Zenski Pokret U BiH - PRELOM - Final - Za Web PDF

Zlatiborka Popov-Mominovi
ENSKI POKRET U BOSNI I HERCEGOVINI:

ARTIKULACIJA JEDNE KONTRAKULTURE
Sarajevo, 2013.
Edicija Gender
Ediciju ureuju Emina Bonjak i Saa Gavri
knjiga 3.
Naslov:
Autorica:
Lektura:
Prelom:
Recenzija:
Izdavai:
Za izdavaa:
enski pokret u Bosni i Hercegovini:

artikulacija jedne kontrakulture
dr Zlatiborka Popov-Mominovi
doc. dr Biljana Samardi
Dina Vili
prof. dr Lejla Turilo, mr Amila dralovi
Sarajevski otvoreni centar, Centar za empirijska
istraivanja religije u Bosni i Hercegovini,
Fondacija CURE
Saa Gavri/Ratko Kuburi/Jadranka Milievi
Sarajevski otvoreni centar, Centar za empirijska istraivanja religije u

Bosni i Hercegovini, Fondacija CURE/autorica
Nekomercijalno umnoavanje, fotokopiranje ili bilo koji drugi oblik
reprodukcije cijele publikacije ili njenih dijelova je poeljno, uz prethodno
pisano informisanje izdavaa na mail: office@soc.ba
Stavovi i miljenja iznesena u ovoj knjizi su autorski i ne predstavljaju
izriite stavove i miljenja donatora. Autorica odgovara za svoje tekstove.
Publikacija je nastala uz podrku:
ISBN 978-9958-536-14-4 (Sarajevski otvoreni centar)

ISBN 978-9958-1981-6-8 (Centar za empirijska istraivanja religije u BiH)
ISBN 978-9958-0988-1-9 (Fondacija CURE)
Zlatiborka Popov-Mominovi
ENSKI POKRET U BOSNI I HERCEGOVINI:
ARTIKULACIJA JEDNE KONTRAKULTURE
Sarajevo, 2013.
Sadr aj
RECENZIJE 7
LEJLA TURILO
Empirijski poziv na snaniji angaman ena u bh. drutvu i politici
AMILA DRALOVI
Feministiki ili enski pokret: pregled historijata
i tendencija u oblicima djelovanja ena i za ene u BiH
7
10
UVOD
17
1. ENSKI POKRET KAO DRUTVENI POKRET

1.1. Zaeci enskog pokreta
1.2. Drugo buenje
1.3. Novi enski pokret
1.4. Razumijevanja drutvenog pokreta
1.5. Znaaj otpora unutar otpora
23
23
28
34
37
48
2. (PRED)JUGOSLOVENSKI KONTEKSTI
S AKCENTOM NA BIH
2.1. Period austrougarske uprave: iskljuenja koja se susreu
2.2. Kraljevina Jugoslavija: feminizmi koji se prepliu
2.3. Rod i socijalistika (real)utopija
2.4. Drug-ca ena: i aktivistkinja i naunica?
57
57
67
75
85
Sadr aj
3. ENSKI POKRET U BIH U RATNOM I

97
POSTDEJTONSKOM PERIODU
3.1. ene i uspon etnonacionalizma 97
3.2. Marginalizacija ena silovanje kao in i kao metafora
103
3.3. Profilacija bh. enskog pokreta 112
3.4. Dometi i ogranienja enskog pokreta 116
3.5. Kontroverze van dometa: enski pokret u
169
postdejtonskom bh. kontekstu
4. UMJESTO ZAKLJUKA: BH. ENSKI POKRET
U GLOKALNOJ PERSPEKTIVI
175
METODOLOGIJA STUDIJE
185
ODABRANE ENSKE GRUPE U BiH
191
SUMMARY
The Womens Movement in Bosnia and Herzegovina
- in the words of a counterculture
205
LITERATURA
219
RJENIK KLJUNIH POJMOVA
233
O AUTORICI
251
Recenzije
RECENZIJE
Empirijski poziv na snaniji angaman

ena u bh. drutvu i politici
Rukopis enski pokret u Bosni i Hercegovini: artikulacija jedne

kontrakulture bavi se fenomenom enskog pokreta kao izuzetno
znaajnim akterom civilnog drutva. Kako autorica objanjava u
uvodnom poglavlju, drutveni pokreti izrazito su vana pokretaka
snaga svakog civilnog drutva, pa i drutva openito, a enski pokret
(i generalno, pozicija ene u drutvenim pokretima, civilnom drutvu
i drutvenom i politikom diskursu) neizostavan je pri razmatranju
drutvenog razvoja u svim njegovim dimenzijama.
Autorica nas podsjea na svojevrsnu prirodnost nametanja
enskog pitanja i redefiniranja klasine uloge ena upravo u kontekstu civilnog drutva, kao slobodn/ije/og od sfere politikog.
Meutim, vanost djelovanja enskog pokreta kao aktera civilnog
drutva ogleda se upravo u njegovoj mogunosti uticaja na politiku
enski pokret u Bosni i Hercegovini
sferu i rekonceptualiziranje politikog.

U ovom konteksu i kroz ovu prizmu autorica posmatra i historijske pravce razvoja, ali i aktuelno stanje enskog pokreta u Bosni
i Hercegovini. Pratei ga od austrougarskog doba (kada se, kako
primjeuje autorica, zapravo tek i javlja enski pokret u BiH) do
danas, Zlatiborka Popov Mominovi vodi nas ne samo kroz
formalne dogaaje i procese koji su ovaj pokret oblikovali, ve i
objanjava sutinska pitanja rodne ravnopravnosti i emancipacije
kojima se enski pokret u BiH u razliitim svojim fazama i etapama
bavio. Posebno je znaajna njena interpetacija razliitih strategija
re/prezentacije ena i enskog pokreta u razliitim etapama i oblicima drutvenog i/ili politikog sistema, koja ukazuje na injenicu da
je pitanje roda i rodne prezentacije u drutvu esto manipulativna
kategorija.
Najznaajniji dio ovog rukopisa svakako je empirijsko istraivanje
autorice, koja je dubinskim intervjuima sa aktivistkinjama iz Bosne
i Hercegovine pokuala doi do odgovora na pitanje: da li uope
postoji enski pokret u BiH danas. Upravo njihovi razliiti odgovori, ponekad i izrazito polarizirani, ukazuju na potrebu intenzivnije
i snanije debate o ulozi ena u bh. drutvu, o njihovom aktivizmu
i angamanu ne samo u civilnom drutvu (u kojem su one, nesumnjivo, izrazito prisutne i angairane), nego i (moda jo i vanije) u
politici. Ova e knjiga, nesumnjivo, potaknuti te debate i doprinijeti
njihovoj kvaliteti svojom, na jasnim i znaajnim argumentima zasnovanom, interpretacijom.
Kako autorica potcrtava od samog poetka knjige, zadatak civilnog drutva i njegovih aktera/akterki je da po sutini mijenja(ju)
politiku sferu, a uloga ena u tom procesu nedvojbeno je znaajna
i u/za Bosni i Hercegovini. Knjiga Zlatiborke Popov Mominovi
enski pokret u Bosni i Hercegovini: artikulacija jedne kontrakulture stoga, na sebi svojstven i specifian nain, pledira za snanijim
angamanom ena i u bh. drutvu i politici.
Ovaj rukopis dobar je primjer sretnog spoja preglednog teorijskog rada i izuzetnog istraivakog napora autorice. Tekst je dobro
Recenzije
strukturiran, pregledno i jasno napisan, itatelju nudi pregled relevantne literature (u definiranju pojmova kojima se nadalje operira),
historijski pregled razvoja enskog pokreta u BiH, kao i pregled
promiljanja znanstvenica koje se bave ovim podrujem o stanju i
perspektivama enskog pokreta u BiH.
Rukopis Zlatiborke Popov Mominovi je znanstveno djelo
namijenjeno prije svega akademskoj zajednici, teoretiarima gender studija i sociologije, te studentima tih i srodnih oblasti. Publika ovog rukopisa kao budue knjige nee biti ograniena samo na
Bosnu i Hercegovinu, ve i na cijelu regiju, koja, zapravo, prvi put
na jednom mjestu dobiva cjelovitu sliku o enskom pokretu u Bosni
i Hercegovini, ali i relevantnu teorijski zasnovanu i empirijskim
istraivanjem osnaenu interpretaciju njegove uloge.
Shodno navedenim zakljucima, svesrdno preporuujem objavljivanje ovog rukopisa kao knjige, a izdavau estitam na prepoznavanju vanosti ovog djela za objavljivanje.
prof. dr. sc. Lejla Turilo
Feministiki ili enski pokret:

pregled historijata i tendencija u oblicima
djelovanja ena i za ene u BiH
Knjiga pod naslovom enski pokreti u Bosni i Hercegovini artikulacija jedne kontrakulture autorice Zlatiborke Popov Mominovi na inovativan nain analizira istoriju, poziciju i
perspektive enskog pokreta i aktivizma u Bosni i Hercegovini.
Autorica prevazilazi uobiajene pojednostavljene i jednostrane
analize enskog udruivanja i aktivizma koje prenaglaavaju ili u
potpunosti zanemaruju pojedine stepenice u njegovom razvoju.
U metodolokom smislu, uspjeno je kombinovano kvantitativno
i kvalitativno istraivanje. Iako se centralni dio rada sabire oko
kljunih rezultata dobivenih putem upitnika i dubinskih intervjua,
autorica ne izbjegava narativne opise analiziranih drutvenih problema i teorijsku analizu uzroka tih problema.
Knjiga je tematski podijeljena u tri glavna poglavlja koja ine
logiku i koherentnu cjelinu. U prvom dijelu studije autorica na
jednom mjestu sabira i ita razliite analize drutvenih, a posebno
enskih pokreta, gradei na taj nain teorijski okvir ove studije.
U drugom djelu studije autorica analizira istoriju enskog
pokreta ne ostajui pri tome iskljuivo na historiografskom prikazu,
ve razvijajui socioloko-filozofsku raspravu. Posebno je zanimljiv
i drugaiji nain na koji autorica posmatra prethistoriju enskog aktivizma i enskog udruivanja, gdje pod prethistorijom podrazumijevamo period prije osnivanja AF-a. Ono to odvaja ovu analizu
od dosadanjih razmatranja ovog perioda, jeste injenica da autorica
uoava liberalni fon bosanskohercegovakog enskog udruivanja
i njegove slinosti sa ostatkom Evrope. Pri tome se ne ignoriu,
ve se izdvajaju i naglaavaju specifinosti bosanskohercegovakog
enskog udruivanja. U razmatranju poetaka historije enskog
aktivizma i udruivanja u Bosni i Hercegovini, autorica posebno
naglaava ulogu i znaaj AF-a u emancipaciji ena i daljem raz-
10
Recenzije
voju enskog/feministikog aktivizma. Pri tome autorica izbjegava

redukcionistiki pristup koji prenaglaava ili osporava ulogu AF-a
u ovim procesima.
Analizirajui razdoblje od ukidanja AF-a do kraja 80-tih
godina, autorica fokus svoje analize prebacuje na probleme horizontalne podjele rada i dvostruke optereenosti ena, zakljuujui
da je u socijalistikom periodu na djelu bila polovina emancipacija ena. Uzimajui u obzir razliite sociokulturalne determinante ove polovine emancipacije, autorica prevazilazi uobiajena
redukcionistika interpretiranja i tumaenja enskog/feministikog
pitanja, udruivanja i aktivizma u socijalitikom periodu. (Pre)
ispitujui pozicije i (ne)mogunosti artikulacije zahtjeva drutvenih
pokreta (pa tako i enskog/feministikog pokreta) u okvirima
socijalistike ideologije, autorica dodatno utemeljuje svoje zakljuke
o ogranienoj emancipacji. Meutim, uvia da je djelomina emancipacija ipak otvorila mogunosti za ene iz akademskih krugova,
to je rezultiralo organiziranjem konferencije Drug-ica.
Trei dio rada poinje sa refleksijom na tranzicione devedesete,
kada se i enski aktivizam (pre)oblikuje u drugaijim uslovima.
Naime, poetkom 90-ih u Bosni i Hercegovini, ali i generalno na
podruju bive Jugoslavije, stvaraju se nove paradigme paradigme
nacionalnih politika. Pod okriljem nove dominatne paradigme
bosanskohercegovako drutvo doivljava repatrijarhalizaciju i
retradicionalizaciju. Revitalizirani patrijarhat i tradicionalizacija
pojavljuju se u drugaijem ruhu, i to sa nizom novih konotacija
koje nisu predstavljale njihov fundament u socijalistikom periodu.
Te konotacije su uslovljene vraanjem potisnutih nacionalnih,
kulturnih i religijskih identiteta, koji nakon devedesetih godina
dobivaju sve vei politiki znaaj stvarajui time novu drutvenu,
politiku i pravnu paradigmu. Upravo sa raspravom o ovim novim,
rodnim reimima zapoinje trei dio knjige pod nazivom enski
pokreti u BiH u dejtonskom i postdejtonskom periodu.
Kljuna pitanja ove studije sabiraju se upravo u ovom treem
dijelu rada, ukljuujui i rezultate emiprijskih istraivanja koje je
11
autorica provela. Imajui u vidu da su ene daleko zastupljenije od

mukaraca u civilnom drutvu, cilj ovog istraivanja je bio da se, kako
autorica navodi, utvrde dometi, ali i antinomije ovakvog angamana
ena u civilnom drutvu Bosne i Hercegovine. Autorica pokazuje da
je enski pokret izuzetno znaajan segment civilnog drutva u Bosni
i Hercegovini, da su se ene unutar njega izborile za vlastiti prostor,
te da su pokretaka snaga njegovog razvoja. Ne idealizirajui i ne
amnestirajui ensko udruivanje i enski aktivizam kao znaajan
dio civilnog drutva u Bosni i Hercegovini, autorica (raz)otkriva i
analizira uzroke negativnih pojava i tendencija u oblicima djelovanja
ena i za ene. Neke od tih negativnih pojava, enske organizacije
dijele sa drugim udruenjima graana/ki u Bosni i Hercegovini
i openito sa zemljama u tranziciji (na primjer, donatorsko
usmjeravanje aktivnosti udruenja, zavisnost od donacija, problemi
odrivosti udruenja, preotereenost i maksimano troenje aktivista/
kinja...). Druge negativne pojave vezane su za specifino iskustvo
enskog/feministikog udruivanja u Bosni i Hercegovini, kao na
primjer problemi elitizma linosti, odnosno pojedinih aktivistkinja
i liderica, te problem elitizma grupe, odnosno organizacije, koja je
iz ovih ili onih razloga bolje pozicionirana u sferi civilnog drutva u
odnosu na neke druge enske grupe.
Kroz upitnike, a posebno kroz dubinske intervjue, autorica
trai razloge za ovakvo stanje. Autorica nikada ne ostaje na pukom
navoenju i deskripciji rezultata istraivanja, ve na stranicama svoje knjige konstantno razvija teorijsku analizu identificiranih problema. Pri tome su obuhvaeni razliiti aspekti problema enskog
udruivanja i aktivizma, posebno oni koji se tiu sociokulturalnog
konteksta u kojima djeluju. Posebna panja posveena je pitanju
(ne)saradnje izmeu vladinog i nevladinog sektora, predstavljakim
strategijama koje mediji koriste kada je rije o enskom aktivizmu,
te napostajanju ire socijalne baze enskog pokreta koja se ogleda u
apatinosti enske populacije u Bosni i Hercegovini.
Posebno je zanimljivo da ova analiza otkriva dva vana problema
koja bi mogla i trebala usmjeriti dalji enski pokret i aktivizmu. Prvi
12
Recenzije
problem je nedostatak solidarnosti izmeu razliitih grupa i aktivistkinja, koji i onda kada se pojavljuje, svodi se na projektnu saradnju. U stvarnosti, umjesto koncepta solidarnosti na djelu je koncept
konkurencije koji je uslovljen prvenstveno donatorskim politikama.
Drugi problem tie se pitanja da li uope moemo govoriti o
feministikom pokretu i aktivizmu ili je samo rije o enskom pokretu i aktivizmu. Odgovor na ovo pitanje nije iskljuivo terminoloke
naravi, ve oslikava percepciju i (ne)mogunosti aritikulacije feminizma i feministikih zahtjeva u Bosni i Hercegovini. Sam pojam
feminizma u bosanskohercegovakoj javnosti optereen je predrasudama, stereotipima, zlonamjernim tumaenjima, neznanjem i
nerazumijevanjem. Govorei o feministikom identitetu enskih
organizacija, autorica pokazuje da aktivistkinje i enska udruenja
rijetko sama sebe nazivaju feministikim. Na osnovu provedene
analize autorica zakljuuje da postoji konfuzija oko pojma feminizam, a koja je prisutna i u javnosti ali i kod samih aktivistkinja to
odraava svojevrsnu ideoloku konfuziju koja je karakteristina za
sve tranzicijske zemlje, pa i Bosnu i Hercegovinu.
Nakon itanja ove knjige o enskom udruivanju i aktivizmu
moemo izvesti nekoliko zakljuaka. Prije svega, moemo govoriti
o enskom udruivanju i aktivizmu koje predstavlja znaajan segment civilnog drutva, ali ne i o feministikom pokretu u Bosni i
Hercegovini. Feministiki pokret i feministiki aktivizam i u onoj
mjeri u kojoj se pojavljuje svodi se iskljuivo na individualne napore,
ali nikada se nije ispoljio kao organizirani drutveni pokret. Onoga
trenutka kada se enska udruenja i aktivistkinje u Bosni i Hercegovini ponu prepoznavati i predstavljati u javnosti kao feministika
udruenja, te kada se razviju oblici istinske saradnje koja e se
ispoljiti kao sestrinstvo i solidarnost izmeu razliitih enskih
udruenja/aktivistkinja, tada emo moi govoriti o feministikom
pokretu u Bosni i Hercegovini. Meutim, s obirom na analizu provedenu u ovoj knjizi, obesrabruje dojam da ovaj preokret ne zavisi
iskljuio od udruenja/aktivistkinja, ve prvenstveno od cjelokupne
drutvene klime.
13
Sigurno je da e publikacija enski pokret u Bosni i Hercegovini: artikulacija jedne kontrakulture, autorice Zlatiborke Popov Mominovi, predstavljati inspirativno tivo za feministike
teoretiarke, aktivistkinje, ali i iru italaku publiku, te sa radou
preporuujem objavljivanje ove knjige.
Amila dralovi,
magistrica sociolokih nauka
14
Feminism: outmoded and unpopular

Guardian, 2003
Bra-burning feminism has reached burn-out
The Times, 2003
Uvod
UVOD
Iskustvo bivanja enom je u istorijskom smislu bilo iskustvo bivanja drugou u odnosu na normativna znaenja koja postulira i
namee drutveno-politiki poredak razliitih epoha. Od antikog
perioda za ene je bio rezervisan ojkos a za mukarce polis, dok je
u srednjovjekovnom poretku tzv. troslojna staleka struktura ene
zapravo posmatrala kao etvrti stale1, a do radikalne promjene nije
dolo ni u epohi moderne, koja nastaje kao tzv. slobodni savez slobodnih graana brae, koji, kako suptilno elaborira Kerol Pejtman u polnom ugovoru, zbacuju sa vlasti monarha patrijarhalnog oca. 2 Drutveni medijator mukog auctoritas-a predstavljali su:
borba, rat, nasilje, kao i razliiti arhetipoloki diskursi. 3 Iako se
esto navodi da su u nekim tzv. prvobitnim zajednicama postojala
mikrodrutva matrijarhata, kasnija istraivanja ukazuju da nije rije
1 Sharar Shulamith, The Fourth Estate: A History of Women in Middle Ages,
Rouledge, London and New York, 2003, p.3.
2 v. Kerol Pejtman, Polni ugovor, Feministika 94, Beograd, 2001.
3 Zorica Tomi, Muki svet, igoja tampa, Beograd, 2007, str. 145.
17
o nikakvoj vlasti ena4, ve o pukom lingvistikom konstruktu u

kojem se srodstvo raunalo po majinoj liniji, a majin brat ujak,
bio je mona figura u tom lancu, ime se pak ne negira da su u pojedinim zajednicama ranih perioda ene imale bolji poloaj npr.
kontrolisale su svoj rad i raspodjelu, i postojali su tzv. oblici disperzije vlasti.5
Tokom ovih epoha uli su se i razliiti glasovi ena koje su se
zalagale za drukiju poziciju ena u drutvu i gradile razliite interpelacije u dominantni simboliki poredak. No, tek sa usponom
moderne nastaje drutveno-politiki okvir koji omoguava da ovi
glasovi postanu jai, a okupljena snaga artikulisanija i monija. O
tome, upravo, svedoi enski pokret koji poinje da se artikulie u
vihorima Francuske revolucije 1789, a svoj puni zamajac dobija u
XIX vijeku. Tu ena, s jedne strane, tei da ne bude vie drutveno
mrtva i politiki irelevantna, ali i da, kao ono to je na rubu, neodredivo i neobanjivo o emu npr. svjedoe one grupe ena koje
odstupaju od normi date epohe, uznemiri i potkopa vladajui poredak iji je objekt i nalije realnog (sintagma Julije Kristeve).6 Kako,
fukoovski reeno, sistemi moi konstruiu subjekte koje potom pretenduju da predstavljaju, kategorija ena definie se u zavisnosti od
artikulacije polja moi.7 No, nametnutost enske podreenosti otvara traumatski jezgru/ostatak koja postaje mjestom za dezidentifikacijski otpor.8 Borbom za samodefiniciju, kroz inove borbe i
4 Jedan od problema u ovakvim interpretacijama je i to to se navodna enska
suprematija tumai kao analogna mukoj moi u patrijarhatu (v. arana Papi
i Lydia Sklevicky, Antropologija ene novi horizonti analize polnosti u
drutvu, u: . Papi i L. Sklevicky (ur.), Antropologija ene, igoja tampa,
Beograd, 2003, str. 24.
5 Elinor Likok, Poloaj ene u egalitarnom drutvu, u: . Papi i L. Sklevicky
(ur.), Antropologija ene, str. 240, 215.
6 v. Jasmina Husanovi, Kultura traume i identitarna politika u BiH: Kritika

ideologije pomirenja, Diskursi br. 3/god. II, str. 12; v. Adrijana Zaharijevi,
Postajanje enom, Rekonstrukcija enski fond, Beograd, 2010, str. 57-67.
7 Dudit Batler, Nevolja s rodom, Karpos, Loznica, 2010, str. 48, 77.
8 Judith Butler, Univerzalnosti koje se natjeu, u: J. Butler, E. Laclau, S. iek,

Kontigencija, hegemonija, univerzalnost. Suvremene rasprave na ljevici, Naklada
18
Uvod
kroz stvaranje vlastitih konverzacionih okvira, rastvaraju se sistemi

moi koji pod platom univerzalnosti pretenduju da predstave pa
ak i zatite subjekt (itaj enu) mehanizmima ograniavanja i kontrole.9
Ovaj in artikulacije drukijeg, uznemiravanje pa i potkopavanje vladajuih sistema iskljuivosti, koji pod platom normalizacije
sprovode vidljive i manje vidljive prakse nasilja i dominacije, d se
naslutiti i u sadanjem bosanskohercegovakom enskom pokretu
koji artikulie vrijednosti i ciljeve mimo etnopolitike kao totalitarne
ideologije i dehumanizirajueg sistema vlasti koja ljude svodi i postvaruje na etniku biomasu.10 S tim u vezi, cilj enske scene je, odn.
bi trebao biti: osobit otpor naspram svih praksa iskljuivanja (ne
samo u rodnom smislu), koje jo uvijek odravaju pojam opeg kao
solidarnost u sadanjem inu politike borbe.11 No, ovaj in nije
slijep pred samim sobom, ve je otvoren za rascjepe, autoparadiranje, samokritiku, dovodei u pitanje i same uslove pod kojima se ovi
procesi deavaju, a koji su prethodno odreeni kao neinteligibilni i
nemogui.12
Jasenski i Turk, Zagreb, 2007, str. 152-153.
9 D. Butler, Nevolja s rodom, str. 48.
10 v. Asim Mujki, Mi, graani etnopolisa, ahinpai, Sarajevo, 2007.
11 Jasmina Husanovi, Diskurs i/ili praksa, u: ura Kneevi et al (ur.), Seminar. ene i politika: Feminizmi na istoni nain, enska infoteka, Zagreb, 2000,
str. 36.
12 v. Judith Butler, Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity, Routledge, New York and London, 1990, p. 150.
19
The Death of Feminism?

BBC News, 2004
Flower arranging will always trump feminism
Observer, 2005
enski pokret kao drutveni pokret
1. ENSKI POKRET KAO

DRUTVENI POKRET
1.1. Zaeci enskog pokreta

Drutvene nauke su u svom nastanku vie bile zaokupirane
strukturom, a ne promjenom, pokuavi da odrede ono trajno u
drutvenim odnosima. To po nekim tumaenjima vai i za marksizam kao pravac13, jer je i kod njega revolucija kao oblik ruilake
i dalekosene promjene reziduum obiljeja prethodne strukture.
Tako je i u politikoj nauci dugo vladao tzv. institucionalni pristup
u kojem je glavni fokus bio na dravu kao centralnu politiku instituciju. Drutvo je bilo u zapeku, iako je upravo tek sa modernom teorijom dolo do formulisanja razlike izmeu drutva i drave
ranije epohe je nisu poznavale. U antikoj tradiciji polis je bio
zajednica, znai ni drutvo ni drava (ili je pak imao djelimino
obiljeja i drutva i drave), a u srednjovjekovnom konceptu parohijalnost i izolovanost feuda jednih od drugih i slaba centralna vlast
13 Vukain Pavlovi, Drutveni pokreti i promene, Slubeni glasnik, Beograd,
2006, str. 101.
23
nisu pogodovala nastanku predstave o dihotomiji drutvo-drava.

Tek sa usponom graanske klase i njenim jaanjem, budui da je
ona bila zamajac ekonomskog i tehnikog napretka, i stvaranjem
tzv. apsolutnih monarhija sa modernom birokratijom i upravljakim
strukturama, poinje se nazirati ova razlika. To je vodilo u idealizaciju civilnog ili graanskog dutva u odnosu na dravu prvo je
proizvod slobodne i autonomne ljudske interakcije, a drugo stege,
prinude, akumulacije vlasti i moi, kao i do svijesti da odreeni
drutveni zahtjevi esto ostaju nevidljivi unutar zidina birokratskih
aparata. Vlast gubi mistiku dimenziju, postaje podlona kritici i
zahtjevima koji dolaze iz drutvene baze, a ljudski ivot tei emancipaciji od pripisanih statusa (kakvi su bili npr. stalei) kroz razliite
forme, kantovski reeno buenja iz dogmatskog dremea kroz
filozofiju, umjetnost, nauku, tehniku i tehnologiju, razliite forme
politike participacije ukljuujui i politiku revoluciju (...)
No i liberalni poredak koji se raa tei normalizaciji ovog puta
iza fasada racionalizma, ljudskih prava i sloboda i prosvjetiteljskog
optimizma koji vjeruje u napredak. I on ima svoje postulate, s tim
da postulati o pravima, slobodama i napretku tjeraju na kritiko
promiljanje i otvaranje prostora i za one koji su na rubu, ukljuujui
i ene i druge brojne marginalne slojeve. Razvoj tampe omoguava
artikulaciju i bri protok i razmjenu ideja, razvoj parlamenta kao
kljune politike institucije postaje mjesto rasprave i kritikih pitanja o nainima i dometima predstavljanja ideje narodnog suvereniteta, nove forme siromatva i raslojavanja koje se u kapitalistikom
sistemu vie ne mogu rjeavati iskljuivo vjerskom filantropijom
postavljaju opasna pitanja o pravoj prirodi i dometu novih sloboda
koje se nude. Po amerikom politikologu arlsu Tiliju, upravo su
faktori kao to su: razvoj parlamentarizma, tampe i proleterizacija
doveli do nastanka drutvenih/socijalnih pokreta, kao politikih
fenomena i grupnih aktera koje ranije epohe nisu poznavale.14
ene se takoe ukljuuju u ova zbivanja, pogotovo ene srednje
14 Charles Tilly, Social Movements, 1768-2004, Paradigm Publisher, Boulder and
London, 2004, p. 25.
24
klase koje imaju obrazovanje ali nemaju otvorene drutvene kanale

da se ispolje i tek im predstoji borba za njih, dodatno komeajui
uzavrele duhove i remeui, u smislu Dudit Batler (Judith Butler),
nametnute okvire kroz razliite subverzivne inove preoznaavanja,
umnoavanja i izmetanja autoriteta.15 One pisanom rijeju tee
da slobode obuhvate i njih kao racionalna bia, te se odupiru svom
drutvenom statusu koji je njihov poloaj izjednaavao sa poloajem
djece, mentalno zaostalih i uopte onih o kojima se doivotno treba
brinuti, dovodei na taj nain u pitanje maskulinu polnu ekonomiju (Fuko). U tom duhu je npr. pisala Engleskinja Meri Volstonkraft
u antologijskom tivu Odbrana prava ena (On Vindication of the
Womens Rights), tzv. klasiku liberalnog feminizma. Djelo je pisano
sa prosvjetiteljskim optimizmom o potrebi emancipacije ena iz
zlatnog kaveza domainstva, dok su Parianke juriale na Versaj
rame uz rame sa mukarcima. Meri Volstonkraft pie sa pozicije
apoteaze razuma, ali i nove socijabilnosti i senzibilnosti bazirane na
graanskim vrlinama na kojima se trebaju osnovati nove republike,
istiui da nejednakosti, ukljuujui i polne, onemoguavaju razvoj
moralnog, kultivisanog subjekta16, status za koji se ene tek trebaju
izboriti budui da su trampile svoje zdravlje, slobodu i vrlinu za
sigurnost kuanske rutine. Dok ona pie, Parianke osnivaju prve
enske politike klubove u revolucionarnom Parizu, a Olimpija de
Gu Deklaraciju pie o pravima ena i graanki kao reakciju na
Deklaraciju o pravima ovjeka i graanina, postavljajui pitanje:
ovee, jesi li sposoban da bude pravedan? Ovo pitanje
postavlja ti jedna ena. Bar joj to pravo ne moe oduzeti.
Kai mi, ko ti je dodelio tu vlast i mo, da potiskuje i tlai
moj pol? Tvoja snaga? Tvoji talenti? Posmatraj Stvoritelja u
njegovoj mudrosti, proi kroz prirodu u svoj njenoj velianstvenosti, kroz prirodu kojoj se toliko divi i kojoj se eli
15 D. Batler, Nevolja sa rodom, str. 41-42.
16 Chris Jones, Mary Wollstonecrafts Vindications and their political tradition,

in: Claudisa Johnson (Ed.), The Cambridge Companion to Mary Wollstonecraft,
Cambridge University Press, Cambridge, 2002, p.44.
25
pribliiti i pronai tamo, ako moe, bar jedan primer tiranijske vladavine. Idi ivotinjama, pitaj elemente, posmatraj
biljke, da baci jedan pogled na krvotok prirode i pronai dokaz kad ti dajem sredstva u ruku. Trai, istrai, nai razliku
meu polovima u prirodnom poretku, ako moe. Svugde
e je nai bez razlika, svugde e nai da polovi rade u meusobnoj harmoniji u ovom besmrtnom delu. Samo je ovek
za sebe promenio ovaj osnovni princip. Ekstravagantno, slepo, napuhan od silne nauke, degenerian, on u ovom stoleu
prosvetiteljstva i otroumlja eli vladati despotski u svom
neznanju nad jednim polom koji poseduje svu intelektualnu
slobodu. On tvrdi da e profitirati od revolucije i zahteva
svoje pravo na jednakost, da ne kaem nita vie.
Da se usvoji od strane Nacionalne skuptine na kraju ovog
ili s poetka novog legislativnog perioda.17
U Francuskoj revoluciji pak su, kako primeuje Adrijana
Zaharijevi, potezi protofeministkinja ostali rasuti i razjedinjeni
usljed protivrjenosti same filozofije prirodnih prava na kojima se
zasniva novo drutvo koje se raa.18 To najbolje ilustruje filozofski opus an ak Rusoa, ije je tivo najvie i uticalo na Robespjera i jakobince kao najmoniju revolucionarnu grupaciju. Jer,
kako primjeuje jedan od branitelja enskih prava liberalne provinijencije Don Stjuart Mil, kad spekulacija obavi posao, slijedi
sprovoenje spekulacije u djelo.19 Ako je bilo robova po prirodi, to
je zato to je bilo robova protiv prirode, budui da su ih stvorile
odreene drutvene okolnosti, navodi Ruso. Predavanje slobode
ugovorom nema nikakvu teinu, ni moralnu ni politiku, budui
da je takav jedan in nita drugo do in ludila 20, te je stoga i nevalidan, jer ugovor pretpostavlja racionalnu odluku. Da li je i in
podreivanja ena mukarcima isto tako nevalidan, te stoga stoga
17 Gizela Bok, ena u istoriji Evrope, Clio, Beograd, 2005, str. 86-87
18 A. Zaharijevi, Postajanje enom, str. 22.
19 Don Stjuart Mil, Potinjenost ena, Slubeni glasnik, Beograd, 2008, str. 109.
20 an ak Ruso, Drutveni ugovor, FilipVinji, Beograd, 1993, str. 14.
26
i nema opravdanja? Tako bi slijedilo kad bi se Rusoova opta volja

zaista odnosila na sve. Meutim, on drutveno ustrojstvo rodnih
odnosa vjeto premjeta u prirodno stanje (slino je prije njega
uradio i Don Lok). Porodica je najstarija i jedina prirodna drutvena
zajednica za koju stoga ne vae naela dobrovoljnosti drutvenog ugovora (podvukla Z.P.M.): u njoj ene uvaju kolibu i djecu, a mukarci
idu van da nabavljaju hranu jer se muko i ensko razlikuju po prirodi i predodreeni su da obavljaju razliite poslove21, poslovi ene
proizvode njenu imanenciju, a mukarca transcedenciju (sintagma
Simon de Bovoar). 22 Ovi rusoovski tropi ukazuju na ambivalentan
status ene u okviru civilizacije one ne spadaju ni u domen prirode
ni u domen kulture23, i na rascjepu tog razmea e, kroz kritiki
angaman, pokuati demistifikovati unaprijed zacrtane premise.
Ovakvi diskursi pokazuju sav sjaj i bijedu prosvjetiteljstva iz
enskog ugla. Nataloene prakse iskljuivanja jednog pola, koji
se prirodno razlikuje od drugog pola, uzete su zdravo za gotovo
u matricama binarnosti, bez da se propitaju drutveni aspekti ove
navodne prirodne uslovljenosti i kulturni inovi upisivanja znaenja
u tijelo. No, budui da se okvir iskljuivanja ena iz statusa politikog
subjekta gradio u okvirima univerzalnih prava i sloboda, ukazuje, da
se posluimo terminologijom Ernesta Laklaua, na duboka iaenja
koja trae drastina preinaenja. 24 No, taj in se nee dogoditi u
Francuskoj najprije zbog terora koji se svojom masovnou obruio
i na enske klubove, a potom Napoleonovog udara i uvenog Code
Napoleon, koji je dugo bio na snazi vjeto koketirajui sa normama
21 Ibid, str. 28.
22 v. Simon de Bovoar, Drugi pol. injenice i mitovi, BIGZ, Beograd, 1982.
23 Marija Mijatovi ene izmeu privatnog i javnog, u: A. Zaharijevi (prir.),

Neko je rekao feminizam. Kako je feminizam uticao na ene XI veka, Sarajevski
otvoreni centar, Heinrich Bll Stiftung Bosna i Hercegovina, Fondacija Cure,
Sarajevo, 2012, str. 472.
24 Ernesto Laclau, Identitet i hegemonija: Uloga univerzalnosti u konstituiranju

politike logike, u: J. Butler, E. Laclau, S. iek, Kontigencija, hegemonija,
univerzalnost. Suvremene rasprave na ljevici, Naklada Jasenski i Turk, Zagreb,
2007, str. 84.
27
lAncien Regime-a, Francuskinje je 150 dugih godina iskljuivao iz

zvaninog reda stvari. On e se desiti prije svega na novom kontinentu, gdje je jo uvijek bila prisutna iva revolucionarna retorika i mona misionarska tradicija prvih protestantskih kolonista/
kinja koji/e su krenuli put Amerike Novog Kanana, da uspostave
pravdu na zemlji voeni boanskim poslanjem. 25 Kolumbo tako nije
otkrio samo Eldorado legendarni grad zlata, ve i prostor za
Novog ovjeka na temeljima socijalnog jevanelja. 26
1.2. Drugo buenje

Deklaracija nezavisnosti SAD-a i Ustav mlade republike u
sebi je obuhvatao razliite stubove koje je ljudska misao i praksa
dosegla: rusovski ar o suverenosti naroda, Monteskjeov princip
stroge podjele vlasti i Lokov stav da vlast nastaje i postoji da bi
titila graanska prava. Na taj nain se ono liberalno i individualno
na specifian nain spaja sa onim komunitarnim, republikanskim.
Ovakav jedan okvir, u kojem su lina prava i slobode neprikosnovene, ali i politika zajednica pojmljena kao etika zajednica koja
tei optem dobru, podstie na ivost politikog i uopte drutvenog
ivota u novim kolonijama.
Kao to je opisao francuski filozof Aleksis de Tokvil:
Kad ovek pree iz slobodne zemlje koja nije slobodna,
iznenadi se neobinom prizoru: onde je sve sama delatnost
i kretanje; ovde, sve se ini utihlo i nepomino (...) Tek to
stupite na tlo Amerike, naete se usred nekakve vreve; neki
nerazgovetan agor dopire odasvud; hiljade glasova dopire vam do uiju; svaki od njih izraava neke drutvene potrebe. Oko vas se sve kree: ovde se radi na izboru nekog
25 A. Zaharijevi, Postojanje enom, str. 113.
26 v. Jrgen Moltmann, God for a Secular Society. The Public Relevance of Theology,
SCM Press, London, 1997, p. 8
28
predstavnika, onde poslanici nekog sreza urno idu u grad

da bi se pozabavili nekim lokalnim poboljanjima; negde
drugde zemljoradnici iz nekog sela naputaju svoje brazde
da bi pretresli plan nekog druma ili kole (...)27
U Federalistu se piu polemiki lanci o obliku ureenja koji je
potreban da bi se ovi postulati integrisali neki su se bojali jake
centralne vlasti koja bi ugroavala ljudska prava, a drugi su, pak,
ukazivali na potrebu za jaom integracijom da bi se ova prava efikasnije ouvala. Prisutan je takoe i strah od demokratije ali i
politikog frakcionaenja, budui da ljudi imaju razliite interese,
to e najplastinije izraziti James Madison u seriji lanaka objavljenih u Federalistu.28 No, ta je sa onima iji su interesi nevidljivi i
koji se ne mogu zastupati u mladoj republici? Iako republiku najee
ilustruje tijelo mlade, lijepe, edne djevojke (podvukla Z.P.M.), upravo
ova injenica ukazuje da ene mogu tu ostati samo na ravni predstave. 29 Tako je npr. Ruso govorio da se suverenitet ne moe predstaviti. Upravo iz tih razloga, ensko tijelo je korieno da ilustruje ovu
nepredstavljivost suvereniteta. No, republika im daje jedan vaan
zadatak da odgajaju vrle, moralne sinove republike. Na taj nain je
privatnost Amerikanki pretvorena u politiki odgovoran prostor.30
Amerikanka tako nikad nije bila u punom smislu kuni aneo
viktorijanskog morala engleske u XIX vijeku protestantizam joj je
dao mjesto u ivotu lokalne crkve i misionarenju, a u mukotrpnom
poslu na izgradnji novog drutva i ona je pozvana da zasue rukave. Kako se graanske vrline, smatralo se, stiu najprije kod kue,
njena misija je bila jo vea. Iako je Abigail Adams svom suprugu,
jednom od sastavljaa ustava rekla Do not forget the ladies a ovaj to
27 Aleksis de Tokvil, O demokratiji u Americi, Izdavaka knjiarnica Zorana
Stojanovia, Sremski Karlovci-Novi Sad, 2002, str. 210-211.
28 v. David Held, Modeli demokracije, kolska knjiga, Zagreb, 1990, str. 72-73.
29 Tako je npr. Ruso govorio da se suverenitet ne moe predstaviti. Upravo iz tih

razloga, ensko tijelo je korieno da ilustruje ovu nepredstavljivost suvereniteta. Stari reim je tako predstavljalo tijelo stare, razvratne aristokratije, a nove
republike mlade, edne, nevine djevojke.
29
ipak previdio, ova zaboravnost ipak nije bila potpuna. Feti predstavljanja stvara upit nad onim to je nepredstavljivo, koje se stoga
ne moe shvatiti kao Drugi. 31
Kao to smo ve rekli, pozvavi se na Laklaua, napetost na nivoima realno simboliko tj. predstavljivo nepredstavljivo, dovodi
u pitanje sam postupak oznaavanja. No, ono to e Amerikanke
najprije nagnati na akciju nije bio problem nekontigencije njihovog statusa kao subjekta koji ima znaajnu drutvenu ulogu, ali je
uprkos tome politiki nepredstavljiv. Naprotiv, pitanje morala e za
njih postati kljuno, paralelno sa tzv. Drugim velikim buenjem
(Second Great Awekening) koji je zahvatio kolonije, iekujui
ponovni dolazak Hrista. Rapidan razvoj i rast novog drutva e sa
sobom donijeti brojna socijalna zla koja odskau od ideala nove,
mlade, vrle republike, i injenica da je jedna grupa, dogovorom
ustavotvoraca, vrijedila kao 1/3 ovjeka. Naime, kada se dogovaralo
o politikom predstavljanju kolonija u centralnoj vlasti, kolonije na
jugu u kojima je postojao robovski rad izborile su se da i crnako
stanovnitvo ue u krajnju raunicu, emu su se opirali sjevernjaci.
Na kraju je postignut kompromis po kojem je jedan crnac vrijedio
kao 1/3 slobodnog ovjeka. Ovakva jedna kalkulantska licemjernost, oliena u postojanju robovskog rada u drutvu koje tei biti
olienje boje providnosti, izazvala je nezadovoljstvo. Iz tih razloga
e na amerikom kontinentu nastati Abolicionistiki pokret Pokret
za ukidanje ropstva, u kojem e ene uzeti znaajan udio i postati
njegov moda i najportvovaniji dio, budui da drutvene konvencije i obiaji nisu odobravali ovakve oblike uea ena u javnoj sferi,
pogotovo ne javna obraanja ena na skupovima i konvencijama.
Mnogi istiu presudnu ulogu abolicionistikog pokreta za nastanak
enskog aktivizma (podvukla Z.P.M.), budui da u njemu ene stiu
znaajne politike i socijalne vjetine, nailaze na prepreke u svom
punom angamanu i postaju svjesne povezanosti izmeu ropskog
statusa Afroamerikanaca i vlastite deprivacije. Na taj nain se zapravo uvia da su rasa i seksualnost instrumenti biologizujue moi
31 D. Butler, Nevolja s rodom, str. 77.
30
moderne drave32 i lukavih hijerarhija unutar liberalnog sistema

vrijednosti, slobode i jednakosti, budui da im je, navodno, izvor u
biologiji.
ene su ostavile dubok trag direktnim upadom u ove
netransparentne hijerarhije modernosti svojom nesebinom borbom
i zalaganjem. Tako su se npr. sestre Sara i Angelina Grimke,
koje su same poticale iz junjake robovlasnike porodice, stalno
obraale javnosti pisanom i govornom rijeju, naroito vjerskim
zvaninicima sa juga koristii biblijske citate u svrhu borbe protiv ropstva. Kako su ove hrabre sestre prekrile konvenciju koja je
zabranjivala obraanje ena u javnosti, naroito tzv. mjeovitoj
publici (i mukoj i enskoj), nekoliko puta su bile izloene fizikom
nasilju, a mnoge vjerske zajednice osudile su ovo njihovo krenje
drutvenih i hrianskih naela. 33 Jedna od pionirki enskog pokreta, Lukrecija Kofin Mot, sa svojim suprugom Dejmsom, takoe,
bila je aktivna u udruenjima protiv ropstva: pomagala je odbjeglim
robovima da nau utoite, organizovala bojkot roba proizvedenih
robovskim radom i stalno pozivala na ire drutvene i moralne reforme. 34 Meutim, kako je u okviru American Anti-Slavery Society
nailazila na stalne prepreke u vlastitom angamanu, odluila je da
pokrene ensku asocijaciju, The Philadelphia Female Anti-Slavery Society. Kada je u Londonu 1840. odrana internacionalna konvencija
protiv ropstva, mnoge znamenite ene bile su prinuene da sjednu u
galeriju bez prava aktivnog uea, iako su bile legitimno delegirane
od vlastitih organizacija. Iako iskljuene i svedene na drutveni
dekor konvencije, dolo je do njihovog meusobnog upoznavanja
32 E. Shanklin, Antropology and Race, pr. Marina Simi Kratka skica za
pregled razumevanja rase i roda u zapadnoevropskoj nauci, u: A. Zaharijevi
(ur.), Neko je rekao feminizam. Kako je feminizam uticao na ene XXI veka, str.
253.
33 Alana S. Jeydel, Political Woman: The Womens Movement, Political Institutions,

the Battle for Womens Rights Suffrage and the ERA, Routledge, London and
New York, 2004, p. 40.
34 Shane Mountjoy, The Womens Rights Movement: Moving Toward Equality,
Chalsea House Publishers, New York, 2008, p. 35-37.
31
i do kristalno jasnog otkria da je njihovo uee i djelovanje u

javnoj sferi u velikoj mjeri inhibirano. Borei se protiv crnakog
ropstva, uskoro e zahtijevati i ukidanje robovanja uopte. 35 Postavi
svjesne svoje iskljuenosti, ene organizuju 1848. godine u mjestu
Seneka Fals (Seneca Falls) u dravi Nju Jork uvenu Seneka Fols
konvenciju. Konvencije, kao oblik spontanog okupljanja graana,
smatrane su posebno znaajnim u republikanskom ureenju i njihov
pomalo teatralni karakter davao je poseban ar politikom ivotu,
budui da se nalazio izvan zvaninih institucija. Ostraenost i
jednostranost usko stranake politike u javnosti ostavljale su gorak
ukus, pa se na ovakva okupljanja gledalo sa odobravanjem. 36 Aktivno uee ena u konvencijama nije bilo u skladu sa drutvenim
kodeksom ponaanja, one su najee u njima sjedele u galeriji i
bodrile muke uesnike, vitezove javne sfere. ene su u javnosti
mogle biti prisutne uglavnom putem pisane rijei i mnoge su na taj
nain dale veliki doprinos znaajnim javnim i politikim raspravama. Ovoga puta ene otvoreno izlaze u javnost i to ne radi zagovaranja moralne obnove i ukidanja ropstva, ve upravo s ciljem
artikulacije vlastitog glasa i definisanja svog statusa na osnovu ega
e se krenuti u otvoreni angaman. Dejms Mot je predsjedavao
konvencijom, a Lukrecija je odrala uvodno i zavrno predavanje.
Kao rezultat konvencije nastala je tzv. Deklaracija o osjeanjima
(Declaration of Sentiments), koju je potpisalo 68 ena i 32 mukarca
koji su prisustvovali dogaaju. Deklaracija je svjesno oblikovana
u duhu amerike Deklaracije o nezavisnosti, s jasnim ciljem da se
principi novog, republikanskog drutva, proire i obuhvate i drugi
pol. Smatramo ove istine oevidnim: da su svi mukarci i ene
stvoreni jednakim, stoji u Deklaraciji. 37 Dalje je, po ugledu na
osamnaest nepravdi i uzurpacija kralja Dejmsa nad kolonistima,
36 Nancy Isenberg, Sex and Citizenship in Antebellum America. Gender & American
Culture, University of North Carolina Press, Chapel Hill and London, 1998,
p. 18.
37 Valerie Bryson, Feminist Political Theory. An Introduction, Palgrave Macmillan,

Houndmills, Basingstoke, Hampshire and New York, 2003, 2nd ed., p. 32.
32
naveden isti broj nepravdi i uzurpacija koje se nanose enama. ene

se moraju povinovati zakonima u ijem stvaranju nisu uestvovale, i
budui da ne mogu da biraju svoje predstavnike/ce u organima vlasti
ostaju potpuno nezatiene, brak ih ini graanski mrtvim budui
da muu duguju poslunost, a u sluaju razvoda djeca se po automatizmu povjeravaju oevima. Dalje, enama je sistematski uskraeno
pravo na obrazovanje kao i pristup profitabilnim profesijama, a u
vjerskim zajednicama kao i u dravi ne mogu da imaju nikakvu do
podreenu poziciju. Konvencija je, iako je je trajala samo dva dana,
ukazala na itav dijapazon razliitih oblika represije nad enama
meu kojima spadaju: pravne, drutvene, politike, ekonomske,
obiajne, religijske. injenica da je Deklaracija direktno inspirisana
republikanskim arom deklaracije o nezavisnosti, ukazuje na
predanost autorke Elizabet Stenton i okupljenih koji su tu deklaraciju
usvojili u transformaciji zemlje u istinsku demokratsku republiku. 38
Poslije konvencije nastavilo se sa odravanjem sastanaka, predavanja, borilo se pisanom rijeju i peticijama, javno su odbacivane
mizoginine interpretacije Biblije i sl. Kako navodi Elizabet Stenton, nai sastanci su esto bili nezgrapno voeni i na brzinu organizovani, ali smo rukovoene intuitivnim saznanjem da smo liene
svojih prava (...) Tako je inaugurisan najvei pokret XIX vijeka39
(prevod Z.P.M.) Ova izvjesna stihijnost i oslanjanje na intuitivnost
o emu svjedoi Elizabet ove enske inicijative upravo ini pokretom, budui da se u pokretima radi o nehijerarhizovanoj kolektivnoj akciji i razliitim oblicima zgusnute, dinamine drutvene
interakcije, radi ciljeva koji esto nisu unaprijed definisani, ve se
zapravo konstituiu kroz sam pokret. U enskom pokretu koji se
javio vidimo na djelu brojne, trajne procese i kretanja, u kojima
pojedinke, neformalne grupe i organizacije, kroz aktivnost, komunikaciju i konflikte, definiu sami sebe i svoju drutvenu poziciju i
38 Sally G. Mcmillan, Seneca Falls and the Origins of the Womens Rights Movment,
Oxford University Press, Oxford and London, 2008, p. 4.
39 Ibid, p.5.
33
bore se da je izmijene.40 Mijenjajui i redefiniui sopstvo, mijenjaju

i redefiniu drutvenu zajednicu, i prikrivene zakone maskuline
polne ekonomije nadziranja i kanjavanja (Fuko) u njenoj lanoj
univerzalnosti.
1.3. Novi enski pokret

Kao i klasini enski pokret, i novi (alternativni) nastaje kao
dvostruki protest. Naime, pokret se ponovo budi u periodu uspona
Nove ljevice 60-ih godina prolog vijeka, studentskih nemira i protesta, pokreta za graanska prava i sl. Kao to su se ene iz tzv. klasinog
pokreta suoile sa brojnim preprekama u okviru tog alternativnog i
naizgled radikalno novog, koji se pokuava inaugurisati umjesto
starog, isto se desilo i sa aktivistkinjama u okviru brojnih pokreta nastalih na talasima Nove ljevice. U novim pokretima ene su ostale marginalizovane, nastavile su da obavljaju tradicionalne uloge (uglavnom
su radile pomone poslove) i veina nazovi emancipovanih drugova
posmatrala ih je kao seksualni objekt i trofej (podvukla Z.P.M.). Pokuaj
da o tome javno govore naiao je samo na podsmijavanje i zviduk,
i na optube da bavljanje ovim nevanim pitanjima skree panju
sa glavnih tema. ene se tako poinju okretati sebi, stvaraju male
grupe u kojima raspravljaju o vladajuem seksizmu i svojim iskustvima podreenosti, i ovi susreti su imali ulogu konverzije koja im je
dala snagu da se okrenu sebi i da se sa velikom predanou bore za
vlastito samoosloboenje i samoodreenje.41 Nastao u okviru ovakvih
malih grupa za podizanje svijesti, pokret je ostao vjeran naelima direktne demokratije i autonomije, antibirokratizma, antihijerarhije i
antiinstitucionalizma i gradio je jednu novu politiku simboliku, to
40 Pr. Kejt Ne, Savremena politika sociologija. Globalizacija, politika i mo,
Slubeni glasnik, Beograd, 2006, str. 166.
41 Myra M. Ferree, Beth B. Hess, Controversy and Coalition: The New Feminist
Movement across Three Decades of Change, Routledge, New York and London,
2003, p. 43.
34
se naroito ogleda u metodama borbe protiv patrijarhalnih pogleda

na ensku ljepotu. ene su tako spaljivale grudnjake, bacale tikle
i minku u slobodarsku kantu za smee (Freedom trash can) i krunisale ovce na improvizovanim izborima za mis. Novi enski pokret
je stoga, kako navodi Gizela Bok, bio svjesno ekscentrian, formulisao je svoje ciljeve sa puno mate, ironino i sarkastino, u rijei
i slici, u poeziji i prozi, stavljajui naglasak na spontanost i direktnu
akciju.42 Iako su ovakve akcije bile u centru panje javnosti zbog svojevrsnog medijskog voajerizma i svoje kontrakulturne arolikosti
i matovitosti, definisani su i konkretniji, pragmatski ciljevi. Meu
ovim zahtjevima su zahtjevi za jednako plaanje mukog i enskog
rada, jednake anse u obrazovanju i profesiji, besplatno i cjelodnevno
uvanje djece, svima dostupni vrtii organizovani na antiautoritarnim
osnovama, besplatna i dostupna kontracepcija itd. Fokus je kao takav
bio dvostruk: na ene kao potlaenu i marginalizovanu socijalnu grupu i na problem line autonomije prevashodno kroz prizmu enskog
tijela i seksualnosti. Tako u manifestu danske enske grupe Redstocking stoji da su ene potlaena grupa nad kojom se sprovodi totalna
represija i da je tzv. muka dominacija osnov iz koje se izvode drugi
oblici eksploatacije, kao to su: rasizam, kolonijalizam, imperijalizam.
Postojei modeli seksualnog ponaanja u kojima se ena tretira kao
objekt osvajanja posmatraju se povezano sa nasiljem i militarizmom
u politici, i ovo preplitanje linih iskustava sa kolektivnim iskustvima
razliitih marginalizovanih grupa i institucionalizovanim oblicima
politikog djelovanja koji se baziraju ili pak proizvode prikriveno
ili otvoreno nasilje, ponudili su enama, ali i iroj javnosti, uvid u
razliite metode i oblike represije i dominacije. Ovakvim oblicima
djelovanja i angamana, ene su stvorile jednu drukiju politiku
kulturu. Feministika teoretiarka Dulijet Miel istie da ensku
politiku kulturu karakterie vezanost za line odnose, ue grupe,
kolektivizam nasuprot egoizmu liderstva, odbacivanje konkurentskih
odnosa i svega onoga to karakterie muki svijet.43 Pored ovakvih
42 G. Bok, ena u istoriji Evrope, str. 373-374.
43 Juliette Mitchel, Womens Estate, Penguin, 1971, p. 58-60.
35
oblika angamana karakteristinog za tzv. radikalne grupe pokreta

za osloboenja ena, postojale su i organizacije koje su vie bile hijerarhijski organizovane, sa jasno definisanim pravilima i nadlenostima
i koje su se usmjeravale prema vlasti i koristile lobiranje kao najvaniju
strategiju djelovanja. Meu njima je svakako najznaajnija National
Organization for Women (NOW) koju je vodila Beti Fridan, autorka uvene enske mistike, knjige koja je u velikoj mjeri doprinijela
buenju i samoosvijetavanju ena. Antibirokratizam i antiinstitucionalizam pokreta je, takoe, doao pred iskuenje jer, kako je
rasla podrka javnosti, vlade su sve vie poele da formiraju organe
koje se bave enskim pitanjima. Fenomen tzv. femokratije, odnosno
zapoljavanja ena feministike orijentacije u administraciji drave
blagostanja bio je, svakao, znaajan pokazatelj uspjenosti pokreta,
ali je takoe doveo do gubljenja autonomije i do uspona karijerizma kod samih aktivistkinja. Uprkos ovim protivrjenostima, ostaje
injenica da je novi enski pokret unio neto sasvim novo i drukije
u politiku stvarnost, da je nadiao druge kratkorone pokrete (npr.
studentski) i da njegov uspon zapravo oznaava uspostavljanje brojnih novih drutvenih pokreta.44 Pokret je uao u drutvene nauke
osvajajui nove prostore za ozbiljenje slobode, i demistifikujui ideal
tzv. vrijednosne neutralnosti moderne drave i funkcionalistiki pojmljene drutvene harmonije. Uvidjelo se da se muka suprematija
moe demistifikovati, izmeu ostalog, iznalaenjem alternativnog
diskursa koji e oboriti vlast dominantne grupe nad teorijom i praksisom.45 S tim u vezi, buja arolika izdavaka djelatnost i razvija se
bogata feministika intervencija u polju proizvodnje znanja kao moi
sa liberalne, socijalistike, radikalske, postfeministike pozicije koje
se stalno kritiki (samo)preispituju.
44 V. Pavlovi, Drutveni pokreti i promene, str. 186.
45 Sue Thornham, Second Wave Feminism, in: Sarah Gamble (Ed.), The Routledge Companion to Feminism and Postfeminism, Routledge, London and New
York, 2005, 2nd ed., p. 27.
36
1.4. Razumijevanja drutvenog pokreta

Kao to primjeuje Simon de Bovoar, ena je istorijom, mitom, filozofijom i pravnom normom osuena na imanenciju odn.
nepokretnost. in raanja je in obine reprodukcije kojima ena
uestvuje u pukom obnavljanju vrste, dok mukarac stvaralakom
djelatnou predstavlja transcedenciju, nadilaenje postojeeg.
Osuena na bezbrojna i bolna raanja zbog velike smrtnosti
novoroenadi i loih ivotnih uslova u borbi za ouvanja vrste,
ena je bila osuena i na nepokretnost i pasivnost. Stoga ne udi
da Sigmund Frojd, vrhunski psiholog patrijarhalnog drutva, koje
se korijeni u strahu, nelagodnostima i neurozama, sreu ene vidi
u prihvatanju vlastite pasivne uloge u seksualnom inu, ali i uopte
drutveno-politikim odnosima.
No, kao to vidimo iz prethodnog dijela, ene su se ipak odluile
na pokret. Time su hrabro iskoraile iz nametnute aistorinosti,
koja je pojmila da je ena jednom zasvagda saznatljiva i saznata.46
I upravo se kroz enski pokret kao najtrajniji, najstabilniji i najglobalniji moe stei dublji uvid u samo znaenje i smisao ovog novog
drutveno-politikog fenomena koji je obiljeio modernost.
Drutveni ili socijalni pokreti predstavljaju kolektivne politike
aktere koji su usmjereni na znaajne drutvene promjene. Nosioci
odn. subjekti drutvenih pokreta uvijek su velike drutvene grupe
klase, nacionalne, rasne, religijske, rodne i sline grupe. Pri tome
se, naravno, ne pretpostavlja da se svi pripadnici/e datog kolektiva identifikuju sa tim pokretom npr. da se cjelokupno radnitvo
angauje u radnikom pokretu ili pak slae sa njegovim ciljevima.
Meutim, kako ovaj pokret tei da artikulie vrijednosti, ciljeve i
interese radnike klase, i kako okuplja veliki broj njenih pripadnika/
ca, moemo rei da je radnika klasa subjekt radnikog pokreta.
Po miljenju amerikog politikologa arlsa Tilija, drutveni pokreti
imaju tzv. WUNC obiljeja: Worthiness (vrijednost ciljeva za koje
46 arana Papi i Lydia Sklevicky, Antropologija ene- novi horizonti analize
polnosti u drutvu, u: . Papi i L. Sklevicky (ur.), Antropologija ene, str. 11.
37
se pokreti zalau, ne samo za aktiviste/kinje pokreta ve i iru

drutveno-politiku zajednicu), Unity (jedinstvo ljudi okupljenih
oko pokreta), Number (da pokreti okupljaju veliki broj ljudi, formalnih i neformalnih organizacija i grupa, i mrea koje se uzajamno
prepliu), Comittment (predanost ciljevima od javnog znaaja).47
Dok politike stranke tee osvajanju i obavljanju vlasti, a interesne
grupe odreenim dobitima od strane sistema, drutveni pokreti se
artikuliu u odnosu na politiki sistem ili sa onu stranu politikog
sistema unosei novi politiki senzibilitet i proirujui mogunosti
kreativne participacije ljudi i razliitih slojeva u politikom ivotu.
Vrijednosti zajednice i saradnje, preplitanje pitanja iz svakodnevnog
ivota sa formalno-politikim, daju pokretima posebnu opstojnost
ali i dra. Radi se o obliku javne i popularne fuzije, koja se ne moe
shvatiti kroz prizmu klasinih politikolokih pojmova niti ustanovljenih drutvenih interesa.48
Razliiti teoretiari i razliite teoretiarke bavili su se fenomenima drutvenih pokreta sa razliitih pozicija. Drutvene nauke su
veu panju usmjeravale na pitanje strukture, a manje na pitanje
promjene, to vai, kao to je ve istanuto, i za marksizam iako je
ovaj pristup prvenstveno usmjeren na prouavanje dubinskih i radikalnih drutvenih promjena49, iako je termin drutveni pokreti
skovan jo od strane Lorenca fon tajna 1850. u knjizi Geschichte der
sozialen Bewegung in Frankreich von 1789. bis auf unsere Tage (Istorija
drutvenog pokreta u Francuskoj od 1789. do naih dana).50
Kada je o novijim shvatanjima rije, npr., Endru Hejvud istie
da drutvene pokrete karakterie slaba organizaciona struktura
pokreti nisu formalno i jasno strukturirani kao npr. politike
partije, interesne grupe i sl., meutim ovdje se ne radi o spon47 C. Tilly, Social Movements, 1768-2004, pp. 3-4.
48 v. Stanley Aranowitz, When the New Left Was New, in: S. Sayre et al (eds.),
Sixties Withoug Apology, University of Minnesota Press, Minneapolis, 1985, p.
23.
50 Ibidem
38
tanoj masovnoj akciji (kao to su npr. ustanak ili pobuna), ve u

pokretima postoji odreen nivo namjeravane i planirane akcije radi
ostvarivanja odreenih drutvenih ciljeva.51 Po Vladimiru Goatiju,
drutveni pokreti nisu organizovane grupe i to ih razlikuje od ostalih kolektivnih politikih aktera. Jedinstvenost pokreta ne lei u
organizaciji, ve u idejama oko kojih se pokret kristalie: okolnost
da hiljade i milioni ljude deluju u istom pravcu bez ikakve organizacione povezanosti i hijerarhijskih odnosa, predstavlja u stvari
iskonsku snagu socijalnog pokreta.52 Teoretiari i istraivai koji
su vrili konkretne analize oblika i razultata djelovanja pojedinih
socijalnih pokreta uoili su i neke elemente organizacione strukture
samih pokreta. Npr., u svojoj analizi Pokreta za graanska prava
(Civil Rights Movements) afroamerike populacije u SAD-u, Kenet
Endruz (Kenneth T. Andrews) analizira kako su organizacija ovog
pokreta i njegove aktivnosti donijele odreene konkretne, ali i ire,
radikalne promjene u amerikom drutvu. Njena studija je naroito
apostrofirala odreene oblike organizovanosti koje su se deavale
oko lokalnih crkava kao i organizovanje tzv. kola slobode (Freedom
schools), gdje je afroamerika populacija sticala politike vjetine i
upoznavala se sa svojim pravima. Vidimo da, kada je rije o odnosu
drutvenih pokreta i organizacije, ne postoji slaganje u nauci, ali
moemo utvrditi da bi bez ikakvog oblika organizacione strukture,
makar ona bila labavog i nedovoljno definisanog karaktera, pokret
teko mogao da artikulie svoje ciljeve i aktivnosti. S druge strane,
pokret je uvijek neto mnogo vie od ove organizacione dimenzije. On ima
vie dimenzija budui da nije fiksiran u vremenu, prostoru, lanstvu, i
u svakom pokretu se prepliu razliite organizacije, mree, zajednice, i
ljudi aktivisti i aktivistkinje pokreta 53 (podvukla Z.P.M.).
Posebni drutveni pokreti esto inkorporiraju unutar sebe ve51 Endru Hejvud, Politika, Clio, Beograd, 2004, str. 531.
52 Vladimir Goati, Politika sociologija, Nip Mladost, Beograd, 1978, str. 175.
53 Nancy Whittier, Meaning and Structure in Social Movements, in: D. S.

