Mellifin yaknda kacak dier eserleri :

Dinler Tarihi Maneli

Kuranda Halk Hikayeleri
slam Tarihi
slam dnyasnda resim ve san'at tarihi
Mukayeseli brani Dini
Romay yakan Keron m yoksa
Hristiyanlar mdr ?
Hristiyan Dini

Sakarya niversitesi Merkez Kt

phanesi

11111111111111111 111111111111111 11111111

*032642*

Muhterem Efendiler,
Takriben bir sene dolduracak derslerin mevzuunu bir
iki konferans iine
olduunu elbette
Fakltesinde

sdrabilmenin
takdir

tatil

ne kadar

buyurursunuz.

mnasibetiyle

Mamafi

muhtelif

bir

lahiyat

mevzular ze

rine verilme te olan dier' konferanslar arasnda bize ayrca

daha f azla zaman ayrmak mmkn olmad. Bundan dolay
bilhassa

bu

son

zamanlarda

ilim

dnyasn

fevkalade

igal eden bu mhim mesele etrafndaki tetkik neticelerini

ister istemez yalnz ana hatlarile anlatmaa alacaz.
Bildiiniz vehile,
gilerin her
3

19 uncu

asrdan beri bil

sahasnda olduu gibi dinleri tetkik eden ilim

ve 'bu ilime
terakkiler

hassatan

yardm

vcuda

eden

sair bilgi ubelerinde de byk

gelmitir:

Binaenaleyh

telekki edilen bir ok

dini meseleler

metotlarla

tenkitler karsnda,

mcehhez

binalar gibi birden bi:e kmtr.

kati

hakikatlar

yepyeni ma!Cmat ve
adeta temelsiz

te yklan bu muaz

zam binalardan biri de hristiyanln banisi addedilen sann

ahsdr.
Dnya
altn

saltanatnda

paralarna.

yz baslan,

sezarlar istihlat eden,

mperatorlarnki yerine

Hkmdarlara

muasr milletlere

kadar

ta

btn

onun

Bizansn
hametli

giydiren, ruhani alemde

Hristiyan

cemiyetlerinin

kuvvet ve rahmi efkat menba olan sa, bu muazzam ah

siyet ilmin bize verdii bu yeni nurlar karsnda, bir silik
bir gle gibi kalmtr. Hristiyan dininin sa etrafnda topla
d ibadetler, ayinler,

itikatlar Hristiyan

dininden

evvel

kadim bir ok esrarl dinler ve mezheplerinkile ayn eyler

olduu gibi,

bizzat sa da Yahudilerin mefk'.'revi

Jiinin dier bir eklinden baka bir ey deildir.

Mesihci

1.-

sann yaadna dair hi bir vesika yoktur

Dini bir h areketin banda b u l u n a n bir ahsiyet hak

knda, bizzat bu ahs n kendisi tarafnda n dei lse he
halde bu hareketin a hitler i yah u t m uasrlar taraf ndan
baz vesikalar brak l mas t a b i i bir hai i ke n , byle vaziyette
b u l u nanlard a n , ya n i sa n n muasrlar ola n Ya hudi ve
m rik m elliflerden hi biri n i n isa n n hayatn a dair en
ufak malumat brakma mas ok m a nald r.
\temleketi h akk nda derin vukufu bulunan ve m i lat
tan e vel 4 nc senede vefat eden b y k H erode'da n m i
latta n sonra 66 senesinde Ya h u d i l eri n Romallara kart
isya n n a kadar Ya h ud iyede cereyan eden vukuat hakkn da
(Ya h ud i l erin m u harebeleri ) (1) u n va n l eserinde mufassal
malumat veren ve bu i syanlar arasn d a baz m u harebelere
bizzat ken d i si ele itirak etn -li b u l u nan J osepheus Flavi us.
(37-91) bize her halele sada bahsetmesi icap ederdi.
H a lbuki kitabnd a en ufak m a ln a t b i l e yoktur, Fakat
kadim Rusa eski bir
bu eser i n ,
elyevm kaybol a n
terc mesile bize kadar vas l o l m u , y i n e asl kaybolmu
bir n shasnda ise, sekiz yerele saya dair uzun c m leler
bu l u n uyor ki : bun lar meh u l bir H rist iyann sonradan
yapt ma haretsiz ilc'\.velerclen baka bir ey ol madnda
btn mnekkitler, hattft Lagra nge (2) gibi en muhafaza
H rist iyan i laliyatile
Esasen
karlar b i le m ttefiktirler.
mebu bu fkra lar n Ya hudi J osepheus' n tarihile h i bir
a lakas b u l u n mad derhal gze arpmakta dr.
Josepheus' n (Ya h u d i l eri n kad i m tar i h i ) (3 ) u n va nlL
eseri n i n XVI lf, 3 , 3 ve 20 i nci ki t a b n 9 nc bahsi n i n biri nci
fkrasnda sadan bahsed ilmitir. Bu fkra larda m perator
(1)

The Wars of the Jews, Book, 2, Willia Wliston terceesi.

(2)

Lgrange, Le Messiaise clez les .lufs, P. 19

(3)

Atiqities

of tle Jews, William \Vhiston tercenesi

olduu hakaretle rden

Tibere zamannda Yahudilerin du ar

bah sed i lirken loma Prokrat r P o n t ius Pil at us u n F i list i n

Yahu d i leri n e yapt mezalimle, mperatr Tibere' i n R o na
'

dan s rdrd Yahudilerin hikayesi arasma, tarz ifade ve

fikirler silsiles i le

b i r ala k a ve i rt i bat bulunm ya n ila

hi

yap ld n anlyoruz. imcl i aa cla okuyaca m z.

bilhassa sadan bahseden b u fkralardan b i r i n d e J osepleus,

veler

K udste b i r Yalucli i syan n n Romallar taraf n dan

merha

metsizce tenkil edildi i n i an l at r ken aray a b i rcle b i re san n

_

soku l duunu gr y o ruz. Bu fkra udur:

'lkemmelen

t ec l i z

ecl ilmi

askerler taraf n cl a n h

c u m a u rayan si lahsz i n sanlardan b i r ounu i syan ye ri nde

ldrdler.

Dierleri yaral olarak katlar. syan bu suretle

bitti.
icap

Bu tari h e doru ayet o n a muhakkak b i r i n san demek

ediyorsa, sa i s m i n d e akil ve l ald n bir a d a m vard

Jakikat l ulus i k alple kabul eden

ehas rn muall i mi olan ve

har kulade eyle r yapan bu zat, ken d is i n e b i r ok Yah ucl i ve

m r i k

(ya n i Yu nan l )

celbet ti. Bu zat Mesi h ( H r i s t os ) idi.

Ara 111zdaki by klerin telki n i zerine bu zat, Pila t u s t a raf n

dan ar m i le gerild ii vakit, onu i pti dadan sevm i olanla

terketmediler. n k sa o n la ra 3 n c gn tek ra r berhayat
olarak gr n d . Peyga m berler saya dai r gerek bunu ge
r>kse h a r i k lade b i n le r ce 5eyleri syle m i lerd i . saya i s betle
Hristiyan tesmiye edilen bu mezhep bu g n d ahi mevc u t t u r.
Ayn

u ram l a r d .

zamanda Yahudiler

dier

bir

felakete daha

. .

'
Bu f k ralarda, sadan

Hristiyan efk a r i le

leler ile ba hseclildikten son ra bu mevrn

me bu

cm

ile a l a kas bulun m

yan b i r meseleye geiliyor k i : o ela Yah u d iler i n baka b i r fe

akete duar olmas ,

yan i Romallar tarafndan 4000

::li in Sard u nya adas n a s r lrnele r i cl i r.

Yahu

-6
Josepheusn burada bize
anlad manada Mesih, yani

bildirdii sa Hristiyanlarn
ncillerin

bize anlatt gibi

lmnden gn sonra dirilmi bir mesihtir. Bundan baka

hakikat

sonuna

hsn niyetle

arayarak say sevmi

olanlarn

kadar bu sevgilerini muhafaza etmi olduu fk

ras ise bize adeta ncilleri okuyormuuz hissini vermektedir.

Josepheus bunu hakikaten yazm olsayd,

kendisinin bir

Hristiyan olmas ve bunu alenen itiraf etmesi Jazmgelirdi.

