Mssisnin (firmann) sas fondlar

1. stehsal sas fondlarnn iqtisadi mahiyyti v onlarn tsnifat

fondlarn dyrin istehsal mssislrinin, tchizat v sat tkilatlarnn
anbarlarnda olan man v avadanlqlar, quradrmaq n verilmi, quradrlmas
nzrd tutulmu, yolda olan v sasl tikintinin balansnda olan avadanlqlarn
dyri daxil edilmir.
Mssisnin sas fondlar istehsal sas fondlar v qeyri-istehsal sas
fondlTAM REKABET PYASASI 1. DERS.. arna blnr. stehsal sas fondlarna
bilavasit istehsal prosesind itirak edn, yaxud onun hyata keirilmsin
yardm gstrn mk vasitlri daxil edilir. Qeyri-istehsal sas fondlarna is
mssisnin ixtiyarnda olan mnzil fondlar, mdni-mit xidmtinin
(klublar, uaq baalar, shiyy mntqlri, istiraht drglri v s.)
binalar, qurular v s. aid edilir. stehsal sas fondlarndan frqli olaraq, bunlar
istehsal prosesind itirak etmdiklrindn, z dyrlrini yaradlan mhsulun
zrin keirmirlr, daha dorusu, keir bilmzlr. Onlar z dyrlrini istismar
edildikc itirirlr. Bunlar n dni fondu yaradlmr. Qeyri-istehsal sas
fondlarnn tkrar istehsal yalnz yeni investisiya qoyuluu vasitsil hyata
keirilir.
stehsal sas fondlarnn trkib hisslrindn biri d qeyri-maddi aktivlrdir.
Bunlar da insan myinin "TAM REKABET PYASASI 1. DERS.. , onlarn tkrar
istehsalnn hcmc artrlmasn saslandrmaq v habel onlardan istifad
olunmas iin nzarti gclndirmk mqsdil hmin nsrlri mxtlif
qruplarda birldirir, yni tsnifldirirlr. sas fondlarn tsnifat onlarn
istehsaldak iinin xarakterin (tyinatna) gr sas fondlarn differensasiyasn
nzrd tutur, onlarn masir texniki sviyysini ks etdirir.
stehsal sas fondlar onlarn istehsaldak funksiyalarnn xarakteri, texniki
sviyylri v ayr-ayr nsrlrin istehsaldak tyinat v xidmt mddtlri kimi
lamtlr gr tsnifldirilir.
Qvvd olan tsnifata gr mssisnin sas fondlar z tyinatlar,
istehsaldak funksiyalar v maddi mzmunlarna gr aadak kimi
qrupladrlr.
Binalar. Bu qrupa istehsal prosesinin hyata keirilmsi n zruri rait
yaradan, mxtlif man v mexanizmlri xarici mhitin tsirlrndn qoruyan,
iilr n istehsal meydanas vern v habel yaay v sosial-mdni xidmt
tyinatl memarlq-tikinti obyektlri aiddir. stehsal binalarna is istehsal v habel
kmki v xidmtedici sexlrin binalar daxildir. Hmin qrupa sadalananlardan
baqa, laboratoriyalar, qazanxanalar, kompressor stansiyalar yerldiriln binalar
v hminin mssis idarsinin, anbarlarn binalar v habel yanndan mhafiz
binalar da aid edilir.
Qurular. Bu qrupa mk predmetlrinin (xammal, material,
yarmfabrikatlar v s.) emal il bilavasit laqsi olmayan, lakin istehsal
prosesind myyn funksiyalar icra etmk n rait yaradan mhndis-tikinti
obyektlri aiddir. sas fondlarn bu qrupuna suqaldrma v su nasosu stansiyalar,

su anbarlar, dambalar, bndlr, tsrrfatdaxili dmir yollar, mxtlif yklmboaltma qurular, estakadalar, su quyular, asma yollar, krplr v s. daxildir.
trc qurular. Bu qrupa elektrik, istilik v mexaniki enerjinin, habel
maye v qaz halnda olan maddlrin trlmsin kmk edn qurular aiddir.
trc qurulara elektrik, qaz v istilik bklri, rabit xtlri, buxar, neft,
hava, turu, qrnt, sexlraras su kmrlri v kanallar aiddir.
Man v avadanlqlar qrupu aadak yarmqruplara blnr:
1. Gc manlar v avadanlqlar yarmqrupuna istilik v elektrik
enerjisi yaradan man-generatorlar, buxar manlar v turbinlri, daxili yanma
mhrriklri, istilik v elektrik enerjisini mexaniki enerjiy evirn mammhrriklr, elektrik mhrriklri, transformatorlar, paylayc qurular v s. aiddir.
Bel sas fondlar enerjinin alnmas, evrilmsi v bldrlmsi n nzrd
tutulmudur. Bu qbildn olan gc manlar v avadanlqlarnn texniki
mkmmlliyi mssislrin enerji il tchizatnn sviyysini myyn edir.
2. manlar v avadanhqlar yarmqrupuna bilavasit mk
predmetlrini (xammal, material v yarmfabrikatlar) mexaniki, termik v kimyvi
emal edn manlar, avadanlqlar v aparatlar aiddir. Bunlar mk predmetin tsir
etmkl v onlar hazr mhsula evirmkl texnoloji proseslrd bilavasit itirak
edirlr. Man v avadanlqlarn bu yarmqrupu sas sexlrin v hm d btvlkd
mssisnin istehsal gcn myyn edir.
3. Nzart-TAM REKABET PYASASI 1. DERS.. proqramla idar olunan dzgahlar,
avtomatik xtlr, kimyvi-termiki emal n qzdrc soba v s. kimi man v
avadanlqlar aiddir. Bunlar istehsal prosesinin btn mliyyatlarnn myyn
texnoloji ardcllqla, verilmi ritml, insann bilavasit itirak olmadan yerin
yetirildiyi avadanlqlardr. Fhl yalnz avadanl sazlayr, texnoloji prosesin
gediin nzart edir, ilk yklm v son boaltma mliyyatlarn yerin yetirir.
6. Sair man v avadanlqlar yarmqrupuna avtomat telefon
stansiyalarnn avadanl, yannsndrn manlar, soyuducular, televizorlar v s.
aiddir. Bu yarmqrupa yuxarda gstrilmi yarmqruplara daxil olmayan v
myyn texniki funksiyalar yerin yetirn man v mexanizmlr daxildir.
Nqliyyat vasitlri. Bu qrupa elektrik, istilik v buxarla ilyn dartclar,
vaqonlar, avtomobillr, elektrik arabalar, magistral neft-qaz kmrlri v s. aiddir.
Altlr. Altlr qrupuna mk predmetlrini emal edn mxtlif nv
elektrik drellri, konduktorlar (ynldicilr), ksici-tutucular v s. aiddir.
mumiyytl, bu qrupa xidmt mddti az bir il olan altlr daxil edilir.
stehsal lvazimatlar. Bu qrupa istehsal mliyyatlarnn icrasn
asanladran istehsal tyinatl yalar - i masalar, stendlr, pitaxtalar v habel
fhllrin mk thlksizliyini tmin edn baqa vasitlr, msln, dzgahlarn
aralarna kiln prlr aiddir. Bundan lav, hmin qrupa duru v dnvr
madd v materiallarn qorunmas n istifad olunan llk v baklar, kaflar v
habel inventarlar daxil edilir.
Tsrrfat inventarlar. Bu qrupa dftrxana mebeli (stollar, kaflar,
divanlar), yaz makinalar, odadavaml kaflar, xalalar, yanndan mhafiz
yalar v s. aiddir.

