Osnove

bioorganometalne
kemije
Izv. prof. dr. sc. Lidija Barii

Literatura:
1. G. Jaouen (Editor), Bioorganometallics: Biomolecules, Labeling, Medicine, John Wiley &
Sons, Weinheim, 2006.
2. G. Simonneaux (Editor), Bioorganometallic Chemistry (Topics in Organometallic
Chemistry), Springer-Verlag Berlin Heidelberg, 2006.
3. P. tepnika (Editor), Ferrocenes: Ligands, Materials and Biomolecules, John Wiley &
Sons, Chichester, 2008.
4. D. R. van Staveren, N. Metzler-Nolte, Bioorganometallic Chemistry of Ferrocene, Chem.
Rev. 104 (2004) 5931-5985.
5. V. Rapi, M. aki Semeni I. Organometalna i bioorganometalna kemija, Kem. Ind. 60
(2011) 61-79.
6. E. A. Hillard, G. Jaouen, Bioorganometallics: Future Trends in Drug Discovery, Analytical
Chemistry and Catalysis, Organometallics 30 (2011) 20-27.

I.

Bioorganometalna kemija uvod

(G. Jaouen, W. Beck, M. J. Glinchey)1

Bioorgano
Bioorganometalna
metalna

kemija:

sinteza

studij konjugata organometalnih

spojeva* i

biomolekula (steroida, eera, aminokiselina,

peptida, DNA, vitamina i enzima).
* Po ope prihvaenoj definiciji organometalni spoj sadri bar jednu vezu metal-ugljik
koja potjee iz organske molekule.7

Nu

Nukleofilni ugljikov atom iz organometalnog spoja u reakciji s elektrofilnim ugljikovim

atomom (iz alkil-halogenida, estera, aldehida, ketona) stvara novu CC vezu mogunost
sinteze kompleksnih molekula iz manjih polaznih molekula.
7

Popovi, Z. Osnove kemije organometalnih spojeva, Prirodoslovno-matematiki fakultet Sveuilita u Zagrebu, 2012.

O
R
G
A
N
O
M
E
T
A
L
N
I
S
P
O
J
E
V
I

Tip veze

Primjeri

R
M

CH3Li

R
M
X

R
M
R

CH3MgBr

C5H5FeC5H5

Polarne organometalne veze (veze ugljikmetal)

mogu se predstaviti rezonancijskim hibridom

kovalentne i ionske strukture,

EC - EM

najee se klasificiraju prema indeksu postotnog udjela ionskog karaktera:

vea razlika u elektronegativnosti metala u odnosu na ugljik pridonosi porastu ionskog

EC

x 100

karaktera veze te veoj reaktivnosti organometalnog spoja,8

Ionski karakter
veza

CLi

CMg

CAl

CZn

CSn

CCu

CHg

razlika u
elektronegativnosti

1,5

1,3

1,0

0,9

0,7

0,6

0,6

postotni udio ionskog

karaktera

60

52

40

36

28

24

24

Nukleofilnost

osim elektronegativnosti metala, na karakter CM veze utjee i struktura organskog dijela

molekule; ionski karakter raste ukoliko se karbanion moe stabilizirati rezonancijskom
delokalizacijom ili utjecajem elektron-odvlaeih supstituenata,
veina organometalnih spojeva sadri polarnu kovalentnu CM vezu.
8

W. H. Brown et al, Organic Chemistry, Seventh Edition, Brooks/ Cole, Belmont, USA, 2013.

primjeri bioorganometalnih spojeva sintetiziranih

u Laboratoriju za organsku kemiju PBF-a9
HO
O

H
O

O
OH
H

(b)

eeee
FFFF

HN

MeO

Fe

eeee
FFFF

N
H

HN

H
N

c
A
H
N

O
H

NHAc
O

H
O

(d)

O
OH

HO

H
O

(c) OH

e
M

NH

NH

eeee
FFFF

NH

HN

(a)

O
9(a)

L. Barii et al, Helically Chiral Ferrocene Peptides Containing 1'-Aminoferrocene-1-Carboxylic Acid Subunit as Turn Inducers, Chemistry A European
Journal 12 (2006) 4965.

(b)

L. Barii et al, Ferrocene conjugates with mannose: synthesis and influence of ferrocene aglycon on mannose-mediated adhesion of E. coli, Applied
Organometallic Chemistry 26 (2012) 74

(c)

L. Barii et al, The first ferrocene analogues of muramyldipeptide, Carbohydrate Research 346 (2011) 678.

(d)

L. Barii et al, Ferrocenyl-Labeled Sugar Amino Acids: Conformation and Properties, Organometallics 31 (2012) 3683.

Uloga metala?

As, Cd, Co, Cr, Cu, Ni i V predstavljaju karcinogene

agense,10
metal-inducirana karcinogeneza ukljuena je u sve
faze razvoja karcinoma,
metali i metalni spojevi prisutni su u svim staninim
strukturama ukljuujui membrane, mitohondrije,
endoplazmatski retikulum, jezgru i lizosome,
sudjeluju u staninim procesima (proizvodnji energije
kroz elektronski transport, detoksifikaciju),
metalni

se

koordiniranjem

ioni
ili

na

stanine

ionskim

komponente

vezama,

ime

veu
mogu

mijenjaju strukturu veznog mjesta,

o

koordinirani kompleksi: neutralne molekule ili anioni

(ligandi) vezani su na centralni metalni atom ili ion koordiniranom kovalentnom vezom,

vezivanjem metala na DNA i proteine dolazi do lezija, kidanja lanaca i modifikacije baza ime
metal utjee na stanini odgovor.
10

S. S. Leonard et al, Metal-induced toxicity, carcinogenesis, mechanisms and cellular responses, Molecular and Cellular Biochemistry 255 (2004) 3.

tetraedarski atom ugljika moe se javiti u

dva

enantiomerna

oblika,

dok

atom

metala sa svojih 6 supstituenata moe

imati i do 30 razliitih stereoizomera
(strukturna

raznolikost!)

prednost

organometalnih kompleksa u odnosu na

iste organske spojeve!,

u kinetiki inertnim kompleksima prijelaznih metala (Ru, Os i Ir) ne opaa se racemizacija, to

znai da su njihovi kompleksi stereokemijski stabilni te se najee koriste u medicinskim
istraivanjima,

metalni

ioni

igraju

biokemijskim

vanu

reakcijama

ulogu
proteina,

vitalnim
enzima,

nukleinskih kiselina,...11-13
smatra

se

da

je

treini

proteina

neophodan

metalni kofaktor (Cu, Fe, Zn ili Mo),

11

E. J. New, Tools to study distinct metal pools in biology, Dalton Trans. 2013, Advance Article

12

Pandya, N. Et al., DNA Binding, Antioxidant Activity and DNA Damage Protection of Chiral Macrocyclic Mn(III) Salen Complexes, Chirality 2012 (early view)

13

T. V. OHalloran et al, Metallochaperones, an Intracellular Shuttle Service for Metal Ions, The Journal of Biological Chemistry 33 (2000) 25057.

metalotionein, kljuan za tjelesnu ravnoteu i

detoksifikaciju,

metaloaperoni, intracellular shuttle service for

metal ions12,

albumin i transferin, esencijalni za transport metala

u krvi,

CM veza izvor je razliitih elektronskih i sterikih

efekata kojima se moe

kontrolirati bioloka

aktivnost,
smatra se da je citotoksinost posljedica direktnog
vezivanja

fragmenta

metalnog

kompleksa

na

bioloku metu pri emu se jedan ili vie metalnih

liganada supstituira s biomolekulom,
METALS IN MEDICINE AND THE ENVIRONMENT

pojednostavljeni

prikazi

supstitucije

liganda

Ru-kompleks

biomolekulama

(DNA, proteinima); rezultirajui bioorganometalni kompleksi ostvaruju antikancerogeni

uinak!14

14

N. Metzler-Nolte et al, A Ruthenocene-PNA bioconjugate synthesis, characterization, cytotoxicity and AAS-detected cellular uptake, Bioconjugate
Chem. 23 (2012) 1764.

 Kemoterapeutski mehanizam rutenijskih kompleksa ukljuuje razaranje mitohondrija,15

mitohondriji kanceroznih stanica strukturno i funkcionalno razlikuju se od mitohondrija
normalnih stanica (u zdravim se stanicama ATP stvara oksidativnom fosforilacijom, dok ga
tumorske stanice generiraju glikolizom, tumorske stanice imaju vii mitohondrijski
membranski potencijal),
razaranjem mitohondrija oslobaaju se proapoptotini proteini i aktiviraju mehanizmi
programirane stanine smrti.

15

J.-Q. Wang et al, Mitochondria are the primary target in the induction of apoptosis by chiral ruthenium(II) polypyridyl complexes
in cancer cells, J. Biol. Inorg. Chem. 2013 (Epub ahead of print).

U emu je znaaj bioorganometalnih spojeva?

Funkcija naeg organizma zasniva se na transportu tvari i energije u emu krucijalnu ulogu
imaju metali zahvaljujui svojoj sposobnosti apsorpcije naboja,

bioorganometalni spojevi mogu apsorbirati naboj i stvarati ionske veze to omoguava

odvijanje reakcija koje su bez njihovog sudjelovanja teko izvedive ili neizvedive,16

primjenjuju se kao receptori za bioloki vane molekule te kao kalupi

za stvaranje foldamera, osjetljivih
sondi,

kromofora,

redoks-aktivnih

spojeva i kemosenzora,

istrauju se kao potencijalni terapeutici za kancerogena oboljenja te

gljivine, bakterijske i parazitske
infekcije.

16

A. L. Laine, C. Passirani, Novel metal-based anticancer drugs: a new challenge in drug delivery, Current Opinion in Pharmacology 12 (2012) 420.

 Pri dizajnu i sintezi organometalnih lijekova mora se znati koji je dio bioaktivne molekule
esencijalan

za

bioloku

aktivnost;

takva

razmatranja

dovode

do

podjele

antikancerogenih lijekova u 5 glavnih skupina:17

Podjela metalnih antikancerogenih spojeva prema nainu djelovanja

I. Metal ima funkcionalnu ulogu (vezuje se na bioloku metu)

II. Metal ima strukturnu ulogu

(vezuje se na bioloku metu nekovalentnim interakcijama)
III. Metal je prijenosnik aktivnih liganada koji se dopremaju in vivo
IV. Metal je katalizator
V. Metalni spoj je fotoaktivan

17

T. Gianferrara, A categorization of metal anticancer compounds based on their mode of action, Dalton Trans. (2009) 7588.

metalnih

I. Funkcionalni spojevi ija je aktivnost posljedica direktnog vezivanja metalnog fragmenta na

bioloku metu

Funkcionalni spojevi su najee prolijekovi koji se aktiviraju hidratacijom,

moraju imati bar jedan ligand koji podlijee supstituciji, odnosno bar jedno mjesto pogodno za
vezivanje s biolokom metom,

prvi, a ujedno i najefikasniji antikancerogeni

lijek je cisplatin; u klinikoj su primjeni i
karboplatin i oksaliplatin, njegovi analozi druge i
tree generacije,
nakon intravenoznog unosa, neutralni cisplatin se otapa u vodi iz krvoilnog sustava te
pasivnom difuzijom dospijeva u stanice,
antitumorska aktivnost posljedica je
vezivanja

kationskog

hidratiranog

kompleksa s jezgrinom DNA; takvi

adukti uzrokuju distorziju DNA to
rezultira

inhibicijom

replikacije

transkripcije, a ak moe uzrokovati i

apoptozu.