Meyer, N. Whittier and B. Robnett (Eds.), Social Movements: Identity, Culture
and the State, Oxford University Press, Oxford, 2002, p. 289.
39
liki broj tzv. nevladinih organizacija, formalnih i neformalnih grupa posveenih odreenim drutvenim ciljevima i vrijednostima, a
deava se takoe da iz odreenog pokreta nastane niz organizacija
(tako je npr. iz ekolokog pokreta nastao niz organizacija kao to je
Greenpeace).54 Takoe, problem organizacije u socijalnim pokretima
se ne odnosi samo na instrumentalnu dimenziju, u kojoj se organizacija posmatra kao resurs pomou kojeg pokret pokuava da
postigne svoje ciljeve. Organizaciju karakterie i odreena kultura
interakcije, ona je kontekst politike konverzacije u kojoj pokret
definie sebe i konverzacijom sa drugim pokretima i okruenjem
razvija sebe i svoje aktiviste/kinje.55 U pokretima vanu ulogu igraju
i senzibilitet i osjeanja, koje ljudi grade u pokretu i kroz pokret.56 Pored
refleksivnih emocija, kao to su: strah, iznenaenje, bijes, nezadovoljstvo, radost, a koje su i kratkotrajnog karaktera, postoje i afektivne emocije kao to su: ljubav, mrnja, povjerenje, a koje su dugotrajnije.57 Previanje posljednjeg esto je vodilo u zanemarivanje
emotivne dimenzije u politikom djelovanju, jer su se iskljuivo
posmatrale one refleksivne, kratkotrajne emocije, te se kolektivnom
angamanu pridavao iskljuivo iracionalni karakter. Takoe, bez
uvianja znaaja emocija ne moe se objasniti zato se veliki broj
ljudi, uprkos velikim trokovima participacije bori za odreene
54 ore Tomi, Drutveni pokreti: pitanja, pojmovi, teorije i metode, u: .
Tomi i P. Atanackovi (ur.), Drutvo u pokretu: Novi drutveni pokreti u Jugoslaviji od 1968. do danas, Cenzura, Novi Sad, 2009, str. 16.
55 Elisabeth S. Clemens and Debra C. Minkoff, Beyond the Iron Law: Rethinking the Place of Organization in Social Movement Research, in: D. A. Snow,
S. A. Soule and H. Kriesi (Eds.), The Blackwell Companion to Social Movements,
Blackwell Publishing, Malden, Oxford and Carlton, 2006, 2nd ed., p. 157.
56 Ovdje je potrebno navesti da svaka organizacija nosi i emotivnu komponentu,

tako je npr. Veber ukazao na svojevrsni etos i senzibilitet birokratske organizacije. S tim u vezi, dihotomija racionalnost emocionalnost u sloenoj drutvenoj
stvarnosti ispoljava se kroz raznovrstan niz meuodnosa i meuuticaja koji
uzajamno sadejstvuju i prepliu se.
57 Jeff Goodvin, James M. Jaspers and Francesca Pallieta, Emotional Dimensions of Social Movements, in: D. Snow, S. A. Soule and H. (Eds.), The
Blackwell Companion to Social Movements, p. 416-418.
40
ciljeve.58 I dalje, mnogi pokreti noeni idejom egalitarizma (kao

npr. mirovne, enske grupe i pokreti) pruaju svojim aktivistima
i aktivistkinjama emotivno zadovoljstvo i veze povjerenja, ljubavi,
uzajamnog potovanja.59 To pak esto dovodi i do tenzija izmeu
ovih emotivnih, interpersonalnih odnosa i potreba, sa jedne, i instrumentalnih ciljeva, sa druge strane.
Bitna odrednica drutvenih pokreta je usmerenost ka drutvenim
promjenama. Npr., Goati istie da su drutveni pokreti protagonisti
samo bitnih, dalekosenih promjena u distribuciji politike i ekonomske moi (podvukla Z.P.M.), ali pravi ogradu istiui da postoje i
pokreti koji se grupiu radi odbrane status quo-a i onemoguavanja
takvih znaajnih promjena,60 kao to je npr. pokret Moralna veina
(Moral Majority) u SAD-u. I ovi pokreti su, pak, povezani sa velikim, znaajnim promjenama, jer ih je tee sprijeiti i suzbiti. No,
kao to primjeuje Herbert Blumer, i oni pokreti koji tee radikalnijim zahvatima to esto ostvaruju postepeno, najee tako to
dovode do postepenih promjena u vrijednostima ljudi, koje on naziva kulturnim nanosima ili strujama. Ove se potom akumuliraju
i dovode do velikih promjena u nainima kako ljudi percipiraju
sebe i svoj poloaj u politikom poretku, to ih vodi u osjeaj nezadovoljstva sa postojeim sistemom i usmjerava aktivnost u novim
pravcima.61 U tome, po nekim stajalitima, lei i klju uspjeha novih
drutvenih pokreta, npr. ezdesetosmakih koji su naizgled propali,
ali su doveli do tektonskih promjena u vrijednostima ljudi. Takoe,
njihov uspjeh lei i u injenici da se u ovim pokretima uvidjelo da
zahtjeve za promjenom invocira sam sistem, te ih treba kanalisati
mimo postojeih struktura, u protivnom e one biti zauzdane i pripitomljene. Na tome se posebno insistiralo u radikalnim grupama,
koje su bitke unutar institucija smatrale unaprijed izgubljenim i akcenat stavljale na osvajanje slobode kroz razliitotost i slobodu od
58 Ibid, p. 418.
59 Ibid, p. 420.
60 V. Goati, Politika sociologija, str. 168-169.
41
drave, to se npr. jasno ogleda u jednom od slogana nove ljevice All

Power to the Imagination.62
Dok je npr. Tilijevo shvatanje, koje smo naveli na poetku, nastalo u okviru amerike politike sociologije koja je vie pragmatski
orijentisana, i u kojoj se naglasak stavlja na ciljeve, resurse, interese,
anse, organizaciju i strategije pokreta, u Evropi je, pak, vie razvijena tzv. paradigma u kojoj je akcenat na pitanju identiteta. Tako
po Alenu Turenu drutvene pokrete karakteriu tri naela: naelo
identiteta u ime koga se bore, naelo suprotnosti protiv koga
i naelo totaliteta jer se drutveni problem oko kojih se pokret
definie i mobilie tie cjeline drutva.63 Identitet, autonomija
i priznavanje kljune su rijei u objanjavanju sutine drutvenih
pokreta po ovom tumaenju. Za drutvene pokrete, kao oblike
kolektivnog djelovanja, od kljune vanosti je stvaranje solidarnosti
i zajednikog identiteta, a mnogo manje je znaajno da li e to donijeti zadovoljenje nekog opipljivog interesa.64 Naglasak je na procesu
i iskustvu kao svojevrsnom istilitu tradicionalno-politikih apstrakcija i klasinih oblika politike interakcije 65 (podvukla Z.P.M). A ovo
fuzionisanje personalnog i politikog najbolje se ogleda u sintagmi
enskog pokreta, tanije drugog vala feminizma Lino je politiko.
Ono to Alen Turen, takoe, istie je da se teite politike
borbe drutvenih pokreta odvija oko istorijske istinitosti koja
ujedno stvara, ali i usmjerava drutvo.66 U tzv. klasinoj klasnoj borbi, pored opipljivih interesa, sukob klasa vodio se i oko monopola na
drutvenu interpretaciju ili gramijevskom terminologijom reeno,
ideoloku hegemoniju. Ovo je, pak, u potpunosti oevidno u novim
drutvenim pokretima, koji se uglavnom bore kroz drutvenu
62 S. Aranowitz, S. When the New Left Was New, in: S. Sayre et al (eds.), Sixties Without Apology, p. 24, 25.
64 Ibid, str. 108.
65 v. S. Aranowitz, S. When the New Left Was New, in: S. Sayre et al (eds.),
Sixties Without Apology Sixties without apology, p. 20.
66 K. Ne, Savremena politika sociologija. Globalizacija, politika i mo, str. 152.
42
arenu, a ne kroz dravu i to prevashodno kulturnim sredstvima.67

Kultura prua motivaciju za akciju i akterima/kama daje osjeaj
zajednitva i solidarnosti kroz koje grade sopstvene identitete i
osjeaje zajednitva. Elaborirajui alternativne drutvene pokrete u
Americi ezdesetih godina prolog vijeka, Stenli Aranovic podvlai
da se borba oko istorijske istinitosti ovdje ne shvata kao otkrivanje istine o prolosti, ve kao otkrivanje nove prolosti koja slui
sadanjosti i kroz apoteazu trijumfa volje, otvara kapacitete za oblikovanje drukije budunosti.68
To naravno ne znai da interesi, ukljuujui i materijalne, ne
igraju ulogu u mobilizaciji drutvenih pokreta. Stoga teoretiar
drutvenih pokreta sa naih prostora Vukain Pavlovi saima
razliite karakteristike koje imaju drutveni pokreti, a na osnovu
kojih se inae i razlikuju od drugih drutvenih pojava: kolektivna
akcija, dobrovoljnost i otvorenost, masovnost, stav prema drutvenoj
promjeni, izraz drutvenog konflikta, interesna osnova okupljanja,
nezadovoljene potrebe, javnost djelovanja, spontanost, difuznost i
elastinost, i drutvena znaajnost problema 69 (podvukla Z.P.M.). No,
interesi ukljuujui i materijalne, tee se zadovoljiti kroz alternativne forme: npr. kroz nove oblike poljoprivrede i tzv. small-scale
proizvodnje nasuprot masovnoj proizvodnji potroakog drutva,
ime se na svojevrstan nain prepliu ivot i umjetnost.70
Kada je o pitanju identiteta rije, a na ta je poseban fokus stavljen u evropskim istraivanjima istie se da identitet prua pokretu
samodefiniciju i odrava njegovu mobilizaciju 71 (podvukla Z.P.M.).
Na to je naroito uticao uspon brojnih alternativnih pokreta
ezdesetih godina prolog vijeka, koji sebe konstituiu i angauju
67 Ibid, str. 155.
68 S. Aranowitz, S. When the New Left Was New, in: S. Sayre et al (eds.), Sixties Without Apology, p. 25
70 S. Aranowitz, When the New Left Was New, in: S. Sayre et al (eds.), Sixties
Withoug Apology., p. 24.
71 J. Craig Jenkins and William Form, Social Movements and Social Change,
in: Thomas Jasinski et al (Eds), The Handbook of Political Sociology, p. 340 .
43
nudei alternativne sisteme vrijednosti i obrasce ivljenja. esto se

istie da je bujanje drutvenih pokreta od ezdesetih godina dvadesetog vijeka na ovamo posljedica krize sistema vrijednosti, line i
kolektivne obesmiljenosti usljed jaanja tehnokratije, birokratije,
s jedne, i ispraznog konzumerizma, sa druge strane. U kontekstu
savremenog masovnog drutva tzv. usamljene gomile, novi drutveni
pokreti omoguavaju ljudima da povrate ili uspostave sopstveni identitet 72 (podvukla Z.P.M.). Po Alenu Turenu, procesi nalaenja i
stvaranja novih identiteta posljedica su opadanja znaaja klasne i
religijske pripadnosti, kao i porodinih veza u postindustrijskom
drutvu. Mnogi pokreti se upravo bore oko priznavanja specifinosti
vlastitog identiteta od strane drave i dominantne kulture (npr. gay
pokret odn. pokreti za LGBT prava), a neki se, pak, zadovoljavaju
njegovanjem vlastitog identiteta van ireg drutva i idu u dobrovoljnu getoizaciju. Pokret, takoe, moe teiti dekonstrukciji dominantnih definicija identiteta, odnosno naina na koji sistem odreuje ono
to je npr. gay/straight, muko-ensko i sl.73 (podvukla Z.P.M.). Kao
to primjeuje Kaminskaya, sistem mehanizmima tzv. normalizacije tei da fiksira subjekt, postavi ga i ogranii na pravo mjesto u
drutvu, javnom i privatnom prostoru, no s druge strane on moe
da ga isprovocira da putem interpelacije preuzme etikete koje
mu se dodjeljuju i u njih investira nova znaenja74, kao to je npr.
sluaj u feministikom, queer, i pokretu Black power i sl.
Stvar oko identiteta je takoe i vrlo kompleksna, jer se javlja pitanje da li se moe govoriti o npr. identitetu ene gledano u cjelini,
bez obzira na razlike i heterogenosti koji se nalaze u ovom identitetu. Npr. da li je ena obrazovana ili neobrazovana, zaposlena ili
nezaposlena, sa ili bez djece, koje je rase, klase, religije, koje seksualne orijentacije i sl. Ova pitanja i debate su se iskristalisale jo
73 Merry Bernstein, The Contradictions of Gay Etnicity: Forging Identity in Vermont, in: D. S. Meyer, N. Whittier and B. Robnett (Eds.), Social Movements:
Identity, Culture and the State, Oxford University Press, Oxford, 2002, p. 87.
74 Elvira Kaminskaya, Hate speech: Theory and Issues, p. 3. <http:isees.berkeley.

edu/sites/default/files/u4/isees/caseproject/KaminskayaFr.pdf>
44
u samim poecima enskog pokreta, budui da su njegov katalizator bile aktivnosti ena iz srednje klase. Pitanje je pak jo dublje
budui da su se, ak i unutar grupa koje okupljaju ene iz slinog
background-a, javile tenzije ne samo oko pitanja i strategija enskog
djelovanja, ve i samog naina na koji se formira identitet ena: da
li je rije o drutveno-kulturnom konstruktu ili pak subjektivizaciji
biolokih/polnih razlika. Iako je pitanje naizgled teoretsko ono je
uticalo i bilo odraz tenzija unutar samog enskog aktivizma. Sve
ove razlike, diskusije i tenzije su svakako plodne, jer enski kao i
drutveni pokreti en general koji nemaju sluha za razlike se optuuju
za nekritiki esencijalizam i politiku naivnost, i esto ne ostvaruju
znaajne uspjehe, jer ni sami ne uviaju diverzitet, poput zvaninog
sistema kojeg navodno kritikuju. S druge strane, uju se i primjedbe da uvoenje razlika unutar odreenog identiteta suava njegov
politiki angaman i usmjerava ga na manje znaajna pitanja i da se
na taj nain rtvuje ira transformacija drutva radi sitnih politikih
dobiti. Slovenaki filozof Slavoj iek, poznat po svom provokativnom stilu pisanja i djelovanja, kae da je ovakva usitnjena liberalno-multikulturalna politika identiteta praena procesima neprestane diversifikacije, u ijoj pozadini lei kapitalistika globalizacija.
Stalno i neprestano proizvoenje razliitih identiteta proizvod je
tenji kapitala da ostvari profit od ovih razliitih identiteta i orijentacija (npr. preko homoseksualnog turizma, latino muzike...).75 Ova
lucidna iekova konstatacija stoji, iako je ili moda ba upravo
zato to je protkana ljeviarskim lamentom nad postojeim ali i isto
tako ljeviarskim optimizmom da se, poto se realno prikae i izvri
njegova temeljna dekonstrukcija, otkriju mogunosti za ljudsko
osloboenje i emancipaciju. No, pri tom treba istai i drugu stranu
ove stalne diverzifikacije. Naime, na ovaj nain razliite marginalne
grupe imaju mogunost da definiu svoju poziciju, izbore se za nju u
politikom prostoru, i na taj nain proire vidike, kako svoje vlastite
tako i ire drutvene, a koji utiru put u njihovo (samo)osloboenje
75 Slavoj iek, kakljivi subjekt. Odsutni centar politike ontologije, ahinpai,
Sarajevo, 2006, str. 186.
45
kroz uvianje viestrukosti i rasutosti vlastite marginalizacije.

Uprkos tome, injenica je da je ovaj proces isuvie podudaran
sa opadanjem ljevice na svjetskoj politikoj sceni, budui da dolazi
do homogenizacije partikularnih grupa oko pojedinih pitanja bez
mogunosti kreiranja irih, znaajnijih drutvenih promjena. Pojam
identiteta je zamijenio Marksov koncept klasne svijesti, a kolektivna
potraga za identitetom se smatra osnovnom karakteristikom drutvenih
pokreta76 (podvukla Z.P.M.). I same prepreke i resursi kojima su
ljudi i grupe izloeni i koje posjeduju, ma koliko bili objektivno dati
u okviru postojeih odnosa, posmatraju se, definiu i pokuavaju
promijeniti u zavisnosti od pristupa resursima identiteta, a to je,
kako navodi Melui, u skladu sa pragmatskim pristupom fenomenu
drutvenih pokreta.77
Iako pitanje identiteta, kada je o drutvenim pokretima rije,
ostaje bitno, ono je u isto vrijeme prilino sporno, i optereuje
feministiku teoriju ve niz decenija. Naroito je upitno da li novi
identitet oko kojeg se pojedini pokret gradi ostaje unutar ve etabliranih pravila oznaavanja (tog Velikog Drugog kojeg preispituju
i seciraju Slavoj iek i Dudit Batler u razliitim raspravama,
pozivajui se najee na Lakanovu psihoanalizu i razliku izmeu
imaginarnog, realnog i simbolikog). Rije je o pitanju koje pritiska,
ali i umara savremenu politiku filozofiju, no ini se da je Ernesto
Laklau u pravu kada istie da postoje prostori praznih partikularnosti koje uzmiu ovoj kontaminaciji postojeim, no ne treba zaboraviti da njihova autonomizacija moe imati i destruktivne posljedice
(kao to je npr. bio sluaj na prostorima bive Jugoslavije78). antal
Muf (Chantal Mouff) u svojim vizurama radikalne demokratije
77 Alberto Melucci, Getting Involved: Identity and Mobilization in Social

Movements, in: B. Klandermans, H. Kriesi and S. Tarrow (Eds.), From Structure to Action: Comparing Social Movement Research across Cultures, JAI Press,
Greenwich, 1988, p. 343.
78 v. Ernesto Laclau, Identitet i hegemonija: Uloga univerzalnosti u konstituiranju politike logike, u: J. Butler, E. Laclau, S. iek, Kontigencija, hegemonija,
univerzalnost. Suvremene rasprave na ljevici, str. 73.
46
pak odbacuje pitanje identiteta kao kljuno, istiui da ne postoji

feministiki diskurs koji bi bio ba taj koji korespondira pravoj
sutini onog ena, ensko (real essence of womanhood). Po njenom
miljenju daleko je efikasnije boriti se za razumijevanje razliitih
oblika subordinacije ena koje postoje u razliitim drutvenim relacijama, ukljuujui i one koje nisu iskljuivo vezane za gender.79
Na slinom fonu elaborira i Dudit Batler istiui da drutveni
pokreti operiu pojmovima univerzalnosti80, iako je u tome npr.
iek vidio problem tzv. hegelinajanske loe beskonanosti. Ona
posebno istie da se oko drutvenih pokreta artikuliu univerzalnosti koje se natiu, ali u isto vrijeme istie na Gramijevom
fonu da je svaka univerzalnost hegemonistika, tj kontaminirana
partikularnou81 ili pak na tragu Laclau da se univerzalna emancipacija postie trenutnim, prolaznim poistovjeivanjem sa konkretnim ciljevima.82 Stav koji prevladava pa i nosi i motivie ovaj rad
je, iako enski pokret nije i ne treba da pomiri tzv. nesamjerljivosti
izmeu univerzalnog i pojedinanog, da je on u svojim teorijskopraktikim elaboracijama inkorporirao vie takvih univerzalnosti i
partikularnosti83, i da u tome lei njegova politika potentia.
79 Chantal Mouffe, The Return of the Political, Verso, London and New York,
2005, p. 88.
80 J. Butler, Univerzalnosti koje se natjeu, u: J Butler, E. Laclau, S. iek

(prir.), Kontigencija, hegemonija, univerzalnost. Suvremene rasprave na ljevici,
str. 163.
81 Ibid, str. 164.

82 Ibid, str. 165.
83 v. poglavlje ispod.
47
1.5. Znaaj otpora unutar otpora

Po razliitim tumaenjima enski pokret spada u najznanije
drutvene pokrete. On je i stari/klasian pokret (pokret XIX vijeka), i novi/alternativan pokret (pokret druge polovine XX vijeka),
koji je ponovo zaiveo sa usponom Nove ljevice ezdesetih godina
prolog vijeka, te je jedan od trajnijih a po nekim stanovitima i
najuspjenijih. I u periodima kad nije bio vidljiv i masovan (npr.
dvadesetih godina prolog vijeka poslije dobijanja prava glasa za
ene u veini zapadnih zemalja kada je pokret utihnuo) briljivo je
uvao postignua pokreta i stogodinje borbe.
Na njegovu znaajnost ukazuje i injenica da je enski pokret
uticao na naine na koje posmatramo samo moderno drutvo, da je
de(kon)struisao temeljne politike kategorije razliitih vremenskih
perioda (npr. podjelu na privatno i javno, prirodu i kulturu, razum i
osjeajnost), razvijajui paralelnu teoriju i praksu koje su jedna drugu
obogaivale i osnaivale. Znaaj enskog pokreta ogleda se i u tome
da se nije fokusirao samo na ene, iako mu je mobilizacija ena bila
glavna politika strategija, ve da je uzimao uee i u mirovnim
inicijativama, borbama protiv rasizma, kolonijalizma, militarizma,
nepravde, represije svake vrste, unitenja i besomune eksploatacije
prirode, videi povezanost izmeu razliitih oblika destrukcije koje
se na specifian nain obruavaju i na enu kao ono to je marginalno, depolitizovano, na rubu, i kako primjeuje Svetlana Slapak,
nerizino za nametanje i upisivanje znaenja84 (...) Pokret je kroz aktivizam davao enama snagu da prepoznaju represivnost postojeih
rodnih odnosa i da se suoe sa ogranienjima koja su im nametnutima od strane tradicionalnih rodnih uloga i konvencionalnih
politikih formi, prevazilazei na taj nain ogranienja postojeeg.
Proirujui vidike zajednikog djelovanja i kritike svijesti spram
razliitih oblika postvarenja i otuenja, davao je snagu, podrku i
ustrajnost, u okvirima naela koje je eki disident Jan Potoka u
84 Svetlana Slapak, ensko telo u jugoslovenskom filmu: status ene, paradigma feminizma, u B. Arsi (prir.), ene, slike, izmiljaji, str. 30.
48
Povelji 77 nazvao solidarnost potresenih.85

Sam istorijat enskog pokreta ukazuje na ovu tezu, budui da je
enski pokret nastao kao otpor unutar otpora 86 , kao otklon od starog
koje nestaje ali i novog koje se raa izneveravajui pri tom sama
naela na kojima se novo, bolje drutvo tei uspostaviti, kao to su
naela slobode, jednakosti, drutvene pravde. Iako se najee istie
da je klasini enski pokret bio okrenut dobitima od strane liberalnog reima, od ega bi na koncu najvie imale koristi obrazovane
ene srednje klase87, rije je o ogranienim percepcijama. Naime
i u klasinom enskom pokretu, koji se najee pojednostavljeno
izjednaava sa sifraizmom borbu za prava glasa, prelamala su
se razliita pitanja i pokuavali dati razliiti odgovori, to u teoriji
i praksi. Tako npr. Meri Volstonkraft ne vidi politiku zajednicu
kao puk zbir izolovanih individua koje nesmetano uivaju u svojim
pravima i racionalno idu za svojim interesima, a to e po naivnim
utilitaristikim shvatanjima na kraju rezultirati u drutvenoj harmoniji. Umjesto individualistiki pojmljenog graanskog subjekta,
koji se u javnu sferu ukljuuje iz racionalnih razloga ouvanja linih
ljudskih i graanskih prava i interesa, Meri drutvo shvata kao
mreu socijabilnosti i uzajamne osjeajnosti, koje nadilaze ekonomske podjele te omoguavaju razvoj moralnog, kultivisanog subjekta.88
Dobro dolazi iz srca, koje naravno treba dalje kultivisati, oplemenjivati ne mijenjajui pri tom njegovu sutinu89, i prevladavajui dihotomiju racionalnost oseajnost putem koje se pravdala iskljuenost
ena iz javne sfere (po argumentu ene su neracionalne, njima
85 v.Husanovi, J. Diskurs i/ili praksa? Sadanja feministika i poststrukturalistika
misao o identitetu politike i sluaju enske scene u kontekstu istok-zapad, u:
. Kneevi (ur.), ene i politika. Feminizmi na istoni nain, str. 44.
86 V. Pavlovi, Drutveni pokreti i promene, str. 186-187.
87 v. Endru Hejvud, Politike ideologije, Zavod za udbenike i nastavna sredstva,

88 Chris Jones Marry Wolstoncraft Vindications and their political tradition, u:

C. Johnson (ed.), The Cambridge Companion to Marry Wolstoncraft, Cambridge
University Press, Cambridge, 2002, p. 44.
89 Ibid, p. 45.
49
vladaju nagoni te za njih nije javna sfera koja se shvata kao kalkulantsko, interesdijsko usmjeravanje nazovi zajednikih interesa).
Egalitarizam njenih postavki blizak je Pejnovom republikanskom
radikalizmu, i kasnije Milovom konceptu koji odstupa od klasine
liberalne paradigme o pravima tzv. apstraktnog ovjeka, budui
da istie vanost ukljuenosti marginalizovanih slojeva, njihove
kultivacije i samorealizacije koja se ne dobija roenjem ve stie
politikom participacijom. I argumentacija Olimpije de Gu je vie
nego provokativna i uslovno reeno de(kon)struktivna, jer ukazuje
upravo na injenicu da se ene nisu borile za puko ukljuivanje u
postojei poredak instrumentalizacijom enskog pitanja preko
mehanizma kooptacije u postojee igre vlasti i moi, ve za jednu
posve drukiju paradigmu. Dok su muki republikanci insistirali da
bi ukljuivanje ena u javno djelovanje proizvelo nesagledive tete
po porodicu i domainstvo, i da novi poredak, utemeljen u iskonskim prirodnim principima, pretpostavlja postojanje razlika izmeu
mukaraca i ena utemeljenih u toj istoj prirodi.90 U isto vrijeme,
obuzdavanje onog iracionalnog i nepredvidivog u prirodi (itaj
eni) bazini je preduslov za ouvanje tzv. republikanskih vrlina,
na kojima su insistirali revolucionari. Rusoov Emil postaje istinski
graanski subjekt tek onda kad potisne svoju nagonsku, prirodnu
enju za Sofijom, na taj nain zagospodari sobom i dobije mjesto
u drutevnog ugovoru.91 Sofija je po prirodi emotivna, irracionalna,
a Emil po prirodi predodreen da nadie ovu prirodnu neposrednost. De Guova odreno odbacuje dualistiki pogled na odnos
enskog i mukog, istiui da se ne radi o prirodnim razlikama ve o
90 Joan Wallach Scott, A Woman Who Has Only Paradoxes to Offer: Olympe
de Gauge Claims Rights for Women, u: S. E. Melzer & L. W. Rabine (eds.),
Rebel Daughters: Women in the French Revolution, Oxford University Press,
New York, 1992, p. 104.
91 Da je rije o dvostrukom moralu i standardima ukazuje sama praksa i razliita
stanovita kao npr. njemakog liberala Karla Velkera da i racionalne mukarce
ponekad dopadnu nesavladivi nagoni, pa mu na raspolaganju trebaju stajati i
prostitutke, dodue u najveoj moguoj potaji i pod policijskim nadzorom! (pr.
G. Bok, ena u istoriji Evrope, str. 143).
50
drutvenim konstrukcijama. Umjesto dotadanjih binarnih kategorija,

naglaava multiplicitet, varijabilnost, spektar koloriteta i funkcija koje
karakteriu podjednako i ene i mukarce 92 (podvukla Z.P.M.). Nasuprot tiranskoj represiji mukarca naglaava harmoninu la confusion prirodnog svijeta, istiui da se tzv. prirodne razlike ne mogu
zaokruiti u bilo kakav sistem, ali iz ega se mogu izvesti jasne,
kategorike implikacije po politiki sistem, meu kojima su tvrdnje
da nacija nije nita drugo do ujedinjavanje mukarca i ene (l. 3
Deklaracije). Poto zakon mora da bude izraz volje svih, sve graanke
i graani moraju lino ili preko svojih predstavnika/ca da uestvuju
u njegovoj izradi. Svim graankama i graanima, takoe, moraju na
osnovu sposobnosti, vrline ili talenta biti podjednako dostupni svi
javni poloaji i slube (l. 6). U poznatoj desetoj taki Deklaracije
navodi da, kao to ena ima pravo da stane na gubilite, tako moe
da stane i za govornicu.93 U skladu sa rusoovskim idealom tzv. radikalne demokratije po kojem se suverenitet ne moe predstaviti,
istie da ni enske interese ne mogu predstavljati mukarci oevi i
muevi. Brak shvata kao slobodnu zajednicu, u skladu sa naelima
drutvenog ugovora kao to su dobrovoljnost, mutualizam, ouvanje
prava. U braku imovina treba da bude zajednika, a djeca da nose
ime i oca i majke.94 Takoe, zalae se za prava vanbrane djece i
neudatih majki dovodei u pitanje konzervativne implikacije liberalizma koji pretpostavlja postojanje funkcionalne nuklearne porodice kao temelja funkcionalne javne sfere.
Da enama nije prevashodno bilo na pameti da se ukljue
u postojeu javnu sferu, ve da je preoblikuju, pokazuju sama
deavanja i aktivizmi u okvirima tzv. klasinog enskog pokreta.
One se nisu borile samo za jednaka prava sa mukarcima, ve i za
92 J. W. Scott, A Woman Who Has Only Paradoxes to Offer: Olympe de Gauge
Claims Rights for Women, u: S. E. Melzer & L. W. Rabine (eds.), Rebel
Daughters: Women in the French Revolution, p. 112.
93 G. Bok, ena u istoriji Evrope, str. 86-87.
94 J. W. Scott, A Woman Who Has Only Paradoxes to Offer: Olympe de Gauge

Claims Rights for Women, u: S. E. Melzer & L. W. Rabine (eds.), Rebel
Daughters: Women in the French Revolution, p. 111.
51
itave ire promjene kao to su: ukidanje ropstva, zatita marginalnih i ugroenih slojeva, prava djece i siroadi, sve ono to je bilo
nevidljivo u javnoj sferi pojmljenoj kao bratstvo izolovanih individua mukarca koji racionalno tjeraju svoje interese. Iako se u
brojnim osvrtima ovakva djelatnost tumai kao proireni kuni
rad ene, noen vjerskim arom i obnovom koja ima samo lokalno-parohijalni karakter, ovakav angaman uzdramao je mnoge
temeljne postavke graanskog, tumaenog i primjenjivanog u liberalnoj epohi. Tue, politiko nasilje, masovne izborne pijanke i
kupovina glasova za alkohol realna su slika nazovi racionalne javne
sfere, te borba protiv alkoholizma u okviru Trezvenjakog pokreta
(Temperence Movement) nije imala za cilj samo da zatiti ene od
nasilja u porodici, ve i da ukae na prljavost i pokvarenost liberalne
real-politike. Angaujui se za dostojanstvo odbaenih i marginalizovanih drugih (zatvorenika, crnaca, fiziki i mentalno bolesnih,
naputene djece), ovakav jedan ulazak u javnu sferu i ukazivanje na
univerzalni znaaj nazovi nevanih pitanja za res publica, u pokretu
se profilie etika brige za druge kao temeljna graanska dunost na
kojoj se utemeljuju i graanska prava. Ako su u koncepciji Tomasa
Defersona graanska prava proizlazila iz plaanja poreza i uea
u ratu: Granting the ballot to every man who fights and pays 95,
ovdje se iz borbe za dostojanstven ivot drugog/drugih utemeljuju
individualna prava i slobode, a ujedno gradi pravedna, drutvena zajednica proiena novom moralnou i osjeajnosu (podvukla Z.P.M.).
Drugi talas pokreta, uprkos razlikama u odnosu na prvi, bio je
i ostao uvar njegovih dometa i postignua. No, ene su u isto vrijeme uvidjele da ljudskopravaka paradigma nije dovoljna ne samo
da bi dostigle status autonomnog, graanskog subjekta, ve i da je
njegov okvir preuzak za bilo kakvu drukiju politiku senzibilizaciju i dekolonizaciju. One se sakupljaju po parkovima, trgovima,
supermarketima, osvajaju enske magazine, implodira nova ener95 Davanje pravo glasa svakom ko se bori (u ratu) i plaa porez (prev. Z.P.M.).
Nancy Isenberg, Sex and Citizenship in Antebellum America. Gender & American
Culture, University of North Carolina Press, Chapel Hill and London, 1988,
p. 8.
52
gija u bezbrojnim pamfletima, lancima, asopisima.96 Parole kao

to su sestrinstvo je mono, lino je politiko, cirkuliu javnim eterom,
prodiru u popularnu kulturu i u veini zapadnih zemalja niu male
grupe za podizanje svijesti.97 Uspomene na ove domete svakako treba uvati, uprkos antinomijama koje su se raale, posebno na nivou
univerzalno partikularno, jer su kao i u prvom talasu zamajac
pokretu davale ene iz srednje klase i razvijenijih zemalja. No, kako
je drugi talas bio proaran kontrakulturalnou, on je otvorio prostor za razvoj razliitih feminizama prevashodno radi rainjavanja
dihotomije univerzalno partikularno, a koji su dotakli i tadanje
prostore nekadanje SFRJ.
96 Ellen Wallis, Radical Feminism and Feminist Radicalism, in: S. Sayre et al

(eds.), Sixties Without Apology, p. 91.
97 Ibid, p. 92.
53
Blind feminism has hurt our children

The Times, 2007
Feminism was a nightmare
Paulo Coelho, BBC News, 2007
(P red)jugoslovenski konteksti sa akcentom na BiH
2. (PRED)JUGOSLOVENSKI

KONTEKSTI S

AKCENTOM NA BIH
2.1. Period austrougarske uprave:

iskljuenja koja se susreu
Razvoj drutveno-politikog angamana ena na ovim prostorima, ukljuujui i BiH, dolazi sa prodorom moderne i modernizacijskih trendova. Iako oni, kao to je ve istaknuto, imaju dva
Janusova lica kada je o enama rije, ciljno-racionalno djelovanje,
kao karakteristian oblik drutvenog djelovanja u ovom periodu
nudi horizonte ali i alatke za, navodno, rjeavanje ili bar problematizovanje enskog pitanja na drukijim postulatima. Osuene
na sferu privatnosti kroz balkanske oblike couverture 98 , ene sada
bivaju ukljuene u oblike djelatnosti koji nose manje ili vie izraene
98 Pod couverture se ne podrazumijeva samo pravni sistem koji je negirao enama
status autonomne linosti (fizikog lica u pravnom slismu rijei), a koji je dugo
vladao i u samoj Evropi (npr. poznati Blackstonovi zakoni u anglosaksonskom
pravnom sistemu), ve i injenicu da su se sve ene sa podruja BiH pod otomanskom upravom pokrivale prilikom izlaska iz kua.
57
oblike tzv. javnih djelatnosti. I dok je imperijalna svijest teila da

prigui i/ili preoblikuje ono to je lokalno i autohtono drei ga
pod kontrolom kroz vlastita lea koja su ono to je nepoznato i nesigurno trebala da prevedu na stanu poznatog, drei ga paralelno
na odstojanju99 u isto vrijeme je kroz propagiranje onog navodno
univerzalnog, opteprihvatljivog i primjenljivog, svjesno ili nesvjesno otvorila i nove horizonte, ukljuujui i javni angaman za
ene. Ovo otvaranje, pak, ne treba se posmatrati samo u kontekstu
navodne univerzalnosti, posebno to je njen prefiks bio i ostao imperijalan; ve i injenice da se u uslovima zabrane politikog organizovanja (do donoenja bosanskog tatuta 1910), javni angaman bh.
stanovnitva deavao prevashodno kroz udruenja koja se formiraju
na nacionalnim, kulturnim, vjerskim i humanitarnim osnovama.100
I dalje, ova univerzalnost crno-ute monarhije nije bila istinski univerzalna, jer se nije bazirala na postulatima apstraktnog
graanina sa svojim pravima kao njenog nosioca, to je posljedica
njene mnogoljudnosti i kulturoloke arolikosti i borbe za ouvanje
vlastitih interesa u odnosu na druge imperije. Iako je Austro-Ugarska u periodu svoje etrdesetogodinje vladavine stvorila relativno
modernu administraciju, to je bilo praeno redukcijom ljudskih
prava i sloboda i asistencijom vojnog elementa.101 To e se reflektovati i na drutveno-politiki ivot i ustrojstvo Bosne i Hercegovine,
ukljuujui i oblike javnog angamana, ali i neangamana lokalnog
stanovnitva.
Stoga je, uslovno reeno, na djelu kontroverzna prisutnost Austrougarske monarhije na ovim prostorima. Njen ulazak na prostore
BiH poslije Berlinskog kongresa 1871. pa sve do formalno-pravne
aneksije BiH 1908, upravo reflektuje gore opisanu situaciju. Zaostala zemlja koja se treba modernizovati odozgo recept koji prim99 Na ta smo referisali o uvodu o Bosni i uopte Balkanu kao tzv. limnalnom
Drugom.
100 Ismet Sejfija, Povijesne predizpozicije i aktuelni razvoj graanskih asocijacija u
BiH, Sarajevo, Friedrich Ebert Stiftung, Sarajevo, 2008, str. 8.
101 Ibidem.
58
jenjuju faktiki sve imperije u epohi moderne, ipak ne prekriva

sve lokalne specifinosti ve im nerijetko daje i zamajac. Tei da
ih integrie, ali u isto vrijeme se i distancira i demonstrira svoju
suprotnost, kao veliko tijelo koje sadri u sebi malo tijelo ali koje
kao majuno i tanano u njega ne samo da nije integrisano ve i ne
treba da bude. Obrnutom parafrazom misli Uge Vlaisavljevia, radi
se o svojevrsnom nelijeganju jezika na zemaljsku povr102 (Bosne i
Hercegovine). Jer, simbol zemlje bi mogao biti simptom odsustva
jezika.103
Kao i svaka imperija, i Austro-Ugarska je bila multikulturalna, u specifinom znaenju za taj period. Ravnotea na relaciji
Be Budimpeta odravala se kroz garanciju ouvanja lokalnih,
kulturnih specifinosti njenih naroda, a ne prava na imati prava na
ove specifinosti, koja e se istinski razviti tek sa teorijom i praksom
multikulturalizma od sedamdesetih godina prolog vijeka.
Kao i u susjednoj, lingvistiki bliskoj imperiji na uzlazu (Njemakoj), dominantna ideologija kada je o enama rije
odraavala se kroz akronim 3K: Kinder, Kche, Kirche (djeca,
kuhinja, crkva odnosno vjerska zajednica). U ovom svetom trojstvu, ene su imale postulirane uloge u ouvanju simbiotike
integracije tri K, ali su ih ujedno mogle i prilagoavati lokalnim
specifinostima. Posebno imajuu u vidu pretenzije Austro-Ugarske da bude tzv. prosveena monarhija to je omoguavalo, makar
ograniene, nove okvire. U takvom jednog kontekstu, dolazi do
otvaranja brojnih kola, biblioteka, kulturnih drutava, pozorita
i muzeja (...)
U gore opisanim pa i nametnutim kontekstima, ene se javljaju
kao uvateljke specifinosti svoje kulturne zajednice odnosno njegovateljke, te se najvie angauju u sferi obrazovanja i humanitarnog
rada. No, kako to iziskuje i odreen javni angaman, postaju proaktivnije i vidljivije to s neodoljivom lakoom podsjea na ono to
102 Ugo Vlaisavljevi, Rat kao najvei kulturni dogaaj. Ka semiotici entonacional-
izma, Maunagi, Sarajevo, 2007, str. 7.
103 Ibid, str. 11.
59
se desilo u viktorijanskoj Engleskoj: Kuni aneo postao je aneo

van kue. Iako je rije o aktivnostima koje su propatrijarhalnog tipa,
i kroz njih se stiu znaajne socijalne vjetine, drutvene relacije i
konekcije. No, nerijetko i vie od toga budui da tzv. predstavljaki
sistemi (ukljuujui i rod) nisu nikad do kraja ispunjeni, jer u protivnom ne bi ni bili uinkoviti. Stoga im je potreban element fantazme, posebni sadraj koji se proglaava i opisuje tipinim za
opti pojam.104
Primjeri nekih pojedinki, kao to je npr. Staka Skenderova (1821-1891), dijelom odraavaju ove dualizme, ali i kroz nove
angaovane igre znaenja pretau ih u neto novo i drukije. Izrazito pobona (od rijetkih ena iz BiH koje su posjetile Hristov
grob), ali je njena vjerska predanost odudarala od prethodno opisanog tipa i imala je protoaktivistiku i emancipatorsku dimenziju.
Jer, da bi bio isprian, mora biti imenovan, mora postojati jedno
neslomljivo mi izvan kojeg obitavaju oni105, a Staka je imenovana. No, kako je njen ivot smjeten na razmeu dviju imperija
Turske i Austro-Ugarske, on ne odslikava nove oblike angamana
na koja se teimo fokusirati, ali predstavlja inspiritivni zamajac kojem se stalno treba vraati budui da predstavlja tzv. oblik ovdanjeg
protofeminzma, rasjcepljenost unutar neslomljivosti onog mi o
kojem govori Liotard. Ova samonikla spisateljka, za koju se smatra
da je bila prva ena u BiH koja je napisala knjigu106, odraava i
teret nekonvencionalnosti kada je o enskom spisateljskom i svakom drugom obliku angamana rije u XIX vijeku. Samoukost i
samokontrola karakteristina za spisateljke tog perioda od kojih
je veina bila neudata, ukljuujui i Staku Skenderevu koja se jo
od djetinjstva oblaila u muku odjeu107, dala im je specifinu mo
104 S. iek, kakljivi subjekt. Odsutni centar politike ontologije, str. 152.
105 v. Jean-Francois Liotard, ta je postmoderna, Kiz Art Press, Beograd, 1995,

str. 38.
106 v. Gordana Stojakovi, Staka Skenderove ili prilog za istoriju autentinosti,

Habitus, avgust 2002, str. 177-190.
107 est obiaj u tom periodu bio je da se enska djeca oblae u muku odjeu.
60
opservacije i senzibilnosti koja je nadilazila postojee hijerarhije,

ukljuujui i rodne binarnosti i dvoublija108 kroz koji su se preklapali i nacionalni emancipatorski projekti uslonjavajui prethodne i
gurajui ih nerijetko u drugi plan. Ono to je, takoe, impozantno
je da je Staka Skendereva otvorila i ensku kolu u Sarajevu, i da je
jedan od pomagaa bio i Topal-Osman paa koji je inae poslao obje
svoje keri u ovu kolu. Ovdje se vidi da, iako je Staka bila privrena
pravoslavnoj tradiciji i njeni spisi oslonjeni su na kolektivna sjeanja
srpskog naroda109, njen rad odraava i bh. duh zajednitva pod
okriljem ideala obrazovanja, a emu se ne posveuje dovoljna panja
u historiografiji.110
Kako je Austrougarska monarhija u isto vrijeme teila da napravi odnosno obnovi makar surogat bosanske (pseudo)dravnosti,
ponuen je i okvir za izlazak iz zatvorenih parohijalnih okvira etnokonfesionalne provinijencije. To je pokuano ideolokim konstruktivizmom stvaranja jedinstvene bosanske nacije, a sve pod platom
civilizacijske misije monarhije.111 Novoformirane politike i kulturne
institucije su stoga imale inkluzivan predznak zemaljski (npr. das
Landische Museum, der Bosnische Landtag itd.). No, paradoksalno
ili ne, inaugurisan sistem odluivanja kroz tzv. Bosnischer Landtag tome nije iao u prilog, ve je naprotiv produbio problem koji
je pokuao da izlijei. Naime, poslije aneksije BiH 1908, dolazi
do formiranja Bosanskog sabora kao oblika prividne supstitucije
dosadanjeg apsolutizma i radi smirivanja aneksione krize.112 No,
108 v. J. Magnezis, enske studije, magistrat, Sarajevo, 2001, str. 78-81.
109 Sarita Vujkovi, U graanskom ogledalu. Identiteti ena bosanskohercegovake

graanske kulture 1878-1941, Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske,
Banja Luka, 2009, str. 121.
110 Milica Baki-Hayden u saradnji sa Marijom Gruji, III. Rodna perpsketivapravoslavna tradicija, u: Z. Spahi iljak i R. J. Ani (prir.), Vjernice koje su bile
i graanke, TPO Fondacija i CIPS-Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, str. 148
111 S. Vujkovi, U graanskom ogledalu. Identiteti ena bosanskohercegovake
graanske kulture 1878-1941, str. 68.
112 Suad Arnautovi, Politiki sistemi i izborno predstavljanje u Bosni i Hercegovini,

Promocult, Sarajevo, 2009, str. 109.
61
politiko predstavnitvo u Saboru zasnivalo se iskljuivo na konfesionalnom odreenju, a izborni sistem putem kurija odraavao je ne
samo konfesionalnu ve i klasnu strukturu drutva113, cementirajui
zapravo na taj nain status quo.
Iako su neki aspekti pokuaja izgradnje integralnog bosanstva
podsticali prelaenja konfesionalno definisanih kulturnih granica
zamiljenih kao izolovane, samodovoljne cjeline, ideja apstraktnog
graanina, a jo manje graanke se nije rodila. Graanska ikonografija bila je prisutna, ali uglavnom na razglednicama Herzliche
Grsse aus Bosnien i salonskim, mondenskim zabavama i tzv. pomodarskim, bogato opremljenim asopisima. Budui da je projekcija
imida ila odozgo, nije donijela oekivane uspjehe, to se vidi npr.
u injenici da su prve politike partije koje su formirane nastale du
etnokonfesionalnih ravni. Slian scenario moe se vidjeti i kada
je rije o tzv. udruenjima. Tzv. multietnika drutva su u svojim
redovima uglavnom okupljala doseljenike i imala propagandistiku
ulogu i podrku vlasti, te kao takva odbijala lokalno stanovnitvo.114
Broj tzv. mjeovitih udruenja, koja su okupljala pripadnike dvaju
ili vie nacionalnih grupa, bio je minoran. Stoga su dominirala humanitarna i kulturno-prosvjetna drutva sa nacionalnim ili vjerskim predznakom i do kraja Prvog svjetskog rata registrovano je
1256 ovakvih udruenja u ukupno 258 naseljenih mjesta.115 ene su
se ukljuivale u ova udruenja, najee uz svoje mueve a ne kao
autonomne linosti i obavljale uglavnom pomone, podravalake
poslove i djelatnosti. Kada je o isto enskim udruenjima
rije, postoje navodi da je 1913. u Sarajevu postojalo pet enskih
udruenja, koja su se bavila humanitarnim radom i brojale 1330
lanica.116
Sa jedne strane, ovakav trend moe se posmatrati negativno
113 Ibid, str. 110-114.
114 I. Sejfija, Povijesne predizpozicije i aktuelni razvoj graanskih asocijacija u BiH ,

str. 8-9.
115 Ibidem
116 S. Vujkovi, S. U graanskom ogledalu. Identiteti ena bosanskohercegovake

62
budui da nije doprinosio prelaenju etnokonfesionalnih barijera. No,

s druge strane, pak, ovaj dominantan tip udruivanja nastajao je iz
same drutvene baze te na taj nain, iako se teko moe govoriti o
civilnom drutvu u punoi njegovog znaenja, nosio neka od njegovih
obiljeja, kao to je samoniklost, autonomija, samopomo. Dalje, i
uloga religije u ovim udruenjima se ne treba posmatrati per se negativno, pogotovo ako imamo u vidu i rodni aspekt i injenicu da religija
ima i privatnu i javnu dimenziju. Ukljuenost ena u ovakva udruenja
pruala im je prostor za vidljivost u alternativnoj javnoj areni.117 Kako
je religija i religioznost povezana sa emocionalnou, posveenou,
brigom i duhovnou118, a interpretativna nasljea ovdanjih religija
bila su propatrijarhalna, ukljuivanje ena u udruenja sa religijskim predznakom otkrinula im je vrata za veu vidljivost, aktivan
angaman pa i ukljuenost u moralnu drutvenu kritiku. Uprkos
tome, ova emancipatorska uloga religije nije iskoritena imajui u
vidu vladajue sociokulturne matrice.119
No, u ovim okvirima otvarala su se i pitanja koja su se odnosila na obrazovanje ena i njihov vei doprinos zajednici koji mogu
pruiti ukoliko su obrazovanije, jer se tzv. humanitarni rad preplitao
sa kulturnim. Iako koritena argumentacija nije bila ubojita poput
argumentacije jednog Dona Stjuarta Mila koji je podreenost ena
nazvao posljednjim ostacima tiranije i poruio mukarcima da se
pukim biolokim inom roenja i igrom hromozoma i najgluplji od
njih osjea superiornije od najpametnije ene, a to teti moralnom i
svakom drugom razvoju i mukaraca i ena120, argumentacija je ipak
otvorena. Postavljena su pitanja da li ene, ukoliko nisu obrazovane,
mogu da obavljaju porodine i/ili drutvene uloge koje su im prop117 Sara M. Evans, Journeys that Opened up the World. Women, Student Christian
Movements and Social Justice, 1955-1975, Rutgers University Press, p. 2.
118 Ibidem
119 Milica Baki-Hayden u saradnji sa Marijom Gruji, III. Rodna perpsketivapravoslavna tradicija, u: Z. Spahi iljak i R. J. Ani (prir.), I vjernice i
graanke, str. 140.
120 D on Stjuart Mil, Potinjenost ena, Slubeni glasnik, Beograd, 2008, str. 171172.
63
isane, tanije ugravirane kao kulturoloki surogati. Iako se ovakvim

navodima ne dovode u pitanje patrijarhalni drutveni odnosi, ne
treba zaboraviti a to je sama epoha prosvjetiteljska pokazala, da
je obrazovanje u modernom drutva najpouzdaniji mehanizam za
promjenu nepovoljnog drutvenog poloaja.121 No, kao poseban
problem postavilo se to da tzv. dravne kole nisu pohaele djevojke
muslimanke, mada su promjene svakako i njih dotakle. I sama vlast
je u te svrhe npr. organizovala posebne prijeme za muslimanke (npr.
baronica Kalaj)122 s ciljem stvaranja barem privida, surogata njihove
ukljuenosti u nove tokove.
O kapitalnom znaaju obrazovanja ena, s jedne strane, svjedoi
tzv. misija monarhije da na taj nain potencira evropske koncepte
i promjene u porodinim i u drutvenim ulogama uopte kao
kljunog indikatora prodora u drutveno tkivo BiH.123 No, dijapazon djelovanja nekih istaknutih pojedinki, koje, iako su djelovale
u okvirima koje smo opisali, dobrim dijelom su ih i prevazilazile.
Takav je npr. bio ivot i rad Jelice Belovi-Bernadinske, koja je bila
upravnica enske kole u Banjoj Luci dok je vlasti 1908. nisu smijenile.124 Ova istaknuta ena je za ivota izdala vie od 800 lanaka i
30 knjiga, ali su joj vlasti poslije penzionisanja zabranile da bilo gdje
objavljuje, te potom objavljuje pod pseudonimom. Mnogi njeni tekstovi pisani su na fonu liberalnog feminizma umjerenog tipa, gdje je
naglasak bio na obrazovanju ena, mijenjaju tradicionalnih rodnih
uloga i promociji njihovog socijalnog aktivizma.125 Ova istaknuta
pojedinka bila je okrenuta kulturnoj tradiciji svih naroda na pros121 Odn. bar do epohe (pred)kraja moderne koju danas ivimo, a u u kojoj gravitacione sile gube na snazi i vrtimo se u krugu monih bestjelesnosti, a to je upravo poenta Gidensove sintagme o savremenom drutvu kao Runaway world,
svijetu koji nam izmie.

123 v. S. Vujkovi,. U graanskom ogledalu. Identiteti ena bosanskohercegovake
graanske kulture 1878-1941, str. 20, 112.
124 Ibid, str. 128.
125 Ibid, str. 129.
64
toru BiH i zalagala se za produbljivanje odnosa izmeu Srba, Hrvata i Muslimana126, to ukazuje da nisu svi oblici enskog javnog
angamana bili zatvoreni u granice pa i okove vlastite etnokonfesionalne tradicije.
No ovo djelimino razobliavanje dvooblija rodnih uloga nije
ilo bez moralizatorskog propitkivanja i prozivanja na npr. nedolino
ponaanje enskinja. To se jasno vidi npr. iz pisma zabrinutog
mahalskog imama, rubrika Nai dopisi, objavljenog u Jeni Misbah
1914. (br. 17, str. 2), u kojem se osvre na ponaanje naih enskinja:
Ramazan nam je na pragu, a kako je svakom poznato, da je
uz ramazan nae enskinje od nazad nekoliko godina uobiajilo pohaati damije, pa teravije i mukabele. Kao imam
uvidio sam da je veina naih enskinja koje ne idu radi namaza i sevaba, nego radi teferia i aikovanja (...) Ko je samo
dolazio u one damije, gdje nae ensiknje dolazi, mogao se
uvjeriti da to ne slui na diku i ponos nas muslimana (...)127
Nakon ovoga slijedi upozorenje da se ovakva ponaanja trebaju
sprijeiti, a enskinje teraviju neka klanjaju po sebi u kuama.128
Tzv. falogocentrizam, na koji upozorava Lakan, ovdje je vie nego
oit. Jer, Feminino nikada nije obeleje subjekta; feminino ne bi
moglo da bude atribut roda. Feminino je pre oznaavanje nedostatka
(podvukla Z.P.M.).129
Uprkos tome, ene kroz djelovanje ali i pisanu rije koja poinje
da buja u tom periodu, naziru okvire za vlastitu ekspresiju, samoartikulaciju pa i samodefiniciju, emu je posebno doprinijelo bujanje tampe u tom periodu, sa i bez nacionalnog prefiksa (npr.
Srpkinja, Zora, Biser, Bosanska vila). Neke od istaknutih pojedinki
bile su i urednice ovih glasila, ili su pak tu predano radile uz svoje
126 Ibid, 129-130.
127 I ovdje je na djelu autoritarno imenovanje o kojem govori Liotard, jer se

nasluuju rascjepi koji tek trebaju da se dese i koji ukazuju na udaljavanje ive
rijei od same misli, sutine svedene ne puki mimesis.
128 Pr. Fahira Fejzi et al, Prilozi za istraivanje sociokulturnog poloaja ena u BiH:
izabrana bibliografija (1900-2010), Nahla, Sarajevo, 2013, str. 122.
129 D. Batler, Nevolja s rodom, str. 94.
65
mueve, npr. Stoja Kaikovi koja uz svog supruga, urednika Bosanske vile Nikole Kaikovia radi kao verna ljuba.130 No, nisu
sve aktivnosti i pisanja bila puko podraavalaka, zahtijevala su i
nerijetku dozu graanske hrabrosti koja se namee pri svakom iskoraku van vidljivih, ali i nevidljivih granica. Iako, kao to smo
ve napomenuli, muslimanke nisu pohaale graanke djevojake
kole, bilo je i takvih sluajeva zahvaljujui kojima svjedoimo doprinosu polifonog bosanskohercegovakog javnog djelovanja koji
je uvijek zapravo proet kulturnim odnosno kulturolokim nanosima.131 Tako je npr. Nafija Sarajli, iji otac je poslao sve keri u
djevojaku kolu u Sarajevu, ostavila inspirativne pisane tragove u
asopisima Biser i Zeman. Kratka tiva koja je pisala pod nazivom
Teme slojevitog su znaenja, asociraju na bogat, iv i neuhvatljiv
duh. U djelu Rastanak, koji je autobiografskog karaktera, opisuje
sudbinu uiteljice koja je odstranjena iz djevojake kole jer je van
predvienih kolskih asova davala instrukcije starijim djevojkama
iz etike i pisanja!132 Njeno posljednje poznato tivo, Nekoliko stranica
tebi, odslikano je u tonu rezignacije zbog stanja drutva u kojem
ivi i u kojem muslimanske ene nemaju priliku da izau u spoljni
svijet i bivaju osuene na nezadovoljstvo sa samima sobom.133 Ova
slojevita i bogata razotkrivanja poloaja ena u ovom periodu, koji je
modernizacija dotakla, ne ispunivi svoja predskazanja ni obeanja,
oitava se i kroz razliite oblike djelovanja ena u javnom ivotu u
periodu Austrougarske monarhije.
No, do razoktrivanja (koje je uvijek samo djelomino)134 e doi
130 Pr. S. Vujkovi, U graanskom ogledalu. Identiteti ena bosanskohercegovake
131 C. Howkesworth, Voices in the Shadow. Women and Verbal Art in Serbia and
Bosnia, p. 254.
132 Ibid, p. 255.

133 Ibid, 256.
134 Videti sjajnu iekovu analizu filmske parodije na poloaj radnike klase u
Liverpulu u eri globalizacije koja se uprkos nazivu filma i iskonskoj tenji da
to uradi (Skidajmo se do kraja) zapravo i ne moe skinuti do kraja i obznaniti
svoj drutveni poloaj, ve ga pokuava integrisati u nove zakone kapitalistike
66
tek u narednom periodu, sa nastankom graanskih udruenja i liberalnih strujanja u enskim udruenjima i uopte enskom pokretu
koji se intevizira sa nastankom Kraljevine Jugoslavije. No i na njih
e se jednim dijelom obruiti zavodljiv zov, ovog puta ne ezana ili
crkvenih zvona, ve radikalnog egalitarizma socijalistike provinijencije pod palicom hijerarhijski ustrojene komunistike partije koja se
poela sve vie izdvajati od samog radnikog pokreta, noena idejom
revolucije kao tehnike osvajanja drave od strane partijske nomenklature. No, to se odigralo pod platom redukcionistiki pojmljenih
zakona naunog socijalizma te nautrb stvaranja egalitarnog drutva
koje e ukinuti ishodita eksploatacije i razliitih oblika fetiizacije,
ukljuujui i one koje se tiu funkcija i uloga ena u drutvu.
2.2. Kraljevina Jugoslavija:

feminizmi koji se prepliu
Svojevrsni talas modernizacije proirio se na period poslije
Prvog svjetskog rata i formiranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Tzv. ensko pitanje takoe nije prolo nezapaeno, to je trend
uoen i u drugim zemljama u kojima su ene na svojim pleima
ponijele veliki teret borbe i rtve za vrijeme i nakon Velikog rata.
U lanku Jae Tomia, istaknute javne linosti ija je supruga bila
urednica asopisa ena, objavljenom 1918, istaknuto je da ensko
pitanje vie nego ikad zahtijeva rjeavanje: Nae ene su dokazale,
vie nego ikad, da nisu puke maine za raanje djece, ve polovina
ovjeanstva, i vie od toga, naroito sada poslije stravinih ratnih
razaranja tokom kojih su 2/3 poslova, od kojih veliki dio spada i u
tzv. javnu sferu, nosile na svojim pleima. Takoe je istaknuto da
se ne moe vie nikad, poslije svega to su ene iskusile, da se vrate
u poloaj u kojem su nekad bile.135 Tako je septembra 1919. formineoliberalne ekonomije. Analiza upravo ukazuje kako funkcionie ovakvo
djelimino razotkrivanje kroz formu polu-oslobaanja.
67
ran Narodni savez Srpkinja, Hrvatica i Slovenki, u liberalno-prosvjetiteljskom fonu u kojem je naglasak bio na obrazovanju i pravu
ena. Stvaraju se i slina udruenja du cijele Jugoslavije i formiraju
razliiti oblici alijansi za zajedniko djelovanje.136
To je izazvalo dosta javnih reakcija, nerijetko su ovakvi skupovi
ocijenjivani i kominim. Na to nije ostao imun ni intelektualac
kalibra kao to je Slodoban Jovanovi, koji je na frojdovski nain
aktivizam ena posmatrao kao oblik kolektivne histerije.
U novoj dravi ene su zahtijevale i redefiniciju vlastite uloge137,
i u te svrhe formirale razliita udruenja i oblike aktivnosti, ali
one nisu predstavljale puk sveanj razlika.138 Oblici udruivanja
i djelovanja ena u okvirima naeg enskog pokreta bili su prilino
polifoni, pri emu je posebno potrebno podvui da se zbog isprepletanosti enskog aktivizma ovaj ne samo ne moe ve i ne smije
posmatrati van ireg jugoslovenskog konteksta i da se u to ne smije
nasilno upisivati prikrivene tenje ka unitarizmu. enske alijanse
bile su svjesne specifinosti poloaja ena u razliitim dijelovima
zemlje, ali i zajednikih interesa koje imaju. U protivnom, od
angamana bi ostale usamljene i nepovezane pukotine.
Kao to studiozne analize pokazuju, oblici enskog aktivizma
kretali su se u okvirima tri ideoloke matrice: graanskog feminizma, ljeviarskh strujanja i razliitih pro-patrijarhalnih formi.139
U okviru graanskog feminizma nastajala su udruenja i organizacije koje su okupljale obrazovane ene, pripadnice graanske
klase i koje su u svom radu akcenat stavljale na pravnu i drutvenoekonomsku ravnopravnost polova. No, u svom radu doticale su se
i pitanja poloaja marginalnih grupa i posebno su se osvrtale na
Bosnia, p. 160.
136 Ivana Panteli, Partizanke kao graanke, Institut za savremenu istoriju, Evoluta, Beograd, 2010, str. 19.
137 Ibid, str. 161.
138 Slavoj iek, Da Capo senza fine, u: J. Butler, E. Laclau, S. iek, Kontigencija, hegemonija, univeralnost, str. 215.
139 Ibid, str. 65-70.
68
poloaj ena radnica i seljanki, to inducira postojanje svijesti i

ireg konteksta djelovanja. Zanimljivo je, takoe, da je u okvirima graanskog feminizma nastala i prva enska stranka, u kojoj
je naglasak stavljen na jedinstvu i zbijanju enskih redova a ova
strategija separacije pravdana je injenicom da se ene u drutvu
tretiraju kao bia nieg ranga i da bezrazlono rasipaju svoju energiju na razliite politike stanke.140 Iako nema dovoljno podataka
o zastupljenosti ena razliite etnike pripadnosti u udruenjima
graanskog feminizma one su se naime tu angaovale kao ene, a
ne kao pripadnice odreene etnije, vlada miljenje da tu muslimanki gotovo i nije bilo, izuzev par obrazovanih ena iz urbanih sredina.141 Kao primjer navodi se injenica da je samo jedna muslimanka
prisustovala enskom kongresu odranom 1920. i da je doekana sa
ovacijama, ali i ispraena u Sarajevo sa zabrinutou zbog problema
kojima e biti izloena kod kue zbog dolaska na kogres.142 No,
mnoge organizacije registrovane na jugoslovenskom nivou imale su
i svoje ogranke u Sarajevu, te poduje BiH nije bilo u potpunosti
iskljueno iz ovih oblika aktivnosti143 i nosilo je i svoja specifina,
lokalna obiljeja, koja je esto teko razdvojiti od ireg, jugoslovenskog konteksta.
Npr. u kontekstu bh. drutva naroito je znaajno djelovanje
udruenja Gajret, koje je bilo mjeovito muko-ensko udruenje, a
kada je o samim enama rije, poseban akcenat stavljan je na obrazovanje ena muslimanki i obezbjeivanje stipendija za njihovo dalje
kolovanje. Takoe, mjestimino je doticano i pitanja prava glasa
za ene i ostala ljudskopravakih pitanja (kao to je neusklaenost
pravnog sistema na teritoriji Kraljevine), to ukazuje da se razliiti
oblici enskog aktivizma ne mogu redukcionistiki odvojiti jedan
od drugog. No, uprkos tome, iako je Gajret imao i vlastiti enski
140 Ibid, str. 68.
141 E. Helms, Gendered Visons of the Bosnian Future: Womens Activism and Representation in Post-War Bosnia and Herzegovina, p. 54.
142 Ibidem
143 Ibidem
69
odbor, ene predsjednice ovih odbora rijetko su pozivane na sastanke uprave osim ako se radilo o humanitarnim akcijama.144
Zbog razliitih polifonosti koje je esto bilo teko uskladiti,
drutva koja su se otvoreno zalagala za feministike ideje, izdvojila
su se na skupu u Bosanskom Brodu 1926. iz enskih udruenja koja
su bila okrenuta tzv. humanitarnom radu i stvorile novi savez u koji
su mogle samo da se ulane drutva enski pokret, koja su bila
na fonu feministikih ideja i formirale Alijansu enskih pokreta.145
U ovu Alijansu ulo je i udruenje enski pokret iz Sarajeva, i zapravo je sa enskim pokretom iz Beograda iniciralo osnivanje ove
alijanse.146
Da bi se bolje pojmio domet ovih oblika udruivanja od ena
i za ene, treba poznavati i sam sociokulturni kontekst arolike
Kraljevine. Naime, ona je imala est pravnih podruja i nikada
nije izvreno ujednaavanje graanskog prava.147 Tako je npr. na
podrujima koja su prije rata pripadala Kraljevini Srbiji vladao srpski graanski zakonik iz 1844, koji je posebno bio lo po ene u
sferi naslednog prava i razvoda u sluaju razvoda muka djeca su
ostajala uz majku do etvrte, a enska do sedme godine starosti.148
Uzroci su bili ekonomske prirode spreavanje rasparavanja imanja, ali i kulturoloke patrijarhalni sistem je veliki akcenat stavljao
na produenje loze koja se raunala po mukoj liniji.149 I u drugim
dijelovima monarhije je prevagu imalo obiajno i konfesionalno
pravo u okvirima vjerskih zajednica, koje su u Osmanskom periodu
i kasnije za vrijeme Austro-Ugarske imale autonomiju da ureuju
porodine, brane i imovinske odnose.150 Muslimanska politika
145 I. Panteli, Partizanke kao graanke, str. 19.
146 Ibidem
147 Ibid, str. 20.