oxillik bitkilr v onlarn frdi prlri (hasarlar) qrupuna mssis

v tkilatlarn razisind v hytlrind kilmi oxillik bitkilr aid edilir.
Sair sas fondlar. Bu qrupa kitablarn dyrindn asl olmayaraq
kitabxana fondu, icary gtrlm sas fondlar n icar haqq (icra balansnda
qeyd alnan) aiddir.
mk predmetlrin, mssisnin istehsal gclrin bilavasit tsiri
drcsindn v hmiyytliliyindn asl olaraq istehsal sas fondlar aktiv v
passiv hisslr blnr. stehsal sas fondlarnn aktiv hisssin mk
predmetlrinin formasna v xasslrin birbaa tsir edn, mk mhsuldarlnn
sviyysini, istehsaln hcmini artran nsrlr (i manlar v avadanl, cihazlar,
altlr), passiv hisssin is aktiv sas fondlarn normal ilmsi n rait
yaradan nsrlr (binalar, tikililr, trc qurular) daxildir.
stehsal sas fondlarnn ayr-ayr nsrlrinin mumi dyrindki nisbtlri
sas fondlarn istehsal strukturunu myynldirir. sas fondlarn istehsal
strukturu v onun dinamikas istehsaln texniki sviyysini sciyylndirn
gstricilrdndir v sas fondlara investisiya qoyulularnn smrliliyin tsir
gstrirlr. sas fondlarn trkibind manlarn, avadanlqlarn v cihazlarn pay
n qdr ox olarsa, onlarn hr manatna - baqa rtlr dyimz qalarsa - bir o
qdr ox mhsul istehsal edil bilr.
2. sas fondlarn qiymtlndirilmsi
stehsal sas fondlar hm natural, hm d dyr lsnd uota alnr v
planladrlr. stehsal sas fondlarnn natural gstricilrl qiymtlndirilmsi
istehsal prosesinin texnoloji xsusiyytlrindn asldr v istehsal mssislrind
sas fondlarn texniki trkibini, istehsal gcn myynldirmk, istehsal
gcndn istifadni yksltmy dair taprqlar v yollar myyn etmk,
avadanlq balans trtib etmk, habel investisiyann v yeni man v
avadanlqlarn ttbiqi hesabna istehsal inkiaf etdirmk n istifad olunur.
sas fondlarn dyr ifadsind uota alnmas v planladrlmas
mssisnin istehsal sas fondlarnn khnlmsini myyn etmk v
amortizasiyan hesablamaq, dinamikasn uota almaq v onlarn geni tkrar
istehsaln planladrmaq, habel mhsulun maya dyrini v mssislrin
rentabelliyini myyn etmk mqsdil aparlr. Mssisnin byk miqdarda v
mxtlif mk vasitlrindn ibart olan sas fondlarnn tkrar istehsalnn
planladrlmas ancaq dyr ifadsind aparla bilr.
sas fondlarn uzun mddt ilmsi, tdricn khnlmsi v bu
mddtd tkrar istehsal raitinin dyimsi il laqdar olaraq sas fondlar
- onlarn hrktin nzart mqsdil - nv dyrd (ilkin, b
sas fondlar zlrinin dyr v istehlak dyrini tdricn itirmkl khnlir:
onlar fziki anmaya v mnvi khnlmy mruz qalrlar.
stehsal sas fondlar hm istifad zaman v habel bodayanmalar vaxt
znn texniki-istismar xasslrini itirir - bel khnlm (anma) fiziki
khnlm adlanr.