II. Strukturni spojevi

U strukturnim metalnim antikancerogenim lijekovima metalni ion nije direktno vezan za bioloku
metu,
mehanizam njihova djelovanja slian je organskim lijekovima, s tim da se strukturni spojevi ne
mijenjaju in vivo,
manje su toksini od funkcionalnih spojeva,
u najjednostavnijim primjerima strukturnih spojeva metalna se skupina ugrauje u organsku
okosnicu etabliranih lijekova,
ferokin, ferocenski analog klorokina, jedan je
od

napoznatijih

strukturnih lijekova;

nauspjenijih

primjera

aktivan je i prema

klorokin-rezistentnim sojevima,
umetanje metalnog fragmenta u organsku
molekulu moe dovesti i do neoekivanih
rezultata; za razliku od izvornog tamoksifena
koji

se

koristi

lijeenju

ER+

tumora

dojke, ferocenski analog ferocifen citotoksian

je prema ER+ i ER- staninim linijama.

III. Metalni ioni kao prenosioci aktivnih liganada

Fizikalno-kemijska i farmakoloka svojstva etabliranih organskih lijekova
mogue je poboljati njihovim koordiniranjem se metalnim ionima,
takav kompleks mora biti stabilan i inertan da bi se izbjeglo
prebrzo otputanje nakon unosa,
Cu(II)-kompleksi nesteroidnih antiinflamatornih lijekova (aspirina i
ibuprofena) esto pokazuju poboljanu aktivnost, pri emu se
smanjuju gastrointestinalne nuspojave,
IV. Metalni kompleksi kao katalizatori
Organometalni polu-sendvi Ru(II)-kompleks premda vrlo inertan (ne
moe se aktivirati hidratiranjem), ostvaruje visoku citotoksinost
prema nekim humanim tumorskim staninim linijama,
citotoksinost je posljedica porasta reaktivnih kisikovih spojeva (ROS)
generiranih tijekom oksidacije glutationa (GSH) u GSSG, procesa
kataliziranog organometalnim kompleksom,
organometalni ligand sam ne moe oksidirati glutation, ali nakon koordiniranja s N,Ndimetilfenil-azopiridinom

dolazi do promjene njegovih elektronskih svojstava (duikov atom

postaje dovoljno pozitivan) tako da se moe reducirati djelovanjem glutationa.

 Pet glavnih podruja koja objedinjuje bioorganometalna kemija:

Organometalni spojevi
i terapija

Bioanaliza i senzori
Bioorganometalna
kemija

Toksikologija

Enzimi

Okoli

Peptidi, proteini
Molekulsko prepoznavanje
u vodenom mediju

Broj znanstvenih publikacija objavljenih u podruju bioorganometalne kemije biljei stalan porast:
300
250

1986-1990
1990-1995

200
1995-2000
150

2000-2005
2005-2010

100
50
0

2010-2012

II. Povijesni pregled razvoja bioorganometalne kemije1

II.1. Organometalni spojevi kao terapeutici

1. Poetkom 20. stoljea suradnja kemiara i biologa iznjedrila je

zakljuak da su organski arsenovi spojevi manje toksini od
svojih

anorganskih

analoga.

Za

medicinsku

primjenu

organo-arsenovih spojeva kao antiparazitika dodijeljena je

Nobelova nagrada 1908.,
Science Museum, London

salvarsan, lijek koji se koristio u lijeenju

sifilisa, u tijelu oksidira u stabilni mafarsen,
koji je tijekom 30-ih godina prologa
stoljea preuzeo primat u terapeutskoj
primjeni,

Salvarsan

Mafarsen

s obzirom da enzimi s pomou kojih bakterije cijepaju eere iz stanine stijenke mogu biti
blokirani djelovanjem spojeva koji sadre arsen, prikazani se spojevi mogu koristiti kao
antibiotici,

2. Nakon Rosenbergova otkria antitumorskog djelovanja kompleks platine (1965.), o njima

je objavljeno preko 20.000 lanaka,

atom platine iz cisplatina kovalentno se vee na purinski N7 tvorei 1,2- ili 1,3-unakrsne
veze;

adukti

cisplatin-DNA

uzrokuju

razliite

stanine

replikacije, inhibicija transkripcije, obnavaljanje DNA, apoptoza),

odgovore

(spreavanje

3. Kompleksi

rutenija

pokazuju

zanimljiva

antimetastatika svojstva, ali i nisku toksinost in

vivo. Meu njima posebno mjesto zauzima NAMI-A

[ImH][trans-RuCl4(dmso-S)(Im)] (Im = imidazol) koji

se od 1999. godine primjenjuje na Netherland Cancer
Institute of Amsterdam.

DFT-studija vezivanja NAMI-A na integrin antikancerogena aktivnost.

II.2. Toksikologija i okoli

Minimata

bolest:

1953.

trovanje

stanovnika

japanskom

zaljevu

Minimata

organo-ivinim spojevima (CH3-Hg+X-; X=SCH3),18,19

trovanje dietil-kositar-dijodidom (Sn(I)2(C2H5)2): u Francuskoj je zbog posljedica koritenja

lijeka stalinona u lijeenju stafilokoknih infekcija umrlo 102 ljudi, a mnogi su trajno oboljeli od
neurolokih poremeaja. Fatalne posljedice koritenja ovoga lijeka pripisuju se dietil-kositardijodidu, snanom neurotoksinom agensu.

18
19

T. Tsubaki, K. Irukayama, in Minamata Disease: Methylmercury Poisoning in Minamata and Niigata Japan, Kodansha, Tokyo, 1977.
G. Pavlovi, S. Siketi Sigurnost 53 (2011) 17.

Mehanizmi trovanja metalima

Inhibicija enzima
(najee vezivanjem za sulfhidrilne
skupine u aktivnim mjestima)

Porast reaktivnih kisikovih spojeva ROS

(oksido/redukcijom metalnih iona,
inhibicijom antioksidacijskih enzima)

Karcinogeneza
(oksidacija DNA baza,
inhibicija enzima za popravak DNA)

II.3. Bioanalitike metode bazirane na svojstvima organometalnih kompleksa

1977. uveden je pojam metalo-imunotest [(MIA, metallo immuno assay); imunotest u kojem se
kao obiljeiva koristi metalni kompleks],

najraniji metalo-imunotestovi bazirali su se na trima razliitim analitikim tehnikama:

atomskoj

apsorpciji

(nedovoljno

osjetljiva

zbog

kontaminacije

otapala

metalima

tragovima), elektrokemijskim mjerenjima (visokoosjetljiva i jeftina) i FT-IR-spektroskopiji,

elektrokemijska

detekcija

lidokaina

(lijeka za sranu aritmiju) obiljeenoga

ferocenom,
o

ferocenski kompleks za elektrokemijsko

praenje glukoze u krvi: enzim uklanja
dva elektrona iz glukoze, preuzima ih
molekula-posrednik (ferocen) i prenosi
na radnu elektrodu,

razvoj IR-spektroskopije (1980. godina) oznaava tehnoloku revoluciju u podruju analitikih

tehnika, zahvaljujui jedinstvenom svojstvu karbonilnih organometalnih spojeva: pokazuju
rastezne vibracije MCO veze pri 1800-2000 cm-1 (u podruju u kojemu nisu vidljive druge
organske funkcionalne skupine!),

bez obzira na male koliine estradiola u tkivima (uterus, odreeni estrogen-ovisni tumori),
nakon obiljeavanja organometalnim spojem [Cr(CO)3] mogue ga je detektirati zahvaljujui
karakteristinim signalima pri 2000 cm-1.

II.4. Prirodni organometalni spojevi

1965.: Povijesni primat u istraivanjima ugljik-metal veze u prirodnim sustavima pripada

vitaminu

B12, njegovom koenzimu i metil-kobalaminu, za koje se dugo smatralo da su

jedini prirodni spojevi s metal-ugljik vezom,

vitamin B12 ima kljunu ulogu u funkciji mozga i

ivanog sustava, te tvorbi eritrocita,

nuan je za odvijanje triju vanih reakcija: (i)

izomerizacije, (ii) metiliranja (npr. konverzija
homocisteina u metionin) i (iii) pretvorbu riboze u
deoksiribozu (nukleotidi),

R = CN (vitamin B12)
R = CH3 (metilkobalamin)
homocistein

metionin

R = 5-deoksiadenozil (koenzim B12)

III. Rutenijsko-arenski antikancerogeni kompleksi (M. Melchart, P. J. Sadler)1

Priroda metalnog iona, njegovo oksidacijsko stanje, tip i broj vezanih liganada odreuju
njegovu bioloku aktivnost,

otkriem

antikancerogene

kompleksa platine 1969.

aktivnosti
zapoela su

istraivanja drugih metalnih kompleksa kao

potencijalnih lijekova:20
o

prikazani Pt(II)-kompleksi imaju kliniku

primjenu u lijeenju karcinoma (cisplatin,
prvi

metalofarmaceutik,

jedan

je

od

naprodavanijih citostatika); nedostatak je

visoka toksinost,
o

titanoceni: vjerovalo se da mogu reagirati

s DNA slino kao cisplatin te uzrokovati
apoptozu stanica raka; nedostatak je brza
hidroliza zbog ega se odustalo od daljnjih
istraivanja,

20

A. M. Pizarro et al, Activation Mechanism for organometallic Anticancer

Complexes, Top. Organomet. Chem. 32 (2010) 21.

potencijalni bioloki znaaj rutenijskih kompleksa21: inhibitori apsorpcije Ca2+, antikancerogeni

agensi, imunosupresanti, radiofarmaceutici,

u vodi topljivi arensko-rutenijski kompleksi pogodni su za dizajn antikancerogenih lijekova zbog

svoje niske toksinosti, ali i povoljne kombinacije hidrofilnih i lipofilnih svojstava to utjee na
transport u biolokom mediju,
o

staurosporin, [inhibira kinazu (aktivnu u stanicama karcinoma prostate) zahvaljujui

kompeticijskom vezivanju za ATP-vezno mjesto], posluio je kao strukturna inspiracija za
dizajn rutenijskih organometalnih inhibitora koji za bioloku metu imaju jednu od 518
razliitih kinaza enkodiranih u ljudskom genomu,

