Professional Documents
Culture Documents
Batılıların Gözdesi Meyan Kökü Ve Üzerine Yaşanan Emperyalist Rekabet
Batılıların Gözdesi Meyan Kökü Ve Üzerine Yaşanan Emperyalist Rekabet
338
SLEYMAN UYGUN
competed head to head for doing this business. In this context as a result
of imperialist rivalry on the licorice, grew in Ottoman territories, and its
deterioration over law and order inhabitants, places, plants and animals
have been subjected to this study.
Keyword: licorice root, foreign capital, rivarly.
Giri
ster dnyevi ister uhrevi ynden olsun akl ile mcehhez bir
varlk/mahluk olan insan, doadan istifade etme hakkna sahip oldu ya da bu
hak ona bahedildi. Bu hak nisbet-i merada olduu srece insan ve tabiat uyum
ierisinde yaad. Dou toplumlarnda kutbl tababet-i nebatat olarak kabul edilen
Lokman Hekim ile bu uyum en st seviyelere ulat. Akabinde onunla ayn
izgide devam eden bn-i Sina, Razi, El Havi gibi tp bilimiyle uraan limlerin
de katksyla slam toplumlarnn nebatat ile olan ilikileri karlkl uyum
ierisinde var olageldi. Abbasilerden Emevilere, Seluklulardan Osmanlya
kadar devletlerin ynetim ekilleri, g kayna ve varlk sebeplerinde dahi
toplumun nebatat/toprak ile olan mnasebeti hayati bir rol oynad. Hatta kimi
tarihiler Osmanl Devletini din ve tarm imparatorluu eklinde tasvir ettiler.
slam corafyasnda inancn ve devletlerin nebatata olan bu geleneksel bak
phesiz toplumlar ve insanlar zerinde de nemli ve kalc bir etki salad. Bu
nedenle nemli bir varlk sebebi olarak grdkleri topran yorulmasna mani
olmak iin, rn alamamak pahasna da olsa, dinlendirme ya da corafi tabirle
nadasa brakma yoluna gittiler. Bylelikle yzlerce yl devam edecek bir uyum
ilikisi ierisinde insan topraktan etti.
Osmanl toplumu, zirai tarmn yannda, tabiatta kendiliinden yetien ve
insann istifade edebilecei nebatata kar da yine ayn duyarllkta hareket etti.
Nitekim gerek devlet erkn gerekse toplum doada kendiliinden yetien bu
trden bitkileri Hd-i Nbit1 yani Cenab- Hak vergisi bitkiler olarak
isimlendirerek ve addederek inanlarna gsterdikleri hassasiyetle bu bitkilerden
istifade ettiler. Hd- Nbit olarak adlandrlan en nemli bitkilerden biri de
Meyan idi. Doada kendiliinden yetien bir bitki olan meyan, ticari amala
Osmanl resmi belgelerinde bu eit kendiliinden yetien bitkilere hd-i nbit
denilmekteydi. BOA. D. 1384/1, 6 Ekim 1888; D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
Hd-i Nabit kavram; stlahi manada Hud: Halik, Rabb anlamnda Nbit ise
nebatn/bitkinin oulu manasna gelmektedir. Aslnda bu tamlama bazen Kendiliinden
Yetien anlamnda da kullanlmaktadr. Lakin devletin resmi kaytlarnda byle bir
kullanma rastlamadk. Bu nedenle burada Osmanl toplumu ile 19. Yzyl Avrupa
toplumunun maddeye bakndaki fark belirtmek iin sekler anlamdan uzak Cenab-
Hak vergisi bitki demeyi daha uygun bulduk.