148 Ibid, str. 21.
149 Ibid, str. 23.
150 Pr. Z. Spahi-iljak, ene, religija i politika, str. 144.
70
opcija se nakon prisjedinjenja BiH Kraljevini izborila za tzv. turski

paragraf, koji je omoguio opstanak upliva erijatskog prava kada je
rije o porodinim, branim i imovinskim odnosima, ime se nepovoljan poloaj muslimanskih ena dodatno petrifikovao.
Patrijarhalni sistem vrijednosti ostao je duboko ukorijenjen
u drutvu, pogotovo u ruralnim podrujima kao zabaenijim i
manje vidljivim. Istraivanja Vere Erlih izmeu dva svjetska rata
o jugoslovenskoj porodici u transformaciji npr. pokazuju strukturu proirene patrijarhalne porodice na Balkanu, kao i injenicu da
su ene ne samo uestvovale ve ak i pojaavale vladajuu gender
ideologiju. No, istovremeno se naziralo da su u nekim aspektima
ene uviale svoj inferiorni poloaj i javno izraavale gorinu, prevashodno zbog neravnomjerne distribucije obaveza u proirenom
domainstvu.151 Nasilje u porodici bilo je gotovo rasprostranjena
pojava, na ta je takoe ukazalo istoimeno istraivanje, gdje su ak
i same ene isticale, npr. jedna sagovornica iz Bijeljine, da mu ima
pravo da tue svoju enu jer ona ivi u njegovoj kui.152 Autoritet
mua je bio veliki, mu je bio distanciran od ene i nije joj pokazivao njenost.153 U isto vrijeme, deavala se i tzv. burna transformacija porodice, u krajevima gdje je dolo do raspadanja zadruga i
nastajanja nuklearnih porodica. Prestajala je potreba za veim brojem djece, to su ene esto kontrolisale ilegalnim pobaajima koji
su esto imali katastrofalne posljedice po zdravlje pa i sam ivot
ene. Sestre vie nisu pokorno sluale brau i esto je dolazilo do
sukoba i tenzija i do poveane agresije u porodici. Prema rezultatima istraivanja, 75% mueva u porodicama koje su prolazile kroz
ovakve oblike burne transformacije tuklo je svoje ene, nita manje
nego u isto patrijarhalnim porodicama.154 Iz ovog kapitalnog
istraivanja se da zakljuiti da, uprkos tzv. burnim transformaci151 Vera Erlich, Jugoslovenska porodica u transformaciji. Studija u tri stotine sela,
Liber, Zagreb, 1971, str. 250.
152 Ibid, str. 251.
153 Ibid, str. 66.
154 Ibid, str. 392, 222.
71
jama, ove su u mnogim segmentima bile kobne po ene. Npr. slobodnije stupanje u seksualne odnose mlade djevojke je reduciralo
na status seksualnog objekta, a mukarci najee nisu preuzimali
odgovornost za svoje postupke155, pa je porastao i broj samohranih
majki.
Imajui u vidu patrijarhalne vrijednosne obrasce koje su i formalno pravno podupirale vaee pravne norme, enska udruenja
i alijanse zalagale su se za jednakopravni status ena i mukaraca.
Tako je npr. Narodni enski savez Srba, Hrvata i Slovenaca 1925.
uputio zahtjev Narodnoj skuptini da se mukarci i ene izjednae
u nasljednom pravu i pozvao sve majke, ene kojima je na srcu
srea keri kao i srea sina da priloe svoj potpis, ali je ovaj prijedlog odbaen u skuptini.156 Uprkos tadanjem neuspjehu, ene
su i dalje ustrajavale u borbi za pravnu regulaciju koja bi dovela
do ravnopravnosti mukaraca i ena. U listu ena danas, koji je
poeo da izlazi 1936. godine i bio pokrenut od strane Omladinske sekcije enskog pokreta, ustro su kritikovane ovakve zakonske
odredbe.157 Ukazivano je i na druge oblike nepravdi kojima su ene
izloene i koje se prepliu i ukrtaju jedne s drugima i djeluju kao
samopojaavajui krugovi. Tako su npr. predstavnice Jugoslovenskog enskog saveza negodovale kada su se iz javnih slubi otputale
udate ene i uopte kada je dolo do ograniavanja zapoljavanja
ena u javnim slubama kao odgovor na ekonomsku krizu. Posebno
je podvueno da je neprihvatljivo da se u zemlji, u kojoj ima 70%
nepismenih ena, njima zabranjuje intelektualni rad.158
asopisi enskih udruenja, a posebno asopis enski pokret,
pokrivao je itav niz tema koje su se doticale ena u monarhiji, i tzv.
enskog pitanja koje je obitavalo na marginama drutvenih tokova.
155 to smo izmeu ostalog mogli pratiti i u serijalima snimljenim po romanima
Miri Jam (npr. Ranjeni orao) u kojima se opisuje graanski Zeitgeist kraljevine
izmeu dva svjetska rata, a koji su prikazivani i u BiH.
157 Ibid, str. 36.

72
asopis je poklanjao panju i internacionalnim temama, naroito

sa usponom faizma u Evropi, na fonu antimilitarizma kao glavnog
obiljeja feminizma. Posebno je znaajno da su i drugi asopisi
stali uz ovakve enske glasove (npr. asopis ivot i rad) gdje je u
jednom tekstu istaknuto da su ene bile prve koje su organizovale
mirovne konferencije izmeu nekad zaraenih nacija, da su uvijek
bile rijeene da se potpuno posvete izgradnji mira i da je, izmeu
ostalih razloga, potrebno njihovo vee uee u javnoj sferi (...)159
Uprkos tenzijama unutar pokreta, kao i tenzijama koje su pratile buran politiki ivot Kraljevine, uprkos vlastitog bivanja na rubu,
ene su i u ovu novu politiku posudu unijele duh, ivot i senzibilitet. Patrijarhat nije dovoljno poljuljan u sloenoj dravi, a jedan od
uzroka su i lukavstva patrijarhata kojima se on i danas slui, a koji ne
samo da ga mogu poljuljati ve ga mogu i uljuljkivati. U te svrhe se
najee koriste predstave ene kao zatiene u paternalistikim okvirima. Kao to ukazuje iek, mo moe sebe reproducirati samo
putem nekog oblika distanciranja, oslanjajui se na opscena poricana
pravila i prakse koje su u sukobu sa svojim javnim standardima.160
Slino kao i u Evropi, u kojoj su enama prije dodijeljena socijalna nego politika prava, slino je bilo i u Kraljevini bio im
je npr. zabranjen noni rad, da rade u rudnicima i sl. Pod platom
zatite, i patrijarhat stare Jugoslavije ih je htio zadrati pod svoje
okrilje to pak nije sprijeilo brojne aktivistkinje, udruenja, alijanse i istaknute pojedinke da mu se suprotstave, i da njeguju autonomiju enskog pokreta s onu stranu ovdanjih oblika patrijarhata
i tzv. nacionalnih tenzija koje su se sa usponom faistike ideologije
u Evropi sve vie produbljivale.
Jer, dok disciplinujue norme, i pravne i obiajne, tee da, kako
navodi iek, neutraliziraju prekomjernu ivotnu supstancu u meni,
da ivim svoj zbiljski ivot kao da sam ve mrtav, da odagnam
Bosnia, p. 187.
160 S. iek, Da Capo senza fine, u: J. Butler, E. Laclau, S. iek, Kontigencija,

hegemonija, univeralnost. Suvremene rasprave na ljevici, str. 218.
73
elju koja mi daje osjeaj da ivim 161, aktivizmom kroz enski

pokret se rastau ove simbolike fikcije ma koliko bile drutveno
djelotvorne i u predratnom kontekstu koji analiziramo, kitnjaste i
primamljujue kroz jugoslovenski simulakrum francuskog ideala le
bourgeois, koji se, naalost jo nije bio uzdigao do le/a citoyen/ne. .
Taj osjeaj da ivim u pokret, kroz pokret i za pokret je bio
ivotan, s onu stranu nametnute normalizacije buruaskog drutva
koje pretenduje da bude graansko, a samim tim i ukljuujue da u
pojam demos-a integrie i marginalne drutvene grupe, nepriznate
nacije i sl. Iz tih razloga je npr. dolazilo i do tenzija, naroito izmeu
tzv. starijih gospoa u pokretu koje su vie njegovale jedan salonski
feminizam. Sa formiranjem Omladinske sekcije, po ispovijestima
tada mladih aktivistkinja, dolazi do ire popularizacije ovih ideja i
do uspostavljanja kontakata sa drugim masovnim organizacijama.162
No, po rijeima nekih od protogonistinja esto su bile kritikovane
od strane starijih liderica.163
No, ovaj sukob je imao i dva Janusova lica. Naime, Omladinskoj sekciji su uglavnom pristupale Skojevke i omladinke
privrene naelima Komunistike partije koja je bila zabranjena
poslije Obznane. Komunistika partija kao zabranjena esto je koristila enska udruenja za promociju svojih ciljeva, ukljuujui i
asopis enski pokret.164 Posebno je potrebno podvui da su enska
udruenja organizovale antimilitaristike i antifaistike akcije,
zalagale se za putanje politikih zatvorenika ukljuujui i komuniste, tako da udi kratkovidost same Komunistike partije koja na
Petoj zemaljskoj konferenciji definie feminizam kao desniarsku
oportunistiku silu (!). Ljeviarke iz Omladinske sekcije enskog
pokreta uestvovale su u distribuciji marksistike literature, organi161 Ibid, str. 252.

163 Ibid, str. 21.
164 Jovanka Kecman, ene Jugoslavije u radnikom pokretu i enskim

organizacijama: 1918-1941, Narodna knjiga: Institut za savremenu istoriju,
74
zovale kruoke, logorovanja, predavanja i sl.165

No, sa pobjedom socijalistike revolucije na ovim prostorima poslije Drugog svjetskog rata, bogatstvo i polifonost ena u pokretu suzie
se, tanije interpretirati, na jednostran nain u zvaninoj istoriografiji;
ali e ostati upisan i ugraviran u duh i tijelo jugoslovenskih ena koje su
doivjele, preivjele razliite epohe i udarile im svoj peat.
2.3. Rod i socijalistika (real)utopija

Socijalistiki modus vivendi je otvorio, u zemljama u kojima
je inaugurisan a koje su uglavnom bile manje razvijene (izuzev
ehoslovake, Istone Njemake i donekle Maarske), prostore za
redefiniciju rodnih uloga i ukljuivanje ena u javnu sferu. Glavna
uporita marksistike ideologije koja je vladala u tim zemljama je da
je patrijarhalni brak okvirna institucionalna baza privatne svojine
koja je okosnica kapitalistikih zakona reprodukcije. S tim u vezi,
podreenost ena u tzv. burujskom braku smatrana je analognom
podreenosti proleterijata kapitalu.166 Kao to je npr. radnik prividno slobodan da (ne) ue u ugovorni odnos sa kapitalistom, tako je
npr. i ena kolektivno prinuena na brak, iako je navodno slobodna
da u njega ne ue.167 Ukidanje kapitala, a samim tim i privatnog
vlasnitva, smatralo se kljunim aspektom osloboenja i proleterijata i ena. I kao to su bjelkinje iz srednje klase na amerikom kontinentu uvidjele zapanjujuu analogiju izmeu vlastite deprivacije
i robovskog statusa Afroamerikanaca, tako su i ljeviari uvidjeli
slinu analogiju izmeu podreenosti ena i proleterijata.
No, dok je Fuko npr. primijetio da u naelu odnosa moi (...)
ne postoji binarna i sveobuhvatna opreka izmeu vlastodraca i
165 Jelena Petrovi, Drutveno-politike paradigme prvog talasa jugoslovenskog
feminizma, ProFemina, br. 2/leto-jesen 2011, str. 69.
166 K. Pejtman, Polni ugovor, str. 142, 146 .
167 Ibid, str. 142.
75
podvlatenih168, u marksizmu se, radi revolucionarne i agitpropovske uinkovitosti, polo upravo od takvih binarnih opreka. Klasnom dvoobliju (klasa vladajuih i eksploatisana klasa) ilo je pod
ruku i rodno dvooblije. Iz tih razloga, ene su posmatrane kao
puko sredstvo u vlasnitvu istorijske nunosti prelaska u socijalizam
a potom u komunizam, iako se teilo sveobuhvatnoj humanizaciji i
ukidanju svakog oblika postvarenja i eksploatacije.
Semiotika analiza nekih od govora druga Tita upravo to dokazuje, npr.:
ena danas br. 103.

Beograd 1953. str 8.
Iz ovog govora jasno se oitava da ene nisu autonomni politiki

subjekt, ve da su keri (nove) Jugoslavije odnosno socijalistike revolucije. I dalje, da e im ta injenica donijeti plodove ije uivanje
e im garantovati narodnooslobodilakka vojska i ene (partijke)
koje stoje u prvim redovima ove borbe. Na taj nain uvodi se hijerarhija izmeu samih ena, a koja je utoliko znaajnija to su partijci
bili ti koji su zauzimali elne politike pozicije.
No, uprkos tome, socijalistika emancipacija ena dovela je
do njihovog znaajnog iskoraenja u sferu javnog, politikog i do
poboljanja njihovog sveukupnog drutvenog poloaja. Izvjesno je
takoe da je uee ena u partizanskim jedinicama utrlo put njihovoj
168 Michel Foucault, Znanje i mo, Globus, Zagreb, 1994, str. 67.
76
emancipaciji.169 Ispovijesti i her stories partizanki ukazuju na njihov

veliki doprinos u borbi, na mogunosti za razliite oblike edukacije,
usavravanja i aktivnosti u okviru partije i na injenicu da je borbeni
pa i puritanski moral koji su partizani teili da izgrade onemoguio
da budu tretirane kao puki objekti revolucije ve kao njeni su-kreatori. Partizanska borba bila je osnivaki mit novog drutva, a u ovim
mitovima stalno se isticala borba i doprinos drugarica. Najznaajniji
oblik organizovanog uea ena u revolucionarnoj borbi i izgradnji drutva je svakako antifaistiki front ena AF, formiran u
Bosanskom Petrovcu 1942. kada je odrana Prva zemaljska konferencija AF-a. Na konferenciji koja je trajala tri dana uestvovalo
je 166 delegatkinja, koje su bile iz redova rukovodilaca partije, predratnog enskog pokreta, aktivnih omladinki i partizanki.170 Nain
na koji je AF funkcionisao bio je pod uticajem principa sovjetskog
enotdela, kao ve izgraenog socijalistikog modela za edukaciju
i politiko djelovanje ena.171 Znaajan mehanizam ove edukacije
predstavljala je tampa, te je uprkos tekim uslovima u toku rata
povremeno tampano 30 listova namijenjeno enama. U toku rata
fokus AF-a, naravno, bio je na osloboenju zemlje od okupatora i
faizma, ali uz isticanje ideolokog opredjeljenja da ene trebaju biti
ravnopravne sa mukarcima, i daju doprinos socijalistikoj izgradnji
zemlje i uivati plodove ovog svog doprinosa. U tom duhu je Josip
Broz Tito u svom obraanju na konferenciji istakao znaaj enskog
doprinosa revolucionarno-oslobodilakoj borbi. Ovo manifestno
zalaganje na terenu svakako nije ilo glatko, npr. po rijeima poslijeratne predsjednice AF-a Cane Babovi, ene su dolazile na sastanke AF-a, ali uz prethodnu saglasnost mueva!
Poslije rata fokus djelovanja AF-a bio je na ueu ene u obnovi i izgradnji zemlje, ali i na onim djelatnostima koja po etici
169 Ivana Panteli, Partizanke i antifaistiki front ene Jugoslavije (1945-1953),
ProFemina, leto/jesen 2011, str. 81.
170 Ibidem
171 Gordana Stojakovi, Rodna perspektiva novina Antifaistikog fronta ena (19451953), Novi Sad, 2011, (Doktorska teza), str. 29.
77
brige tradicionalno pripadaju enama: briga o siroadi, starijima,

invalidima, kolonistima. No, paralelno se deavala i edukacija
ene za njihovo uee u znaajnim privrednim djelatnostima i na
vanim politikim funkcijama. Formiraju se i sekcije s ciljem koordiniranja ovih raznovrsnih aktivnosti: privredna, kulturno-prosvjetna, organizaciona, socijalna i ideoloko-politika. ene su dobile
mogunost da biraju i da budu birane i u ovim aktivnostima AF
je zauzimao znaajnu funkciju. Formiraju se i mjesni odbori AF-a
po svim selima i gradovima. Moe se rei da je u periodu poslije
rata najvei fokus bio na organizovanju analfabetskih teajeva zbog
velike nepismenosti stanovnitva uopte a naroito ena, kao i na
zdravstvenim i domaikim kursevima. To se ne bi trebalo sa ovolike vremenske distance tumaiti samo kao produavanje patrijarhalnog modela unutar socijalizma, ve i kao proizvod realnog stanja
na terenu zbog rairenosti zaraznih bolesti i potrebe za obnovom
poruenih domova. Vano je istai da su liderice AF-a bile svjesne
opasnosti njegovog svoenja na humanitarnu organizaciju, iz ega
svjedoe i govori aktivistkinja kao to su Mitra Mitrovi i Vida
Tomi. Prva je tako na prvom plenumu AFJ istakla:
(...) Na pokret treba na svim poljima, a naroito na ekonomskom i privrednom, uvui u borbu i ne dati mu da se pretvori
u neku humanitarnu ili kakvu drugu organizaciju u kojoj
e izgubiti onaj svoj borbeni revolucionarni karakter, koji
je stekao svojim postupcima u toku Narodnooslobodilakog
rata (...)172
Pored samokritike, tokom 1947. javlja se i kritika od strane KPJ.
Ukazivalo se na nedovoljnu aktivnost mjesnih odbora AF-a, kao
i na to da jo uvijek veliki broj ena nije doao pod okrilje ove organizacije. Kritikovana je sadrina pojedinih enskih listova i istaknuto da AF ne smije da postane izolovana feministika organizacija (!).173 Kao to primjeuje Ivana Panteli, ove preporuke su
172 Pr. I. Panteli, Partizanke i antifaistiki front ene Jugoslavije (1945-1953),
173 Ibidem
78
kontradiktorne: Na jednoj strani, AF-u je zamerana neaktivnost,

a njegovom rukovodstvu pasivnost i nesamostalnost, dok je na
drugoj AF usmeravan ka Narodnom frontu i podstican da ne poe
putem feminizma (). U naoj najpoznatijoj analizi AF-a od
strane Lidije Sklevicky ukazano je da su mnoge ene u AF-u uvidjele opasnosti koje im se spremaju, pa su ak i predvidjele ukidanje
AF-a. U nekim dokumentima AF-a je tako kritikovao Narodni
front koji AF tretira samo kao tehniku ispomo. Istaknuto je
takoe i da mnogi ugledni partijski rukovodioci ne putaju svoje ene
da se ukljue u rad AF-a!174 Javni prostor bio je prezasien neformalnim komentarima o bespotrebnosti ovakvih aktivnosti, budui
da su ene ne samo ravnopravne, ve ak i nadravnopravne.175 No,
one nisu bile nita drugo do proizvod (ne i subjekt!) novog drutva
u koje su se zapravo uklopile njima pripisanim tradicionalnim vrijednostima i ulogama budui da su dovoljno neriskantni nosioci
znaenja potenje, plemenitost, samoportvovanost176 itd. (...), to
e se vie nego jasno obznaniti u procesima koji su slijedili, a koji su
vodili u (samo) ukidanje AF-a.
Tokom 1948-1950. rad AF-a fokusiran je na podrku
petodoginjem planu, sa fokusom na industrijalizaciju i uvoenje
ene u privredu. Godine 1948. organizuje se Drugi kongres AF
na kojem se usvaja statut kao i odluka da je AF frontovska organizacija i utvrena je njegova subordinacija Narodnom frontu.177
Na treem kongresu izbijaju na vidjelo neusklaenosti na ravni NFAF, kao i konkretni problemi sa kojima se AF suoava. Iako je
najavljeno da e fokus rada biti na poloaju ena na selu (to je bila
i zvanina tema kongresa), ukazano je i na probleme samih principa na kojima se pristupa organizovanju i djelovanju ena u okviru
174 Lydia Sklevicky, Konji, ene, ratovi, Zagreb, enska infoteka, 1996, str. 124.
176 S. Slapak, ensko telo u jugoslovenskom filmu: status ene, paradigma feminizma, u B. Arsi (prir.), ene, slike, izmiljaji, str. 30.
177 G. Stojakovi, Rodna perspektiva novina Antifaistikog fronta ena (19451953), str. 34.
79
AF-a. Mara Naceva suptilno je primijetila da se rad AF-a tretira

jednostrano od strane partijskih rukovodstava. Ovi ga svode na mobilizaciju ena za uee na radnim akcijama, pri emu se zapostavlja politiki i prosvjetni rad sa enama. Vida Tomi takoe uvia razliku izmeu potrebe za sveobuhvatnim ueem ene u drutvenoj
obnovi i potrebe da se enama pristupi na specifian nain zbog njihove dosadanje potlaenosti i opte zaostalosti u shvatanju poloaja
ene.178 Postavljena su i pitanja viestruke optereenosti ena, ali
nisu rijeena, niti su formirane naredne direktive za dalji rad AFa.179 Ove i druge brojne protivrjenosti dovele su do tzv. samoukidanja AF-a i njegovog transformisanja u labav Savez enskih
drutava na etvrtom kongresu 1953. (to je trebalo da reflektuje
tzv. demokracijski trend, jer je i KPJ transformisana u Savez komunista Jugoslavije SKJ). injenica da je AF iz poluautonomne organizacije, poslije Drugog svjetskog rata prerastao u samo jedan od
brojnih segmenata partijske organizacije (tzv. kiobran organizacije)
olakao je ovo samoukidanje. Iza masovnosti AF-a krila se oligarhijska struktura, a enska partijska oligarhija, u daleko loijoj
poziciji od muke partijske oligarhije, nije bila u mogunosti da se
suprotstavi ovim trendovima, a ni da preraste u autentinog tumaa
enskih potreba i ciljeva. Iako je sama Vida Tomi u svom izlaganju na etvrtom kongresu ispred izvrnog odbora AF-a predloila
ukidanje AF-a u njegovoj dosadanjoj formi, ostaje injenica da je
u svojim izlaganjima uoila probleme usljed formulisane tenje za
jednakim statusom ena i mukaraca i potrebe da se enskom pitanju prie na specifian nain usljed viestruke optereenosti ena,
najavivi teme koje e se tek kasnije dublje razmatrati u nadolazeem
feministikom talasu. AF aktivistkinje bile su svjesne injenice da
se patrijarhalna kultura ne moe ukinuti dekretom, te se u enskim
listovima iz 1950. i 1951. ukazivalo na potrebu vaspitanja djece
178 I. Panteli, Partizanke i antifaistiki front ene Jugoslavije (1945-1953), ProFemina, leto/jesen 2011, str. 91.
179 G. Stojakovi, Rodna perspektiva novina Antifaistikog fronta ena (1945-1953),
str. 34.
80
u duhu jednakosti, kao i na injenicu da (...) po povratku kui

enu ekaju jo mnoge neizbene dunosti (...) gde miran stav oca
i veita uurbanost majke stvara utisak gospodara i potinjenog.180
Sve to ukazuje da su ene bili svjesne neizbjenosti borbe protiv
nasljea patrijarhalne kulture i promjene porodinih odnosa koji i
dalje onemoguavaju stvarnu drutvenu i politiku jednakost. ene
su to uoavale, ali su u okviru postojeih politikih modela i dalje
opstajale strukture koje su koile dublje drutvene promjene. Aktivistkinje su i te kako uvidjele da se aksiomatske poruke koje su same
slale ne mogu tek tako ostvariti. Neke od visokopozirioniranih ena
u partiji su i same usvojile patrijarhalni model npr. Cana Babovi
u svojim javnim nastupima i pisanoj rijei govori mi mislei na
partiju i one mislei na ene, to pokazuje da su ene za nju
drugo i drugaije. 181
Trend povlaenja ena iz javne sfere koji poinje 1950. uoen
je i kritikovan (kao najvaniji uzrok navodi se uvoenje djeijeg
dodatka, te ene postaju demotivisane za rad u privredi), ali u okviru ideologije koja je, monopoliui primat na istinu, sprijeila dublje sagledavanje injeninog stanja. Tako je Vida Tomi isticala
da je zbog takvog stanja kriva malograantina i preivjeli odnosi
iz starog sistema.182 To naravno ne osporava znaaj njene i borbe
drugih AF aktivistkinja kao ni injenicu da su, iako unutar matrice zvanine ideologije, ove ene dale vlastita tumaenja situacije
unutar novonastalog drutvenog i ideolokog sistema i doprinijele
da rodni diskursi dobiju svoje mjesto u politikom ivotu.
Rodni diskurs u SFRJ, kao i u ostalim socijalistikim zemljama,
uglavnom se fokurisao na ulogu ene u procesu industrijalizacije, s
tim to je u socijalistikom modelu pokuano usklaivanje i integracija radnih sa funkcijama koje ene obavljaju u privatnoj sferi s
akcentom na materinstvo. Tzv. ensko pitanje je po sebi definisano
180 ena danas , br. 89/1951, str. 18.

str. 137.
182 Vida Tomi, Postoji li kod nas ensko pitanje, ena danas br. 99/1952, str. 1.
81
kao dio klasnog pitanja, te se specifinosti poloaja ene iz takve

jednodimenzionalne perspektive i ne mogu sagledati. Ravan ekonomije je najznaajniji pokazatelj poloaja ene u drutvu, s obzirom da je ekonomija u modernom drutvu politika, dravna ekonomija. Po Hani Arent to je moderni presedan i svojevrstan okvir
da ekonomija proguta politiku, da oikos zanijeka polis, odn. da
privatni interesi koji pokreu modernu ekonomiju postanu mjerilo
za res publica.183 To su u socijalizmu pokualo rijeiti kolektivizacijom i drutvenim vlasnitvom, to ekonomiju u potpunosti ini
politikom ekonomijom. No, ovo sraivanje ekonomskog i politikog
legitimiziralo je stajalita da je ulazak ena u sferu plaenog rada
kljuan indikator emancipacije, i posluilo kao paravan iza kojeg su
se krili razliiti oblici marginalizacije ena.
Iako je, kada je o ekonomiji rije, dolo do ogromnog porasta
zapoljavanja ena, a u tome je i bio sutinski akcenat u zvaninoj
politici emancipacije, radi se o uspjehu koji ima dva Janusova lica.
Ideoloki entuzijazam za zapoljavanje ena bio je naroito visok
u periodu poslijeratne obnove i izgradnje zemlje kada je svaki oblik radne snage dobrodoao. No, uslovi za rad esto su bili veoma
teki, a na radnim mjestima na kojima je falilo kadra (npr. u bolnicama) deavalo se da ene rade prekovremeno u dvije smjene i u vrlo
tekim uslovima rada.184 Sa protokom vremena ideoloki entuzijazam slabi, a slabi i obraunavanje sa patrijarhalnim shvatanjima
koja se vie ili manje otvoreno manifestuju. Dok su u toku NOB-a
i poslijeratne obnove ova shvatanja otro osuivanja kao nazadna,
od pedesetih godina pa nadalje ova otrica otupljuje.185 Uvoenjem
samoupravljanja 1950. od preduzea se zahtijeva rentabilnost to
dovodi do smanjivanja subvencija za ustanove drutvenog standarda. Dalje, uvoenje uredbe o djejem dodaktu 1951. godine
183 v. Hannah Arendt, Vita activa oder vom ttigen Leben, Piper, Mnchen, Z
rich, 2002.
184 Vera Gudac Dodi, ena u socijalizmu, Institut za noviju istoriju Srbije, Beo
grad, 2006, str. 56-57.
str. 56.
82
podstie ene da naputaju posao i budu sa djecom. Iako su se u

socijalizmu mnoga tradicionalna muka zanimanja otvorila i za
ene, one su nastavile da ine sastavni dio tzv. sekundarnog trita
radne snage. Kada je o proizvodnom sektoru rije, ene su najvie
radile u sekundarnom sektoru tekstilne i kone industrije, koji je
bio najmanje plaen. Kako navodi Stipe uvar, ene su u sekundarnom sektoru rasporeene po principu selektivne diskriminacije u
grane u kojima je posao toboe enski, ali najee sa zastarjelim
tehnologijama, niom obrazovnom strukturom, slabijim linim
dohotkom i dohotkom OOUR-a.186 Istraivanje eljke porer,
a koje se odnosi na razdoblje 1965-1980. godine, pokazuje da je
vee uee ena u odreenim privrednim granama uvijek povezano sa niim linim dohocima u tim granama.187 Dalje, ene su
se u najveem broju zapoljavale u oblasti obrazovanja, zdravstva,
socijalne zatite i ugostiteljstva odnosno na onim poslovima koji
se smatraju loginim nastavkom njihovih poslova u privatnoj sferi.
Statistiki podaci ukazuju na razliite oblike diskriminacije ena na
radnom mjestu: ena ima mnogo manje na rukovodeim mjestima,
due ekaju na unapreenje, a u zavisnosti od grane djelatnosti,
prosjean lini dohodak ene nii je od prosjenog linog dohotka
mukarca sa odgovarajuom strunom spremom u industriji se
razlike kreu od 11% u grupi nekvalifikovanih do 33,8% u grupi
kvalifikovanih radnika. Opisujui ovo stanje, Slobodanka Nedovi
istie da je Nepisano pravilo da se ak i u radnim organizacijama sa
velikom veinom enske radne snage na rukovodeim mestima nalaze mukarci.188 Participacija ena na rukovodeim mjestima bila
je vrlo slaba, u prosjeku oko 6%, a po nekim istraivanjima oko 14%,
u svakom sluaju rije je podzastupljenosti ena na rukovodeim
186 Stipe uvar, Diskusija u raspravi: Drutvena svijest, marksistika teorija i
emancipacija ena- danas, ena, br. 2-3/1972, str. 73.
187 eljka porer, Feminizacija profesija kao indikator poloaja ene u razliitim
drutvima, Sociologija, br. 4/1985.
188 Slobodanka Nedovi, Savremeni feminizam. Poloaj i uloga ene u porodici i

drutvu, Centar za unapreivanje pravnih studija, Centar za slobodne izbore i
demokratiju, Beograd, 2005, str. 110.
83
funkcijama. U mnogim izvjetajima zvaninih organa kritiki se

ukazuje na ovu injenicu, i najee istie da su predrasude glavni
uzrok ovakvog stanja.189
Poseban problem predstavljala je tzv. dvostruka optereenost
ena. ena je, i kad je bila zaposlena, obavljala veinu poslova u
domainstvu i najee bila odgovorna za podizanje i vaspitanje
djece. Ako je imala ikakvu pomo u tome, to je bila pomo majke
ili pak svekrve. Prema podacima iz 65. godine, ene su nedjeljno
radile u prosjeku 60-70 sati, od ega je 20-30 odsto bio neplaeni
rad.190 Da bi se to rijeilo bilo je i nekih pokuaja podrutvljavanja
poslova koji se obavljaju u domainstvu. Krajem pedesetih godina bilo je sve vie uslunih servisa, koji su osnivani na inicijativu
enskih drutava. No, ove usluge koristio je mali broj ena, npr.
po jednoj anketi sprovedenoj od samog servisa meu korisnicima/
ama usluga bilo je samo 1% radnica.191 U iste svrhe formirani su i
restorani drutvene ishrane, no njih su preteno koristili mukarci
samci, te je kuni rad i dalje absorbovao sate i sate rada ene.192
U socijalistikom periodu je, stoga, na djelu bila polovina
emancipacija ena. Problem lei i u injenici da se tzv. ensko pitanje tretiralo na pojednostavljen nain, to je onemoguilo sistemsko hvatanje u kotac sa ambivalentnostima enskih identiteta i
razliitim formama marginalizacije. Primat je bio na klasnom i vjerovalo se da e se rjeavanjem klasnog problema automatski rijeiti
i sva druga pitanja.193 No, ostaje i injenica da je nain tretiranja
ovog perioda takoe pojednostavljen, ime se spreava kontinuiran pogled na postojanje i djelovanje enskog pokreta na ovim
prostorima. Iako je ena bilo manje u politici nego mukaraca, u
nekadanjoj Jugoslaviji procenat uea ena u parlamentu SFRJ
1963. dostigao je procenat od 19,6%. Takoe, ene koje su tad bile
189 v. V. Gudac Dodi, ena u socijalizmu, str. 75.
190 Ibid, str. 105.
191 Ibid, str. 107.
192 Ibid, str. 108.
193 S. Drakuli, Sabrani eseji, str. 133.
84
u politici obavljale su veliki broj istaknutih funkcija, to opet ima

dva Janusova lica budui da su bile preoptereene, da nisu mogle
da jednako dobro obavljaju veliki broj funkcija i da su na taj nain
zatvarale put drugim enama, partijkama i/ili strunjakinjama da
se ukljue u drutveno-politiki ivot.194 No, one te funkcije nisu
obnaale ne radi kvote ili forme, ve na osnovu linih kvaliteta i
doprinosa kao i ireg drutveno-politikog opredjeljenja da poloaj
ene treba biti ravopravan. Rad istaknutih pojedinki kao to su npr.
Vida Tomi na uvoenju novih zakona i adekvatnih praksi, kao i
svijest da zakoni nisu dovoljni ve da je neophodna daleko vea participacija ena u ekonomskom, politikom i drutvenom ivotu195
kao i ira drutvena podrka, pokazuje da su svojim predanim radom omoguile da enska emancipacija postane i ostane znaajan
segment zvanine politike agende. Radi kontinuiteta i daljeg razvoja enskog pokreta na ovim prostorima, svakako je potrebno
sauvati od zaborava autentina svjedoenja ena razliitih generacija, imajui u vidu da traganje za identitetom ena u socijalizmu
ponovo otvara nasilno zatvoren vremenski album tog perioda.196
2.4. Drug-ca ena: i aktivistkinja i naunica?

Po miljenju razliitih teoretiara/ki, socijalizam, ukljuujui i
jugoslovensku soft varijantu, ne trpi autonomne drutvene pokrete,
ukljuujui ni enski. Po miljenju Uge Vlaisavljevia, istinski subjekti istinskog govora (...) bio je politiar ili, tanije, politiki aktivist, jer izmeu izobliene stvarnosti i lijepog prvida, ili uvida u
194 Ivana Panteli, Partizanke kao graanke, Institut za savremenu istoriju, Evoluta, Beograd, 2010, str. 111.
195 Mateja Jeraj, Tomi, Vida, in: Francisca de Haan et al (eds.). A Biographical Dictionary of Womens Movement and Feminism: Central, Eastern and South
Eastern Europe. 19th and 20the Centuries, p. 578.
196 Olivera Jovanovi, ene i performativni socijalizam, http://www.libela.org/
vijesti/1453-zene-i-per-formativni-socijalizam-1453/
85
stvarnost koja to jo nije, trebalo je stalno posredovati197 (podvukla

Z.P.M.)
ei posrednici bili su politiari, a daleko rjee politiarke.
I u periodima najvee zastupljenosti ena u organima odluivanja,
njihov broj jedva je premaivao 20% (npr. 63 u skuptini SRBiH).198
Kada je 1974. uveden tzv. delegatski sistem, dolo je do izvjesnog
rasta zastupljenosti ena na faktiki svim nivoima i do njegove
stabilizacije. Od 1978. broj ena delegatkinja u Skuptini SRBiH
iznosio je 22,17% i od tada biljei tendenciju blagog rasta.199 Iako
ni ove brojke nisu zadovoljavajue, u vrhu drutveno-politike piramide bilo ih je jo manje. Tako je npr. 1985. godine u Centralnom komitetu BiH bilo ukupno 13% ena, a u Predsjednitvu CKBiH samo 7,4 %. 200 Takoe, i u jugoslovenskom obliku industrijske
demokratije, poznatom kao samoupravljanje, primjetan je diskriminatoran odnos prema enama, koje su bile zastupljenije samo u delegatskim tijelima svojih OOUR-a, a vie simbolino kada se ova
delagatska struktura odvaja od baze201, znai daleko manje na viim
nivoima.
No otvara se pitanje da li bi vee formalno-pravno uee, bolje
rei puko prisustvo ena u organima odluivanja, dublje izmijenilo
postojee rodne i uopte ire drutvene odnose. U svojoj poznatoj analizi jugoslovenskog drutva, Zoran ini primjeuje da
tzv. socijalistika drutva nisu politike ve prirodne zajednice,
pojmljene kao izvorno homogene, gde prirodni poredak sam od
sebe regulie odnose izmeu pojedinanog i opteg.202 To vodi u
197 U. Vlaisavljevi, Rat kao kulturni dogaaj. Ka semiotici entonacionalizma, str.
29.
198 Z. Spahi-iljak, ene, religija i politika, str. 141.

199 Ibid
200 Ibid, str. 142.
201
S. Radovi, inionici samoupravnog angaovanja ena u organizacijama
udruenog rada (magistarski rad), pr. I. Panteli, Partizanke kao graanke, str.
119.
202 Zoran ini, Jugoslavija kao nedovrena drava, Narodna biblioteka Srbije,
Fond Zoran ini, Beograd, 2010, str. 161.
86
pravcu metafizikog reprezentovanja, gdje ono opte nije rezultat

usaglaavanja pluralnog ve izvorna homogenost koja diskvalifikuje sve razlike.203 Iz tih razloga, ni vee uee ena u organima
odluivanja ne bi dovelo do nekih bitnijih iskoraka zbog paradoksalnosti ovakvog jednog metafizikog predstavljanja.
Dublje analize, i to sa feministike pozicije, uradila je i Blaenka
Despot, takoe filozofkinja po vokaciji, koja je uvidjela da filozofiju
ena zanima samo anegdotski 204. I ona se zapitala zato socijalizam
ne podnosi feministike i uopte autonomne drutvene pokrete.
Njen rad je utoliko znaajniji to ne ostaje u okvirima svoenja
rodne ravnopravnosti na tzv. ensko pitanje 205, kao to je to inila
zvanina ideologija, ve to interpelira u ono podleee ogranienoj
emancipaciji ena u socijalizmu. A korijen je u (ne)mogunosti
novog, epohalnog naina proizvodnje ivota koji odbacuje tzv.
agresivno shvatanje slobode, koje je u leitu razliitih teorijskih
pravaca i drutveno-politikih ureenja, ukljuujui i socijalistika.
Novi socijalni pokreti u tome imaju kljunu ulogu, jer studentski, antirasistiki, ekoloki, feministiki pokreti se vie ne mogu
miriti s paradigmom politike emancipacije etablirane slobode, ve
trae slobodu od ovako shvaene slobode.206 Oni dovode u pitanje
nekritiku vjeru u napredak koji donosi moderna (a koju nekritiki
prihvata i marksizam), i koja proizvodi stalnu krizu ovako pojmljenog napretka. enski pokret Blaenka Despot analizira u kontekstu
ostalih progresivnih drutvenih pokreta i njihovoj tenji ka novoj
drutvenoj spiritualnosti i socijabilnosti koje je nemogue pojmiti
u okvirima postojeih politikih paradigmi. Grijehe socijalizma,
Despot ne vidi u nemogunosti socijalizma da obezbijedi eljeni
i obeani napredak, ve u nesposobnosti otvaranja pogleda na
203 Ibid, str. 161, 162.
204 Milena Karapetrovi, Ona ima ime (o filozofiji i feminizmu), Lara Bijeljina,
ART print, Banja Luka-Bijeljina, 2007, str. 52
205 Blaenka Despot, New Age i moderna, Hrvatsko filozofsko drutvo, Zagreb,
1995, str. 7.
206 Ibid, str. 66.
87
socijalistiku prirodu. Ukidanjem vlasnitva i podrutvljavanjem

sredstava za proizvodnju, socijalistika drutva nisu ozbiljila slobodu ovjeka ni prema dravi, niti su promijenila odnos spram prirode
kao stvari.207 Iz tih razloga socijalizam ne podnosi feministike
pokrete, jer je ostao uronjen u moderni koncept napretka, a to, ne
ometan od tzv. partikularnih interesa koji dolaze od graanskog
drutva, sprovodi na jo drastiniji nain. 208 ena se ni kod Marksa
ne moe konstituisati kao subjekt, ona je to samo po svojoj formi,
ali i dalje ostaje u predziu istorije kao mjestu ozbiljenja slobode
kao ahistorijska raalica. 209 Naime, pretvaranje prirode u stvar, to
je osnova markistikog poimanja tzv. humanizacije prirode, ne propituje odnos ovjeka i prirode ime se ne problematizuje moderna
postavka filozofije slobode kao volje za mo.210
Ogranieni pogledi na slobodu kao volju za mo i etabliranu
unutar socijalistike drave, kao to je uoila Despot, dozvoljavali
su da se enska emancipacija svede na ensko pitanje i da se ono
dekretom proglasi rijeenim i da se to rjeavanje potkrepljuje pukim
ponavljanjem floskula i fraza o dostignutoj emancipaciji. Drutveni
sistem JU-socijalizma teio je vlastitoj produkciji ak i kad realne postavke za njegovo ozbiljenje nisu postojale, pa se proizvodnja poeljne stvarnosti sprovodila dogmatizmom u teoriji iz koje,
budui da ova odgovara prirodnim zakonima dijalektike, treba da
slijedi drutveno poeljna praksa. Uzmicanje stvarnosti od ideala
pravdalo se dijalektikom prirodom drutvene stvarnosti, koja je
kao takva puna unutranjih protivrenosti, a umesto rjeavanja,
dolo je do dalje objektivizacije i petrifikacije ovih protivrjenosti. 211
U takvom jednom kontekstu, u kom se sistem odrava dogmatskim
207 Ibid, str. 101.
208 Ibid
209 Pr. Gordana Bosanac, Mjesto i znaenje Blaenke Despot u suvremenoj hrvatskoj filozofiji, Filozofska istraivanja III, god. 28, sv. 3, str. 633.
210 B. Despot, New Age i moderna, str. 68.
211 v. Gordana Bosanac, Mjesto i znaenje Blaenke Despot u suvremenoj hrvatskoj filozofiji, Filozofska istraivanja III, god. 28, sv. 3, str. 626.
88
sredstvima i unutar vlastitog diskursa samoreprodukcije, intervencije u ovakav diskurs sa marksistike pozicije, kao to je npr. ona
praksisovska, dale su plodan okvir da se o sistemu govori sa njegove
vlastite pozicije, ali opet izvan njegove logike zahvat koji moe
biti opasniji od bilo kakvog ideolokog skretanja. A upravo e jedan takav dogaaj uzdrmati ovu nekritiku bezupitanost nad simbolikom postojeeg proaranog eshatologijom o ivotu u buduem
komunistikom (k)raju.
Kako je uprkos navedenom dogmatizmu ex-YU socijalizam
bio meki i otvoreniji, u urbanim centrima ene su dobile vee
mogunosti i na raspolaganju su imale ne samo bolje institucionalne, ve i simboline resurse emancipacije. To im je omoguilo bolje
korienje postojeih mogunosti kao i pronicljiv uvid u postojei
model rodnih odnosa. ene iz akademskih krugova su, takoe,
putujui po zapadnoj Evropi i SAD-u, dobile mogunost da se
upoznaju sa feministikim pokretom i literaturom i da analiziraju
i posmatraju vlastito drutvo iz novog ugla. U takvim okolnostima
zbio se i svojevrstan presjedan, organizovanje prve feministike
konferencije u nekoj socijalistikoj zemlji. Konferencija Drug-ca
ena. ensko pitanje novi pristup organizovana je u Beogradu u
Studentskom kulturnom centru 1978, a glavnu ulogu u organizaciji imale su arana Papi, Nada Ler-Sofroni i Dunja Blaevi,
tadanja direktorica SKC-a. Pitanja koja su obuhvaena na konferenciji bila su raznolika i voena potrebom demistifikacije poloaja
ene i razvoja novog pristupa u razgradnji mehanizama rodne
represije. Tematska pitanja konferencije ukljuivala su sljedee aspekte: psiholoki, socijalni i istorijski uzroci rodne nejednakosti;
poloaj ene u buruaskom drutvu; uspon enskog pokreta i njegova postignua, problemi i orsokaci; teorijski rezultati feministike
analize na individualnom i kolektivnom planu, kao i pitanja ta se
zapravo dogodilo se emancipacijom ene u socijalizmu i da li je ova
emancipacija zaista promijenila tradicionalne odnose u porodici.
Teme, posebno ponuene za razmatranje bile su: ene kapitalizam revolucija: analiza poloaja ene u kapitalizmu, uloga porodice u kapitalistikoj produkciji i odnos privatno javno; savremeni
89
enski pokret oblici organizovanja, tipovi aktivnosti, specifinosti

u pojedinim zemljama, problemi, postignua, dileme; psihoanaliza
seksualnost identitet ene: uloga psihoanalize u buruaskom
drutvu, interpretacije enske seksualnosti, norma heteroseksualnosti, drutveni uslovi formiranja Erosa; ene i kultura odsustvo
ena iz nauke, umjetnosti, filozofije, lingvistika analiza, sistemi
miljenja koji opravdavaju subordinaciju itd. 212
Na konferenciji su manifestovane i brojne tenzije na relaciji
izmeu domaih uesnika/ca i goi. Goe su negodovale to na
konferenciji uestvuju i mukarci dok su domae isticale da se bez
mukog uea i ne moe promijeniti poloaj ena i da se treba
boriti i protiv diskriminacije mukaraca. Domae uesnice dolazile su iz akademskih ustanova i nisu, za razliku od zapadnjakinja,
imale iskustvo u aktivistikom radu. Takoe, nisu istupale protiv
sistema ve su ukazivale na odstupanja od zvaninih tenji u samoj
praksi, ime su, po miljenju zapadnjakinja, i dalje ostale zarobljene unutar mukog miljenja. Zapadne goe su, takoe, bile
daleko kritinije prema mogunostima osloboenja putem liberalne
emancipacije kroz zakone kao i emancipacije ena kroz klasnu borbu. 213 Domae uesnice su svoje negodovanje izraavale stavovima
da uesnice sa strane ne poznaju dovoljno dobro ovdanju situaciju
i da nisu u poziciji da ue domae o njihovom poloaju. Uprkos
ovih tenzija, prouzrokovanih i tekoama oko prevoda i tehnikim
problemima, jer je na konferenciji prisustvovao veliki broj neregistrovanih uesnika/ca, izrodila su se prijateljstva i saradnja. Po
rijeima Vesne Pusi, uesnice iz Jugoslavije su svoja izlaganja na
prvom danu konferencije poinjale reenicom: Ja, iako nisam feministkinja, mislim to i to, da bi treeg dana sve poinjale svoja izla212 Pr. Chiara Bonfiglioli, Remembering the Conference Drugarica ena. ensko pitanjenovi pristup?. Thirty Years After, M.A. Thesis, str. 125-130.
213 M. Stoji, Proleteri svih zemalja- ko vam pere arape? Feministiki pokret u
Jugoslaviji 1978-1989, u: . Tomi i P. Atanackovi (ur.), Drutvo u pokretu.
Novi drutveni pokreti u Jugoslaviji od 1968. do danas, Cenzura, Novi Sad, 2009,
str. 116.
90
ganja sa: Ja kao feministkinja, mislim to i to.214 Po rijeima Nade

Ler-Sofroni, uesnice iz Sarajeva, konferencija je dala zamajac da
ene shvate da trebaju svoj, autonomni pokret i da se za svoja prava
moraju boriti solidarno sa drugim enama. 215
Zvanina reakcija nije zaostala. Na 12. kongresu SKJ predsjednica Konferencije za aktivnost i ulogu ena u drutvenom razvoju Jugoslavije Branka Lazi istakla je da se radi o tuim shvatanjima naeg
socijalistikosamoupravnog drutva, te je stoga potrebno ista suzbiti i eliminisati. Brojne drutveno-politike organizacije su takoe
pourile sa osudom, istiui da su se jugoslovenske ene jo u ratu
izborile za ravnopravnost i da je stoga novi pristup suvian. 216
Feministkinje su takoe reagovale. Isticale su da je i marksizam ideja koja je nastala na zapadu, i na injenicu da je novi enski pokret
nikao iz 68. gibanja i da je povezan sa radnikim pokretom i socijalizmom. enski pokret predstavlja progresivnu drutvenu snagu, te je neutemeljeno povezivati ga sa konzervativizmom. 217 Istie
se da je dilema klasno ili ensko lana dilema, i da je neophodno
izai iz zatvorenog kruga miljenja i fraza koje vie nikoga ne animiraju. 218 Iz tih razloga, aktivistkinje su nastavile i u narednom
periodu sa serijom predavanja u SKC-u koja su bila otvorena za javnost i koja su predstavljala alternativni javni forum za promiljanje
postojee drutvene stvarnosti i drukije vizure politike zajednice. Iako meu protogonistkinjama ne postoji slaganje da li se
tada moglo govoriti o enskom pokretu u punom smislu znaenja i
naboja koji ovaj pojam nosi arana Papi i Rada Ivekovi su npr.
isticale da smo imali feministkinje i feministike teoretiarke ali
ne i pokret, dok npr. po miljenju Nade Ler-Sofreni i ovi oblici
djelovanja imali su obiljeja drutvenih pokreta, te ih kao takve ne
214 Danijela Dugandi ivanovi, Fragmenti enskih sjeanja, 1978. i danas,
215 Ibid, str. 127.
216 S. Drakuli, Izabrani eseji, str. 125, 129.

217 Ibid, str. 130.
218 Ibid, str. 133.
91
treba nivelisati. Po miljenju profesorice Ler-Sofroni, ene su na

konferenciji shvatile da im je potreban autonoman pokret i da su
oblici djelovanja, koji su se kasnije javili, imali obiljeja pokreta,
kao to su kreativnost puna naboja i razliitih oblika, oblici naune
i umjetnike produkcije koji su se uzajamno preplitali. Kao takvi,
predstavljali su pravi kulturni pokret i prevrat koji je ne samo analizirao, ve i mijenjao stvarnost, iako nije postojala ira socijalna
baza u punom smislu rijei. 219 U prilog tvrdnji da moemo govoriti
o enskom pokretu ili bar protoenskom pokretu govori i injenica
da su mnoge istaknute teoretiarke, kao npr. rano preminula Lidija
Sklevicky, teoriju ivjele osamdesetih godina su pokrenule prvi
SOS telefon za pomo rtvama nasilja u porodici, a Sklevicky je radila na ovom programu. Pored naunih radova, pisala je i novinske
lanke i uspjeno izbjegavala status salonske, akademske feministkinje zbog svog arolikog rada. Svojim antidogmatizmom, nauno
utemeljenom ironijom i ekscentrinou, plijenila je panju i izvanakademskih krugova. 220 Feminizam je od zabranjene teme uao
u akademski diskurs i autorke su svoje brojne radove objavljivale
u asopisima kao to su: Nae teme, Marksizam u svetu, Gledita,
izlazei izvan okvira socijalistikog mainstreama. Takoe, piu se i
novinski lanci i kolumne u analitiko-publicistikom stilu, a koji
su dostupni iroj javnosti; esto sa puno duha i iskriavog cinizma
koji plijeni u tom duhu su npr. pisani tekstovi Slavenke Drakuli
efektnih naziva kao npr. Mitologija mudologije, Tko je tko u mudologiji, Mudologija kao disciplina, objavljeni u Dugi 1981. Otvaraju se i pitanja seksizma u medijima, nasilja u porodici, kritiki analizira mit
o majinstvu i na novi nain reintepretiraju zvanine teme kao to
su rad, zapoljavanje i reproduktivno zdravlje ena. 221 Redovno se
organizuju ive i plodne diskusije u Studentskom kulturnom cen219 v. D. Dugandi ivanovi, Fragmenti enskih sjeanja, 1978. i danas, Pro
Femina, leto/jesen 2011, str. 138-141.
220 Biljana Kai, Sklevicky Lydia, u: F. de Haan et al (eds.). A Biographical Dic

tionary of Womens Movement and Feminism: Central, Eastern and South Eastern
Europe. 19th and 20the Centuries, p. 519.
221 Sandra Prlenda, Lomei valove u socijalizmu, ProFemina, ljeto/jesen 2011,
str. 164.
92
tru u Beogradu, koje okupljaju aroliku publiku, raa se novi svijet

koju vladajui dogmatizam u teoriji i praksi vie ne moe a i nema
snage da kolonizuje i kooptira. Po naem miljenju ovo je izuzetno
bitno zbog preovaujuih tumaenja koja buenje pokreta iskljuivo
vezuju za tranzicione devedesete, ime se enski pokret suava na
reakciju na tadanji rat i militarizam odn. na feminizam iz nude i
nudi iz feminizma, ime mu se oduzima uporite i memorija kao
podstrek za dalje djelovanje. 222
To naravno ne negira injenicu da su u kontekstu buenja etnonacionalizma feministiki ekskursi bili vie nego potrebni, zbog sebi
inherentog antimilitarizma, solidarnosti i tzv. receptivne ulnosti
nasuprot represivne produktivnosti (Markuze), a to e uskoro pokazati i zbivanja na prostoru bive Jugoslavije.
222 Ibidem
93
How feminists tried to destroy the family

Daily Mail, 2007
Warning: Feminism is bad for your health
Independent, 2007
enski pokret u BiH u dejtonskom i postdejtonskom periodu
3. ENSKI POKRET U BIH

U RATNOM I
POSTDEJTONSKOM

PERIODU
3.1. ene i uspon etnonacionalizma

Moram zakrpati due ena, Monica Hauser223
Uspon etnonacionalizma na prostorima bive Jugoslavije je rastao uporedo sa mizoginijom, imajui u vidu da je baziran na izrazito
herojskoj i maskulinoj mitologiji. 224 Opadanje legitimnosti sistema
i vjere u temeljne vrijednosti socijalizma i samoupravljanja 225 jaa
trend drutvene retradicionalizacije povratka starim, provjerenim
vrijednostima u emu se vidi izlaz iz krize legitimizacije jugoslov223 M. Hauser, Ne prestajati poinjati, <http://www.medicazenica.org/download/
Monika_Hauser-Ne_prestajati_pocinjati.pdf>, str. 59
224 Tanja Rener & Mirjana Ule, Back to the future. Gender, nationalism in
post-socialist socities, in: R. Wilford and R. Miller (eds.), Women, Ethnnicity
and Nationalism. The Politics of Transition, Routledge, London and New York,
1998, p. 108.
225 v. npr. istraivanja Sergeja Flerea, Bore Kuzmanovia s kraja osamdesetih.
97
enskog soft komunizma.