21

G. Sss-Fink, Arene ruthenium complexes as anticancer agents, Dalton Transactions 39 (2010) 1673.

antibakterijska aktivnost: RAPTA-C [niska

aktivnost

in

vitro

(inaktivan

prema

antikancerogena

arensko- rutenijski kompleksi

primarnim tumorima), vrlo aktivan in vivo

visoku

(inhibitor metastaza sekundarnih tumora),

stanicama karcinoma
vivo

aktivnost:

citotoksini arenski rutenijski

kompleksi s N,N-, N,O- ili O,Okelirajuim ligandima

citotoksinost

prema

kationski
pokazuju
A2780

jajnika i in vitro i in

DNA i proteini su najvjerojatnije mete rutenijsko-arenskih

kompleksa,

kristalografskom

analizom

2D

NMR-spektroskopijom

potvrena je veza izmeu rutenijskog kompleksa i N7 iz

gvanozina odn. N3 iz timidina; vezivanje s N3 iz citidina je vrlo
slabo, dok veza s adenozinom nije opaena,

s poveanjem koordiniranog arena poveava se i aktivnost u

staninim linijama karcinoma jajnika,

promjena kelirajuih liganada znaajno utjee na kinetiku i

selektivnost arenskih rutenijskih kompleksa prema bazi,

IV. Organometalni terapeutici (G. Jaouen, S. Top, A. Vessires)1, 22

Primjena organometalnih spojeva u lijeenju bolesti bazira se na

koritenju poznatog vektora (trojanskog konja) koji doprema
organometalni lijek do ciljne stanice,
uporabom takvih vektora moe se prevladati problem rezistencije
na lijek, lake ciljati stanice karcinoma i regulirati otputanje lijeka,
sustavi za prijenos lijekova trebaju biti visoko selektivni, biorazgradivi te moraju osigurati vremenski kontrolirano otputanje lijeka,
o

Pt(acac)2

(inducira

apoptozu

stanicama

raka

dojke)

doprema se do ciljnih stanica zatvoren u organometalni

kavez, 23

princip trojanskog konja (National Research Council Canada)

IV.1. Uvod

krvno-modana barijera sprjeava

prijenos lijeka D do ciljne stanice,

kompleks

23

N. Metzler-Nolte et al, Organometallic Anticancer Compounds, J. Med. Chem. 54 (2011) 3.

B. Therrien, Drug Delivery by Water-Soluble Organometallic Cages, Top. Curr. Chem 319 (2012) 35.

DA

komplementaran je receptoru R1
na

povrini

krvno-modane

barijere,

kompleks
22

lijek-antitijelo

lijek-antitijelo-receptor

transportira se poput
konja.

trojanskog

najranije terapeutski koriteni organometalni spojevi su metaloceni (male, rigidne, redoksaktivne, aromatske i lipofilne molekule koje lako prolaze kroz staninu membranu),
o

metaloceni, sendvi-molekule: atom metala (M = Fe, Co, Cr, Ni, V,...) smjeten
je izmeu dvaju ciklopentadienilnih (C5H5) prstena,

ferocen (M = Fe) sastoji se iz dvaju aniona (C5H5-) i jednog kationa Fe2+ (4s23d4),

Fe

2+

Fe

B
o

svoju veliku stabilnost duguje prisutnosti 18 valentnih elektrona [Fe(0) = 8 valentnih

elektrona (4s23d6) + 2 Cp = 2 5 valentnih elektrona] to mu daje konfiguraciju plemenitog

plina,
1973. Nobelova nagrada G. Wilkinsonu i E. O. Fischeru za utvrivanje strukture ferocena
i rezultate na podruju organometalnih sendvi-spojeva,

primjenom metalocena nastojao se prevladati problem rastue rezistencije nekih bakterija

na antibiotike (za rezistenciju je odgovorna -laktamaza koja razgrauju antibiotike iz
skupine penicilina i cefalosporina),

zamjenom aromatske podjedinice iz penicilina i cefalosporina s ferocenom pripravljena je

serija potencijalnih organometalnih inhibitora -laktamaze,

-laktamaza
HOOC H

u direktno vezanim analozima

nije opaena aktivnost!

umetanjem metilenskih razmaknica

obnavlja se antimikrobna aktivnost!

unato pokazanoj antimikrobnoj aktivnosti,

obeavajui rezultati u lijeenju

ferocenski analozi penicilina i cefalosporina

anemije i bolesti zubnog mesa

nisu komercijalizirani,

postignuti su s feroceronom,

COONa 4H2O

IV.2. Metalni kompleksi selektivnih modulatora estrogenskih receptora (SERMs)1,24,25

Rast stanica karcinoma dojke stimuliran je estrogenom,

tkiva koja su pod utjecajem estrogena sadre estrogenske receptore

koji su, uz molekule DNA, smjeteni u staninoj jezgri,

u odsutnosti estrogena, njihovi su receptori inaktivni i ne utjeu na

DNA,

nakon vezivanja estrogena na receptor, mijenja se oblik receptora te se nastali kompleks

estrogen-receptor vee na specifine DNA-sekvence ERE (estrogen response element) koje
su

locirane

blizu

gena

kontrolirane

estrogenom. Potom se kompleks estrogenreceptor vezuje na koaktivator proteina te blii

geni postaju aktivni. Aktivni geni proizvode
mRNA koja upravlja sintezom proteina,

nastali proteini mogu utjecati na stanice (npr.

uzrokovati proliferaciju epitela),

24

M. Kvasnica et al, Synthesis and cytotoxic activities of estrone and estradiol

cis-dichloroplatinum(II) complexes, Bioorg. Med. Chem.20 (2012) 6969.

25

http://www.cancer.gov/cancertopics/understandingcancer/estrogenreceptors/AllPages

antiestrogeni: lijekovi koji vezivanjem na estrogenske receptore blokiraju aktivnost estrogena

(aktivaciju gena odgovornih za sintezu proteina koji mogu uzrokovati nekontroliran rast
stanica) i preveniraju proliferaciju kanceroznih stanica u dojci i uterusu,

TUMOR

neke molekule mogu istovremeno blokirati aktivnost estrogena u jednoj vrsti tkiva i oponaati
njegovu aktivnost u drugom tkivu,

takva je selektivnost uzrokovana razlikama u kemijskoj strukturi estrogenskih receptora u

razliitim tkivima,

estrogenski se receptori u razliitim tkivima razlikuju po svojoj kemijskoj strukturi uslijed ega
ih SERMs (selective estrogen receptor modulators) selektivno inhibiraju ili stimuliraju [npr.
inhibiraju estrogenski receptor u dojci (inhibiraju proliferaciju) i istovremeno aktiviraju
estrogenski receptor u maternici (aktiviraju proliferaciju)],

estrogen

istraivanja antikancerogenih svojstava SERMs-a zapoela su s

tamoksifenom (blokira estrogen vezujui se na njegove receptore u
stanicama dojke; pri tom ne mijenja oblik receptora to
onemoguuje vezivanje koaktivatora te se geni koji stimuliraju
proliferaciju stanica ne mogu aktivirati),

aktivno se radi na razvoju novih SERMs-a s kojima bi se ostvarili povoljni i izbjegli tetni
uinci,

IV.2.1. Anorganski kompleksi platine26,27

Cisplatin, uinkovit u lijeenju karcinoma jajnika i

plua;

njegovo

otkrie

potaknulo

je

brojna

istraivanja u cilju pronalaska derivat platine s

unaprijeenom biolokom aktivnou, smanjenom
toksinou i bez mogue kemorezistencije stanica
karcinoma,

poveanje

selektivnost

stanicama

tumora

Pt-lijekova

postie

se

prema
njihovim

konjugiranjem s vektorima (folatom, porfirinom,

adeninom,

terpenoidima,

peptidima,...)

nakon

ega slijedi vezivanje na ciljna estrogen-ovisna

tkiva (dojka, jajnici, maternica),

priroda Pt-podjedinice u vektorskim kompleksima utjee na antiproliferativnu aktivnost i
selektivnost za ER (estrogenski receptor ),
26

P. Saha et al, Synthesis, antiproliferative activity and estrogen receptor affinity of novel estradiol-linked platinum(II) complex analogs to carboplatin and
oxaliplatin. Potential vector complexes to target estrogen-dependent tissues, European Journal of Medicinal Chemistry 48 (2012) 385.

27

J.R.W. Masters, B. Kberle, Curing metastatic cancer lessons from testicular germ-cell tumours, Nature Reviews Cancer 3 (2003) 517.

kompleski

estradiola

cisplatina

ostvaruju znaajnu citotoksinost in

vitro i in vivo,

zamjena

cisplatinske

podjedinice

s oksaliplatinom doprinosi odlinoj

selektivnosti konjugata za ER,

supstitucija s karboplatinom rezultira

gubitkom selektivnosti za ER,

IV.2.2. Karboranski derivati s estrogenskim svojstvima28

Terapija karcinoma zraenjem u prisutnosti

bora (BNCT, boron neutron capture therapy):
kad se stanice tumora u koje je ugraen veliki
broj atoma bora izloe zraenju neutronima
dolazi do njihovog unitenja, bez negativnih
posljedica na okolno zdravo tkivo,

kompleks u kojem hidrofobni karboran oponaa

novi

tip

karboranskog

SERM

C i D prstene estradiola ima jai estrogenski

lijeenje

osteoporoze

uinak zahvaljujui jaoj hidrofobnoj interakciji

smanjenje gustoe kostiju),

za

(sprjeava

sferne karboranske reetke s receptorom,

C
A

28

C2B10H12

T. Ogawa et al, Synthesis and biological evaluation of p-carborane bisphenols and their derivatives: Structureactivity relationship for estrogenic
activity, Bioorganic & Medicinal Chemistry 17 (2009) 1109.

IV.2.3. Titanocen-dikloridni analozi tamoksifena29

Titanocen-diklorid, jaki antiproliferativni uinak ak i pri

vrlo niskim koncentracijama (10 M),
o

supstitucija

jedne

titanocen-dikloridom

aromatske

podjedinice

pridonosi

tamoksifena

neoekivano

jakom

antiproliferativnom uinku rezultirajueg titanocen-tamoksifena,

titanocen K ostvaruje 55-80% antiprolifera-

titanocenu

Y, koji ne ostvaruje citoto-

tivnog uinka titanocen-diklorida; dodatak

ksinu aktivnost, dodatkom albumina

BSA (bovine serum albumin) ne inducira

inducira se antiproliferativni efekt,

znaajne promjene u aktivnosti,

29

A. Vessires et al, Proliferative and anti-proliferative effects of titanium-and iron-based metallocene anti-cancer drugs, J. Organomet. Chem. 694 (2009) 874.