1
339
340
SLEYMAN UYGUN
341
kkn Batllar, yabani meyan (the wild licorice12) olarak grmekteydi. Bunda hi
phesiz XIX. Yzyl Avrupasnn varlk ve maddeye ynelik algsnn deimesi ve
yabani olan her eyin Bat terbiyesinden/modernizminden gemesi gerektii fikrinin
nemli bir rol vard. Meyan bitkisi, Sanayi nklbna kadar Avrupada da benzer
bir mahiyette, daha ok keyif verici ve serinletici bir iecek olarak veya baz
hastalklarn tedavisinde kullanld.
Yaz mevsiminde Paris sokaklarnda scak bir ekilde, ayn zamanda coco
adyla serinletici, ferahlk verici souk bir iecek olarak da satlrd. Meyan
kknden deriyi yumuatc ila olarak da istifade edilirdi. Meyan suyunun tad
ok ekerli olduundan zellikle ayn tatlandrlmasnda tercih edilirdi. Meyan,
ocuklar tarafndan ok sevilir, bilhassa diler oluurken kullanlrd, di kayc
bardak ve mercan di etlerinin nasrlamasna sebebiyet verdiinden dilerin
kmasn geciktirirdi, bu bitki dilerin daha abuk kmasna katkda bulunurdu.
Bunun yannda gs enfeksiyonlarnda, iltihapl ve sair hastalklarda kullanlrd13.
Muhtelif alanlarda istifade edilen meyan kknn Bat endstrisi tarafndan
adeta yeniden kefedilmesi, bu bitkinin seyrini deitirdi. Endstriyel kullanmn
bir paras haline gelen meyan kk, bir anda Batllarn gzdesi oluverdi ve
yllarca devam eden vahi bir rekabetin konusu olarak uluslararas deere sahip
ticari bir meta haline geldi.
Bat Endstrisinin Meyan Kkn Kefi
XIX. yzyln banda ngiltere merkezli yaanan Sanayi nklabna kadar
meyan kknn Avrupada kullanm Osmanldakine benzer ekilde ve snrl
miktardayd. XIX. Yzyla kadar deniz merkantilizmi sayesinde nemli bir gce
ulaan Bat burjuvazisi, snai kapitalizmiyle beraber ayn zamanda sanayi,
armatrlk, endstriyel tarm gibi birbiriyle balantl deiik meslek kollaryla da
ilgilenmeye baladlar. Bu sayede glerini pekitirdiler ve bunun neticesinde
ortaklklardan oluan byk kumpanyalarn/irketlerin kurulu sreci ortaya kt.
Bu durum bir yandan Avrupa iktisadi hayatnda kkten deiimlere
sebebiyet verirken, dier yandan siyasi, itimai ve bireysel hayat da derinden
etkiledi. Burjuvazinin nclnde uzun zamandan beri oluturulmaya allan
faydac/menfaatperest ve aklc bir topluma doru kay balad. Batl
devletlerin ve toplumlarn nebatata, doaya ve dnyaya olan geleneksel baklar
benzer ekilde deiime urad. Batlnn doaya olan tecavzkrane yaklam,
bulunduklar corafyayla snrl kalmayarak deniz ar lkelere de sirayet etti. Bu
deiim rzgrndan yzyllardan beri Batl devletlere vere geldii ticari
Osmanldaki Amerikan konsoloslarnn meyan bitkisi zerine hazrlad raporlarda
bu bitkiden bu ekilde bahsedilmektedir. United States Consular Reports on The Licorice
Plant, s. 16.
13 Feneon, Culture Industrielle de La Reglisse, s. 20.
12
342
SLEYMAN UYGUN
343
344
SLEYMAN UYGUN
345
sekiz yz hayvan barnabilmekteydi. Bu bahe iine on iki odadan mteekkil bir bina
da yaptlar. Sava sonras lzumu kalmad iin Fransz konsolos vekili Brichite
sattlar. Bundan ay sonra Fransadan birka tacir aileleriyle birlikte gelerek bu
binaya yerletiler. Bir kumpanya kurarak bu havalide ok miktarda bulunan meyan
denilen otun kkn Frengistana gndermek iin ihracata baladlar. Mezkur binaya
biraz daha odalar ilave ettiler. Franszlar bunca yaptklar masraf mukabilinde 10
yllna meyan kk toplama imtiyaz talep etmektedirler27.