Imajui u vidu da se razliiti politiki stavovi iskazuju rodnim aluzijama, i da se rod mobilizira u razliitim diskursima i tzv.
predstavljakim strategijama u svrhu pravdanja drutvenih distinkcija, fraktura i hijerarhija 226, (zlo)upotreba ena i enskog u svrhu
politike manipulacije i etnomobilizacije je svakako znaajan aspekt. Jedan od primjera takvih manipulacija je npr. bila medijska
akcija u Srbiji 1987-1989. prepuna pria o bestijalnim Albancima,
kao niim, tribalnim biima koji siluju Srpkinje na Kosovu. 227 Albanke su pak u ovom diskursu prikazivane rijetko, a rtve silovanja
su uglavnom bila aseksualna tijela srpskih monahinja, djevojica
i starica. Time se u politiku iu, kada je o enama rije, stavlja
pitanje asti i moralnosti kao patrijarhalnih kategorija, a ene reduciraju i postvaruju na pasivnu ulogu rtve, ili pak na nevidljivost
kada je rije o enama iz kruga etniki Drugog i Drukijeg.
Povratak naciji psihoanalitiki moe se tumaiti i kao in regresije. Rije je o povratku zalutalog sina pravoj majci, od kojeg ga
je otrgla Jugoslavija, personifikacija zle maehe koja je svoju pravu
prirodu krila pod platom ideologije bratstva i jedinstva. 228 Po nekim tumaenjima, pak, nacionalizam nije jednostavno zamijenio socijalizam kao ideologiju, budui da se i u socijalizmu briljivo vodilo
rauna o raspodjeli politikih funkcija po tzv. nacionalnom kljuu
i modelima balansa u podjeli politike moi 229, i da je i jugoslovenski socijalizam, izmeu ostalog, poivao na egzistenciji etnikih
226 Elissa Helms Ljubi se Istok i Zapad: rod, orijentalizam i balkanizam u
bonjakim diskursima, u: R. Jambrei Kirin i S. Prlenda (ur.), Promiljanje
sjevera i juga u postkolonijalnosti. Radovi sa poslijediplomskog seminara 28.51.6.2007, str. 25, 29-30.
227 v. Svetlana Slapak, ene i rat u bivoj Jugoslaviji, Republika, br. 145-146,
1.-31. avgust 1996, preuzeto 12.08.2013, sa: http://www.yurope.com/zines/
republika/arhiva/96/145/145-16.html
228 T. Rener & M. Ule, Back to the future. Gender, nationalism in post-socialist
socities, , in: R. Wilford and R. Miller (eds.), Women, Ethnnicity and Nationalism. The Politics of Transition, p. 108.
229 E. Helms, Gendered Visions of the Bosnian Future, p. 66.
98
grozdova koji su dijelili narative o zajednikom neprijatelju u

sluaju ex-YU drutva, Nijemcu, a posebno je intrigantno, kao to
apostrofira Vlaisavljevi, da neprijatelj nije bio faista ve Nijemac kao etnika kategorija. 230 Takoe, kao to primjeuju Rener
i Ule, i socijalizam i nacionalizam poivaju na pretpostavci postojanja homogene, beskonfliktne zajednice, a Mladen Lazi posebno
apostrofira tzv. homologiju vrijednosti primitivnog egalitarizma,
antiindividualizma, kolektivizma u oba sistema. 231 (Re)konstrukcija
nacionalnih identiteta kao takva nije fiksna i stabilna, ali se bazira
na revociranju ve postojeih tradicija, mitova, naracija i reprezentacija. 232 I ne samo to. U kontekstu postsocijalizma, nacionalizam se
manifestuje kao jo-ne-oboreni-komunizam (...) te svi nacionalisti
Istone Evrope tvrde da su angairani u borbi da se obori jo-neoboreni-komunizam.233
Uprkos nekim preklapanjima izmeu ex-YU realsocijalizma i
realnacionalizma, postoje i bitne razlike234, izmeu ostalog, i kada
je rije o (re)produkciji roda kao drutveno-kulturne kategorije.
Nacionalizam obino na poetku mobilie ene radi ostvarivanja
svojih ciljeva, ali ih ubrzo potom iskljuuje iz dobiti koje je ostvario
nacionalistiki projekat i tei njihovom zatvaranju u privatnu sferu. 235
230 v. Ugo Vlaisavljevi, Bosnia and Herzegovina: The Continuity of EthnoPolitics in the Age of European Integration, in: Twenty Years After: Post-Communist Countries and European Integration, Heinrich-Bll Stiftung, European
Union, Brussels, 2009, pp. 78-79.
231 Mladen Lazi, Promene i otpori, Filip Vinji, Beograd, 2005, str. 22.
232 Catherine Hall, Gender, nationalism and national identities, Feminist Review, p. 104.
233 U. Vlaisavljevi, Rat kao najvei kulturni dogaaj. Ka semiotici etnonacionalizma,

str. 18.
234 Jedna od vrlo bitnih razlika je da je jedan od temeljnih postulata socijalizma internacionalizam, dodue proleterske provinijencije, dok je svaki nacionalizam
u veoj ili manjoj mjeri zatvoren i iskljuiv i proizvodi nadzirue i iskljuive
stereotipije.
235 Rosalind Marsch, Women in Contemporary Russia and Former Soviet Union, in: R. Wilford, R. L. Miller (eds.), Women, Ethnicity and Nationalism: The
99
Kada je pak o socijalizmu rije, ono to je naupitno je da su ene

u socijalizmu imale poseban status kao specifina kategorija radnog
naroda Jugoslavije u politikom biu nekadanjeg sistema, i njihova
emancipacija i ukljuenost u sistem je ostala pri vrhu politike agende (iako je vremenom slabio entuzijazam i ideoloka mobilizacija
za njeno ostvarenje, te se ona na kraju svela na postvarenje kroz
ponavljanje ideolokih fraza i floskula koje vie nikoga ne animiraju). Usponom etnonacionalizma, ene gube ovaj politiki znaaj i
sa jaanjem etnonacionalistike retorike postaju puko sredstvo u
kandama etnopolitike, budui da su mukarci ratnici uzdignuti
na pijadestal borca za opstanak nacije. Slian scenario, ali sa neto
drugim premisama, desio se i u drugim tzv. zemljama tranzicije.
Mjesto nekadanjih politikih subjekta radnike klase, omladine,
partije, a gde su i ene imale relativno povlaeno mjesto, dodue u
okvirima socijalistiki pojmljene emancipacije, na javnu scenu nastupaju novi subjekti preduzetnici, nove politike partije, religijske
organizacije (...)236
S druge strane, ena je esto koritena kao personifikacija nacije
ena kao Nacija je voljena, eljena, zatiena237, no ona nije na
pijedestalu ve mukarac koji je njen zatitnik i ljubavnik 238 i koji
personifikuje dravu kao monog zatitnika nacije, budui da je
drava institucija koja ima monopol na legitimnu upotrebu nasilja,
da se posluimo veberijanskom sintagmom. ena (kao) nacija je
stoga nezatiena bez mukarca (kao) drave stoga je stvaranje
nacionalnih drava na vrhu politike agende. U isto vrijeme, ena
kao nacija je i nedostina. Jer, nacionalni identitet nikad se ne moe
zaokruiti i uspostaviti jer zapravo poiva na imaginarnoj pripadPolitics of Transition, Routledge, London and New York, pp. 82-83.
236 Jacqui True, Gender, Globalization and Postsocialism, Columbia University

Press, New York, 2003, p. 140-141.
237 Vivijana Radman, ena kao nacija , u: . Kneevi (ur.), ene i politika.
Feminizmi na istoni nain , str. 65.
238 v. T. Rener & M. Ule, Back to the future. Gender, nationalism in postsocialist socities, , in: R. Wilford and R. Miller (eds.), Women, Ethnnicity and
Nationalism. The Politics of Transition, p. 108.
100
nosti, te su mu stoga neophodne predstavljake strategije interpelacije i (nasilna) upisivanja u tjelesno da bi preivio u svojoj imaginarnoj opstojnosti. Time se potvruje podmitljivost enskog i
nacionalnog na to npr. ukazuju analize ex-YU kinematografije
Vivijene Radman iz perioda devedesetih godina, gdje se (ratni)
sukob izmeu mukaraca esto personifikuje kao sukob i borba
za osvajanje (podmitljive) ene. Ovu podmitljivost i nedostinost
ene koja, navodno, personifikuje Naciju najbolje simbolizuje tijelo
kurve koja je seksualno dostupna, ali u isto vrijeme i nedostina u
svojoj punoi kad se obavi in trenutnog podavanja. ene su, kako
primjeuje Rada Ivekovi, i prostor mijeanja i susreta, te se preko
njih napadaju oni koji ele proistiti svoje porijeklo oslobaajui
ih od Drugoga i nijekajui Drugo, pri emu nastaje potreba da se
ene stave pod kontrolu. 239
S tim u vezi, ne udi injenica da su tzv. antimilitarni skupovi
ena esto reprezentovani kroz dvije sintagme, ene majke i ene
kurve, koje su i same ene preuzimale. ene okupljene na skupu u
Beogradu su tako npr. uzvikivale da su majke a ne kurve. Mediji u
Zagrebu su pak u svojim izvjetavanjima minimalizirali da se radi o
majkama, implicitno i eksplicitno podvlaei da su zloupotrebljene
od mranih sila, i politika koje se kreiraju negdje drugde. 240 Na
taj nain je javni prostor definisan ne samo kao mjesto koje nije za
ene, ve i kao sfera u koje ene kad uu postaju rtve manipulacije.
U hrvatskim medijima ene na slikama sa ovih protesta nisu prikazane kao agresivne, ve kao mirne i ozbiljne, kao da iekuju dalja
politika uputstva. 241 U beogradskim pak medijima naglaavana je
njihova majinska i brina uloga, one su tu samo kao majke koje
se brinu za svoje sinove, benevoletne a samim tim i naivne dok se
agresivni secionistiki planovi kuju negdje drugo, van Beograda koji
239 Rada Ivekovi, (Ne)predstavljivost enskog u simbolikoj ekonomiji: ene,
nacija i rat nakon 1989. godine, u: B. Arsi (prir.), ene, slike, izmiljaji, str. 25.
240 Danijela Cenan, Konstruktionen von Weiblichkeit, Mnnlichkeit und Ethnizitt im

kriegerischen Konflikt des ehemaligen Jugoslawien, Institut fr Vergleichende und
Internationale Beziehungen, Frankfurt am Main, 2005, (Abschlussarbeit), S. 47.
241 Ibidem
101
pretenduje na jugoslovenstvo i univerzalizam. U isto vrijeme, iscrpnim izvjetavanjem sa protesta beogradski mediji su intonirali
da su ene majke ne samo miroljubive ve i ponosne i odlune, neko
i neto, ija je moralnost ugroena i napadnuta. Uprkos razlikama,
i hrvatski i srpski mediji dijele neto zajedniko: viktimizacija ena
sa protesta u hrvatskim medijima data je u pozadini i kroz prizmu
manipulacije, dok je u srpskim medijima ona izrazito naglaena 242 ,
no s razlikom da su uprkos viktimizaciji ene u srpskim medijima
sa protesta u Beogradu prikazane kao pobjednice u svojoj istoti i
moralnosti. 243
Sa izbijanjem rata, rodne strategije dobijaju na snazi i teini.
Mediji su se esto sluili slikama masakriranih tijela, kojima su
bestijalno otrgnuti razliiti organi bilo da je rije o oima ili
uima, ovakve slike metaforiki referiraju na strahote kastracije,
koje proizvodi nekontrolisani falus etnikog Drugog. 244 Simbol
nekontrolisanog falusa ujedno simbolie i nekontrolisanu eskalaciju sukoba, koja se tako proizvodi kao nezaustavljiva. Pri tome su
npr. srpski mukarci koji su se protivili ratu u srpskim medijima najee opisivani kao homoseksualci, to potvruje vanost
feministikih uklona i teorijskih interpretacija o vanosti tijela i
seksualnosti za pravdanje i tumaenje sukoba 245, i za pokuaje artikulacije drukijih uklona ratu kroz teorijsko-aktivistike prakse
otklona.
Manipulativnost srpsko-hrvatskog konflikta se svom teinom
obruio ubrzo i na Bosnu i Hercegovinu, svojevrsnu metaforu jugoslovenstva jer je rije o jedinoj republici bez etnikog predznaka
i titualarne nacije, koja se samim tim moe legitimno prisvajati i
osvajati, kroz, izmeu ostalog, i enskog tijela.
242 Ibid, p. 48.
243 Ibid, p. 49.
244 T. Rener & M. Ule, Back to the future. Gender, nationalism in post-socialist
socities, in: R. Wilford and R. Miller (eds.), Women, Ethnnicity and Nationalism. The Politics of Transition, p. 111.
245 D. Cenan, Konstruktionen von Weiblichkeit, Mnnlichkeit und Ethnizitt im kriegerischen Konflikt des ehemaligen Jugoslawien, S. 60.
102
3.2. Marginalizacija ena silovanje kao in

i kao metafora
Marginalizacija ena na prvim demokratskim izborima u svim
republikama jasno prikazuje gore opisane tendencije, budui da su
ene u novoizabranim republikim parlamentima sjedile u minimalnom broju. Nakon tzv. prvih demokratskih izbora, ene su u
Parlamentu BiH zauzele 2,92% mjesta, a na lokalnom nivou 5%. 246
Kada je o vaninstitucionalnom aspektu rije, tvz. pokreti majki uglavnom su bivali kooptirani od strane nacionalistikih reima: slike
zabrinutih majki zbog preteeg ratnog vihora zamjenjuju medijske
slike majki koje sa suzama radosnicama ispraaju svoje sinove u odbrambeni rat. Kao to je primijetila Anelka Mili, ova glorifikacija
ena ne predstavlja glorifikaciju ena uopte ili pak ena pojedinki,
ve iskljuivo glorifikaciju njihove reproduktivne funkcije ime im
se zapravo negira status ovjeka i graanke. 247 No, ove tendencije
reprivatizacije ena i enskog imaju i tzv. tranzicijsku dimenziju,
budui da je politika pasivnost ena i svojevrsna vidljiva odsutnost
nastala u svim tranzicijskim zemljama. 248 No ona ima i globalnu dimenziju u kontekstu neoliberalizma kao ideologije globalizma koji
postulira radikalni individualizam, ime se partikularnost i razlika
delegira, kako primjeuje Chantal Mouffe, iz javne u privatnu sferu
to ima brojne negativne konsekvence po same ene. 249
Rasuti feministiki glasovi ostali su i opstali, ali u medijskom
i svakom drugom mraku nisu mogli doi do znaajnog broja ljudi, ostavi na taj nain skueni na urbane centre ex-YU republika.
246 Z . Spahi-iljak, ene, religija i politika, str. 155.
247 Anelka Mili, Nationalism and Sexism: Eastern Europe in Transition, in:
R. Ceplan and J. Feffer (eds.), Europes New Nationalism: States and Minorities
in Conflicts, Oxford University Press, New York, p. 175.
248 v. T. Rener & M. Ule, Back to the future. Gender, nationalism in postsocialist socities, , in: R. Wilford and R. Miller (eds.), Women, Ethnnicity and
Nationalism. The Politics of Transition p. 105.
249 Chantal Mouffe, The Return of the political, Verso, London and New York,
2005, p. 81.
103
Iako su Slovenkinje pokuale da osvoje skuptinu i da se u Ustav

uvede i odrednica o tzv. svetosti ivota ovaj pokuaj nije uspio. 250
Nije uspio ni pokuaj okupljanja mirovnjakinja iz svih republika
na (moguem) masovnom protestu u Beogradu koje je sprijeila
vojska i policija, ostavivi gorak ukus ponienja i aktivistike
nemoi. Kako navodi Bojan Bili, (post)jugoslovenski feminizam
karakterie mnotvo razliitih oblika saradnje, otpora i napetosti. 251
Po miljenju ovog autora, on nikad nije uspio da uini sutinsku
intervenciju u drutvenu stvarnost, s obzirom da je zbog svog
antipolitikog stava prema drutveno-politikoj etnonacionalnoj
hipokriziji, ostao izolovan od glavnih centara politike moi. 252 Organizacije kao to su ene u crnom iz Beograda zbog svog radikalnog antinacionalistikog stava ostale su marginalizovane u javnoj
sferi srpskog drutva, insistirajui na paroli Ne u nae ime. To
naravno predstavlja otvorenu kritiku dominantne srpske politike u
tom periodu, ali ujedno i spram svake vlasti to se vidi u parolama
kao to su Uvek neposlune, Uvek nelojalne. 253 Subverzivnost
ovakve artikulacije biva onemoana injenicom da je ona u sutini
antipolitika, i da je situirana na paralelne sfere ivota u istini onako
kako su ih definisali poznati socijalistiki disidenti kao to su Havel
i Konrad. 254 Meutim, njena prednost je u tome to ona na taj nain
ne biva kooptirana od nacionalistikih reima i narativa kao to je
bio sluaj sa nekim hrvatskim feministkinjama i udrugama. 255 Ona
250 v. Svetlana Slapak, ene i rat u bivoj Jugoslaviji, Republika, br. 145-146,
1.-31. avgust 1996., preuzeto 12.08.2013, sa: http://www.yurope.com/zines/
republika/arhiva/96/145/145-16.html
251 Bojan Bili, OPIRANJE ZLU: jedno socioloko promiljanje (post)jugoslovenskog antiratnog angamana, Republika, br. 520-521, 31.03.2013, str. 19.
252 Ibidem
253 Marija Perkovi enska mirovna politika, u. A. Zaharijevi (prir.), Neko je

rekao feminizam, str. 385.
254 v. Alfred Linc i Huan Stepen, Demokratska tranzicija i konsolidacija, Filip

Vinji, Beograd, 1998.
255 Ellissa Helms, Gendered Visions of the Bosnian Future: Womens Activism and
Representation in Post-War Bosnia and Herzegovina, Unversity of Pittsburgh
104
ustaje protiv zabrana koje pokuavaju da konstruiu rodni identitet

i koje kao takve ve pripremaju tlo za pobunu protiv sebe, budui
da se, kako dalje Slavoj iek, radikalni antagonizam moe predstaviti samo na iskrivljen nain, putem pojedinanih razlika koje su
unutarnje sustavu.256
A da je, makar i antipolitian i rasut i marginalan, pa ak i
unutaranj sistemu odakle bi mogao dobiti impetus da ga razgradi
(bilo to u skladu sa ovim dubinskim teorijskim nanosima ili ne) bio
vie nego potreban (a samim tim i djelotvoran) pokazae se upravo
na primjeru Bosne i Hercegovine, evropske zemlje u kojoj se desio
najkrvaviji ratni pohod poslije Drugog svjetskog rata, a iji se bilans
jo uspostavlja: vie od 100.000 mrtvih, 2/3 industrije je potpuno
uniteno, pola kua i drutvenih objekata devastirano, polovina
stanovnitva raseljena, siromana ruralna populacija je u ogromnom
broju pobjegla put gradova. Kada je Dejtonski sporazum potpisan
decembra 1995, 1,2 milion ljudi se nalazilo u statusu izbeglica. 257
(Post)jugoslovenske feministike mree i marginalne zone afirmiu
ivot i Eros na kritikim granicama autoritarne etnonacionalne
moi i provociraju njeno izmjetanje. 258 Solidarnou i graanskom
hrabrou, alju i organizuju podrku s poetkom oruanih sukoba,
ali i po zavretku rata ukazujui neprestano na injenicu da se gotovo nesmetana proizvodnja ratnih subjekata nastavlja i u postratno
vrijeme. Iz tih razloga je, po nekim shvatanjima, dolo do (anti)
politizacije (post)jugoslovenskog feministikog angamana i njegovog udaljavanja od centara politike moi. 259
Jer, kao to je feministkinja i akitvistkinja Zilka Spahi-iljak
(Doctoral dissertation), 2003p. 57.
256 Slavoj iek, Klasna borba ili postmodernizam? Da, molim, u: J. Butler, E.
Laclau i S. iek, Kontigencija, hegemonija, univerzalnost, p. 95.
257 Ristin Thomasson, To make room for changes. Peace strategies from women organizations in Bosnia and Herzegovina, Kvinna till Kvinna, Johanneshov, 2006, p.
10-11 .
258 v. D. Batler, Nevolja s rodom, str. 42.
259 B. Bili, OPIRANJE ZLU: jedno (socioloko) promiljanje (post)jugoslovenskog antiratnog angamana, Republika, br. 520-521, 31.03.2013, str. 19.
105
u jednom intervjuu naglasila, nacionalistike ideologije koje su prigrabile vlast koriste ensko tijelo kao prostor preko kojeg se vojuju
bitke, a slino se apostrofira i u bosanskohercegovakim i regionalnim feministikim transverzalijijama. Dok su mukarci vieni kao
borci, politiari i uopte branioci svetosti i asti nacije, borei se
za njenu dravotvornost da bi lake bila odbranjena ali i uspostavljena, ene su simbolizovale pasivnost, neto to se treba zatititi i
odbraniti a ensko tijelo je po analogiji izjednaavano sa teritorijom
koja se treba odbraniti. 260 U nekim shvatanjima nacija (a i ena) je
u ovim diskursima najee predstavljena kroz analogiju kue, koji
treba zatititi od ponienja zaposedanja i okupiranja, ali i zatvoriti
budui da su podmitljive i da se mogu podati drugima. 261 To direktno referira na retoriku u periodima nacionalnih buenja u XIX i XX
vijeku u kojima je nacionalna drava percipirana kao narodni dom
(the peoples home). Iako, kao to su mnoge istoriarke ukazale, rod
moe biti kljuna simbolika nacionalnog buenja, interesi i pozicije
ena mogu biti u potpunosti marginalizovani 262 , jer: ene nemaju
naciju, one jesu Nacija, okupirani teritorij na kojem se zadravaju
mukarci.263 A da bi ga uspeno zadrali nacionalistiki projekti
esto produkuju i sliku nove ene, no ona moe predstavljati zapravo i tradicionalnu enu, ija se imago koristi da bi se dokazala
differentia specifica, ali i spiritualna superiornost u odnosu na druge
kulture. 264 Na ovo emo se posebno vratiti kada budemo govorili
o rodnim diskursima u postratnom periodu, ali nam je i na ovom
mjestu od stanovitog znaaja kad nova-stara ena kao simbol
nacinalne spiritualnosti i superiornosti biva ukaljana i uprljana.
260 E. Helms, Gendered Visions of the Bosnian Future: Womens Activism and Representation in Post-War Bosnia and Herzegovina, p. 70.
261 v. V. Radman, ena kao nacija. Ljubavne prie u postjugoslovenskim kinematografijama, u: . Kneevi (ur.) Feminizmi na istoni nain, str. 68.
262 Catherine Hall, Gender, Nationalism and National Identities: Bellagio Symposium Report, Feminist Review, No 44, Summer 1993, p. 105.
263 V. Radman, ibid
264 v. Saruchi Thapar, Women as Activists, Women as Symbols: A Study of the

Indian Nationalist Movement, Feminist Review, No 44, Summer 1993, p. 86.
106
Da bi se to bolje pojmilo, treba prethodno naglasiti neoborivu

injenicu: da su se u bosanskohercegovakom ratu zloini, pogotovo
masovna silovanja ena u ratu, koristila kao jedna od najefikasnijih sredstava etnikog ienja. Genocid se stoga esto s pravom
imenuje i kao gendercid. Ova liturgija kanjavanja sadri dva fukoovska principa: naelo gonjenja i naelo tajnosti. 265 Jer, ene su
bile plijen koji treba uhvatiti, ali i drati u tajnosti u tzv. ratnim
bordelima za ene.
No, ona se esto preuuju to od samih ena koje se ne mogu
ponovo suoiti sa traumom, to od patrijarhalnog drutva koje na
taj nain lano uva njihov obraz i istotu, a to je povezano sa
naprijed navedenom spiritualnom superiornou nove ene. Nerijetko silovanje ena u ratu smatra se pukom kolateralnom tetom
ratnih deavanja, gdje se takoe polazi od premisa ouvanja navedene istote. Ne udi stoga to su npr. hrvatski mediji uglavnom
izvjetavali o masovnim silovanjima muslimanki, branei na taj
nain svetost i istotu Hrvatica. 266
No, s druge strane, pak, prisutna je i politizacija ovog pitanja
koja se smatra nunom da bi rtve povratile svoj izgubljeni dignitet.
No, ona je praena i manipulacijom brojkama od strane etnonacionalista, kojima silovanje slui za pravdanje sukoba i mrnji (tako se
npr. navodilo u hrvatskim medijima da je silovanje Srbima u genima!). Ne govori se o dignitetu silovanih ena kao osoba i linosti,
ve se one vide kao mobilizatorski resurs i u ratnim i poratnim
strategijama. Ono to je takoe paradoksalno ali i upozoravajue
je da su ak i aktivistike grupe, voene principima individualnog
samoodreenja i individualnog iskustva, esto u svojim pristupima
negirale individualitet ena rtava rata ne bi li ih unaprijed uklopile
u svoje koncepte i okvire. 267
265 M. Fuko, Nadzirati i kanjavati, str. 47.
266 E. Helms, Gendered Visions of the Bosnian Future. Womens Activism and Representation in Post-War Bosnia and Herzegovina, p. 59.
267 Azra Hromadi, Challenging the Discourse of Bosnian War Rapes, in: J. E.
Johnson and J. C. Robinson (eds.), Gender After Communism, Indiana University Press, Bloomington and Indianapolis, 2007, p. 171.
107
Viktimizacija ena i enskog tijela tako opstaje kao prostor,

odnosno temelj kojim se opravdava dravotvornost projekta nation building-a, ime se potvruje alegorija iz Skadra na Bojani
kao vjena balkanska metafora. Pri tome, voajerizam evropskih
medija pri izvjetavanju o ovim stravinim zloinama slui da potvrdi status Balkana kao Drugog unutar onog evropskog, jer: Balkan
utjelovljuje paradoksalnu liminalnost Europe/suvremenosti te da je
Bosna na vie naina postala dislocirana traumatska jezgra uvijekve liminalnog Balkana.268 Iz tih razloga, u svojoj borbi protiv depolitizacije enskog i tjelesnog, a kroz koju se ukrtaju globalniregionalni-nacionalni ekskursi, i gore opisanih politika upotrebe i
zloupotrebe, ene organizuju autonomne enske centre koji pruaju
utoite svim enama kojima je pomo potrebna, tako je npr. enski
centar osnovan u Zagrebu novembra 1992. bio zasnovan na ovim
principima. 269
No, jo jedan od kljunih dogaaja bacie potpuno novo svjetlo na ova stravina deavanja. U fokusu e biti ena ne ena
kao rtva, ve ena koja je preivjela i koja treba da se izbori sa
traumom i ponovo sakupi svoje rasuto sopstvo, na zgaritima svog
zapaljenog doma i ranama svog silovanog tijela. Do ovog preokreta
dolazi sa dolaskom Monike Hauser u Zenicu, gradu koji je relativno bio zatien od nekih direktnijih sukoba iako je bio izloen
sporadinim granatiranjima. Kao to je ona istakla u svojoj knjizi:
Godina je 1992, mjesec novembar. Ve godinu dana bjesni rat na Balkanu. U srcu Evrope. Njemaki mediji neprestano piu o tome, izvjetavaju o stanju na ratitima i o
talasima izbjeglica. Mjesecima su, meutim, preutkivalo
jedno nejasno je da li zato to se to ratnim reporterima
inilo neim nevanim ili zato to su i same rtve bjeale od
268 Jasmina Husanovi, Feministiki aspekti postkolonijalnog imaginarija
Bosne, u: R. Jambrei Kirin i S. Prlenda (ur.), Promiljanje sjevera i juga u
postkolonijalnosti. Radovi sa poslijediplomskog seminara 28.5-1.6.2007, Institut za
etnologiju i folkloristiku, Centar za enske studije, Zagreb, 2008, str. 65.
269 Bili, B. OPIRANJE ZLU: jedno socioloko promiljanje (post)jugoslovenskog antiratnog angamana, Republika, br. 520-521, str. 19.
108
kamera i mikrofona svjetske javnosti: u ovom ratu se siluju

ene i djevojke. Deava se to sistematino i masovno; prilikom osvajanja sela, u logorima, u posebnim bordelima sa
enama ratnim plijenom.270
Ono to je posebno potreslo Moniku Hauser je i nesenzibilnost
i senzacionalizam sa kojim su svjetski mediji izvjetavali o tome271.
Tako je u asopisu Stern proitala lanak koji u krupnom planu daje
slike uplakanih ena i opisuje silovanje tako detaljno da joj je bilo
jasno da se radi o voajerizmu medija unutar patrijarhalnih binarnih
kodova koje enu svode na tijelo kao abject (sintagma Julie Kristeve).
Imajui priliku da radi sa rtvama silovanja u tzv. normalnim
okolnostima, bila je vie nego svjesna posljedica ovog ina. Trunem
iznutra, povjerie joj se neke od silovanih ena koje je zatekla u
Bosni 272. Iz tih razloga, snagom i entuzijazmom, uspjela je da nae
sredstva da se pomogne rtvama i da se u Zenici formira prvi tim
koji e initi i lokalni strunjaci/kinje, a koji je bio multietnikog
karaktera. Monikino nezadovoljstvo odraava jo jednu injenicu,
a to je da meunarodna zajednica tolerie bratoubilaki rat, kao
izgovor da se u njega ne umijea. Takav se rat, kako primjeuje Rada
Ivekovi, tolerira na isti nain na koji susjedstvo tolerira nasilje u
porodici ili redovno premlaivanje ene u komiluku. U ovakvom
sluaju vanjski faktor ne smije intervenirati sve dok nasilje ostaje
ogranieno na obiteljski dom i ne prospe se na ulicu.273
No to ne nivelie znaaj zapadnjakih znanja o traumi, nasilju,
zloinu i njegovom lijeenju. Njegovanjem holistikog pristupa, u
kojem rtve najprije nalaze stabilnost da bi se sa njima moglo terapeutski raditi klasini ginekoloki kao i terapeutski pristup samo
pojaava kod ene osjeaj rtve i obnavlja traumatsko iskustvo. U
270 M. Hauser, Ne prestajati poinjati, str. 9
271 Ibid, str. 10
272 Ibidem
273 Rada Ivekovi, (Ne)predstavljivost enskog u simbolikoj ekonomiji: ene,

nacija i rat nakon 1989. godine, u: B. Arsi (prir.), ene, slike, izmiljaji, str.
24.
109
drukijem pristupu Monike Hauser, prije nego to se zapoinje

sa terapijom i suoavanjem sa stranim posljedicama, osoba mora
postii stabilnost, te se stoga rade razliite vjebe da bi podsjetile
enu na njenu unutranju snagu: vjebe relaksacije, razgovori o njenim pozitivnim osobinama, imaginarna putovanja u bolja vremena
kada je jo imala mua ili sreeno domainstvo. 274
Iako je za veinu ena samo utnja izgledala kao jedina ansa da
preive, Monika i njen tim pokuavaju da dou do njih u brojnim
izbjeglikim kampovima, pri emu su nerijetko morale da prolaze
kroz teritorije koje su drale razliite vojske. Pri tome se esto izbjegavala rije silovanje da se traumatizovane ene ne bi preplaile
i koristile su se uglavnom rijei kao to su nasilje i sl. Na taj nain
je stvoren mobilni tim Zenica Medica, sastavljen od velikog broja
strunjaka/inja i entuzijasta/kinja, tim koji je dobio priliku da se
obui budui da se ni u predratnom periodu skoro nita nije znalo
o ovoj temi. 275 Takoe, dolo je do upoznavanja i sa feministikom
literaturom i feministikim pristupom, to je za mnoge predstavljalo vie nego dragocjeno iskustvo. Monica Hauser posebno se
oslanjala na ameriki pristup, gdje je enski pokret bio dosta jak i
koji je uspio da prodre i u medicinsku nauku. Na tom fonu, ona izbjegava da koristi termin rtva, jer enu reducira na bespomonost.
Stoga su u SAD-u feministike terapeutkinje i aktivistkinje uvele
termin war rape survivors276, koji u sredite postavlja snagu i
volju za preivljavanjem zlostavljane osobe. Ovaj izraz je prihvaen
i u njemakom govornom podruju, gdje je preveden kao berlebende sexualisierter Kriegsgewalt (preivjele osobe seksualiziranog ratnog nasilja), to je politiki korektan prevod.
Zahvaljujui ovim i slinim aktivnostima, ova tema je postala
drutveno prihvaena, a senzacionalizam i medijski voajerizam
osuen i djelimino prevazien. No ono to ostaje je nespremnost
274 M. Hauser, Ne prestajati poinjati, str. 59. <http://www.medicazenica.org/
download/Monika_Hauser-Ne_prestajati_pocinjati.pdf>
275 Ibid, str. 53, 55.

276 Ibid, str. 41.
110
drutva da se u konanici suoi sa masovnou pojave silovanja u

ratu, ali je uz pomo predanosti i posveenosti tima Zenica Medica
nastala prva formalna enska grupa koja je poela da primjenjuje
i ivi feminizam u svom predanom radu sa enama nad kojima je
poinjeno nasilje.
No, ono to se vremenom iskristalisalo kao problem ogleda
se u tzv. fenomenu hijerarhije rtava. Etniki zasnovano silovanje predstavlja novu i teu kategoriju od obinog silovanja,
te se kao takvo interpretira kao prijetnja naciji, a ne kao povreda
ene. 277 Ovakva jedna zloupotreba koristie se gotovo svakodnevno
u medijskom i svakom drugom diskursu i u postratnom periodu,
presijecajui tkivo bh. drutva koje i dalje ustrajava kao etniko i
hijerarhijsko, i gdje se u pravdanju drutvenih dihotomija koristi
metafora i in masovnog silovanja naih ena. Kao to primeuje
Jasmina Husanovi, uspostavlja se svojevrsno upravljanje ivotom
nakon traume: ono se ogleda u upravljanju materijalnim ostacima ivota u okvirima politika abjekcije i ideologija tzv. pomirenja,
kroz nasilno podreivanje ideolokoj lai etnonacije u tranziciji
koja je zaposjela svakodnevni ivot kao jedino mjesto miljenja i
jedini horizont djelovanja. 278
277 Menari, 1994, pr. E. L. Helms, Gendered Visions of the Bosnian Future: Womens Activism and Representation in Post-War Bosnia and Herzegovina, p. 78.
278 J. Husanovi, Kultura traume i identitarna politika u BiH: kritika ideologije

pomirenja, Diskursi, Br. 3/2012, str. 13.
111
3.3. Profilacija bh. enskog pokreta

Paradoksalno ili ne, viktimizacija i kult rtvovanja obiljeie
uspon enskog pokreta u BiH, ali e predanou i aktivizmom ak
i unutar ovih skuenih okvira ene iskoraiti iz ove nametnutosti.
Upravo u ratu, kad nastaju mnoge formalne i neformalne enske
grupe, one se okupljaju s ciljem pruanja pomoi ugroenom
stanovnitvu kao takvom, ne referirajui na etniki predznak.
Veina intervjuisanih aktivistkinja je u tom duhu ukazala:
Mi smo se najprije okupile tokom rata neformalno jer smo pomagale graanima naeg grada koji su odlazili iz Banja Luke
kao i izbjeglicama i raseljenim licima koje su pristizale (...)
Intervjuisana aktivistkinja iz Banjaluke
Rat je doneo nedae, 92 smo formirale neformalnu grupu da pomognemo jer su pristigle silne izbeglice. U svakom
selu smo imale svoj aktiv, i imale 800 lanica i pomagale
ranjenicima i izbjeglicama (...)
Intervjuisana aktivistkinja iz Kaknja
Na poetku agresije na BiH i napada na na grad, eljeli
smo pomoi naim najmilijim i svima onima kojima je u tom
momentu pomo bila potrebna.
Intervjuisana aktivistkinja iz Tuzle
Ovaj trend pomoi i usmjerenosti na humanitaran rad nastavljen je i nakon rata.
U Kaknju je bio problem to su mnoga djeca u ratu otila a
stari roditelji ostali, a mi smo od Italijana dobili donaciju i
par godina opsluivale stare i iznemogle (...)
Iako se ovakav oblik angamana ena smatra kao drutveno
prihvatljiv jer odgovara normama patrijarhalnog drutva i ideali-
112
ma ene kao benevolentne i nesebine njegovateljice, on postaje i

prostor za meusobno upoznavanje, podrku ali i propitivanje.
Tabuizirana svijest (post)konfliktnog drutva otvara i pitanje da
li poslije stravinog nasilja i razaranja ita moe pretendovati na
status zatienog tabua i neprikosnovene istine. ene se najprije
prevashodno okupljaju s ciljem pomoi ugroenom stanovnitvu
ali se okreu i sebi, vlastitoj samodefiniciji i samosnaivanju kroz
djelovanje i stvaranje alternativnih diskurzivnih prostora kao mjesta za pluralnost linih narativa i rekonstrukciju potisnutih sjeanja.
Pitanje ratnog nasilja nad enama je otvorilo prostor i za politizaciju
pitanja nasilja nad enama uopte279, ime je stvoren okvir za primjenu feministikih paradigmi poput one Lino je politiko. Sloboda od straha, koja je neophodna da bi se uopte uhvatilo u kotac
sa rekonstrukcijom drutva, imala je za cilj da ene ponovo dobiju
nadu i snagu da kontroliu vlastite ivote i da se ukljue u politike
procese van kue. 280 enske grupe i organizacije su tako bile prve
koje su doekivale povratnike/ce, posjeivale ih, pruale im materijalnu i psiholoku podrku u njihovom svakodnevnom ivotu, kao
to je odlazak u prodavnicu ili pratnja djece u kolu. 281 Pri tome su
stvorile prostore za prianje vlastitih iskustava, strahova, postavljanje pitanja i nalaenje zajednikih odgovora. 282 Ovakve aktivnosti
su pretpostavljale ne tako malu dozu graanske hrabrosti, to ilustruje pria jedne od intervjuisanih aktivistkinja:
Mi smo od prvog dana radile mirovne akcije, sastajale se sa
enama iz Federacije jer smo to stvarno htjele. eljele smo
da izanemo iz geta, ranije smo svi ivjeli normalno a sad
ne moe kao ena ovo ne moe kao ena ono (...) Kad se
desio prvi povratak mi smo doekale prve povratnice i tad
je nastao kamen spoticanja, neki u optini su se bunili ta e
279 B. Einhorn and C. Sever, Gender, civil society and womens movements in
Central and Eastern Europe, p. 43.
280 R . Thomasson, To make room for changes. Peace strategies from women organizations in Bosnia and Herzegovina, p. 21.
281 Ibid, p. 23 .
282 Ibidem
113
one nama, ali nekako smo ile, radile i borile se.

Intervjuisana aktivistkinja iz Viegrada
Pri tome su prole pravi pakao kada je rije o odnosu vlasti prema ovoj formi udruivanja. Kako je Istona Bosna podruje u kojem
su izvreni najgori ratni zloini i kako su mnoge strukture iz ratnog perioda ouvale svoju mo i u poslijeratnom periodu, uglavnom
putem mehanizma demokratskih izbora, ovaj vid udruivanja
graanki i graana bio je pravi trn u oku vlasti koja je eljela da i
dalje dri sve pod svojom kontrolom. Nefunkcionalnost i krhkost
formalnih institucija dodatno je ojaala ove paralelne kanale moi
uspostavljene tokom rata. 283 Po rijeima intervjuisane aktivistkinje
iz ovog dijela zemlje, udruenje je tako esto pohodila policija, aktivisktinje su zvane na informativne razgovore a njihova djeca su u
koli trpila stalne uvrede i bila ikanirana od strane nastavnika i
drugih aka.
Na taj nain, reparativni feminizam usmjeren ka odbrani i
zatiti golog ivota dobija mogunost da se pretae u transformativni feminizam usmjeren ka politikoj promjeni u lice moi.284
Jer, ako ene povratnice izjavljuju da imaju vee povjerenje u zatitu
ena iz druge etnike grupacije, a koje rade u enskim centrima u mjestima u koja su se vratile nego u policiju, sudove, ali i
meunarodne mirovne trupe285, predstavlja ne samo izjavu o vlastitim sentimentima ve i artikulaciju zahtjeva da se nazovi mirovni
status quo i novouspostavljeni politiki red stvari promijeni. Na taj
283 Solveig Richter, Saa Gavri, Das politische System Bosnien and Herzegowinas, pr. Zlatiborka Popov-Mominovi, Politike stranke u Bosni i Hercegovini, u: S. Gavri i D. Banovi (prir.), Parlamentarizam u Bosni i Hercegovini, Sarajevski otvoreni centar, Friedrich Ebert Stiftung, Sarajevo, 2012, str.
260.
284 v. J. Husanovi, J., Feministiki aspekti postkolonijalnog imaginerija Bosne,,
u: R. Jambrei Kirin i S. Prlenda (ur.), Promiljanje sjevera i juga u postkolonijalnosti. Radovi sa poslijediplomskog seminara 28.5-1.6.2007, str. 70.
285 R. Thomasson, To make room for changes- Peace Strategies from Women Organization in Bosnia and Herzegovina, p. 23-24.
114
nain se etnonacionalistike zabrane koje pokuavaju da konstruiu,

izmeu ostalih i rodne identitete, i uspostave, navodno novi poredak, ogoljavaju u svojoj nemoi.
Ono to je posebno bitno a to se npr. apostrofira i u izvjetaju
Kvine til Kvine uraenom na osnovu samih susreta i intervjua sa
bh. aktivistkinjama, jest uloga identiteta. Kao to smo ve istakli,
kada smo govorili o pristupima izuavanju drutvenih pokreta, sa
usponom novih drutvenih pokreta pitanje identiteta se namee
kao glavno a na tetu teorija moblizacija resursa. ene su kroz
aktivizam jednim dijelom uhvaene u mree identitarne poltike
(to je dijelom posljedica donatorskih politika koje visoko kotiraju
na politikoj agenda, pitanje meuetnikog pomirenja i ene bivaju involvirane u ovakve aktivnosti 286), ali otkrivajui sebe i druge
kroz ovakve aktivnosti ujedno uestvuju u njihovoj demistifikaciji i
de(kon)strukciji. Ne radi se o pukom, pomalo banalnom uvianju da
pored etnonacionalnog postoje i drugi identiteti (klasni, regionalni,
transnacionalni itd.) ukljuujui i rodne, ve da se oni interpeliraju
i na svojevrstan nain obruavaju na svaku aktivistkinju ponaosob
kao i na samu dinamiku djelovanja svake enske grupe, ali i intergrupne dinamike. Organizovanjem prvih susreta poslije rata, tzv.
Rooms for Conversations u kojima su uestvovala ene iz Federacije
i ene iz Republike Srpske, najprije u Zenici a potom i u Banjoj
Luci 287, otvaraju se i svojevrsni poligoni ne samo za susret i saradnju, ve i za potenciju oslobaanja od nametnutih rodnih uloga i
identitarnih politika. A upravo se kroz isprepletenost humanitarnog
rada sa pitanjima vee ukljuenosti ena u politici i uopte pitanjima
preobraaja bh. drutva sa kojima su se aktivistkinje uskoro poele
hvatati u kotac vidi ova isprepletenost. Bh. drutvo, kao drutvo ostalih, nestalih i preostalih, djeluje kao biopolitika kvazizajednica, 288
286 v. E. Helms, Gendered Visions of the Bosnian Future, p. 107.
287 R. Thomasson, To make room for changes. Peace strategies from women organizations in Bosnia and Herzegovina, p. 28, 29
288 v. J. Husanovi, Kultura traume i identitarna politika: Kritika Ideologije
pomirenja, Diskursi, Br. 3/2012, str. 13.
115
koja otvara ujedno i prostor za radikalne feministike ekskurzije u

ove zabranjene/zaboravljene prostore smjetene izmeu imaginarnog, realnog i stvarnog. Gdje bivanje=bavljenje (feministikinjomfeminizmom) (p)ostaje mnogo vie od puke tautologije i tei da
postane produktivna politika nade. 289
A ovakva produktivna politika nade se ne dotie samo pitanja
suoavanja sa prolou i ponovne izgradnje etnikog povjerenja u
multikulti projekcijama ali i paravanima poeljne budunosti, ve
prodire i u druge oblike produkcije i reprodukcije bivanja enom.
Jer, iako je zakonom zabranjeno da se prilikom razgovora za posao enama postavljaju intimna pitanja, istraivanja pokazuju da je
ovakva praksa vie nego dominantna. 290 enske grupe ne samo
da lamentiraju nad ovakvim stanjem, ve uestvuju i u razliitim
istraivanjima i pruaju pomo enama izloenim diskriminatorskim praksama i uopte sveobuhvatnim podhvatima promjene dominantne svijesti koja ovakve prakse uzima zdravo za gotovo. Na taj
nain reaktueliziraju feministiku sintagmu lino je politiko, strukturalno je pritom situirajui u drutveno-politike mehanizme nepravde i obezvreivanja jedne polovine drutva.
3.4. Dometi i ogranienja enskog pokreta

Jedan od zadataka sprovedenog istraivanja je utvrivanje dometa, ali i ogranienja enskog pokreta u BiH. U ovom dijelu naglasak e biti na preciznijim varijablama podlonim mjerenjima koje se
mogu operacionalizovati pomou specifinih kategorija, kao to su
zastupljenost ena u civilnom drutvu, saradnja i solidarnot, brojnost,
289 v. J. Husanovi, Feministiki aspekti postkolonijalnog imaginerija Bosne, u:
R. Jambrei Kirin i S. Prlenda (ur.), Promiljanje sjevera i juga u postkolonijalnosti. Radovi sa poslijediplomskog seminara 28.5-1.6.2007 , str. 70.
290 Sanela Bai i Milanka Mikovi, Rodne (ne)jednakosti na tritu rada u BiH.
enska strana prie, Udruenje ene enama, Friedrich-Ebert-Stiftung, Sarajevo, 2012, p. 85.
116
predanost, sve ono to je poznati teoretiar i istraiva drutvenih

pokreta arls Tili navodio govorei o tzv. WUNC obiljejima. Naglasak e biti na projektima i potencijama saradnje i osnaivanja radi
prevazilaenja paradigmi viktimizacije i ene kao objekta i abjekta
koje postulira i proizvodi etnonacionalistiki diskurs.
Imajui u vidu da su ene daleko zastupljenije od mukaraca u
civilnom drutvu (proporcija 2/3: 1/3)291, cilj nam je bio da utvrdimo
domete ali i antinomije ovakvog jednog angamana ena u civilnom
drutvu Bosne i Hercegovine. Takoe smo imali u vidu ono to smo
rekli u uvodnom dijelu, a to je da drutveni pokreti imaju i mogu
imati dva Janusova lica mogu biti sfera kreativnosti, osloboenja
i proirenja ljudske slobode, ali i sfera reprodukcije postojeeg kao
i razliitih oblika postvarenja gdje se pod platom vrijednosti civilnog drutva mogu kriti interesi nevidljivih struktura, kao to je npr.
sluaj u bh. udruenjima koja djeluju kao produena ruka nekih
politikih partija ili etnooligarhija i kao etnosubjektivitet. 292
Uprkos injenici da je i ovo istraivanje otkrilo neke negativne
pojave i tendencije u oblicima djelovanja ena i za ene, neupitno je
da je enski pokret najjai segment civilnog drutva Bosne i Hercegovine. Sama injenica da ena ima daleko vie od mukaraca u sferi
civilnih inicijativa, ukazuje da su se ene unutar bh. civilnog druva
izborile za vlastiti prostor i da su motor njegovog razvoja. No, pria
ima naravno dvije strane budui da civilno drutvo djeluje i kao
alternativa politike participacije ena koje su marginalizovane u
zvaninoj politici kroz postojee institucije i organizacije. Takoe,
kako je rad u civilnom drutvu nesigurnog karaktera zavisnost
od donacija, nepostojanje slobodnog vremena, maksimalno troenje
osobe, i da po svojoj izvornoj definiciji i znaenju predstavlja rad
pro bono, dominacija ena u ovoj formi politikog djelovanja ne
omoguava samo enama da se bore za poboljanje svog drutvenog
291 A. Maglaji Reima, A., E. Hodi, Political Participation. Is there full citizen
participation in public life?, u: S. Dizdarevi et al (eds.), Democracy Assesment
in Bosnia and Herzegovina, p. 335.
292 I. Sejfija, Povijesne predispozicije i aktuelni razvoj graanskih asocijacija u BiH,

str. 46-47.
117
poloaja ve i da ga, paradoksalno, na jedan drugi nain petrifikuju

i odre. Kao to su neke aktivistkinje i primijetile i izjavile tokom
intervjua, mo u drutvu je patrijarhalno konstruisana i pozicira
ene u sferi civilnog drutva, jer je tu manje novca i uticaja. No,
injenica da se u diskursu bh. civilnog drutva enski pokret imenuje i na njega se referira (ne govori se npr. o ekolokom pokretu,
graanskom pokretu i sl.), ukazuje da se znaaj uea ena u civilnom drutvu ne treba nivelisati. ene u civilnom drutvu imaju vie
slobode i prostora, tu se radi ne samo iz potreba ve i iz ljubavi, te je
aktivizam bio i ostao uvijek neto vie od profesije i aktivistkinje to
prepoznaju i cijene. No cijena toga je nerijetko sagorevanje293, nerazdvojenost privatnog i javnog, imajui u vidu da aktivizam obuhvata bie u cjelini i da predanost pitanjima od javnog znaaja ne
poznaje idealtipsku konstrukciju 8h rada, 8h odmora i 8h spavanja.
3.4.1. Problemi s elitizmom

Upitnici na koje je odgovorilo 132 aktivistkinja iz razliitih
enskih grupa ukazuju na sloenost procesa na koje teimo referirati. Od problema koje smo uoili, kada je o upitnicima rije, jeste
diskrepancija izmeu formalnog lanstva u enskoj grupi i udruenja
i aktivnog rada u njemu. Tako je faktiki polovina ispitanica (njih
45,5%) izjavilo da je mali broj formalnih lanica istinski aktivno, 22
% je izjavilo veina, 22% oko polovina, dok se ostali broj opredijelio
za poslovian odgovor ne znam. Naravno, ako saberemo odgovore
veina i oko polovina dobiemo gotovo isti procenat koji je odgovorio mali broj, to ukazuje na raznovrsnost angamana kao i
neangamana i na raznovrsnost u doivljavanju i interpretacijama
ovakvog stanja. Mali broj angaovanih aktivistkinja ukazuje i na
tendenciju elitizma u enskim grupama i organizacijama, a to smo
posebno ispitivali. Meu pitanjima koji se tiu elitizma je i pitanje
293 v. Dejn Beri sa Jelenom orevi, ta e mi revolucija ako ne mogu da pleem,
Antitrafiking centar, Beograd, 2010, str. 24-25, 79-80.
118
izraeno u formi stava Mnoge aktivistkinje nemaju dodira sa problemima obinih ena. Tu je distribucija odgovora bila sljedea: Dok
se vie od polovina aktivistkinja (ukupno 56,1 %) slae sa navedenim
stavom, kod ne tako beznaajnog broja je uoena i ambivalencija
njih 30,3% se niti slae niti ne slae sa navedenim stavom, to se
da tumaiti da iz odreenih sluajeva elitizma koje su aktivistkinje
primijetile ne ele izvoditi uoptene generalizacije. Pored elitizma
linosti, pojedinih aktivistkinja i liderica, postoji i elitizam grupe, organizacije, koja je iz ovih ili onih razloga bolje pozicionirana u sferi
civilnog drutva u odnosu na neke druge enske grupe. Da bi se utvrdio elitizam i na ovoj ravni, ispitivani su stepeni slaganja sa sljedeim
stavovima: enske organizacije sa vie iskustva nesebino pomau mlae
i jo nedovoljno profilisane organizacije, i enska mrea u BiH u principu
dobro funkcionie.
U odgovorima na oba ova stave utvren je stepen ambivalencije
iznad 40%, kao i stepen slaganja od neto iznad 20% (u prvom sluaju
27,3% a u drugom sluaju od 20,5%). Budui da su normativni ideali
civilnog drutva podrka kroz solidarnost i antihijerarhiju, vidimo
da je aktivistkinjama teko da odrede u kojoj su mjeri ovi normativni
ideali postignuti. Pri tome ne treba prenebregnuti da se vie od 30%
aktivistkinja ne slae da su ovi normativni ideali postignuti.
Imajui u vidu da je elitizam kao problem uoen i u nekim drugim istraivanjima u drugim tranzicijskim zemljama 294, da bi ga
bolje shvatili i razumjeli posluili su nam dubinski intervjui, budui
da se jedino kroz dublji uvid u stavove aktera/ki mogu shvatiti dublji
i sloeniji procesi koji uzmiu kvantitativnim mjerenjima i upitnicima koji poslije svakog pitanja daju ogranien broj odgovora za
koji se moe opredijeliti. Ono to je posebno uoeno u intervjuima
je da aktivistkinje najee istiu da to nije sluaj u njihovoj organizaciji, ve da postoje (druge) organizacije u kojima liderice sve
294 Anastasya Posadskaya (ed.), Women in Russia: a New Era in Russian Feminims,
Verso, London and New York, 1994, p. 143; T. Rener, M. Ule, Back to the
future: Nationalism and gender in post-socialist societies, u: R. Wilford, R.
L. Miller (eds.), Women, Ethnicity and Nationalism, p. 108.
119
kontroliu:
U enskim NVOima ima surevnjivosti, liderstva kao i u
politikim strankama, liderice sputavaju mlae koje dolaze,
ali u naoj organizaciji toga mislim nema, ali ujemo iz iskustva drugih da to postoji.
Same liderice, pak, svjesne da se pred njihovim oima odigrava
proces smjene generacija u enskom pokretu, istiu da se mlae
aktivistkinje koje dolaze nerijetko ukljuuju iz prozainih ciljeva
kao to je zarada, sticanje radnog iskustva i da nemaju onaj ar i
posveenost koje su one same imale.
Kad sam se ja ukljuivala u nevladine organizacije to je bilo
potpuno iz drugih razloga, druga namjera, misija, a sad kad
ene dolaze to je drugo (...)
Intervjuisana aktivistkinja iz Sarajeva
Za vrijeme intervjua jedna od liderica je npr. odbrusila mlaoj
da je ona (liderica) ila na obuku za rad na SOS telefonu sa enama
rtvama nasilja nekoliko mjeseci u Beogradu, a da danas ta obuka
traje svega tri dana! Sve to ukazuje da je pitanje elitizma i saradnje sloeno, da ono ima organizacionu dimenziju budui da se, u
okolnostima kada enske NVO djeluju po principima projektizacije, saradnja svodi na zajedniki rad na projektnoj implementaciji;
ali je to ujedno i pitanje mikro, face to face interakcije budui da
se u okolnostima ivljenja za enski pokret i u enskom pokretu
line frustracije ali i zadovoljstva zbog uspjeha i vlastitog doprinosa
tom uspjehu nerijetko manifestuju i kroz sukob i este meusobne
trzavice. Kao kuriozitet moe se navesti izjava koja moda saeto
ilustruje ovaj problem, budui da se pitanje solidarnosti i saradnje
prelama intergeneracijski i da su animoziteti prisutni i na relaciji
atkivistkinja iz starog sistema i dananjeg, novog, jo neprofilisanog
i tranzicijskog:
Ali ako ti bude imala priliku pa vidi Bebu Mahi enu
120
koja je u pokretu ena Sarajevo bukvalno od 45. i ona se

registrovala kao nevladina organizacija, ona npr. kae ne
moete donositi odluke vi od jue (...)
Jedna aktivistkinja nije krila razoarenje to je to tako, ali je
pokuala da to objasni i individualnom psihologijom, odnosno
potrebom da se bude prvi i da se dobije priznanje za ono to se
uradilo i postiglo, kao i politikom stranih donatora i uopte projektizacije koja pohranjuje razliite oblike surevnjivosti:
Surevnjivosti i elitizma ima, bilo bi nepoteno rei da
nema, i ja sam, iskreno bila iznenaena kada sam to prvi
put vidjela. Ima toga a ta je uzrok tome ja ne znam, da li su
neke line sujete u pitanju, neka potreba da se ovjek stalno
dokazuje i bude prvi, meni je jako teko nai neko racionalno objanjenje. A moda i to, da neke od ena koje su bile
rodonaelnice enskog pokreta poslije rata ele da to to su
one uradile i postigle bude priznato, a tog priznanja nema,
nema u formalnom smislu (...) Razlog bi mogao da bude i to
to npr. odreena organizacija ima pet projekata a nama nisu
prola tri ve smo ostale na dva. To nema veza sa linim ve
sa donatorskim politikama tako da i to moe biti razlog.
Elitizam i liderstvo vidimo dijelom proizlazi iz project-driven
approach tj. projektizacije kao glavnog modela djelovanja kada je o
enskoj civilnoj sceni rije, a koja vodi u kompetenciju, elitizam
i surevnjivost izmeu samih aktivistkinja. Aktivistkinja iz manjeg
mjesta je prilikom intervjua plastino opisala kako su liderice tzv.
glavnih enskih organizacija na jednom prijemu okupirale ambasadora i ambasadoricu, dok je ona razmiljala da li ima dovoljno
novca da se vrati kui iz Sarajeva. S druge strane, rije je o pukoj reprodukciji zakona koji vladaju na politikoj ali i na iroj drutvenoj
sceni, a koji se prelivaju i na civilno drutvo. Tako se npr. sa stavom
121
ene uspijevaju u ivotu i politici ako prihvate norme ponaanja

mukaraca potpuno slae 16,7% aktivistkinja, a uglavnom se slae
njih 47%. Ambivalencija je izraena kod njih 28,8%, dok se samo
7,6 % uglavnom ne slae, a nijedna nije zaokruila odgovor uopte
se ne slaem. Iz toga se da zakljuiti da ene ak i unutar civilnog drutva, da bi uspele zarad viih ciljeva kao to su npr. pomo
ugroenim enama i namicanje sredstava za izgradnju sigurnih
kua, esto priseu za modelima ponaanja koji se pokazuju profitabilnijim, a koji nisu u skladu sa postulatima i ideealima civilnog
drutva kao sfere slobode, autonomije i antihijerarhije.
No, i ova pria ima drugu stranu. Po nekim navodima liderke
obavljaju poslove za nekoliko ljudi, to trai nadovjeansku energiju i napore u mukotrpnom noenju sa unutranjim i spoljanjim
okruenjem. 295
3.4.2.Politiarke u enskom pokretu?

Usponom tzv. femokratije u okvirima drave blagostanja, ime
je enski pokret jednim dijelom priznat kao vana drutvena snaga
a njegovi ciljevi legitimni od strane sistema, postavilo se i pitanje
uloge politiarki u enskom pokretu. To je meutim dovelo i do
svojevrsnih tenzija u enskom pokretu na zapadu budui da su tzv.
radikalne grupe insistirale na autonomiji, antihijerarhiji i stvaranju
vlastitih, alternativnih prostora i na opasnosti kooptiranja od patrijarhalne drave. Druga struja je pak u ovome prepoznala mogunost
za veu vidljivost, prodornost uopte, ali i za ensku saradnju i solidarnost, to je takoe jedan od ideala enskog pokreta. Takoe,
isticale su da su mnoge pojedinke na taj nain dobile mogunost
da npr. napuste neodriv brak bez straha od siromatva, emu su
posebno izloene samohrane majke. 296 Kao to vidimo, pitanje je
295 D. Beri sa J. orevi, ta e mi revolucija ako ne mogu da pleem, str. 65.
296 B. Hobson, Feminist Theorizing and Feminisms in Political Sociology, in: T.

Janonski et al (Eds.), The Handbook of Political Sociology. States, Civil Societies
122
sloeno, odgovori jo sloeniji, a u kontekstu bh. drutva su jo dodatno komplikovaniji.

Naime, kako u BiH politike institucije jo nisu konsolidovane
a drava je faktiki dvadeset godina poslije Dejtona i dalje prilino
nefunkcionalna, ovakve diskusije u BiH nisu se pokazale bitnim. U
stalnoj i grevitoj borbi za resurse, vidljivost pokreta i iniciranje dubljih drutvenih promjena ene su nerijekto koristile razliite strategije bez dubljih diskusija o samoj prirodi tih strategija, to je vodilo u
opasnosti stalnog proklizavanja u neku vrstu neprosveenog aktivizma, koji je sam sebi svrha i prijeti da sklizne u hegelijansku lou
beskonanost. Po nekim tumaenjima, ovakva jedna nasuminost
vodi i u neodlunost koja nije sposobna da arikulie politiki novum.297
Kako su ene politiarke neko ko je unutar sistema (bar djelimino),
one su svakako znaajan resurs u svakodnevnim izazovima i borbama
da se zajednikim snagama neto postigne, npr. progura neki zakon, obezbijedi neka donacija od drave i sl., no treba imati u vidu
da ovakve aktivnosti, ma kako znaajne bile, ako im fali emancipatorska dimenzija prijete da skliznu u puko bavljenje partikularnim
problemima bez vizure ireg projekta emancipacije ime se gubi kontrakulturalna otrica koja drutvene pokrete i ini pokretima.
Dalje, upitnici pokazuju da aktivistkinje prilino negativno percipiraju ulogu politiarki u procesima rodne senzibilizacije. Samo
se 2,3% aktivistkinja opredijelilo za odgovor da im politiarke daju
podrku u njihovom radu, a 10,6% da se bore da promene stanje u
strankama i drutvu. Ostali odgovori ukazuju da se rad i podrka
politiarki percipira prilino negativno: 18,9% smatra da su politiarke
nedovoljno osvjetene kao ene, 23,5% da gledaju samo svoje pozicije
i interese, a ak 41,7% da su poslune liderima i stranakoj strukturi.
Iz toga se da iitati da aktivistkinje u strankama prepoznaju prepoznavanje autoritarnosti i tzv. gvozdenog zakona oligarhije, zbog
and Globalization, p. 146.
297 v. Chela Sandoval, The Methodology of the Oppressed, University of Minessota

Press, Minneapolis and London, 2000, p. 16.
123
ega se veliki broj njih upravo okree civilnom drutvu kao (potencijalno) sferi antihijerarhije i autonomije, uprkos ogranienjima sa kojima se suoavaju i u svom civilnom angamanu.
Jedan od indikatora prepoznavanja znaaja politiarki za enski
pokret je poznavanje njih i njihovog rada. Na pitanje Navedite
imena do pet politiarki u BiH, dobili smo sljedee odgovore: veliki broj (ukupno 35,6%) nije znao ili nije htio (!) da navede ime ni
jedne politiarke, dok je 21,2% navelo imena tri politiarke, a 12,9%
jedne. U ostalim ponuenim odgovorima dobijeni su odgovori od
priblino 10%, iz ega se moe zakljuiti da je prosjean broj poznavanja politiarki 3. Takoe treba naglasiti da je pitanje bilo otvorenog tipa to zahtijeva vei angaman ispitanica, pa moda iz tog
razloga nisu sve navele politiarke koje poznaju.
Kada je o ocjeni saradnje sa politiarkama rije, tu su dobijeni
sljedei rezultati:
Iako samo mali procenat navodi da je ova saradnja dobra i korisna (svega 2,3%), znaajan broj (41,7%) navodi da je ta saradnja
dobra no uprkos tome ipak jo uvijek nedovoljna. No, nije nezanemarljiv ni broj (39,4%) ispitanica koje smatraju da je ta saradnja vie
formalna a manje sutinska. No, ovakva distribucija odgovara ukazuje da saradnja postoji ali da se razliito procjenjuje, s tim da 15%
ispitanica nije znalo kako da je procijeni.
Da bismo bili u mogunosti da bolje razumijemo ove procese kada je rije o eventualnoj ukljuenosti politiarki u enski
pokret i procese osnaivanja i vee vidljivosti ena, pitanja o ulozi
politiarki smo postavili i tokom dubinskih intervjua. Aktivistkinje
tu nisu zadovoljne, iako su dosta vremena i truda upravo uloile
u osnaivanje ena politiarki. No, glavni problem nisu pak same
ene politiarke u koje se ulagalo i sa kojima se saraivalo a od kojih
aktivistkinje nisu nikad dobile nikakvu podrku mada su navedeni i takvi sluajevi (npr. sluaj parlamentarke Duanke Majki),
ve politike stranke odnosno struktura BiH politikog sistema koji
funkcionie na principu zastupanja i ouvanja tzv. vitalnih interesa
konstitutivnih naroda.
124
Kod nas u BiH postoje nacionalni torovi i nacionalne

stranke su sigurne u svoje glasako tijelo, i vrlo je mala vjerovatnoa i tako misli lider neke nacionalne stranke da neki
pod navodnicima pravi Srbin, Hrvat ili Bonjak nee glasati
za njih. I uvijek pred izbore se bacaju kosti meu narod, uvijek neki ekcesi da se to desi, i ene su tu onda kao poslunice
(...)
Intervjuisana aktivistkinja iz Mostara
Takoe, politike stranke vide se kao elitistike i hijerahijske i
tu nema prostora za ene, koje, ako ele da uspiju u politici moraju
da se prilagode i prihvate postojea pravila igre, u ijem kreiranju
same nisu uestvovale s obzirom na svoju konstantnu podzastupljenost u sferi gdje se donose kljune politike odluke za drutvo.
Lejla Mesihovi na federalnom nivou nije u parlamentu a toliko je uradila ve je neka deseta Dijana, ni Suada
Hadovi isto nije ponovo ula a najvie je glasova dobila,
Zlatko je prekriio, ti meni ne odgovara ima jeziinu (...)
S obzirom na jednu takvu strukturu i konstelaciju politike
moi, ene su se u civilnom drutvu borile i za veu zastupljenost ena u politici i to je sastavni dio misije mnogih enskih organizacija. enske NVO su se posebno borile i zalagale da se izmijeni
izborni zakon i obezbijede izborne kvote za ene smatrajui da e
lobiranjem politiarki koje su u parlamentu moi da utiu na promjenu bitnih zakona. Kako je veliki broj organizacija, koji je nastao u
ratu i u poratnom periodu, bio fokusiran u svom radu na pruanje
psihosocijalne pomoi enama rtvama rata, problem nasilja nad
enama je i dalje ostao u centru djelovanja budui da se razvila
svijest da je nasilje nad enama prisutno ne samo u ratnom i poratnom periodu kao posljedica doivljenih trauma, ve da je oduvijek
postojalo. Ono to pak nije postojalo je svijest da je to javni problem,
prevashodno jer su ene socijalizovane u patrijarhalnom modelu i
125
uene da je gotovo normalno da ena trpi nasilje u porodici. A da bi

se problem nasilja nad enama sistematski rijeio i konano postao
pitanje za res publica, uvidjela se potreba da u politici bude vie ena
koje bi takve zakone pogurale kroz institucije. Sa im su se pak
aktivistkinje suoavale u svom zalaganju, vidi se i iz brojnih prepreka sa kojima su se suoavale prilikom donoenja zakona o veoj
zastupljenosti ena u politici:
Moda ste uli onu priu kad je prva verzija zakona o ravnopravnosti spolova otila pred komisiju, najvei problem im
je bio onih 30%, i ak su izjavili da u BiH nema dovoljno
pametnih, obrazovanih ena, a bio je tu i tim koji je prezentirao prijedlog, i kad su se Jasna Baki-Mufti i ekipa frapirali onda su oni rekli pa dobro moda Sarajevo, Banja Luka,
Tuzla, ti vei centri, a oni tamo to sjede kao pametni (...)
Opet, promjena izbornog zakona nije donijela znaajne novine, budui da brojani porast uea i prisustva ena u politikim
strukturama i institucijama nije donio neki novi kvalitet. Naknadno
ukljuivanje ena u politiku kroz politike stranke koje ve imaju oblikovane strukture, ustaljenu distribuciju moi i koje su, ak i kad
pripadaju tzv. graanskoj opciji, sastavni dio tronacionalnog sistema
odluivanja, to samo po sebi ne moe da donese neku bitnu promjenu u politikom ivotu kao i nainu poimanja uea ena u njemu.
Ovi zadnji izbori nisu donijeli nita posebno. Mi smo radile mnoge aktivnosti po tom pitanju, meutim u izbornoj
jedinici 6 na posllednjim republikim izborima nijedna ena
nije izabrana, tako da i ne moemo priati o nekoj situaciji
kad nijedna ena nije izabrana. Te ene koje su na listi tu su
samo pro forme i one nisu imale neke svoje programe, kako
e djelovati i za ta e se zalagati. Npr. kad smo pravile radionice za njih one nisu znale ni kako ni odakle da krenu a
eto nale su se na listama samo da zadovolje kvote. To su bile
ene koje inae nisu ni po emu prepoznatljive, ne kaem da
126
moraju biti, ali ipak kad biramo predstavnike osvremo se

na to da li ih znamo, da li su neto postigli u svom dosadanjem radu, ili na njihovo zvanje. Zato, od kada su se enske
NVO pokrenule po pitanju toga, uviamo da je situacija loa
kada je rije o zastupljenosti ena u politici.
Intervjuisana aktivistkinja iz Trebinja
Stranke se esto ogluuju na mnoge prijedloge i inicijative koje
dolaze iz civilnog drutva, to pokazuje da ne uvaavaju u dovoljnoj
mjeri ovaj segment politike participacije graanstva. Na pitanje o
preprekama svog djelovanja, aktivistkinje su referirale na nepovoljan politiki kontekst i na injenicu da ih vlast esto tretira ili kao
opoziciju, ili kao perifernu drutvenu snagu:
Pred jedne izbore par politikih organizacija sam pitala da
poalju svoje predstavnike u udruenje da razgovaraju sa enama o svojim programima ali samo su mi se svi nasmijali.
Zato neko ko je na listi ne moe da doe pred 50 ena i
obrazloi zato da se glasa za taj program? A ona forma od
30% je samo reda radi, i ta koja je na listi je toga svjesna i ne
bori se za sebe (...)
Intervjuisana aktivistkinja iz Zenice
Ono to je, takoe, uoljivo iz razgovora jeste da su se enske
grupe u svom djelovanju za ravnopravno uee ena u politikom
ivotu na kraju suoile sa injenicom da je mali dio tih ena
osvjeteno i da je uglavnom rije o istaknutim pojedinkima iz
politikih stranaka na koje se mogu osloniti.
Ali ni tih 17% ne znam moe li se na nekih 10 ena osloniti ukupno na svim razinama vlasti. Trebalo bi od poetka pokrenuti ta pitanja, ta njih pokree ili prijei da budu
aktivne, jesu li one zadovoljne time, samo sjediti tamo tek
onako, dodue primati dobru plau ali znate, treba izai iz
parlamentarnih klupa na ulicu, da te ljudi gledaju (...)
127
Ima politiarki koje sa nama surauju i koje su nae lobistice, ali smo se za tu suradnju izborile mi a ne one, i neke
od njih su u nekom momentu prepoznale znaaj naeg djelovanja i zajednikog rada, ali veina naih politiarki imaju
muki model ponaanja (...)
U tom kontekstu se najee pominju Besima Bori iz SDP-a i
Nada Teanovi iz SNDS-a, i veina aktivistkinja ih smatra dijelom
enskog pokreta.
(...) Nada Teanovi, Dodikova lanica, iz SNSDa- stranke
koju mi ne podravamo, ali svaku njenu u skoro potpisati (...)
ene se stoga u veoj mjeri okreu civilnom drutvu, budui
da je na taj nain mogue vriti pritisak na vlast u ime graanstva
mimo postojeih hijerarhija, stranakih i etnonacionalnih podjela,
i same svjesne da je pitanje ravnopravnog uea ena u politici
borba na duge staze. Naime, ne radi se samo o formalno-pravnom
ueu ena u politici, ve i u nainima na koje se ono percepira i
interpretira u javnost ali i ukrta sa privatnom dimenzijom: tako se
npr. kroz razliite neformalne komunikacijske kanale ire negativne
predrasude o enama politiarkama i u neformalnim krugovima
se podsmijava mukarcima koji su dozvolili politiki angaman
svoje ene. 298
Ono to takoe treba podvui su nemogunosti razumijevanja
ena kao subjekta u okviru predstavljakih sistema (podvukla Z. P.
M.) zapadne kulture, ukljuujui i parlamentarne oblike predstavljanja. 299 Iz tih razloga dolazi do stvaranja tzv. fetia predstavljanja
298 v. Zlatiborka Popov-Mominovi, Govor mrnje i/ili sloboda govora jedan
prilog artikulaciji vanosti feministike sintagme Lino je politiko-, Diskursi, br. 4, str. 47-48.
299 D. Batler, Nevolja sa rodom, str. 77.
128
npr. kroz enske kvote koje kad se nakaleme na patrijarhalne

obrasce ne prerastaju u novi, gender senzitivan kvalitet i, po nekim
shvatanjima, spreavaju konstituisanje ena kao mi grupe. 300
D se naslutiti da su aktivistkinje svjesne ovog svojevrsnog
batlerovskog paradoksa. Aktivistkinje uviaju da se u svom zalaganju ne bore za vee uee ena u formalnoj politici po sebi, ve
i za drukiji model demokratije od onog koji postoji u BiH. Dok
se u BiH sistemu demokratija svodi na puko, tanije manipulativno predstavljanje nacionalnih interesa tri konstitutivna naroda od
strane etnooligarhija, aktivistkinje se zalau za istinski reprezentativan model u kojem bi glas marginalnih grupa mogao da se uje, a
na fonu radikalnih demokratskih zahtjeva koji ukrtaju ideju univerzalnog javnog dobra sa polifonim aspektima u njegovo ukljuivanje
i na razliitim osnovama (klasnim, etnikim, rodnim, seksualne
orijentacije i dr.), koje se takoe prepliu. 301 Politiki subjekt nije
nikad homogen ve ispresijecan razliitim pozicijama i drutvenim
relacijama sebe kao subjekta. 302
Sa druge strane, pak, vei i vidljivi angaman ena u civilnom
drutvu se takoe tumai i kao indirektno podravanje patrijarhalnog sistema vrijednosti budui da NVO u postojeim okolnostima kad mnoge institucije ne funkcioniu ima funkciju pruanja
pomoi ugroenim kategorijama stanovnitva. Naime, krhka
postsocijalistika drava, a pogotovo nefunkcionalna BiH, jednostavno delegira enskim organizacijama dio svoje odgovornosti
za marginalne i ugroene slojeve. 303 U ovom njihovom radu svakako im je potrebna i podrka politiarki, no one su i dalje prilino
nevidljive i neujne u formalnim politikim institucijama. Jedno
300 B. Einhorn and C. Sever, Gender, civil society and womens movement in
Centar and Eastern Europe, in: J. Howell and D. Mulligan (eds.), Gender and
Civil Society. Transcending Boundaries, p. 32.
301 Chantal Mouffe, The Return of the Political, Verso, London and New York,
2005, p. 71.
302 Ibid
303 v. Bili, B. OPIRANJE ZLU: jedno socioloko promiljanje (post)jugoslovenskog antiratnog angamana, Republika, br. 520-521, str. 19.
129
skorije istraivanje, dodue sa akcentom na ulogu mladih ena u

procesima kroz uspostavljena tijela odluivanja, ukazuju na tendencije da se ove ene stapaju kada dou na kljune pozicije sa veinom,
i takoe gube dodir sa obinim graanima/kama, to je i razlog
njihove nedovoljne vidljivosti i uopte uvaavanja njihovog doprinosa pokretu. 304 Veina aktivistkinja je tokom intervjua navela poimence samo par ena koje su im pruale stalan oslonac i podrku,
to je svakako bitno ali nije dovoljno kada je rije o nekim bitnijim
promjenama. No, uprkos tome, i aktivistkinje i tih par politiarki
tu i tamo uspijevaju da provuku neku inicijativu ili zakon, kao to
je npr. nedavno usvojen zakon o sigurnim kuama koje su konano
dole u nadlenost drave na nivou Federacije BiH. Ovaj stanovit
uspjeh je svakako posljedica zajednikog rada, posvjeenosti i sinergije izmeu bh. politiarki i aktivistkinja.
3.4.3. enski pokret i pitanje okruenja.

