PLANLAMA

2014;24(2):74-84 doi: 10.5505/planlama.2014.29591

DERLEME / REVIEW

nsan htiyalar ve Mekansal Elverililik Kavramlar

Perspektifinde Yaanlrlk Olgusu ve Mekansal Kalite
Livability and Spatial Quality in terms of
Human Needs and Spatial Affordances
Meri Demir Kahraman
stanbul Teknik niversitesi, ehir ve Blge Planlamas Blm, stanbul

ABSTRACT

Yaanlrlk bireylerin yaamsal tatmin hissine dorudan katkda

bulunan, mekanlarn niteliklerine ilikin bir ilke olarak tanmlanmakta, bireyin mekan kullanm tercihini artracak bir kalite dzeyini tariflemektedir. Ancak burada bahsi geen kalite dzeyi
sadece kapital karl ile llen teknik bir ifade iermemektedir. Mekansal kalite, insan-mekan ilikisi ierisinde yer bulan,
J.Gibsonn gelitirdii Olanaklar Teorisi ile aklanan Mekansal
Elverililik kapsamnda ele alnmas gereken bir niteliktir. Kalite, mekann insann hangi ihtiyalarna ne lde karlayabildii,
mekann nelere elverdii ve bu anlamda da kullanclarn davranlarn nasl ynlendirdii ile dorudan ilikilidir. Zira mekan edilgendir ve insan mekann etkenidir. Daha da nemlisi kullancs
olmayan mekan sadece nesne ifadesi tayacaktr. Nitekim, insan
ve mekan arasndaki iliki pragmatik bir balang sonras anlamsal sreler iermektedir. Ancak bugn birok kamusal mekan,
kullanmaktan ziyade, seyredilmek iin tasarlanmaktadr; bunlar
dzenli, temiz ve bo insan yok, sorun yok alanlar()dr. Ayn
yaklam zel mekanlarn organizasyonunda da grlmektedir. Bu
durumu mekann, ilevselliinden ve elveri niteliinden bamsz
bir kalite anlay ile kavranld eklinde aklanmaktadr. Bu almada meknsal kalite ve yaanlrlk olgular insan-mekan ilikisi
kapsamndaki sreler ve kavramlarla ilikili olarak tariflenmitir.
alma, insanlarn benzer ihtiyalar dorultusunda gelitirdikleri mekansal araylar ve ihtiyalarna ynelik ortak etkinliklerine
zemin oluturan kamusal mekanlarn kalite ltleri zerine kurgulanmtr.

The term livability is defined as a principle which contributes directly to the vital satisfaction of individuals, and is related to the
specifications of spaces. It defines a quality level that enhances
the spatial usage preferences of individuals. However, quality
level as used here is not a technical statement measured only
by its capital provision. The term spatial quality must be considered within the scope of Spatial Affordances as described by
the Theory of Affordances developed by J. Gibson in the field
of human-space relationships. Spatial quality is directly related
to the extent to which space meets human needs, and in this
sense, how space orients human behavior, given that space is
passive and humans its determinants. More importantly, a space
that has no users can only carry the significance of object. Thus,
the relation between human and space contains a semantic magnitude that follows from its pragmatic inception. However, many
public spaces today are especially/intentionally designed to be
observed rather than used: orderly, clean, empty, no human,
no problem spaces. The same attitude can also be observed in
the spatial organization of private spaces. In this context, it may
be said that space is apprehended as a concept of quality rather
than in terms of its affordance specifications. In recognition of
this, the terms spatial quality and livability are described in
this study in terms of their relation with the processes and concepts of human-space relations. The study is based on the quality criteria for public spaces, insofar as these spaces form the
basis for humans search for space according to shared needs
and activities.

Anahtar szckler: nsan ihtiyalar; insan-mekan ilikisi; mekansal elverililik; mekansal kalite; yaanlrlk.

Key words: Human needs; human-space relationship; spatial affordances;

spatial quality; liveability.

Bu makale, Prof. Dr. Zekiye YENEN danmanlnda 05 Ocak 2011de YT Fen Bilimleri Enstitsnde tamamlanan Kentsel Iletisim ve Kamusal Insan Kavramlar
Perspektifinde Yaanlr Mekan Olgusu ve Kamusal Alanlarn Organizasyonu; Antik Cada ve Gnmzde Bergama rnegi balkl yksek lisans tez almasndan retilmitir.

Geli tarihi: 02.02.2015 Kabul tarihi: 04.02.2015

letiim: Meri Demir Kahraman.
e-posta: mericdemir@gmail.com

nsan htiyalar ve Mekansal Elverililik Kavramlar Perspektifinde Yaanlrlk Olgusu ve Mekansal Kalite

GR
Bireysel ihtiyalar erevesinde evreyi dzenleyerek mekan oluturma eylemi sergileyen insann bu anlamdaki duruu pragmatik bir yap sergilemektedir. (Bir sonraki aamada)
meknsal davranlar olarak aklanan srelerle insan ile
mekan arasndaki etkileim farkl boyutlar kazanmaktadr. Bu
anlamda, insan mekan ile etkileiminde mekan tanmlayan
bir e ayn zamanda iinde yaayan bir organizma olarak ele
almak mmkndr.
Ancak insan bir ynyle kendi ihtiyalar ve deer ltleri
nda mekan deitirirken, dier (bir) ynyle mekann
ierdii uyarclardan ald etkiler dolaysyla da yeni ihtiyalara sahip olabilmektedir. Burada nemli olan nokta ise mekan
biimlendirenin ayn zamanda kullanc olmasdr. Kendi ihtiyalar erevesinde kendi zel bir mekann organize eden
bireyin olas maddi ve zamansal kayplarnn boyutu ile baka
bir tasarmc tarafndan bir kullanc profili ve kullanm ihtiyalar ngrs olmakszn tasarlanm olan kamusal mekanlarn
kayplar farkllklar arz etmektedir. Zira, mekan insann gereksinimlerine elvermedii lde tekrar dzenlenecektir. Bu
tekrarn skl zamansal ve maddesel bir kayba ve her dzenleme sresi boyunca ise ilevsizlie neden olacaktr. tesinde
mekann tasarlanrken ve kullanlrken neye elverdii ve neye
elvermedii konusu insann ihtiyalarn da biimlendirebilmektedir. Bir dier deyi ile insann etkenliindeki mekann
insann zerindeki ynlendirici etkisi insan-mekan ilikisi ierisindeki geri dn srecinin balangcdr.
Bu nedenle insanlar tarafndan kullanlmak zere kurgulanan
zellikle de kamusal mekanlarn, insanlarn ihtiyalar, davranlar ve mekanla olan etkileimi erevesinde deerlendirilmesi ve bu anlamda szkonusu kayplarn nne geebilmek
adna yaanlrlklarnn yani tercih edilirliklerinin ve kalite ltlerinin tariflenmesi olduka nem kazanmaktadr.