Halbuki tamamen Yahudi olan Josepheus'n eserinin heyeti
umumiyesi bize aksini anlatmaktadr. Binaenaleyh

bu

fk

ralar tamamen sonradan ilave edilmilerdir.

Bu fkralarn muahhar ilaveler olduunu

baka trl

de ispat edebiliriz :
Milattan

sonra,

3 nc asrda

saya

dair

vesikalar toplam olan Origene (Contra - celsus

bilcmle

47, 1)

Jo

sepheus'n tarihini de tetkik ettikten sonra, bu mverrihin

sann Mesih olduuna inanmacln

naklettiimiz fkralarda ise,

mektedir.

Bu bize Origen'in

yazyor.

Yukarda

sann Mesih olduu kaydedil

3 nc asrda Josepheus'n

tarihini okuduu vakt, henz sann Mesih olduuna dair

fkralarn ilave edilmemi olduunu sarahaten anlatr. Esa
sen

Vespasien'in Mesih

olduunu

samimi

surette iddia

eden ve bunu tarihinde aktan aa ilan eden ( Yahudilerin

muharebeleri VI

5,4)

Josepheus nasl olurda ayn zamanda

sann Mesih olduunu syleyebilir?

'1>

Bu mutalaalardan sonra, sa hakknda en iyi malfmat

menbamz olabilecek bir mverrihin bu ahsiyet hakknda

hi bir ey sylememi olduu neticesine varyoruz.
Yine

sa hakknda

ikinci

mhim bir menbada

Jo

sepheus'n naklettii hadiseleri yazan, hem asker ve hem

mverrih Taberyal "Justus" olmas lazm gelirdi. Tam bu hadi
selerin muasr bulunan Justus " Yahudilerin muharebeleri" ve

7
'Agrippa'ya kadar Yahudi Hkmdarlarnn tarihi" unvann
ki eser yazmt. Elyevm kaybolmu olan bu eserleri 9 uncu
a s r1 2 inci

nsfncla okumu B izansl

Photios

bu. iki eserde saclan katiyen balseclilmecliine

(Bibliotl. Codice,

sa flrcf:d3

toplc:dklar

seler iinde yaam olan mehur iki

saya

dair

hi

hayret

eder

33 ).
ha

i cillerin

( 820-891 ) ,

bir

vesika

hadi-

Yahudi mverrihinin

brakmadklarn

grdk.

imdide mrik menbalarrna bakalm.

saya dair hi degilse bir imada
mrik mellif

milattan sonra

111

bulunmu

yahut

112

olan ilk

tarihlerinde

Romann zmit eyaletini idare etmi olan "Pline le jeune"

dr.

dare

ettii eyalet

dahilinde

bir

ok Hristiyalarn

yaamakta olduunu gren"Pline le jeune" bunlar hakknda

edilecek muameleyi nperator Trajan'dan sormaktadr.
Mevsukiyeti umumiyetle kabul edilmi olan bu mektup

{1)

udur :

istiare

Hanetpenah,
etmeyi

bjtn

kendime

phelerim

bir vazife

hakknda sizden

telekki

ettim.

nk

mtereddit olduum eylerde bana sizden daha iyi kim yol

gsterebilir'? cilaletimi sizden dal. iyi kim tenvir edebilir?
Hristiyanlar

aleyl indeki

istintaklarda

hi

bulunmadm.

Bundan dolay ne g i bi ahvalde ve ne dereceye kadar ceza

lanclrlacaklarn ela b ilmiyorum.

Yan nazar itibare alinp

alnnyacan, ocuk ile bygn ayn ceza ile tecziye edilip

ecli lniyeceincle

mtereclcliclim.

Nedamet edenler affedilme

limidir"! yahut bir defa Hiristiyan olmu olan bu Hiristiy;:n

brakmak iin hi bir himayeye mazhar olmamalrndr?

yalnz

isim mi bir crm tekil eder.

yoksa tecziye

edilen

ey isne merbut crmlermicli'- ! ben mahkememde Hristiyan

olduunu syliyenler hakknda u usul takip ettim: Hiristiyan

(1) Flamnarion tercmesinde

97

inci mektup.

- 8()!up

olmadklarn kendilerinden

sordum.

tiraf

edenlere

ayn suali bir ikinci ve nc defa tekrar ettim. Onlar ceza

ile tehdit ettim. Cevaplarincla srar ettikleri vakit gnderdim.
Zira itiraflar

ne mahiyette olursa olsun

hi olmazsa inat

lar ve krlmyan inatliklarn tecziyesi lazm geleceini

dndm. Ayn delilikte inat edenlerden cligerlerini. Roma

vatandalar olduklarndan dolay Romaya gndermek zere
ayrdm. Mteakben, verilen ehemmiyet sebebile ittihamlar

oalarak, crm m u tada gre pek ok ekiller altnda grn

d.

Mellifinin ismi

eserde

Hiristiyan

bulu nmyan

olduunu

bulunduunu inkar eden bir

Bunlar

bir

yah ut

eser neredildi.

Hiristiyanlkla

bildiriliyordu .

ok kimseler

h u zu rumda ve emrettiim

Bu

alakas

ekilde. allah lar istihat

ettiler ve allah armzn heykellerile beraber nalsus getirttiim

h eykelinize gnlk

ve arap

(Christ) lanet bile ettiler:

taktim

ettiler.

h akikaten

buna asla icbar eclilemiyecei syleniyor.

mazhar afolmalar icap

tarafndan ihbar edilen
Hiristiyan
derakap

ela

bulucluklar111
Hepsi

szn

yirmi

dierleri

senedeberi

allah larn

Hepsi de Mesih i telin ettiler.

yah ut

kani oldum. Bir mu hbir

bir

etmilerse ele.

fakat

ok

clir

hatalarnn

ancak

nkl

h eykellerine
B u ndan
u ndan

ibaret

yapmyacaklarna,

ceklerine.

emaneti

etmilerdir.
ettiler.

kabah<:tleri

b ulunduunu

domadan evvel

Mesihe bir allah gibi vakit vakit

ilahileri oku yorlar,

terketni

ibadet

baka,

temin ediyorlard: muayyen gnde gne

toplanyorlar,

seneler.

Hiristiyanl

syliyerek, szlerinden
ve

u h alde bu nlarn

dierleri. evvel emirde kendilerinin

olduklarn ikrar \'e itiraf

bazlar

bazlar

ettiine

Hatta \lesihe

Hiristiya olanlarn

hamd sena

crm deil, fakat h rszlk. haydutluk

zina etmiyeceklerine,

vaitlerini

ifa ede

inkar etrniyeceklerini yeminle tealht

edivorlard. Bu ndan sonra avrlvorlar. masumane ve nste

rek.en yemek yemek iin tekrar toplanyorlard. Emirleri-lize

-9emirnarnernden beri b tn

itimal a r menettiim

tevfikan,

bunl a r terkett i k le r i n i i l a ve ed iyorlard . H a k i kati anl a m a k iin,

ibad etle rine int i s a p ve s l uk ett i k leri sylenen iki esi r k a d n a
ikence etti rmeyi zaruri telek k i ett i m . Fakat itirafla rn d a g l n
ve m ufrit bi r hrafeden baka bi r ey bulma d m: B inaenaleyh
m racaat etmek iin tahk i kat

nur l a rn z a

teh i r ett i m: Bu

i bana bi lhassa ayn teh l i ken i n tehd i t ettii b i r ok k i mseler

sebebi le. d nmee ayan grna . Her yatan. her s nftan,
her ci nsten bi r ok k i mseler bu ittihamlarda zimethal o ldu
klar gibi her gnde dah i l olac a k l a rd r. Bu sari hastalk yalnz
ehi r leri

te l vis

etmem i tir. Kasa balar ve kylere de tevess

etm i t i r. J\1a rnfi buna b i r are bulunacana ve nne gei le

bilece ine kani i m. Muha k k a k olan bi r ey varsa, o da i m d iye
kacl; rhernen hemen bom bo o l an mabetlerin s k s k ziyaret ediL
diidi r.Uzun zamanlardan beri ihmal e d i lmi olan kurbanlar
tek ra r balyorlar.