Za sve je kriva neosvjetenost!
U jednoj od teorija i pristupa istraivanju drutvenih pokreta
poseban fokus stavljen je na aspekt okruenja tako su npr. ameriki
istraivai/ce posebno ukazivali kako je povoljan drutveni okvir, kao
to je naklonost znaajnog dijela politike elite i amerike javnosti,
doprinio uspjehu pokreta za graanska prava Afroamerikanaca.
Kada je o enskom pokretu pak rije, javnost je bila polarizovana ali
je pokret vremenom i ustrajnou uspio da, zajedno sa drugim progresivnim drutvenim pokretima, doprinese promjeni drutvenog
ozraja i klime. 305 Iz tih razloga, u mnogim istraivanjima fokus je i
na ulogu tzv. third role parties ija podrka npr. u okolnostima otre
drutvene polarizacije moe biti presudna.
304 Mirna Dabi et al, Mlade ene- agentice pozitivnih promjena. Istraivanje: Zastupljenost rodne ravnopravnosti u akcionim planovima za mlade (Bosna i Hercegovina, Republika Srbija, Republika Hrvatska),CURE, Cesi, autonomni enski
centar Beograd, Sarajevo, 2013, str. 33.
305 V. Gosse, Rethinking the New Left: An Interpretative History, p. 163.
130
Kada je o BiH i enskom pokretu rije, pitanja vezana za tzv.

okruenje postavili smo i u upitnicima. Kada je rije o percepcijama i doprinosu vlasti postavili smo pitanje u formi stava Kod
predstavnika vlasti je sazrela svijest o vanosti saradnje sa enskim
NVOima. Sa ovom tvrdnjom u potpunosti se sloilo 4,5 % aktivistkinja, a 22% se uglavnom sloilo. Za odgovor niti se slaem niti
ne slaem opredijelilo se 35,6% aktivistkinja, dok je uglavnom se ne
slaem izjavilo 33,3% aktivistkinja, a 4,5 % uopte se ne slaem. Iz
odgovora na ovo pitanje uoena je raspoluenost u stavovima (iako
je vei procenat odgovora koji negativno percipiraju sazrelost vlasti),
ali je zanimljiva injenica da vlast i nije tako negativno ocijenjena kao u nekim drugim istraivanjima (sa slinom ili drukijom
tematikom). 306
U samim intervjuima, aktivistkinje su referirale da ih vlasti
ne doivljavaju kao partnere ve kao opoziciju, i da esto ignoriu
zahtjeve koje dolaze iz civilnog drutva. U nekim projektima koje
podravaju strani donatori esto je potrebna podrka odnosno
uee npr. optine ali, kako je navela Minva Hasi iz Orhideje Stolac, deava se ne samo da podrke nema ve da se ne dobije nikakav odgovor na upit a to ukazuje na ignorantski odnos vlasti.
Uprkos tome, ova aktivistkinja je zadovoljna jer ih graanke i
graani prepoznaju i cijene sve to su aktivistkinje Orhideje uinile
za ovu malu, etniki podijeljenu hercegovaku optinu. U nekim
drugim sluajevima, kao npr. u optini Derventa, aktivistkinje su
zadovoljne saradnjom sa lokalnim strukturama i po rijeima Nade
Dodig, predsjednice Udruenja ena Derventa, naelnika smatraju
svojom lanicom. 307 Protivrjenost ovih odnosa treba i ire kon306 Npr. u istraivanju Reconciliation and Trust Building in BIH u kojem sam i ja
uestvovala, a koje je sproveo Centar za istraivanje religije u BiH u saradnji sa
Univerzitetom u Edinburghu, politiari su dobili najnie ocjene kada je rije o
njihovom doprinosu pomirenju i izgradnji povjerenja (u poreenju sa drugim
akterima/kama kao to su nastavnici/e, umjetnici/e, ene, vjerski lideri- vee
povjerenje je dato vjerskim liderima na lokalnom nivou i druge javne linosti).
307 Pri tome treba imati u vidu da se tradicionalno arene graanskog uea u
modernom politikom poretku smatraju drava, trite i bojno polje a to
131
tekstualizovati: naime, u postsocijalistikim drutvima esto se na

dravu i vlast gleda negativno, dok se civilno drutvo hipostazira
kao sfera slobode, autonomije i nesmetane komunikacije, to esto
vodi u situaciju da ljudi koji su angaovani u ovim sferama imaju
sasvim drukiji pogled na svijet, i da je ak i pojmovni aparat kojim
se jedni slue onim drugima nerazumljiv. 308
Slina raspoluenost u stavovima uoena je i kada je o medijima rije. Imajui u vidu da je jedna od bitnih odrednica savremenih drutava njihova orijentisanost na medije i da su ljudi esto
i nesvjesno izloeni medijskim sadrajima 309, od velikog su znaaja
predstavljake strategije koje mediji koriste kada je o enskom aktivizmu rije. Imajui u vidu da su mediji skloni senzacionalizmu a
kada je o enskom aktivizmu rije i tzv. voajerizmu, postavili smo
sljedee pitanje u formi stava Mediji na adekvatan nain tretiraju
enski aktivizam u BiH. S tim stavom se potpuno sloilo 10,6%
aktivistkinja, uglavnom se sloilo 25,8 %, dok se za stav niti se
slaem niti ne slaem opredijelilo 28,8% aktivistkinja. Uglavnom
se ne slaem izjavilo je 30,3 % aktivistkinja, a uopte se ne slaem
4,5%. I u ovom pitanju vidimo svojevrsnu raspoluenost u stavovima
to sigurno zavisi od razliitih iskustava koje razliite aktivistkinje
imaju u susretima i saradnji sa medijima, kao i od njihovih generalnih percepcija ureivakih politika i generalne medijske scene
u BiH. Tako npr. po rijeima jedne intervjuisane aktivistkinje, za
ene je u medijima uglavnom rezervisan segment koji se tie zabave
i razonode, dok su ozbiljne teme kao to su npr. ekonomija i politika rezervisane za mukarce.
je u suprotnosti sa normativnim naelima civilnog drutva kao i temeljnim
feministikim principima. Vidjeti: Alisson M. Jagger, Arenas of Citizenship:
Civil Society, the State, and the Global Order, in: M. Friedman (Ed.), Women
and Citizenship, Oxford University Press, Oxford and New York, 2005, p. 98.
308 Ibidem
309 v. Lejla Turilo, Rodno zasnovana diskriminacija u medijskoj ne/kulturi

Bosne i Hercegovine, u: Z. Popov Mominovi, S. Gavri, P. Govedarica
(prir.), Diskriminacija- jedan pojam, mnogo lica, Sarajevski otvoreni centar, Sarajevo, 2012, str. 93-94 i dalje.
132
I brojna istraivanja ukazuju na postajanje tradicionalnih narativa o eni kao majci, njegovateljici ili seksualnom objektu, uz
prisustvo i tzv. hibridnih diskursa u kojima se enama dodjeljuje
proaktivnija uloga u ozbiljnijim temama kao to su politika, ekonomija, kultura, ali u kontekstu patrijarhalnog drutva da se ne bi
naruio primat etniki osvjeetnog mukarca.310 No, ono feminino
se nikad ne poklapa sa ovom vanjskom materijalnou i u tome upravo lei njegova kontrakulturna snaga.
U amerikim istraivanjima se pod okruenjem esto posmatra i
javnost u cjelini. ak ni uspjena lobiranja politiara/ki nisu dovoljna
ako nisu stvoreni drutveni konteksti koji e podrati ovakve promjene, ili ih prihvatiti kada se one donesu. Na to je posebno apostrofirano u istraivanjima koja su pratila aktivnosti afroamerikog pokreta
za graanska prava, a gdje se podrka javnosti, odn. uloga third role
parties smatrala presudnom. Po nekim stanovitima, klju uspjeha
enskog pokreta u zapadnim zemljama lei upravo u injenici da je
uspio da dovede do promjene svijesti i da iru javnost uini blagonaklonom prema postavljenim zahtjevima. Mnoge vladine institucije i
organizacije profesionalna udruenja, crkve i sindikati odobravale
su veinu tema i zahtjeva, feminizam je dobrim dijelom postao dio
mainstream-a i dolazi do nastanka fenomena koji je poznat kao femokratija ulazak strunjakinja feministike orijentacije u vladina tijela
i agencije. Femokratija predstavlja most koji povezuje enske aktivistkinje sa institucionalnim strukturama, i neke autorke, naroito iz
skandinavskih zemalja, istiu da dolazi do kombinacije feministike
politike odozgo i feministike politike odozdo to rezultira u
proirivanju politike participacije ena i njihovom ukljuivanju u
aktivno graanstvo.311 Meutim, otvara se pitanje da li ova institu310 v. D. Majstorovi, V. Turjaanin, Predstavljanje ena u bosanskohercegovakim
dnevnim novinama: rodna i etnika podvojenost drutva,u: N. M. Bambura,
T. Jusi, A. Isanovi (ur.), Stereotipizacija: Predstavljanje ena u tampanim
medijima u jugoistonoj Evropi, str. 86, 103-104.
311 Barbara Hobson, Feminist Theorizing and Feminisms in Political Sociology,
in: T. Janonski et al (eds.), The Handbook of Political Sociology. States, Civil Societies and Globalization, Cambridge University Press, Cambridge, 2005, p. 147.
133
cionalizacija suzbija otrinu enskog pokreta i da li, uprkos profesionalizaciji i ekspertizi, dolazi do gubljenja autonomije enskog pokreta
u odnosu na institucionalnu mo, te su neke radikalne grupe smatrale
da je upravo zbog toga dolo do slabljenja pokreta.312
Uprkos ovim nedoumicama, do uspona tzv. femokratije ne bi
dolo bez legitimiteta koji je pokret stekao u oima javnosti i masovne i kreativne energije koju je uspio da okupi. Kada je o Bosni i
Hercegovini rije, postojanje neke kritine mase je vie nego upitno.
Istie se da se usljed nepostojanja ire socijalne baze, enske grupe u
BiH ali i drugim tranzicionim zemljama okreu profesionalizaciji i
samima sebi, a to je podstakla i politika meunarodnog faktora koji
radi na promociji gender akcionih planova preko tzv. projekata u okviru paradigme top-down empowerment. No, po nekim tumaenjima
na svjetskoj ravni profesionalizacija drutvenih pokreta smatra se
bitno strategijom njegove mobilizacije.313 Pokreti otvaraju prostore za
razvoj profesionalne karijere ljudi, naroito strunjaka/inja, koji se u
svom angamanu kreu na relaciji vladinih institucija, agencija, univerziteta, fondacija, lokalnih organizacija i dr., to omoguava priliv
razliitih resursa, ukljuujui i finansijske i stalnu profilaciju ideja.314
Da bismo stekli dublji uvid u sloenost ovog fenomena u postdejtonskom BiH kontekstu, postavili smo pitanja u upitnicima
i tokom intervjua, a koja se tiu ne/postojanja ire socijalne baze
enskog pokreta. Na pitanje enska populacija u BiH nema dovoljno
razvijenu svijest o vanosti enskog aktivizma, dobili smo frekvencije koje pokazuju da se faktiki ak 87,9% aktivistkinja slae sa
navedenim stavom, a ne slae samo 3,8%. Ono to je zanimljivo je
da je manje kritiki stav bio izraen kada je rije o odnosu medija i
vlasti prema enskom aktivizmu.
I razgovori sa aktivistkinjama kao da potvruju, dodue neto
312 V. Gosse, Rethinking the New Left: An Interpretative History, p. 163.
313 J. Craig Jankins, William Form, Social Movements and Social Changes, iin:
Thomas Jasinski et al (eds.), The Handbook of Political Sociology. States, Civil
Societies and Globalization, p. 336.
314 Kejt Ne, Savremena politika sociologija. Globalizacija, politika i mo, Slubeni
glasnik, Beograd, 2006, str. 137.
134
iznijansiranije imajui u vidu iri kontekst i splet faktora koji potkrepljuju navedene tvrdnje, dok se u upitnicima pitanja postavljaju
odvojeno po varijablama odnosno indikatorima. Npr.:
Projektna limitiranost jeste veliki problem, a generalno,
problem je i kako mi doivljavamo rad u NVO. Mene je npr.
jedna starija ena pitala da volontira kod nas i to je stvarno
super ali i rijetko jer veina ljudi misli da e od volontiranja
dobiti neku materijalnu korist, nema svijesti da moe da
doe i svoje slobodno vrijeme iskoristi za opte dobro bez
neke nadoknade.
Slino je elaborirala i aktivistkinja iz Mostara, kada je, izmeu
ostalih, postavljeno pitanje o postojanju enskog pokreta. Ova aktivistkinja je istakla da je enski pokret neto dragovoljno, to je
proizalo iz potreba, i da one stalno moraju da podstiu graanke da
uestvuju u nekim aktivnostima to ukazuje na nedostatak svijesti
kada je generalno o enskoj populaciji rije. I aktivistkinja iz Stoca je npr. istakla da su ene masovno posjeivale seminare dok su
dobijale dnevnice, a kad je to postalo nemogue, zbog ogranienosti
sredstava, dolo je do velikog pada uea u ovakvim aktivnostima.
No, kao to neke studije civilnog drutva u BiH pokazuju, to je
i posljedica opteg siromatva i deprivacije koja sputava volonterski
rad en general, te graanke i graani, u stalnoj borbi za preivljavanje,
nisu u mogunosti da se u znaajnijem broju okupe oko razliitih
pokreta i inicijativa. Po miljenju Slave Kukia, u zemlji sa vie od
50% nezaposlenih naprosto je neprirodno oekivati neki vei zamah
volonterskog rada. 315 Iako ne bez osnova, ovakva argumentacija se
moe posmatrati i kao racionalizacija za nepovoljno stanje, jer se
ukljuivanjem u razliite aktivnosti moe raditi na poboljanju, ako
ne i preobraaju sistematskog stanja sveopte deprivacije. Odgovornost za nedovoljnu masovnost enskog pokreta lei i u samim oblicima djelovanja enskih grupa i uopte civilnog drutva. Usmjereno-
315 Slavo Kuki, Perspektive razvoja civilnog drutva, u: M. Mra (ur.), Civilno
drutvo i lokalna demokratija, Centar za promociju civilnoga drutva, Sarajevo,
2001, str. 58.
135
st ka donatorima i vlastima kao izvorima finansiranja odvaja mnoge

NVOe od samih graanki i graana iji se aktivizam i entuzijazam
treba dinamizirati, u protivnom znaajni ljudski i drutveni resursi
odlaze u nepovrat. 316 Po nekim tumaenjima, profesionalizovane
enske grupe imaju ulogu medijatora izmeu vlasti i irih drutvenih
zahteva, prevodei opozicione zahtjeve na nain da oni mogu postati
objekt dravne administracije, to moe odvesti u depolitizaciju zahtjeva koji dolaze odozdo i do otupljivanja transformativne otrice feminizma 317 (Podvukla Z.P.M.).
Iako enske grupe rade po principima umreavanja, oni koji
su van ovih mrea lieni su potrebnih informacija i resursa budui
da, kao to je Elise Helms u svojoj studiji pokazala, enske mree
funkcioniu kao zatvoreni, i meusobno povezani profesionalizovani
koncentrini krugovi. 318 Glavni kanali mrea uspostavljaju se preko
interneta, koji nudi mogunost za drukije oblike komunikacije,
dijeljenje informacija i iskustava, ali se jo uvijek ne moe govoriti,
po miljenju Ivane Drao, o e-topiji iako postoje naznake otvaranja
imaginarnog, drugog prostora koji je strastven, ironian, duhovit
ali ujedno i podloan penetraciji virtuelnih voajera. 319 Uprkos tome,
kao to navodi ista autorica pozivajui se na Slavoja iek,puka
potencija posjeduje izvesnu aktualnost u samoj svojoj sposobnosti
da se omogui.320 Stoga je potrebno vie raditi i na transparentnosti
i povezivanju kroz naela otvorenosti i ne pozivati se pojednostavljeno na opta mjesta kao to su nerazvijena svijest, siromatvo, apatija i sl. Time bi se, kako istie Jasmina Husanovi, rubni dijelovi
316 v. Fadil ero i Milan Mra, Osvrt na dananju sliku i dostignuti nivo razvoja
nevladinog sektora u BiH, u: M. Mra, (ur.), Civilno drutvo i lokalna demokratija, Centar za promociju civilnoga drutva, Sarajevo, 2001, str. 118.
317 Alisson M. Jagger, Arenas of Citizenship: Civil Society, the State, and the
Global Order, in Marilyn Friedman (Ed.), Women and Citizenship, Oxford
University Press, Oxford and New York, 2005, p. 100.
318 E. Helms, Gendered Visions of the Bosnian Future, p. 43.
319 v: Ivana Drao, Feministika pobuna na mrei, u: A. Zaharijevi (prir.), Neko

je rekao feminizam, str. 304, 310-311.
320 Ibid
136
pribliili sredinjim i dolo bi do neophodnog produbljivanja moralnih i politikih granica 321 koje su neophodne da bi pokret okupio
iru socijalnu bazu. injenica da se u aktivistikom i projektnom
argonu tzv. obine ene esto nazivaju korisnice, ukazuje na
opravdanost ovakvih zahtjeva, imajui takoe u vidu injenicu da
su istraivanja u tzv. zemljama u razvoju pokazala da se na ovaj
nain samo potvruju i reprodukuju odnosi nejednakosti u drutvu,
ime se sputava unutranja demokratija enskog pokreta i otupljuje
njegova kontrakulturna otrica. Kao to je primijetila Christina
Ewig, izmeu rada sa enama koje su u depriviranom poloaju i
njihovog uea u donoenju odluka koje se tiu ovih aktivnosti ne
postoji znak jednakosti322 , to pojaava navodnu apatinost enske
populacije en general.
3.4.4. Pitanje donatorskih politika

Poseban segment okruenja ine i strani donatori, bez ijeg bi se
angamana kao to je veina aktivistkinja rekla, malo moglo promijeniti u naem drutvu. No, ostaje problem to to strani donatori
nameu dnevni red civilnog drutva, te nema dovoljno prostora za
kreativnost i samoincijativu. Sa tim se sloilo ak 65,1% aktivistkinja, a 24,2% je izrazilo ambivalentan stav prema tome. Imajui u vidu
znaaj ovog pitanja, putem dubinskih intervjua, imali smo namjeru
rainiti ovakve stavove imajui u vidu priznanja izreena tokom
intervjua da se bez strane podrke malo toga moe postii u BiH
kada je o rodnoj ravnopravnosti rije:
(...) Tu su i Amerika ambasada i EU, stranke ih uvaavaju
kada je rije o projektima, vi ete lake otvoriti vrata neke
321 J. Husanovi, , Diskurs i/ili praksa, u: ura Kneevi et al (ur.), Seminar.
ene i politika: Feminizmi na istoni nain, enska infoteka, Zagreb, 2000, str.
43.
322 Christina Ewig The Strengths and Limits of the NGO Womens Movement
Model: Shaping Nicaraguas Democratic Institutions, Latin American Research Review, 34/3, p. 97.
137
institucije kada kaete da iza ovog projekta stoji Amerika

ambasada ili Evropska komisija, uglavnom to pali (...)
I pored zahvalnosti na podrci donatorskih organizacija 323, aktivistkinje su svjesne problema koji nastaju iz ovakvog mehanizama
djelovanja, i na negativne efekte koji iz ovih mehanizama slijede.
Najvei problem je npr. da je sve postalo projekat:
Gdje je otiao aktivizam, nema ga, svi projekti enski su
nastali iz aktivizma a ta su danas puka projektizacija (....)
Stoga mi ne nedostaje rat ve mi nedostaje ona voljnost, entuzijazam i pripadnost. Sad svi obavljaju nekakve projekte.
Mi bismo se prije nalazile, razgovarale na prostoru bive
Jugoslavije a sad se ne moemo nai ni u svom gradu (...)
Takoe, poseban problem je injenica da se ne mogu znaajne
promjene i aktivnosti sprovesti u ogranienom, projektnom periodu odreenom od strane donatora.
Ne moete vi sa 50 tisua za godinu dana neto bitno promijeniti, jer je podruje rada takvo, raditi na promijeni svijesti, donoenju zakona a to je vrlo teko. Ti kratki periodi
implementacije projekta, a vrlo je nezahvalno neto zapoeti, npr. sretnu Vas korisnice i pitaju dokle je ono nae (...)
Zavisnost od donacija je veliki problem jer npr. ima neku
projektnu aktivnost koja je super, fenomenalna, koja je boli
glava ali koja trai vie od onog vremena koji donatori odrede. Sve je tee i tee te postoje neke stvari za koje su CURE
odluile neemo nikad dopustiti da donatori utiu na nas pa
323 Predsjednica jednog udruenja je tako tokom intervjua u par navrata isticala
koliko je npr. zahvalna OSCE-u na saradnji i podrci, i da je posebno ponosna
na injenicu da su im iz OSCE-a u vie navrata ukazali da su im one najbolje
organizacija.
138
tako samostalno organizujemo Pitchwise festival, to nije

nikakva projektna aktivnost (...)
Zatim, jedan od problema je to su sredstva za ovakve aktivnosti
iz godine u godinu sve manja.
Mi smo svjesne da se donatori sve vie povlae sa terena
(...) Dosta je uloeno sredstava, ali se nisu uradili neki bitni
pomaci. Budeti su smanjeni, programi koje planiramo za
2012. su manji od onih od prethodnih godina (...) 2011. godina nam je ba upava, sve je to borba za opstanak, ivimo
na kaiicu, odrazila se svjetska kriza na svim nivoima, i
mislim da nam negativni efekti tek predstoje jer i prije krize
stvari ovdje nisu funkcionisale.
Navodi se i injenica da donatori imaju svoje prioritete i programe na koje lokalne organizacije ne mogu uticati, a kao jedini
izuzetak koji potvruje pravilo navodi se vedska fondacija Kvina
Til Kvina koja je uvijek imala vei senzibilitet prema potrebama
samih organizacija kao i problemima koje same aktivistkinje lociraju kao bitne budui da su one te koje ovdje ive i rade na terenu, a
sa im strani donatori nemaju realan dodir i iv odnos.
to se tie donatora primjetno je da je smanjena ponuda, a
mi na to ne moemo uticati. Mi smo kao potencijalni kandidat oslonjeni na fondove EU i drava bi se na to trebala
fokusirati. Meutim, IPA fondovi se fokusiraju na turizam,
srednje poduzetnitvo i socijalnu koheziju, a mi iz NVOa na
to ne moemo puno uticati (...)
Intervjuisana aktivistkinja iz Bihaa
Projektizacija jest problem i drutva i donatora koji donesu
pare pa uslovljavaju ta se treba raditi, malo je donatora koji
rade kao npr. Tinna Til Kvinna iz vedske, one nikad nisu
139
nametale ve su pitale ta je Vama potrebno i znaajno.

Hronina zavisnost od donatorskog faktora koji dolazi spolja
sprovodi se i kroz diskurs, aktivistkinja iz Nahle je na fukoovski
nain eksplicitno formulisala kako ovakva jedna proizvodnja moi
i zavisnosti funckionie, i kako je (ne)mo poloena u govor, a koju
sami aktivisti/kinje reprodukuju, a koja esto deluje odbojno iroj
javnosti koja ovakav jedan diskurs doivljava kao neto strano i nametnuto:
Zavisnost se stvori, evo rodna ravnopravnost je tipini primjer, gdje zbog npr. amerikih donatora organizacije su preuzele taj njihov diskurs tipa copy paste, a mi ne moemo
bukvalno preuzeti ameriki diskurs o rodnoj ravnopravnosti. Ne kaem da je to a priori loe ali je smijeno gledati
kako neki nai govore neke stvari iz kojih izbija taj diskurs
koji nije prilagoen naem drutvu, i to onda stvara ak i
revolt kod ljudi a to je posljednje to bi nam trebalo (...)
I dalje, manje organizacije koje nisu uspjele da se izbore za svoje
mesto u projektnoj raspodjeli, pa i svojervrsnoj distribuciji moi unutar civilnog drutva, takoe su nezadovoljne postojeim stanjem
usljed navedene projektizacije. Rije projekat ih nerijetko asocira na
nepotizam, korupciju i sline negativne pojave koje i inae postoje
u BiH drutvu 324:
U zadnje vrijeme ja nit pratim vie projekte nit hou, jer
nama i 50 KM predstavlja puno, dok izganja papirologiju,
potroimo pare a nema nita od toga. Sad i ne apliciramo
324 Za vrijeme jednog od intervjua i po zavretku razgovora, nakon to je diktafon
bio iskljuen, jedna od prisutnih aktivistkinja je sa puno gorine napomenula
neki od sluajeva projektne krae. Po njenim rijeima, osoba koja je radila na
odabiru projekta je njihov projekat dala drugom udruenju, a da organizacija
koja je aplicirala nije bila uopte obavjetena o sudbini projekta, osim turog
e- maila u kojem se izraava aljenje da projekat nije proao.
140
vie dok se neto ne promijeni. A deava se da se napravi

dobar projekat i priloi, on zna zavriti u drugom udruenju
pod drugim imenom.
Mi smo na marginama projekata (...) Jake organizacije sve
dre i njih donatori nerijetko unaprijed izaberu i zovu ih da
konkuriu (...)
Manje organizacije, kao i tzv. jake organizacije u manjim mjestima koje imaju svoje projekte, ali jo nisu dostigle visok nivo projektizacije i profesionalne profilacije kao neke jake organizacije
u Sarajevu i Banjoj Luci, istiu takoe da neki donatori trae da
organizacija ima stalno zaposlene. Ovakav pristup je pogrean, jer
angaman u civilnom drutvu treba da poiva na dobrovoljnom, volonterskom radu i takva jedna politika spreava istinsku profilaciju
civilnog drutva u BiH:
Nama je npr. problem to nemamo stalno zaposlene i to se
nekad istie od nekih donatora da takve organizacije nisu
ozbiljne, ali ja garantujem da mi kao volonterke radimo i
dajemo mnogo vie jer nama ne kuca radno vrijeme i to je
ljubav i iz ljubavi se radi.
Intervjuisana aktivistkinja iz Dervente
Projektizacija i donatorske politike su problem koje sve aktivistkinje lociraju, proivljavaju i preivljavaju na vlastiti nain.
Ovakve politike ne doprinose razvoju svijesti o potrebi slobodnog
angamana u civilnom drutvu budui da je izuzetno rijetko da se
neko javi i angauje ne oekujui nikakvu materijalnu nadoknadu
za tzv. volonterski rad u nekom udruenju.
Projektna limitiranost jeste veliki problem, a generalno,
problem je i kako mi doivljavamo rad u NVO. Mene je npr.
jedna starija ena pitala da volontira kod nas i to je stvarno
141
super ali i rijetko, jer veina ljudi misli da e od volontiranja dobiti neku materijalnu korist, nema svijesti da moe
da doe i svoje slobodno vrijeme iskoristi za opte dobro
bez neke nadoknade. I to je sve povezano, jer ako nama ne
proe dovoljno projekata da platimo zaposlene to dovodi u
pitanje opstanak organizacije. Nema jo svijesti pa OK, ako
projekat i ne proe mi moemo raditi masu nekih drugih
stvari. Jo smo daleko od toga, jer sve ovo je za nas jo novo.
Graansko udruivanje je jo novo za ljude, prije rata imali
smo samo crveni krst i folklorna drutva pa smo jo zateeni
kako da se sa tim nosimo.
Kao to navedeni segment istraivanja ukazuje, enski pokret
u BiH djeluje u sloenom i ambivalentnom okruenju. Vlast je sa
jedne strane podlona kritici, a s druge strane se od nje oekuje
i iekuje vea rodna senzibilnost i podrka te su i stavovi prema
vlasti podijeljeni. Mediji su skloni senzacionalimu i stereotipizaciji,
ali nisu prisutni jednoobrazni ve raspolueni stavovi, koji svakako zavise od razliitih iskustava u saradnji sa vlastima i medijima,
kao i u injenici da su u moda kritikiji stavovi zatupljeni jer su
prepoznati neki potencijali od strane nekih predstavnika/ca vlasti i nekih predstavnika/ca sedme sile. Ono to je zanimljivo jeste
prilino negativna percepcija uloge stranih donatora, ali su dubinski
intervjui ukazali na svojevrsnu raspetost enskog aktivizma izmeu
podrke koju dobijaju od meunarodne zajednice i tenji da same
artikuliu vlastite potrebe i prioritete. U ovako jednom sloenom
okruenju, izvjesno je da nije lako snai se i ustrajati na tegobnom
putu izgradnje rodnoravnopravnog drutva.
Na tragu toga, temeljno pitanje koje smo pokuali da adresiramo je da li enske inicijative, usmjerene prema dobijanju pomoi
od meunarodne zajednice i stranih fondacija i prilagoavanju njihovim ciljevima, postaju suvie dekontekstualizovane i dio top-down
gender mainstream-a. Na tetnost ovakvog esencijalistikog koncep-
142
ta ukazano je na vie mjesta, budui da on parcijalno obezbjeuje

inkluziju ena u drutvu, ali ih u isto vrijeme onemoava i marginalizuje. Brojne aktivistkinje i teoretiarke iz tzv. nerazvijenih
zemalja ukazale su da rukovoenje modelima odozgo korumpira i
manipulie njihove vlastite inicijative i spreava u izgradnji vlastitog
identiteta. 325 I ene iz inostranstva koje su djelovale kao donatorke
ukazuju na ogranienosti vlastitog, razmaenog pristupa koje su
sa sobom donele u BiH, gdje se sam pristup i ne propituje ve se,
na osnovu unaprijed izvuenih zakljuaka, odabire dobro uhodani put komocije za nerazumijevanje prilika. 326 U zemljama koje
prelaze put iz nekadanjeg socijalistikog u liberalno-demokratsko
drutvo, brojne enske inicijative koje su nastale vodile su politiku
prilagoavanja stranim donatorima, ime je dolo do jaanja kompeticije izmeu samih enskih inicijativa, fragmentacije i ekskluzivizma radi dobijanja strane pomoi, i na tetu politike mobilizacije ena i ireg drutva uopte. 327 Efikasnost i menaderske
sposobnosti postaju najtraenija roba na, uslovno reeno, tritu
civilnog drutva. Ovaj aspekt se posebno obruava na BiH drutvo,
iji opstanak zavisi od meunarodnog asistencijalizma a to dodatno umrtvljuje ljudske potencijale drutva, devastira socijalni
kapital i ograniava razvoj emancipativnih politika, ukljuujui i
rodne. 328 enski pokret u BiH prikljeten je i ukalopljen u okvire
325 Andrea Cornwall, Elizabeth Harrison and Ann Whitehead (Eds.), Feminism
in Development: Contradictions, Contestations and Challenges, Zed Books, London and New York, 2007, p. 32.
326 Azra Daji-Weber, Suptilna tekoa bosanskog feminizma, u: S. Gavri i

H. Stoji (ur.), Dolje ti je rijeka, dolje ti je pruga. ene u Bosni i Hercegovini, str.
75-76.
327 Barbara Einhorn and Charlie Sever, Gender, Civil Society and Womens
Movements in Central and Eastern Europe, in: Francisca de Hann, Krassimira Daskalova and Anna Luotfi (Eds.), A Biographical Dictionary of Womens
Movements and Feminism: Central, Eastern and South-Eastern Europe, Central
European University Press, Budapest and New York, 2006, p. 34.
328 Nada Ler-Sofroni, Fragmenti o demokratiji, tranziciji, civilnom drutvu i
eni, u: S. Gavri i H. Stoji (ur.), Dolje ti je rijeka, dolje ti je pruga. ene u
Bosni i Hercegovini, str. 92.
143
(inter)nacionalnih reima upravljanja koji ga primoravaju da djeluje po odreenim principima tehnokratske performativnosti, te se
zajednitva, solidarnosti i nove emancipativne politike tek trebaju
rasplesti. 329 Otpori i kritike refleksije koje su same aktivistkinje
izrazile prema etnopolitikim i (neo)liberalnim reimima istine,
ukazuju da se, uprkos ogranienjima usljed zakona djelovanja koja
su jednim dijelom nametnuta odozgo, otvaraju prostori kritike,
emancipativne nade i nove politike senzibilizacije. Jer, politika se
ne moe svesti samo na racionalnost, budui da upravo ukazuje i
demistifijuje granice te iste racionalnosti330, ovoga puta projektne.
Kontroverze enskog pokreta BiH ne lee samo u nainu djelovanja
i vladajuim percepcijama koje su prisutne kod enskih grupa i aktivistkinja, ve se kroz njih prelamaju globalni, regionalni i lokalni
problemi, frakture i hijerarhije. Ideologija globalizma i popularna
stajalite o kraju istorije umrtvljuju potencijale za politiku akciju i ne predviaju budunost mnogo drukijom nego to nam je
sadanjost. 331
3.4.5. Solidarnost oko WUNC obiljeja?332

Projektizacija se ne reflektuje samo na probleme djelovanja
svake organizacije odnosno enske grupe ponaosob, ve ostavlja
329 J. Husanovi, Feministike ekskurzije, transverzalnosti, traverzije: o punoljetnim iskustvima solidarnoti i zajednitva u proizvodnji znanja i emancipativnoj politici, str. 50.
330 C. Mouffe, The Return of the Political, p. 115.
331 Nada Ler-Sofroni, Faizam danas: ene izmeu vjerskog i trinog fundamentalizma, Zenike svestke, br. 7, juni 2008, str. 135.
332 Po stanovitu poznatog teoretiara drutvenih pokreta Tilija, a kao to je ve

istaknuto, drutveni pokreti imaju arolik repertoar koji karakterie: W- worthiness (Vrijednost ciljeva za koje se pokreti zalau ne samo za sebe ve i za
iru drutvenu zajednicu), U- Unity (jedinstvo oko ciljeva pokreta), N- number (da pokreti obuhvataju veliki broj ljudi, aktivista i aktivistkinja pokreta,
formalnih i neformalnih grupa, mrea i koalicija), C- comittment (predanast i
posvjeenost vrijednostima i ciljevima pokreta).
144
posljedice i na meusobnu saradnju enskih grupa, koja prijeti da se

svede iskljuivo na projektnu saradnju. No, nedvojbeno je da je bez
saradnje i solidarnosti upitno da li postoji enski pokret, budui da
solidarnost inkorporira osjeaj pripadnosti kolektivu, omoguava
individuama da prepoznaju svoj drutveni poloaj u drugom i
podstie na zajedniki drutveno-politiki angaman.
Solidarnost je utoliko bitna budui da u BiH dominiraju
redukcionistiki i atomistiki pogledi na civilno drutvo kao takvo.
U zdravorazumskim percepcijama polazi se od stanovita da civilno
drutvo ine NVO-i koje postoje i djeluju disperzivno u drutvenom
prostoru i za ije djelovanje nije od sutinske vanosti postojanje
dublje interakcije i trajnijih odnosa izmeu razliitih inicijativa i
organizacija graanskog drutva. Solidarnost je direktno povezana
i sa pitanjima posveenosti (comittment), budui da se bez svijesti
o pripadnosti kolektivu ne moe razviti oseaj afektivne vezanosti
i moralne privrenosti koja podstie individualno investiranje u
pokret. 333 Solidarnost je ta koja dodatno podstie posvijeenost, solo
djelovanje je unaprijed osueno na neuspjeh, a zajedniko djelovanje
ak i kad se eljeni rezultati ne ostvare pomae u odravanju aktivizma i potrebne energije za dalje delovanje. Kako je rije o sloenoj
varijabli kroz koju se ukrtaju razliiti indikatori (tzv. WUNC
obiljeja), u ovom dijelu smo se oslonili na eksplenaciju nautrb
puke deskripcije koju smo koristili u kvantitativnom segmentu
istraivanja da bismo dobili presjek stanja analizrane pojave.
Analizirani intervjui sa aktivistkinjama pokazuju da su one
svjesne problema (ne)solidarnosti izmeu razliitih enskih grupa,
te da one same ne usvajaju ovu redukcionistiku definiciju civilnog drutva. Djelujui i sazrijevajui kroz ovo djelovanje, razvila
se i svijest da se partikularnim djelovanjem ne moe doprineti
sutinskim, temeljnim promjenama drutva. Kako je rad u NVOima oblik djelatnosti bez definisanog radnog vremena i koji proima
333 Scott A. Hunt, Robert D. Benford, Collective identity, solidarity, and commitment., u: D. A. Snow, S. A. Soule, H. Kriesi (eds.), The Blackwell Companion to Social Movements, p. 440.
145
cijelo ljudsko bie i egzistenciju, aktivistkinje odbacuju ovakvu jednu percepciju. Omoavanje i osnaivanje ena uvijek je poinjalo
kroz susret, razgovor i razmjenu iskustva i miljenja i odravanje
ovakvih susreta stvara prostor za dalje osnaivanje i ini aktivizam
prohodnijim, odrivijim, trajnijim. Pogotovu u okolnostima problema tzv. sagorevanja (burn out) kada se u borbi za drutvene promjene mnoge aktivistkinje susreu sa brojnim preprekama, pa im
solidarnost pomae u odravanju aktivistike energije na potrebnom intenzitetu. Meutim, one uviaju i otklon izmeu onoga ta
bi civilno drutvo i enski pokret trebao biti i onoga to on zaista
jeste u postojeem kontekstu. Tu i tamo se navode primjeri saradnje sa odreenim enskim grupama koje dolaze iz istog mjesta ili
regije, a istovremeno se istie da je esto lake uspostaviti saradnju
sa grupama iz susjednih zemalja nego unutar BiH zbog prisutnog
animoziteta izmeu BiH enskih grupa i/ili liderica, ali i injenice
da postojee ureenje zemlje namee odreena pravila djelovanja u
skladu sa postojeom entitetskom strukturom.
U velikoj veini sluajeva aktivistkinje istiu da nisu one te koje
podstiu animozitet, nesolidarnosti i kompeticiju, ve da ih, naprotiv, raduje uspjeh svake enske organizacije i da su one same
predane i posveene vrijednostima saradnje i solidarnosti.
Ja ovo radim ve 15 godina, ja lino cijenim i radujem se
uspjehu svake NVO i ja nemam surevnjivost, jer mi ne radimo za sebe ve za graane.
Aktivistkinje navode da je saradnja nerijetko samo formalna i
da iz bezbroj aktivistikih mrea, koje su formirane u proteklom
periodu i u koje je veina ukljuena, nije proizaao neki novi, dublji
kvalitet i smisao odnosa koji bi nedvojbeno asocirao i upuivao na
zakljuak da je rije o saradnji i solidarnosti:
Ja bih voljela i stalno postoje pokuaji da se uspostavi neka
masa, evo postoji oko est mrea ena u BiH ali ta rade te
mree, po kojim pitanjima one reagiraju, eto ja to pitam.
146
Mi smo ti npr. lanica u svakoj toj mrei ali ta to znai,

nema svijesnost o tome ni u ... niti u bilo kojoj organizaciji.
O kojem smo problem reagirale (...) tako da su mi i mree
postale projekt(...)
U pojedinim situacijama, surevnjivost otvoreno izbija to nerijetko otvara pitanja o samom smislu djelovanja i daljem smjeru kretanja enskog aktivizma:
(...)Meni je doslovce direktorica iz (...) rekla mene to ne
zanima, ja imam sredstva obezbijeena, meni ne trebaju
druge enske organizacije, ja znam da je Italijani finansiraju
znam njihov rad od 95, ali toliku bezobratinu pokazati
na takav nain, to je za mene bio ok (...)
Manje organizacije, koje su kako njihove lanice navode na
margini projekata, istiu da je saradnja loa i da su one same nezadovoljne nainom na koji su tretirane od strane drugih, tzv. velikih i jakih organizacija, koje ih ignoriu i ne ukljuuju u svoje
aktivnosti. Nedovoljna saradnja takoe vodi do daljeg rasparavanja
pokreta budui da usljed nedovoljnog ukljuivanja ire mase u aktivnosti postojeih organizacija stvaraju nove organizacije, to dalje
vodi u razmrvljenost i usitnjava aktivizam.
Traile smo tako da nas neke enske organizacije uzmu kao
partnera ali nikad nita. U Zenici je poslije nas registrovano jo slinih udruenja, a mislim da su se neka i ugasila, i
problem je taj to smo mi rasparane jer vlada miljenje kad
one mogu to ne bih i ja.
Kuriozitet predstavlja stav aktivisktinje enskog centra Nahla
koja okuplja muslimanke-vjernice i koja istie da su tzv. faith-based
organizacije odbaene od strane mainstream civilnog drutva koje
147
je rukovoeno sekularistikom paradigmom da religija nije poelja

u politikom i javnom ivotu. To vodi brojnim negativnim konsekvencama budui da se aktivistiki potencijali vjernica suzbijaju,
a ove ene se dodatno getoiziraju i umjesto da ih se podstakne, one
se povlae iz javnog ivota.
ini mi se da u drutvu religija nije poeljna u javnom
diskursu, do jednog nivou je prihvatljivo kada je rije o
vjerskim praznicima npr. Bajramu a u smislu punog participiranja religije u drutvenom ivotu to je mislim neprihvatljivo. Tako da ene koje su vjernice praktikantice ne osjeaju
otvorenost da participiraju u javnom ivotu, te se te ene
vie getoiziraju, okreu se jedna drugoj, svojim organizacijama ili prostorima djelovanja, vjerovatno i zbog situacije
u kojoj su rasle gdje im je govoreno da ena manje vrijedna
to je sluaj u svim naim vjerskim zajednicama. Onda one
koje nose maramu to im automatski oteava mnoge stvari i
angaman, jer drutvo, mislim, mainstream civilni sektor
ne dozvoljava tim enama da se ukljue i budu dio toga a sa
druge strane i one ne pokuavaju zbog otpora i nedostatka
samopouzdanja. Mislim da je to teta, one vie imaju neformalne organizacije gdje se drue ali ne idu dovoljno u
javnost i ne ukljuuju se u mainstream civilno drutvo (...)
Neke aktivistkinje daju iznijansiraniji pogled istiui da pitanje saradnje zavisi od tipa organizacije, njene misije i posveenosti
ciljevima. Istie se da je poslije dugog niza godina u aktivizmu prepoznato ko istinski radi a ko lovi u mutnom, kao i da je surevnjivost i konkurencija mnogo manje izraenija nego to je ranije bio
sluaj.
Mi imamo dobru saradnju sa enskim organizacijama iz
BiH i regiona, ali ne moe se generalizirati (...) 15 godina
je od zavretka rata i znamo se meu sobom u pokretu, ko
tri za parama i ko je posveen ciljevima te saraujemo sa
148
kolegicama koje sa nama godinama surauju. Pomagale smo

mlae grupe u razvoju i radu, neke organizacije se osnivaju
i brzo gase, ali to je zato to nisu imale posveenost ve su
trale za projektima.
Pri tome, postoje i organizacije koje uopte ne apliciraju i nemaju konkretne aktivnosti budui da samo okupljaju ene iz odreene
lokalne sredine na druenje, te se pitanje saradnje izmeu razliitih
enskih grupa njima i ne namee kao bitno.
Postoje enske organizacije kod kojih postoji konkurencija,
postoje enske organizacije kod kojih ne postoji konkurencija i postoje enske organizacije koje apsolutno nemaju donatora. Jednostavno rade u fazi da se okupljaju, drue, priaju,
razmenjuju iskustva i uope nemaju elje da apliciraju da
dobijaju donacije.
Na kvalitet saradnje utie i injenica da jo nije dolo do
suoavanja sa prolou, pa mnoga nerazjanjena pitanja i dalje
vise u zraku. Iako ene nisu te koje su inicirale i uestvovale u
ratnohukakim i ratnim politikama, problemi nerijeenih a nagomilanih nacionalnih pitanja i animoziteta, trauma i frustracija,
odraavaju se i na njihov rad i na komunikaciju izmeu aktivistkinja. Iako je organizovano dosta aktivnosti i projekata tzv. pomirenja, oni nisu doveli do dubljeg suoavanja sa ratnim traumama
to se reflektuje i na nedostatku povjerenja izmeu samih enskih
organizacija:
Mi kao organizacije nismo sjele, radile smo sa enama na
pomirenju ali nismo to kao organizacije uradile. To izmeu
nas stalno visi, da li u ja neto rei a ti e se uvrijediti jer si
to, e pa ja sad neu to rei da ne bih tebe povrijedila. Mi se
stalno usteemo da se neko ne uvrijedi, nismo prole stadij
da smo sigurne jedne u druge (...)
149
Intervjuisana aktivistkinja iz Viegrada

Pitanje solidarnosti se ne tie samo oblika interakcije izmeu
razliitih grupa, ve i unutar svake od grupa i organizacija, s obzirom da i u njima postoje formalni i neformalni kanali moi i uticaja.
Kao to je navedeno u dijelu koji se tie elitizma (3.4.2), uoeno je
od strane pojedinih aktivistkinja da postoji surevnjivost i svojevrsni
oblici sputavanja mlaih aktivistkinja od strane starijih borkinja,
kojima se spoitava nedovoljna posveenost i prikljuivanje pokretu
iz ekstrinzinih (zarada, sticanje kontakta i sl.), a ne intrinzinih
motiva (kao to su samoaktualizacija, samorealizacija, rad za iru
drutvenu dobrobit itd.). Razlozi su dijelom strukturalne prirode
jer proizlaze iz naina distribucije moi u civilnom drutvu, a na
ta je ve ukazano, a djelom i psiholoke budui da, kao to je jedna
aktivistikinja istakla, pionirke poslije toliko dugog, posveenog i
predanog rada ne nailaze na dovoljno priznanja i takoe esto sebi
prebacuju stvarne i percipirane neuspjehe bh. enskog pokreta.
Sve to ukazuje da je pitanje solidarnosti sloeno i da se, na osnovu obavljenih razgovora, moe zakljuiti da je saradnja uaurena
u formu zajednike projektne implementacije, te je kao takva rezultat prozaine potrebe za lakim dobijanjem donacija odnosno bolje
projektne implementacije. Solidarnost se tako svodi na kalkulaciju
izbora i interesa umjesto da reflektuje postojanje pozitivnih osjeaja
prema lanovima/icama odreene grupe. Solidarnost je neto to
se ne samo opaa, ve i osjea. Utoliko vie su izjave i ispovijesti
aktivistkinja relevantne, s obzirom da se jedino na taj nain moe
otkriti da li postoji solidarnost u enskom pokretu, prije nego vanjskim, nazovi neutralnim posmatranjem. Iako su aktivistkinje svjesne
vrijednosti enske solidarnosti, postoji raskorak izmeu ove naelne
tenje i stvarne prakse djelovanja enskih grupa i organizacija. I
ensku civilnu scenu karakteriu uspostavljeni kanali moi, uticaja,
uspjeha i neuspjeha, koji jedne marginalizuju i ine neatraktivnim
partnerom, a druge guraju u prvi plan. I sama saradnja se dogaa
u ovim okvirima moi i hijerarhije koji su uspostavljeni u civilnom
150
drutvu. Uspjeh, pak, ne zavisi samo od linog rada i posveenosti

ve i od donatorskih politika koje jedne marginalizuju i ne definiu
kao kljunog partnera i civilnog igraa. U takvom jednom kontekstu i saradnja ne moe da preraste u novi kvalitet, budui da je limitirana razliitim politikama i protivrjenostima koje obiljeavaju
razvoj civilnog drutva kao takvog u kontekstu postratnog, postdejtonskog BiH drutva. 334 Uprkos tome i ogranienjima postojeeg,
saradnja i solidarnost su vrijednosti kojima se tei, i na tome treba
insistirati i stalno podvlaiti:
Nama nije svrha da doemo do kraja projekta ve da se
dalje irimo, radimo i saraujemo sa ostalima (...) Mi volimo
da nas ima vie, da se ire te mree, jer kad si sam nema sa
kim da podijeli ne samo posao ve i pozitivna iskustva (...)
Intervjuisana aktivistkinja iz Dervente
3.4.6. U potrazi za velikim F

Has feminism turned women into wage-slaves?,
Daily Telegraph, 2009335
Jedno od vanih pitanja sprovednog istraivanja predstavlja i odnos prema feminizmu bh. aktivistkinja odnosno pitanje
334 Kao kuriozitet mogu se navesti i lina iskustva koja sam imala dok sam traila
aktivistkinje koje bi se odazvale na intervju, a odreen broj njih sam morala
zvati i po nekoliko puta. Par organizacija pri tom nije odgovorio ni na e-mail
niti je potvrdio uee u istraivanju nakon obavljenih telefonskih razgovora.
Primljen je i e-mail sa sljedeim sadrajem: Nas se uglavnom sjete kad je neki
upitnik u pitanju a preskau sa projektima u koje bi nas mogli ukljuiti, ast
izuzecima (...) Uprkos tome, dotina aktivistkinja se odazvala i sa njom je
obavljen razgovor, no njen e-mail direktno referira na probleme nedostatka solidarnosti usljed tzv. projektizacije. U svrhu ubjeivanja i sama sam se pozivala
na ensku solidarnost, ostajui pri tom limitirana potrebama svog istraivakog
projekta.
335 Catherine Redfer and Kristin Aune, Reclaiming the F-Word. The New Feminist
Movement, Zed books, London and New York, p. 3.
151
feministikog ideniteta enskih grupa, borkinja i pokreta u cjelini.

Svako poglavlje, pa i ovaj podnaslov zapoeli smo sa citatima iz
knjige Reclaiming the F-Word. The New Feminist Movement, a gdje je
ukazano na preovladavajui diskurs u zapadnim medijima kada je o
feminizmu rije, a kroz prizmu referentnih tampanih medija kao
to su The Times, Observer, Daily Telegraph, Daily Mail. Poruke ovih
naslova (a koji su dati i na stranicama prije svakog poglavlja), vie su
nego jasne i ne trebaju neko posebno dekodiranje. Glavna poruka
je da je feminizam pass i da se svijet danas nalazi u nekom obliku
egalitarnog raja. 336
Ovakav jedan diskurs ne predstavlja skoranju novinu, budui
da je svojevrsan zamor pokreta, poev od sredine osamdesetih godina prolog vijeka, u zapadnim zemljama bio praen i konzervativnim protivudarom na dostignua pokreta a u koji su bili ukljueni i
mediji. Takoe se i u feministikoj teoriji javlja idejna struja poznata
kao postfeminizam. Ona je zasigurno dio postmodernistikog antiesencijalizma i antiepistemologije i tzv. postmodernog zaokreta u
drutvenim naukama. 337 Izrazito individualistiki nastrojen, postfeminizam dovodi u pitanje temeljne postavke feministike teorije
kao i aktivnosti enskog pokreta, naroito njegov diskurs o enskoj
podreenosti i viktimizaciji. Ovaj svojevrsni kult rtve je po postfeministkinjama sputao osloboenje ena jer je, paradoksalno, slavio
njihovu ranjivost. Nasuprot tome, ovdje se daje, tanije proizvodi
optimistina slika mlade, pouzdane, zadovoljne ene, ispunjene i u
privatnoj i javnoj sferi. Nataa Volter u svojoj knjizi The New Feminism tvrdi da, gdje god da se okrene, vidi ene koje su slobodnije i
monije nego to su ene ikad bile. Nasuprot diktatorske politike
korektnosti enskog pokreta i drugog talasa, na scenu stupaju ene
iji se ivot ne svodi na feministike okvire i koje ive jedan slobodan, pragmatian feminizam, kojeg ne sputavaju ideoloke i
politike granice, otvoren i za flert sa mukarcima. 338 Insistiranjem
336 Ibidem
337 v. K. Ne, Savremena politika sociologija. Globalizacija, politika, mo, str. 42-55.
338 Stephanie Genz and Benjamin A. Brabon, Postfeminism, Cultural Texts and
152
na enskoj moi, koja je tu samo je treba uzeti, postfeminizam ide

ruku pod ruku sa navedenom medijskom politikom prema pokretu
i feminizmu339, i proizvodi klimu da su sutinska pitanja individualnog, a ne drutvenog i politikog karaktera. 340
Iako se u sluaju bh. feminizma radi o skoro pa upotpunosti
drukijem kontekstu, postoje i odreene slinosti. One se najprije
ogledaju u interpretacijama da je socijalizam doveo do prevelike
emancipacije ena i da je njihovim prisilnim ukljuivanjem u javnu
sferu razorio brak i porodicu, a time i samo drutvo. Takoe, jaanje
konzervativnih i desniarksih politikih opcija i pokreta osamdesetih godina na zapadu dogodilo se i na prostoru bive Jugoslavije.
Specifinost ovdanjeg antifeminizma se pak ogleda u injenici da
je u socijalizmu feminizam bio posmatran kao buruaska ideologija,
a nae drutvo se po rijeima intervjuisane teoretiarke aktivistkinje jo nije oslobodilo tog eha. Pored toga, a na ta ukazuje
npr. Elissa Helms, politika stranih donatora u postdejtonskoj BiH
nije proteirala grupe jasne i uslovno reeno radikalne feministike
orijentacije, vjerovatno iz potrebe prilagoavanja lokalnom
mentalitetu. 341 S druge strane pak, kao to je jednom prilikom
ukazala uposlenica iz UN Women koja radi u BiH, postoji otpor
prema rijei feminizam pa je moda pragmatinije ne upotrebljavati
samu rije, ali raditi i istrajavati na feministikim projektima. Po
njenom miljenju, to nije samo specificum BiH, ve i mnogih razvijenih zapadnih zemalja.
Da bismo doli do jo relevatnijih podataka, postavili smo i pitanja aktivistkinjama u upitnicima i intervjuima, a koja su referentna
za bolje razumijevanje ovih varijacija ali i kontradikcija. Distribucija
odgovora iz upitnika na pitanje Da li se smatrate feministkinjom ukaTheories, Edinburgh University Press, Edinburgh, 2009, p.66-67.
339 Sarah Gamble, Postfeminism, in. S. Gamble (Ed.), The Routledge Companion
to Feminism and Postfeminism, p. 48.
340 M. Seely, Fight Like a Girl: How to Be a Fearless Feminist, p. 5.
341 E. Helms, Gendered Visions of the Bosnian Future: Womens Activism and Representation in Post-War Bosnia, p. 152
153
zuje da ima vie aktivistkinja koje se deklariu feministkinjom (ukupno 61,4%) od onih koje su ravnodune prema tome ili ak izjavile
taman posla, mada odgovor ponekad, u odreenim situacijama
svakako involvira probleme oko njegove interpretacije budui da
smo i te aktivistkinje svrstali u kategoriju feministkinja (njih 30,3 u
odnosu na 30,1% koje su izjavile da su borbene feministkinje).
Da bismo pak provjerili ovu deklarativnu privrenost postavljeno je i pitanje otvorenog tipa, a to je da se navedu imena nekoliko
feministikih teoretiarki, i vie je nego interesantno da ak 75,8%
ispitanica nije navelo ni jedno ime, to dovodi u pitanje relevantnost ove deklarativne opredijeljenosti. No, s druge strane moe se
tumaiti i kao svojevrstan jaz izmeu aktivistikog i tzv. akademskog rada kada je o rodnim temama rije, a koji je esto praen uzajamnim stereotipijama o tzv. salonskom akademskom feminizmu i
aktivistikom seminarskom turizmu. Takoe, treba podvui da se
radilo o pitanju otvorenog tipa koje trai vei angaman od samih
ispitanica i vee investiranje u sam proces istraivanja. 342
Iz analize intervjua kao najrelevatnije izdvojili smo sljedee:
veina aktivisktinja naglaava da je feminizam i dalje sporan pojam
u Bosni i Hercegovini, rije koja budi razliite predrasude i primitivne asocijacije budui da asocira na ene koje pale grudnjake
ili imaju brkove, ali nemaju porodicu. Feministkinje se nerijetko
imenuju babuskarama, lezbaama ili frustriranim enama, koje
nemaju mukarca. Feminizam se u drutvu doivaljava kao buzzword, rije koja kad se izgovori ljudi prestaju sluati. Aktivistkinje
ukazuju da je feminizam sporan pojam o kojem se jako malo zna u
drutvu, a neke istiu i priznaju da i same ne znaju puno o tome.
O feminizmu se jako malo zna, npr. kae se feministkinja
pa se misli da treba sve mukarce pobiti i takvo miljenje
vlada meu masom. Treba se raditi na svijesti i edukaciji ta
je feminizam. Po meni treba da postoji feministiki pokret
ali i ja sama jako malo znam o tome. Vie znamo o gejevima
342 to nije bilo uvijek lako postii budui da su razgovori i ispunjavanje upitnika
u pojedinim sluajevima bili prekidani zbog drugih, uglavnom iznenadnih
obaveza koje su aktivistkinje imale toga dana.
154
nego o feminizmu jer je prvo vie na TVu (...)

