1

Prmbajtja

KAPITULLI I - FIZIOLOGJIA E GJAKUT DHE LNGJEVE .............................................. 5

Gjaku dhe roli tij ..............................................................................................................5
Plazma e gjakut ................................................................................................................7
Elektrolitet .......................................................................................................................7
Koagulimi i gjakut ..........................................................................................................11
Grupet e gjakut .................................................................................................................2
Limfa e Sistemi limfatik....................................................................................................3
KAPITULLI 2 - FIZIOLOGJIA E SISTEMIT KARDIOVASKULAR ................................... 2
Funksioni i qarkullimit t gjakut ........................................................................................2
Rrjedhja e gjakut npr zmr ...........................................................................................2
Vetit fiziologjike t muskulit t zemrs.............................................................................1
Automatizmi i zemrs .......................................................................................................1
Diametri i ktyre qelizave prcakton rezistencn n konduktivitetin e tyre. ..........................3
Karakteristikat e konduktivitetit n zemrs .........................................................................3
Faktort fiziologjik ...........................................................................................................3
Efekti i sistemit nervor vegjetativ (autonom) mbi aktiviteti e zemrs ....................................1
Pulsi dhe llojet e pulsit n kafsh .......................................................................................2
Volumi sistolik i zemrs....................................................................................................2
KAPITULLI III - SISTEMI RESPIRATOR ............................................................................. 2
Funksioni i rrugve respiratore ..........................................................................................2
Siprfaqja respiratore dhe kmbimi i gazrave .....................................................................2
Motorika e kraharorit dhe realizimi i frymmarrjes .............................................................2
Mekanizmi i diafragms, muskujve t kraharorit dhe brinjve n inspirim ............................2
Mekanizmi i diafragms, muskujve t kraharorit dhe brinjve n ekspirim ...........................2
Cikli respirator .................................................................................................................2
Rregullimi humoral dhe nervor i frymmarrjes ...................................................................2
Veorit e frymmarrjes te shpendt dhe peshqit ..................................................................2
KAPITULL IV - FIZIOLOGJIA E TRETJES .......................................................................... 2
Principet e prgjithshme t tretjes te kafsht shtpiake ........................................................2
Aparati trets n monogastrikt dhe proceset fiziologjike n t ...........................................3
Principet e tretjes te riprtypsit .........................................................................................1

Mikropopulacioni i paraluktheve .......................................................................................2

Motorika e paraluktheve ...................................................................................................4
Formimi i gazrave n rumen dhe eliminimi i tyre (gromsitja)...............................................2
Karakteristikat e tretjes n zorrn e holl, sekrecioni i tmthit dhe pankreasit........................2
Zbrthimi i substancave n zorrt e holla............................................................................2
Karakteristikat e tretjes n zorrt e trasha t kafsht shtpiake .............................................4
KAPITULLI V - METABOLIZMI KUANTITATIV I ENERGJIS DHE MINERALEVE... 2
Vlera ushqyese e karbohidrateve, yndyrnave dhe proteinave ................................................2
Metabolizmi bazal ............................................................................................................2
Bazat e metabolizmit t lndve minerale ...........................................................................2
Principet themelore t qarkullimit t ujit n organizm ........................................................3
KAPITULLI VI - PROCESET E TERMO-RREGULLIMIT ................................................... 5
Termorregullimi ...............................................................................................................5
Temperatura trupore (eutermia, hipotermia dhe hipertermia) ...............................................5
Rregullimi i temperaturs t trupit .....................................................................................6
Temperatura e mjedisit dhe temperature e trupit .................................................................1
Termorregullimi dhe prodhimtaria .....................................................................................2
KAPITULLI VII - FIZIOLOGJI E ESKRECIONIT DHE FUNKSIONI I VESHKAVE ........ 2
Rrugt kryesore t eleminimit t lndve nga organizmi ......................................................2
Veshkat dhe sistemi urinar ................................................................................................2
Mekanizmi i eskrecionit t veshks ....................................................................................3
Natyra e lndve q thithen e jashtqitn nprmjet urins ..................................................2
KAPITULLI VIII - FIZIOLOGJIA E GJNDRS S QUMSHTIT ..................................... 1
Nevojat energjetike t laktacionit .......................................................................................1
Prbrja kimike e kulloshtrs dhe qumshtit n raport pr rritjen dhe mbrojtjen shndetsor t t
vegjlve ...........................................................................................................................1
Rregullimi i zhvillimit dhe i funksionit t gjndrs t qumshtit ...........................................3
KAPITULLI IX - FUNKSIONI DHE RREGULLIMI I SISTEMIT ENDOKRIN .................. 1
Parime t prgjithshme pr sistemin endokrin dhe hormonet ................................................1
Funksioni i hipofizs, tiroides, pankreasit dhe gjndrave mbi veshkore ................................1
Pjesa e pasme e hipofizs hormone dhe roli i tyre ...............................................................2
Hormonet e gjndrs tiroide ..............................................................................................2
Funksioni i gjndrave seksuale dhe rregullimi i metabolizmit dhe riprodhimit ......................2
Hormonet e Pankreasit ......................................................................................................3
Hormonet e gjndrave mbi veshkore ..................................................................................4

Roli endokrin i epifizs dhe timusit ...................................................................................5

Epifiza dhe roli endokrin i saj ............................................................................................5
Timusi dhe roli i tij ...........................................................................................................5
KAPITULLI X: FIZIOLOGJIA E MUSKUJVE DHE SISTEMIT NERVOR ......................... 2
Bazat e fiziologjis t muskujve ........................................................................................2
Tkurrja e muskujve t skeletit ............................................................................................3
Fiziologjia e sistemit nervor ..............................................................................................1
Koordinimi i veprimtaris jetsore .....................................................................................1
Transmetimi i mesazhit nprmjet fijes nervore ..................................................................2
Sistemi nervor qendror ......................................................................................................2
KAPITULLI XI - FIZIOLOGJIA E SHQISAVE N KAFSH ............................................. 2
Shqisat dhe roli i tyre n komunikimin me mjedisin e jashtm .............................................2
Shqisa e nuhatjes ..............................................................................................................2
Shqisa e ndjesis t shijes..................................................................................................2
Shqisa e t parit ................................................................................................................2
Fiziologjia e shikimit ........................................................................................................3
Shqisa e t dgjuarit ..........................................................................................................1

KAPITULLI I - FIZIOLOGJIA E
GJAKUT DHE LNGJEVE
Plazm

Gjaku dhe roli tij

Rruazat e bardha

Gjaku sht i vetmi lng biologjik q

prmban qeliza. Pr kt arsye gjaku
vlersohet si ind lidhs i shkrift. Gjaku
pompohet nga zemra n t gjith trupin
nprmjet nj sistemi tubash t quajtur
vaskular. Sistemi mbi bazn e vaskularve
prbn n trsin e tij sistemin qarkullues.
Nprmjet gjakut transportohen lndt e
ndryshme ushqimore dhe oksigjeni n t
gjith indet dhe jashtqitn nprmjet
organeve
t
eskrecionit
produktet
prfundimtare t metabolizmit t lndve n
qelizat e organizmit si dyoksidi i karbonit
dhe produkte azotike t ndryshme.
Gjaku sht lngu m i rndsishm t
ruajtjen e homeostazs n organizmin e
kafshve n bashkveprim me sistemet tjera
q do t diskutohen m hollsisht n
studimin e fiziologjis.
Gjaku prbhet nga dy komponent
kryesor: elementt qelizor dhe plazma e
gjakut. Pr t vrtetuar kt sht e leht,
mjafton q t marrim gjak n nj provz ku
sht hedhur paraprakisht nj substanc
antikuagulante (q pengon koagulimin e
gjakut). N qoft se kt tub e tundim leht
gjat marrjes s gjakut dhe e lem n qetsi
n pozicion vertikal vrejm se ndahen dy
shtresa: shtresa e posht prbhet nga
element qelizor dhe pjesa e siprme me
ngjyr t verdh kashte q sht plazma e
gjakut( figura 1/1)

Ruazat e kuqe

Figura 1/1: Prbrja e gjakut

Kjo procedur mund t realizohet edhe
brenda disa minuta duke kryer centrifugimin
e gjakut me antikuagulant me nj shpejtsi
4000 rrotullime n minut. N kt rast,
provat ku merret gjaku duhet t jen t
shkallzuara. N kt rrug jo vetm
sigurojm ndarjen e plazms nga elementt
qelizor por prcaktojm dhe hematokritin si
raport midis vllimit t elementve qelizor
ndaj vllimit t prgjithshm t gjakut para
centrifugimit, t shprehur n prqindje sipas
formuls:
Hemokriti (n %) =(Vllimi i elementve
qelizor / Vllimin total) 100
Pr shumicn e kafshve niveli hematokritit
luhat nga 30-45%. Gjat anemis niveli i
hematokritit ulet kurse gjat dehidratimit
ritet. Ulja apo rritja e hematokritit sht n
marrdhnie proporcionale me rregullimin
e vrejtur. Niveli i hematokritit ritet kur
kafsht jetojn n lartsi t mdha mbi
nivelin e detit. Kjo vjen nga rritja e nivelit t
eritrociteve.
Gjaku sht pjes e lngut jasht qelizor
brenda sistemit kardiovaskular. N ndarjen e
fundit lngu jasht qelizor ndahet n
plazmn e gjakut dhe lngun ndrqelizor.

Rolet e gjakut n ruajtjen e homestazs n

mjedisin e brendshm t organizmit mund t
vlersohet.

-Merr pjes n ruajtjen e temperaturs s

trupit n kufijt normal nprmjet ruajtjes t
temperaturs ose nprmjet jashtqitjes t
temperaturs n mjedisin e jashtm

-Merr pjes n transportin e metaboliteve t

ndryshm, hormoneve, vitaminave dhe
lndve minerale.
-Merr pjes n ruajtjen e pH
organizmit.

-Luan rol mbrojts nprmjet pranis n

plazmn e tij t antitrupave kurse nprmjet
leukociteve luan rol mbrojts me
fagocitozn.

t gjith

Prbrja e gjakut n form t prmbledhur

paraqitet n skemn 1/2

Gjaku

Plazma

Proteina

Lngje, inde

uj

T tjera
Element
qelizor

Trombocit

Leukocit
Eritrocit

Pesha gjall

T tjera

Volumi Element qelizor

Skema 1/2: Prbrja e gjakut n kafsh

Leukucite

Elektrolit
Metabolit
Gaze
Hormone
Vitamina
Produkte q
jashtqiten

presionin onkotik rolinkryesor e luajn

albuminat dhe m pak globulinat. Kjo vjen
nga fakti se prqindja e albuminave sht
m e madhe dhe pesha molekulare m e
vogl se sa globulinat.

Nga sa vrojtohet n tabeln e msiprme,

gjaku z rreth 8% t peshs s trupit, kurse
pjesa tjetr (92%) jan indet dhe lngjet
brenda qelizor. Gjaku vet prbhet nga
elementt qelizor q zn rreth 45% dhe
plazma e gjakut q z rreth 55%.

pH i plazms s gjakut luhat n kufijt 7.27.4. Rol themelor n ruajtjen e ktij pH e

luan raporti midis hidrogjenkarbonatit me
acidin karbonik(HCO3- /H2CO3).Ky raport
duhet t jet 20/1. Rol n ruajtjen e pH luan
edhe sistemii fosfateve, KHPO4 / KH2PO4.

Plazma e gjakut prbhet nga 7% proteina ,

1.5% t tjera dhe 91.5% uj. Elementt
qelizor prbrs jan ruazat e kuqe4.5-5.4
milion,Trombocitt 150000-400000 dhe
ruazat e bardha (leukocitt) 5000-10000.
N shtylln e 4 t tabels theksohet se
proteinat prbrse jan Albuminat54%,
Globulinat 43% dhe fibrinogjen 1%.

Plazma e gjakut
Plazma prmban rreth 91.5% uj. N kt
mjedis ujor jan t tretura substanca t
ndryshme si: elektrolit, proteina, metabolit
ushqimor, produkte pr jashtqitje, gaz t
tretur si dyoksid karboni q shndrrohet n
acid karbonik e m tej shprbashkohet n
jone hidrogjen dhe jone hidrogjen karbonat,
sipas skems:

N t tjera(1.5%) prfshihen metabolit,

hormone, elektrolit, gaze, vitamina dhe
produkte q jashtqiten.
Leukocitet prbhen n disa lloje si jan
Neutrofilet 60-70%, Limfocite 20-25%,
Monocite 3-8%, Euzinofil 2-4% dhe
Bazofile 0.5-1%.
Vetit fizike t gjakut q kan lidhje me
prbrjen e tij mund t prmnden si m
posht.

Amoniaku gjithashtu tretet n uj dhe

shndrrohet n hidroksid amoni dhe
shprbashkohet n jone amonium dhe jone
hidroksil sipas skems:

-pesha specifike e gjakut 1.05-1.06. N

peshn specifike rolin kryesor e luajn
eritrocitet. Plazma e gjakut ka pesh
specifike m t ult, ajo luhat n kufijt
1.025-1.03.

N plazmn e gjakut ka edhe hormone t

ndryshme, lipide t formave t ndryshme,
kolesterol.

Gjaku sht nj lng viskoz dhe kryesisht

varet nga elementt qelizor t gjakut.
Viskoziteti luhat nga 4-5. Plazma ka
viskozitet m t ult(1.6-2.4) dhe kryesisht
prcaktohet na proteinat e plazms.

Elektrolitet
Elektrolitet t plazms jan jone t tilla si
jonet e natriumit, kaliumit, kalciumit, klorit,
fosfateve dhe hidrogjenkarbonati. Kto jone
transportohen dhe luajn rolet e tyre
biologjike n qeliza t ndryshme dhe marrin
pjes gjithashtu n ekuilibrin acidobazik t
gjakut. Elektrolitet(jonet) luajn rol aktiv n
presionin osmotik t gjakut.
Proteinat e plazms s gjakut

Presioni osmotik i plazms s gjakut luhat

n rreth 300 mMol ose 770 kPa. Presioni
osmotik i dedikohet
elektrolitve dhe
kryesisht joneve natrium si dhe proteinave.
Por proteinat prcaktojn edhe presionin
onkotik. Kyi fundit prcakton shprndarjen e
ujit brenda dhe jasht kapilarve. N

Proteinat e plazms s gjakut jan molekula

me mas molekulare t madhe dhe kan
funksione shum t rndsishme. Proteinat
prbrse t plazms s gjakut jan:
Albuminat, alfa globulinat, beta globulinat
dhe gama globulinat.
Proteinat n trsi dhe albuminat n veanti
luajn rol n presionin onkotik, ndikojn
ndjeshm n viskozitetin e plazms, dhe n
kt rrug ruajn vllimin e gjakut dhe
presionin e tij. Albuminat luajn rol t
transportuesve jo specifik t metaboliteve
dhe jo metaboliteve t patretshm n uj.
Alfa dhe beta globulinat luajn rol e
transportuesve specifik t metaboliteve t
ndryshm q nuk treten n uj.
Gama globulinat prgjithsisht luajn rolin e
antitrupave.
Krahas ksaj n plazmn e gjakut ka shum
lloje t ndryshme enzimash, hormonesh,
proteina t koagulimit t gjakut.
Rruazat e kuqe t gjakut(Eritrocitet)
Eritrocitet i japin gjakut ngjyr t kuqe.
Normalisht n gjak ka rreth 5 milion
eritrocite pr mm3. Ato kan nj pamje disku
dhe n qendr kan nj gropzim t rrethuar
nga ant e qelizs. Forma e eritrociteve sht
e rndsishme sepse krijon avantazhe pr t
kaluar edhe nprmjet kapilarve.

rreth 7-8 mikrometr, trashsia periferike

2.5 mikrometr, trashsia n qendr rreth 1
mikrometr dhe vllimi 90 mikrometr
kub(m3).
Membrana e eritrocitit ka nj permeabilitet
selektiv. Npr to kalojn substance t
tretshme por pa ngarkes si oksigjeni,
dyoksidi karbonit, urea. Npr membran
kalojn edhe jone t ngarkuar negativisht
sikurse jan jonet e metaboliteve. Nuk
kalojn membrann jonet me ngarkes
pozitive dhe negative. N membrann e
eritrocitit funksionon nj sistem transporti
aktiv pr jonet natrium e kalium dhe jonet e
tjera.
Eritrocitet e maturuara tek gjitart nuk kan
brtham dhe organele t tjera kurse duke
filluar nga shpendt dhe m posht n
trungun filogjenetik eritrocitet
kan
brtham. N t gjith eritrocitet gjendet nj
protein specifike q quhet hemoglobin.
Rolet e saj biologjike mund t prmblidhen:
1-n transportin e oksigjenit nga mushkria
n inde dhe dyoksidin e karbonit nga indet
n mushkri nga ku ai jashtqitet;

Skema 1/4:
leukociteve

Llojet

ndryshme

2- jashtqitjen e joneve t hidrogjenit nga

indet n mushkri dhe jashtqitja n form
t ujit. N kt rrug ndikon n ruajtjen e
pH n eritrocite dhe n inde n prgjithsi.

Figura 1/3: Pamje e eritrociteve

Eritrocitet kan pamjen e nj disku konkav
n qendr. Diametri i eritrociteve sht

3- Merr pjes si sistem tampon (buferik) n

ruajtjen e pH brenda eritrocitit dhe ndikon
n sistemet e tjera buferike n trsi.
Eritrocite formohen n palcn e kuqe t
kockave nprmjet procesit t eritropoezs.
Ato jetojn rreth 120 dit n gjitart dhe
shkatrrohen n shpretk. Hema e
hemoglobins transformohet n pigmentet
biliare n mli kurse hekuri q ka
hemoglobina hyn n nj proces kompleks
dhe prdoret pr risintezs e eritrociteve.
Rruazat e bardha (leukocitet)
Leukocitet jan n nj numr shum m t
vogl se eritrocitet. Mesatarisht ka nj
leukocit pr do 1000 eritrocite. Ato kan
brtham n gjith llojet e kafshve.
Leukocitet nuk dallohen qart n nj fush
mikroskopike sikurse ndodh me eritrocitet.
Pr ti dalluar ato duhet t kryhet ngjyrosja
duke shkatrruar eritrocitet.
N shpendt , peshqit, amfibt etj duhet t
prdoret nj teknik e veant ngjyrosje pr
ti dalluar. Kjo sepse me ngjyrn q prdoret
tek gjitart realizohet edhe ngjyrosja e
brthams t eritrociteve.
Rruazat e bardha sipas pamjes mikroskopike
ndahen n dy grupe t mdha: 1-Leukocitet
polimorfonukleara(granulocitet), t cilat
kan granula dhe marrin ngjyr purpuri me
ngjyrosjet e zakonshme.
Roli i neutrofileve mund t prmblidhet n
imunitetin jo specifik kundr shkaktarve t
smundjeve sikurse jan baktere, viruse apo
parazit.
Numri i neutrofileve rritet ndjeshm n
patologjit akute. Numri i ulur i tyre tregon
nj reaktivitet t dobt t organizmit ndaj
shkaktarve t ndryshm.

Skema 1/5 dhe 1/6 Neutrofile duke dal

nga kapilari e fagocitoza
2-Euzinofilet ndryshojn numrin e tyre n
ciklin cirkardian. Numri i tyre sht m i
ult n mngjes dhe m i lart gjat nats.
Roli i euzinofileve qndron:
-Kufizimin dhe modulimin e efektit t
bazofileve n reaksionet e shpejta alergjike.
-Merr pjes n reaksionet imunitare t
organizmit.
Numri i euzinofileve rritet ndjeshm kur
kafsha vuan nga infeksione parazitare dhe n
gjendje alergjie.
3-Bazofilet kan jet t shkurtr rreth 12 or.
Granulat e tyre prmbajn heparin,
histamin dhe faktor kimiotaktik si dhe
material reaktiv ndaj reaksionit kronik
alergjik.
Funksionet kryesore t bazofileve jan:

-Merr pjes n reaksionet alergjike.

Monocitet-makrofag luajn nj rol aktiv n

sistemet e induksionit imunitar dhe
rregullimin e proceseve imunitare.
5-Limfocitet ndahen n limfocite T dhe
limfocite B. Funksioni i limfociteve sht:
-Shrbejn si brtham n proceset e
prgjigjes imunitare.
-Limfocitet T marrin pjes n imunitetin
qelizor
-Limfocitet B marrin pjes n imunitetin
humoral

-Heparin prve rolit antikoagulant luan

edhe rolin e nj lipaze q rit shpejtsin e
futjes t acideve yndyror n rrug
katabolike.
-Histamina dhe materialet e tjera reaktiv
risin permeabilitetin e kapilarve dhe
tkurrjen e muskulaturs s lmuar t
bronkeve. N kt rrug ulin efektet e
astms dhe reaksioneve alergjike.
-Faktori kemiotaktik A i euzinofileve ndikon
n trheqjen e grumbullimin e euzinofileve
dhe pr pasoj modifikojn veprimin e tyre.
4-Monocitet kan nj brtham t madhe t
pa lobizuar dhe nuk kan granula n
citoplazm. Madhsia e tyre trupore sht e
madhe rreth15-30 m.

Trombocitet
Trombocitet jan qeliza relativisht t vogla.
Kan nj form bikonvekse me diametr 24m dhe vllim 8m3. Struktura e tyre sht
shum e komplikuar.
Retikuli
endoplazmik

Megakariocite
Trombocit
Eritrocit

Skema 1/8: Trombocite dhe

megakariocite nga formohen trombocitet
Skema 1/7: Agranulocitet dhe ndrtimi i
tyre

Numri i trombociteve sht m i lart n

mbrmje se sa n mngjes. Ka shum
trombocite n dimr dhe m pak n
pranver. Prqendrimi i trombociteve n
gjakun venoz sht m i lart se n kapilar.
Trombocitet kan funksion t mirmbajn
qelizat e lmuara t endotelit t kapilarve
dhe riparimin e endotelit.
N trombocite sintetizohet tromboksani, i
cili merr pjes n procesin e koagulimit t
gjakut.
Transporti i oksigjenit te dyoksidit t
karbonit nga hemoglobina

Rolet e monociteve jan:

Monocitet prmbajn nj lipaz jo specifike
q forcon fagocitozn.
Monocitet dalin nga gjaku n inde. N kt
rast ndryshon edhe emri tyre. Ato quhen
monocite q aktivizojn makrofagt duke
lshuar n qarkullim shum lloje citokinash
dhe faktor koloni-stimulues si dhe shum
lloje interleukinash. Citokinat induktohen
nga monocitet q mund t modulojn qeliza
t tjera t rritjes.

10

jashtqitn gjat ekspirimit.

zhvillohet si m posht:

Nj nga rolet e hemoglobins sht t

transportoj oksigjenin nga mushkria
(velzat tek peshqit) n inde. Hemoglobina
transporton 25 her m shum oksigjen se
sa aftsia e oksigjenit pr tu tretur n
plazmn e gjakut. N form skematike
procesi paraqitet
Dezoksihemoglobin
(HHb)+4O2Oksihemoglobin(Hb(O2)4
Sikurse del nga skema e msiprme nj
molekul e dezoksihemoglobins lidhet me
4 molekula oksigjen dhe shndrrohet n
Oksihemoglobin. Dezoksihemoglobina ka
veti acide sepse ajo mund t lshoj jone
hidrogjen(H+) n prani t oksigjenit me nj
presion pjesor t caktuar. N kt proces
jonet
hidrogjen
lidhen
me
jonin
hidrogjenkarbonat dhe sintetizohet acidi
karbonik. Ky i fundit shprbhet n dioksid
karboni (CO2) dhe uj. Kta produkte
Transporti i dyoksidit t karbonit
Pjesa m e madhe e dyoksidit t karbonit q
formohet nga zbrthimi i molekulave t
ndryshme n rrug katabolike transportohet
n form te hidrogjenkarbonatit, sipas
skems t msiprme kurse nj pjes e vogl
lidhet me hemoglobinn e formohet
karboksihemoglobina sipas skems s
mposhtme:

Procesi

Oksihemoglobina transportohet n qeliza t

indeve t ndryshme. Kur arin n kapilar t
holl ndodh procesi kompleks i lshimit t
oksigjenit dhe lidhjes me dyoksidin e
karbonit dhe formimi i hidrogjenkarbonatit.
Procesi zhvillohet sipas skems:

Oksigjeni lidhet me proteina t ndryshme

dhe transportohet n mitokondri ku luan rol
n sintezn e energjis biologjike(Adenozin
tre fosfatit(ATP). Rreth 90% e oksigjenit t
transportuar n inde luan kt rol dhe vetm
10% mund t luaj role t tjera.
por nuk shkputet leht nga ajo. N kt
rrug ai pengon lidhjen e hemoglobins me
oksigjenin. N kto kushte transformimi i
energjis t lidhjeve kimike n energji
biologjike frenohet ndjeshm. Kjo sjell q t
kemi nj deficenc t ATP. Gjith qelizat
indet q kryejn funksionin e tyre me
harxhim energjie, nuk funksionojn. Nevoj
m t lart pr ATP ka truri. Kjo e on
njeriun apo kafshn drejt vdekjes

N mushkri ku ndodh oksigjenimi i

hemoglobins ( jo oksidimi i saj) ndodh
formimi i oksihemoglobins dhe lirohet
dyoksidi i karbonit, i cili jashtqitet me ajrin
e eksiruar.

Koagulimi i gjakut
Koagulimi i gjakut sht nj proces mbrojts
n organizm pr t evituar humbjen e
gjakut gjat dmtimit t enve gjakore.
Rrjedhja e gjakut quhet hemorragji. Ajo
mund t ndodh si pasoj e dmtimit t
enve t gjakut t jashtme ose nga dmtimi i
enve t brendshme. Dmtimi m i shpesht
i enve t brendshme ndodh n stomak gjat
ulcers t stomakut, hemorragji n zorr dhe
m t rralla hemorragjit n mushkri.
Procesi i koagulimit t gjakut sht mjaft
kompleks. Fillimi i procesit t koagulimit

Mono-oksidi i karbonit si helm

Mono-oksidi karbonit(CO) sht nj gaz pa
er e pangjyr i cili formohet nga oksidimi
jo i plot i karbonit. T till ne gjejm n
tymin e djegies t karburanteve n makinat,
gjat djegies t qymyrit sidomos n shtpi si
dhe gjat pirjes t duhanit. Mono-oksidi i
karbonit lidhet kimikisht me hemoglobinn

11

aktivizimin e tromboksanit. Trombocitet

aktive lshojn nj faktor ngushtimi t ens
s gjakut dhe t ndodh nj frenim pr 60
sekonda i hemorragjis. M tej ndodh
aktivizimi i sistemit t ndalimit t plot t
hemorragjis q zhvillohet sipas skems s
mposhtme:

sht dmtimi i endotelit t ens t gjakut.

Endoteli shrben si nj barrier midis
nnendotelit t ens gjakore dhe gjakut.
Dmtimi i endotelit bn t mundur q gjaku
t bjer n kontakt me endotelin, e cila sht
nj struktur kolagjenoze. Rnia e kolagjenit
n kontakt me gjakun bn t mundur

Skema 1/9: Skema e ndalimit te prkohshm e te prhershm te hemorragjis

Kaskada e koagulimit e paraqitur n skemn e msiprme, n form t hollsishme paraqitet n
skemn e mposhtme.

12

Skema 1/10: Skema e kaskads t kuagulimit t gjakut

veprimi i trombins, ndodh formimi i
strukturs multimere t fibrins. Fibrina
multimere mbyll plagn dhe ndalon
rrjedhjen e gjakut.
N t gjitha hallkat ku n sistemin e
koagulimit ndrhyjn jonet e kalciumit dhe
kjo sht e domosdoshme me pjesmarrja e
vitamins K. Roli vitamins K lidhet me
faktin se ajo aktivizon gama glutamat
karboksilazn.
Kjo
enzim
bn
karboksilimin e mbetjeve t acidit glutamik
n faktort e ndryshm t sistemit t
koagulimit dhe formohet nj struktur
kimike specifike ku lidhen jonet e kalciumit.
N sistemin ekstrinsik (extrinsic pathway)
vrehet se nga dmtimi i indit ndodh
aktivizimi i faktorit indor dhe faktorit VII.
Mekanizmi i mtejshm sht i njjt n t
dy sistemet e kaskads t koagulimit t
gjakut

N trsin e ndryshimeve t ndodhura

fillon edhe kaskada e koagulimit t gjakut
sipas skems s msiprme:
Kaskada e koagulimit zhvillohet n dy
sisteme. N sistemin intrinsik (intrinsic
pathway) dhe sistemi ekstrisnik (extrinsic
pathway). N sistemin e par, dmtimi i
endotelit q krijon mundsin q kolagjeni
t takohet me rrymn e gjakut, ndodh
aktivizimi i faktorit XII. Faktori XII aktive
s bashku me jonet e kalciumit veprojn mbi
faktorin XI dhe e aktivizojn at. Faktori XI
aktiv, n bashkveprim me jonet e kalciumit
vepron mbi faktorin X, s bashku me jonet e
kalciumit, fosfolipidet dhe faktorin VIII. Kjo
sjel ndryshime n faktorin X, por aktivizimi
i tij i plot realizohet nga veprimi edhe i
faktorit indor (faktori III) dhe faktorit VII.
N trsin e ktyre bashkveprimeve,
faktori X aktivizohet plotsisht. Faktori X
aktiv, s bashku me jonet e kalciumit dhe
fosfolipidet, veprojn mbi protrombinn
dhe e shndrrojn at ne formn aktive ose
trombin. Trombina vepron mbi fibrinogjenin
dhe e shndrron at n fibrin protomer.
Disa molekula fibrin protomer nn
veprimin e faktorit XIII, t aktivizuar nga

Grupet e gjakut
Grupet e gjakut jan t ndryshme tek
njerzit dhe kafsht. Tek njerzit ka 4 grupe
gjaku q emrtohen Grupi 0(zero), grupi A,
grupi B dhe grupi AB. Kjo ndarje bhet n
baz t natyrs t antigjenit n pjesn e

N dhen ka 7 grupe gjaku( A,B,C,D,M,R

dhe X). Grupi B edhe tek dhent si tek lopt
sht m polimorf. Grupi R sht i ngjashm
me grupin J
N dhit grupet e gjakut jan t ngjashm
me ato t dhnve. N dhit jan identifikuar
5 grupe gjaku(A,B,C,M, dhe J).

membrans t eritrociteve. Kto paraqiten n

tabeln me posht
Tabela 1/1: Grupet e gjakut tek njeriu,
antigjent eritrociteve antitrupat n plazm
Gr.Gjakut
A
B
AB
O

Antigeni
eritrociteve
A
B
A,B
JO

Antitrupat n
Plasm
Anti B
Anti A
Nil
Anti A, anti B

Limfa e Sistemi limfatik

Limfa, sikurse gjaku, lviz npr en
gjakore dhe m tej nprmjet kapilarve arin
n inde. Ky lng q del nga kapilart quhet
lng indor ose lng intersticial. Ai ka t
njjtn prbrje minerale si edhe plazma e
gjakut. Shkmbimi i metaboliteve dhe
gazeve(oksigjen e dyoksid karboni) midis
gjakut dhe qelizave ndodh gjithmon
nprmjet ktij lngu. Ky lng prbn
limfn. Ent npr t cilat kalon prbjn
sistemin limfatik.
Limfa sht nj lng i qart ujor i ngjashm
me plazmn e gjakut me prjashtim t faktit
se n limf prmbahet numr i madh
qelizash dhe kryesisht limfocite. N
prbrjen e limfs jan dhe proteinat, qeliza
t dmtuara, trupza t huaj dhe baterie.
Limfa q vjen nga zorrt prmban shum
globula yndyrore q e kan origjinn nga
yndyrnat q thithen n zorr t holla. Nga
kapilart limfatik, limfa rrjedh n kanale m
t mdhenj t quajtura ent limfatike. Kto
en e kthejn prsri limfn n qarkullimin e
gjakut.
Lidhja e limfs me qarkullimin e gjakut
paraqitet n skemn 1/5.

N zgjedhjen e grupeve dhns t gjakut

gjat transfuzion t gjakut duhet pasur
parasysh rregullin se grupi 0, nuk ka
antigjen por ka antitrupa anti-A dhe anti-B.
Pr pasoj ai mund ti jap gjak individve
me tre grupet e tjera dhe vet vetes. Grupi AB
me qen se ka antigjen A dhe B nuk mund
ti jap gjak asnj grupi tjetr prve vetvetes. Grupi A ka antigjen B mund ti jap
gjak grupit AB dhe vet-vetes. Grupi A i jep
gjak grupit AB dhe vet-vetes.
N kafsht ka variacion pr grupet e gjakut.
Disa kafsh kan m shum disa m pak se
njeriu.
N macet ka vetm 3 grupe gjaku, kurse tek
qent ka shum grupe gjaku por ka nj
veori se transfuzioni i gjakut pr her t
par nuk krkon vlersimin rigoroz t grupit
t gjakut. Problemi i vlersimit rigoroz t
grupeve sht e domosdoshme t bhet kur
transfuzioni i gjakut prsritet.
N lopt ka 11 grupe gjaku q emrtohen
A,B,C,F,J,L,M,R,S, T dhe Z. Grupet kan
rreth 60 antigjen t ndryshm. Viat e porsa
lindur nuk kan antigjen deri n moshn 6
muajshe. Antigjeni m i zakonshm n lop
sht antigjeni A dhe F. Transfuzioni i
gjakut n lop ende nuk sht prpunuar
plotsisht.