Grndy kimi, sas fondlar hm ildiklri v hm d istismar

olunmadqlar halda fziki chtdn khnlirlr. Lakin hr iki halda, qvvd olan
qaydaya gr, sas fondlarn dyri amortizasiya normasna mvafiq olaraq
yaradlan mhsulun zrin keirilir. Buna gr d, sas fondlardan mhsuldar
istifad (istismar) zaman onlarn fziki khnlmsi hm d iqtisadi khnlmdir.
Baqa szl, gr sas fondlarn dyrinin yaradlan mhsul zrin
keirilmsi onlarn istifadsi il bir zamanda ba verirs, bu, hm fiziki v
hm d iqtsadi khnlmdir. gr sas fondlar ilmdiyi halda tbii tsirlrdn
khnlirs, dyrinin yaradlan mhsul zrin kemsin baxmayaraq, bu, yalnz
fziki khnlmdir v bu halda iqtisadi khnlm ba vermir. Avadanln fziki
khnlm drcsi bir ox amillrdn: onun hazrland materialn
konstruksiyasndan v keyfyytindn, istehsaln tipindn, texnoloji proseslrin
xsusiyytlrindn v s. asldr.
sas fondlar, slind onun yalnz aktiv nsrlri, mnvi chtdn d
khnlir. Mnvi khnlm ya aktiv nsrGet unlimited downloads with a
30 day free trial

istismarda, tmird olmasndan v ya bo dayanmasndan asl olmayaraq

onlarn dyrin gr faizl hesablanr.
Mssis v firmalarda amortizasiya siyasti amortizasiya normalar sasnda
hyata keirilir. Dzgn hesablanm amortizasiya normalar sas fondlarn
hrktini (dvriyysini) srtlndirir, onlarn tkrar istehsal prosesini
intensivldirir.
Amortizasiya normas aadak dsturun kmyil hesablanr:
N

FL
TF

Burada, N - amortizasiya normas;

F - sas fondun ilkin dyri, man.;
L - sas fondun lv olunma dyri, man.;
T- sas fondun faydal istifad mddti, il.
Amortizasiya normalarna texniki trqqinin srti v istiqamti hlledici
drcd tsir gstrir.
Hazrda lkd bazar iqtisadiyyatnn tlblri nzr alnaraq istehsal
sas fondlarnn amortizasiyasnn hesablanmasnn aq metodu ttbiq edilir.
Bu metodun mahiyyti ondan ibartdir ki, dvlt amortizasiya normasnn yuxar
hddini myyn edir v bu hddn aa mssis istdiyi amortizasiya normasn
ttbiq ed bilr. Eyni zamanda, istehsal sas fondlarnn btvlkd myyn
qrupu zr amortizasiya normasnn yuxar hddi myyn edilir v qeyd ediln
hdd daxilind mssis, bu qrupa daxil olan sas fondlara istniln amortizasiya
normasn ttbiq ed bilr.
Hazrda qruplar zr illik amortizasiya normalar aadak kimi
myyn edilir:
- binalar, tikililr v qurular - 7 faizdk;
- man, avadanlq v hesablama texnikas - 25 faizdk;

- nqliyyat vasitlri - 25 faizdk;

- i heyvanlar - 20 faizdk;
- geoloji-kfiyyat ilrin v tbii ehtiyatlarm hasilatna hazr-lq ilrin
kiln xrclr - 25 faizdk;
- qeyri-maddi aktivlr zr istifad mddti mlum olmayan-lar n 10
faizdk, istifad mddti mlum olanlar n is illr zr istifad mddtin
mtnasib mbllrl;
- digr istehsal sas fondlar - 20 faizdk.
Btn bunlara gr d, mssisnin znn amortizasiya siya-sti olur v
amortizasiya ayrmalarnm hesablanmasnn mxtlif metodlar ttbiq edilir.
Mssisd dzgn amortizasiya siyasti-nin ilnib hazrlanmas mqsdil
istehsal sas fondlarnn iqtisadi chtdn mqsduyun xidmt mddti
myyn olunmaldr.

4. sas fondlardan istifad gstricilri

Mssisnin iqtisadi inkiafna v onun maddi-texniki bazasnn
mhkmlndirilmsin sas fondlarn yalnz geni tkrar istehsal il deyil, hm d
mvcud sas fondlard rpa v qalq dyri) qiymtlndirilir.
sas fondlarn ilkin dyri dedikd, onlarn istehsal (yaxud inas), ld
edilmsi (alnmas v gtirilmsi), habel quradrlmas il laqdar olan xrclrin
mcmusu nzrd tutulur. Mssisnin sas fondlarnn uotu onlarn ilkin dyri
il aparlr. Qiymtlndirmnin bu nvndn amortizasiya ayrmalarnn
hesablanmas, istehsal sas fondlarna mlak vergisinin tyin edilmsi n istifad
olunur. Buna hm d sas fondlarn balans dyri deyilir. Mxtlif dvrlr n
avadanln qiymti v tikintinin dyri dyidiyin gr, bu qiymtlndirm
metodu sas fondlarn dyim dinamikas bard dqiq mqayis edil bilck
mlumat almaa imkan vermir. Bu atmazl aradan qaldrmaq n brpa
dyri adlanan dyrdn istifad olunur.
Brpa dyri zr qiymtlndirm yeni istehsal raitind (cari ild) sas
fondlarn tkrar istehsal dyrini (yni masir dyrini) ifad edir. stehsal sas
fondlarnn brpa dyri ilkin dyr il mnvi anmann dyr formasnda ifad
olunmu kmiyyti arasndak frq kimi myyn edilir. Yeni istehsal sas
fondlarnn istifady verilmsi annda onlarn ilkin dyri brpa dyri il st-st
diir. Lakin sonralar - mnvi khnlm v inflyasiya il laqdar olaraq - ilkin
dyr dyiir, nki istehsal raitinin z dyiir. Qiymtlndirmnin bu metodu
ilkin dyr zr qiymtlndirmd - raitin dyimsi il laqdar - qeyd ediln
atmazl aradan qaldrr. Lakin sas fondlarn brpa dyri zr
qiymtlndirilmsi xeyli mk tutumludur, vsait v vaxt tlb edir. Ona gr d,
sas fondlarn brpa dyrin gr yenidn qiymtlndirilmsi vaxtar aparlr.
Khnlm nzr alnmaqla ilkin v ya brpa dyri zr qiymtlndirm,
baqa szl, qalq dyri il qiymtlndirm sas fondlarn hl mhsulun zrin
keirilmyn, baqa szl, onun amortizasiya olunmam dyrini ks etdirir.

