulnde tertip
edilmeyen sancaklarda ise gene beklenilmeden zaptiye btesinden bir
miktar kesinti yaplarak tahsildarlk tekilat hayata geirilmitir.
Zaptiye tekilatnn yeniden yaplandrlmas ynndeki idari refor
mun bir dier halkasn kasaba ve ehir merkezlerine ynelik "heyet-i tef
tiiye" ismiyle bir polis tekilatnn kurulmas oluturmutur. Cevdet Paa
yine bu amala 1 3 maddelik bir nizamname hazrlayp 28 Temmuz 1 866
tarihiyle Halep vilayet matbaasnda bastrarak sadarete gndermitir. Bu
nizamnamede aka ifade bulduu ekliyle tefti memurluu modem bir
kentsel polis kuvveti olarak dnlmtr. Ancak beledi zabta vazifele
ri de tefti memurluunun grevleri arasnda yer almtr. Tefti memur
luuna seilecek kiilerin yirmi ila elli ya arasnda olmas, bir cinayet
suundan sabkalar bulunmamas, devlet iinde istihdama elverili liya
katte ve zaptiye neferlerine kumanda edecek, sz dinlenir nitelikte kii
ler olmalar gerekmektedir. Tefti memurlarnn seiminde Trke okur1 67

Abdlhamid Rejimi, Vergi Tahsildarl ve Siyaset

yazar olmalar, okumay bildii halde yazmay bilmeyenler iin de Trk

e ile beraber Arapa, Krte, Franszca, talyanca veya ngilizce gibi dil
lerden bir lisan daha bilmeleri tercih nedenidir. Tefti memurlar da tah
sildarlar gibi snfa ayrlm ve maalar srasyla 500, 3 50, 250 kuru
olarak belirlenmitir. Cevdet Paa tefti memurlar tekilinin bteye yeni
bir yk getirmemesi iin btesinin Halep sancanda j andarma alay tah
sisatndan, dier sancaklarda ise zaptiye tahsisatndan karlanmasn
nermitir.
Cevdet Paa'nn yukarda zetlediimiz Halep vilayetinde tekilat-
cedide usuln hayata geirmeye ynelik abalar zaptiyenin farkllaan
ilevlerine gre temel snfa ayrlmasn ngrmekteydi. Bu slahat
giriimleri ncesinde polis, jandarma ve vergi tahsilat ilevlerinin bir
btn olarak zaptiye zerinde olduu, yukarda deindiimiz 1 863 tarihli
Rumeli eyaletlerine ilikin belgelerden de anlalmaktadr. Sadaret'le
Silistre valisi Arif Paa arasndaki yazmalardan da anlald zere ver
gi tahsilat iinin zaptiyeden alnmas meselesi Osmanl ynetiminin daha
o tarihler itibariyle oktan kronik bir sorunu haline gelmi bulunmaktay
d. 1 864 sonrasnda yeni vilayet uygulamasna geilmesiyle birlikte bu
dorultuda kkl bir adm atlmaya alldn ve bu noktada Cevdet
Paa 'nn gerek fiili denemeleri gerekse elde ettii tecrbeler erevesinde
gndeme getirmi olduu kanunlatrma abalar dikkat ekicidir. Ancak
btn bu abalarn sonuca ulamasnn mall imkanlarla snrl olduu ge
rek 1 863 tarihli Silistre eyaleti gerekse 1 866 tarihli Halep vilayeti rne
inde aka ortaya kmaktadr.
Cevdet Paa'nn Halep vilayetindeki deemeleri ardndan vergi tahsi
lat ilemleri ve tahsildarlk tekilatnn imparatorluk apnda bir dzene
konulmas iin bir dizi nizamname ve talimatname hazrlanmtr. Bu
dorultuda ilk olarak Cevdet Paa'nn Halep vilayetindeki tecrbesinden
be yl sonra 26 Nisan 1 87 1 tarihiyle ve "Emval-i Miriye Tahsilat in
stihdam Olunacak Tahsildarlarn Sfat ve Hareketleri ve Vezaif-i Memu
riyetleri Hakknda Talimat" balyla dokuz maddelik bir talimatname
hazrlanmtr. 1 6 Bu talimatname ufak dzeltmeler dnda Cevdet Paa'
nn 1 866 ylnda Halep vilayeti iin hazrlad nizamnamenin bir kopyas
niteliindedir ve Halep iin dnlen uygulamann genelletirilmek is
tendiine iaret etmektedir. Ancak nizamnamenin birinci maddesine ekle
nen bir notta "karar- ahir hkmnce tahsilat iin mahsus- memur istih16 "Emval-i Miriye Tahsilat in stihdam Olunacak Tahsildarlarn Sfat ve Hareketleri ve
Vezaif-i Memuriyetleri Hakknda Talimattr," Dstr 1. Tertip, c.2, s.58-60 [ 1 288.02.05/26
Nisan 1 87 1 ]

1 68

Nadir zbek

damndan sarf- nazar klnm" olduu ve tahsildarlk vazifesinin "asa

kir-i zaptiyeye ilave-i memuriyet" edildii belirtilmektedir. 1 87 1 tarihi
itibariyle vergi tahsili ilemlerinde yine eski uygulamann devam ettirildi
i, bu nottan aka anlalmaktadr. Ancak bu talimat gene de "tahsildar
lk vazifesinin" zaptiyenin vazife-i asliyesi olarak tanmlanabilecek asayi
in salanmas vazifesinden ayrtrlmas ynnde bir abay ortaya koy
mas bakmndan nemlidir.
1 Mays 1 875 tarihini tayan 1 5 maddelik bir sonraki talimat, tahsil-i
emval ilerinin umur- zabtadan ayrlmas ynndeki iradeyi daha belir
gin bir ekilde gndeme getirmekte ve bu erevede "tahsilat yoklamac
lar" sfatn tayan yeni bir memuriyet tanmlamaktadr. 1 7 Talimat, her
kazada lzumuna gre svari olarak birer veya ikier, vilayet, mutasarrf
lk ve kaymakamlk merkezi olan ehir ve kasabalarda ise bunlara ilave
olarak birer piyade yoklamac istihdam edilmesini ngrmektedir. Yokla
maclarn, kaza idare meclisleri tarafndan her "snf- tebaa-i devlet-i ali
yeden" okuryazar ve hesap bilir kimseler arasndan seilmesi ngrl
mtr. Talimatta belirginletirilen bir baka nemli nokta tahsilat yokla
maclarnn maliye nezaretinin mahalll birimlerine bal klnm olmala
rdr. Tahsilat yoklamaclar kazalarda mal mdrlerinin, livalarda muha
sebecilerin ve vilayetlerde defterdarlarn idaresi altnda bulunacaklardr.
Yoklamaclar vergileri toplamakla ykml ky ve mahalle muhtarlarnn
hesaplarn denetlemek, denmeyen vergi taksiti varsa denmesini sala
mak ve zimmetine para geiren muhtarlar sz konusu olduunda durumu
ncelikle nahiye meclisine gtrmek, burada bir sonu alnamad tak
dirde kaza merkezine bildirmekle ykml tutulmulardr. Bu talimatta
aka ifade edildii ve yeni oluturulan memuriyete uygun grlen isim
le de uyumlu olduu zere tahsilat yoklamaclar bilfiil vergiyi toplamak
la deil, verginin kabzmallar yani muhtarlar tarafndan zamannda top
lanmasn salamakla grevlidirler. Bu talimatla ky ve mahallelerde tak
siti geciken veya toplanamayan vergilerin toplanmas iine zaptiyenin
kartrlmamas hedeflenmitir. Bir dier hedef ise her bir mahalle ve
kyde "kabzmal" sfatyla vergi tahsili ilemlerini bilfiil yrtecek birer
grevlinin bulundurulmasdr. Ancak gerek sz konusu tarihte gerekse
daha sonraki dnemlerde muhtarlardan ayr olarak kabzmal sfatyla yeni
grevlilerin istihdam edilmesi mmkn olamamtr.
1 864 vilayet nizamnamesinden 1 878 Berlin Kongresi'ne kadar uzanan
evrede zaptiyenin slah ve ayr bir tahsildarlk tekilatnn oluturulmas
17 "Tahsil-i Emval-i Miriye Hakknda Talimat," Dstr 1. Tertip, c.3, s.269-7 1 [ 1 292.D3.25/l
Mays 1 875]

1 69

Abdlhamid Rejimi, Vergi Tahsildarl ve Siyaset

ynnde istikrarl bir gelime kaydedilemedii anlalyor. Islahat konu

sundaki niyet, nizarnnamelerde somut ifadesini bulmu olmakla birlikte,
uygulamada bir ilerlemenin kaydedilememi olmasnda yeni oluturula
cak tahsildarlk snf iin ayr bir btenin ayrlamam olmasnn etkili
olduu aktr. Bu koullarda Silistre ve Halep'te olduu gibi genellikle
var olan zaptiye btelerinden bir miktar tasarrufla i grlmeye all
m veya birok durumda zaptiye neferlerinin bir ksmnn ayrlp tahsil
dar olarak isimlendirilmesi yoluna gidilmitir. Ancak bu uygulama asayi
in salanmas alannda bile sayca yeterli grlmeyen kolluk kuvvetleri
nin daha da zayflamas sonucunu dourmutur. Bu koullarda 24 Nisan
1 872 tarihli bir belgeyle tahsildarlk snfnn lav ynnde bir kararn
alndn gryoruz. 1 8 1 9 ubat 1 873 tarihiyle sadaretten maliye nezare
tine gnderilen bir yazda, vilayetlere, tahsildarlarla tefti memurlarnn
istihdamndan vazgeilmesi ynnde tebligat yaplmas emri verilmitir. 19

1 875 ylnda ise Zaptiye Miriyeti 'nin vilayetlere zaptiyelerin tahsildar

lk ve benzeri snflarda istihdam edilip edilmediinin bildirilmesi ynn
de bir tamim gnderdii anlalyor.
Bu tamime 26 ubat 1 875 tarihinde Trablusgarp'tan gnderilen cevap
ta vilayette tahsildar neferlerinin tahsildar, mbair ve gardiyan olarak
grevlendirilmedii bildirilmitir.2 Badat vilayetinden 3 Nisan 1 876
tarihiyle gnderilen telgrafta ise vilayetin tekili srasnda zaptiye neferle
rinin snflara ayrld ifade edilmektedir. Badat vilayetinde zaman iin
de nefer saysnda bir miktar tensikata gidilmi olmakla birlikte halihazr
da tahsildarlkta 22, meclis ve devair hademeliinde 1 2, gardiyanlk ve
hapishane kitabetinde 6 1 nefer ve ayrca zaptiyelerden tahsildarlkta 3 5 ,
meclis hademeliinde 9 3 ve gardiyanlkta 6 6 nefer olmak zere toplam
289 neferin istihdam edilmi olduu bildirilmektedir.2 1
Yukardaki rneklerden anlald zere 1 879'a kadar uzanan evrede
vergi tahsildarl sisteminin imparatorluun her bir kesinde ayn ere
ve iinde uygulanabildiini sylemek zordur. Bu dnemde bir yandan
yeni oluturulan tahsildarlk tekilatnn lav ynnde kararlara rastlanr
ken, dier yandan baz vilayetlerde yeniden tahsildarlk istihdamna giri
ildiini tespit ediyoruz. rnein 1 8 ubat 1 873 tarihli bir yazdan am'
da tekalif-i miriye toplamak iin tahsildarlarn istihdam edildii anlal
yor. 22 Gene 24 Haziran 1 875 tarihli bir belgeden vergi tahsili iin 40 adet
18

BOA. .DH, 649/45 1 54, 1 289.02. 1 5 (24 Nisan 1 872).

BOA, A. MKT.M H M, 447/78, 1 289. 1 2.2 1 ( 1 9 ubat 1 873).
BOA, ZB, 1 0/5, 1 292.01 .20 (26 ubat 1 875).
21
BOA. ZB, 1 0/8, 1 292.02.05 ( 1 3 Mart 1 875).
22
BOA, A .MKT. MHM. 447/65, 1 289. 1 2.20 ( 1 8 ubat 1 873).

19
20

1 70

Nadir zbek

tahsildarn istihdamnn gndeme gelmi olduunu reniyoruz. 23 Btn

bu dank gayretlere ve nizamnamelerde ifade bulan niyetlere ramen
sz konusu dnemde zaptiye ve jandarmadan ayr mstakil, sivil bir tah
sildarlk tekilatnn oluturulamadn syleyebiliriz.
Vergi tahsili iinin zaptiyeye havale edilmi olmas meselesi kinci
Abdlhamid dneminde takip eden blmlerde ayrntlaryla greceimiz
zere imparatorluun gittike karmaklaan i ve d siyaset koullarnda
iinden klmaz bir hal alacaktr. Aada ilk olarak Abdlhamid dne
minde vergi tahsilatn bir dzene sokmak zere gndeme getirilen ni
zamnameler incelenecektir. Ardndan kritik bir dnem olan 1 895 sonra
snda zaptiyeden ayr sivil bir vergi tahsildarl tekilatnn imparatorlu
un farkl blgelerinde hayata geirilmesi ynndeki somut abalar ve bu
srete yaanan sorunlar ele alnacaktr.

TAHSL- EMVAL NZAMNAMELER, 18 79-1908

93 Harbi ve 1 878 Berlin Kongresi sonrasnn olaanst koullarnda

kinci Abdlhamid rejiminin kar karya kald sorunlardan belki de en
nemlisini maliyenin iinde bulunduu kmaz oluturmutur. Mall so
runlar Muharrem Kararnamesi 'ne giden srete iyice katmerlemi ve
moratoryuma bavurmak durumunda kalnmtr. 1 890 'l yllardan itiba
ren uluslararas iktisadi konjonktr Osmanl ekonomisi lehine bir seyir
izlemeye balam olmakla birlikte, Abdlhamid dnemi mali politikala
rnn asl belirleyici zellii, genel olarak giderlerin azaltlmas ve gelirle
rin artrlmas ynnde bir izgi izlenmesi olmutur.24 Bu genel izgi iin
de vergi tahsilat tekilatnn slah ve nceki dnemlerden devralnan
sorunlarn giderilmesi Abdlhamid rejiminin ncelikleri arasnda yer al
mtr. Vergi tahsilatna ilikin dzenlemeler bir yandan da Rumeli ' de ve
Ermeni nfusun belli bir arla sahip olduu Dou vilayetlerinde gittik
e iddetlenen toplumsal huzursuzluklarn giderilmesi bakmndan gerek
Osmanl yneticilerinin kendi iradeleriyle gerekse Rumeli ve Anadolu
slahatlar kapsamnda Avrupa lkelerinin basksyla gndeme gelen idari
reform paketinin bir paras olarak da bu dnemde n planda yer almtr.
Vergi tahsilat mevzuat ve tahsilat tekilatnda da kapsaml bir slahat,
bir yandan vergi gelirlerini ve verimliliini artrrken dier yandan da
23

BOA, . MMS, 52/2307, 1 292.05.20 (24 Haziran 1 875).

Uluslararas iktisadi koullarn dalgal seyri ve Osmanl 'ya etkisi iin bkz. evket Pamuk,
Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme. 1 820-1 913, 2. bask (stanbul: Tarih Vakf Yurt
Yaynlar, 1 994). Abdlhamid dnemi mail politikalarna ilikin bkz. . Faruk Blkba, Tez
yid-i Varidat ve Tenkil-i Masarifat: il. Abdlhamid Dneminde Mali idare (stanbul: Osmanl
Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi, 2005). Mehmet Aslanolu, "II. Abdlhamid'in ktisadi
ve Mali Politikalar zerindeki Etkisi," Toplumsal Tarih, 63 ( 1 999): 25-32.
24

171

Abdlhamid Rejimi. Vergi Tahsildarl ve Siyaset

vergi mkellefi Osmanl yurttalarnn milliyeti hareketlerin de etkisiyle

politik rej ime gittike artan yabanclamalarn durduracak ve halk kitle
leri nezdinde siyasi rejimin meruiyetinin pekitirilmesine katk salaya
caktr. kinci Abdlhamid dnemi idarecileri bu koullar da dikkate ala
rak 1 879 ylndan balamak zere 1 886, 1 894, 1 895 ve 1 902 yllarnda
vergi tahsilatyla ilgili bir dizi nizamname ve talimatname yrrle koy
mutur. Aada ncelikle bu nizamnamelerin ierii ve zaman iindeki
deiimleri incelenecektir.

l 8 79 TARHL TAHSL- EMVAL NZAMNAMES

kinci Abdlhamid dneminde vergi tahsilatna ilikin ilk kapsaml ni

zamname 1 0 Kasm 1 879 tarihini tamaktadr. 25 4 1 maddelik bu ilk ni
zamname, nceki talimatlardan izler tamakla birlikte, vergi tahsili ileri
ve vergi tahsildarl tekilat konusunda genel yapy belirleyerek daha
sonra gndeme gelen 1 886, 1 894 ve 1 902 tarihli nizamnamelere temel
tekil etmitir. 1 879 nizamnamesi aslnda 1 877-78 Osmanl-Rus Sava
ve Berlin Kongresi sonrasnda gndeme gelen mall ve idari reformlar
paketi erevesinde ekillenmitir. Islahatn nedenleri arasnda zellikle
sava sonrasnda maliyenin iine girmi olduu skntlar, d borlanma
nn zorlamaya balamas ve imparatorluun birok blgesinde ahalinin
vergi tahsilat srecinde kar karya kald basklar n plana kmakta
dr. 26 Nizamname aada gerekeli kararlarn incelerken de greceimiz
zere, sz konusu sorunlar amaya ynelik bir abann ifadesi olmutur.
Temel amac "tahsil-i emval-i devlet iinin umur- zabtadan tefrikiyle
bu i iin ayrca tahsildarlar istihdam" olan sz konusu nizamname layi
has, Maliye Nezareti 'nde kurulan bir komisyon tarafndan hazrlanmtr.
Layiha, ura-y Devlet Tanzimat Dairesi'nde grlm, 1 1 Austos
1 879 tarihiyle ayrntl bir mazbata hazrlanm ve ardndan Heyet-i V
kela' da grlerek 24 Austos tarihiyle padiaha sunulmutur. Padiah
tarafndan layihann bir de Islahat- Maliye Komisyonu tarafndan ince
lenmesi istenmi ve komisyonun layihann be maddesi zerindeki tadilat
nerileriyle birlikte 9 Kasm 1 879 tarihi itibariyle arz tezkeresi tekrar
Mabeyn'e sunulmu ve ertesi gn, 1 0 Kasm 1 879 tarihinde, iradesi k
mtr.2 7
Tahsil-i Emval Nizamnamesinin hazrlk aamasnda Maliye Nezareti,
ura-y Devlet Tanzimat Dairesi ve Meclis-i Vkela tarafndan konu eni25
26

"Tahsil-i Emval Nizamnamesi," Dstr 1. Tertip, c.4, s.382-92 [ 1 296. 1 1 .25/ 1 0 Kasm 1 879]
Heyet-i Vkela mazbatasnda bu gereke ak bir ekilde ifade edilmitir. BOA, i . M MS,
64/303 1 , 1 296. I 1 .24 (9 Kasm 1 879).
27 BOA, a.g.b.

1 72

Nadir zbek

ne boyuna mzakere edilmi ve mall durum ve vergi tahsilatna ilikin

sorunlarla ilgili ayrntl raporlar hazrlanmtr. Bu raporlarda ifade edil
dii zere, nizamnamenin gndeme gelmesinin en nemli gerekesini
"tahsil-i emval-i devlet iinin imdiye kadar umur- zabta ile birlikte ce
reyannn suiistimalat ve ikayat mucip" olmas oluturmaktadr. Bu ra
porlarda da kolluk kuvvetlerinin vergi tahsil ilerine kartrlmamas y
nnde bir niyet ekillenmi bulunmaktayd. "Jandarma ve polis snflar
nn umur- tahsil ve cibayete karmamalar" ynndeki niyet ve irade
daha nce yrrle girmi olan zaptiye nizamnamesinde de ifadesini
bulmutu. Bu kararn bir gerei olarak vergi tahsilinin kabzmal ve tahsil
darlardan oluan iki snfl bir yapyla yrtlmesi ngrlmtr. Mahal
le ve kylerde grev yrtecek kabzmallar bizzat ahali tarafndan seile
cek, tahsildarlarn tayini ise hkmet tarafndan gerekletirilecektir. Liva
merkezleri ile bal kazalarn her birinde birer sertahsildar bulunacaktr.
Kabzmallara tahsilattan elde edilen gelirin %5 'i orannda bir cret verile
cek, tahsildar ve sertahsildariara ise maalarna ek olarak toplam olduk
lar vergilerden uygun pay verilecektir.
ura-y Devlet Tanzimat Dairesi mazbatasndan daha nceki tahsilat
sisteminde vergilerin paylatrlmas, tahsili ve mal sandklarna teslimiy
le grevli bulunan muhtarlara ahali tarafndan bir bedel dendii anlal
yor. nceki sistemde vergi tahsilat mahalle ve kylerin imam veya muh
tar gibi ileri gelenleri tarafndan yaplmakla birlikte bu ilemin bir mali
yeti bulunmaktayd. Yeni oluturulacak tahsildarlar snfna denecek
maan bteye getirecei yk ise on yedi milyon be yz bin ksur kuru
olarak hesaplanmtr. Kabzmallara tahsilftttan denecek %5 'lik pay da
dikkate alndnda tahsilftt masrafnn nemli bir toplam oluturaca
grlr. Mzakereler sonucunda bu ykn karlanmas gerektii, aksi
takdirde bte aklarnn kapatlmas iin istikraza bavurulmas gereke
cei, bunun ise daha maliyetli olaca ifade edilmitir. Vergilerin muhtar
lar araclyla tahsili daha az masrafl gibi grnmekle birlikte, bu uygu
lamann suistimallere ve istenmeyen durumlara yol at belirtilmitir.
Yllar iinde vergi bakayalarnn biriktii ve sonuta vergilerin toplana
bilmesi iin istenilmedii halde zaptiye kuvvetine bavurulmas ihtiyac
doduu, bunun ise hem zaptiyenin asl grevi olan asayi ve gvenliin
salanmas iini sekteye uratt hem de ahali nezdinde trl ikayete
yol at vurgulanmtr.
Vergi tahsili iinin bir yola konulmas "hem hazine-i devletin huku
kunca ve hem tebaaca faideli ve hayrl olacaktr." Tanzimat Dairesi g
rne gre "kabzmallarn intihab- ahali ile tayin edilmeleri sureti ken
dilerinin dorudan doruya tahsile vasta olacaklar" anlamna gelmekte1 73

Abdlhamid Rejimi, Vergi Tahsildarl ve Siyaset

dir. Bu da muhtarlar tarafndan gerekletirilen suistimalleri ortadan kal

dracaktr. Tanzimat Dairesi ayrca kabzmallara verilecek %5 'lik payn
vergi ve bedel-i askeriye eklenerek ahaliden tahsil edilmesi grn
Meclis-i Umumi ' de tasdik edilmesi artyla onaylamakta, gereke olarak
da bu meblan ahalinin nceki sistemde muhtar ve imamlara verdikleri
cret yannda ok cz'i bir miktar olmasn gstermektedir.
Tanzimat Dairesi 'nin yukarda ksaca deindiimiz mazbatas Heyet-i
Umumiye tarafndan uzunca mzakere edilmi ve mzakerenin neticeleri
bir mazbatada zetlenmitir. Heyet-i Vkela ncelikle kabzmallara veri
lecek %5 'le ilgili bir dzeltme yapmtr. Bu orann sabit olmas duru
munda her mahalle ve kyn vergi miktar farkl olaca iin, kabzmalla
rn gelirleri arasnda nemli farklarn oluacana iaret edilmitir. He
yet, sabit bir oran yerine "nihayet yzde bei tecavz etmemek zere her
karye ve mahalle vergisinin derece-i ehemmiyetine gre hazinece yapla
cak ve bu nizama rabt olunacak cetvele tabi olmasn" nermitir. Heyet,
ikinci olarak, kabzmallara verilecek %5'lik payn ahaliye tevzi edilen
vergiye eklenmesi maddesini tartmaya amtr. Bu konuda oybirlii
salanamamakla birlikte ounluk gr ahali zerindeki vergi yknn
zaten ar olduu gerekesiyle bu masrafn hazinece karlanmas ynn
de olumutur.
Heyetin mzakere ettii bir dier meseleyi sertahsildarlar konusu
oluturmutur. Heyete gre "emvalin dorudan doruya ahaliden tahsiliy
le mal sandklarna teslimine kabzmallar ve kabzmallarn tahsili'ttna
nezaret iin de tahsildarlar kafi" olduundan sertahsildarlarn ii yalnzca
"muamelat- tahsiliyenin teftiine mahsus" kalacaktr. Tefti ilemleri ise
maliye mfettileri ve mal memurlar tarafndan gerekletirilecei iin
bu durumda ayrca sertahsildar istihdamna gerek kalmayacak ve bylece
bir miktar tasarruf da salanm olacaktr. Bu nedenle tahsildarlara maa
dnda bir cret verilmesinin gerekli olmad gr belirtilmi, ancak
buna karlk tahsildar maalarnn uygun bir seviyeye ykseltilmesi ve
kabzmal maalarnda olduu gibi bir cetvele tabi olarak nizamnameye
eklenmesi nerilmitir. Heyet-i Vkela mazbatasnda deinilen bir dier
nokta, kabzmallarn zimmetleri iin ahalinin sorumlu tutulmas maddesi
olmutur. Ancak bunun uygun olmayaca, aksi takdirde hibir ahsn
kabzmal seimine yanamayaca ynnde gr olumutur.
Btn bu mzakerelerin neticesinde 4 1 maddelik nizamnameye son
ekli verilmi ve 1 O Kasm 1 879 tarihi itibariyle iradesi kartlmtr.
Nizamnamenin birinci maddesine gre vili'tyet ve liva merkezi olan kaza
larda birer sertahsildar ve maiyetinde kazann ve vergisinin byklne
gre birer piyade ve ikier svari veya daha fazla tahsildar istihdam edile1 74

Nadir zbek

cektir. Livalarda ise birer liva sertahsildar bulunacaktr. Sz konusu ser

tahsildarlar mal mdrlerinin, mal memurlarnn ve umur- maliye m
drlerinin ynetimi altnda grev yapacaklardr. Kaza sertahsildarlar ida
re meclisleri tarafndan seilirken, liva sertahsildarlar Maliye Nezareti
tarafndan tayin edilecektir.
Bir nceki blmde ksaca deinmi olduumuz 1 875 tarihli talimatn
tahsilat yoklamaclarna yklemi olduu kabzmal veya muhtarlarn he
saplarnn teftii ve "tahsilatta tehir edenlerin tazyiki" grevleri yeni ni
zamnameyle piyade ve svari tahsildarlarna verilmitir. Bu nizamnamey
le tahsildarlar yine vergiyi bizzat toplayan tahsil memurlar olarak tanm
lanmamlardr. Tahsildarlarn, kabzmallar tarafndan verginin zamann
da toplanarak gecikmeden mal sandna aktarlmasn temin eden ve bu
ahslar tarafndan zimmete para geirilmesi gibi durumlar olutuunda
mdahale eden bir nevi tefti memuru olduunu gryoruz. Bilfiil vergi
tahsilat iiyle yine kabzma)lar yani muhtarlar grevlendirilmitir. Daha
nceden de deinmi olduumuz gibi bu tarih itibariyle kabzmallk sfa
tnn kullanlmas ynnde bir srar olmasna ramen muhtarlktan ayr
bir memuriyet olarak kabzmalln oluturulamadn gryoruz. Muh
tarlar, vergi taksitlerini demeyen mkelleflerin nce kendilerine bavu
racak ve bir haftalk bir sre sonmda vergi hala denmemi ise ihtiyar
meclisini toplayp konunun orada grlmesini salayacaktr. htiyar
heyetinin olaya dahil olmasyla da bir sonu alnamad durumda gene
bir haftalk ek bir sre sonunda konu tahsildara havale edilecektir. Tahsil
darlar ise konuyu icra kanununda belirlendii ekilde zme kavutur
makla ykml tutulmulardr. Vergi tahsilinde tahsildarlarn devreye
sokulmasna ilikin bu kadar ayrntl bir prosedrn belirlenmi olmas
nn vergi mkellefleri zerindeki basklarn ve istismarlarn bir miktar
azaltlmas ve kontrol altna alnmas kaygsyla ilgili olduu aktr.
1 879 nizamnamesi, yeni olarak daha nceki talimat ve nizamnameler
de bulunmayan tahsildariye uygulamasn gndeme getirmitir. Yukarda
da deindiimiz gibi bu konu etrafnda ayrntl tartmalar olmutu. Ni
zamnamedeki son ekliyle tahsildariye toplanan vergilerin tamamndan
yzde olarak hesaplanacak ve tahsildarlar bu tahsildariyeden baka, hibir
sebep ve isim altnda, bir pay talep etmeyeceklerdir. Tahsildariyenin
%40' svari tahsildarlarna, % 1 5 'i piyade tahsildarlarna, %25 'i kaza
sertahsildarlarna ve %20'si liva sertahsildarlarna ayrlacak ve her bir
grup kendilerine den pay eit bir ekilde paylaacaklardr. Ancak tah
sildarlar vergi olarak topladklar meblaa katiyen el srmeyecekler, his
selerine den miktar makbuz karl aylk olarak mal sandklarndan
alacaklardr.
1 75

A bdlhamid Rejimi. Vergi Tahsildarl ve Siyaset

1 879 nizamnamesine gre tahsildarlarn grev alanlarna giren vergi

lerin en nemlilerini emlak ve akar vergisi, bedel-i askeri ve arazi vergisi
oluturmaktadr. Ky ve kazaca maktu olarak ihale edilen toptan ve pera
kende olarak taliplerine satlan vergi, rsumat, bilumum bedelat ve haslat
ile iltizama verilen vergiler tahsildarlarn faaliyet kapsam dnda brakl
m, bu kalemler altnda toplanan vergilerden tahsildariye alnmamas
kararlatrlmtr. Ancak "emval-i iltizamiye vesaireden zimmeti olup da
vakt-i taksitini mal geirmi olanlarn" takibi ii yine tahsildarlara
braklm, bu ekilde tahsil edilen vergilerden de belli oranlarda tahsilda
riye alnmas ngrlmtr.
Vergi tahsilftyla ilgili bir dier nemli konuyu verginin ky ve ma
hallede bulunan mkellefler arasnda paylatrlmasna ilikin yntem
oluturmaktadr. Tahsildarlar tarafndan toplanmas ngrlen birok ver
ginin 1 879 tarihi itibariyle bile tevzii niteliinin devam ettiini gryo
ruz. Bedel-i asker! bu duruma bir rnek oluturmaktadr. Bu vergiye ili
kin uygulamann erevesi altnc madde ile izilmitir. Bu maddeyle,
tahsildarlar her sene mart ayndan nce "tahrir-i emlaktan verilen malu
mat zerine her karye veya mahalleden nfus- mevcude itibariyle taleb
olunacak bedel-i askerinin miktar- mecmuunu mbeyyin meclis-i idare
tarafndan verilecek tevzi mazbatalarn mahalat ve kura ihtiyar meclisle
rine ita etmek ve karar- ahir hkmnce tevfiken tevzi defterini yaptr
[ makla ]" grevlendirilmitir. Sz konusu maddenin lafzndan bedel-i as
kerinin 1 879 yl itibariyle half yar tevzii bir nitelik tad anlalmak
tadr. Nizamname bu konuda ikircikli bir durum ortaya koymaktadr. Bir
yandan vergi, tahrir-i emlak'tan alnan nfus miktarna gre ayarlanmakta
ve bu erevede her bir ky veya mahalleden toplanacak miktar bu bilgi
ye dayanarak idare meclisi tarafndan belirlenmekte, te yandan sz ko
nusu meblan tek tek fertlere paylatrlmas ii gene ihtiyar heyetlerine
braklmaktadr.
Nizamnamede emlak vergisine ilikin ayrntl bir bilgi yer almamakla
birlikte, on drdnc madde bu konuda kaza sertahsildarlarn grevli kl
mtr. Bu maddede ifade edildii ekliyle kaza sertahsildarlar "her ma
halle ve kyden talep olunan verginin birer mfredat defterini ( . . ) tahrir
i emlak kalemlerinden karp ilan edilmek zere ( . . . ) mahalat ve kura
kabzmallarna yani muhtarlara gnderecektir." Tahrirlerin salkl bir
biimde tamamland blgelerde, vergi tevzii bir nitelik tamaktan ok
kiisel bir nitelik kazanm olacaktr. 28 Ancak sz konusu dnemde impa.

28 Osmanl mparatorluu'nda kadastro ve tahrir tekniklerine ilikin ayrntl bir tartma iin
bkz. Alp Ycel Kaya ve Ycel Terzibaolu, "Tahrir'den Kadastro'ya: 1 874 stanbul Emlak

1 76

Nadir zbek

ratorluun baz blgelerinde henz nfus, emlak ve akar ve temett tah

rirlerin yaplmadn biliyoruz. Bu gibi blgelerde vergi tevzii bir nitelik
tamaya devam etmekte ve verginin bireyler arasnda paylalmas nok
tasnda adaletsizlikler kanlmaz olabilmektedir.

1 886 TARHL TAHSL-i EMVAL NZAMNAMES

Bir nceki nizamnameyi geersiz klan 1 8 Ekim 1 886 tarihli yeni "Tah
sil-i Emval Nizamnamesi" birok maddesi itibariyle 1 879 nizamnamesi
nin bir tekrar niteliini tamakla birlikte zellikle vergi tahsildarlk te
kilatnn zaptiyeyle ilikisi asndan istenilen durumdan bir uzaklamay
ifade etmitir. 29 Nizamnamenin beinci maddesinde belirtildii ekliyle:
vesait-i tahsiliye her vilayet ve liva merkezi olan kazalarda ve bilu
mum mlhakat kazalarnda miktar- kazann cesametine ve emvalinin
kemiyetine gre tayin klnmak zere asakir-i zaptiyeye ilaveten piya
de ve svariden mrekkep olarak tekil olunacak tahsildar blkleri
ile her karye ve mahallede birer kabzmaldan ibarettir.
Ayn madde tahsildar bln dorudan zaptiyenin emir ve komutasna
vermitir. Tahsildar blkleri vilayet merkezi olan kazalarda zaptiye alay
beyinin, liva merkezi olan kazalarda tabur aasnn ve dier kazalarda
blk aalarnn kumandasnda bulunacaklardr. Tahsildar blklerinin
mal ve vergi memurlaryla ilikileri ise yalnzca "umur- hesabiye" konu
laryla snrlandrlmtr. Bylece tahsildarlk tekilatnn zaptiyeden ayr
ve maliyeye bal sivil bir kurum olmas ynndeki eilim tamamen bir
kenara braklm ve tahsildar blkleri zaptiye ve jandarmann bir alt
birimi olarak tanmlanmtr.
1 886 tarihli tahsil-i emval nizamnamesi, tahsildarlarn faaliyet kapsa
mna giren vergileri ak bir ekilde tanmlam olmas itibariyle bir nce
ki nizamnameden farkllk gstermektedir. Sekizinci maddede bu vergiler
sekiz balk altnda u ekilde sralanmtr:
l .emlak ve akar vergisi, 2.arazi vergisi, 3.yerli ve yabanc esnaf temet
t vergisi, 4.varidat- riyenin arazi zerine tevzi ve taksim olunmu
olan ksm ve gveri tabirle bedele tahvil olunan aksam, 5 .ahali-i
gayr-i mslimenin bedelat- askeriyesi, 7.masarif-i tahririye karl,
8.tapu haslat, 9.ibu yedi nevi mrettebatn bakayas.

Tahriri ve Vergisi: 'kadastro tabi olunur tahrir-i emlak'," Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar, 9
(2009).
29 "Tahsil-i Emval Nizamnamesi," Dstr J. Tertip, c.5, s.644-52 [ 1 304.0 1 . 1 9/6 Terin-i Evvel
1 302/ 1 8 Ekim 1 886]

1 77

Abdlhamid Rejimi. Vergi Tahsildarl ve Siyaset

Gene nceki nizamnamelerde olduu gibi btn vergi kalemlerinin bilfiil

tahsili ii bu nizamnamede de ky ve mahalle kabzmallarna yani muh
tarlara braklmtr. Tahsildarlar ise, nceki nizamnamede olduu gibi,
kabzmallarn vergileri ahaliden toplayarak mal sandklarna teslim edip
etmediklerinin teftii ve "tahsilatta rehavet gsteren kabzmallar ile bor
cunu vermeyenleri takip vazifesi" ile mkellef tutulmulardr.
Vergilerin mkellefler arasnda paylatrlmas konusunda ise yeni ni
zamnamede ky veya mahalle ihtiyar heyetlerinin ismi zikredilmemitir.
Dokuzuncu maddede ifade edildii ekliyle mal ve vergi memurlar her
mahalle ve kyden talep edecekleri verginin "mfredat defterini" mal
kalemlerinde tanzim ettirip ilan edilmek zere piyade ve svari tahsildar
lar araclyla kabzmallara gndereceklerdir. Bu maddeyle salkl tah
rirlerin yapld blgelerde muhtarlarn vergilerin paylatrlmas zerin
deki kontrollerinin ortadan kalkaca aktr. Bylece muhtarlarn yerine
getirecei ilev, maliye tarafndan belirlenerek mkelleflere tarh edilmi
bulunan vergileri toplamakla snrl kalacaktr.

l 894 TARHL TAHSL- EMVAL NZAMNAMES

1 894 ylnda yrrle giren Tahsil-i Emval Nizamnamesi tahsildarlk

tekilatnn zaptiyeyle ilikisi bakmndan 1 886 tarihli nizamnamenin iz
dii ereveye sadk kalm, ancak bu hususu daha belirgin bir ekilde
ifade etmitir. 30 "Vesait-i tahsiliye"nin yine "zaptiyeye ilaveten piyade ve
svarilerden mrekkep olarak tekil olunacak tahsildar blkleri ile her
karye ve mahallede birer kabzmaldan ibaret" olduu gene aklkla ifade
edilmitir. Ayrca, tahsildar blkleri sfatlar itibariyle askeri ancak yeri
ne getirdikleri ilev itibariyle mali ve mlki bir ereve iinde tanmlan
mlardr. Bu dorultuda beinci maddede tahsildar blklerinin "sfat-
askeriyelerinden dolay alay beyi ve tabur blk aalarnn taht- kuman
dasnda" olacaklar belirtilmi ve bu blklerin "vezaif-i tahsiliyelerinden
dolay memurin-i maliye ve bi '1-icab memurin-i mlkiye" tarafndan ve
rilecek emirlere gre hareket edecekleri ifade edilmitir.
1 894 tarihli nizamnameyle yeni olarak kaza, liva ve vilayet merkezle
rinde tahsil-i emval komisyonlarnn kurulmas kararlatrlmtr. Hafta
da en az iki kere ve yalnzca tahsilat ilerini grmek zere toplanacak
olan bu komisyonlar, kazalarda kaymakamlarn bakanlnda mal md
r, tapu katibi ve blk aasndan; livalarda mutasarrflarn bakanlnda
muhasebeci, vergi memuru, defter-i hakani memuru ve alay beyinden;
Jo

"Tahsil-i Emval Nizamnamesi," Dstr J. Tertip, c.6, s. 1 46 1 -66 ( 1 3 1 1 .08.01 /26 Kanun-i
Sani 1 3 1 1 17 ubat 1 894]

1 78

Nadir zbek

vili'yetlerde ise valilerin bakanlnda defterdar, vergi mdr, defter-i

hakani memuru ve alay beyinden oluacaktr. yle anlalyor ki bu ko
misyonlar mlki amirler, zaptiye kumandanlar ve maliye memurlarn bir
araya getirerek tahsildarlk tekilatnn askeri, mali ve mlki niteliini
teyit eder bir zellik tamaktadr.
Tahsildarlarn takibinden sorumlu olduklar vergiler itibariyle 1 894
nizamnamesi bir yenilik getirmemitir. te yandan bu nizamnamenin
"vergi tezkeresi" uygulamasn gndeme getiriyor olmas nemli bir yeni
liktir. Kaza mal memurlar tarafndan her mahalle ve ky iin ayr ayr
hazrlanan vergi mfredat defterleri ve her ahsn payna den vergiyi
ieren vergi tezkereleri, tahsil blkleri araclyla senet karlnda
muhtarlara teslim edilecektir. Bu uygulamayla vergilerin taksiminde
muhtarlarn veya ky ihtiyar heyetlerinin rol tamamyla ortadan kaldrl
m, verginin tevzii nitelii bir nebze daha azaltlm ve verginin ahsile
mesi ynnde nemli bir adf!l atlmtr. Kukusuz bu dzenlemenin ni
zamnamede belirtildii aklkta hayata geirilebilmesi nfus, emlak ve
temett konularnda kapsaml ve salkl saymlarn gerekletirilmi ve
kaytlarn tutulmu olmasn gerekli klmaktadr. Bu uygulamalarn, vergi
teknikleri bakmndan her bir Osmanl kyls ile ynetim arasndaki
mesafenin ortadan kalkmas ynnde nemli birer adm olduunun alt
izilmelidir. Bununla birlikte, vergi tahsiline ilikin bir sonraki blmde
ayrntlar ile greceimiz zere, imparatorluun birok blgesinde somut
uygulamann nizamnamede ifade edilen ideal durumdan nemli lde
sapma gsterecei thmin edilebilir. Bunda kukusuz baz blgelerin he
nz tahrir kapsamna alnamam olmasnn, tahrir yaplan blgelerde de
saymlarn istenildii kadar salkl gerekletirilememi olmasnn pay
bulunmaktadr.
Bu nizamnameyle de vergilerin mahalle ve kylerde bilfiil toplanmas
iinde yine muhtarlarn grevlendirildiini ve kabzmallk olarak isimlen
dirilen ve vergi toplamakla mkellef bir memuriyetin henz oluturula
mam olduunu gryoruz. Yirmi drdnc madde, muhtarlarn bu g
revini daha nceki nizamnamelerde rastlanmayan bir aklkla tanmla
mtr. Vergi borcunu demeyenlere ilikin baz durumlarda hapis cezas
nn nerilmi olmas itibariyle de 1 894 tarihli nizamname ncekilerden
farkllamaktadr. Nizamname vergi borcunu demeyen ve vergi borcuna
karlk gelmek zere haciz ilemine konu olacak gayrimenkul bulunma
yan mkelleflere doksan bir gn gemeyecek ekilde hapis cezas n
grmtr.