E vvelce a l c s az bulunan kurbanl a r her

:ye rde satl yor. Bundan nedamet edenler affedi ld i i ta ktirde bir
ok k i rnseleri 1 d a l a letlerinden geri get i r i lebileceine h k
med i lebi l i r ' ' .
P l ine'i
bul unmya

H i risti yanlar
mecbur

aleyhinde

eden ey,

bu

suretle

takbatta

yukarki mektubunda grl

-d gibi, Yahudi Mitol ojisine a i t bir ahsiyetten baka

bir

H i ri stiyanla rn, Yunan s r l d i nlerinin

tev k i r etmeleri. rnperatorlL;un a l lahlari le,

ey olrniyan Mesihi

bi r a l l a h i gibi
i lahi mperatora gnl k ve ara p

taktim etmeyi red d etme

ler inden d o l a yd r. Esasen Pl ine le jeune, sann tarihi a hsna
.deil , fakat i d a re ettii eya l ette b i r ok H i ristiyanl a rn yaa
ma kta o l d uuna ahadet etmekted i r.
Dier

mri k

menba l a rdan,

iki

mverrihte

yani

Tacite, Suetone da M esih ta bi rine tes a d f ediyo ruz.

Tacite (milattan sonra

(1)

55-120 ) , Anna les (1) unvanl

Tacile. A ales, Burouf tercmesi.

- 10 tarihinde

( XV inci

kitap,

bahis:

Neron

44)

zamanndaki

Roma yangn mnasebetile saya dair u szleri kaydeder:

.... Fakat Neronu, yangn emretmi olmakla itham
eden efkar umumiyeyi . hi bir insani vasita, Ne mperJto
run azameti ve ne de kefaret merasimleri susturamyordu.

Bu

ayalar teskin

etmek

iin Neron, dier mttehimler

gsterdi. Rezaletlerinden dolay nefret

edilen

ve

halkn

Hrist iyan tesmiye ettii bir snf insanlara en mthi iken

celer

yaptrtt.

Bunlara

Hiristiyan

ismi Tibere zamannda,

Prokratr Pontius Pilatus'n idam ettirmi olduu

Mesih

Christ en gelir.
Tacite'in yukarki fkralarda bize anlatmak istedii ey
evvela halkn

Hristiyan tesmiye ettii bu rezil ve menfur

kimseler, saniyen Reisleri olan Mesih, evvelce idam edilmi.

olduu iin, onun mensubu

olan bu ki113elerin ele nasibi

idam edilmek olduudur.

Mesihin idam edilmi olduna dair Tacite de grd
mz bu malmat

iin n\-errihin

istinat etmi

olduu

meba nedir'? Tacite tarihlerini yazarken mperatorlarn ha

ziei evrakna mracaat etmediini katiyen biliyoruz. nk
bizzat mve!Tilin

verdii

malumata nazaran, mperatoru

hazinei evrak son derece mahrem tutulmakta idi. Bizzat

Senato'nun bu evrak tetkik etmek hususundaki talebi bile
reddedilmlti,

(1)

Bundan nacla nperatoru hazinei evraknda,

Pontius

Pilatus'n idam ettirmi olduu basit bir Yahudi mttehimi

nin zabtnamesinin buluna bilecegi de bize ok gayri melhuz

grnmektedir.

u halele Tacite'in verdii bu malumatin menban baka

bir yerde aramak lazm gelir ki: o da mverrihin bu vaka(1)

Tacile,

h i stoire,

IV,0.

Tacite'in

meba l ar iin bu esere

baknz Ph. Fabia, Les sources de Taci te, Paris, 1893, P. X\'11.

- 11 yinameleri yazd ta rih lerde, yan i milattan sonra 115 ve

117 seneleri nde, Romada bulunan kala balk H ristiyan
cemaati muhitidir. Zira bu tari hlerde bu muhitte i ncil men
kiberi tEmamen yerlem i, Mesi h ismi ayrlmaz bir su
rette Pontius Pilatus ismine balanmt. Tacite'in H risti
yanlar hakkadaki malumat ne kadar cz! olursa olsun, her
halde H ristiyanlarn bu umumi ayialarn renmi olma
ld r. say ken d i ismile deil yalnz onun dini ismi olan
Ch ristus (mesih)
lakabile tesmiye etmesi, dermeyan
ettii miz bu mlahazay bi r ki:lt daha kuvvetlendirmektedir.
Dier bir mrik menba olan Sueton'n 121tarih
lerine doru neretmis olduu on iki kayser (1) unvanl
eserinde mperator Claude'a tahsis ettii ksmda (XXV). u
kk fakat manadar cmleyi yazrnaktaqr:
mperator, Ch resfus namnda birinin tahrikile mte
vali karklklar karan Yahudileri, Romad a n tardetti .
Bu kk cmle, mperator Claude'un icraat meya
n n d a zikrolunmakta d r. Yahud ileri tahrik eden bu Chrestus
kimdi-? bunun mehul bi r mfsit olmas ok muhtemeldir.
n k sadece iyi, n a muslu manas n
ifade eden bu
keli me, Romada hrler kada r esirlerin de tamakta olduu
isimler arasnda bulunuyordu.
Romada H i ristiyan cemaat n n meneleri hakknda
malumat mz maalesef azdr. Yalnz Pavlo-; resuln milattan
sonra takriben 55 tarih lerinde yazm olduu Romallara
risalesinde verdii mallmattan , Neron saltanatnn bi dayet
lerinde bu cem:atn kuvvetli ve kalabalk olduunu anla
ma ktayz. mperator Claude zamanndaki bu karklklarn
sebebi ise, Mesihi' f ilhal zuhur etmi olduunu iddia eden
Yahudilerle, henuz zuhur etmediine kani binaenaleyh bunu
bekl iyen Yahud iler a ras ndaki iddetli mnakaadan neet
<1) CEuvres de Sueton, classique Garnier,

Claude , P.290.

12 etmi

olacan

biliyoruz.

'>ren plis ise verdii

isminde

birisinin

Bu

grltcleri

raporda

talrikatndan

Ronaclan

kargaalklarn Chrestus

km

olduunu

bildire

bilir. Fakat bu nallnatta sann hakikaten yaam oldu

una dair bize hi bir ey gretmez.
Buraya
ikinci

kadar

:srda

bile.

sylediklerimiz,

hatta milattan sonra

Yunan,

Yahudi

Latin,

mellifleri

nin sa hakknda mspet hi bir nalmat sahibi olmadk

larn

sarahaten gstermektedir.

sann hakikaten yaamam

mazsada,

Yalda

hi deilse sann tarihi

iddia edenler iin, vakaayiin

bu

malmatszlk

olduunun kat bir ispat ola

en

bir ahsiyet

olcluunU

yakn ahitlerine,

nakille

rine istinat etmenin hi mmkn olmaclLn anlatr.

imdi liristiyan dinini tekil eden
tetkik edebiliriz.
unsurlarn

Bunlar

tetkik

Hiristiyanlktan

evvel

gerekse haricinde teekkl etmi

lerle ayn eyler

olduunu,

edebilmesi iin, tarihi

bir

balca

ettiimiz
gerek

unsurlar

vakit btn Lm

Filistin dahilinde.

olan bir ok esrarl

Hiristiyan

dininin

din

teekkt

saya hi te zaruret bulunna

dn ispat edecektir.

11.- Mesih itikad.

Yahudilerin takriben 50 sene kadar Babilde esir
malan (milattan evvel

583-536),

yk bir tahavvl vcuda getireli.

ten sonra ela
altnda

Yahudiler,

yaadlar.

iki

Bu esaretten avdet

asr mddetle

Binaenaleyh

ark

Yunan

Acem

nufurna

te bu urnn clevir
telekkleri.

bulundular.

Hkmdarln
koyduktan
ananevi

ve

Bu temas.

mahvedip

btn

sonra {!a devan

zarfnda Acemlerin

Yahudilerin

ettik-

Acem istilas

Alemenitlerin siyasi

iktisadi hayatile daimi mnasibette

hatta skenclerin

ol-

kadim Yahudi dininde b-

ettL

elini tefekkrler ve

mfkreciliini

derinde

..