346
SLEYMAN UYGUN
347
348
SLEYMAN UYGUN
Burada ad geen kyye: kyye-i cedidedir. Yani 1000 gram olan arlk ls.
BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
45
349
350
SLEYMAN UYGUN
351
Yl
1873..
1874..
1875..
1876..
1877..
1878..
Arlk
Cwt:
44.015
63.646
81.598
42.112
112.307
184.405
Deeri
(Dolar)
96.831
138.464
168.529
80.543
176.274
398.672
Yl
1879.
1880.
1881.
1882.
1883.
1884.
Arlk
Cwt:
127.061
214.628
264.177
193.690
288.458
269.732
Deeri
(Dolar)
267.939
445.886
701.781
471.028
649.057
618.100
352
SLEYMAN UYGUN
353
Dahiliye Nezaretine yazlan bir tahrirde: En adi tacirlerin kabul edemeyecei surette
bu kumpanyalar maiyyetlerinde tebaa-i hain silahl ellier adam istihdam ederek
yekdierinin tarlasndan karlp, fabrikaya nakledilmekte olan meyan kklerinin yollarda
cebren ve alenen kendi fabrikalarna evirmektedirler69. diye ifade edilmekteydi.
Aslnda kumpanya da mtecaviz hareketlerde bulunuyor, her biri dierinin
daha sulu olduunu iddia ediyordu. Bu irketler ierisinde en varlkl ve gl
olan bnyesinde daha fazla silahl kolluk kuvveti istihdam ederek dierine kar
stnlk salayabiliyordu.
Forbesler, bu irketler arasnda en eski ve varlkl iletme olduundan ve
ayn zamanda ngiliz ve Amerikan konsoloslarnn da desteini aldndan bu
durumdan en ok muzdarip olan ve zarar gren ncelikle Alman Simon
Kumpanyas, daha sonra da talyan Martini Kumpanyas oldu. Forbes
Kumpanyasnn stanbuldaki ngiliz Bykeliliine gnderdii bir mektupta
ngiliz karlarnn rakip Alman firmas yznden zarara uratld ifade
edilerek koruma talep edilmiti70. Bu yaznn elilie ulamasndan sonra
Forbesler, rakiplerine kar harekete geti71. Alman sefaretinden Hariciye
Nezaretine yazlan mektupta Forbeslerin tehditkr faaliyetlerinden zetle yle
ifade edilmekteydi: Msy Simonun fabrikas, ngiliz Kumpanyasnn yzden fazla
silahl adamlaryla ihata olunup Almanya fabrikasna meyan kk getiren ameleyi katl ve
hanelerini ihrak edeceklerini beyanla korkutmakta ve Simona ait tarlalardan amelenin
fabrikaya getirdikleri kkleri cebren almaktadrlar72.
Alman tacir Simon da bu hususta dorudan padiaha sunduu arzuhalinde
uzun zamandan beri esiz kazan salayan ngiliz Forbes irketinin silahl
adamlaryla her trl ktl yaparak amelenin elindeki meyan kklerini gasp
ettiini, ayrca Aydn dahilinde bulunan merhum Gazi andarl Halil Hayrettin
Paa vakfna ait arazide, Umurlu ve civarndaki mahallerde meyan kk toplama
hakk resmi bir senetle zerlerinde olduu halde bu irketin zor kullanarak
elinden almaya altn, hatta zerlerine giden polis ve jandarmadan kimisinin
niformalarn yrttklarn ve silahlarn alacak kadar ileriye gittiklerini
belirtmekteydi73. Simonun arzuhalinde Osmanl hanedan nezdinde
ehemmiyete sahip andarl gibi kadim bir devlet adamnn vakfna ait araziyi
belirtmesi ayn zamanda devletin resmi gvenlik grevlilerinin de iddete maruz
kaldn bildirerek padiahn hassasiyetini celbetmek istemesi ilgi ekicidir.