1 79

Abdlhamid Rejimi, Vergi Tahsildarl ve Siyaset

902 TARHL TAHSL- EMVAL NZAMNAMES

Yukarda incelemi olduumuz zere 1 879 tarihli nizamnameyle zaptiye

nin tahsilat ilemlerine kartrlmamas ynnde kesin bir irade ortaya
konulmu olmakla birlikte 1 886 ve 1 894 nizamnameleriyle bu dorultuda
bir ilerleme salanmak yerine, tam tersi ynde eski uygulamaya geri d
n gereklemitir. Bu geri dnte muhtemelen maliyenin iinde bulun
duu skntlarn pay olmutur. Osmanl idarecileri vergi gelirlerini artr
mak iin eskiden olduu gibi bu dnemde de tahsilat ilemlerinde kolluk
kuvvetlerini devreye sokmay bir gereklilik olarak grmlerdir. Ancak
1 895 ylnda dou vilayetlerinde huzursuzluklarn iyice artmas, isyanla
rn ba gstermesi ve bilhassa Sason'da olaylarn kontrolden kmasnn
ardndan d basklarn da etkisiyle bir sredir ertelenmekte olan Anadolu
Islahat meselesi yeniden masaya yatrlm ve bu konuda acil nlemler
alnmaya allmtr. Bu erevede ncelikli olarak kolluk kuvvetlerinin
vergi tahsilat srasnda ahali zerinde uygulad bask ve zulmlerin
nnn alnmas bir zorunluluk haline gelmitir.
1 878 Berlin Kongresi sonrasnda Anadolu Islahat erevesinde gn
deme gelen reform paketinin ana kaleminden bir tanesini vergi tahsil
usulnn dzeltilmesi oluturmaktayd. Sason, Trabzon, Gmhane, Bit
lis, Mu ve Van olaylarnn ardndan Anadolu Islahat Umum Mfettilii
kurulmu ve bu greve Ahmet akir Paa getirilmitir. Ahmet akir Pa
a 'nn umum mfetti olmasyla birlikte vergi tahsildarl konusunda
1 895 tarihli Islahat Layihas 'nn belirledii ereve esas alnm ve byle
ce 1 894 tarihli Tahsil-i Emval Nizamname.si geersiz kalmtr. Vergi
tahsildarlna ilikin bu yeni ereveyi zaptiye ve jandarmann tahsilat
ilerine kesinlikle kartrlmamas ilkesi belirlemitir. 1 895 tarihli slahat
layihasnn esas itibariyle vilayat- sitte olarak isimlendirilen Erzurum,
Van, Bitlis, Mamuretlaziz, Sivas ve Diyarbekir vilayetlerinde uygulan
mas ngrlmt. kinci Abdlhamid ynetimi, slahatlarn blgesel bir
nitelik tamasn nlemek amacyla, Hicaz dndaki btn vilayetleri
kapsamak zere 22 Eyll 1 896 tarihiyle 22 maddelik bir baka slahat
layihas hazrlam ve vergi tahsildarlnn da iinde olduu reformlar
imparatorluun btnnde uygulamaya konulmutur. 3 1
1 896 ylndan 1 902 ylna kadar geen srete vergi tahsilat sz konu
su talimatlarla idare edilmi ve elde edilen tecrbelerle 1 902 ylnda kap
saml bir nizamname hazrlanmtr. "Vesait-i tahsiliye" ve "usul-i tahsil"
31

Ali Karaca, Anadolu Islahat ve Ahmet akir Paa, 1838-1899 (stanbul: Eren Yaynclk,
1 993).

1 80

Nadir zbek

bakmndan 1 902 ylnda yrrle giren Tahsil-i Emval Nizamnamesi

nceki nizamnamelerin ikircikli kald btn nemli meselelerde belir
gin bir netleme salam ve birok problemli noktann almas ynnde
kapsaml dnmler gndeme getirmitir. 32
1 902 nizamnamesinin nemli yeniliklerinden bir tanesi 1 896 tarihli ta
limatla da uyumlu olarak vesait-i tahsiliyenin zaptiyeyle ilikisinin bt
nyle kesilmi olmasdr. nceki nizamnameler vesait-i tahsiliyeyi zapti
ye komutanlarnn emrine bal klmken yeni nizamnamenin altnc
maddesinde ifade edildii ekliyle "tahsildarlar mahalli en byk mal
memurlarnn emri altnda" olacaklardr. Dokuzuncu madde bu konuyu
daha da belirgin hale getirmi ve "jandarmalarn muamelat- tahsiliyeye
mdahalelerini katiyen memnu" klmtr. Jandarmalar ancak ihtiya hasl
olduunda ve tahsil-i emval komisyonlarnn talebi zerine tahsildarlarn
muhafazasyla snrl olmak zere grev alabileceklerdir. Borlarn de
meyen mkelleflerin komisyonlara "celb ve izhar" da gene j andarma ve
polis marifetiyle gerekletirilecektir.
1 902 nizamnamesi tahsildarlk tekilatnn sivil mahiyetinin daha da
n plana kmasn salayan "tahsilat mfettilii" ve "tahsilat ketebelii"
memuriyetlerini getirmitir. Tahsilat mfettilii bir bakma sertahsildar
ln yerini alm ve her kaza iin byklne gre bir veya iki mfetti
in grevlendirilmesi ngrlmtr. Hesap ilerini yrtmek zere vila
yet merkezlerinde ikier, liva merkezlerinde de birer katip bulundurulma
s kararlatrlmtr. Vesait-i tahsiliye bunlara ek olarak piyade ve svari
tahsildarlarndan olumaktadr. Yeni nizamname ayrca her bir tahsildarn
grev alann yedi yz elli hane ile snrlamtr. Bu nizamname zaptiye
temsilcilerinin vilayet, liva ve kaza tahsilat komisyonlarndaki varlna
son vermi, bu komisyonlarn bakanln da mlki amirlerden alp mali
ye memurlarna devretmitir.
1 902 nizamnamesinin getirdii bir dier nemli yenilik vergilerin tak
simi ve tahsili konularyla ilgili olmutur. Bu noktada ncelikle bir nceki
nizamnamede de sz konusu edilen ancak ksmen mulak braklan vergi
tezkeresinin hayata geirilmesiyle ilgili kararllk dikkat ekmektedir.
Yirmi beinci maddede ifade edildii ekliyle:
kaffe-i mkellefine bir karye veya mahalle dahilinde olarak uhdelerin
de bulunan emlak ve arazinin mfredatn ve bunlarn vergilerini ve
kendisine tarh olunan temett vergisi ile efrad- gayr- mslimenin

32

"Tahsil-i Emval Nizamnamesi," Dstr /. Tertip, c.7, s.83 1 -49 [ 1 3 1 9 . 1 2 .08/05 Mart 1 3 1 8/ 1 8
M art 1 902]

181

Abdlhamid Rejimi. Vergi Tahsildarl ve Siyaset

bedelat- askeriyeden hissesini ve bunlarn bakayas varsa onun mikta

rn havi olmak zere tezkere verilecektir.
Aka anlald zere verginin taksimi noktasnda ihtiyar heyetleri ve
muhtarlar tamamyla devre d braklmtr. Nizamname sz konusu tez
kerelerin ilan edilmesi ve mkelleflere teslimi noktasnda da kabzmallar
yani muhtarlar devre d brakmtr. Yirmi altnc maddede ifade edildi
i ekliyle:
beyan olunan tezkereler behemehal senenin duhulnden bir ay evvel
ihzar olunarak tahsildarlar marifetiyle nihayetn nihaye mart gayesine
kadar eshabna yed be yed ita olunacak ve hin-i tevzi ve itada muhte
viyat mkellefine lisanen dahi tefhim olunacaktr.
Bir dier nemli nokta ise tahsildarlarn "daire-i tahsiliyeleri dahilindeki
kura ve kasabat ve mahallat ahali-i mkellefinin esamisini ve bunlarn
emval-i mezkureden olan borlarn havi bir cetveli hamil olmadka ve
ibu cetvelin bir nshas ait olduu karye ve mahallenin mnasip bir
mahaline ta' lik ve ilan edilmedike icra- tahsilata mezun" olamayacakla
rnn belirtilmi olmasdr. Bu maddelerin hakkyla uygulanabilmesi iin
kukusuz nfus, emlak ve akar tahrirlerinin kapsaml ve salkl bir ekil
de yaplm olmas gerekmektedir. Zaten on drdnc madde bu nizam
namenin tahriri yaplm olan blgelerde uygulanacan aka ifade et
mitir. Tahriri icra olunmayan mahallerde ise "tahsil muamelat usul-i
kadimesi ve icab- mahalli vehile" gerekletirilecektir.
1 902 tarihli nizamname tahsildarlk tekilatnn masraflarn nceki
nizamnamelerde de olduu gibi toplanan vergiden bir pay ayrlarak kar
lanmasn ngrmtr. Sz konusu miktar bir tahsildara aylk veya
drt yz kuru isabet edecek ekilde tahsilattan %5 ila %8 arasnda bir
kesinti yaplmak suretiyle karlanacaktr. Bu orann ne olaca ise vilayet
idare meclislerince belirlenecek ve Maliye Nezareti ile Bab- Ali'nin ona
yna sunulacaktr. 1 902 nizamnamesi tahsildar ve tahsildar mfettilerine
kylerde bulunduklar mddete kyl tarafndan bir oda tahsis edilmesi
ni de karara balamtr. Nizamnamenin getirdii bir baka yenilik tahsil
darlara emeklilik hakknn tannm olmasdr.
Sonu itibariyle 1 902 tarihli Tahsil-i Emval Nizamnamesi vergi tahsi
latna ilikin hayli kapsaml bir ereve oluturmu ve Tanzimat sonras
dnemde vergi tahsili ilemleri srasnda yaanan sorunlarn giderilmesi
ynnde elde edilen tecrbe ve birikimlerin hukuki bir ifadesi olmutur.
Bu nizamnamenin konumuz asndan en nemli zelliini tahsildarlk
tekilatnn zaptiye ve jandarmayla ilikisinin tamamen kesilmesi ynn-

1 82

Nadir zbek

deki kesin irade oluturmaktadr. l 860'l yllardan itibaren Osmanl ida

recilerinin gndeminde olan bu konuda btn niyetlere ramen kalc ka
zanmlar elde edilememiti. 1 879, 1 886 ve 1 894 tarihli nizamnamelerle
bu konuda bir bakma bir adm ileri iki adm geri atlmtr. 1 902 nizam
namesi Ahmet akir Paa 'nn da katklaryla 1 895 ylndan sonra arlk
kazanan ynelimin kapsaml ve somut hukuki bir ereveye kavuturul
mas anlamna gelmitir. Ancak gerek 1 896 tarihli talimat gerekse 1 902
tarihli nizamnamede ifade bulan ilke ve kurallarn hayata geirilmesi me
selesi bir baka yk oluturmaktadr. Aada Anadolu, Rumeli ve Suri
ye vilayetlerinde sz konusu kararlarn hayata geirilmesi srasnda yaa
nan skntlar ayrntlaryla incelenecektir.

ANADOLU, RUMEL VE SURYE VLAYETLERNDE

VERG TAHSLDARLIGI, 1895-1908

Dou vilayetlerindeki karkklarn giderilmesi ve ahalinin vergi tahsili

srasnda maruz kald basklarn nlenmesi iin ncelikle kolluk kuv
vetlerinin vergi tahsilat ilemlerinde kullanlmasna bir an evvel son ve
rilmesi gerekmekteydi. Bu erevede ilk adm olarak j andarma bnyesin
de yer alan "frka-i tahsiliyelerin lav" ve yerine zaptiye ile ba tama
men kesilmi sivil bir tahsildarlk tekilatnn kurulmas gerekmitir.
Abdlhamid ynetiminin vergi tahsilatna ilikin slahat vilayat- sitte ile
snrlandrmayp vilayat- ahanede yani imparatorluun Hicaz hari b
tn vilayetlerinde uygulanmas ynnde, 22 Eyll 1 896 tarihiyle bir karar
aldna yukarda deinmitik. Bu kararla, 1 860 'l yllardan beri gndem
de olan fakat bir trl kalc bir ilerleme salanamayan vergi tahsilat
usullerinin slah alannda kkl bir dnmn balad kesindir.
Abdlhamid ynetimi "frka-i tahsiliyelerin lav" ve sivil bir tahsil
darlk tekilat oluturulmas ynndeki kararn 1 3 Aralk 1 896 tarihi iti
bariyle vilayat- sitte kapsamndaki alt vilayete ek olarak Selanik, Koso
va, Manastr, Yanya, kodra, Cezair-i Bahr-i Sefd, Hdavendigar, Trab
zon, Kastamonu, Ankara, Aydn, Konya, Adana, Halep, Suriye, Beyrut,
Badat, Basra, Musul, Trablus, Yemen, atalca, zmit, Kuds, Bingazi ve
Biga gibi vilayet ve sancaklara gndermitir.33 Ancak, sz konusu kararn
bu ekilde geniletilmesinin imparatorluun geni ve farkl zelliklere
33

BOA, DH.TMJK.S, 4/4 1 , 1 3 1 4.07.08 ( 1 3 Aralk 1 896). BOA, DH.TMIK.S, 1 3/57,

1 3 1 5.04.03 (2 Austos 1 897). BOA, DH.TMIK.S, 1 4/3, 1 3 1 5.04.25 (23 Eyl l 1 897). Vilayet
lerle gerekletirilen yazmalar sonucunda "vilayat- sitte-i malumeden gayri vilayat ve evliye
i ahanede dahi mukarrerat- slahiyeye tevfikan tekil edilecek" yeni tahsildar heyetleri iin
jandarma btesinden aktarlacak meblaa 5.262.854 kuruluk ek yaplmas gerektii ortaya
kmtr.

1 83

Abdlhamid Rejimi. Vergi Tahsildarl ve Siyaset

sahip corafyas dikkate alndnda sorunsuz ve egdml bir ekilde

icra edilmi olduunu beklemek isabetli olmayacaktr. 1 3 Aralk 1 896
tarihli tebligatn gnderildii vilayet ve sancaklara ilikin liste dikkatle
incelendiinde imparatorluun vilayat- sitte dnda ana blgeye ayrl
m olduu grlr. Vilayat- sitte'de yeni sivil vergi tahsildarl tekila
tnn hayata geirilmesine ilikin sre, Ermeni sorunuyla ilikisi bak
mndan ayr bir balk altnda ele alnmay gerektirecek kapsamdadr. 34
Dier gruptan birincisini Tanzimat idari yapsnn erken bir aamada
ve grece baarl bir ekilde yerletirildii Hdavendigar, Kastamonu,
Konya, Ankara, Aydn gibi vilfyetler oluturmaktadr. kinci grup 1 878
sonrasnda gene Berlin Kongresi 'ne referansla slahat kapsam iine aln
m olan Rumeli vilfyetlerini kapsamaktadr. Son grubu ise airet yaps
nn nemli bir arla sahip olduu ve modem iktidar teknoloj ilerinin
uygulanmasnda zorluklarn yaand blgeler oluturmaktadr. Aada
vergi tahsilatnn bu corafyada nasl icra edildii srasyla ve ayrnt
laryla incelenecektir.

ANADOLU ViLA YETLERNDE VERG TAHSLDARLIGI

Yeni tahsildarlk tekilatnn, Hdavendigar, Kastamonu, Aydn gibi Tan
zimat idari reformlarnn uygulanmasna erken bir tarihte balanan vilf
yetlerde grece kolay bir ekilde ilerlik kazanmas beklenebilir. Ancak
bu vilfyetler iin btede yeteri kadar para ayrlamam ve buralarda da
sorun yaanmtr. Yeni vergi tahsildarlnn oluturulmasyla ilgili sre
cin skntl getii ortaya knca tek tek vilfyetlerdeki durumu tespit
etmek zere Bab- Ali'de bir komisyon kuru]mutur. Komisyonun yrt
m olduu yazmalar sonucunda birok vilfyetten yeni tahsildarlk te
kilat oluturulduu, ancak yeni tekilatn tahsilat iin yeterli olamad
ve dolaysyla zabtann yardmna ihtiya duyulduu ynnde raporlar
alnmtr. Vilayetlerin ounda "frka-i tahsiliye tertip edilmekle beraber
kuvve-i zabta muavenetinden feragat edilemeyerek jandarmann muave
net etmesinin dahi kararlatrlm" olduu tespit edilmitir. Vilfyetlerden
jandarmann tahsil ilemlerine kartrlmamas nedeniyle tahsilftn sekte
ye urad ynnde raporlar alnmtr.35
Vergi tahsildarlar iin ayrlan tahsisat artramayan merkezi ynetim,
j andarmann tahsilft iine karmasna da izin vermek istemedii iin
zm olarak nahiye tekilatnn devreye sokulmasn gndeme getirmitir.
34

Vilayat- sitte'de vergi tahsildarl tekilatnn uygulanmasna ilikin ayrntlar iin bkz.
Nadir zbek, ""Anadolu Islahat," "Ermeni Sorunu" ve Vergi Tahsildarl, 1 895-1 908," Tarih
ve Toplum Yeni Yaklamlar, 9 (2009): 59-85.
35 BOA, DH.TMIK.S, 1 3/57, 1 3 1 5.04.03 (2 Austos 1 897).

1 84

Nadir zbek

Nahiye tekilatnn slah Anadolu Islahat 'nn maddeleri arasnda yer

almaktayd. Osmanl ynetimi slahatn dier maddelerinde olduu gibi
bu maddeyi de vilayat- sitte ile snrlamayp btn vilayetlerde uygula
maya koyma abasna girimitir. dare-i nevahi nizamnamesinin nahiye
mdrlerine ve nahiye meclislerine vergi tahsilinde grev ykledii hatr
latlarak tahsil-i emval nizamnamesinde de bu dorultuda bir tadilat ya
plmas dnlmtr.3 6 Kukusuz bu nlemler de sorunlarn almasn
da yeterli olamam ve aada iki byk vilayet olan Aydn ve Hdaven
digar rneklerinde biraz daha ayrntl inceleyeceimiz zere ikayetlerin
n alnamamtr.
Aydn vilayeti yeni tahsildarlk tekilatnn hayata geirilmesi bak
mndan arpc bir rnek oluturmaktadr. Aydn her eyden nce impara
torluun merkezine yakn bir vilayet olarak nemlidir. Tanzimat' n n
grd nfus, emlak ve arazi tahrirleri ve benzeri idari pratikler bu vila
yette grece erken bir dnemde gerekletirilmitir. Btn bu zellikleri
ne ramen yeni vergi tahsildarl tekilatnn oluturulmasna ilikin s
recin Aydn' da da istenilen erevede gelimedii sylenebilir. Valilik 24
Ocak 1 897 tarihli telgrafla vilayetin 207 nefer piyade ve 204 nefer svari
den olumak zere toplam 4 1 1 neferli bir tahsildar tekilatna ihtiya duy
duunu ve gerekli meblan da 1 .237.002 kuru olduunu bildirmitir.
Maliye Nezareti ise 1 1 7 nefer piyade ve 1 00 nefer svari istihdamyla
638.600 kuruluk tahsisatn yeterli olaca ynnde gr bildirmitir. 37

Aydn vilayetinin 1 1 Mart 1 898 tarihiyle Dahiliye Nezareti 'ne gndermi

olduu bir baka yazdan anlaldna gre Dahiliye Nezareti, Maliye
Nezareti 'nin gr ynnde hareket etmi, nevahi mdr ve meclisleri
nin devreye sokulmas suretiyle tahsildar adedinin bir miktar azaltlmas
nn mmkn olduunu belirtmi ve valilikten ne lde bir indirim yap
labileceinin bir an nce bildirilmesini istemitir. Bu talebe vilayetin ce
vab ise sonular grlmeden ne lde bir azaltmaya gidilebileceinin
imdiden bilinemeyecei eklinde kesin ve net olmutur. 38

1 902 ylna gelindiinde Aydn vilayetinde henz ileyen bir tahsildar

lk tekilatnn kurulamam olduunu gryoruz. Sz konusu tarih itiba
riyle tahsildarlarn ancak te birinin istihdam edilebilmi olduu, dier
kadrolar iin uygun aday bulunamad, bulunanlarn ise kefalet getire36

BOA, DH.TMIK.S, 1 4/62, 1 3 1 5.05 . 1 6 ( 1 3 Ekim 1 897). BOA, A.MKT.MHM, 683/1 I ,

1 3 1 5. 1 0 . I 7 ( 1 1 Mart 1 898). BOA, DH.TMIK.S, 1 9/87, 1 3 1 6.02.28 ( 1 8 Temmuz 1 898).
37 BOA, DH.TMIK.S, 22/84, 1 3 1 6.08.04 ( 1 8 Aralk 1 898).
3 8 BOA, DH.TMIK.S, 1 9/87, 1 3 1 6.02.28 ( 1 8 Temmuz 1 898). Daha nceden Aydn Valisi
Kamil imzal ve 16 Temmuz 1 897 tarihiyle Dahiliye Nezareti'ne gnderilen telgrafta senenin
ortas gelmeden ve icraatn sonular grlmeden bir eylerin sylenemeyecei ifade edilmiti.

1 85

A bdlhamid Rejimi. Vergi Tahsildar/ ve Siyaset

medikleri belirtilmektedir. Aydn vilayetinin 1 902 tarihli tahriratnda ifa

de edildii zere bu durumda "tahsilatn klliyeti yine memurin-i mlki
yenin ve j andarmann muavenetine kalmakta," jandarmalar ise "maa ala
mamalarndan dolay istifa etmektedirler." Vilayet neticede jandarma
maalarnn bir an nce denmesini talep etmektedir. 39 1 904 ylna gelin
diinde de sorun henz zlememitir. Sz konusu tarih itibariyle vila
yetin tahsildar mevcudunun lzumundan eksik tertip edildii ve bu eksi
in kapatlmas ynnde 1 5 nefer daha tahsildar ilavesi meselesinin m
zakere edilmekte olduu anlalyor.40
Hdavendigar vilayetinde de durum Aydn'dan farkl deildir. Valinin
1 5 Haziran 1 897 tarihli yazsnda, jandarma btesindeki tahsisatn yeter
li olamayaca ve yeni usulde oluturulacak tahsildaran heyeti iin esasen
1 .22 1 .232 kuruluk bir bteye ihtiya duyulduu ynnde bir raporun
Dahiliye Nezareti 'ne 1 7 Mart 1 897 tarihi itibariyle gnderildii ancak
henz bir cevap alnamad belirtilmitir. Valinin ifadesine gre be san
ca kapsayan bu geni vilayette eldeki tahsildarlar yetersiz kalmakta,
tahsilat "gnden gne kesb-i mkilat ve atalet ederek masarifat- mahal
liye drt aydr tasfiye olunamadndan dolay sada ve szldy mucib
olmaktadr." Vali bir nceki yazsnda tahsildar miktar artrlmad tak
dirde "umur- tahsiliyenin hsn-i ifasnn gayr-i kabil olduunu" ifade
ettiini hatrlatmaktadr. Durumun nemine binaen vali son yazsnda tah
sildarlarn saysnn artrlmasn istemekte, bu yaplmad takdirde jan
darmann tahsildarlara yardm etmesinin elzem olacan bildirmektedir.
Islahat Komisyonu ise konuyla ilgili Maliye Nezareti 'ne gnderdii
yazda "mukarrerat- slahiye icabnca emr-i_ tahsilatta j andarmann mua
venetinin katiyen caiz olmad ve asla kabul edilemeyeceini" belirtmi
tir.41 Maliye Nezareti tahsildarlarn saysnn artrlmas ynnde giriim
lerin balatlm olduunu ve bu ilem tamamlanncaya kadar Hdavendi
gar vilayetinin talebi dorultusunda zabtann tahsilat ilemlerine yardm
etmesine izin verilmesini istemitir. Ancak Dahiliye Nezareti yine bu tek
lifi kabul etmemi ve tahsildarlk tekilatnn bir an nce tamamlanmasn
istemitir.42 Islahat Komisyonu'nun 1 6 Temmuz 1 898 tarihli yazsndan
"jandarmalarn badema tahsilata muaveneti klliyen men edilmi" olduu
39 BOA, DH.TMIK.S, 40/33, 1 320.08 . 1 7 ( 1 9 Kasm 1 902). Sz konusu dnemde maalarn
denememesi neticesinde j andarmalarn "terk-i hizmet etmeleri" hayli yaygn bir durumdu. Bu
konuda bkz. Nadir zbek, "Policing the Countryside: Gendarmes of the Late-Nineteenth
Century Ottonan Empire ( 1 876- 1 908)," fnternational Journal of Middle East Stdies 40, 1
(2008): 47-67.
40 BOA, . ML, 5 8/ 1 322/S-26, 1 322.02.24 ( 1 0 Mays 1 904).
4 1 BOA, DH.TM IK.S, 1 1 /26, 1 3 1 5.01 .29 (30 Haziran 1 897).
42 BOA, DH.TMIK.S, 1 1 /65, 1 3 1 5.02. 1 0 (1 1 Temmuz 1 897).

1 86

Nadir zbek

ancak "usul-i cedide-i tahsiliyenin" ise henz neticelendirilmedii iin

vilayette birok emvalin bakayada kalm olduunu reniyoruz. Daha
sonraki yazmalarda tahsilatta yaanan sorunlarn giderilmesi iin nahiye
mdrlerinin ve nahiye meclislerinin greve arlmas gerektii hatrla
tlmtr. Vilayet idare meclisi ise Dahiliye Nezareti 'ne henz nahiye te
kilat oluturulmad iin idare-i nevahi nizamnamesinin devreye sokula
mayacan bildirmitir.43

Aydn ve Hdavendigar vilayetleri Dahiliye Nezareti 'nin yeni usln

uygulanmas ynndeki srarlarna direnebilen vilayetler olarak n plana
kmaktadr. Bu kararllkta Aydn Valilii'nde Kamil Paa'nn bulunu
yor olmasnn kukusuz bir pay olsa gerek. Konya ve Ankara vilayetle
rinden ise Dahiliye Nezareti 'nin tebligatlarna ynelik bir itiraza pek rast
lanmyor. Kastamonu Valilii de benzer bir ekilde hem slahat layihasn
hem de nahiye mdr ve meclislerinin tahsilatta grevlendirilmeleri mad
delerini uygulamaya alyor grnmektedir. Kastamonu vilayetiyle ilgi
li belgelere yansyan bir nokta gayrimslimlerin tahsildaran heyetinde
istihdamlar konusu olmutur. Islahat Layihas gereince gayrimslimle
rin de nfuslar orannda istihdam edilmeleri gerekmekteydi. Anlald
kadaryla 1 2 Kasm 1 899 tarihi itibariyle Kastamonu vilayeti tahsildar
heyetine ilavesi dnlen 1 1 9 neferden yarsnn istihdamn gerekle
tirmi ancak nfus oran ilkesine dikkat etmemitir. Dahiliye Nezareti'ne
konu sorulmu ve nfus oranna dikkat edilmesi gerektii eklindeki ce
vaba gre istihdama devam edilmitir.44

RUMEL VLAYETLERNDE VERG TAHSLDARLIGI

1 878 tarihli Berlin Antlamas vilayat- sittede olduu gibi Rumeli vila
yetlerinde de idari reformlar yaplmasn ngrmekteydi ve antlamann
2 1 . maddesi bu amala dzenlenmiti. Makedonya' da gndeme gelen
reformlarn en nemli baln kolluk kuvvetlerinin ahali zerindeki bas
klarn nlemek zere Avrupa devletlerinin dorudan gzetimi altnda
jandarmann slah edilmesi oluturuyordu. Bu konu kukusuz vergi tahsi
lat meselesiyle dorudan ilikiliydi. Osmanl hkmetinin 1 879 ylnda
karm olduu Tahsil-i Emval Nizamnamesi ve daha sonra 1 896 ylnda
jandarma bnyesinde bulunan tahsildaran frkasn lavederek yerine b
tn vilayetlerde yeni bir tahsildarlar heyeti oluturma karar hi phesiz
Avrupa devletlerinin mdahale abasn boa karma ynnde bir girii
min de ifadesiydi. Ancak 1 902 ve 1 903 yllarnda Rumeli' de gerekleen
43

BOA, DH.TMIK.S, 1 9/87, 1 3 1 6.02.28 ( 1 8 Temmuz 1 898).

BOA, DH.TMIK.S, 22/3, 1 3 1 6.07.0 1 /( 1 5 Kasm 1 898). BOA, DH.TMIK.S, 22/4 1 ,
1 3 1 6.07.25 (9 Aralk 1 898).

44

1 87

Abdlhamid Rejimi, Vergi Tahsildarl ve Siyaset

Cuma-i Bala ve linden ayaklanmalar sonrasnda Avrupa devletlerinin

mdahalesi engellenememi ve Hseyin Hilmi Paa reform paketini ha
yata geirmek zere umum mfetti olarak grevlendirilmitir.45 1 879
tarihinden sz konusu ayaklanmalarn gerekletii yllara kadar uzanan
evrede vergi tahsilat alannda planlanan reformlarn istenildii lde
gerekletirilememi olmas kukusuz geni halk kitlelerinin honutsuzlu
unu daha da artrm ve isyanlar iin zemin hazrlamtr.46 Aada
1 896 tarihli talimat takip eden srete Rumeli 'nin belli bal vilayetlerin
de vergi tahsildarlna ilikin slahatn nasl gerekletirildii, daha do
rusu gerekletirilemedii ksaca incelenecektir.
Ergiri, Preveze, Berat ve Yanya merkez olmak zere drt sancak ve
toplam 2 .378 kyden oluan Yanya vilayeti Rumeli'nin grece byk
vilayetlerinden birisiydi. Dier vilayetler gibi Yanya'ya da yeni tahsildar
lk tekilatnn oluturulmas ynndeki talimat Aralk 1 896 tarihiyle
gnderilmi ve vilayet tarafndan bu dorultuda icraata balanmt.47 Vi
layetlerden gelen vergi tahsildarlar miktarnn artrlmas ynndeki s
rarl taleplere ramen hkmet 1 897 ylnda nahiye meclisleri ve nahiye
mdrlerinin tahsilatta grevlendirilebileceini hatrlatarak tahsildar say
snda bir azaltmaya gidilmesi ynnde bir talimat gndermitir. Yanya
Valilii 'nin bu emre tepkisi beklenilecei zere hayli sert olmutur. Vali
3 Kasm 1 897 tarihiyle Dahiliye Nezareti 'ne yazd yazda "Maliye Ne
zaret-i Celilesi 'ne takdim edilen defterde muharrer tahsildaran adedi ve
tahsisatnda hibir suretle tenkihat icras kabil olamayaca gibi ibu terti
batn bile yeterli olamayaca ve ilerde jandarma muavenetine muhta
olunacan" ok ak bir ekilde ifade etmitir.48 Yanya vilayetinin Dahi
liye Nezareti'ne gnderdii 1 4 Mays 1 899 tarihli telgrafta ise yeni olu
turulan tahsildarlar tekilatn "kylnn henz iitmedii ve binaenaleyh
bunlara kar emir ve nfuzu tamamen cereyan etmemekte olup u sebep
le emr-i mhim-i tahsilatn pek geri kald anlaldndan ahali tahsil
darlara altrlncaya kadar muavenet iin yanlarna muvakkaten birer
45

B u sre ve jandarma reformunun ayrnt lan iin bkz. Nadir zbek, "Osmanl mparatorlu
u'nda i Gvenlik, Siyaset ve Devlet, 1 876-1 909," Trklk Aratrmalar Dergisi, 1 6 (2004):
59-95. Makedonya'daki siyasi gelimeler ve sz konusu ayaklanmalar iin bkz. Fikret Adanr,
Makedonya Sorunu (stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1 996), Gl Tokay, Makedonya Soru
nu: Jn Trk htilalinin Kkenleri (1903-1908) (stanbul: AF A Yaynlar, 1 995).
46 Rumeli'de vergi tahsilatnda kolluk kuvvetlerine bavurulmas ve bunun dourduu honut
suzluklarn Jn Trk devrimine giden srete oynad role ilikin bir deerlendirme iin bkz.
Nadir zbek, "kinci Merutiyeti Hazrlayan Koullar: Rumeli 'de Yergi Tahsilat ve Jandar
ma," Toplumsa/ Tarih, 1 83 (2009): 46-50.
47 BOA. DH.TMIK.S, 4/4 1 . 1 3 1 4 .07.08 ( 1 3 Aralk 1 896).
48 BOA, DH.TMIK.S, 1 9/87. 1 3 1 6.02.28 ( 1 8 Temmuz 1 898).

1 88

Nadir zbek

nefer zaptiyenin terfikinin zaruri olduu" ifade edilmitir. Maliye Nezare

ti'nden Dahiliye Nezareti 'ne gnderilen 26 Kasm 1 900 tarihli tahriratta
ise vilayet dahilinde tahsilat ilemlerinde "jandarmadan baka asakir-i
ahane mfrezelerinin bile istihdamna lzum gsteren mahallerinin bu
lunduu" ifade edilmi ve sz konusu tahsildarlara birer nefer j andarma
refakat etmesi ynndeki geici kararn bir mddet daha devam ettirilme
si talep edilmitir. Dahiliye Nezareti 'nden Yanya vilayetine gnderilen 5
Ocak 1 90 1 tarihli telgrafta ise sz konusu geici uygulamaya birka ay
gememek zere ve refakati jandarmalarn "tahsilata asla kartrlma
malar" artyla izin verildii belirtilmekte ve geen sre zarfnda nahiye
meclisleri ve nahiye mdrlerinin tahsilatta grevlendirilmesi ynnde
gerekli admlarn niye atlmad sorulmaktadr. Ayrca sz konusu geici
uygulamaya "nihayet-n-nihaye ka mah daha" ihtiya duyulduunun
bildirilmesi istenmitir.49
Manastr vilayetinde de durum farkl grnmemektedir. Vilayet 2 8
Mart 1 898 tarihli telgrafla nahiye meclislerinin tahsilatta grevlendirilme
leri durumunda bile idare-i maslahatn mmkn olmadn bildirmitir.
Ayn telgrafta baz blgelerde nahiye meclislerinden faydalanmann
mmkn olduu ancak birok blgede nahiye meclislerinin henz olutu
rulmad ve bu nedenle tahsildar saysnda bir azaltmaya gidilemeyecei
ifade edilmitir. 50 1 7 Temmuz 1 899 tarihli valilik telgrafnda ise Serfie
sancanda tahsilatn ancak zabta yardmyla gerekletirilebildii bildi
rilmitir. 800 civarnda kyn bal bulunduu byke bir sancak olan
Serfie'de bir nceki yl da vergi tahsilinde jandarmaya bavurmak duru
munda kalnmtr. Serfie Mutasamfl tahsildarlarn yanna mevkiine
gre birer veya ikier zaptiye svarisinin verilmesini gerekli grmektedir.
Dahiliye Nezareti ise 29 Austos 1 899 tarihli yazsnda ncelikle slahat
kararlarn hatrlatm ve tahsildarlara refakat edecek j andarmalarn bir
neferle snrlandrlmasn istemitir. Sz konusu j andarmann "asla ie
kartrlmamas ve bu muamelenin nihayet-n-nihaye bir iki aya mahsus
tutularak ondan sonra kuraya yalnz tahsildarlar gnderilerek eski usuln
katiyen terk olunmas" da ayrca belirtilmitir. 5 1 26 Mart 1 9 0 1 tarihli Ma
nastr vilayeti yazsnda ise Debre sancandaki tahsildarlardan hibir
fayda salanamad gerekesiyle tahsildarln lavedilmesi istenmekte
dir. ifade edildiine gre sancakta vergi ancak "zabtadan ve cihet-i aske
riyeden memurlar karlarak" toplanabilmektedir. Maliye Nezareti ise
49
so
51

BOA, DH.TMIK.S, 33/23, 1 3 1 8.09.04 (26 Aralk 1 900).

BOA, DH.TMIK.S, 1 9/87, 1 3 1 6.02.28 ( 1 8 Temmuz 1 898).
BOA, DH.TMIK.S, 26/54, 1 3 1 7.04.21 (29 Austos 1 899).

1 89

Abdlhamid Rejimi, Vergi Tahsildarl ve Siyaset

her ne kadar slahat kararlarna aykr da olsa bu durumun onaylanmas

gerektii ynnde gr bildirmitir. 52
stanbul'a yakn olmasna ramen atalca Mutasarrfl 'nda da jan
darmann yardm olmadan vergi tahsilatnn gerekletirilemedii ynn
de raporlar gelmitir. rnein atalca mutasarrf 1 7 Nisan 1 897 tarihli
telgrafnda tahsildar maann dkl ve tahsildarlarn saysnn azl
nedeniyle verginin toplanamadn bildirmitir. 53 Mutasarrf 1 3 Temmuz
1 897 tarihli telgrafnda ise 400'er kuru maala 1 4 svari ve 250'er ku
ru maala drt piyade tahsildar daha istihdam edilmedii takdirde vergi
tahsilinin gerekletirilemeyeceini ifade etmitir. Mutasarrf durumun
vahametini ortaya koymak zere "geen sene tahsilat ii zabta marifetiy
le icra edildii halde emval-i umumiyeden yzde seksen derecesi tahsil
olunup bu sene ise imdiki tahsildarlarla ancak yzde krk tahsil olunaca
n" ayrca belirtme ihtiyac duymutur. 54 atalca Mutasarrfl 'nn 1 1
Eyll 1 90 l tarihi itibariyle hala tahsildarlarn yetersizliinden ikayet
etmeye devam ettiini gryoruz. Mutasarrf, ya zaptiyelerin tahsildarlara
yardm etmesine izin verilmesini, ya da alt nefer svari zaptiyesinin la
vyla elde edilecek tasarrufla alt nefer svari tahsildarnn istihdamna
izin verilmesini talep etmektedir. Bu talep Dahiliye Nezareti 'nin ilgili
birimlerinde grlm ve reddedilmitir.55
Rumeli 'nin dier vilayetlerinde de durumun farkl olduunu sylemek
zordur. rnein 1 897 tarihi itibariyle Selanik vilayetinde benzer ekilde
tahsilat ilemlerinde zabta kuvvetine bavurulmaya devam edildiini
gryoruz. Selanik Valilii ok ak bir ifadeyle "kuvve-i zabta ile tahsi
Jata alm olan ahalinin nahiye meclislerinin nfuzuyla tekalifat vakti
zamanyla ifa etmeyeceklerini" belirtmitir. 56 Kosova vilayeti ise ksmen
olumlu bir yaklam sergilemi, bir an nce nahiye meclislerinin olutu
rulmas ve tahsildar maalarnn da uygun bir seviyeye ekilmesi halinde
tahsilat ilemlerinde bir sorun kmayacan bildirmitir. 5 7
Vergi tahsilatnda jandarma ve zaptiye kuvvetine bavurulmaya de
vam edilmesi, hazinenin ihtiyalarnn her eyin zerinde tutularak ne
pahasna olursa olsun bte gelir ngrlerinin gerekletirilmeye all
mas, Osmanl tarasnda emeiyle geinen geni halk kitleleri zerinde
srekli bir baskya yol amtr. Osmanl idaresi imparatorluun btnn52

BOA, DH.TMIK.S,
BOA, DH.TMIK.S,
54 BOA, DH.TMIK.S,
55 BOA, DH.TMIK.S,
56 BOA. DH.TMIK.S,
57 BOA, a.g.b.
53

1 90

33/1 04, 1 3 1 8. 1 2.05 (26 Mart 1 90 1 ).

8/59, 1 3 1 4. 1 1 . 1 7 ( 1 9 Nisan 1 897).
1 9/87, 1 3 1 6.02.28 ( 1 8 Temmuz 1 898).
35/42, 1 3 1 9.06.22 (6 Ekim 1 90 1 ).
1 9/87, 1 3 1 6.02.28 ( 1 8 Temmuz 1 898).