sas fondlarn qalq dyrin gr qiymtlndirilmsind mqsd onun

istehsal prosesi zaman hl mhsul zrin keirmdiyi dyrin hcmini, baqa
szl, hmin mqam n faktiki dyrini myyn etmkdir. Qalq dyri sas
fondun ilkin v hm d brpa dyrin gr hesablana bilr.
sas fondlarn gstriln metodlardan hr biri il qiymtlndirilmsi
myyn praktiki hmiyyt malikdir. lkin dyr il qiymtlndirm sas
fondlarn yaradlmasna kiln xrclrin lsn myynldirmk ndr v
amortizasiya ayrmalarnn kmiyytini myyn etmyin sasdr. Khnlm
nzr alnmaqla ilkin dyr il qiymtlndirm sas fondlarn khnlm
drcsini bilmy v hl mhsulun zrin keirilmyn dyrin kmiyytini
myyn etmy imkan verir. Brpa dyri il qiymtlndirm sas fondlarn hcm
dinamikasn v masir raitd onlarn tkrar istehsalnn dyrini sciyylndirir.
Nhayt, khnlm nzr alnmaqla brpa dyri il qiymtlndirm mvcud sas
fondlarn faktiki dyrini myynldirmk, habel ayr-ayr mssislrin sas
fondlarnn hcmlrini mqayis etmk n ox hmiyytli bir gstricidir.
3. sas fondlarn khnlmsi v amortizasiyas
an istifad smrliliyini yksltmkl nail olmaq mmkndr. stehsal sas
fondlarndan istifad edilmsinin smrliliyi bir sra gstricilrl
xarakteriz olunur. Bu gstricilr mumildirici (iqtisadi) v xsusi (texniki
v texniki-iqtisadi) gstricilr blnr.
Mssislrin istehsal sas fondlarndan istifadni sciyylndirn iqtisadi
(mumildirici) gstricilr bir ox texniki-tkilati v iqtisadi amillrdn asldr
v sas fondlardan istifadnin son nticsini xarakteriz edir. Buraya fondverimi v
fondtutumu gstricilri aid olunur.
Mssis zr fondverimi hcm gstriciirindn birinin - mtlik, mumi
v ya xalis mhsulun istehsal sas fondlarnn orta illik dyrin nisbti kimi
myyn edilir v bu, sas fondlarn bir manatna dn mhsul buraxln
znd ks etdirir. Fondverimi n qdr yksk olarsa, sas fondlardan bir o qdr
yax istifad olunar.
Fondverimi (F) gstricisi aadak dsturla hesablanr:
F

V
Fes

Burada, V - il rzind istehsal ediln mhsulun dyri, manatla;

Fs - istehsal sas fondlarnn orta illik dyri, manatla.
stehsal sas fondlarndan orta illik dyri onlarn ilin vvlin olan dyr
mbli, stgl il rzind i salnan sas fondlarn dyri, xlsn il rzind
istifaddn xan fondlarn dyri kimi myyn edilir.
Fondverimi gstricisinin ksi olan gstrici fondtutumu adlanr v buraxlan
mhsulun hr manatna dn istehsal sas fondlarnn (dyr gr) miqdarndan
ibartdir. Fondtutumu (Ft) aadak kimi hesablanr:
Ft

Fes
V

Fondverimini daha trafl thlil etmk, onu yksltmyin ehtiyat mnblrini

akara xarmaq n mssisnin texniki-texnoloji xsusiyytlrini nzr
almaqla lav gstricilrdn d istifad olunur. Msln, uqun, polad, prokat,
neft, qaz, kmr, sement, elektrik enerjisi v s. kimi standart mhsullarn
istehsalnda hmin mhsullarn buraxl hcminin istehsal sas fondlarnn bir
(100, 1000) manatna gr natural ifadd myyn etmk olar. Fondverimi
gstricisini istehsal sas fondlarnn n aktiv hisssin - texnoloji avadanlqlara
gr d myyn oluna bilr.
Btvlkd, mssisd fondverimi gstricisini thlil edrkn onun
(mssisnin) aid olduu sahnin xsusiyytlrini nzr almaq lazmdr, nki
ayr-ayr sahlr zr fondveriminin sviyysi geni amplitudada trddd edir.
Msln, yngl v yeyinti snaye sahlrinin mssislrind orta illik istehsal
sas fondlarnn hr manatna mhsul buraxl z mblin gr, snaye zr
orta hesabla mhsul buraxlndan mvafq surtd tqribn 2 - 4 df ox, hasilat
sahlrindkin, elektrik v istilik enerjisi istehsallarndakna nisbtn is tqribn
2-3 df az olur.
Fondverimi gstricisi istehsal sas fondlarndan istifad sviyysini
sciyylndirir. Lakin, msln, o, mtlik mhsula gr hesablanrsa, bu halda
fondverimi gstricisi mhsul istehsalna kiln xrclrin nisbi qnatini nzr
almr. stehsal xrclrind sas fondlarn amortizasiyas snaye mssislri zr
orta hesabla tqribn 10 faiz qdr olur, lakin sas fondlar istehsal prosesinin
maddi sas olduuna gr xeyli drcd mk predmetlrin v canl my
qnati myyn edir. Halbuki xammala, materiallara, yanacaa v elektrik
enerjisin, hminin rpa v qalq dyri) qiymtlndirilir.
sas fondlarn ilkin dyri dedikd, onlarn istehsal (yaxud inas), ld
edilmsi (alnmas v gtirilmsi), habel quradrlmas il laqdar olan xrclrin
mcmusu nzrd tutulur. Mssisnin sas fondlarnn uotu onlarn ilkin dyri
il aparlr. Qiymtlndirmnin bu nvndn amortizasiya ayrmalarnn
hesablanmas, istehsal sas fondlarna mlak vergisinin tyin edilmsi n istifad
olunur. Buna hm d sas fondlarn balans dyri deyilir. Mxtlif dvrlr n
avadanln qiymti v tikintinin dyri dyidiyin gr, bu qiymtlndirm
metodu sas fondlarn dyim dinamikas bard dqiq mqayis edil bilck
mlumat almaa imkan vermir. Bu atmazl aradan qaldrmaq n brpa
dyri adlanan dyrdn istifad olunur.
Brpa dyri zr qiymtlndirm yeni istehsal raitind (cari ild) sas
fondlarn tkrar istehsal dyrini (yni masir dyrini) ifad edir. stehsal sas
fondlarnn brpa dyri ilkin dyr il mnvi anmann dyr formasnda ifad
olunmu kmiyyti arasndak frq kimi myyn edilir. Yeni istehsal sas
fondlarnn istifady verilmsi annda onlarn ilkin dyri brpa dyri il st-st
diir. Lakin sonralar - mnvi khnlm v inflyasiya il laqdar olaraq - ilkin
dyr dyiir, nki istehsal raitinin z dyiir. Qiymtlndirmnin bu metodu
ilkin dyr zr qiymtlndirmd - raitin dyimsi il laqdar - qeyd ediln
atmazl aradan qaldrr. Lakin sas fondlarn brpa dyri zr
qiymtlndirilmsi xeyli mk tutumludur, vsait v vaxt tlb edir. Ona gr d,
sas