Istie se takoe da pojam feminizam nije prodro u samo drutvo
i da ima jako malo ena u drutvu koje se tako deklariu, iz ega se
onda zakljuuje da je ovaj koncept ogranien budui da je suen na
vrlo mali broj ena, a to prijeti da zavri u elitizmu i akademizmu:
Vidjei svata, kaem da sam borac za enska ljudska prava,
ali ne bih rekla da sam feministkinja jer za mnoge stvari i
same ene su krive. U BiH ima samo par ena koje se tako
deklariu, njih ima i inteligentnih i kompetentnih, ali gdje
su ostale ene?
Takoe, nije rijedak sluaj da i mnoge uspjene ene bh.
drutva imaju problem da se tako deklariu u javnosti i ova svojevrsna mimikrija sigurno ne omoguava popularizaciju i aktuelizaciju
feministikog koncepta:
Znam puno naih koleginica, profesorica, uvaenih ena
ovog drutva, koje na svakom skupu ustanu i kau nisam
ja feministkinja da se ne bi sluajno pomislilo da jeste, a
kad priamo izmeu sebe to tako, odgovore zna li gdje mi
ivimo (...)
Ukazujui na probleme sa feminizmom u BiH drutvu zbog stereotipizacije i predrasuda, odgovor se nerijetko nalazi u interpretaciji feminizma kao zalaganja za prava ena:
Uvijek se vrtimo oko nekih stereotipa kada je sama rije
feminizam u pitanju, da li je to bacanje grudnjaka ili razni
pitchwise-i to je na ovim podrujima jo sporno (...) Ja bih
citirala one koje kau, ako je feminizam zalaganje za prava
ena, jesam feministica i jesmo feministika organizacija,
feminizam je ipak malo relativan pojam, jeste on kod nas
155
malo profan, ali da jesmo jesmo, to je zalaganje za prava

ena i enske djece.
Jedna aktivistkinja je ak predloila strategiju da je trenutno
bolje ne upotrebljavati ovaj pojam, ve koristite mehanizme koje sad
imamo i postepeno raditi na promeni svijesti kada je rije o feminizmu:
Vi kad kaete u BiH feminizam to je nekako skandalozno. Mislim da je bolje iskoristiti mehanizme koje imamo u
drutvu ili religiji, moda izbjegavati pojam feminizam jer
se vrata zatvaraju time, tako da je dolazak do ena i mukaraca vei, to e se morati jednog dana nazvati pravim imenom ali mislim da sada nije vrijeme za to. Da li je to dobra
strategija ili nije ne znam, ali me je strah da ta poruka nee
doi do velikog broja sa ovim mentalitetom (...)
Veina intervjuisanih pak na ovo pitanje nije davala ire odgovore, ve je jednostavno odgovorila: mi nismo feministkinje jer
u svom udruenju primamo i mukarce, to pak ukazuje da im nije
jasno ta sam pojam znai, a koji ne implicira automatski (osim u
odreenim interpretacijama i strujama miljenja koje insistiraju na
separaciji od mukaraca u aktivistikom radu da se ne bi reprodukovao patrijarhat) ovakvu jednu separaciju. Na takvo jedno krivo a
preovlaujue tumaenje ukazano je i u jednoj od posjeenih enskih
grupa. Naime, jedan mladi ih je kontaktirao ali je pokazao rezervu
zbog, kako je naveo, straha da li one sarauju sa mukarcima, na ta
mu je odgovoreno:
Ja sam rekla uj, to je najmanje bitna stvar, saraujemo sa
svakim ko ima feeling. Mi smo jo prije pet godina napravile majice gdje je pisalo ja sam feministkinja, ja sam feminista. Tko god se sa tim identitetom osjea dobro, otimala
se ova naa raja (...)
156

Ono to je izvjesno jeste da samo mali broj organizacija sebe vidi i
definie kao feministiku. Ne postoji razvijena svijest o tome ta ovaj
koncept predstavlja. Uvia se da feminizam budi pogrene reintepretacije i asocijacije u javnosti, ali je konfuzija sa pojmom prisutna i kod
samih aktivistkinja. Kao to je jedna od njih primijetila:
I ono to e rijetko uti od bilo koje ene iz bilo koje NVO,
prava je rijetkost da e neka da se izjasni kao feministkinja.
Ako gleda njihove sajtove nijedna se ne definie kao feministika izuzev fondacije CURE, jer i dalje postoji potpuno
pogrena predstava pojma feminizam.
Predsednica jedne NVO je izriito podvukla da je feministkinja
i da je feminizam za nju nain ivota, a u slinom duhu su i aktivistkinje Fondacije CURE kategorino tvrdile da su feministkinje i
da su feministika organizacija:
Feministike grupe nema koje se tako izjanjavaju, one
imaju problem da se tako izjasne zbog okoline, nama
Curama je to prvo, i kao pojedinkama i kao organizaciji.
Iz navedenog se da zakljuiti da postoji konfuzija oko pojma feminizam, a koja je prisutna i u javnosti ali i kod samih aktivistkinja
to odraava svojevrsnu ideoloku konfuziju koja je karakteristina
za sve tranzicijske zemlje, pa i Bosnu i Hercegovinu. No, feminizam
svakako predstavlja znaajan okvir u kojem se moe graditi identitet enskog pokreta, to se pak ne moe pouzdano ustvrditi za bh.
enski pokret. Meutim, za enski pokret je karakteristino da se
u enskom angamanu u civilnom drutvu na kreativan nain razvijala i drutvena praksa i teorija i jedna drugu obogaivala, i da je
feminizam oduvijek predstavljao konverzacioni okvir pokreta. Kao
to upozorava Vilijem Gemson, svaki pokret koji tei da odri
157
posveenost na duge staze treba da tei uspostavljanju zajednikog

identiteta.343 Nepostojanje feministikog identiteta i problemi sa
kojima se pokret suoava usljed manjkavosti postojeih oblika solidarnosti i redukcionistike, razmrvljene definicije civilnog drutva
sputavaju njegovu istinsku profilaciju. Organizacije koje se definiu
ka feministike i same na paradoksalan nain podstiu ovu razmrvljenost. Naime, sebe vide kao posveene i prosveene, a ostale
optuuju za nedostatak svijesti i posveenosti usljed neprihvatanja
feministikog identiteta. To dalje vodi do redukcionistikog poimanja
feminizma koji zavrava u elitizmu, separaciji, budui da samo odabrane i prosveene pojedinke uvaju feministiki identitet u nepovoljnom okruenju, ali on kao takav nema vei i snaniji prodor u ire
drutvo. Na pitanja ko smo, ta smo, koji su nam ciljevi, svakako se
ne moe dat jednoznaan odgovor, i to je karakteristino i za drutva
sa razvijenijom i profilisanijom istorijom enskog pokreta i u kojima
je takoe upitna strategija univerzalnog sestrinstva karakteristina za
drugi talas feminizma i pokreta. No, razmrvljeni, postmoderni koncepti mogu dodatno da dezintegriu pokret i unaprijed onemoaju
pa i obesmisle njegove tenje za promjenama, pogotovo u drutvima
tranzicione i ideoloke konfuzije u kojima su gotovo zdravorazumske stvari, ostvareni ciljevi i politika dostignua ena upitna. Ono
to je za na prostor karakteristino je ne spor na relaciji feminizam
feminizmi, ve je i sam koncept doveden u pitanje o emu svjedoi
i nedovoljno artikulisana svijest samih aktivistkinja. Problemi sa
rodom Dudit Batler se stoga kod nas manifestuju kao problemi
sa samim feminizmom. Dok Dudit Batler iz feministike pozicije
dovodi u pitanje postojanje nekog pripisanog, enskog identiteta na
koji bi feminizam trebao prirodno da se nakalemi, u ovdanjim
percepcijama je samo feministiko propitivanje upitno zbog navodne
nepovoljne klime u drutvu koja se na taj nain indirektno i (p)
odrava. No, enski aktivizam je bez feminizma nedovoljno snaan,
dok je feminizam bez enskog aktivizma u stvari prazan (podvukla
343 William Gamson, Commitment and Agency in Social Movements, Sociological Forum, 6/1991, p. 27.
158
Z. P. M.). Bez feministikog teorijskog alata je svakako upitno ne

samo promiljati poloaj ena u drutvu, ve i formulisati strategije njihovog osnaivanja. Ako je na zapadu glavno pitanje da li je
uopte mogue artikulisati specifian poloaj odreenih ena (npr.
Afroamerikanki) u nekakvim univerzalnim kategorijama, na ovdje
istraivanom podruju je unaprijed onemogueno promiljanje npr.
specifinog poloaja ene Romkinje sa feministike pozicije, jer nema
razvijene pa ni kultivisane svijesti o tome da nam je feminizam uopte
potreban. Stoga se moe utvrditi da biti aktivistkinja u BiH znai biti
manjina budui da enski pokret nema iru socijalnu bazu, a biti i feministkinja i aktivistkinja, zbog nepopularnosti samog pojma, znai
biti tzv. dvostruka manjina.
Postoji izrazita analogija izmeu biti feministkinja i biti pripadnik/ca LGBT zajednice, iako ova dva pojma ne iskljuuju jedan
drugi. Naime, dok je bh. drutvo uslovno (tanije vie nego uslovno)
tolerantno prema LGBT pitanjima sve dok su ona sakrivena iza
oiju javnosti i reduciraju se na individualnu stvar koju treba drati
izmeu etiri zida, slino je i sa feministikim identitetom. Kao to
je jedna aktivistkinja primijetila, poznaje puno uglednih ena ovog
drutva, profesorica i politiarki koje na svakom skupu kau da nisu
feministkinje da se ne bi pomislilo da jesu, dok izmeu sebe, kad
nisu pod lupom javnosti priznaju da su feministkinje. To ukazuje na postojanje dvostrukog, patrijarhalnog morala koji kontaminira faktiki sve sfere bh. drutva. Jer, biti aktivistkinja je OK, sve
dok ne kaete javno da ste feministkinja, pa makar obavljali/e iste
stvari i radili/e na istim aktivnostima na tegobnom putu stvaranja
prosvjeenog drutva. I biti gay je OK, sve dok obavljate svoje svakodnevne rutine i ne eksponirate taj dio svoje linosti javno, makar po
cijenu da to ostavi psihike i druge posljedice na Vau raspoluenu
linost. Poimanje feminizma kao identitarnog balasta je jo jedan
u nizu dokaza kontradikcija ovog drutva koja idu na tetu njemu,
a ne pojedincima/kama koji/e se tako izjanjavaju, jer drutvo ne
uvia njegovu kreativnu i transformativnu ulogu. Feminizam tako
i dalje obitava, lakanovski reeno, kao objet petit, mali objekt, kost
159
u grlu, strano tijelo koje ipak ivi u samom srcu jer decentrira razliku izmeu spoljanjeg i unutranjeg344, i ukida lane separacije i
dihotomije. Pri tome treba imati u vidu, kao to je primijetila Elissa
Helms u svojoj etnografskoj studiji, da je/su feminizam/feminizmi
podloni interpretacijama, varijacijama i kontradikcijama koje se
stalno odigravaju, a to zavisi ne samo od samih aktivistkinja ve
i od lokalnih sredina u koje su one situirane i prirode aktivnosti na
koje su fokusirane. 345 Uprkos tome, kao to je jedna intervjuisana
teoretiarka-aktivistkinja istakla, iako imamo malo feministikih
enskih grupa u pravom smislu rijei, po nainu na koje rade i zata
se zalau moemo ih nazvati feministikima na polifon nain, jer
djeluju po principima radikalnog feminizma, socijalistikog, feminizma etike brige i pravednosti itd. Jer, kao to su uoile Valerie Sperling, Myra Marx Feree i Barbara Risman (2001), postoji
tendencija da se u tranzicijskim zemljama feminizam doivljava
i posmatra kao osporovan pojam, ak i onda kada postoji duboka
profilacija enskog aktivizma i uopte nebrojano mnogo aktivnosti
podizanja svijesti o prodiruoj prisutnosti represije nad enama. 346
Takoe, kao i kad je o elitizmu kao propratnoj pojavi liderstva rije, pria i ovdje ima dvije strane. U mnogim postautoritarnim zemljama se druge podjele, a ne one rodne, smatraju od
vee vanosti. U drutvima u kojima do skora niko nije imao prava,
ene su demotivisane da se bore iskljuivo za svoja prava 347, uprkos
injenici da je feminizam inkluzivan pojam koji se obruava na
razliite oblike proizvodnje nemoi, marginalizacije i destrukcije.
Ideoloka konfuzija nakon sloma socijalizma je karakteristina
gotovo za sve tranzicijske zemlje, a u konteksu istraivane tema
344 v. S. iek, Klasna borba ili postmodernizam? Da, molim!, u: J. Butler, E.
Laclau i S. iek, Kontigencija, hegemonija, univerzalnost, str. 118-119 .
345 E. Helms, Gendered Visions of the Bosnian Future: Womens Activism and Representation in Post-War Bosnia, p. 115-116.
346 Pr. Barbara Einhorn and Charlie Sever, Gender, civil society and womens
movements in Central and Eastern Europe, in: J. Howell and Diane Mulligan (eds.), Routledge, London and New York, 2004, p. 25.
347 Ibid, p. 72.
160
ona se moe tumaiti i kao vid razliitog pozicioniranja unutar

feministikog aktivizma. Istraivanja pokazuju da se mnoge ene,
akterke civilnog drutva, zalau za enska prava, ali da se jo uvijek ne ele deklarisati kao feministkinje, to je oblik strategije njihovog preivljavanja u javnosti koja feminizam posmatra kao neki
oblik ekstremizma. 348 Razliiti oblici ideoloke konfuzije prisutni
su u tranzicionim zemljama ne samo kada je rije o feministikom
pokretu, ve i o civilnom drutvu uopte i drugim bitnim pitanjima.
Jedna od rijetkih feministikih poruka na portalima

bh. enskih grupa.
Izvor: Fondacija CURE
348 Zilka Spahi-iljak, Postajanje feministicom, u: Zilka Spahi-iljak (ur.),
Propitivanje enskih, feministikih i muslimanskih identiteta. Postsocijalistiki
konteksti u Bosni i Hercegovini i na Kosovu, Centar za interdisciplinarne postdiplomske studije, Sarajevo, 2012, str. 230.
161
3.4.7. Kontinuitet usred promjena

Za enski pokret pitanje kontinuiteta jedno je od kljunih pitanja. Naime, u epohi neoliberalizma koji postulira krajnji individualizam tanije egoizam i ivljenje u svijetu koji nam izmie
(sintagma uvenog savremenog sociologa Anthony Giddensa i ideologa tzv. Treeg puta), u kojem prostor i vrijeme nemaju znaenje
koje su imali jer nisu vie vezani, kako istie Giddens za konkretan drutveni prostor i politika zbivanja 349, ne ude stavovi koji su
iznijeti u prethodnom dijelu da je sa feminizmom pa i pokretom
gotovo, da su oni postali passe. Uspon treeg talasa feminizma devedesetih najee se i zdravorazumski tumai kao radikalni jaz,
prekid sa prvim a posebno drugim talasom. Naime, prethodni talasi su insistiranjem na borbi protiv navodne viktomologije ena
ovu zapravo samo petrifikovali pa i multiplicirali. U treem talasu
se stoga, u skladu sa epistemolokim postmodernim zaokretom u
drutvenim naukama, insistira na nepostojanju optih kategorija,
izmeu ostalog i kategorije kao to je ena na koje bi se zajedniki
interesi i oblici borbe samo nakalemili.
No, ovdje se ne radi o odustajanju od pojma, ve o prihvatanju
nesuvisle nesuvislosti koju nadahnjuje istina dublja od logike filozofskog diksursa. 350 Ovo je zapravo generalni odraz duha vremena.
Jer, pitanje o statusu znaka se postavlja u vremenu istroenosti
znaka (...), jer je znak izloen opasnosti da postane puki oznaitelj,
a jezik da izgubi svoju referencijalnu mo351 u vremenu sveopte
akceleracije u kojoj gubimo tlo pod nogama.
No, istroenost znaka ne ide linearno sa potroenou njegove
reference, u protivnom e se stvarnost izjednaiti sa semiotikom,
ve ukazuje da univerzalnost nije nikad opta. Ona se uvijek nalazi
349 Pr. K. Ne, Savremena politika sociologija,. Globalizacija, politika, mo, 78.
350 J. Derrida, Pisanje i razlika, str. 160.
351 U. Vlaisavljevi, Rat kao najvei kulturni dogaaj. Ka semiotici etnonacionalizma, str. 31.
162
na praznom ali neiskorjenjivom mjestu. 352 Tako se i u tzv. treem

talasu feminizma kontinuitet preplie sa diskontinuitetom. Tako
npr. istraivanja na Zapadu pokazuju da velika veina ena uvaava
dostignua i domete za koje se enski pokret izborio u prethodnim
periodima. 353
Kako se na ovim prostorima feminizam tj. drugi talas desio u
okvirima realsocijalizma, tj. njegove jugoslovenske varijante, ovo
preplitanje kontinuiteta sa diskontinuitetom ispitivali smo na osnovu stavova, znaenja i mapa koje aktivistkinje iitavaju iz navedenog perioda, odnosno u njega upisuju, gradei svoje aktivistike
naracije na ovim tranzicijskim prelazima.
Preplitanje kontinuiteta sa diskontinuitetom na ta je ukazano,
upravo se manifestuje kada je o odnosu prema socijalizmu rije i tada
vladajuoj paradigmi emancipacije. Ovaj odnos se na osnovu dubinskih intervjua vidi kao ambivalentan, imajui u vidu da neke aktivistkinje istiu brojne prednosti koje su tada postojale po ene, ali uz
istovremene tvrdnje da je sve ostalo u sutini isto i da je poloaj ena
uvijek bio nepovoljan. Navodi se takoe i da je socijalizam meutim
bio ureen sistem i da su u stanju te ureenosti i ene imale svoje
mjesto, ili pak da su generalno odnosi u drutvu uopte bili mnogo
bolji pa je stoga i enama bilo bolje. Iz toga slijedi da ne postoji jednoobrazna predstava o dometima socijalistike emancipacije ena u
nekadanjoj SFRJ, to otvara prostore za razliita iitavanja ovog
perioda i korienja njegovih ostvarenja, posebno ako imamo u vidu
da nema ni nekritikog, olakog odbacivanja to je takoe znaajno s
obzirom na vanosti gradnje zajednike enske memorije i kulture
sjeanja kao podsticaja za dalji razvoj pokreta.
Starija generacija aktivistkinja naroito istie da je nekad
postojalo vie solidarnosti i da je takav okvir obezbeivao enama
352 E. Laclau, pr. Butler, J. Ponovno uprizorenje univerzalnoga: hegemonija i
granica univerzalizma, u: J. Butler, E. Laclau i S. iek, Kontigencija, hegemonija, univerzalnost, str. 36.
353 Astrid Henry, Not my Mothers Sister. Generational Conflict and Third-Wave Feminism, Indiana University Press, Bloomington and Indianapolis, 2004, p. 19.
163
mnogo vea prava. Problem je to je on bio nametnut, no ipak je

predstavljao okvir koji se mogao demokratizovati. Organizacije koje
su izrazito feministike tee da sa tim periodom odre kontinuitet:
Vezano za tvoje pitanje o socijalizmu, e to je ta rupa, koju
smo pokuale da popunimo, ta konekcija koja je nama bitna
sa onim starim enama, npr. Zlata Grebo, to su ive biblioteke koje bi trebalo iskoristiti (...)
U Bosni je (enski pokret) mogao da bude najjai jer imamo
tradiciju AF-a koji je ovdje roen, i okupljao milion ena,
ali nismo uspjele da tu poveznicu napravimo (...) ozbiljan
dogaaj je konferencija drug-ca iz 78 koja je povijesno zabiljeena kao pokuaj ena iz svih republika da se uspostavi
taj neki temelj ta je ustvari enski pokret.
No, aktivistkinje ne idealizuju nekritiki taj period istiui da ene
nisu bile ni svjesne svoje 5struke optereenosti, da su bile nesvjesne
deprivacije drugih ena i nisu postojala raspoloiva dokumenta koja
bi omoguila itanja razliitih oblika deprivacije i razliitih enskih
iskustava. Stoga je i nastao otpor unutar socijalizma, to naravno ne
spreava ve naprotiv podstie da se odri kontinuitet sa tim vremenom i da se i na tim zasadima utvruje i potvruje enska istorija
i kritika refleksija. ene su mogle samo da nasluuju da su deprivilegovane budui da je susret sa stvarnou uvijek varljiv, imajui u
vidu i teinu realiziranja real-socijalizma i njegovu impozantnu
konstrukciju.354 No, pomenuta konferencija Drug-ca ena je pruila
okvir i ukazala da ensko pitanje ipak nije rijeeno u socijalizmu,
budui da pomirenje spolne razlike i univerzalnosti (tj. ukljuivanje
spolne razlike u ono univerzalno) poprima mnoge paradoksalne oblike i taktike355, ovog puta socijalistike provinijencije.
354 v. U. Vlaisavljevi, Rat kao kulturni dogaaj. Ka semiotici entonacionalizma.
355 J. Butler, Ponovno uprizorenje univerzalnoga: hegemonija i granica univerzal-
164
I aktivistkinje koje pripadaju mlaoj generaciji i koje nemaju

tako jasne i ive slike o tom vremenu navode da su i onda ene bile
dvostruko optereene, ali da su imale vee mogunosti nego sada
naroito se pri tom referira na vea socijalna prava, dostupnije
obrazovanje i na veu prisutnost ena u javnoj sferi:
U socijalizmu sam bila jako mala i ne sjeam se, neto to
sam itala o tome ukazuje da je to u teoriji bilo dobro rijeeno i da su ene u drutvu imale svoju poziciju i mjesto, i
dalje je postojala ta dvostruka optereenost ena i onda su
ene kao i danas birale rodno uslovljene profesije kao danas.
to se tie obrazovanja ono je bile dostupnije, plae su bile
srazmernije. Meni se ini da je tada bilo vie ena u javnosti,
da nije bilo toliko optereenja kao sada brojnim identitetima, nacionalnim, religijskim kao to je sada.
Takoe, navodi se da je u tom periodu generalno stanje bilo
bolje, pa se to onda reflektovalo i na bolji poloaj ena:
Danas se ne potuje osoba kao osoba, radilo se o mukarcu
ili eni i to onda ide lanano, sada se kre razna prava a
onda je nekako sve ilo svojim tokom (...)
Ja sam odrastala vie u tom ratnom i poratnom sistemu, i ne
mogu rei da se ena potovala vie ali mislim da je globalno
bilo vie potovanja meu ljudima nego danas. Neki ti osnovni elementi ljudskosti su se spustili na najnii rang, najgore je
to nema potovanja. Tada se vie potovala druga osoba, bilo
je nekih vrijednosti, danas se samo vidi interes, status, vidim
te i potujem onoliko koliko imam interesa da te potujem.
Ranije su se stvari radile radi nekih vrijednosti a ne interesa.
izma, u: J. Butler, E. Laclau i S. iek, Kontigencija, hegemonija, univerzalnost.
Suvremene rasprave na ljevici, str. 37-38.
165
Samo je jedna intervjuisana aktivistkinja turo odgovorila na

pitanje bez ire elaboracije, pri emu je istakla da je potrebna vea
istorijska distanca da bi se stekao jasan uvid u poloaj ene nekad
i sad. Moe se rei da ene nose raznovrsne predstave i slike na
ivot uopte kao i na poloaj ena u socijalistikom periodu. Istiu
raznovrsne prednosti nekadanjeg sistema, ukazujui pri tom i na
paradoske nedovrene emancipacije ena u okviru socijalizma. Nose
i svoja iskustva, ali i dijele i prenose iskustva starijih generacija i
svojih blinjih. Npr. jedna aktivistkinja je izjavila da esto razgovora o tom pitanju sa svojom majkom i da njena majka kae da je
sada enama mnogo tee nego to je bilo enama njene generacije
za vrijeme socijalizma. ene su uivale brojna socijalna prava, a
dostupnost vrtia i socijalnih slubi i uopte drutvena podrka im
je omoguavala efektivnije ukljuivanje u javnu sferu. ene koje su
tada bile aktivne politiki bile su mnogo jae linosti nego dananje
politiarke koje su obini pijuni u politikim strankama. ta je socijalizam tano donio enama teko je utvrditi no, kao to je jedna
intervjuisana aktivistkinja koja pripada starijoj generaciji aktivistkinja istakla, ene u BiH su danas u situaciji da se bore da im se
ne oduzmu prava koja su im nekad u socijalizmu pripadala (npr.
socioekonomska prava i pravo na abortus). Iz tih razloga potrebno
je razviti svijest meu enama da ma koliko bilo dnevno-politiki
popularno356, ne treba olako odbaciti sve tekovine i dostignua
socijalistike emancipacije ene; i da radi proirivanja horizonata
enskog pokreta u BiH treba raditi i na promociji ivih iskustava
ena iz tog perioda. Po rijeima intervjuisane teoretiarke/aktivistkinje, treba na tome raditi dok su akterke nekadanjeg drutvenopolitikog ivota jo meu nama, jer emo ubrzo izgubiti tu ansu
koju jo uvijek imamo.
Proslave 8. marta, sjeanja na osnivanje AF-a i na legendarnu
konferenciju Drug-ca ena su konkretni povodi koji iniciraju ovakva
356 Ovdje treba istai da u Bosni i Hercegovini i ovdanjem javnom diskursu
nekadanji sistem i tzv. zajedniki ivot nije izloen, bar ne u tolikoj mjeri, pojednostavljenim i stereotipnim interpretacijama kao to je to npr. sluaj u Srbiji
i Hrvatskoj.
166
proaktivna sjeanja. Iako je 8. mart najee srozan na besmislen praznik koji upravo potvruje parcijalnost enske emancipacije u socijalizmu, on je i simbol koji inicira iva sjeanja i podstie
kritiku svijest i analizu odnosa izmeu onoga to je bilo nekad i
onoga to je sada:
Ja oboavam 8. mart i to je jedna od rijetkih prilika da se
tada prisjeamo naih baka, majki, koje su udarile temelje i
enski pokret je nastao na temelju onoga to su ene u bivem
sistemu stvorile i omoguile nama da danas uivamo. teta
to se ne radi vie na odravanju tog kontinuiteta. Ono to je
tada bilo omogueno enama sada je nestalo, npr. nema vie
besplatnih vrtia to je bila bitna karika emancipacija ena.
Ono to pak mnogi zamjeraju je da je ena tada bila duplo
optereena. E sad, ja danas ne vidim razliku, ja danas radim
na poslu, radim u kui s razlikom da nema onih mehanizama
podrke koje su tada vrlo dobro funkcionisali a koji vie ne
postoje to znai da je meni danas jo tee.
Znaaj ovih sjeanja je utoliko vei s obzirom da, kao i u
veini tranzicijskih zemalja, enski pokret prijeti da sklizne u
puko sprovoenje strategija i platformi koji su definisani od strane
meunarodnog faktora, koji se definiu ili van BiH konteksta ili na
osnovu redukcionistikih pretpostavki ta taj kontekst jeste. 357 Ova
sjeanja i razliite interpretacije nekadanjeg perioda, kao i samih
dometa enskog pokreta, ukazuju da se aktivistiki angaman ne
moe jednostavno svesti na puko preuzimanje ciljeva i projektnih
zadataka koji dolaze od meunarodnog faktora. Ona su bitna i radi
pospjeivanja tvrdnji da enski aktivizam nije neto uvezeno sa
strane i u svrhe sprovoenja nekih, drugdje zacrtanih ciljeva, ve da
postoji znaajna tradicija enskog organizovanja i angamana i na
ovim prostorima, a koja potvruju samobitnost ovdanjeg enskog
357 v. A. Daji-Weber, Suptilna tekoa bosanskog feminizma, u: S. Gavri i H.
Stoji (prir.), Dolje ti je rijeka, dolje ti je pruga. ene u Bosni i Hercegovini, 75-76.
167
pokreta. Na tome treba insistirati i zbog globalnih tendencija

ivljenja u neorganizovanom kapitalizmu u kojem su prostor i vrijeme izbrisani, to npr. po tumaenjima Skota Lea i Dona Arija
vodi u razliite oblike manipulacije drutvenim znaenjima. 358
Pored tvrdnji da je do profilacije enskog pokreta dolo pod uticajem stranog faktora, prisutne su i tvrdnje da se on okupio i kao
reakcija na ratna zbivanja, pa se feminizam javlja kao feminizam
nude i nudi iz feminizma, a na ta je ve ukazano. No, referiranje
na nekadanji period i oblike udruivanja ali i solidarnosti koji su
tada postojali i insistiranje na rekonstrukciji potisnutih linih narativa i istorija pruaju iri okvir da ovdanja enska civilna scena
sebe definie sa odreenim oblicima autonomije, da se ne posmatra iskljuivo kao produena ruka zapadne gender industrije i da
se feminizam posmatra i locira u naem drutvenom kontekstu i
da se prepozna svojevrsni kontinuitet pokreta u periodu razliitih
drutveno-politikih promjena, koje mu, po nekim tumaenjima,
nerijetko upravo i daju zamajac. 359
Socijalistike norme kao ni svake norme nisu statiki identiteti, ve utjelovljena i protumaena obiljeja postojanja. 360 No ova
normativnost nije zamisliva izvan psihike stvarnosti, ukljuujui
i matu u normi. 361 Tako se 26,5% aktivistkinja potpuno slae
da su ene u SFRJ bile u boljem poloaju nego danas, 34,1% se
uglavnom slae, 25% se niti slae niti ne slae, 9,8% se uglavnom
ne slae, a 4,5% se uopte ne slae. Na tvrdnju Olako smo odbacile socijalistika dostignua emancipacije ena dobijen je neto
manji procenat slaganja kao i vea ambivalencija, to proizlazi iz
sloenosti i prenapuenosti pojma emancipacija; kao i injenice da
358 Pr. K. Ne, Savremena politika sociologija. Globalizacija, politika i mo, str. 78.
359 v. B. Einhorn and C. Sever, Gender, civil society and womens movements
in Central and Eastern Europe, in: J. Howell and D. Mulligan (eds.), Gender
and Civil Society. Transcending boundaries, p. 24.
360 J. Butler, Ponovno uprizorenje univerzalnoga: hegemonija i granica univerzalizma, u: J. Butler, E. Laclau, S. iek, Kontigencija, hegemonija, univerzalnost,
str. 153.
361 Ibidem
168
su ideali (kao to je npr. ideal emancipacije ena) dijelom proizvedeni na podsvjesnoj i nesvjesnoj ravni, ali da se ne mogu shvatiti bez
referencije na njihova drutvena uoblienja. 362
3.5. Kontroverze van dometa: enski pokret u

postdejtonskom bh. kontekstu
enski pokret je najjai segment civilnog drutva Bosne i
Hercegovine. Sama injenica da ena ima daleko vie od mukaraca
u sferi civilnih inicijativa ukazuje da su se ene unutar bh. civilnog
druva izborile za vlastiti prostor i da su motor njegovog razvoja.
Ova pria ima naravno dvije strane, budui da civilno drutvo
djeluje i kao alternativa politike participacije ena koje su marginalizovane u zvaninoj politici kroz postojee institucije i organizacije. No, u tome se nerijetko vidi njegova snaga budui da
izmie politikoj konvencionalnosti koja zapostavlja vizuru politike
kao umjetnosti nemogueg i tei da kolonizuje svijet ivota (sintagma Juergena Habermassa) taktikama vladanja odozgo koje su
po sebi korumpirajue i kooptirajue.
Takoe, ne postoji slaganje o stvarnom broju enskih organizacija i grupa u BiH. Fondacija CURE, koja je posebno posveena
oivljavanju enskog pokreta i jaanju feministikih mrea, sprovela
je npr. istraivanje i poslala upitnike na 300 adresa, ukljuujui i
organizacije koje nisu isto enske, ali u nekim segmentima svog
djelovanja dodiruju i ovu problematiku. No, odgovori su stigli od
99 organizacija i napravljen je direktorijum enskih grupa BiH koji
je posluio kao baza i za ovo istraivanje (v. http://zenskegrupebih.fondacijacure.org/). Istraivanje je pokazalo slabu kapacitetnost
nekih od organizacija i nepoznavanje temeljnih feministikih koncepata. I dalje, za vrijeme istraivanja neke od aktivistkinja isticale
su da je oko trideset enskih organizacija istinski aktivno i da su
362 Ibid, str. 55.
169
se mnoge ugasile odnosno postoje samo na papiru. Takoe, istaknuto je da neke organizacije okupljaju ene radi druenja bez da
rade konkretne projektne aktivnosti, ali su i ovakvi oblici djelovanja znaajni jer je enski pokret uvijek poinjao kroz susret, kroz
djeljenje iskustva i prepoznavanja sebe u onom/j Drugom/j.
Potom, kako je rad u civilnom drutvu nesigurnog karaktera
zavisnost od donacija, nepostojanje slobodnog vremena, maksimalno troenje osobe, i da po svojoj izvornoj definiciji i znaenju
predstavlja rad pro bono, dominacija ena u ovoj formi politikog
djelovanja ne omoguava samo enama da se bore za poboljanje
svog drutvenog poloaja ve i da ga, paradoksalno, na jedan drugi,
pseudosuptilan nain, petrifikuju i odre. Kao to su neke aktivistkinje i primijetile i izjavile tokom intervjua, mo u drutvu je patrijarhalno konstruisana i pozicira ene u sferi civilnog drutva, jer je
tu manje novca i uticaja. No, injenica da se u diskursu bh. civilnog drutva enski pokret imenuje i na njega se referira (ne govori
se npr. o ekolokom pokretu, graanskom pokretu i sl.), ukazuje da
se znaaj uea ena u civilnom drutvu ne treba nivelisati. ene u
civilnom drutvu imaju vie slobode i prostora, tu se radi ne samo
iz potreba ve i iz ljubavi, te je aktivizam bio i ostao uvije neto vie
od profesije i aktivistkinje to prepoznaju i cijene.
Iako tei osnaivanju ena, aktivizam nerijetko vodi i
onemoavanju. Kako Veliki Drugi, protiv kojeg feminizam i pokret
svjesno i provokativno nastupa, predstavlja patrijarhat koji se toliko
dugo gnijezdi i cirkulie u svim slojevima drutvenog tkiva da bi
se mogao jednostavno uruiti, to esto vodi u osjeaj nemoi pa i
aktivistike krivice kod ena. 363 Takoe, tranzicijski kontekst vri
rainjavanje roda kroz forme rainjavanja ideje emancipacije
ena. U javnom prostoru se nameu diskursi koji se uglavnom vrte
oko zdravorazumskih predstava o mukim i enskim ulogama u
porodici i drutvu i koji se nerijetko usmjeravaju protiv prevelike
363 v. Dejn Beri sa Jelenom orevi, ta e mi revolucija ako ne mogu da pleem,
Fond za hitne akcije za enska ljudska prava, Beograd, 2010, str. 32-35.
170
(!) emancipacije ena u socijalizmu koja nije donijela nita dobro.

Zanimljivo je da su nerijetko i disidentske grupe unutar socijalizma,
idealizovale tradicionalnu, patrijarhalnu porodicu, kao prirodnu
instituciju nasuprot vjetakoj socijalistikoj dravi. 364 Kada su
nekadanji disidenti postali politiki zvaninici, enska pitanja su
marginalizovana. Da li paradoksalno, kada su nekadanji tribuni
civilnog drutva uli u dravne strukture (u ex-YU kontekstu prije
e biti rijei o oevima nacija founding fathers jer su liberalni disidentski krugovi bili progutani od etnonacionalistikih), dolo
je istovremeno do marginalizacije ali i do feminizacije civilnog
drutva u tranzicionim zemljama. 365
Iako se feminizacija civilnog drutva najee tumai kao njegovo onemoavanje u tranzicijskom kontekstu, odnosno kao enska
javna sfera u kojoj one obavljaju funkcije od javnog znaaja ali koje
su propatrijarhalnog tipa (filantropski rad, briga o drugom...) i predstavljaju eufemizam za neplaeni enski rad, ne treba prenebregnuti
da se time otvara prostor i za obnovu utopijskih energija, kao i, kako
navodi arls Tejlor, antikvarnih vrijednosti republikanske tradicije
koju zapostavljaju vladajue atomistike drutveno-politike paradigme. 366 Utopijsko nije ono ega nema, ve ono to stvara viak
znaenja sa ije se visine na drugi nain moe posmatrati a i intervenisati u drutvenu stvarnost i oblike normalizacije kojima ova
tei. Stoga je enski pokret bio i ostao kontrakulturan, okrenut
transformaciji kroz nespecifinosti i oblike djelovanja koje izmiu
strukturaciji i determinizmu bilo koje vrste (drutvene, ekonomske,
naune, akademske itd.).
Ovim se naravno ne negiraju antinomije koje su i same aktivistkinje formulisale odnosno naslutile ili preutjele, te smo stoga i samo
364 B. Einhorn, C. Sever, Gender, civil society and womens movements in Central and Eastern Europe, u: V. Sperling (ed.), Organizing Women in Contemporary Russia. Engendering Transition, p. 35.
365 Jacqui True, Gender, Globalization and Postsocialism, Columbia University Press,
New York, 2003, p. 140-141.
366 v. arls Tejlor, Prizivanje graanskog drutva, Beogradski krug, Beograd,

2000, str. 178-179.
171
potpoglavlje nazvali kontroverze van dometa. Ovo, naravno, nije novum samo za enski pokret ve za razliite oblike aktivizma koji tee
drutvenim promjenama. Jer, Butlerovski reeno, mata u normi
proizvodi i paniku, uas, traumu, bijes, strast i elju u odnosu na
te ideale (...)367, odnosno lakanovski reeno, imaginarnost Ja- ideala
koji svjedoi o vlastitom nepoznavanju i iluziji autonomije.368
367 Ibid, str. 155.
368 Pol-Aran Asu , Lakan, Karpos, Loznica, 2012, str. 53.
172
When feminism went nuts

The Times, 2009
Women less happy after 40 years of feminism
The Times, 2009
Umjesto zakljuka: bh. enski pokret u glokalnoj perspektivi
4.

UMJESTO ZAKLJUKA:
BH. ENSKI POKRET
U GLOKALNOJ
PERSPEKTIVI
Ono to svakako moemo zakljuiti je da su se kroz civilno

drutvo ene izborile za svoje mjesto i vidljiv prostor u drutvenopolitikom ivotu Bosne i Hercegovine. Dovodei u pitanje
vladajue, tradicionalne percepcije gendera, organizovanjem ena
i za ene stvarani su novi, komunikacioni prostori djelovanja koji
predstavljaju otpor dominantnoj etnopolitici. Stvoren je alternativni javni forum u kojem su teme kao to su: patrijarhat, seksizam, nasilje nad enama i marginalizacija ena od nevidljive
postale vidljiva tema. No, ovaj oblik svojevrsne kontrarepublike je
i sam proaran odreenim protivrjenostima ngoizacija pokreta
je dovela do njegove profesionalizacije, projektizacije i nedovoljne
otvorenosti prema enama kao grupi en general, a to se vidi i na
nivou meusobnih interakcija. U mnogim organizacijama liderice
su u prvom planu i istiu svoje vlasnitvo nad gender procesima.
Tenzije izmeu liderica postoje i one ih same uoavaju i podvlae
kao jedan od glavnih problema u daljoj profilaciji enskog pokreta.
Nerijetko sa puno emotivnih naboja ene govore o razoarenjima
175
koje su doivjele od drugih enskih organizacija u svom radu. Tenzije postoje na nivou intergrupnog ali i intragrupnog djelovanja, s
obzirom na manifestaciju generacijskih konflikata u pojedinanim
enskim grupama. No, solidarnost je vrijednost koja se priziva i
kojoj se tei, a kljuno je to da su ene svjesne negativnih trendova i pojava koje se deavaju. Takoe, uoen je i veliki disbalans
na liniji urbani centri manji gradovi: aktivistkinje i organizacije
iz bh. centara su profesionalizovanije, prodornije, podvlae svoju
feministiku svijest, dok nemali broj iz manjih mjesta istie da su
sistematski marginalizovane od strane koleginica koje bi trebalo da
rade na dobrobit svih i da demokratskije koriste resurse koje imaju. Profilisanije organizacije, pak, uzrok svoje pozicije vide u svojoj posveenosti organizacije koje su trale za novcem ugasile su
se i prebacuju tzv. manjim organizacijama da nerijetko odravaju
patrijarhalne norme ene u tim organizacijama pletu, iju, prave
pekmez i sl.
No, htjele ili ne htjele, ene su se i u okviru tzv. graanskog
mainstream civilnog sektora suoile sa temama i problemama koji su
im nametnuti. Jedan od njih je rat i etnonacionalizam i ene grade
proaktivne strategije kroz vlastite kanale preivljavanja, izgraene
kako u ratnom tako i u postratnom periodu. Aktivizam ena i za
ene zamajac dobija sa dolaskom stranih organizacija i fondacija,
i one jo tokom rata podstiu neformalne grupe ene koje se okupljaju s ciljem pruanja humanitarne pomoi, da oforme svoje organizacije. Posebna tema koja se otvorila je silovanje ena u ratu,
pa se otvaraju prva psiholoka savjetovalita za ene i javljaju se i
bh. feministike reinterpretacije rata i nasilja u ratu, s naznakom
da su im zbog teine sukoba u BiH prethodili feministiki diskursi u Hrvatskoj i Srbiji. Poslije rata, aktivistkinje rade sa enama
rtvama nasilja u porodici, a otvaraju se i teme kao to su uee
ena u politici i dovodi se u pitanje iri koncept mizoginije kroz
svuda penetrirajuu patrijarhalnu kulturu. Meunarodni faktor, izrazito prisutan u BiH preko institucija kao to je npr. OHR, ime
je BiH faktiki pod protektoratom meunarodne zajednice, ostao
176
je kao podrka aktivizmu i u poslijeratnom periodu i bitna referenca na koju se aktivistkinje pozivaju. Meunarodni faktor posebno
podstie enske aktivnosti koje ukljuuju razliite etnike skupine,
te se u takvim aktivnostima, s jedne strane, gender gura u drugi
plan, a s druge strane odrava etnonacionalizam kao top tema iako
se navodno tei njenom razgraivanju. 369
No, enski aktivizam ne treba iskljuivo svesti na puku djelatnost
koja sprovodi meunarodne strategije i ciljeve tipa copy-paste. ene
reinterpretiraju znaenja koja strani faktor nameu svojom podrkom
lokalnim inicijativama, koji nerijetko polazi od pojednostavljenog
koncepta liberalne demokratije.370 Postoji veliki broj organizacija koje
daju donatorsku podrku enskim grupama u BiH. U ovom arenilu i
svojevrsnoj igri razmjene, enske grupe nisu puki objekti donatorskih
politika ve ih redefiniu i kontekstualizuju kroz svoje aktivnosti. Otvaraju se prostori za redefinisanje suodnoenja i preklapajuih taaka
kao i taaka otklona izmeu drave, civilnog drutva, porodice, kao i
dihotimije javno i privatno.371
Takoe, aktivistkinje se kritiki osvru na injenicu da je
meunarodni faktor podstakao enski aktivizam, ali ga je u nekim
aspektima i onemoao, to ukazuje da nemaju podloniki odnos
prema donatorima koji donose tako znaajan i rijedak resurs kao
to je novac. Aktivistkinje su u vie navrata isticale da u samim
meunarodnim organizacijama ima malo ena i da ove organizacije
dolaze sa unaprijed zacrtanim programima, bez da ukljue aktere/
ke civilnog drutva u procese definisanja ovih strategija. Aktivistkinje se sjeaju prava koje su ene imale u socijalistikom periodu i
mostova koji su postojali izmeu ena bez obzira na republiku ili
nacionalnu pripadnost. Konferencija drug-ca ena kao svojevrstan
osnivaki mit naeg savremenog feminizma je prostor u jednom,
369 E. Helms, Gendered Vision of the Bosnian Future. Womens Activism and Representation in Post-War Bosnia and Herzegovina, p. 107.
370 Vlasta Jalui, Between the social and the political: feminism, citizenship
and the possibilities of an Arendtian perspective in Eastern Europe, European
Journal of Womens Studies, No 2, Vol. 9, p. 104.
371 Ibid, p. 105.
177
dodue izgubljenom vremenu, a u odnosu na koji se tei uspostaviti i

svojevrstan kontinuitet. Na ovo naroito referiraju aktivistkinje koje
bolje pamte to vrijeme. Socijalizam slui kao okvir za poreenje ta
se dobilo a ta se izgubilo, a to je neto to svakako lei izvan dometa uticaja stranih donatora. Npr. injenica da je AF bio masovna
organizacija, to je aspekt koji sad nedostaje zbog ngoizacije pokreta,
omoguava aktivistkinjama da uviaju uzroke za takvo stanje, i da
kroz poreenje utvrde ta je nedostajalo nekada a ta danas. Na taj
nain aktivistkinje kontekstualizuju meunarodne gender strategije i reinterpretiraju ih u ovdanje okvire u koje pri tom ukljuuju
i ovdanja enska iskustva iz razliitih vremenskih perioda. One
tkaju aktivistike ilime, obogauju ih vlastitim arama, tako da
njihove kerke u ovom tkanju ne moraju (i ne smiju!) krenuti iz
poetka. 372
Poseban problem predstavlja pitanje odnosa enskih civilnih
inicijativa i civilnog drutva uopte sa dravom. esto se istie da
pomo dolazi sa strane, ali da domae vlasti nemaju sluha za ovakav
oblik djelovanja. Jedna aktivistkinja je tako na pojednostavljen, ali
duhovit nain izjavila: Dobri su stranci, oni pomau, nai nita ne
valjaju. Po rijeima druge aktivistkinje, vlasti ih doivljavaju kao
opoziciju a ne kao partnera. Meutim, civilno drutvo nije puk korektor vlasti, ve i krug alternativnog i kontrakulturnog djelovanja,
o emu pak nema dovoljno svijesti u profesionalizovanim enskim
NVO-ima usmjerenim na djelovanje kroz partikularne projekte u
kojima se, izmeu ostalog, oekuje i podrka vlasti. Dalje, mnoge
aktivnosti koje enske organizacije sprovode nekada su bile u
nadlenosti socijalistike drave preko mehanizama socijalne
podrke, te se sa kritikog aspekta postavlja i pitanje da li ene
svojim angamanom nadomeuju ono to bi zapravo trebalo biti u
nadlenosti dravnih institucija. No, enske grupe nisu samo puki
korektor vlasti, ve daju i treba da daju i neke alternativne vizije. To
svakako vodi u politizaciju NVO-a, to se kod nekih enskih grupa
izbjegava, najee zbog pristiska javnosti koja tendira da rad ena
372 Joy Magezis, enske studije, Magistrat, Sarajevo, 2001, str. 33.
178
u civilnom drutvu poistoveuje sa humanitarnim radom a to je u

skladu sa patrijarhalnim normama, kao i da bi se izbjegle interpretacije nevladinog sektora kao antivladinog. 373 Po miljenju Barbare
Einhorn, ene aktivistkinje na taj nain upadaju u civil society trap,
koji je nita drugo do eufeminizam za neplaeni enski rad. 374
(Samo)interpretacija vlastitog rada i (samo)reprezentacija tako se
deava u trouglu enskih grupa, ire politike zajednice i donatorskih politika: iako se ona nerijetko prilagoava razliitim kategorizacijama radi opstanka u postojeem okruenju, ona sadri i etike
ideale koje otvaraju nie za procese osloboenja i emancipacije. 375
Da bi enske NVO iz profesionalizovanih, birokratizovanih
tijela prerasle u alternativni, autonomni drutveni pokret, potrebno
je i neto to se ne moe svesti na puku projektnu implementaciju.
Zatvoren u okvire projekata i nametnute okvire djelovanja, pokret
ne prodire i ne osvaja iru socijalnu bazu. Jedna intervjuisana aktivistkinja je tako npr. izjavila da jedva eka da odu strani donatori
jer e se onda ene oslanjati na sebe, vlastite snage i profilisati nove,
drukije i autonomnije politike alternative i artikulacije. No i ovaj
trend nije samo bh. specificum, ve je karakteristian i za druge tranzicijske zemlje. Jer, kada je rije o samom pokretu, odnosno oblicima
udruivanja i angaovanja od ena i za ene, dolo je do njegovog
zamaha u svim zemljama tranzicije, uprkos tendencijama da se rodna pitanja posmatraju kao luksuz u novim, nestabilnim demokratijama sa posruom ekonomijom. 376 Naravno, postavlja se pitanje u
kojoj mjeri ovaj kvantitativan bum predstavlja sutinski nov kvalitet
i u kojoj mjeri se pozitivni aspekti ovog djelovanja mogu okrenuti
u svoju suprotnost u nepovoljnom kontekstu. Nicanje organizacija
civilnog drutva esto se dovodi u vezu sa jaanjem meunarodnih
374 Pr. Barbara Einhorn and Charlie Sever, Gender, civil society and womens
movements in Central and Eastern Europe, in: Howell and D. Mulligan
(Eds.), Gender and Civil Society. Transcending Boundaries, p. 31.
375 Ibidem
376 Ibid, p. 80.
179
uticaja fondova i mrea, i sa vanom ulogom koju je odigrala konferencija u Pekingu, koja je podrala stare i ohrabrila nove oblike
udruivanja u tranzicionim zemljama. 377 Na ovaj nain se stvaraju
uzajamne i reciprone veze pomoi ali i zavisnosti, koji podstiu ali
i spreavaju samoinicijativu i neprofitnost kao bitne karakteristike
civilnog drutva. Ngoizacija pokreta je poveala kompeticiju i fragmentaciju unutar samih enskih grupa, gurnula u stranu znaaj ire
drutvene mobilizacije to je sam koncept enskog pokreta dovelo u
pitanje. Globalno umreavanje enskih grupa stvaralo je i razliite
oblike zavisnosti i kao okvir djelovanja nametnulo neupitnost
kapitalistike ekonomije i ideologiju liberalne demokratije.
Bilo kakav oblik kritike prema zapadnim normama i modelima
djelovanja zapadnog feministikog pokreta jednostrano se tumai
kao odbacivanje same demokratije. 378 Stoga je bitno upozoriti da
sam koncept civilnog drutva, iji su najbitniji i najdinaminiji dio
upravo drutveni pokreti, ne predstavlja prazan pojam koji se jednostavno puni razliitim angaovanim sadrajima, ve je sam
unaprijed politiki i ideoloki definisan usljed nepobitne snage zapadnog kapitalistikog sistema i ideologije. 379 Neke od karakteristika civilnog drutva u tranzicionim zemljama nameu pitanje da li
civilno drutvo titi graane od drave kada ova djeluje u okvirima
kapitalistikog sistema, odnosno pak same ene od rodnih diskursa,
kulturne prakse i drutvenih struktura koji odreuju odnose moi
u civilnom drutvu. No, ovo ujedno ukazuje da ne postoji neki
civilni ili feministiki metajezik u koji se praxis jednostavno treba
ugraditi, ve da se upravo kroz polimorfnost i ukrtanje navedenih
protivrenosti na lokalnim nivoima mogu i trebaju iznai nova
znaenja i iskustveni korelati koji podstiu saradnju a rastau hijerarhije. Time se otvara prostor za teorijske i praktike de(kon)struk377 B. Einhorn and C. Sever, Gender, civil society and womens movements in
Central and Eastern Europe, in: J. Howell and D. Mulligan (Eds.), Gender
and Civil Society. Transcending Boundaries, p. 32.
378 Ibid, p. 26.
379 Ibid, p. 36, 46.
180
cije koje vraaju puls pokretu i izotravaju njegov kontrakulturni

momenat s onu stranu globalizirajuih nejednakosti koje tee da
kooptiraju i preslikaju svoja pravila igre i na samo civilno drutvo
i drutvene pokrete.
Iako se za enske organizacije esto tvrdi da su prevazile nacionalne podjele, po rijeima jedne intervjuisane aktivistkinje i dalje
postoje tabu teme o kojima se ne govori, a to ukazuje da aktivistkinje jo nisu sigurne jedna u drugu. Istraivanje Elisse Helms npr.
prikazalo je kako ene iz razliitih dijelova BiH drukije gledaju na
rat. Dok se u Federaciji insistira da je rat bio agresija, aktivistkinje
iz RS-a rat su interpretirale kao graanski. Helms ukazuje na pojavu Nationing of Gender, to se ne ogleda samo u injenici da su se
neke enske organizacije otvoreno stavile u slubu nacionalistike
politike. Uoena je tendencija da npr. hrvatske feministkinje na
Bosanke/Bonjakinje gledaju kao na rtve nasilnih Srba, te se na
taj nain stavljaju u slubu zvaninih interpretacija rata koje dolaze
iz Hrvatske. 380 Narativne konstrukcije doprinose konstrukciji muslimanki kao jedinih rtvi silovanja od strane srpske vojske. Iako
se time ne eli negirati da su upravo one u najveem broju i bile
rtve i da je neophodno da se patnja ovih ena prizna a njihovi glasovi uju381, feministike interpelacije jednostavno ne smiju biti dio
procesa korumpirajuih falocentrinih tehnika etnikog monopola
i nametnutog upravljanja ivotom nakon traume382 , jednako kao ni
njenog negiranja. Feministiki aktivizam na taj nain ne iskorauje
u punom kapacitetu iz nametnutih okvira, to ga spreava da osvoji
ire prostore i izbori se za drukiju politiku kulturalnost. enski
pokret ne moe i ne treba dostignuti svoju puninu, njegovo jezgro se
ne moe konceptualizirati ali je to prostor koji omoguava eni da
se konstituie kao kritiki politiki subjekt gdje konstitutivne gran380 E. Helms, Gendered Visons of the Bosnian Future: Womens Activism and Representation in Post-War Bosnia and Herzegovina, p. 81.
381 Azra Hromadi, Challenging the Discourses of Bosnian War Rapes, in: J. A.
Johnson and J. C. Robinson (Eds.), Living Gender after Communism, Indiana
University Press, Bloomington, 2007, p. 170-171.
382 Ibid
181
ice, oblikovane metaforama materijalnosti, otvaraju kontrakulturna

jezgra i mrlje. 383
Poslije tzv. sljepila za rod u okviru domae retorike i samoupravne verzije real-socijalizma, rod se definitivno izborio da postane
tema, to i BiH uvrtava u red tranzicionih zemalja u kojima se razvoj civilnog drutva deava pod uticajem zapadnjakih paradigmi
meu kojima je i tzv. gender industrija. U BiH se rod na dramatian
nain ukrta sa pitanjima etnifikacije, konfesionalizacije i sveopte
politizacije etnokonfesionalnih identiteta. U takvom okviru je gender nerijetko gurnut u drugi plan, a pitanja kao to su siromatvo,
klasne podjele i razliiti oblici marginalizacije i deprivacije gotovo
nevidljiva. To svakako ide ruku pod ruku sa uvozom neoliberalne
idelogije koja promovie priu da klasa u (post)modernom drutvu
zapravo i nema. Lijek za izlaz iz stanje vidi se u promovisanju liberalne ideologije gdje bi u BiH svi bili graani (i graanke?) kao takvi,
bez obzira na etniku i druge pripadnosti, te bi drutvo konano
krenulu put modernizacije. enske inicijative se posmatraju kao
znaajan resurs u borbi za jednu takvu viziju budui da nadilaze etnokonfesionalne podjele, ali je problem to se u takvoj logici enski
aktivizam stavlja u drugi plan.
Uprkos brojnim antinomijama, uoenim zbog projektizacije, nesolidarnosti, nepostojanja socijalne baze, zavisnosti od meunarodne
pomoi, marginalizacije, nepoznavanja pa i odbacivanja feminizma
kao koncepta od strane nekih pojedinki i grupa, ne treba prenebregnuti ni domete koje je enski pokret ostvario. On je svakako taka
otpora i uporite za drukije forme i sadraje politikog djelovanja
od onih koje je nametnula etnopolitika, s jedne strane, ali i neoliberalna postpolitika koja je u biti depolitizujua budui da politiko
svodi na administriranje unaprijed definisanim potrebama koje su
per se uglavnom ekonomistike prirode. enske grupe su problematizovale teme koje su bile nevidljive u maskulinoj polnoj ekonomiji i
kroz svoje mree stvarale drukije obrise djelovanja koje nas izvlae
383 v. Butler, J. Univerzalnosti koje se natjeu, u: J. Butler, E. Laclau i Sl. iek,
Kontigencija, hegemonija, univerzalnost, str. 154.
182
iz neoliberalne opinjenosti depolitizacijom.

Iako, kako su neke aktivistkinje primijetile, nekad izgleda da
se ide korak naprijed a dva koraka nazad, stvoren je prostor u kojem ene stiu znaajne socijalne vjetine, osvjeuju se i uviaju da
imaju brojne potisnute potencijale a koji se otkrivaju upravo kroz
aktivistiko djelovanje i koje rastau lanu univerzalnu trasnparentnost i etnonacionalnog i postpolitikog. enske grupe su se izborile
za enske kvote, osnaivanje politiarki, alarmirale na svuda prisutan seksizam u medijima koji promovie rodnu segregaciju, izborile
se da nasilje u porodici postane i ostane bitna a ne vie tabu tema,
inicirale formiranje fondova enskog preduzetnitva, organizovale
proteste, javna okupljanja, razliite oblike edukativnih aktivnosti
za ene, umjetnike i konceptualne performanse, ostavi pri tom
svjesne protivrjeja mnotva dinaminih dogaaja koje su inicirale.
Prve su prelazile etnonacionalne linije i bile pionirke u aktivnostima
pomirenja i odrivog povratka. I one organizacije koje nisu imale
ovakve aktivnosti, ve su jednostavno pozivale ene na druenje
u svojim prostorijama, dale su svoj doprinos384, budui da nekad
prozaino izvlaenje ene iz kue bez nekog unaprijed zacrtanog
feministikog cilja daje prostor da se ene usmjere jedna na drugu
i kroz susrete i druenja pokrenu pitanja i teme koje ih tite. Jer, i
ovdje je rije o obliku borbe protiv nepredstavljivog odsustva izazvanog (maskulinim) poricanjem. 385 Time se zapravo rastae privid
univerzalnosti onog javnog i otvara prostor za razliite forme onog
graanskog koji se ne uzima kao pripisan status ve kao ono to se
stie politikom participacijom i artikulacijom razliitih drutvenih
odnosa i pozicija politikih subjekata, koji to tek treba da postanu. 386 Iako graansko drutvo i u slobodnim zemljama, kako navodi
Mil, ispunjava tek mali prostor svakodnevnog modernog ivota 387,
ono je potencijalan odraz vrline ljudskih bia da ive zajedno kao
384 Svaki oblik udruivanja na slobodnoj osnovi ima etiku dimenziju.
385 D. Batler, Nevolja s rodom, str. 94
386 C. Mouffe, The Return of the Political, pp. 69-71.