Elbette irketlerin olaylar mbalaa ederek aktardklar da gz nnde
bulundurulmaldr.
69BOA.
354
SLEYMAN UYGUN
355
356
SLEYMAN UYGUN
bunlara kar mspet bir bak olmayan yerel ahaliyi bask altna aldlar. Bunun
neticesinde Aydn ve havalisinde bir takm silahl haydut ve ekya tredi85. Bu
duruma sebebiyet veren ve ayn zamanda durumdan muzdarip olan Forbes
Kumpanyas dahi Amerikan konsolosu Norton araclyla verdii dilekede
vaziyetin vehametinden u ekilde bahsetmekteydi:
Kemal-i teessfle beyan ederim ki anlaldna gre mahalli memurin
hkmeti, bu haydudlarn harekt-i ekvetkranelerinin nn almak hususunda
pek az sarf- mes etmektedir. Birka gn mukaddem Karacasu kazas dhilinde
Bahalak Nahiyesine duhul eden bir hayli aki nahiye-yi mezkure muteberanndan
olan bir kiinin hanesine cebren girerek merkumun iki yz adet lira-y Osmanisini
gasp eyledikleri gibi dier bir ete efrad Nazilliye birka mil mesafede bulunan
Semizeli nahiyesindeki birok kimesnenin maln yama eylemilerdir. Her gn
tekrar eden bu gibi harekt- ekvetkranelerinin netayicinden ve memurin-i
mahalliye tarafndan derdest ve tevkifleri hususunda teebbsat- lazmede
bulunmamasndan cesaret alan bu akiler Nazilli ahalisine kar dahi hcum ile
daha cevvalane basknlara teebbsten geri durmayacaklardr86. denilmekteydi.
357
358
SLEYMAN UYGUN
359
360
SLEYMAN UYGUN
duymaya balamlard108. Yine bu srada Alexandre Sidi adl ahsa ait bir baka
Amerikan irketi Halep ve civarna yerlemi, meyan kk ticareti yapmaya
balamt. Alexandre Sidi, blgeye buharl pres makineleri getirerek toplanan
meyanlar balyalar haline getirmekte skenderun ve Sveydiye liman zerinden
ihra etmekteydi. 1885 ylnda bu irket, 6.000 ton civarnda meyan kk ihra
etmitir. Bu da yaklak 192.000 dolar civarndadr109.
ngiliz Forbeslerin ad geen Amerikan irketlerinden rahatsz olmad
anlalmaktadr. Forbesler meyan ticaretinin neredeyse tamamn Amerikan
pazarlarna ihra etmekte, gerek Osmanl Devleti gerekse de ngiltere ve
Amerika ile ilikilerini blgedeki ngiliz ve Amerikan konsoloslar araclyla
yrtmekteydi. Nitekim Forbes Kumpanyasnn imtiyaz sresi sona erdiinde
Babali, imtiyazn uzatlmas ynnde tereddt yaam, bu i 18 ay boyunca
srncemede kalmt, ite tam bu srada Amerikan irketi yneticisi Leeds
devreye girerek bu imtiyazn tekrardan uzamasn salamt110. Bu nedenle byle
bir srtmenin olmas sz konusu olamazd. Bilakis, Osmanl hkmeti,
meyandan alnan r miktarn iki misline karnca, bu irketler ve konsoloslar
hep birlikte hareket ederek alnan bu karar protesto etmilerdir. Hatta bir sreliine
eski usul r vermeye devam etmilerdir. Forbes Kumpanyas, ncelikle gn
kurtarmak amacyla, 1888 yl boyunca toplanan meyan kklerini daha nceki
yllarda toplanarak depolarda stoklanm olan mahsulden gsterdi. Hatta elindeki
mevcut maln seneki maln mul olamayacandan bahisle iki kat r vermeyeceini beyan
ederek bir sonraki yln mahsuln de iki kat rden muaf tutma peindeydi.