IV.2.4. Ciklopentadienil-renij-trikarbonilni derivati tamoksifena

Supstitucijom fenilne skupine iz tamoksifena s CpRe(CO)3 te uvoenjem metilenskih

razmaknica razliitih duljina (n = 2 - 5) pripravljeni su kompleksi iji antiestrogenski uinak
odgovara tamoksifenu,

duljina dimetilaminskog bonog ogranka (koji je odgovoran za antiestrogeni efekt) nema

utjecaja na ukupnu djelotvornost,

O(CH2)nNMe2

O(CH2)nNMe2

IV.2.5. Ferocenski derivati tamoksifena ferocifeni30

Oekivalo se da e zamjena -fenilnog

OH

prstena iz tamoksifena s aromatskom

ferocenskom

podjedinicom

uroditi

SERM-om poveane citotoksinosti,

u tu su svrhu pripravljeni su i testirani

ferocenski derivati

tamoksifena s razliitim duljinama metilenskih razmaknica,

antiestrogena svojstva na hormonski ovisne tumorske

stanice MCF7 ovise o duljini ugljikova lanca: za n = 2 i 8
antiproliferativni uinak manji je u odnosu na tamoksifen, dok
su rezultati za n = 3 - 5 usporedivi s tamoksifenom ili ak i
bolji; sam ferocen nema nikakav uinak ,

30

G. Jaouen et al, The first Organometallic Selective Estrogen Receptor Modulators (SERMs) and Their
Relevance to Breast Cancer, Current Medicinal Chemistry 11 (2004) 2505.

za razliku od tamoksifena koji ne utjee na hormonski neovisne tumorske stanice MDAMB231, ferocenski SERMs-i s 3 - 5 metilenskih razmaknica ostvaruju jak citotoksini
uinak,

prikazani ferocenski SERMs-i predstavljaju po prvi

puta opisane SERMs-e koji su istodobno aktivni i
prema ER(+) i ER(-) tumorskim staninim linijama!

mehanizam antiproliferativnog utjecaja ferocenskih

SERMs-a nije poznat; na temelju molekulskog
modeliranja moe se pretpostaviti da se ferocifeni
veu u aktivno mjesto receptora estrogena,

aktivno

mjesto

estrogenskog

receptora

svojom

veliinom vie odgovara ferocenilnoj (572) nego

fenilnoj skupini (413),

interakcija His524 i ferocenilne grupe, te Asp351 i

duika

iz

bonog

ogranka

(odgovornog

za

antiestrogeni uinak) osigurava povoljno vezivanje,

genotoksinost ferocifena posljedica

je

oksidacije

ferocena

(Fe2+)

fericenijev ion (Fe3+):

Fentonova reakcija

nastali superoksid radikal slabo je

reaktivan prema DNA, ali dovodi do
nastanka
hidroksidnog

vrlo
radikala

reaktivnog
koji

moe

uzrokovati leziju DNA (oteenje

baze) i apoptozu.

IV.3. Ferokin mono oruje u borbi protiv malarije

Malarija, najrairenija parazitska bolest na svijetu (odnosi

preko milijun ivota godinje),

svake se godine evidentira preko 300 milijuna klinikih

sluajeva malarije (5 puta vie u odnosu na ukupni broj
oboljelih od tuberkuloze, AIDS-a, rubeole i leproze),

parazit Plasmodium falciparum, odgovoran

modifikacijom

klorokina

ferocenom

za malariju, rezistentan je na poznate

pripravljen je ferokin, lijek poboljane

lijekove, ukljuujui i klorokin,

uinkovitosti,

studijama ovisnosti strukture i aktivnosti (SAR, structural-activity relationship study) utvreni su

strukturni elementi koji osiguravaju visoku bioloku aktivnost derivata ferokina:
o

4-aminokinolinski fragment omoguuje nakupljanje u vakuolama,

amino-skupina u bonom ogranku osigurava jaku antiplazmodijsku aktivnost,

ferocenska skupina odgovorna za lipofilna i redoks-svojstva.

IV.4. Bioorganometalni derivat aspirina31

Heksakarbonil-dikobaltni [Co2(CO)6] kompleksi s fruktopiranozom, nukleozidima i

neuropeptidima pokazuju zanimljivu bioloku aktivnost,

modifikacijom aspirina (ASS, o-acetilsalicilna kiselina) s organometalnim derivatom

dolazi do znaajnog unapreenja njegove antitumorske aktivnosti,

31

I. Ott, et al, Modulation of the Biological Properties of Aspirin by Formation of a Bioorganometallic Derivative, Angew. Chem. Int. Ed. 48 (2009) 1160.

IV.4. Primjeri bioativnih organometalnih kompleksa

obeavajui rezultati klinikih ispitivanja ferocifena i ferokina potaknuli su pripravu

razliitih organometalnih derivata poznatih bioloki aktivnih spojeva.

IV.4.1. Ferocenski derivati purinskih i pirimidinskih baza

Testovi na HIV-1, HBV (virus hepatitisa B), YFV (virus

ute groznice) nisu

pokazali znaajnu antiviralnu ili

citotoksinu aktivnost.

IV.4.2. Ferocenski derivati etorfina

Inhibiraju proliferaciju stanica karcinoma dojke.

IV.4.3. Organometalni derivati nitrovazodilatatora

Uzrokuju irenje krvnih ila stvaranjem NO koji prodire u

tkivo, koriste se u lijeenju infarkta miokarda i angine
pectoris.

Cr

Mo
Cl

ON
NO

Cl

ON
NO

IV.4.5. Ferrocenski derivati dihidropirazola

Dihidropirazol, mala bioaktivna molekula koja je kao strukturni motiv prisutna u brojnim
farmaceutski aktivnim spojevima,

IV.4.6. Ferocenski derivati herbicida

IV.4.7. Ferocenski konjugati s manozom kao inhibitori hemaglutinacije E. coli9b

Infekcija E. coli posljedica je hemaglutinacije uzrokovane prepoznavanjem bakterijskih

proteina (lektina, lat. legere, birati) i manoze iz stanine stijenke,

vezno mjesto bakterijskog lektina ograeno je dvama tirozinskim ostacima (tyrosine gate),

uvoenjem aromatskog aglikona induciraju se interakcije ime se afinitet aromatskog

manozida za bakterijski lektin poveava i do 600 puta,
OH
HO
HO

OH
O

OH
OH

O
O

HO
HO

R1

R2

Me

R4

Fe
10, n=1, R=COOMe
12, n=1, R=NHBoc
14, n=2, R=H

ferocenom

modificirani

konjugati

manozom

ostvaruju inhibicijski uinak na hemaglutinaciju!

9b

L. Barii et al, Ferrocene conjugates with mannose: synthesis and influence

of

ferrocene aglycon on mannose-mediated adhesion of E. coli, Applied Organometallic

Chemistry 26 (2012) 74.

R3

VI. Konjugati peptida i PNA (peptidnih nukleinskih kiselina) s organometalnim

kompleksima (N. Metzler-Nolte)1

Uvjeti koje moraju zadovoljavati organometalni spojevi:

1. stabilnost na zraku i u vodi (fizioloki uvjeti),
2. metalni fragment mora biti kompatibilan uvjetima standarne peptidne kemije
(uvoenje zatittnih skupina, deprotekcija, cijepanje s nosaa),
3. stabilnost pri razliitim metodama proiavanja.

Mogui naini vezivanja organometalne skupine za aminokiseline ili peptide:

1. metal moe biti direktno vezan za peptidnu okosnicu,
2. metal moe biti koordiniran s funkcijskom skupinom iz bonog ogranka,
3. funkcionalizirani metalni fragment je preko organske spojnice vezan za peptid.

VI.1. Konjugati organometalnih spojeva s malim peptidima

VI.1.1. Organometalni spojevi kao kalupi za indukciju elemenata peptidne
sekundarne strukture

O
O

NH HN
N
NH
O

prvi

NH

predstavlja

za

PBF-a,

Laboratoriju

HN
N

kemiju

HN

Organsku

pripravljen

III,

IIII
IIII
IIII

peptid

N
NH

9- i 11-lanim

eeee
FFFF

stabilizirani su

interlananim vodikovim vezama P-uzvojnica,32

disupstituirani peptidi III izvedeni iz 1-amino-ferocen-1karboksilne kiseline

NH

IIII
IIII

vodikovim vezama -okret,

NH

interlananim

OO

10-lanim

HN

dvjema

su

NH HN

stabilizirani

eeee
FFFF

disupstituirani peptidi II izvedeni iz ferocen-1,1-diamina

IIII

vodikovim vezama -okret (Herrickova konformacija),

HN

stabilizirani su dvjema 10-lanim interlananim

eeee
FFFF

kiseline

NH

disupstituirani peptidi I izvedeni iz ferocen-1,1-dikarboksilne

HN

Fe

organometalni mimetik okreta,

32

L. Barii et al, The first oligopeptide derivative of 1-aminoferrocene-1-carboxylic acid shows helical chirality with antiparallel strands, Chem. Commun.
17 (2004) 2004.

VI.2. Organometalni konjugati s prirodnim peptidima

obiljeavanje prirodnih peptida s organometalnim spojem provodi se na dva naina:

o

jedna ili vie aminokiselina iz peptidne sekvencije supstituira se organometalnim derivatom,

organometalni fragment ugrauje se na C- ili N-terminus peptida ili u boni ogranak,

VI.2.1. Organometalni konjugati s prirodnim peptidima

Enkefalin, pentapeptid prisutan u razliitim tkivima, uglavnom u mozgu i CNS, najkoriteniji

prirodni peptid za derivatizaciju s organometalnim spojevima,
neuropeptid koji djeluje slino kao morfin (visok afinitet za
opoidne receptore),
uslijed svoje polarnosti, enkefalin

teko svladava krvno-

modanu barijeru,
njegova se lipofilnost postie umetanjem organometalne podjedinice,

VI.2.2. Organometalni derivati peptidnih hormona

Supstanca P: undekapeptid, neurotransmiter

koji sudjeluje u kontrakciji miia, prijenosu boli
i aktivaciji imunosustava,

supstuitucijom jednog ili oba Phe-ostatka s Fer

(ferocenilalanin) opada bioloka aktivnost,

bioloki uinak N-aciliranih derivata

odgovara
supstance P,

aktivnosti

nativne

 Bradikinin: nonapeptid koji je odgovoran za zgruavanje krvi, njegovim se otputanjem sniava

krvni tlak uslijed proirenja krvnih ila,

zamjenom

fenilne

podjedinice

ferocenskom

pripravljeno je nekoliko derivata sa smanjenom

biolokom aktivnou.
VI.2.3. Organometalni derivati drugih peptida

Jezgrin lokalizacijski signal (NLS, nuclear localization signal):

ciljna aminokiselinska

sekvencija koju sadre proteini neophodni za transport u jezgru,

okviru

signalnih

studije
peptida

organometalnog

uporabe
za

staninih

direktni

fragmenta

unos
stanicu

pripravljeni su metalocenski derivati NLS

iji je ulazak i lokalizacija u razliitim

staninim linijama praen fluorescentnom

mikroskopijom,

za razliku od slobodnog NLS koji nije mogao proi kroz staninu membranu, metalocenski
analozi su se akumulirali unutar stanice ime je potrena vanost organometalnih spojeva u
procesima endocitoze.

VI.3. Organometalni konjugati s PNA

Peptidne nukleinske kiseline (PNA): oligonukleotidni analozi

DNA s obeavajuim svojstvima za primjenu u molekularnoj
biotehnologiji i medicini,

riboza-fosfatni

ester

iz

okosnice

zamijenjen

je

pseudopeptidnom podjedinicom,

za razliku od DNA, ne sadre eerne i fosfatne podjedinice,

a ipak oponaaju DNA, nerijetko pokazujui i superiorna
svojstva,

PNA se vezuje za komplementarnu DNA ili RNA, dajui

konjugate poveane stabilnosti,

N-terminalno obiljeeni organo-

metalni derivati PNA: konstante

asocijacije

PNA

monomera

odgovaraju literaturnim podacima

za DNA!