387 D. S. Mil, Potinjenost ena, str. 83.
183
ravnopravni388, ma koliko nam ove nie nekad djelovale nedovoljno velike, priznate i skrajnute sa glavnih puteva. Na slinom fonu,
Chantal Mouffe sjajno primjeuje u svojoj vizuri tzv. radikalne demokratije da se ideja opteg dobra nikada ne moe postii, da ostaje
foyer virtuel na koji stalno moramo referirati iako znamo da ga ne
moemo ostvariti. 389
Iz tog razloga, pokretu fali utopijske energije pri emu se
utopija ne posmatra kao neto nerealno, ve kao istorijski korektiv
ideologiji budui da nije povezana sa partikularnim interesima ili
vlau390 i ne moe se sabiti u neki politiki manifest ili program.
Utopija je stoga progresivni balans svakom konzervativnom esencijalizmu 391 i ona izotrava kritiku naeg vlastitog uma. Ona je, kako
je istakao Ernest Bloh (Ernst Bloch), viak znaenja (berschuss) koji
nadilazi ideoloki okvir iz kojeg je iznjedrena, te je rije o neem
neoekivano i nepredvidljivo novom. A u tome upravo lei snaga i
znaaj enskog pokreta, ukljuujui i bosanskohercegovakog, koji
otvara nove vizure i foajee za politiku participaciju ena, njihovu
samodefiniciju, omoavanje i profilisanje drukije drutvenosti na
fonu kontrakulturne kritike i nekonvencionalnih oblika politikog
djelovanja.
388 Ibid
389 C. Mouffe, The Return of the Political, p. 114.
391 Phillip E. Wegner, Imaginary Communities. Utopia, the Nation and the Spatial
Histories of Modernity, University of California Press, Berkeley, Los Angeles
and London, 2002, p. 199.
184
Metodologija studije
METODOLOGIJA
STUDIJE
Ovaj rad predstavlja dio istraivakog poduhvata da se utvrde

dometi, inicijative i kontroverze koje proimaju i prelamaju se kroz
enski pokret u postdejtonskoj BiH. Kako drutveni pokreti predstavljaju sloene entitete koji izmiu strukturaciji, poduhvat je bio
utoliko sloeniji. Pogotovo ako imamo u vidu da drutveni pokreti,
ak i onda kada nisu toliko jasno profilisani u javnosti, postoje ispod povrine (sintagma Alberta Meluija) uvaju domete ranijih
perioda aktivistikih borbi utkajui se pri tom jedni u druge. Iz tih
razloga, neophodno je bilo referirati i na ranije epohe kada dolazi
do profilacije prvih enskih organizacija i iznai zapostavljene
kontinuitetete ali i frakture i diskontinuitete radi naunih principa
objektivnosti, preciznosti i sistematinosti.
Iz tih razloga, pored teorijskih elaboracija, uraeno je i empirijsko istraivanje s ciljem potkrepljivanja tvrdnji o vanosti drutvenih
pokreta i otpora dominantnim redukcionistikim pristupima koje
ga svode na NVO sektor tendencija karakteristina za faktiki sve
tranzicijske zemlje i za dominantnu ideologiju globalizma i njene
185
neoliberalne razmrvljenosti.392 S tim u vezi, bilo je neophodno ponovo uvui drutvene pokrete u nauni i aktivistiki mainstream,
posebno enski kao najtrajniji i najustrajniji u razliitim epohama.393
Kako drutveni pokreti, kao to smo istakli, izmiu strukturaciji
i predstavljaju sloene fenomene kroz koje se prepliu razliite organizacije, mree, alijanse, formalne i neformalne grupe i pojedinci i pojedinke, aktivisti i aktivistkinje pokreta, kvalitativna metodologija se
pokazala kao pogodnijom osnovom za samo istraivanje. Ona polazi
od veberijanskih postulata razumijevanja (Verstehen) entiteta koji se
prouava a koji kreiraju sami/e drutveni akteri/ke. Ona takoe odgovara postulatima drutveno angaovane nauke i izbjegava asimetriju
izmeu tzv. subjekta i objekta istraivanja i otvara prostore za artikulaciju i subjektivizaciju navodnog objekta koji se vjetaki, dihotomno odvaja u tzv. vladajuoj epistemologiji zarad potkrepljivanja
vladajueg naunog argona te kao takav odgovara uspostavljenim
hijerarhijama u nauci, ali i drutvu. Kvalitativna metodologija polazi
od jednostavne injenice da se stavovi i mnjenja ne formiraju izolovano, da ne iskau iz glava ljudi ve da se formiraju u realnom
drutvenom kontekstu koji izmie preciznim mjerenjima. Time se
naravno ne negira znaaj kvantitativne metodologije, pogotovo njenih
prednosti kao to su vea preciznost i olakana statistika obrada podataka. Iz injenice da kvalitatativna metodologija ponekad prijeti da
skrene u konstruktivizam i da istraivau/ici da preveliku slobodu u
interpretaciji podataka394, najprimjerenija je kombinacija obje metode
392 Sintagma nedavno preminule politiarke Margaret Taer da ne postoji drutvo,
ve samo pojedinci i njihove porodice, odslikava ovu neoliberalnu razmrvljenost koja zapravo govori o nemogunosti kolektivne akcije karakteristine za
enske i svake druge pokrete, ali i o svojevrsnoj smrti politike u eri postojeih
modela ekonomske, politike i svake druge produkcije u eri globalizacije i
sveopte depolitizacije.
393 Myra Marx Feree, Carol McClurg Mueller, Feminism and the Womens
Movement: A Global Perspective, in: D. A. Snow, S. A. Soule and H. Kriesi
(eds.), The Blackwell Companion to Social Movements, p. 576.
394 Brian C. Rathbun, Interviewing and Qualitative Field Methods: Pragmatism

and Practicalities, u: J. M. Box-Steeffenmeier et al (eds.), Oxford Handbook of
Political Methodology, Oxford University Press, Oxford, 2010, pp. 687-701.
186
radi bolje kontrole istraivake analize. Iz tih razloga su u ovom

istraivanju, pored dubinskih intervjua kao tipine tehnike kvalitativne metodologije, koriteni i upitnici kao najkoritenija tehnika
kvantitativne metodologije.395 No, ona je koritena u svrhu kontrole i
deskripcije, dok je kvalitativni pristup ostao kljuan segment eksplanacije i otkrivanja dubljih slojeva aktivistikog djelovanja u njegovoj
nepredvidljivosti i kreativnoj turbulenciji396 koji u pukom kvantitativnom pristupu ostaju nedoreeni ili preueni jer onemoguavaju
elaboraciju slojevitosti iskustava. Eventualni nedostaci kvalitativne
metodologije su ovdje kontrolisani principima interne i eksterne
validnosti397, stalnim kretanjem naprijed i nazad tokom samog
istraivakog procesa398, ime je omogueno da sam istraivaki
proces ne bude vjetaki odvojen od vlastitih rezultata, ve da im se
stalno vraa i propitkuje ih.
Uzorak istraivanja inile su enske grupe iz razliitih dijelova
BiH radi osiguranja ravnomjerne geografske zastupljenosti, utemeljenja otkrivenih generalija uz ouvanje poliperspektive i prepoznavanja doprinosa enskom pokretu svake enske grupe i intervjuisane aktivistkinje ponaosob. Iz tih razloga, svaki dubinski
intervju zasluuje da se posmatra i kao posebna cjelina u svojoj
subverzivnoj viestrukosti i rasutosti399, budui da su u svaki od
njih ene utkale svoje line aktivistike prie. ivjei svoje ivote
tranzicijski, u kojem se prepliu sjeanja na nekadanje domete i
ogranienja tada vladajue paradigme emancipacije, kao i remisencije na predratno, ratno i postratno vrijeme, ene su na tim rub395 Time se ne umanjuje znaaj kvalitativne metodologije koju ne treba definisati kao ono to kvantitativna metodlogija nije (A. Bryman, Social Research
Method, p. 381).
396 Judith Okely, Thinking through fieldwork, in: A. Bryman and R. B. Burgess
(eds.), Analyzing Qualitative Data, Routledge, London and New York, 2002,
p.21.
397 Ibidem
398 Alan Bryman, Robert G. Burgess (Eds.), Analyzing Qualitative Data, Routledge, London and New York, 2002, p. 3.
399 D. Batler, Nevolja s rodom, str. 38.
187
nim dijelovima izmeu prolosti, sadanjosti i budunosti gradile

specifine strategije rezistencije i borbe za vlastito uee i doprinos
u javnoj sferi bh. drutva u odnosu na uspostavljena pravila igre koje
same nisu kreirale, ali opet s onu stranu nametnutih hijerarhija ije
frakture otvaraju prostore za razliite dezidentifikacijske otpore.
Time su olabavljivale uspostavljene drutvene okole i gradile otpore
spram nasilnih interpelacija o sebi kao drugom polu.
Dubinski intervjui obavljeni su sa sljedeim aktivistkinjama iz
bh. enskih grupa: Jadranka Milievi i Vedrana Frato, Fondacija
CURE, Sarajevo 3. februar 2011. (pilot intervjui), Nuna Zvizdi,
ene enama, Sarajevo, 9. februar 2011, ermana eta, enski
edukativni centar Nahla, Sarajevo, 14. mart 2011, Sabiha Kurti,
Snaga ene Zenica, 2. septembar 2011, Mirjana Penava, Forma
F, Mostar, 5. septembar 2011, Minva Hasi, Orhideja, Stolac,
5. semptembar 2011, Miomira Kruni, enski centar Trebinje,
6. septembar 2011, Dragana Dardi, Helsinki parlament graana
Banja Luka, 14. septembar 2011, Nada Golubovi i Lana Zajevi,
Udruene ene Banja Luka, 15. septembar 2011, Sajma Gajeti,
ene to mogu, Banja Luka, 15. septembar 2011, Aida Behrem,
ene sa Une, Biha, 16. septembar 2011, Nada Dodig, Udruenje
ena Derventa, Derventa, 26. Septembar 2011, Munevera Zeevi,
Kakanjke Uok, Kakanj, 9. oktobar 2011, Mujesira Haman,
Udruenje ena Tuzle, 12. Oktobar 2011, Sabiha Husi, Medica, Zenica, 17. oktobar 2011, Senka Zulum, Viktorija99, Jajce, 19.
Oktobar 2011, Bosa Mileti, Most, Viegrad, 22. oktobar 2011.
Intervjuisane su i dvije teoretiarke koje su angaovane na brojnim
poljima aktivistikog djelovanja u enskom pokretu da bi se uspostavila i svojevrsna kritika distanca i stekli dublji uvidi u domete artikulacije i kontrakulturanosti bh. enskog pokreta prof. dr. Jasna
Baki-Mufti, Pravni fakultet, Sarajevo, 14. novembar 2011. i dr.
sc. Zilka Spahi-iljak, Centar za interdisciplinarne postdiplomske
studije (CIPS), Sarajevo, 19. novembar 2011.
Na glavna pitanja je, nadam se, odgovoreno u ovom istraivanju,
ali ostaju dileme i nemir u kojoj mjeri se ovi odgovori mogu katego-
188
rizovati i uokviriti u nauni argon. Neki od problema su svakako

povezani sa fokusom istraivanja na kvalitativnom pristupu i samom
tehnikom nestrukturisanih odnosno polustrukturasnih intervjua koji
ponekad prijete da odvedu u preveliku slobodu interpretacije400 na
utrb dobijanja sistematinih i pouzdanih podataka, kao i dinamine
strukture drutvenih pokreta kao polimorfnih fenomena koje je teko
sistematino istraiti. U ve izreenoj injenici da drutveni pokreti
izmiu strutkuraciji i tzv. gvozdenom zakonu oligarhije lei i njihova mo: u osvajanju prostora slobode za automnu artikulaciju i protok
ideja, miljenja, promiljanja, drutvenu kritiku kroz razliite performativne prakse i diskurzivne take otklona, spreavanju irenja rodnih stereotipija i invencije novih, kao i razliite formalne i neformalne
susrete kroz koje se aktivistkinje osnauju i omoavaju jedna drugu.
Kako drutveni pokreti imaju vie dimenzija budui da nisu fiksirani u vremenu, prostoru, lanstvu, i u svakom pokretu se prepliu
razliite organizacije, mree, zajednice, i ljudi aktivisti i aktivistkinje pokreta.401 U tome lee ogranienja ove studije, ali i svojevrsan teorijski-aktivistiki apel da drutveni pokreti uu u nauni ali i
aktivistiki mainstream bosanskohercegovakog drutva koje vapi za
transformacijom i preobraajem. Kao takav, ovaj apel ostaje kontradiktoran ali i kontrakulturan u propitivanju samih uporita i ishodita
enskog pokreta u BiH, ali i regionu uopte. Jer, kao to je suptilno
primijetila Rada Ivekovi, ene se nalaze u protivrenom poloaju
da zahtijevaju veu vidljivost kako bi ostvarile svoja temeljna,
bazina ljudska prava, ali da opet zahtijevaju i odreenu nevidljivost
usljed nelagodnosti etnonacionalne patrijarhalne kulture koja predstavlja kontekst enskih aktivistikih profilacija.402
400 Vie o dilemama kao i potencijalima intervjua kao tehnike istraivanja vidjeti:
Brian C. Rathbun, Interviewing and Qualitative Field Methods: Pragmatism
and Practicalities, u: Janet M. Box-Steffenmeier et al (eds.), Oxford Handbook
of Political Methodology, Oxford University Press, Oxford, 2010, pp. 687-701.
401 Nancy Whittier, Meaning and Structure in Social Movements, u : David S.
Meyer, Nancy Whittier, Belinda Robnett (eds.), Social Movements: Identity,
Culture and the State, Oxford University Press, Oxford, 2002, p. 289.
402 R. Ivekovi, (Ne)predstavljivost enskog u simbolikoj ekonomiji: ene, nacija
189
Odabrane enske grupe u BiH
ODABRANE ENSKE
GRUPE U BIH
Fondacija CURE
Fondacija CURE je feministiko-aktivistika organizacija
koja djeluje za jednakost spolova i rodova zalagajui se za pozitivne drutvene promjene putem obrazovnih, umjetniko-kulturnih
i istraivakih programa. CURE je organizacija profesionalaca/ki i volontera/ki koji/e izlaze na ulice u znak javnog protesta
protiv nasilja, diskriminacije, krenja zakona i osnovnih ljudskih
prava, organiziraju performanse protiv nasilja, pozivaju umjetnike/ce, naunike/ce, edukatore/ice, aktiviste/ice, graane/ke na
akciju i konkretan lini doprinos za kreiranje boljeg i zdravijeg
bosanskohercegovakog drutva.
Kontakt: Fondacija CURE, obanija 12, 71 000 Sarajevo, +387
33 207 561, www.fondacijacure.org, info@fondacijacure.org
i rat nakon 1989. godine, u: B. Arsi (prir.), ene, slike, izmiljaji, 29.
191
Forma F Mostar
Udruga Forma F je nevladina, nepolitika i neprofitna organizacija, koja podrava bosanskohercegovaku enu u (re)integriranju u
drutvenu zajednicu na nain da uspjeno i ravnopravno sudjeluje u
ekonomskom, javnom i politikom ivotu zajednice i regije.
Forma F razvija programe ekonomskog osnaivanja ena,
osnaivanje ena za uee u javnom i politikom ivotu, te projekte
saradnje lokalnih ena s izabranim predstavnicima na svim razinama vlasti u cilju zatite i promocije ljudskih prava, razvoja demokracije i civilnoga drutva. Kroz svoje programe provode treninge,
radionice i edukacije za ene, pruaju profesionalne obuke i pomo
za samozapoljavanje, rade i na jaanju saradnje izmeu razliitih
etnikih skupina u BiH s ciljem stvaranja dugoronog mira i stabilnosti u BiH i u regionu i potiu saradnju izmeu civilnog, vladinog
i poslovnog sektora razvojem zajedniki programa.
Kontakt: Ul. Alekse antia 28a, 88 000 Mostar, +387 36 580 124,
formaf@bih.net.ba
Helsinki parlament graana Banja Luka

Helsinki parlament graana (HPG) Banja Luka (HPG) je
registrovan 1996. godine kao lokalna nevladina organizacija u
Republici Srpskoj/Bosni i Hercegovini. Od tog vremena HPG Banja
Luka je aktivno ukljuen u promociju, jaanje i povezivanje civilnih
inicijativa, radei na pomirenju i osnaivanju marginalizovanih
drutvenih grupa za politiko djelovanje na lokalnom i regionalnom
nivou.
Svoju viziju HPG Banja Luka nastoji ostvariti djelovanjem kroz
tri programska podruja: jaanje civilnog drutva i transformacija
192
javne vlasti u servis graana, zalaganje za rodnu jednakost i

stvaranje uslova za intenzivnije ukljuivanje mladih u javni ivot.
Kroz svoje programe HPG Banja Luka organizira treninge za
marginalizovane drutvene grupa, naroito ene i mlade, te
osnovne i napredne treninge za profesionalne grupe, kao i izdavanje
publikacija.
Kontakt: Helsinki parlament graana Banja Luka, Mie Stupara
68, 78 000 Banja Luka, +387 51 432 750, www.hcabl.org, hcabl@
blic.net
Infoteka Zenica
INFOTEKA Zenica enski informaciono dokumentacioni
centar je dobrovoljno, nestranako i samostalno udruenje
graanki i graana okupljenih oko feministikih principa,
optih principa nenasilja u odnosu na spol, principa
nediskriminacije, enskih ljudskih prava i ljudskih prava uopte.
U svome radu kroz radionice fokisurali su se na osnaivanje
mladih ena i djevojaka, na podrku enama i djevojkama romske
nacionalnosti i jaanje politike i drutvene angairanosti ena,
organiziranjem ulinih akcija nastoje podii svijest javnosti o
nasilju i diskriminaciji nad enama, a uz to organiziraju eduakacije
profesionalaca/ki u institucijama.
Kontakt: INFOTEKA - enski informacioni dokumentacioni
centar Zenica, Mejdandik 4, 72 000 Zenica, +387 32 446 260,
infoteka@infoteka.org.ba
Kakanjke Uok
Udruenje graana Kakanjke Uok osnovano je 1993. godine sa
ciljem pomoi eni u svim segmentima drutva. To je multietniko
193
Udruenje i broji oko 50 lanica razliite starosne i kvalifikacione

strukture.
U svojim programima fokusiraju se na brigu o eni u svim
segmentima drutva kroz obrazovanje, politiku, ekonomiju, kulturu
sa ciljem poboljanja statusa ene i poloaja na svim nivoima, pa su u
skladu s tim implementirale i kurseve enleskog i bosansko-hrvatskog
jezika, daktilografije, informatike i kurs tkanja. Njihovo djelovanje
obuhvaa podruje Opine Kakanj, i dosada su kroz svoje programe
putem treninga i radionica educirale 300 ena o pitanjima prava
ena u drutvu, ekonomskom jaanju ena i jednakosti spolova,
nasilju nad enama, a u svoj radu pored raznih kurseva praju i
pomo za stare i iznemogle osobe.
Kontakt: UG Kakanjke Uok, ehidska b.b, 72 240 Kakanj, +387
32 554 483, uzok@bih.net.ba
Medica Zenica
Udruenje Medica Zenica je struna nevladina organizacija,
koja od aprila 1993. godine kontinuirano prua psihosocijalnu
i medicinsku podrku enama i djeci rtvama ratnog, a potom i
poratnog nasilja, te seksualnog nasilja u mirnodopskim uslovima,
rtve porodinog nasilja, kao i rtve trgovine ljudima.
Pristup enama i djeci, rtvama ratne i poratne traume, kao
i nasilja ukljuuje pruanje usluga sigurne kue (zbrinjavanje,
logistika podrka, psihosocijalni rad savjetovanje, individualni
i grupni terapijski rad, pruanje sveobuhvatne podrke)
savjetovalita, SOS telefona, kriznog centra, djeije kue i djeijeg
dnevnog centra i prihvatilita za djecu iz rizinih grupa, okupacione
terapije i ekonomskog osnaivanja kroz program zanatskih obuka
u Medici Zenica i u ruralnim sredinama, pruanje pravne pomoi,
194
pruanje psihosocijalne i medicinske pomoi i podrke na terenu, te

pruanje podrke i pomoi mukarcima u psiholokom savjetovalitu
i na terenu.
Medica Zenica realizuje edukativne, istraivake, zalagake i
izdavake projekte usmjerene na promociju i zatitu ljudskih prava,
prevenciju i rehabilitaciju od ratne traume, seksualnog i porodinog
nasilja, uspostavu referalnih mehanizama, uspostava jedinstvene
baze podataka na podruju Opine Zenica i institucionalnih mrea
uz koritenje postojeih resursa iz zajednice, te suzbijanje trgovine
ljudima.
Kontakt: Udruenje Medica Zenica, Krivae 40, 72 000 Zenica,
+ 387 32 463 920, www.medicazenica.org, medica1@bih.net.ba
Most Viegrad
Udruenje ena MOST Viegrad formirano je 1998. godine s
vizijom da ene u bosanskohercegovakom drutvu budu ravnopravne u svim podrujima rada i ivota.
Njihovi programi obuhvaaju okrugle stolove, konferencije,
radionice, radne grupe, kole feminizma za ensku, srednjokolsku,
seosku i povratniku populaciju i iru javnost, te ih na taj nain
informiraju i educiraju o enskim pravima, o spolnom i /ili rodnom
baziranom nasilju, nasilju nad enama, a pored toga organiziraju i
akcije povodom obiljeavanja Svjetskog dana borbe protiv trgovine
ljudima, imaju uee na lokalnom radiju, i pruaju besplatnu pravnu
pomo te kurseve engleskog jezika, informatike za ene i djevojke.
Kontakt: Udruenje ena MOST Viegrad, Karaoreva 23; 73
240 Viegrad, +387 58 622 715, uz_most@yahoo.com
195
Nahla Sarajevo
Centar za edukaciju i istraivanje Nahla osnovala je 2000.
godine grupa mladih ena s ciljem da bosanskoj eni prui prostor u kojem e se osjeati sigurno i prihvaeno i dobiti priliku da
se obrazuje, drui, proiruje i obogauje svoja znanja i iskustva, te
usvoji vjetine neophodne za uspjeno obavljanje posla i aktivno
uee u drutvenom ivotu. Svojim programskim aktivnostima
nude razliite vrste kurseva, seminara i radionica koji poveavaju
anse ena da pronau adekvatan posao i daju im samopouzdanje
da unesu promjene u svoj ivot, lino i profesionalno usavravanje,
edukacije o vjeri, kreativne radionice ivanja, slikanja i runog rada,
i razliite odgojno-obrazovne i zabavne sadraje za mlade i djecu, te nude usluge koritenja biblioteke i itaonice, fitnes centra,
djeije igraonice i psiholoko savjetovalite, i organizuju razne kulturne dogaaje kao to su: izlobe, dokumentarne i poetske veeri,
umjetniki performanse i sedmice kulturne batine.
Kontakt: Centar za edukaciju i istraivanje NAHLA centralni
ured u Sarajevu, Demala Bijedia 122, 71 000 Sarajevo, +387 33
710 650, www.nahla.ba, info@nahla.ba
Centar za edukaciju i istraivanje NAHLA - podrunica u Bihau,
Prilaz ul. Bosanskih ehida bb, 77 000 Biha, +387 37 328 200,
nahlabihac@gmail.com
Orhideja Stolac
Udruenje Orhideja osnovano je 2004. godine kako bih na irem
podruju Opine Stolac afi rmiralo ene i pomoglo im u njihovom
razvoju kroz edukacije, pomo u malom biznisu te pokretanju
proizvodnje. Udruenje broji 100 lanica koje su kroz razne projekte
196
i edukacije postale lanovi/ce.

Orhideja radi mnogo projekata koji su usmjereni na njezinu
misiju, odnosno edukaciju za razvoj vjetina, radionice suvenira,
ivanje, poljoprivredne edukacije, marketing, ekoloke radionice,
zatim organizuju seminare o ravnopravnosti spolova, pravima ena,
a veliki dio svog rada posvetila je podrujima koja su ugroena
minama. Trenutno Udruenje Orhideja bavi se proizvodnjom
hercegovakih domaih proizvoda i nastoji da otkup zasniva na
domaoj proizvodnji kroz otkup proizvoda od lokalnih proizvoaa
kako bi unaprijedili domau proizvodnju, pa su i oformili
zadrugu Hercegovka kako bi zajedniki proizvodile i promovirale
hercegovake proizvode i etno turizam ovoga podneblja.
Kontak: Udruenje ena Orhideja Kralja Tomislava b.b., 88 360
Stolac, +387 36 854 647, www.orhideja.org, ugorhideja@yahoo.com
Sarajevski otvoreni centar

Sarajevski otvoreni centar je nezavisna, nestranaka i neprofitna
organizacija koja promovie puno potivanje ljudskih prava i smanjenje
nivoa diskriminacije na osnovu spola, seksualne orijentacije i rodnog
identiteta. Sarajevski otvoreni centar je organizacija koja osnauje
ene i LGBT (lezbejke, gejeve, biseksualne i transrodne) osobe kroz
aktivnosti u zajednici, promovie ljudska prava ena i LGBT osoba u
drutvu, te zagovara za promjene legislative i politika vlasti u Bosni
i Hercegovini. Sarajevski otvoreni centar je osnovan 2007. godine,
a intenzivno radi od 2011. godine, kada je otvoren prvi ured te je
okupljen prvi tim koji radi u Sarajevskom otvorenom centru.
Sarajevski otvoren centar organizuje radionice, treninge,
okrugle stolove i savjetovanja; izlobe, projekcije filmova, diskusije
i druge kulturne dogaaje; implementira programe podrke LGBT
osobama; dokumentuje sluajeve krenja ljudskih prava i zagovara
197
izmjene i usvajanje novih pravnih akata; uestvuje u meunarodnim

zagovaraim akcijama prema tijelima Evropske unije i Ujedinjenih
nacija.
Kontakt: Sarajevski otvoreni centar, obanija 12, 71 000
Sarajevo, +387 33 200 073, office@soc.ba, www.soc.ba
Snaga ene Zenica

Udruenje Snaga ene registrovano je 2005. godine sa vizijom
ravnopravnog sudjelovanja ena u rjeavanju problema kako
u porodici tako i u zajednici i ostvarivanju svojih prava, kao i
ekonomsko jaanje ena.
Cilj ekonomskog osnaivanja ene ovo Udruenje provodi kroz
izradu tradicionalnih rukotvorina, tako da je od same registracije
do danas veliki broj ena edukovan kroz kurseve tkanja, pletenja
i heklanja, ivanja, slikanja na staklu, svili i na platnu. Pored ovih
aktivnosti, uduenje je odralo i modne revije sa radovima svojih
lanica, kao i niz izlobi na kojima su lanice predstavile svoje
umjtenike radove, te se bave i humanitarnim radom.
Kontakt: Udruenje Snaga ene, Marala Tita 20, 72 000 Zenica,
+387 61 794 719, sabihakurtic@hotmail.com
Udruene ene Banja Luka
Udruene ene Banja Luka je nevladina organizacija osnovana
1996. godine u Banjaluci. Kroz aktivnosti i projekte organizacije
zalau se za unapreenje drutvenog poloaja ene i njeno pravo na
ivot bez nasilja u porodici i javnom ivotu.
Kroz svoje aktivnosti usmjereni su na poboljanje poloaja ena
u naem drutvu u porodici i javnom ivotu kroz eliminisanje
198
svih oblika nasilja nad enam, i na postizanje ravnopravnosti polova,

zalau se za osiguravanje efikasne podrke i servisa za ene i djecu
rtve nasilja, kao i ostvarivanje uticaja na donoenje i promjenu
diskriminirajuih zakona i javnih politika u ovoj oblasti, zatim na
ravnopravnost polova u politikom i javnom ivotu, te na smanjenje
rodnih stereotipa u medijima, uticaja na pozitivne promjene
medijskih politika i programa u smislu poveanja vidljivosti ena i
enskih problema u medijima, rodno sensitivna edukacija medijskih
radnika i rada u kreiranju informiranog javnog miljenja o gender
diskriminaciji i aktivnom ukljuenju u borbu za poboljanje poloaja
ena u naem okruenju.
Kroz svoje programske aktivnosti, organizacija Udruene ene
Banja Luka provodi tematske treninge i radionice namijenjenih
izgradnji kapaciteta lokalnih nevladinih organizacija, udruenja
graana razliitih profila, politikih stranaka, zvaninih institucija
i poslovnog ektora, radi istraivanja i izdaje publikacije.
Kontakt: Udruene ene Banja Luka, Kalemegdanska 18, 78 000
Banja Luka, +387 51 462 146, www.unitedwomenbl.org, office@
unitedwomenbl.org
Udruenje ena Derventa
Udruenje ena Derventa osnovano je na osnivakoj skuptini
odranoj 2005. godine na inicijativu grupe ena koje su eljele
da organizovanim djelovanjem i radom utiu na ostvarivanje
ravnopravnosti polova u svim segmentima drutva i veem
angaovanju za jaanje poloaja ena, ukidanja svih oblika
diskriminacije i ostvarivanja zatite ljudskih prava, posebno enskih.
Glavne ciljeve U Derventa ostvaruje pratei primjene
konvencija i zakona o ukidanju svih oblika diskriminacije po
polu, dobi, naciji i vjeri, promovie gender principe ravnopravnosti
i radi na implementaciji zagarantovanih ljudskih prava, prua
strunu pomo u zatiti prava ena i mladih; djeluje preventivno i
edukativno putem seminara, radionica, tribina, okruglih stolova itd.
u borbi protiv svih oblika nasilja nad enama i djecom, drutvenim
199
osnaivanjem ena, zdravstvenim prosvjeivanjem mladih i ena.

Uestvuje aktivno u radu optinske komisije za ravnopravnost
polova, bavi se kampanjama putem tematskih broura, letaka,
plakata i drugog propagandnog materijala.
Kontakt: Udruenje ena Derventa, Nikole Tesle bb, 74 400
Derventa, +387 53 332 260 www.uzderventa.or, jovanka.uzd@
gmail.com
Udruenje ena Tuzle

Udruenje ena Tuzle je nevladina, nestranaka organizacija osnovana 1992. godine, koja okuplja ene Tuzle bez obzira na njihovu
nacinalnu pripadnost, starosnu dob i kolsku spremu. U svome radu
Udruenje ena zalae se za promociju enskih ljudskih prava i aktivno uee ena u demokratskim promjenama drutva, ouvanje
kulturne tradicije bosanskohercegovakih naroda i narodnosti, te
brige o djeci bez roditeljskog staranja, i pruanje psihosocijalne
pomoi enama oboljelim od karcinoma dojke.
Za svoj humani rad i djelovanje u gradu Tuzli nagraeno je
Tuzlanskom plaketom sa zlatnim grbom grada, a organizirali su i
mnogobrojne malonogometne turnire za ene, festivale enskih vokalnih ansambala, razne humanitarne aktivnosti, radionice i okrugle stolove te edukacije za mlade djevojke i ene o aktuelnim temama.
Kontakt: Udruenje ena Tuzle, Trg Kapija, Prekinute mladosti
3, 75 000 Tuzla, +387 35 278 388, www.tuzlanke.comudruzenjezena.tuzle@gmail.com
200
Udruenje ene enama

ene enama su samoorganizovana enska grupa osnovana
1997. godine, koja osnaivanjem ena i enskih grupa doprinosi
razvoju graanskog drutva, zalaui se za potivanje enskih
ljudskih prava u svim oblastima privatnog i javnog ivota.
Aktivnosti programa su obrazovanje, istraivanje, izdavatvo
i javno djelovanje s ciljem promovisanja enskih ljudskih prava,
smanjivanju diskriminacije i nasilja protiv ena, osnaivanju enskog
pristupa pravdi i poveanju enske uloge u odluivanju i liderstvu.
Udruenje organizira seminare, radionice, okrugle stolove, javne
rasprave te samostalno ili u suradnji sa partnerskim organizacijama
izdaju publikacije.
Kontakt: Udruenje ene enama, Derebent 41, 71 000 Sarajevo, +387
33 219 640, www.zenezenama.org, zene2000@zenezenama.org
Viktorija 99 Jajce
Organizacija je poela sa radom 1996. godine pod nazivom
STOPE NADE, a od 1999. godine nastavlja sa radom kao Viktorija
Livno podruni ured Jajce, da bi se 2002. godine preregistrirala u
Viktorija 99 Jajce.
Udruenje ena Viktorija 99 je nevladina, vanpolitika,
multinacionalna organizacija koja organizirano radi na ostvarivanju
programskih ciljeva, fokusirana prije svega na poboljanje
201
uslova kvaliteta ivota ena. Organizacija je poela sa radom na

aktivnostima edukacije, humanitarnoj pomoi, dok danas ima
svoje programe koji obuhvaaju edukaciju, kulturno- ekoloke,
humanitarne, psihosocijalne programe, javno zagovaranje s ciljem
obrazovanja ena o principa demokratskog drutva, afi rmacijom
ena i njihovim angaovanjem u drutvu kao i ekonomskom
osnaivanju poboljanju uslova ena u radu i u drugim aktivnostima.
Kontakt: Udruenje ena Viktorija 99, Kralja Tomislava bb, 70
101 Jajce, +387 30 654, info@viktorija99.ba
ene sa Une Biha

Udruenje ene sa Une Biha osnovano je 1994. godine od
strane pojedinaca opredijeljenih da pomognu graanima u jaanju
na ekonomskom, socijalnom i politikom planu, planiranju i
provoenju pozitivnih procesa u drutvu.
ene sa Une je nepolitika, nevladina i neprofitna asocijacija
koja radi u ostvarivanju svojih statutarnih ciljeva, pa tako unutar
Udruenja djeluju : Sigurna kua sklonite za rtve nasilja u
porodici, rtve seksualnog zlostavljanja i trgovine, Centar za
besplatne pravne savjete, lokalni volonterski servis i odjel za
implementaciju projekata. Unutar svojih programa ovo Udruenje
prua adekvatan smjetaj enama i djeci rtvama traume i nasilja
tokom procesa njihovog oporavka u Sigurnoj kui, koje ukljuuje
i odgovarajuu strunu pomo, individualni i grupni terapijski rad,
te ekonomsko osnaivanje kroz pohaanje kurseva za zapoljavanje
i samozapoljavanje, potom pruaju besplatnu pomo fizikim
licima, graanima, enama rtvama porodinog nasilja i socijalno
ugroenim kategorijama.
Kontakt: Udruenje ene sa Une, Krupska 26, 77 000 Biha, +387
202
37 220 855, www.zenesaune.org, zena-una@bih.net.ba
ene to mogu Banja Luka

Udruenje graana ene to mogu Banja Luka osnovano je 2001.
godine s ciljem pruanja podrke eni i porodici, jaanju svijesti
o ulozi ene u savremenom demokratskom drutvu to podrazumijeva: kulturu, nenasilje, teleranciju i druge temeljne vrijednosti
demokratskog civilnog drutva.
U svome radu Udruenje se zalae za ravnopravnost ena i u
skladu s tim organiziraju edukacije i kurseve o enskim pravima,
nastoje da ekonomski osnae ene kroz kurseve starih zanata,
osnovali/le su i ametersko-kulturno drutvo enski hor Lira, te
pruaju pomo starim i bolesnim osobama.
Kontakt: Udruenje graana ene to mogu, Cara Lazara 20, 78
000 Banja Luka, +387 51 464 144, ztmbl@inecco.net
enski centar Trebinje

Udruenje za pomo djeci i enama rtvama porodinog nasilja
enski centar Trebinje osnovala je grupa graana 2002. godine
kao izraz potrebe da se javno progovori o porodinom nasilju nad
enama i djecom koje se tretiralo kao privatni problem pojedinca,
a ne kao problem cijelog drutva. Aktivnosti ove organizacije
usmjerene su na razliite oblasti kao to su javni ivot, zdravstvo,
socijalna zatita, ekonomija, u kojima se kroz organiziranje
seminara, edukacija, konferencija, ulinih akcija i slino nastoji
203
informirati i educirati javnost o problemima porodiinog nasilja,

trgovinom ljudi, zdravstevnoj zatiti i djeijim ljudskim pravima,
potom usmjereni su i na zalaganje za djeija i enska ljudska prava
kao i ekonomsko osnaivanje ena i njihovom boljem poloaju u
porodici i u drutvu, i pruanje psihosocijalne pomoi.
Vano je jo spomenuti i da je enski Centar prepoznao potrebe
socijalno ugroenih sugraana, pa su tako organizirali akcije
prikupljanja i podjela paketia hrane, igraaka, gardarobe i drugih
prigodnih poklona za svoje sugraane prvenstveno za djecu i ene
rtve porodinog nasilja.
Kontakt: NVO enski centar Trebinje, Hrupjela 69, 89 101
Trebinje, +387 59 225 767, www.zenskicentar.org, zenski.centar.
trebinje@gmail.com
204
Summar y
SUMMARY

The Womens Movement in

Bosnia and Herzegovina
- in the words of a counterculture
*
One cannot speak of civil society in substantive terms without
reviewing the role of social movements as collective agents within
civil society. In the existing socio-political, scientific, and activist
mainstream, a reductionist view of civil society prevails. It is tantamount to nongovernmental organizations (NGOs) that act in a
dispersed manner in public space. They do not ask deeper questions
about the nature of their interactions and their contribution to a
substantive, and not merely formal, democratization.
The rise of the modern era also brings the expansion of civil
society as an ideal-type category expanded with the rise of modern-
205
ism as a parallel sphere to absolute, unlimited political power. It is

characterized, in the normative sense, by spontaneity, volunteerism,
solidarity, and anti-hierarchy (Vukain Pavlovi), as opposed to the
bureaucratic structures of the modern state that seek to establish
norms for human life through the more-or-less subtle mechanisms
of normalization. This led either to the idealization of civil society,
or to its restraining and silencing in order not to destabilize the
newly-established status quo.
With its spontaneity and anti-hierarchical nature, civil society
opened a window for women, whose classical gender roles - specifically their duties - were not questioned, even by modernism.
Since being a woman is biologically predetermined and situated in
the sphere of pre-sociality (see the contract theories of John Locke
and Jean-Jacques Rousseau), politicization of the so-called woman
question was systematically hampered and often publicly designated as something vulgar, unworthy of the high but simultaneously
jejune politics that does not not care for the changes in the pulse
of life. And not only was it vulgar, but also dangerous, threatening
the bipolarity of cultural two-forms (the phrase of Judith Butler)
and the dichotomies without which society would lose its cognitive
maps and, allegedly, slide into anarchy.
However, the revolutionary changes shaking up the world also
shook up women, inspiring them to fight against their own deprivation, a deprivation they themselves never chose, in terms of human rights, but which was imposed upon them ever since the Ancient Greek and Roman version of patriarchy, which viewed them
as something ahistorical, a priori known and knowable. The fight
for self-determination was not only theoretical but was constantly imbued with practical involvement in various fields of political
struggle: the fight against slavery, the destruction of nature, colonial conquest and imperialism, and almost all forms of destruction,
oppression, and exploitation.
In this struggle, theory and practice developed together and
strengthened one another, as confirmed by ontological works of Mary
206
Summar y
Wollstonecraft, Harriet Taylor, George Sand, Elizabeth Stanton, etc.

These dedicated women fought not only for formal equality, but also
for the purification of political equality with new and completely
different political sentiments, and for the constant expansion of the
concept of demos, which was characterized in the modern epoch by
middle-aged men of the middle and upper classes. For this reason,
Herbert Marcuse pointed out that feminism and the womens movement were characterized by receptive sensitivity juxtaposed with the
repressive productivity of the modern capitalist system.
*
Social movements are the most meaningful and creative bearers
of social change due to their massive scale, spontaneity, and antihierarchical nature, which elude the iron law of oligarchy that
characterizes political parties. The womens movement, according
to many interpretations, belongs amongst the most important social
movements since it has marked two centuries in which social movements have been largely spoken of as novelties of political modernity. As such, it has suffered many changes, but has also initiated
tectonic political turmoil. While the labor movement has virtually
disappeared from the public discourse, the womens movement is
not only spoken of, but has also taken on a global dimension.
Women, as those who are on the political and social margin,
opened up the traumatic core of the system (in the words of Ernesto Laclau) and could not be stopped. They destabilized basic
prejudices and dichotomies such as the division of the private and
public spheres. While the political was considered to be a public
thing (res publica), the private was considered politically irrelevant
and ontologically lower than the abstract concept of public interest, the common good. But woman activists have noticed that this
depolitization of the private sphere is a also political decision, or
rather a precedent whereby subtle practices of exclusion preclude
various different social groups, including women, from obtaining
207
the status of full citizens. And the notion of the common good in
its false universality is actually full of concrete contents, based on
private interests, in order to even have a real impact. The feminist
phrase the personal is political revolutionized political theory and
practice. Without this phrase, the almost daily domestic violence
suffered by women would have remained a private, and not a public
matter.
In order to attract attention to the mimicry of this abstract
universality, women utilized different performative strategies; they
used both conventional and unconventional forms of political struggle, raiding the offices of womens magazines, burning their bras,
occuppying public transport, and paying for tickets in the amount
proportional to womens salaries. These and similar campaigns were
carried out with a lot of imagination using words, pictures, prose,
and poetry (Gisela Bok). They were creating an alternative political culture based on sustained solidarity and anti-authoritarianism.
They founded parallel institutions such as alternative care centers
that operated on the principles of building a free individual, not
a cogwheel unaware of being clasped to a system that generates
unhealthy competition instead of cooperation collective, sublimated neuroses instead of unfettered self actualization and selfrealization.
Although the success of the womens movement is most often
described in terms of measurable categories such as gaining the right
to vote, the right to divorce, the right to abortion, to part-time work,
the introduction of the womens quota in parliament, and the appearance of the first female prime minister and head of state, the power,
appeal, and charm of the womens movement lies precisely in its constant retreat from these measurable categories and resistance to the
structuring that may generate new forms of reification and alienation.
Some of these successes can also be problematized, for example by
pointing out that the former Prime Minister of Great Britain, Margaret Thatcher, did not have a single woman in her cabinet. She also
contributed to the inauguration of a new form of capitalism that has
208
Summar y
led to major social stratification and the reduction of social assistance

for vulnerable social groups which often include women, especially
single mothers. The womens movement celebrates the memories of
its successes and the radical changes it initiated, but also demystifies
and deconstructs the rational perception of the notion of success generated and produced by the system itself.
*
When discussing the womens movement in former Yugoslavia,
namely in Bosnia and Herzegovina, we must start with the arrival of
Austro-Hungarian rule to the area. The first associations in which
women could participate were formed during that time. However,
these associations were of the pro-patriarchal type and women were
engaged in purely ancillary activities, often alongside their husbands, performing the role of keepers and custodians of tradition
and the moral upbringing of children. Other questions are being
posed as well -- such as the right of women to education -- but only
with the aim of helping women perform these patriarchal duties in
a better, more meaningful way. Besides these types of associations,
the emergence of the Kingdom of Yugoslavia inaugurates the appearance of associates such as enski pokret based on the liberal
ideology on human rights. Its work is marked by the activity of
Ksenija Atanasijevi, a philosopher and the first female university
professor in the region. The Communist Party of Yugoslavia gave
a distinct mark to the womens movement. It advocated, at least
formally, the deconstruction of gender roles and the emancipation
of women, insisted on their inclusion in socio-political life, namely
the socialist revolution, and radically criticized the bourgeois ideal
of women as housewives. After the prohibition of the Communist
Party of Yugoslavia, the Party used womens associations for the
promotion of its own ideas and visions (Ivana Panteli). This is why
it comes as a surprise that some party members, after a successful
revolution, shortsightedly defined feminism as a retrograde, bour-
209
geois ideology which only perpetuates the subordination of women

by identifying female and/or feminist activism with philanthropic
work.
The establishment of the Antifascist Womens Front (AWF) in
Bosanski Petrovac in 1942 represents an important moment in the
history of the womens movement in this part of the world. During
the war, the work and contribution of women to the national liberation struggle was considered very valuable and a special emphasis
was placed on womens mobilization. Comrade Tito mentioned this
matter in one his speeches in the following way:
I am proud to stand at the head of an army that has a large
number of women... Women of Yugoslavia, who have sacrificed so much in this fight, those who persistently stand
on the forefront of the national liberation struggle, have
the right here, today, once and for all, to establish one fact:
that this fight must bear fruit for the women of the nation of Yugoslavia, so that no one will ever again have these
dearly-paid fruits plucked from their hands. The Peoples
Liberation Army and all women who are on the front-lines
of a great battle will fight for the woman cause.
Woman Today, no. 103
Following the end of the war and the revolution, the power of
these words did not have a long-lasting effect. The dismantling of
the AWF (staged from above as self-termination) into a loose Federation of Womens Associations due to covert tensions between the
AWF and National Front, hampered the widespread creative potential of women in the construction of the new Yugoslavia. Prominent woman partisans from the front lines, mentioned by Tito in
the aforementioned speech, either withdrew from public life and
married leading public officials or paid a high price for their participation in the movement. Since the patriarchal system of values
hadnt been profoundly shaken after all, these prominent individuals and fighters were torn between the many duties in their politi-
210
Summar y
cal, economic, and private life (Ivana Panteli). The Soviet model of
emancipating women through the socialization of housework (i.e.,
the construction of communal restaurants) ended badly since they
were mostly used by single men. With the passage of time and the
decline of ideological mobilization, official enthusiasm for womens
emancipation decreased. Nonetheless, womens emancipation remained highly positioned in the official political agenda, but was
increasingly turning into a mere phraseology.
One anthological event did, to some extent, unsettle this
phraseology. In 1978 the legendary conference Drug-ca ena.
ensko pitanjenovi pristup (Female Comrade. The Woman Question
a new approach) took place in Belgrade. Although the conference
was mostly academic, it also gathered activists from Western countries and encouraged woman scientists from Yugoslavia not only
to question why socialism didnt lead to the real emancipation of
women, without questioning socialisms basic principles, but also
to investigate the fundamental problems of the socialist version of
emancipation.
After the conference, the official reaction of the officials in
charge for gender equality, put forward in a Stalinist manner, declared that the woman question was resolved in Yugoslavia and that
a new approach was not needed. Nevertheless, a series of lectures
followed, encompassing a wide range of issues and foreshadowing
the emergence of an alternative political culture. Lively discussions
that took place in journals like Duga and Student were indicators of
the newly arisen social upheaval which enriched both the academic
and the daily social life. For the first time, SOS phone lines were
established for women who were victims of violence. But this new
wave was soon cut short by the rise of ethnic nationalism that grew
with the crisis of the system. Under the pretense of protecting the
freedom of speech, it took advantage of these alternative discursive
spaces that female scholars and/or activists had created with their
own hard work.
211
*
The rise of ethnonationalism in former Yugoslavia was accompanied by the rise of misogyny, keeping in mind that ethnonationalism was based on a very heroic and masculine mythology (Rener
& Ule, 2005: 108). The decline in legitimacy of the system and
belief in the core values of socialism and self-management led to
a strongly emerging trend of social retraditionalization a return
to the old, certified values which offered a solution for the crisis in
the legitimacy of Yugoslavias soft communism and the oncoming
social anomie.
Bearing in mind that different political views are expressed
by gender allusions, and that gender is mobilized in differing discourses and representational strategies in order to justify social distinctions, fractures, and hierarchies (Elise Helms), the (mis)use of
women and the feminine for the purposes of political manipulation
and ethnomobilization certainly becomes important. One example
of such manipulation was a media campaign in Serbia from 1987
to 1989 that was full of stories about the bestial Albanians as lower, tribal creatures that raped Serbian women in Kosovo (Svetlana
Slapak). Albanian women were, however, rarely shown in this discourse; the victims of violence were mostly the asexual bodies of
Serbian nuns, girls, and old women. Thus, when it comes to women,
notions of honor and morality as patriarchal categories are placed
in the political spotlight, and women are objectified and reduced to
the passive role of the victim or, if they belong to the ethnic Other
and the Different, are made invisible.
The return to the nation may be psychoanalytically interpreted
as an act of regression: the errant son returns to his rightful mother,
from whom he was separated by Yugoslavia, the personified evil
stepmother who hid hertruenature under the pretense ofbrotherhood and unity (Rener & Ule, 2005: 108). This full power of this
return, was directed at Bosnia and Herzegovina, with the goal of
completely destroying its social fabric, since it represented a miniature Yugoslavia and did not have its so-called titular nation. In this
212
Summar y
way, it was possible to carry out the project of erasing the collective
memory of achievements of the former system, and the memory of
the spirit of solidarity and unity. In such circumstances, Bosnia and
Herzegovina was reduced to a body without a social context, which
can be legitimately claimed and conquered through, among other
things, a womans body.
As the war and ethno-religious hatred gained strength, they
were accompanied by gender strategies and innuendo. The media
frequently used pictures of massacred bodies from which different
organs were often bestially ripped out whether they were eyes or
ears, such pictures metaphorically referred to the horrors of castration that was performed by the uncontrollable phallus of the ethnic
Other (Rener & Ule). The symbol of the uncontrollable phallus represents the uncontrollable escalation of conflict which is considered
unstoppable. Thus, for example, Serbian men who opposed the
war were most often described in the Serbian media as homosexuals, which confirms the importance of the feminist attitude and
theoretical interpretation of the importance of the body and sexuality for the justification and interpretation of conflict (Danijela
Cenan) and its attempts to articulate different approaches to war
through theoretical-activist practices of deflection.
However, a certain number of individuals did not accept the
passive role of the victim in the madness of war which they did
not initiate. First informal groups for the help and support of vulnerable populations were founded and maintained their ties with
peace movements and activists from Serbia and Croatia. Crossing
ethnic borders also means crossing borders which reduce women
to bodies needing to be owned, occupied, and humiliated in order
to degrade the ethno-collective enemy. The decisive moment was
the formation of Medica Zenica, the first formal womens organization that offered psychological support to female victims of war
a war which had characteristics of gendercide (Elise Helms). This
liturgy of punishment contained two Foucauldian principles: the
principle of prosecution and the principle of confidentiality (Michel
213
Foucault). Women were prey that needed to be captured and kept

secret in the so-called war bordels for women. But as was noted
earlier the engagement of women in the first informal groups for
self-help and support initiated a process which Monica Hauser, a
gynecologist who came to Zenica to help in the creation of a mobile
team for helping female victims of war, called mending the souls
of women. Insisting on new terminology renaming rape victims
as war rape survivors or berlebende sexualisierter Kriegsgewalt, and thus shifting the focus on the abused individualspower
andwill to survive (Monica Hauser) opened up spaces for a vision
of a new life and a new beginning.
*
While womens activism during the war mostly consisted of
humanitarian and psychotherapeutical efforts, the signing of the
Dayton Agreement widened the range of activities which now had
the characteristics of a womans movement in all the implications
of this political construct. Focusing on violence against women also
emphasized the key problem of peacetime violence against women. As one activist told us, we saw the need for new laws that
would address violence against women. In order to pass these laws,
it was necessary to include more women in institutions. So began
the strengthening and empowering of women to participate in political life. With the support of the OSCE, which was practically
in charge of elections in Bosnia and Herzegovina until the 2002
election law, the introduction of a womens quota in general elections was introduced. But this development also led to the question
whether the strengthening of women on party lists strengthened
only the parties themselves, including the nationalist ones. During
research conducted on the womens movement in the post-Dayton
context, activists pointed out that despite countless activities in this
sphere, they can only rely on a small number of politicians who
lobby for them and are considered to be part of the womens move-
214
Summar y
ment (such as Besima Bori and Nada Teanovi).

On the other hand, the widening of the range of activities
brought about the professionalization and bureaucratization of the
womens movement. Foreign institutions which emphasize activism
through individual projects have largely contributed to this development. Although this trend is not negative in itself, it has indirectly
led to competition, elitism, and fragmentation within the womens
movement in Bosnia and Herzegovina.
For these reasons, the interviewed activists gave differing answers to the question of whether or not a womens movement exists
in Bosnia and Herzegovina: that it does not exist because it lacks a
critical mass to stand behind certain actions, that the existence of
the movement is questionable because there is no volunteerism or
goodwill work is done as long as there is money. Activists who
answered that the movement exists claimed that it is a strong, powerful, and visible movement, bringing together a large number of
people with knowledge, commitment, and devotion.
One of the key indicators of the existence or non-existence of
the movement was solidarity. Activists most frequently pointed out
competition, jealousy, insufficient cooperation, and the leaders desire to control and dictate processes. But at the same time, solidarity
was emphasized as a much needed value and something to strive
for, which indicates positive changes in this respect. It is also important to note that, as one activist said, a new generation is taking
hold, and the pioneers of the movement, despite selfless efforts and
devotion, have not received any recognition, at least in the formal
sense. This leads to tensions between them and the younger, newcoming activists.
Also noted was the extreme discontent of so-called smaller
groups from smaller places that feel marginalized in the existing
model of the womens movement and the established channels of
power and influence within civil society. For example, in the words
of one activist, We are on the margins of the project... strong organizations run everything and their donors often favors them and
215
invite them to submit project applications....

Some of these negative trends arise from the fact that the dominant discourse reduces the concept of civil society to the NGO
sector. This reduced model is also present in other so-called countries in transition, where civil society exists in the form of closed,
concentric circles more oriented towards donor support and less
towards mass civil mobilization (Elise Helms, Gendered Vision of
the Bosnian Future).
It is undoubtedly true that women are far more engaged in civil
society than in formal politics, a phenomenon that should be interpreted through the prism of unequal distribution of power. Namely,
many activists have declared that in civil society there is less power
than in formal politics, that there is a lot of work - often volunteer
work - and there is no time for rest and breaks; this is part of the
so-called feminization of civil society. Although patriarchal society
in general does not look favorably upon the participation of women
in the public sphere, viewing womens activism as the extension of
womens housework, which actually leads to the petrification of patriarchal norms annuls this attitude. Often the activists themselves,
in order to obtain the support of local ruling structures of power of
the womens movement, which is more than necessary in the context of BH ethnopolis (a syntagm coined by professor Asim Mujki).
However, as one female activist pointed out, there are more women
in civil society than in formal politics because civil society allows
more freedom and creativity, so these previous statements should
most certainly be interpreted with caution.
It is especially important to emphasize the positive trends in
womens participation in civil society and the womens movement
in the current BH context. The activists displayed a high level of
critical consciousness in assessing their own actions which indicates
their political maturity and realism, as well as the importance of
commitment in fighting for a common good, observed from a critical distance. But too much self-criticism often leads to the problem of so-called activist burnout (Jane Berry with Jelena orevi,
216
Summar y
Whats the Point of the Revolution if I Cant Dance?) because devotion and high participation induce great expectations that are often
impossible to meet. However, the activists also refer to numerous
concrete achievements of the movement, such as feminist participation in peacemaking activities, and the fact that feminists were the
first to articulate resistance to ethnonationalism and militarism, the
first to cross ethno-national boundaries, the first to greet and assist
returnees, often endangering their own positions in the ethnically
homogenous communities in which they lived. Also, a large number of activists point out that womens groups allow space for leisure
activities, expression, and creativity that involvement in womens
NGOs has made them realize their own power and potential - and
they positively evaluate the work of other womens organizations.
This last part shows that activists do not suffer from an exclusive
focus on their own activities, which threatens to slide into localism
and particularism, but rather have a broader perspective, goals, and
missions.
*
We can conclude from this brief overview that womens groups
have significant potential to overcome the institutional constraints
of Bosnian realpolitik and create a different framework of action
which could potentially mobilize not only other women and also
other groups which have been excluded from the public sphere for
various reasons, such as inappropriate ethnic/religious affiliation
(since the Dayton Agreement favors three ethnic groups, naming
them as the three constituent peoples in Bosnia and Herzegovina),
inappropriate ideological and value orientation, poverty and/or
unemployed. Womens groups could potentially mobilize even the
entire population., Through their communal involvement, activists in Bosnia and Herzegovina build discourses beyond the totalitarianizing homogeneity and exclusiveness of official politics. The
objective of the womens scene is, or should be: a marked resistance against all practices of exclusion (not only in terms of gender),
217
which still maintain the term of common good as solidarity in the

present act of political struggle. (Jasmina Husanovi, Discourse
and/or practice). Through different types of activities, which are
not reducible to projects and a particularized approach to individual problems, they renew suppressed utopian energy and create
space for performative, unconventional forms of political participation that expand the horizon of what is traditionally considered as
political, through tactics of negotiating gender in the context of a
post-war, post-trauma society.
MESSAGE:
The right politics is the one that changes the parameters
of what is considered political (Marcuse, iek)
Here lies the power and potential of the womens movement which, through its activities and reflections of
subjectivization, promotes and discuss that which is silent,
symbolically annulled, and does not fit either in the ethnoreligious tripartite division or the gender bipartite divison
of BH society, or its everyday alienations and self-reproduction, which is an end in itself.
218
Literatura
LITERATURA
Adrijana Zaharijevi, Postajanje enom, Rekonstrukcija enski fond, Beograd,

2010.
Alain Bryman, Social Research Method, Oxford University Press, Oxford, New
York, 2012.
Alan Bryman, Robert G. Burgess (Eds.), Analyzing Qualitative Data, Routledge,
London and New York, 2002.
Alana S. Jeydel, Political Woman: The Womens Movement, Political Institutions, the
Battle for Womens Rights Suffrage and the ER A, Routledge, London and New
York, 2004.
Alberto Melucci, Getting Involved: Identity and Mobilization in Social Movements, in: B. Klandermans, H. Kriesi and S. Tarrow (Eds.), From Structure to Action: Comparing Social Movement Research across Cultures, JAI Press,
Greenwich, 1988.
Aleksis de Tokvil, O demokratiji u Americi, Izdavaka knjiarnica Zorana
Stojanovia, Sremski Karlovci-Novi Sad, 2002.
Alfred Linc i Huan Stepen, Demokratska tranzicija i konsolidacija, Filip Vinji,
Beograd, 1998.
219

Alisson M. Jagger, Arenas of Citizenship: Civil Society, the State, and the
Global Order, in: M. Friedman (Ed.), Women and Citizenship, Oxford University Press, Oxford and New York, 2005., pp. 91-110
Ana Maglaji Reima, Edin Hodi, Political Participation. Is there full citizen
participation in public life?, in: S. Dizdarevi et al (eds.), Democracy Assesment in Bosnia and Herzegovina, Open Society Fund Bosnia and Herzegovina, Sarajevo, 2006.
Anastasya Posadskaya (ed.), Women in Russia: a New Era in Russian Feminism,
Verso, London and New York, 1994.
Andrea Cornwall, Elizabeth Harrison and Ann Whitehead (Eds.), Feminism in
Development: Contradictions, Contestations and Challenges, Zed Books, London and New York, 2007.
Anelka Mili, Nationalism and Sexism: Eastern Europe in Transition, in: R.
Ceplan and J. Feffer (eds.), Europes New Nationalism: States and Minorities in
Conflicts, Oxford University Press, New York
Asim Mujki, Mi, graani etnopolisa, ahinpai, Sarajevo, 2007.
Astrid Henry, Not my Mothers Sister. Generational Conflict and Third-Wave Feminism, Indiana University Press, Bloomington and Indianapolis, 2004.
Azra Daji-Weber, Suptilna tekoa bosanskog feminizma, u: S. Gavri i H.
Stoji (ur.), Dolje ti je rijeka, dolje ti je pruga. ene u Bosni i Hercegovini, Buybook, Sarajevo, 2011., str. 69-77
Azra Hromadi, Challenging the Discourses of Bosnian War Rapes, in: J. A.
Johnson and J. C. Robinson (Eds.), Living Gender after Communism, Indiana
University Press, Bloomington, 2007.
Barbara Einhorn and Charlie Sever, Gender, civil society and womens movement in Central and Eastern Europe, in: J. Howell and D. Mulligan (eds.),
Gender and Civil Society. Transcending Boundaries, Routledge, London and
New York, 2005.
Barbara Hobson, Feminist Theorizing and Feminisms in Political Sociology, in:
T. Janoski et al (eds.), The Handbook of Political Sociology. States, Civil Societies and Globalization, Cambridge University Press, Cambridge, 2005., pp.
135-152
Biljana Kai, Sklevicky Lydia, in: F. de Haan et al (eds.). A Biographical Dictionary of Womens Movement and Feminism: Central, Eastern and South Eastern Europe. 19th and 20the Centuries, Central European University Press,
220
Literatura
Budapest and New York, 2006.
Blaenka Despot, Marksistika praksa/teorija i feministiki pokret, Filozofska
istraivanja, br. 6, 1986., str. 5-14
Blaenka Despot, New Age i moderna, Hrvatsko filozofsko drutvo, Zagreb, 1995.
Bojan Bili, OPIRANJE ZLU: jedno (socioloko) promiljanje (post)jugoslovenskog antiratnog angamana, Republika, br. 520-521, 31.03.2013., str. 1322
Brian C. Rathbun, Interviewing and Qualitative Field Methods: Pragmatism
and Practicalities, u: J. M. Box-Steeffenmeier et al (eds.), Oxford Handbook
of Political Methodology, Oxford University Press, Oxford, 2010., pp. 687-701
Catherine Hall, Gender, Nationalism and National Identities: Bellagio Symposium Report, Feminist Review, No 44, Summer 1993.
Catherine Redfer and Kristin Aune, Reclaiming the F-Word. The New Feminist
Movement, Zed books, London and New York, 2010.
Celia Howkesworth, Voices in the Shadow. Women and Verbal Art in Serbia and
Bosnia, Central European University, Budapest, 2000.
Chantal Mouffe, The Return of the Political, Verso, London and New York, 2005.
Charles Tilly, Social Movements, 1768-2004, Paradigm Publisher, Boulder and
London, 2004.
Chiara Bonfiglioli, Belgrade 1978. Remembering the Conference Drugarica zena.
Zensko pitanje- Novi Pristup?/ Comrade Woman. The Womens Question: A New
Approach? Thirty Years after, Ultrecht, August 2008, Master thesis
Chela Sandoval, The Methodology of the Oppressed, University of Minessota Press,
Minneapolis and London, 2000.
Chiara Bonfiglioli, Remembering the Conference Drugarica ena. ensko pitanjenovi pristup?. Thirty Years After, Ultrecht, August 2008, M.A. Thesis
Chris Jones, Mary Wollstonecrafts Vindications and their political tradition,
in: Claudisa Johnson (Ed.), The Cambridge Companion to Mary Wollstonecraft,
Cambridge University Press, Cambridge, 2002.
Christina Ewig The Strengths and Limits of the NGO Womens Movement
Model: Shaping Nicaraguas Democratic Institutions, Latin American Research Review, 34/3
Craig J. Jankins, William Form, Social Movements and Social Changes, in:
Thomas Janonki et al (eds.), The Handbook of Political Sociology. States, Civil
Societies and Globalization, Cambridge, Cambridge University Press, 2005.,
221

pp. 331-349
arls Tejlor, Prizivanje graanskog drutva, Beogradski krug, Beograd, 2000.
Danijela Cenan, Konstruktionen von Weiblichkeit, Mnnlichkeit und Ethnizitt im
kriegerischen Konflikt des ehemaligen Jugoslawien, Institut fr Vergleichende
und Internationale Beziehungen, Frankfurt am Main, 2005., (Abschlussarbeit)
Danijela Dugandi ivanovi, Fragmenti enskih sjeanja, 1978. i danas, ProFemina, leto/jesen 2011, str. 126-162
Danijela Majstorovi,
Vladimir Turjaanin,
Predstavljanje ena u
bosanskohercegovakimm dnevnim novinama: rodna i etnika podvojenost
drutva, u: N. Moranjak-Bambura, , T. Jusi, A. Isanovi (prir.), Stereotipizacija: Predstavljanja ena u tampanim medijima u jugoistonoj Evropi, Mediacentar, Sarajevo, 2007., str. 85-113
David Held, Modeli demokracije, kolska knjiga, Zagreb, 1990.
Daa Duhaek, Womens Time in the Former Yugoslavia, u: Nanette Funk and
Magda Mueller (eds.), Gender Politics and Post-Communism: Reflections from
Eastern Europe and the Former Soviet Union, New York, 1993., pp. 131-137
Dejn Beri sa Jelenom orevi, ta e mi revolucija ako ne mogu da pleem,
Antitrafiking centar, Beograd, 2010.
Don Kin, Civilno drutvo: Stare slike- nove vizije, Filip Vinji, Beograd, 2003.
Don Stjuart Mil, Potinjenost ena, Slubeni glasnik, Beograd, 2008.
Dudit Batler, Nevolja s rodom, Karpos, Loznica, 2010.
ore Tomi, Drutveni pokreti: pitanja, pojmovi, teorije i metode, u: . Tomi
i P. Atanackovi (ur.), Drutvo u pokretu: Novi drutveni pokreti u Jugoslaviji od
1968. do danas, Cenzura, Novi Sad, 2009., str. 12-27
Elisabeth S. Clemens and Debra C. Minkoff, Beyond the Iron Law: Rethinking
the Place of Organization in Social Movement Research, in: D. A. Snow,
S. A. Soule and H. Kriesi (Eds.), The Blackwell Companion to Social Movements, Blackwell Publishing, Malden, Oxford and Carlton, 2006., 2nd ed.,
pp. 155-170
Elissa Helms Ljubi se Istok i Zapad: rod, orijentalizam i balkanizam u
bonjakim diskursima, u: R. Jambrei Kirin i S. Prlenda (ur.), Promiljanje
sjevera i juga u postkolonijalnosti. Radovi sa poslijediplomskog seminara 28.51.6.2007, Institut za etnologiju i folkloristiku, Centar za enske studije,
Zagreb, 2008. str. 23-40
222
Literatura
Elissa Helms, Gendered Visions of the Bosnian Future: Womens Activism and Representation in Post-War Bosnia, University of Pittsburgh, 2003., Doctoral dissertation
Ellen Wallis, Radical Feminism and Feminist Radicalism, in: S. Sayre et al
(eds.), Sixties Withoug Apology, University of Minnesota Press, Minneapolis,
1985., pp. 91-118
Elvira Kaminskaya, Hate speech: Theory and Issues, preuzeto 10.12.2012. sa:
<http:isees.berkeley.edu/sites/default/files/u4/isees/caseproject/KaminskayaFr.pdf>
Endru Hejvud, Politike ideologije, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2005.
Endru Hejvud, Politika, Clio, Beograd, 2004.
Ernesto Laclau, Identitet i hegemonija: Uloga univerzalnosti u konstituiranju
politike logike, u: J. Butler, E. Laclau, S. iek, Kontigencija, hegemonija,
univerzalnost. Suvremene rasprave na ljevici, Naklada Jasenski i Turk, Zagreb, 2007., str. 49-91
Fadil ero i Milan Mra, Osvrt na dananju sliku i dostignuti nivo razvoja nevladinog sektora u BiH, u: M. Mra, (ur.), Civilno drutvo i lokalna demokratija,
Centar za promociju civilnoga drutva, Sarajevo, 2001., str. 112-144
Fahira Fejzi et al, Prilozi za istraivanje sociokulturnog poloaja ena u BiH: izabrana bibliografija (1900-2010), Nahla, Sarajevo, 2013.
Gizela Bok, ena u istoriji Evrope, Clio, Beograd, 2005.
Gordana Bosanac, Mjesto i znaenje Blaenke Despot u suvremenoj hrvatskoj
filozofiji, Filozofska istraivanja III, god. 28, sv. 3, str. 625-637
Gordana Stojakovi, Rodna perspektiva novina Antifaistikog fronta ena (19451953), Novi Sad, 2011, (Doktorska teza)
Gordana Stojakovi, Staka Skenderova ili prilog za istoriju autentinosti, Habitus, br. 8, avgust 2002., str. 177-190
Hannah Arendt, Vita activa oder vom ttigen Leben, Piper, Mnchen, Zrich,
2002.
Ismet Sejfija, Povijesne predizpozicije i aktuelni razvoj graanskih asocijacija u BiH,
Sarajevo, Friedrich Ebert Stiftung, Sarajevo, 2008.
Ivana Drao, Feministika pobuna na mrei, u: A. Zaharijevi (prir.), Neko
je rekao feminizam. Kako je feminizam uticao na ene XXI veka, Sarajevski
otvoreni centar, Heinrich Bll Stiftung Bosna i Hercegovina, Fondacija
223