Forbesler, Babaliden gelen haberle bu isteklerine muvaffak oldular111. Ancak
ibirlii iinde hareket ettikleri dier Amerikan irketleri iin asl gaye re getirilen
bu zammn tamamen kaldrlmasyd. Bu amala Forbes Kumpanyas memalik-i
ecnebiyede ezcmle Rusyada ok mal olup hkmetler ise meyan kk ihracatna pek msaid
olduundan ve hatta hibir vergi resm almadndan112 zorunlu olarak ihracatn Rusya
lehine olacak ekilde deieceini ve kendilerinin de faaliyetlerini buraya
nakledeceini belirtti. skenderundaki Amerikan irketi de hkmete maarif hissesiyle
r olmak zere alna gelen %12ye bugn bir mislinin zamm zerine, meyan kk husule gelen
Batuma nakli amacnda olduklarn bildirmilerdi. Dolaysyla bu irketler,
hkmetten yaplan bu zammn geri alnmasn talep ettiler113.
Blgedeki Amerikan konsoloslarnn belirttii zere, California, New
Mexico, Texas ve Gney Amerika vilayetlerinde dank bir halde yetien bu
bitkinin topraktan karlmas, ilenmesi ve ihracata hazr hale getirilmesi ok fazla
United States Consular Reports on The Licorice Plant, s. 17.
United States Consular Reports on The Licorice Plant, s. 19-20.
110 United States Consular Reports on The Licorice Plant, s. 17.
111 BOA. MV. 33/15, 17 Haziran 1888.
112 BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
113 BOA. DH. MKT. 1585/94, 18 ubat 1889.
108
109
361
362
SLEYMAN UYGUN
mmkn olamaz. Bu yzden gerek ahaliye ve gerek hazine-i devlete birok zarar
olur ki bu mahsuln bugnk gnde brakt para bu zararlarn onda birini
tanzimine kifayet edemez117.
Galip Bey ayrca; Maalesef memurlarmz; ticari hesaba, genel duruma, idare
ekline ve meyan kknden salanan re karlk, bu durumun ne gibi hasarlara sebep
olduuna vakf olmadklarn belirterek Osmanl yneticilerinin bu konuya
yabanc olduklarndan yaknmaktayd. Aslnda Babali, Teminatsz byle bir
teebbse ibtidar eylemek ticareti krmak demek olaca gibi ondan tevelld edecek zarar
dahi yalnz re taallk etmeyip bununla itigal eden ahaliye ve hazineye dokunaca 118
gibi nedenlerden dolay bu duruma gz yummak durumunda kalmt.
Babali, Forbeslerin ve dier Amerikan irketlerinin muhtelif yollara
bavurarak re yaplan zamm geri ekmeye ynelik basklarna uzun sre
dayanabildi. Ancak 1900-1903 arasnda re uygulanan zammn geri ekildiini
grmekteyiz. Galip Bey; bu indirimden devletin grd zarar u ekilde
belirmitir: Forbes Kumpanyasnn ihracat bizzarure Rusyaya nakledecei zmnndaki
safsatasnn tesiratyla bizimkiler hemen boyun kesilerek 1900 senesinde bir paraya ve bir
eyrek paraya kadar indirime gitmek suretiyle sene kadar birok zararlara sebebiyet
verilmitir. Ancak Forbes ve dier Amerikan irketlerinin basklarna ramen
Babali, 1903 senesinden itibaren eski zaml usulden r almaya devam etti119.
Uzun bir uran neticesinde Forbesler, artk yorulmu durumdayd. Bu
nedenle bu ii tedricen yerli irketler lehine snrlandrd ve kendisi de st bir
konuma ykselerek meyan piyasasn belirleyen uluslararas trst irket haline geldi.