NSAN - MEKAN ETKLEM

nsan, bir birey olarak dnyaya gelmi ve ona bu bireysellik
balamnda bir yaam biimi sunulmutur; bununla birlikte insan, toplumsallamak, evresi, kltr ve a ile btnlemek
drtsn tayan dinamik bir varlktr. Bu evre, insann toplumsal bir varlk olarak kendisini ifade edecei, iletiim iine
girecei mekandr. nsan mekann etkenidir. (Bilgi, 2007: 36-37;
Feg, 1980).
nsan, sosyal bir varlk olarak, kendi tarihinin balangcndan
gnmze dek tm canllar ve zellikle kendi cinsi olan dier
insanlarla youn bir etkileim ve iletiim sergilemektedir. Yerleik hayata geii ncesinde mekanla daha ksa sreli etkileimler ierisindeyse de, szkonusu geile beraber, mekanla
daha youn, zaman lt ile daha uzun ve scak bir etkileim
ierisindedir.
Ancak, insann yaam ortam ile karlkl etkileimi ve bu srecin ierisinde insan-mekan, insan-insan etkileimi ve bu etkile-

75

imin birbirlerini nasl beslediine ynelik karmlar ncelikle

Fuegun deyimi ile mekann etkeni olan insann davranlarna
ilikin kuramsal yaklamlar eliinde deerlendirilmelidir.

nsan - Mekan Etkileimi Kapsamnda Temel

Davran Kuramlar
Nrobiyolojik Kuramda eylemler bedenin iinde, zellikle de
beyin ve sinir sisteminde oluan olaylarla ilikilendirilir. nsan
beyninin son derece karmak bir ileyi dzeni olmas ve aratrmalarn deneysel olarak yaplamamas davrann nrobiyolojik temelleri zerindeki bilgilerin olduka snrl kalmasna
neden olmutur. (Ccelolu, 2004: 28).
Davran Kuramda yalnzca organizmann gzlenebilen ve
llebilen dsal faaliyetleriyle ilgilenilmektedir, herkesin gzleyebildii bir olgu ierdiinden nesneldir. Amac evredeki
uyarc koullarla ortaya kan davran arasndaki ilikiyi incelemektir. (Ccelolu, 2004: 28-29).
Fonksiyonalist (levsel) Kuramda ama alglama, dnme,
duygulanma gibi isel eylemlerin hayatta karlalan eitli
problemlerin zmlenmesine nasl yardm ettiini aklamaktr. levselcilik kuram, davranlar evreye uyum sreci olarak tanmlamaktadr.[1]
Bilisel Kuramda insan edilgen bir yaratk olarak deil, alglayan, uyarclar ileyen, anlamlandran etken bir sistem olarak
grlmektedir. Kuramda bireyin davranlarnn, onun toplumu
ve kendini alglama eklini, inanlarn ve tutumunu bilmeden
aklanamayaca savunulur. (Ccelolu, 2004: 29) Bu yaklam
insan-mekan aratrmalarnda, insann mekansal tepkilerine
k tutarak, mekansal davrann yardmyla, mekansal gramer
ve mekansal anlam bantsn anlamamza yardm etmitir.
(Gr, 1996: 78-79)
Sigmund Freud tarafndan ortaya atlan Psikoanaliz Kuramnda
insanolunun doutan getirdii iki temel kuvvetli eilim olan
cinsellik ve saldrganlk zerine odaklanlr. (Ccelolu, 2004:
31) Bu yaklam, mekan-davran aratrmalarnda Vandalizm
gibi u davranlar anlamak ve nlemekte yardmc olabilir.
(Gr, 1996: 79)
Fenomenolojik Kuramda bireyin davranlarn anlayabilmek
iin onun kendine ve iinde bulunduu duruma zg alglaynn ve birikiminin bilinmesi gerektii savunulur. Bu kuram,
bilisel yaklamla benzemesine ramen, bireyin zel yaantsna nem vermesiyle farkllar. (Gr, 1996: 79) Bireyin davrann biimlendiren en nemli etken onun kendini ve evreyi
o andaki anlamlandr biimi, bireyin o andaki fenomenidir.
(Ccelolu, 2004: 32)
Hmanist (nsancl) Kuram kurucularnn Gestaltlardan etkilendii ada bir psikoloji akmdr. Gestalt yaklam temsilcileri davranlarn bir btn olduunu ve paralara ayrlamayacan savunmulardr. Gestalt psikolojisine gre paralarn bir
btnlk iinde anlam kazanmas nemlidir.[1]

PLANLAMA

76

Birbiri zerine ve birbirinden etkilenerek gelitirilen insan

davranlarna ynelik bu kuramsal yaklamlarn ortak noktas
insanlarn ihtiyalarnn davranlarna dnt grdr.
Kuramlarn gelimesi gznnde bulundurulduunda ise nihai
nokta; davranlar ynlendiren etkenlerin, davranlar anlama
ve zmleme amacyla tek bana deerlendirilmemesi gerektiidir. Bu almada insann davranlarna dnen ihtiyalarnn mekansal karlklar zerinden ilgili mekanlar, anlamlar
ve organizasyonlar zerinden deerlendirme yaplmaktadr.

nsann htiyalar
Trk Dil Kurumu szlne gre ihtiya;[2] eksiklii duyulan
ey, gereksinim olarak tanmlanmaktadr. Birey ve topluluklarn eylemlerini etkin bir biimde yerine getirebilmeleri iin
gerekli minimum koullara gereksinim denir. Herhangi birey
iin duyulan gereklilik gereksinimdir. (Bolak, 1988:3)
ou kez gereksinim ve istek kavramlar birbirinin yerine kullanlmaktadr. Halbuki gereksinim bir gerei, bir zorunluluu belirtmekte, konumuz asndan bir mekann tayaca
en dk nitelik seviyesini tanmlamaktadr. Bu niteliklerden
verilecek her dn bir rahatszln nedeni olacaktr. te yandan istek kavram daha ok zel bir deer olup kullancnn
snrsz nitelik ve nicelikte olabilecek amalarn tanmlamaktadr. Bir baka deyile, gereksinimler insann znel deerlendirmelerine gre konfor koullarn belirleyen dzeylerin saptanmas olarak tanmlanmaktadr. (Ertrk, 1977: 12-14)
Gereksinimler zamanla deiebilir; ya ve moda gibi deiken
verilerin etkisi altndadr, sosyal evreye bamldr ve teknoloji
gelitike gereksinimlerdeki farkllama belirginlemeye balar.
(ngr, 1989: 63) nsann gereksinimleri davranlarnn kaynadr; daha ok yaamsal, dier bir deyile, insann varln
devam ettirme igdsne bal gereksinimlerden daha az yaamsal ve kiisel olanlara doru bir hiyerari sergilemektedir.
Maslowun ihtiyalar hiyerarisi zerinden aklanan insana
zg ihtiyalar, daha nce de belirtildii gibi, insann davranlarn ynlendirmekte, ynlendirmekten de te ihtiyalar
davranlar etkilemektedir (ekil 1).

Kiisel gerekletirme/geliim
Saygnlk
Sevgi, aidiyet

Moral,
yaratclk,
doallk,
sorun zmek,
nyarg eksiklii,
gereklerin kabul
Kiisel saygnlk,
gvenmek, baar, sayg
grmek/gstermek
Arkadalk, aile, cinsel yaknlk

Gvenlik

Vcudun, iin, kaynaklarn, moralin, ailenin,

saln, mlkiyetin gvenlii

Fizyolojik

Nefes almak, beslenmek, uyumak, boaltm,

homeostasis, seks

ekil 1. Maslowun htiyalar Hiyerarisi Diyagram.[3]

Tm canllar gibi insann herhangi ihtiyalarn gerekletirmek iin etrafndaki evreyi ekillendirmesi eylemi sonucunda mekanlarn yaratld sav ile beraber ele alndnda, tm
ihtiyalarmz davranlarmz belirledii gibi davranlarmzn
eyleme dnmesi iin gerekli mekanlar oluturmamzn kaynan da oluturmaktadr. Dolays ile insan davranlar ile
mekan arasnda youn bir iliki ve karlkl etkileimden bahsetmek mmkndr.
Burada gznnde bulundurulmas gereken bir dier bir bak; iinde bulunduumuz mekanlarn davran ve eylemlerimiz
zerindeki etkisinin de yine insan-mekan ve hatta insan-insan
arasndaki etkileim ve iletiim ierisindeki yeridir. Dier bir
etkileim insann mekanla kurduu ilikinin ilerlemesi ile mekana zel davranlar sergilemesi halidir.