Nadir zbek

de vergi tahsilat tekilatnn askeri grnmn ortadan kaldrarak sivil

letirmek iin byk bir aba sarf etmitir. Ancak Osmanl tarmsal reti
cisi iin bu deiikliin ne lde bir rahatlama salad pek ak deil
dir. Aadaki rnek Rumeli'nin en byk vilayeti olan Edime'de askeri
unsurlarndan arndrlm da olsa vergi tahsilatnn ahalinin gndelik ha
yatnda nemli bir deiim getirmediine iaret etmektedir.
Edime vilayetinin Dedeaa sancana bal Meri karyesinde 1 903
ylnda cereyan eden vaka, tahsildar Bekir Efendi 'nin tahsilat esnasnda
ahaliye kt davranyla ilgilidir. Bekir Efendi, Meri ahalisinden Yana
ko 'nun 1 70 kuruluk vergi borcu iin zevcesinin bulunduu haneye gir
mi ve yannda jandarma mer avu, iki muhtar ve ihtiyar heyeti men
suplar hazr bulunduu halde Yanako 'nun zevcesinin verdii 1 00 kuruu
eksik olduu gerekesiyle almamtr. Kadnn, 70 kuruu daha sonra bu
lup getirecei ynndeki ricasn da kabul etmeyerek, merdivenden aa
itelemitir. Daha sonra olu Petro'yu ve bir baka akrabasn darp ve tah
kir etmitir. Olayn bu ekilde cereyan ettii ahitlerin ifadesi ve mer
avu' un kendi beyan ile dorulanmtr. Ahalinin mahkeme-i nizamiye
ye ikayeti zerine mer avu hakknda 1 5 gn hapis cezas verilmitir.
Olayn yukarda zetlediimiz genel erevesi, olaand bir nitelik
tamamaktadr. Ancak bu olay vesilesiyle Maliye, Dahiliye ve Adliye
nezaretleri arasnda cereyan eden yazmalar Osmanl mal'i idaresinin ver
ginin ne koulla olursa olsun toplanmas eklindeki zihniyetine k tutar
niteliktedir. Maliye Nezareti tahsildarlarn mahkemeye celp ve davet ve
yahut hapis ve tevkif edilmesi gibi durumlarn tahsilat ilemlerini sekteye
uratmak gibi ciddi mahsurlar olaca grnden hareketle "tahsildarla
rn mahkemeye celbi hususunda memurin-i maliyenin vesaitine mracaat
olunmasn" istemektedir. Dahiliye Nezareti de bu istei Adliye Nezare
ti 'ne aktarmtr. Adliye Nezareti 'nin cevab ise tahsildarlara kanunda
ngrldnden farkl zel bir muamelenin uygulanamayaca eklinde
olmutur. Kukusuz bu rnek vergi tahsili srecinde yaanan basklar kar
snda ahalinin mahkemeler araclyla hakkn arayabildiine iaret
etmektedir. Ancak bu tekil rnein geneli yansttn dnmek hayli zor
grnmektedir.5 8

SURYE VLAYETLERNDE VERG TAHSLDARLII

Osmanl ynetimi Trablusgarp, Yemen, Badat ve Basra vilayetleriyle,
Bingazi ve Zor sancaklarn balangta bir sreliine istisna tutmay d
nm ve bu vilayetlerde tahsildarlk tekilatnn uygulanmasn bir
58

BOA, DH.TMIK.S, 47/ 1 . 1 3 2 1 .05.04 (29 Temmuz 1 903).

191

A bdlhamid Rejimi. Vergi Tahsildarl ve Siyaset

mddet geciktirmitir. 59 Bu idari birimler airet unsurlarnn gc ve dev

letten grece zerklikleri itibariyle benzer zellikler tamaktadr. Sz ko
nusu blgelerle ilgili Tesri'i Muamelat Komisyonu tarafndan Maliye Ne
zareti'ne gnderilen 1 Eyll 1 897 tarihli yazda Yemen ve Trablusgarp'n
hala istisna tutulmasnn anlalr olduu ancak dierleri iin dunmun
deimesi gerektii kanaati ifade edilmitir. Komisyon, bu blgelerde
btn zorluklara ramen tahsildar istihdam edilmesi ve bu tahsildarlarn
yanlarna jandarma veya asakir-i ahane mfrezeleri verilmesi suretiyle
"aftir ve kabftil-i merkumenin tedricen idareye sndrlarak usul-i cedide
i tahsiliyeye altrlmalarn" nermitir. 60 Bingazi sancayla ilgili ola
rak Maliye Nezareti, Dahiliye Nezareti'ne gnderdii cevap yazsnda
blgede vergi tahsilatnn tahsildarlar araclyla gerekletirilmesinin
mmkn olmayacan bildirmitir. Ayrca yeni tahsildar istihdamnn
hayli ykl bir masraf douraca, bunun da imkan dahilinde olmad ve
neticede sancan zel dunmu nedeniyle vergi tahsilinin ancak "asakir-i
ahane mfrezeleri terfikiyle mmkn" olaca ifade edilmitir.61
Zor Sanca'nda ise mutasarrfln 24 Aralk 1 896 ve 24 Temmuz
1 897 tarihli iki ayr telgrafnda belirtildiine gre frka-i tahsiliye istih
dam olunmamtr. 62 Bu telgraflarda mutasarrf sancakta imdiye kadar
tahsildar tayin edilmedii, tahsilatn jandarma marifetiyle icra edildii,
bunlarn da tahsilata el srmedii gibi ahaliden meccanen yem ve yiyecek
almadklar, blge ahalisinin de ounlukla seyyar airetlerden olumas
nedeniyle tahsilat ii iin ayrca memur istihdam yoluyla yeni masraf
karmaya gerek olmad bildirilmitir. Zor Mutasarrfl 'nn 9 Ocak
1 899 tarihli bir baka telgrafnda ise yine ayn gerekelerle tahsildar tayi
nine gerek olmad gr tekrar edilmitir. 63 Ancak 1 9 0 1 yl sonuna
gelindiinde sancakta dunmun bir miktar deitiini gryoruz. Maliye
Nezareti 'nin 5 Ocak 1 902 tarihli yazsndan anlaldna gre idare mec
lisi 80 neferden oluan bir tahsildar heyetinin oluturulmas ynnde bir
karar almtr. Bu kararn gerekesi olarak jandarma erlerinin saysnn
azl, jandarmalarn grev srasnda halktan yem ve yiyecek almak duru
munda kalmalar nedeniyle halkn zerinde bask ve yk oluturduklar
ileri srlmtr. Bununla birlikte aar vergisinin tahsili iin asakir-i a-

59

BOA, DH.TMIK.S, 1 3/57, 1 3 1 5.04.03 (2 Austos 1 897).

BOA, a.g.b.
BOA, DH.TMIK.S, 1 4/3, 1 3 1 5.04.25 (23 Eyll 1 897).
62
BOA, DH.TM l K.S, 1 9187, 1 3 1 6.02.28 ( 1 8 Temmuz 1 898). BOA, DH.TMIK.S, 24/4,
1 3 1 6. 1 1 .04 ( 1 6 Mart 1 899).
6
3 BOA, DH.TMIK.S, 22/97, 1 3 1 6.08.28 ( 1 1 Ocak 1 899).

60
61

1 92

Nadir zbek

hane sevkinin zorunlu olduu ve bu istisnann devam ettirilmesi gerektii

belirtilmitir. 64
Trablusgarp vilayetinde de Zor sancanda olduu gibi tahsildar teki
lat oluturulmam ve vergi tahsilinde asakir-i zaptiye ve asakir-i ahane
ye bavurulmutur. Trablusgarp valisinin Dahiliye Nezareti'ne gnderdii
1 1 Ocak 1 897 tarihli yazda vilayette vergi tahsiliyle ilgili durum ayrnt
syla tasvir edilmitir.65 Valinin raporuna gre vilayette zaptiye miktar
hayli az olduu iin tahsilat ilerinde teden beri asakir-i ahaneye bavu
rulmakta ancak bunlar da eitli mazeretlerle asla yardmc olmamakta
drlar. Vergi neticede mlkiye memurlar ve kabfil eyhlerinin gayretiyle
toplanmaktadr. Bu durumda verginin zaptiye araclyla toplanmayp,
vali, mutasarrf ve kaymakamlar maiyetinde istihdam olunacak tahsildar
lar araclyla toplanmas karar son derece olumlu karlanm ve 1 5 0
svari ve 1 50 piyade olmak zere toplam 300 neferlik bir tahsildar heye
tinin vilayet iin yeterli olaca bildirilmitir. Ancak vilayetin 1 Ocak
1 899 tarihli bir telgrafndan nezaretin bu talebi hemen onaylamadn
fakat gerekli incelemeler tamamlanncaya kadar sz konusu miktarn ya
rsn gememek zere geici surette tahsildar tayinine balanmasnn uy
gun grldn anlyoruz. Vali ise sz konusu telgrafnda vilayette daha
nceden bir tahsildar heyeti bulunmad, bu dorultudaki ihtiyacn kesin
olduu ve bte hazrlklar srasnda Trablusgarp vilayeti iin de mutlaka
tahsisat ayrlmas gerektiini hatrlatmtr.
Badat vilayetinde ise durum bir miktar farkllk gstermektedir. Vali
liin bildirdiine gre vilayette henz tahrir yaplmam ve frka-i tahsili
ye istihdam olunmamtr. Vergi olarak aairden adr bana 50'er kuru
alnmakta ve bu da yzde belik bir aidatla zabta araclyla toplanmak
tadr. Bedelat- askeriye de teden beri ayn ekilde zaptiye araclyla
aidat usulyle tahsil edilmektedir. Vilayette tahsildar heyetinin tekili
hayli ykl bir masraf getireceinden bu ynde bir giriimde bulunulma
mtr. Tesri'i Muamelat Komisyonu ve Maliye Nezareti bu uygulamann
devamn uygun bulmu ve "adr vergisi memurlarnn" da eskiden ol
duu gibi aidat verilerek "muvakkit tahsildar unvanyla" istihdamna de
vam edilmesini onaylamtr. 66
Musul vilayetine ilikin yazmalarda da benzer bir durum gzlenmek
tedir. Vilayette slahat kararlar gerei 32 nefer tahsildar grevlendiril
mitir. Ancak valiliin belirttiine gre verginin hakkyla toplanabilmesi
64

65

6
6

BOA. DH.TMIK.S, 35/47. 1 3 1 9.06.29 ( 1 3 Ekim 1 90 1 ).

BOA, DH.TMIK.S, 2414. 1 3 1 6 . 1 1 .04 ( 1 6 Mart 1 899).
BOA. DH.TMIK.S, 9/40. 1 3 14. 1 2 . 1 9 (21 Mays 1 897).

1 93

Abdlhamid Rejimi, Vergi Tahsildarl ve Siyaset

iin 400 nefer tahsildara ihtiya duyulmaktadr. Tahsilat ilemleri eskiden

beri jandarmalar tarafndan gerekletirilmekte ve baz durumlarda kuv
ve-i askeriyenin yardmna da ihtiya duyulmaktadr. Valiliin verdii
bilgiye gre vilayetin "sekenesi ai'irden ve ahali-i gayr-i mtemeddine
den ibaret olan yerlerinde" verginin zaptiyeye bavurulmadan yalnzca
tahsildarlar araclyla toplanlmas halinde nemli kayplar ortaya ka
caktr. Umum tahsildaran tertibat kapsamnda bteye Musul vili'yeti
iin bir tahsisat konulmamtr. Eski usln devam etmesi uygun grl
m ancak "o gibi gayr-i mtemeddinenin tedricen hkmete sndrlma
s" ynnde hareket edilmesi nerilmitir. 67
Halep valisinin Dahiliye Nezareti 'ne gnderdii 1 4 Temmuz 1 896 ta
rihli telgraf vili'yetteki durum hakknda bir fikir vermekle birlikte daha
ok uygulamalara bir itiraz nitelii tamaktadr. Vali ncelikle tahsil i
lemlerinin zabta emrinde bulunduu dnemde "tekmil heyet-i zabtann"
tahsilat ilemlerinde mmkn mertebe istihdam edildiini ifade etmekte
dir. Valinin ifadesine gre tahsildaran tekilat Mfetti akir Paa tara
fndan tasarruf esasna gre kurulduu iin hayli yetersiz bir seviyede
kalmtr. Ayrca vili'yetin zellikle l airetlerinin bulunduu blgeleri
ne yanlarnda bir iki j andarma olmadan tahsildar gndermenin mmkn
olmad ifade edilmitir. Halep valisi ok ak bir ekilde nerilen re
form paketinin bir zm olamayacan belirtmekte ve tahsilatta eski
usuln devam etmesi gerektiini ifade etmektedir. 68

Yukarda ksaca zetlediimiz ereve blgedeki dier birok vili'ye

tin durumuyla benzerlik gstermektedir. rnein Basra vilayetinde de
1 897 tarihi itibariyle yalnz vilayet merkezinde 5 adet tahsildar istihdam
edildiini gryoruz. 69 Basra'da 1 899 tarihi. itibariyle tahsildar snf te
kil edilmemi ve vergi zaptiye araclyla toplanmaya devam edilmi
tir. 70 Basra Valisi 'nin 1 6 Mart 1 899 tarihli yazsnda vili'yette her bir ka
lem verginin hangi usulle topland ayrntl bir ekilde anlatlm ve ne
ticede tahsildaran istihdamna gerek olmad belirtilmitir. Ahalisi
"umumiyetle urban ve aair ve bedeviyeden ibaret olan" Necd, Amare ve
Mntefk sancaklarnda ise "bir iki tahsildar deil zabta vastasyla bile
tahsil-i emval mmkn olamamakta ve bazen mfreze-i askeriye sevkine
ihtiya gsterecek derecede duar- mkilat" olduu ifade edilmitir.7 1
67 BOA, DH.TMIK.S, 24176, 1 3 1 6. 1 2.20 ( 1 Mays 1 899). BOA. DH.TMIK.S, 27/57,
1 3 1 7 .06.20 (26 Ekim 1 899).
68 BOA, DH.TMIK.S, 1 9/87, 1 3 1 6.02.28 ( 1 8 Temmuz 1 898).
69 BOA, DH.TMIK.S, 24/4, 1 3 1 6. 1 1 .04 ( 16 Mart 1 899).
70 BOA, DH.TMIK.S, 1 6/94, 1 3 1 5.08. 1 6 ( l O Ocak 1 898).
71 BOA, DH.TMIK.S, 24/4. 1 3 1 6 . 1 1.04 ( 1 6 Mart 1 899).

1 94

Nadir zbek

SoNU VE DEERLENDiRME
1 9. yzyl Osmanl mparatorluu'nun en nemli sorunlarndan belki de
birincisini vergi tahsilftt oluturmutur. kinci Mahmut dneminden itiba
ren Osmanl yneticileri imparatorluun vergi kaynaklarn en az kaypla
merkezi hazineye aktarmak iin ncelikle iltizam sistemini kaldrarak bir
nevi zel giriimciler olan mltezimleri aradan karmak iin gayret sarf
etmilerdir. Ancak bu konuda baarl olunamamtr. mparatorluun
sonuna doru vergi gelirlerinin neredeyse te birini iltizam sistemiyle
toplanan aar vergisi oluturmu ve vergi rejimine byk oranda devletle
bireyler arasnda yz yze ve dorudan bir iliki nitelii kazandrlama
mtr. Bu dnemde iltizam sistemi dnda kalan ve byk oranda tahrire
dayanan emlak ve akar vergileri ile tahririn gerekletirilmedii blgeler
de, komuca paylatrlmas ngrlen an-cemaatin vergilerin tahsili ise
muhtarlarn arlkl rolnn olduu bir sistem iinde gerekletirilmeye
allmtr. Bu tr vergilerin bte gelirleri iindeki pay yzyln sonla
rna doru %20'lik bir orana ulamtr.
Bu yazda ortaya konulmu olduu zere Osmanl ynetiminin "tayini
vergiler" olarak isimlendirebileceimiz tahrire dayanarak tespit edilen
vergilerin ky ve mahalle dzeyinde tahsili iinde dorudan maliye g
revlilerini devreye sokan bir vergi tahsildarl tekilat oluturmas mm
kn olamamtr. Bu durumda ky ve mahalle dzeyinde vergi tahsilat ii
muhtarlara veya sz konusu idari birimin ileri gelenlerine havale edilmi
tir. Ky ve mahallelerde kabzmallk ismiyle muhtarlktan ayr ve yalnz
ca vergi tahsilat iiyle grevli bir idari birimin oluturulmas yzyln son
eyrei boyunca Osmanl idarecilerinin hep gndeminde yer almtr.
Ancak mevzuatlarda da ifade bulmakla birlikte mahalle ve kylerde kab
zmallk tekilatnn kurulmas mmkn olamam ve muhtarlarn vergi
tevzi ve tahsilfttndaki rolleri nemli lde devam etmitir.
Tanzimat sonras vergi sisteminde muhtarlar mahalle ve kylerde ver
ginin paylatrlmas ve tahsili iinde birinci derecede sorumlu olmular
dr. Bununla birlikte tahrir teknikleri gelitike ve vilftyet, sancak ve ka
sabalarda maliyenin yerel brolar olutuka verginin kolektif ve tevzii
nitelii azalm, tayini yn belirginlik kazanm ve tek tek mkelleflere
den verginin belirlenmesi ve tahsili iinde muhtarlarn kontrol nemli
lde azaltlmtr.
Osmanl 1 9. yzylnda vergi tahsilinin sorunsuz bir erevede cere
yan ettiini sylemek zordur. Vergi tahsilinde hkmeti temsil eden ak
trlerle vergi mkellefi sradan Osmanl vatandalar arasnda gerginlikle
rin yaanmas, atmalarn kmas ve bu atmalarn vergi isyanlarna
1 95

Abdlhamid Rejimi. Vergi Tahsildarl ve Siyaset

dnmesi sklkla rastlanan bir durum olmutur. Bunda Osmanl ekono

misinin esas itibariyle tarmsal bir yapya sahip olmasnn, bte gelirleri
nin artrlmas iin retim lei bir hayli snrl Osmanl kylsne yk
lenilmekten baka bir alternatifin bulunmaynn pay byktr. 1 9. yz
yln devletleraras rekabet koullar tarmsal bir ekonomiye dayanan
Osmanl mparatorluu'nu zorlam ve artan devlet harcamalarn karla
mann tek yolu vergi gelirlerini ne pahasna olursa olsun artrmak olmu
tur. Bu koullarda vergi tahsilat ancak kolluk kuvvetlerinin devreye so
kulmasyla mmkn olabilmitir. Neticede siyasi rejimin temel meruiyet
kayna olmas gereken vergi sistemi imparatorluun birok blgesinde
rejimin meruiyetini kknden sarsan bir iliki nitelii kazanmtr.
l 840'l yllardaki kuruluundan itibaren vergi tahsilat zaptiyenin asli
grevleri arasnda yer alm ve bu konu hukuki mevzuatlarda da ifade
bulmutur. Ancak askeri yntemlere ve zora dayanan bir vergi tahsilat
rejimi Tanzimat'n hemen balarndan kinci Abdlhamid devrinin sonla
rna kadar ahali nezdinde geni bir honutsuzluk yaratm, bu honutsuz
luklar sklkla vergi isyanlarna dnm ve imparatorluun farkl blge
lerinde milliyeti hareketlerin gelimesiyle birlikte bu isyanlarn milliyet
i akmlarla eklemlenme ihtimali gittike artmtr. Osmanl yneticileri
ise 1 860'l yllardan itibaren vergi tahsil sistemini bar bir zemine
oturtmak, tahsilat tekilatn sivilletirmek ve kolluk kuvvetlerini tahsil
ilemlerine kartrmamak ynnde bir aba iinde olmulardr. Ancak bu
konuda kinci Abdlhamid dnemine kadar kayda deer bir ilerlemenin
salandn sylemek zordur.
1 878 Berlin Kongresi sonrasnda Rumeli ' de ve Em1eni nfusun belli
bir arla sahip olduu dou vilayetlerinde uygulanmak zere gndeme
getirilen idari reformlarn nemli maddelerinden birini sivil bir vergi tah
sildarl tekilatnn kurulmas ve tahsilat ilemlerine j andarmann kesin
likle kartrlmamas oluturmutur. 1 895 ylnda dou vilayetlerinde
huzursuzluklarn iyice artmas ve isyanlarn kmas sonucu sz konusu
idari reformlarn hayata geirilmesi ynnde d basklar artmtr. kinci
Abdlhamid ynetimi ise sz konusu reformlar btn imparatorluk a
pnda uygulanmak zere yaygnlatrm ve bylece reformlarn blgesel
bir nitelik kazanmasn engellemeye almtr.
kinci Abdlhamid dneminde gerek mevzuat gerekse uygulama d
zeyinde vergi tahsilat meselesi ncelikli konular arasna girmitir. 1 879
ylndan balamak zere bir dizi tahsil-i emval nizamnamesi hazrlanm
tr. Bu nizamnamelerde bir yandan zaptiyeden ayr sivil bir tahsildarlk
tekilat oluturulmas ynndeki bir iradeyi dier yandan da zaptiyeye
bavurmadan vergi tahsilatnn gerekletirilemedii gereinin izini gr1 96

Nadir zbek

mek mmkndr. Ancak Abdlhamid ynetimi btn gelgitlere ramen

1 896 ylndan itibaren tahsilat sisteminin sivilletirilmesi ynnde kararl
davranmtr. Ancak btn niyet ve abalara ramen uygulamann isteni
len erevede seyrettiini sylemek zordur. Anadolu, Rumeli ve Suriye
vilayetlerine ilikin incelemi olduumuz ayrntl rnekler maliyenin
iinde bulunduu sknt nedeniyle yeni sivil tahsildarlk tekilat iin ye
terli bte ayrlamadn ve bu koullarda vilayet ynetimlerince vergi
tahsilat iinde kolluk kuvvetlerine bavurulmas gereinin ortaya kt
n gstermektedir.
Abdlhamid rej imi artan huzursuzluklarn giderilmesi ve ahaliyle y
netim arasnda kopmu bulunan balarn tamiri ynnde zellikle 1 895
sonras dnemde nemli bir gayret iinde olmutur. Abdlhamid yneti
minin vergi konusunun siyasi rejimin meruiyeti ve bekas bakmndan
kritik bir neme sahip olduunun farknda olduu aktr. Ynetim, 1 895
sonrasnda vergi gelirlerinin artrlmas iin asken yntemlere dayanan
gelenekten kopmak ve 1 860'i yllardan beri gndemde olan dnceyi
hayata geirmek ynnde ciddi bir abaya girimitir. Ne var ki bu do
rultudaki giriimlerin bir sonuca ulamas her eyden nce devletin mali
gcyle snrl olmutur. Gc snrl bir brokratik aygtla bir yandan
vergi gelirlerini artrmak, dier yandan bu ii zora ve kolluk kuvvetlerine
bavurmadan sivil bir tekilat araclyla ve meruiyet snrlar iinde
gerekletirmek; kinci Abdlhamid dneminde de Osmanl ynetiminin
iinden kmay baaramad bir ikilem olmutur.

1 97

"Orient Express afi almas"

TURZM


------=-"' '

... \ ...
- ...,....

------ ------
\<, " .
_..,,_, t:>.:_ :!:!i ;
{ .
.

""""'"'""'-"'

Emest'in teklifinden ehremaneti 'nin ve stanbul Valilii'nin haberdar edilmesi

ve teklifin mefhumuna dairdir. (BOA, DH. UMVM, 97/3 1 )

ZAMANSIZ BiR TEEBBS:

"I. DNYA SAVAI
YILLARINDA
.

SMANLI IMPARATORLUGU'NDA
TURZM GELTRME
GAYRETLER"
Ahmet Yksel"'

MONH'TEN GELEN BR TEKLF ZERNE

YAANAN BROKRATK HAREKETLLK
Osmanl lkesinde turizmi gelitirmeye ynelik btn hareketlilik
Mnih 'ten, "Ernest Erman " isimli ahsn Mays 1 9 1 6 tarihinde gnder
mi olduu bir mektupla balamtr. Mektup, Dahiliye Nezareti Kalem-i
Mahsus Mdriyeti'nde tercme olunarak, Dahiliye Nazr Talat Paa
imzasyla evvela Ticaret ve Ziraat Nazr Ahmed Nesimi Efendi'ye
"Almanya 'da, Mnih 'te Ernest Erman! " balyla takdim olunmutur.
lgili tebligatta Ernest Erman ve projelerinden u satrlarla bahsedilmitir:
"Memleketimizin doal gzelliklerini Almanlara tantmak ve her sene
hava deiimi iin svire ve talya gibi lkelere giden Alman turist kafi
lelerinin byk bir ksmn Osmanl lkesine ekmek ve hkmetin hima
yesi altnda bir idare tesis etmek niyetinde olduunu ve bu konuda lazm
gelen malumat ve tecrbeye haiz bulunduunu arz ediyor. 1 Ayrca 'terce-

Ahmet Yksel, Sivas Cumhuriyet niversitesi. Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm.

"Alman seyyah kafileleri harbden evvel her sene svire ve talya' ya yzlerce milyona bali
olan muazzam bir servet gtrrlerdi. stikbalde Trkiyye dahi mezkur servete itirak idecek ve
ihtimal ki en byk hisseye nail olacakdr. Almanlar harb-i hazrda grdkleri ak tecrbeler
zerine paralarn artk mezkur memleketlere gtrmek istemeyeceklerdir. Bu muazzam serveti

Zamansz Bir Teebbs: Osmanl 'da Turizm

me-i halini '2 de ksaca zetliyor. Projesi nezaretin onayna mazhar olduu
takdirde dncelerini olduka ayrntl bir layiha halinde memnuniyetle
takdim eyleyeceini, arzu edilirse mzakerelerde bulunmak zere bizzat
stanbul' a dahi gelebileceini bildiriyor." 3
Talat Paa, Emest'in teebbsn "ayan- nazar- dikkat " bulduklar
n ifade ederek, bu hususta neler yaplabileceine dair fikir alveriinde
bulunmak zere mektubun Ticaret ve Ziraat Nezareti'ne gnderilmesini
gerekli grmtr. Beklenen cevap ok gemeden, Ticaret ve Ziraat Naz
r adna bir mstear imzasyla Dahiliye Nezareti 'ne ulamtr. zeti
"Ernest Erman Tarafndan Tesisi stid 'a ' Olunan Seyyahin daresi " olan
bu cevabi yazda ncelikli olarak mektubun tercmesiyle beraber mtalaa
olunduu kaydedilmitir. Mtalaalar neticesinde her yl farkl lkelere
giden Alman turistlerin istikametlerini Osmanl corafyasna doru evi
rebilmek iin ncelikli olarak gerekletirilmesi gereken hususiyetlerle
Trkiyye'ye te' mln itmek in yalnz vaktiyle balanlub, azlm-karane idame ettirebilecek bir

propaganda kafidir." (BOA, DH.KMS, 63/77).

Ernest Erman, "teebbsm hakknda tafsilat vermeden nce ahsm hakknda bir nebze
ma 'lfmat itasna llizfm gryorum" diye balad satrlarda kendisi ile ilgili sr perdesini ara
lamtr: Emest, o gnlerde 30 yandadr. Almanya'da Strasbourger-Post (stirasburger) adl
gazetede yazarlk yapmaktadr. alt gazetenin eski bayazar olan Pascal David isimli bir
ahsn ark'ta geirmi olduu senelerin hatralarn kendisiyle paylamas, Ernest'i Trkiye ve
stanbul 'a kar byk bir muhabbet ve merakn iine ekmitir. Bylece, Emest 1 905 senesin
den itibaren Trkiye'de "faal vefeyizdiir " olabilecek bir ura bulma emelinin peine dm
tr. Ernest, muhataplarn bu hususta ne kadar samimi olduuna inandrmak iin zamann siyasi
ve askeri atmosferine uygun etkileyici rnekler vermeye almtr. Gerek stanbul 'da yaanan
1 908 nklab esnasnda, gerekse 1 9 1 2 Balkan Muharebesi'nin devam mddetince Osmanl
kardeleri lehine tezahratta bulunmas, Hilal-i ahmer (Kizlay) iin yardm toplama faaliyetle
rine katlmas Ernest'in bu rneklerindendir. Ayrca o gnlere ait kymetli hatralarnn arasnda
Harbiye Nazr Enver Paa'nn el yazsyla kendisine gnderilmi olan bir mektubun varln
dan da bahsetmitir. Enver Paa'y vmek ve kendi varlndan haberdar etmek iin Ernest
tarafndan kaleme alnan mektuba bir cevap mahiyetinde yazlm olduu anlalan sz konusu
mektuptan birka satr alnt yaplmas lzumu hissedilmitir: "Tebikat- mlteft-anenizden ve
vatan mukadderatna hissen itirak ettiinizi gsteren satrlarnzdan dolay an-samim-il-kalb
teekkr ederim."
Son olarak, Ernest; 1 . Dnya Sava 'nn balangcnda (1914 Terin-i evvelinde) Mnih
Alman redifleriyle birlikte harbe katldndan, 1 9 1 5 H aziran' nda demir ha (salib) nian ile
ve onba olarak vatanna dndnden, cephede sular ierisinde geirmek zorunda kald k
aylarnda saln bozulduundan, ancak bu satrlar kaleme ald gnlerde artk sivil bir
vazife alabilecek kadar eski shhat ve kuvvetine kavumu olduundan bahsetmitir. Ernest
kendisi hakknda bu bilgileri verdikten sonra nihayet esas gayesini aa vurmutur: Kendisine,
ilerde ayrntl olarak arz ve izah edecei sahada mesai sarf edebilmek iin uygun bir alma
ortam oluturulmasnn ve Osmanl Hkneti 'nin bu hususta ufak bir miktar tahsisatta bulun
masnn ne derece mmkn olduunu renmek emelindedir. Maksadnn takdire ve tasvibe
layk grlp grlmediini ve Osmanl Devleti nezdinde varlna lzum olup olmadn da
merak etmektedir. Dolaysyla btn bu hususlarda Dahiliye Nezareti tarafndan kendisine bir
cevap verilmesini istirham eylemitir. (BOA, DH.KMS, 63/77).
3 BOA, DH.KMS, 39/24;25 Receb 1 334/28 Mays 1 9 1 6.

202

Ahmet Yksel

ilgili birtakm fikirler ileri srlmtr. Buna gre; evvela lke ierisin
deki kaplcalarn mevcut fenni gelimelere uygun bir ekilde tanzim olu
narak, bunlarn civarnda otel ve elence mahalleri tesis edilmesi gerekli
dir. Yaplacak btn faaliyetlerin eksenini de ulam yollar ve vastalar
nn slah edilerek, sayca artrlmas tekil etmektedir. Ziraat ve Ticaret
Nezareti 'ne gre alemde mstesna bir konuma sahip olan kimi Osmanl
beldelerinin pek ok yabanc turiste ve bilhassa mttefik hkmetlerin
vatandalarna ziyaretgah olmas noktasnda herhangi bir phe yersizdir.
Ancak turistlerin bu blgelere rabet etmelerinin yolu; gerek payitaht
stanbul' da gerekse kaplcalar, "/etafet-i mevkiiyesi " ve der doal g
zellikleri ile tannm olan kimi mahallerde imdiden birtakm tekilat ve
tesisatn vcuda getirilmesinden gemektedir. Memleketin bu gibi turistik
mevkilerini yabanclara tanttracak ve btn bu hususlarla ilgili olarak
neler yaplmas gerektii noktasnda fikir alveriinde bulunulacak bilgi
sahibi ahslarn hizmetlerinden de istifade olunmas gereklidir.
Ticaret ve Ziraat Nezareti turizmin gelitirilmesi iin neler yaplmas
gerektiine dair bylesi bir beyanatta bulunduktan sonra Emest'in teklifi
nin muhataplar olarak stanbul Valilii 'ne ve ehremaneti 'ne iaret et
mitir. iaretin manas turizmi gelitirmeye ynelik faaliyetlerin mtere
ken tetkik ve tahkiki iin durumun kendilerine iletilmesidir.4 Bu hususta
son sz syleyecek olan Sadaret Makam da Ticaret ve Ziraat Nezareti'
nin grlerini destekler nitelikte bir karara varmtr. Nitekim Bab- Ali
Sadaret Dairesi Umlr- dariye Kalemi 'nde hazrlanarak, Sadrazam'n
imzasyla Dahiliye Nezareti 'ne gnderilen bir tebligatta; stanbul ' un imar
ve tezyinat ile ilgili umumi bir plann stanbul Valilii ve ehremaneti'
nin ortak almalaryla vcuda getirilmesi gerektii kaydolunmutur. 5

TEKLFN TETKKNE MEMUR BR KOMSYONUN

OLUTURULMASI
Sadaret ile Ticaret ve Ziraat Nezareti 'nin sz konusu teklif ve kararlar
dorultusunda Talat Paa, Emest Erman'n teebbsnden, teebbs ze
rine gerekleen yazmalardan stanbul Valilii ile ehremaneti 'ni ha
berdar etmek suretiyle kendilerinden stanbul' un imarna dair hazrlaya
caklar bir projeyi nezaret tarafna takdim eylemelerini istemitir. Bu bil
dirime cevaben nezaret tarafna ncelikli olarak ehremini imzas tayan
bir yaz ulamtr. Buna gre, Osmanl lkesine davet zere veya gezinti
amacyla gelecek olan yabanclarn istirahatlarn temin etmek iin ehrin
4

BOA, OH. UMVM, 97/3 1 ; 3 Ramazan 1 334/ 5 Haziran 1 9 1 6.

BOA, OH. UMYM, 97/3 1 ; 1 7 Zilhicce 1 335/4 Ekim 1 9 1 7.

203

Zamansz Bir Teebbs: Osmanl 'da Turizm

tezyin ve imar gereklidir. Bunun iin baz esaslar belirlenmeli, ehrin

ilerde alaca eklin kararlatrlmas ve kararlarn uygulama sahasna
aktarlmas da sz konusu esaslar dairesinde gerekletirilmelidir. Ancak
tezyin ve imarat hususundaki tasarmlarn fikirsel boyuttan uygulama
sahasna nakledilebilmesi iin olduka uzun bir zamana gereksinim du
yulduu unutulmamaldr. ehremini, bu genel beyanatndan sonra kendi
bnyelerinde zel bir tetkik komisyonunun oluturulduunu da ifade
etmitir.
Komisyonun teekklne ve almalarna dair teferruat ise ehremini
Vekili tarafndan Dahiliye Nezareti'ne sunulan bir baka cevabi yazda
izah olunmutur: Komisyon, Dahiliye Nezareti'nin 1 1 Temmuz 1 332/24
Temmuz 1 9 1 6 tarih ve 1 2 2 numaral tezkeresinde arzu olunduu ekilde
tekil olunmutur. Komisyonun kurulu gayesi turistleri Osmanl lkesine
ekebilme adna ne gibi teebbslerde bulunulabileceine ilikin gerek
letirilecek mzakereler yoluyla birtakm kararlar alabilmektir. Komisyon
bakan Emanet Muavini Sezai Bey Efendi iken; Fen Maviri Kemaled
din Bey, Heyet-i Fenniyye Mdr Kadri Bey ile Umr- Hukukiyye
Mdr Rfat Bey komisyonun dier yeleridir. Ayrca komisyonca ger
ekletirilen mzakereler olduka ayrntl bir rapor halinde kayt altna
alnarak Emanet makamna teslim edilmitir. Birazdan btn ayrntlary
la sunulmaya allacak olan bu raporun bir sureti de grleri alnmak
zere Dahiliye Nezareti tarafna takdim olunacaktr.

TETKK KOMSYONUNCA GEREKLETRLEN TURZM

GELTRME MZAKERELER
Tetkik komisyonunca gerekletirilen mzakerelere ve mzakereleri kap
sayan raporun aktarmna gemeden evvel onun zerine baz deerlendir
melerde bulunmak yerinde olacaktr. Evvela bu raporun I. Dnya Sava
gibi Osmanl mparatorluu 'nun geri dn olmayan bir yola girdii
esnada hazrlanm olmas onun en ilgin tarafn oluturuyor olsa gerek
tir. Raporda ele alnan projelerin hep sava sonrasnda hayata geirilece
inin belirtilmesi de ona vcut verenlerin savan kazanlacana olan
inanlarn gstermesi bakmndan bir baka ilgin nokta olarak gze
arpmaktadr.6
Almanya Devleti 'nin askeri gcne gvenilerek, 1. Dnya Sava'ndan galip klacana dair
beslenen inan sadece bu raporun hazrlayclarna ait deildi. lkedeki genel hava da bu yn
deydi. Bu havay Meclis-i Mebusan'da yaplan grmeler esnasda da sklkla teneffs etmek
mmkndr. Mesela 30 Kanunusani 1 332/ 1 2 ubat 1 9 1 7 (Pazartesi) tarihinde gerekleen
meclis grmeleri esnasda Reis Hac Adil Bey'in, Almanya'ya yapm olduu seyahatle
ilgili beyanatta bulunurken Almanya'dan "anl mttefik ", onun asken gcnden de "silah-
muzaffer " olarak bahsetmesi ve bunun zerine meclisten ykselen alk sesleri lkede Alman6

204

Ahmet Yksel

Raporda "Osmanllar, Osmanllar zamannda, Bizans ve Osmanllar

devrinden bu yana" gibi ifadelere yer verilmi olmas, Osmanl brokrat
larnn yaadklar corafyay Bizansllar ve Osmanllar'dan sonra, tama
myla ttihat ve Terakki daresi 'nin egemenliindeki nc bir mekan ve
zaman olarak alglamalar da ilginlikler zincirine yeni bir halka ekle
mektedir. Raporun hemen her blmnde sklkla Trklkten dem vuru
luyor olmas ise devrin siyasi atmosferinin bir yansmasdr. Osmanl
lkesine ekilmeye allacak turist kafileleri arasnda nceliin Alman
lara verilmesi gene siyasi atmosferin yannda askeri vaziyetten ilham
alm olmaldr. Bu noktada, btn bu hareketlilii tetikleyen Emest'in
bir Alman olmasnn roln de gz ard etmemek gerekir. Ancak raporun
ekillenmesini salayan mzakereler esnasnda genellikle lkeye gelecek
yabanclar veya Avrupallar gibi ibarelerin tercih edilmi olmas Alman
larn sz konusu nceliini ortadan kaldrmtr.
Rapor esasnda Osmanl lkesini bir turizm merkezi haline getirmek
gayesiyle hazrlanm olsa da plan ve projeler birka istisna dnda hep
stanbul rnei ile snrl kalmtr. Bunun sebebi olarak raporda u ifade
ye yer verilmitir: "Plan gayr-i muayyen bir ehirde tatbike alarak,
milyonlar sarfyla buralarda mimari eserler vcuda getirilmesine ne hk
met, ne emanet ne de ahslar ve irketler cesaret edemez."7
.

lMAR VE TEZYN LERNN ESASINA LKN

BRNC MZAKERE
Rapor daha ncede belirtildii zere Emest'in teklifini tetkik gayesiyle
ehremaneti ve stanbul Valilii 'nin mterek giriimleri neticesinde
ehremaneti bnyesinde oluturulan zel bir komisyonun turizmi gelitir
me adna plan ve projeler hazrlamak ve birtakm kararlar alabilmek ga
yesiyle gerekletirmi olduklar mzakereleri kapsamaktadr. Mzakere
lere komisyon bakan Sezai Bey Efendi'nin riyaseti altnda ve dier ye
lerin katlmyla balanlmtr. lk mzakerede ele alnan husus, harpten
hemen sonra stanbul 'un emsali olan tarihi beldelerle ayn ekilde imar ve
tezyini iine balanlabilmesi iin birtakm esaslarn saptanmas olmutur.
Bu esaslarn tespiti ehremaneti 'nin birinci dereceyi igal eden vazifele
rinden biri olarak grlmtr. ehre turist aknn salanmas, sadece

lara ve savan ne ekilde neticeleneceine dair olan inanc yanstmas asndan arpc bir mi
sal tekil eder. (Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, il, ( 1 3 Kanunusani 1 332 ( 1 9 1 6) Tarihli
Yirmidokuzuncu nikaddan 3 Mart 1 333 ( 1 9 1 7) Tarihli Krkyedinci nikada Kadar), T.B.M.M
Basmevi, Ankara 1 99 1 .
7 BOA, DH. UMYM. 97/3 1 .

205

Zamansz Bir Teebbs: Osmanl 'da Turizm

Almanlardan byle bir teklif geldii iin deil, iktisaden de zaruri bir ihti
ya olarak kabul grmtr.
Mzakereler esnasnda, Avrupa' da ziyaretilerin rabetine mazhar
olan ehirlerin stanbul ' dan farkl olan taraflarna da dikkat ekilmitir.
Bu ehirlerin teki beldelere nispetle; tarihi eserler, manzara ve dier
doal gzellikler bakmndan zenginlii, buralardaki binalarn ve nakliye
vastalarnn mevcut medeni koullara uygunluu ve her trl spor ve
elence8 mahallerinin varl sz konusu farklar olarak sralanmtr. Ar
dndan "halbuki stanbul 'un bu gibi beldelerden aa kalr yeri yoktur"
denilerek baz tarihi ve corafi gerekler ve rneklemelerle bu tezin alt
doldurulmaya allmtr. Edebi tarihte de sklkla ifade edildii zere
stanbul 'un 1 500 senelik mehur tarihi bir belde hviyetine sahip olmas,
Bizans ile Osmanl devirlerine ait uygarlk eserlerini bnyesinde barndr
mas, iki ktay ve iki mhim denizi birbirine balayan latif bir boazn
zerinde tesis olunmu mhim bir payitaht olmas, 300 milyon Msl
man' a hitap eden hilafet makamna ev sahiplii yapmas, iklim ve manza
ra asndan da nadir yaratla sahip olan yerlerden biri pozisyonunda
bulunmas sz konusu tarihi ve corafi dolgu malzemelerini oluturmu
tur. te btn bu hususiyetlerle beraber mevcut fenni ve medeni gelime
lerin de gz nnde bulundurulmas suretiyle ehrin imar ve tezyin olun
mas ile ulam-konaklama hizmetlerinin iyiletirilmesi ve arttrlmas
yoluna gidildii takdirde stanbul 'un Avrupa'daki dier ehirlerden daha
fazla turist ekeceinin su gtrmez bir gerek olduuna kanaat getiril
mitir. Bu adan baklnca da stanbul 'un imar ve tezyini hususunda ne
kadar emek sarf olunsa azdr denilmitir.
Bu karlatrmadan sonra, komisyon yeleri stanbul 'un imar iin
ileri srlen fikir zerinde tartmlardr. Bu fikirlerden ilki, stanbul'
da tamamyla Avrupai tarzda caddeler, sokaklar, meydanlar ve parklar ile
gene Avrupa' da bilinen mimari sluplara gre byk binalarn vcuda
getirilmesi olarak ortaya konulmutur. Ancak bu esas zere vcut verile
cek mimari oluumlarn, farkl bir eyler kefetme eiliminde olan Avru-

Babasnn ngiliz Konsolosluu'ndaki grevi vesilesiyle 26 yl ( 1 88 1 - 1 907) stanbul' da yaa

m olan Dorina L.Neave kaleme ald anlarnda, 1 9. yzyl sonlar ile 20. yzyl balarndaki
stanbul hayatn canl bir ekilde tasvir ederken; o tarihlerde stanbul ' da bulunan ngilizler ara
snda tenis, kriket, polo, futbol, dans, ata binme, yelkenli kullanma ve yzme gibi eitli sporsal
faaliyet ve yarmalarn tertip olunduundan bahsetmektedir. Hatta milletleraras turnuvalarn
dzenlendiine; Trk, ngiliz, Fransz, Amerikan, Avusturyal, Alman, talyan, Rum ve Ermeni
erkek topluluklarnn eksiksiz temsil edilmelerinden dolay spor msabakalarndaki kozmopolit
havann da turnuvalarn en belirgin zellii olduuna dikkat ekmektedir. Bkz. Dorina L.Nea
ve, Eski stanbul 'da Hayat, ev: Osman nde, stanbul 1 978, s. 1 23- 1 24.