Forbeslerin Amerikan irketine Dnm ve Uluslararas Kartel
Haline Gelii
Amerikal Mr. Leedsin nclnde gelien meyan kk ticaretine
Amerikal byk irketlerin her geen gn ilgisi daha fazla artt. Forbes
Kumpanyasnn Osmanl memleketlerinden ihra ettii meyan kk ve balnn
Amerikadaki en nemli alclarndan birisi Dnya ttn piyasasnn byk bir
ksmn elinde bulunduran American Tobacco Company120 idi. 1890da kurulan bu
irket, ttnn ilenmesinde vazgeilmez bileeni olan meyan kk ticaretini de
inhisarna alarak rakiplerine kar stnlk salamak amacyla Osmanl ile
Amerika arasndaki meyan kk ticaretini inhisarnda bulunduran MacAndrews
BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
BOA. DH. MKT. 1585/94, 18 ubat 1889.
119 BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
120 Amerikan Tobacco Company hakknda ayrca baknz. Patrick G. Porter, Origins of
the American Tobacco Company, The Business History Review, Vol. 43, No. 1, Spring
1969, s. 67; Malcolm R. Burns, Outside Intervention in Monopolistic Price Warfare:
The Case of the Plug War and the Union Tobacco Company, The Business History
Rewiew, Vol. 56, No. 1, Spring 1982, s. 34.
117
118
363
& Forbes Kumpanyasn 1902de kendisine dhil etti121. Bylelikle ngiliz bir
irket olan Forbes Kumpanyas, Amerikal Ttn nhisar irketine gemi
oldu122.
1900lere gelindiinde Amerikan Forbes Kumpanyas yeni bir sorunla kar
karyayd. Babalinin meyan kknn yabanclar eliyle toplatlp iletilmesinden
duymu olduu rahatszlk hat safhaya ulamt. Bu dnemde Osmanl
brokrasisinde milli duru ar basmaya ve verilen imtiyazlarda da buna gre bir
yaklam sergilenmeye balanmt. Daha nce Hazine-i Hassada olan birok
imtiyaz maliye hazinesine devredilmi, Maliye Nezareti ise askeri harcamalara
yaplan demeleri karlamakta zorluk ektiinden iyapsnda dzenlemelere
gitmiti. Dolaysyla verilen ihalelerde bu gelimeler nemli bir rol oynad. Bu
nedenle iftlikt- Hmayn ile tapulu araziden baka, meyan kk toplama
imtiyazlarn, 1894 ylnda kurulan Tehizat- Askeriye Nezaretine havale edildi123.
Alaehir havalisinde meyan kk toplama imtiyaz verilirken Tehizat- Askeriye
Nezaretine verilen bu imtiyazn nezarete paraya ediden ihtiya bulunduu u srada124
eklinde bir ibare dlmesi, hem imtiyazn verili sebebini, hem de askeri tehizat
iin paraya olan ihtiyac ak bir ekilde ortaya koymaktayd125. 1905ten itibaren
meyan kk toplama imtiyaz bu nezaret araclyla verilmeye baland126.
Meyan kk toplama imtiyaznn Tehizat- Askeriye Nezaretine ihale
edilmesi Forbes Kumpanyas nezdinde tepkilere sebebiyet verdi. Forbesler
alageldikleri zere bu iin Hazine-i Hassa eliyle yaplmas taraftaryd.
Forbesler namna alan Msy Stok daha nce olduu gibi senelik maktu
olarak 600 lira vererek bu imtiyazn Forbeslere verilmesini teklif etti. Fakat
Henry W. Taft, The Tobacco Trust Decisions, Columbia Law Review, Vol. 6, No. 6,
Jun 1906, s. 377.