dyr il qiymtlndirm sas fondlarn yaradlmasna kiln xrclrin

lsn myynldirmk ndr v amortizasiya ayrmalarnn kmiyytini
myyn etmyin sasdr. Khnlm nzr alnmaqla ilkin dyr il
qiymtlndirm sas fondlarn khnlm drcsini bilmy v hl mhsulun
zrin keirilmyn dyrin kmiyytini myyn etmy imkan verir. Brpa
dyri il qiymtlndirm sas fondlarn hcm dinamikasn v masir raitd
onlarn tkrar istehsalnn dyrini sciyylndirir. Nhayt, khnlm nzr
alnmaqla brpa dyri il qiymtlndirm mvcud sas fondlarn faktiki dyrini
myynldirmk, habel ayr-ayr mssislrin sas fondlarnn hcmlrini
mqayis etmk n ox hmiyytli bir gstricidir.
3. sas fondlarn khnlmsi v amortizasiyas
lav avadanlq istifady vermk iqtisadi chtdn srfli olur.
Buna gr d fondverimi gstricisinin xalis mhsul sasnda
hesablanmas daha mqsduyundur. Bundan baqa, fondverimi sviyysinin
myin fondla silahll (istehsal heytinin hr nfrin dn sas fondlarn
dyri) v mk mhsuldarlnn (istehsal heytinin hr nfrin dn mhsulun
dyri) artmas nisbti, mhsulun maya dyrinin azalmas v onun keyfiyytinin
yaxlamas, mnftin v rentabelliyin artmas il mayit olunmaldr.
Fondverimi gstricisinin fondtutumu, mk mhsuldarl v myin
fondla silahll il birlikd yrnilmsi v thlili sas fondlardan istifad
haqqnda daha geni tsvvr yaradr. nki myin fondla silahll, mk
mhsuldarl v mhsulun fondtutumu arasnda myyn qarlql asllq vardr.
Baqa rtlr eyni qaldqda hmin gstricilrdn ikisinin dyimsi ncnn
dyim istiqamtini v kmiyytini myyn edir.
mk mhsuldarl, myin fondla silahll v fondverimi arasndak
asll aadak kimi ifad etmk olar:
FV

V
Fes

V
I

FS

Fes
I

m=
Burada, m - mk mhsudarh;
Fs - myin fondla silahll;
- fhllrin say;
V - mhsulun hcmi.
gr mk mhsuldarl faliyytin nticsidirs, smrsidirs, myin
fondla silahll nticnin laqdar olduu xrcdir; onlarn mqayissi is
smrlilikdir. Hmin mqayis vasitsil fondverimini aadak kimi myyn
etmk olar:
Demli, yuxarda qeyd edildiyi kimi, fondveriminin artmas mk
mhsuldarl il myin fondla silahllnn nisbtindn asldr: mk
mhsuldarllnn myin fondla silahllna nisbtn stnlkl artmas sas
fondlardan istifad sviyysir (fondverimini) yksldir.
stehsal sas fondlarndan, daha dorusu, onun aktiv hisssi olan istehsal
avadanlqlarndan istifad edilmsinin smrliliyini xarakteriz edn xsusi
(texniki) gstricilr mxtlif amillrdn, msln, vaxtdan, gcdn (vaxt

vahidin), tzlnm drcsindn v s. asl olaraq sas fondlardan istifad

sviyysini xarakteriz edir.
Avadanln ekstensiv yklnmsi msal (Kekst) ondan vaxta gr istifad
sviyysini xarakteriz edir v eynitipli avadanln hr bir qrupu zr
aadak dsturla myyn olunur:
K ekst

F f .v .
Fn

Burada, Ff.v - avadanln faktiki i vaxt, saatla;