13 -

d eit i rd i, ona baz yen i tel ekkler verdi. Biz b i ttabi

bu yen i telekk ler a rasnda d oruda n doruya bahsi m i zi
alakad a r eden c i hetleri tet k i k edeceiz:
Bun lardan biri ran d a m nte i r Mes i h i h ti1'atla rnn ,
Yahudi Mesi hci liini n teekk l n d e i cra ett igi m him
tesi rdir.
Acem d i n i n i n btn kai natta k a bu l ettii i kil i k , Yahudi
muva h h i t liine ele iki l i k unsurunu soktu. Kad i m srail
ocu k l a rnn z i h n i n d e bir ok noktalarda bir b i r i n e kar an
All a h ve D nya fikri. fi m a baat birbi rinden ayr l m a k l e be
raber, birbirleri n e kar da ayk r vaziyet a l dlar. Bidayette
frtna ve a te uluh iyeti o l a n Yahudi m i l l i a l l a h Yah ve '"
Acem a l l ah A hura ,\'lazcla (H r m z) nn taht tesirinde.
o n u n gibi ok yksek , iri i l m ez, nur d an bir ta h t s t ne
oturmu laya t m e n ba , . H ayyelkayyum, b i r a l l a h oldu.
D nyevi m a h lCkatna e m irleri n i i c ra ve i n faz ettirmek
i i n m'.itemad iYen gkten yere, y erden gke kan melekler l e
k en d i s i n i i ns a n l a ra i fa v e izhar e d e n b i r a l la h oldu. Acem lerde
d nyevi hadiselerin gizl i sebepleri. A hu ra Mazda'mn zt ve
d ma n olan Alri m a n,, i l e . ya ni nur i l e zul met haki
katle ya l a n . layatla oln arasndaki m cacleleler tekit
etlii gi bi, Yahud i ler de a l l a ln muhasm , h i l kat n fesats
olan eytana; kuvvet i n i semavat h k m dar olan Ya ve'n in
kuvvet i l e lee ka lkan bi r mevcu t rol n a t fetti l er.
Acemlere gre. yekdi"tri n e zt bu i k i p i rensibi n orta
si nda, nur,h a k ikat ve doruluk pirens i p i , beeri n i l a h i d ostu,
dnyann efaati ve h a l askar olan Mith ra duruyordu.
Mana fi \litlranin bazen tamamile Ahuramazda i l e k art
vak oluyordu Mithra b i r t a raft a n z u l metle m cadele eden
nur o l m a k h aysiyetile ate ve gnei te msi l ettii gi8i dier
taraftan gece n i n , zul m etler i n lululi m:insi betiylc malup
o l mas fakat so:r. tekrar g.lip gelmesi dobysil de, h em

-14
im ve
ahrette

hem de layemutlukla alakadar, ruhlar sevkeden.

muhakeme

eden bir

mevcut

telekki

ediliyordu .

.Mithra ilahi bir ouldu.Ahuramazda, bu olu kendisi .kadar

ibadete

!ayik bir

mevcut

olmak zere

yaratmt. Binaen

aleyh bizzat Ahuramazda demekti. Ahuramazdanin mahhas

bir ahsiyeti id!.Mithra dnyann yaradlmasna yardm ettii
gibi onun muhafazasna,

nizamnn bozulmamasna da ne

zaret ediyordu. Semavi ordularn banda allah namna mu

harebe eder, ateten klcile eytanlar, ktklar, zlmetlere
defederdi. Bu mcadelede ise insanlarn hakiki gayesi, allah
tarafn iltizam etmek, ilenmemi topraklar ilemek, muzur
hayvanlar mahvetmek, ahlaki bir disipline tabi olarak hayal
ve

medeniyetin muzafferiyetine alp, bylece mstakbel

ilahi saltanatn yerlemesini hazrlamakt.

Fakat

zamanlar

nihayet

bulduu.

bu gnk devir

mnkaz olduu vakit, Ahuramazda, bu dinin banisi olan

Zerdt'n

tohumundan,

Saoshyant,

Saviyan"

ni

yani halaskar halkedecektr. Dier bir itikada gre de, b iz

zat Mithra semadan dnyaya inecek, ok mthi
rebe neticesinde Ahriman ordularna kar

bir muha

kati bir muzaffe

riyet ihraz edip bu ordular cehenneme atacak, lleri heyeti

aslyelerile dirilterek muhakeme edecek, gnahkarlar cehen
nem azaba

gnderecek,

iyileri

ise cennete koyacaktr.

Bylece dnyada bin senelik bir ulhu selamet hakim olacak

tr. Mamafi cehennem azaplar da ebedi deildir. Gnahkar
lar cehennem azabndan kurtulmak iin nihai bir mitleri

vardr. O zaman bizzat Ahriman, Ahuramazda ile sulh akt

edecek, herkes yeni bir dnya ve yeni bir sema altnda,
ebedi bir saadet iinde birleecektir.
c

Mesih> (Yunanca Christos)

yalanm>

(1)

mana-

(1) Yan dini mahiyeti hususundaaknz: Darlfnun lahiyat

Fakltesi mecmuas, say 9 S. 45, 46. Sami dinlerde kurban mah
yet ve faaliyeti unvanl makalemize.

- 15
sna

gelen

branice bir

runda, milletin Yave

hkmdarlarn
rtukaddes

kadimen ismi

kitaplarndan

kitaplar,

kelimedir. Yavenin millet

huzurunda mmessili

hkumdan

Mesih

huzu
sfatile

idi. Filhakika brani

(1) tesniye (2), Hoe (3)

huru

bu

olmak

nvanla telkp

etmektedirler.

M luk, VII, 13nc fkrada pederine muti bir oul olmak

zere tavsif ettii ahs, yine

hkmdardr. Fakat bilahare

yalanmnn, yani Mesihin kutsi liyakatlerile srail

hkmdarlarnn ahsi kemalsizlikleri arasndaki zddiyetler

allahn

pek aikare grnmeye baland vaktt, hale deil istikbale

ait bir Mesih mefkresi teekkl etti. srailin
berleri

bundan

lutufr

tamamen

dolayi

Mesih,

tevars

Davut'a

etmeye

ilk peygammevut

layrk

ilahi

mstakbelin

mefkrevl hkmdar olmak zere telekk etmiler, Mesihi

azemet ve evketini tekrar tesis edecek, Yavenin

srailin

dinini mriklere kabul ettirecek. Musa ve Yeu kadar b

yk . bir kahraman olmak zere tasauvur

ve tasvir etmi

lerdi. Yeni bir dnyada :Yeni bir asuman aacak, sraili b

tn milletler zerinde hakim klacak bu ahsiyeti terennm
etmilerdi. Bidayette
dt

slalesinden

olduu

etmi

hakkaniyet

ed i idi.

Mesih,

gelecek

fcni bir ahs, acemlerin Zer

Saviyan

gibi,

allahn

bir sulhu sefcnet hkmdar,

dairesinde

Bundan

dolay

idare

edecek

milleti

takdis
adf

bir hkmdar telekk

hatta Beni sraili Babil esaretinden

kurtaran. Key-Hsreve srailin halaskar ve byk hkmdar

.olmak sfatile, Mesih unvan verilmiti.

(t)

Firarne

hitaben allah

byle

buyurur:

srail o-Iundur,

ilkindir
(2)

" ... senin pederin ve sahibinin seni lalkedip vcuda ge-.

tren o deil midir.

(3)

srail

fe!>iye, xxx. 6.
neycivan

a,1\'rclm. Hoe, XI, 1.

iken onu

severdim

ve

olumu Msrdan

- 16 Fa k at

halki m u hayyele gay r i . meur b i r s u rette Savi

yan , i la h ! bir meycudiyet mertebesine k a rd ,

rda bahsettii m i z M it h ra

i le

o n u yuka

tevh i t ettii gibi. sra i l

pey

gamberleri taraf n d a n d a , Mesih yava ya\'a i l a h i

h k m

d a r l k payesin e ykseltil d i , Mesi h a , ilahi ka h r a m a n

H,

(( eze

J iyet i pederi n g i b i u n va n l a r veri ld i . Peyga : ber Eiya , bu Mesih

h k n e t i i n a hv a l i n i byk b i r zeYkle
l esi h i n h kt:net i n d e . k ur t l a r .

u s u retle a n l a t r ;

k uzu l a r y a n nda

uyu

m a k tad r. Bu h k me tte. i ns a n l a r i i n v a k t i n d e n ev\el l m

korkusu yoktur, i md iye kadar gr l memi b i r derecede a d alet
h k m ra n ol makta d r. Bu Mesil i n m a h i yeti kad a r dou m u da
esrarengiz o la c a kt r .
cak t r. b u n da n

l ah! oc u k

baka Hatta

meh u l

ekseriya

b i r yerde d oa

Mesi h i n a h s i le Yave

karmakt a d r . F i l hakika Mezm u r ' l a r , va kitlerin n i h a y e t hu'l u p 1

Mesi ln

semaya

kaca n v e tahta

rn n a h a ber vermektedi rler. (Meza m i r.