122 Galip Bey bu atn 700.000 liraya gerekletiini bildirmektedir. BOA. D. 431/8, 1
Temmuz 1909; Taft, The Tobacco Trust Decisions, 377-378; Porter, Origins of the
American Tobacco Company, s. 75-76.
123 Tehizat- Askeriye Nezareti hakknda baknz. Zekeriya Trkmen, Mtareke
Dneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yaplanmas 1918-1920, TTK. Ankara 2001, s. 15;
mer Faruk Blkba, Tezyid-i Varidat ve Tenkih-i Masarifat: II. Abdlhamid Dneminde
Mali dare, Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi, stanbul 2005, s. 76,93.
124 BOA. Y. MTV. 119/309, 17 Nisan 1908.
125 Aslnda bu dnemde Osmanl brokrasisinde milli duru ar basmaya ve verilen
imtiyazlarda da buna gre bir yaklam sergilenmeye balanmt. Bu durua kar gelen
kii veya kurumlar ar ekilde muhalefete maruz kalmaktayd. rnein Hseyin Hilmi
Paa hkmeti, Frat ve Diclede vapur iletme imtiyazn, tm tepkilere ramen ngiliz
Lynch irketine vermiti. Lynch Meselesi olarak tarihe geen bu olayda Hseyin Hilmi
Paa hkmetinin istifas iin basnda ve meclis ierisinde muhalif sesler giderek
ykseldi ve neticesinde hkmet istifa etmek zorunda kald. Lynch Meselesi hakknda
baknz. lhan Ekinci, Frat ve Diclede Osmanl ngiliz Rekabeti, Asil Yayn Datm,
stanbul 2007, s. 309-321.
126 Pullukuolu Yapc, Kapitalistlerin Rekabeti, s. 346.
121
364
SLEYMAN UYGUN
365
366
SLEYMAN UYGUN
367
368
SLEYMAN UYGUN
369
370
SLEYMAN UYGUN
Kaynaklar
Babakanlk Osmanl Arivi Belgeleri
BEO: 3986/298941.
DH. MKT: 2270/72, 1461/91, 1451/55, 1448/34, 1466/83, 1397/90.
A. MKT. NZD: 6/64.
A.MKT. MHM: 120/78, 495/19, 531/19.
DH. MKT: 1937/64, 1439/102, 1474/85, 1480/21, 1585/94, 745/54, 2420/116.
HR. MKT: 280/9.
HR. TO: 433/21, 143/50, 143/56, 143/62.
HR. MKT: 280/9.
HR. MKT. MHM: 256/30.
. DH:1055/82829.
MV: 33/15, 26/12,
D: 2894/17, 1173-D/5, 73/2272, 1384/1, 2276/47, 326/28, 431/8.
Y. EE. KP: 31/3062, 10/980, 27/2677, 29/2886.
Y. MTV: 119/309, 284/98, 79/223, 303/114, 119/309.
Y. PRK. MYD: 12/91, 22/111.
Y. PRK. HH: 35/27.
Eserler
AKSOY, Yaar -nar Atay, zmir Hanlar, zmir Bykehir Belediyesi Yaynlar, zmir
2002.
BARAN, Hitay, zmir Ticaret Tarihi, zmir Ticaret Odas Yaynlar, zmir 2003.
BLKBAI, mer Faruk, Tezyid-i Varidat ve Tenkih-i Masarifat: II. Abdlhamid
Dneminde Mali dare, Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi, stanbul 2005.
BURNS, Malcolm R., Outside Intervention in Monopolistic Price Warfare: The Case
of the Plug War and the Union Tobacco Company, The Business History Rewiew,
Vol. 56, No. 1, Spring 1982, s. 33-53.
DELGZ, Orhan, Osmanl Ziraat ve Ticaret Gazetesi, Ankara niversitesi, SBE. Tarih
Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2008.
DENOVO, John A. American Interests and Policies in the Middle East 1900-1939, Universty
of Minnesota 1963.