HN

HN

H
O

N
2

NH

Pseudopeptid: peptidomimetik koji sadrava pseudopeptidnu vezu kao surogat amidne veze.
O

H
O

N
2

NH

NH

H
O

HN

HN

HN

N
2
H

OO

HNN

HNN

H
O

H
O

N
2
H

H
O

NH

H
O

NH

N
2
H

HN

HN

H
O

NH

N
2

N
2

NH

Uvoenjem pseudopeptidnih veza poveava se otpornost prema enzimskoj degradaciji,

ostvaruju se konformacijske izmjene koje se odraavaju na karakter vodikovih veza i
fleksibilnost, te se poveavaju specifinost , potencijal i bioloka aktivnost receptora!

VII. Obiljeavanje proteina organometalnim kompleksima (M. Salmain)1

Glutation (GSH), intracelularni nukleofil i antioksidans,

ima zatitnu i detoksifikacijsku ulogu u organizmu (hvata
slobodne radikale i reaktivne kisikove spojeve),

glutation

S-transferaza

(GST),

katalizator

GSH

pretvorbe

GSH

razliite

elektrofilne

spojeve, smatra se dijagnostikim indikatorom kemijske karcinogeneze,

rezistencija kanceroznih stanica na brojne antikancerogene terapeutike direktno je povezana

s poveanom razinom GST u malignim stanicama u odnosu na njegovu koncentraciju u
zdravom tkivu GST se koristi kao biomarker,33

razvojem inhibitora i senzora GST mogue je smanjiti rastuu kemorezistenciju tumorskih

stanica,

u literaturi su opisani brojni inhibitori GST, ukljuujui analoge GSH, GSH-konjugate, male
organske molekule i prirodne produkte,

33

D.M. Townsend et al, Novel Role for Glutathione S-Transferase, The Journal of biological chemistry 284 (2009) 436.

 organometalni senzori i inhibitori GST-a pripravljeni su umetanjem razmaknica razliite duljine

i strukture izmeu ferocenske i peptidne glutationske jedinice,34,35

34

35

takvi su konjugati vrlo efikasni inhibitori GST

s obzirom da je mogue primjenom

(inhibitorni uinak raste s poveanjem duljine

voltametrije pratiti njihovo vezivanje

razmaknice to se objanjava porastom

za ciljne proteine, koriste se kao

entropije uslijed vezanja),

elektrokemijski senzori GST-a,

M. C. Martos-Maldonado et al, Ferrocene labelings as inhibitors and dual electrochemical sensors of human glutathione S-transferase P1-1, Bioorg. Med.
Chem. Lett. 22 (2012) 7256.
M. C. Martos-Maldonado et al, Binding properties of ferroceneglutathione conjugates as inhibitors and sensors for glutathione S-transferases, Biochimie
94 (2012) 541.

VII. 2. Radioaktivno obiljeavanje

Oktreotid (mimetik somatostatina) obiljeen radioaktivnim

organometalnim fragmentom slui kao ligand za receptore u
stanicama pankreasa i nadbubrene lijezde kod mieva.

VII.3. Redoks-sonde
VII.3.1. Amperometrijski biosenzori

Biosenzor je ureaj koji omoguuje identifikaciju i

kvantifikaciju nekog analita (

u uzorku (vodi, hrani, krvi, urinu,...)

kljuno svojstvo svakog biosenzora je prisutnost

elementa molekulskog prepoznavanja
tivno reagira s analitom

koji selek-

element molekulskog prepoznavanja integriran je

u prijetvornik (ili je smjeten u njegovoj blizini) koji
molekulsko prepoznavanje u kojem sudjeluje analit
pretvara u mjerljiv signal (npr. struja u amperometrijskom biosenzoru),

kod veine redoks-enzima redoks-centar (kofaktor) je elektronski nedostupan i elektrokemijski neupotrebljiv lociran je predaleko od povrine
proteina (ukopan u unutranjosti proteinske molekule) to onemoguava
izravni prijenos elektrona izmeu enzima i elektrode,

obiljeavanje

redox-silent

proteina

elektroaktivnom

komponentom

[redoks-medijatorom (posrednikom) koji brzo izmjenjuje elektrone s

elektrodom] ini ih pogodnima za elektrokemijske analize:
i.

ET (electron-transfer) izmeu enzimskog redoks-centra i elektrode

omoguen je dodatkom difuzijskog elektronskog medijatora M
(medijator difundira u protein) koji ubrzava protok elektrona prema
elektrodi i od elektrode,

ii.

redoks-medijatori su kovalentno vezani

za

povrinu

enzima

te

usmjeravaju

elektrone prema elektrodi i od elektrode,

iii.

enzim je imobiliziran na umreenom

redoks-polimeru
povrini elektrode,

adsorbiranom

na

VII.3.1.1. Organometalni difuzijski medijatori

Glukoza-oksidaza (GOx) oksidira glukozu pri emu se FAD reducira u

FADH2; direktno mjerenje prijenosa elektrona s FAD na elektrodu oteava njegova lokacija u GOx (protein zasjenjuje FAD inei ga gotovo
nedostupnim),

posredovanje u prijenosu naboja izmeu redoks-enzima GOx

i elektrode postie se

koritenjem difuzijskog posrednika, redoks-para ferocen/ fericenijev ion,36,37

1987., ExacTech trake za mjerenje razine glukoze u krvi:

nakon oksidacije glukoze GOx preuzima dva e- i predaje
ih fericenijevu kationu koji se reducira u ferocen, potom se
ferocen oksidira i elektrone predaje elektrodi; ureaj mjeri
struju elektrona i pretvara signal u mol glukoze/ litri krvi.
36

M.F. Burritt, Current analytical approaches to measuring blood analytes, Clin. Chem. 36 (1990) 1562.

37

D. Ross et al, Short-term evaluation of an electro-chemical system (ExacTech) for blood glucose monitoring, Diabetes. Res. Clin. Pract. 10 (1990) 281.

VIII. Organometalne biosonde (G. R. Stephenson)1

Prema IUPAC-u, biosenzori su ureaji koji koriste biokemijske reakcije enzima, imunosustava,
tkiva, organela ili cijelih stanica za detekciju kemijskih spojeva pomou elektrinih, termikih ili
optikih signala,38
sastoje se iz dva glavna elementa:
1.

bioreceptor: imobilizirani osjetljivi bioloki element (npr. enzim, DNA, protutijelo) koji
specifino prepoznaje analit (npr. enzimski supstrat, komplementarna DNA, antigen),

2.

prijetvornik: biokemijski signal proistekao iz reakcije analita i bioreceptora pretvara u

mjerljivi signal; intenzitet tako generiranog signala proporcionalan je koncentraciji analita,

38

PAC 64 (1992) 143 (Glossary for chemists of terms used in biotechnology (IUPAC Recommendations 1992))

prepoznavanje,

prijenos

odgovor,

nuni

za

funkcioniranje

sonde,

limitirani

su

selektivnou receptora,

s obzirom da se esto slini analiti natjeu za isti receptor, potrebno je dizajnirati i

sintetizirati optimizirani receptor za svaki pojedini analit,

IX. Organometalni kompleksi kao obiljeivai u imunotestovima (M. Salmain, A. Vessires)1

Imunotest: analitika metoda kojom se na temelju vezivanja analita (antigena) s poznatim

komplementarnim antitijelom odreuje koliina ispitivanog analita u uzorku,
imunotest se bazira se na specifinoj interakciji izmeu triju komponenti: analita (antigena) koji
e biti detektiran, protutijela specifinog za ispitivani analit te obiljeivaa (tracer) kojeg

sadri ili analit ili protutijelo, a koji je podloan detekciji nekom od analitikih metoda,
o

analit: komponenta u uzorku za koju se trai analitika informacija,

antigen: molekula koja potie stvaranje protutijela, odnosno imunoodgovor,

protutijelo: globularni protein koji se stvara kao reakcija na prisutnost stranih tijela (antigena)
u organizmu; obrambena uloga,
obiljeeni analit

obiljeeno protutijelo

metaloimunotestovi

(engl.

metalloimmuno-

assay, MIA): metalni atomi iz organometalnih

kompleksa

koriste

se

za

obiljeavanje

antigena u imunotestovima,

princip

metaloimunotesta: nakon priprave

specifinog protutijela (P), koje ima jednaki

afinitet za antigen (A, analit) i antigen
obiljeen

organometalnim

spojem

(A*),

nastupa kompetitivna reakcija tih analita za

vezna

mjesta

kompleks

na

P-A

koncentracija

protutijelu
P-A*.

protutijela

uz

Budui
P

A*

tvorbu
da

je

obiljeenog

antigena A* poznata, iz izmjerenog se

analitikog signala P-A* (FT-IR, elektrosignal)
indirektno odreuje koliina imuno-kompleksa
P-A, odn. analita A.
P-A

P-A*

dva su glavna tipa imunotestova:

kompetitivni imunotest: neobiljeeni analit iz uzorka odreuje se na

temelju njegove sposobnosti da se
s obiljeenim analitom (poznate

1. inkubacija

koncentracije) natjee za vezno

mjesto

na

antitijelu

koncentracije);

(poznate

pri tomu neobi-

ljeeni analit zauzima vezno mjesto

na

antitijelu

onemoguujui

vezivanje obiljeenog analita,

o

izmjerena koliina vezane frakcije

obiljeenog

analita

obrnuto

je

proporcionalna koncentraciji neobiljeenog analita iz uzorka,

2. separacija vezane i slobodne

frakcije obiljeivaa
3. kvantifikacija vezane ili slobodne
frakcije obiljeivaa

nekompetitivni imunotest: suviak specifinoga antitijela vezan je na vrstu fazu npr.

(stijenka ploice za mikrotitraciju), nakon ega

se doda otopina analita. Nakon inkubacije
doda se drugo, obiljeeno antitijelo poznate
dodatak obiljeenog antitijela
koncentracije; slijedi druga inkubacija, te se
slobodna frakcija antitijela ukloni, a vezana se
frakcija

kvantificira

proporcionalna

koliini

direktno

prisutnoga

je

analita

(obiljeeno antitijelo nee se vezati ukoliko

nije prisutan analit); ELISA (Enzyme Linked
Immunosorbent Assay) ubraja se
kategoriju,

u ovu
eliminacija slobodne frakcije antitijela
i kvantifikacija vezane frakcije

ferocenom obiljeeni lidokain (lijek za

sranu

aritmiju)

meu

prvima

je

koritenima u MIA; detekcija ciklikom

voltametrijom,

cimantrienilom
nortriptilin;

obiljeeni
detekcija

antidepresiv
atomskom

apsorpcijskom spektroskopijom,

kobaltocenom

obiljeeni

amfetamin;

detekcija pravokutnovalnom voltametrijom,

karbamazepin, antiepileptik

fenobarbital, antikonvulziv

difenilhidantoin, antiepileptik

Podruje 2100 1800 cm-1 bez apsorpcije!