Venat me gjak t
deoksigjenuar

Kapilar
Qeliz

Kapilar limfatik
En limfatike

Arterie me
gjak t
oksigjenuar
Lngu indor del nga
kapilart

Thithja e lngut
qelizor

Skema 1/11 Lidhja e enve gjakore dhe kapilart limfatik

Limfonodet prodhojn leukocite t njohur si
limfocite. Limfocitet gjithashtu prodhohen
edhe nga gjndra e timusit, shpretka dhe
palca kockore.
N form skematike kjo ndrlidhje paraqitet
n skemn 1/12.

Limfa rrjedh nprmjet nj numri t madh

ensh hyrse dhe kalon n ent e tjera m t
mdha. N kto kanale kalojn rruaza t
bardha q quhen makrofag (jan derivate
tmonociteve) largojn bakteret duke i
fagocituar dhe tretur ato.
Midis enve t limfs jan vendosur disa
struktura specifike t quajtura nyje limfatike
(limfonodula). Limfa duhet t kaloj s paku
nj nyje limfatike para se t mbrrij n ent
gjakore.

Lngje indor
t oksigjenuar kalojn n
kapilar

Arterje me
gjak t
oksigjenuar

Ven me gjak
t dezoksigjenuar

Vene me
presi-on te
ulet Deozoksihemogl
o-bin

kapilar

Lng indor
meprodukte
katabolike
futen n
kapilar

Qeliza

Kapilar limfatik

Lng indor
me produkte katabolike futen
n limf

limfa

En e madhe
limfatike me valvul
Ene e madhe limfatike
me valvula

limfonodul

Skema 1/12 Sistemi limfatik dhe lidhja me sitemin e qarkullimit t gjakut

Pyetje:
1-Cila sht prbrja e gjakut?
2-far roli luan gjaku n organizm?
3-far kuptoni me emrtimin hematokritii gjakut
4- Cili sht roli i rruazave t kuqe t gjakut?
5-Cili sht roli i rruazave t bardha te gjakut?
6-Si realizohet lidhja e oksigjenit me hemoglobinn n mushkri dhe si realizohet lshimi
tij n qeliza?
7-Si lidhet dyoksidi karbonit dhe jonet hidrogjen me hemoglobinn n inde dhe si lshohen
n mushkri?
8-far jan grupet e gjakut dhe rndsia e tyre n kafsh?
9-Sistemi limfatik e roli tij

N kt sistem dallohen dy nnsisteme:

nnsistemi kardiopulmonar i qarkullimit dhe
n nnsistemi sistemik (Skema 2/1).
Nnsistemi i kardioplmonar siguron kalimin
e gjakut nga ventrikuli i djath i zemrs n
mushkri. Gjaku q arin n mushkri
pastrohet nga dyoksidi i karbonit dhe joneve
hidrogjen dhe pasurohet me oksigjen.
Gjaku u pastr kalon nga mushkria dhe
prfundon n atriumin e majt t zemrs.
N form skematike sistemi i qarkullimit t
gjakut paraqitet n skemn 2/1.

KAPITULLI 2 - FIZIOLOGJIA E
SISTEMIT KARDIOVASKULAR
Funksioni i qarkullimit t gjakut
Zemra sht nj pomp q shtyn gjakun n
t gjith trupin nprmjet enve t
gjakut(vaskularve), kapilarve dhe venave.
N trsin e tyre ata prbjn sistemin e
qarkullimit t gjakut.
Sistemi i qarkullimit t gjakut prbn nj
sistem t mbyllur q ka n qendrn e tij
zemrn.

Sistemi sistemik

mushkria
Sistemi kardiopulmonar
zemra
Skema 2/1: Sistemi i qarkullimit t dyfisht t qarkullimit t gjakut
Sistemi kardiopulmonar t qarkullimit t
gjakut kan dy role themelore, s pari, t
oksigjenoj hemoglobinn n mushkri dhe
s dyti, t nxjerr produktet prfundimtare
nga mushkria jasht.
Nnsistemi tjetr sht qarkullimi sistemik.
Ky sistem fillon nga ana e majt e zemrs
dhe nprmjet vaskularve gjaku i pastr
dhe i oksigjenuar kalon n gjith trupin deri
n kapilar. Aty gjaku lshon oksigjenin dhe
lndt
e
ndryshme
ushqyese
dhe
funksionale(kryesisht hormone) dhe merr
nga indet produktet e katabolizmit t
lndve si dyoksidi i karbonit, jonet
hidrogjen, uren, acid urik etj dhe nprmjet
sistemit t venave kalon n atriumin e
djatht t zemrs.

Roli i qarkullimit sistemik sht t siguroj

furnizimin e indeve me lnd ushqyese dhe
oksigjen si dhe t largoj nga indet
produktet e dmshme q duhet t largohen
nga organizmi.
Nj form e veant, speciale e qarkullimit
t gjakut sht qarkullimi q realizohet n
vet muskulin e zemrs, sistemi i qarkullimit
t gjakut n mli, sistemi qarkullimit fetal
dhe sistemi i qarkullimit t gjakut n veshka.
T katr kto forma qarkullimi t gjakut
trajtohen si qarkullim special.
Qarkullimi koronar( brenda zemrs) sht
ajo form qarkullimi q qarkullon gjakun
nga zemra n shtresn muskulare t mureve
t zemrs. Ky qarkullim furnizon muskulin e
zemrs me oksigjen dhe lnd ushqyese dhe

largon nga muskuli i zemrs produktet q

do t jashtqiten.
Qarkullimi hepatik ose portal merr gjakun
nga aparati trets dhe e on n mli
nprmjet vens porte. N mli shumica e
lndve
prpunohen
dhe
produktet
katabolike si amoniaku transformohet n ure
tek kafsht urotelike dhe n acid urik n
kafsht urikotelike.
Roli i ktij sistemi qarkullimi sht t
sigurohet ruajtja e homeostazs t lndve t
ndryshme si pr glukozn, kolesterolin, t
transformoj yndyrnat ushqimore n
yndyrna specifike t trupit t kafshs.
Sistemi renal sht ajo form specifike e
qarkullimit q realizohet n glomeruln e
veshkave. N kt sistem vrehet nj rritje e
ndjeshme e presionit t gjakut q siguron
daljen e shumics t lndve n urinn
parsore dhe m tej nj proces intensiv
rithithje n tubulat renale.
Ky sistem luan rol n jashtqitjen e nj sr
produktesh t dmshm e t padobishm nga
gjaku dhe merr pjes n rregullimin e
homeostazs t ekuilibrit acido bazik s
bashku me mushkrin dhe sistemet
buferike.

Qarkullimi fetal sht nj form specifike e

qarkullimit t gjakut q realizohet nprmjet
ndrlidhjes t sistemit sistemik t nns dhe
kordonit umbelikal (krthizs) t fetusit. Ky
sistem siguron furnizimin me oksigjen dhe
lnd ushqyese t fetusit dhe largon nj
pjes t produkteve katabolike t dmshme
pr fetusin.
Rrjedhja e gjakut npr zmr
Gjaku rrjedh nprmjet zmrs vetm n nj
drejtim. Gjaku venoz (i dezoksigjenuar) q
vjen nga gjith trupi nprmjet vens kava
(vena cava) derdhet n atriumin e djatht .
Tkurrja e atriumeve pompon gjakun n
ventrikulin e djatht. Tkurrja e ventrikulit t
djatht e hedh gjakun n arterien
pulmonare. Pasi oksigjenohet gjaku n
mushkri, ai kalon n atriumin e majt
nprmjet vens pulmonare. Tkurrja e
atriumit t majt e hedh gjakun n
ventrikulin e majt. Tkurrja e ventrikulit t
majt e hedh gjakun n aort. Nprmjet
aorts dhe vaskularve t tjer gjaku
prhapet n gjith organizmin.

Skema 2/2: Stadi par i tkurrjes b) Stadi 2 i tkurrjes

c) Stadi 3 i tkurrjes zemrs

Jan t ngjashme me strukturn e muskujve

t skeletit. Ato kan tre dallime themelore
me t. Kto diferenca jan:
1) Potenciali veprimit m i gjat.
2) Futja e joneve t kalciumit nga mjedisi
jashtqelizor rregullohet nprmjet voltazhit.
Sistemi i transportit t joneve kalcium
ndikon n
- Evitimin e depolarizimit
- Fillimi i tkurrjes
- lirimi i joneve kalcium nga
rezervat e retikulumit endoplzmatik
3) Tkurrja m e gjat se ajo e muskujve t
skeletit.
Struktura e nxitshme
Strukturat e nxitshme do t trajtohen n
kuadr t automatizmit t zmrs

N skemn 13/2 paraqiten fazat e kalimit t

gjakut nprmjet tre stadeve, deri sa gjaku
del n aort.
N kt skem paraqitet dhe strukturat
specifike q sigurojn kalimin e rregulluar t
gjakun si n pjesn e djatht dhe at t
majt. Kto struktura jan valvulat.
Valvulat e zemrs jan struktura specifike
tendinore q sigurojn rrjedhjen n nj
drejtim t gjakut. Ky kalim, sikurse sht
theksuar tek qarkullimi gjakut bhet nga
venat kava n arterien pulmonare dhe nga
vena pulmonare n aort.
Valvula q ndan atriumin nga ventrikuli
quhet valvvula atrioventrikulare. Kurse n
fillim t arteries pulmonare dhe aorts ka
prsri nj struktur valvore q quhet
valvula semilunare(gjysm hne)
Muskuli i zemrs.
Muret e zemrs prbhen nga muskuli i
zemrs (miokardi), nj muskul special, i cili
gjendet vetm n zemr. Qelizat e miokardit
formojn nj struktur t degzuar t fibrave
t ndara e t ribashkuara. Kto fibra lejojn
impulse nervore t kalojn nprmjet indit.
Pr t realizuar tkurrjen muskulore sht e
nevojshme nj sasi e madhe e energjis
biologjike (ATP). Kjo sigurohet nga nj
numr shum i madh mitokondrish q
ndodhen n qelizn muskulare. Furnizimi
me oksigjen realizohet nga arteriet e
zemrs(arteriet koronare).

Automatizmi i zemrs
Automatizmi sht veti e veant vetm pr
muskulin e zemrs. Kjo do t thot q
muskuli i zemrs depolarizohet spontanisht,
n munges t nj ngacmuesi t jashtm.
Cikli i depolarizim/repolarizim i muskulit t
zemrs jan t rregulluar dhe njihen si
ritmiciteti i muskulit t zemrs.
N zemrn e gjitarve, nodi sinoatrial ka nj
automaticitet m t lart, me ritmicitet
72/minut, i ndjekur nga struktura tjetr e
sistemit eksito-konduktiv q sht noduli
atriventrikular me ritmicitet 40/minut,
shtresimet i Hisit dhe degzimet e saj si dhe
sistemin Purkinje. Normalisht, eksitimi me
ritm t lart i nodulit sinoatrial(SA) v n
lvizje gjith zemrn, duke frenuar
spontanisht depolarizimin e strukturave t
tjera t zemrs.
Ritmi i nxitshmris t qelizave t nxitshme
t muskulit t zmrs dallon sipas llojit t
tyre. Ato jan: Fibrat Purkinje mund t
nxiten me nj ritm 15-40 n minut.
Nodi atrioventrikular (AV) nxitet me nj
ritm 40-60 n minut.

Vetit fiziologjike t muskulit t zemrs

Muskuli i zemrs sht nj form e veant
e muskujve t organizmit. Ai ka ngjashmri
me muskujt e strijuar t skeletit por ka dhe
veori dalluese. Kjo lidhet me ndrtimin e
tij. N muskulin e zemrs dallojm dy lloje
qelizash. Ato paraqiten n form t qelizave
tkurrse dhe qelizave nxitse.
Struktura tkurrse.

Periudha refraktare e muskulit t zemrs dhe

zgjatja e saj sht e domosdoshme pr t
evituar kontraksionet tetanike q mund t
ndodhin gjat sistols apo gjat diastols.
Periudha refraktare sht e domosdoshme
gjithashtu edhe pr t realizuar me sukses
pompimin (hedhjen) e gjakut n arterie nga
ventrikulat.
Kjo mund t vrojtohet n laborator duke
prdorur nj kardiograf dhe duke ngacmuar
zemrn e bretkoss me ngacmim elektrik kur
ajo sht n fillimin e rnies t tkurrjes.
Zemra nuk prgjigjet kur ajo sht n
periudhn refraktare absolute.
Sistemi
i
konduktivitetit
(prcjellshmris) t zemrs

Nodi sinoatrial (SA) nxitet me nj ritm 90100 n minut.

Ligji i panxitshmris periodike t zemrs
Ky ligj dshmon se ndrsa sht e
depolarizuar, zemra nuk reagon ndaj do lloj
stimuluesi tjetr, pra zemra qndron n nj
periudh refraktare absolute. Kjo gjendje
vazhdon pr pak koh, deri n prfundimin e
potencialit t veprimit kur qelizat kardiake
mund ti prgjigjen nj stimuli shtes. N
kt mnyr lind nj faz e parakohshme e
depolarizimit dhe n kt mnyr lindin
ekstrasistolat ose goditje pulsative t
parakohshme, e cila zakonisht pasohet nga
nj pauz kompensatore.
Kjo shprehet nprmjet t ashtuquajtur
periudha refraktare e zemrs.
Periudha refraktare e muskulit t zemrs n
form grafike paraqitet si m posht:

Nodi sinoatrial
(SA)
Nodi sinoventrikular

Pleksusi
atrioventri
k-ular

Atrium majt

Ventrikuli majt

Dega e djatht
e e majte e
fijes
Fibra
Purkinje

Maja zemrs

Skema 2/3: Sistemi i koduktivitetit t

zemrs

Grafiku 2/1: Periudha refraktare, tkurrja

muskulore dhe relaksimi i muskulit
zemrs

Struktura fillojn me nodin sinostrial(1)

kalojn n nodin atrioventrikular (2), m
tej n degzimin atrioventrikular(3) dhe
prfundojn n fijet Purkinje(4). M tej

muskulit t zemrs sht shum e gjat. Ajo

zgjat rreth 250 mili sekonda. N neuronet
dhe n muskulin e skeletit po ashtu ekziston
faza refraktare por ajo sht shum e
shkurtr. Ajo zgjat 1-5 mili sekonda.

prcjellshmria luhat n drejtimin e

shigjetave q paraqiten n figurn e
msiprme.

Konduktiviteti n sistemit e paraqitur m

sipr prcaktohet nga faktor anatomik dhe
fiziologjik.
=Ndikimi i faktorve anatomik
Ndrtimi anatomik i muskulit t zemrs
sht nj faktor aktiv n ndikimin mbi
konduktivitetit t fibrave t zemrs dhe
zemrs n trsi. Sikurse paraqitet n
skemn 2/4. Midis qelizave muskulore
formohen lidhje specifike q i ngjajn nj
sinapsi. Kjo struktur prcakton funksionin e
qelizave t atriumeve dhe ventrikulave.

Skema 2/3: Dinamik e kohzgjatja e

primit sipas moduleve tek muskuli zemrs
Dinamika e prhapjes t prcjellshmris
nuk sht nj tjetr por nj rrjedh t
potencialit t veprimit. Kjo rrjedh sht
dinamike dhe e rregulluar n trsin e saj
dhe pr nj afat kohor dhe shpejtsi t
prcaktuar sikurse paraqitet n skemn 2/3.
Stimuli nxit muskujt atrial. Nga kjo
struktur q kalon n gjendje t potencialit
t veprimit,impulse kalon n
nodulin
sinoatrial. M tej prek fijet Purkinje dhe
prfundon n muskujt ventrikular.

Skema 2/5: Prhapja e potencialit t

veprimit npr fijet muskulare dhe
paraqitja grafike

Skema 2/4: Struktura e lidhjes t qelizave

t muskulit t zemrs

Rrjedhja e potencialit t veprimit(sinjalit

elektrik) bn t mundur koordinimin e
tkurrjeve dhe realizimin e funksionit t
zemrs n form t nj pompe.

Diametri i ktyre qelizave prcakton

rezistencn n konduktivitetin e tyre.
Karakteristikat
zemrs

konduktivitetit

n
Faktort fiziologjik

Zgjatja e transmisionit n modulin

atrioventrikular.
Ky transmetim zgjat 15-200 mili sekonda.
N kt rrug prcakton sekuencn e
tkurrjeve t atriumeve dhe ventrikulave.
Transmetimi i impulsive n fijet Purkinje
sht i shpejt. Ky potencial veprimi
sinkronizon tkurrjen e gjith ventrikulit.

Kontrolli nervor dhe hormonal i funksionit

t zemrs prbn faktort fiziologjik , t cilt
ndikojn n procesin e konduktivitetit n
fijet e muskulit t zemrs dhe gjith zemrn.
N form skematike ky veprim paraqitet n
skemn 2/6.

Qndra e kontrollit kardiovaskular ne medulla oblongata

Sistemi nervor simpatik

Sistemi nervor parasimpatik(vagus)

Receptort n qelizat automatike

Receptort e acetilkolins t
qelizaveautomatike

Ritja e joneve Na+ dhe Ca2+

Ritja e joneve K+ dhe Ca2+

Ritja e depolarizimit

Ulet hiperpolarizim/Depolarizim

Ritet ritmi zemrs

Ulet ritmi zemrs

Skema 2/6: Kontrolli ritmit t zemrs

Nxitja e sistemit nervor parasimpatik (vagal)
nprmjet lirimit t neuromediatorit
acetilkolin ul ritmin e depolarizimit t
modulit sinoatrial (SA) dhe ngadalson
transmetimin t eksitimit (ngacmimit) npr
modulin atrioventrikular (AV).
N qoft se ngacmimi vagal sht i fort
ndodh ndalimi i tkurrjes t zemrs. Mbas
disa sekondash ventrikulat fillojn t tkurren
prsri por me frekuenc t ult.
Rrahjet e zemrs

Efekti i sistemit nervor vegjetativ

(autonom) mbi aktiviteti e zemrs
Veprimtaria e zemrs rregullohet edhe nga
sistemi nervor autonom (vegjitativ) sikurse
jan sistemi nervor parasimpatik ose vagal
dhe sistemi nervor simpatik.
Fibrat e sistemit nervor simpatik jan t
shprndara n atrumet dhe ventrikulat kurse
fibrat e sistemit nervor vagal intervenojn
atriumet dhe modulin SA(sinoatrial) dhe
AV(atrio-ventrikular).
Stimulimi i sistemit nervor simpatik
nprmjet lirimit t neuromediatorve
adrenalin dhe noradrenalin, risin ritmin
dhe forcn e tkurrjes t muskulit t zemrs.

Rrahjet e zemrs jan tkurrje dhe lshime

(relaksim)t alternuara t zemrs. N qoft
se dgjoni zemrn me stetoskop ju dgjoni
zra t till q prshkruhen si lubb-dupp.

Tabela 2/2: Rrahjet e zmrs n disa

Kafshe
Lloji
Mesatarja
Minimalekafshs
maksimale
70
58-104
Njeriu
120
110-140
Macja
65
60-70
Lopa
115
100-130
Qeni
280
260-400
Derri
guines
44
33-70
Kali
205
123-304
Lepuri
328
261-600
Miu

dgjohet zhurma e dyt e rrahjes s zemrs

dupp. Nj specialist veterinar duhet t
praktikohet q t dgjoj qart zhurmat e
zemrs sepse ato kan rndsi klinike.
4-Perioda e tkurrjes t zemrs kur
ventrikulat jan duke u tkurrur dhe drgojn
val t gjakut n arterien pulmonare dhe
aort quhen rrahje sistolike. Perioda kur
ventrikulat jan duke u relaksuar quhet
diastole. T gjitha kto faza q prshkruam
m lart duken qart n skemn 2/3

Aorta

Rrahjet e zemrs ndodhin n katr stade:

do atrium relaksohet dhe gjaku hyn n
atrium. Gjaku rrjedh nga venat e trupit dhe
grumbullohet n venn kava dhe hyn n
atriumin e djatht. N t njjtn koh rrjedh
nprmjet vens pulmonare nga mushkria
dhe derdhet n atriumin e majt.

Arterja
pulmonare
Vena
pulmonare

Vena kava
kraniale
Valvulat
semiluna
re

Atrium i
majt
Valula
atrioventrikulare e majt

Atrium i
djatht

1-Valvula atrio-ventrikulare hapet dhe

ventrikuli relaksohet. N kt koh tkurren
atriumet dhe gjaku shtyhet n ventrikulat e
djathta e t majta.

Valvula AV
e djatht

Ventrikul
a e majt

Ventrikul
djatht
Vena kava
kaudale

2-Ventrikulat
tkurren
dhe
valvulat
atrioventrikulare mbyllen. Kjo prbn
zhurmn e par t rrahjes t zemrs (lubb).
Gjaku nuk mund t kthehet mbrapa n
atrium sepse valvulat jan mbyllur

Gjak
venoz
Gjak
arterjal

Skema 2/6: Fazat e lvizjes s gjakut

npr dhomat e zemrs dhe lidhja e tyre
me valvulat prcaktojn rrjedhjen e
gjakut n nj drejtim.

3-Valvulat
semilunare hapen dhe nga
tkurrja e ventrikulave kalohet n aort nga
ventrikula e majt dhe n arterjen pulmonare
nga ventrikuli i djatht. Kur ventrikula
ndalon tkurrjen ndodh mbyllja e valvulave
semilunare. Gjaku nuk mund t kthehet
prsri n ventrikula por rrjedh n drejtimin
q e prcaktojn ent e gjakut. N kt rast

Pulsi dhe llojet e pulsit n kafsh

Pulsi sht dshmues i rimit t zemrs. do
goditje e pulsit paraqet nj val gjaku
arterial (t pasur me oksigjen) q hyn n
arteriet dhe shprndahet n gjith trupin. N

pulsit tek kafsht ndikojn faktor

fiziologjik dhe patologjik. Ndr faktort
fiziologjik me interes sht marrdhnia
midis madhsis trupore dhe intensitetit t
pulsit. N prgjithsi sht fakt i njohur q
m uljen e madhsis trupore t kafshs ritet
intensiteti i rrahjeve t pulsit, pra edhe t
rrahjes t zemrs.

vlersimin e pulsit dallohen dy faza. Faza

kur pulsi godet, pra ndihet dhe nj faz t
dyt kur pulsi nuk ndihet. Kto dy goditje t
pulsit i takojn dy fazave t ciklit t zemrs.
Faza kur gjaku godet enn e gjakut dshmon
se zmra sht n fazn e sistols. Pra gjaku
ka hyr n aort. Kur zemra ndodhet n
diastole, pulsi nuk ndihet. N intensitetin e

Tabela 2/3: Marrdhniet midis mass trupore e ritmit t pulsit n kafsh

Lloji

pesha

pulsi

Lloji

Pesha

Pulsi

Kanarina

20 gr

1000

Miu

25 gr

670

Pllumbi

300 gr

185

Miu arave

200 gr

420

Pata e egr

1100

190

Lepuri

2 kg

205

Pula

2000gr

312

Qen i vogl

5 kg

120

Pata e but

2300 gr

240

Qen i madh

30 kg

85

Pula e detit

8.75 kg

193

Kali

450 kg

38

energjis nevojitet m shum oksigjen dhe

m shum substanca ushqyese q duhet t
katabolizohen pr t siguruar ruajtjen
normale t trupit. Pr t realizuar kt duhet
t ritet ritmi i pulsit tek kto kafsh.

Kualiteti relativ, ndjenja e fshehtsis t

zgjerimit t arteries sht nj cilsi tjetr e
pulsit. Pra pulsi dshmon dhe shkalln e
elasticitetit t arterieve. Humbja e
elasticitetit t arterieve do t vshtirsoj
identifikimin e matjen e pulsit.
T dhnat e tabels 2/3 dshmojn se
rregulli q prmendm m sipr ka karakter
relativ. Sepse megjithse pata e egr peshon
m pak se sa pula, kjo e fundit ka ritm m
t madh t pulsit se sa pata e egr. Ky
rregull sht m linear tek gjitart kur
vrehet se krahas rritjes t peshs s gjall t
kafshs ndodh ulja e ritmit t pulsit. Kjo
lidhet me raportin midis siprfaqes trupore
dhe peshs s gjall. Gjitart kan nj raport
m t vogl t ktij raporti kurse kafsht e

Matja e pulsit realizohet kryesisht n ent

periferike t trupit. Zgjedhja e vendit t
matjes t pulsit duhet t bhet n ent e
gjakut q jan m n siprfaqe t trupit.
Gjithashtu kjo matje sht praktikisht m e
leht dhe m pak shqetsuese pr kafshn.
Mbshtetur n kt n lloje t ndryshme t
kafshve jan prcaktuar vende t caktuar.
Llojet e pulsit
N kondita t ndryshuara t mjedisit apo m
shpesh n gjendje jo normale shfaqen lloje
t ndryshme t pulsit. Llojet m t shpeshta
jan:
Puls i shpejt, kjo do t thot rritja e
shpejtsis t pulsit pr njsit e kohs duke
e krahasuar me vlerat normale t pulsit t
paraqitura n tabeln 2/2.

vogla kan nj siprfaqe m t madhe

trupore n raport me masn e tyre trupore.
N kt mnyr kafsht e vogla humbin m
shum energji pr njsi t mass s tyre
trupore se sa kafsht e mdha. Pr t
prballuar kt humbje m t madhe t

ndjehet flasim pr aritmi, e cila vrehet n

gjendje t ndryshme patologjike ( jo
normale, smundje ).

Puls i ngadalt kur n krahasim me vlerat

normale ka m pak goditje pulsative n
njsin e kohs.
Puls i thell, vlersohet sipas ndjesis q i
jep goditjes t pulsit vlersuesi i tij.
Puls i fort vlersohet kur goditja pulsative
q merr vlersuesi sht m e fort dhe me
presion m t lart se sa vlersimi n gjendje
normale
Puls i rregullt vlersohet n ato raste kur
goditjet pulsative kan interval kohe t
barabart.
Pulsi i shpejt sht frekuenca e pulsimit pr
nj minut. N gjendje normale nj tip t
till pulsi ndjejm kur paraprakisht sht
realizuar nj sforcim fizik i kafshs. Por nj
shpejtim t pulsit mund t konstatojm dhe
pas ngrnies sidomos tek kafsht me stomak
njdhomzor. N gjendje t ndryshme
patologjike pulsi ritet kur kafsha ka
temperatur t lart ose nj pezmatim
(inflamacion) i organeve t brendshme.
Puls i ngadalt dshmon pr nj aktivitet t
ulur t organizmit ose nga temperamenti i
kafshve. Kshtu kafsht me temperament
flegmatik kan puls t ngadalt e t thell.
Puls i thell i referohet nivelit me t ciln
pulsi ndihet. Ky vlersim ka karakter
subjektiv dhe krkon eksperienc pr ta
vlersuar. Sipas forms s shfaqjes ai mund
t jet: puls siprfaqsor kur ndjeshmria
sht sikur pulsi sht nn lkur; puls i
moderuar vlersohet nj puls q jep
ndjeshmrin sikur sht m i thell se pulsi
siprfaqsor dhe m pak i thell se pulsi i
thell; puls i thell vlersohet ai puls q
kapet me vshtirsi dhe ndjenja e goditjes
sht e dobt.
Puls i fort vlersohet ai puls q gjat
prekjes jepet ndijimi sikur ai t godet gishtin
tregues me t ciln matet pulsi.
Puls i rregullt sht ai puls q goditjet q
vin njra pas tjetrs jan n interval kohe t
barabart. do rast kur ky rregullaritet nuk

Volumi sistolik i zemrs

Zemra realizon funksionin e saj gjat
tkurrjes t koordinuar t katr dhomzave t
saj. Le ta fillojn me diastoln e atriumeve.
N kt koh atriumet jan t relaksuar.
Valvulat trikuspudale dhe bikuspidale jan
t mbyllura.
Gjaku rrjedh nga vena pulmonare dhe vena
kava n atrium, respektivisht n ann e
majt e t djatht t atriumeve. Valvulat
semilunare jan t mbyllura. N kt faz
ndodh lindja e potencialit t veprimit, i cili
nxit t dy atriumet ti nnshtrohen tkurrjeve
simultane, pra t realizohet sistola e
atriumeve. N kt moment ndodh hapja e
valvulave trikuspidaale dhe valavuls
bikuspidale. Ritet rryma e gjakut q kalon
n ventrikulat. Potenciali i veprimit kalon n
ventrikula dhe npr
sistemin e
prshkueshm
prhapet
n
gjith
muskulaturn e ventrikulit. Kjo sjell tkurrjen
e muskulaturs s ventrikulave (sistola
ventrikulare). N kt moment rifillon
relaksimi i atriumeve.
Pra sistola e ventrikula koincidon me
diastoln e atriumeve. Sistola ventrikulare
rit presionin venrikular. Pr pasoj valvulat
trikuspidale dhe biskuspidale mbyllen dhe
hapen valvulat semilunare t aorts dhe
arteries pulmonare .
Kalimi i ventrikulave n gjendje diastole do
t sjell mbylljen e valvulave semilunare t
aorts dhe arteries pulmonare.
Kshtu rifillon cikli i ri i tkurrjes t zemrs.
Gjith cikli vazhdon rreth 0,8 sekonda.
N do cikl t sistols t ventrikulave
hidhet nj sasi e caktuar gjaku, me vllim
rreth 1 ml gjak pr kg t peshs s gjall.

minut. Modifikimi i vllimit sistolik

realizohet me nj strvitje paraprake t
atletit apo kalit sportive. Kurse ritmi i
zemrs ritet n rrug reflektore kur pr t
realizuar nj pun fizike organizmi ndjen
dficenc (munges) t energjis biologjike
(ATP) dhe rritja e prqendrimit t dyoksidit
t karbonit n tru.
Matja e vllimit sistolik sht nj metod
diagnostike tek njerzit dhe m pak n
kafsht e shoqrimit.

Volumi sistolik i zemrs sht sasia e gjakut

q hedh n aort dhe n arterien pulmonare
me nj tkurrje t zemrs. Duke ditur peshn
e gjall t kafshs dhe ritmin e zemrs pr
nj minut mund t llogarisim se sa gjak
hidhet n qarkullim nga zemra pr nj
minut.
Nj njeri,p.sh me pesh rreth 70 kg dhe
ritmin e zemrs 72 rrahje n minut hedh n
aort rreth 5 litra gjak n minut.
Trupi ka aftsi ta ndryshoj vllimin sistolik
si dhe ritmin e zemrs. Kto dy rrug do t
sillnin ndryshime t ndjeshme t vllimit t
gjakut q hidhen n qarkullim pr nj

Pyetje:
1. far prfaqson qarkullimi gjakut dhe roli tij?
2. Cilt jan sistemet e nnsistemet e qarkullimit t gjakut e roli tyre?
3. Si realizohet rrjedhja e gjakut npr zemr?
4. far kuptoni me automatizm t zemrs
5. Cilt jan sistemet nervore autonome rregullues t puns s zemrs?
6. Cila sht marrdhnia midis madhsis trupore e ritmit t zemrs?
7. far sht pulsi i gjakut?
8. Cilt jan llojet e pulsit?
9. far prfaqson vllimi sistolik i zemrs?

Kafsht e prfitojn energjin nga

transformimi i energjis kimike t
substancave t ndryshme ushqyese n
energji biologjike.

KAPITULLI III - SISTEMI

RESPIRATOR
Frymmarrja sht kusht pr ekzistencn e
kafshve. Kjo lidhet me rolin q luan
oksigjeni pr formimin e energjis
biologjike (ATP). Energjia biologjike sht
kusht pr t realizuar gjith veprimtaria
jetsore nga proceset n nivel molekular,
qelizor, indor dhe pr gjith organizmin.