EKNC, lhan, Frat ve Diclede Osmanl ngiliz Rekabeti, Asil Yayn Datm, stanbul
2007.
EKNC, lhan, Hac David Vapur Kumpanyas ve Amerikan Boykotu, Trk Kltr
ncelemeleri, stanbul 2003, s. 53-78
371
EMECEN, Feridun, Balat, slam Ansiklopedisi, C. V., TDV. stanbul 1992, s. 4-6.
ERP, Feyyaz, Bucada Konut Mimarsi 1838-1934, Orta Dou Teknik niversitesi
Yaynlar, Ankara 1987.
Evliy elebi b. Dervi Mehemmed Zll, Evliya elebi Seyahatnamesi, (Haz. Ycel DalSeyit Ali Kahraman-Robert Dankoff), C. X., Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2005.
FENEON, Arthur, Culture Industrielle de La Reglisse Ses Usages en Medecine Humaine et
Veterinaire, Dans la Preparation des Tabacs, ets, Seguin Freres, Imprimeurs-Editeurs,
Avignon 1886.
GEYKDAI, V. Necla, Osmanl Devletinde Yabanc Sermaye 1854-1914, Hil Yaynlar,
stanbul 2008.
KURMU, Orhan, Emperyalizmin Trkiyeye Girii, Yordam Kitap, stanbul 2007, s. 187.
La Science Pour Tous, Science Franais, N. 236, XLV Anne, 4 Auot 1899, s. 219-220.
MAZA, Herbert, Turkish-Arab Economic Relation with the United Statates, World
Affers, Vol. 141, No. 3, Winter 1979, s. 269-276.
Meclis-i Mebusan, : 19, C. I, 20 Kanunusani 1330 (1914).
NDE, Osman, Asl Efendiler Levantenler, enocak Yaynevi, zmir 2010.
ZGN, Cihan, Bat Anadoluda Tarmsal gc ve cretler 1844-1914, Uluslararas
Sosyal Aratrmalar Dergisi, V., S. 22, Yaz 2012, s. 319-331.
ZGN, Cihan, 19. Yzyln kinci Yarsnda zmirin Aydn Sanca ile Ticari
likileri, 2. Ulusal ktisat Kongresi, DE BF ktisat Blm, zmir 2008, s. 1-20.
PORTER, Patrick G., Origins of the American Tobacco Company, The Business
History Review, Vol. 43, No. 1, Spring 1969, s. 59-76.
PULLUKUOLU, Olcay,Kapitalistlerin Rekabetine Bat Anadoludan Bir rnek,
Birinci ktisat Tarihi Kongresi Teblileri 2, stanbul Ticaret Odas Yaynlar,
stanbul 2007, s. 339-348.
PULUKUOLU, Olcay, Aydn Sanca, 1845-1914 (Sosyal, Ekonomik, dari, Kltrel
Durum), Ege niversitesi, SBE., Tarih Anabilimdal, Yaynlanmam Doktora Tezi,
zmir 2006.
Reglisse, Encyclopdie du Commercant Dictionnaire du Commerce et des Marchandises, Tome
II, Guillaumin et Cie., Editeurs, Paris 1839, s. 1918-1919.
QUATERD, Donalt, Osmanl Devletinde Avrupa ktisadi Yaylm ve Direni (1881-1908),
(ev. Sabri Tekay),Yurt Yaynlar, Ankara 1987.
TAFT, Henry W., The Tobacco Trust Decisions, Columbia Law Review, Vol. 6, No. 6,
Jun 1906, s. 375-387.
TBMM Zabt Ceridesi, : 31, C. II, 7. 4. 1340.
TRKMEN, Zekeriya, Mtareke Dneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yaplanmas 19181920, TTK. Ankara 2001.
United States Consular Reports on The Licorice Plant, Published by The Department of State,
According to Act of Congress, Washington August 1885.
372
SLEYMAN UYGUN
373