206

Ahmet Yksel

pallarn ilgisini ekmeyecei gibi, milll zevklerine uygun olmad iin

Trklerin de houna gitmeyecei ifade olunmutur.
stanbul'un imaryla ilgili olarak ortaya atlan ikinci gr, ehrin tari
hi arka plann ne karmak iin Bizansllar dnemine ait eserlerin yeni
den canlandrlmas olmutur. Ancak bu gr de -bugnn sanat tarihi
lerini ve arkeologlarn olduka memnun edecek- bilinli bir yaklamla
rtlmtr. Nitekim Bizansllar' dan kalma tarihl eserlerin eski halleri
nin o gn iin tam manasyla bilinmemesinden dolay bunlara aynen ha
yat vermenin makul bir giriim olarak kabul edilemeyecei beyan olun
mutur. Ayrca byle bir teebbsn "Trklerin nokta-i nazarndan te
menni edilebilecek bir keyfiyet olmad" da ifade olunmutur.
Payitahtn, turistlerin ilgisini ekebilecek bir ekilde imar olunmas
adna ne srlen, o haliyle de kabul gren nc grse (Trklk duy
gusunun fazlasyla solunduunu hissettiren) esas zerine bina olun
mutur:
1 - Trkl, slamiyet'i ve arkll temsil eden mevcut yap ve eser
leri muhafaza etmek
2- ehirde peyderpey vcuda getirilecek olan yeni eserleri de Trk
mimari tarzna uygun bir ekilde ina eylemek
3 - En ufak bir Mill'i sanat eserinin dahi heder olmasna gz yumma
mak9
te bu esaslar gz nnde bulundurulduu mddete; bir Avrupa ken
ti ne gibi byk yaplar, modem ulam vastalar ve medeni messeseler
le donatlm ise onlar kabul ve tatbik etmekte herhangi bir saknca g
rlmemitir. Zaten stanbul 'un mevcut durumunun bu mimari usl zere
yrtlecek olan faaliyetlere daha ziyade cevap verebilecei zikrolun
mutur. Onlara gre, stanbul ancak bu ekilde Trkln ve arklln
muhafaza edecei gibi bundan Trkler nispetinde Avrupallar da memnun
kalacaktr.
stanbul ' un imarna ilikin esaslar bu ekilde kararlatrldktan sonra
sz konusu esaslar zerine baz deerlendirmelerde bulunulmu, ayrca
9 Osmanl mparatorluu'nda kltr varlklarna ilikin ilk yasal dzenlemeler Tanzimat'la ba
lantr. Dolayl yasalar ilki olarak kabul edilen 1 840 tarihli Ceza Kanunu'na son eklini
veren 9 Austos 1 858 tarihli dzenlemenin 1 33. maddesinde bu hususla ilgili olarak yle bir
ibare kaleme almtr: "Hayrat- erife ve tezyinat- beldeden olan ebniye ve asar- mevzuay
hedm ve tahrib ve yahud baz mahallerini krb rahnedar . . . " edenler cezalandrlacaktr. Os
man l ' da kltrel varlklarn yaatlmasa ilikin dier dzenleme ve yasalardan olan Ebniye
Nizamnameleri, Ebniye Kanunu, Asar- Atika Nizamnamesi vb. iin bkz. Emre Mardan, "Os
manl mparatorluu'nun Batllama Srecinde Kltr Varlklarn Korunmasa likin
Yasal Dzenlemeler", Trkler, XV, Ankara 2002, s.41 3 .

207

Zamansz Bir Teebbs: Osmanl 'da Turizm

imar faaliyetlerine ilikin yeni fikirler ortaya atlmtr. Bu erevede,

stanbul ' un imar srasnda eski ve yararl ant ve yaplarn elden geldi
ince korunmasna allacaktr. Bunu yaparken stanbul 'un, Bizansllar
zamanndaki halinin canlandrlmasna ve tamamyla bir Avrupa ehrine
dnmesine asla meydan verilmemesi gerektii srarla yinelenmitir.
Mzakereler esnasnda, asrlarca yanl anlalm ve anlald ek
liyle uygulanmaya allm olan batllama eilimine bir tepki olarak
sarf edilmi kimi ifadelere ve bu ifadeleri destekleyen baz rneklemeler
le de karlamak mmkndr: "Yenilik hususunda mmkn olduu ka
dar az taklit yaplmaldr" ibaresi en ak ekliyle sz konusu tepkinin bir
davurumudur. Mesela Avrupa 'nn byk ehirlerinde 50- 1 00 metre
genilikte caddeler vardr diye stanbul'da da o byklkte caddeler al
masna heves edilmemelidir. Bunun yerine yeni alacak caddeler "ihti
ya ile mtenasip " olmaldr. zellikle bahelerle evrili olan ve ok
ilek olmayan mevkilerde ar bir masrafa girilerek geni caddeler al
mas yoluna gidilmemelidir. Bunun yansra ark memleketi grmek arzu
sunda olan bir Avrupal stanbul'a geldii vakit ulamn hzll, uygula
malarn kolayl ve istirahatnn temini gibi Avrupa' da alm olduu
rahatl burada da bulabilmelidir.
Osmanl lkesinde turizmi gelitirme adna, fakat daha ok stanbul'
un imar faaliyetlerinin hangi esaslara gre ve ne ekilde gerekletirile
ceine dair tetkik komisyonu yelerinin grlerini beyan ettikleri bu ilk
mzakerenin son konusu Galata ve Beyolu semtlerinin durumu olmu
tur. Onlara gre; daha Bizansllar zamannda Venediklilerle aralarnda
bulunmak gibi bir zellie sahip olan, fetiht:n sonra da ounluk itibariy
le gayrimslim ve yabanclarn meskun olmas sebebiyle Osmanllar za
mannda stanbul ' dan ayr bir mevki konumunda bulunan Galata ve Be
yolu taraflarna bir ekidzen verilmelidir. 1 0 stanbul ' un Trkle has
olan safln ve "bekaret-i asliyesini " muhafaza etmek iin buralarn
"temiz ve kibar " bir hale sokulmalar arttr. Zevk, sefa ve elencenin

10

Galata ve Beyolu taraflarnn Trklere ve Trkiye'ye olan yabanclnn en iyi ifadesini

talyan yazar Edmonde De Amicis'in tasvirlerinde bulmak mmkndr. 1 874 senesinde stan
bul ' u gezen Amicis, Galata iin: "Sokaklarda sarklarla fesleri grmeseniz. ark'ta olduunuza
inanamazsnz. Her tarafta Franszca, talyanca ve Ceneviz dili konuulur. Cenevizliler burada
kendi memleketlerindeymi ve burann sahibiymi gibi davranrlar .. " eklinde bir betimleme
yaparken, Beyolu'nun vaziyeti bir ncekini mumla aratacak durumdadr, onun gznde. . . "
Avrupal sokan ortasnda yksek sesle konuuyor, glyor, akalayor; Mslman kendisini
gurbette gibi gryor ve ban stanbul'daki kadar dik tutmuyor." (Edmonde De Amicis, stan
bul, ev: Beynun Akyava, Ankara 1 986, s.58, 62).

208

Ahmet Yksel
11

ahlak d bir vaziyette srdrld mahaller kar tarafa tanmaldr.

Yoksa ahlak bozmad gibi ruhu terbiye ederek yceltecek olan her
eit zevk ve elence merkezinin stanbul' da da vcuda getirilmesinde
herhangi bir saknca grlmemitir.

TEFERRUATA LKN KNC MZAKERE

stanbul ' un imar hususunda giriilecek faaliyetlerin hangi esaslar zerin
den yrtlmesi gerektii konusunda yaplan ilk mzakerenin ardndan,
ikincisinde bu esaslara ilikin baz ayrntlar grlmtr. Bu grme
ler esnasnda ilk olarak bir turistin hangi amalarla Osmanl lkesine gel
mek isteyecei zerine (gene stanbul rneinden hareketle) birtakm
deerlendirmelerde bulunulmutur: "Bir seyyahn memleketinden kalkp,
yzlerce kilometre mesafeyi kat ederek stanbul'a kadar gelmesi" bir
ziyaret gerekletirme veya gezide bulunma gibi amalarn yannda, ba
zen fen ve tarih gibi ilimlere dair aratrma ve inceleme yrtme gayesi
ne, bazen de salk sorunlanna bir zm aray gibi ihtiyalarn kar
lanmasna dayandrlabilmektedir. te btn bu gaye ve ihtiyalarn gz
nnde bulundurulmas suretiyle ziyaretilerin rabet gsterecekleri e
hirlerin gereksinim ve eksikliklerinin karlanmas yoluna gidilmesi ge
reklidir.
Ardndan "herhangi maksat iin olursa olsun evvelemirde stanbul ' da"
ne tr yaplarn vcuda getirilmesi ve bakaca neler yaplmas gerektii
zerine baz beyanatta bulunulmutur. Buna gre, ncelikli olarak ehirde
ihtiya duyulduu oranda yeni caddeler, umumi meydanlar ve baheler
almal, bunlardan mevcut olanlarnnsa daha iyi bir hale sokulmasna
allmaldr. ehirdeki ime sular salk ihtiyalar gz nnde bulun
durulmak suretiyle ahaliye yetecek derecede artrlmaldr. 12 ehrin umu
mi mecralar (elektrik, su ve hava gaz gibi eylerin geirilmesi iin yap11

Kar taraftan kast stanbul ' un Anadolu yakas olmaldr. Ancak komisyon yeleri neden
byle bir deiikliin yaplmas gerektii konusunda herhangi bir ipucuna atfta bulunmam
lardr.
12 Fetihten sonraki hemen her dnemde stanbul ' un su ihtiyacn karlamak amacyla youn bir
aba ierisine girildii bilinmektedir. Nitekim Fatih Sultan Mehmet tarafndan balatlan su
tesisleri yapm Kanuni zamannda daha da gelitirilmitir. B u dnemde suya ait btn iler iin
500 yk ve 80.000 ake sarf olunduundan bahsedilmektedir. ehrin dnda toplanan sular,
ilerinde bazlar Malova kemeri gibi estetik bakmdan da bir aheser olan kemerlerle ehre
ulatrlmtr. ehrin su ihtiyacn modern usllerle ve ihtiya nispetinde karlamaya ynelik
almalar daha sonraki yl larda artarak devam etmitir. B u faaliyetler hakknda daha fazla bilgi
iin bkz. P..cicyan, 18.Asrda stanbul. ev: Hrad D.Andreasyan, stanbul 1 9762, s.25-26;
Cosimo Comidas de Carbognano, 18. Yzyln Sonunda lstanbul. ev: Erendiz zbayolu,
stanbul 1 993, s.93-96; Ahmed Refik, Onikinci Asr- Hicri 'de stanbul Hayat (1 689-1 785),
stanbul 1 988, s.77-79, 85; Semavi Eyice, Tarih Boyunca stanbul, stanbul 2006, s . 1 33, 1 34151.

209

Zamansz Bir Teebbs: Osmanl 'da Turizm

lan tesisat) bir an evvel vcuda getirilmelidir. Avrupa ve ark usllerinde

tanzim olunacak ve ayn tarzda donatlacak oteller ina edilmelidir. stan
bul ' da bir darlfnun ile dier gerekli resmi binalarn yannda byk ve
milll bir tiyatro binas 1 3 yaplmaldr. Son olarak ehrin en gzel yerlerin
den birinde muhteem bir ehremaneti binas vcuda getirilmelidir.
ehrin genel ihtiyalar olarak deerlendirilebilecek olan imar projele
ri yukardaki ekliyle sralandktan sonra turistlerin ilgisini ekmek ama
cyla ehirde ne gibi imar ve restorasyon faaliyetlerine giriilmesi gerekti
i zerine bir yol haritas izilmitir. ehir dahilinde Bizansllar'dan kal
ma tarihi eserlerden istifa olunabilecek durumdakilerle, Osmanllara ait
tarihi antlarn ve sanat eserlerinin kolaylkla ziyaret olunabilmeleri iin
etraflarnn almas ve buralara ulam salayan yollarn slah edilerek
geniletilmeleri gerektii haritaya yerletirilen ilk tasarm olmutur. Top
kap Saray'nn turistlerin ziyaretine almas, surlarn, mahzenlerin ve
ukur bostanlarn ziyaretilerin gezebilecekleri mekanlar haline dnt
rlmeleri ve mevcutlarna1 4 ilaveten yeni mzelerin tesis olunmas gibi
tasarmlarla haritaya son ekli verilmitir.
Genellikle stanbul ehir merkezini ilgilendiren imar ve restorasyon
larla ilgili bu planlar, mzakerenin son ksmnda Anadolu'yu da kapsaya
cak ekilde ehir merkezinin dna tanmtr. Mzakerede bulunanlarn
o gn iin ehir harici olarak adlandrdklar yerlerin banda Boazii,
13 Tanzimat'la birlikte stanbul'da da batdaki benzerleri gibi tiyatro binalarn ina edilmeye
baland bilinmektedir. Nitekim Balkhane Nazr Ali Rza Bey; Beyolu H ristaki ars 'nn
tamamen tiyatro binalaryla dolu olduunu belirtmektedir. .Ali Rza Bey, 1 848 ylnda burada
ilk alan tiyatro olan Naum'un Tiyatrosu'nda daha ok Franszca ve talyanca opera, dram,
komedya gibi mzikal ve oyunlarn sergilendiini, Sultan Abdlmecit ile Abdlaziz'in de salta
natlar srasnda birka defa tiyatroya terif buyurmu olduklarn ve Karabet Papazyan Efendi
tarafndan sonralar Beyolu'nda bir tiyatronun daha alm olduunu kaydetmitir. Bu tiyatro
larla ilgili daha fazla bilgi iin bkz. Balkhane Nazr Ali Rza Bey, Eski Zamanlarda lstanbul
Hayat, Haz: Ali kr olak, stanbul 200 1 2, s . 1 89-1 90; Refik Ahmet Sevengil, Eski lstanbul
Nasl Eleniyordu (1453 'ten /92 7 'e kadar), Haz: Sami nal, stanbul 1 9903, s . 1 1 3 - 1 1 4 .
1 4 ngiliz sefaretinde grevli bulunan olunu ziyaret i i n 1 893 senesinde kocasyla birlikte
stanbul'a gelen G.Max Mller'in bu gezisi Eski Eserler Mzesi'nin ald yllara denk gel
mitir. Ancak Mller'in mze ve ona olan turistik ilgi hakknda verdii bilgiler hi de i ac
deildir. Mze, yeni alm olmasndan dolay henz byk halk kitleleri tarafndan bilinmedi
i iin bir ziyaretgah olma vasfna eriememi olsa da; Mller ilgisizliin, gezi rehberlerinde
mze hakknda ok az bir bilginin yazl olmasndan dolay ou turistin onun varlndan
haberdar olmadan stanbul'a gidip gelmeleri ve ok kstl zaman olan turistlerin vaktini bura
ya harcamasna deecek bir grsel zenginlie sahip olmamas gibi sebeplerden kaynakland
grndedir. Mililer ayrca Trkiye'de eski eserlerin tahrip edilmesine, yurt dndaki mzele
re tanmasna bir tepki olarak 1 850'1erde Fethi Ahmet Paa'yla balayp, 1 880'1erde Osman
Hamdi Bey'le dorua ulaan Trk mzeciliinin tarihi geliimi hakknda da bir panorama sun
maktadr. Bkz. Mrs. Max. Mller, lstanbul 'dan Mektuplar, ev: Afife Bura, stanbul 1 978,
s. 1 1 1 - 1 1 5.

210

Ahmet Yksel

Ayastefanos (Yeilky), Adalar, Timuryolu (Demiryolu) gzergah, am

lca, Alemda, Yua Tepesi ve yukarda belirtildii zere Anadolu gel
mektedir. Turistlerin ilgisini bu mahaller zerine de ekebilmek iin neler
yaplmas gerektiine ilikin planlar bir bir sralanmtr: Evvela buralara
gidi gelii salayacak muntazam yollar ve kprler yaplmaldr. 1 5 Bura
lardaki mnasip yerlerde mkemmel ve muhteem oteller, gazinolar,
elence ve oyun mahalleri tesis olunmaldr. Boazii 'nin her iki sahilin
de otomobil 16 ve araba yollar yaplmaldr. Ayn ekilde Boazii 'nin
nemli ve gzide kylerindeki sahillerden da zirvesine araba ve otomo
bille kmaya msait hafif meyilli yollar ve baz mahallerde de kunikule
(?) hatlar vcuda getirilmelidir. Ayastefanos ve Karadeniz sahilindeki
kumsallarda (Kilyos) deniz banyolar tesis edilmelidir. Alemda, Hrri
yet-i Ebediye Tepesi ile Kathane arasnda, Belgrat ky civarnda or
manlk alanlar oluturulmaldr. Bu sayede amlca Tepesi veya cadiye
gibi mahallerden istifade olunarak ehrin doal gzelliklerini bir panora
ma gibi gsterme imkannn hasl olacana inanlmtr. 1 7

1 5 lke ierisindeki yollarn yapm, tanzimi veya geniletilmesi. Osmanl mparatorluu'nun

sadece bu dneminde yani ykl esnasnda ele alnan bir mesele deildir. Mesele 1 9. yzyl
balarndan itibaren daha sk olarak, ama imparatorluk tarihinin hemen her dneminde gndemi
megul etmitir. Osmanl yneticileri Avrupa'ya gnderdikleri elilerden aldklar raporlardan
ulam alanndaki gelimeleri renmeye, olup bitene ilgi duymaya ynelmilerdir. Tanzimat'la
birlikte karayolu yapm gene gndemin ilk sralarnda yer almtr. B u dnemde ulam ve yol
larn imar ve tanzimi ile ilgili olarak birok nizamname yaymlanmtr. Bu nizamnameler iin
bkz. Musa adrc, "Tanzimat Dneminde Karayollarmn Yapm", D TCF Tarih Aratrma/ar
Dergisi. XY/26, Ankara 199 1 , s. 1 53 vd; Tanzimat Srecinde Trkiye- lke Ynetimi. Ankara
2007, s.76-79.
16
A.Ragp Akyava, stanbul yollarnn otomobillerle tanmasn o mizahi slubuyla u ekil
de dile getirmektedir: "stanbul'da ilk otomobili kinci Merutiyet' i n ( 1 908) ilann takibeden o
heyecanl gnlerde grmtk. Atsz araba da olur mu imi diye ap kalm, kyamet alameti,
deccal arabas diye elalemin az bir kar ak kalmt." (A.Ragp Akyava, Asitane -Evvel
Zaman inde stanbul-. 1, Ankara 2004, s. 1 92).
1 7 Tetkik komisyonu yeleri, stanbul 'un doal gzelliklerini bir panorama tarznda turistlerin
seyrine sunmak iin amlca Tepesi ve lcadiye gibi mahallerden istifade etmeyi dnrken;
skdar'dan bir fersah uzaklkta bulunan Bulgurlu Da ziyaretilere bu seyir zevkini sunma
vazifesini ok nceden stlenmitir. Mesela, 1 855'te Fransa'nn stanbul Bykeliliine ata
nan Edouard-Antonie de Thouevel ' in kuzini olan Baronne Fontmagne 22 ay sren stanbul yol
culuu srasnda Bulgurlu Da'ndan grd manzaray hayranlkla tasvir etmitir: "Boaz'a
ve Marmara'ya hakim olan bu dan tepesinden ahane bir manzara grlyor. Dadan Niko
medeia (zmit) Krfezine kadar. ky (koy?) tm harikalarn sergiliyor, daha bu tarafta Adalar
ve Marmara Denizi; karl tepeleriyle Olympos Da (Uluda) ve Bithynia kylar (stanbul ' un
Anadolu yakasn, Kocaeli. Adapazar, Bolu illerini, Zonguldak'n bat yars ile B ilecik ve Bur
sa illerinin kuzey kesimlerini kapsayan blge) uzaklarda ... Kuzeyde Avrupa Asya'yla yaryor
gzellikte: Pera, stanbul kylar ve Balkanlar'a kadar btn Boaz, esiz. grkemli bir manza
ra sunuyorlar." Bkz. Baronne Durand de Fontmagne, Krm Sava Sonrasnda lstanbul Gnle
ri, ev: smail Yerguz, stanbul 2007, s. 1 4 1 .

211

Zamansz Bir Teebbs: Osmanl 'da Turizm

DEGME AIK BR PROJENN HAZIRLANMASI

Turizm faaliyetlerinin gelitirilebilmesi gayesiyle bata stanbul olmak
zere turistlerin ilgisini ekebilecek olan mahallerde giriilecek imar ve
tanzim ilerinin hangi esaslar zerine bina olunacana dair yaplan m
zakerelerin ardndan ne kan fikirler zerinde tetkik komisyonu yeleri
baz deerlendirmelerde bulunmulardr. Bu deerlendirmeler deiime
ak bir proje eklinde kaleme alnmtr. Dikkatli bir biimde takip edil
diinde, projeye konu olan tasarlarn lkenin iinde bulunduu artlardan
dolay hep bir umutsuzluk ve kmaza varaca grlecektir.
stanbul'da inas dnlen ehremaneti, darlfnun, milli tiyatro ve
byk oteller gibi yaplarn ehrin hangi noktalarnda tesis olunacaklarn
tayin etmek iin ncelikli olarak genel bir plannn hazrlanmas gerektii
projede ele alnan ilk husus olmutur. Tetkik komisyonu yelerinin im
diye kadar ileri srdkleri fikirlerin, hayata geirilmesi noktasnda duy
duklar kayg ve pheler hep zamann yetersizlii noktasnda toplanm
tr. Zamandan yana olan skntlar sz konusu plarn hazrlanmas iin
gerekletirilen tartmalar esnasnda da rahatlkla grmek mmkndr.
Nitekim onlara gre; stanbul ' un eski haritasndan 1 8 hareketle veya sil
batan hazrlanacak olan umumi bir haritaya gre dzenlenmi olan bir
plann varl kabul edilse ve bu plan dorultusunda ilk imar ii olarak
mecralarn inasna balanlmas kararlatrlsa; az bir zaman zarfnda
bunu tamamlamak yle dursun, bu ina faaliyetinin emaneten mi yoksa
asaleten mi yrtlecei konusunun tespit olunmas dahi birka seneyi
aacaktr. Ayn ekilde uygulamas en basit gii grnen projelerden biri
si olarak deerlendirilen ehrin genel manzarasn panorama tarznda
ziyaretilere gsterebilmek iin amlca tepesinden istifade olunmas
konusu grlm ve nice mzakerelerden sonra bu gibi proj elerin o
gn iin hayata geirilmesinin mmkn olmadna kanaat getirilmitir.
Bir takm sorularla neden byle bir kanaatin hasl olduunun alt izilme
ye allmtr: "nk o yer kimindir? Ne suretle alnacaktr? Emanet
mi alacak, orada bir ey yapacak? Yoksa ehas m? Orada ne yaplacak?
Byk bir gazino mu? Yoksa otel ile beraber gazino mu?"
Sorularn ardndan ulam yollar ve vastalarnn iyiletirilmesi ile tu
ristler iin her trl kolayl salayacak projelerin bir an nce hayata
18 stanbul 'un ilk ll haritas, Fransz sefaretinden mhendis Kauffer'in yapt yaklak
1 /25.000 lekli haritadr. Kentin dokusunun ebniye nizamlar ile dnmeye balamasnn
balangc olarak grlebilecek harita ise il. Mahmud'un Helmuth von Moltke'ye yaptrd,
1 8361 1 837 tarihli ve 1 /25.000 lekli haritadr. Bkz. lhan Tekeli, " 1 9. Yzylda stanbul Met
ropol Alannn Dnm", Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri, (Editrler: Paul
Dumont, Franois Georgeon), stanbul 1 9992 , s.25.

212

Al met Yksel

geirilmesi gibi faaliyetlerin nemine vurgu yaplmtr. Ancak stanbul '

da ulam yollar ve vastalarnn durumuyla ilgili mevcut baz olumsuz
luklar komisyon yelerini yine karamsarla gark etmitir. skdar Fs
tkl 'ya kadar ipleri dendii halde henz tamamlanamam olan tram
vay hatt 19 sz konusu olumsuzluklarn banda sralanmtr. Tramvayn
iledii farz olunsa bile Fstkl 'dan sonra tepeye (amlca) hangi arala
klaca noktasnda da henz bir gelimenin kaydedilmemi olmas
komisyon yelerini iyiden iyiye rahatsz etmitir. Btn mitsiz aklama
ve rneklemelerden sonra stanbul 'un imarna ilikin plan ve projelerin az
zaman zarfnda ve devlet eliyle uygulama sahasna aktarlmasnn mm
kn olmad ynnde bir fikir birliine varlmtr.
stanbul ' a turistlerin ilgisini ekecek ve ihtiyalarna cevap verecek
bir ehir grnts kazandrabilmek iin neler yapmak lazmdr sorusuna
cevaplar retebilmek amacyla gerekletirilen mzakereler, mzakere
lerde ortaya atlan plan ve projeler mevzubahis olumsuzluklardan dolay
tamamen rafa m kaldrlacakt? Elbette hayr. Aksine tetkik komisyonu
yeleri, imdiye kadar gerekleen mzakereler neticesinde hasl olan
dncelerin, stanbul ehrinin imarna ynelik hazrlanarak, uygulanma
ya allacak bir programa temel tekil edebilecek zelliklere sahip olup
olmadna dair herhangi bir phenin yersiz olduunu beyan etmilerdir.
Hatta plan ve projelerin tatbik sahasna aktarlmadan, baka bir ifadeyle
stanbul ' u turistik bir kent haline getirmeden turistlerin buraya rabet
etmelerini salamaya alma fikrini o gn iin erteleme gibi bir konu
zerinde mtalaada bulunma gereini bile hissetmediklerini aka ifade
etmilerdir. Neden bylesi bir konu zerinde tartmay gerekli grmedik
lerini de baz rneklerle aklamaya almlardr. Nitekim onlarn naza
rnda; stanbul sanld kadar "bir Avrupalnn rabet ve iskanna kayt
sz deildir." ehrin eitli kesimlerinde, zellikle de Beyolu, Boazii
ve Adalar gibi mahallerde ziyaretilerin konaklama ve istirahatlarn te
min edecek olduka muntazam oteller20 bulunduu gibi, sz konusu yer1 9 ki beygir tarafndan ekilmekte olan ilk atl tramvaylar lstanbul'da, 1 869 senesinde faaliyet
gstermeye balamlardr. (Atl tramvaylar ve bunlarn hatlar hakknda daha fazla bilgi iin
bkz. A.Ragp Akyava, Asitiine -Evvel Zaman inde stanbul-. I, s.200). Atlarla ekilen ilk
tramvaylardan sonra, stanbul'da elektrikli tramvay hatlar 1 9 1 4 ubat'nda trenle hizmete gir
mitir. Bkz. lber Ortayl, stanbul 'dan Sayfalar. stanbul 20079, s.224.
2 Franois Georgeon, turistler iin Franszca olarak hazrlanm olan Dou 'nun Tarihsel ve
Arkeolojik Gezi Yollar adl bir Orta Dou gezi rehberinin Paris 'ten Konstantinopl 'a baln
tayan 1 9 1 2 tarihli basksnda; stanbul ' un kuzey tarafda bulunan (Hali'in kuzeyi) 20 adet
otele ait bir listesinin mevcudiyetinden ve balarnda Pera Palas'n yerald bu otellerin "asan
srl, banyolu, dulu, kaloriferli ve elektrik aydnlatmal, yani her trl modern konfora sahip"
olduklarndan bahsetmektedir. (Franois Georgeon, "Savan Arefesinde Gezginler", stanbul
(1 914-1923). Haz: Stefanos Yerasimos, (ev: Cneyt Akaln), stanbul 1 9972, s.26).

213

Zamansz Bir Teebbs: Osmanl 'da Turizm

ler ulam yolan ve vastalar bakmndan da "ikayet edilecek bir derece

de deildir." Yalnz eksiklii hissedilen bir iki ufak ayrnt vardr. Bunlar
dan birisi tercmanlar, dieri de turistlerin ziyaret mahalleri hakknda
istifade edebilecekleri eser ve kataloglar olarak saptanmtr.2 1 Bunlardan
zellikle eser ve katalog nerinin ilm1 olmakla beraber, pek o kadar by
tlecek bir tarafnn bulunmadna, kolaylkla tamamlanmasnn da
mmkn olduuna dikkat ekilmitir.

TETKK KOMSYONU TARAFINDAN

ALINAN NHAI KARARLAR

Btn bu deerlendirme ve aklamalardan sonra, "u halde stanbul 'un

imarat esasna balanabilmek iin ne yapmak lazmdr?" sorusundan yola
klarak tetkik komisyonunca birtakm niha1 kararlar alnmtr. Bu ka
rarlar u ekilde sralamak mmkndr:
-Evvela ehrin umum! bir haritas hazrlanmaldr. Sonra hkmetin
onay ve katlmyla bir de umum! plan tanzim olunmaldr. Kiiden kii
ye deimemesi iin yasa veya nizam neri yoluyla bu plann bir kanun
haline getirilmesi de gerekmektedir.
-mar faaliyetleri iin sarf lazm gelen masraflarn hesaplanarak, te
darik olunmasna allmaldr.
-Bu hazrlklardan sonra ehrin genel mimar! erevesini dolduracak
ve eksikliklerini tamamlayacak faaliyetlere giriilmelidir. ehirdeki cad
delerin ve byk binalarn imar, yollarn ve sularn slah edilerek, sayca
artrlmalar giriilecek faaliyetlerin banda gelmektedir.
-stanbul ' un imar ve turizm merkezi haline dntrlmesi hususun
da gerek komisyonca, gerekse komisyonun tekilini ve bu konuya eil
mesini gnderdii mektupla tevik eden Emest Erman tarafndan ortaya
atlan plan ve projelerin fikirsel boyuttan uygulama sahasna aktarlabil21 Tetkik komisyonu yeleri bu eksiklikten yaknrken, stanbul'un tarihi ve turistik yerleriyle
corafya ve toporafyasndan bahseden stanbul Rehberi isimli bir kitabn baslmasna Maarif
Nezareti tarafndan 24 evval 1 3 1 5/ 1 8 Mart 1 898 tarihinde izin verildii bilinmektedir. (BOA,
MF.MKT. 388152). Ayrca, stanbul 'un gzde bir turistik yer olduunu ve 1. Dnya Sava'n
dan nce her sene 40 ila 60 bin turistin buraya geldiini iddia eden Franois Georgeon. -biraz
evvel deinildii zere- stanbul hakknda yabanc dillerde hazrlanan gezi rehberlerinin uzun
sreden beri var olduklarndan bahsetmektedir: Franszca ilk rehber olan Guide du voyageur i
Constantinople et dans ses environs 1 839'da piyasaya kmtr. Daha sonra, saylar giderek
artan gezgin ve turist kitlesine ynelik aklamalar ve pratik bilgiler ieren yaptlar oalmtr.
1 860'da. daha o zamanlarda ne kavumu olan Guides Bleus'nn atas Guides Joanne dizisin
de, Dou 'nun Tarihsel ve Arkeolojik Gezi Yollar adl bir Orta Dou rehberi yaymlanmt ve
bu kitap Osmanl bakenti hakknda nemli bir blm ieriyordu. Bu eserin kazand baar,
ona; gzden geirilen, yeniden dzenlenen birok yeni bask yapma imkan salamtr. Bkz.
Franois Georgeon, "Savan Arefesinde Gezginler", s.25.

214

Ahmet Yksel

mesi iin (durum ve zamann msaade ettii lde) srekli gayret gste
rilmelidir.
-ehir civarnda mevcut olan ayr, kuzuluk, elence ve gezinti yerleri
(teferrc-gdh) ile su menbalarn bir kat daha slah etmek gerekmekte
dir.22
-ehrin uygun bir yerinde mkemmel bir hayvanat ve nebatat bahesi
vcuda getirilmelidir.
-Turistleri lke ierisinde uzun sreli ve olduka rahat bir ekilde
arlayabilmek iin imar ilerini, ulam ve konaklamay daha modem bir
hale getirme abalar sadece stanbul ile snrlandrlmamaldr. Bu faali
yetler ehir snrlar dna da tanmaldr. Mesela Tuzla'daki "imeler"
ve Yalova kaplcalar gibi turistlerin ilgisini ekecek yerler istifade oluna
bilecek bir hale dntrlmelidir.
- Letafet ve ehemmiyeti dnyaca bilinen Bursa ehrinin turistlerin
rabet edecei bir hale kavumas iin hzl ulam vastalaryla stanbul'a
balanmas ve burada medeni icaplara uygun eserler vcuda getirilmesi
gerekmektedir.
- stanbul ve civarnda belirli mevsim ve zamanlarda at koular23 ,
kabak yarlar24 gibi umumi sporlarla, Boazii 'nde eitli elenceler
tertip olunmaldr.
22 Osmanl tarihi boyunca ehirlerin ve kasabalarn cadde ve sokaklarnn temiz tutulmas, sula
rn temizlii ve sala uygun olmas, evrenin aalandrlarak yeil tutulmas, bahe ve park
larn tanzimi ve bakm gibi evre dzenlemesine dair alma ve nizamnameler iin bkz. bra
him zdemir, "Osmanl Toplumunda evre Anlay'', Trkler, X, Ankara 2002, s.598-61 O;
Fethi Gedikli, "Osmanl ' da evreyi Kirletme Suu ve Saib Cezas", Trkler, X, Ankara 2002,
s.6 1 1 -6 1 5 .
23 Osmanl Devleti 'nde atl tevik amacyla i l k olarak 1 326 ylnda, Bursa'da programl
koulara balanm ve b u i iin Balkl Ky i l e Atlar Meydan arasndaki alan, yar yeri
olarak vakfedilmitir. stanbul ' un fethinden sonra yklan hipodrom, Fatih Sultan Mehmet'in
emriyle onarlm ve at yarlar yaplan ve cirid oynanan bir alana dntrlmtr. Sultan
Abdlaziz dzenledii at yarlaryla bu sporu zendirmi, baarl binicileri dllendirmitir.
Atclk ve atl sporlar bu ekilde geliimini srdrrken maalesef 1 877-78 Osmanl Rus Sava
'nn yenilgiyle sonulanmas nedeniyle memleket byk bir yasa brndnden at yar
yapmak gibi spor gsterileri ve elenceleri artk unutulmutur. Ferruh Diner-Akn Yaar,
"Osmanl Dneminde Atl Sporlar", Trkler, X, Ankara 2002, 6 1 6-624.
24 Kabak oyunu (kabakbazi-kabak-bazl), niana ok atma taliminin arktaki ekli olup, halka
oyununun bir trdr. Fakat kullanlan silah bir ok ve atlar da svaridirler. Bir halka iinden
ok atlyordu, hedef yksek bir srk zerine konulmu bir gvercin veya bir baka kutur.
(H.Beveridge, "Kabak-baz!", MEB.A , VI, Eskiehir 1 997, s.5-6). Avusturya Sefiri olarak
1 554- 1 562 yllar arasnda Osmanl lkesinde bulunmu olan Busbecg, olduka ilgisini eken
bu oyun sayesinde Trklerin, at srtnda kaarken geriye dnp dman okla vurma gibi askeri
manevra kabiliyeti kazanmakta olduklarn kaydetmitir. (Ogier Ghiselin De Busbecg, Trkiye
yi Byle Grdm, Haz: Aysel Kurutluolu, (Basm Yeri ve Tarihi Belirtilmemi) s. 1 26). B u
oyun ile ilgili daha fazla bilgi iin bkz. brahim Yldran, "Trk Kltrnde Atl Hedef Okulu
u Olarak Kabak Oyunu ve Osmanl l ar'daki Grnm'', Trkler, X, Ankara 2002, s.625-634.

215

Zamansz Bir Teebbs: Osmanl 'da Turizm

Komisyon yeleri, imdiye kadar alnan kararlar ile dnlen plan ve

projelerin uygulama sahasna aktarlabilmesi iin imar ve turizm husu
sunda bilgi ve beceriye sahip yabanc uzmanlarn hkmete tespit oluna
rak, almalara itirak etmelerinin temini ynnde de oy birliiyle bir
karara varmlardr. Ayrca Osmanl lkesinde turizmi gelitirmeye yne
lik faaliyetlerle megul olacak bir idarenin hkmetin himayesi altnda
tesis olunmas ynnde Emest Erman tarafndan ortaya atlan teklif de
grlm ve nizamamesi ehremaneti tarafndan tetkik olunduktan
sonra sz konusu idarenin kurulmasnda herhangi bir saknca grlme
mitir.
Tetkik komisyonunun dikkatinden kamayan bir dier husus lkenin,
zellikle de stanbul 'un kendine has baz zelliklerinin Avrupallarn
seyahatnamelerinde byk bir memnuniyetle ve uzun uzadya anlatlmas
olmutur.25 te Avrupal seyyfihlarda bylesi memnuniyet uyandran
hususlardan en nemlilerinin ve memleket iin faydal olacana inan
lanlarn devamllnn muhafazasna ve daha da memnuniyet verici bir
hale getirilmesine aba gstermek gerekmektedir.
lkeye turist akn salayabilme adna imar ve tezyine dair bylesi
esasl almalarn yrtld srada tetkik komisyonunu rahatsz eden
kimi konular zerine de birka satrla aklanmas lzumu hissedilmitir.
Duyulan rahatszlklardan birisi halkn giyim-kuamndan kaynaklanm
tr. Komisyon yelerine gre; Avrupallarn stanbul bata olmak zere
dier Osmanl kentlerinde en fazla temasta bulunacaklar halk tabakalar
nn elbisesiz ve balksz (serpu) bir vaziyette etrafta dolamalar gzden
karlmamas gereken bir husustur. Fakat herkesi kapsayacak ekilde
halkn serpuuna kesin bir ekil vermeyi dnmenin ve 600 seneden beri
kararlatrlamayan giyim-kuam tarzn o gn iin tayin etmenin esasen
mmkn olamayacana kanaat getirilmitir. "Bu meseleyi zaman tabia
tiyle ve tedricen hasl edecektir " gibi tarihin kendilerini haksz karaca
bir yaklamla, btn halkn giyim-kuamna bir eki dzen verme adna
birtakm fikirler ileri srme cesaretini kendilerinde bulamamlardr. An
cak bu noktada belediyeye iki ksm esnafn kyafetini dzeltme vazifesi
nin dtn belirtmeyi kendileri iin bir grev saymlardr. Bu esnaf
25

Gerekten de bu tarz stanbul anlatlaryla hemen her seyahatnamede karlamak mmkn

dr. talyan yazar Amicis'in stanbul 'dan ayrlrken syledikleri veya stanbul gzelliklerinin
ona sylettikleri, yabanc seyyahlarn stanbul'dan duyduklar memnuniyetlerini nasl dile
getirdiklerine ilikin fazlaca bir rnekleme yapmay gerektirmeyecek trden olsa gerektir:
"Elveda stanbul! Aziz ve byk ehir, ocukluumun ryas, genliimin emeli, hayatmn
unutulmaz hatras ! Elveda. ark'n gzel ve lmsz kraliesi! Zaman bahtn, gzelliini boz
madan deitirsin ve ocuklarm seni bir gn benim seni grdm ve terk ettiim ayn deli
kanl heyecannn sarholuu iinde grebilsinler!" (Edmonde De Amicis, stanbul, s.437).

216

Ahmet Yksel

gruplar da arabaclar ve kayklar olarak belirtilmitir: Arabaclarn

belirli ve dzenli bir giyim-kuam tarzlar olmadndan "bu kyafet-i hal
ihtiya nispetinde ve zevk-i milliye uygun bir tarzda " dzeltilmelidir.26
Kayklara gelince; bunlarn btn batllarn rabetine mazhar olan hila11 gmlek ve beyaz alvar gibi renkli elbiselerden oluan "sade ve zarif

bir kyafetleri vardr ki; hem fenni, hem shhi, hem de millidir. 27 Kaykla
ryla beraber bunlarn eski kyafetlerini de ihya etmek birinci derecede
dnlecek meselelerdendir ".