Mekansal Davran
Mekan iinde yaayan kullanclarn fizyolojik, psikolojik ve toplumsal gereksinimlerini karlayan bir uzay parasdr. (Schulz,
1971: 9) Mekan somut olarak alglanabilen ve soyut olarak da
hayal edilebilen, algyla kavranabilen ve tanmlanabilen bir yapy tarifler. nsann mekanla kurduu iliki ncelikle mekann
fiziksel ve pragmatik zelliklerine ilikindir. Somut mekanlar
insan zihninde yaanmlklar ve deneyimlerle soyutlar.
Mekann yapsal kurgusunun alglanmas ile balayan etkileim
sreci, soyut olarak alglanan siyasi, kltrel, ekonomik, toplumsal ve anlamsal boyutlar ile mekana ular. nsann mekanla
olan etkileiminin k ise bireyin gereksinimlerini karlamas
ve anlamsal ilikiler kurma ihtiyacndan domaktadr.
Rotha gre, yap yapan dier varlklarn aksine, insanlar yap
yaparken dnrler. Bu nedenle insann yap eylemi bilinli ve
dnsel, saysz kararlar ve seimleri cisimlendiren bir eylemdir. Bunlar, insann yaplarn dier varlklarnkinden ayran zelliklerdir. nsan haricindekiler, bunlar genetik programlarnn
sonucu olarak yapmaktadr. nsanlar ise bir gereksinimi karlamak iin yap yaparlar ancak bunu yaparken bile deerlere ve
duygulara anlatm kazandrmaktadrlar. Bu hem kullanc hem
de tasarmc tarafndan bilinli olarak yapnn iine katlm ve
aka anlalan bir mesaj olabildii gibi, ifresi ancak daha sonraki bir gzlemci tarafndan zlebilen bilin d ya da bilinalt bir bildiri de olabilmektedir. (Roth, Leland M., 2002: 23).
Bu anlamda, bedensel bir varlk olan ve boluk iinde bir etki
alann tarifleyen insan, mekan ile karlatnda kurulan ilk
iliki, fiziksel, somut ve pragmatik olan tercihi amaca ynelik
kullanmdr. Bu ilikinin bir adm sonras canl varlklar arasnda
kendine has doasnda anlamsal ilikiler kurmak olan insann,
iinde bulunduu mekan, zamanla doru orantl olarak zihinsel adan farkl boyutlar olan anlamlar ile zdeletirmesi
srecidir.
nsan, gereksinimleri gereince en basit anlam ile evresini
ekillendirerek oluturduu mekanlarda kullanc sfat ile mekanla ilikili davran zellikleri ortaya koyar. Bu davran zel-

nsan htiyalar ve Mekansal Elverililik Kavramlar Perspektifinde Yaanlrlk Olgusu ve Mekansal Kalite

likleri mekansal davran olarak tanmlanmakta, kiisel mekan,

mahremiyet, kendileme/kiiselletirme, aidiyet, egemenlik alan kavramlar ile aklanmaktadr.
Kiisel Mekan (Personal Space) Kuram, evre psikolojisinde
insan-mekan ilikileri erevesinde ortaya atlm olup, her bireyin etrafnda bulunan, snrlar savunulan, dierine yabanc
olan ve bireyin fiziksel ve bilisel olarak hakim olduu kiisel
alan ifade etmektedir (Bilgin, 2003: 202).
Kiisel mekan Edward T. Hall, merkezinde insan olan bir hava
kabarc olarak tanmlayarak, daha zel olandan daha genele
ve topluma ak olana doru ilerleyen drt gruba ayrmaktadr
(ekil 2):
Mahrem / li Dl Mesafe
Kiisel / Samimi Mesafe
Sosyal Mesafe
Topluma Ak Mesafe (Hall, 1990: 13)
Kiisel mekan, kiinin davranlar ile ilikili mekansal uygunluklar salar. Kavram ayn zamanda kentsel ve mimari mekann
ekillenmesinin belirlenmesine de girdi olmaktadr. Buna gre
baz mekanlar toplumsal adan dk etkileim alanlar
olarak tanmlanmaktadr. Dolaysyla, mekanlarn toplumsal
adan dk etkileimsel (sociofugal) ve youn etkileimsel
(sociopedal) evreler olarak adlandrlmas gndeme gelmitir.
Dk etkileimsel evreler kiisellemenin (personalization)
dk olduu alanlardr. Youn etkileimsel evreler ise davranlar dzeyinde kiisellemenin gerekleebilecei alanlardr.
(Hall, 1990: 108).
Mahremiyet (Intimacy): intimus latince karlnda en i,
en derin i anlamna gelmekte ve kiiye gre deien bir ihtiya olarak grlse de, genelde ayn kltre sahip toplumlarda
birbirine yakn deer ve anlam tamaktadr. Tm kltrlerde
mahremiyeti dzenleyici kurallar bulunmakla birlikte, dzen-

lenme ekli ve mekanizmalar kltrlere zg olarak deimektedir. (Bilgin, 2003: 225-226).

Mahremiyet kavram, insanlarla insanlar, bireylerle grup,
grup(lar)la birey arasndaki ilikileri dzenlemektedir. Mahremiyet hakk ise zgrlk haklar iinde bireyin kendisi ve toplumsal rollerindeki salna etkileri asndan nemli bir yer
arzetmektedir. Dzenlenen evrelerin yapsal lekteki nizam
ve ykseklik kararlarndan, kamusal alan tasarmlarnda mahremiyet imkan sunumuna kadar detaylandrlabilecek dzeyde
bu hakk gzetmesi beklenmelidir.
Kendileme/Kiiselletirme (Appropriation), 1970li yllarda
mekanla ilikilendirilerek literatre yansyan bir kavramdr.
Genel anlam ile kiinin bireyi kendisi iin alma, kendi kullanmna ayrma eylemini ifade etmektedir. Kendileme bir yerin
ya da mekann dntrlmesiyle ortaya kan, bireyin ya da
toplumun otoritesi olarak grlebilir. Birey kendinin kld bir
mekan, dzenlemekte, organize etmekte ve diyalektik olarak
dierlerinin mekanna ve ereveye gre farkllatrmaktadr.
(Bilgin, 1997: 266).
Aidiyet (Belonging) bir btnn tamamlayc ve vazgeilemez
paralarndan biri olduunu hissetmektir. nsan ve mekan ilikisinin temelinde de mekan kendine mesken edinme yani
sahiplenme duygusu belirir. Kendini birine ya da bir yere ait
hissetmeyen, o yere yabanclaan insann temel gds oray
terketmektir. Bu anlamda aidiyet insanlar mekana ve sosyal
ilikilere balama potansiyelinin yannda, belli bir yerde olma
fikrini ve/veya zlemini duygusal olarak yaratr. Mekann bu
duygusal ekimi kken veya kkensizlii vurgulayarak varolur.
(Lovell, 1998: 1-2) (ekil 3).