Funksioni i rrugve respiratore

Rrugt respiratore tek kafsht fillojn nga
hunda, faringu, laringu, trakea, bronket,
bronkiolet dhe alveolet (Skema 3/1)

laringu

Trakea me unaza
Bronket
Krahrori e brinj

Zemra
Pelhure mushkerie

Bronkiolet

Membrane
pleurale

Kaviteti pleural
Diafragma
SISTEMI RESPIRATOR
Skema 3/1: rrugt e frymmarrjes (pa hundn dhe faringun)

largimi i epiglotit nga ezofagu dhe mbyllet

faringu. Tani ushqimi mund t kaloj n
ezofag. Ajri kalon nga laringu n trake. Nga
trakea ajri kalon n bronke. N bronke ajri
ndahet n dy pjes, bronku i djatht dhe i
majt (figura 3/1). Bronket e djathta e t
majta vazhdojn t ndahen n degzime m
t vogla q quhen bronkiole. Bronkiolet
ndahen n degzime akoma m t vogla dhe
shprndahen n gjith mushkrin. N gjith
rrugt q prmendm m lart, ka gjndra q
prodhojn mukus dhe disa qime t vogla q
quhen cilie. Mukusi dhe cilie shrbejn pr

Ajri i thithur kalon npr hapsirn e

hunds. N kt hapsir ajri ngrohet pr t
arritur temperaturn e trupit dhe ritet
prqindja e prmbajtjes t lagshtis.
Hapsira e hunds lidhet me faringun.
Kalimi n faring shti rregulluar nprmjet
epiglotisit. Kur ajri do t kaloj n faring
ndodh kalimi i epiglotit n ezofag dhe e
mbyll at. Me qen se rruga sht e lir, ajri
kalon nga hapsira e hunds n faring. N
faring vazhdon ngrohja dhe lagia e ajrit. Ajri
nga faringu kalon n laring, i cili sht edhe
organi i zrit. N kt moment ndodh

N rast se madhsia e grimcave t pluhurit

sht me shumic ose me madhsi m t
madhe jashtqitet me ann e kolls.

t ndaluar grimcat e vogla t plhurat dhe

nga lvizjet e kundrta ndodh largimi i tyre
nga rrugt e frymmarrjes. Ajri q arin n
alveola sht i pastr.

Ajri

Gjaku q vjen n alveola

nga arteria pulmonare

Gjaku del nga alveola

me degzime t vens
pulmonare

Alveolat
Kapilart alveolar

Skema 3/2: Paraqitja skematike e nj grumbulli alveolash

Alveolat jan qese t vogla, t prbr nga

nj membran specifike dhe e pajisur me
shum en gjaku t cilat n form t
kapilarve shkojn n alveolanga arteria
pulmonare dhe dalin nga alveola me kapilar
t vens pulmonare. Vena pulmonare
transporton gjak t pastr pr n zemr dhe
arteria pulmonare con gjak t pa pastr n
mushkri.

Siprfaqja respiratore dhe kmbimi i

gazrave
Ajri q hyn n alveola sht ajr i pastr
dhe i pasur me oksigjen. N kt ajr jan
gjith elementt e substancat kimike t gazta
q ndodhen n ajr. Por membrane e
alveols ka specifiket q t lejoj kalimin
nga jasht brenda vetm pr oksigjenin
molekular(O2) dhe nuk mund t lejoj
kalimin e gazrave t tjer si azot(N2),
ozon(O3) apo CO2 (skema 3/4).

Shtresa lengut n
alveol

Muri nj qelizor i
alveols

Kapilar rreth
alveols

Qeliza gjaku n
kapilar

Oksigjen
CO2

Skema 3/3: Shkmbimi i oksigjenit dhe dyoksidit t karbonit

Kalimi i oksigjenit nga jasht brenda

lehtsohet ndjeshm nga gradient i
prqendrimit brenda dhe jasht alveols.
Jasht alveols presioni parcial i oksigjenit
sht m i lart se sa brenda saj. Presioni
parcial i dyoksidit t karbonit sht m i
lart brenda se sa jasht. N kt mnyr
oksigjeni kalon nga jasht brenda dhe
dyoksidi karbonit nga brenda jasht. N kt
rrug ndodh oksigjenimi i gjakut duke u
lidhur me hemoglobinn dhe duke
jashtqitur dyoksidin e karbonit.
Diametri i ngusht i kapilareve rreth
membrans t alveols bn q gjaku t
rrjedh ngadal dhe rruazat e kuqe
shtrydhen ndaj mureve t kapilarve. Kta
faktor( presioni parcial i oksigjenit dhe
dyoksidit t karbonit dhe shtrydhja e
eritrociteve) bjn q dyoksidi i karbonit t
largohet nga hemoglobin (dezoksihemoglobina dhe karboksihemoglobina )
dhe oksigjeni t lidhet me hemoglobinn
duke u shndrruar n oksihemoglobin.

Prve faktorve t lartprmendur, n

shkmbimin e oksigjenit dhe dyoksidit t
karbonit dhe lidhjen e oksigjenit me
hemoglobinn luan rol edhe pH n
alveolava. N alveola pH sht lehtsisht
bazik. N kto kushte ndodh q protonet e
hidrogjenit q jan t lidhur me
hemoglobinn t shkputen sipas skems:
HHb(dezoksihemoglobin)
H2CO3 + Hb(hemoglobin)

HCO3

Largimi i protoneve t hidrogjenit rrit

aftsin e hemoglobins pr tu lidhur me
oksigjenin me lidhje t dobta, t natyrs
fiziko-kimike dhe hemoglobin shndrrohet
n oksihemoglobin, sipas skems:
Hb(Hemoglobin)
(oksihemoglobin)

O2Hb(O2)4

H2CO3 (acidi krbonik) i formuar shprbhet

n uj dhe dyoksid karboni, t cilt
jashtqitn me ajrin e ekspiruar.
Oksihemoglobina kur kalon n inde ku ka
pH lehtsisht acid, ndodh lirimi i oksigjenit
dhe lidhja e hemoglobins me protonet e
hidrogjenit , pjesrisht me hemoglobinn me
dyoksidin e karbonit
dhe pjesrisht

bashkvepron me ujin dhe formohet acid

karbonik. Acidi karbonik jonizohet n jone
hidrogjen, t cilt lidhen prsri me
hemoglobinn dhe hidrogjen karbonat q
luan rolin e sistemit buferik. Kjo zhvillohet
sipas skem:
Hb(O2)4 + H+HHb + 4 O2
CO2 + H2O H2CO3HCO3- + H+
Hb(O2)4 +H+ HHb + 4O2
Motorika e kraharorit dhe realizimi i
frymmarrjes
N trajtimin e msiprm u trajtua n vija t
prgjithshme mekanizmi molekular i lidhjes
t oksigjenit me hemoglobinn dhe
jashtqitja e dyoksidit t karbonit dhe ujit n
mushkri dhe procesi i lshimit t oksigjenit
dhe fati i dyoksidit t karbonit q vjen nga
zbrthimi i metaboliteve n qelizat e indeve
n organizm.
inspirim

Brinjt lvizin
larte e jasht

Por procesi nuk mund t realizohet pa

pjesmarrjen e kraharorit n gjith prbrjen
e tij si brinjt dhe muskujt e kraharorit si dhe
pleurs q vesh mushkrin.
Gjat procesit t frymmarrjes kta faktor
jan aktiv dhe pa pjesmarrjen e tyre sht e
pa mundur realizimi i frymmarrjes.
Trajtimi i ktyre faktorve do t realizohet
gjat procesit t marrjes t ajrit (inspirimit)
dhe procesit t nxjerrjes t ajrit (ekspirimit).

Mekanizmi i diafragms, muskujve t

kraharorit dhe brinjve n inspirim
Diafragma sht nj membran e holl, e
lidhur me muskuj n kraharor. Ajo ndan
kafazin e
kraharorit nga kaviteti i barkut. N
periudhn e ekspirimit ( nxjerrjes t ajrit )
ajo prkulet lart n kavitetin e kraharorit.

ekspirim
Brinjet lvizin
posht,brenda

Diafragma
shtrihet

Diafragma perkulet

Skema 3/4: Roli diafragms, muskujve dhe brinjve ne respirim

N periudhn e inspirimit (skema 3/4)
diafragma bhet gati e shesht. N t njjtn
koh muskujt special t diafragms dhe
muskujt ndrbrinor lvizin prpara dhe
mbrapa Kjo bn q kafazi i kraharorit t
zgjerohet gjat inspirimit dhe t ngushtohet
gjat ekspirimit.
Kto lvizje bjn t mundur rritjen e kafazit
t kraharorit. Me qen se kaviteti i pleurs
sht hermetik, mushkria shtrihet dhe
mbush kt hapsir. Kjo bn t mundur q

ajri t kaloj npr rrugt e siprme t

frymmarrjes dhe t arrij n alveola.
Mekanizmi i diafragms, muskujve t
kraharorit dhe brinjve n ekspirim
Gjat eksipirimit ( nxjerjes t ajrit) lvizjet e
diafragms,
brinjve
dhe
muskujve
ndrbrinor kan drejtim t kundrt (Skema
3/4).
Diafragma pson nj harkim prpara dhe
merr formn e nj harku. Tkurrje e
muskujve ndrbrinor dhe pr pasoj vet

brinjt ngushtojn hapsirn e kafazit t

kraharorit. N prfundim t ktyre
ndryshimeve ndodh shtypja e mushkris
dhe ajri q do t nxirret jasht kalon nga
alveolat n drejtim t kundr dhe del nga
hunda (skema 3/4)
Cikli respirator
Cikli respirator sht trsia e proceseve n
nivel molekular dhe n nivel t mushkris
(diafragms, pleurs, brinjve
dhe
muskujve ndrbrinor) q ndodh gjat
inspirimit dhe gjat ekspirimit.

Cikli respirator n nivelin molekular

paraqitet n skemn 3/5. Oksigjeni i futur n
mushkri gjat inspirimit, kur arin n nivel
t alveolave, ndodh lidhja e hemoglobins
me
oksigjenin
dhe
formohet
oksihemoglobina dhe lirohen jonet e
hidrogjenit(H+). Oksihemoglobina nprmjet
sistemit t qarkullimit t gjakut shprndahet
n t gjith indet. Kur arin n kapilar ndodh
lshimi i oksigjenit. Oksigjeni hyn n
mitokondri dhe aty luan rolin e marrsit

Skema 3/5 : Cikli respirator n nivel molekular gjat inspirimit dhe ekspirimit n gjitar
fundor t elektroneve. N kt rrug
nprmjet fosforilimit oksidativ ndodh
sinteza e ATP dhe uj(skema 3/4). Ktu
prfundon gjysma e par e ciklit respirator.
N gjysmn e dyt t ktij cikli ne shohim se
dyoksidi i karbonit i formuar n inde
difuzon n eritrocite. Aty dyoksidi i karbonit
bashkohet me uj nn veprimin e enzims
karbonanhidraz dhe formohet acidi
karbonik q shprbhet n jone hidrogjen
dhe jone hidrogjen karbonat. Jonet e

hidrogjenit lidhet me hemoglobinn dhe

formohet dezoksihemoglobina. Nj pjes e
dyoksidit t karbonit vepron kimikisht me
hemoglobinn dhe formohet karboksihemoglobina. Hidrogjen karbonati bie n gjak
bashk me karboksihemoglobinn. N kt
rrug arrijn n mushkri.
Hidrogjenkarbonati
lidhet
me
jonet
hidrogjen q dalin nga oksigjenimi i
hemoglobins dhe formohet acidi karbonik.
Ky i fundit zbrthehet n dyoksid karboni

dhe uj. Kta produkte jashtqitn npr

procesit t ekspirimit. Karboksihemoglobina
zbrthehet n dyoksid karboni dhe
hemoglobin, e cila oksigjenohet. Dyoksidi i
karbonit nga t dy burimet jashtqitet me
ajrin e ekspiruar. Kshtu prfundon dhe faza
e dyt e ciklit respirator n nivel molekular.
Cikli respirator me pjesmarrjen e
diafragms, muskujve ndrbirnor do t
trajtohet n kuadr t rregullimit neuro
hormonal t frymmarrjes.
Rregullimi humoral
frymmarrjes

dhe

nervor

Frymmarrja rregullohet n rrug nervore

dhe hormonale.
=Rregullimi nervor realizohet nga qendrat
nervore q vendosen n trurin e zgjatur
(medula oblangata) dhe n ur (pons). Kto
qendra mbledhin informacion pr nivelin e
oksigjenit dhe gazit karbonik n gjak dhe
prcaktojn sinjalet q duhet t drgojn pr
t aktivizuar apo frenuar veprimtarin e
muskujve
t
diafragms,
muskujve
ndrbrinor ( interkostal ). Qendrat n trurin e
zgjatur jan pr rregullimin e inspirimit dhe
ekspirimit kurse qendrat n pons ndikojn n
efektet mbi kraharorin n trsi.

Qendrat respiratore marrin impulse aferente

nga ent e gjakut dhe indet n pjes t
ndryshme t trupit. Receptort pr t kapur
kta sinjale jan t dy llojesh: receptor pr
t kapur ndryshimin e prqendrimit t
oksigjenit dhe dyoksidit t karbonit
(kemioreceptor). Mbi kta receptor
ndikojn edhe substanca t ndryshme
hormonale t prodhuar nga qelizat dhe indet
e trupit. Receptort
q ndikohen nga
ndryshimi i presionit quhen barroreceptor.
Ata ndjejn ndryshimin e presionit parcial t
oksigjenit dhe dyoksidit t karbonit(pO2 dhe
pCO2 ). informacioni q merret nga kta
receptor qohen n nervat glosofaringial dhe
n qendrat e nervit vagus. Nga andej impulsi
kalon n sistemin nervor qendror dhe n
koren e hemisferave t mdha. Pas analizs
dhe sintezs, me rrug eferente informacioni
zbret nga truri ne palcn shpinore. Nervat q
shkojn nga palca shpinore n muskuj e
diafragms dhe ndrbrinor kan karakter
motorik dhe vn n lvizje dhe kryhet
ndryshimi i intensitetit t frymmarrjes n
prputhje me faktort q kan vepruar. N
form skematike, kt dukuri e paraqesim si
m posht:

Intesiteti frymmarjes i ulur

Ritet prqndrimi CO2 n plazm

Kemioreceptort n med. Oblangata

Ulet pH( Ritet prqndrimi joneve hidrogjen

Kemioreceptor n aort dhe art. Karotis

Qndra respiratore n med.Oblangata

Qndra motorike n palcn shpinore

Nxitet muskujt respirator

Respirimi ritet

Kemioreceptort nxiten n rast t hipoksis,

hiperkapnes, rritjen e prqendrimit t
joneve hidrogjen.
Rritja e respirimit do t sjell ulje t
prqendrimit t dyoksidit t karbonit dhe do
t ritet prqendrimi i oksigjenit. N kto
kushte kur faktort q vun n lvizje
sistemin pr rritjen e intensitetit
t
respirimit largohen. Kemioreceptort nuk
lidhen m me kto substanca (CO2 dhe H+),
ulet intensiteti i respirimit. Me kaq
prfundon nj cikl i frymmarrjes dhe
fillon cikli tjetr kur prqendrimi i dyoksidit
t karbonit dhe joneve hidrogjen rriten dhe
prqendrimi i oksigjenit ulet.
Veorit e frymmarrjes te shpendt dhe
peshqit
Peshqit n prgjithsi nuk prdorin
oksigjenin e ajrit pr tu furnizuar me
oksigjen por ata prdorin oksigjenin e tretur
n uj. Ata nuk kan mushkri por nj
struktur specifike t vendosur n t dy ant
e faringut q quhen velza.

Skema 3/5: Paraqitja e velzave n peshq

Velzat prbhen nga nj struktur specifike
t quajtur filamente. do filament nga nj
struktur t dendur t kapilarve, t cilt
formojn nj siprfaqe t madhe pr
shkmbimin e oksigjenit dhe dyoksidit t
karbonit. Peshqit thithin ujin q prmban
oksigjen t tretur me ann e gojs dhe e
pompojn at n velza. Velzat e pompoj
ujin me prmbajtje t ult oksigjen

nprmjet faringut t hapur n mjedisin e

jashtm ujor. Por ky mekanizm ka veori
n llojet e ndryshme t peshqve. Familja e

peshkut mace, p.sh. e thith ajrin nprmjet

aparatit trets.

Drejtimi rjedhjes t ujit n

velza

Rjedhja ujit
Gjak venoz
Gjak arterial
uj

Rjedhja e kundr e gjakut e ujit n velza

gjak

gjak

uj
Rjrdhje nj drejtim

gjak
uj
Rjedhje drejtim t kundr

Skema 3/6: Drejtimi i ujit n velza dhe shkmbimi i oksigjenit nga uji ne gjak
N skemn 3/6 vrehet se gjat kalimit t
gjakut dhe ujit n nj drejtim, uji jep 50% t
oksigjenit kurse n drejtim t kundr , uji jep
85% t oksigjenit.
N velza ndodh shkmbimi i dyoksidit t
karbonit dhe joneve hidrogjen me
oksigjenin. Hemoglobina e oksigjenuar
kalon nga velzat n zemr dhe fillon
qarkullimi i gjakut. Hemoglobina e peshqve
ka nj struktur t veant, t ndryshme nga

ajo e kafshve gjitar. Kjo sepse n

hemoglobinn e peshqve dallohen dy
fraksione q lvizin n fushn elektrike gjat
elektroforezs. Njri sht fraksioni katodik,
i cili lviz drejt katods dhe grupi tjetr
sht anodike sepse lviz drejt anods. Kta
fraksione kan role n intensitetin e lidhjes
t oksigjenit dhe lirimin e dyoksidit t
karbonit.

Pyetje:
1-Cilat jan pjest e aparatit t frymmarrjes n gjitart?
2-Cili sht roli i oksigjenit q marrin kafsht me frymmarrje?
3-Cili sht roli i hunds, trakes dhe bronkeve n procesin e frymmarrjes?
4-Cili sht roli i alveolave n procesin e frymmarrjes?
5-far sht cikli respirator?
6-Si rregullohet procesi dhe intensiteti i frymmarrjes?
7-Cilat jan veorit e frymmarrjes n peshqit?

KAPITULL IV - FIZIOLOGJIA E
TRETJES
Principet e prgjithshme t tretjes te
kafsht shtpiake
Burim i ushqimit dhe energjis pr gjith
botn e gjall sht fotosinteza n bimt e
gjelbra n pranin e rrezeve t diellit. N
kt proces rol aktiv luajn rrnjt e bimve
nprmjet t cilave merret uji dhe
komponimet azotike. Kto lnd t para
transformohen n komponime komplekse
organike me vler ushqimore pr kafsht si
karbohidratet, proteinat dhe yndyrnat.
Kafsht n trsi jan nj hallk n
zinxhirin ushqimor t gjallesave. Vlersuar
n kt vshtrim, kafsht klasifikohen n tre
grupime t mdha. At jan:
Kafsht herbivore (barngrnse), t cilat
ushqehen me bimt. Komponimet organike
t bimve kan specifitetin e tyre. sht
aparati trets q shndrron kto komponime
organike n substanca t thjeshta, pa
specifiket. Kshtu amidoni shndrrohet n
glukoz, yndyrnat n acide yndyror,
alkoole t ndryshm(glicerol dhe sfingozin)
dhe proteinat n aminoacide. Me kto
komponime jo specifike organizmi ndrton
komponime organike specifike pr trupin e
tij. Kshtu me aminoacidet ndrtohen
proteinat e trupit, me alkoolet dhe acidet
yndyrore ndrtohen lipidet e trupit t
kafshve.
Me
glukozn
sintetizohet
glikogjeni dhe polisaharide t tjer si jan
glukozaminoglikanet.
N kt grup hyjn lopt, dhnt, dhit,
kuajt, buajt, etj.
Kafsht mishngrnse han mish kryesisht
t kafshve herbivore. Edhe ushqimet e
kafshve
herbivore
prbhen
nga
komponime organike specifike pr trupin e
tyre. N aparatin trets gjat procesit t
zbrthimit kto komponime shndrrohen n
substanca jo specifike, njlloj si tek

herbivort. Kto substanca thithen dhe n

organizm shndrrohen n komponime
organike specifike t llojit dhe bile edhe t
individit.
N kt grup hyjn qent, macet, ujqit,
dhelprat, etj.
Kafsht omnivore (gjithkangrnse) jan
kafsh q prdoret produktet e bimve dhe
ato t barngrnsve. Zbrthimi(tretja) e
komponimeve organike pavarsisht origjins
dhe me specifiket t origjins transformohen
n substanca jo specifike sikurse ndodh dhe
n dy grupimet e tjera t kafshve. Me kto
substanca jo specifike ndrtohet trupi i tyre.
Pr kt kto substanca shndrrohen n
komponime specifike t trupit t tyre. N
kt grup bjn pjes njerzit, derri dhe
shpendt.
Kafsht me stomak nj dhomzor dhe
karakteristikat e tyre megjithse kan nj
stomak nj dhomzor ato hyjn n grupe t
ndryshme t ushqyerit.
Derrat jan kafsh me stomak nj dhomzor
por hyjn n tipin e t ushqyeri si omnivor.
Ata konsumojn si ushqime bimore dhe
shtazore.
Shpendt nuk jan ruminant por kan dy
stomaqe. Njri sht stomaku muskulor dhe
tjetri sht stomak gjndror. Ky i fundit
ngjan me stomakun e derrave. Shpendt
sipas tipit ushqimor jan omnivor.
Qent e macet jan kafsh me stomak nj
dhomzor por sipas tipit t ushqyerit jan
karnivor(mishngrns).
Nj thundrakt(kuajt, mushkat gomart etj)
jan me stomak nj dhomzor por sipas tipit
t ushqyerit jan herbivor. Ata kan veori
n gjatsin, strukturn dhe funksion e
zorrve sidomos cekumin.
Lepujt jan kafsh me stomak nj dhomzor
dhe sipas tipit t ushqyerit jan herbivor.

Kan specifika n madhsin e funksionin e

zorrve.
Kafsht riprtypse ( ruminantt ) sipas tipit
t ushqyerit jan herbivor. Veori t mdha
ka n strukturn dhe funksionin e
parastomakve (rumeni, retikuli dhe omazi).
Kto struktura nuk jan gjndrore por n to
prpunohet
60-75% t ushqimeve q
merren. N parastomak jan banor t
prhershme mikrogjallesa t ndryshme. Ato
jetojn n simbioz me organizmin e rritur.
Jan kto mikrogjallesa q realizojn
transformimin e ushqimeve si dhe thithjen e
tyre.
Nj proces specifik pr kto kafsh sht
riprtypja e ushqimeve.
Aparati trets n monogastrikt dhe
proceset fiziologjike n t
Aparati trets sht nj bashksi strukturore
dhe funksionale pjessh q fillon nga goja
dhe prfundon n anus. N kt aparat
ndodh zbrthimi(tretja) i komponimeve
organike t origjins n substanca jo
specifike. N aparatin trets realizohet edhe
thithja e substancave jo specifike.
Pjes t aparatit trets jan dhe gjndrat e
pshtyms, mlia dhe pankreasi. Kto
organe luajn role specifike n procesin e
tretjes (skema 15/1).

Ezofag
Mlcia
Stomaku
Mshigza e
tmthit

Kanali i
tmthit

Sfingter
Pankreasi
Zorrt e holla

Kolo
Koloni

Ceku
Rektu

Anus

Figura 4/1: Aparati trets dhe organet

ndihmse t tij n kafsht me stomak
njdhomzor
ii-a):Goja sht nj organ i prbr nga disa
pjes si buzt, gjuha, dhmbt dhe gjndrat e
pshtyms dhe shqisave t shijes.
Buzt shrbejn pr marrjen e ushqimit dhe
futjen e tij n goj me ndihmn e gjuhs.
Kur ushqimi hyn n goj, informacioni
merret nga gjndrat e shijes dhe ndodh
stimuli pr sintezn dhe hedhjen n goj
nprmjet kanaleve t pshtyms. N goj
ushqimi me ndihmn e gjuhs dhe
dhmbve grimcohet dhe przihet me
pshtymn. N kt proces masa ushqimore
e zbutur nga pshtyma dhe e grimcuar nga
dhmbt shndrrohet n nj mas t but t
aft pr tu glltitur dhe hedhur n ezofag.
Masa ushqimore e prgatitur pr tu glltitur,
ngacmon nervat dhe ndodh kalimi i
epiglotisit nga hyrja e ezofagut dhe mbyll
rrugt e frymmarrjes. N kt mnyr
pengohet rnia e mass ushqimore t
prpunuar n aparatin e frymmarrjes.

Qellza e fort

Hunda

Sinuset
Epigloti

Ezofagu

Gjuh
a

Korda zrit Trakea

Figura 4/2: Pjest q formojn gojn tek

qent.
N pshtymn e kafshve gjithckangrnse
dhe mishngrnse ka nj enzim aktive q
zbrthen amidonin dhe glikogjenit deri n
maltoz e glukoz. Ky proces zbrthimi nuk
sht i madh sepse koha e qndrimit t
mass ushqimore n goj sht shum e
shkurtr. N kafsht barngrnse(herbivore)
prmbajtja e amilazs n pshtym sht
shum e ult por n pshtym prmbahet nj
sasi e madhe ure, e cila n parastomake
shrben si substanc azotike me rndsi pr
sintezn e aminoacideve.
ii-b)Ezofagu sht tubi q lidh gojn me
stomakun tek kafsht me stomak nj
dhomzor dhe me rumenin n kafsht me
stomak
shumdhomzor.
Nprmjet

ezofagut kalojn masat ushqimore n

stomak apo n rumen.
Masat ushqimore q hyjn n ezofag
prpunohen paraprakisht n goj nprmjet
prtypjes dhe przierjes me pshtym q
prodhohet nga gjndrat e pshtyms.
Sekrecioni i pshtyms nga gjndrat e
pshtyms fillon t ndodh q kur kafsha
sheh dhe nuhat ushqimin dhe intensifikohet
me marrjen dhe fillimin e prtypjes n goj.
Para se masat ushqimore t glltiten pr t
kaluar n ezofag, ndodh largimi i epiglotisit
nga ezofagu dhe vendosja e tij n faring.
Nprmjet ktij procesi ndodh hapja e
ezofagut dhe mbyllja e faringut. Nprmjet
ktij veprimi sigurohet mos rnia e masave
ushqimore n aparatin e frymmarrjes.
Kalimi i masave ushqimore, t quajtura
boluse, npr ezofag realizohet nprmjet
lvizjeve peristartike. Vala e lvizjeve
peristarike parsore ndodh kurbolusi hyn n
ezofag dhe fillon t glltitet. Vala
peristartike e con bolusin drejt stomakut.
Koh zgjatja sht rreth 8-9 sekonda n
kafsht tona shtpiake. Vala peristartike
zbret deri n stomak n qoft se bolusi i
ushqimit zbret me nj ritm m t shpejt se
vet vala peristartike. N qoft se shpejtsia
e rnies t bolusit ushqimor sht m e vogl
se shpejtsia e vals peristartike, ndodh
nxitje e re e ezofagut dhe shkaktohet nj
val e re peristartike rreth bolusit ushqimor
q e detyron at t zbres m tej n ezofag
dhe stomak. (Figura 15/3).

Muskj lmuar
Drejtim lvizjes
Ushqim
Muskul i lmuar i
relaksuar

Figura 4/3: Lvizjet peristartike t ezofagut

Kontrolli i peristartiks t ezofagut
Peristatika e ezofagut sht nj proces
fiziologjik i rregulluar. Rol me rndsi sht
kontrolli nprmjet nervit vagus. Por sht
vrejtur diferenc n tkurrjen e muskulaturs
s lmuar ndaj stimulimit t nervit vagal.
Diferenca mund t prmblidhe: S pari,
stimulimi i nervit vagal eferent nuk jep
kontraksione spastiske t organit, por jep
tkurrje q sigurojn kalimin e mass
ushqimore t glltitur, sikurse paraqitet n
figurn 4/3. Tkurrjet jan t vijuara, duke
sjell nj tkurre me nj drejtim. Drejtimi
sht nga fillimi i ezofagut n drejtim t
stomakut. Kontrolli vagal i ezofagut
prcakton edhe shpejtsin e lvizjes
peistartike. Prsritja e ngacmimit vagal
mban muskulaturn e ezofagut deri n
stimulin pasardhs . Eksperimentet kan
pohuar se peristartika e ezofagut nxitet
fillimisht nga tendosja e mureve t ezofagut
me hyrjen e bolusi n t. Ky faktor bn t
mundur lindjen e impulsit q kalon n
qendrn e nervit vagus dhe ky i fundit nxit
fillimin e tkurrjes peristartike. Ky veprim
sht i vazhduar. Tkurrjet (lvizjet
peristartike) jo vetm nxiten por edhe
frenohen. Frenimi sht i lidhur me faktin se

gjat ngacmimit vagal, pak m von lind nj

hipopolarizim i membrans t qelizs t
muskulaturs t lmuar gjat fazs t
qetsis. Kjo pohon se nxitja pasohet
gjithmon me frenim.
iic)Stomaku nj dhomzor vendoset n
pjesn e siprme t kavitetit abdominal dhe
nn diafragms. Ai lidhet me ezofagun
nprmjet sfingterit kardiak dhe me
duodenumin nprmjet sfingterit pilorik. Ai
sht i ndar n tre regjione: fundusi, trupi
dhe antrumi. Muret e stomakut jan t
prbr nga shtres muskulore gjatsore,
oblike dhe rrethore.

Ezofagu
Duodeni

Figura 4/4: Paraqitja e stomakut nj

dhomzor.

Funksionet kryesore t stomakut mund t

prmblidhen:
=Qndrimi i prkohshm i masave
ushqimore q ti nnshtrohen zbrthimit
enzimatik.
=Zbrthimit enzimatik e mekanik dhe
formimi i kims (chimus-it).
=Thithja e pjesshme e ujit, alkoolit dhe disa
ilae t tretshme n yndyrna.
=Prgatitja e joneve pr zbrthimin e
mtejshm n rrjedh t aparatit trets.
=Prodhimin e nj proteine specifike q sht
e nevojshme pr thithjen e vitamins B12.
=Rregullimin e kalimit t mass ushqimore
nga stomaku n duoden.
=Prodhimi i lngut gastrik ndodh kur masa
ushqimore bie nga ezofagu n stomak.
Prodhimi i ktij lngu arin maksimumin
rreth 60 minuta pas marrjes t ushqimit. Por
gjithmon sintetizohet dhe derdhet n
stomak nj sasi e vogl e lngut gastrik.
Lngu gastrik prmban n pjesn m t
madhe uj, lnd minerale, acid klorhidrik
dhe pepsinogjen q sht forma inaktive e
pepsins. Pepsina vepron mbi proteinat n
kushtet e nj mjedisi acid. pH luhat nga 1.52.5. Acidi klorhidrik denatyron proteinat
ushqimore pr ti br ato t zbrthyeshme
nga pepsina.
Acidi klorhidrik i stomakut luan edhe dy
role t tjera: a): prishjen e strukturs
tredimensionale t proteinave pr t br t
mundur veprimin e pepsins. b): luan rol
mbrojts pr organizmin duke vrar
mikroorganizmat q bien n stomak s
bashku me ushqimin. Gjithashtu pH acid i
stomakut ndrpret veprimin e amilazs dhe
maltazs q vjen me masn ushqimore nga

goja. N kt rrug n stomak nuk ndodh

zbrthimi i mtejshm i polisaharideve
siamidoni e glikogjeni.
Realizimi i procesit t zbrthimit t
proteinave realizohet nprmjet przierjes t
mass ushqimore nprmjet lvizjeve
peristatike t vet stomakut. Kjo realizohet
nprmjet tkurrjes t muskulaturs s lmuar
t ktij organi.
Nprmjet lvizjeve peristartike sigurohet
przierja e mass ushqimore me lngun
gastrik. Stomaku ka tre lloje t tkurrjeve.
Tipi i par sht nj tkurrje ritmike q do 3
minuta dhe sht e sinkronizuar me tkurrjen
n pjesn e poshtme t stomakut. Ajo krijon
val q prziejn pjeszat ushqimore dhe
lngut gastrik. Kjo lvizje drejtohet drejt
sfingterit pilorik t mbyllur. N kt mnyr
pjeszat ushqimore grimcohen akoma m
shum. Tipi i dyt i tkurrjeve ndodh n
pjesn e siprme t stomakut. Kto tkurrje
jan t ngadalta dhe ndihmojn n zbrazjen
e stomakut. Tipi i tret i tkurrjeve ndodh
midis dy ngrnieve kur masa ushqimore
kryesore sht larguar nga stomaku. Kto
tkurrje nxisin hapjen e sfingterit pilorik pr
t siguruar nxjerrjen e masave ushqimore t
mbetura dhe t pa tretura plotsisht. Shpesh
ko lloj tkurrje quhet val pastruese e
shtpis.
N mukozn e stomakut prodhohen
(sekretohen) disa lnd mbrojtse t
mukozs s stomakut nga acidi klorhidrik.
Frenimi i sintezs t ktyre substancave i
hap rrugn lindjes t ulcrave t stomakut.
Stomaku lidhet me zorrn e holl t quajtur
duoden, nprmjet nj pjese t pajisur me
sfingter q quhet sfinteri pilorik (Figura 4/1
dhe figura4/5).