H e m i nsan

v e h e m i lahi

o t u raca n .

bu ;\ l esi h

i t i kad .

evvel son ve birinci a srl a r n d i n i edebiyatn d a

su rette gr n mekted i r.

benziyen b i r is i n i n , g nlerin eskisi n n e

tasvir

et'n ektedir.

u l u h iyet i

temsil

Bu

meti n

eclei

bi,rak n yor :

phe

n ih ayeti n d e .

bir

Alla h .

bin lerce

'
m i l a tta

daha vaz h

Danya l kitab ( mi lattan evvel 1 65 ) .

b u l ut y n zeri n de gk y z n d e n i nen v e

a l l a h na.:

X L\' I f . 6.7 : L\'1 1 . . :n .

b n i l beer e

(a l l a h ) gelecei n i

bnil beer

( Bc rn as'a'

mevcudi yet

h azrd a k i

hali

meleklerle

o l d u u n da

m u hat olarak

devrin
ezeli

b i i

salta n a t , y a n i i la h i b i r h knet ' tesisi

iin

se m a d a n b u l t

y n l a r

iin

( b i l beer ) e

zerinde y e r y z n e

i n mesi

izzet ve . k u d ret verd i( a iia. l yor. Kezal i k' yine bu edebiyat

arasnd a

k i tab

Henoch

ise,

m ntel a p

m ilattan

evvel

birinci

as r )

ve G zide , b n l beerin d nya

la l ked i l mezden ev"el a ll ah n ezd i n de g i z l i . izzeti ezeliyetten

ezeli yete. k u d reti nes i lden nes ile temadi

ede n ,

h i k net

Ye

- 17 k u vvet sah i bi , giz l i ey l eri m u ha keme edecek . fen a l ar

tec-:

ziye. fak a t m u kaddes l e r i , doru l a r k u rtara c a k fe vkattabiye

bi r m evcudiyet o l m a k
tab ise.

zere tasv i r

e t m e k ted i r ,

k yamet g n ne d oru d a n do ru ya

E s cl ras

a l la l n

ki

riyaset

et n i yecei ne kan o l a n l a r n Mes ihte b i r nevi i k i nci a l l a h l k ,

a l l ; h n

ou l l uu n u ,

u l u hiyetin

bir

tecessd n gren l e r i

r e d d e t m e k mec b u riyet i n d e k a l yor.

B t n b u n l a rda i se , Zerd t
f o kar
<

edi l m eyecek

el i n i i t i k a t l a r n n n u fu'zu

k a d a r m e yd a n da d r.

Zerd t

d i n indeki

Saviyan g i b i , Ya h u d i Mesi h i d e h e m Da\ u t laneda n n

<la n gelen b a s i t . - fa ni bir l k n d a r, l e n ele sem a d a n i n e1

i l a hi b i r mevc u d i yettir. Acem d i n in d e Saviya'nn z u h u ru n a
:y a n i n u ru n kati m u zaffe r i yet i n e , n a s l gkten baz teh d i t k a r
a l a m et l e r takaddm edecek,
m t h i

belalara

:b i r

t e r r

<ltn

bire

devri

tabiat a l t s t o l a c a k .

uraya c a k l a rsa
takad d m

d ecek

Mesi h i n

edece kt i r.

hariklade

bi r

Adeta

t u fa n .

i n san'l1a r

z u h u ru na

da'

gkten b i r

alem m u l

bir

ya n g n m teakp, yen i b i r a l e m v e i la h i bi r h k met tees

ss ed ecek t i r . te mesi h i n d n yevi h k mt i , ezeli hayat
ili-u n d a , mel e k l e r l e m sa vi bi r yaay olaca k t r . - B u h'l
k m e t te mes u t l a r h a r a retler i n i
-edece kler,

hayat aa c n n

k t l e rse cehen nemlere

hayat rmand a n

meyva l a r ndan

a t l p , g n a h l a r n n

teski n

besle n ece k l e r;
muhik

cezis

o l m a k zere m t h i i $ l{e n celere d u a r o lata k l a rd r.

i m d i ye kada r, l l e r i n tekrar d i ri l mesi . kyamet

ve;

h esa p gn . Ya h u d i lere t a m a m e n ya ba n c k a l m i t i ka t l a rd _ .
Ya h u d il e r i n Babile s r l mes i n d e n evvel Ya h u d i ler. l mden
sonra cesed i n tefessh

olan
fa k at

ru h u n
bu

edecei n i

ller mekanna
yerd e k i

gayri mahsus

bi r

Scheo l . a i n ecei n i

a k i bet l e r i l e

a l akada r

glge

i n a n rlar

ol m a z l a rd .

i m d i ise. k yamet g n d n ya n n ate ve ya ngn l a n ih ayet

bu l a ca ,

ferdi layem u t l u k

fi ki r l e r i ,

Yahudi

el i n i efk a r n a

18 gryor,

Peyga m ber Danyal , m u h akeme gnnde, llerden

baz l a r n n
ebedi

tekrar

cezal ara

h ayata

duar

nail

olacan ,

o l acan

baz lar n n

h a be r veriyor.

ise

( Da ny a l .

XJ I , 3) ferdi laye m u t l uk i m a n n n i n tiar i se Ya h u d i d i n i

n i n e ok m h i m bir u ns u r i l a ve ettii g i b i . bu d i n i n a lem
u m u l bir d i n o l m as n tem i n et mekte de ok

kymetl i bir

kazan old u . Evvelce y a h u d i a h l a k ta m a m e n m uaeri iken.

yan i i la h i h i kmet ve kudretin mevzuu fert dei l .
m i llet

iken ,

bir

k ii n i n

g n a h n d a n

dolay

b t n bi

Yave

btn

m i l leti tecziye ediyorken, i m d i yen i b i r fi k i r zihin leri d o l

d u rm u tu :

d i n i h a lasta a l a k ad a r

o l a n d orudan

doruya

ferdi ru h la rd r . Bylece m m i n l e a l l a h ara s n d a ahsi bir

m n asebet

tesis

ed i l iyor d u .

h k m d a r

o l a ra k

Allah,

kal yorsad a .

v a k a y i ne sem a vat

onun

m etafizik m a h i yeti.

a hl a k i k e m a l l e r i k a r s n da yava yava kaybol uyor. Yave' n i n

en esa s l vas fla r i mdi den sonra merhamet v e l t uf ol mutu r .

A ll < l m fi k
ru h u ;

d e i l ,

bi r b a b a d a n

fakat

ka l a n sofu Y a h u d i ler,

b a k a b i r ey

l a fzna ,

dei l d i r . eriat n

merasi m i n e ,

ayinine

Fa riziler a h la k , h e r d i ni

sad k

k y metten

m a h ru m. iddetli bir eriat a lt n d a !9o n aya ,

bylece

Ya

h u d i lerle d ier m i l letler a ra s nda gri l mez bir

mania

yap

m ay a , bir h ud u t izmeye a l r l a r k e n , bilakis m i l lette Yal u d i

m i ll i yetci l i - i ,

Yahudi

a h l a k , daha ka l bi
z u h u r edere k

i n h isarc l rn

kal d ra n

insani

bir

daha h a ra ret l i . d a h a h a l k i bir d i n d a rl k

resmi

eri a t c i l i

m levves h a va s na , ta:e

bir cerey a n get i reli . te efend i l er, b i l a h ara H i ri stiyan a h l ak

n a m n a l a c a k o l a n ahlak b u d u r .