Topluma ak mesafe

Sosyal mesafe
Kiisel mesafe
Mahrem
mesafe
45 cm
120 cm

360 cm

750 cm

ekil 2. Kiisel mekan bykl.[4]

77

ekil 3. Etkileim dzeyleri.[5]

78

Blgesel Davran/Egemenlik Alan (Territory) kavram, hayvanlarnkine benzer bir biimde, kiilerin veya gruplarn mlkiyete sahip olma duygusuyla, fiziksel veya toplumsal kural
ve simgeler araclyla koruduu duraan alan olarak tanmlanabilmektedir. Blgeyi belirleyen eler arasnda duvarlar,
parmaklklar, direkler, bahe dzenlemesi, malzemelerin doku
ve rengindeki deiiklikler saylabilir. Gnlk yaantda srekli
gidilen mekanlarda bireyin oturmay tercih ettii sandalye ve
masalar, genellikle gemeyi tercih ettii yollar, sokaklar bu kavramn rneklerini oluturmaktadr. Kiisel alan ile arasndaki
en nemli fark kiisel alann kii ile birlikte tanmasdr. Kiisel alann merkezinin insan vcudu olmasna karn, blgenin
merkezi genellikle bireyin evi olmaktadr (akn, 1988: 23).
Temelde egemenlik alan, daha nce de bahsedilen insan davrannn en temel igds olan koruma/korunma ihtiyac ile
beslenmektedir. Koruma, giri - klar kontrol etme, gven,
hakimiyet ve gerekli durumlarda savunulacak alan tarifi kiiden
kiiye deien soyut ve/veya somut eikleri belirleyen unsurlar
olarak tariflenmektedir (ekil 4).

Mekansal Elverililik/Gibsonn Olanaklar Teorisi

(The Theory of Affordances)
Mekan oluturmak, insann mekanda davran ve eylemlerini gerekletirmesinin yansra mekanla arasnda kuraca,
mekansal davranlarla tanmlanan ilikiyi gelitirmesi iin ilk
adm, bir dier deyile nkouldur. Ancak bu noktada tm bu

PLANLAMA

etkileim sreci iin nemli olan bir dier konu ise mekann
sunduu olanaklardr.
Elverililik (affordance) kavram psikolog J. Gibson (1977) tarafndan ortaya atlm, kelime ngilizce gc yetmek anlamna gelen afford fiilinin kknden kendisi tarafndan tretilmitir. Gibsonn The Theory of Affordances almasnda
tanmland zere, elverililik herhangi bir nesnenin biim
ve kurgusu itibariyle belirli bir ama/eylem iin kullanlmasn
mmkn klan zellikleridir (Gibson, 1986: 127-128).
Elverililik kavram, gl nitelii ile evresel ve kentsel tasarm kuramnda esastr. Yapl evrenin farkl para ve rnekleri
farkl davranlar ve estetik gereksinimleri karlamaktadr. Bu
bakla mekansal elverililik (kullanc sfat ile) bireyin davransal veya estetik seimlerini snrlandrabilmekte ve ayn zamanda geniletebilmektedir. nsanlar doal ve yapay evreyi
bu evrelerin elverililiine bal olarak deitirmilerdir ve
deitirmeye devam etmektedirler.
Mekann ynlendiricilii elverililiiyle aklanmaktadr. Bu anlamda mekansal tasarm insanlarn mekanla ve dier insanlarla
olan etkileim ve iletiiminde nemli bir frsat olarak karmza kmaktadr. Ksaca, mekan insann davran ve eylemleri
zerinde ynlendirici bir nitelik tamaktadr (ekil 5).
zellikle insanlarn birbirleri ile temas halinde olduu ve
dzenlenmesinde kullancnn kendisi haricinde tasarmcnn
dahil olduu kamusal alanlarn kurgu ve tasarmnda mekansal elverililik kavramnn etkisi ve ynlendiricilii daha fazla
nem arzetmektedir.

YAANILIRLIK OLGUSU ve MEKANSAL

KALTE
Yaanabilir ve Yaanlr Mekan Kavramlar
Kentlere ilikin medikal analojilerden, kentlerin canl/yaayan
(vital/living) niteliinden bahseden ilk almalardan biri Jane
Jacobs tarafndan ele alnmtr. Jacobs kentlerin fiziki, ekonomik ve sosyal ortamlarnn planlanmasnda nceliin insan ve

ekil 4. Egemenlik alan.[6]

ekil 5. Mekansal elverililik-orumda bir ocuk parknn ilevsellik sorgusu rnei.[7]

nsan htiyalar ve Mekansal Elverililik Kavramlar Perspektifinde Yaanlrlk Olgusu ve Mekansal Kalite

toplumsal yaam olduu zerinde durarak kentlerin yaamsallndan szetmektedir (Jacobs, 1992: 4-5).
Genel olarak yaanabilirlik (liveability) evrensel tanm olmayan oklu bir kavram olarak literatrde yaam kalitesi ile ilikili
olarak aklanmaktadr. Bu noktada yaam kalitesi ve yaam
standard kavramlar birbiri ile kartrlmamaldr. Yaam
standard ncelikli olarak maddi gelir dzeyine temellendirilen bir kavram iken, yaam kalitesinin standart gstergeleri
ise sadece salk ve istihdam deil ayrca yapl evre, fiziksel
ve zihinsel salk, eitim, rekreasyon, bo vakit deerlendirme
ve sosyal aidiyet olarak saylabilmektedir (First European Quality of Life Survey, 2003: 2-5).
Yaanabilirlik kavram; yaanabilir (insancl) olma durumu evresel karakteristikler ve kiisel karakteristikler arasndaki bir
davransal etkileim bants (Pacione, 1990: 1-30), yaanabilir (yerleilebilir olma) belirli evredeki gerekliliklerin sakinlerinin kapasite ve ihtiyalar ile rtme derecesi (Veenhoven, 1996: 1-58), yaanabilirlik hem kiisel hem de toplumsal
dzeyi kapsayan shhat ve refah ile beraber insanlarn sosyal
honutluuna dair gereksinimler (Newman, 1999: 219-226)
bireyin gnlk yaamn idame ettirmesi iin gerekli dzey,
yresel refah ve sosyal alara ilikin ba,
yaamsal evrenin ikamet edilebilirlik asndan deerlendirmesi
gnlk yaamsal evrenin idrak (Kamp vd., 2003: 7)1
olarak tanmlanmaktadr.
Tanmlamalarn en nemli ortak noktas, soyut bir kavram olan
yaanabilirliin yaamsal evre ile ierisinde yaanlan kentle
ve mekanla ilikilendirilmesidir. Bu ortakla getirilebilecek
eletiri ise yaanabilirlik ile mekan arasndaki mutlak ilikiyi
kurmak iin kullanlan dier kavramlarn da kentsel tasarm ve
planlama disiplinleri asndan olduka greceli olmasdr. Bu
bak asyla dnyann herhangi bir yerinde yaanlabilir olarak
nitelenebilen bir yaam evresi, bir baka yerinde ayn ekilde
alglanmayabilir.
Yaanlabilir Kent kavram Platondan beri baz kuramclar
tarafndan nfus ve byklk ile Yunan uygarl dneminde
ise kent halknn tmnn yzyze gelebildii etkin bir katlmla kenti ynetebilmesi ile ilikilendirilmitir (Pacione, 2005:
415-416).
Birlemi Milletler nsan Yerleimleri Konferans, Habitat II
Kent Zirvesinin ulusal eylem plan programnn hazrlk almalar srasnda Kresel Eylem Plan iin gelitirilen ilkeler
gereince yaanabilirlik kavramnn benzer bir tanm yaplmtr. Bu anlamda yaanabilirlik (liveability), toplumlarn yerlemelerde gerekletirmesi gerektii zerinde uzlatklar
performans ltleriyle tariflenen, bireysel/toplumsal refah
(well-being) ve mutluluk ile kiilerin bir yerleimde yaamak1

Tanmlar srasyla Kamp vd., 2003: 7de Hortulanus, (1992), Duyvendak ve Veldboer, (2000), Marsman and Leidelmeijer, (2001), RIVM, (2001)den tercme
edilerek aktarlmtr.