DEGERLENDRME VE UYGULAMAyA
YNELK SON MZAKERE
Tetkik komisyonunca gerekletirilen nc ve son mzakereye, ilk iki
sine ait ksa bir deerlendirmenin ardndan geilmitir: stanbul 'un imar
ve tezyini iin nelerin yaplmas gerektiine dair esaslarn kararlatrld
birinci celsenin ardndan, ikincisinde bu esaslara dair baz teferruat mza
kere edilmitir. Bu ncsndeyse daha nceki toplantlarda belirlenen
esaslarn uygulanmasna dair mzakerelerde bulunulmutur. Bu balamda

"imarata nereden. neden ve ne suretle balamak lazm gelecei uzun uza

dya " tartlmtr. lk sorunun cevab stanbul ' daki "umumi mecralar "
olmutur. stanbul'un daha medeni bir ehir haline getirilebilmesi amac
ise hem bir sonraki sorunun cevabn, hem de bu kararn gerekesini olu
turmutur. mar ilerine ne suretle balanlaca ynndeki son sorunun
26

Arabaclarn giyim-kuamlarna bir eki dzen verilmeye allmas, daha il. Mahmud dne
minde karlan htisap Aal Nizamnamesi ile gndeme gelmitir. Buna gre; eskiden giy
dikleri bol bini, cppe ve alvar, bellerine sardklar lahur ve car al kesinlikle terk edecekler,
yenleri dar uha bini ve cppe giyeceklerdi . Balklar ise ustalar iin drt, raklar iin iki
parmak kenarl yeil kalpak olarak belirlenmitir. Bkz. Ziya Nur Sezen, "Arabaclar", stanbul
Ansiklopedisi, , stanbul 1 993, s.287.
27 Eski stanbul, skdar, Galata, Hali, Boazii ve Marmara denizi arasndaki bitmez tken
mez tekne, kayk ve sandal ak, baz yazarlara sefa ya da ihtiya iin birlikte denize aldklar
kayklarn profilini izmek iin iyi bir frsat sunmutur. Bu frsat yakalayanlardan birisi olan
Castellan kayrklar hakknda yle bir betimlemede bulunmutur: "Gen ve hepsi ayn csse
deler, en heybetli erkekler arasndan seilmiler, beyaz, kimi zaman muslin kumatan niforma
giyiyorlar. Bedenlerinin gzellii, hareketlerinin ve manevralarnn kvrakl ve eviklii ok
zevkli bir manzara arzediyor." (A.L.Castellan, Sur la Moree. l 'Hellespot et Costantinople,
(Mora, Hellespont ve Constantinople stne), Paris l 820'den naklen Juan Goytisolo, Osman
l 'mn lstanbulu, ev: Neyyire Gl Ik, stanbul 20043, s.78). Amerikan Misyoner Mary Milis
Patrick'in 1 870'lerdeki stanbul gezisi srasnda kayklar ve kayklarla ilgili gzlemleri ise u
ekildedir: "Boaz'da, kayklardan daha fazla cazibe tekil eden bir ey grnmyordu. Bu
zarif deniz tatlarndan deiik koy ve limanlarda seksen binden fazla olduu tahmin ediliyor
du. Bana gre ark hayatnn en renkli yann bu byleyici sandallar temsil ediy_ordu. Kayk
larn resimlere konu olacak kadar gzel kyafetleri . . . " vard. (Mary Mills Patrick. Son Sultanla
r stanbulu 'nda (Siyaset-Modernleme-Yabanc Okullar}, ev: Aye Aksu, stanbul 2009,
s.87-88).

217

Zamansz Bir Teebbs: Osmanl 'da Turizm

cevab ise -tetkik komisyonu yelerince her frsatta dile getirildii zere
stanbul ' un genel bir plannn el altnda bulundurulmas olmutur. stan
bul 'un o gnk halini ve sokaklarn gstermek gayesiyle izimine bala
nlan, hayli zaman getii halde bir trl son ekline kavuturulamayan
harita tamamlanmad srece bu plann hazrlanmasnn pek mmkn
olmad da ifade olunmutur. nk "bir ehirde milyonlar sarfyla

vcuda getirilecek ve asrlarca payidar olacak bu gibi mecralarn inas

yle geliigzel yaplacak ilerden deildir. Verdikleri u rnek onlarn
bu dncelerinde ne kadar hakl olduklarn gstermektedir. Bu plan
olmadan imar ilerine balanld ve ticaretgah, ikametgah gibi mahalle
rin birbirinden ayrlmas suretiyle ehrin mntka taksiminin de yapld
kabul edilse, bu taksimattan sonra ticaretgah olarak ayrlm olan mahal
lerle iddetli bir alaka ierisinde bulunacak bir limann vcuda getirilmesi
gndeme gelse bunun ehrin neresinde tesis olunaca hususunda ne gibi
bir karara varlacaktr? Dolaysyla belediyenin bu hususta herhangi bir
malumat sahibi olmad ve hkmet tarafndan da henz bir karar verile
medii gibi gereklerden yola klacak olursa yine btn giriimlerin
kesime noktas umumi bir plann tanzimi olacaktr denilmitir. Ancak
sz konusu plan hazrlanmad ve imar ilerine balanlamad diye stan
bul 'a turist ekme abasndan vazgeilmemesinin gerektii bir kez daha
ifade olunmutur. nk yukarda da akland zere stanbul' un mev
cut hali turistlerin rabet gsterebilecekleri bir dzeydedir. Sanld gibi,
stanbul salksz; dinlenme, konaklama ve elence merkezleri ile ulam
aralarndan tamamyla yoksun olma gibi turistlerin gelmesine engel
oluturacak bir durumda deildir.
"

RA PORUN DAHLYE NEZARETNE TAKDM VE

MECLS - VKELA'DA GRLMES
Tetkik komisyonunca gerekletirilen mzakerelerde tartlan hususlar
ve alnan kararlar rapor haline getirilerek, o ekliyle bir cevap mahiyetin
de Dahiliye Nezareti'ne takdim olunmutur.28 Bunun zerine Dahiliye
Nezareti Umur- Mahalliyye Vilayat Mdriyeti tarafndan ehremaneti
Vekaleti 'ne havale olunan bir zabtnameden anlald zere; Meclis-i
Vkela'da gerekletirilen zel bir mzakerede tetkik komisyonunun
hazrlam olduu rapordan hareketle lkede turizm faaliyetlerini gerek
letirme adna neler yaplmas gerektii zerine bir grme gerekle
mitir. Grme neticesinde tetkik komisyonunun kararlarn teyit eder
mahiyette, giriilecek faaliyetlerin esasn saptamaya ynelik kararlar
28

BOA, DH. UMYM, 97/3 1 .

218

Ahmet Yksel

alnmtr: Turistlerin Osmanl lkesini tercih etmelerini salayabilmek

iin ncelikle ulam, konaklama ve dinlenme hizmetleri eksiksiz olarak
salanmaldr. Beldelerin imar ve tezyini ilerine ilikin konularn devam
l bir ekilde uygulamas iin esasl bir plan ve proje hazrlanmaldr.
Tetkik komisyonunca tanzim klnan raporun da okunmasndan sonra
Meclis-i Vkela tarafndan varlan nihai karar aklanmtr:
Muhafaza-i Abidat Heyeti ile Emest Erman'n teklifini tetkike me'
m1r komisyon tarafndan keyfiyyetin mtereken te'sis edilmesi, eh
rin i'man ve gelecekde alaca dzen ile ilgili genel bir plann hazr
lanmas ve ihtiyac duyulan yabanc uzmanlarn da stanbul'a da'vet
olunmalar gereklidir. 29

A VRUP A'DA BAYINDIRLIK HZMETLER VE

MESSESELERNN MAR VE LETM MTYAZLARININ

LEY ZERNE BR ETT

Dahiliye Nezaretine sunulan raporun son ksmna ilitirilen ehremini

imzal bir ekten ehremanetine ve tetkik komisyonuna ait vazifenin sade
ce Osmanl lkesinde turizmi gelitirme adna neler yaplabilecei husu
sunda bir takm fikirler beyan etmekten ibaret olmad anlalmtr.
Dahiliye Nezareti 'nden ehremaneti'ne, bu kanalla da tetkik komisyonu
na ulaan 9648/375 numaral tezkereyle; stanbul'da vcuda getirilecek
btn snai ve iktisadi messeselere ait imar ve iletim imtiyazlarnn
ehremaneti adna ahslara veya irketlere ne suretle verileceinin karar
latrlmas iin Avrupa'daki benzer usl ve uygulamalarla, belediyelerce
bunlardan ne gibi faydalar saland hususunda gerekli incelemelerin
yaplarak, nezaretin bu konularda bilgilendirilmesi kendilerinden talep
olunmutur. nk sava sonras Osmanl lkesinde bayndrlk messe
selerini vcuda getirmek zere epeyce bir mracaatn olaca dnl
mtr. Mracaatlarn belirli esaslar dairesinde incelenmesi, imar ve ile
time ilikin hkmlerin artlara ve ahslara gre deimemesi 3 amacyla
byle bir aratrmann yaplmas gereklilikten grlmtr. Bunun zeri
ne Avrupa' daki baz byk ehirlerde bayndrlk hizmetleri ve messese
lerinin imar ve iletim imtiyazlarnn ne ekilde idare olunduuna dair
29

BOA, MV, 209/60; 8 Zilhicce 1 335/25 Eyll 1 9 1 7.

Osmanl lkesinde i mtiyazlar sorunu kinci M erutiyet'e gelinceye kadar tamamyla bir
kanuna balanamamt. Yerli ve yabanc kiilere imtiyaz vermek hkmetin veya padiahn
takdiri haklarndan idi. B u nedenle eitli yolsuzluklar meydana gelmekteydi. (Enver Ziya
Kara!. Osmanl Tarihi, IX, Ankara 1 9992 , s. 1 28). Bu artlar gz nnde bulundurulunca, Os
manl brokratlarnn imtiyazlarn verilme ve iletilme ekillerine neden bir eki dzen verme
gayreti iinde olduklarn anlamak kolaylaacaktr.
30

219

Zamansz Bir Teebbs: Osmanl 'da Turizm

belediye kanunlarndan ve mevcut uygulamalardan hareketle bir incele

mede bulunulmutur. 3 1 Bunun sonucunda Avrupa memleketlerinin hemen
hepsinde imar ve iletim haklarnn ahslardan ziyade ehirlere yani bele
diye veya valiliklere ait olduu saptanmtr. Saptamalara ilikin veriler
de srasyla kaydolunmutur.
ALMANYA
Bu dnemde her hususta olduu gibi incelemelere ilikin verilerin
nakli srasnda da ncelik Almanya'ya verilmitir. Almanya' da imtiyaz
larla ilgili nizam ve kurallarn her ehirde birbirinden farkl olmasna ra
men, neredeyse btn ehirlerde genel hizmetlere bal ilerin ehirlerce
yrtld tespit olunmutur. 1 850 senesinden 1 890 senesine kadar
ehirler bu gibi messeselerin ina olunmas ile iletilmesini 30-40 sene
lik srelerle anonim irketlere imtiyaz eklinde vermilerdir. Mesela
Frankfurt'ta bu tarz messeseleri iletme hakk bir ngiliz irketine veril
miken, 1 9 1 2 ' de ngilizlere tannan imtiyaz sona ermitir. Mnih 'teki
iletme imtiyazlar da 3 5 sene mddetle ahs veya irketlere verilmiken,
1 9 1 7 ' den itibaren iletim haklar belediyece devralnmaya balanmtr.
Mesela bu ehirde "bargirli tramvay iletme hakk bir irkete verilmi
ken, sonradan belediyenin tekeline girmitir.
Almanya' da genel hizmetlere ait messeselerin imar ve iletimine ili
kin imtiyazlarn hangi usl ve esaslar zerinden verilecei noktasnda
nceleri fazlaca bir bilgiye sahip olunmamasndan dolay bunlarn ahs
veya irketlere verildiine dikkat ekilerek, 1 890 senesinden itibaren
bayndrlk messeselerinin ehirlerce imar edilerek, iletilmeye baland
ifade olunmutur. Btn umumi messeselerin ehirlerce yaplmas ve
iletilmesi eklinde uygulanmaya balanan bu eilim artk lkede geerli
olan genel bir kanun ekline sokulmutur. Hatta imtiyaz bitmemi olan
baz bayndrlk hizmetleri de ehirlerce satn alnarak, iletilmeye balan
mtr.
Bakent olmasndan tr sadece Berlin'de ehremaneti tarafndan
tesis olunacak yeni bir messeseye ait projenin uygulama sahasna aktar"

31

ehremaneti ve tetkik komisyonunca gerekletirilen bu alma, Ortayl 'nn; "Tanzimat

dnemi brokratlar bir deil, birka Avrupa lkesinin sistemini gzden geiren ve rgt proje
lerini. nizamnameleri karma olarak hazrlamay bilen adamlardr. Tanzimat brokratlarnn
deiik kaynaklara bavurma ve metin evirip deerlendirme merakn en nemsiz bir nizam
namenin hazrlanndan 1 876 Kanun-u Esasi'sinin hazrlanmasna kadar her hukuki belgede
grmek mmknd" eklinde, Tanzimat brokratlar zerine yapt deerlendirme ile rtt
gibi sz konusu usuln imparatorluun kne kadar devam etmi olduunu gstermesi
asndan da kayda deerdir. Bkz. lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul
2005 21 , s. 1 24.

220

Ahmet Yksel

labilmesi iin Nafa Nezareti ve mparatorluk sarayna tasdik ettirilmesi

gerektii, Almanya'da messeselerin imar ve iletimi zerine yaplan
aratrmada dikkat ekilen son nokta olmutur.
SVE
Bayndrlk messeseleri ve hizmetlerinin imar ve iletilmesine dair
incelemeye konu olan dier bir lke sve 'tir. Bu incelemeler neticesinde
ulalan bilgilerse u ekildedir: lkedeki btn kamu messeseleri ve
byk iletmeler ehirlerindir. mtiyazlar da ehirlerce verilmitir. Ayn
ekilde limanlar dahi ehirlerindir. Bir limann iletilmesi bazen gerek
letirilen mzayedelerden sonra bir mteahhide ihale yoluyla verilmitir.
Bu lkedeki 33 ehirde gazhane mevcuttur. Bunlar zamannda zel
irketler tarafndan yaplmken yava yava ehir bunlar irketlerden
satn alma yoluna gitmitir. Bu durum "tenvir (aydnlatma) elektrii "
iin de geerli olmutur. sve ' in dokuz kentinde elektrikli tramvay mev
cuttur. Bu ehirlerin yalnz ikisinde tramvaylar irketler tarafndan yapl
m ve ehir bu irketlere sadece iletme vazifesini vermitir. Stock
holm'de (stikholm) ve dier 2 ehirde tramvay imtiyaz irketlere devre
dilmiken, irket tahvilatnn byk bir ksmn ehir temlik etmitir. Su
datm ii de lkenin her yerinde ehirlerin denetimindedir. ehirler
tarafndan idare olunan limanlar ise hkmetin kontrol altndadr.
SVRE
Bu lkedeki uygulamalar da Cenevre ve Zrih kentlerine dair baz r
neklemelerden hareketle aklanmaya allmtr: Cenevre' de su, elekt
rik ve gaz dorudan doruya belediye tarafndan idare edilir. Elektrik re
tim ve datm 1 896 tarihine kadar bir irket tarafndan iletilmekteyken
sz konusu tarihte belediyece satn alnmtr. Bu durum gaz iin de ge
erli olmutur.
Zrih'te su datm ebekesi ve elektrik tesisat ehir tarafndan tesis
edilmitir. Tramvayn iletimi de nceleri ksa bir mddet iin bir irkete
ihale edilmiken, sonradan ehirce satn alnp gelitirilmi ve geniletil
mitir.
FRANSA
Fransa'daki mevcut uygulamalar bu lkenin belediye kanununun imti
yazlarn verilmesine ilikin maddelerinden hareketle aklanmtr. Fransa
Belediye Kanunu'nun 1 1 5 . maddesine gre elektrik ve su datm ebeke
lerinin imar ve iletim imtiyazlar belediyelerce verilir. Ayn kanunun
1 45 . maddesine greyse; eer imtiyaz bir tekel eklinde ve 30 seneyi
22 1

Zamansz Bir Teebbs: Osmanl 'da Turizm

akn bir mddet iin verilecekse belediye ile imtiyaz sahibi arasnda
imzalanacak mukavelenamelerin; toplam geliri milyondan aa olan
belediyeler iin vali, fazla olanlar iin de cumhurbakan tarafndan
onaylanmalar gerekmektedir. Ancak imtiyazlar mzayede yoluyla ve 3 0
seneden daha a z bir sre iin verilecekse ve halkn d a b u mukavele dola
ysyla bir vergi vermesi gerekmiyorsa, belediye meclisinin karar zerine
imtiyaz mukavelesini Belediye bakan imzalayabilmektedir.
PETE VE SOFYA
mtiyazlarn nasl verildiini anlamak amacyla sadece ehirleri kapsa
yan aratrmalar da yaplmtr. Bu ehirlerden birisi Pete' dir. Burada
bayndrlk hizmetlerine ait imtiyazlarn ksmen ehir tarafndan idare
edildii, ksmen de belediye veya hkmet tarafndan imtiyaz eklinde
irketlere ihale olunduu kaydedilmitir. Ancak ikinci ksma dahil olan
imtiyazlarn yava yava belediyelerce satn alnp, idare edilmekte oldu
u da belirtilmitir. Nitekim o yllardaki mevcut harp hali dolaysyla
belediye gelirlerinden fazlaca bir masrafn sarf olunma zorunluluu do
duundan ve belediye gelirlerinin de ksmen tahsil edilememesi gibi se
beplerden tr ortaya kan memnuniyetsizlie kar bir nlem olmak
zere belediye tarafndan hava gaz tesisleri ve imtiyazlar tamamen satn
alnm, bylece belediyeye nemli bir gelir kayna salanmtr.
ncelemelere konu olan bir dier ve sonuncu ehirse Sofya olmutur.
Bu ehirde, "imtiyazlar bir ehrin esasn oluturur" anlayndan hareket
le bunlarn tamamen ehre ait olduuna dair hukuki bir ereve hazrlan
mtr. Bu cmleden olmak zere Vitoa dandan doan suyu belediye
borularla ehre getirmitir. Daha nceden 'Belika sermayesiyle vcuda
getirilmi olan tramvay imtiyazlar da sonraki yllarda tamamyla beledi
yeye devredilmitir. Ayn durum ehir dahilindeki bir elektrik fabrikasy
la ehirden 1 5 kilometre uzaklkta bulunan bir dier fabrikann iletim
haklar iin de geerli olmutur.
Bu aratrma ve incelemelerden sonra Osmanl lkesinde bayndrlk
messeselerinin imar ve iletim imtiyazlaryla ilgili mevcut uygulamala
rn ne ekilde yrtld hususunda baz noktalara dikkat ekilmitir:
Yukarda kaba bir tasla karlan eitli lke ve ehirlerin belediyelerine
ait hukuki durum, Osmanl memleketlerinde de mevcut kanunlarla bir
dereceye kadar geerli klnmtr. Nitekim 1 296 ( 1 878) tarihli belediye
kanununun 3 . maddesinin 1 . fkras ve belediyenin genel vazifelerinin
uygulanma eklini beyan eden 25 Nisan 1 332/8 Mays 1 9 1 6 tarihli ni
zamnamenin 4. ve 6. maddeleri imar ve iletim imtiyazlarn satn alan
irketler zerinde ehremanetinin tefti hakkn teminat altna almtr.
222

A hnet Yksel

Ayrca ehir ve kasabalarda gelirleri belediyeye ait olmak artyla ve dev

lete tespit edilmi kanunlara bal olarak 40 seneyi gememek zere
imtiyaz ve ruhsat verilebileceine dair Vilayet daresi Kanunu'nun 48.
maddesi de bu hukuki esaslarn kabul ve tasdik edilmi olduunu aka
gstermektedir.
Netice itibariyle, gerek beyan olunan bu maruzata, gerek Avrupa e
hirlerindeki usl ve rneklere, gerekse ksmen hazr olan kanunlara uy
gun olarak, Osmanl lkesinde belediyeler tarafndan verilecek imtiyaz
larla ilgili hukuki erevenin bir an evvel tamamlanmas gerektii beyan
olunmutur. 32

RAPOR ZERNE BR DEGERLENDRME . . .

Devrin egemen askeri, siyas ve fikri havasna ait dnce ve sylemler
den syrlmak suretiyle rapor deerlendirilmeye tabi tutulacak olursa; onu
hazrlamak iin gerekletirilen mzakereler esnasnda ne kan plan ve
projelerin gerekten esasl bir almann mahsul olarak kabul edilebile
cek hususiyetleri tadklar grlecektir. yle ki raporda stanbul bata
olmak zere, Osmanl lkesi ile Avrupa'daki baz kentlerin durumunu
beyan eden bilgilerin bir araya getirilmesi iin bile epeyce bir tarih ve
corafya kitab ile seyahatname ve mevzuat trnden kayraklarn taran
m olmas icap eder.
Dnyadaki turizm hareketlerinin tam manasyla il. Dnya Sava'n
dan sonra belirli bir ivme kazand gerei gz nnde bulundurulunca,
Osmanl lkesinde turizmi gelitirmeye ynelik tetkik komisyonunca
yaplan almalarn ve sava sonras hayata geirilmesi dnlen proje
lerin, vakit geirmek iin giriilen gstermelik mzakerelerin gereksiz
rnleri olmad aka anlalacaktr. stelik komisyon yelerince tu
rizmin gelitirilmesinin iktisadi bir gereklilik olarak alglanmasna ve
imar dnlen yaplarn ihtiya ile uygun olarak ina olunmasna dair
raporda geen kimi ifadeler de gstermelik ve gereksizlik gibi alglayla
rn almasna yardmc olacaktr. Hem rapor, hem raporun olumasn
salayan tetkik komisyonu yelerince gerekletirilen mzakereler, hem
de Mnih'ten gnderdii mektupla btn bu faaliyetleri tevik eden Er
nest Erman asndan tek eksiklik zamann ve artlarn uygunsuzluu
olmutur. Ksacas, bylesi esasl ve etrafl giriimlerin imparatorluun
k atrtlar arasnda ve bir sava ortamnda balatlm olmas onlar
asndan en byk ansszlktr. Btn eksiklik ve ansszlklara ramen,
bu rapor sayesinde Osmanl brokratlarnn gzyle stanbul ' un eski
32

BOA, OH. UMVM, 97/3 1 ; 23 Recep 1 335 / 1 5 Mays 1 9 1 7.

223

Zamansz Bir Teebbs: Osmanl 'da Turizm

zamanlardan balayp, o gne kadar uzanan gzellik ve/veya irkinlikleri

ile ihtiyalarna ilikin baz ayrntlara, Osmanl brokrasisinin turizmden
ne anladna ve onu gelitirme adna neler yapmak istediklerine dair
kimi ipular yakalayabilme frsat hasl olmutur.

KAYNAKA
I. ARV KAYNAKLARI
-Babakanlk Osmanl Arivi (BOA) Belgeleri
Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsus Mdriyeti (DH.KMS): Dosya No:39/Gmlek No:24.
Dosya No:63/Gmlek No:77.
Dahiliye Nezareti Umfr- Mahalliye-i Vilayat Mdriyeti (DH.UMVM): Dosya No:97/Gmlek
No:3 1 .
Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT): Dosya No:388/Gmlek No:52.
Meclis-i Vkela Mazbatalan (MV): Dosya No:209/Gmlek No:60.

-YAYIMLANMI ARV KAYNAKLARI

Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, il, ( 1 3 Kanunusani 1 332 ( 1 9 1 6) Tarihli Yirmidpkuzuncu
nikaddan 3 Mart 1 333 ( 1 9 1 7) Tarihli Krkyedinci nikada Kadar), T.B . M . M Basmevi, Ankara
1 99 1 .

il. SEYAHATNAME-HATIRAT
Akyava, A.Ragp, A sitane -Evvel Zaman inde stanbul-, !, Ankara 2004.
Ali Rza Bey (Balkhane Nazr), Eski Zamanlarda stanbul Hayat, Haz: Ali kr olak,
stanbul 200 1 2

Amicis, Edmonde De, stanbul, ev: Beynun Akyava, Ankara 1 9862

B usbecg,Ogier Ghiselin De, Trkiyeyi Byle Grdm, Haz: Aysel Kurutluolu, (Basm Yeri
ve Tarihi Belirtilmemitir).
Fontmagne, Baronne Durand de, Krm Sava Sonrasnda stanbul Gnleri, ev: smail
Yerguz, stanbul 2007.
Neave, Dorina L., Eski stanbul ' da Hayat, ev: Osman nde, stanbul 1 978.
Mller, Mrs. Max., stanbul'dan Mektuplar, ev: Afife Bura, stanbul 1 978.
Patrick, Mary Milis, Son Sultanlarn lstanbulu'nda (SiyasetModernlemeYabanc Okullar),
ev: Aye Aksu, stanbul 2009.

III. ARATIRMA - NCELEME

Beveridge, H., "Kabak-baz!", MEB.A, VI, Eskiehir 1 997, 5-6.
adrc. M usa, Tanzimat Srecinde Trkiye-lke Ynetimi, Ankara 2007.
adrc. Musa. "Tanzimat Dneminde Karayollarnn Yapm", DTCF Tarih Aratrmalar

224

Ahmet Yksel

Dergisi, XV/26, Ankara 199 1 . s. 1 53 - 1 67.

Carbognano, Cosimo Comidas de, 1 8.Yzyln Sonunda stanbul, ev: Erendiz zbayol u,
stanbul 1 993.
Diner, Ferruh- YAAR, Akn, "Osmanl Dneminde Atl Sporlar", Trkler, X, Ankara 2002,
s. 6 1 6-624.
Eyice, Semavi, Tarih Boyunca stanbul, stanbul 2006.
Gedikli. Fethi, "Osmanl 'da evreyi Kirletme Suu ve Saib Cezas", Trkler, X, Ankara 2002,
s. 61 1 -6 1 5.
Georgeon. Franois, "Savan Arefesinde Gezginler", stanbul ( 1 9 1 4- 1 923), Haz: Stefanos
Yerasimos, ev: Cneyt Akaln. stanbul 1 9972 s.25-38.
Goytisolo, Juan, Osmanl ' n stanbulu, ev: Neyyire Gl Ik. stanbul 20043.
ncicyan, P. ., 1 8.Asrda stanbul, ev: Hrand D.Andreasyan, stanbul 1 9762.
Kara!, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, IX, Ankara 1 9992
Mardan, Emre, "Osmanl paratorluu'nun Batllama Srecinde Kltr Varlklar
Korunmasa likin Yasal Dzenlemeler", Trkler, XV, Ankara 2002, s.4 1 2-4 1 8.
Ortayl , lber, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul 200521.
Ortayl, lber, stanbul'dan Sayfalar. stanbul 20079.
zdemir, brahim, "Osmanl Toplumunda evre Anlay", Trkler, X, Ankara 2002, s.5986 1 0.
Refik. Ahmed. Oikinci Asr- Hicri'de stanbul Hayat ( 1 689- 1 785), stanbul 1 988.
Sevengil, Refik Ahmet, Eski stanbul Nasl Eleniyordu ( 1 453'ten 1 927'e kadar). Haz: Sami
nal, stanbul 1 9903.
Sezen, Ziya Nur, "Arabaclar", stanbul Ansiklopedisi, 1, stanbul 1 993, s.287-288.
Tekeli , lhan, " 1 9.Yzylda stanbul Metropol Alannn Dnm", Modernleme Srecinde
Osmanl Kentleri, (Editrler: Paul Dumont, Franois Georgeon), stanbul 1 9992, s. 1 9-30.
Yldran, brahim, "Trk Kltrnde Atl Hedef Okuluu Olarak Kabak Oyunu ve
Osmanllar'daki Grnm", Trkler, X, Ankara 2002, s.625-634.

225

DENZCLK

"Tunus Kuatmas"
ne baht ' dan sonra, donanma

1574 ylnda

biimde

bu

yeniden

kurulmu,

seferle

Tunus seferine

korsanlarn

kacak

balca

kadar hzl bir

barnaklarndan

olan

Kuzey Afrika ' nn nemli bir blm Osmanl hakimiyetine girmitir.

Konstam,

Angus.

Lepanto

Landon: Praeger, 2005. (p. 85)

1571:

The Greatest Naval Battle of the Renaissance.

1 6. YZYILDA
SMANLI DEVLET VE
SMANLI KORSANLARI
Eda

zel*

Devlet ve geimliklerini ' gayrimeru' yollardan salayan insanlar arasn

daki iliki genellikle devletin youn olarak bu insanlar bask altnda tut
tuu bir atma olarak addedilir. Bunun yansra, tarihte bu 'kanun
kaaklar 'nn devlet hizmetinde altklarna ska rastlanmaktadr.
Osmanl Devleti ve Osmanl korsanlar arasndaki ilikinin, bu iki ekilde
de gereklemi olmas artc deildir. rnein, Suraiya Faroqhi, kor
sanlarn davranlarnn dier devletlerle Osmanl arasnda husumet do
masna yol amasndan kaynaklanan endieye bal bir ' atma'dan sz
ederken, Andrew Hess almalarnda il. Bayezid tarafndan Osmanl hiz
metine arlan korsanlarn 1 495 ylnda ' ie alm'ndan bahseder. 1
Osmanl Devleti ve korsanlar arasndaki ilikiye bak alan, bir
ucunda atma dndaki her trl iliki biiminin reddi, dier ucunda
Osmanl Devleti'nin gznde korsanlarn kanun kaaklar olmadklar ve
hatta Osmanl tarafndan desteklendikleri iddias olan bir yelpazeye ben
zetilebilir. Konu zerine yaplm olan ou alma bu iki u anlayn
arasnda kalmaktadr.
Palmira Brummett'in almas Keifler anda Osmanl Denizgc
ve Dou Akdeniz 'de Diplomasi' de korsanlar, denizcilerden hukuki
*

Eda zel. Orta Dou Teknik niversitesi. ktisadi dari B i limler Fakltesi, Ekonomi
Blm.
1 Faroqhi, 2005 :9 1 ; Hess, 1 970: 1 905

1 6. yzylda Osmanl Devleti ve Osmanl Korsanlar

anlamda kesin izgilerle ayr tutulur. Osmanl Devleti iin, korsanln

deniz ticaretinin bozulmas ve stanbul 'un tahl iaesinin kesintiye ura
mas anlamna geldii ve sava zaman Osmanl donanmasna hizmet
eden korsanlara bar zaman, hizmetlerine daha fazla ihtiya duyulmad
nda, artk msamaha gsterilmedii ve korsanlk eylemlerine kar
misillemelerin yaygn olduu savunulur. 2 Yazar iddialarn, vaktiyle
donanma kaptanl yapm bir korsan olan ve 1 504 ylnda, sava sonra
snda, silahszlandrlan ve gemilerine el konan, Kara Durmu rneiyle
izah eder. 3 almada, devletle korsanlarn ilikisini belirleyen unsurun
sava olduu ne srlr. Benzer biimde yelpazenin ilk ucuna yakn
duran G.N. Clark, 1 7 . yzylda Cezayir Korsanlar zerine yapt al
mada korsanlar, sava zamannda Osmanl Devleti'nin hizmetinde bulu
nan, dier zamanlarda Bab- Ali' den bamsz alan ekyalar olarak
tarif eder. Osmanl'nn Cezayir, Tunus ve Trablus'u ylda bir deien
paalarn ynetimine brakma siyasetinin, otorite salamak adna fiilen
bamsz korsan cumhuriyetinin olumasyla sonulanan tedbirsiz bir
giriim olduunu ne srer.4 Burada, korsanlarn sava dnemlerinde
Akdeniz' de altn alarn yaadklar savunulur.
Yelpazenin dier ucuna daha yakn duran Andrew Hess'e gre, kor
sanlar slam ve Hristiyanlk arasnda bir snr tekil etmekteydi; Osmanl
Devleti, 1 495 ylnda donanmann yeniden yaplandrlmas srasnda kor
sanlar altrmakla deniz gazilerinin kaba ama etkin eitim sistemlerin
den yarar salamt ve korsanlarn en nlleri Osmanl donanmasnda
saygn mevkiler elde etmiti. almada, korsanlarn asker olarak donan
maya alnmasnn ou zaman korsanlarn Osmanl donanmasnn ayrl
maz bir paras olduuna iaret ettii ifade edilir. 5 Yorumlar yelpazenin
ikinci ucuna yakn den Femand Braudel, Akdeniz zerine kaleme ald
muazzam almasnda, on yedinci yzyldan nce Akdeniz'de yasa
d korsanlk neredeyse hi bilinmezken, hkmet izniyle yaplan kor
sanln resmi savalarn azalmasnn brakt boluu ikinci bir sava
biimi olarak doldurduunu ve Akdeniz devletleri tarafndan desteklendi
ini anlatr.6
Osmanl Devleti 'nin zaman zaman -aka veya gizli olarak- korsan
lar grmezden geldii, bask altnda tuttuu, destekledii veya kulland
kadar korsanlarn da devlet iin altklar, devlete zarar verdikleri, onu
2

Brummett, 1 994: 99- 1 0 1

Brummett, 1 994: 99
4 Clark, 1 944: 24
5 Hess, 1 970: 1 905- 1 6
6 Braudel, 1 995 : 865-7
3

230

Eda zel

merulatrdklar veya geersizletirdikleri tartlabilir. Bu sebeple,

burada korsanlarn iki farkl eylemi tanmlanacaktr. Birinci anlamyla
korsanlk, deniz haydutluu, yani denizde ilerin yryn ve "herhan
gi bir otoritenin denetiminden bamsz olarak ahsi menfaat iin silahl
iddet yoluyla" gasp edilen klelerin ve ganimetin tanzimini zalimlik ve
basknn belirledii yasa d soygun eylemleri olarak sunulacaktr. kinci
olarak ise, beratl korsanlk, yani devlet tarafndan desteklenen, "mukabe
le-i bilmisil mektuplar, geilikler, izin veya talimat belgeleri, ya da res
mi sava ilanyla grevlendirilmi" 'beratl korsanlar'n eylemleri ele al
nacaktr. 7 Osmanl korsanlarnn bazen ilk anlamyla, bazen de ikinci
anlamyla korsanlk yapmalar yaygn olarak, deniz savalar srasnda
Osmanl devletinin beratl korsanl destekleyen ve korsanlar aknc ola
rak grevlendiren siyasetiyle aklanr. Oysa bar zamanlarnda korsan
larn karada ganimeti satacaklar pazarlar bulabilmelerine baklarak
Osmanl devletinin korsanl destekledii ne srlebilir. 8

Bu almada nemli olan korsanlarn hukuki statlerinin Osmanl

devletinin gznde deimez olmadnn anlalmasdr. Akdeniz,
Osmanl Devleti 'yle Akdeniz Dnyas 'nn dier insanlar arasndaki ba
lantnn en canl olduu zemindi. Osmanllarn korsanlara bakn belirle
yen ne kronik bir Hristiyanlk dmanlnn sonucu olarak ortaya km
-resmi veya gayriresmi- savalar ne de rekabete ilikin iktisadi kayglar
d; asl belirleyici olan balantnn niteliiydi. Baka bir deyile, Osmanl
Devleti ve korsanlar arasndaki iliki, Osmanl Devleti ve Akdeniz arasn
daki ilikiye bal olarak deimekteydi . Bu sebeple, belirli bir meruiyet
anlayyla bir dizi ilikiyi gerekelendirmek yerine konuyu Osmanl'nn
deniz siyasetinin bir yn olarak ele almann nemi ortaya kmaktadr.
Bu almada, on altnc yzylda Akdeniz' deki korsanlk eylemlerinin
Osmanl Devleti tarafndan meru kabul edildii durumlar incelenecek ve
meruiyeti salayann deniz muharebelerinden ziyade Osmanl Devleti '
nin Akdeniz'le ilikisi balamnda tanmlanan deniz siyaseti olduu tart
lacaktr. Baka bir deyile, korsanlarla Osmanl Devleti arasndaki ili
ki, devletin Akdeniz Dnyas 'nn farkl ynlerine atfettii nem srasna
balanacak, Osmanl deniz siyasetinin genellikle tek ynn belirleyici
sebep olarak kabul eden nceki almalar kapsayacak bir yaklam
sunulacak ve bylelikle tm yelpaze Osmanl deniz siyasetinin sonucu
olarak deerlendirilecektir.

Guilmartin, 1 974: 23: Braudel. 1 995:866-7

Brummett, 1 994: 99

23 1

1 6. yzylda Osmanl Devleti ve Osmanl Korsanlar

Osmanl korsanlarnn deniz haydudu ya da beratl korsan olarak snf

landrlmasnda Osmanl ariv belgelerinin yetersizliinden kaynaklanan
eitli sorunlar ortaya kmaktadr.9 Denizcilik kariyerlerinin bir dne
minde devletin otoritesini kabul ederek kaptan, bir dneminde devlet oto
ritesini reddeden giriimciler olarak alan denizcileri gz nnde bulun
durarak korsanlk eylemlerinin bireysel olarak incelenmesi yararl olacak
tr.1 0 Bu sebeple, almada ncelikle, Akdeniz'deki korsanlk eylemleri
nin arka plann oluturan corafi yaplar tantlacak; daha sonra, korsan
lar ve devlet arasndaki ilikilerin belirleyicisi olarak Osmanl Devleti'nin
Akdeniz'le ilikisi tartlacak ve son olarak, deniz haydutluu ve beratl
korsanlk arasndaki farkn ortaya konulmas amacyla Osmanlca' daki
szckler incelenecek ve Osmanl Devleti 'nde bu ikisinin hukuki olarak
nasl ayrld, tannm baz korsanlarn hayatlar incelenerek ortaya kon
maya allacaktr.

AKDENZ'DE KORSANLIGIN COGRAFYASI

Akdeniz' deki korsanlk eylemlerinin getii corafyay incelemek, deniz
le Osmanllar arasndaki ilikinin zeminini bu fiziki dnya oluturduu
iin nemlidir. Buradaki corafya bahsedilecek olan yaplarn hem snr
larn hem de temelini ekillendirmektedir. Bu yzden de on altnc yz
ylda Akdeniz'deki korsanlk eylemlerinden nce Akdeniz corafyasnn
kabataslak incelenmesi faydal olacaktr. Akdeniz corafyas gelgitleri,
baskn rzgar yaplar, ky ekilleri, blgesel hava artlar ve zellikle
gnlk meltemleriyle, krek veya yelkenli denizciliin yaplarn etkile
1
mi, hatta belirlemitir. 1
Akdeniz' deki ana aknt, Nil, Po ve Rhone gibi balca nehirlerin ortak
etkisiyle oluur, Karadeniz' den gelip stanbul ve anakkale Boazlar 'n
dan geerek ve Atlantik Okyanusu 'ndan gelip Cebelitark Boaz 'ndan
geerek saat ynnn tersine denizin tmn dolar. Akntnn gc
Cebelitark Boaz 'nda alt deniz milinden; Sicilya Kanal 'nda -alt,
Msr, Filistin ve Suriye kylarnda iki-, anakkale 'de drt, Kbns'ta
iki, Messina Boaz 'nda gelgitlere gre alt veya daha fazla, talya ve
1
Fransa kylarnda bir-bir buuk deniz miline kadar deiiklik gsterir. 2

Akdeniz akntlar, krekli veya yelkenli gemilere ya dosta ya da d

manca davranmlardr. Doudan batya veya gneyden kuzeye yaplan
yolculuklarda akntlar zellikle fayda salad halde, akntlarn yn9

Thomson, 1 996: 44
Brummett, 1 994:99
Pryor, 1 992: 1 2
12
Pryor, 1 992: 1 3
o
11

232

Eda zel

nn hakim rzgarlarla ters olmas, batya veya kuzeye ynelen gemileri,

gnlk meltem dnglerinin hakim rzgarlara baskn gelebildii ky
yaknlarndan yol almaya zorlar.1 3 Akdeniz'in bu zellikleri, on altnc
yzylda farkl boylarda krekli teknelerin gelimesine ve manevra kabi
liyeti yksek,:.. kk teknelerin korsanlar tarafndan zellikle tercih edilmesine sebep olmutur. 1 4

Akdeniz'de hava artlar, mevsimsel olarak, karmak fakat istikrarl

basn sistemleri ve Akdeniz havzasnn corafi zelliklerinden etkilen
diklerinden, bir dereceye kadar ngrlebilirdir. 1 5 Akdeniz' de frtnalar
genellikle ekim ortasndan mart ortasna kadar sren k aylaryla snrl
dr. On altnc yzylda denizciler kazalar nlemek iin genellikle bu
aylarda almazlar ve gemicilik yln yedi ayyla snrl kalrd. 1 6
Akdeniz'in ky ekilleri gruba ayrlabilir:
A. Kuzey Akdeniz:
Akdeniz'in aktan kolayca fark edilebilen kuzey kylarnda, deniz
abuk derinletiinden sahil seyri genellikle gvenlidir. 1 7 Ayrca, sk
grlen korumal sahiller ve zayf gelgitler karaya oturma riskinin az
olmasn salar. 1 8
B . Ege Denizi :
Ege Denizi 'nde kylar girintili kntl olan adalar ve ana kara, kara
dan ulalmas zor ve korsanlar iin gvenli snaklar oluturur. 19 Dier
taraftan, ister Yunan, ister Anadolu kylarndan takip ederek stanbul'a
ulamak isteyen bir gemi, ters rzgarlarn ve dalgal denizin daha da g
letirdii, kayalk kylarn ve fark edilmesi zor adacklarn arasndan
geen tehlikeli bir rota izlemek zorundadr.
C. Kuzey Afrika:
Gney kylarnda, Sahra l, Suriye'den Cezayir'e kadar Akdeniz'i
evreler. 20 Bu kynn bat blm, Cebelitank Boaz'ndan Cape-Bon'a
kadar, ilkadan beri gemilere, hatta donanmalara mezar olmutur.2 1
Tunus'un kuzey kylan, Cape-Bon'dan Cezayir snrna kadar, Ege ve
Kuzey Akdeniz kylarnn aksine, az saydaki doal limanyla denizciler
13

Pryor, 1 992: 1 5
Guilmartin, 1 974: 63
1 5 Pryor, 1 992: 1 5
1 6 Guilmartin. 1 974: 64
1 7 Pryor. 1 992: 2 1
1 8 Guilnartin. 1 974: 66
19 Valin, 2000: 73
20 Braudel, 1 972: 27
21 Bradford. 2004: 25
14

233

J 6. yzylda Osmanl Devleti ve Osmanl Korsanlar

iin pek dost canls deildir.22 Syrte ve Gabes krfezleri, Bingazi' den
Cape-Bon'a kadar, dibi fark edilmesi zor kum tepeleriyle kapl, gvenil
mez, s kylaryla n salmtr.23 Res'l-teyn' den batda Bingazi 'ye
kadar gemiler daha gvenli yol alabiliyor, yine de skenderiye' den Trab
lus 'a kadar Tobruk dnda liman bulunmamas ileri zorlatryordu.
Kuzey Afrika'nn dou kylarnn sl, gemilerin kyya fersahtan
fazla yaklamasn engelliyordu.24
Akdeniz'in bahsedilen corafi zellikleri, korsanlk yaplarn da etki
lemitir. lk olarak, Akdeniz, insanlarn denizcilikle uramasna izin ver
se de, denizcilerin olduka yetenekli ve tecrbeli olmalar gerekmekteydi.
Akdeniz'de korsanlk, haydutluktan farkl olarak, hayat boyu geleneksel
usllerle edinilen bir eit profesyonel denizcilik gemii anlamna gel
mekteydi.25
kinci olarak, donanmalarn ak denizde korsan avna kmas hem
pahal hem de zaman alc olduundan, korsanlar, devlet adna alan
daha stn bir deniz kuvveti tarafndan, sadece limanlarda kstrldnda
yakalanabiliyordu.26 Bylece, Ege ve Kuzey Afrika sahillerinin ky ekil
leri, korsanlara, askeri kuvvetlerin denizden veya karadan kolayca ulaa
mad, gvenli snaklar sunuyordu.
nc olarak, Ege blgesinde, gvenlik nedenleriyle ticaret ve hac
gemilerinin rotalar neredeyse her zaman aynyd; bu nedenle, belli blge
ler korsanlar iin deimez faaliyet alanlaryd.27
Son olarak, Suriye'den Cezayir'e kadar Sahra l'yle evrili gney
kylar, yaam ky blgelere iterek, bir tarafta tccar ve haydut, dier
tarafta sava gemisi ve korsan gemisi arasnda fark olmayan bir denizcilik
geleneg yaratmt.2 8
Akdeniz' de ilkadan beri var olan korsanlk, corafi koullar tarafn
dan engellenmemi, tersine desteklenmitir. Akdeniz' de salam korsanlk
geleneinin, bir ' geim kayna ' olarak, karlla elik etmesinden, artan
korsanln her zaman gelien bir ticaretin varlna iaret ettii sonucu
karlabilir. 29
.