IX.1. FT-IR detekcija

IX.2. Elektrokemijska detekcija

jeftina analitika metoda,

nakon obiljeavanja redoks-aktivnim ferocenom,

mogue

je

elektrokemijski detektirati

enzime

koji su redoks-inaktivni,39

39

C. Baier et al, In-situ Electrochemical Detection of Enzymes using Ferrocene Affinity Label (abstract), 216th Electrochemical Society Meeting, Vienna,
Austria, 2009.

elektrokemijsko odreivanje HIV-1 reverzne transkriptaze (HIV-1 RT),40 katalizatora konverzije

viralnog genoma iz jednostruke RNA u dvostruku DNA, koristi se u detekciji infekcije HIV-om,

(I)

ferocenom obiljeena lipoina kiselina imobilizira se na zlatnoj elektrodi,

(II)

kratki RT-specifini peptid VEAIIRILQQLLFIH kovalentno se vee na C-terminus

ferocenom obiljeene lipoine kiseline,

(III)

hvatanje HIV-1 RT pomou RT-specifinog peptida imobiliziranog

na povrini elektrode:

40

H.-B. Kraatz et al, A bioorganometallic approachf orr apid electrochemicala nalysis of huma immunodeficiency virust ype-1r everset ranscriptase in serum
Electrochimica Acta 56 (2011) 5122.

X. Genosenzori bazirani na metalnim kompleksima (S. Takenaka)1,41

Genosenzori
prepoznavanja

koriste

imobiliziranu

DNA-sondu

kao

element

pri hibridizaciji (tvorba DNA-DNA i DNA-RNA

hibrida) kao i u interakcijama s razliitim proteinima,42

DNA-senzori ili genosenzori posebno su vani biosenzori s obzirom

na potrebu za analizom gena povezanih s razliitim bolestima,

DNA

je

elektrokemijski

inaktivna

molekula,

ali

se

nakon

obiljeavanja elektrokemijski aktivnom molekulom moe detektirati

elektrokemijskim metodama,

metalni kompleksi pokazuju reverzibilni redoks-odgovor to ih ini

izuzetno pogodnima za obiljeavanje DNA,

elektrokemijski genosenzori: u vodi topljivi metalni kompleksi s afinitetom za dvostruku

uzvojnicu DNA ili elektrokemijski aktivne DNA-sonde kovalentno vezane za metalni kompleks,
41

Y. Xiang et al, A reagentless and disposable electronic genosensor: from multiplexed analysis to molecular logic gates , Chem. Commun. 47 (2011) 2080.

42

S. Alerget, A. Merkoi, Comprehensive analytical chemistry, Elsevier, Amsterdam, London, 2007.

X.1. Metalni kompleksi kao DNA sonde

X.1.1. Kationski metalni kompleksi43

Mnogi

se

kationski

metalni

kompleksi

[Co(phen)33+,

[Ru (/bpy)32+, FND] mogu kao ligandi vezivati s DNA;

ukoliko postoji korelacija izmeu koliine vezanog liganda i
DNA, DNA se moe kvantificirati na temelju magnitude
elektrokemijskog odgovora liganda,

43

S. Sato et al, Electrochemical detection of aberrant methylated gene using naphthalene diimide derivative carrying four ferrocene moieties, J. Organometal.
Chem. 695 (2010) 1858.

X.1.2. Metalni kompleksi konjugirani s DNA-fragmentom ili DNA-veznim ligandom

DNA-sonde koriste se za detekciju ciljne DNA ili gena,

o

DNA tvori dvostruku uzvojnicu zahvaljujui uspostavljanju vodikovih veza izmeu

komplementarnih baza,

zagrijavanjem dolazi do disocijacije, odn. denaturacije, a hlaenjem se ponovno

uspostavlja dupleks (hibridizacija),

za

detekciju

nekog

gena

potrebno

je

(i)

pripraviti

DNA-sekvenciju

(DNA-sondu)

komplementarnu ciljnoj DNA, (ii) obiljeiti DNA-sondu (fluorescentnim ili elektrokemijskim

obiljeivaem) i (iii) hibridizirati s DNA iz ispitivanog uzorka,

kod

elektrokemijske

detekcije

metalni se kompleks konjugira s

kratkim

fragmentom

DNA

ili

oligonukleotidom ime se dobiva

elektroaktivna DNA-sonda,

elektrokemijski indikatori hibridizacije: DNA-sonda imobilizira se na povrini zlatne elektrode

nakon ega slijedi hibridizacija s DNA ispitivanog uzorka; nakon hibridizacije elektroda se uroni
u otopinu elektrolita koji sadri DNA-vezujui metalni kompleks te se provede elektrokemijsko
mjerenje,

metalni kompleks mora razlikovati jednolananu DNA (ssDNA, single-strand) i dvostruku

uzvojnicu DNA (dsDNA, double-strand); nakon vezivanja za dsDNA dolazi do koncentriranja
metala na povrini elektrode uslijed ega se stvara elektrokemijski signal iz ije se magnitude
moe odrediti ispitivani gen,

X.1.3. Ferocenski genosenzori

Postoje brojne laboratorijske metode za identifikaciju patogena koje zahtijevaju veliki oprez
pri rukovanju uzorcima i podrazumijevaju uporabu skupih kemikalija i opreme,

s druge strane, idealni sustavi za identifikaciju patogena zamiljen je tako da omogui

istovremeno procesuiranje uzorka i njegovu karakterizaciju koritenjem jedinstvenog
automatiziranog ureaja,

bioelektronska detekcija nukleinskih kiselina na

minijaturnom vrstom nosau prvi je korak u
razvoju integriranih detekcijskih ureaja,

bioelektronska detekcija DNA ukljuuje stvaranje

elektronikog sklopa posredstvom hibridizacije
nukleinskih kiselina te predstavlja bazu za DNAdetekcijske sustave (eSensorTM),
Genmark eSensor

1) Ispitivana DNA (target DNA) izmijea

2) Otopina

koja

sadri

hibridizirani

kompleks

se s otopinom signalne sonde (signal

ispitivane i obiljeene signalne DNA pumpa se

probe)

kroz ureaj koji sadri elektrode s vezanom DNA

obiljeene

elektroaktivnim

ferocenom; ukoliko je ispitivana DNA

sondom

prikladna

hibridizacije

(sadri

komplementarne

(DNA

capture

ispitivane

vezanom

ispitivane

izmeu DNA vezane za elektrodu i ferocena

signalnom sondom,

obiljeenom

stvara se strujni tok,

uspostavljanja

do

DNA,

do

DNA

dolazi

baze) odmah e doi do hibridizacije

DNA

odnosno

probe);

kontakta

elektrokemijski signal generira

se nakon to DNA iz HPV
hibridizira

ferocenom

obiljeenom signalnom sondom i

sondom vezanom za elektrodu,

elektrokemijska detekcija humanog papiloma

virusa (HPV)44

44

S. D. Vernon et al, Bioelectronic DNA detection of human papillomaviruses using eSensor:

a model system for detection of multiple pathogen, BMC Infectious Diseases 3 (2003) 1.

u sluaju da u uzorku nema HPV

ne registrira se signal!

XI. Supramolekulske interakcije organometalnih spojeva (R. H. Fish)1

J.-M. Lehn, Nobel lecture, 1987: Supramolecular chemistry is the chemistry of the
intermolecular bond, covering the structures and functions of the entities formed by
association of two or more chemical species.

supramolekulske

interakcije

(prepoznavanje,

reaktivnost,

transport...)

predstavljaju

fundamentalne fenomene u biolokim sustavima ukljuene u brojne procese izmeu bioloki

vanih molekula (DNA, RNA) s proteinima, lijekovima, sondama koje sadre metalni ion,...

organski

kemiari

pripravljaju

brojne

supramolekulske

domaine

koji

sudjeluju

molekulskom prepoznavanju s molekulama gostima (nukleozidi, nukleotidi, aminokiseline,

peptidi i male organske molekule) i to putem nekovalentnih vodikovih veza, -- i hidrofobnih
interakcija,

XI.1. Bioorganometalne supramolekule kao domaini

Opisane su bioorganometalne molekule koje

kao domaini prepoznaju molekule goste
(aromatske i alifatske amino- i karboksilne
kiseline) u vodenom mediju pri pH 7,

takvo prepoznavanje u vodenom mediju

moe se smatrati jednostavnim modelom za
prouavanje interakcija izmeu DNA i RNA i
njihovih veznih proteina (npr. onih proteina
koji reguliraju gene).

XI.1.1. Molekulsko prepoznavanje aromatskih

i alifatskih aminokiselina s bioorganometalnim domainom 1

Procesi molekulskog prepoznavanja prouavani su 1H NMR spektroskopskim metodama,

kompleksiranje molekula domaina i gosta inducira kemijski pomak molekula gosta u vie
polje,

cikliki

trimer

[Cp*Rh(-1(N1):2

(N6,N7)-9-metiladenin]3(OTf)3 (1) odlikuje

se

stabilnou

promjerom

upljine

vodi
to

te

velikim

su

osnovni

parametri host-guest kemije,

utvreno je da variranjem koncentracije

molekule domaina 1 (0-1 eq.) u
prisutnosti

odgovarajue

molekule

gosta (L-Phe, L-Trp, L-Leu, L-Ile; konst.

konc. 1 eq.) nakon kompleksiranja dolazi do pomaka NMR signala molekula
gosta u vie polje (CICS, complexation
induced chemical shift),

1 prepoznaje aromatske aminokiseline

kao i aminokiseline s duljim hidrofobnim

bonim ograncima zahvaljujui sterikim,

elektronskim

utjecajima,

hidrofobnim

XI.1.2.

Molekulsko

prepoznavanje

supstituiranih

aromatskih

karboksilnih kiselina s bioorganometalnim domainom 1

Cikliki trimer 1 koriten je u studijama molekulskog prepoznavanja s

neproteinogenom o-, m- i p-aminobenzojevom kiselinom,
o

o-Aminobenzojeva kiselina (vitamin L) prekursor je Trp, a rabi se kao

intermedijar u sintezi bojila te u proizvodnji parfema i farmaceutika; m-amino-

o-

benzojeva kiselina umetanjem u ciklo(peptide) potie tvorbu -plohe i okreta, p-aminobenzojeva kiselina (vitamin Bx) intermedijar je u bakterijskoj
sintezi folat koji sprjeavaju kardiovaskularne bolesti i neke tipove karcinoma.

pozicija supstituenata znaajno utjee na molekulsko prepoznavanje;

najvie vrijednosti CICS za o- (Hc) i m- (Hc) su 14 odn 7 puta vee nego
za p- (Ha) to se pripisuje sterikim utjecajima:
o

m-

hidrofobni dijelovi molekula gostiju trebaju se smjestiti u hidrofobnu

upljinu domaina; udaljenost izmeu hidrofilnih skupina i sterika
ometanja rastu od o- prema p-gostu; time se izloenost hidrofobnih
skupina smanjuje to rezultira slabijim prepoznavanjem,
p-

XI.1.2. Molekulsko prepoznavanje aromatskih aminokiselina s bioorganometalnim

domainom 2

Molekulsko prepoznavanje temeljeno na selektivnim vodikovim vezama izmeu domaina

trans-[Cp*Rh(1(N3)-1-metilcitozin)(-OH)]2(OTf)2 (2)

i Trp ispitano je koritenjem CICS-

metode,

kompleksiranjem domaina 2 s Trp dolazi do njegove desimetrizacije to se oituje

prisutnou dvaju setova signala; pri tomu jedan set signala kompleksa odgovara signalima
slobodnog domaina, dok su u drugom setu signala zabiljeeni znaajni pomaci u vie polje,

CICS izmjereni za jedan metil-citozinski ligand tumae se njegovim nekovalentnim

interakcijama s L-Trp,

Slobodni domain 2

S gostom L-Trp

nadalje, kompleksiranje Trp s bioorganometalnim domainom 2 indicirano je i pomacima Trpprotona u vie polje,
Slobodni gost L-Trp

bioorganometalno

prepoznavanje

temelji

se

na

vodikovim vezama NH3+ skupine iz Trp s atomom

kisika iz jednog od dvaju Rh(-OH) liganada te s CO
skupinom

iz

jednog

od

dvaju

metil-citozinskih

liganada; COO- skupina iz Trp tvori vodikovu vezu s

NH2 skupinom drugog metil-citozinskog liganda,

opisani domain-gost proces razmatra se kao

model

za

povezivanje

bioloki

znaajnih

molekula gostiju s metalo-enzimima i DNA/ RNA.