79

tan duyduu tatmin hissine dorudan katkda bulunan (insan

yerlemelerinin) mekansal zellik ve nitelikleri ile ilgili bir ilke
olarak tanmlanmaktadr. (Habitat II, 1995: 79-80)
Kentlerin yaanabilirlii zerine gelitirilen almalarda kavramn temelini oluturan baz konularn ncelii deiiyorsa da
birok konuda fikir birlii grlmektedir.
Lennard yaanabilir kenti;
insanlarn arabalar deil, birbirlerini grp duyabildii,
ocuklarn topraktan mahrum kalmad, insanlarn izole
olduu ve birbirinden ayrld l kentin tam tersi,
birbirinden farkl bak alarnn biraraya gelebildii, diyalogun nemli olduu,
btn yaayanlar zellemi rolleri ile deil sadece insan
olarak biraraya getiren kutlamalara, kamusal alanlara sahip,
ziyaretilerin kendini rahatsz hissetmedii, korkunun ve
iddetin yer almad, farkl gruplar arasnda gerginlik ve
srtmelerin yaanmad,
ocuklar ve genler iin szelden ok deneyimlere dayal
sosyal renme ve sosyalleme mekanlar sunan,
karma kullanm alanlar ile herkesi biraraya getiren, sadece
ekonomik getirisi yksek olan kullanmlara ncelik verilerek dier ihtiyalarn gzard edilmedii,
yaayan herkesin bilgisinin takdir edildii ve bu bilginin kullanld,
estetik deerlere sahip, evrenin gzelliinin ve anlamnn
birincil ncelik olarak dnld, insanlar ho karlayan
bir evre eklinde tanmlamaktadr. (Lennard, 1997: 15)
Tanmlamalardan da anlald zere, yaanabilirlik kavram
(greceli de olsa) kullancnn ierisinde bulunduu kente ilikin deneyimlerine dair bir tatmin duygusunu ve kaliteyi iaret
etmektedir.
Burada bahsedilen kalite kavram ise kapital ieriinden bamsz kullanm ile mekana insan ncelikli yaklaan, diyalogtan,
etkileimden bahsederek, bir btn/bir aile gibi davranan, davetkar, insanlarn kamusal alanlarda beraberlikler kurduu bir
kentsel mekan tablosu izilmektedir.
Ancak yaanabilirlik (liveability) kavram Trke kullanmndaki
kelime anlam itibari ile bir kalite ifadesi deil, yeterlilik ifadesi
tamaktadr. Kavram kent planlama literatrnde bir konutun ya da bir kentin niteliklerinin insanlarn yaamn srdrebilmelerine elverili oluu eklinde tanmlanmaktadr (Kele,
1998: 137).
Yeterlilik ifade eden able sfatnn kknden treyen ability isim nitelii ile birey yapabilme kapasitesi, yetenek
anlam tamaktadr.[8] Bir son ek olarak abilitynin, live kelimesine eklenmesi ile oluan liveability/livabilitiy kelimesi ise
yaamaya elverili/uygun ve yaamaya deer (worth living)
anlam tamaktadr.2
Kelimenin, kavramsal ieriindeki gibi bir yeterlilikten fazla kalite anlamn veren
anlam ise fit to live in (yaamaya uygun) deil worth living in (yaamaya
deer) anlamdr.

80

Livable kelimesinin Trke karl yaanabilir olarak kullanlmaktadr. Yaanabilir kelimesi Trk Dil Kurumu szlnde Osmanlca arz- meskun olarak tanmlanmaktadr. Arz-
meskun ise insan tarafndan yerleilmi yer, meskun arz bulunan yer anlamn tamaktadr.[9] Bu karlk, sanayi dnemi
ncesinde yerlemelerin insan yaamna uygun nitelikleri ile
birlikte dnlmelidir.
Bu anlamda yaanabilir kelimesi insann bir yerde sadece yaamaya balamasn/yerlemesini bir dier deyile sadece insann yaamsal faaliyetlerini gerekletirmesi iin mekann
uygunluunu yeterlilik dzeyinde tanmlamakta, bir yeterlilik ifadesi tayan uygun ve elverili kelimeleri, doasnda
zaten yaamn srdrmek igds olan insan ve tm canllar
dnldnde liveability kelimesinin kavramsal karln
vermemektedir.
nsann gereksinimleri dnldnde fizyolojik olanlarn en
temel olduu ve bunun nedeninin ise yaamn srdrlmesi igds olduu hatrlanacaktr. Dolaysyla insan dahil tm canllar zaten yaamn srdrmek iin etrafndaki evreyi yaanabilir bir hale getirecektir/getirmektedir. Burada bahsedilen
yaanabilirlik kelime olarak insann canlln srdrmesi
iin gereken minimum fiziksel artlar tarif etmektedir. Bu
adan yaanabilir kelimesinin yetersizlii karsnda kaliteden bahseden ierii ve yaamaya deer/yaamak istei uyandran anlam ile yaanlr kelimesi ile ifade etmek daha doru
olacaktr.
Bu anlamda, tm mekanlara yaanabilirlik (livability) kavram
ierisinde tanmlanan bir kalite sunumu sorgusu ile yaklamak
doru ise de kavramn Trke karlndaki eksiklii ancak belirli minimum koullar zerinde bir seviyede, bireyin tercihini,
mekann tercih edilirliini ieren anlam ile yaanlr kavram
karlamaktadr. Yaanabilirlik kelimesinden ziyade yaanlrlk sadece canll srdrmek iin yeterli koullarn tesinde
mekan ve yaam kaliteden bahsedilebilinir bir dzeye tamaktadr.

Mekansal Kalite ve ltleri

Yaamn her alannda nitelik belirten bir lt anlam ile hereyi derecelendirmeye, karlatrmaya, snflandrmaya olanak
yaratan kalite olgusunun evresel konular ele alnda yaam
kalitesini dorudan etkileyen dsal koullarn bir paras olarak mekansal kalite kavram ortaya kmaktadr.
Kalite kavramna mekan zerinden gelitirilen ilk yaklam gnmzde de geerliliini koruyan Romal mimar Vitruviusun
De Architectura adl almasnda baarl bir mimarln koullar olarak tanmlad Utilitas, Firmitas, Venustas (commodity/kullanllk, firmness/salamlk, delight/gzellik) kavramlar ile oluturulmutur. Dolaysyla ilevsel adan etkin,
yapsal adan salam ve grsel adan ekici bir yap kaliteli
olarak nitelendirilmektedir (Beardsley, 1998: 121).
Greceli olmas nedeniyle bu kavram zerinden yneltilecek