H I . - Allah ile mmhleri arasnda m tavasst,

efaat bir mevcut fikri.
Acemist a n m perator l u u n u tesh i r
l isti n i

cla l i Y u n a n

meden iyeti

eden skender,

ereves i n e

sok t u .

fl

E vve

- 19 eden Ptole n es

emirde bir mddet Ms rda icrayi h k rnet

lere tabi kalan Filistin,

mil a t t a i evvel

yenin Seleusides !eri eline

mnzevi

bir

Yunan l l arn

h alde
a hlak

geti.

yayan

mada

Teokratik

h ayatlarile

binnetice bu medeniyetin tesirinde

dan

B::b il esaretinden

asrda

Suri

Kudste o zamana kadar

Yah udi

ve fikri

ikinci

hkumeti.

temas etmeye

ka l maya baladt.

son ra bir

ksm

ve

Bun

Yahudiler

memleketlerine dn meyip rakta kaldklar gibi, dierleri de

bilhassa

A kdenizin

btn

sahillerine

dalmlar

ve

bilhassa ticaretgah ehirler ve l imanlarda yerlemilerdi . B .

suretle de Yunan alemile daimi mm sebetler

vcuda gel

miti. te Y u nan medeniyeti ve dinile bu temaslar ve fikir

taatileri, bizzat

Yahudi

allah

Yave

ha kknda ki

tasa vvur-

l crda da diger baz tahavv l ler vcuda getirdi. Yave maddi

ve k aba ,
ta savvur

insana benziyen sfatl ardan kurtula rak, Platon ' u n

ettii gibi ru hani

bir mevcudiyet,

y t rtc

v e k s

kan tabi yeti yerine , tamamen iyi ve l a yr ka r bir ululiyet

telek kisini ilnz etti.

Fa ka t

t ara ftan Yahudi

bir

<! i n i

iin

byk bir tekam l muc i p olan bu tal a vv l uzu n zamandan

,

beri Yunan-Roma

alemini igal ve ta c iz eden

m him bir

mesele karsna, Yahudileri de gt rd : A l l a h n mut l a k ve

eriilmez faik y e tile, ululiyetin,

hi bir vastasz

h u zurunu

istiyen el ini hissi nasl tel i f ve tatmin etmelidir !

Takriben milattan evvelki senelerle
Filistin Yah udileri

ve Diaspora

haricndeki Yahudi m u h itl erinde

tesmiye

mil at

bidayetinde

ettiimiz

aada sayd m z

Fi listin
itikat

lar vsi surette intiar etmiti :

1 .-

Hil kat ve alemin idaresinde a l l a l n tecellisi ola n

kelam yahut i k inci a l l a h i tikad .

2. -

Az ok ilah i

adil bir ka hraman ''.astasile dn

yann ok y;. k nda mahvolaca itikad.

3 . - D yev1 h a yat n fe;. oldu u insanl<r iin yega n e

,

- 20 -mefkre ve gaye cesette

m a h fu z ru h u n

a zadecl i lmesi .

mefk reye ise a ncak h ususi b i r m e z h e p

bi r ka h ra m a n ya h u t

Bu

sa h i b i o l a n

ilahi

b i r halaskar n tasa v v u fi y a rd m i l e

i ri

i l e b i lecei i t i k a dl a r .
F i l is t i n Y a h u d i l i i d a h i l i n d e ve J aricifje

bu i t i k a t l a r

b i r b i rleri le - baka baka suretlerde i m tiza e t m iler{l i r . . H

r istiya n l k t a ,

esas i t i ba ri l e

bu

i n ti z a l a n n e n

m sta k a r

ek l i n i de11 b a ka b i r ey dei l d i r .
H r i st i ya n l a y n e n ka b u l e t m i
t-ezal r u - ol a n kelam

o l d uu a l l ah n

k ati surette i za h . e.:;ele r i n i

Y u n a n lisa n n dc yazm

olan

a i tt i r. "

Msr felsefe l e ri le t e m a s l a r n
skencleriye m e k tebi n i n i kinci

i n kiaf

Y a h u d i fi l ozof P h i l o n ( m i latta n evvel 10, son ra :10)

Ph i l o n , Y u n a n ve
etti r m i

old u u

byk

Yafa d i filozofu d u r . Bu m ektebi n

m a a l esef

faa l

nazariyesinfn

( Yu n a n c a : Logos )

kendisine

ait

b i r i n c i b y k fi l ozofu i se ,

eli m i zd e l i

bir

ey b u l u n n yan

Aristobu l 'd r.
Philon .
eder.

Ya h u d i old uu

Ecdad n n

d i n i n e.

gibi .

Y a h u d i l iRi l e

tefe r r a t n a

kadar

de

o l d uu n u i d d a e d e .

Y a h u d i m u kaddes

k i ta p l a r ; n n

t l ii n i

A nca k

m e t i n leri

kabul

eder.

m u kaddes

i ft i h a r

h '.m e t k a r

fayuh

Re m iz,

A l lego rie n etod i l e tefs i r etmekted i r.

Faka t

bir

Ph i i o n ,

Yahudi

m meti

sra i l >>

ok

c i h etlerden

m u k addes

'

Y u n a n l lc m

de

k i t a p l ar n d a k i

sfa t n taya n l a r n

i rsen

aMahn

'

'

olan
gzide

hasscten Ya h u d i

m i l leti deil fa k a t yal n z fa z i l e t k a r v e la kii' o l d u t'a gitl:!

a l l a h n

m meti

nensubiye t i r
Ya l d i l i k te n
f o l i s a rc l n ,

s n net

o l d uu n u

mmkn
ayr l m t r.

old u u n u
Bu

H ristiya n l k

idda

tarz n d c

olma kszn b i l e
i d d a ed e rek

ise

bu

ortodoks

Ya h u d i l i i . Y a h u d i

a le m m u l

b ir el i n e

ta h vi l e t m e k d em ek ti r.
Yukarda

syled ii m i z

ke la m . L o g os

v u k u fu h a k-

- 21 J.: n da k i

m talaalar n a ,

mahsus

u l u hi yeti n . b i l i n m ez .

-eden

azameti l e .

a l em i n fe\' k i n d e cerevan

szle

e d i l e m ez

ifade

m u tlak

mah l u k ey l e r i n l i ssed i l e n h a k i ka t a r a s n d a k i

te za d hareket n oktas i tt i haz

Plato n E u l a r

etm i ti r.

i ki ci

tarz n d a

Dier b i r i fa d e i l e .

bir

sistemde .

adem ,

z u l m et, urj, m u si bet de m e k o l a n m a d d e i le : hayat,

n ur

in t i za m ,

n a

h rr iyet o l a n

a l l a l

tefr i k

etm itir. Phi lon 'a

za ra n , h i l kat demek, bu . m e n fu r maddeyi slah etmek yc n i

d a h a i y i b i r m a ddeye tahvil etmek demektir.
Byl ece h a l i k i l e m a h l u k aras n d a a t l a n m a z . bir u k u r

kaza n , gei l m ez b i r h u d u t izen P h i l o n ,

-Ooldurc bi lmek

ve

lrn d u d u

tek ra r bu boluu

k a l d ra bi l mek i i n bcz

felsefi

mitoloj i k m u tavass t l a r . a l la h t a n s u d u r ed e n , a ! la h e m r i d e
t a reket eden b i r ok . . k m m l a r k oy m u t u r.

h n m m essi l leri
.Acem l eri n

ve

Fa'kat

saileridir.

Bu lc r a l la

bunlardan

baz l a r

nelekkeri e . banlr r daYu na n l lan eyta n l a r n a

-be z i y e n m i t o l oj i k

n utaYasst lard r . D ier k n u m l a r Y a h u t

.ila h i k u vvet lerse, m u h a b bet. k u d ret, adalet. h i k met. i l l a 'n

Fa k a t

d r.

bu muta vasst

k u vvet lerin en

h i k m e t . h e r eyden evvel d e kela m " d i r.

band a b u l u n a n
A k l i faa l

ya h u t

l u h i yeti n . y a r a t c

bu kelcl m n Pl i lo . a l lal i l k evla d ; :

yah u t

i k i nci a l l a h

R esu l "

m messi l << . a l l a h n e n

y a k n m e l ei , y a h u t me l e k l e r i n p a d i ah te s m i ye etn e k c
:.ted i r . Y i n e b u kel a m d a ,
b u l u na n , i n sa n la r n
vaitleri n i

i n sa n l a ra a l l a h

nezd i n d e efaatte

cl ava s n m dafaa ede n . 'i la h i

l u tuflar

i n sa n l a n . haber veren a le m i n tesliyetc i l ii n i

gr

J11 e k ted i r. Esasen c\ n ya da bu kelam ,astasile yarad l m t r.

. . .

Phi lon b u

k e la m

azariye. esed i n fe n a ,

naza riyes i n e

i l a v e e t m itir.Ancak i nsa n n bizzat

varl k l a r
:ka n i d i r .

ra b t alarnclan

ta mamen

i kici >> b:

r u h u n i la h i olduu n a zariyesi n i de

k en d i

k ur t u l ma ktan

H a k i ' va r l klardan

ha las

k u vvet leri le d n ye vi
aciz

b u l u nd uu n a

olabi l mek

ru h u n .