Fn - avadanlqdan mmkn istifad vaxtdr (rejim plan v ya hqiqi
vaxt fondu), saatla.
Avadanlqdan istifadnin digr mhm gstricilrindn bir d nvblilik
msaldr. Avadanln iinin faktiki nvblililk msal gn (sutka) rzind
mssisnin, sexin avadanlqlar trfindn ilnmi dzgah-nvblrin saynn
qurulm avadanlqlarn sayna nisbti kimi myyn edilir:
K nov

h1 h2 h3
SU

Burada, h1, h2, h3 - I, II, III nvblrd faktiki ilnmi dzgah nvblrin
say;
S - mssisd, sexd qurulmu avadanlqlarn mumi miqdardr.
Nvblilik msal avadanlqlardan gc gr istifad sviyysi haqqnda
tsvvr yarada bilmir. Btn nvb boyu ilyn avadanln texniki gcndn
nec istifad edilmsini nvblilik msal il yrnmk mmkn deyil, nki
hmin gstrici avadanln yalnz vaxtndan istifadni xarakteriz edir. Bel bir
atmamazla baxmayaraq, nvblilik msalnn vaxtar hesablanmas v thlili
avadanlqlardan vaxta gr istifad prosesini idar etmk n ox vacibdir.
Man v avadanln gclrin v mhsuldarlna gr istifad sviyysi
intensiv istifad msal (Kint) adlanan xsusi (texniki) gstrici ii xarakteriz
olunur ki, bu da aadak dsturla hesablanr:
K int

t vn
tf

Burada, tvn - mhsul (i) vahidi n texniki chtdn saslandrlm vaxt

normas;
tf - mhsul (i) vahidinin hazrlanmas n faktiki srf olunmu
vaxtdr.
Vaxta v gc gr man v avadanlqdan istifadnin inteqral msal (K u)
yuxarda hesablanm iki msaln - Kint v Kekst-nin hasili kimi taplr:
K u K ekst K int

nteqral msalnn yksldilmsi btn istehsal prosesini hat edn tdbirlr

kompleksi:
qabaqcl
texnologiyann
ttbiqi,
texnoloji
proseslrin
intensivldirilmsi; avadanln planl bo dayanmasnn azaldlmas v
plandanknar bodayanmalarn aradan qaldrlmas; avadanln qeyri-mhsuldar

iinin lv edilmsi; xammal v materialn keyfiyytinin yaxladrlmas v s. il

tmin edilir.
Praktikada avadanln sas nvlrindn istifadnin natural (texniki)
gstricilrindn d geni istifad edirlr. Bunlar mssisnin texnoloji
avadanlqlarndan istifad drcsini sciyylndirn znmxsus gstricilrdir.
Msln, domna sobasnn hr m3 hcmindn alnan gnlk uqun istehsal sobann faydal hcmindn gnlk istifad fondlarn brpa dyrin gr yenidn
qiymtlndirilmsi vaxtar aparlr.
Khnlm nzr alnmaqla ilkin v ya brpa dyri zr qiymtlndirm,
baqa szl, qalq dyri il qiymtlndirm sas fondlarn hl mhsulun zrin
keirilmyn, baqa szl, onun amortizasiya olunmam dyrini ks etdirir.
sas fondlarn qalq dyrin gr qiymtlndirilmsind mqsd onun
istehsal prosesi zaman hl mhsul zrin keirmdiyi dyrin hcmini, baqa
szl, hmin mqam n faktiki dyrini myyn etmkdir. Qalq dyri sas
fondun ilkin v hm d brpa dyrin gr hesablana bilr.
sas fondlarn gstriln metodlardan hr biri il qiymtlndirilmsi
myyn praktiki hmiyyt malikdir. lkin msal; marten istehsalnda sobann
dmsinin hr m2 sahsindn alnan poladn miqdar v s. Bu gstricilr hm
faktik i vaxtna nisbtn v hm d tqvim vaxtna gr myyn edil bilr.
Gstricilr faktiki i vaxtna gr myyn edilnd sas fondlardan istifadnin
sviyysini tam ks etdirir, nki faktik i vaxtna gr hesablama avadanln
yklnm intensivliyini v btn tqvim dvrnd onun faktiki olaraq nec istifad
olunduunu sciyylndirir.
5. Mssisnin istehsal gc v onun hesablanmas metodikas
stehsal sas fondlarndan istifadnin smrlilik sviyysi z ksini hm d
istehsal gcndn istifadd tapr. Mssisnin istehsal gc - myyn dvr
rzind (msln, ay, rb, il) elm v texnikann n yeni nailiyytlrinin,
mtrqqi texnoloji proseslrin v qabaqcl istehsalat tcrbsinin geni
ttbiqi, myin v istehsaln tkilinin tkmilldirilmsi sasnda, mvcud
istehsal sas fondlarndan tam istifad etmkl optimal nomenklaturada,
eidd v keyfiyytd myyn mhsul buraxl zr maksimum imkandr.
stehsal gc ayr-ayr sexlr, aqreqatlar, xtlr zr d myyn edilir.
stehsal gc istehsal blmlrinin (mssis, sex, istehsal sahsi, i
yeri) il rzind mhsul buraxmaq zr maksimum imkanlarn
xarakteriz edn, istehsal potensialn saslandrmaq n ox qiymtli
v hesablama metodikas nisbtn mrkkb olan texniki-iqtisadi
gstricidir. Bu gstricinin hmiyyti istehsal potensialnn
saslandrlmas il bitmir; onun Get unlimited downloads with a
30 day free trial