PLANLAMA

bir mekan kaliteli yapan unsurlar sorusunun cevaplar da

deiken olacaktr. Bir mekann llebilir fiziksel zellikleri
ve onu deneyimleyen insanlarn o mekann fiziksel zellikleri
konusundaki duygu ve dnceleri karmak bir biimde iie
gemitir (Glersoy vd., 2005: 25).
Mekansal kalite llebilir ve znel zelliklerini ierecek ekilde drt ana balkta incelenmektedir. Bunlar; ilevsel kalite,
estetik kalite, ekonomik kalite, teknik kalitedir (Van der Voort, T.J.M., Van Wegen, H.B.R., 2005: 10).
levsel kalite genel anlamda, mekann ierisinde olmas gereken ilevler iin ne kadar elverili olduu, kullanlabilirliidir.
Estetik kalite mekann ne kadar gzel, tevik edici algland, kentin zgn doku ve kltr ile olan uyumu ve kullanc
tarafndan nasl deneyimlendii ve anlamlandrld ile ilgilidir.
Ekonomik kalite genel anlamda, mekann finansal kaynaklarnn etkin ve verimli kullanmna ilikin kalite ltdr.
Teknik kalite mekann ne derece gvenli, salkl, havalandrma, nem, aydnlanma, doal k, akustik gibi deerlerinin yansra evre ile dost bir ekilde enerjiyi ne lde saknarak
kullandn, ilgili nesnellie ne derece eriebildiini tarifleyen
fiziksel kalitedir.
Bir mekann genel anlamda kaliteli olduunu szkonusu drt
balk altnda tanmlanan zelliklerinden sadece biri zerinden
snayarak sylemek mmkn deildir. Kalite balklar altnda
tanmlanan tm zellikler z itibari ile kullancyla ilikili ise
de ilevsel ve estetik kalite znel, ekonomik ve teknik kalite
ise nesnel niteliklere karlk gelmektedir.
Her ne kadar teknik ve ekonomik adan kaliteli olmayan
bir mekan, insann youn ve etkileime elverecek ekilde
kullanamayaca aktr. Nesnel yani ekonomik ve teknik adan kaliteli olan bir mekann ilevsel ve estetik adan baarszsa kullanc bulamayaca ngrlebilir. Dolaysyla mekan
hem nesnel hem znel adan baarl olduu dzeyde kalitelidir.
nsan yaam ile yaamn getii mekanlarn arasndaki iliki
ierisinde bireyin tatmin duygusuyla doru orantl olarak dnlen mekansal kalite hem zel hem de kamusal mekanlarn
kalitesini konu almaktadr. nsann yaamnn zelini srdrd konut alanlar ve topluma dair yani toplumu ilgilendiren ynlerinin meydana geldii kamusal alanlarn baars hem
planlama disiplini hem de yaamsal kalite asndan bir btn
oluturmaktadr.
Bu almada sadece kamusal alanlarn kalite ltleri ile insann sosyal ilikiler kurmas arasndaki balanty etkileyen
baars sorgulanmaktadr. Dolaysyla bu alma kapsamnda mekansal kalite kavram detayda kamusal alanlarn kalitesi
zerinden ele alnmaktadr.

nsan htiyalar ve Mekansal Elverililik Kavramlar Perspektifinde Yaanlrlk Olgusu ve Mekansal Kalite

81

Kamusal Mekanda Kalite ve ltleri

olan boyutlarna deinilmektedir. yle ki;

Kentsel yaam kamusal alanlarda meydana gelmektedir. Kamusal alanlar, yabanc olarak nitelendirilen ancak ayn mekan
kullanan bireylerin(in) etkileimde olduu sosyal mekanlardr.
Bu anlamda kentsel yaam iindeki kalite kamusal alanlarn yaanrll ile doru orantl olarak elde edilmektedir. Kamusal
alanlar toplumun tamam iin kullanm alanlar olduu, herkesin ihtiyalarn karlayabildii ve bu etkileimi salad lde
baarldr (ekil 1).

Tasarm sreci tm dier kararlar kadar dikkat edilmesi

gereken bir konudur. Tasarm bir mekann baarsnda kritik bir konudur.
Kullanclar kamusal mekanlarn kalitesine dikkat ederler
nk bu mekanlar onlar iin gl anlamlara sahiptir ve
bu anlamlar tasarmc tarafndan genellikle mekann fiziksel karakteristikleri ile aktarlr/sembolize edilir. Bu da
kentsel yaama anlam katmaya yardmc olur.
Mekann insan ve etkinliklerini destekleyebilmesi ve uzun
sre kalc olmas iin yeterli (yapm) kaynak(lar) salanmaldr. Kaliteli malzeme kullanm kararlar, uzun sreli
olarak fiziksel mekan kalitesini garanti etmektedir. Malzeme ve sistemlerin sreklilik iin yeterince yksek kaliteye
sahip olmas kadar, srekli bakm yaplmas da nemlidir.
Mekanlar zaman ierisinde olumaktadr. Dolaysyla en iyi
mekanlar zamann getirdii deiimi destekleyen ve ona
ayak uydurmak zere ilevsel olarak yeterince esnek olanlardr. (Glersoy, 2005: 28; Farbstein, 1998)

Ortak kent mekanlar insanlarn etkinliklerine zemin oluturan, iletiim salayan aralardr. Kamusal mekanlar yerel kltr ve yaanan zaman yansttklarndan kent halknn aynasdr.
Kentlerin eitli etkileim ve geliimleri ve bir merkez olma
ilevini srdrlebilmesi iin, bu mekanlarn nicelii ve niteliiyle ilgili gl bir bilin ve duyarlln gelitirilmesi zorunludur (Oktay, 1999: 55).
Kentsel evredeki kalitenin belirleyicileri zerine yaplan aratrmalarda konunun kentsel tasarm bilimi asndan nemli
Tablo 1. Mekansal kalite gstergeleri (Van d V.T.J.M., Van W.
H.B.R., 2005: 216)
Kalite ltleri
levsel aktivite

Gstergeler
Ulam ve park olanaklar

Eriilebilirlik
Etkililik
Esneklik

Gvenlik (ergonomik, kamusal)

Mekansal ynelme

Blgesellik, mahremiyet, sosyal iliki

Fiziksel iyi olma (klandrma, grlt,

stma, havalandrma, rutubet)

Srdrlebilirlik
Estetik kalite

Dnya genelinde 1000den fazla kamusal alanda yaplan aratrmalar sonucu baarl bir kamusal alan iin drt temel kalite
lt; eriim & balantlar, kullanm & eylemler, konfor &
biim, sosyalleebilirlik olarak belirlenmitir (Madden, 2001:
11-20).
Eriim ve Balantlar: Baarl bir kamusal alana insanlar
kolayca eriebilir ve rahatlkla kullanabilir. Fiziksel elemanlar
mekann eriilebilirlii ve alglanabilirliinde etkilidir. rnein
bir sokak boyunca sralanan dkkanlar eliinde yrmek, bo
bir duvar eliinde yrmekten daha gvenli olacak ve daha
ok pasif etkileime vesile olacaktr.
Kullanm ve Eylemler: Gerekletirilebilen eylemler bir
kamusal alann en temel yaptadr, bir mekan yegane klabilir.
Kullanclarn bir kamusal alana ilk kez gelii ve kullanmnn
tekrar mekann elverili olduu eylemler nedeniyledir. Mekan
yaplacak hibir ey olmadnda bo ve anlamsz kalacaktr.