- 22 bedenden ve ehvani arzulardan ayrlmasile m m k ndr.

Y ksek \'e hakiki fazilet se. allaha benzemek ve on u n kema
line sah i p olma k t r. Bu ela eyan n ila h i mah iyettin i b ilme k.
minnett;
lutuflerile
etmek . allc hn
itimat
;llaha
otma k , allah sevm e k , insan lara merhamet etmek ve adaletle
elde ed ili r. B u n u n iin biz de kel a m can l olmal ve ila ht
mahiyeti m izi bize bild i rmelidir. Bizi idare etmeli, d nya
ve g n a h a kar m cadelemizd e beeri zayitlikla r i m izde
fevkattabi iye k u vvetlerle kelam bize yard m a gelmel i ve bizi
hh iyete kadar y kselt meli d i r . Btn dini faaliyetin hedef
ve gayesi i n sa n n allal " olmcscl r. B u gayeye bizi erdi recek
yegane mutava ss t ise. grdmz gi bi << kelam d r. nki
kel;'\ m , i man ve merhametle bi rleerek bizi h ayat mz-
nen hana y kseltip bize alla h gsterecek , bi1i on un
hayat na itirak ettirecektir.
te efen diler, ta Sitoi k ' lerd e] baslvc ra k rn ilattanr
evvel birinci as ra kadar Yunan . Ace m , ha tta M sr n u fuz
la altnda teekkl etm i ola n bu kela m v u k u fu , H rist i
yan drd nc incilinde yan i Yulan a i n cilinde bize aynen ve
tamamen H ristiyanlam olara k grn mekted i r : " kela m
i ptidada meycut idi . Kern m allal nezdinde i d i ve kela m
alla h id i . B u kelam ipticlada allal n n ezdinde idi . Her ey
amn vastasile vcuda geldi ( Yu h an na inc ili . 1 3 ) .
-

i V. -

Mminlerin halaskar olmak sfat ile sa

i mdi H risti yanl terkip eden czlerin teek klnde

n iil in bir u nsur kal m tr : h ri stiyanln ya lnz saya
atfettii, m m inlerin m n fe riden halaskar olmak i ti kaclnt
tet k i k e clecegiz. B u \'llkuf H ristiyanl k tan evvel a rkta,
Yun a ii sta nda esra rl din ler >> de teekkl etm itir.
Bu esrarl clinlern gayesi. sali klerine a h rette halas.
yan i cenn eti . ya h u t laye m u tluu . g zel bir ek ilde tek ra-

- 23 <lonay. . ilah tem i n etmektedir. Bunun i n h ususi amal

ve a y i n l er vardr. Umumiyetle bu din lere i ntisap eden ler, bu
-esrar kendi leri ne tal i m ve ifa etmek iin gizli bir i ntisa p ve
:sluk istiyen, yarm i lahi, yarm insani bir a h rs etrafnda
toplan mlard r. Bu ahslar, ekseriya trl eza ve cefalara
d uar olmular, mstahak o lmadklar dertler ve elemlerle
lTIUztarip o l m ular, u m u miyetle ldrlmek, bazen ikenceler
.altnd a ca n ve rmek, gibi facialarla mrleri Jihayet bu lmu
tur. Bu ndan mada ekseriya bu srlar , kadim ziraata ait
nensikler zeri nde inkiaf etmilerdir. Nebatatn senevi
11ev nemas , badehu tekrar yetimek iin kurumas
m a h volmas, yei l l ik, hayatiyetin verd ii nee ve etaret, buna
mukabil l mevsi mlerin hzn , kederi hemen her yerde
i ptidai tee mmln noktai h areketi olmu ve bu halin remzi
:su rette tefsiri , esrarl aka it ve el i n i merasimin inkiaf iin i l k
u n surlar h az rlamt r.
H iristiya n la takaddm eden asrlarda bu cin sten bir
ok mezh epler teekkl etmi ve esasen ahlaki byk
faideleri de grl mtr : bu mezheplerden Filistin dahi
linde ve harici ndeki baz lar n bittabi ok muhtasar bir
s u rette gstereceiz :
.

Msrda : Osiris esrar . Osiris kadimen buday allah

iken, bil a hara
ahret hkmdar olmutur. Bu i badet
Yunan-R oma aleminde siaque esrarile devam etmitir.
Y u n a n istanda : E leusis'de hububat mabudesi olan
Demeter esrar. Bira ,badehu arap allah olan Dionysos
esrar . Orphi que esra r .
Anadoluda nebatat a llah olan Attis esrar,
g i b i srl d inler aras n dadr.

hep bu

Btn bu allahlar n hepsi, yukarda syledii miz gibi ,

feci bir surette lmler, fakat bu dnyada, y ahut ahrette
tekrar dirilmek bahtiyarlna n a i l olmulardr. Osi ris 'i

- 2-t- ka rdei para l a m , cesed i n i n para l a r n zu n m ea k ka tler

ve zt ra p l a r d a n sonra k a r s si s t o pl a m b u s u re t l e a h ret
h k md a r o l a rak t e k r a r d i ri l m i t i r . A h p ro cl i te (sa m ! d i n ler
de :

st a r ) n

sevg i l i si A cl o n is'i

b i r yaban

m , fa k a t m a u kas n n t rl m i h netl er

domuzu

ld r

ve eziyetle re

k a t

l a n a r a k a ra m s sayes i n d e sen e n i n y a r s a h retlerde,

ya

r s n

da

Ya h u t
bir

yer

nar

yznde

koyarak

b a k i re n i n

ldrm

hamile

ol u

yahut

i ntihar

olan

karm

ancak bir

y a n nda

a h rette

Tita n ' l a r

t'a rafn d a n

k u rta r l m a s

k a l ak

sa r t le

pa ra l a n p

sayesi n d e babas

d o m uzu

a leti n i

kz n

keserek

ise

a l retler

ve a l t ay da
i st i rd a t

yenen

i s m i nde-

y a ban

ok gayret ler ve

yer y z n d e

badem

Nana

bir
tenasl

Deneteer ' i n

l a rd a n son ra a lt ay

Karnna

kalm

At t i s 'i

bizzat ken d i s i

e t m i t i r,

h k i.i md a r

gei r m i t i r.

isti rham
kocas n n

edi lebi l m i t i r .

D i o ysos'tn

k a l bi

Z e u s t ara f nd a n t e k ra r d i ri l

t i l m i t i r .

Bu esra r l d i n leri n hepsi ndeki ayi n leri evvela h a l as k f

a l la h n l m m a t e m l eri , baclel u t e k n r d i r i l meleri b ah t i ya r l -
n c l a n dolay d u y u l a n nee ve s ru rl a r t a k i p etmektercl i rl e r.
Bu

ayi n leri n

ta t n

va k t i ise,

mevs i m i ,

yan i

i ba d e t i n esa s n

h ububat,

te:;; k i l eden

ba . .

i la h .

ile

n eba-

tenevv

et e k ted i r. Fakat ba l c a ayi n ler t a b i a t n se n e v i d i r i l mesi >>

ta r i h i o l a n i l k ballarda v u k u b u l m aktacl r.
Kez a l i k h e m a n b t n esra r l cl i n lercle,
l e ri n i

ektii

eza

nasbi

ok neyu

ve

cefa

m kedder bi r t a l i v e a k i be t

zevce, m a u k a g i b i k a d n i l a h i bi r si maya
Osi r i s ile
Aclon i s ;
t e k ra r

i badet i n

d o l d u ra n ka h ra m a n .

k a r s ! si s ;

o l a n a n n e,_

ra pted i l me k ted ir:

A t t i s i l e Cybele ; Aph rodi te i l e ak

Perse p h o e ' l a
d i ri l te b i l m e k

i l a h i
daima

Demelere,
ii n

ka l b i n i

D i o n ysos

Zagreus

k u rta r a n

i le

A lcn a ' n n

vaziyetleri gi b i .
imdi

ba h set t i i m i z

bu

esra r l

d i nl e r l e

H i ristiyan

- 2.1 st u re le r va l u t men s i k le ri
mevc u t t u r :

a ra s n da bir ok

m abehetl e

I : n san-A l l a h s a , son baharda douyor, i l k b a h a r d a

l yo r .