Kafsha shikon,ndjen er apo e shijon.

informacioni kalon n koren e
hemisferave dhe hipotalamus. M tej
informacioni kalohet n palcn shpinore
ku ndodh nxitja e nervit vagus. Rnia e
ushqimit n stomak, do t nxis
receptort n stomak. M tej nervi vagus
dhe informacioni nga stomaku do t
nxisin pleksusin submukozal. Ky i fundit
nxit prodhimin e lngut gastrik dhe rrit
peristartikn e stomakut. N kt proces
ndikojn dhe hormone gastrointestinal.
N trsin e tyre, vrejm se fillon
zbrazja e stomakut N kt vepron CCK,
sekretina dhe refleksi medular i palcs
shpinore. Prfundimisht mund t themi se
rregullimi i stomakut realizohet n rrug
nervore (korea e hemisferave, hipotalamusi dhe palca shpinore) dhe n rrug
hormonale kryesisht nga hormone e
aparatit trets, t cilt veprojn n disa
faza

Skema 4/5: Rregullimi i funksionit t

stomakut

Kontrolli i peristartiks t stomakut dhe

prodhimit t lngut gastrik sht kompleks,
sikurse paraqitet n skemn 4/5
Principet e tretjes te riprtypsit
Ushqimi, uji, pshtyma bien n rrumenoretikulum nprmjet ezofagut. Materialet e
rnda ushqimore si ushqimet e koncentruara
dhe jo natyrale si gur dhe gozhda bien n
retikulum ndrsa materialet e lehta, trsisht
ushqime si ushqimet bimore t thata e t

1-Distensionii stomakut. Prania

proteinave pjesrisht t zbrthyera, nxisin
sistemin vagal dhe ritin prodhimin e
sekretins(2). Kjo sjell uljen e
peristartiks ezofagale dhe rit
peristartikn e stomakut(3); nxitet zbrazja
e stomakut(4);
Prania e acideve yndyror, glukozs dhe
proteinat pjesrisht t zbrthyera n
duoden(1), nxit refleksin enerogastrik dhe
rit sintezn e CCK(2), Ulet peristartika e
stomakut (3) dhe frenohet zbrazja e
stomakut (4)
gjelbra bien n rumen T dhnat dshmojn
se n rumen derdhen s bashku me ushqimin
dhe n periudh qetsie 100-150 litra
pshtym n dit. Pshtyma krahas rolit si
nj lubrifikant pr t siguruar zbutjen dhe
kalimin npr ezofag luan role t tjera t
rndsishme si ndikon n pH e rumeno-

retikulumit me qen se ajo kapH bazik

kurse gjat procesit t zbrthimit t lndve
formohen substanca acide; gjithashtu
pshtyma sht e domosdoshme pr t
siguruar mjedisin ku do t zhvillohet
mikroflora rumeno-retikulare.
Gjith kto materiale q prmendem m
sipr si dhe gazet jan t ndara n tre zona
mbshtetur n peshn e tyre specifike. Gazi
z pjesn e siprme t rumenit, koncentratet
dhe bimt e ndryshme t lagura nga
pshtyma vendosen ne fund t rumenit dhe
pjesa tjetr zn zonn e mesit. Kjo ndarje e
zonave paraqitet n skemn e mposhtme.

Gaz

Bimet e sotme

Koncentratet
e bimes se
djeshme

Skema 4/6 : Zonat e vendosjes t

ushqimeve e gazeve n rumen
Ritmi i kalimit t materialeve t forta sht
mjaft i ngadalt dhe varet nga madhsia e
tyre dhe densiteti. Uji largohet nga rumeni
shum shpejt dhe prbn nj material q
duhet marr shpesh.
Ruminant jan kafsh q mund t
shndrrojn ushqimet e ashpra, t pasur me
shum celuloz, hemiceluloz n substance
t thjeshta si glukoza e cila shrben si burim
energjetik dhe plastik pr kto gjallesa. Kto
ushqime
jan
t
prdorshm
pr

mishngrnsit dhe gjithka ngrnsit.

Kafsh ruminante e realizojn kt se kan
parastomak t prbr. Ky parastomak
prbhet rumeni, retikuli dhe omazi. Kto
kafsh kan edhe stomakun e vrtet apo
abomazin, i cili kryen funksion t njllojt
me stomakun nj dhomzor. Rumeni e
retikulumi nuk kan ndarje t sakt
anatomike por dallohen nga funksioni q
kryejn. Rumeni sht parastomaku me
vllim m t madh. Ai arin deri 125 litra n
lopt. N rumen nuk prodhohen enzima por
rumeni sht i pasur me mikrogjallesa t
llojeve t ndryshme. Pikrisht kto
mikrogjallesa jan t afta t prodhojn
enzima, t cilat dalin nga trupi i
mikrogjalless dhe ushtrojn veprimtarin
zbrthyese. Enzimat ushtrojn veprimtarin
e tyre mbi disa karbohidrate si celuloza,
hemiceluloza etj. yndyrnat ushqimore dhe
proteinat. Yndyrnat ushqimore psojn
ndryshime nn veprimin e enzimave t
mikrogjallesave.
Karbohidratet zbrthen
deri n glukoz e cila jep nj sr
metabolitsh n trupin e mikrogjalless.
Prfundimisht ata transformohen n tre
acide yndyror volatil, si acid acetik, acid
propionik dhe acid butirik. Kta metabolit
shrbejn pr sintezn e aminoacideve nga
to. Mikrogjallesat kryejn e sintezn e disa
vitaminave.
Retikulumi sht kompartimenti i dyt i
parastomaqeve. Mukoza e tij ka formn e
hojeve t blets. Tkurrjet e tij ojn
gradualisht masn ushqimore n omaz.
Retikulumi sht parastomaku q ndihmon
kalimin e masave ushqimore t ngrna dhe
t pa coptura mir prsri n goj. Aty ka
fillesn procesi i procesi i riprtypjes.
Omaziumi
prmban
nj
sr
laminash(shtresash) q ndihmojn n
grimcimin e mtejshm t mass ushqimore.

Aika lidhje me retikulumin dhe me

abomazin. Ai prbn rrugn e kalimit t
masave ushqimore n rrugn e tyre pr n
abomaz. N omazium ndodh thithja e
acideve yndyror volatil q nuk jan thithur
n rumeno-retikulum si dhe thithjen e joneve
hidrogjenkarbonat. Tkurrjet periodike t
omazit bjn t mundur kalimin e masave
ushqimore t prpunuar n rumenoretikulum dhe n vet omazium n
abomazum.

Ezofagu

Oma
zi
Aboma
zi

Duod
en

Retikulu

Rume

Figura 4/7: Struktura e parastomaqeve

dhe abomazit
Abomazi apo stomaku i vrtet i kafshve
ruminante kryen po ato funksione q kryen
edhe stomaku i kafshve me stomak nj
dhomzor. N abomaz bien edhe
mikrogjallesat e parastomaqeve dhe n pH
acid t tij, ato ngordhin dhe shrbejn si
burim ushqimor. Abomazi i riprtypsave ka
edhe enzimn lizocim, e cila prish(zbrthen)
muret e membrans bakteriale dhe e bn t
mundur veprimin e pepsins. Kjo sjell nj
ndryshim t vlers biologjike t ushqimeve
t mbrritura n abomaz n krahsim me ato
t marra nprmjet ushqimit.

Nxjerrja e ushqimit nga retikuli n goj

dhe riprtypja
Karakteristik pr gjith kafsht riprtypse
sht se ato pas ngrnies nxjerrin ushqimin
n goj dhe fillon procesi i riprtypjes dhe
riglltitjes t ushqimeve. Nprmjet ktij
procesi kafsht ribjn prpunimin e plot
mekanik t ushqimeve t ashpra(ushqimet
me origjin bimore) dhe kryejn nj ri
przierje t mass ushqimore me pshtymn
gjat vet ktij procesi. Kjo krijon mundsi
pr nj kontakt maksimal t ushqimeve me
enzimat e mikroflors rumeno-retikulare.
Nxjerrja e ushqimeve n goj fillon me
tkurrjet e retikulumit. Kjo realizohet
nprmjet tkurrjeve parsore t retikulumit.
Tkurrjet jan t lidhura ngusht me hapjen e
sfingterit t ezofagut. N kt mnyr masa
ushqimore hyn n ezofag. N ezofag
ndodhin lvizje antiperistartike. Kto tkurrje
t ezofagut e sjellin masn ushqimore n
goj. Masa ushqimore e lagur prfshihet nga
gjuha dhe fillon riprtypja dhe riglltitja pas
saj. Riprtypja ndodh n kafsht gjat
pushimit dhe nuk han ushqim.
Riprtypja z nj pjes t konsiderueshme t
jets t ktyre kafshve.. Koha e zgjatjes t
riprtypjes nuk sht vler konstante por
varet nga lloji ushqimit. Ushqimet e gjelbra
kan nj koh m t shkurtr riprtypjeje
kurse ushqimet e thata kan nj periudh m
t gjat.
Ngrnia dhe ushqimi nuk jan t ndar n
kohn e ngrnies dhe kohn e riprtypjes por
jan alternuar gjat gjith periudhs nga ora
6 e mngjesit deri n orn 6 mbas dite dhe
periudha e nats kur mushqerat nuk han por
vetm riprtype.

Rumeno-retikuli jan nj mjedis i shklqyer

pr t siguruar jetn anaerobe, me
temperaturkonstante, pH optimal dhe nj
aparat i fuqishm pr przierjen e ushqimeve
t riprtypura. N kt mjedis sigurohet
zbrthimi i mass ushqimore dhe thithja e
disa prej tyre q dalin nga zbrthimi.
Zbrthimi (tretja) e materialit ushqimor
1=Zbrthimi i karbohidrateve
Bimt zn rreth karbohidrateve 75% t
karbohidrateve
(celuloz,
amidon,
hemiceluloz dhe pektina). Ato prbjn
Amidon
Amilaza
Glukoz
Glikoliz
Acid Piruvik
AcetilKoA

Celuloz
Celulaza
Glukoz
acid laktik
acid acetik

Acidi piruvik shndrrohet n acid laktik, nga

i cili e ka burimin sinteza e acidit propionik.
Acidi piruvik gjithashtu transformohet n
acetil koenzim A, nga ku sintetizohet acidi
acetik dhe acidi butirik. Kjo dshmon se gati
gjith burimet e karbohidrateve q merren
nga kafsht riprtypse transformohen n
acide yndyror volatil (acid acetik, acid
propionik dhe acid butirik). Acidet yndyror
volatil thithen n muret e rumenit dhe bien
n rrymn e gjakut. Ata japin rreth 66-75%
t energjis biologjike q i duhet organizmit.
Acidi propionik sht nj metabolit i
rndsishm pr tu futur n rrugn e sintezs
nga e para t glukozs(glukoneogjenez) t
domosdoshme pr t furnizuar gjith
organizmin me glukoz.

burimin kryesor t energji pr mikrogjallesat

dhe m tej pr organizmin e kafshve.
Zbrthimi i ktyre karbohidrateve realizohet
nn veprimi e enzimave t mikrogja-llesave
q jetojn n simbioz me organizmin e
kafshs t rritur.
N form skematike zbrthimi paraqitet n
skemn e mposhtme: Amidoni nn
veprimin e amilazs t mikrogjallesave
transformohet n maltoz. Maltoza nn
veprimin e maltazs transformohet n
glukoz. Glukoza futet n glikoliz dhe
shndrrohet n acid piruvik.

Hemiceluloz

Riboz

Pektina

acid galaktouronik

acid propionik
acid butirik

2-Zbrthimi i proteinave
Proteinat ushqimore i nnshtrohen enzimave
t
nnklass
t
proteazave
t
mikrogjallesave ruminale dhe transformohen
n aminoacide dhe n komponime azotike jo
proteinike. M tej nj pjes e aminoacideve
dhe gjith komponimeve azotike psojn
transformimi duke formuar jone amonium.
Jonet amonium dhe alfa kto acidet e
formuar nga zbrthimi i glukozs dhe
rrugve t tjera katabolike futen n rrugn e
sintezs t aminoacideve. Kta aminoacide
shrbejn pr sintezn e proteinave pr
ndrtimin e trupit t mikrogjallesave. N
kt mekanizm ndryshon ndjeshm vlera
biologjike e proteinave n krahasim me
vlern biologjike t proteinave t marr me

ushqimet. Burim i dyt i amoniakut sht

zbrthimi i ures q vjen me pshtym. Edhe
ky amoniak hyn n rrugn e sintezs t
aminoacideve. Kur ka tepric t amoniakut
n parastomaqe ndodh thithja e rnia e tij n
gjak dhe transformohet n mli n ure, e
cila del jasht me ann e urins. Nj pjes e
vogl e joneve amonium t thithur del me
ann e urins dhe luan rol n ekuilibrin
acidobazik t organizmit.
Prfundimisht, proteina e pa zbrthyera
plotsisht n parastomaqe dhe mikrogjallesat
kalojn n abomazusit ku ndodh ngordhja e
mikrogjallesave dhe fillon zbrthimi i
proteinave t mikro-gjallesave dhe proteinat
e pa tretura sikurse ndodh n stomakun e
monogastrikve.
3-Zbrthimi i yndyrnave
Lipidet ushqimore t kafshve riprtypse
prmban nj sasi t madhe t acideve
yndyrore t pa ngopur dhe acide yndyrore
shum t pangopur. Yndyrnat nn veprimin
e
lipazave
t
mikrogjallesave
(trigliceridlipazat dhe fosfolipidlipazat)
transformohen n glicerol, acide yndyror t
ngopur dhe acide yndyror t pa ngopur e
acide yndyror shum t pangopur. Gliceroli
transformohet m tej duke u futur n rrugn
e glikolizs sikurse ndodh me glukozn.
Acidet yndyror t pa ngopur dhe acidet
yndyror shum t pangopur psojn
modifikime duke u shndrruar n acide
yndyror t ngopur. Nj pjes e acideve
yndyrore shum t pa ngopur hyjn n
sintezn e fosfolipideve t domosdoshme
pr ndrtimin e trupit t mikrogjallesave.
Galaktolipidet q prbjn pjesn m t
madhe t lipideve ushqimore i nnshtrohen
veprimit t enzims galaktolipaz t
ushqimeve
dhe
galaktolipazs
t

mikrogjallesave dhe lirohen monosaharide

dhe acide yndyror.
Mikropopulacioni i paraluktheve
Trakti gastrointestinal i kafshve ruminante
sht i banuar nga mikrogjallesa t llojeve t
ndryshme. Efektiviteti i frytzimit t
ushqimeve varet nga veprimtaria e ktyre
mikrogjallesave si dhe raportit midis tyre n
parastomaqe. Por n disa lloje kafshsh edhe
n zorr e trasha. Mikrogjallesat q banojn
aparatin trets jetojn n kushte anaerobe
(pa pranin e oksigjenit). N parastomaqe
jetojn rreth 155 lloje t ndryshme
mikrogjallesa, t cilat kryejn proceset e
zbrthimit t lndve t ndryshme
ushqimore si dhe marrin pjes n sintezn e
metabolitve t ndryshm.
N dy pjest e para t parastomaqeve
(rumen e retikulum) jetojn bakterie dhe
protozoar. Roli i tyre sht t bjn
zbrthimin e produkteve ushqimore bimore
dhe transformimi i tyre n acide yndyror
volatil, acid laktik, metan, dyoksid karboni,
jone amonium dhe substanca t tjera pr
ndrtimin e trupit t ktyre mikrogjallesave.
Avantazhi i proceseve t transformimit n
rumen e retikulum mund t prmblidhet:
1-Lejon tretjen(zbrthimin) dhe thithjen e
produkteve t tretjes n acide yndyror
volatil, vitamina etj n nj ambient jo acid.
2-Ndryshon
cilsin
e
dobt
t
komponimeve azotike. Nga nj cilsi e
dobt q merret me ushqime n nj protein
mikrobiale me cilsi t mir.
3-Zgjedhin pjest e ushqimit relativisht t
forta dhe t pa prpunueshme nga
mikroflora n produkte t tretshme. Kjo
realizohet nga aftsia pr t ri sjell n goj
t ktyre ushqimeve dhe riprtypjen e tyre.
N kt gjendje ushqimet jan lehtsisht t
prpunueshm nga mikrogjallesat.

4-Gazrat( dyoksid karboni dhe metan) q

formohen gjat procesit kan mundsi t
jashtqiten nprmjet gromsitjes q kryejn
kafsht.
Substancat toksike q merren me ann
ushqimeve mund t shkatrrohen nga
mikrogjallesat prpara se t arrijn n zorrt
e holla ku mund t thithen e t shkaktojn
helmimin e kafshve.
Numri i protozoarve sht shum m i
vogl se sa i bakterieve por ata jan shum
m t mdhenj se sa bakteriet. Pr kt arsye
vllimi q zn bakteriet dhe protozoart
sht gati i barabart.
Prmbajtja e protozoarve dhe bakterieve
n nj ml dhe prqindja n vllim
Mikrogjallesa

Numri/ ml

Protozoar

6.9 x 1016

Vllimi
%)
51.14%

Bakterie
t
ndryshme

2.6 x1023

48.85%

(n

Bakteriet prdorin shum substanca pr ti

transformuar n mnyra t ndryshme.

Mikrogjallesat m t zakonshme q jetojn

n rumen e retikulum paraqiten n pasqyrn
vijuese.
Grupet m t rndsishm dhe substancat q
transformojn n form t grupuar paraqiten
si m posht: Bakterjet celulolitike kan si
substanc baz celulozn dhe e zbrthejn
at deri n glukoz nn veprimin e enzimave
celulaz dhe celobiaz, sipas skems:
Celuloz
(C6H10O5)n)
(Celulaz)
Celobioz(Celobiaz
(Glukoz )n
Bakterie hemicelulotike, t cilat zbrthejn
hemicelulozn me pjesmarrjen e disa
enzimave dhe e shndrrojn n riboz, e cila
m tej transformohet n glukoz.
Bakteriet amilol
itike t cilat zbrthejn amidonin , fillimisht
n maltoz nn veprimin e amilazs dhe m
tej maltoza zbrthehet n glukoz nn
veprimin e maltazs.
Bakteriet proteolitike prodhojn proteaza t
llojeve t ndryshme dhe i shndrrojn
proteinat ushqimore deri n aminoacide.

Veorit fermentative t bakterieve ruminale, Hesspell, 1981

Llojet
Funksioni

Produktet

C=Celulozolitike;
X={silanolitike;
A=Amilolitike;
D=Dekstrinolitike;
P=Pektinolitike;PR=Proteolitike
L=Lipolitoke; M=Metanogjene; GU=Glicerol-prdoruse; LU=Lakatat-prdoruse; SS=fermentus
glukoze; HU=Prdorues hidrogjeni; P=Propionat; L=laktat; B=Butirat; S=Suksinat; V=Valerat;
C=Kaproat; C=Gaz karbonik; M=Metan
Ka nj numr t madh bakteresh q
shndrrojn acidet e ndryshme organike, si
acid laktik, acid suksinik, , acid malik etj.
Motorika e paraluktheve
Parastomaqet dhe kryesisht rumenoretikulumi fillon t tkurren q n ditt e para
t jets megjithse ende jan t pa zhvilluar
si t till. Kjo motorik vazhdon pr gjith
jetn e kafshve, me ndrprerje t shkurtra.

Tkurrja ose peristartika e tyre shrben pr t

realizuar przierjen e masave ushqimore q
vin nga ezofagu si dhe pr t realizuar
nxjerrjen e ushqimeve pr riprtypje si dhe
pr t nxjerr gazet e formuar nprmjet
procesit t quajtur gromsitje. Peristartika
rumeno-retikulare luan rol parsor edhe pr
kalimin e masave ushqimore n omazum.
Nj cikl i plot i tkurrjes t parastomaqeve
ndodh pr 1-3 minuta. Intensiteti i tkurrjeve

rritet gjat ngrnies dhe ulet kur kafsha sht

n pushim. Jan identifikuar dy lloje
tkurrjesh t rumeno-retikulit.
Tkurrje parsore(primare) q e ka origjinn
nga retikulumi dhe kalon kaudalisht (me
drejtim mbrapa) gjat rumenit. Ky proces
prfshin
valt
e
tkurrjeve
q
pasohen(ndiqen) nga valt e relaksimit.
Kshtu q ndrsa pjes t rumenit jan duke
u tkurrur, pjes t tjera jan duke u zgjeruar
e relaksuar.
Tkurrjet dytsore ndodhin vetm n pjest e
rumenit dhe zakonisht jan t shoqruara me
gromsitjen.
Tkurrjet e rumen-retikulumit jan t
rregulluara dhe t kontrolluara. Megjithse
parastomaqet jan t pasur me sistem nervor
t sistemit gastrointestinal, koordinimi i
tkurrjeve krkon pjesmarrjen e sistemit
nervor qendror (SNQ). Qendrat e lvizjes q
prcaktojn ritmin dhe fortsin e tkurrjeve
kontrollohen nga degt eferente t sistemit t
nervit vagus. Rrugt aferente t ktij sistemi
origjinojn nga rumeni pr n qendrn
tkurrse rumeno-retikulare. Kto fije lidhen

Gazi karbonik (dyoksidi i karbonit) vepron

me uj dhe shndrrohet n acid karbonik. Ky
i fundit shprbashkohet ( disocohet) n jone
hidrogjen dhe hidrogjen karbonat. Hidrogjen
karbonati luan rol n ruajtjen e pH t
rumeno-retikulumit. Pra ai prbn pjes t
nj sistemi tampon tepr t rndsishm pr
funksionin e parastomaqeve. Grumbullimi i
rritur i acideve t ndryshm si acid laktik,
acide yndyrore volatile mund t sjell
shndrrimin t hidrogjenkarbonatit n acid
karbonik dhe ky shprbhet n uj dhe
dyoksid karboni. N rumen lind gjendje jo
normale e quajtur acidoz, e cila ndikon n
peristartikn e rumenit dhe retikulit si dhe n
ngordhjen e mikrogjallesave q nuk mund t

me baroreceptort q jan vendosur n

rumen. N kt rrug merret informacion
pr gjendjen e tkurrjeve n rumenoretkulum. Konditat brenda rumenit mund t
ndikojn ndjeshm mbi tkurrjet e rumenoretikulumit. P.Sh n rast se pH i rumenit
bhet shum acid, ka mundsi q tkurrja t
ndrpritet fare ose t ult. Tipi i racionit
ushqimor t prdorur ndikon n intesitetin
dhe fortsin tkurrjeve .
Formimi i gazrave n rumen dhe
eliminimi i tyre (gromsitja)
Zbrthimi i masave ushqimore n rumenretikulum sht intensiv nn veprimin e
enzimave q popullojn kt pjes t
parastomaqeve. Gazet jan produkt i rrugve
katabolike q kryejn vet mikrogjallesave.
N nj lop lirohen 30-50 litra gaz n or
kurse n nj dele lirohen rreth 5 litra gaz n
or. Gazet kryesore q krijohen jan metani,
gazi karbonik, amoniaku. Gazi karbonik dhe
amoniaku n kushtet e mjedisit ujor q
ndodhet n rumen-retikulum transformohen
sipas skems:
jetojn n kushte t pH acid. N kt rast
dyoksidi i karbonit mbetet n form gazi dhe
jashtqitet me ann e gromsitjes.
Amoniaku n kushte normale bashkvepron
me ujin dhe shndrrohet n hidroksid amoni,
i cili shprbashkohet n jone amonium dhe
jone hidroksil, sipas skems:

Jonet e amoniumit thithen e bien n gjak

kurse jonet hidroksil lidhen me jonet
hidrogjen e shndrrohen n uj.
Gazi metan(CH4)sht gazi q mbete i pa
ndryshuar dhe jashtqitet me ann e
gromsitjes.
Grumbullimi i madh i gazit n rumen do t
sillte rritjen e shtypjes me diafragm dhe do

t vshtirsonte frymmarrjen. N kto

kushte mund t rrezikohet jeta e kafshs.
Ambientalistt akuzojn kafsht riprtypse
sepse ato kontribuojn n efektin ser nga
jashtqitja e metanit. Por t dhnat
dshmojn se ky ndikim sht i vogl, rreth
3-5% t sasis t gazeve q hidhen n
atmosfer nga industria.

i tyre kryesor sht t vazhdohet zbrthimi i

mtejshm i mass ushqimore q ka ardhur
nga stomaku dhe t filloj thithja intensive e
substancave jo specifike q dalin nga ky
zbrthim si monosakaridet (kryesisht
glukoz, fruktoz dhe tek kafsht e reja dhe
galaktoza), acideve yndyror, glicerolit dhe
m pak monoglicerideve, aminoacidet e
ndryshm, vitaminat dhe lndt minerale.

Karakteristikat e tretjes n zorrn e holl,

sekrecioni i tmthit dhe pankreasit
Nn emrtimin zorrt e holla prfshihen tre
segmente. Ato emrtohen duoden ose zorra
12 gishtave, jejuniumi dhe ileumi. Funksioni

diafragma
Mlqi

Kanalet e transpo-rtit t
tmthit

Mshigza e
tmthit
Pankreasi

duodeni

Kanali
t thit

Skema 4/8: Organet pjesmarrse n tretjen n zorrt e holla dhe roli tyre
N mli prodhohet lngu i tmthit(lngu
biliar). N shumicn e kafshve ky lng
depozitohet n mshigzn e tmthit dhe
derdhet n duoden n mnyr t rregulluar.
Kuajt, drert dhe papagalli nuk kan
mshigz tmthi. Tmthi derdhet n pjesn e
par t duodenit. N kt lng nuk
prmbahen enzima. Roli i tij themelor sht
t bjer n kontakt me yndyrnat dhe t
krijoj nj emulsion t yndyrnave. Ky
mekanizm krijon mundsin q yndyrnat e
grimcuar imt (t emulguara) t bijen n
kontakt me enzimat q prodhohen nga
gjndra e pankreasit dhe t zbrthehen n

acid yndyror dhe glycerol. N rast se

yndyrnat nuk emulgohen zbrthimi i tyre
ulet ndjeshm dhe nuk thithen por
jashtqitn me fekale.
Gjndra e pankreasit sht nj gjndr
ekzokrine dhe gjndr endokrine. Si gjndr
ekzokrine
n gjndrn e pankreasit
prodhohet lngu pankreatik, i cili prmban
enzima t cilat ushtrojn mbi materiali
ushqimor q vjen nga stomaku. Enzimat e
lngut pankreatik jan amilaza, maltaza,
lipaza, fosfolipaza, proteaza ndryshme,
ribonukleaza, dezoksiribonukleaza. N
lngun pankreatika dhe substance me

vetibazike
dhe
sidomos
jone
hidrogjenkarbonat, i cili sht i rndsishm
pr t siguruar neutralizimin e substancave
acide q vin nga stomaku bashk me
materialin ushqimor. Pjesa endokrine sht e
lokalizuar n ishujt e Langerhansit dhe sht
vendi i sintezs s hormoneve.
Zbrthimi i substancave n zorrt e holla
Nn emrtimin zorr t holla nnkuptohet
nj struktur n form tubi. Ajo prbhet
nga tre segmente. Segmentet jan:
duodeni(zorra
dymbdhjet
gishtash),
jejunimi dhe ileumi.
Duodeni sht segmenti q lidhet me
stomakun e kafshve me stomak nj
dhomzor dhe abomauzin n kafsht
riprtypse (Figura 4 /1)
Duodeni sht zorra m e shkurtr nga
zorrt e holla. Gjatsia e prgjithshme e saj
sht rreth 25 cm. Pamja e doudeni sht ajo
e germs C( figura 4/1). N duoden derdhet
masa ushqimore e quajtur kim nga pilori i
stomakut. Kjo mas ushqimore ( kima)
kapH fort acid. N duoden gjithashtu
derdhet lngu i tmthit dhe lngu pankreatik.
Kto lngje me veti bazike jan rregullatort
t frenimit dhe derdhjes t mass ushqimore
nga stomaku.

=Kalimi i kims nga stomaku n duoden

(Hapja e mbyllja e pilorit)
Sikurse u theksua m lart, kima ka pH t
fort acid. Hapja e sfingterit t pilorit
realizohet nga tkurrjet peristartike t
stomakut. Kima me t rn n duoden krijon
aty nj ambient acid. Kjo on n nxitjen e
nervit vagus. Impulsi i nervit vagus sjell
mbylljen e sfingterit pilorik dhe gjithashtu
nxit nxit sintezn dhe derdhjen e lngut
pankreatik n duoden. Nga ana tjetr, nxitet
sinteza e dy hormoneve t aparatit trets,
sekretins dhe CCK (kolecistokinina), t
cilat nxisin sintezn dhe hedhjen n duoden
t lngut panreatik q prmban enzima dhe
jone hidrogjenkarbonat. Nxitja e nervit
vagus gjithashtu nxit lshimin e lngut t
tmthit
q
prmban
edhe
jone
hidrogjenkarbonat n duoden. Veprimi i
komponentve
bazik
(joneve
hidrogjenkarbonat) bn q t neutralizohet
gjendja acide dhe pH n duoden bhet
lehtsisht bazik. Kjo dukuri krijon mundsi
pr rihapjen e pilorit. Ky proces
hapje/mbyllje/ rihapje i pilorit vazhdon deri
sa gjith masa ushqimore(kima) derdhet n
duoden.

impulse nga nervi vagus

Permbajtja
acide e
stomakut
Nxit sekrecionin e lngut
pankreatik dhe enzimave

Lng
pankrati t
pasur HCO3

Nxit sekrecionin e lngut

pankreatik t pasur me
enzima t ndryshme

Skema 4 /9: Rolii kims acide q bie n duoden. Nxit nerving vagus, i cili nga ana e
tij drgon impulse n pankreas ku nxitet sinteza e lngut pankreatik i pasur me enzima
CCK(Kolecistokinina) dhe sekretina prodhuar n duoden ushtrojn veprimtain
nxitse n nivel t receptorve t pankreasit. KJo sjell nxitjen e sintezs t lngut
pankreatik t pasur me enzima dhe lngut pankreatik t pasur me HCO3.

Sekretina nxit
sintezn e HCO3
n mlci

CCK nxit tkurje

e M.tmthit

impulsi nervit vagus nxit

sintezn e lngut tmthit
Melcia, vend
prodhimi tmthit
Acidet yndyror,aminoacidet n
duoden nxisin sintezn e CCK
dhe sekretiming e sekretins e
hedhjen n gjak. Kima acide bie
n duoden

Mshigza
tmthit

Skema 4/10: Veprimi i nervit vagus dhe hormoneve t aparatit trets (sekretins dhe CCK
(kolecistokinins) n mli pr prodhimin e lngut t tmthit si dhe n sfingterin pilorik.

Peristartika e zorrve t holla

Tkurrja e vazhdueshme e muskulaturs s
lmuar sht kusht pr t siguruar przierjen
e mass ushqimore me lngjet qe vin nga
mlia dhe nga pjesa ekzokrine e pankreasit.
Kjo tkurrje prbn at q quhet peristartika e
zorrve t holla. Tkurrja e muskulaturs t
lmuar sht e koordinuar dhe zhvillohet n
disa rrug dhe n kt mnyr siguron
zbrthimin dhe thithjen e lndve
ushqimore. Nprmjet peristartiks t
zorrve t holla masa ushqimore jo vetm
przihet por masa ushqimore vazhdon t
copzohet gjithmon e m shum pr t
krijuar kontakt t molekulave t ushqimit me
enzimat e lngut pankratik dhe enzimat e
vileve intestinale. Peristartika krijon
mundsi q kima (masa ushqimore) duke
lvizin npr tubin e zorrs t veoj masat e
pa zbrthyeshme dhe ndoshta dhe produktet
toksike.
N shumicn e kafshve, ciklet e tkurrjes
(peristartiks) t zorrve t holla paraqiten
n dy gjendje, secila nga t cilat shoqrohet
me forma t prcaktuara t lvizjes.
=Peristartika
ndjek
lvizjen
e
ushqimit(kims), kur lumeni i zorrs s holl
prmban kim, mbizotrojn dy lloje
lvizjesh: tkurrje t segmentuara, e cila
przien dhe shtyn kimn m posht n
drejtim t zorrs dhe peristartika e ngadalt,
q vrehet m shum kur kima kalon n
zorrt e trasha.
=Tkurrja n periudhn midis dy t ngrnave
ndodh kur lumeni i zorrs nuk prmban
shum kim. Kjo lloj tkurrje quhet dhe
tkurrja e pastrimit t shtpis, sepse kjo
lloj tkurrje siguron pastrimin e zorrve nga
materialet e mbetura gjat lvizjes t par
peristartike.