Grsel kalite

Dzen
Karmaklk

Sunumsal kalite

Sembolik ve gstergebilimsel deer

Tarihsel ve kltrel deer

Ekonomik kalite

Yatrm maliyetleri

Kullanm maliyetleri

Zamanla salanan gelir

Kamu ve zel dzenlemeler

Teknik kalite

Yangn gvenlii

Yapsal gvenlik

Yap fizii

evresel uyumluluk

Srdrlebilirlik

Konfor ve Biim: Gvenlik, lek, temizlik, zgnlk genellikle insanlarn bir mekan kullanma tercihi zerinde ncelikli
etkisi olan somut deerlerdir. Mekanlarn tasarm asndan
kullanma elverili, kullancy davet eden, kullancya oturmak
eylemi iin bile alternatifler sunan, eilimlerini deerlendiren
biimi kalitesi ile birebir ilikilidir.
Sosyalleebilirlik: Bireyler yaknlaryla karlat, bulutuu, tank olmad insanlarla ise etkileim kurmakta zorluk
ekmedii lde, mekann ruhunu daha iyi zmseme, topluma ve bu etkileime elverili olan mekanlara daha gl bir
aidiyet duygusu gelitirmektedir. Sosyalleebilirlik bu anlamda,
bir mekann baarl olarak nitelendirilebilmesi iin mutlaktr
(ekil 6).
Yukarda mekann yaanlrln belirleyen nitelikler sralanmtr. Ancak bugn birok kamusal alan zellikle kullanmak-

PLANLAMA

82

Tablo 2. Kamusal alanlarn tasarmna ilikin kalite ltleri

(Gehl, 2002: 11)

ekil 6. Baarl kamusal alan ltleri.[10]

tan ziyade seyredilmek iin tasarlanmaktadr; bunlar dzenli,

temiz ve bo insan yok, sorun yok alanlardr. Kamusal alanlar bo, tahrip edilmi (vandalizme ak), gvensizlik duygusu
yaratan bir kullanc profili tarafndan kullanlyor ise bu szkonusu mekanlarn tasarm ve ynetimi ile ilgili sorunlar olduunun gstergesidir (Madden, 2001: 20).
Sklkla grlen ve kamusal mekanlar baarsz klan tasarma
ilikin sorunlar;
oturulacak yerlerin yokluu,
toplanma noktalarnn yokluu,
zayf giriler ve grsel olarak eriimi olmayan mekanlar,
ilevsel olmayan zellikler,
insanlarn erimek istedii yerlere ulamayan yollar,
youn ara kullanm,
mekan tanmlayan kenarlarn bo duvarlar veya l blgeler olmas,
uygunsuz bir ekilde konumlandrlan toplu tama duraklar,
ilevsizlik olarak sralanmaktadr. (Madden, 2001: 21-30)
Gehlin kamusal alanlarn kalite analizini yapmak iin gelitirdii yaya merkezli yaklamnda belirledii ltler; koruma,
konfor ve beeni dir.
Gehlin gelitirdii koruma, konfor ve beeni ltleri
edilgen yaps ile znesi kullanc yani insan olan deerlerdir.
Burada dikkat eken nokta kim iin ve hangi ama/ilev iin
tasarland idrak edilemeyen mekanlarn kaliteden uzaklaan
niteliidir.
Mekan tasarmnda en nemli konu; insann ancak ihtiyalarnn giderildii lde mekanla iliki kurabildii, bu ilikinin
toplumsal etkileim asndan nemidir (Tablo 2).

DEERLENDRMELER ve SONU
nsann her eit ihtiyac iin temelde mekana olan gereksinimi
ve mekann ise anlamn bulmas iin insana olan gereksinimi
aktr. Mekan insanla yaar ve insanla yaanlrdr. Kullancs

Koruma
1. Trafik ve kazalara kar koruma
Trafik kazalarna kar
Trafik korkusuna kar
Dier kazalara kar
2. Su ve iddete kar koruma (gvenlik)
Yaanlan/kullanlan yerler
Sokak yaam
Sokak izleyicilerinin gereklilii
Zaman ve mekanda
stste gelen ilevler
3. Ho olmayan iklim koullarna kar koruma
Rzgar/hava akm
Yamur/kar
Souk/scak
Gne/parlama
Konfor
4. Yry olanaklar
Yry iin uygun bo alan
Skc olmayan sokak dokusu
lgin cepheler/dzgn yzeyler
Engellerin olmamas
Dm noktalarana eriim
5. Durma ve bekleme olanaklar
Bekleme blgeleri
Kenar etkileri
Bekleme iin belirlenen noktalar
Duraklama imkanlar
6. Oturmak olanaklar
Oturma blgeleri
Artrlan birincil ve ikincil oturma imkanlar
Dinlenmek iin banklarn varl
7. Gr olanaklar
Gr/mesafeler
Engellenmeyen manzara
lgin manzara
Aydnlatma varl
8. Duyma ve konuma olanaklar
Dk grlt seviyesi
Oturma gruplarnn dzenlenmesi
9. Oyun ve ak alan eylem olanaklar
Gndz/gece&yaz/k elence, oyun ve fiziksel eylemlere davet
Beeni
10. lek
nsanlarn duyular, hareketleri, byklk ve davranlarna
ilikin nemli boyutlarna uygun yap ve mekan boyutlar
11. klimin olumlu zelliklerinden yararlanmak iin olanaklar
Gne/glge
Scak/souk
Rzgar/havalandrma
12. Estetik kalite/olumlu duyum ve deneyimler
yi tasarm ve detaylandrma
Gr alan/manzara
Aalar, bitkiler, su esi

nsan htiyalar ve Mekansal Elverililik Kavramlar Perspektifinde Yaanlrlk Olgusu ve Mekansal Kalite

83

olmayan bir mekan artk mekan deil boluktur; duvardr,

topraktr, glgeliktir, rnein yamur altnda aldnda bir insann etki ve korunma alann tarifleyerek bir mekan oluturabilen emsiye, kullanlmadnda sadece emsiyedir, nesnedir.
Mekanlarn neye elverip neye elvermedii tm yaam etkileyen bir konudur. Bu bak as ile evinden yani zelinden dar
adm att anda kamunun bir paras olan insan ve topluma
dair paylamlar, toplumun dier yeleriyle olan etkileimi kamusal mekanlarn nitelii ile ilikilidir.

larn zamanla deiimi mekanlarn kalite ve yaanabilirlik asndan performansn sabit parametrelerle yaplmasna imkan
vermemektedir.

Szkonusu nitelik bireyin mekan kullanp kullanmamak ynndeki tercihini ynlendirecektir. Bu anlamda z itibari ile
yaanlr mekanlar insann iinde bulunmay tercih edecei ve
bu tercihten memnuniyet duyaca mekanlardr. Ancak burada
bahsi edilen yaanlrlk ve yaanlr olan kentler/mekanlar insann sadece canlln srdrmesi iin gerekli olan minimum
koullarn ve yeterlilik dzeyinin tesinde bir kalite ifadesi tamaktadr.