istehsal proqramn hazrlayarkn v saslandrarkn ilkin mlumat kimi

istifad olunur. Alnm sifarilrin yerin yetirilmsi reall onun mvafq

texniki-iqtisadi hesablamalarla, xsusn d istehsal gclrinin ls il

saslandrmaq nticsind tmin edilir.
stehsal gc il n btn mhsulun nomenklaturas zr hesablanr. Hr bir
mhsul nv zr istehsal gcnatural l vahidlrind, ayr-ayr mhsul
nvlri zr is - dyr v natural ifadd myyn edilir. Manqayrma v metal
emal mssislrind istehsal gc konkret mhsul nvlrinin buraxl zr
hesablanmaqla yana (planda qbul edilmi l vahidind), hminin mqayisli
qiymtlrl mhsul buraxl zr d myyn edilir. Geni nomenklatural mhsul
buraxan mssislrd istehsal gc hesablanarkn, mvqelrin irildirilmsi,
yni konstruktiv v texnoloji chtdn yekcins mmulatlarn tmsil olunan
mmulatlarla birldirilmsi mmkndr. Mmulat nomenklaturasnn bir v ya bir
ne tmsil olunan mmulatla llmsi, adtn, man vaxt msrflri v ya
hmcins mhsullarn hr nvn dn norma-saat sasnda aparlr.
Yeni i salnm mssis, sex v aqreqatlarn istehsal gc layih
gcn brabr qbul edilir. stehsal gc sas istehsaln aparc sexlrinin
gcn gr myyn edilir; nki bu sexlrd sas texnoloji proseslr yerin
yetirilir v orlar hazr mhsul buraxlnn tmin olunmasnda hlledici
hmiyyt malikdir. Mssisnin istehsal gc aparc sexlrdki avadanlqlarn
say v mhsuldarlndan, onlarn ekstensiv v intensiv istifad drcsindn,
istehsaln v myin tkili sviyysindn asldr. Mssisnin istehsal gcnn
realladrlmas mqsdil hyata keiriln tdbirlrin trkib hisssindn biri ayrayr sexlrin istehsal gclri arasndak proporsionalln tmin edilmsidir. Bu, bir
sex trfindn ahngdar kild mhsul istehsal, digri trfindn is tam v
fasilsiz kild bu mhsulun istehlak imkann tmin edir. Mhdud imkanl
yerlrin olmas, yni buraxl qabiliyyti aparc istehsal sexlrinin gcn uyun
glmyn sexlr, sahlr, avadanlq qruplar mssisnin istehsal gcnn
azaldlmas n sas ola bilmz. Mssisd bel yerlri aradan qaldrmaq n
texniki-tkilati tdbirlr ilyib hazrlanmal v hyata keirilmlidir.
stehsal gc myyn olunarkn mssisnin ehtiyat v tcrb-snaq
sahlrinin avadanlqlar da hesablamaya daxil edilir. Ehtiyatda olan avadanlqlar
istehsaln vaxtl-vaxtnda hazrln v yeni nv mhsul buraxlnn
mnimsnilmsini asanladrr, istehsaln evikliyini artrrr, plann yerin
yetirilmsi gediind meydana xan disproporsiyalarn aradan qaldrlmas
problemini hll ed bilir.
Fasilsiz istehsal prosesi sasnda ilyn mssislr n istehsal gc ildki tqvim gnlrinin say v gnn uzunluu sasnda hesablanr. sas
sexlri iki v ya bundan az nvbd ilyn mssislr n istehsal gc avadanln ikinvbli, bzi mssislr n is nvbli i rejimi sasnda
myyn edilir.
Mssisnin istehsal gc hesablanarkn metodik baxmndan ox da
mrkkb olmayan bir qaydaya riayt edilir: vvk aparc avadanlqlarn
istehsal gc, sonra bunun vasitsil aparc istehsal sahsinin v nhayt,
sonuncunun kmyil aparc sexin istehsal gc myyn edilir. Aparc sexin
istehsal gc is mssisnin istehsal gc kimi qbul olunur.

Mssisnin istehsal gcnn bu qayda il hesablanmas onun (istehsal

gcnn) aparc (qabaqcl) avadanla gr hesablanma metodu adlanr.
Aparc avadanlq vahidinin istehsal gc (Av.i.g) aadak dsturun
kmyil hesablanlr.
Av.i.g = Mv x Vf
Burada Mv - avadanlq vahidinin mhsuldarl;
Vf- avadanlq vahidinin vaxt fondudur.
Bundan sonra aparc istehsal sahsinin istehsal gc hesablanlr. Aparc
istehsal sahsinin istehsal gc (Si.g.) aadak dstur sasnda myyn edilir:
Si.g = n x Mv x Vf
Burada, n - qabaqcl istehsal sahsind quradrlm qabaqcl avadanlqlarn
saydr.
gr qabaqcl sexd yalnz bir nv mhsul istehsal olunursa bu halda sexin
istehsal gc (TSi.g.) aparc istehsal sahsinin gcn brabr kimi qbul olunur;
baqa szl,
TSi.g. = Si.g. hesab edilir.
gr mssisd yalnz bir nv mhsul istehsal olunursa onda mssisnin
istehsal gc (Mi.g.) aparc sexin istehsal gcn b rabr saylr:
Mi.g=Si.g.
Nhayt, gr qabaqcl sexd bir deyil, bir ne nvd mhsul istehsal
olunursa onun istehsal gc hr bir nv mhsul zr ayrlqda hesablanr. Bu
qaydadan mssisnin d istehsal gc hesablanarkn istifad olunur.
Dnya tcrbsind istehsal gcnn hesablanmasnn daha baqa 2
metodundan da istifad edilir:
1) Texnoloji avadanlqlar hrkt gtirn elektrik mhrriklrinin gc
sasnda istehsal gcnn hesablanmas;
Bunun n aada gstriln dsturdan istifad olunur:
Em = Em.t.g. Vf
Burada, Em - elektrik mhrikklrinin gc sasnda hesablanm
istehsal gc; Em.t.g. - texnoloji avadanlqlar hrkt gtirn elektrik
mhrriklrinin texniki gc; Vf - avadanlqlarn i vaxt fondu; texnoloji ehtiyaclar n istehlak olunmu elektrik enerjisi hcminin
istehsal olunmu mhsul hcmin evirn msaldr. Bu metodla istehlak
olunmu elektrik enerjisinin hcmi istehsal edilmi mhsulun
hcmindn birbaa asllqda qbul olunur. stehsal gcnn
hesablanmasnn bu Get unlimited downloads with a
30 day free trial