Tkurrja e zorrs s holl, n t gjith pjest e

trupit t aparatit trets sht nj proces i
rregulluar dhe kontrolluar nga sinjale nxitse
e frenuese nga sistemi nervor i zorrve. Kto
sinjale nervore lokale modulohen nga
sinjalet q vin nga sistemi nervor qendror.
N kt proces rregullimi marrin pjes dhe
nj numr i madh hormone t aparatit trets.
Zbrthimi i proteinave , yndyrnave dhe
karbohidrateve n duoden
Zbrthimi i yndyrnave kryhet kryesisht n
zorrt e holla kurse zbrthimi i
karbohidrateve ndodh n goj dhe m shum
n zorrt e holla. Zbrthimi i proteinave
ndodh n stomak dhe n zorrt e holla.
1-Zbrthimi dhe thithja e yndyrnave n
zorrt e holla
Lipidet jan substance komplekse. N to
prfshihen trigliceridet, fosfolipidet dhe
kolesteridet. Sasia m e madhe e lipideve q
merret me racion ushqimor dhe pas
prpunimit paraprak arin n zorrt e holla
jan trigliceridet dhe fosfolipidet kurse
kolesteroli dhe kolesteridet n pjesn m t
madhe vin me lngun e tmthit.
Q trigliceridet i nnshtrohen veprimit t
enzims trigliceridlipaz, ato duhet t
emulgohen.
Emulgimi i yndyrnave sht nj proces fizik
q bn t mundur tretjen e triglicerideve me
pranin e kriprave biliare. Procesi i
emulgimit paraqitet skematikisht si m
posht.

Skema 4 /11: Emulgimi i triglicerideve

nn veprimin fizik t kriprav t acideve
biliar
Sipas skems vrehet se acidet biliare lidhen
n siprfaqe t molekulave t triglicerideve
dhe m tej prishin pikn e yndyrs duke dal
molekula t triliceridit si molekula m vete.
Mbi kto molekula vepron enzima
trigliceridlipaz q prodhohen n pankras
dhe derdhet n duoden n form t lngut
pankreatik.

Trigiceride
yndyror

Monogliceride

acide

Nga ky veprim dalin acide yndyror,

glicerol dhe monoglicerid, t cilt thithen
n zorr.
Acidet
yndyror,
gliceroli
dhe
monogliceridet thithen me transport t
lehtsuar.
Aty
ndodh
risinteza
e
triglicerideve dhe lidhja e tyre me

fosfolipidet dhe proteinat e formohet

kilomikronet dhe n kt form bien n gjak.
Me gjakun shprndahen n inde ku luajn
rol energjetik dhe rol ndrtues n organizm.
Fosfolipidet jan substance pjesrisht t
tretshme n uj(hidrofile). Mbi kto
veprojn nj grup enzimash t njohura si
fosfolipazat. Kto enzima zbrthejn
fosfolipidet n glycerol, acide yndyror dhe
nj komponent tjetr q sht acidi fosforik
dhe derivate i azotura. Derivati i azotura
mund t jet serin, etanolamin, kolin dhe
inozitol. Secili nga derivatet azotike ka
mekanizm specifik t thithjes.
2-Zbrthimi proteinave dhe thithja e
aminoacideve Molekulat e proteinave,
qofshin edhe me varg t shkurtr, nuk mund
t thithen dhe t bien n gjak. Prjashtim
nga ky rregull sht vetm ajo q ndodh tek
t vegjlit n ditt e para pas pjelljes. N kt
mosh t porsalindurit jan t aft t thithin
molekula t mdha t proteinave sikurse
jan
imunoglobulinat(antitrupat).
Mekanizmi i thithjes nuk sht sqaruar
plotsisht.
Oligopeptidet q vin nga stomaku i
nnshtrohen veprimit t nj sr enzimash
q vin me lngun panreatik T tilla jan:
Tripsina, Kimiotripsina, Aminopeptidaza,
Karboksipeptidaza, Elastaza etj. Nn
veprimin e ktyre enzimave oligopeptidet
zbrthehen n aminoacide dhe dipeptide.
Dipeptidet n vilet intestinale i nnshtrohen
veprimit t dipeptidazave dhe transformohen
n aminoacide.
Thithja
e
aminoacideve
realizohet
prgjithsisht n form aktive dhe me
harxhim t energjis biologjike(ATP).
Aminoacidet e future n brendsi t qelizs
s zorrve transportohen n gjak.
Aminoacidet transportohen me gjakun n
inde ku luajn rol parsor pr sintezn e
proteinave dhe rol energjetik.

3-Zbrthimi i polisaharideve e disaharideve

dhe thithja e monosaharideve n zorrt e
holla
Polisaharidet (amidoni e glikogjeni) i
nnshtrohen fillimisht veprimit t enzims
amilaz t pshtyms n goj. Por me qen
se koha e veprimit t ksaj enzime sht i
shkurtr sepse me t rn n stomak, n
mjedis acid, enzima humb aktivitetin e saj.
Zbrthimi vijon n zorrt e holla nn
veprimin e amilazs t lngut pankreatik dhe
shndrrohen n disaharidin maltoz.
Disaharidet
si
saharoza(sheqerii
zakonshm), maltoza dhe laktoza vazhdojn
zbrthimin e tyre n vilet e zorrve t holla
sepse enzimat jan t prodhuara dhe t
vendosura pikrisht n kt pjes. Saharoza
sht enzima q vepron mbi saharozn dhe e
zbrthen n glukoz dhe fruktoz. Maltaza
vepron mbi maltozn dhe e shndrron n dy
molekula glukoz kurse laktaza vepron mbi
laktozn (sheqeri i qumshtit) dhe e
transformon n glukoz dhe galaktoz.
Monosaharidet
q
dalin
nga
ky
zbrthim(glukoza, galaktoza dhe fruktoza)
thithen nprmjet sistemeve t transportit
aktiv me harxhim t energjis. Pas thithjes
ata bien n gjak dhe shrbejn si burim
energjetik dhe si material ndrtues.

Skema 4 /12: Vili intestinal me en gjaku e

limfe.

4-Thithja e ujit n zorrt e holla

N zorrt e holla thithen nj sasi e madhe
uji. Nj gjitar mund t marr n dit rreth
17.5 ml (0.0175 litra) pr kg t peshs s
gjall n 24 or. Krahas ksaj n zorrt
eholla derdhen me pshtym, gjndrat e
stomakut, lngut pankreatik dhe lngut biliar
rreth 0.1 litra pr kg t peshs s gjall uj
n dit. Pjesa m e madhe e ktij uji rithithet
n zorrt e holla. Pjesa m e madhe e ktij
uji thithet n form t ujitt hidratimit t
elektroliteve t ndryshm dhe sidomos me
ann e joneve t natriumit dhe kaliumit.
Jonet e natriumit t hidratuar thithen n
qelizat e zorrve t holla nprmjet disa
mekanizmave por kryesisht thithet s bashku
me thithjen e glukozs dhe t aminoacideve.
Jonet e natriumit t thithura n qelizat e
zorrve t holla, nxirren jasht ktyre
qelizave dhe bien n qarkullimin e gjakut
dhe nga andej shprndahen n gjith
organizmin. N mjedisin ndrqelizor, jonet e
natriumit luajn rol n ruajtjen e
osmolaritetit midis qelizave t ndryshme.
Uji kalon edhe n brendsi t qelizs ku luan
role biologjike t rndsishme. Teprica e ujit
jashtqitet nprmjet sistemit renal. Thithja
e ujit bashk me jonet natrium realizohet n
vilet intestinale.
Por nj sasi uji thithet kundr gradientit t
prqendrimit. Kjo dshmon pr ekzistencn
e nj mekanizmi t transportit aktiv, i cili
ende nuk sht sqaruar plotsisht. Kjo form
thithje sht m e shfaqur n ileum dhe n
kolon (pjes e zorrve t trasha).
Karakteristikat e tretjes n zorrt e
trasha t kafsht shtpiake
Zorrt e trasha prbhen nga tre segmente:
Cekumi (zorra e verbr), koloni dhe rektumi
(zorra e drejt).
Cekumi dhe koloni i ngjan n nj far mase
rolit q luan rumeno-retkuli n kafsht
riprtypse. N kto dy segmente ka shum
mikrogjallesa , t cilat veprojn mbi pjest

ushqimore t pa zbrthyera n rrugt e

msiprme t aparatit trets. N segmentin
cekalo-kolon mundet q organizmi t fitoj
10-15% t energjis totale t racionit
ushqimor t ngrn nga kafsha. Megjithat
shumica e proteinave q sintetizohen nga
mikrogjallesat nuk prvetsohen por
jashtqiten me fekale. Kjo ndodh sepse edhe
n kt segment t aparatit trets nuk ka
mjedis me ambient acid q do t shkaktonte
ngordhjen e mikrogjallesave dhe zbrthimin
e proteinave sikurse ndodh n abomazumin
e riprtypsave.
Karbohidratet q nuk zbrthehen n pjest e
siprme t aparatit trets, i nnshtrohen
mikrogjallesave dhe shndrrohen n acide
yndyror volatil. Kjo sht m e theksuar tek
kafsht njthundrake dhe m pak e
rndsishme n kafsht e tjera me stomak
nj dhomzor.

Acidet yndyror volatil q prodhohen n

cekum dhe m pak n kolon thithen dhe
luajn rol energjetik pr organizmin.
Teprica e karbohidrateve q arrijn n kt
pjes t zorrve t trasha mund t krijoj
probleme n aparatin trets. Kjo vjen pr
faktin se vet cekumi dhe koloni kan aftsi
t ulta buferike pr t siguruar ruajtjen e pH
lehtsisht bazik. Zbrthimi intensiv nga
mikrogjallesat do t sillte rritjen e
substancave acide, me pasoj n strukturn e
funksionin e ksaj pjese. Zorrt e trasha
kan nj funksion n thithjen e ujit dhe
lndve minerale

Pyetje:
1-Si klasifikohen kafsht sipas tipit t ushqyerit, jep llojet e kafshve sipas tipit?
2-Cila sht roli i pshtyms n procesin e prtypjes n goj dhe glltitjes ?
3-Si realizohet procesi i glltitjes dhe kalimit t mass ushqimore nprmjet ezofagut?
4-Cili sht roli i acidit klorhidrik n stomak?
5-Cila substanc ushqimore zbrthehet n stomak dhe cila enzim e kryen procesin e
zbrthimit?
6-Si realizohet kalimi i kims nga stomaku n duoden? Roli i lngut pankreatik dhe t
tmthit n kt proces?
7- Cili sht roli i lngut t tmthit n emulgimin e yndyrnave n zorrt e holla?
8-Cilat jan enzimat e lngut pankreatik dhe roli i tyre mbi substancat e ndryshme n zorr ?
9- far sht tretja e kontaktit dhe si realizohet thithja e acideve yndyror, glukozs dhe
aminoacideve n zorrt e holla?
10-Kush i nnshtrohet zbrthimit nn veprimin e mikroflors n cekumin e kalit?
11- Cilt jan parastomakt tek kafsht riprtypse

transformohet rreth 45% n energji

biologjike dhe rreth 55% n energji termike.
Energjia biologjike, n form t ATP
(adenozin tre fosfatit) shrben pr t
realizuar pun n organizm q do t
siguroj ekzistencn e vet organizmit.
Energjia termike sht e domosdoshme pr
t siguruar temperaturn e nevojshme t
mjedisit t brendshm t trupit. Kjo
temperatur sht e nevojshme pr
veprimtarin e enzimave, proteinave
transportuese,
proteinave
receptive,
proteinave imunitare etj.
N form skematike energjia mund t
paraqitet n skemn 5/1.

KAPITULLI V - METABOLIZMI
KUANTITATIV I ENERGJIS DHE
MINERALEVE
Vlera ushqyese e karbohidrateve,
yndyrnave dhe proteinave
Lndt ushqyese jan t nevojshme si
material ndrtues t trupit t kafshve, lnd
energjetike si dhe pr sintezn e produkteve
si qumshti dhe vezt. Kjo vler e lndve
ushqimore realizohet kur ato i nnshtrohen
procesit t zbrthimit n aparatin trets,
thithjen e tyre dhe rnien n qarkullim t
gjakut. Kto substanca aspecifike me ann e
gjakut shprndahen n gjith organizmin
dhe transformohen n rrug katabolike. N
kt rast energjia e lidhjeve
kimike

Energjia e ushqimeve

Energjia e ushqimeve
q dalin mefekale

Energji e lndve t zbrthyera

Urine

Metan

Energji e metabolizueshme

Energji termike

Energji biologjike

Energji pr mbajtjen e
trupit

Energji per prodhim

Skema 5/1: Energji e ushqimeve dhe prdorimi i saj

Sikurse del nga skema 5/1, nj pjes e
lndve q merren nga mjedisi si ushqime

nuk arrijn t zbrthehen dhe jashtqiten n

form t fekaleve, nj pjes e energjis

prdoret pr ekskretimin e urins ose del n

form t gazeve e kryesisht si metan dhe nj
pjes q transformohet n energji t
metabolizueshme.
Energjia
e
meabolizueshme nj pjes transformohet n
energji termike(nxehtsi) dhe nj pjes n
energji biologjike me rol n ruajtjen e
homeostazs t organizmit dhe pr prodhim
t produkteve t ndryshm.
P.Sh. nj dele ha n form t lndve
ushqimore 1.63 kg lnd t that. Energjia
totale q prmban ushqimi sht 18 MJ/ pr
kg ose 29.3 MJ pr gjith ushqimin q merr
n dit.

Nga kjo sasi energjie nj sasi ushqimi e

shprehur n energji prej 14.2 MJ nuk
prvetsohet. N do dit prvetsohet 15.1
MJ/dit ose 48.5%. Nga kjo energji e
prvetsuar nj pjes largohet pr prodhimin
e urins, nj pjes t energjis prdoret pr
energji termike dhe pjesa tjetr shndrrohet
n energji biologjike.
N qoft se do ta vlersojm kt dukuri n
nj form tjetr, t dhnat paraqiten n
tabeln 5/1.

Tabela 5/1: Rezultatet e tretshmris t ushqimeve n dhn

Lnde marr

Lnd organike

Proteina bruto

T tretshme n
eter

Konsumuar(kg)
Nxjerr (kg)
Zbrthyer(kg
Koef. zbrthimit

1.5
0.66
0.84
0.56(56%)

0.15
0.084
0.067
0.444(44.4%)

0.03
0.011
0.013
0.54(54%)

Nj pjes e substancave q arrijn n qeliz

futen n rrug anabolike ( biosintetike ) pr
t siguruar materialin ndrtues dhe
funksional t qelizave indeve dhe organizmit
n trsi. Biosinteza sht e domosdoshme
pr t zvendsuar substancat ndrtuese e
funksionale q prfundojn jetn e tyre dhe
duhet t zvendsohen.
Ndr komponentt organik t ushqimeve
prfshihen karbohidratet, yndyrnat dhe
proteinat. Karbohidrate luan rol themelor
energjetik jo vetm nga energjia q del gjat
zbrthimit t tyre n trupin e kafshs por dhe
pr faktin se ato bjn t zbrthyeshme edhe
lipidet. Lipidet jan substancat m t pasura
me energji. Por lirimi i energjis t tyre
varet nga metabolizmi i karbohidrateve.
Proteinat kan vler energjetike por roli i
tyre themelor sht pjesmarrja n proceset

Celuloz
tretshme n
acide
0.57
0.24
0.33
0.58(58%)

e ndryshme biosintetike pr t siguruar

ekzistencn e kafshs dhe pr t realizuar
prodhimin.
Metabolizmi bazal
Metabolizmi bazal paraqet sasin e kalorive
q harxhon nj individ n kushtet e qetsis
t plot por kur jeni zgjuar. Kjo prbn
sasin minimale t energjis q duhet t
mbahet trupi gjall duke kryer gjith
funksionet biologjike (tkurrja e zemrs,
peristartik e aparatit trets, funksionet e
trurit, funksioni i mlis, etj) por pa
realizuar asnj pun, qoft edhe lvizje t
thjesht.
Matja e metabolizmit bazal realizohet n nj
mjedis me temperatur optimale, pra as
ftoht dhe as nxeht. Pr t prcaktuar kt
prcaktohet sasia e oksigjenit t konsumuar

dhe energjin e liruar (n kalori) pr metr

katrore t trupit n nj or.
N prcaktimin e metabolizmit bazal duhet
t merret n konsiderat seksi, mosha.
Mbshtetur n eksperimente e kryera Black
et al. Ndrtoj ekuacionet e llogaritjes t
metabolizmit bazal si pr femrat e pr
meshkujt. Ekuacionet jan:
Metabolizmi bazal(Femra)= 0.963 x 0.48x
0.5 H x A 0.13
Metabolizmi bazal(Meshkuj)=1.083 x 0.48
x 0.5H x A-0.13
Ku:
= pesha e gjall n kg
H= Lartsia n metra
A= Mosha n vje
Bazat e metabolizmit t lndve minerale
Gati gjith elementt kimik t tabels t
sistemit periodik t elementeve ndodhen n
organizm. Por koncepti lnd minerale
lidhet me rolin q kto lnd luajn n
organizm. Deri n vitin 1950 njiheshin 13
element kimik q vlersoheshin si lnd
minerale. N vitin 1970 numri i ktyre
elementve me rol biologjik u rit n 40. Pra
rritja e teknologjis analitike ka sjell rritje
t elementve kimi si lnd minerale. N
kohn e sotme klasifikimi sht br n tre
grupe t mdhenj. Ata ndahen n
makroelement, t cilt ndodhen n trup n
sasin deri 50 mg/kg pesh.
N kt grup bjn pjes: kalciumi,
fosfori,kaliumi,natriumi, klori, squfuri dhe
magnezi. N grupin e dyt hyjn lnd
minerale me prqendrim 80-0.02 mg/kg
pesh. Kta vlersohen si mikroelemente.
Prfaqsues n kt grup jan hekuri, zinku,
bakri, molibdeni, seleni, jodi, manganesi dhe
kobalti. N grupin e tret, q vlersohen si
ultramikroelement ku hyjn: arseniku, bori,
plumbi, litiumi, nikeli, silici, kallaj, dhe
vanadiumi. Mundet q n t ardhmen numrit
t ultramikroelementve tu shtohen edhe t
tjer.

Kalciumi prbn lndn minerale me

prqendrim m t madh n organizm. Ai
prbn element t rndsishm n prbrjen
e kockave dhe dhmbve. N kto dy inde
gjendet gati 99% t kalciumit. Por kalciumi
luan role t tjera t rndsishme si n
mekanizmin e veprimit t disa hormoneve,
n kalimin e impulsit nga fija presinaptike
n at postsinaptike, n tkurrjen muskulore,
n koagulimin e gjakut, etj. Prqendrimi
normal i kalciumit n gjak luhat nga 8-12
mg%.
Kalciumi i indit kockor prve rolit
strukturor n prbrjen dhe fortsin e ktij
indi, ai luan edhe rolin e depos t kalciumit
kur n organizm krijohen deficenca.
Mobilizimi i kalciumit nga indikockor
ndodhet nn kontrollin e forms aktive t
vitamins D (1.25 di hidroksikalciferoli),
hormoni paratiroidian dhe kalcitonina.
Deficencat e kalciumit n t vegjlit sjellin
rakitizmin kurse n kafsht e rritura sjellin
osteomalacin.
Fosfori sht i njohur n shum funksione
n organizm. Fosfori lidhet me kalciumin
n prbrjen e indit kockor. Fosfori lidhet
me proteina t ndryshme dhe formohen
fosfoproteinat e t verdhs t vezs n
shpend apo kazeins n qumsht. Rregullimi
i funksionit t shum proteinave realizohet
nprmjet lidhjes dhe shkputjes t fosforit.
Fosfori sht komponent i domosdoshm i
nukleozid tre fosfateve (ATP, GTP, CTP,
UTP), t cilt marrin pjes n sintezn e
acideve nukleik dhe si rezerv energjis
biologjike, hyjn n prbrjen e koenzimave
t shum enzimave si NAD (Niacinamid di
nukleotid fosfat), FAD (Flavin adenin
dinukleotid) etj.
Kaliumi s bashku me natriumin, klorin,
jone bikarbonat luajn rol t rndsishm n
presionin osmotik pr rregullimin e

prqendrimit t lngjeve n organizm dhe

n ekuilibrin acido bazik. Kaliumi s bashku
me natriumin marrin pjes n lindjen e
potencialit t veprimit dhe ruajtjen e
potencialit t qetsis.
Klori prve funksioneve s bashku me
natriumin e kaliumin, luan rol n sintezn e
HCl n lngun gastrik. Klori luan rol n
transportet e lndve t ndryshme dhe
sidomos n veshka.
Squfuri sht komponent prbrs i cisteins
dhe metionins. Ai n formn e sulfateve
merr
pjes
n
sintezn
e
glukozaminoglikaneve t ndryshme me rol
strukturor n inde.
Magnezi n disa funksione sht i lidhur
ngusht m kalciumin e fosforin. Rreth 70%
t magnezit ndodhet n indin kockor.
Magnezi luan rol si aktivator i shum
enzimave n organizm dhe n kt rrug rit
eficencn
e
metabolizmit
t
karbohidrateve(glukozs) n organizm.
Hekuri sht i domosdoshm n sintezn e
hemoglobins, mioglobins dhe sistemit t
citokromeve.
Hekuri
luan
rol
n
katabolizmin e disa aminoacideve si
fenilalaninhidroksilaza.
Seleni sht aktivator i glutationperoksidazs, e cila bn shkatrrimin e
radikaleve t lira (peroksideve), t cilt
dmtojn acidet yndyror me shum lidhje
dyfishe (polietilenik), proteinat dhe acidet
nukleike. Selenika veprim sinergjist me
vitaminn E.
Principet themelore t qarkullimit t ujit
n organizm
Uji prbn pjesn m t madhe t mass
trupore n kafsh. N kafsht e porsalindura
prmbajtja e ujit sht 75-80% t mass
trupore. Me avancimin e moshs sasia e ujit
ulet gradualisht dhe arin deri 65% t mass

trupore. Por n kafsht e moshs t avancuar

dhe t dhjamosur prmbajtja e ujit arin deri
50% . Mos marrja e ujit nga jasht sjell
ngordhjen e kafshve. Kjo lidhet me rolet e
rndsishme biologjike q luan uji. N
form t prmbledhur rolin e ujit mund t
paraqiten:
-Uji merr pjes n formimin e ruajtjen e
strukturs tre dimensionale t proteinave.
Kjo struktur sht e vetmja q luan rol
biologjik , funksion kryesor i proteinave.
-Ruan strukturn aktive t kromozomit.
Humbja e 10% t ujit sjell kalimin nga
konformacioni B, biologjikisht aktive n
dhnien e informacionit n procesin e
transkriptimit, n konformacionin A, pa
aftsi pr t dhn informacion, megjithse
nuk ka psuar ndryshime n prbrjen
kimike.
-Ruajn strukturn e membranave biologjike
si kusht pr kryerjen e funksioneve t tyre
pr t siguruar ekzistencn e qelizs.
-Siguron jashtqitjen e produkteve t pa
dobishme apo t dmshme me ann e urins.
-Ndikon n ruajtjen e temperaturs s trupit
nprmjet nxjerrjes t ujit me ann e
djersitjes , defekimit, ajrit t ekspiruar si dhe
produktet q prodhojn kafsht.
Kafsht e sigurojn ujin nprmjet pirjes t
ujit, ujit q ndodhet n ushqime q han
kafsht dhe nga uji q formohet gjat
proceseve katabolike t karbohidrateve,
lipideve dhe aminoacideve.
Uji q ndodhet n ushqime ndryshon
ndjeshm.
Kshtu
n ushqimet
e
koncentruara prmbahet rreth 60 gr uj pr
kg, kurse n ushqimet e gjelbra prmbahet
deri 0.9 kg pr kg t ushqimit.
Uji metabolik prbn nj pjes t ndjeshme
t ujit n organizm. Kshtu nga 180 gr
glukoz ( nj mol glukoz) sintetizohet 252
gr uj.
Megjithse n raport midis ujit t marr me
ann e pirjes dhe me ann e ushqimit dhe

ujit t nxjerr vrehet se sasia e nxjerr

sht m e madhe. N kt shkmbim ka nj
qarkullim t vazhdueshm t ujit midis ujit
t marr e t nxjerr.

Pyetje:
1-Cili sht raporti midis energjis termike dhe energjis biologjike q del nga zbrthimi
metabolitve ushqimor?
2- far sht metabolizmi bazal i kafshve?
3- Si klasifikohen lndt minerale q ndodhen n organizmin e kafshve?
4- far roli luan kalciumin n indin kockor dhe n qelizat e indeve t tjer t organizmit?
5-Cili sht roli i fosforit n indin kockor dhe n indet e tjera t organizmit t kafshve?
6- Sa sht prmbajtja e ujit tek nj organizm i porsalindur dhe tek nj organizm i plakur?
7- Cili sht roli i ujit n organizmat e kafshve ?
8- Cili sht raporti midis ujit t marr nga organizmi dhe ujit t nxjerr n mjedisin
jashtm?

KAPITULLI VI - PROCESET E
TERMO-RREGULLIMIT

Temperatura
trupore
hipotermia dhe hipertermia)

Termorregullimi

Kafsht gjitar dhe shpendt kan aftsin pr

t ruajtur temperaturn e trupit t tyre,.

Kafsht jetojn n mjedise me temperature

t ndryshme t mjedisit. Faktori kryesor pr
mbijetesn e kafshve sht aftsia e llojeve
t ndryshme t kafshve t adaptohen ndaj
luhatjeve t temperaturs t mjedisit dhe t
ruajn nj temperatur t njjt n mjedisin
e tyre t brendshm pavarsisht luhatjeve t
temperaturs t mjedisit ku ato jetojn.
Ruajtja e temperaturs normale t mjedisit t
brendshm vlersohet si nj tregues
homeostatik. N rast se ky tregues
homeostatik luhat nga vlerat normale kjo do
t pasqyrohet n veprimtarin e enzimave
dhe proteinave n prgjithsi gj q do t
oj n rregullimin e funksionit t organeve
dhe organizmit n trsi.
Llojet e termorregullimit
Kafsht sipas llojeve t termorregullimit
ndahen n kafsh me gjak t ngroht
(homeoterme) dhe kafsht me gjak t ftoht
(Poikiloterme).
Kafsht me gjak t ftoht nuk kan
mekanizma pr t ruajtur temperaturn
konstante
pavarsisht
ndryshimit
t
temperaturs t mjedisit rrethues. Pr kt
arsye temperature e trupit t tyre luhat n
vartsi t luhatjes t temperaturs s
mjedisit. T till jan zvarranikt, amfibt
dhe peshqit.
Kafsht homeoterme ka karakteristikat pr
t prshtatur ndaj ndryshimit t temperaturs
t mjedisit dhe n kt mnyr ruajn
temperaturn
normale
t
trupit
,
karakteristike pr do lloj kafshe. N kt
grup bjn pjes shpendt dhe gjitart.
Temperatura e trupit n kt grup qndron
n kufijt nga 36-420C. .

(eutermia,

Tabela 6/1: Temperaturat normale t disa

kafshve e shpendve
Kafsha
Lop
qumshti
Lop
mishi
Derra
Dhn
Dhi
Kuaj
Pula

Temperatura C
Mesatare
38.6

Kufijt
38.0 - 39.3

38.3

36.7 - 39.1

39.2
39.1
39.7
37.9
41.7

38.7- 39.8
38.3 - 39.9
38.7 - 40.7
37.2- 38.2
40.6 - 43.0

pavarsisht ndryshimeve t temperaturs t

mjedisit (brenda kufijve t caktuar t
temperaturs t mjedisit
Kjo gjendje vlersohet si eutermi. Llojet e
ndryshme t kafshve kan temperatura
normale t trupit t tyre t ndryshme. Kjo
paraqitet n tabeln 6/1. Ndryshimet e
temperaturs t trupit n llojet e ndryshme t
kafshve jan rezultat i evolucionit, veorive
gjenetike , nivelit t prodhimit, lagshtia e
mjedisit dhe faktor t tjer mjedisor.
Megjithse roli i faktorve t nivelit t
prodhimit sht i kufizuar, t dhnat e
periudhs t intensifikimit t prodhimit t
qumshtit apo mishit kan dshmuar se
temperature e trupit t kafshve sht rritur
me intensifikimin e kapacitetit prodhues t
tyre. T dhnat e tabels 6/1 dshmojn se
midis lopve me drejtim t ndryshm
prodhimi (lop qumshti e lop mishi) ka
ndryshime sidomos n kufijt minimal e
maksimal t luhatjes t temperaturs.

Megjithat kjo nuk prbn nj luhatje me

interes klinik.
Lkundja e temperaturs n kufijt minimal
dhe maksimal, karakteristik pr llojin e
kafshs quhet eutermi. Nn ndikimin e
faktorve t mjedisit t jashtm dhe t
faktorve t brendshm, temperatura e trupit
ulet nn vlerat minimale karakteristike t
llojit. Kjo vlersohet si hipotermi. Ulja e
temperaturs s trupit(hipotermia) vrehet
nn ndikimin e uljes t ndjeshme t
temperaturs t mjedisit t jashtm pr nj
koh relativisht t gjat. Ulja e temperaturs
on n uljen e veprimtaris biologjike t
enzimave.
proteinave
transportuese,
proteinat tkurrse etj. Si pasoj e ktyre
frenohen rrugt katabolike dhe vrehet
deficenc e energjis biologjike. Kjo on
deri n ngordhje t kafshs.
Rritja e temperaturs t trupit mbi kufijt
maksimal quhet hipertermi. Kjo ndodh gjat
infeksioneve t ndryshme me karakter
bakterial apo virusal. Rritje t temperaturs
t trupit vrehet edhe gjat prodhimit t
rritur t hormonit t gjndrs tiroide
(trijodtironina
dhe
tetrajodtironina
(tiroksina). Ky hormon n prqendrime t
larta sjellin ndarjen e procesit t fosforilimit
nga procesi i transportit t elektroneve n
vargun respirator. Kjo sjell rritjen e sasis t
energjis termike(nxehtsis) ndaj energjis
biologjike. Pr pasoj nxiten rrugt
katabolike n gjith qelizat e organizmit.

Edhe shum toksina bakteriale sjellin

ndarjen e proceseve t fosforilimit nga ai i
transportit t elektroneve dhe sjellin rritjen e
temperaturs t trupit.
Rregullimi i temperaturs t trupit
Kafsht me gjak t ngroht, sikurse jan
edhe kafsht shtpiake, jan t afta t ruajn
temperaturn e trupit pavarsisht luhatjeve
t temperaturs t mjedisit t jashtm. Kjo
aftsi sht brenda kufijve t caktuar e pr
nj
koh
relativisht
t
shkurtr,
karakteristike pr llojin. Rregullimi i
temperaturs t trupit realizohet nprmjet
kontrolli negativ apo pozitiv n sisteme t
caktuar.
N kushtet t ftohtit reagimi paraqitet n
skemn 6/1. Realizimi i kontrollit t
temperaturs realizohet nprmjet disa
rrugve e mekanizma.
Rregullimi i ruajtjes t temperaturs
normale t trupit edhe n kushtet e
veprimit t faktorve t
mjedisit realizohet nprmjet sistemit
nervor dhe sistemit endokrin (hormonal).
Termostati pr kafsht vertebrore
ndodhet n hipotalamus (pjes e trurit
dhe integrues t sistemit hormonal).
Hipotalamusi merr informacionin nga
luhatjet e temperaturs mbi apo nn
norm n kufij shum t ngusht
(0.010C).