22

Pryor. 1 992: 2 1
Pryor. 1 992: 22
24
Pryor. 1 992: 22-23
25
Guilmartin, 1 974: 269
26 Brummett, 1 994: 99
27
Vatin, 2000: 73-74
28
Pryor. 1 992: 1 54
29 Braudel, 1 995: 867; Pryor, 1 992:c l 45

23

234

Eda zel

Akdeniz corafyasnn incelenmesi, korsanlarn faaliyet alanlarnn

anlalmasnda yararl olmutur. Bundan sonra Osmanl korsanlarnn
alglann belirleyen Osmanl deniz siyaseti incelenecektir.

AKDENZ VE OSMANLI DEVLET

Osmanl deniz tarihi almalarnn ounda, on altnc yzyl, "sosyo

ekonomik bir k ve askeri ve siyasi istikrarszlk"la son bulacak olan
Akdeniz'deki Osmanl mevcudiyetinin zayflamaya balad nebaht
Sava 'na kadar deniz savalar dnemi olarak anlatlmaktadr.30 Oysa bu
durum, sadece, ticaret gemilerine saldrmann emek ve kaynak israf
olduu ve bir milletin, iktisadi karlarn ve stratejik savunma kapasitesi
ni deniz ticaretini canl tutarak korumak iin en emin yolun dman
donanmasnn savata yok edilmesi olduu kabul edildiinde geerlidir. 3 1

Bu yaklam, Birinci ve kinci Dnya Savalar'nda ngiliz ve Amerikan

deniz siyaseti dnldnde baarl olmusa da, buharl sava gemile
rinin on dokuzuncu yzylda ortaya kna kadar hakim olan toplumsal,
iktisadi ve teknoloj ik unsurlar deerlendirildiinde on altnc yzyl Ak
deniz'i iin geerli deildir. 32 znde bu yaklam, deniz hakimiyetinin
sadece askeri stnlkle salanabileceini kabul etmektedir. Bylece Os
manl donanmasnn, 1 57 1 'deki nebaht malubiyeti, Osmanl devletinin
Akdeniz'de yenilmezliinin ve genilemesinin sonu ve denizcilikte geri
lemesinin balangc olan bir dnm noktas olarak dnlmektedir. 33
Ancak, byk kadrga savalarnn sona ermesinin nedeni, Osmanl
donanmasnn nebaht savanda byk zarar grmesi deildir. Savatan
sonra, donanma 1 574 ylnda Tunus seferine kacak kadar hzl bir
biimde yeniden kurulnutur.34 Andrew C. Hess, genel kannn aksine,
nebaht savann, Kuzey Afrika'nn kimin idaresinde olduu sorusu
Osmanllar lehine yantlanncaya kadar daha fazla savaa neden olduunu
savunmaktadr.3 5 Osmanl Devleti iin, deniz savalarnn askeri stnlk
kurma abasndan ibaret olmas, Akdeniz' deki ilerleyiin toprak fethetme
arzusundan baka anlam olmamas veya Osmanl devletinin sadece tep
kisel bir iktisadi varlk gstermesi gibi yaklamlarla bunun tan tersi
savunulabilir. Ancak, Osmanl Devleti 'nin yayld topraklarn, Vene
dik'ten Hint Okyanusu'na uzanan iktisadi alanda egemenlik kurma mca
delesinde yer almasn salayan ticari bir menfaat blgesi olan Avrupa3

Konstam, 2005: 90
Guilmartin, 1 974: 1 7
32 Guilmartin, 1 974: 1 8
33 Hess, 1 972: 55
3 4 Hess. 1 972: 64-72
35 Hess. 1 972: 7 1
31

235

1 6. yzylda Osmal Devleti ve Osmanl Korsanlar

Asya ticaret alarna tekabl etmesi gz nnde bulundurulduunda bu

fikir geerliliini kaybetmektedir.36
Akdeniz' de, Osmanl Devleti ve Avrupa dorudan temas halindeydi. 3 7
Uluslararas ticaretin yam sra, Osmanl'nn i ticareti de byk lde
deniz yoluyla salanmaktayd. Bunun iin, Osmanl deniz siyaseti byk
nem tamakta ve donanma sadece askeriyenin yzmekte olan kanadn
dan ziyade, Osmanl'nn uzun mesafe ticaretini korumasn, bir ulam
sistemi gelitirmesini ve diplomatik ilikilerde bir tehdit unsuruna sahip
olmasn da mmkn klan bir g olarak ortaya kmaktayd. 3 8
Bu adan, Osmanl'nn korsanlara bakn, ilk ikisi deniz haydutlu
unu nlemeye, dier ikisi beratl korsanln desteklenmesine ynelik,
drt nemli kaygnn ekillendirdii sylenebilir. Birincisi, korsanlk,
ticaretin bozulmasna ve stanbul 'un iaesinin tehlikeye girmesine sebep
olabilirdi. kincisi, Osmanl limanlarnda barndna inanlan korsanlarn
el koyduu gemiler, tccarlar ve mallar iin Osmanl Devleti ceza de
mekteydi. ncs, Osmanl Devleti, zellikle sava zamanlarnda, kor
san filolarn donanmaya dahil ederek korsanlarn yetenek ve tecrbele
rinden yararlanabiliyordu. Son olarak, donanma savalar toprak hakimi
yeti kazanmak dnda karllk arz etmezken, korsan akncl deniz
muharebelerinn karlln dorudan arttrmaktayd.39
lk iki etken, ticaretin korunmas ve on altnc yzyla zg uluslarara
s hukuk anlamalarnn korunmas, nebaht Sava 'ndan nce ve sonra
geerliliklerini korumulardr.40 Bu nedenle, deniz haydutluu, her zaman
gayriresml ve uygunsuz eylemler olarak grlmtr. Ancak, on altnc
yzylda, resmi savalarn bitiinden nce, ilave deniz kuvvetleriyle
vasfl ve tecrbeli insan gcne ihtiya duyulduunda, birok korsan
donanma kaptan olarak ie alnmtr. Denizcilik kariyerinde bir basamak
olarak korsanlk, yetkin denizciler yetitiren ve Akdeniz hakknda bilgi
salayan bir kurum haline gelmekteydi.4 1 Beratl korsanln desteklen
mesine yol aan son etken, donanma savalarnn korsan aknclndan
daha az karl hale gelmesi, resmi savalar dneminin bitmesiyle belirleyi
ci rol oynamaya balamtr. Son etkenin, on altnc yzyln sonlarnda
baskn hale gelmesine iki olas aklama getirilebilir. lki, donanma
savalarnn karllnn nebaht'dan sonra artan maliyetler yznden
36 Brummett. 1 994: 1 75
Panzac. 1 992: 1 91
38 Brummett, 1 994: 1 75
39 Brummett, 1 994: 98-1 01
40 Braudel, 1 995: 866
4 1 Brummett, 1 994: 1 04; Hess, 1 970: 1 905
37

236

Eda zel

azalm olmasdr. kincisi ise, nebaht'dan sonra gerekletirilen iki

baarl seferle [Tunus ( 1 574) ve Fas ( 1 5 78)], korsanlarn balca barnak
larndan olan Kuzey Afrika'nn Osmanl hakimiyetine girmesinden sonra
korsan aknclnn karllnn artmasdr.42 Byk olaslkla, her iki
aklama geerlilie sahip olmakla birlikte, ikisi de Akdeniz'de resmi
savalarn yerini korsanla brakmasyla son bulmutur.

SMANLICA'DA KORSANLIK
Osmanl algsnda korsanln geirdii anlam kaymasnn tasvr n
Osmanlca'da kullanlan korsanlk veya deniz haydutluunu anlatan ifa
deler zerine ksa bir deerlendirme aada sunulmutur. Bylelikle, on
altnc yzylda Osmanl devletinin gznde korsanln meruiyeti zeri
ne karmlar yapmak mmkn olacaktr.
Braudel'e gre, Akdeniz'de piraterie ve pirate kelimeleri on yedinci
yzyln bandan nce yaygn kullanma konu olmamaktadr; daha ziya
de course ve corsaire kelimeleri kullanlmaktadr. Braudel, piracy keli
mesi ile kastedilen deniz haydutluunun Akdeniz'de kullanlmasnn on
yedinci yzylda yaygnlatn ve bunun nedeninin "spanya'nn
Denizdeki olaylar lanetlemesi ve eskinin korsanlnn yozlat, artk
yalnzca Hristiyan glerin onun ticaretine, yceliine ve zenginliine
kar yrttkleri gizli ve gayrimeru bir sava haline gelmesi" olduunu
syler.43 Belki de bu sebeple, Osmanlca'da deniz haydutluu -beratl
korsanlk ayrm bulunmamaktadr, 'korsan' szc her iki anlamda da
kullanlmtr.
Korsan (J_,...Jl...)'Ql.) ) kelimesi, talyanca 'akn, saldr' anlamna gelen
ve kk Latince 'komak' anlamna gelen cursus olan corso kelimesin
den tremi talyanca corsaro kelimesinden gelir. Bu szce Osmanl
kaytlarnda ilk olarak, anlamnda meruiyet imas bulundurmadan on
altnc yzylda rastlanmaktadr; szcn sonradan on dokuzuncu yz
ylda, yasa d denizcilik eylemlerini ieren bir anlamla kullanld gz
lemlenmektedir. On dokuzuncu yzylda yazlan Kamus-i Trk! szl
nde szcn anlam tanmlanmaktadr:
1 . Deniz haydudu, denizlerde haydutluk edip tccar sefainine musallat
olan msellah gemici.
2. Deniz haydudu gemisi, deniz haydutlarnn bindikleri gemi.
3 . Harp zamannda dman gemilerini apul etmee devlet-i muasma
tarafndan me'zun olmak zere karlan gemi.
42
43

Hess. 1 972: 72
Braudel, 1 995: 866

237

1 6. yzylda Osmanl Devleti ve Osmanl Korsanlar

Osmanl korsanlar on altnc yzyln banda Osmanl donanmasnn

yaplanmasna destek salayacak, yetenekli ve tecrbe sahibi denizciler
olarak grlyor, Osmanl hakimiyetinde bulunan yerlere veya gemilere
saldrmadklar srece, ' devletten bamsz' olarak gayrimslim gemilere
saldran Levent kaptanlar olarak anlyorlard.44 Devlet adna altkla
rnda kapudan, Osmanl gemilerine veya sahil kasabalarn saldrdklarn
da korsan veya harami olarak adlandrlyorlard.45
Piri Reis, 1 55 5 'te yazd Kitab- Bahriye' de, kafirlere saldran deniz
cilerden sz ederken gazi kelimesini kullanr.46 Bu szck, zellikle
bunun gibi saldrlarda baar gsteren denizciler iin bir sayg ibaresi
olarak kullanlmaktayd ve Guilmartin'e gre, gazi kelimesi, ierdii
sreklilik anlamyla batdaki dengi hal kelimesinden farkldr: hal, din
adna bir veya daha fazla, meakkatli silahl eylemde bulunurken, gazi
iin bu bir yaam biimi haline gelmekteydi .47
On altnc yzyln ilk yarsnda kaleme alnan T.c 't-tevarih 'te, Sa'a
d'd-din sonradan korsanlk yapmaya balayan bahriye kaptan Kara
Durmu 'un haydutluk etmesinden bahsederken ekya ' kelimesini kulla
nr. Dalarda yaayan haydutlar tanmlayan bu kelime ile Sa'ad'd-din,
kanunsuz zellikleri imlemektedir. Yazlarnda, Kara Durmu 'un iyi
niyetli olmasna ramen kt insanlarla ilikileri yznden ' su ' iledii
zerinde durulur.48
On altnc yzyln sonlar ve on yedinci yzyln balarnda, korsan
kelimesi devlet izniyle alan denizciler iin saygnlk anlam iererek
kullanlmaktayd.49 ou Osmanl ve Venedik arasnda imzalanm olan
anlamalara ramen, zamann korsanlarnn zellikle tahl tayan tccar
gemilerine saldrlarna ska rastlanmaktayd . 50
Deniz haydutluu ve beratl korsanlk arasndaki ayrm, on altnc yz
yln banda, din ile ilikilendirilirken, on altnc yzyln sonunda ticaret
ilikileriyle belirlenmekteydi. 5 1 Bu durumdan, resmi savalarn yerini
korsan aknlarnn almasna, toprak fethinin, zellikle rekabetin yksek
olduu zahire ticaretinde devletlere stnlk salayan korsan saldrlarna
gre karlln yitirmesinin neden olduu karlabilir. 52

44

Bostan, 2006: 24
Bostan, 2006: 1 1 1
46 Piri Reis, 2002: 20
47 Gui1martin, 1 974: 23
48 Yatin, 2000: 77
49 Bostan, 2006: 1 1 2
50 Brummett, 1 993 : 54 1 ; Bostan, 2006: 1 1 9
51 Bostan, 2006: 1 1 7 - 1 1 9
52 Brummett, 1 993: 54 1
45

238

Eda zel

..

UNL OSMANLI KORSANLARI

Bu ksmda, nceki iki blmde anlatlan deiim, on altnc yzylda

yaam baz nl korsanlarnn deneyimlerine atfta bulunularak anlatla
caktr. Osmanl hakimiyetinin hemen her dneminde devlet hizmetinde
alan korsanlar bulunmaktayd, buna ramen on altnc yzylda korsan
lk algsnn deimesinin daha iyi anlalmasna allacaktr.
A. Kemal Reis:
Kemal Reis'in Osmanl korsanlar arasnda belki de en nls olduu
sylenebilir. Kemal Reis, Gelibolu'da Karaman veya Karaburunlu bir
ailenin ocuu olarak domu ve stanbul ' da sarayda bymtr. Os
manl donanmasna resmi olarak 1 495 ylnda katlan Kemal Reis, Msl
man denizciler kadar gayrimslimler arasnda da tannyordu. 1 5 1 O ylna
kadar Osmanl Devleti tarafndan eitli byklkteki filolarla Akdeniz'
de grevlendirilmitir.53
.
1 504 ylnda, tahl ktl ba gsterdiinde, il. Bayezid, kaaklk ve
korsanl nlemek iin sekiz silahl kadrga ve fustay, Venedik savalar
srasnda kk bir filo edinip Sakz Adas civarnda Manisa sancak beyi
Celal Bey'in himayesinde korsanlk yapmakta olan Kara Durmu' un
yakalanmas iin grevlendirmitir. Kara Durmu, yama eylemlerinde
birlikte, dier zamanlarda ayr alan ufak apl korsanlarn yardmyla
kamay baarmtr.54 1 505 ylnda, Kemal Reis on drt - on sekiz gemi
den oluan bir filo ile Kara Durmu'u yakalamak ve Rodos korsanlarn
engellemek zere grevlendirilmitir. 55
Kemal Reis, bu zamandan lmne kadar baarl bir deniz subay
olarak Osmanl Devleti'ne hizmet etmitir.56 Deniz komutan olarak keyfi
bir otoriteye sahip olduundan eylemlerinin nemli lde bamsz
olmasna ramen, asl grevi Boazlar ve Ege'de devriye gezerek tccar
gemilerini korumak ve skenderiye'deki Memlklara yardm malzemeleri
gnderiminin devamlln salamak, yani, padiahn emirlerine uymak
t. 5 7 Kariyerinde korsanlk ve deniz komutanl arasnda ak bir farkllk
olmasna ramen, Osmanl Devleti 'nin gznde, Kemal Reis din adna
gayrimslim denizcilere saldrdndan, iki tr eylemin de saygnl bu
lunuyordu. 5 8
53 Vatin, 2000: 76-78
54 Brummett, 1 994: 94
5 5 Brummett, 1 994: 94
56 nan, 1 975: 1 3
57 Brummett, 1 994: 1 06
58 nan, 1 975: 1 2

239

16. yzylda Osmanl Devleti ve Osmanl Korsanlar

B . Kara Durmu ve Kara Hasan:

On altnc yzylda Sa'ad'd-din tarafndan yazlan biyografiye gre,
Kara Durmu, Kara Hasan' n kardeiydi ve 1 499 ylnda deniz kuvvetle
rine katlarak, Kemal Reis'in komutas altnda Modon savanda Vene
diklilere kar birlikte savamlard. Kara Hasan, savata top ateinde
vurularak lm, Kara Durmu, savatan sonra, Osmanl korsan ve akn
clarnn sna olarak bilinen memleketi Seferihisar'a dnmtr.
Burada gemiler edinerek ak denizlerde korsanlk yapmaya balamtr.
Eylemleri sarayda duyulduunda, on silahl kadrga ve be yz yenieri
bu haydudun yakalanmas iin grevlendirilmiti. Kara Durmu kamay
baarm, fakat evine ve dier mlklerine el konmutu. Be yz yelken,
apa ve dier denizcilik malzemelerinin yannda, ok sayda top, tfek ve
eitli silahlar ele geirilmiti. Kara Durmu, birka yl sonra Aydn san
cak beyi anegir Sinan Bey tarafndan yakalanm ve Bab ' s-sa'de'ye
gnderilmitir. Daha sonra, 1 504 ylnda Karadeniz yaylalarnda yaamak
zere serbest brakld sylenmektedir. Dier yandan smail Hakk
Uzunarl, lmle cezalandrlm olabileceini savunmaktadr.59
Palmira Brummett, Kara Durmu'un, kendisine ihtiya kalmadnda
donanmadan uzaklatrldn, ayrlmasnn kendi isteiyle olmadn
syler.60 Dier yandan, Osmanl devletinin, 1 498 ylnda devlet hizmetine
girmeden nce Sakz ve Limni adalar civarnda korsanlkla geinen bu
denizcinin donanmadan ayrldnda yeniden haydutlua balayacann
farkna varm ve tecrbe ve yetenek sahibi bir denizci olan Kara Dur
mu 'un, genilemeci deniz siyaseti izleye: Osmanl Devleti tarafndan
donanmadan uzaklatrlmak yerine kendi isteiyle ayrlm olmas muh
temeldir. Burada bahsedilen, korsanln devlet hizmetinde almaya ye
tutulmasndan ziyade, askerliin Kara Durmu iin en iyi geim yolu
olmayabileceidir. Ayrca, Kara Dumm, haydutluk zamanlarnda, saray
tarafndan bilindii halde, baz yerel yetkililerce desteklenmekteydi.
1 503 yl Aralk aynda, Venedik sefiri Andrea Gritti, Saray tarafndan
gnderilen filonun contra Caridormis e altri corsari iki kadrga ve on
fustadan ibaret olduunu bildirmektedir.6 1 Bu durumda, sarayn korsanla
r durdurmaya ynelik giriimlerinin.fiilen etkisiz olduu ve bu giriimle
rin Akdeniz' deki korsanlk eylemlerini tamamen bitirmeye ynelik deil,
Venediklilerle atmay engellemek iin veya dier korsanlara Osmanl

59

60
61

Yatin, 2000: 76-78

Brumett, 1 994: 99
Yatin, 2000: 78

240

Eda zel

gemilerine yaplacak saldrlara msamaha gsterilmeyeceine dair bir

uyar olarak gerekletirildii savunulabilir.
C. Piri Reis:
Piri Reis'in 1 465-1470 yllar arasnda Gelibolu'da doduu sanl
maktadr. On iki yanda amcas Kemal Reis'in mrettebatna katlm ve
on drt yl boyunca her eit denizcilik eyleminde yer alarak kariyerine
balamtr.62 1 495 ylnda amcas Kemal Reis ve Kara Hasan ile birlikte
Osmanl donanmasna katlmtr. 1 500- 1 502 yllar arasnda Venedikli
lerle yaplan ve amcasnn Donanma- Hmayfn ' da bakomutan olduu
deniz savalarnda birka gemiyi komuta etmi ve dikkate deer hizmet
lerde bulunmutur.63 Amcasnn lmnden sonra, yaklak be yl
boyunca savaa katlmam ve nl haritalarnn ve Kitab- Bahriye ze
rinde almaya balamtr. 1 5 1 6- 1 5 1 7 yllarnda, Osmanl 'nn Msr
seferine katlm ve zamann padiah Yavuz Sultan Selim'le tanma ve
haritalarn sunma frsat bulmutur. Kanuni Sultan Sleyman dneminde
( 1 520-1 5 66), Vezir-i Azam Pargal brahim Paa'ya rehberlik etmek ze
re, 1 523 ylnda Rodos seferine katlmtr.64
Piri Reis'in korsanlkla balayan denizcilik hayat, sadk bir Osmanl
denizcisi olarak bitmitir. Piri Reis'in durumunda, Osmanl Devleti'nin
korsanlara kar tutumu, devlet otoritesi tannd srece dmanca olma
mtr.
D. Barbaros Kardeler; Oru ve Hayreddin
Barbaros Hayreddin 1 467 ylnda Midilli Adas 'nda domutur.
Byk aabeyi Oru, Trablus-am arasnda mal tarken korsanlar tara
fndan karlmtr. Daha sonra, kamay baarm, il. Bayezid'in kk
olu olan Teke blgesi beyi Korkud'un himayesine girmi ve Korkud'un
desteiyle edindii gemi ile korsanla balamtr.65 Korkud taht mca
delesinde baarsz olduunda, Oru, daha sonra kardeiyle birlikte kor
sanlk yapacaklar Kuzey Afrika kylarna yerlemitir. Anadolu kyla
rndan kalar, korsanlk yznden srlmelerinden ziyade, Korkud'un
padiah olan kardei 1. Selim'in, rakibinin destekilerine iyi gzle bakma
yacan bilmeleri yzndendir.66 Osmanl hanedann gznden dmele
ri, harekat slerini deitirmelerine sebep olmutur. Daha sonra, Kanuni
62

nan. 1 975: 9
1 975: l
inan. 1 975: 1 3 - 1 7
Alter, 1 995: 83-4
Brummett, 1 994: 1 05

63 nan,
.
64
65

66

24 1

J 6. yzylda Osmanl Devleti ve Osmanl Korsanlar

Sultan Sleyman dneminde, Hayreddin kapudan- derya olarak grev

lendirilmitir.
Barbaros Hayreddin'in deniz komutan olarak kariyeri, Barbaros kar
delerin Kuzey Afrika'nn bat kylarnda kurulmu olan beratl korsan
snaklarnn korunmasnda askeri yardm istemeleriyle balamtr.67
Dnemin padiah, Kanuni Sultan Sleyman, bu korsanlara silah, mhim
mat ve asker salam ve daha sonra 1 534 ylnda Barbaros Hayreddin'i
reisleri olarak grevlendirmitir. On altnc yzyln ortalarnda, Osmanl
Devleti'nin, 1 5 1 6- 1 5 1 7 yllarnda Msr' ele geirmesiyle balayan,
Kuzey Afrika'daki ilerleyii, Barbaros Hayreddin'in komutasndaki nc
birliklerin yardmyla devam etmekteydi.68 Bu sebeple, Kuzey Afrika' da
ki Osmanl ilerleyii, Osmanl Devleti ve korsanlar arasndaki ilikinin
deimesi demek oluyordu: korsanlar, artk din adna savaan gaziler ola
rak deil, devletin askeri eylemleri dorultusunda hareket eden nc bir
likler olarak grlmekteydi.
E. Ulu/Kl Ali Paa
Ulu Ali paa, 1 5 1 1 'de talya'nn Calabria eyaletinde domu, Cafer
isimli bir korsan tarafndan ocukken karlm ve kadrga klesi olarak
almtr. Kle olarak kalmamak iin Mslman olmutur.69 Serbest
kaldktan sonra, 1 55 0 yllarnda Cezayir kylarnda kendi korsan filosunu
edinmitir. Kanuni Sultan Sleyman' dan bir Kuran ve altn klla birlikte
Trablusgarp seferinde devlet hizmetine girmeleri teklifi alan arkada
Turgut Paa tarafndan orduya katlmaya arlmtr. 70 Daha sonra 1 5 60
ylnda, Ulu Ali, Cerbe seferinde kk bir donanma byklndeki
kuvvetlere komuta etmi ve seferin baarsnda nemli rol oynamtr. 7 1
nebaht Sava 'nda, Trk donanmasnn sol kanadna komuta etmitir.
Kk bir birlikle birlikte savatan sa kurtulduktan sonra, 1 572 ylnda
Osmanl donanmasnn yeniden ina edilmesi iin kapudan- derya olarak
grevlendirilmitir. 72
Barbaros Kardeler ve Ulu Ali, Kemal Reis ve Kara Durmu 'tan
farkl olarak, dini sebeplerden ziyade, ticaret yollarnn korunmasna
ynelik nedenlerle korsanlk yapmlardr. Bu deiim, nebaht Sava 'n
dan nce balam ve Kuzey Afrika'nn nemini arttrmtr. Yine de,
67 Hess. 1 972: 57
Hess, 1 972: 57
69
Bradford. 2004: 3 1 7
70 Danimend, 1 948: 264-265
7 1 Konstam, 2005: 1 7
72 Konstam, 2005: 1 7
68

242

Eda zel

Akdeniz'de korsanlk, ancak resmi savalarn bitmesinden sonra, beratl

korsanlk olarak ortaya kmaktadr.

SoNU

Osmanl Devleti'nin korsanlara bak on altnc yzylda bir dizi sebebe

bal olarak deimitir. Balarda deniz haydutluu, stanbul 'un iaesini
salayan Akdeniz ticaretinin korunmas iin nlenmesi gereken bir su
ken, on altnc yzyln sonlarna doru, dier devletlerle atmaya sebep
olmas asndan endie verici hale gelmiti. Gaziler, 'kafr'lerle savatk
lar srece, nemli lde, bireysel serbestlie sahipken, on altnc yzy
ln sonlarnda korsanlar, devlet yetkesi altnda hareket etseler de, zellikle
Kuzey Afrika' da siyaset alannda daha geni sz hakkna sahip nc bir
likler olarak grlyorlard.
Bu deiim, genellikle Osmanl'nn, Akdeniz'deki resnl savalar
sonlandrd dnlen nebaht yenilgisine balansa da, nebaht yenil
gisi tek bana yeterli bir aklama olmak.tan uzaktr. nebaht 'dan hemen
sonra, yeniden ina edilen Osmanl donanmas, 1 574 ylnda baarl bir
Tunus seferi gerekletirmitir. 73 Bu sebeple, nebaht Sava 'nn donan
ma savalarnn sonunu getirmekten ziyade gayriresmi savalara gre ter
cih edilebilirliini azaltmtr.
On altnc yzyln sonlarna doru, resmi savalarn korsan akncl
na gre karlln kaybetmesi, sadece nebaht Sava 'nn yenilme olasl
n artrmasndan kaynaklanmamaktadr. Bunun dnda en az iki sebep
daha saylabilir. lk olarak, on altnc yzyln ortalarnda, Osmanl'nn,
korsanln kurumsallam olduu ve korsanlk eylemlerinin karl hale
geldii Kuzey Afrika' daki hakimiyeti glenmekteydi. kinci olarak ise,
Osmanl'nn Kuzey Afrika'daki ilerleyiine kar direni 1 5 80 yl civa
rnda Osmanl ve Habsburg imparatorluklar arasnda imzalanan anlama
ile Osmanl'nn lehine sona ermi ve bylelikle Akdeniz' deki resmi
savalar bitmiti. Resmi savan bitmesi ve korsan aknclnn artmas
arasnda bir neden-sonu ilikisi bulunmayabilir. On altnc yzyln son
larnda adetleri ve yaptrm gcyle bir uluslararas hukukun varlndan
sz edilebilir. Bu hukukun srdrlmesi ile ticaret ve hac yollarnn
korunmasn gzeten Osmanl deniz siyasetinin resmi savalarn bitme
sinde ve korsan aknclnn artmasnda nemli rol oynadn sylemek
daha doru olacaktr.
Osmanl' da korsanlk, on altnc yzyl boyunca Osmanl denizciliin
de giderek daha nemli bir yer edinmitir: tecrbeli donanma komutanlar
73

Hess, 1 972: 64

243

/ 6. yzylda Osmanl Devleti ve Osmanl Korsanlar

yetitirilen bir yap olmaktan, karlln ytren resm1 savalar devlet

ats altnda ikame eden bir kuruma dnmtr. Bu yaz balamnda,
bu deiim genel Osmanl deniz siyaseti asndan deerlendirilmitir.
Gene de, Osmanl 'nn Akdeniz ile olan ilikisinin korsanlarn hukuki
konumunu etkileyen daha farkl ynlerinin bulunduu sylenebilir.
Osmanl donanmasnda gerekleen yapsal deiiklikler, korunma rant
anlaynn gelimesi, iaecilik siyasetinin deimesi, denizcilik teknoloji
lerindeki ilerlemeler gibi konular da kapsayacak almalarn, Osmanl
korsanlarnn Akdeniz'deki varlklarnn anlalmasnda yararl olacana
inanlmaktadr.

KAYNAKA
Alter. Selim Srr. Osmanl Bahriyesinin Yelken Devri ve Trk Korsanlar. stanbul: Boazii
Yaynlan, 1 995. (Sail Period of Ottoman Navigation and Turkish Corsairs)
Bostan, dris. Beylikten mparatorlua Osmanl Denizcilii. lstanbul: Kitap Yaynlar, 2006.

_Osmanl Bahriye Tekilat: XV//. Yzylda Tersane-i Amire. Ankara: Trk Tarih Kurumu
Basmevi, 1 992.
Bradford, Ernle. Akdeniz: Bir Denizin Portresi, Jstanbul. Trkiye Is Bankas Kltr Yaynlar,
2004.
Braudel, Ferand. The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip //. v./.
London: Harper & Row, 1 972.

_The Mediterraea ad he Medierranea Wor/d in the Age of Plilip //, v. //. Cal i fornia:
California University Press, 1 995.
Brunnett, Palnira. Ottoman Seapower ad levantie Diplonacy i the Age of Discovery.
Albany: State University of New York Press, 1 994.
_"The Overrated Adversary: Rhodes and Ottoman Naval Power." The Historical Jouma/,
Vol. 36, No. 3. (September, 1 993). pp. 5 1 7-54 1 .
Clark, G. N. "The Barbary corsairs in the Seventeenth Century." Cambridge Historical

Journal, Vol. 8, No. 1 . ( 1 944), pp. 22-35.

Daninend, smail Hamdi. zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, v. //. stanbul : Trkiye Basmevi,
1 948.
De Souza, Philip. Piracy in the Greco-Roman World. Cambridge: Cambridge Uiversity Press,
1 999.
Faroqhi, Suraiya. Subjects ofthe Sultan. Culture anl Daily life in tl e Otoman Empire.
London: J . B.Tauris, 2005.
Guilmartin, John Francis. Gunpowder and Galleys: Chaging Teclnology ad Mediteraean

Wafare at Sea i11 tle Sixteenth Cetury. Cambridge: Cambridge University Press, 1 974.
Hess, Andrew. "The Evolutio of Ottoman Seaborne Empire in the Age of Oceanic

244

Eda zel

Discoveries, 1 453-1 525." American Historical Review, Yol. 75, No. 7. (December, 1 970),
pp. 1 982- 1 91 9
_"The Battle of Lepanto and lts Place in Mediterranean H istory." Past and Present, No. 57.
(November 1 972), pp. 53-73.
Aftinan, Afet. Life and Works ofPiri Reis. Ankara: Turkish Historical Association, 1 975.
Konstam, Angus. Lepanto 1 5 71 : The Greatest Naval Battle ofthe Renaissance. London:
Praeger, 2005.
Panzac, Daniel. "lnternational and Domestic Maritime Trade in the Ottoman Empire during the
Eighteenth Century." lrtemational Journal ofMiddle East Studies, Yol. 24, No. 2. (May.
1 992), pp. 1 89-206.
Pin Reis. Kitab- Bahriye. Ankara: T.C. Babakanlk Denizcilik M stearl. 2002.
Pryor, John E. Geography, Technology and War. Cambridge: Cambridge University Press,
1 992.
Thomson, Janice E. Mercenaries, Pirates and Sovereigns. New Jersey: Princeton University
Press, 1 996.
Valin, Nicholas. Rodos valyeleri ve Osmanllar: Dou Akdeniz 'de Sava, Diplomasi ve

Korsanlk, 1480-1522. lstanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, 2000.

245

KMLK

Ahmet Mithat Efendi

TANZMAT DNEM
TRK ROMANINDA
SMANLI KiML
Fazl Gkek*
Trk edebiyatnda Tanzimat'tan nce de anlat tarznda eserler bulun
maktadr ve kukusuz bu eserlerden hareketle Osmanl kimlii veya dier
alt kimliklere ilikin birtakm sonular karmak mmkndr. Hatta Trk
edebiyat zerinde bu trden almalarn yeterince yaplmad sylene
bilir. Osmanl tarihi zerine almalaryla tannan Carter Findley, "hayiil
gcne dayanan eserler yazanlarn ( ...) Trkiye'nin hayatn ve Trkiyeli
lerin kayglarn tarihiler veya sosyal bilimcilerden daha iyi aklam
olduklar"n iddia etmektedir (Findley, 1 999: v). Bu dnce biraz abartl
olsa da, sosyal bilimler alannda alanlarn kurgusal metinlerin nemini
kavramalar gereine iaret ettii iin dikkate deerdir. Genellikle toplum
meselelerine yer vermedii gerekesiyle Tanzimat'tan sonra ar eletiri
lere maruz kalan Divan edebiyatnn bile toplumun tarih ve kimliinin,
zihniyet dnyasnn ortaya konulmasna dnk almalarda nasl bir
hazine deeri tadna iyi bir rnek olarak Sabri F. lgener'in alma
lar gsterilebilir.
Tanzimat'n ilanndan bir mddet sonra Trk edebiyatnn da dier
sosyal kurumlarn deimesine paralel olarak bir deiim geirdii, Bat
edebiyatndan alnan hikaye ve roman trlerinin de bu dnemde edebiya' Prof. Dr. Fazl Gkek, Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm.

Tanzimat Dnemi Trk Romannda Osmanl Kimlii

tmza girdii bilinmektedir. 1 870 'li yllardan balayarak edebiyatmzda

grlmeye balanan ilk rneklerinden itibaren hikaye/roman trndeki
eserler, bize bu dnemin yaay tarz, zihniyet dnyas ile birlikte toplu
mun kimliine dair veriler de sunmaktadr. Farkl din ve milliyetlere
mensup Osmanl vatandalarn "Osmanl" st kimlii altnda bir araya
getirmeyi amalayan Osmanl devlet ynetimi, Tanzimat ve Islahat Fer
manlaryla esasnda ncelikli olarak bunu gerekletirmeye almtr.
Bu noktada roman yazarlarnn ounun Osmanl ynetiminin bu amac
na eserleriyle hizmet ettii, az saydaki bazlarnn da buna kar kt
veya direndii grlmektedir.
Yenileme dnemi Trk edebiyatnda hikaye ve roman trnde eser
veren yazarlarmzn says ok fazla deildir; nk iir o dnemde de
edebiyatn en nemli trdr ve Batllama ynndeki yenilikler daha
ok bu alanda gereklemitir. Gene de bu dnemde roman trnde bizim
konumuz asndan yeterli malzemeyi verecek kadar eser bulunmaktadr.
Bu trde ilk rneklere imza atan Ahmet Mithat Efendi 'nin 60 civarndaki
hikaye/roman bile tek bana bir fikir vermeye yetecek kadardr. Fakat
Ahmet Mithat'n dnda da hikaye/roman yazarlarmz vardr; Recaizade
Ekrem, Namk Kemal, Mizanc Murat, Nabizade Nazm gibi Tanzimat
dneminin nemli yazarlarnn hikaye/roman trnde verdikleri eserler
farkl yazarlarn bak tarzlar arasnda bir karlatrma yapmamza im
kan verecek miktardadr.
Tanzimat dneminde inasi' den sonra Trk edebiyatnn en nemli
yeniliki yazar olan Namk Kcmal' in roman trnde iki eseri bulunmak
tadr. Bunlardan ilki ntibah adndaki romandr ve bir ak hikayesidir. Bu
hikaye erevesinde yazarn asl anlatmak istedii, Batllama ile birlikte
toplumda meydana gelen ahliik bozukluu ve yozlamadr. Burada yeri
gelmiken belirtelim ki, Tanzimat yazarlarnn hemen hepsi bir taraftan
Batc, dier taraftansa Bat 'ya kar kendi toplumlarnn deerleri konu
sunda korumac bir tutum sergilemilerdir. Bu durum bir eliki gibi g
rnmektedir, fakat esasen Tanzimat dnemi hayatn her alannda ve zih
niyetlerde bir elikiler dnemidir. Bu yzden, sz konusu dnem zerine
incelemeler yapan tarihi ve sosyologlarn bu dneme ilikin en ok kul
landklar kavram "ikilik"tir. Tanzimat dnemi roman yazarlar da bu iki
lii yanstrlar.
ntibah romannda dorudan doruya Osmanl kimliine dair malze
me yoktur, fakat gene de satr aralarndan Namk Kemal 'in bu konudaki
tavrn okumak mmkndr. Makale tarzndaki yazlarnda din, mezhep
ve milliyet bakmndan Osmanl devletine tabi btn halklarn eitlii fik
rini savunsa da zaman zaman Mslman kimlii ne kan Namk Ke250

Fazl Gkek

mal 'in bu yn, bu romanda da kendisini gsterir. Roman kahraman Ali

Bey'i tuzaa dren kt kadn Mehpeyker'e kirli ilerinde yardm eden
Osmanl vatanda bir Hrvat'tan sz ederken kendini tutamaz ve onun
"mensup olduu millete mahsus galatat" ile Trke konumasn alay
konusu eder. Hrvat'n davranlar ve ahlakszl ile milliyeti arasnda
da ok ak olmasa da dolayl bir ekilde iliki kurar (Namk Kemal,
2008: 1 72). Bu tutumu Tanzimat dnemi roman yazarlar iin -Ahmet
Mithat Efendi 'yi ksmen darda tutarak- genellemek mmkndr. Bu
romanlarda ahlakszca ve kanun d ilerde daha ok gayrimslimleri
grrz.
Namk Kemal 'in dier roman Cezmi, tarihi bir romandr, konusu Tan
zimat dneminden ok nceye aittir. Hakknda bir tiyatro eseri de yazd
Celalettin Harzemah' n hayat ve kahramanlklar ile ilgili romanda sk
sk Osmanl vurgusu yaplr. Osmanllarn zellikle Kanuni devrindeki
an ve azametinden bahsedilir. Bu romanda kullanlan "Osmanl" kavra
mnn iinde gayrimslim O_smanllarn yer bulduunu syleyemeyiz.
Osmanlnn yan sra onunla ayn derecede vurgulanan "slam" kavram,
buradaki "Osmanl"nn devletin Mslman vatandalan ile snrl olduu
nu gsterir. Esasnda bu roman "ttihad- slam" fikrini savunan bir ro
mandr. Namk Kemal bu fikri yazlarnda da savunmutur. (Namk Ke
mal, 2005 : 84-87). Romann konusunun henz Osmanl vatandal fik
rinin olumad bir dnemde gemi olmas dolaysyla, bu romandan
yola karak Namk Kemal' in Osmanl kimliine ykledii anlama dair
bir deerlendime yapmak ok doru olmaz. Fakat gene de romann ya
zld tarihe ait bak asnn belirleyiciliini bsbtn gz ard edeme
yiz. Sonu olarak, Namk Kemal 'in romanlarnda Osmanl kimliinin
Mslman/Trk'ten meydana geldiini, bu kimliin iine Tanzimat re
formlarnn ngrd ekilde gayrimslim Osmanllarn gir(e)mediini
syleyebiliriz.
Namk Kemal 'in ntibah'nda Osmanl vatanda bir Hrvat'n aksan
ile alay edilmesine benzer bir durumu Nabizade Nazm' n Zehra roma
nnda grrz. Romanda yazar-anlatc, Marika ve Urani adl Rum kadn
larn Suphi ile grmeleri srasnda Trkeyi Rum aksanyla konumala
ryla alay eder. Urani 'yi Suphi 'yle tantran Marika 'nn "ok teekkr
yapar beyefendim" sznn ardndan anlatcnn Urani 'yi kastederek
"Karda kz da ok teekkr yapt" cmlesini, yanl kullanm vurgula
yacak ekilde trnak ierisinde nakletmesi bu tavr yanstmaktadr. Ayrca
-kelime bugnk kadar aalayc bir anlam tamasa da- bu iki kadn
dan tekiletiren bir sfatla "kokona" olarak sz edilmektedir. (Nabizade
Nazm, 2004, 97-99). Yazarn "Karabibik" adl uzun hikayesinde de Ana25 1