a) yeni, analoqu olmayan mhsulun istehsal zaman;

b) mssisnin perspektiv inkiaf plan layihlndirilnd;
c) mxtlif metodla hesablanm istehsal gclri mqayis edildikd istifad
olunur.
Mssisnin istehsal gcnn hesablanmasnda xsusi diqqt tlb edn bir
amil d avadanln vaxt fondudur. stehsal gc mk altlrinin, sadc olaraq,

mexaniki gclrinin mcmusu deyildir; mk altlrinin texniki gclri zzlynd hl istehsal gc ola bilmzlr, onlar yalnz canl mkl birldirildiyi
tqdird istehsal gcn evril bilrlr. stehsal gcn texniki (mexaniki) gcdn
frqlndirn bir cht d, mexaniki gcn kmiyytinin avadanln vaxt
fondundan asl olmamasdr. stehsal gcnn hcmi is avadanln i vaxt fondu
il myyn olunur. Baqa bir cht is, istehsal gcnn hcmin istehlak ediln
xammaln keyfyyti, fhllrin mdni-texniki sviyylri, istehsal olunan
mhsulun texniki sviyysi tsir etdiyi v hmin amillr dyikn olduqlarndan
istehsal gc d dyidiyi halda, avadanln texniki gc hr hans istismar
raitind z lsn gr n artmr v n d azalmr.
Avadanla mxsus, trkibin gr biri-birindn frqli olan, mxtlif vaxt
fondlar mvcuddur: tqvim vaxt fondu, rejim vaxt fondu, plan v ya
maksimum mmkn vaxt fondu, faktiki ilnmi Yaxt fondu v nhayt,
ilnmi dzgah-nvblr.
Bunlardan istehsal gcnn hesablanmas n n real rejim vaxt fondudur.
nki bu vaxt fonduna i gn olmayan istiraht v bayram gnlri aid edilmir.
qtisadi dbiyyatda qeyd ediln amillr nzr alnaraq, mxtlif sahlr
n istehsal gcnn hesablanmasna mxtlif metodlar ttbiq olunur. Bu
metodlar, adtn, qurulmu avadanlqlarn v istehsal meydanasnn maksimum
yklnmsi sasnda mssisnin aparc istehsal sahlri v sexin istehsal
gclrinin hesablanmasna saslanr.
Mssisnin istehsal proqramnn saslandrlmas istehsal gcniin ilin hr
hans ayna, ilin vvlin v ya axrna deyil, orta illik ls vasitsil
aparlmaldr. Orta illik istehsal gc ilin vvlin mvcud olan istehsal gcn il
rzind i salnan istehsal gcn lav etmkl, il rzind istehsaldan knar
ediln istehsal gcnn xlmas yolu il hesablamhr. Bunun n aadak
dsturdan istifad etmk olar:
M o . q . M i .e .

M d N1 M c N 2

12
12

Burada, Mo.q - mssisnin orta illik istehsal gcdr;

Mi.. - ilin vvlin istehsal gc;
Md - il rzind lav olunan istehsal gc;
M - il rzind lv olunan istehsal gc;
N v N2 - mvafiq olaraq istehsal gcnn i salnd v yeni
istehsal gcnn lvi aylarndan ilin sonuna qalan aylarn saydr; 12 - ildki
aylarn saydr. Btn bunlarla yana mssislr hr ilin yekunlarna gr istehsal
gcndn istifad sviyysini (Si.g.) myynldirmli olurlar. Bu mqsdl
aadak dsturdan istifad edilir:
S i. g .

M
I g 100

Burada, M - illik mhsul buraxlnn hcmi;

g - ilin sonuna istehsal gcdr, x istehsal gcdr.

Nzri baxmdan faktiki mhsul buraxlnn hcmi (M) istehsal gcn (g),
baqa szl, ksrin qiymti 1- brabr ola bilr. Lakin, bu, praktiki chtdn,
demk olar ki, qeyri-mmkndr.
6. Mssisd istehsal sas fondlarndan istifadnin yaxladrlmas
yollar
Mssisd mk vasitlrindn istifadnin yaxladrlmas iki yolla:
ekstensiv v intensiv istifad yollar il hyata keirilir.
mk vasitlrindn ekstensiv istifadnin sas istiqamtlri onlara texniki
xidmtin smrli tkili, keyfiyytli tmir, tmir mddtinin azaldlmas,
bodayanmalarn (gnrzi, nvbboyu v nvbdaxili) minimuma endirilmsi v sdir.
mk vasitlrindn intensiv istifad is proses az canl mk ttbiq etmk
yolu il vaxt vahidi rzind istehsal ediln mhsulun (grln iin hcminin) v
xidmtin miqyasca oxaldlmGet unlimited downloads fondlarn brpa dyrin gr
yenidn qiymtlndirilmsi vaxtar aparlr.
Khnlm nzr alnmaqla ilkin v ya brpa dyri zr qiymtlndirm,
baqa szl, qalq dyri il qiymtlndirm sas fondlarn hl mhsulun zrin
keirilmyn, baqa szl, onun amortizasiya olunmam dyrini ks etdirir.
sas fondlarn qalq dyrin gr qiymtlndirilmsind mqsd onun
istehsal prosesi zaman hl mhsul zrin keirmdiyi dyrin hcmini, baqa
szl, hmin mqam n faktiki dyrini myyn etmkdir. Qalq dyri sas
fondun ilkin v hm d brpa dyrin gr hesablana bilr.
sas fondlarn gstriln metodlardan hr biri il qiymtlndirilmsi
myyn praktiki hmiyyt malikdir. lkin with a
30 day free trial