Kompleks gost-domain

XII. Aktivna mjesta u metaloenzimima (J. C. Fontecilla-Camps)1

Treina poznatih enzima sadri metalni ion koji sudjeluje u reakcijama prijenosa elektrona i malih
molekula, cijepanja i tvorbe veza, nabiranju proteina, itd.

XII.1. Bakar

Esencijalna uloga u mnogim staninim procesima: antioksidacija, pigmentacija, disanje, sinteza neurotransmitera, tvorba
vezivnog tkiva, metabolizam eljeza itd.
njegova je toksinost posljedica vezivanja s kisikom uslijed
ega nastaju ROS (patoloka stanja),

nalazi se u aktivnim mjestima brojnih enzima [posebno mjesto

zauzima tirozinaza (sudjeluje u tvorbi melanina, zacjeljivanju
rana i imunoodgovoru)],
o

oksidacija tirozina u dopakinon uslijed

ega dolazi do posmeivanja voa,

enzimska aktivna mjesta koja sadre Cu razlikuju se po svojim spektroskopskim svojstvima:45

45

Yi Lu, Cupredoxins, in Comprehensive Coordination Chemistry II: From Biology to Nanotechnology, Jon McCleverty and Tom J. Meyer, Eds., Vol 8
(Biocoordination Chemistry, Lawrence Que, Jr. and William B. Tolman, Eds.) pp 91122 (2003).

XII.1.1. Amin-oksidaza

Prisutna u prokariotskim i eukariotskim organizmima; sadri

Cu-ion i redoks-aktivni kofaktor topakinon (2,4,5-trihidroksifenilalanin),

Cu(II) ion koordiniran je s tri histidinska ostatka i tri molekule

vode (W),

katalizira oksidativno deaminiranje primarnih amina u (i) odgovarajue aldehide uz (ii)

popratnu redukciju kisika u vodikov peroksid:

amin-oksidaze reguliraju nivo mono-i poliamina (spojeva ija je koncentracija poveana u

tumorskim tkivima) tvorbom citotoksinih metabolita (aldehida i vodikova-peroksida),

novi terapeutski pristup u lijeenju karcinoma zasniva se na dopremi amin-oksidaze u stanicu

raka nakon ega bi uslijedila intracelularna tvorba toksinih oksidacijskih produkata koji bi
selektivno ubijali samo stanicu u kojoj su nastali, tj. malignu stanicu,46

46

E. Agostinelli et al, Potential anticancer application of polyamine oxidation products formed by amine oxidase: a new therapeutic approach, Amino Acids 38
(2010) 353.

XII.1.2. Lakaza

iroko

rasprostranjena

meu

biljkama,

insektima

fungima,
sadri etiri atoma bakra u aktivnom mjestu (ubraja se u
plave oksidaze),
katalizira oksidaciju razliitih fenolnih spojeva, diamina i
aromatskih amina uz popratnu redukciju kisika u vodu,

oksidira

supstrat

zahvaljujui

elektron-akceptorskim

svojstvima bakra; u potpuno reduciranom stanju sadri 4

elektrona kojima kisik reducira u vodu,
primjena u prehrambenoj industriji: aditiv u preradi hrane i
pia, stabiliziranje vina i piva, pekarstvo,... 47
47

J. F. Osma, Uses of Laccases in the Food Industry, Enzyme Res. (2010) 1.

 lakaza katalizira oksidativnu dimerizaciju 17-estradiola na takvoj bi se kopulaciji mogla

temeljiti strategija kontrole steroidnih estrogena,48

kontrola bez lakaze

nakon tretiranja s enzimom

48

Q. XIA et al, Removal of 17-estradiol in laccase catalyzed treatment processes, Front. Environ. Sci. Eng. 2013.

XII.2. eljezo

eljezo igra kljunu ulogu u metabolizmu svih stanica (replikacija DNA, fotosinteza,
proliferacija, itd.),49

najzastupljeniji metal u tragovima,

u reducirajuem okruenju stanice, eljezo katalizira

jedno-elektronsku

redukciju

vodikova

peroksida

stvarajui visokoreaktivni oksidant hidroksidni radikal,

takva se nepoeljna reakcija moe sprijeiti vezivanjem eljeza za proteine,

XII.2.1. Citokrom c oksidaza (COX)

Terminalni enzim u respiratornim lancima mitohondrija i aerobnih

bakterija te u oksidaciji hrane; katalizira prijenos elektrona s
reduciranog citokroma c na kisik reducirajui ga u vodu:

sadri dvije hem skupine i tri iona bakra; jedna hem skupina i
jedan ion bakra izgrauju katalitiki centar (hem a3/CuB ),
49

A.M. Thomson et al, Iron-regulatory proteins, iron-responsive elements and ferritin mRNA translation, The International Journal of Biochemistry & Cell
Biology 31 (1999) 1139.

XII.2.2. Oksigenaze

Dvije vrste enzima koji kataliziraju reakciju kisika s organskim

supstratima:
o

dioksigenaze: ugrauju oba atoma kisika produkt,

monooksigenaze: jedan atom kisika ugrauju u produkt, dok se

drugi atom eliminira redukcijom u vodu;

metabolika konverzija aromatskih spojeva u

alifatske od fundamentalnog je znaaja u
biologiji,

katehol-dioksigenaza: katalizira oksigenaciju

katehola u alifatske kiseline uz cijepanje
aromatskog prstena,50

vana

uloga

razgradnji

lignina

terpena, kao i u katabolizmu Trp i Tyr,

50

R. Yamahara et al, (Catecholato)iron(III) complexes: structural and functional models for the catechol-bound iron(III) form of catechol
dioxygenases, Journal of Inorganic Biochemistry 88 (2002) 284.

XII.2.3. Ribonukleotid-reduktaza (RR)

katalizira kljuni korak u sintezi DNA redukciju ribonukleotida,

reakcija ukljuuje supstituciju hidroksilne skupine na C2 iz riboze s vodikom,

XII.3. Mangan

Prisutan u biljnim i ivotinjskim tkivima,

kofaktor enzima ukljuenih u fosforilaciju, hidrolizu, dekarboksilaciju i transaminiranje,
komponenta antioksidativnog enzima superoksid-dismutaze (SOD), neutralizatora slobodnih
radikala,
XII.3.1. Superoksid-dismutaza51

Krucijalni enzim; katalizira dismutaciju (disproporcioniranje) superoksid-radikala u vodikov

peroksid i kisik,

superoksid-radikal

nastaje

stanici kao posljedica enzimske i

spontane oksidacije; toksian je
za stanicu i razgrauje bioloke

X = Fe ili Mn

molekule (lipide i proteine),

51

A. F. Miller, Superoxide dismutases: active sites that save, but a protein that kills, Current Opinion in Chemical Biology 8 (2004) 162.

XII.3.2. Arginaza

Katalizira hidrolizu Arg u Orn i ureu,

aktivno mjesto sadri dva iona Mn (na

udaljenosti 3,3 ) koordinirana s jednim
His- i trima Asp-ostatcima,
ioni

Mn

polariziraju

usmjeravaju

premoteni hidroksilini ion u nukleofilni

napad
arginaza I moe se koristiti kao marker za

na

gvanidinijev

atom

(iz

supstrata),

koronarne srane bolesti (sniava razinu

vazodilatatora NO te direktno pridonosi
razvoju ateroskleroze),52

52

T. Eleftheriadis et al, Arginase type I as a marker of coronary

heart disease in hemodialysis patients, Int. Urol. Nephrol. 43
(2011) 1187.

XII.4. Molibden i volfram

Mo je prisutan u katalitikom centru nitrogenaza, te

kao Mo-kofaktor u brojnim enzimima,

Mo- ili W-kofaktori sastoje se iz mononuklearnog

metalnog iona i organskog dijela molibdopterina

MPT

(MPT),

MPT-enzimi se dijele u dvije grupe:

o

medijatori prijenosa kisika (DMSOreduktaze i SO-oksidaze),

katalizatori hidroksiliranja aromatskih

heterociklikih

spojeva

oksidoreduktaze) i aldehida

(ksantin-

XII.4.1. DMSO-reduktaza

katalizira prijenos kisika s DMSO na Mo nakon ega slijedi izdvajanje vode:

XII.4.2. Ksantin-oksidoreduktaza (XOR)

Uloga u katabolizmu purina, detoksifikaciji i regulaciji staninog redoks-potencijala; javlja se u

dva oblika:
o

ksantin-dehidrogenaza (XD): dovodi do nastanka antioksidansa - mokrane kiseline,

ksantin-oksidaza (XO): sinteza velikih koliina reaktivnih kisikovih (ROS, reactive oxygen
species) i duikovih estica (RNS, reactive nitrogen species),

tijekom ishemijskog napada (smanjenog dotoka kisika u tkivo) aktiviraju se proteaze koje kataliziraju
brzu konverziju XD u XO pri emu
se generira super-oksid radikal koji
uzrokuje vazodilataciju,53
mogunost brze konverzije XD u
XO uslijed razliitih ozljeda i oteenja

tkiva

ini

XOR

idealnom

komponentom imunosustava,
53

H.A. Kontos, Oxygen Radicals in Cerebral Ischemia: The 2001 Willis Lecture, Stroke 32 (2001) 2712.

XII.4.3. Sulfit-oksidaza (SO)54

katalizira bioloki esencijalnu oksidaciju sulfita u sulfate (terminalnu reakciju u oksidativnoj

razgradnji Met i Cys),

aktivno mjesto sadri Mo=O skupinu i Cys-ostatak,

manjak izaziva neuroloke poremeaje i mentalnu

retardaciju,
54

R. Hille, Molybdenum enzymes in higher organisms, Coordination Chemistry

Reviews 255 (2011) 1179.