Tanzimat Dnemi Trk Romannda Osmanl Kimlii

dolu'daki biri Rum teki Trk iki kydeki insanlann yaants resmedilir
ve bir karlatrma yaplr. Bu hikayede Rum kynn bakml ve zengin
hayatna kar Trk kynn bakmszl ve kyllerin yoksulluu vur
gulanmtr. Dolaysyla ortak bir Osmanl kimlii deil, farkl etnik ve
dini kimlikler ne kanlmtr. Yazarn romanda Realizm ve Natralizm
akmn benimsemi olmas, belki de onun resmettii fotorafn daha
doru olduunu gstermektedir. Nitekim daha sonra greceimiz, Ahmet
Mithat Efendi'nin romanlarndaki, ortak menfaatlerle ve Osmanl vatan
dal fikriyle birbirine bal toplum fotorafnn ok da gerei yanst
mad, Balkan ve Birinci Dnya Savalanndan sonra yaananlarla anla
lmtr.
Tanzimat yazarlar ierisinde bir dieri, Kafkasya kkenli oluu dola
ysyla farkl bir zellii de bulunan Mizanc Murat'tr. Onun Kafkasya
kkenli oluunu zellikle vurguluyoruz, nk dier yazarlanmzda ok
belirgin olarak grlmeyen Trklk bilinci onda belirleyici bir neme
sahiptir. Onun Turfanda m Turfa m? adl, roman tr asndan ok da
baanl olmayan tek romannda, kimlik konusuna dair epeyce malzeme
bulunmaktadr. Mizanc Murat slamc ve ksmen de Trk bir baka
sahiptir ve o Osmanl kavramn kullandnda bunun iini Mslman ve
Trk'le doldurmaktadr. Buna bal olarak gayrimslim kiilere kar
kmseyici ve aalayc bir tavr sergiler. Romannda grdmz biri
Yahudi ve dieri Ermeni iki Osmanl vatanda zellikle olumsuz ve itici
biimde kiiletirilmitir. Yahudi, bir komisyoncudur ve romanda yazarn
idealize ederek izdii Mslman Trk karakter Mansur ona tepeden
bakar, kmser, hatta "Dar'l-hilafe limannda kuru yerine frank sz
n" kulland iin fkelenir. (Mizanc Murat, 200 8 : 27). Bir Osmanl
vatanda olan bu komisyoncu, romanda, yapt bir ktlkten dolay
deil, sadece Mslman veya Trk olmad iin olumsuz olarak izil
mitir. Yazar onu adeta bir "yabanc" olarak gstermi, baka deyile
"teki"letirmitir. Bu tekiletirmede belirleyici olan onun Yahudilii
dir. Yazarn ondan adyla deil milliyetiyle ("Yahudi") sz etmesi de bu
bakmdan dikkate deerdir. Bu da bize yazarn "Osmanl" kavram ieri
sine Yahudi alt kimliini dahil etmediini gstermektedir.
Ayn romanda bir de Osmanl Ermeni 'si bulunmaktadr. Bu bir avu
kattr ve romann olumlu kiilerinden Salih Efendiyle yaptklan bir i
grmesi srasndaki yapmack davranlan ve dalkavuka szleriyle
karikatrize edilerek yanstlmtr. Yazarn onu tantrken kulland ifa
deler bu olumsuz tavr aka gstermektedir: "Minderin zerinde oturan
Salih Efendinin karsnda kapya yakn olan bir sandalyenin kenanna ili
erek iki bklm olmu bir adam bulunuyor. Kara sakal, atk kalan,
252

Fazl Gkek

kaln yz, siyaha mail fesi, tek gzl, elbisesinde mehud olan [gr
len] alafrangala meyi [eilim] ile beraber redingot yakasnn ya ken
disinin ' yeni terbiye grm' Ermenilerden olduunu gsteriyor. Filhaki
ka [gerekte] bu adam Salih Efendinin baz umur- hususiyesine [zel
ilerine] bakan Avukat Kirkor Sarmakyan Efendidir. (Mizanc Murat,
2008: 67). Bu tasvirdeki "yeni terbiye grm" olmak ve "alafranga"lk,
Tanzimat dnemi romanlarnda Mslman Trk roman kiilerinin de
olumsuz tarafdr, fakat bu kiiler romanlarda kendi adlaryla yer alrlar,
milliyetleri veya dinleri ne karlmaz. Burada ise, grld gibi, Sar
makyan Efendi'nin Ermeni olduu zellikle vurgulanmaktadr. Dolay
syla yazarn bu Ermeni 'yi de Osmanl st kimliine dahil etmedii anla
lmaktadr. Zaten romann sonraki sayfalarnda bu tavr daha ak biim
de grlecek ve Mizanc Murat'n Trk ve slamc yaklam kendisini
gsterecektir; Osmanl' dan bir kavim ("kavm-i Osman!") olarak sz eden
yazar, ayrca "ehl-i slam" ve "Trk kavmi"ne de vurgu yapacaktr:
Sadakat-i kamile [tam bir sadakat], garazsz muhabbet [kinsiz sevgi],
meyl-i skunet ve muhafazakar! [skunet ve muhafazakarlk eilimi],
istidad- ftri [doutan yetenek], metanet-i itikad [inan salaml],
dindarane vazifeye ikdam [ncelik venne], emsalsiz [esiz] kanaat,
ecaat [kahramanlk], hamiyet-i milliye [vatanseverlik] ehl-i slam'da
[Mslmanlarda], bahusus [zellikle] Trk kavminde derece-i niha
yette [yksek derecede] olup herkes iin gpta-bahtr [gpta edilesi
dir]. (Mizanc Murat, 2008: 1 83 - 1 84).
Tanzimat dneminde Osmanl Devleti'nin bir Osmanl st kimlii olu
turma yolundaki abalarna en fazla yakn duran romanc Ahmet Mithat
Efendi' dir. Yazd ok saydaki romanda Osmanl Devleti'nin ok dinli
ve ok milletli yapsn yanstan Ahmet Mithat Efendi, bunu bir zenginlik
olarak grm ve btn bu unsurlar Osmanl st kimliinin zenginlii
olarak gstermitir. Fakat zaman zaman onun da Mslman Trk kimlii
ni ne kard grlr. ok sayda roman yazan ve hemen her romann
da konumuz asndan bol malzeme veren Ahmet Mithat Efendi 'nin ro
manlarnn tamamndan bu yaz erevesinde sz etmemiz mmkn de
ildir; bu yzden birka eser zerinde durarak bunlardan hareketle dier
eserlerine baz gndermelerde bulunacak ve bir genellemeye gitmeye
alacaz. "Osmanl" kavram Ahmet Mithat Efendi'nin eserlerinde
ounlukla iine Trk ve Mslmanlarn dndaki din ve milliyet men
suplarn da alacak ekilde kullanlmtr. rnein yazarn en ok bilinen
eserlerinden biri olan Felatun Bey ile Rakm Efendi' de Rakm Efendi'nin
baz Trke yazma ilerini yapt G. Bey adndaki Ermeni i adamnn
253

Tanzimat Dnemi Trk Romannda Osmanl Kimlii

olumlu bir davran onun "Osmanll" olarak vlmtr. Yazar, G.

Bey'in Rakm Efendi'ye iini bitirir bitirmez emeinin karln deyi
ini anlatrken onun bu davrann "Osmanl bir adam" oluuna balar.
(Ahmet Mithat Efendi, 2003 : 43). Burada bir Ermeni'nin olumlu bir dav
rannn Osmanllk sfat ile vlm olmas, yazarn bu sfat Msl
man/Trk Osmanl vatandalar ile snrlamadn gstermektedir.
Ahmet Mithat Efendi'nin, kiilerinin ou gayrimslimlerden meyda
na gelen Karnaval romannda, Beyolu'nun ileri gelenlerinden olan bir
Ermeni ailenin alafrangalamas sz konusudur ve yazar, tpk Msl
man/Trk Osmanl vatandalarnn yanl Batllamasn eletirdii gibi
bu ailenin yanl Batllamasn da eletirir. Hamparsun Aa, yazarn
dier romanlarndaki alafranga Mslman/Trkler (Felatun Bey, Senai,
Sruri Efendi vb.) gibi yerli kimliinden, yani Osmanl Ermeni' si kimli
inden uzaklat iin eletirilir. Benzer bir durum, fuhu bataklna
den bir Rum kznn hikayesinin anlatld Henz On Yedi Yanda
romannda da grlr. Bu romanda Kalyopi 'nin ahsnda Rum kzlarnn
fuha srklenii, dorudan doruya Osmanl Rumlarnn Batllamasna
balanr. yle ki, Beyolu'nda yaayan zengin ve Batllam Rum aile
ler, Bat'daki gibi evlerinde hizmeti istihdam etmeye balarlar ve bunun
iin Ege adalarnda yaayan yoksul Rum ailelerinin kzlarn besleme ola
rak alrlar. Bu kzlar genellikle evin mark olu tarafndan ifal edilir ve
sonra da sahip klmad, kz da ailesinin yanna dnemedii iin fuhu
bataklna srklenir. Rum kzlarnn fuha srklenmesinin bir sebebi
de Batl Hristiyanlar arasnda yaygn olan "drahoma" adetinin Osmanl
Rumlar arasnda da yaylmaya balamasdr. Yazara gre, esasnda Os
manl gayrimslimleri arasnda drahoma atleti yoktur, evlilik adetleri
Mslman/Trklerle hemen hemen ayndr, fakat yanl Batllama sonu
cu bu adet Bat' dan alnmtr. Yoksul Rum aileler kzlarna drahoma
veremedii iin evlendirememekte ve bu da onlarn gene fuhu malzeme
si olmasna yol amaktadr. Yazarn bu iddialarnn ne kadar doru oldu
u elbette tartlabilir, fakat onun gayrimslimlerin Batllamasn ve
"yerli" adetlerini terk etmelerini eletirmesi, onlar kendi din! ve milll
kimlikleriyle "Osmanl" st kimlii altnda grdn ortaya koymas
bakmndan nemlidir. nk bu eletirilerini yaparken onlar tekiletir
memekte, bilakis "biz"in, yani "Osmanl"nn iinde grmekte ve bu dei
imden dolay zlmektedir.
Yazar, Osmanl gayrimslimlerinin herhangi bir dlanmaya tabi tutul
makszn Osmanl st kimlii altnda yaadklar fikrini A caib-i Alem
romannda bu kez bir yabanc!nn bak asndan dile getirir. ki Osmanl
seyyah olan Suphi ve Hica'i Beylerin seyahatlerinin Rusya duranda
254

Fazl Gkek

tanp dost olduklar ngiliz seyyah Mis Hafi, Avrupa'mn ve Rusya'nn

kendi etnik ve dini kimliine sahip olmayan insanlara nasl davrandm
tarihiyle bilen biri olarak Osmanl Devleti 'ndeki gayrimslimlerin duru
muna dair deerlendirmeler yapar. Bu deerlendirmelerde o, Osmanl
Devleti 'ndeki Rum, Ermeni ve Yahudilerin dier Mslman/Trk Os
manl vatandalaryla ayn hak ve zgrlklere sahip olarak yaadklarn,
hatta Yahudilere kar Hristiyan unsurlardan gelen tehlikelerden bu halk
Osmanl Devleti 'nin nasl koruduunu, bu tutuma duyduu hayranlk ifa
deleriyle dile getirir. Bylece yazar, kendi grlerini bir ngiliz aracl
yla dile getirerek bunlar daha inandrc ve etkileyici bir hale sokmaya
da almtr.
Ahmet Mithat Efendi'nin Mahedat romannda da gayrimslim kii
ler nemli bir yer tutar ve yazar bunlar araclyla -din ve milliyet fark
sorun yaratmadan- bir arada yaamay iselletirmi bir toplum resmi
izer. Daha romann nsznde, "mucib-i letafet renkler"in grnebilme
si iin romann konusunu "cemaat-i slamiye" arasndan deil, ok renkli
Osmanl halklar arasndan kardn belirtir; bu yzden romann "milll"
deil "yerli" bir roman olduunu syler. (Ahmet Mithat, 2006: 1 7). Ro
mann ilk sayfalarndan birinde bu "yerli"liin nemini ortaya koyan bir
sahne vardr. Yazar-anlatc, irket-i Hayriye vapuruna biner ve erkeklere
ait olduunu bildii bir kamaraya girer; ieride kadn vardr, belli ki
buraya yanllkla oturmulardr, ama buna aldrmaz. Kadnlardan ikisi
Avrupai grnmldrler, bu yzden anlatc nce alafranga usulnde
selam vermeye niyetlenir, fakat yanlarndaki nc kadnn Osmanl
Ermenilerine zg kyafetini grnce bunlarn "yerli" olduklarm anlaya
rak alafranga usulnde selamlamaktan vazgeer:
Taze kadnlar pek ali'franga giyinmi olduklarndan, ali'franga usuln
ce, kendileriyle muarefemiz [tanklmz] olmad halde bile bir
ba iaretiyle selamlamak li'zm idiyse de yanlarndaki ihtiyar kadn
gayet geni bir siyah dibet [ynl kumatan] fistan giyip bana da bir
siyah yemeni balam olduundan yerli olduklar anlalarak bu se
liima da hacet [gerek] grlememi idi. (Ahmet Mithat, 2006: 25-26).

Mahedat'ta, Osmanl st kimlii altnda bir arada yaamaya ilikin bir

ok malzeme vardr. Romann kahraman Siranu 'un kimlii bizatihi bu
birliin gstergelerindendir. Siranu, bir Ermeni anadan, Ali Osman To
puz adnda Tunuslu bir Mslman Arap denizcinin kz olarak domu
tur. Babasnn ve ardndan annesinin lmnden sonra bir Ermeni ailenin
yannda Ermeni kltryle bym, ayn zamanda modem bir okulda
Bat kltrn ve deerlerini renmi ve bunlarn birounu hayatna da
255

Tanzimat Dnemi Trk Romannda Osmanl Kimlii

yanstmtr. Onu tandmzda Beyolu'nda alafranga bir hayat yaa

maktadr. Romann sonunda ise Refet adnda bir Trk genciyle evlenmi
ve babasnn sonradan ortaya kan vasiyetine uyarak Mslman olmu
tur. Btn bunlar romanda ok doal yaantlar olarak nakledilir. Sira
nu 'un ne Ermeni iken Ermenilikle, ne de Mslman olduktan sonra bu
yeni kimliiyle stnlk veya farkllk iddia etmesi sz konusudur.
Siranu ' un Beyolu 'nda ayn daireyi paylat arkada Agavni 'nin
yaants daha da renklidir. Antuan Kolariyo adnda talyan vatanda bir
Levanten' in, Maryam adnda bir Osmanl Ermeni 'si ile gizli evliliinden
doan Agavni, anne ve babasnn lmnden sonra Siranu gibi Madam
C. adnda bir kadnn Avrupai tarzdaki okulunda yetimitir. Yetimesi
itibariyle bir Avrupal gibidir ve talyan pasaportu bulunmaktadr. Ancak
rt yana geldikten ve talyan konsolosluunun gzetiminden ktktan
sonra, okuldan ayrld gn, "Ben Maryam'n kz Agavni'yim" diyerek
yerli Osmanl Ermeni 'si kimliini ne karr ve talyan pasaportunu yr
tar (Ahmet Mithat, 2006: 1 52).
Mahedat romanna Ahmet Mithat Efendi, roman kiilerinden biri
olarak kendi adyla katlmtr. Bu noktada roman kahraman Siranu ' un
da Ahmet Mithat Efendi 'yi bir roman yazar olarak tand ve eserlerini
okuduu belirtilir. Siranu'un bu romanlar Ermeni harfleriyle yaymla
nan Trke bir gazeteden ( Tercman- Ejkar) okumu olmas, Ahmet
Mithat Efendi 'yi ok sevindirir.
Ahmet Mithat Efendi 'nin Arnavutlar Solyotlar romannn temel mese
lesi siyasal olarak "Osmanl birlii"dir. Bu roman bize Ahmet M ithat
Efendi 'nin bu konuya nasl baktn ok aJ:c bir biimde gsterir. Roma
nn konusu Tepedelenli Ali Paa'nn valilii zamannda Balkanlar'da
Arnavut ve Solyot halk arasndaki ekime veya dmanlk zerine kuru
ludur. Yazara gre bu dmanl bitirecek olan ey, "Osmanl" st kim
lii altnda alt kimliklerdeki farkllklar kabul ederek yaamaktr. Os
manl 'nn tarihi tecrbesi bunun mmkn olduunu gstermitir. Ona
gre Osmanl Devleti'nin kurulduu zamandan beri amalad ey, ele
geirdii topraklarda yaayan insanlar bir "fikir birlii" etrafnda bir ara
da ve ortak menfaatler paydasnda yaatmak olmutur. Yzyllar boyunca
da bunu baarmtr. Bugn birtakm etnik ve dini temelli srtmelerin
olmas bu uygulamann yanl olduunu gstermez. u satrlar, bize yaza
rn meseleye nasl baktn ve nasl bir "Osmanl" kimlii arzu ettiini
gsterdii gibi, ayn zamanda iinde bulunulan durumda bu konuda birta
km sorunlarn varln da iaret etmektedir:

256

Fazl Gkek

Devlet-i Aliye-i Osmaniye'nin mebadi-i zuhunmdan [kuruluundan]

beri taht- idare-i adilesine [adil ynetimi altna] giren ahali-i Nasrani
yeyi [Hristiyan halk] ve bilhassa gerek stanbul'un fethi esnasnda ve
gerek ondan sonra Osmanllatnlan Rumlar velev ki cebren olsun
kabul-i sliimiyet'e mecbur etmemi bulunmasna mverrihin-i cedide
nin [gnmz tarihilerinin] pek oklar aarlar ve bu mverrihleri
mtaliia eden [okuyan] pek ok zevat dahi onlarn u efkarna itirak
ederler.
Bu efkara gre Osmanllar stanbul'u aldklar zaman binlerce senelik
Rum- arki [Dou Roma] devletini rehin-i inkraz eyledikleri [yktk
lar] gibi kdemce Rum- arki ile beraber bulunan ark Patrikhanesini
dahi feth ve ilga ederek [ortadan kaldrarak] Rumlara dinlerini ve li
sanlarn kaybettirecek esbab ve vesailin kaffesine bi 't-tevessl [arala
rn hepsine bavurarak] Osmanll bir yekparelik haline ifra etmeli
[getirmeli] imi.
Bu da bir fikirdir ve ahvalin sonradan ald surete nazaran eer o za
manlar Osmanllk byle yekpareletirilmi olsa imi ihtimal ki gerek
Devlet-i Aliye ve gerek taht- idareye [ynetim altna] alnan raiye
[halk] hakknda daha hayrl olur imi. Lakin Devlet-i Aliye-i Osmani
ye'nin zikrolunan devr-i istilada [yaylma devrinde] nokta-i nazar-
hikmeti [hikmetli bak tarz] bu fikirden daha iil'i [yksek] olup Os
manlln yekpareliini bu mlkteki akvamdan [kavimlerden] hibiri
sinin din ve mezhep ve lisan ve kavmiyetlerini ihlal etmeksizin yalnz
fikirce ittihatta [fikir birliinde] arar imi.
Bu nazar- hikmetin yalnz o zamanlardaki efkara deil bu zamanlar
daki efkara dahi ne derecelerde tefevvuk edecek [stn gelecek] bir
nazar- ali [yksek bak] olduunu ispata hacet var mdr? Miladn i
bu on dokuzuncu asr- kemal-i medeniyetinde [medeni ilerleme asrn
da] Avrupa mtemeddinlerinin [medenilerinin] nde ncil ve arkada
rak flar ile Afrika ve Amerika ve Avustralya memalik-i vahiyesi
ne girerek ahali-i kadimeyi [yerli halk] gya daire-i medeniyete ithal
iin maddi ve manevi bir knna uratp knnalarn gene bu Avrupa
hkemasndan [dnrlerinden] hangisi tahsin ediyor [beeniyor]?
(Ahmet Mithat Efendi, 2002 : 24-25).
Ahmet Mithat Efendi, bu dncelerine delil olarak Yunanistan'n duru
munu gsterir; Yunanistan'da yaayan Rumlarla Osmanl Devleti'ndeki
Rumlar karlatrr ve gerek ekonomik bakmdan gerekse siyasal haklar
bakmndan Osmanl Rumlarnn daha iyi durumda olduunu iddia eder.

257

Tanzimat Dnemi Trk Romannda Osmanl Kimlii

Ayn ekilde Bulgaristan'n da bamszln elde ettikten sonra byk

devletlerin karlarnn att bir arena haline geldiini ve Bulgar halk
nn byk skntlar yaadn belirtir:
Ezcmle bu hikayemizin gsterdii lzum zerine itigal etmekte bu
lunduumuz Yunanistan' n ahval-i sabka ve hazrasn [eski ve yeni
durumunu] defaten nazar- muvazeneye getirelim [bir an gz nne
alalm]. Evvelki Yunanistan taht- raiyyet-i Devlet-i Aliye' de [Osman
l Devletinin idaresi altnda] kendi imtiyazat- diniye ve belediye vesa
iresi dahilinde hr ve bahtiyar idi. imdiki Yunanistan yzlerce milyo
na varan borcundan istidliil olunaca vechle [anlalaca zere] siya
siyat emvac [siyaset dalgalan] arasnda mtemevvic [dalgalanan] bir
Yunanistandr ki imtiyazat- mezhebiye ve belediye vesairesi bizim
Fener Rumlar derecesinde olmad ve maarif-i Yunaniyece [Yunan
kltr bakmndan] bile onlar derecesinde bulunmad Rumlarn ge
ne kendileri nezdinde muterifve msellemdir [itiraf ve kabul edilir].
( ... )
Devlet-i Aliye-i Osmaniye taht- idaresine [idaresi altna] alm bulun
duu milel-i gayr-i mslimenin [gayrimslim milletlerin] ne diyanet
lerine, ne kavmiyetlerine, ne mezheplerine, hibir eylerine taarruz
etmemek ve onlar yalnz fikren ve siyaseten Osmanl bayra altnda
cem' eylemek suretiyle o zamana kadar deil, bu zamana kadar bile
emsali bir dereceye kadar Amerika'dan baka hibir yerde grlme
mi bulunan bir hrriyet-i hakikiye numunesi gstermi idi. Avrupa bu
numuneden istidlal-i makfsede bulunur ise [bu rnei tersinden alrsa]
kabahat Devlet-i Aliye'nin midir? Halii bugn dahi Bulgaristan deni
len bir avu yerde be byk devletin menfaati tekabl ederek bia
re Bulgarlara idare-i Osmaniye zamann mumla arattracak bir buh
ran- mthi vukua getirmi olmas elbette muvafk- hikmet [akla uy
gun] bulmadklar esas- idare-i Osmaniye'den daha ziyade ayan-
muahezedir [eletiriye liiyktr] . (Ahmet Mithat Efendi, 2002: 25-26).
Ahmet Mithat Efendi'nin Rumlarla Mslman/Trklerin bir arada yaad
Rumeli corafyasnda geen ve 1 897 Osmanl-Yunan Sava 'n konu
alan Gnll roman da "Osmanl kimlii" fikrinin propagandasnn ya
pld bir romandr. Arnavutlar Solyotlar romannda olduu gibi burada
da Rumlarn Osmanl Devleti tebaas iken daha mutlu ve mreffeh olduk
lar tezi ilenir. Teselya (Yeniehir) blgesinin Yunanistan'n eline ge
mesinden bir mddet sonra yeniden Osmanl Devleti tarafndan geri aln
masnn blgede yaayan Rumlar nasl sevindirdii, daha nce Yunanis
tan iin alanlarn bile yaptklar yanl anlayarak Osmanl 'nn menfa258

Fazl Gkek

atlerinin ayn zamanda kendi menfaatleri olduunu anladklarn grrz.

Arnavutlar Solyotlar romanndaki Mslman Arnavut genci Rstem ile
Solyot kzlarndan Eftimi arasndaki akn mutlu sonla bitmesine benzer
ekilde bu romanda da Mslmanffrk Recep ile Rum kz Filomen ara
sndaki ak, aradan yllar getikten ve trl zorluklar yaandktan sonra
kavuma ile sonlanmtr. Bu evlilikleri de bir eit "Osmanl Birlii"nin
gereklemesi olarak deerlendirebiliriz.
Buraya kadar verilen rneklerden anlalaca zere, Ahmet Mithat
Efendi "Osmanllk" bir tr st kimlik olarak kabul etmi ve Tanzimat
reformistlerinin ngrd ekilde bu kimliin dier alt kimliklerin ze
rinde ve onlar kuatacak ekilde benimsenmesinin gereini vurgulam
tr. Gayrimslim Osmanl tebaas ile Mslman!frklerin hayatlarnn
kesitii noktalarda ise her iki tarafn bu st kimlii iselletirmi olarak
birbirleriyle ilikilerini srdrdn rnek olaylar erevesinde gster
meye almtr. Onun bu ilikileri dzenlerken kukusuz bir siyasal pro
jenin kuramclarndan biri gibi davrand unutulmamaldr. Bu noktada
bizi, gerek durumun nasl olduu deil, Ahmet Mithat Efendi 'nin ektii
fotorafn nasl olduu ilgilendirmektedir. Gerek durumla bu fotoraf
arasnda baz farklarn bulunduunu, bizzat Ahmet Mithat'n romanlarn
daki baz satr aralar da gstermektedir. Bunlara dair birka rnek ver
mek gerekirse; sz gelii Henz On Yedi Yanda romannda kz bir
Mslman/Trk tarafndan -kzn rzasyla- karlan Yorgaki, kzn evi
ne gtrmek iin onu karan Ymni Efendi 'yle konuurken, "Beyim ben
de Mslman iinde bymm" eklinde bir ifade kullanr. Bu szleri
Yorgaki 'ye syleten yazar, belki farknda olmayarak, bir gayrimslime,
iinde yaad toplumu bir Mslman toplum olarak tanmlatmaktadr.
Baka deyile bu ifade ile Yorgaki, yaad devlette Mslmanlarn s
tnln veya birinci snfln kabul etmektedir (Ahmet Mithat Efendi,
2000a: 1 4 1 ) . Benzer bir durum Drdane Hanm romannda grlmekte
dir. Kendisini yankesicilik veya hrszlkla itham eden Acem Ali Bey'e
kar Rum Andonaki, savunmas srasnda bu sulamay reddederken
"Ben de Osmanl kapsnda bymm" der (Ahmet Mithat Efendi,
2000b: 1 5). Bylece kendisini ayrmakta ve "Osmanl"y burada "Msl
man/Trk" anlamnda kullanmaktadr. Karnaval romannda da Ermeni
Hamparsun Aa ayn kavram Mslman!frk anlamnda kullanr. Kan
snn kendisinin ahbab "Osmanllardan" biriyle ilikisi olduunu ihbar
eden Zekai Bey'e, Hamparsun Aa, "Bende Osmanl 'dan ahbap ok!"
cevabn verir (Ahmet Mithat Efendi, 2000c: 1 65). Bylece o da kendisini
"Osmanl"nn dna karr. Bu ve benzeri baz sahneler, yzyllar bo
yunca iselletirilmi olan durumun, yazarn bilinaltnn farknda olma259

Tanzimat Dnemi Trk Romannda Osmanl Kimlii

dan davurumu olarak deerlendirilmelidir. nk Ahmet Mithat Efen

di 'nin romanlarna bir btn olarak baktmzda onun Osmanl Devleti
iindeki btn etnik ve milll unsurlarn "Osmanl" st kimlii altnda bir
arada yaamasn istedii, baka deyile Tanzimat ve Islahat fermanlary
la hayata geirilmeye allan "Osmanl vatandal" fikrini savunduu
ve romanlarnda buna uygun yaantlar ve kimlikler tasvir ettii grl
mektedir.

KAYNAKA
Ahmet Mithat Efendi (2000a), Henz On Yedi Yanda, (Haz. Nuri Salam), Trk Dil Kurumu
Yaynlar, stanbul.
Ahmet Mithat Efendi (2000b), Drdane Hanm, (Haz. M. Fatih And), Trk Dil Kurumu
Yaynlar, stanbul.
Ahmet Mithat Efendi (2000c), Karnaval, (Haz. Kazm Yeti), Trk Dil Kurumu Yaynlar,
stanbul.
Ahmet Mithat Efendi (2002), Arnavutlar-Solyotlar, (Haz. Nuri Salam), Trk Dil Kurumu
Yaynlar, stanbul.
Ahmet M ithat Efendi (2006), Mal edat, (Haz. zlem Nemutlu), zgr Yaynlar, stanbul.
Ahmet Mithat Efendi (2008), Felatun Bey ile Rakm Efendi. (Haz. erife an), zgr
Yaynlar, stanbul.
Carter Findley ( 1 999), Ahmet Mitlat Efendi Avrupa 'da, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul.
Fazl Gkek (2006), Osmanl Kapsnda Bymek - Ahmet Mithat Efendi 'nin Hikaye ve

Romanlarmda Gayrimslim Osmanllar, letiim Yayn.Jar, stanbul.

Mizanc Mehmet Murat (2008), Tufanda m foksa Turfa m, (Haz. Sabahattin an). zgr
Yaynlan, stanbul.
Nabizade Nazm (2004), Zehra

Karabibik, (Haz. zlem Fedai), zgr Yaynlar, stanbul.

Namk Kemal (2005), "ttihad- slam", Osmanl Modernlemesinin Meseleleri iinde, (Haz.
Nergiz Ylmaz Aydodu, smail Kara), Dergah Yaynlar. stanbul.
Namk Kemal (2008), intibah, (Haz. Selda Akyol), 3. Bs., zgr Yaynlan, stanbul.
Namk Kemal (2009), Cezmi, (Haz. Orhan Ouz), zgr Yaynlan, stanbul.

260

1 TTHAT VE TERAKK

"Me rutiyet ' in iliin vesilesiyle yaplan afi almas"

MiLLi BuRruvAZiDEN
ULUS DEVLETE:

1TTHAT VE TERAKK
DNEM
Pnar Kaya

zelik

TARHSEL ARKA PLAN

ttihat ve Terakki Cemiyeti, ok uluslu imparatorluun, farkl dinden, dilden ve
etnik kkenden oluan eitli sosyal kesimlerini kendi ekseninde seferber etme
yi baarm ve 1 908 devrimiyle kendisine siyasal iktidarn yolunu amtr. tti
hat ve Terakki Cemiyeti ile farkl sosyal kesimler arasndaki bu ittifakn gerisin
deki temel itki, her ne kadar genel olarak ilgili yaznda II. Abdlhamid ' in istib
dad olarak gsterilse de, esasnda kapitalizmin 1 6. yzyldan itibaren impara
torlukta hzla yaylmas ve imparatorluun geleneksel yapsn zmesi olduu
sylenebilir. zellikle tmar rejiminin zlmesi, imparatorlukta yaanlan ikti
sadi ve mali krizin nemli bir nedeni olarak karmza kmaktadr. 1 Kapitaliz
min nfuzunun yol at, imparatorluun geleneksel yapsnn omurgasn olu
turan tmar rej iminin zlmesi, iktisadi ve mali bunalmn yan sra ayn
Dr. Pnar Kaya zelik, Pamukkale niversitesi Sosyoloji Blm.
Karpat (2006:228), tmar sisteminin zamanla dalmasnn Osmanl Devleti 'nin btnln salayan
ve ynetimdeki kurumlar mali adan destekleyen temel sosyo-ekonomik dayanan kanlmaz biim
de kmesine yol atn belirtmektedir. Tmar siteminin kmesi. bu balamda. gda retici ve vergi
verici kaynaklarn bozulmasna ve kyller arasnda dengeyi dzeni ve istikrar salayan sosyal yapnn
bozulmasna yol amtr.
1

ttihat ve Terakki Dnemi

zamanda ideoloj ik krize de ivme kazandrm, siyasal iktidarn meruiyeti ciddi

anlamda sarslmtr.
II. Abdlhamid'in tahta kt 1 876 ylnda mali bunalm iyice derinlemi,
yle ki, gene ayn yl Osmanl Devleti d bor demelerini durdurmutur.
stelik 1 877 ylnda patlak veren Osmanl-Rus sava ve savan finansman
iflasn eiindeki Osmanl maliyesini iyiden iyiye skntya sokmutur. 1 8 8 1
ylnda ise, Osmanl Devleti'nin 1 854 ylndan itibaren ald d borlarn ve
bunlarn faizlerinin geri demesini garanti altna almak iin, Fransz, ngiliz,
Avusturyal. Alman ve dier alacakllarla yapt mzakereler, Muharrem
Kararnamesi olarak adlandrlan antlama ile neticelenmitir. Bu antlamann
neticesinde, imparatorluk iinde sz konusu lkelerin temsilcisi olarak alan
ve devletin vergi gelirlerinin bir blmn bunlar adna toplayan Dyun-u
Umumiye kurulmutur (Pamuk, 2008 : 1 2 1 ) . Bylelikle Osmanl maliyesi byk
lde bamszln yitirmi ve alacakl lkelerin, Osmanl maliyesi zerinde
ki denetimi balamtr. Mali ve iktisadi bunalm derinletiren nemli bir etken
de, 1 873 ylnda balayan ve 1 896 ylna kadar sren dnya ekonomisinin
byk bunalmdr. zellikle 1 83 8 Baltaliman Antlamas, d ticaret kanalyla
Osmanl Devleti'nin kapitalist dnya ekonomisine almasna ivme kazandr
mtr. Sz konusu antlama neticesinde d ticaretteki tekeller dzeni kaldrl
m ve Osmanl Devleti d ticarette olaanst vergiler ya da snrlamalar
uygulama hakkndan vazgemitir. Ayrca, Osmanl Devleti, kendi gmrk ver
gilerini Avrupa devletleriyle birlikte saptamay bir ilke olarak kabul etmi ve
bylece bamsz bir d ticaret politikas izleyebilme hakkndan vazgemek
durumunda kalmtr (Pamuk, 2005 :30). Bylelikle d ticaret kanalyla dnya
ekonomisine eklemlenen Osmanl mparatorluu, dnya ekonomisindeki dalga
lanmalara ve krize daha duyarl ve ak hale gelmitir. Osmanl maliyesinin
borlarn deyemeyeceini ilan etmesinin gerisindeki nemli bir etken de bu
balamda kapitalizmin yaad byk bunalm olduu sylenebilir. Byk
bunalmn, Osmanl mparatorluu'na etkisi salt d ticaretin durgunlamas
srecinde kendisini gstermemi, ayn zamanda Osmanl Devleti 'nin yabanc
kredi temin etmesini de sekteye uratmtr.2
Genelde kapitalizmin zelde 1 93 8 Antlamasnn nemli bir neticesi de,
imparatorluun sosyo-kltrel dokusunda meydana gelen deiim ve dnm
lerdir. Kapitlasyonlarla birletirildiinde bu sre, sadece Avrupal tccarlar
deil. ayn zamanda onlara araclk eden gayrimslim tccarlar da zenginle
tirmitir. Avrupal tccarlara tannan ayrcalklar ksa zamanda gayrimslim
2

Pamuk (2008 : 1 3 1 ), Osmanl maliyesinin borlarn deyemeyeceini ilan etmesinin, Avrupa ve Birle
ik Devletler menkul kymetler borsalarnda yaanan 1 873 krizi sonrasnda olduunu vurgulayarak,
dnya ekonomisinin byk bunalm srecinde sanayilemi lkelerden evre lkelerine sermaye ak
nn kesilmesinin, Osmanl 'nn borlarn deyemez duruma dmesine yol atn belirtmektedir.

264

Pnar Kaya zelik

tccarlar da iine almaya balamtr. Osmanl tebaas iinde ticareti elinde

tutan gayrimslimler, d ticaret kanal ile kapitalist dnya ekonomisi ile btn
leme srecinde, Avrupal tccarlarla rekabet edebilecek koullara sahip bulun
muyordu. Kapitlasyonlarla tannan imtiyazlar sayesinde her trl gmrk,
resim ve vergilerden muaf olan Avrupal tccarlar, imparatorlukta ticaret a
oluturmaya almlardr. Gayrimslimler de, ayn ayrcalklardan istifade
etmek adna Avrupa tccarlarn himayesine girmeye balamlardr. Bu himaye
ye Kk Kaynarca Antlamas da nemli lde ivme kazandrm, zira bu
antlama ile Avrupa devletleri Osmanl lkesindeki Hristiyan aznlklar zerin
de haklar elde etmi ve onlar zerindeki himayesini yasallatrmtr. Avrupal
tccarlar ile gayrimslim tccarlar arasndaki i birlii her iki taraf iin olduka
rasyoneldir. Avrupa tccarlar ticaret an gelitirmek/geniletmek ve art r
n kylden sorunsuz bir ekilde ekmek iin eitli araclara ihtiya duymu,3
gayrimslim tccarlar da rekabet aralarndan yoksun bulunduu koullarda, bu
aralara sahip olma arzusu tamtr. Bu balamda Avrupa tccarlar gayrims
lim tccarlarla ortaklk yapmak durumunda kalm ve bu ortaklkta gayrimslim
tccarlar, eitli yollarla tarmsal arta el koyan yerel mltezimlerle, ayanla ve
iftlik sahipleriyle yakn iliki iinde olmu ve gerektiinde bu kesimlere bor
para vererek kendilerine balam, ihracata ynelecek tarmsal mallar toplaya
rak, bylelikle tarmsal arta el koyma srecinde, zincirin nemli halkalarndan
birini oluturmulardr. Bu i birlii erevesinde Avrupal tccarlar liman kent
lerinde kurduklar ticaret evleri araclyla d balantlar rgtlerken, gayri
mslim tccarlar da yerel unsurlarla olan ilikilerini kullanarak hem ithal malla
rn pazarlamasn, hem de ihra rnlerinin toplanarak liman kentlerine aktarl
masn salamlardr (Pamuk, 2003 : 1 66- 1 67).
Dnya ekonomisi ile entegrasyonun ve kapitalizmin imparatorlua hzla
nfuzunun, gayrimslim tccarlarn hzla zenginlemesine yol amasnn yan
sra dier nemli bir sonucu, gayrimslim tebaa arasnda milliyeti akmlarn
yaylmasna ivme kazandrmasdr. Milliyeti akmlarn imparatorluk toprakla
rnda ilk nce gayrimslimler arasnda yaylmasnn nedenleri arasnda, ilgili
literatrde, eitli etkenler ileri srlmtr. Bu etkenler arasnda, uluslararas
dinamiklerin ve emperyalist lkelerin emelleri, Fransz Devrimi ve Aydnlan3

Karpat (2006:329), 1 9. yzyln ikinci yarsnda zellikle Bat Avrupa'nn bilhassa Fransa, ngiltere.
Hollanda ve Rusya'nn emperyalist yaylmasnn. bir yanda endstrilerin pazar ve hammadde bulma
ihtiyac, dier yandan da pazar ve hammadde kaynaklarn korumak iin askeri mevkileri ele geirmek
ve tutmak arzusu tarafndan koullandrldn belirtmektedir. Sz konusu emperyalist yaylmann r
n olan smrge siyasetinin gerei olarak, Karpat, bu lkelerin ekonomik kar salamak ve etkisini
muhafaza etmek iin Osmanl'da retici yerli halk ile kendi arasnda araclara ihtiya duyduunu, by
lelikle de gayrimslimleri zellikle Rum, Ermeni ve Suriye'de Hristiyan Araplarn bu araclk roln
zerlerine alarak, hizmetleri karlnda hem ekonomik hem de siyasi mkafat aldklarn vurgulamak
tadr.