Skema 6/2: Mekanizmi rregullimit gjat uljes

s temperaturs
Lkura gjithashtu prmban termoreceptor
q ndjejn luhatjet e temperaturs t mjedisit
t jashtm. Aktivizimi i receptorve t
lkurs do t oj n lindjen e impulsit
nervor dhe

Ulja e temperaturs kapet nga

termoreceptort e lkurs. informacini
kalon n hipotalamus dhe SNQ. Analiza e
sinteza e informacionit n koren e
hemisferave con sinjale n hipotalamus.
Sistemi nervor simpatik ndikon n
ngushtimin e enve gjakore periferike.
Kshtu frenohet humbja e energjis.
Nxitet sinteza e adrenalins, e cila
sbashku me glukagoninnxisin proceset
katabolike Veprimi nprmjet
hipotalamusit sjell nxitjen e hormoneve
t gjndrs tiroide. Tri jod tironina e
tiroksina ulin raportin e enrgjis
biologjike me at termike, duke u ritur
kjo e fundit. Kjo energji luan rol n
ruajtjen e temperaturs s trupit. Bilanci
energjetik q krijohet sjell intensifikimin
e rrugve katabolike pr t prballuar
nevojat pr energji biologjike. Kjo sjell
ritjen e emtejshme t energjis termike.

transmetohet n hipotalamus. Ky sistem

neurohormonal
(hipotalamusi)
jep
informacion pr t korrektuar prodhimin e
energjis termike(drejt uljes apo rritjes t
saj) nprmjet
mekanizmave specifike.
(skema 6/2)
N rritje t temperaturs s trupit nxiten
termoreceptort e lkurs. Ata drgojn
informacion n SNQ dhe n
hipotalamus. Korja e hemisferave t
mdha con informacion n sistemin
adrenergjik . Pr pasoj ndodh zgjerimi i
enve t gjakut, ritja e ritmit t
frymmarjes pr t humbur energji
Hipotalamusi con informacion pr
frenimin e sintes t hormoneve
tiroidian. Nxitet djersitja e kafshve
prvec qenit.
Njeri prvec ktij sistemi t
pavullnetshm merr masa edhe n
mnyr t vullnetshme si pi fije
freskuese, mbrohet nga djelli etj

Skema 6/3: Ndikimi i rritjes t temperaturs

dhe rregullimi neurohormonal

N rast se temperatura e mjedisit ritet kjo do

t vshtirsoj shkmbimin e energjis midis
trupit t kafshs dhe mjedisit rrethues. N
kto rrethana frenohet sinteza e hormoneve
t gjndrs tiroide dhe ritet niveli i energjis
biologjike n krahasim me energjin
termike(nxehtsis)
dhe
kjo
energji
biologjike luan rol n intensifikimin e
djersitjes. N kt mekanizm ndodh ruajtja
e temperaturs t trupit sepse me djers del
m tepr energji termike.
Krahas saj ndodh zgjerimi i enve t gjakut
periferike q ndodhen n lkur. Zgjerimi i
enve gjakor krijon mundsi pr nxjerrjen e
m tepr energji termike.
Kur temperatura e mjedisit ulet ndodh
fenomeni i kundr. Ritet energjia termike e
prodhuar gjate fosforilimit si pasoj e
shtimit t hormoneve tiroidian, nuk ndodh
djersitja, kurse ent e gjakut periferike n
lkur ngushtohen. Humbja e energjis
termike ulet.
Mbulesa me qime t trupit luan nj rol t
rndsishm n rregullimin e temperaturs
t trupit. Kjo sepse mbulesa me qime luan
rolin e nj izolatori t nxehtsis dhe pengon
humbjen e nxehtsis nga lkura. Kur
temperatura e mjedisit ulet dendsia dhe
pozicioni i qimeve bn q ato mos luajn
rolin e izolatorit termik.
Prve faktorve t jashtm q marrin pjes
n rregullimin e temperaturs t trupit, me
interes jan edhe faktort metabolik t
brendshm. Kur temperatura e trupit ritet
ndodh intensifikimi i rrugve katabolike
ndrsa kur temperatura e trupit ulet rrugt
katabolike frenohen.

Temperatura e mjedisit dhe temperature

e trupit
Temperatura optimale dhe e rehatshme pr
kafsht dhe n prgjithsi pr gjitart sht
temperature 10-200C. Luhatjet mbi dhe nn
kt temperatur ndikojn n temperaturn
normale t trupit. Shkalla e luhatjes mund t
jet n kufij t ngusht q rrall kalon
kufirin 0.50C. Rritja e temperaturs
prballohet m me vshtirsi se sa ulja. Kjo
lidhet me sigurimin e nxjerrjes s energjis
termike.
Megjithat rritja apo ulja e temperaturs
prballohet duke intensifikuar metabolizmin,
por kjo luhatje e temperaturs nuk mund t
jet shum ekstreme.
-Lagshtia e ajrit prbn nj faktor aktiv n
temperaturn e trupit. Rritjet apo uljet e
lagshtis t ajrit ndikojn negativisht n
temperaturn e trupit dhe pr pasoj n
aftsit prodhuese e riprodhuese t kafshve.
Rritja e lagshtis t arit e shoqruar me
temperatur t lart t mjedisit sht m e
rnd se sa kur kta dy faktor veprojn
vemas. Klima e nxeht dhe e that
prballohet m leht sepse transpirimi sht
i ndjeshm dhe luhatjet e temperaturs s
trupit gati nuk vrehen. Temperatura e lart
me lagshti t lart t ajrit pengon
transpirimin e energjis nga
trupi dhe ndikimi mbi temperaturn e trupit
sht m i fort. Kafsht q kan gjndra
djerse e prballojn m leht kt situat
klimatike. Lagshtia e ajrit n kufijt 4080% vlersohet si e prshtatshme.
-Radiacioni diellor mund t ndikoj n
kafsht q jan n kullot. Radiacioni q
vepron mbi to sht radiacioni diellor i drejt
pr drejt dhe radiacioni q reflektohet nga

toka. Kafsht me qime t bardha e ndjejn

m pak efektin e radiacionit se sa ato me
mbules me qime t errta. Megjithat ky
efekt rrall pasqyrohet n temperaturn e
trupit sikurse ndodh gjat goditjes nga dielli.
Termorregullimi dhe prodhimtaria
Temperatura e lart apo e ult ka efekte n
lindjen e stresit termik n lop. Kjo gjendje
shoqrohet me uljen e prodhimit t
qumshtit. Kjo vjen nga frenimi i sintezs n
mli i proteinave dhe niveli i ult i acideve
yndyror. Pr pasoj deficenca e glukozs
con n frenimin e sintezs t laktozs kurse i
acideve yndyror on n frenimin e
triglicerideve t gjalpit. Ulja e prodhimit t
qumshtit ndikohet m shum nga stresi

termik se sa nga ulja e konsumit t ushqimeve. N trsin e uljes t prodhimit t

qumshtit, 35% vjen nga ulja e konsumit t
ushqimeve dhe 65% nga stresi termik.
Stresi termik i shoqruar me rritjen e
lagshtis relative t ajrit mbi kufirin
maksimal sjell efekte m t rnd n
gjendjen shndetsore t lopve dhe pr
pasoj edhe mbi prodhimin e qumshtit.
Stresi termik 60 dit parapjelljes ndikon
negativisht n prodhimin e qumshtit pas
pjelljes. Gjat stresit termik ndryshon edhe
prbrja e qumshtit. Ulen ndjeshm
proteinat e qumshtit dhe komponentt jo
yndyror t tij.

Pyetje:
1-Si klasifikohen kafsht sipas mekanizmave t ruajtjes t temperaturs t trupit ?
2-far sht eutermia, hipotermia dhe hipertermia n trupin e kafshve t ndryshme ?
3-Cilat jan mekanizmat e ruajtjes t temperaturs t trupit n gjitart ?
4- A ka mundsi q ndryshimi i temperaturs t mjedisit t prish mekanizmat e rregullimit
t ruajtjes t temperaturs s trupit?
5-A ndikon ndryshimi i termorregullimit n prodhimin e qumshtit n lop?

KAPITULLI VII - FIZIOLOGJI E

ESKRECIONIT DHE FUNKSIONI I
VESHKAVE
Jashtqitja e lndve t padobishme dhe t
dmshme nga organizmi i kafshve
realizohet n disa rrug. Kto rrug jan:
- Jashtqitja e dyoksidit t karbonit
nprmjet rrugve t frymmarrjes.
- Jashtqitja nprmjet djerss
- Jashtqitja nprmjet sistemit urinar
Rrugt kryesore t eleminimit t lndve
nga organizmi
Jashtqitja e substancave e substancave t
dmshme dhe t pa dobishme t organizmit
sht domosdoshmri pr t siguruar
veprimtarin normale t organizmit n
trsi. Ky proces kryhet kryesisht n
aparatin urinar q prfshin veshkat, ureteret,
mshigzn e urins dhe uretrn. Ndr t
gjith kto pjes t aparatit urinar rol m
aktiv luan veshka. Ky aparat sht nj nga
sistemet pr t siguruar homeostazn
(homeodinamin) n t gjith organizmin.
Rol tjetr q luan veshka n trsin e
mekanizmave t homeostazs jan: rregullon
pH e gjakut s bashku me mekanizmat e
tjer si jan frymmarrja dhe sistemet
tampon(buferike), rregullon prqendrimin
normal t ujit dhe t joneve sidomos joneve
natrium, kalium, klor, hidrogjenkarbonat,
fosfat etj.
Veshkat dhe sistemi urinar
Veshka e gjitarve sht nj organ n
formn e fasules dhe vendoset n kavitetin e
barkut dhe
lidhet me shpinn( skema 1). Nj degzim i
aorts dorsal e quajtur arteria renale
furniazon at me gjak. Gjaku largohet
nprmjet vens renale (skema 7/1)

Ajo fiksohet n shpin me ann e

ligamenteve. Veshka sht e mbuluar me nj
mbules fibroze e quajtur kapsul. N prerje
gjatsore dallohet 2 shtresa apo regjione t
quajtur shtresa medulare dhe shtresa
kortikale (Skema 3). N brendsi t veshks
vendosen nj kavitet i quajtur pelvis renalis.

Arteria e vena
renale

Aorta
distale

Vesh
ka
Vena cava
caudale

Urete
ri
Sfingteri i
mshigzs s
urins
Mshigza e
urin
Uretra

Skema 7/1 : Sistemi urinar

N pelvis renalis grumbullohet urina. Urina

ohet n mshigzn e urins nprmjet
kanalit t quajtur ureter. N mshigz ka nj
sfingter q pengon derdhjen e vazhdueshme
t urins. Singteri i mshigzs urinare lidhet
me mjedisin e jashtm nprmjet uretrs
(skema 2).

Pelvis
renalis

Zona
kortikale
Zona
medulare

Art.renal
e
Vena
renale

Piram

Kapsula
fibroze

Skema 7/2: Prerja gjatsore e veshks,

shtresa kortikale e modulare si dhe pelvis
renalis
N studimin mikroskopik mund t shihet nj
struktur komplekse. Kjo struktur quhet
nefron (skema 3) . N veshka nga miliona
struktura t tilla q shtrihen n shtresn
kortikale e modulare.

Uret
er

Deg e arterjes renale

Glomerula

Tubuli distal i
prdredhur

Kapsula Bauman
Tubuli proksimal i
prdredhur
Duktusi kolektor
Hanza e Henle-it

Skema 7/3: Struktura e nefronit n gjitart

N shtresn kortikale t nefronit vrehet nje
struktur n form t gots e kapsula renale
ose kapsula e Baumanit. Ajo rrethohet nga
kapilare e quajtur glomerul. N glomerul
ka presion t lart gjaku. Glomerula dhe
kapsula s bashku shrbejn pr filtrimin e
gjakut. N poret e tyre kalojn gjith
elementt e gjakut me prjashtim t
eritrociteve dhe leukuciteve si dhe molekulat
e mdha proteine. Ky filtrat i gjakut sht
shum i ngjashm me plazmn e gjakut. Ai

prmban glukoz, aminoacide, ure dhe jone

t ndryshme.
Mekanizmi i eskrecionit t veshks
Mbas hyrjes n glomerul lngu kalon n
tubat e prdredhur n nyjn e Henleit dhe
mbas ksaj grumbullohet n tuba nprmjet
nj tubi t dyt t prdredhur( skema 4). Nga
tubat kolektor urina bie n pelvis renalis dhe
m tej futet n ureter.
Glomeruala dhe t dy tubat e prdredhur
vendosen n korteksin renal t veshks

kurse nyjet Henlei dhe kanalet kolektor

prbjn pjesn modulare t veshkave.
Ndrsa filtrati kalon gjat tubit t prdredhur
proksimal thithen metabolite t till si
glukoza, uji, jonet e ndryshme, aminoacidet

dhe kalciumi dhe kalojn n gjak (skema 5)

Shumica e ktyre substancave thithen
kundr gradientit t prqendrimit dhe me
harxhim t energjis(me transport aktiv).

Gjaku
Tufa e kapilarve q
prbjn glomeruln
Kapsula

Deg e arteries
renale nn
presion lart

Filtrati kalon n
tubulat e veshks si
urin

Uji e molekulat e vogla

kalojn n kapsul nga gjaku
Skema 7/4 Filtrimi n glomerul dhe kapsul

Natyra e lndve q thithen e jashtqitn

nprmjet urins
Gjat filtrimit q ndodh n glomeruln e
malpigit (skema 7/5) n urinn parsore q
del jan t gjitha lndt q ndodhen n gjak
me prjashtim t qelizave t eritrociteve dhe
leukociteve si dhe proteinat me mas
molekulare t madhe.
Gjate procesit t rithithjes vrehet se
glukoza, aminoacidet dhe jonet e ndryshme
t metaleve si kalcium, kalium, natrium, etj
rithithen dhe kalojn prsri n gjak. Lnd
t tjera nuk thithen. N kt proces rithithje

rreth 90% e ujit q ndodhet n filtrate

rithithithet.
Urina normale prbhet nga uji, urea, acid
urik apo derivate t tij, pigmente q vin nga
zbrthimi i eritrociteve si dhe prqendrime
n sasi t ndryshme t joneve hidrogjen,
jone t metaleve alkalin si natrium, kalium,
kalcium. Ndryshimi i sasis t joneve
hidrogjen prcakton edhe pH e urins.
N procese t veanta thithen substance t
veanta si pjesrisht kaliumi, jonet hidrogjen
dhe ilae.

Uj,glukoz,ure, Ca,K,
Na dhe Cl

filtrimi

Jon H+

Kalium

Sekrecion

Gluko

U
j

aminoacid

Kalium
Ca2+
uj
uj

Na

uj

Na

r
q

n
d
r
i
m

Skema 7/5: Paraqitje e procesit t shndrrimit t filtratit n urin.

Procesi i rithithjes sht nj proces i
rregulluar. Rregullatori m i madh sht
hormoni antidiuretik(ADH) ose vazopresina.
Kur prqendrimi i joneve t ndryshm ritet,
sidomos gjat mos pirjes t ujit pr nj koh
t gjat, ndodh sinteza dhe veprimi i ADH.
N kt rrug ndodh thithja e ujit nga filtrati
dhe n kt rrug normalizohet presioni
osmotik kurse prqendrimi i lndve n
urin ritet tej norms.
IV-Funksione t tjera t veshkave
Jashtqitja e ures nga trupi dhe ruajtja e
balancs s ujit n organizm, sikurse
prshkruhet m sipr, jan funksionet
kryesore t veshks. Megjithat veshka ka

edhe disa funksione t tjera t cilt jan po

ashtu jetik pr ruajtjen e veprimtaris
jetsore, nprmjet ruajtjes t homeostazs.
Kto funksione jan.
-Kontrolli i prqendrimit t joneve si jone
natrium (Na+),Kalium( K+),Klor (Cl-) n
gjak nprmjet rithithjes apo jashtqitjes t
tyre n vartsi t prqendrimit q kan n
gjak.
-Prbn njrin nga mekanizmat q sigurojn
ekuilibrin acidobazik n lngjet e organizmit
nprmjet
jashtqitjes
t
joneve
+
hidrogjen(H ) dhe rithithjes t joneve
hidrogjenkarbonat (HCO3).

Pyetje:
1-Cilat jan rrugt e jashtqitjes nga trupi t produkteve t dmshme e t padobishme ?
2- Cili sht ndrtimi anatomik i sistemit urinar n kafsh?
3- Cilat jan strukturat histologjike t veshks?
4- Cili sht mekanizmi i filtrimit glomerualar n veshka?
5- Cilat lnd dalin nga gjaku n urinn parsore dhe cilat nuk dalin n t?
6- Ku ndodh rithithja e lndve nga urina parsore dhe formohet urina prfundimtare?
7- Cili sht mekanizmi i ruajtjes t pH t organizmit nprmjet procesit t filtrimit glomerular dhe
procesit t thithjes t lndve nga urina parsore?

KAPITULLI VIII - FIZIOLOGJIA E

GJNDRS S QUMSHTIT
Nevojat energjetike t laktacionit
Qumshti prmban rreth 12.1% lnd t
that. N kto prfshihen yndyrnat 4%,
proteinat 3.4% dhe karbohidratet, kryesisht
laktoz 4.7%. Pjesa tjetr e qumshtit sht
uj. Sinteza e qumshtit n gji krkon
harxhimin e nj sasie m t madhe t
energjis se nivelin energjetik q prmban
vet qumshti kur digjet n bombol
kalorimetrike.
Energjia neto q prdoret pr prodhimin e
qumshtit prfshin vlern energjetike dhe
energjin totale t ushqimit.
Duke marr n konsiderat sa m sipr jan
prpunuar formula pr llogaritjen e
nevojave t lopve n energji metabolike pr
prodhimin e qumshtit(Mi).
Mi (MJ/kg)=EVi / 0.35qm + 0.42
Ku:
Mi = energjia metabolike pr
prodhimin e nj litre qumsht
EVi =Vlera energjetike e qumshtit
qm= Energjia metabolike n racion
Vlera energjetike e qumshtit (MJ/kg
qumsht) ndryshon sipas prbrjes t
qumshtit dhe racave t ndryshme. Kjo
vler mund t gjendet n tabelat e ndrtuara
pr kt qllim apo mund t analizohet n
bombola kalorimetrike.
Vlera e qm sht e prcaktuar dhe jepet si
koeficen n tabelat prkatse.
N kt llogaritje merret n konsiderat q
qumshti ka 40 gr yndyr/kg qumsht dhe
90 SNF(proteinat dhe karbohidratet)/kg.
Dieta e lopve ka koeficientin qm=0.60.

Efecenca e prdorimit t energjis

metabolike t racionit pr prodhimin e
qumshtit varet jo thjesht nga vlera
energjetike e ushqimeve por edhe nga niveli
i proteinave n racionin ushqimor. Kur
niveli i proteinave nuk sht adekuat ndodh
zbrthimi i proteinave t trupit e sidomos ato
t muskujve pr t prballuar nevojat pr t
prodhuar qumshtin. Kjo ul ndjeshm
eficencn e racionit ushqimor se nj pjes e
energjis largohet.
N fazat e para t pas pjelljes prodhimi i
qumshtit sht dominant dhe n kushtet e
uljes t ngrnshmris t ushqimeve dhe
nevojs t lart pr prodhimin e qumshtit
n organizm vendoset nj balance
energjetik negative. Kjo ka ndikime n
gjendjen shndetsore t lopve.
Prbrja kimike e kulloshtrs dhe
qumshtit n raport pr rritjen dhe
mbrojtjen shndetsor t t vegjlve
T porsa lindurit duhet t fillojn t marrin
frym sapo kordoni umbelikal shkputet nga
trupi nns. Largimi i mukusit nga hunda e
t porsalindurve dhe pastrimi me peshqir t
gjith trupit prbn nj domosdoshmri. Fill
pas ksaj t vegjlit krkojn t pin. Pr kt
sht e domosdoshme t pastrohet gjiri duke
e lar dhe thar me nj pecet t pastr. T
porsalindurit pin s pari kulloshtrn, e cila
sht nj produkt i gjirit t nns i ndryshm
nga qumshti. T vegjlit duhet t pin sa t
jet e mundur m shpejt pas ngritjes t tyre
n kmb. Prbrja e kuloshrs t lopve
dhe produktit t gjirit deri sa ai kalon n
qumsht paraqitet n tabeln 8/1.

Tabela 8/1: Prbrja e kulloshtrs dhe qumshtit transitor deri ditn e 5

Prbrsit

Dita 1

Dita 2

Dita 3

Dita 4

Dita 5

Dita 11

Kulloshtr Transitor

Transitor

Transitor

Transitor

Qumsht

L.that %

23.9

17.9

14.1

13.9

13.6

12.9

Proteina %

14.0

8.4

5.1

4.2

4.1

4.0

Kazein %

4.8

4.3

3.8

3.2

2.9

2.5

imunoglobulina 6
%

4.2

2.4

0.2

0.1

0.09

Yndyrna %

6.7

5.4

3.9

4.4

4.3

4.0

Laktoz

7.39

4.4

4.6

4.7

4.9

4.3

L.Minerale%

1.11

0.95

0.87

0.82

0.81

0.74

Pesha specifike

1.056

1.04

1.035

1.033

1.033

1.032

Kulloshtra e lopve sht nj przierje e

sekrecionit t gjirit dhe komponentve t
gjakut, ndr t cilt m t veanta jan
imunoglobulinat (ig) ose antitrupat e
kulloshtrs. Por n kulloshtr ka edhe
proteina t tjera t cilat akumulohen n
gjndrn e gjirit gjat periudhs t tharjes t
lopve.
Kulloshtra
me
t
gjitha
karakteristikat e saj, sidomos pr sa i prket
imunoglobulinave fillon t ndryshoj 6 or
pas lindjes dhe n prfundim t dits s par
vrehet nj ulje e ndjeshme dhe ditn e 5
arin nivelin minimal. Kurse n ditn e 11
nuk ka m shenja t kulloshtrs por sht
shndrruar plotsisht n qumsht. Sekrecioni
i gjirit nga dita e dyt deri n t pest sht
nj periudh transitore e kalimit t
kulloshtrs n qumsht. Kjo pasqyrohet edhe
n dinamikn e ndryshimit t t gjith
komponentve n dit t ndryshme. Kjo
dinamik e kulloshtrs dhe shndrrimit t saj
n qumsht sht e njjt por vlerat absolute
ndryshojn jo vetm midis llojeve t

gjitarve por edhe n raca t ndryshme t

lopve apo gjitarve t tjer.
Marrja e kulloshtrs nga t vegjlit n 5
ditorin e par t pas pjelljes sht e
domosdoshme sepse tek t vegjlit sistemi
imunitar sht i pa aktivizuar dhe
imunoglobulinat e kulloshtrs sigurojn
mbrojtjen e t voglit pr periudhn e par t
jets q mund t shkoj rreth dy jav. Gjat
ksaj periudhe ndodh aktivizimi i sistemit
imunitar t organizmit t lindur.
Sinteza e kulloshtrs t cilsis t mir
ndodh n rast se tharja e lopve bhet s
paku 40 dit para lindjes. Shkurtimi i
periudhs t tharjes do t pasqyrohet n
cilsin e kulloshtrs dhe sidomos n
aftsin mbrojtse t saj ndaj infeksioneve t
ndryshme t t vegjlve.
Pirja e kulloshtrs sa m shpejt pas lindjes
siguron nj aftsi m t mir mbrojtse ndaj
infeksionet tek t porsalindurit. Kjo lidhet jo

vetm se niveli i imunoglobulinave q fillon

t bjer shpejt por edhe pr faktin se thithja
e ktyre proteinave me mas t madhe
molekulare ulet me kalimin e orve dhe
ditve. Normalisht pjesa m e madhe e
imunoglobulinave thithet brenda 4 orve pas
pjelljes dhe ulet ndjeshm mbas 20 orsh.
Dinamika e thithjes t imunoglobulinave n
kt periudh luhat nga 50%-6% t sasis t
marr.
N prfundim mund t themi se midis
marrjes t sasis t nevojshme t
imunoglobulinave dhe smundshmris e
ngordhshmris
t
viave
ka
nj
marrdhnie lineare. Viat q nuk marrin
sasin e nevojshme t kulloshtrs n kohn e
duhur, do t sigurojn nj imunitet pasiv m
t dobt jo vetm se niveli i tyre bie
ndjeshm por edhe sepse thithja e
antitrupave n zorr ulet.

Mbas prfundimit t periudhs t

kulloshtrs, fillon periudha e t ushqyerit t
t vegjlve me qumsht. Dinamika e rritjes
varet n radh t par nga plotsimi sa m
mir t nevojave t vegjlve me qumsht.
N fermat e lopve me rritje intensive,
kujdesi pr viat dhe t ushqyerit e tyre
sht i vendosur mbi baza t forta
shkencore, Defektet n sasin e cilsin e
qumshtit q pin viat ka uar q
ngordhshmria t arrij deri n 7% t viave
t lindur. Nga ana tjetr dinamika e rritjes
sht frenuar n nj prqindje m t lart.
Kujdesi pr viat q do t lindin fillon q n
periudhn e tharjes t lopve. Nj t ushqyer
t prshtatshm n kt periudh sjell n jet
vica t shndetshm, nna me kulloshtr t
cilsis t mir dhe vica me pesh n lindje
n prputhje me krkesat e racs t lopve.

Efektet e marrjes me vones t kulloshtrs

dhe mortalitetit paraqiten n tabeln 8/2

Pas lindjes viat duhet t pin sasin e duhur

t kulloshtrs, sikurse paraqitet n tabeln
8/3

Tabela 8/2: Ngordhshmria e viave sipas

kohs t marrjes t kulloshtrs t par

Tabela 8/3: Sasia e kulloshtrs qe duhet t

pij do vic n dit

Or
t
marjes t
kulloshtr
s t par

Ngorshm
ria %7
dit

Ngordhsh
mria %

4 or pas
pjelljes

5-16 or
pas
pjelljes

2-3 dit

4-5 dit

2 or

13

5.2

1.5-2 kg

3.6-4 kg

2.7-3 kg

2.7-3 kg

7 or

12

35

9.3

13 or

24

32

10.7

2 muaj

Ngorshm
ria % 6
muaj

T dhnat e tabels 8/2 dshmojn se

ngordhshmria m e madhe ndodh deri n
moshn 2 mujore dhe m tej ulet. Sa m e
von t jet koha e marrjes t kulloshtrs aq
m e lart sht ngordhshmria e t
vegjlve.

Periudha e kulloshtrs zgjat 5 dit, dhe

bashk me t fillon dhe dhnia e qumshtit, i
cili do t zvendsoj kulloshtrn. Sasia e
qumshtit q do t prdoret pr vic paraqitet
n tabeln 8/4.

Tabela 8/4: Sasia e qumshtit pr vic

sipas moshs
Mosha
e vicit

Uj n
dit
(litra)

Qums
ht n
dit
(litra)

Sa
her
jepet
n dit

4-7 dit

1.4

8-21
dit

1.8

22-60
dit

2.3

Mbas ksaj moshe, sasia e qumshtit

dhe futja graduale t ushqimeve t
tjera do t realizohen n prputhje me
dinamikn e shtess t peshs q
planifikohet.
Krahas t ushqyerit, vmendje duhen
kushtuar masave sanitaro-veterinare
pr ti ruajtur viat nga infeksionet e
ndryshme. Pr kt rekomandohet
grafiku si m posht:
Dezinfektimi periodik i lokaleve
-

Futja n racionin ushqimor t

hekur-dekstarn e vitamin

Vaksinim pr smundjet infektive

sipas nj grafiku t zons

Rregullimi i zhvillimit dhe i funksionit t

gjndrs t qumshtit
Gjndra e qumshtit n procesin e saj sht
mjaft komplekse. N periudhn e tharjes
sht nj gjndr gati jo funksionale. Me
lindjen e t voglit ndodhin ndryshime t
thella q ojn n fillimin me nj her t
sintezs t kulloshtrs, sinteza e cila duke
filluar nga dita e dyt e pas lindjes fillon t
frenohet dhe fillon prodhimi i qumshtit.

Mbas periudhs tranzitore, fillon prodhimi i

plot i qumshtit. Kjo gjendje vazhdon deri
n realizimin e procesit t tharjes prsri.
Gjith kto ndryshime morfologjike dhe
funksionale zhvillohen n mnyr t
sinkronizuar dhe rregullohen nga sistemi
neurohormonal. N kto procese komplekse
marrin pjes hormone t riprodhimit sikurse
jan 17 beta estradioli, progesterone,
laktogeni
placentar,
prolaktina
dhe
oksitocina; hormone me veprime t
prcaktuara metabolike si hormone rritjes,
glukokortikoidt, hormone tiroidian, insulin
etj.
Kjo bashksi hormonesh duke vepruar n
gjndrn e gjirit si dhe n organe t tjer
sjellin ndryshime n gjndrn e gjirit sipas
fazave t zhvillimit t tij.
iia- Veprimi i hormoneve n zhvillimin e
gjirit dhe laktacionin
Zhvillimet morfologjike n gji krkojn
pjesmarrjen e hormoneve t ndryshm n
faza
t
caktuara
t
ndryshimeve
morfologjike dhe t laktacionit.
N grafikun 8/1, dshmojn se problemi n
trsin e tyre mbetet ende i panjohur. Por
dihet se hormonet estrogjen dhe faktorii
ritjes jan parsor n rregullimin e
morfogjenezs t kanaleve dhe n fazn
proliferative t morfogjenezs t alveolave.
Hormoni prolaktin dhe laktogjeni placentar
luajn rol n proceset e defirencimit gjat
laktogjenezs. Laktogjeneza ndodh n dy
faza.
N laktogjenezn e par q fillon nga mesii
mbarsmris me shum komponenteve por
jo t t gjithve pr t shprehinformacionin
e gjeneve q marin pjes n sintezn e
komponentve t qumshtit (albumins t
qumshtit, kazeins, enzimat pr sintezn e
laktozs, enzimat pr sintezn e acideve
yndyror dhe lipideve t qumshtit.) N

kt faz n studimin tek minjtsht

prcaktuar se ka ndryshime morfologjike
dhe ka pikza lipidesh n epitelin e gjndrs
t gjirit. N periudhn rreth pjelljes qi
takon fazs s dyt t laktogjenezs ndodhin
ndryshime morfologjike dhe sintez t
enzimave dhe proteinave transportuese q
prbjn fazn e fillimit t sintezs t

kulloshtrs. Laktogjeneza dy shtshoqruar

me ndryshime t tjera molekulare e
morfologjike n nivel t alveolave t gjirit.
N kt faz fillon transferimiintensiv
iimunoglobulinave n gji. Me fillimin e
pirjes nga i vogli fillon procesii sinetzs t
produkteve t qumshtit. Por procesisht
ende
i
pa

njohur dhe veprimii hormoneve shti

mundshm apo i panjohur.

its t 18 pas pjelljes. Niveli i prolaktins

ritet dhe arin nivelin maksimal me
prfundimin e mbarsmris dhe pastaj ulet
por nuk arin nivelin e mparshm pr 18 dit
pas pjelljes. Progesteroni ka nivel m t lart
gjat mbarsmris dhe rreth dits t 25
parapjelljes fillon rnien dhe arin nivelin
gati
zero
ditn
e
10
pas
pjelljes.Glukokortikoidet dhe m shum
kortikosterona ka luhatje jo t rregullta gj
q dshmon se ai sht nn kontrollin e
mekanizmave t tjer.

Ndryshimii prqndrimit t disa hormoneve

n gjak duke filluar nga dita e 35
parapjelljes deri ditn e 18 pas pjelljes tek
nj dele.

Grafiku 8/2: Dinamika e disa hormoneve

para e pas pjelljes tek dhnt

Pyetje: placentar ka nivelin m t lart

Laktogjeni
n1-ditn
32 para
pjelljes
dhe pastaj
Cilaesht
prbrja
e qumshtit
dheulet
sa uj prmbahet n t?
gradualisht dhe arin nivelin m t ult rreth
2- Si ndryshon prbrja e kulloshtrs nga ort e para pas lindjes dhe deri sa ajo
shndrrohet n qumsht?
3- Pse sht e domosdoshme pirja e kulloshtrs q n ort e para t pas pjelljes dhe deri
ditn e tret pas pjelljes?
4- Si ndryshojn efektet e pirjes t kulloshtrs pas pjelljes n smundshmrin e t
vegjlve dhe ngordhshmrin e tyre, pse?
5-

Cilt hormone ndikojn n ndryshimet morfologjike n gji n periudhn e prgatitjes

t kafshve pr pjellje?

KAPITULLI IX - FUNKSIONI DHE

RREGULLIMI I SISTEMIT
ENDOKRIN
Parime t prgjithshme pr sistemin
endokrin dhe hormonet
Sistemi endokrin sht nj sistem kompleks.
Ai prbhet nga gjndrat endokrine
qendrore, qelizat e t cilave realizojn
sintezn e hormoneve dhe i hedhin kto
hormone n gjak. Hormonet veprojn n
nivel t strukturave specifike q jan
receptort.

N sistemin endokrin prfshihet edhe

sistemi endokrin i prhapur(difuz), i cili
shtrihet n t gjith indet dhe organet e
organizmit. Hormonet q prodhohen nga ky
sistem prgjithsisht nuk hidhen n gjak por
veprojn n qelizat ku veprojn, qelizat fqinj
me qelizn ku sintetizohet dhe disa mund t
hidhen edhe n gjak. Numri i ktyre
hormoneve sht shum her m i madh se
hormone e sistemit endokrin qendror.
Nisur nga sa m sipr, hormone
prkufizohen si substance me natyr t
ndryshme kimike, q veprojn duke u lidhur
me receptort e tyre specifik.

Funksioni i hipofizs, tiroides, pankreasit dhe gjndrave mbi veshkore

Nucleus
paraventrikular
Nukleus
supraoptik
Lidhja hipotalam
post-hipofiz
Post-Hipofiza

Ante
hipofiz

Sistem arterial
Sistem venoz
Nuklet paraventrikular e supraoptik kan neurone q
prodhojn vasopresin e oksitocin. Hormonet
sintetizohen n trupin e qelizs n hipotalamus
Hormoni zbret gjat aksonit dhe ruhet n post-hipofiz

Skema 9/1: Mekanizmi prodhimit, e hedhjes n gjak t oksitocins dhe vazopresins

Hipofiza prbn nj gjndr endokrine me
veprim tropik dhe me veprim t mirfillt
hormonal. Hipofiza prbhet nga 3 pjes.
Pjesa e prparme e hipofizs ose
antihipofiza, pjesa e pasme e hipofizs ose

post-hipofiza (neurohipofiza) dhe pjesa e

ndrmjetme e hipofizs.