XII.5. Cink55

Esencijalan za rast svih ivih organizama,

prisutan u vie od 300 razliitih enzima u kojima ima

ulogu Lewisove kiseline (vezuje vodu koja deprotoniranjem prelazi u nukleofilni OH ion); u proteinima je
najee vezan za duik iz His, kisik iz Asp i Glu te
sumpor iz Cys,

doprinosi katalitikoj moi i stabilnosti pripadajuih proteina.

XII.5.1. Ugljina anhidraza (CA, carbonic anhydrase)

Sudjeluje u disanju, fotosintezi i transportu iona,

katalizira reverzibilno hidratiranje CO2 iz eritrocita u
ugljinu kiselinu, odnosno hidrogenkarbonatni ion,
terapeutska

primjena

(diuretik,

lijeenje

glaukoma, infekcija i karcinoma).

55

K. A. McCall et al, Function and Mechanism of Zinc Metalloenzymes, J. Nutr. 130 ( 2000) 1437S.

56

C.T. Supuran, Carbonic anhydrases: novel therapeutic applications for inhibitors and activators, Nat. Rev. Drug. Discov. 7 (2008) 168.

XII.5.2. Alkohol-dehidrogenaza (ADH)57

Oksidacijom alkohola u acetaldehid (koji se

djelovanjem aldehid-dehidrogenaze prevodi u
acetat), ADH razgrauje toksine spojeve na
molekule koje stanice mogu koristiti,
o

kao koenzime koristi NAD(H) ili NADP(H),

katalitiki ciklus LADH

jetrena ADH (LADH, liver alcohol

dehydrogenase) u aktivnom mjestu
sadri Zn(II)-ion koji koordinira s
alkoholom, dvama Cys- i jednim Hisostatkom:

57

L. M. Berreau et a., Kinetic and mechanistic studies of the reactivity of ZnOHn (n=1
or

2)

species

in

small

molecule

analogs

of

zinc-containing

enzymes, Advances in Physical Organic Chemistry 41 (2006) 79.

metallo-

XII.5.2. Metalo-
-laktamaza58-62

-Laktami ine vie od polovine antibiotika

prisutnih na tritu,
nakon prolaska kroz staninu membranu
inaktiviraju bakterijske transpeptidaze ukljuene u biosintezu stanine stijenke,
gram-negativne

bakterije

se

protiv

ovih

antibiotika bore pomou -laktamaza, enzima

koji cijepaju laktamski prsten hidrolizom CN
veze,

laktamaze se dijele u 4 skupine; skupine A, C i

D koriste aktivni Ser kao nukleofil, dok skupina
B (koju ine metalo--laktamaze) koristi jedan
ili dva Zn-iona za hidrolitiki uinak,

metalo--laktamaze doprinose porastu rezistencije na postojee antibiotike, zbog ega se

provode brojna istraivanja iji je cilj to bolje shvatiti njihovu strukturu i mehanizam
djelovanja:
o

3D-struktura metalo--laktamaze iz B. cereus (Zn-ioni)

binuklearni Zn-centar smjeten je na dnu lako dostupne plitke, iroke brazde izmeu dviju plohi,

sadri tetraedarski koordinirani Zn1-ion, te trigonalno bipiramidalno koordinirani Zn2-ion

meusobno premotene H2O/OH ionom,

Zn1-ion polarizira karbonilnu skupinu -laktamskog prstena iz supstrata tvorei oksianionsku

upljinu ime se olakava hidroliza; Zn2-ion lociran je u neposrednoj blizini -laktamskog
duikova atoma ime se dodatno polarizira amidna veza i stabilizira odlazea skupina:

58

Z.Wang et al, Metallo-lactamase: structure and mechanism, Current Opinion in Chemical Biology 3 (1999) 614.

59

T.R. Walsh et al, Metallo--Lactamases: the Quiet before the Storm? Clin. Microbiol. Rev. 18 (2005) 306.

60

V. Gupta, Metallo beta lactamases in Pseudomonas aeruginosa and Acinetobacter species, Expert Opn Investig Drugs 17 (2008) 131.

61

F. Kaleem et al, Frequency and susceptibility pattern of metallo-beta-lactamase producers in a hospital in Pakistan J Infect Dev Ctries 4 (2010) 810.

62

C. R. Bethel et al, Exploring the Inhibition of CTX-M-9 by -Lactamase Inhibitors and Carbapenems, Antimicrob Agents Chemother. 55 (2011) 3465.

XIII. Redoks-aktivacija metalnih prolijekova1,12,63-65

Najvanija prednost lijekova baziranih na metalima u odnosu na lijekove izvedene iz organskih

molekula lei u njihovoj sposobnosti variranja koordinacijskog broja, geometrije i redoks-stanja;
metali

mogu

koordinirati

organskim

lijekovima

stvarajui

komplekse

izmijenjenih

farmakolokih svojstava,

metalni farmaceutici svrstavaju se u sedam kategorija ovisno o funkciji metala i liganda:

1. metalni kompleksi aktivni u inertnoj formi,
2. metalni kompleksi aktivni u svom reaktivnom stanju,
3. metali koji pojaavaju zraenje,
4. spojevi koji sadre radioaktivni metal,
5. aktivni metali ili njihovi biotransformacijski produkti,
6. bioloki aktivni ligandi,
7. aktivan je samo dio kompleksa,

dvije su strategije u dizajnu metalnih lijekova:

o

strategija ciljanja: bazira se na selektivnom transportu funkcionaliziranih molekula lijeka

prepoznatih od strane receptora na povrini stanica karcinoma,

strategija prolijekova: prijenos citotoksinog spoja koji se aktivira u uvjetima prisutnima u

ciljnom tkivu ili stanici,

okidai za aktivaciju prolijeka su pH, svjetlost ili redoks-reaktivnost,

tumori imaju nisku koncentraciju kisika reduktivno mikrookruenje u odnosu na zdravo tkivo
uslijed nedostatnog stvaranja novih krvnih ila tokom rasta,

reduktivnosti tumora pridonosi i visoka koncentracija

staninih reducirajuih agenasa,

smanjena

razina

kisika

tumorima

(hipoksija)

predstavlja ozbiljan problem u terapiji karcinoma;

mogui

izlaz

predstavljaju

bioreduktivni

lijekovi

(kinoni, nitroimidazoli, aromatski N-oksidi, te neki

metalni spojevi),
metalni prolijekovi do ciljnih se stanica dopremaju u inertnom oksidiranom stanju, bez
prethodne redukcije, i metaboliziraju kad dospiju u reduktivno okruenje tumorskih
stanica,

63

W. Kandioller, et al, Tuning the anticancer activity of maltol-derived ruthenium complexes by derivatization of the 3-hydroxy-4-pyrone moiety, Journal of
Organometallic Chemistry 694 (2009) 922.

64

N. Graf et al, Redox activation of metal-based prodrugs as a strategy for drug delivery, Advanced Drug Delivery Reviews 64 (2012) 993.

65

N- Metzler-Nolte et al, The potential of organometallic complexes in medicinal Chemistry Current Opinion in Chemical Biology 16 (2012) 84.

XIII.1. Kompleksi platine

Potencijalni reducirajui agensi za Pt(IV)-spojeve u stanici su glutation, vitamin C i proteini koji

sadre Cys (metalotionein, serum-albumin),

sposobnost vezivanja Pt(IV)-kompleksa s DNA proporcionalna je njegovoj podlonosti

redukciji; ak i baze iz DNA mogu reducirati Pt(IV)-spojeve

podesiva redoks-svojstva metalnog iona i modifikacija liganda omoguuju kontrolu bioloke

aktivnosti; gubitak liganda L tokom reakcije u hipoksinim tumorskim tkivima moe aktivirati
metalni kompleks za vezivanje na ciljni receptor.66
66

Y. Shi, Pt(IV) complexes as prodrugs for cisplatin, Journal of Inorganic Biochemistry 107 (2012) 6.

XIII.2. Kompleksi rutenija

Antitumorska aktivnost Ru(III)-spojeva ovisi o njihovoj redukciji u Ru(II) (antimetastatska

aktivnost opaa se u prisutnosti biolokih reducensa),

redoks-potencijal podeava se modifikacijom liganada, a njegove se vrijednosti mogu

reducirati pri fiziolokim uvjetima, u prisutnosti glutationa i vitamina C,

poveanje razine Ru-DNA adukta opaa se pri niskom parcijalnom tlaku kisika, to je
indikacija porasta udjela reduciranog Ru(II)-oblika,

XIII.3. Nanomaterijali u terapiji67

Nanomaterijali,

objekti

nanometarskih

dimenzija, od ogromne su strukturne i

funkcionalne vanosti u biotehnologiji i
medicini,

nanotehnologija omoguuje ranu detekciju

bolesti, dijagnozu, lijeenje i prevenciju,

primjena:

kirurgija,

onkoloka

stanja,

biodetekcija markera, molekulsko oslikavanje, implantati, tkivno inenjerstvo,...

67

A. Pandey et al, Nanoscience and their biological omportance: human

health and disease, Digest Journal of Nanomaterials and Biostructures
3 (2008) 141.

sustavi

za dopremanje mogu

upravljati

transportom

molekula

lijeka do eljene stanine populacije

zahvaljujui

EPR

(enhanced

permeability and retention) efekt

selektivnog ciljanja karcinoma,

krvne ile u tumoru propusnije su

nego u zdravom tkivu; nanoestice
lijeka selektivno prolaze u bolesno
tkivo,

selektivno dopremanje metalnih prolijekova do stanica raka ostvarivo je pomou nanoestica,

kombiniranjem Pt(IV)-prolijekova s nanoesticama otvara se mogunost njihovog transporta

kao i prevencije preuranjene redukcije u krvotoku,

 ugljikove

nanocijevi68,69

(CNT,

carbon

nanotubes):
velike molekule sainjene
iz ugljika, cjevastog oblika,
promjera 1- 3 nm,
istrauje se njihova potencijalna uloga u
biologiji i medicini; veliina, velika dodirna
povrina, inertni kemijski sastav i jedinstvena
fizikalna svojstva omoguuju njihovu uporabu u
transportu DNA, nukleinskih kiselina, lijekova i
razliitih proteinskih terapeutika,
CNT

stanicu

endocitozom

ulaze

(proces

kojem stanica apsorbira

(proguta) molekulu),
68
69

P. N. Yaron et al, Single wall carbon nanotubes enter cells by endocytosis and not membrane penetration, Journal of Nanobiotechnology 9 (2011) 45
T. E. Mallouk, Chemistry at the Nano-Bio Interface, J. Am. Chem. Soc., 131 (2009) 7937.

nakon vezivanja Pt(IV) za CNT slijedi unos u stanicu procesom

endocitoze; rezultira poveana citotoksinost

CNT-funkcionaliziranih

Pt(IV)-lijekova u usporedbi s cisplatinom,70

kemoterapija unitava i bolesne i zdrave stanice,

veina stanica raka sadri folatne receptore; molekule folata vezane za kompleks Pt(IV)-CNT
procesom endocitoze ciljano ulaze u stanice karcinoma,

70

S. Dar et al, Targeted Single-Wall Carbon Nanotube-Mediated Pt(IV) Prodrug Delivery Using Folate as a Homing Device, J. Am. Chem. Soc. 130 (2008)
11467.