KAYNAKLAR

Yaamn her alann karlatrmaya olanak salayan kalite olgusu bu noktada yaam kalitesinin dsal koullarn tarifleyen
meknsal kalite kavramn ortaya karmaktadr. Bu noktada
nemli olan mekansal kalitenin -her ne kadar znel ve nesnel
ltleri varsa da- kullancnn duyum ve deneyimlerini tarifleyen znel ltlerin, tasarm ve organizasyona ilikin ltler
yerine getirilmedii takdirde varlndan szetmenin mmkn
olmayacadr.
Bir baka deyi ile tasarma ait ltleri salayarak kullancy
kendine davet etmeyen bir mekana dair znel birtakm ltleri sorgulamak mmkn olmayacaktr. Dolaysyla iinde bulunduumuz an kapital ile ilikilendirilerek aklanan kalite
algs iinde kullanlmaktan ziyade seyredilmek iin tasarlanan
kamusal mekanlar zerinde herhangi bir znel nitelik sorgusu
yapmak da anlaml olamayacaktr.
Burada anlaml olan znel ltleri insanda kendiliinden gelitirecek, insan davran, boyut ve ihtiyalarn n plana alan,
kullanlmak zere tasarlanan mekanlarn hem nesnel hem
znel adan baarl olacadr. Kamusal alanlar ancak bu
yaklamla insanlarn kamusallna ve toplumun birlikteliine
hizmet edecek ve kamusalln kelime anlamnn mekansal karln bulacaktr.
nsan-mekan etkileimi srecinde, insann ait olduu kltrel
yapya, yaam tarzna (ve bunlarn da deikenlii gznnde
bulundurularak), yana ve hatta cinsiyetine gre farkllaan
mekansal davranlar, mekanlarn yaanlrl ve insan ile olan
etkileiminin srekliliini salamak tasarmn ilk adm olarak
nitelendirilmelidir. Bu noktada tasarmcnn ncelii, tasarmnn ngrlen kullanc profili tarafndan benimsenmesi olmaldr aksi takdirde kullanclar mekanlar tekrar dzenleme ya
da terketme eilimi gstereceklerdir.
Toplumun tamamna dair olmalar nedeni ile zellikle kamusal
mekanlar kullanclarnn ihtiyalarna cevap verecek biimde
organize edilmeli ve ynetilmelidir. Ancak szkonusu ihtiya-

Bu nedenle olas maddi, zamansal ve ilevsel kayplar nlemek

adna konuya ilikin planlama kararlarnn uygulamaya dair tm
srelerinde ve mekanlarn yaayn izleme srecinde konunun uzmanlarnn, bunun yansra tasarm esnasnda da zellikle kullanclarn aktif katlmnn salanmas gereklidir.

1. Beardsley, M. C. (1970). The Aesthetic Point of View, Contextualizing

Aesthetics: From Plato to Lyotard, H. Gene Blocker and Jennifer M. Jeffers, ed., Wadsworth Publishing Company, California.
2. Bilgi, A. (2007). nsan-Mekan-Ik Etkileimi ve In Mekandaki Psikolojik Etkilerinin Deerlendirilmesi, Yksek Lisans Tezi, YT, Fen Bilimleri Enstits, stanbul.
3. Bilgin, N. (1997). Siyaset ve nsan, Balam Yaynclk, stanbul.
4. Bilgin, N. (2003). Sosyal Psikoloji Szl: Kavramlar, Yaklamlar, Balam Yaynclk, stanbul.
5. Bolak, O. (1988). Bina Bilgisi Ders Notlar, T, Mimarlk Fakltesi, stanbul.
6. Ccelolu, D. (2004). nsan ve Davran: Psikolojinin Temel Kavramlar,
Remzi Kitabevi, stanbul.
7. akn, . (1988). Mimari Tasarm, nsan, Toplum ve evre, zel Matbaas, stanbul.
8. Ertrk, Z. (1977). Kullanc Konforu Asndan Boyutsal Gereksinmelerin Saptanmas in Bir Yntem, Doktora Tezi, T, Fen Bilimleri Enstits, stanbul.
9. Farbstein, J., Shibley, R., Welch, P., Wener, R. ve Axelrod, E. (1998). Sustaining Urban Excellence, Learning from the Rudy Bruner Award for Urban Excellence, (1987-1993), MA: Bruner Foundation Inc., Cambridge.
10. First European Quality of Life Survey. (2003). European Foundation for
the Improvement of Living and Conditions, Dublin.
11. Gehl, J., Dr. Litt ve Lis Soholt, H. (2002). Public Spaces And Public Life
City of Adelaide, Gehl Architects Aps, Copenhagen.
12. Gibson, J.J. (1979/86). The Ecological Approach to Visual Perception,
Houghton Mifflin, Boston.
13. Gr, . . (1996). Mekan rgtlenmesi, Gr Yaynclk, Trabzon.
14. Glersoy, N. Z., zsoy, A., Tezer, A., Yiiter, G. R. ve Gnay, Z. (2005).
Mevcut Kentsel Dokuda evresel Kalitenin yiletirilmesi, T, stanbul.
15. Habitat II Trkiye Ulusal Raporu ve Eylem Plan: Taslak. (1995). Trkiye Ulusal Komitesi, stanbul.
16. Hall, E. T. (1990). The Hidden Dimension, Garden City, Anchor Books,
New York.
17. Jacobs, J. (1992). The Death and Life of Great American Cities, Vintage
Books, New York.
18. Kamp, I., Leidelmeijer, K., Marsman, G. ve Hollander, A. (2003). Urban
Environmental Quality and Human Well-being Towards a Conceptual
Framework and Demarcation of Concepts; a Literature Study, Lanscape
and Urban Planning, 65 (1-2): 5-18, Elsevier Publishing, Oxford.
19. Kele, R. (1998). Kentbilim Terimleri Szl, Trk Dil Kurumu Yayn,
mge Kitapevi, stanbul.
20. Lennard, S.H.C., Ungern-Sternberg, S., Lennard, H.L. (Der.) (1997).
Making Cities Livable, Wege zur Menschlichen Stadt, International Making Cities Livable Conferences, California.
21. Lovell, N. (1998). Locality and Belonging, Routledge Publishing, London.
22. Madden, K. (2001). How to Turn a Place Around, A Handbook for

PLANLAMA

84

23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.

Creating Successful Public Spaces, A. Schwartez, ed., Project for Public

Spaces Inc., New York.
Newman, P.W.G. (1999). Sustainability and Cities: Extending the Metabolism Model, Landscape Urban Plann. 33, 219226.
Norberg-Schulz, C. (1971). Existence, Space & Architecture, Studio Vista, London.
Oktay, D. (1999). Kentsel Ortak Mekanlarn Nitelii ve Kent Yaantsndaki Rol, Yap Dergisi, (207):54-61, stanbul.
Pacione, M. (1990). Urban Liveability: A Review, Urban Geogr. 11 (1),
130.
Pacione, M. (2005). Urban Geography: A Global Perspective, Routledge
Publishing, London and New York.
Roth, Leland M. (2002). Mimarln yks: eleri, Tarihi ve Anlam,
E. Aka, (ev.) Kabalc Yaynevi, stanbul.
ngr, M. (1989). Bina Bilgisi Ders Notlar, T, Mimarlk Fakltesi,
stanbul.
Van der Voort, T.J.M., Van Wegen, H.B.R. (2005). Architecture in use:

An Introduction to the Programming, Design and Evalution of Buildings,

Architectural Press, Netherlands.
31. Veenhoven, R. (1996). Happy Life-ExpectancyA Comprehensive
Measure of Quality of Life in Nations, Social Indicators Research n.39,
Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, pp. 158.

NTERNET KAYNAKLARI
1. http://www.turkpsikologlardernegi.com
2. http://www.tdk.gov.tr
3. http://en.wikipedia.org/wiki/Maslow%27s_hierarchy_of_needs
4. http://en.wikipedia.org/wiki/File:Personal_Space.svg
5. http://www.boltart.net/yasar-canpolat-kisisel-mekan/
6. http://abelsvoice.wordpress.com/2011/08/05/what-are-boundaries/
7. http://www.osmancik.com.tr/public/news.aspx?id=1694
8. http://www.askoxford.com
9. http://www.tdkterim.gov.tr
10. http://www.pps.org/grplacefeat/