Pjesa e pasme e hipofizs hormone dhe

roli i tyre
N pjesn e pasme t hipofizs depozitohen
dy
hormone:
vazopresina
ose
antidiuretina(ADH) dhe oksitocina t cilat
sikurse jepet n skemn 9/1 prodhohet n
hipotalamus. T dy hormone kan natyr
proteinike.
Vazopresina(ADH)
Roli i vazopresins mund t prmblidhet n:
-Nxit thithjen e ujit gjat procesit t
formimit t urins prfundimtare
-Stimulon tkurjen e muskulaturs s lmuar
t arteriolave
-Rregullohet nga ndryshimi i presionit
osmotik. Pra rritja e prqendrimit t lndve
minerale n gjak ojn n rritjen e presionit
osmotik. Kjo nxit sintezn e vazopresins
dhe nga veprimi saj mbi receptort n
veshka realizohet thithja e
ujit e
normalizohet presioni osmotik.
Oksitocina sht nj hormone me natyr
proteinike. Rolet e saj jan:
-Nxit tkurrjen e muskulaturs t mitrs n
gjitart.
-Tkurrja e muskulaturs lmuar t gjirit
favorizon nxjerrjen e qumshtit gjat pirjes
dhe mjeljes
Rregullimi i biosintezs t ktyre dy
hormoneve realizohet n rrug nervore, t
cilt nxisin pjest prkatse t hipotalamusit
(Skema 9/2)
iib-Pjesa e prparme e hipofizs
N kt pjes t hipofizs prodhohen
hormone tropik t rangut t dyt, sepse
hormone tropik t rangut t par jan
hormonet e hipotalamusi. Hormonet e
antehipofizs veprojn n nivel t gjndrave
endokrine periferike dhe nxisin sintezn e
hormoneve nga kto gjndra. Hormonet e
prodhuar nga kjo gjndr jan: Hormoni

folikulostimulues
(FSH),
Hormoni
luteinizues (LH), Hormoni i ritjes
(Somatotrop-hormon),
Tireostimulues
hormone (TSH), adrenokortikotrop hormone
(ACTH) dhe Prolaktina (PRL).
Funksionet tropike t ktyre hormoneve
paraqiten n skemn 9/1.
Hormoni
folikulo-stimulues(FSH)
dhe
hormone luteinizues(LH) jan hormone q
veprojn n sinkron me njra tjetrin.
Receptort e t dy hormoneve jan t
vendosur n membrann e qelizave n
vezoret (ovaret) dhe n testikulat. Nga ky
veprim LH nxit sintezn e hormoneve
seksuale mashkullore dhe femrore si dhe t
progesteronit. Kurse FSH nxit tek femrat
ovogjenezn (formimi i vezs) dhe
spermatogjenezn
(formimi
i
spermatozoideve).
Rregullimi i biosintezs realizohet n
veprimin e nj hormone tropik t rangut t
par q sintetizohet n hipotalamus dhe
transportohet n pjesn e prparme t
hipofizs. Ky hormone quhet Gonadotrop
rilizing hormone ose Gonadoliberina.
Frenimi i LH dhe FSH realizohet nn
veprimin e Gonadostatina q prodhohet n
hipotalamus.
Prolaktina ka receptort e saj specifik n
gjndrn e gjirit. Veprimi i ktij hormone
sjell nxitjen e prodhimit t qumshtit nga
gjiri si dhe veprime n proceset e
morfogjenezs t gjirit n periudhn e
kalimit t gjirit nga periudha e tharjes ne
fazn e fillimit t prodhimit t qumshtit.
Hormoni tireostimulus vepron n receptort
e saj specifik n qelizat e gjndrs tiroide.
Nn kt veprim ndodh procesi kompleks i
sintezs t tetra jod tironins (T4) dhe tri jod
tironina (T3). Kta hormone kan efekte t
ndryshme metabolike.

Rregullimi i biosintezs t TSH realizohet

nn veprimin e Tireolibers q sintetizohet
n hipotalamus. Frenimi i sintezs realizohet

nga veprimi i Tireostatins t sekretuar n

hipotalamus.

Antehipofiza

Post-hipofiza

TSH

ACTH

Prolaktina

Gj.tiroide

Gj.mbiveshkore

Gjendra gjirit

T3 e T4

Kortizol

Efekt
metabolik

Efekt metabolik

Sekrecioni qmshtit

Hormoni rtjes
Mlci

Shum inde

Somatomedin

Kocka

inde t buta

Ritje trupit

Veprim
metabolik

LH

FSH

Veprojn n ovare e teste

Hormone seksual
femror e
mashkullor

Ovogjeneza dhe
Spermatogjeneza

Skema 9/2: Hormonet e antehipofizs dhe efekte e tyre n organizm

Adrenokortikotrop hormone (ACTH) i
prodhuar n pjesn e prparme t hipofizs
vepron n pjesn kortikale t gjndrs
mbiveshkore (adrenale apo suprarenale).
Nga lidhja e tij me receptorin realizohet

shndrrimi i kolesterolit n hormone

glukokortikoid (Kortizol, Kortizon dhe
Kortikosteron). Kta hormone kan efekte
metabolike si dhe jan prgjegjs pr lindjen
e stresit t zgjatur(kronik).

Rregullimi i biosintezs t ACTH kryhet nga

hormone nxits i quajtur kortikoliberina dhe

impuls
nervor

Veprim
hormonal

Neuronet sekretore t
hipotalamusit
Hormoni 1
Sistemi portal
antehipofiz
Hormon 2
Bien n gjak
Gj. Edokrin specifike

Stresi

Hipotalamus
Kortikoliberina
Sistemi portal
Antehipofiz
ACTH
N gjak
Korteksi mbiveshkor

Hormoni 3

Rite kortizoli

Qark. n gjak

Bien n gjak

Qeliza shnj
Efekti fiziologjik

biosinteza frenohet nga kortikostatina.

Shumicn e qelizave
Ndryshime metabolike pr t evituar
stresin

Skema 9/3: Mekanizmi prgjithshm i rregullimit t t disa hormoneve n gjendje normale

dhe gjat stresit

Sikurse paraqitet n skemn 9/3, nn

veprimin e impulsit nervor apo hormonal
mbi hipotalamusin sintetizohen dy lloje
hormonesh. Hormone nxits (liberinat) q
veprojn n pjesn e prparme t hipofizs

dhe nxisin sintezn e hormoneve tropik t

shkalls s dyt. N hipotalamus nn
veprimin e impulsive nervor dh efektin
hormonal sintetizohen dhe hormone frenues

(statina), t cilt frenojn sintezn e

hormoneve .

siguruar nj nj furnizim me gjak t t gjith

indeve.

Hormonet tropik t rangut t dyt(hormone

2 n skem) veprojn mbi gjndrat
endokrine specifike dhe nxisin sintezn e
ktyre hormoneve(hormone 3 n skem).
Rritja e prqendrimit t hormone 3 sjell
frenimin e sintezs t hormoneve 2 dhe
hormoneve 1.

-Zhvillimi i rregullt dhe normal t proceseve

t riprodhimit sht edhe nn ndikimin e
hormoneve tiroidian.

N gjendje stresi rritja e kortizolit frenon

sintezn e ACTH dhe kortikoliberins.
Hormonet e gjndrs tiroide
Hormonet tiroidian ( trijod tironina(T3) dhe
tetrajod tironina T4) ushtrojn efekte n t
gjith organizmin. Hormonet tiroidian e
sidomos
trijod
tironina,
sht
i
domosdoshm pr jetn. Kjo lidhet me rolet
q luan n metabolizmin e e lnds.
Hormonet tiroidian risin proceset katabolike
dhe n funksion t saj sht rritja e konsumit
t oksigjenit. N form t prmbledhur rolet
e hormonit tiroidian paraqiten:
-Nxit zbrthimin e triglicerideve dhe pr
pasoj sjell rritjen e nivelit t acideve
yndyrore t lira n plazmn e gjakut,
megjithse nxit zbrthimin e ktyre acideve.
-Nxit zbrthimin e glukozs n qeliza t
indeve t ndryshme. N kt aspekt sjell
intensifikimin e zbrthimit t glikogjenit dhe
nxit sintezn e glukozs nga metabolite jo
glucidik.
-Hormoni tiroidian nxit rritjen tek t vegjlit
duke bashkvepruar me hormonin e rritjes.
-N prqendrime normale hormone nxit
zhvillimin e trurit tek t vegjlit. M e
shfaqur kjo sht tek fmijt e vegjl.
-Hormoni tiroidian rit ritmin e zemrs dhe
ndikon n zgjerimin e enve gjakut duke

Rregullimi i biosintezs t hormoneve

tiroidian realizohet nga hipotalamusi dhe
antehipofiza me hormone resperktiv
Tireoliberiana dhe TSH.
Funksioni i gjndrave seksuale dhe
rregullimi i metabolizmit dhe riprodhimit
Hormonet seksuale femrore (17 beta
estradioli, estrona dhe progesteroni) jan
derivate t kolesterolit. Ata sintetizohen n
vezore nn kontrollin e sistemit hipotalamohipofizar dhe n lidhje t ngusht me SNQ.
Kta hormone veprojn n nivel t
receptorve brthamor dhe luajn rol n
rregullimin e transkriptimit t informacionit
gjenetik n nivel t gjeneve n molekuln e
ADN-s.
Roli i ktyre hormoneve n ciklin seksual
sht si m posht:
-Bjn q endometriumi t bhet i trash
dhe t ritet furnizimi i tij me gjak.
Rritja e nivelit t LH(hormone luteinizues)
sjell zhvillimin e vezs brenda n folikul
duke ndikuar n fazn e par t mitozs dhe
formimin e ocitit dytsor.
Mbas dy jav t veprimit t estrogjenve n
bashkveprim me LH ndodh ovulimi dhe
veza kalon n tubin e fallopit.
N vendin ku ka dal veza, fillon zhvillohet
trupi i verdh (corpus luteum). I nxitur nga
LH,
fillon
prodhimi
i
hormonit
progesterone, i cili vazhdon t prgatis
endometriumin pr t pritur vezn e
fekonduar, frenohet tkurrja e mitrs dhe
frenohet zhvillimi i nj folikule te re.

N qoft se nuk ndodh fekondimi i vezs,

ather fillon thithja e trupit t verdh,
frenohet gradualisht sinteza e progesteronit
dhe endometriumi kthehet n gjendje
fillestare.

mnyr frenojn humbjen e kalciumit nga

kocka dhe i mbajn ato t forta;

N qoft se veza fekondohet, ajo lviz n

tubin e fallopit dhe i nnshtrohet procesit t
ndarjes mitotike. N fund t javs ndarja on
n formimin e blastocitit, i cili
implementohet n endome-trium. Kto
efekte jan produkt i veprimit t
progesteronit.

Hormonet e Pankreasit

Bashkveprimi hormonal n procesin e

pjelljes
N periudhn e pjelljes procesi sht m
kompleks dhe marrin pjes shum hormone
me role specifike n vet procesin e pjelljes.
S pari, n placent prodhohet hormoni
kortikoliberina, e cila nxit sintezn n
gjndrn e antehipofizs t nns dhe
embrionit pr prodhimin e ACTH.
S dyti, ACTH nxis sintezn n gjndrn
mbiveshkore
t
hormonit
dehidroepiandrosteron
sulfat,
i
cili
shndrrohet n hormone estrogjen n
placent.
S treti, rritja e prqendrimit t estrogjenve
sjell nxitjen e qelizave t muskulaturs t
lmuar t mitrs pr t
sintetizuar
koneksinn dhe formimin e sinapseve dhe
prgatitet pr fillimin e sintezs t
receptorve t oksitocins.
S katrti, Oksitocina dhe prostagliandinat
nxisin tkurrjen e muskulaturs s lmuar t
mitrs dhe fillon procesi i pjelljes.
Efektet e tjera t estrogjenve
Estrogjent e veanrisht 17 beta Estradioli
shfaqin kto efekte
-efekt antagonist mbi sintezn e veprimin e
hormonit t gjndrs paratiroide. N kt

-Nxisin procesin e koagulimit t gjakut n

nj rrug ende t pa sqaruar.

Pankreasi sht gjndr me funksion t

dyfisht: ekzokrin dhe endokrin. Funksioni
ekzokrin shihet nga ajo se nj pjes e
pankreasit sintetizon dhe sekreton lngun
pankreatik, i cili prmes kanaleve t
ushqimit derdhet n trakt digjestiv. N
pjesn tjetr t pankreasit krijohen edhe
hormonet, kshtu q kjo pjes e pankreasit
quhet pankreas endokrin. Kto hormone
pankreasi i sekreton drejtprdrejt n gjak.
N pankreas funksionin endokrin e kan
pjes t veanta n form ujdhesave
(ishujve), t cilat quhen ujdhesat e
Langerhensit. Kto ujdhesa e prbjn
vetm 1 % t tr mass s pankreasit. indi i
ktyre ujdhesave sht i ndrtuar prej katr
llojeve t ndryshme qelizash : A, B, C dhe
D. M s shumti ka qeliza t tipit beta
(75 %) n t cilat sintetizohet insulina, kurse
n qelizat alfa sintetizohet glukagoni.
Funksioni i qelizave C dhe D nuk dihet.
Insulina krijohet n pankreas n qelizat beta
t ujdhesave t Langerhensit. Sipas
strukturs kimike sht polipeptid i ndrtuar
prej 51 aminoacidesh. Te t gjitha kafsht
molekulare insulins sht e ndrtuar prej dy
vargjeve, t cilat jan t lidhura me ura
disulfide. Kur shkputen urat disulfide bhet
inaktivizimi i insulins. insulina nuk mund
t merret me rrug orale, sepse ajo tretet nn
veprimin e enzimave t traktit digjestiv.
Insulina sht hormon i rndsishm
anabolik (i sintezs), i cili vepron n inde t
ndryshme si n mli, n indin yndyror dhe
n muskuj. Ajo e rrit metabolizmin e
karbohidrateve, depozitimin e glikogjenit n
mli e muskuj, sintezn e proteinave,

sintezn e yndyrnave etj. Megjithat roli

kryesor i insulins n organizm sht n
rregullimin
e
metabolizmit
t
karbohidrateve. Ajo mundson hyrjen e
glukozs n qeliza. Sekretimi i insulins
varet nga glicemia (sasia e glukozs n
gjak).
Dihet
seglukozae
stimulon
drejtprdrejt lirimin e insulins brenda 30-60
sekondave. Rritja e nivelit t glukozs n
gjak (hiperglicemia) sht faktor stimulues, i
cili rrit sekrecioni e insulins, ndrsa
hipoglicemia (sasia e vogl e glukozs n
gjak), ka efekt t kundrt.
Glukagoni q prodhohet n pankreas n
ishujt e Langerhansit nga qelizat alfa. Pr
nga struktura kimike sht polipeptid. Ka rol
t rndsishm n uljen e glukozs n gjak.
Kur prqendrimi i glukozs zbret nn nivelin
normal q sht 50 mg/dL n gjak e 60
mg/dL n serumin e gjakut, glukagoni
vepron mbi organet q depozitojn glukozn
nn formn e glukagonit. Kto organe jan
mlia dhe muskujt. Nn veprimin e
glukagonit kto organe aktivizojn enzima
q shprbjn glikogjenin n glukoz, duke
e liruar n gjak. Si rrjedhim prqendrimi i
glukozs n gjak ulet nn vlerat normale.
Vlerat normale t prqendrimit t glukozs
n gjak jan 50 - 100 mg/dL,ndrsa n
serum 60 - 110 mg/dL. Por, kto vlera rriten
pas ngrnies.
Rregullimi i ktyre dy hormoneve realizohet
nga prqendrimi i glukozs n qelizat alfa e
beta t ishujve t Langerhansit. Rritja e
prqendrimit t glukozs nxit sintezn t
insulins dhe frenon sintezn e nxit
zbrthimin e gukagonit. Prkundrazi ulja e
prqendrimit t glukozs nxit sintezn e
glukagonit dhe nxit zbrthimin dhe frenon
sintezs t insulins.

Hormonet e gjndrave mbi veshkore

Gjndra mbiveshkore prbhet nga dy zona:
zona kortikale dhe zona modulare. N
zonn modulare prodhohen noradrenalina
dhe adrenalina kurse n pjesn kortikale
prodhohen
glukokortikoidet
(kortizol,
kortizon
dhe
kortikosteron)
dhe
mineralokortikoidet(aldosterone).

Rolet fiziologjike t Adrenalins jan:

-

Rit ritmin e zmrs

Rit ritmin dhe thellsin
frymmarrjes
Nxit zbrthimit e glikogjenit dhe
nivelin e glukozs n gjak
Prmirson tkurrjen muskulore
Ul furnizimin me gjak
mshikzs t urins dhe zorrve.
sht prgjegjs pr stresin
menjhershm (akut).

e
rit

t
e

Rolet fiziologjike t noradrenalins jan:

-Ngushton ent e vogla t gjakut duke uar
n rritje t presionit t gjakut
-Rit furnizimin me gjak t muskulit t
zemrs
-Efektet e tjera jan si dhe pr adrenalinn
Rregullimi i biosintezs t noradrenalins
dhe adrenalins bhet nga sistemi nervor
simpatik.
Roli fiziologjik i glukokortikoideve jan:
-Rit prdorimin e karbohidrateve yndyrnave
dhe proteinave si burim energjetik pr
trupin.
-sht prgjegjs pr stresin e zgjatur n
kafsh.
-Frenon dukurit imunitare dhe ka veprim
antialergjik

-Nxit sintezs e glukozs nga burime jo

sheqerore si glicerol, acid propionik, acid
laktik, aminoacide glukogjenik.
Rregullimi i biosintezs t ktyre
hormoneve realizohet nprmjet sistemit
hipotalamo-hipofizar, nn veprimin e
kortikoliberans dhe ACTH.
Roli aldosterons sht: Rregullimi i
balancs t kriprave dhe ujit n organizm.
Rregullimi i biosintezs t tij realizohet
nprmjet sistemit
renin/angiotensin t
lidhura me presionin osmotik.

Roli endokrin i epifizs dhe timusit

Epifiza dhe roli endokrin i saj
Gjndra e epifizs (gjndra pineale)
vendoset n diencefalon, pjes e trurit. N
kt gjndr prodhohet hormone melatonin.
Metaboliti paparardhs i melatonins sht
serotonina (derivate i aminoacidit triptofan).
Sinteza dhe sekrecioni i melatonins sht i
lidhur me dritn q merret nprmjet syve.
Prqendrimi i melatonins sht i ult gjat
dits dhe arin maksimumin gjat nats.
Prqendrimi i melatonins pasqyron me
besnikri koh zgjatjen e dits dhe nats. Pr
kt arsye ajo quhet ndryshe dhe ora
biologjike e organizmit.
Rolet fiziologjike t melatonins jan:
1-Ndikimi n sezonalitetin e proceseve t
riprodhimit n shum lloje kafshsh. Gjat
periudhs me nat t gjat frenohet
spermatogjeneza dhe ovogjeneza n kafsh.
Kjo lidhet me faktin se prqendrimi i lart i
melatonins frenon sintezn e LH dhe FSH
n pjesn e prparme t hipofizs. Ky frenim
lidhet me frenimin e biosintezs t
gonatoliberins nga hipotalamusi. Ky
hormone hipotalamik nxit sintezn eLH dhe
FSH n pjesn e prparme t hipofizs.
2- Melatonina ka efekt n rregullimin e
procesit t gjumit. Ky veprim nuk varet

trsisht nga veprimi i melatonins por dhe

nga hormone t tjer.
3- Melatonina ka edhe efekte t tjera si
shndrrimi i sinjalit nervor n sinjal
hormonal por ky efekt ende nuk sht
shpjeguar.

Timusi dhe roli i tij

Gjndra e timusit sht nj gjndr
endokrine e lokalizuar n zonn e qafs.
Funksioni kryesor i timusit sht t prodhoj
qeliza-T, t njohura edhe si limfocitet-T.
Hormoni i sekretuar nga kjo gjndr sht
timozina. Zhvillimi i limfociteve T vjen
nga roli i ktij hormoni.
N timus prodhohen edhe hormone q
stimulon leukoctoz, i cili luan rol n
ruajtjen e organeve limfoid periferik.
Gjithashtu sht zbuluar edhe faktori i
qelizave t lira dhe nj faktor hormonal
timidik q deri sot nuk i dihet funksioni. Ka
t dhna q faktori hormonal timidik ndikon
n sistemin limfoid t organizmit.
Prfundimisht mund t theksojm se gjndra
e timusit m shum sht pjes e sistemit
imunitar t organizmit dhe m pak me
funksion hormonal. Roli hormonal sht i
lidhur ngusht me rregullimin e sistemit
imunitar duke nxitur prodhimin e
limfociteve n prgjithsi dhe limfociteve-T
n veanti.
Limfocitet-T t maturuara n timus migrojn
n nyje limfatike dhe nga andej n gjith
trupin. Limfocitet-T jan pjes aktive e
sistemit imun t organizmit.
Timusi sht nj gjndr aktive vetm n
mosh t re.

Pyetje:
1- Si ndahet sistemi endokrin sipas vend prodhimit t hormoneve?
2- Cilt jan hormone e neurohipofizs dhe roli i tyre?
3- Cilt jan hormone e antehipofizs?
4- N far gjndra endocrine ushtrojn veprimin e tyre ACTH dhe TSH dhe efekti?
5- Si rregullohet sinteza e FSH e LH nga hormoni tropik i hipotalamusit?
6- Cilt jan hormone e gjndrs tiroide?
7- Cilat jan funksionet kryesore t hormoneve t gjndrs tiroide?
8- Cilt jan hormone seksuale femrore
9- Cilt jan hormone seksuale mashkullore
10- Bashkveprimi i hormoneve t ndryshme n procesin e pjelljes t kafshve ?
11- Cilt jan hormone e gjndrs t pankreasit?
12- Cilt jan hormone e gjndrs mbiveshkore?
13- Roli i hormonit adrenalin ?
14- Roli fiziologjik i melatonins?

KAPITULLI X: FIZIOLOGJIA E
MUSKUJVE DHE SISTEMIT
NERVOR

Bazat e fiziologjis t muskujve

Muskujt e skeletit sht nj shembull klasik
i marrdhnies midis strukturs dhe
funksionit biologjik. N kt paraqitje do t
shpjegohen disa aspekte t rndsishme t
sistemit neuro-muskulor.
a) Struktura e fibrs muskulore
Qelizat muskulore kan nj form gati
cilindrike me diametr nga 10-100 m
(mikro-metr) dhe disa centimetra gjatsi.
do qeliz sht e pshtjell me nj cip
(lamina) prej kolagjeni dhe glikoproteina.
Midis fibrave dhe lamins bazale ka nj
numr t madh qelizash satelite, t cilat jan
t rndsishme n rritjen dhe riparimin t
fibrs. Vet fibra prmban nj struktur pr
iftin funksional eksitim-tkurrje pr t
siguruar q nj stimul kontraktues (q merret
nga sinapsi neuromuskular) q komunikon
me gjith fibrn. Tkurrja dhe performanca
kan karakteristika q ndryshojn por jan t
lidhura ngusht me format izomere t
vargjeve t rnda t miozins. Forca tkurrse
ndodh n miofibrilet, t cilat jan vargje t
sarkomerve q lidhen me fundet e do fibre
me fibrn tjetr. Energjia pr tkurrjen
muskulore vjen nga zbrthimi(katabolizmi) i
acideve yndyror dhe glukozs.

Figura 10/ 1: Struktura e fibrave,

bashkveprimi vargjeve dhe formimi i
fibrs dhe i sarkomerit
b) Arkitektura e muskulit
Vetit specifike t gjith muskulit varen
jo vetm nga veorit e fibrs muskulore
por gjithashtu dhe nga organizimi i
fibrave n at q quhet arkitektura e
muskulit. Fibra rrall mund t shtrihet
gjat gjith gjatsis t muskulit, duke
tentuar t vendoset n form oblike t
veprimit t muskulit. Piku i forcs lind
nga kryqzimi i zonave fiziologjike, t
cilat jan shuma e kryqzimit t zonave
n t gjith fibrat. Shpejtsia e tkurrjes
ndryshon nga gjatsia e vet fibrave q
marrin pjes n t. Kjo struktur
komplekse e muskulit paraqitet ne figurn
10/2.

Struk. M.skeletit
Kocka

Perimiozin

Vaskular
Fibr

Tendin

Epimiosin

Fascie

-Muskuj t skeletit jan muskuj me struktur

specifike sikurse u trajtua shkurt me lart.
Karakteristike sht se tkurrja e ktyre
muskujve sht e vullnetshme. Ata lidhen
nprmjet t tendinve me kockat e skeletit
(figura10 /2). Muskujt e skeletit tek kafsht
e rritura zn mbi 42% t peshs s gjall n
meshkujt dhe deri n 36% n femrat.

Endomiozin

Figura 10/2: Ndrtimi e arkitektura e

muskulit
Sikurse vrehet n figurn 10/2 n formimin
e muskujve marrin pjes shum fibra, t cilat
prbhen nga qeliza muskulore (figura10
/1).Fibrat mbshtillen nga fasciet muskulore.
Bashkimi i fibrave muskulore jep struktura
m t larta deri sa formohet muskuli.
Muskujt e skeletit lidhen me ann e
tendinve me kockat e trupit. Ky fiksim
sht i rndsishm pr t realizuar lvizjen
e pjesve t ndryshme t trupit gjat tkurrjes
muskulore.
Muskujt e skeletit jan t veshur nga nj
shtres indi lidhs q quhet epimisum
Epimisumi lidh indin muskulor me
tendint. N kt gjendje epimisumi bhet
m i trash dhe prmban shum kolagjen.
Nprmjet tendinit muskuli lidhet me
kockn apo kockat. N brendsi t
epimisumit ka nj struktur fijore t
shumfisht q quhet fascie. N nj facie
prmbahen 10-100 fibra muskulore, t cilat
pshtillen nga perimisiumi. N cdo fascie
dhe perimisum kalojn ent e gjakut dhe
nervat. Fibrat e holla muskulore jan vet
qelizat muskulore. Secila nga ata mbshtillet
nga endomisiumi
c) Llojet e muskujve
Muskujt sipas strukturs dhe mnyrs t
rregullimit pr t kryer funksionin e tyre
ndahen n:

-Muskulatura e lmuar realizon tkurrjen n

mnyr t pavullnetshme. Ky tip
muskulature gjendet n gjith organet si
aparati trets, aparati frymmarrjes, ent e
gjakut, aparati uro-gjenital, etj.
-Muskuli i zemrs sht gjithashtu nj
muskul i pavullnetshm por n struktur ka
ngjashmri me muskulin e skeletit por n t
vrtet sht nj tip i veant muskuli.
Trajtimi i plot i veorive t muskulit t
zemrs jan trajtuara tek fiziologjia e
sistemit kardiovaskular.
Tkurrja e muskujve t skeletit
Potenciali veprimit nga SNQ arin n
neuronin motorik alfa. Kjo transmeton
potencialin e veprimit n aksion. Potenciali
veprimit prhapet nprmjet aktivizimit t
jon kanal, kanaleve t membrans t varur
t
joneve
natrium
n
sinapsin
neuromuskular. Kur ai arin n sinaps, ai sjell
influksin e joneve kalcium nprmjet
kanaleve voltazh varts. Futja e joneve
kalcium shkakton lshimin e acetilkolins,
nprmjet aktivizimit t receptorve post
sinaptik sjell prhapjen e potencialit t
veprimit n depolarizimin e tij n fibrn
muskulore. Potenciali veprimit prhapet sjell
pasoj depolarizimin e tubeve T t pjess s
brendshme
t
fibrs
muskulore.
Depolarizimi i tubulave T t membrans
sjell mbylljen e kanaleve t joneve kalcium
n retikulumin sarkoplazmik fqinj. N kt

moment kanalet e kalciumit sjellin lshimin

e joneve t kalciumit nga retikulumi
sarkoplazmik. Jonet kalciumit lidhen me
troponinn C t pranishme n aktinn t
filamentit t holl t miofibrilit. Troponina
modulon tropomiozinn. N kto rrethana,
tropomiozina
ndryshon
strukturn
tredimensionale dhe mbyll lidhjen me
miozinn. Menjher Ca2+(jonet e kalciumit)
lidhen me troponionn C dhe pr rrjedhoj
rilirohen
pikat
e
lidhjes
t
tropomomiozins. Miozina, e cila ka ADP
(Adenozin dy fosfat) dhe jone fosfat, lidh
prsri pikat lidhse t liruara n filamentin
e holl. Ky ndryshim i miozins sjell lidhjen
e saj me aktinn me lidhje relativisht t

forta. N trsin
e gjith ktyre
ndryshimeve t strukturave hapsinore t
proteinave, shtyn bandn Z drejt njri tjetrit.
Sarkomeri shkurtohet dhe banda i. lidh ATP
me miozinn duke lejuar t lshoj aktinn.
Sarkomeri fillon t zgjerohet(Mungesa e
ATP e bn kt ndryshim t pa mundur).
Kjo gj sht karakteristike gjat rigor
mortis (pasoja e vdekjes).
Miozina zbrthen ATP, pra luan rolin e
ATP-fosfatazs, duke prdorur energjin q
t ndryshoj struktura tre dimensionale e
proteinave dhe ato t kthehen n struktur
tredimensionale fillestare (Figura 10/3).

Mekanizmi molekular i tkurjes muskulare

Potenciali

Ca largohet
nga troponina

influks joneve

ATP lidhet me

Harxhim i ATP

ADP shtyn banda

Z. shkurtohet
k
i

Depolarizimi i T-tube

Lshimi joneve kalcium n

sarkoplazm

Jonet Ca lidhin troponin C me

aktinn
Figura 10 /3: Mekanizmi i tkurrjes muskulore n nivel t fibrave muskulore
Ca2+ lejon troponinn t ruaj prqendrimin e Ca2+ n sarkoplazm.
Fiziologjia e sistemit nervor
Koordinimi i veprimtaris jetsore
Kafsht duhet t jen t afta t ndjejn dhe
t prgjigjen ndaj mjedisit n t cilin ato
jetojn. Ky sht kushti baz i sigurimit t
ekzistencs s tyre. Kafsht duhet t jen t

afta, p.sh., t ndjejn luhatjet e temperaturs

t mjedisit ku jetojn dhe t reagojn q t
ruajn temperaturn e tyre normale t trupit
duke ruajtur humbjen e energjis apo duke
siguruar jashtqitjen e energjis t teprt
termike nga trupi i tyre. Ato duhet t

dallojn ushqimin e prshtatshm pr to dhe

ta han si dhe t mos han ushqime t
paprshtatshme pr to etj.
Nga ana tjetr, trupi kafshve prbhet nga
organe t ndryshme, t cilt duhet t
realizojn funksionin e tyre n lidhje dhe n
harmoni me njri tjetrin pr t siguruar
ruajtjen e simfonis biologjike. Pa kt
simfoni biologjike ekzistenca e kafshve
sht e rrezikuar apo e pamundur. P.Sh.
rregullimi i organeve t frymmarrjes do t
rrezikonte furnizimin me oksigjen t indeve
t tjera dhe kjo do t sillte prishjen e
harmonis n funksionin e organeve t tjera
dhe do t rrezikonte ekzistencn e
organizmit n trsi.
Korrigjimi i prgjigjes t kafshs ndaj
ndryshimeve t mjedisit dhe lidhjes
komplekse t proceseve t ndryshme n trup
dhe prgjigja e ndodhur quhet koordinim.
N koordinimin marrin pjes dy sisteme n
organizmin e kafshve. Kto sisteme jan
sistemi nervor dhe sistemi endokrin(sistemi
hormonal). Sistemi nervor operon nprmjet
impulseve nervore q lvizin nprmjet
fibrave nervore dhe sistemi hormonal
operon
nprmjet
substancave
kimike(hormoneve) q veprojn n nivel t
receptorve n qeliza specifike, t cilat
marrin pjes n realizimin e prgjigjes dhe
realizimin e koordinimit. Prgjigja nervore
sht e shpejt dhe shum mir e drejtuar
kurse prgjigja hormonale sht e vonuar
dhe nuk ka drejtim aq specifik.
iib-Funksionet e sistemit nervor
Sistemi nervor ka tre funksione kryesore:
1)Funksioni sensor sht t ndjerit t
ndryshimit (i njohur si stimuli) n mjedisin e
jashtm ose n mjedisin e brendshm t
qelizs dhe gjith trupit. P.Sh. syri ndjen
ndryshimet e drits dhe veshi ndjen
ndryshimet e tingujve. Kta jan pasoj e

ndryshimeve q vin nga mjedisi i jashtm.