265

ttihat ve Terakki Dnemi

ma'nn etkisi, zellikle tmar rejiminin yozlamasyla birlikte kyller zerinde

ki basklarn, zulmlerin artmas, mltezimlerin eitli suiistimallerinin ve yol
suzluklarn ba gstermesi ba ekmektedir.4 Kukusuz sz konusu bu etkenler,
milliyetiliin ykselmesinde nemli pay sahibidir. Fakat ilgili literatrde baz
yazarlarn dikkati ektii bir husus, sorunun can alc noktasn oluturmaktadr.
Bu da Balkanlar'da ba gsteren ayrlk hareketlerin, zellikle bir kyl ayak
lanmalar olmad, ncelikle Avrupa ile ticari ilikiler nedeniyle zenginleen
tccarlarn bir hareketi olduudur. Balkanlar'da meydana gelen ayrlk hare
ketlerin gerisinde, ehirlerde gelien zengin ve Avrupa'yla iliki ierisinde bulu
nan bir burjuva snfnn zerk bir devlet kurarak, Osmanl Devleti 'nin gmrk
ve mdahalelerinden uzak, Orta Avrupa ve Rusya'yla, ihtiyac her gn hissedil
mekte olan, rahat ve kolay bir ticaret yapma arzusu yatmaktadr. Bu balamda,
1 82 1 Yunan syan da basit bir kyl hareketi olmaktan ziyade, zengin Avrupa
memleketleriyle mnasebette bulunan bir tccar isyan olduu ifade edilmekte
dir. Bu isyanlarn milliyeti nc kadrolarnn, zellikle yabanc lkelerde yaa
yan ya da bu lkelerle iliki ierisinde olan ve Osmanl egemenliinden kurtul
ma ve zengin olma arzusunda olan kasabal halk arasndan kt da vurgulan
maktadr. 5 Bu milliyeti nc kadrolarn, kylleri kendi davalarna eklemle
mekte kullandklar temel propaganda arac ise, onlara Trk beylerinin toprakla
rn vaat edilmesi ve bunun yansra kendilerine yapldklarn iddia ettikleri yol
suzluk, suiistimal, hakszlklar ve zulmdr (Barkan, X:4 1 3). 6 Sonuta, gelien
ve genileyen d ticaret, mparatorluk topraklarnda gelir dalm zerinde
etkide bulunmu, bu etkinin neticesinde milliyeti hareketler byk bir ivme
kazanmtr. Balkanlar' da ekonomik g kazann toprak sahipleri, mltezimler
4

rnein Karpat (2009:35), Osmanl mparatorluu'nda milliyetiliin ykselmesinin gerisinde yatan

nedenleri u ekilde sralamaktadr: dini gruplar ve milletler arasnda rekabete dayanan ve ihtilaf yara
tan ilikiler, Osmanl siyasal yapsnda gerekleen ilerici reform, Aydnlanma felsefesi ve ideallerinin
etkisi ve Rusya, Fransa ve ngiltere gibi lkelerin emperyal karlar.
5 Karpat (2006: 1 5- 1 6), Balkan milliyetilerinin nderlerinin gruptan olutuunu belirtmektedir.
Birinci grup nde gelen tccarlar, imalatlar ve bu konularla ilgili dier meslek gruplarndan olutuu
nu vurgulayarak, bunlarn ounun kklerinin Avrupa ile yaplmaya balanan youn ticari ilikilere
dayandn belirtmektedir. kinci grubun kkleri ve statleri, tccar snfndan veya ayn grup ya da
yerel kilise tarafndan kurulmu ve himaye edilmi okullardan olumutur. ounlukla halktan olan
nc grup l iderlerinin kkeni ise, ounlukla on sekizinci yzylda kyl ziraat tabanna dayan
maktadr.
6 Karpat da (2006: 1 72), 1 8 2 1 Yunan Ayaklanmasnn her eyden nce, Osmanl sosyal yaplanmasnda
ki sosyal farkllamaya ve lke dnda ve iinde orta snf tccarlarn ortaya kna kadar uzandn
vurgulamaktadr. nalck ( 1 996b:26) Barkan'n aksine, Balkan reayasnn mparatorlua kar ayaklan
masnn, zellikle toprak rej iminin bozulmasndan yani bu bozulmann yol at kyllerin bir aalar
snfnn iktisadi tahakkm altna girmesinden kaynaklandn belirterek, Srp isyanlarnn ehirlerden
deil, zirai vaziyeti ekilmez hale gelen kyl snflarndan ktn, dier yandan da toprak aristokra
sisinin tam anlamyla hakim bulunduu Bosna'daki i syanlarnda itimai ve iktisadi karakterinin de ben
zer olduunu vurgulamaktadr.

266

Pnar Kaya zelik

ve tccarlar, doal olarak Avrupa devletleriyle birlemiler ve kylnn mem

nuniyetsizliini, zerklik ve/veya bamszlk hareketlerine dntrmeyi baar
mlardr (Arcanl, 1 976, s.98- 1 08, aktaran, Kray, 1 995 : 1 3 79).
Siyasal iktidar, gayrimslim tebaann, iktisadi alandaki bu glenmelerine
paralel olarak siyasal alanda da etkinlik ve nfuz kazanma ve sosyal alanda
"zmni" statsyle Dar'l slam'da ikinci snf vatandalktan duyulan memnu
niyetsizliklerini trplemek adna, Tanzimat ve Islahat Reformlar 'yla gayri
mslimleri hukuki vatandalk statsyle imparatorlua eklemlemeye alarak,
milliyetilik akmlarnn hzn kesmeye almtr. Gayrimslimlere eitli
sosyo-kltrel ve siyasal haklar verilmi ve bu sre 1 856 ylnda yaplan Arazi
Kanunnamesi ile desteklenmi, zel mlkiyete izin verilmitir. Bu srecin, res
mi ideolojideki karl ise Osmanlclkt. Osmanlclk paradoksal olarak
eitli "milletler"den oluan Osmanl tebaasn birletirmek bir yana reel sonucu
"milletler" arasndaki ayrm derinletirmek olmutur. ktisadi alanda gayri
mslim vatandalarn epeyce grisinde olan Mslmanlar, hukuksal ve siyasal
alanda bu eitlemeye tepki gstermiler ve bu tepkinin bymesinde, zellikle
gayrimslimler arasndaki milliyeti, ayrlk hareketlerin yaylmas ve emper
yalist lkelerin mdahaleleri olduka etkili olmutur. Karpat da (2006:330),
gayrimslimlere yaplan imtiyazl muamelenin Mslman ve gayrimslimler
arasnda eskiden beri bulunan dini farklar din ve kltr fark niteliinden ka
rarak siyasi fark ekline soktuunu vurgulayarak, gayrimslimlerin ekonomik
ve siyasi imtiyazlar sayesinde stn bir sosyal snf olarak grlmelerinin,
Mslman kitleyi birbirine daha fazla yaklatrarak din ve kltr farkna sosyal
ve politik bir boyut kattn belirtmektedir.
1 9. yzyln ortalarndan itibaren Osmanl toplumu siyasallam durumday
d. Mslman halkn siyasallamasnda, zellikle aydnlarn rol olduka belir
leyici olmutur. Yunanistan'n bamszl, 1 877- 1 878 Osmanl Rus savann
yenilgiyle sonulanmasnn akabinde yaplan Berlin Antlamas ile Srbistan,
Romanya ve Karada bamszlklarn, Bulgaristan' n ise zerkliini kazanma
s, Mslman cemaat arasnda infial yaratm, Osmanl aydnlar ise bu infiali
ustalkla mobilize etmeyi baarmtr. Emperyalist lkelerin Osmanl topraklar
n igalleri de (rnein 1 882 'de ngilizler'in Msr' igali) Mslman halkn
din ekseninde siyasallamasn kolaylatrarak, devletin ideoloj isi olan Osmanl
cln, slamclk ideoloj isi ile kesimesini kolaylatrmtr. Uluslararas iliki
lerdeki gelimelerin kazandrd ivme devletin resmi ideoloj isinin Osmanlc
lktan slamcla kayn kolaylatrm, hatta bu iki ideoloj inin eklemlenmesi
ne olanak tanmtr. Bu eksende Halifeye ballk payitahta balln nne
gemi on dokuzuncu yzyln son eyreinde ba gsteren devletin meruiyet
krizine bir zm yolu olarak, en azndan mparatorluun Mslman tebaasnn

267

ttihat ve Terakki Dnemi

birlik ve btnln muhafaza etmeye dnk olarak slamclk ideolojisi n

plana karlmaya balanmtr.
Kapitalizmin mparatorlukta yaratt deiim ve tahribat en youn on doku
zuncu yzyldan itibaren yaanmaya balam, retim biimindeki dnme
kout olarak, styapnn da yeniden dzenlenmesine dnk eitli reform hare
ketleri balatlmtr. II. Abdlhamid, seleflerinin balatt reform srecine
sahip km, eitli alanlarda nemli admlar atmtr. zellikle eitim alann
daki reformlar dorultusunda modern eitim kurumlarnn ortaya kmas ve
taraya kadar yaylmas toplumsal hareketlilie hz kazandrmtr. Ky blgele
rinde ve demiryolunun getii yerlerde pazar iin retimin yaygnlamaya ba
lamas ve 1 85 6 Arazi Kanunnamesiyle zel mlkiyete izin verilmesi, tarada
eitli sosyal kesimlerin zenginlemeleri, eitim alanndaki kazanmlarla birle
tiinde Osmanl mparatorluu'nun sosyo-kltrel, siyasal, ideoloj ik ve snfsal
yapsnda nemli deiim ve dnme yol amtr.
Bu balamda, yukarda ksaca zetlendii' gibi, dnya ekonomisiyle eitsiz
eklemlenmenin ar sonularnn yaanmaya balad, iktisadi ve mall buna
lmlarn derinletii, ar kayplarla sonulanan savalarn yaand ve ayrlk
milliyeti hareketlerin baarl olduu, iyiden iyiye siyasallam bir toplumun
ve aydnnn kskac altnda, devletin otorite ve meruiyet krizinin yaand bir
konjonktrn, Meclis-i Mebusan' n feshedilmesine ve Kanun-i Esasl'nin askya
alnarak, otuz yllk istibdat dnemine girilmesine yol at sylenebilir. Zira
bu dnemin de temel kaygs mparatorluun dalmasnn engellenmesi, bunun
iin de gerekli grlen reform srecinin kesintisiz olarak devam etmesidir.

l 908 DEVRM VE TTHAT VE TERAKK 1. DNEM

1 908 Devrimi yukardaki izah edilen birikimin rndr. zellikle on dokuzun

cu yzyln sonlarna doru ehirli alt snfn ve Mslman nfusun tarm grup
larnn piyasa ekonomisi ve kapitalist ilikiler arkna tam anlamyla girmesin
den sonra, Mslman burjuvazi kendi aydn tabakasn yaratm ve kendi yerel
eilimlerini ve modernleme yanls isteklerini ifade etmeye balamlardr
(Karpat, 2006:2 1 7). II. Abdlhamid'in taraya kadar yaylan modern eitim ku
rumlarnda yetien ttihat ve Terakki Cemiyeti 'nin nc kadrolarnn kkeni ise
gelien bu snflara dayanmaktadr.7 ttihat ve Terakki Cemiyeti bu snfn istek
leri sahiplenmi ve gelitirmek iin devlet aygtn etkin biimde kullanmtr.
1 908 Devrimi, il. Abdlhamid devrinin istibdadnn sonlandrlmas ve Mec
lis-i Mebusan'n yeniden almas ve anayasann yrrle konulmas ortak
paydasnda, yaratlan "hrriyet" atmosferi altnda, farkl karlara sahip, eitli
etnik, din, dil ve ideoloj iye sahip evreleri bir araya getirmitir. 1 908 Devrimi'
7

Bkz. (Karpat, 2007: 1 2).

268

Pnar Kaya zelik

nin snfsal z, 8 net bir biimde devrimin hemen akabinde yaylan grev dalga
sna set ekebilmek iin yrrle konulan Tatil-i Egal Kanunu'nda9 gzlem
lenmektedir. Bu kanunun, giderek gelien sendikal faaliyetler, gsteriler ve boy
kotlara kar sermaye biriminin gvence altna alnmas ve nnn almas iin
karld sylenebilir. 10 Zira 1 908 Devrimi ertesi patlak veren grevler yabanc
sermayeyi rkten bir engel olarak deerlendirilmitir. 1 1 Bu balamda sz
konusu dneme damgasn vuran temel kaygnn, lke ierisinde sermaye biriki
minin gerekletirilmesi olduu sylenebilir.1 2 ttihat ve Terakki Cemiyeti 'nin
fiilen siyasal iktidarda bulunmad birinci dnemde, cemiyetin kozmopolit
ticaret burjuvazisine dayand ve sylemlerinde, politika tercihlerinde ve
reformlarnda, bu kozmopolit ticaret burjuvazisinin ve onun kesimse! karlarn
yanstan Dersaadet Ticaret Sanayi ve Ziraat Odas 'nn, arlkl olarak belirleyi
cilii ve ynlendiricilii sz konusudur.1 3 Bu nedenle gelitirdikleri politikalar
bu snfn karlarn yanstmakta ve bu dneme iktisadi liberalizm damgasn
vurmaktadr. Bu eksende yabanc sermayeye geni olanaklar tannm, serbest
8

Savran, ( 1 992:6 1 ), 1 908 Devrimi 'ni bir burjuva devrimi olarak nitelendirmekte ve Jn Trkler'i de
Trkiye'nin ilk burjuva devrimci kua olarak tanmlamaktadr.
9 Aynntl bilgi iin bkz. (Makal, 1 997:270-280).
10
Makal 'a gre ( 1 997.270-279), Tatil-i Egal Kanunu, 1 908 ylnda younlaan grevlerin engellenmesi
amacyla karlmtr. Sz konusu bu kanun 1 936 tarihli ve 3008 Sayl Kanun u ' na kadar yrrlkte
kalmtr. Tatil-i Egal Kanunu kapsamna kamuya ynelik hizmet veren kurulularda alanlar gir
mekle birlikte, yasann kapsamna giren kurululara sendika kurma yasa ve bu yasaa da uymayanlara
cezai meyyide getirilmektedir. Sz konusu yasa, ortaya kt i l . Merutiyet dneminin koullarnn
belirleyicilii altnda, grev hakkn da snrlayc bir nitelie sahiptir. Makal ' a gre Tatil-i Egal Kanu
nu. snf mcadelesinin farkndaldan kaynaklanan ve sorunu esas olarak sermaye lehine kstlama
larla zmeye alan modem, kapitalist bir dzenleme olarak deerlendirmelidir.
11
1 908 ylnda gerekleen grevler. nedenleri iin bkz. (Quataert, 1 987:75-85). Nitekim 1 908 grevleri
nin bastrl srasnda ttihat Terakki Gazetesi'nde yaymlanan "Patronlar ve Ameleler" balkl bir
yazda. Osmanl Devleti 'nin liberalizmi benimsenecei kaydediliyor; iilere kaplp "mfrit bir siyaset
takip edecek olursak ve sosyalizme adm atarsak, her vakitten ziyade emniyet bah etmeye mecbur
olduumuz sermayedarn korkutmu oluruz" deniyordu. Gazete, Avrupa'nn birok lkesinde benimse
nen sosyal politika ierikli mevzuatn patronlar zarara uratmasnn tesinde bir ie yaramadn kay
dediyor, Osmanl topraklarnda son dnemde grlen ar ii taknlklarnn nnn yaymlanacak
grev ve sendika mevzuatyla alnaca bildiriliyordu (Toprak, 1 995a:85-86).
2
1 Uzun yllar ttihatlarn maliye nazrln stlenecek olan Cavid Bey, Osmanl toplumunun ancak
sermaye araclyla dzle kabilecei kansndayd. Osmanl liberallerinin szcln stlenmi
olan Cavid Bey, birok yazsnda ve meclisteki konumalarnda sermaye "temerkz"n savunuyordu.
Osmanl toplumu ona gre, sermaye birikimi olmakszn ada uygarlk dzeyine ulaamazd (Toprak,
1 995a : I 1 ).
13 Toprak ( 1 995a:5, 93), ttihat ve Terakki Cemiyeti 'nin ilk olarak Selanik'te rgtlendiini, Selanik'in
liberal ortamnda glendiini ve yrenin kozmopolit ticaret burjuvazisinden destek grdn ifade
ederek, l 908'1e birlikte izlenen l iberal iktisat politikasnda bu ilikinin nemli bir rol olduunu belirt
mektedir. Mslman ve gayrimslim Osmanl tccarlarnn yan sra "ecnebi" tccarlan da bnyesinde
barndran Dersaadet Ticaret ve Zraat ve Sanayi Odas, Dersaadet Ticaret Odas Gazatesi ' nde istibdad
yeren "hrriyet"i ven yazlara yer vererek, ttihat ve Terakki Cemiyeti 'ni desteklemi ve nemli bir
bask grubu oluturmutur.

269

ttihat ve Terakki Dnemi

ticaret ve serbest rekabet dsturu altnda i gmrkler kademeli olarak azaltl

m, loncalar kaldrlm ve devrim ertesinde ticari ilikileri dzenleyen ikili
hukuksal yap (slam Hukuku ve Bat'dan alnan mevzuat) arasndaki kartlk
yeniden dzenlenmitir. Bu dnemin Sermaye birikiminin gerekletirilmesine
dnk olarak yerli ve yabanc sermayenin ortakl tevik edilmitir. 14 Bu ortak
lkta Dou ticareti zellikle Rusya ve Trkistan'la giriilecek ticaret Mslman
larca yrtlecektir ve nitekim bu amala Aksa-i ark slam irket-i ktisadiyesi
ad altnda bir irket kurulmutur. Bu arada stanbul ' da Mslman tccar ayn
at altnda toplayan slam Ticaret Cemiyeti kurulmu ve Ticaret Odalar 'nn
saylar hzla artmaya balamtr. Merutiyet' in liberal dnem olarak nitelendi
rilen ilk be ylnda ( 1 908- 1 9 1 3 ), kurulan anonim irketlerde yabanc gayrims
lim unsur ortaklna gidilmi, irketlerin ounda yabanc sermaye arln
korumutu. Merutiyetin ilk be ylnda ( 1 908- 1 9 1 3 ), faaliyete geen anonim
irket says ise 1 1 3 'tr (Toprak, 1 995a: 94, 1 04, 1 1 3).
Resmi ideoloj isi olarak Osmanlclk, ttihat ve Terakki dneminde de varl
n srdrmtr. rnein Dahiliye Nazr Halil Bey, hkmetin dahill siyase
tinde takip ettii gayenin, dahill siyasetin esasnn btn Osmanllarn siyasal
birlii olduunu vurgulayarak, bu birlik siyasetinin gayesinin de, btn Osman
llarn Osmanl vatannn her tarafn kendi vatan- umumi' si ve yine ayn umu
mi ak ve muhabbetle Osmanl Devleti 'ni de kendi devletleri olarak tanmas
olduunu ifade etmektedir. Ayrca, Halil Bey, hkmetin, Osmanllar Trkle
tirmek suretiyle yahut baka bir surette, btn kavmiyetlerini unutturarak bir
kavim haline getirmek zere teebbslerde ve bu surette icraatta bulunmasnn
memleket iin bir ktlk, bir tehlike telakki edeceini de belirtmektedir (Tuna
ya, 2007 :373-3 74). phesiz Osmanlclk ideolojisinin varln srdrmesinde
ttihat ve Terakki 'yi iktidara tayan koalisyonun nemli bir belirleyicilii sz
konusudur. Kozmopolit ticaret burjuvazisi ve eitli Avrupa lkelerinin ve
gayrimslimlerin de desteini kazanmlardr. Hatta Ermeni siyasi rgtleri, tti
hat ve Terakkiyi 1 908 Devrimi srecinde desteklemilerdir (Karpat, 2 0 1 0: 1 1 4).
Bu dnemde II. Abdlhamid dneminde ortaya kan slamclk ideoloj isi ve on
dokuzuncu yzyln sonlarnda ekillenen Trklk ideolojisi, ttihat ve Terak
ki tarafndan rabet grmemi, yeniden gn na kmas iin Balkan savala
rn ve Cihan Harbi 'ni beklemek zorunda kalmtr.

I TTHAT VE TERAKK KNC DNEM

.

ttihat Terakki'nin Osmanlclk siyaseti, iktisadi ve siyasi liberalizmi beklenti

leri karlamam, hatta cemiyet de bu sreten umduunu bulamamtr. Devri14 Dersaadet Ticaret ve Sanayi Odas da, uluslar aras ticarette Mslman ve gayrimslim tccarlar ara
snda bir iblmnden yana bir tavr sergileyerek, Merutiyet idaresi altnda ticarete drt elle sarlmak
gerektiini vurgulamtr (Toprak, 1 995a:96, 1 03).

270

Pnar Kaya zelik

min akabinde Bulgaristan zerklikle yetinmeyerek bamszln kazanm,

Bulgaristan' Arnavutluk izlemi 1 5 ve Balkan Sava'nn patlak vermesi ise,
Osmanlclk ideolojisi ve siyasetinin sonunu hazrlamtr. stelik iktisadi libe
ralizm sadece gayrimslimlere ve yabanc sermayedarlara yaram, sermaye
birikiminden yoksun Mslman-Trk giriimciler bu srete kayda deer bir
gelime gsterememitir. Balkan Harbi, Toprak'n ( 1 995 : 1 07-1 08) ifadesiyle,
Osmanl Mslmannn iktisad: uyannda ya da o gnk deiiyle "intibah-
iktisad1" de bir dnm noktas olmutur. Ayrca Balkan Harbi ile Trk unsur
arasnda "mim uur" yani ulusal bilin olumu, milliyetilik geni bir tabana
yaylarak, milliyetilik duygular slfm'n oluturduu platformda gl bir ide
olojik silaha dnmtr. Bu srecin dier bir zellii, ttihat ve Terakki'nin
bizzat iktisat alanna mdahale etmeye balamas ve bu ynde mim iktisat poli
tikalarn yrrle sokmasdr. Milli iktisat politikalar ve zellikle Balkan
Harbi ve akabinde Cihan Harbi'nin kaotik ortam, ttihat ve Terakki'ye ilk
dnemlerinden bu dneme uzanan sermaye birikimi iin gerekli nesnel koullar
hazrlamtr. Bu nesnel koullar da bizzat ttihat ve Terakki tarafndan, ilk
dneminden farkl olarak, Mslman-Trk burjuvazisinin yaratlmas iin sefer
ber edilmitir.
Bu dnemde mim burjuvazinin yaratlmas ve sermaye birikiminin gerek
letirilmesi sreci ayn zamanda dini ve etnik bilinle akmtr. slfmclk ve
milliyetilik ideolojisi, milli burjuvazi snfnn yaratlmas iin seferber edil
mi, Tanzimat'la balayp, il. Abdlhamid ile devam eden ve ttihat ve Terakki
dnemine uzanan mparatorluun kurtarlmas sorunu, milli burjuvazinin yara
tlmas sorununa eklemlenmitir. ttihat ve Terakki 'ye bu konuda aydnlar
nemli lde destek vererek, 1 6 zellikle on dokuzuncu yzyln sonundan itiba
ren ncelikle dilde balayan Trk milliyetilii, bu dnemde hzlanacak, basn
etkin biimde kullanlarak, bu konuda ciddi bir kamuoyu oluturulacaktr. rne
in Akura, "Snf- mutavasst milliyetperverdir; menafi-i iktisadiyesi milliyet
fikir ve hissinin inkiaf ve terakkisini ister" demekte, zamann devletlerinin
temelinin burjuvazi olduunu, muasr byk devletlerin, sanatkarlara, tccarlara
ve bankac burjuvaziye dayanarak teesss ettiini vurgulamaktadr. Ona gre,
15 Karpat (2009:48), laik eilimli Jn Trklerin Arapa konuulan blgelerdeki okullarda Trke eiti
mi balatmasndan sonra, Arap yarmadasnda da milliyetiliin ba gstermeye baladn belirtmek
tedir.
16
rnein, Ahmed Muhiddin'e gre, gnn en acil sorunu iktisadi gelimenin temel dayanak noktas
olan "milli semaye"dir. O gne dein yabanc sermaye lkenin drt bir tarafnda faaliyet alan bulmu,
Osmanl ise, bu sermayelere igc salayarak iktisaden da baml kalmt. H atta bu kurulular
demiryollarnda olduu gibi bazen igc taleplerini bile yabanc lkelerden salam, Osmanl kendi
lkesinde 'amele" olmaktan yoksun braklmt. Artk "milli iktisat" devresinde alacak messeseler,
giriilecek iletmeler yabanc sermayeyle, yazarn deyiiyle "bize hibir hayr olmayan ecnebiletirilmi
sermaye" ile yaplamazd. B u nedenle en ksa zamanda iktisadn en etkin unsuru olan "kendimize mah
sus bir sermayeye malik" olmamz gerekiyordu (Toprak. 1 995a: 67-68).

27 1

ttihat ve Terakki Dnemi

Osmanl toplumu, kusurlu ve sakat bir uzviyet haline gelmitir. Akura, Osman
l burjuvazisinin Rum, Ermeni, Musevi ve Levantenler'den olutuunu vurgula
yarak, eer Trklerin kendi ilerinden, Avrupa sermayesinden de istifade ede
rek, bir sermayedar burjuva snf karamazsa, yalnz memur ve kylden iba
ret olan Osmanl heyet-i itimaiyesi muasr bir devlet halinde devaml yaamas
zorlaacaktr (Georgeon, 1 999:93-94). 1 7 Bu eksende, Akura'nn, Osmanl Dev
leti'nin kurtuluunu, Trk burjuvazisinin douuna balad sylenebilir.
Gkalp de ( 1 974 : 8-9), Osmanl mparatorluu'nda kuvvetli bir hkmetin kuru
lamamasn, Trklerin iktisadi snflardan mahrum olmasna dayandrarak, ikti
sadi snflara dayanan lkelerin hkmetlerinin gl olduunu vurgulamakta
dr. nk, tccar, sanatkar, iadam ona gre, srf kendi faydas iin kuvvetli
hkmet istemektedir. Memur snfna dayanan hkmet daima zayftr.
Gkalp'e gre, aynca, mim mefkfreden mahrum olmann Trkleri, milli iktisa
diyattan mahrum etmesinin yan sra dilin sadelemesini ve gzel sanatlarda
milli sluplarn olumasn engellemektedir.
deoloj ik st yapsn aydnlarn hazrlad, milll burjuvazinin yaratlmas
misyonunu dorultusunda ttihat ve Terakki, sava atmosferini bu konuda lehi
ne evirerek, devlet aygtn kullanarak kararl ve stratejik admlar atmtr.
mparatorluun ekirdeini oluturmasna karar verilen Trk unsurun milliyet
ilik ekseninde seferber edilmesi, denilebilir ki iktisadi alandaki gelimesiyle
kout bir seyir izlemitir. ttihat ve Terakki de eitli iktisad ve siyas politika
larla bu sreci desteklemitir. phesiz bu srece emperyalist lkelerin dayat
malar nemli bir ivme kazandrmtr. rnein 1 9 1 3- 1 9 1 4 Mslman Boykota
j bu srecin nemli bir uradr. Sava ertesi yaymlanan bildiri ve risalelerle 1 8
Mslmanlar, gayrimslim tccarlardan, bakkallardan alveri etmemeye a
rlm, Mslman esnafn isimlerini ve adreslerini ieren listeler hazrlanm,
stanbul'da ksa srede 500'e yakn yeni Mslman bakkal dkkan almtr.
Tm bu gelimeler srasnda stanbul' da ttihat ve Terakki 'nin desteinde esnaf
rgtleri etkin bir konum kazanmlard (Toprak, l 995a:4).
ttihat ve Terakki Cemiyeti, ilk yllardan itibaren gerekletirmeye altkla
r sermaye birikim srecini, zellikle Cihan Harbi'nin patlak vermesiyle, sava
ekonomisine geerek, ekonomik hayata dorudan mdahale ederek, devlet ikti
sadi ile mim burjuvaziyi yaratarak gerekletirmeye almtr. 1 9 14 ylnda,
ttihat ve Terakki kapitlasyonlar tek tarafl olarak kaldrma ansn yakalam,
bylelikle gmrk vergileri ykseltilmi, d ticarette spesifik gmrk tarifesine
17

Bu konu ile ilgili olarak bkz. (Toprak, l 995a: 1 9-20; Toprak 1 982:32).

18

Sz konusu risale bir rnek olarak Mslmanlara mahsus olduu ifade edilen "Kurtulu Yolu"
risalesinin metni iin bkz. (Toprak, 1 995a : l 70-1 80).

272

Pnar Kaya zelik

geilmitir. Kurulan hracat Heyeti ile devlet d ticareti dorudan stlenmi,

ihracat devlet tekeline alnmaya allm, ihra edilecek mallar ihra vesikas
na balanmtr. Osmanl lirasnn d deerini korumak amacyla Kambiyo
Muamelat Merkez Komisyonu kurulmu, speklatif nitelikteki para transferleri
nlenmeye allmtr. Kapitlasyonlarn kaldrlmasyla birlikte, gene 1 9 14
ylnda kabul edilen bir kanunla, gerek kiilerin yansra ticari nitelikteki tzel
kiiler, Osmanl mevzuat altna alnarak, yabanc irketlerin ayrcalklarna son
verilmitir. Ayrca, yerli yabanc ayrm yaplmakszn, Osmanl topraklarnda
bulunan btn irketler gelir vergisine tabi tutularak, yabanc irketlerin vergi
den balak olmalar imtiyaz da kaldrlmtr. Sz konusu bu gelimeler sade
ce yabanc sermayedarlara deil ayn zamanda, 1 908 Devrimi 'nin ertesinde
bunlarla ortak giriimde bulunan gayrimslim Osmanl uyruklarna da ar bir
darbe indirmitir. Bu balamda deerlendirilebilecek dier bir gelime, 1 9 1 6
ylnda karlan bir kanunla yabanc irketlerin hkmet ve mterilerle olan
ticari ilem ve yazmalarnda Trkenin kullanlmasnn zorunlu hale getirilme
sidir. Ayrca sava nedeniyle Osmanl topraklarnda dman olarak addedilen
lkelerin ellerinde bulunan stratej ik iletmelere el konulmu, yabanc irketlerin
iletmesinde olan limanlar ile baz demiryollar hkmete satn alnarak kamu
latrlmtr. Bu balamda yerel sermaye de harekete geirilerek, baz iletme
lerin yabanclardan satn alnmas tevik edilmi, hkmete satn alnanlardan
Mslman-Trk unsura pay senedi datlmtr. Sz konusu bu uygulamalar
milli bir burjuvazinin yaratmna ve bunun iin gayrimslimlerin ellerindeki
iktisadi kaynaklarn Mslman unsurlara aktarmna ynelik olarak da deerlen
dirilebilir. Hem bu kaynak transferi balamnda hem de Mslman-Trk burju
vazisinin oluturulmas sreci ierisinde deerlendirilebilecek dier bir gelime
tarmsal kredi ve sat kooperatiflerinin kurulmasdr. Kooperatifler araclyla
ticaretin yabanc ve gayrimslimlerden alnarak, Mslman-Trk unsura devri
ngrlm, ttihat ve Terakki 'nin tara rgtleri nderliinde, kredi ve sat
kooperatifleri kurularak, piyasay denetleyen yabanc irket ve gayrimslim
byk tccara kar, Mslman-Trk reticiyi koruma amacyla, Mslman
retici ve tccarlar rgtlemi, ihracat sendikalarn karsna tek satc olarak
kmalarn salamtr. Ayrca Cemiyet, Mslman esnafa pay senedi data
rak, anonim irketlerin kurulmasn zendirmitir. 1 9 1 4 Tevik-i Sanayi Kanu
nu, Mslman unsura sermaye aktarm ynnde atlm nemli bir admdr. Bu
kanunun tand baklk ve ayrcalklarn yalnz Osmanl uyruklar ve
Osmanl anonim irketleri iin geerli olmas kararlatrlm, yasa kapsamna
giren iletmelere eitli imtiyazlar tannmtr. 1 9 rnein, fabrikann kurulaca
arazi, miri arazi statsnde ise devlet tarafndan parasz olarak fabrika sahipleri19

Tevik-i Sanayi Kanun- M uvakkat ile ilgili ayrntl bilgi iin (kn, 1 997:87- 1 04) baklabilir.

273

ittihat ve Terakki Dnemi

ne verilecek, vakf arazisi ise, "mukataa-i zemin" edildikten sonra verilecektir.

Ayrca fabrika, arazi ve binalardan emlak vergisi, temett vergisi, binalarn
bulunduklar yerlere ait bedel-i r, hkmet, vilayet, mstakil mutasarrflk ve
belediyece konan ek resimler, dare-i Vilayet Kanun-u Muvakkat'nda belirtilen
"mebali-i muayyene-i seneviye" ruhsatname harlar ve belediye inaat resmi
alnmayacaktr. Fabrikalarn kuruluunda gerekli olan her trl malzeme, ara
ve gereler iin ithal resmi denmeyecek ve fabrikalarn ihtiya duyduklar
hammaddeler de eer lkede temin edilemiyorsa gene ithalatnda gmrk vergi
si verilmeyecektir. Yalnz fabrikalarn bu ayrcalklardan yararlanabilmesi iin
son drt yl iinde kurulmu olma art aranmtr (Toprak, 1 982 : 1 76- 1 77, 224;
1 995a).
ttihat ve Terakki, zellikle kendi rgtlerinin desteiyle, stanbul'dan tara
ya kadar yaylan mim bankalarn da kurulmasn tevik ederek, Mslman era
fn sermaye birikimini gerekletirilmeye almtr.2 ttihat ve Terakki Cemi
yeti, ulusal bankaclk faaliyetlerini iktisadi cihat olarak deerlendirmi, kamuo
yu da bu ynde basn yoluyla harekete geirilmeye allmtr. Siyasal iktidar
eitli kanallarla milli bankalarn kurulmasn tevik etmitir. rnein devlet
bankasna dntrmeyi dndkleri tibar- Milli Bankas 'na bir dizi imtiyaz
tanmlardr. Bankann sermayesi, ihtiyat akesi, dataca temett, faaliyetini
yrtecei bina, depo ve benzeri tanmaz mallar her trl resim, vergi ve har
tan muaf tutulmasna, pay senetleri, kurulularyla ilgili yazmalar, resmi daire
lerle yrtt yazmalar, senet ve ilanlar iin banka, damga resminin den
memesine, Osmanl topraklarndaki yazmalarnda para, posta ve telgraf cre
tinden muaf tutulmasna ve kuruluu srasnda. gerek duyaca eya ve gereleri
gmrksz ithal edebilmesine karar verilmitir. Ayrca bankann sermayesinin
yabanclara kapal tutulaca, ancak Osmanl uyruklarnn bankaya hissedar ola
bilecei belirtilmi, Osmanl Devleti 'nde ilk defa Trke pay senedi dzenlenip,
bankann ilemlerinde ve kaytlarnda Trke kullanlmas zorunlu hale getiril
mitir. Ayrca gene szlemeye gre, sz konusu bankada alacak memurlarn
Osmanl uyruundan olmas da art koulmutur. Banka her trl bankaclk
ilemlerinin yansra eitli bayndrlk ilerine de giriecek, tarm, ticareti ve
sanayiyi gelitirmeye ynelik olarak milli irketlerin sermayesine katlacak ya
da baka kanallarla yardmda bulunacaktr (Toprak, 2003 :64-65). Bu eksende
20

Mim bankalann kurulmas eitli basn organlarnca desteklenmi. bu ynde ciddi bir kamuoyu olu
turulmutur. rnein Toprak (2003 :62), bu sreci destekleyen kdam Gazetesi'nin, Osmanl 'da noksan
olan snf ve tabakann dier lkelerde "burj uva" diye adlandrlan kesim olduunu, ada unsurlarn
burjuvaziye dayandn, burj uvazinin rgte ihtiya duyduunu ve bunun da ancak kendi mallar ola
cak mim bir banka ile gerekleebileceini ileri srdn vurgulamaktadr. Gazete ayrca tibar- Milli
Bankas 'nn kuruluuyla eskiden Osmanl 'da eksik olan bir burjuva snfnn teekklne ahit olundu
unu vurguladn belirtmektedir. Kurulan mim bankalar hakknda bilgi iin (Toprak, 2003:56-80)
baklabilir.

274

Pnar Kaya zelik

ttihat ve Terakki cemiyetinin eitli tevik ve destekleriyle, zellikle pazara

alm, piyasaya dnk retimin yapld tara blgelerinde zenginleen era
fn kredi ihtiyacn karlamak adna bir dizi ulusal banka kurulmaya balam
tr.21 Sz konusu bankalarn pay senetlerine gene ancak Osmanl uyruklar ve
Mslmanlar kaydolabiliyordu. Ayrca 1. Dnya savann yaratt olaanst
koullar ' harp zenginleri ' olarak adlandrlan bir snfn gelimesine yaramt.
Savan kaotik ortamnda speklasyonla mcadele iin Men-i htikar Heyeti
kurulmu, fakat pratikte bu mcadele srasnda zellikle gayrimslimlere yne
linmesi, Mslman-Trk tccara rakiplerini tasfiyede byk kolaylk salam
tr.22 zellikle 1 9 1 4- 1 9 1 8 dneminde, sava yllar olmasna karn, anonim ir
ketilik asndan Osmanl toplumu o gne dein grlmedik bir canllk gster
mi, bu dnemde faaliyete geen anonim irketlerin byk ounluu Msl
man-Trk eraf tarafndan gerekletirilmitir. Sz konusu bu yllarda kurulan
irketlerde, yabanc sermayeye ok ender rastlanmtr. zellikle Birinci Dnya
sava yllar, Mslman-Trk erafa, ttihat ve Terakki Cemiyeti 'nin desteiy
le, piyasay milliletirme olana salam, Heyet-i Mahsusa-i Ticariye, Merkez
ve Tara ae Heyetleri, Men'-i htikar Hey'eti gibi sava kurumlar Mslman
Trk tccar gayrimslim tccara oranla ayrcalkl klmtr (Toprak, 1 982:23 1 ;
1 995).
Sava yllarnda Mslman-Trk esnaf, ttihat ve Terakki 'nin araclyla
birikim srecine sokularak, sermayedarlara dntrlmeye allm ve bu
balamda ttihat ve Terakki, Mslman esnaftan, tccardan mim bir burjuvazi
yaratmaya almtr. ttihat ve Terakki ile esnaf rgtleri arasndaki organik
ba, zamanla gelimi, ttihat ve Terakki 'ye yakn evreler, siyasal iktidarn tm
olanaklarndan yararlanarak, ihya olurken, te yandan esnaf rgtleri de cemi
yete "fedai" salayarak ttihat ve Terakki'nin siyasal iktidarnn pekitirilmesin
de nemli rol oynamtr (Toprak, 2003 :200-20 1 ) . Prof. Dr. Zafer Toprak' n
( 1 995 : 1 09) yerinde tespitiyle, ttihat ve Terakki Cemiyeti 'nin en byk baars
bir ulus yaratmasdr. ttihat ve Terakki Cemiyeti 'ne bu frsat, Balkan Sava ve
Cihan Harbi vermitir. mparatorluun kaderini sermaye birikimine ve bu
eksende mim burjuvazinin yaratlmasna balayan siyasal iktidar, devlet aygt
n bu ama dorultusunda etkin biimde kullanmtr. Siyasal iktidar eitli
kanallarla ve aralarla piyasay milliletirmeye, bu eksende, gayrimslimleri
iktisadi hayattan dlamaya ve ellerindeki sermaye birikimini Mslman-Trk
tccara, esnafa aktarmaya almtr. Bu sre Trk milliyetilii ideolojisinin
ykseliiyle de akm ve bu ideoloj i ile desteklenmitir. Trk milliyetilii,
mim burjuvazinin yaratlmasnda ideolojik bir ilev stlenmi, bu srete ayn
21

22

Anonim irket olarak kurulan bankalarn aynntl bir listesi iin bkz. (kn, 1 997: 2 1 5-26 1 ).
Bkz. (Toprak, 1 995b : I 1 3- 1 2 1 ).

275

ittihat ve Terakki Dnemi

zamanda slam dininden de yararlanlmtr. Trkler arasnda milliyetiliin

yaylmasnda, siyasal iktidarn eitli stratejilerinin yansra zellikle aydnlarn
rol de olduka belirleyici olmutur. zellikle basn bu konuda seferber edil
mitir. ttihat ve Terakki Cemiyeti 'nin Trklk algsnda, genel olarak Trklk,
Mslmanlk ve Osmanllk edeer grlp birbirine eklemlenmi, bunlar bir
birini dlamaktan ziyade birbirini destekleyip kuvvetlendirmitir.

KAYNAKA
Barkan, .L., (yayn tarihi belirtilmemi), Trkiye 'de Toprak Meselesi, stanbul:Gzlem yaynlan.
Georgeon. F., (2005), Trk Milliyetiliinin Kkenleri: YusufAkura ( 1 876- 1 935),(ev.A. Er),
stanbul: Tarih Vakf Yaynlar.
Gkalp, z., ( 1 974), Trklemek. lslanlamak. Muasrlamak. stanbul:Trk Kltr Yayn.
inalck, H., ( 1 996b), "Tanzimat Nedir", Tanzimat: Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu iinde,
(Der. H.inalck; M. Seyitdanlolu), Ankara: Phoenix Yaynevi.
Karpat, H.K., (2006), Osmanl 'da Deiim. Modernleme ve Uluslama, (ev. D. zdemir), Ankara:
imge Kitabevi.
Karpat, K., (2007), Trkiye 'de Siyasal Sistemin Evrimi: 1876-1 980, (ev. E. Soanclar), Ankara: mge
Kitabevi.
Karpat. H.K., (2009), Osmanl 'dan Gnmze Kimlik ve deoloji, (ev. G. Ayas), stanbul:Tima
Yaynlar.
Karpat, H.K., (20 1 0), Osmanl 'dan G11mze Asker ve Siyaset, (ev. G. Ayas), stanbul :Tima
Yaynlar.
Kray, E., ( 1 995), Osmanl 'da Ekonomik Yap ve D Borlar, stanbul:letiim Yaynlar.
Makal. A., ( 1 997), Osmanl mparatorluu 'nda alna likileri: 1850- 1 920, Ankara: mge Kitabevi.
kn, G., ( 1 997), ktisat Tarihi Yazlar, Ankara:Sennaye Piyasas Kurulu Yaynlar.
Pamuk, ., (2003), Osmanl-Trkiye ktisadi Tarihi: 1500- 1 9 14, stanbul: letiim Yaynlar.
Pamuk, ., (2005), Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme, stanbul: Tarih Vakf.
Pamuk, ., (2008), Osmanldan Cumhuriyete Kreselleme. ktisat Politika/an ve Byme, stanbul:
Bankas Kltr Yaynlar.
Savran, S., ( 1 992), Trkiye 'de SnfMcadeleleri, stanbul: KardelenYaynlar.
Quataert, D., ( 1 987), Osmanl Devleti '11de A vrupa iktisadi Yaylm ve Dire11i: 1 881- 1 908,
(ev. S. Tekay), Ankara: Yurt Yaynlar.
Toprak, Z., ( 1 982), Trkiye 'de Milli ktisat ( 1 908- 1 9 1 8) Ankara:Yurt Yaynlar.
Toprak. Z., ( 1 995a), Milli iktisat-Milli Burjuvazi, stanbul:Tarih Vakf Yurt Yaynlar.
Toprak, Z., ( 1 995b), ittihat- Terakki ve Devletilik, lstanbul:Tarih Vakf Yurt Yaynlan.
Toprak, z., (2003), ittihat-Terakki ve Cihan Harbi: Sava Ekonomisi ve Trkiye 'de Devletilik,
stanbul: Homer Kitabevi.
Tunaya, T.Z., (2007), Trkiye 'de Siyasal Partiler, c.3, lstanbul:lletiim Yaynlar.

276