CURE, Sarajevo, 2012., str. 302-332
Ivana Panteli, Partizanke kao graanke, Institut za savremenu istoriju, Evoluta,
Beograd, 2010.
Ivana Panteli, Partizanke i antifaistiki front ene Jugoslavije (1945-1953),
ProFemina, leto/jesen 2011., str. 81-97
Jacque Derrida, Pisanje i razlika, ahinpai, Sarajevo/Zagreb, 2007.
Jacqui True, Gender, Globalization and Postsocialism, Columbia University Press,
New York, 2003.
Janet Elise Johnson, Jean C. Robinson, (eds), Living Gender after Communism,
Indiana University Press, Bloomington and Indianapolis, 2007.
Jasmina Husanovi, Diskurs i/ili praksa. Sadanja feministika i
poststrukturalistika misao i identitetu politike i sluaju enske scene u
kontekstu istok-zapad, u: . Kneevi et al (ur.), Seminar. ene i politika:
Feminizmi na istoni nain, enska infoteka, Zagreb, 2000, str. 35-44
Jasmina Husanovi, Feministiki aspekti postkolonijalnog imaginerija Bosne,
u: R. Jambrei Kirin i S. Prlenda (ur.), Promiljanje sjevera i juga u postkolonijalnosti. Radovi sa poslijediplomskog seminara 28.5-1.6.2007 , str. 63-76
Jasmina Husanovi, Feministike ekskurzije, transverzalnosti, traverzije: o punoljetnim iskustvima solidarnoti i zajednitva u proizvodnji znanja i emancipativnoj politici, ProFemina, zima/prolee 2011, str. 47-56
Jasmina Husanovi, Kultura traume i identitarna politika u BiH: kritika ideologije pomirenja, Diskursi, Br. 3/2012., str. 12-23
Jean-Francois Liotard, ta je postmoderna, Kiz Art Press, Beograd, 1995.
Jeff Goodvin, James M. Jaspers and Francesca Pallieta, Emotional Dimensions
of Social Movements, in: D. Snow, S. A. Soule and H. (Eds.), The Blackwell
Companion to Social Movements, pp. 413-432
Jelena Petrovi, Drutveno-politike paradigme prvog talasa jugoslovenskog
feminizma, ProFemina, br. 2/leto-jesen 2011, str. 59-80
Joan Wallach Scott, A Woman Who Has Only Paradoxes to Offer: Olympe de
Gauge Claims Rights for Women, u: S. E. Melzer & L. W. Rabine (eds.),
Rebel Daughters: Women in the French Revolution, Oxford University Press,
New York, 1992., pp.
Jovanka Kecman, ene Jugoslavije u radnikom pokretu i enskim organizacijama:
1918-1941, Narodna knjiga: Institut za savremenu istoriju, Beograd, 1978,
Joy Magezis, enske studije, Magistrat, Sarajevo, 2001.
224
Literatura
Judith Butler, Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity, Routledge,
New York and London, 1990.
Judith Butler, Univerzalnosti koje se natjeu, u: J Butler, E. Laclau, S. iek
(prir.), Kontigencija, hegemonija, univerzalnost. Suvremene rasprave na ljevici,
Naklada Jasenski i Turk, Zagreb, 2007., str. 139-181
Judith Butler, Ponovno uprizorenje univerzalnoga: hegemonija i granica univerzalizma, u: J. Butler, E. Laclau i S. iek, Kontigencija, hegemonija, univerzalnost, Suvremene rasprave na ljevici, Naklada Jasenski i Turk, Zagreb,
2007., str. 17-47
Judith Okely, Thinking through fieldwork, in: A. Bryman and R. B. Burgess
(eds.), Analyzing Qualitative Data, Routledge, London and New York, 2002.,
pp. 18-34
Jrgen Habermass, The Philosophical Discourse of Modernity. Twelve Lecturers, Polity Press, Cambridge, 1998.
Jrgen Moltmann, God for a Secular Society. The Public Relevance of Theology, SCM
Press, London, 1997.
Juliette Mitchel, Womens Estate, Penguin, London, 1971.
Kejt Ne, Savremena politika sociologija. Globalizacija, politika i mo, Slubeni
glasnik, Beograd, 2006.
Lejla Turilo, Rodno zasnovana diskriminacija u medijskoj ne/kulturi Bosne i
Hercegovine, u: Z. Popov Mominovi, S. Gavri, P. Govedarica (prir.),
Diskriminacija- jedan pojam, mnogo lica, Sarajevski otvoreni centar, Sarajevo,
2012., str. 93-105
Lidija Sklevicky, Konji, ene, ratovi, Zagreb, enska infoteka, 1996.
Myra Marx Ferre, Carol McClurg Mueller, Feminism and the Womens Movement: A Global Perspective, in: D. A. Snow, S. A. Soule, H. Kriesi (eds.),
The Blackwell Companion to Social Movements, Blackwell Publishing, Malden,
Oxford and Carlton, p. 576-607
Majstorovi Danijela, Vladimir Turjaanin, Predstavljanje ena u
bosanskohercegovakim dnevnim novinama: Rodna i etnika podvojenost
drutva, u: N. M. Bambura, T. Jusi, A. Isanovi, Stereotipizacija: Predstavljanje ena u tampanim medijima u jugoistinoj Evropi, Mediacentar, Sarajevo,
2007., str. 85-113
Marija Mijatovi ene izmeu privatnog i javnog, u: A. Zaharijevi (prir.),
Neko je rekao feminizam. Kako je feminizam uticao na ene XXI veka, Sarajevs-
225

ki otvoreni centar, Heinrich Bll Stiftung Bosna i Hercegovina, Fondacija
Cure, Sarajevo, 2012., str. 466-481
Marija Perkovi enska mirovna politika, u: A. Zaharijevi (prir.), Neko je rekao
feminizam. Kako je feminizam uticao na ene XXI veka, Sarajevski otvoreni
centar, Heinrich Bll Stiftung Bosna i Hercegovina, Fondacija Cure, Sarajevo, 2012., str. 376-389
Marijana Stoji, Proleteri svih zemalja- ko vam pere arape? Feministiki
pokret u Jugoslaviji 1978-1989, u: . Tomi i P. Atanackovi (ur.), Drutvo
u pokretu. Novi drutveni pokreti u Jugoslaviji od 1968. do danas, Cenzura, Novi
Sad, 2009., str. 108-121
Marina Simi Kratka skica za pregled razumevanja rase i roda u zapadnoevropskoj nauci, u: A. Zaharijevi (ur.), Neko je rekao feminizam. Kako je feminizam uticao na ene XXI veka, Sarajevski otvoreni centar, Heinrich Bll
Stiftung Bosna i Hercegovina, Fondacija Cure, Sarajevo, 2012., str. 246-257
Mateja Jeraj, Tomi, Vida, in: Francisca de Haan et al (eds.). A Biographical
Dictionary of Womens Movement and Feminism: Central, Eastern and South
Eastern Europe. 19th and 20the Centuries, Central University Press, Budapest
and New York, 2006., pp. 575-579
Megan Seely, Fight Like a Girl: How to Be a Fearless Feminist, New York University Press, New York and London, 2007.
Merry Bernstein, The Contradictions of Gay Ethnicity: Forging Identity in Vermont, in: D. S. Meyer, N. Whittier and B. Robnett (Eds.), Social Movements: Identity, Culture and the State, Oxford University Press, Oxford, 2002.,
pp. 85-104
Michel Foucault, Znanje i mo, Globus, Zagreb, 1994.
Milica Baki-Hayden u saradnji sa Marijom Gruji, III. Rodna perpsketivapravoslavna tradicija, u: Z. Spahi iljak i R. J. Ani (prir.), I vjernice i graanke,
TPO Fondacija i CIPS Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2009., str. 123-166
Milena Karapetrovi, Ona ima ime (o filozofiji i feminizmu), Lara Bijeljina, ART
print, Banja Luka-Bijeljina, 2007.
Mirna Dabi et al, Mlade ene- agentice pozitivnih promjena. Istraivanje: Zastupljenost rodne ravnopravnosti u akcionim planovima za mlade (Bosna i Hercegovina, Republika Srbija, Republika Hrvatska), CURE, Cesi, autonomni enski
centar Beograd, Sarajevo, 2013.
Miel Fuko, Nadzirati i kanjavati, Izdavaka kua Zorana Stanojevia, Sremski
226
Literatura
Karlovci-Novi Sad, 1997.
Mladen Lazi, Promene i otpori, Filip Vinji, Beograd, 2005.
Monica Hauser, Ne prestajati poinjati, preuzeto 15.02.2013 sa: . <http://www.
medicazenica.org/download/Monika_Hauser-Ne_prestajati_pocinjati.pdf>
Myra M. Ferree, Beth B. Hess, Controversy and Coalition: The New Feminist
Movement across Three Decades of Change, Routledge, New York and London,
2003.
Nada Ler-Sofroni, Faizam danas: ene izmeu vjerskog i trinog fundamentalizma, Zenike svestke, br. 7, juni 2008., str. 135-150
Nada Ler-Sofroni, Fragmenti o demokratiji, tranziciji, civilnom drutvu i
eni, u: S. Gavri i H. Stoji (ur.), Dolje ti je rijeka, dolje ti je pruga. ene u
Bosni i Hercegovini, Buybook, Sarajevo, 2011., str. 85-96
Nancy Isenberg, Sex and Citizenship in Antebellum America. Gender & American
Culture, University of North Carolina Press, Chapel Hill and London, 1998.
Nancy Whittier, Meaning and Structure in Social Movements, in: D. S. Meyer,
N. Whittier and B. Robnett (Eds.), Social Movements: Identity, Culture and
the State, Oxford University Press, Oxford, 2002., pp. 289-307
Olivera Jovanovi, ene i performativni socijalizam, preuzeto 10.11.2012, sa:
http://www.libela.org/vijesti/1453-zene-i-per-formativni-socijalizam-1453/
Phillip E. Wegner, Imaginary Communities. Utopia, the Nation and the Spatial Histories of Modernity, University of California Press, Berkeley, Los Angeles and
London, 2002.
Pol-Aran Asu , Lakan, Karpos, Loznica, 2012.
Rada Ivekovi, (Ne)predstavljivost enskog u simbolikoj ekonomiji: ene, nacija i rat nakon 1989. godine, u: B. Arsi (prir.), ene, slike, izmiljaji, Centar
za enske studije, Beograd, 2000., str. 9-31
Rayna Rapp, Marylin B. Young, Marilyn B. (eds.), Promissory Notes: Women in the
Transition to Socialism, Monthly Review Press, New York, 1989.
Rebecca Kay (ed.), Gender, Equality and Difference During and After State Socialism, Palgrave macmillan, Houndmills, Basingstoke, Hampshire and New
York, 2007.
Ristin Thomasson, To make room for changes. Peace strategies from women organizations in Bosnia and Herzegovina, Kvinna till Kvinna, Johanneshov, 2006.
Robert Dahl, Modeli demokracije, kolska knjiga, Zagreb, 1990.
Rosalind Marsch, Women in Contemporary Russia and Former Soviet Union,
227

in: R. Wilford, R. L. Miller (eds.), Women, Ethnicity and Nationalism: The
Politics of Transition, Routledge, London and New York, 1998., pp. 75-103
Sally G. Mcmillan, Seneca Falls and the Origins of the Womens Rights Movement,
Oxford University Press, Oxford and London, 2008.
Sandra Prlenda, Lomei valove u socijalizmu, ProFemina, ljeto/jesen 2011
Sanela Bai i Milanka Mikovi, Rodne (ne)jednakosti na tritu rada u BiH.
enska strana prie, Udruenje ene enama, Friedrich-Ebert-Stiftung, Sarajevo, 2012.
Sara M. Evans (ed.), Journeys that Opened up the World. Women, Student Christian Movements, and Social Justice, 1955-1975, Rutgers University Press, New
Brunswick, New Jersey and London, 2003.
Sarah Gamble, Postfeminism, in: S. Gamble (Ed.), The Routledge Companion to
Feminism and Postfeminism, Routledge, London and New York, 2005., 2nd
ed., pp. 36-45
Saruchi Thapar, Women as Activists, Women as Symbols: A Study of the Indian
Nationalist Movement, Feminist Review, No 44, Summer 1993.
Scott A. Hunt, Robert D. Benford, Collective identity, solidarity, and commitment, in: D. A. Snow, S. A. Soule, H. Kriesi (eds.), The Blackwell Companion
to Social Movements, Blackwell Publishing, Malden, Oxford and Carlton , p.
433-457
Shana Penn and Jill Massino (eds.), Gender Politics and Everyday Life in State Socialist and Eastern Europe, Palgrave Macmillan, New York, 2009.
Shane Mountjoy, The Womens Rights Movement: Moving Toward Equality, Chalsea House Publishers, New York, 2008.
Simon de Bovoar, Drugi pol I. injenice i mitovi, BIGZ, Beograd, 1982.
Slavo Kuki, Perspektive razvoja civilnog drutva, u: M. Mra (ur.), Civilno
drutvo i lokalna demokratija, Centar za promociju civilnoga drutva, Sarajevo, 2001, str. 41-61
Slavoj iek, Da Capo senza fine, u: J. Butler, E. Laclau, S. iek, Kontigencija, hegemonija, univeralnost. Suvremene rasprave na ljevici, Naklada Jasenski
i Turk, Zagreb, str. 213-259
Slavoj iek, Klasna borba ili postmodernizam? Da, molim, u: J. Butler, E.
Laclau i S. iek, Kontigencija, hegemonija, univerzalnost, Suvremene rasprave
na ljevici, Naklada Jasenski i Turk, Zagreb, str. 93-138
Slavoj iek, kakljivi subjekt. Odsutni centar politike ontologije, ahinpai, Sarajevo, 2006.
228
Literatura
Slobodanka Nedovi, Savremeni feminizam. Poloaj i uloga ene u porodici i
drutvu, Centar za unapreivanje pravnih studija, Centar za slobodne izbore
i demokratiju, Beograd, 2005.
Solveig Richter, Saa Gavri, Das politische System Bosnien and Herzegowinas, pr. Zlatiborka Popov-Mominovi, Politike stranke u Bosni i Hercegovini, u: S. Gavri i D. Banovi (prir.), Parlamentarizam u Bosni i Hercegovini, Sarajevski otvoreni centar, Friedrich Ebert Stiftung, Sarajevo, 2012.,
str. 251-291
Stephanie Genz and Benjamin A. Brabon, Postfeminism, Cultural Texts and Theories, Edinburgh University Press, Edinburgh, 2009., pp.66-67
Stipe uvar, Diskusija u raspravi: Drutvena svijest, marksistika teorija i emancipacija ena- danas, ena, br. 2-3/1972.
Suad Arnautovi, Politiki sistemi i izborno predstavljanje u Bosni i Hercegovini,
Promocult, Sarajevo, 2009.
Sue Thornham, Second Wave Feminism, in: Sarah Gamble (Ed.), The Routledge
Companion to Feminism and Postfeminism, Routledge, London and New York,
2005, 2nd ed., pp. 25-35
Svetlana Slapak, ene i rat u bivoj Jugoslaviji, Republika, br. 145-146, 1.-31.
avgust 1996., preuzeto 12.08.2013, sa: http://www.yurope.com/zines/republika/arhiva/96/145/145-16.html
Svetlana Slapak, ensko telo u jugoslovenskom filmu: status ene, paradigma
feminizma, u B. Arsi (prir.), ene, slike, izmiljaji, Centar za enske studije, Beograd, 2000.
tefica Barjaktarevi, ena u svjetlu emancipacije ovjeka, ena 2-3, 1982, str.
64-67
Tanja Rener, Mirjana Ule, Back to the future: Nationalism and gender in postsocialist societies, in: R. Wilford, R. L. Miller (eds.), Women, Ethnicity and
Nationalism. The Politics of Transition, Routledge, London and New York,
1998.
Ugo Vlaisavljevi, Rat kao najvei kulturni dogaaj. Ka semiotici etnonacionalizma,
Maunagi, Sarajevo, 2007.
Ugo Vlaisavljevi, Bosnia and Herzegovina: The Continuity of Ethno-Politics
in the Age of European Integration, in: Twenty Years After: Post-Communist Countries and European Integration, Heinrich-Bll Stiftung, European
Union, Brussels, 2009, pp. 78-90
229

Valerie Bryson, Feminist Political Theory. An Introduction, Palgrave Macmillan,
Houndmills, Basingstoke, Hampshire and New York, 2003, 2nd ed.
Van Gosse, Rethinking the New Left: An Interpretative History, Palgrave Macmillan, New York, Houndmills, Basingstoke, Hampshire, 2005.
Vera Erlich, Jugoslovenska porodica u transformaciji. Studija u tri stotine sela, Liber,
Zagreb, 1971.
Vera Gudac Dodi, ena u socijalizmu, Institut za noviju istoriju Srbije, Beograd,
2006.
Vida Tomi, Postoji li kod nas ensko pitanje, ena danas br. 99/1952.
Vivijana Radman, ena kao nacija , u: . Kneevi (ur.), ene i politika.
Feminizmi na istoni nain , str. 65
Vladimir Goati, Politika sociologija, Nip Mladost, Beograd, 1978.
Vlasta Jalui, Between the social and the political: feminism, citizenship and
the possibilities of an Arendtian perspective in Eastern Europe, European
Journal of Womens Studies, No 2, Vol. 9
Vukain Pavlovi, Drutveni pokreti i promene, JP slubeni glasnik, Beograd,
2006.
William Gamson, Commitment and Agency in Social Movements, Sociological
Forum, 6/1991
Zilka Spahi-iljak, ene, religija i politika. Analiza utjecaja interpretativnog religijskog naslijea judaizma, kranstva i islama na angaman ene u javnom
ivotu i politici, IMIC, CIPS, TPO, Sarajevo, 2007.
Zilka Spahi-iljak (ur.), Propitivanje enskih, feministikih i muslimanskih identiteta. Postsocijalistiki konteksti u Bosni i Hercegovini i na Kosovu, Centar za
interdisciplinarne postdiplomske studije, Sarajevo, 2012.
Zlatiborka Popov-Mominovi, De(kon)strukcija koncepta graanskogfeministika(e) perspektiva(e), Nauka i politika, Zbornik radova sa naunog
skupa (Pale, 22-23. maj 2010), str. 244-252
Zlatiborka Popov-Mominovi, Govor mrnje i/ili sloboda govora- jedan prilog
artikulaciji vanosti feministike sintagme Lino je politiko-, Diskursi, br.
4, str. 47-48
Zoran ini, Jugoslavija kao nedovrena drava, Narodna biblioteka Srbije, Fond
Zoran ini, Beograd, 2010.
an ak Ruso, Drutveni ugovor, Filip Vinji, Beograd, 1993.
arana Papi i Lydia Sklevicky (ur.), Antropologija ene, igoja tampa, Beograd,
230
Literatura
2003.
eljka porer, Feminizacija profesija kao indikator poloaja ene u razliitim
drutvima, Sociologija, br. 4/1985, str. 597-613
231
Rjenik kljunih pojmova
RJENIK
KLJUNIH POJMOVA
AKTIVIZAM: predstavlja spontani i autonomni oblik

djelovanja i ukljuivanja graana_ki u javnu sferu. On se manifestuje na raznolike i arolike naine i uglavnom kroz nekonvencionalne oblike politike participacije i tzv. direktne akcije koji nadilaze ogranienja formalne politike. Aktivizam, kantovski reeno,
predstavlja otpor paternalizmu i buenje oveka iz samoskrivljenog
dremea i nepunoljetstva. U tokvilovskoj koli miljenja aktivistiko
djelovanje je kljuno povezano sa udruivanjem i kao takvo predstavlja tzv. male kole demokratije koje osnauju demokratiju
kao politiki sistem i pune demokratsku formu kulturolokom
supstancom bez koje ova ne bi mogla opstati na due staze. Aktivizam je usmjeren na bitne drutvene promjene i obogauje demokratsku formu i demokratski sistem demokratskom supstancom,
i glavno je obiljeje tzv. participativne i graanske politike kulture. Aktivizam se esto poistovjeuje sa politikim radikalizmom
ali to je jednostrano poimanje, s tim da npr. u okolnostima kada
odreeni politiki sistem postane ili je represivan moe da preraste
233
i u politiki radikalizam, i metode tzv. direktne akcije na kojima

aktivizam poiva mogu ukljuiti i upotrebu nasilnih sredstava.
CIVILNO DRUTVO: predstavlja sferu spontane socijabilnosti i prostor izmeu porodice i drave. Na tom brisanom prostoru otvaraju se razliite mogunosti za aktivno djelovanje i angaman
i istie se da bez razvijenog civilnog drutva ne postoji brana izmeu
drave i pojedinca i posljednji lako postaje plen zloupotreba vlasti.
Ideja o civilnom drutvu nastaje sa usponom modernog drutva i
potrebe da se ingerencije drave ogranie ali i kontroliu. Civilno
drutvo ine drutveni pokreti, kao kolektivni politiki akteri, formalna graanska udruenja kao i neformalne grupe koje nastaju po
potrebi radi rjeavanja single issue politikih, socijalnih i drugih pitanja. Termin nosi anglosaksonski prizvuk dok se u njemakoj koli
miljenja kao i na starom kontinentu vie koristio pojam graansko
drutvo. No, kako je poslednji termin u periodu real-socijalizma
bio ideoloki kontaminiran i nepodoban zbog poznate Marksove
kritike graanskog drutva (Die Brgerliche Gesellschaft) koje po
Marksu predstavlja sferu lane autonomije i odgovara interesima
laisse faire kapitalizma slobodnog trita, u ovdanjim diskursima
se vie koristi pojam civilno. Glavna obiljeja civilnog drutva u
veberijanskom ideal-tipskom smislu su autonomija, antihijerarhija,
solidarnost, spontanost, difuznost, elastinost, samopomo, ime
se pak ne njegiraju neka od njegovih negativnih obiljeja koje ono
moe da zaprimi u svom konkretnom osporavanju: lokalizam, separatizam i sl. Iako se civilno drutvo esto posmatra kroz dihotomiju
drutvo/drava, ne radi se o prostoj dihotomiji poto je mogue da
postoji jaka drava i jako civilno drutvo, kao i slaba drava i slabo
civilno drutvo, a posljednje je esto karakteristino za tzv. zemlje u
tranziciji (Vukain Pavlovi).
DISKRIMINACIJA: pod diskriminacijom podrazumevamo
nejednak tretman osoba na osnovu zabranjenih karakteristika kao
to su spol, rod, invalidnost, seksualna orijentacija, rasa, etnika
pripadnost, vjerska, politika ili bilo koja druga uvjerenja odn. pripadanja. Diskriminacija na indirektan ili direktan nain spreava
234
grupe koje posjeduje ove tzv. zabranjene karakteristike da dosegnu

puninu svojih ljudskih prava i realizuju se kao ljudska bia, koja
se raaju kao jednaka u dostojanstvu i pravima. Nije svako pravljenje razlike diskriminacija- npr. odvajanje puaa od nepuaa, i
posebno treba istai da postoji i tzv. pozitivna diskriminacija kada
se grupi ili pojedincu_ki kojima je dugi period injena drutvena
nepravda ova tei nivelisati kroz sistem davanja prednosti (npr.
obezbjeivanjem kvota za upis pripadnika_ca te grupe na fakultete,
garantovanjem odreenog broja mjesta u parlamentu i sl.), ali se ovde
radi o tzv. dozvoljenim prednostima. Diskriminacija se ispoljava
kao ograniavanje, iskljuivanje, davanje prednosti, uznemiravanje,
seksualno uznemiravanje, mobing, segregacija. Zakon o zabrani diskriminacije u BiH je doneen 2006. i ono to je bitno podvui je da
obavazu dokazivanja da li je bilo diskriminacije ima tuena strana,
ime se doprinosi veoj zatiti rtve diskriminacije.
DRUGI TALAS FEMINIZMA: Nastaje na talasima
Nove ljevice ezdesetih godina prolog vijeka u sklopu brojnih
kontrakulturnih inicijativa koje su se suprotstavljale represivnoj
toleranciji (Markuze) drutva obilja. ene su se aktivirale u
brojnim inicijativama ali su dole do saznanja i iskustva konverzije
da i u ovim navodno progresivnim pokretima imaju podreenu
drutvenu ulogu. Naime, obavljale su i ovdje tipine enske poslove
i esto tretirane kao seksualni trofeji. Iz tih razloga stvaraju male
grupe za podizanje svijesti na ta je veina drugova reagovala
negativno smatrajui to drugorazrednim pitanjem i posprdno
nazivajui ovakve inicijative chick lib. Iz tih razloga, ene
se sve vie grupiu, solidariu, stvaraju brojne grupe, mree, i
organizuju nekonvencionalne oblike politikog djelovanja, i buja
kontrakulturna feministika izdavaka djelatnost. Aktivistkinje
se sakupljaju po parkovima, trgovima, supermarketima, osvajaju
enske magazine, implodira nova, nezaustavljiva energija u bezbrojnim pamfletima, lancima, asopisima... U okviru drugog talasa
nastala je uvena sintagma Lino je politiko s ciljem ukazivanja na
vanost linog iskustva podreenosti kao i vidljivih i nevidljivih
235
odnosa zloupotrebe maskuline moi u svim aspektima egzistencije- ne samo u politici, ekonomiji i javnom ivotu. To je dovelo do
saznanja da nije potrebno teiti samo jednakopravnosti, da je njegov
okvir preuzak za bilo kakvu drugaiju politiku senzibilizaciju i
dekolonizaciju te da je potrebno teiti redefiniciji samog znaenja
onog politikog. Najznaajnije predstavnice drugog talasa su Kejt
Milet, ejla Roubotam, Dermejn Grir, ilamit Fajerston, Sjuzan
Grifin, Dulijet Miel, mada su na nastanak drugog talasa uticala
i antologijska dijela koja su se javila prije profilacije drugog talasa
aktivizma i feminizma- Simon de Bovar (Drugi pol) i Beti Fridan
(enska mistika). Znaaj drugog talasa je ne samo u tome to je
postepeno doveo do promjene dominantnih drutvenih vrijednosti
ve i to je uspio da prodre u same institucije- uspon tzv. femokratije
u organima drave blagostanja. To je dovelo do svojevrsnog rascjepa
u pokretu budui da su neke aktivistkinje u tome videle novi oblik podreenosti i kontrole ena- ovog puta od patrijarhalne drave
blagostanje i strahovale da e feminizam izgubiti svoju drutvenokritiku otricu. Takoe, javili su se i otpori kod specifinih grupa
ena (npr. ena iz Treeg svijeta, Afro-amerikanki) da Drugi talas kao i Prvi adresira uglavnom pitanja koja su kljuna za ene iz
tzv. Prvog svijeta odn. najrazvijenih zemalja. Afro-amerikanke su
tako npr. isticale da je za njih vei problem rasizam nego seksizam
budui da se rod u Drugom talasu smatrao temeljnim drutvenim
rascjepom.
DRUGOST: Ideja koju je sistematski elaborirala Simon de
Bovoar u svojoj knjizi Drugi pol i etablirala je kao od sutinskog
znaaja za feministiku teoriju i praksu. Po njenom shvatanju, ena
kao drugost je metafiziki konstrukt na osnovu kojeg su mukarci
uzurpirali mo i osvojili razliite sfere: pravo, politiku, ekonomiju,
religiju, umjetnost. Drugost pretpostavlja iskljuenje i nemogunost
samoreprezentovanja i samodefinicije ena, od samih ena i za ene.
U pojmu drugosti de Bovoar se prepliu i bioloki i kulturoloki
kodovi, iako ju je njena slavna sintagma da se ena ne raa ve
stvara najee situirala u drugi fon. Naime, po njenom shvatan-
236
ju osuena na reprodukciju tj. na produenje vrste a to se smatra

njenom glavnom funkcijom ena predstavlja imanenciju a mukarac
transcedenciju, budui da se dobrim djelom moe otrgnuti od biologije. No, bez kulture, tj interpelacije u svijest ena o vlastitoj inferiornosti ne bi se moglo vijekovima odrati njihovo pozicioniranje
van glavnog sistema vrijednosti. Po nekim stanovitima koja djelom prevrednuju ovu poziciju, naroito u djelu Elen Siksu, Drugost
predstavlja mogunost za ene buduu da one kao takve izmiu
vladajuim okvirima i otvaraju prostore za vlastito ispunjenje pa i
samoosloboenje.
DRUTVENI POKRETI: Drutveni (ili socijalni) pokreti
predstavljaju kolektivne aktere civilnog drutva. Oni mobiliu veliki
broj ljudi oko vrijednosti i ciljeva koji se tiu itavog drutva i u tome
je njihova glavna differentia specifica u odnosu na interesne grupe
i politike partije. Drutveni pokreti se javljaju sa usponom modernizacije i prateih tektonskih promjena (razvoj parlamentarizma,
liberalizacije, kapitalizma, proleterizacije, tampe i sl) koji su podstakli ali i dali legitimitet ovakvim oblicima javnog angamana. U
politikoj nauci dominira podjela na klasine (stare) pokrete za koje
se istie da su bili usmjereni na dobiti od strane sistema, i na nove
ili alternativne koji su stvarali prostore u odnosu na ali opet s onu
stranu sistema. Kao najttipiniji klasini pokret se navodi radniki,
a kao najtipiniji alternativni ekoloki pokret. enski pokret se razvijao u oba perioda i obiljeio obe epohe uspona drutvenih pokreta
i u tome lijei njegova snaga. Drutvenim pokretima je u prvim
teorijama pripisivana iracionalnost (npr. u tzv. teorijama gomile) da
bi sa usponom novih pravaca u politikoj teoriji (kao to su teorija
racionalnog izbora, ikaka socioloka kola, teorija mobilizacije
resursa, kritika teorija drutva, post-strukturalizam) oni sve vie
i vie bili u fokusu istraivaki utemeljenih poduhvata i razliitih,
nauno utemeljenih promiljanja.
EMANCIPACIJA: Termin etimoloki potie iz rimskog prava
i odnosi se na instituciju osloboenja robova od strane gospodara. Kada je o emancipaciji ena rije, radi se o projektu po kojem
237
je mogue rijeiti tzv. ensko pitanje kroz njihovo ukljuivanje u

postojei poredak bilo da je on liberalne, socijalistike ili neke druge ideoloke provinijencije, mada se najee koristio kao model i
termin za vrijeme real-socijalizma. No, problem u ovom konceptu je
to su pravila igre ve unapred postavljena bez ena u koje se one tek
naknadno mogu ukljuiti, i to se ovaj sprovodio uglavnom odozgo.
Iako je projekat emancipacije ena bio dugo na vrhu politike agende socijalistikih zemalja i postigao izvjesne rezultate, nije doveo
do razgradnje patrijarhata kao svuda prodirueg sistem imajui
u vidu i tzv. sljepilo za rod socijalistike ideologije. ene su uglavnom posmatrane kao majke i kao radnice i socijalistiki reim
ih je pokuao integrisati u sistem uglavnom kroz te dvije funkcije,
garantujui im na paternalistiki nain odreena socijalna prava po
tim osnovama. Takoe, na feminizam se gledalo negativno i ovaj
poistovjeivan sa pokretom ena burujki. Alternatni enski glasovi
(npr. sluaj Aleksandre Kolontaj u SSSR-u, feministkinja u SFRJ
posle legendarne konferencije Drug-ca ena: ensko pitanje novi
pristup) su dokazala i pokazala da socijalizam ne trpi autonomne
pokrete i glasove ve ih navodno rjeava ideolokom frazeologijom odn. soc-realistikom verzijom paternalizma. Iz tiz razloga je
npr. ex-YU filozofkinja i feministkinja Blaenka Despot isticala da
nam je potrebna sloboda od projekata pojmljene i ozbiljene slobode,
ukljuujui i socijalistiku emancipaciju ena koja nije usjela da
stvori novu socijalistiku prirodu, pojmi enu kao istorijski subjekt
te je kao takav socijalizam ostao zarobljen u vlastiti koncept tzv.
ozbiljene slobode.
FEMINIZAM: Feminizam je, s jedne strane, politika ideologija usmjerena na osloboenje i emancipaciju ena iz okova
patrijarhata. S druge strane, rije je o interdisciplinarnom, naunom
kategorijalnom aparatu koji analizira razliite aspekte enske
podreenosti, kroz mizogine, seksistike diskurzivne prakse koje
imaju ontoloki uinak. U feminizmu su teorija i praksa jedna drugu
obogaivala, i feminizam je bio i ostao konverzacioni okvir pokreta,
uprkos nekim pritiscima i tumaenjima koje prave otru dihotom-
238
iju izmeu tzv. akademskog, peorativno reenog salonskog feminizma i feministikog aktivizma. Pored toga, feminizam je i lino
iskustvo koje obogauje njegov teorijski i/ili aktivistiki argon i
na taj nain iri horizonte za dalekosene projekte enskog (samo)
osloboenja. Termin je skovao socijalutopista arl-Furije i u egalitarnim zajednicama, tanije enklavama koje su stvorene na principima socijal-utopizma teilo se prevazilaenju tradicionalnih rodnih
uloga. Feminizam je nastao kao otpor unutar otpora, prema starom
ureenju koje nastaje i prema novom koje se raa a koje ene i dalje
dri u patrijarhatom zacrtanim ulogama. U okviru feminizma postoji nekoliko struja miljenja te se stoga radije govori o feminizmima: liberalni feminizam, u kojem je naglasak na osloboenju ene
kao linosti, na priznavanju graanskog statusa enama buduu
da su i one racionalna bia koja kao takva treba ukljuiti u proces
donoenja politikih i drugih drutveno bitnih i priznatih odluka.
Jednakopravnost je glavna uporina taka liberalnog feminizma koji
je obiljeio prvi talas feminizma, ali njegova aktuelnost i znaaj je
ostala i u drugom talasu, npr. u konkretnim aktivnostima koje bi
ovu jednakopravnost omoguile (kao to su jednaka plata za jednak/slian rad, borba protiv rodne segregacije na tritu, uvoenje
tzv. politikih kvota za ene itd.); socijalistiki feminizam, u kojem
je naglasak na povezanosti izmeu podreenosti ena i prije svega
zakona kapitalistike reprodukcije koji se baziraju na eksploataciji
ena kao jeftine radne snage, na injenicu da ene obavljaju veliki
broj poslova koji su neplaeni i drutveno nepriznati- kao to je npr.
rad u kui, da ine tzv. sekundarno trite radne snage, da najee
zbog porodinih obaveza rade part-time na nisko plaenim i nesigurnim poslovima. Dok je zamerka liberalnom feminizmu da
nije dovoljno radikalan ve da tei prevashodno ukljuivanju ena u
politiki sistem liberalne demokratije, socijalistikom feminizmu se
zamjera to stavlja akcenat na klasna pitanja i ensku podreenost
shvata kao reziduum klasne eksploatacije i podreenosti. Kao trea
najznaajnija struja feminizma se smatra radikalni feminizam koji
podreenost ena smatra osnovom svih ostalih oblika nejednakos-
239
ti a koje se manifestuju u ekonomskoj eksploataciji, militarizmu,

kolonijalizmu, rasnoj mrnji. Rod se smatra najdubljim drutvenim
rascjepom koji determinie sve druge. U aktivistikom djelovanju baziranom na radikalnom feminizmu akcenat je na podizanju
svijesti, a pored grupnog aspekta podreenosti akcenat je i na linim
iskustvima koje su posljedica svuda prodirueg seksizma. Pored ovih
struja poznati su i aktuelni postfeminizam, post-strukturalistiki
feminizam, lezbijski feminizam, crnaki feminizam i dr. Feminizam je stoga mrea pluraliteta i interakcija i u tome je njegova snaga
a ne slabost.
JAVNA SFERA: Podjela na javnu i privatnu sferu je elaborirana u antikoj tradiciji da bi se kasnije pretoila i u kasnije epohe.
Naime, u antikoj tradiciji privatna sfera se smatra ontoloki niom
jer tu ovjek zadovoljava svoje bazine, elementarne potrebe koje
su fizioloki nune dok u javnoj sferi moe da ih transcendira i
prevazie. Dok je privatna sfera sfera partikularnosti javna sfera se
tie pitanja opteg dobra i predstavlja prostor za samopotvrivanje
graana kao slobodnih linosti i tzv. javno praktikovanje morala. U
privatnoj sferi antike Grke su tako obitavali ene, djeca, robovi,
domae ivote, dok su pitanja vezana za polis bila rezervisana za
mukarce. U modernoj epohi se ova dihotomija zadrala s razlikom
da se privatna sfera posmatrala kao sfera line slobode i autonomije
a javna sfera kao sfera hijerarhije, birokratije i nunosti, i vladao je
strah od prevelikog upliva onog javnog u privatni ivot pojedinca. No, sintagmom Lino je politiko ene su u tzv. Drugom valu
feminizma feministikinje su pokazale da i tzv. privatna pitanja koja
su esto javno nevidljiva (kao to je npr. nasilje u porodici, nejednaka
distribucija moi u domainstvu) takoe pitanja od javnog znaaja
te kao takva zahtjevaju javnu pozornost i intervenciju i politizaciju.
KONTRAKULTURA: Predstavlja otpor vladajuem sistemu
vrijednosti koji ljude tei da postavi i opredmeti u unapred zacrtane
drutvene uloge i kalupe i da ih, kroz sistem socijalizacije, ugravira u njihovu svijest i podsvijest. Dok se kultura posmatra okvirom
funkcionalnosti odreene drutveno-politike zajednice, postulira
240
odreeni nain ivota ne rijetko ga propagirajui kao najbolji od

svih moguih svjetova, kontrakultura upravo u tome prepoznaje
ne samo manifestne ve i latentne, skrivene funkcije kulture kao
to su postvarenje, otuenje, suavanje prostora za autonomiju, samorealizaciju i samoaktuelizaciju. Uspon kontrakulturnih pokreta
je obiljeio ezdesete godine prolog vijeka i njegov nosilac su bile
mlade, obrazovane generacije (tzv. baby boom generacija) koja je
roena poslije Drugog svjetskog rata i za koju glavnu vrijednost ne
predstavlja redukcionistiki pojmljena sigurnost roditeljske kulture
koja je na kraju rezultirala u potroakom mentalitetu razvijenog
kapitalizma ve tzv. postmaterijalistike vrijednosti u kojima je akcenat na kvalitetu ivota. Kontrakultura predstavlja stvaralaki i
autonoman otpor prema odreenom stilu ivota odreene epohe,
drutva, naroda ili, najee grupe na vlasti i sistemu prenoenja
postojeih struktura kroz dominantan sistem znakova i simbola.
Najznaajnije kontrakulturne grupe su feministike, ekoloke, antiratne, LGBT, rok (kojeg je djelom apsorbovala muzika industrija),
pank, pokreti alternativne medicine... Kontrakultura razvija svoje
alternativne institucije: andergraund tampu, komune, alternativne i autonomne kulturne i socijalne centre, zadruge kao prostore
za razliite dezidentifikacijske otpore i suprotstavljanje ideolokoj
hegemoniji vladajueg poretka koja se esto deava sakrivena i pod
platom kulture.
PATRIJARHAT: Patrijarhat predstavlja koherentan sistem
vladavine mukaraca nad enama u razliitim poljima ljudske
djelatnosti i emocionalnosti. Najee se slikovito vezuje za praksu
koja je postojala u Antikom Rimu gdje je mukarac imao faktiki
apsolutnu vlast nad lanovima svoje porodice- mogao ih je ak i
liiti ivota bez ikakvih sankcija. Patrijarhat kao takav predstavlja
privilegovan poloaj mukaraca u odnosu na ene i zasniva se na
itavom spektru kontrole resursa od strane mukaraca- politikih,
ekonomskih, simbolikih. Glavno uporite patrijarhata je kontrola
enskih reproduktivnih funkcija (to istiu npr. Simon de Bovoar,
ulamit Fajerston). Feministkinje koje djeluju na socijalistikom
241
fonu klju za objanjenje enske podreenosti u okviru patrijarhalnog sistema tumae vie ekonomistiki, sa nastankom privatne
svojine i raspadom prvobitnih egalitarnih zajednica. U modernom nainu ekonomske reprodukcije kapitalizam i patrijarhat su
po ovom shvatanju vrsto uvezani i jedni druge pojaavaju, to se
ogleda npr. u nejednakom plaanju mukog i enskog rada, rodne
segregacije na tritu, besplatnom radu ena u domainstvu i sl. Radikalne feministkinje pak smatraju da je vladavina mukaraca nad
enama temeljan oblik eksploatacije iz kojih proizlaze drugi- kao to
su militarizam, ekonomska eksploatacija i sl. One korene vie vide
u patrijarhalnoj socijalizaciji i kulturnoj proizvodnji znaenja, simbola, rodnih uloga koji se nasilno interpeliraju u svijest mukaraca
i ena da je ova podreenost neto prirodno, a ne kulturni artefakt.
U nekim teorijiskim nanosima se uspostava patrijarhata vezuje za
antiki period odn. dihotomiju privatno/javno, odn. sferu ojkosa i
polisa koji je ene uinio drutveno-politiki nevidljivim i mrtvim
i koji je kasnije preuzet u modifikovanoj formi i u kasnijim periodima i vrednosno-vjerujuim sistemima i ideologijama, ukljuujui i
liberalizam.
PREDSTAVLJANJE: ene kao ono na rubu, marginalno su
bile podlone razliitim oblicima (pseudo)predstavljanja budui
da, kako istie Slapak, predstavljaju neriskantne nosioce znaenja.
Predstavljanje ene, enskog se deava npr. kroz razliite slike i
vizure- politike, filozofske, naune, umjetnike... Tako su npr. u
Kunderenim romanima ene ili politiki denuncijanti ili ista,
neujna bia koja se olako podaju mukim disidentima. Problem
predstavljanja se tie i pitanja psisutstva ena u institucijama sistema ali se kao problem postavlja i nain na koje ovo predstavljanje
funkcionie budui da obitava unutar patrijarhalnih normi predstavljanja. Feministkinje ukazuju na razliite naine na koje ovo
predstavljanje funkcionie- analizirajui reklame, fotografije, umjetnost, posebno apostrofirajui problem pornografije. Predstavljanje esto ilustruje odsustvo subjektiviteta za ene budui da ono
odrava postojeu podjelu rodnih uloga. Na tom fonu, i predstavl-
242
janje enstvenosti slui jaanju patrijarhata kao i potroakog mentaliteta, hrane kapitalistikog sistema. Aktivizmom kroz enski
pokret i izgradnjom vlastite teorije, ene se, izmeu ostalog, tee
osloboditi moi mukog pogleda.
PRVI TALAS: Pod prvim talasom u feministikom kontekstu se podrazumijeva fon miljenja i aktivizma koji zamah dobija
od Francuske revolucije i u XIX vijeku. Prvi talas je nastao kao
otpor unutar otpora budui da novi liberalni poredak nije enama
priznavao status graanki, ve ih je reducirao na iskljuivo privatnu
tj. domainsku sferu. Liene brojnih prava (kao to je pravo glasa,
pravo na razvod, na posjedovanje imovine i sl.) ene se aktiviraju i
vre teorijsko-praktike elaboracije i aktivistike djelatnosti pravo
u lice moi. Iako se prvi talas esto poistovjeuje sa sifraizmom- tj.
borbom za prava glasa za ene te se kao takav svodi na borbu ena
da se ukljue u novo inaugurisani politiki sistem, on je bio vie od
toga budui da je promovisao uvide u razliite prakse marginalizacije i iskljuivosti unutar navodno novog, slobodnog drutva koje se
raa, i imao razliite teorijske nanose i praktike aktivnosti koje su
bile noene drugaijim politikim sentimentom unutar sistema koji
je promovisao redukcionistiki pojmljenu racionalnost i interes kao
glavni povod politikog djelovanja, iako su se navodno, promovisale
graanske vrline, slobode i dunosti kao nova politika metafizika.
S tim u vezi, kritika da je prvi talas zapravo nedovoljno radikalan ne
vai u potpunosti, iako su njegove glavne nositeljice bile ene iz srednje klase koje su imale obrazovanje ali i ne otvorene kanale za javni
angaman usled patrijarhalnih vrijednosti koje su i dalje obitavale
u drutvu, a koje je Don Stjuart Mil nazvao poslednjim ostacima
tiranije iz Starog reima. Kontekst prvog talasa varira od zemlje do
zemlje- postoje npr. razlike izmeu pokreta Viktorijanske Engleske
XX vijeka, kontinentalnog pokreta i pokreta u SAD-u. Ono to
takoe treba podvui je da su ene tek nakon sto godina borbe u
enskom pokretu i za pokret u okvirima prvog talasa izborile za
pravo glasa. Antologijskim tivom prvog talasa smatra se djelo Merry Wollstonecraft Odbrana prava ena, koje poziva ene graanske
243
klase da izau iz zlatnog kaveza domainstva i u kantovskom smislu

sapere aude izau iz vlastitog nepunoljetstva i podreenosti. Iako se
ovo djelo sa postojee istorijske distance smatra nedovoljno radikalnim jer se autorica prevashodno obraa enama srednje klase, ono je
bilo noeno novim politikim sentimentom i idejom opteg dobra i
graanske kultivacije koja treba da bude od kljune vanosti za res
publica.
SOCIJALIZAM: Socijalizam je jedna od politikih idelogija
nastala kao reakcija na zakone kapitalistike produkcije i vladajuu
svijest epohe koju je obiljeio liberalizam. U socijalizmu se posebno
kritikuje tzv. lana neutralnost onog graanskog koji se bazira na
pravama i slobodama tzv. apstraktnog ovjeka (Marksova sintagma o robinzonijadama liberalizma), i novog ekonomskog ustrojstva
odn. kapitalistike proizvodnje koja se bazira na eksploataciji i vodi
u razliite oblike otuenja i destrukcije. Kljuan pojam socijalizma
je klasa- shvaena kao drutvena koja grupa ima isti odn. slian ekonomski poloaj determinisan (ne)posjedovanjem sredstava za proizvodnju. Ekonomija se smatra bazom drutva a ostali oblici ljudske
djelatnosti (npr. politika) i svijesti (npr. kultura, religija) pukim reziduumom ekomskih odnosa i interesa. Socijalizam promovie ukidanje privatne svojine kao osnove eksploatacije i otuenja ovjeka od
ovjeka, i ovjeka od proizvoda vlastitog rada. Smatra se da se samo
u tim okolnostima moe doi do ljudske slobode i emancipacije i
novog drutvenog humaniteta. Postoji vie struja u socijalizmu- npr.
utopijski socijalizam, nauni socijalizam Karla Marksa koji je ostvario najvei politiki uticaj a u dodiru sa drugim ideologijama
su se razvijale razliite elaboracije. Npr. socijaldemokratske koje su
bile blie liberalizmu gdje se istie vanost postepenih, evolutivnih
promjena, struje blie anarhizmu koje su kritikovale shvatanje da
treba osvojiti postojee institucije revolucionarnim sredstvima. U
nekadanjim kolonijama socijalistike ideje su se kombinovale sa
nacionalnim u svrhu borbe protiv kolonijalizma. Pored ideologije,
socijalizam je takoe i oblik ureenja (tzv. real-socijalizam) koji
se bazira na ukidanju privatne svojine- ali je u praksi dolazilo do
244
umesto njenog podrutvljavanja, podravljenja budui da je zapravo jedina partija (Komunistika) drala u rukama sve poluge
moi: ekonomske, politike, pravne. To je vodilo u razliite oblike zloupotrebe vlasti i ogranienja ljudskih sloboda u ime svjetle
budunosti i stvaranja novog, besklasnog drutva u kojem e se ljudska sloboda konano ozbiljiti. Iako socijalizam teorijski nije bio slijep za rod- emancipacija ena je kotirala visoko na politikoj agendi,
u praksi socijalizam nije uspio da srui patrijarhalne vrijednosti koje
su i dalje nastavile da obitavaju te je na kraju u praktikom smislu
bio slijep za rod, najee ga pri tom poistoveujui sa polnim razlikama. Vladajui sistem je na feminizam gledao negativno, kao
na buruasku ideologiju koja enama donosi samo parcijalno odn.
tanije lano osloboenje. Realsocijalizam nije homogen oblik
ureenja, ve je imao razliite faze- totalitarnu, post-totalitarnu,
autoritarnu i u nekim zemljama je pervertirao u line oblike vlasti (tzv. sultanizam) koji se na najdrastiniji nain manifestovao u
aueskovoj Rumuniji. Suodnos socijalizma i feminizma je stoga
sloen, ali je tzv. struja socijalistikog feminizma dala znaajan doprinos u elaboraciji eksploataciji ena u ekonomskoj ali i privatnoj
sferi, npr. jo u Engelsovom djelu Porijeklo porodice, privatne svojine
i drave. Socijalistiki feminizam je poseban zamajac imao u Velikoj Britaniji, u djelu Dulijet Miel apostrofirajui naroito ulogu
ena u reprodukciji nove radne snage koja je potrebna kapitalu i
na injenicu da su ene u kapitalizmu seksualni objekti u slubi
stvaranja profita.
TRANZICIJA: Pojam tranzicija je irok ali se najee upotrebljava kao sumaran termin da opie skup dalekosenih promjena
koje su se desile i dalje se deavaju u zemljama koje su pripadale
socijalistikom bloku a koje su ekonomske, pravne, politike, kulturne, egzistencijalne i line. Dok je po nekim shvatanjima slom
socijalizma proglaen konanim dokazom da su liberalizam kao
ideologija a kapitalizam kao nain proizvodnje najbolji modeli
drutveno-ekonomskog ureenja (npr. u Fukojaminom djelu Kraj
istorije), posle poetne euforije stigla su i razoarenja tzv. obinih
245
ljudi kao i razliita teorijska upozorenja. Tako je npr. sociolog Ralf

Darendorf u uvenoj sintagmi o tri estice istakao da je potrebno
est mjeseci da se donese novi demokratski ustav, est godina da
se pree se centralno-planske na trinu ekonomiju, a ezdeset godina da se kreira dinamino civilno drutvo kao brana od politikih
zloupotreba vlasti, makar ova bile i demokratske provinijencije.
Postoji nekoliko tipova tranzicije- npr. voena tranzicija (u zemljama u kojima se nije javio jak alternativni pokret reimu i tranziciju
predvodili reformisani komunisti), dogovorena tranzicija (u zemljama u kojima su postojali alternativni pokreti i uspostavili dogovor
sa mekom strujom u komunistikoj partiji o potrebi odravanja
viestranakih izbora), uruavanje sistema (npr. u ehoslovakoj
koja je poslije neuspjeha prakog proljea ula u stanje apatije i tzv.
zamrzavanja drutva, ime je zapravo kako je suptilno primjetio Vaclav Havel vlast, pokuavajui da ugui ivot samu sebe onesposobila za svoj dalji ostanak na ivotu i kao takva se kasnije uruila) i
model revolucionarne tranzicije (npr. u Rumuniji gdje je aueskov
reim uspostavio jedan od najsurovijih oblika socijalizma i ak
postavio sebe iznad same marksistike ideologije to je predstavljalo
svojevrstan presedan). Neke zemlje su se bre i lake demokratski
konsolidovale uz relativno nisku socijalnu cijenu (npr. eka gdje je
npr. nezaposlenost u tranzicionom periodu uvijek bila jednocifrena)
dok se tranzicija u zemljama koje su pripadale nekadanjoj SFRJ zapravo jednim djelom desila u obliku krvavog ratnog sukoba tokom
kog je dolo i do tzv. prvobitne akumulacije kapitala- ekonomskog,
politikog i simbolikog. Kada je o enama i enskom pokretu rije,
uglavnom je dolo do trenda retradicionalizacije ali su se ene kroz
angaman i zahvaljujui injenici da je enski pokret posle konferencije u Pekingu dobio globalne obrise na vie ili manje uspjean
nain konsolidovale kroz razliite aktivistike mree. Takoe, dolo
je do feminizacije civilnog drutva to se esto tumai injenicom
da je drava prestala da obavlja funkcije i prua socijalnu podrku
koju su ljudi imali u socijalizmu a na ta su na sebe dobrim djelom
preuzele same aktivistkinje.
TREI TALAS: Trei talas feminizma se javio kao reakcija na
246
trope drugog talasa, koja su po ovom stanovitu zapravo perpetuirala podreenost ena. Naima, stalnicim isticanjem ugnjetavakih
strategija koje se sprovode nad enama stvorena je kultura i diskurs enske viktomologije kao bezupitna odrednica koja zapravo
utie na nemogunost enskog osloboenja i iskoraenja iz stanja
podreenosti. Ova feministika struja je takoe reakcija na konzervativni backlash (kontraudar) iz osamdesetih godina prolog vijeka
u kojima se, prevashodno kroz medije, htjelo dokazati da je feminizam passe i da je feminizam proizveo vie problema po same ene
nego to ih je rijeio. No, istie se da nije feminizam prevazien,
ve da njegovi preovladavajui oblici zahtjevaju radikalnu de(kon)
strukciju. Najvei uticaj na ovaj talas je ostvarila Judith Butler u
svom antologijskom tivu Gender trouble odn. Problemi sa rodom.
Po njenom stanovitu ne postoji neki unapred zadat identitet ena
niti podreeni poloaj na koji se aktivizam jednostavno treba nakalemiti, a i sam pojam ena treba problematizovati kako bi se
poremetiai heteroseksistika matrica. U protivnom, apeli protiv
tzv. podreenosti ena predstavljaju samo nekritiki apel sistemu
koje (re)produkuje sam sistem. Isticanjem da ene ne postoje izvan djelovanja koje podrazumeva performans u praksi, smatra da
predstavlja jedinu mogunost subverzije zadatih identiteta kao i
viestrukog izmjetanja autoriteta.
UTOPIJA: Iako se utopija zdravorazumski posmatra kao
neto ega nema i to je nemogue ostvariti, utopija je tijelo i dua
drutvenih pokreta koja daje motivaciju da se prevaziu ogranienja
postojeeg. Po shvatanju Ernesta Blocha, utopija je uvar dalekog
cilja i premouju jaz izmeu stvarnog i mogueg. Po shvatanju
Agne Keler, bez utopija ljudi bi bili preputeni na milost i nemilost ei za moi, manipulacijama i diktaturama. Zbog zdravorazumskih predstava da utopije najee, kada se pokuavaju ostvariti,
zavravaju u totalitarizmu, potrebno je istai da postoje utopije reda
i utopije slobode (Vukain Pavlovi). Utopije reda su autoritarne i
u njima sve funkcionie besprekorno a drutvo kao organska cjelina (zaetnik ovakvih oblika utopija je Campanella u knizi Grad
247
sunca). Utopije slobode su demokratine i tee uspostavi slobodnijeg

drutva (zaetnik je Thomas Mor u istoimenoj knjizi). Dok su ideologije vie vezane za interese, utopije su okrenute stvaranju novih
znaenja, politikih simbola koji najee tee proirenju politikih
horizonata.
ENSKI POKRET: Po razliitim tumaenjima enski pokret
spada u najzananije drutvene pokrete. On je i stari/klasian
pokret (pokret XIX veka), i novi/alternativan pokret (pokret druge
polovine XX vijeka), koji je ponovo zaiveo sa usponom Nove ljevice
ezdesetih godina prolog veka, te je jedan od trajnijih a po nekim
stanovitima i najuspjenijih. I u periodima kad nije bio vidljiv i
masovan (npr. dvadesetih godina prolog veka posle dobijanja prava
glasa za ene u veini zapadnih zemalja kada je pokret utihnuo)
briljivo je uvao postignua pokreta i stogodinje borbe.
Na njegovu znaajnost ukazuje i injenica da je enski pokret
uticao na naine na koje posmatramo samo moderno drutvo, da
je de(kon)struisao temeljne politike kategorije razliitih vremenskih perioda (npr. podjelu na privatno i javno, prirodu i kulturu,
razum i osjeajnost), razvijajui paralelnu teoriju i praksu koje su
jedna drugu obogaivale i osnaivale. Znaaj enskog pokreta se
ogleda i u tome da se nije fokusirao samo na ene, iako mu je mobilizacija ena bila glavna politika strategija, ve da je uzimao uee
i u mirovnim inicijativama, borbama protiv rasizma, kolonijalizma,
militarizma, nepravde, represije svake vrste, unitenja i besomune
eksploatacije prirode, videi povezanost izmeu razliitih oblika
destrukcije koje se na specifian nain obruavaju i na enu kao ono
to je marginalno, depolitizovano, na rubu, i kako primjeuje Svetlana Slapak, nerizino za nametanje i upisivanje znaenja... Pokret
je kroz aktivizam davao enama snagu da prepoznaju represivnost
postojeih rodnih odnosa i da se suoe sa ogranienjima koja su
im nametnutima od strane tradicionalnih rodnih uloga i konvencionalnih politikih formi, prevazilazei na taj nain ogranienja
postojeeg.
ENSTVENOST: Predstavlja nedostian ideal tzv. prave
248
ene koju konstruie muka norma i patrijarhalne upravljake

strategije. enstvenost predstavlja fetiizaciju ene, ali i njenu linu
kao i grupnu nihilaciju kroz nametanje tzv. ideala koji se nikad ne
mogu (a i ne trebaju!) postii. Idali tzv. enstvenosti su se menjali u razliitim epohama- npr. u viktorijankoj Engleskoj je ena
smatrana kunim anelom, dok su tzv. liminalne ene (radnice,
prostitutke...) predstavljale njen opozit (Zaharijevi) potreban radi
prenaglaavanja ideala enstvenosti. Tzv. drugi talas feminizma
se upustio u radikalno demaskiranje ideala enstvenosti kroz
razliite forme nekonvencionalne politike participacije- bacanje
grudnjaka, tikli, minke, paradijama izbora za miss.... Drutvena
uloga enstvenosti je jaanje pozicije i lanog imida mukarca koji
je uspio da osvoji enstvenu enu, ili da pak od obine ene
napravi enstvenu enu to su ne rijetko arhetipovi razliitih proizvoda popularne kulture, naroito filma. Sa pojmom enstvenosti je
esto povezan i narativ o tzv. romantinoj ljubavi koja po stanovitu
Germaine Greer (ermen Grir) kastrira enu i svoji je na bespolni
seksualni objekat.
249
O autorici
O AUTORICI
dr Zlatiborka Popov Mominovi
Dr. sc. Zlatiborka Popov-Mominovi (1975, Vrac) zavrila je

studij sociologije na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu. Tokom
i nakon studiranja radila je u nevladinom sektoru i lokalnim medijima, a od 2005. je angaovana kao asistentkinja na Filozofskom
fakultetu Istono Sarajevo, gdje je i magistrirala sa temom Politika
kultura u periodu tranzicije. Na Fakultetu politikih nauka u Beogradu je doktorirala 2013. sa temom enski pokret u postdejtonskoj
BiH: dometi, inicijative, kontroverze. Objavila je vie od etrdeset
naunih radova iz oblasti politike sociologije, politologije religije
i feministike teorije i prakse. Bila je stipendistica Fonda otvoreno
drutvo Bosna i Hercegovina u okviru projekta istraivanja javnih
politika- Policy Fellowship Development Project, i angaovana u
nekoliko lokalnih i regionalnih istraivanja kao to su Religion and
Pluralism in Education: Comparative Approaches in Western Balkan,
Reconciliation and Trust Building in Bosnia and Herzegovina, Govor
mrnje u Bosni i Hercegovini, Parlamentarizam u Bosni i Hercegovini,
Coming out: zagovaranje i zatita prava LGBT osoba u Bosni i Hercegovini. Zamjenica je urednika bh. asopisa Diskursi. Aktivna je
i u civilnom drutvu, pokuavajui da uskladi teorijski i praktiki
angaman. Govori engleski i njemaki, a slui se i francuskim i
slovenakim jezikom.
Kontakt: e-mail: pozlata75@gmail.com
251
Edicija Gender Sarajevskog otvorenog centra

Ediciju ureuju Emina Bonjak i Saa Gavri
Do sada smo u ovoj ediciji objavili:
Damir Arsenijevi, Tobias Flessenkemper (editors, 2013)
What is the Gender of Security?
Sarajevo: Sarajevski otvoreni centar.
Damir Arsenijevi, Tobias Flessenkemper (priredili, 2013)
Kojeg je roda sigurnost?
Adriana Zaharijevi (priredila, 2012)
Neko je rekao feminizam?
Kako je feminizam uticao na ene XXI veka
Sarajevo: Sarajevski otvoreni centar / Fondacija Heinrich Bll /
Fondacija Cure.
Druga izdanja koja su objavljena kao rezultat rada
Sarajevskog otvorenog centra (izabrani naslovi):
Zlatiborka Popov-Mominovi (2013):
Ko smo mi da sudimo drugima. Ispitivanje javnog mnijenja
o stavovima prema homoseksualnosti i transrodnosti u Bosni i
Hercegovini.
Sarajevo: Sarajevski otvoreni centar, Fondacija Heinrich Bll,
Fondacija CURE.
Jasmina auevi (2013)
Brojevi koji ravnopravnost znae. Analiza rezultata istraivanja
potreba LGBT osoba u Bosni i Hercegovini.
253
Marinha Barreiro, Vladana Vasi, Saa Gavri (2013)

Rozi izvjetaj. Godinji izvjetaj o stanju ljudskih prava LGBT
osoba u BiH u 2012. godini.
Damir Banovi, Vladana Vasi (2013)
Seksualna orijentacija i rodni identitet: pravo i praksa u BiH.
Zlatiborka Popov-Mominovi, Saa Gavri, Predrag Govedarica
(priredili_e, 2012)
Diskriminacija Jedan pojam, mnogo lica.
Jasmina auevi, Saa Gavri (priredili, 2012)
Pojmovnik LGBT kulture.
Sarajevo: Sarajevski otvoreni centar / Fondacija Heinrich Bll
254
------------------------------------------------CIP - Katalogizacija u publikaciji

Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine, Sarajevo
305-055.2
141.72
POPOV-Mominovi, Zlatiborka
enski pokret u Bosni i Hercegovini :
artikulacija jedne kontrakulture / Zlatiborka
Popov-Mominovi. - Sarajevo : Sarajevski otvoreni
centar : Centar za empirijska istraivanja
religije u Bosni i Hercegovini : Fondacija Cure,
2013. - 254 str. : ilustr. ; 20 cm. - (Edicija
Gender / Sarajevski otvoreni centar ; knj. 3)
O autorici: str. 251. - Bibliografija: str.
219-231 ; bibliografske i druge biljeke tekst.
ISBN 978-9958-536-14-4 (Sarajevski otvoreni centar)
ISBN 978-9958-1981-6-8 (Centar za empirijska istraivanja
religije u BiH)
ISBN 978-9958-0988-1-9 (Fondacija CURE)
I. Mominovi, Zlatiborka-Popov vidi
Popov-Mominovi, Zlatiborka
COBISS.BH-ID 20849414
-------------------------------------------------

Zenski Pokret U BiH - PRELOM - Final - Za Web PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zenski Pokret U BiH - PRELOM - Final - Za Web PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Zlatiborka Popov-Mominovi

ENSKI POKRET U BOSNI I HERCEGOVINI:

enski pokret u Bosni i Hercegovini:

Sarajevski otvoreni centar, Centar za empirijska istraivanja religije u

ISBN 978-9958-536-14-4 (Sarajevski otvoreni centar)

1. ENSKI POKRET KAO DRUTVENI POKRET

3. ENSKI POKRET U BIH U RATNOM I

ODABRANE ENSKE GRUPE U BiH

RJENIK KLJUNIH POJMOVA

Empirijski poziv na snaniji angaman

Rukopis enski pokret u Bosni i Hercegovini: artikulacija jedne

enski pokret u Bosni i Hercegovini

sferu i rekonceptualiziranje politikog.

enski pokret u Bosni i Hercegovini

Feministiki ili enski pokret:

voju enskog/feministikog aktivizma. Pri tome autorica izbjegava

enski pokret u Bosni i Hercegovini

autorica provela. Imajui u vidu da su ene daleko zastupljenije od

enski pokret u Bosni i Hercegovini

Feminism: outmoded and unpopular

2 v. Kerol Pejtman, Polni ugovor, Feministika 94, Beograd, 2001.

enski pokret u Bosni i Hercegovini

o nikakvoj vlasti ena4, ve o pukom lingvistikom konstruktu u

6 v. Jasmina Husanovi, Kultura traume i identitarna politika u BiH: Kritika

8 Judith Butler, Univerzalnosti koje se natjeu, u: J. Butler, E. Laclau, S. iek,

kroz stvaranje vlastitih konverzacionih okvira, rastvaraju se sistemi

Jasenski i Turk, Zagreb, 2007, str. 152-153.

9 D. Butler, Nevolja s rodom, str. 48.

10 v. Asim Mujki, Mi, graani etnopolisa, ahinpai, Sarajevo, 2007.

The Death of Feminism?

enski pokret kao drutveni pokret

1. ENSKI POKRET KAO

1.1. Zaeci enskog pokreta

enski pokret u Bosni i Hercegovini

nisu pogodovala nastanku predstave o dihotomiji drutvo-drava.

enski pokret kao drutveni pokret

klase koje imaju obrazovanje ali nemaju otvorene drutvene kanale

16 Chris Jones, Mary Wollstonecrafts Vindications and their political tradition,

enski pokret u Bosni i Hercegovini

enski pokret kao drutveni pokret

i nema opravdanja? Tako bi slijedilo kad bi se Rusoova opta volja

22 v. Simon de Bovoar, Drugi pol. injenice i mitovi, BIGZ, Beograd, 1982.

23 Marija Mijatovi ene izmeu privatnog i javnog, u: A. Zaharijevi (prir.),

24 Ernesto Laclau, Identitet i hegemonija: Uloga univerzalnosti u konstituiranju

enski pokret u Bosni i Hercegovini

lAncien Regime-a, Francuskinje je 150 dugih godina iskljuivao iz

1.2. Drugo buenje

enski pokret kao drutveni pokret

predstavnika, onde poslanici nekog sreza urno idu u grad

29 Tako je npr. Ruso govorio da se suverenitet ne moe predstaviti. Upravo iz tih

30 A. Zaharijevi, Postajanje enom, str. 162.

enski pokret u Bosni i Hercegovini

enski pokret kao drutveni pokret

moderne drave32 i lukavih hijerarhija unutar liberalnog sistema

33 Alana S. Jeydel, Political Woman: The Womens Movement, Political Institutions,

enski pokret u Bosni i Hercegovini

i do kristalno jasnog otkria da je njihovo uee i djelovanje u

37 Valerie Bryson, Feminist Political Theory. An Introduction, Palgrave Macmillan,

enski pokret kao drutveni pokret

naveden isti broj nepravdi i uzurpacija koje se nanose enama. ene

enski pokret u Bosni i Hercegovini

bore se da je izmijene.40 Mijenjajui i redefiniui sopstvo, mijenjaju

1.3. Novi enski pokret