Ndryshimet q vin nga ndryshimi i mjedisit
t brendshm sht kur, p.sh., receptort e
stomakut dshmojn se ai sht mbushur
plot me ushqime dhe jepet prgjigja
komplekse q shfaqet me ndrprerjen e
marrjes s mtejshme t ushqimeve .
Prgjigje e brendshme sht edhe ndodhia
q vjen nga rritja e presionit osmotik n
gjak. Pr pasoj baroreceptort n sistemin
nervor nxisin sintezn dhe hedhjen n
qarkullim t hormonit antidiuretik (ADH), i
cili lidhet me receptort specifik n veshka
dhe intensifikon thithjen e ujit n veshka.
Kjo vazhdon deri sa presioni osmotick bie
pak nn norm. Kjo sjell sinjale n sistemin
nervor pr ndrprerjen e sintezs dhe
hedhjes n qarkullim t ADH dhe nga ana
tjetr nxitet zbrthimi i ADH.
Prgjigje thjesht hormonale kemi rastet kur
prqendrimi i insulins n gjak dhe n
qelizat e organizmit, prfshi dhe qelizat alfa
e beta t ishujve t Langerhansit. N
prgjigje t ksaj organizmi(qelizat beta)
reagon pr t nxitur sintezn e insulins, e
cila duke vepruar n receptor specifik sjell
uljen e prqendrimit t glukozs n gjak.
Ndrkoh rritja e glukozs n qelizat alfa do
t sjell frenimin e sintezs t Glukagonit.
N kt dukuri ulet prqendrimi i glukozs
n gjak e inde t organizmit dhe do t
ndodh e kundrta nxitet sinteza e hedhja n
gjak i glukagonit dhe frenohet sinteza e
nxitet zbrthimi i insulins.
2. Funksioni integrative prpunimi i
informacionit merret nga organe t
ndjeshme. impulset nga kto organe
analizohen e ruhen n memorie si kujtime.
Shum impulse t ndryshm nga burime t
ndryshme, zgjidhen, sinkronizohen dhe
koordinohen dhe prgjigja adekuate(e
prshtatshme) fillon. Fuqia pr t integruar,
kujtuar dhe t ver n veprim eksperiencn i

jep kafshve t larta superioritet mbi t

tjerat.
3. Funksioni motorik prbn aftsin e
prgjigjet ndaj stimulit q shkakton tkurrjen
muskulore ose nxit sekrecionin e gjndrave
t ndryshme.
Gjith sistemi nervor prbhet nga qeliza
nervore ose neurone. Kto transmetojn

Qeliz nervore

sinjale me shpejtsi t madhe q quhen

impulse nervore.
iic-Neuroni
Neuronet jan qeliza q jan adaptuar t
mbartin impulse nervore. Nj neuron tipik
prbhet nga trupi i qelizs q prmban
brtham si gjith qelizat e tjera, disa
zgjatime t quajtura dentrite.

Mbulesa
mielinike

Fibr muskulare
Drejimi impulsit
nervor

Akson i
shkurtuar
Akson
Dentrit

Skema 10/4: Struktura e nj neuroni motorik

Dendritet projn impulsin nervor n
qelizat e ndryshme t trupit nprmjet nj
fibr t gjat , aksoni. Shum aksone kan
nj mbules t quajtur mielin q e rrethon
at(Skema 10/4). Aksoni prfundon n
qelizat muskulore.
Trupi i qelizs t neuronit zakonisht
lokalizohet n tru dhe n palcn kurrizore
kurse aksoni zgjatet n distance t ndryshme
deri tek organi ku ohet impulse. Neuroni q
transmeton impulsin n
gjymtyr apo n bisht t nj kali sht me
gjatsi rreth nj metro. Nj nerv sht
zgjatim i aksoneve
Nj neuron sensor sht nj qeliz nervore
q transmeton impulse nga nj receptor

sikurse sht ai i syrit n tru ose palcn

shpinore.
Nj neuron motorik sht nj qeliz
nervore q transmeton impulse nga truri ose
palca shpinore n nj muskul apo gjndr.
Nj neuron i przier sht nj qeliz
nervore, e cila kalon mesazhe t mara n nj
vend tjetr. Pra ky tip neuroni lidh neuronet
motorike me ato sensore dhe gjenden n tru
apo palcn shpinore(skema10/5

Palca shpinore
Lkura
Receptor dhimbjes
Neuron sensor

Substanca gri e
palcs kurizit

Skema 10/5: Marrdhnia midis neuroneve sensor, motorik e t przier

Transmetimi i mesazhit nprmjet fijes

nervore
Mesazhet transmetohen n form t nj
impulse elektrik npr fijen nervore. Sipas
natyrs t transmetimit e impulsive i
ndajm n tre lloje: Transmetimi impulsit
gjat nj fije nervore, transmetimi nga nj

fije nervore n nj fije tjetr nervore dhe

transmetimi nga nj fije nervore n nj pjes
tjetr si n nj muskul, n nj gjndr etj.

Figura 10/6: Transmetimi i impulsit npr fijen nervore

Transmetimi i impulsit n nj fibr nervore
sht nj form transmetimi ku mbasi
vepron nj faktor sinjalizues mbi nj
receptor t caktuar dhe lind impulse ai

transmetohet npr fijen nervore n qelizn

nervore.

Realizimi i transmetimit npr fijen nervore

realizohet npr nj procesi t vazhdueshm
t lindjes t potencialit t veprimit nprmjet
lvizjes me transport aktiv t joneve
natrium, me harxhim energjie, sipas skems
(10/6).
T dhnat e skems 10/6 dshmojn se
shpejtsia e transmetimit t impulsit sht 10
m/sekond. Gjat lindjes t potencialit t
veprimit veprojn proteina transportues.
Hyrja e joneve Na+ nga jasht brenda dhe i
joneve K+ nga brenda jasht sjell lindjen e
depolarizimit t membrans. Kjo dukuri
paraqitet n skem q membrane e fijes
nervore jasht sht ngarkuar pozitivisht dhe
brenda negativisht. Potenciali i veprimit q
lind transmetohet n nj drejtim. Kjo ka t
bj me periudhn refraktare q ndodh.
Dukuria paraqitet n grafikun sipr skems.

Sikurse paraqitet n skem 10/7, n fijen

parasinaptike ka vesikula t mbushura me
neuromediatorin specifik por q m shpesh
t acetilkolins. Kur impulse arin n kt
pjes ndodh lirimi i joneve Ca2+, t cilt
nxisin transportin e vezikulave n hapsirn
sinaptike. Aty vezikulat ahen dhe
neuromediatori kalon hapsirn sinaptike
dhe lidhet me receptorin specifik n fillim t
fijes pas sinaptike. Lidhja e mediatorit bn t
mundur lindjen e impulsit n fijen pas
sinaptike.

Kjo dshmon se kur potenciali veprimit

kalon nj pjes t nervit, vet ajo pjes sht
e pa aft pr t marr nj sinjal tjetr. Kjo
prbn aftsin refraktare t primit t
impulsit.
Transmetimi i impulsit nga nj fibr nervore
n nj fibr tjetr si dhe nga nj fije nervore
n muskul apo organ realizohet nprmjet
sinapseve. Sinapset lidhin transmetimin e
impulsit midis dy fijeve nervore. Njra nga
ato vlersohet si fije nervore presinaptike
(para sinapsit) dhe tjetr quhet fije nervore
post sinaptike apo pas sinapsit. Struktura e
sinapsit
paraqitet
n
skemn
e
mposhtme(Skema 10/7).
Sinapsi prbhet nga pjesa presinaptike,
hapsira sinaptike dhe pjesa postsinaptike.

Skema 10/7: Struktura e funksioni i sinapsit

Sinapsi neuromuskular sensor apo motorik

sht m kompleks. Sikurse del nga skema
10/8,impulse nga truri (korja
e hemisferave t mdha) kalon n paln e
kurrizit dhe nga andej n muskul.

Sensor

Motorik

Truri
Neuron pyramidal motorik
Neuron ensor n korteks
Palca shpinore
Neuron senso n palc
Sinaps neuromuskular
Fibr muskulare
Mbules mieline

Lkura

Muskuli

Skema 10/8: Struktura nga SNQ , n palcn kurrizore dhe organi ku vepron.

Aksoni prfundon n qelizat muskulore.

Kalimi nga fija nervore para sinaptike kalon
n sinapsin q vendoset n palcn kurrizore
dhe m tej potenciali veprimit q lind kalon
n fijen pas sinaptike n shtylln kurrizore.
Ky impuls transmetohet nprmjet fijes pas
sinaptike t palcs kurrizore n sinapsin
neuromuskulare. Aty ndodh lshimi i neuro
mediatorit q kryen tkurrjen e vullnetshme
t muskulit.

iie- Llojet e fijeve nervore dhe transmetim i

impulsit
Fibrat nervore sipas strukturs t tyre
ndahen n dy grupe: Fije nervore pa mielin
dhe fije nervore me mielin.
N fijet nervore pa mielin sht
karakteristike se impulse transmetohet n
nj drejtim, me lindjen graduale t
potencialit t veprimit nga pika ku ka lind
impulse fillestar, pra aty ku vepron nxitsi
fizik apo kimik qoft. Kjo form
transmetimi t impulsit paraqitet n skemn
10/9.

Drejtimi prhapjes

Perioda
refraktar

Perioda
lindjes t
potencialit
veprimit

Regjion ku potenciali veprimit

vazhdon

Skema 10/9:Transmetimi impulsit n fijet nervore pa mielin

Kjo form transmetimi t impulsit paraqitet
n skemn 10/9. Kalimi impulsit ka nj
drejtim. N fijet nervore me mielin prhapja

e impulsit n fijen nervore ka si veori q

kalimi i impulsit bhet me kaprcime,
sikurse paraqite n skemn 10/10.

Depolarizimi kalon
n nodul tjetr
Nodula tjetr

Nodule Ranvier

Veshja mielinike

Skema 10/10:Transmetimi i impulsit n fijet nervore me mielin

Sikurse dihet nga anatomia, kto fije kan
nj mbules specifike q quhet mbulesa
mielinike. Kjo mbulesa ndahet nga
ndrprerje q quhen nyjet e Ranviers.
Transmetimi i impulsit realizohet nprmjet

depolarizimit t membrans. Kur membrane

depolarizohet n ndonj pik, kationet
difuzojn nga pjesa elektropozitive drejt asaj
elektronegative nprmjet aksoplazms
(citoplazma e aksonit).

iif-Lidhja midis neuroneve Lidhja midis

neuroneve kryhet me ann e sinapseve. Dy
qeliza nervore nuk kan hapsira midis tyre.
impulsi elektrik i neuronit para se t
stimuloj sintezn e neuromediatorit sikurse

Fibr nervore

jan acetilkolina, noradrenalina, adrenalina

etj. cilt sintetizohen brenda sinapsit.
Neuromediatori difuzon nprmjet sinapsit
dhe kur bie n kontakt me membrann e
nervit tjetr on n lindjen e impulsit nervor
n nervin e ri.

impulse nervor n akson

Neuron
Vezikulat e neurotransmetusit

i.Lidhs

Neurotransmetuesi
difuzon n sinaps
Lind impulse n neuronin tjetr
Skema 10/11 : Lidhja midis neuroneve
Mbasi
impulse
kalon
impulse,
neurotransmetuesi zbrthehet dhe lindja e
impulsit ndrpritet.
iig-Organizimi dhe funksionimi i sistemit
nervor
Sistemi nervor prbhet nga sistemi nervor
qendror, sistemi nervor periferik, i cili
prbhet nga nervat q lidhen me trurin,
palcn shpinore dhe sistemin nervor
autonom.
Palca shpinore dhe nervat
if ik
Nervat e koks

Sistemi nervor qendror

Sistemi nervor qendror prbhet nga truri
dhe palca shpinore. Truri prbhet nga disa
regjione: hemisferat e trurit, hipotalamusi,
truri i zgjatur dhe truri i vogl. (skema
10/12). do pjes e trurit ka funksione t
prcaktuara pr marrjen e informacionit nga
mjedisi i brendshm dhe i jashtm. Por
realizimi i gjith procesit t prpunimit t
informacionit dhe prcaktimi i reagimit
sht shum kompleks dhe merr pjes gjith
sistemi nervor.
Regjionet

ndryshme

kores

Nervi shiatik hemisferave jan prgjegjse pr funksione

Nervi vagus

Skema 10/12:
nervor tek kali

SN
autonom

Organizimi

sistemit

t veanta sensore (t ndjeshmris) dhe

motorik. T tilla funksione jan: shikimi,
dgjimi, shija, era si dhe lvizjen e
gjymtyrve etj. P.Sh. kur qeni ndjen ern
impulse sensore nga receptort e ers
kalojn nprmjet nervit olfaktor n qendrn
nervore n hemisfera. Aty impulse

analizohen, interpretohen dhe koordinohen

pr t realizuar sinjalin real q sht n
mjedisin e jashtm apo n mjedisin e

brendshm pr
hemisferave

pjes

veanta

Fibrat nervore
lidhse t
hemisferave

koria e hemisferave t mdha

Ventrikula

Truri i vogl

Palca shpinore

Truri zgjatur

hipofiza

hipotalamusi

Skema 10/13: Pjest prbrse t trurit

Korja e hemisferave t mdha n kt proces
kompleks ka rol t regjistroj n kujtes
informacionet e mara nga pjest e
mposhtme t trurit dhe t realizoj analizn
dhe sintezn e informacionit duke e
krahasuar me informacionet e ruajtura. Mbas
ksaj jepet urdhri pr realizimin e
prgjigjes pr tu ri prshtatur organizmi ndaj
ndryshimeve t ndodhura n mjedisin e
brendshm apo n mjedisin e jashtm. P.sh.
kur ne shohim, dgjojm etj impulse n
rrug nervore kalon deri n koren e
hemisferave. Korja jep prgjigjen dhe
zhvillohet nj sistem i tr lidhjesh dhe
reagimeve pr tu prshtatur n mnyr t
vullnetshme ndaj ndryshimit t ndodhur.
Hipotalamusi sht pjes e sistemit nervor
por dhe nj hallk lidhje midis sistemit
nervor qendror dhe sistemit hormonal n
organizm. Funksionet themelore t
hipotalamusit jan ruajtja e homeostazs t
organizmit. P.Sh. ushqimi ka rn n goj
dhe sht prpunuar dhe sht gati pr

glltitje. Ky proces sht kompleks me

hapjen e ezofagut dhe mbyllje t faringut,
shtytja e ushqimit n ezofag dhe fillimi i
lvizjeve peristartike t ezofagut. T gjitha
kto jan veprime t pavullnetshme t cilat
realizohen nprmjet hipotalamusit dhe
sistemit nervor autonom.
Truri i zgjatur (medulla oblongata) lidh
trurin me palcn shpinore. N kt pjes
ndodhen qendra q kontrollojn funksione
vitale si ritmi frymmarrjes, ritmi i tkurrjeve
t zemrs si dhe veprimtarin e aparatit
trets. P.Sh. medulla oblongata koordinon
funksione t tilla si vjellja, kollitja etj.
Truri i vogl (cerebellum) merr informacion
nga organet e ekuilibrit t trupit q ndodhet
n veshin e mesm e t brendshm. Ai
koordinon veprimet e muskujve dhe
ligamenteve pr t ruajtur gjendjen e
ekuilibrit. P.sh. koordinimi i tkurrjeve
muskulore gjat ecjes apo vrapimit lejon
mbajtjen e kafshs n pozicion normal t
trupit. Prishja e ktij koordinimi nga

dmtime t cerebelumit do ta bnte t

pamundur ecjen e kafshs.
Palca shpinore sht zgjatimit i trurit. Ajo
siguron komunikimin e trurit me marrje apo
dhnie impulse nga sistemi nervor periferik
dhe nga sistemi nervor autonom i
organizmit.
Sistemi
nervor
autonom
kontrollon
funksionet e brendshme t trupit dhe ai nuk
sht nn kontroll t drejt pr drejt me
sistemit nervor qendror. Sinjalet q jepen
nga ky tip sistemi nervor realizohen
pavarsisht
vullnetit
t
individit.
Funksionimi i gjith organeve t brendshme
ndodhen nn kontrollin e ktij sistemi.
Megjithat edhe ky sistem sht n lidhje
me sistemin nervor qendror nprmjet
palcs shpinore.

Nervat e sistemit nervor autonom

origjinojn nga palca shpinore dhe kalojn
midis vertebrave dhe arrijn n organet e
ndryshme.
Sistemi nervor autonom prbhet nga dy
pjes: sistemi nervor simpatik dhe sistemi
nervor parasimpatik (vagusi).Sistemi nervor
simpatik prgjithsisht nxit veprimtarin e
organit kurse ai parasimpatik i frenon at.
P.sh. kur ke frik fillon e rriten tkurrjet e
zemrs, ritmi frymmarrjes etj. Kto
veprime jan t lidhura me veprimin e
sistemit nervor simpatik. Nxitja e sistemit
nervor parasimpatik do t jepte efekte t
kundrta. Veprimi i koordinuar e ktyre dy
sistemeve on n rregullimin
e vet
funksionit t organeve t ndryshme.

Pyetje:
1-Cilt jan llojet e muskujve dhe roli i tyre specifik?
2-Cili sht mekanizmi i tkurrjes muskulore?
3-far kupton me funksion sensor t sistemit nervor
4-far sht funksioni integrative i sistemit nervor?
5-far sht funksioni motorik i sistemit nervor?
6-far sht neuroni struktura dh roli?
7-far lloje neuronesh njihni dhe cili sht roli tyre?
8-Si realizohet transmetimi i mesazhit npr fijet nervore?
9-Si realizohet transmetimi i impulsit nervor nprmjet sinapseve?
10-far prmblidhet nn emrtimin sistemi nervor qendror?

KAPITULLI XI - FIZIOLOGJIA E
SHQISAVE N KAFSH
Shqisat dhe roli i tyre n komunikimin
me mjedisin e jashtm
Organet e shqisave lejojn kafshn t ndjej
ndryshimet n mjedisin rrethues dhe t
prgjigjen ndaj gjendjes q paraqitet.
Kafsht
mund t ndjejn ngacmimet
nxitjen
si
t
prekjes,
dhimbjes,
temperaturs, drits, tingullit, lvizjes dhe
pozicionit t trupit. Gjith organet e
shqisave prgjigjen ngacmuesit dhe t
prodhojn nj impuls nervor dhe t prohet
ky impuls n tru nprmjet nervave sensor.
Ky impuls m tej prpunohet n tru dhe
prcaktohet reagimi ndaj tij.
Organet e shqisave ndahen n dy grupe t
mdhenj:

Organet e prgjithshme t shqisave si shqisa

e t prekurit, shtypjes(presionit), dhimbjes
dhe temperaturs.
Organe speciale t shqisave, n t cilt
prfshihen shija , ers, t dgjuarit, t
ekuilibrit t trupit dhe t parit.

Shqisa e nuhatjes
Kafsht prdorin shqisn e nuhatjes pr t
lokalizuar vendndodhjen e ushqimit,
shnjojn territorin e tyre, identifikojn
pranin e pronarit si dhe gjendjen seksuale
t seksit t kundr. Organi i nuhatjes (organi
olfaktor) sht i lokalizuar n hund dhe
ngacmohet nga substanca t ndryshme
kimike q hyjn n hund dhe lidhen me
receptort prkats. Ka rreth 100000
receptor specifik pr t ndjer erra t
ndryshme.

Skema 11/1: Organi olfaktor n hund(majtas) dhe receptort olfaktor(djathtas)

N hund, substancat kimike treten n

mukusin e hunds. N kt form t tretur

lidhen me receptorin ku ndodhin nj sr

ndryshimesh n nivel molekular q on n

lindjen e impulsit q kalon n nervin

olfaktor dhe nprmjet tij n qendrn
specifike n tru. Prpunimi i sinjalit ndodh
n koren e hemisferave t mdha dhe vjen
reagimi i prshtatshm pr sinjalin e marr.
Organi olfaktor tek kafsht sht shum her
m i fuqishm se tek njeriu. Por edhe midis
kafshve ka dallime t ndjeshme. Organi
olfaktor m
aktiv e kan kafsht
mishngrnse se ato barngrnse.

Shqisa e ndjesis t shijes

Shqisa e ndjesis t shijes n gjitart
vendoset n siprfaqen e siprme t gjuhs.
Sensort e shijes prbhen nga receptor, t
cilt kan n pjesn qendrore nj qime e cila
qndron e zhytur n pshtym. Substancat e
tretura n pshtym trhiqen nga qimja dhe
lidhen me receptorin specifik(Skema 11/2).

Skema 11/2: Shqisa e shij n gjuh(majtas dhe receptori i shijes (djathtas)

Lidhja e substancs me receptorin sjell

ndryshime komplekse n nivel molekular.
Kjo on n lindjen e impulsit nervor specifik
q transmetohet nprmjet nervit n tru ku
prpunohet analizohet dhe kthehet
prgjigja pr tipin e shijes. Njeriu ndjen 4
lloj shijesh (e mbl, e thart, e hidhur dhe e
kripur). Funksionimi i shqiss t shijes sht
e lidhur me shqisn e nuhatjes. N rast se
hunda sht e bllokuar nuk ndjehet asnj
shije e ushqimit q merret nga goja. Kjo
dshmon se t dy organet e shqisave jan
bllokuar.

Shqisa e t parit
Syri sht nj organ kompleks dhe delikat.
Ai prbhet nga shum pjes, t cilat
funksionojn n koordinim pr t realizuar
nj shikim t qart.
Megjithse n t gjitha kafsht pjest jan t
njjta, kafsh t ndryshme kan veori t
pamurit q plotson adaptimin e kafshs pr
kushtet e jetess.

T dhna t shkurtra anatomike t syrit

Syri ka 3 shtresa: tunika fibroze, e jashtme,
tunika e mesme, vaskulare dhe tunika e
brendshme, nervore. Kjo struktur sht e
domosdoshme pr kuptimin e mekanizmit t
realizimit t shikimit.
a-Tunika fibroze e jashtme.
Kjo struktur sht opake (jo transparente) e
ndrtuar nga proteina fibroze si kolagjeni
dhe elastinat. Kjo struktur quhet sklera dhe
mbulon pjesn posterior t syrit. Pjesa
anteriore e syrit sht e qart dhe quhet
kornea. Ajo prbhet nga shtresa qelizore
shum t holla q e bjn kornen
transparente. Kornea lejon kalimin e drits
n brendsi t syrit.
b-Tunika vaskulare
Kjo tunik sht e pasur me shum en
gjaku (vaskular) dhe siguron ushqimin e
indeve t syrit. Kjo struktur lokalizohet nn
nj siprfaqe t mbuluar nga sclera q quhet
koroid. Pjesa e prparme e koroidit sht nj
sruktur cirkulare (rrethore) t quajtur
trupzat ciliar. Trupzat ciliar kan muskuj t
cilt luajn rolin e ligamenteve. Funksioni i
tyre sht t mbajn t lidhur lentn n
pozicion
korrekt
n
strukturn
e
prgjithshme t syrit. Tensioni i ligamenteve
sjell ndryshimin e forms t lents (lens
cristalini) n vartsi t distancs s objektet
q shikohet. Ky proces quhet akomodimi i
syrit.
Irisi sht pjesa e ngjyrosur e syrit. Ai
vendoset prball trupit ciliar dhe vendoset
n pjesn m t prparme t tunika
vaskulare. Ai ndan pjesn m t prparme t
syrit n dy dhoma, dhoma e prparm dhe e
pasme. Nj e hapur n mes t irisit quhet
pupil, e cila shfaqet si pjesa e errt e syrit.
irisi zgjeron ose ngushton pupiln pr t
rregulluar sasin e drits q hyn n sy.

Tunika nervore
Kjo tunik sht nj shtres me qeliza t
ndjeshme ndaj drits q reflektohet nga
objekti q shikohet dhe prbhet nga qeliza
fotoreceptore dhe quhet retina
Kto qeliza kan n prbrjen e tyre
receptort, t cilt jan t afta t shndrrojn
sinjalin e rezeve t drits n sinjal nervor, i
cili transmetohet n sistemin nervore.
Ka 2 lloje qeliza fotoreceptorsh: Ato quhen
qeliza n form shkopi dhe qeliza n form
koni. Receptort e qelizave n form shkopi
dallojn objektet bardh e zi, kurse qelizat
konike bjn shikimin me ngjyra.

Skema 11/3: T dhna anatomike t syrit

1-Konjuktiva, 2-Kornea, 3-Dhoma e
prparme, 4-irisi, 5-Pupila, 6-Lentja, 7Ligamentet, 8-Trupi ciliar 9-Sklera, 10Koroidi, 11-Dhoma e pasme, 12-Retina,
12-Ora ciliare e retins, 13-Fovea
centralis, 14-Disku optik, 15-Nervi optik
Shumica e kafshve shtpiake nuk kan
shum qeliza konike prandaj nuk i dallojn
mir ngjyrat me prjashtim t shpendve, t
cilat kan m shum qeliza konike dhe m
pak qeliza n form shkopi(bacilare).

N pjesn e pasme t retins sht fovea

centralis, e cila sht m e dukshme n
kafsht e mdha. Prreth fovea centralis jan
n grup qelizash e quajtur macula lutea. N
kt
regjion
jan
t
prqendruar
fotoreceptort (receptort e drits).
Pjesa e prparme t retins nuk prmban
fotoreceptor. Vija e quajtur ora serata
kufizon pjesn q realizon shikimin dhe at
q nuk realizon shikimin n retin.

Fiziologjia e shikimit
Komponent pr realizimin e shikimit t qart
sht lenta. Ajo lidhet ngusht me tunikn
vaskulare. Ligamentet lidhs t trupit ciliar
vendosen n nj pozicion posterior t irisit.
Lenta sht nj struktur transparente, e but
dhe me pamje sferike. Ana konvekse e tij
on imazhin n retin. Kur muskujt ciliar
lshohen (relaksohen) lenta zgjerohet. Kjo
lejon q imazhi i largt t bjer n retine
(realizohet shikimi n largsi). Tkurrja e
muskujve ciliar e bn lentn m t
rrumbullakt dhe kafsha shikon n afrsi.
Procesi i ndryshimit t forms t lents
quhet akomodim i syrit. Lenta e ndan syrin
n dy pjes t ndryshme. Pjesa prapa lents
sht e mbushur me nj lng xhelatinoz dhe
quhet lngu qelqor (vitreous humor). Pjesa e

prparme vendoset para lents. Jo sht e

mbushur me lng ujor dhe quhet aqueous
humor. Ky mjedis ndihmon fokusimin e
drit nprmjet pupils. Kjo shkakton
kalimin e drits t reflektuar nga objekti n
retin si dhe lejon qarkullimin e lndve
ushqyese dhe nxjerrjen e produkteve t
zbrthimit t ushqimeve q jan t dmshm
pr syrin. Presioni i lngu qelqor gjithashtu
ndihmon n mbajtjen e forms normale t
syrit, form t rrumbullakt.
Kur drita e reflektuar e objektit kalon
kornen dhe nprmjet pupils drita
konvergohet n retin, pikrisht n
fotoreceptort.
Drita e rn n fotoreceptor sjell nj sr
ndryshimesh q ojn n prfundim n
lindjen e impulsit nervor nprmjet t cilit
impulse kalon n qendrn e t parit n
korteksin e trurit. Aty sinjali nervor
analizohet dhe sintetizohet nprmjet
proceseve komplekse biokimike dhe kafsha
realizon shikimin.
Trsia e ndryshimeve q ndodhin n qelizat
n form shkopi t retins paraqiten t
thjeshtuara n skemn vijuese.

Fotoreceptor (bardh e zi)

Rodopsina ose Opsintransretinal

Batorodopsin

Lumirodopsin

Metrodopsin 1

Metrodopsin 1

Opsin+trans retinal

Skema 11/4: Mekanizmi i Shikimit bardh e zi

N konet ka nj tjetr receptor i quajtur

jodopsin, e cila dallon objektet me ngjyra.
N kone ndodhen tre lloje t jodopsins t
cilt dallohen nga natyra e proteins kurse
pjesa jo proteinike sht njizomer i
vitamins A (11 cis retinal), n form
aldehidike t saj. Kta receptor dallojn tre
ngjyra dhe pikrisht ngjyra blu, ngjyra e
kuqe dhe ngjyra jeshile. Ngjyra blu ka
absorbanc optimale me reze me gjatsi vale
535 nm, ngjyra e kuqe 565 nm dhe ngjyra
jeshile 535 nm. Realizimi i shikimit me
ngjyr krkon intensitet m t lart drite se
sa shikimi bardh e zi t objekteve.
N kafsh t ndryshme ka veori pr numrin
e qelizave n form shkopi e atyre n form
koni. Kshtu qent kan shum pak qeliza
konike dhe shum qeliza n form shkopi.
Prandaj qent shikojn pa ngjyra dhe jan t

Skema 11/5: Struktura anatomike e veshit

aft t shohin edhe n drit t dobt.

Shpendt nga ana tjetr kan shum qeliza
n form konesh dhe pak qeliza n form
shkopinjsh. Kjo i bn shpendt t dallojn
m shum e m mir ngjyrat, por jan t pa
aft t shohin kur vjen muzgu i mbrmjes.

Shqisa e t dgjuarit
Kafsht nprmjet t dgjuarit realizojn
shum qllime. Me t dgjuarit zbulohet
rreziku, prcaktohet preja, dhe t realizoj
komunikimin primitive midis grupeve t t
njjtit lloj.
Dgjimi realizohet nprmjet veshit.
Struktura anatomike e veshit (Skema 11/4)
prbhet nga tre pjes (veshi jashtm, veshi
mesm dhe veshi i brendshm) Struktura e
hollsishme e veshit paraqitet n skem
11/4, luan rol n realizimin e dgjimit.

Valt e tingullit mendohen si lkundje t

ajrit. Ato grumbullohen n llapn e veshit
dhe ndjekin rrjedhn e kanalit t veshit. N
fund t kanalit t veshit sht timpani, i cili
dridhet sipas vals q vjen nprmjet kanalit
t veshit. Vibrimi i timpanit sht i njjt si
vibrimi i kordave vokale t kafshs q
lshon tingullin.
Vibrimi i timpanit v n lvizje tre kockat e
veshit t mesm. Vibrimi n veshin e mesm
bhet 20 her m i fort se ai q erdhi n
kanalin e veshit.
Vibrimi i tre kockave shkakton val t
lngut n veshin e brendshm q kalon n
kokle. Kto val kapen nga receptort dhe
nprmjet tyre lind impulse nervor q
transmetohet n tru me nervin e dgjimit.
impulsi shkon n korteksin e hemisferave t
mdha dhe kthehet n rrug nervore
prgjigja pr informacionin q kishte
shkaktuar valn fillestare. N kt rrug ne
dgjojm.
Nj nga funksionet e tjera t veshit t
brendshm sht edhe sistemi i ruajtjes t
ekuilibrit. Kjo struktur vendoset pjesn
vestibulare t veshit t mesm e veshit t
brendshm.

Ky aparat prbhet nga kanalet semilunare

dhe organi granular (otolith) n veshin e
brendshm.
Kanalet semilunare (shih skema 11/3) i
prgjigjen lvizjes s trupit kur kafsha lviz
djathtas apo majtas, lart apo posht. Kta
kanale prmbajn lng dhe receptor me
qime t holla q ndjejn lvizjen e lngut.
Ata ojn impulse n nervin vestibular n
drejtim t trurit t vogl. N kt drejtim
vepron edhe organi granular (otolith) , por
ai m shum ndikohet nga lvizja e koks.
Edhe n kt organ ka receptor specifik q
shpesh quhen receptor t gravitetit. impulsi
q lind transmetohet nprmjet nervit
vestibular n trurin e vogl. Nprmjet
koordinimit t impulsive midis kanalit
semilunar dhe ato t organit granular
(otolith) n truri i vogl siguron ruajtjen e
ekuilibrit t kafshs.

Pyetje:
1- Cili sht roli i shqisave pr funksionimin e organizmit t gjall?
2- Si ndahen dhe cilat jan shqisat n organizmat shum qelizor?
3- Si realizohet nuhatja e kafshve dhe roli i ktij sistemi?
4- Si realizohet njohja e shijes t substancave t ndryshme nga gjitart?
5- Si sht ndrtuar syri i kafshve gjitar?
6- Si realizohet shikimi i objekteve pa ngjyra (bardh e zi)?
7- Si realizohet shikimi i objekteve me ngjyra?
8- Cilat jan veorit e shikimit bardh e zi dhe me ngjyra n kafsh t ndryshme?
9- Ndrtimi anatomik i veshit t kafshve dhe funksioni i pjesve t tij?
10- Si realizohet kalimi i sinjalit n form t tingullit (vals zanore) n impuls nervor
gjat procesit t dgjimit
11- Si realizohet ruajtja e ekuilibrit t kafshve nprmjet sistemit te ekuilibrit n
veshin e brendshm?