Keder

<; ru r u n

ile

yekdier i n i

takp

eden

teza h r l e r i a ra s n d a l m n n n c g n tek rar d i r i l iyor.

11 :

s a i ba d e t i , beden ve cesedi o l a n e k m ek ve a raba

m e rbu ttur .

(1)

tpk

b u day

yahut

ara p .

veya

Osiris

D i o ysos' u n bed e n i ve k a olduu gi bi .

III :

sa.

d i er

esra r l

di n lerin

a l la l

gibi

arn i h e

ger il e r e k h i l ayi k ol mad b i r l m l e l d r l n lit r.

IV :

T p k esrar l d i n l e r i n

n e l e r i ve zevceleri t a z m

ettii

m kedder ve
gib i ,

n i l n e t l i

an

sa yan n d a , a n n es i

ba k i re a n n e n i n , ke d e r l i k a d n n , mazha r ta z m o l d u
u n u griyonz.
V : Isa, esra r l d i n l e r i n i sa n-a l l a h l ar t a rz n da bi r
h a l a sk a rd r :

i n sa n l a r o n u n v;- s ta s i l e h< lasa ,

ismini

kabul

e t m e k l e ( Pa v l o s res u l n R o m a l lara r i s a l es i ) , ci u l u l fy i n
l e ri le ( ya n i H i ri s t i ya n l n vaft i zi l e ), sa i l e m iia reketle
( i l a h i sofra i l e ) , - a h l a k i

it i ra k

ile

( ya n i

sa n n

hayatna.

faz l e t i n e t e n ess l le ; Pa v l o s ' L n Romal lara rsalesi) m a z h a r

ol m a k ta d r l a r.
VI :

z i raati

d i n lerde, cemiyet i n

u m ml

m e n fa a t i n a m n a bizzat ke n d i n i k u rban eden

hayr

ve

a l la h l a r g i b i ,.

sa , ela beer i y eti g n a h l a r n dan k u r ta r m a k

i i n ken d i n i
fed a et t m i i r.
Y u k a r d a bahsettii m i z esra r l d i n le r i n , H i ristiya n l n
teek k l e n e dereceye
meselesi n e

gel i n ce :

kadar

Yah u d i

(' ) u A n l a r yemek yerken

isa

i c ray

tesi r

etmi

o l d uu

Peygamberi H a skiyal ,
ekmek ald ve

Ezek-

bereket duas oku-

cluktan so n ra paralad ve aki rtle rine alnz, y i y i n i z bu ben i m cesedin

dir . .

k<seyi a l p krettikten

sonra

anlara verip dediki :

hun dan i i ni z. Z i r a hu be n i m k a n n , ' a n i

c m l en i z

g- n a h l a r a fo l n a k zere

ok kimseler i c i n cl k l e a h d i cedidin ka d r. (.'lata i nci l i . XXYI, 26;::

Ma rks incili X I V, 22,B. L u ka i n c i l i ; XXV I , 1 9 ,:l.O; l

- 26 l<iel , Kuds kadnlarn n Adonis-Tammouz'un lmne ala

dklarna ahadet etmesine,
-0lmak

zere gsterdii

ananenin sann

Beytillahim de,

rinden Saint Jerme'n da

manlardan

beri

sami-Yunan

itiraf ettii vehile, kadim

bir Adonis

Adonis

doduu yer
Kilise pederle

mabedi

srlarnn

bulunmasna

Hiristiyan

teekklne m him surette yardm

etmi

za

gre,

menkbelerinin

olduunu

kabul

edebiliriz.
Bizzat Yahudi muht ini tetkik edersek, bilahara Hiris
tiyanlaacak olan

bir

ok

unsurlar

muhtevi,

bu

cinsten

baz mezheplerin mevcut olduunu grrz.

Esasen milada
grmek

ve

onunla

takaddm

eden

birlemek

saadetine

son asrlarda ,
mazhar

allah
olmak ,

semavi hayatn zevkinden bu dnyada da nasibedar olmak,

bu devrin Yahudi zihinlerini dolduran eylerdir. Vaka Ya
hudiler bu ulvi gayeye, eriati harfiyen icra ederek irimek
lstiyorlarsa da,
ye

kark

gayret

fakat ifas insan meyus edecek kadar ok

ahkam iinde
etseler ,

olmadn

arp

Yine

anlyorlard.

kalyorlar,

bunun

Bundan

ne

icras

dolay

kadar

mmkn
dini

vazi

felerin, mutat gnlk hayatla telifini imk ansz gren bazlar ,

kendilerini mnhasran dini hayata vakf ve

hasredebilmek

iin skunet ve inzivaya ekildiler.

Msrda :
lo'nun

yukarda isminden bahsettiimiz filozof Phi

mrakabe

skenderiye

hayat

civarnda

tebdili mezhep etmi

nvanl

bulunan

eserinden ,

Yahudiler

kimselerden

ve

mrekkep

(doktorlar) ismini tayan dini bir mezhebin

Therapeutes

mevcut

unu biliyoruz. bu Mezhebin baz ayinleri tamamen

Orphico-Pythagoreicienne

oldu
Yunan

mezheplerine

benziyord u .

Bu mezhep gibi, Yahudi mezhebi salikleri de,

e t yemiyor

lar,

arap

srl

merkezi

Yahudilie

imiyorlar, kendi arzularile

.sr yorlar, yemeklerini

fakirane bir m r

mtereken v e dini merasimle yi-

- 27 yorla r ,

beyaz elbiseler giyiyorla rd.

M usa eriatn n remzi

bir metotla tefsi r edi lmesinden ibaret olan

s rl

a n a n e v i y a z l a r n okumakla ve mrakabe i le

mezhebi n

vakt

ge i ri

vorl a rd.
Gar b

eri ada

ise :

Esseens,

yah u t

Esseneens

yani

mu kaddesler y a h u t a l l a h ta n korkanl a r ismini taya n

srl b i r
fakri

mezhep v a rd.

z a r u reti

ban l a r taktimini

zere gnei

Bu

tal i m ediyor,
n-enediyor.

tazim

mezhep,
esareti

sa l i klerine bekarl .

retediyor,

i l ah i n u r u n

edi yordu.

kanl k u r

teza hr olmak

Btn b u

noktalarda

Thera peutes'ler i le ayn esaslar takip ediyorlard.

ise

B u mei-

h eb i n Therape u tes ' le rden a yrld c i h etse, mtereken yaa-

y al r , ta rikatl a rndaki keilik tek i l at, bu teki l atta yksek

dereceleri i h ra z etmi olanlara mutlak itaatleri , tarikata gi r

mek isteyenleri ancak
kabu l etmeleri, srl

bir

ka sene tecrbe ettikten sonra-

ananeler!dir. Tlerapeutes'ler, isiz ge--

i rdikleri mrler ini yalnz mrakabelere ve dini amale h asr

etti kleri h a lde , Esseneens'ler. b i lakis zi rc a t le,

tim ekle megul olu rla r. h a tta ekseriva

h ayvan yeti-

b i r sanata da slk

ede r l e rdi. Bylece gerek mn zevi kv lerde. gerekse

Yahu

d i y e eh i rlerinde sa f ve kutsi b i r hayat ge i riyorla rd. B u n a

m uk a bi l h e r iki mezhebin esasl b i r s urette birletii c iletse .

dnyann n i h ayet i n i sab rszlkla beklemek, llahi vaitleri ona

layk b i r su rette.

ya n i

ka rdelik,

adalet,

merh amet

gibi

faz i letlerle kar'. lamktr.

Bu mezheplerin iddi a ettikleri s rlar nelerdi r'! geen kon

f e r a n sta

zerinde

tevekkuf

etmi

olduumuz

mver r i h

J osepleus b u n u bize gretmektedir . B u mezheplerde, esasen

b tn kadim srl dini mezheplerin tamamen iti rak etmekte
olduu, ru h ve bedene n utea l l i k iki zt fikir serdecli l mekted i r :
btn tasa vvuf

gel m i

mezhepleri g i b i . nurl u , mesut b i r varlktan

olan layemu t rui u ,

bedenin

h a psetmi . oldu unu

- 28

ta l i m ediyorlard. Ahrette daha i vi b i r hayata n a i l o l m a k

i i n eh vetten k u rt u l m a y emred i yorlard . H el fsn v e sel a n e
-in i l k a rt n , esrarengiz ayi n lerin i crasn da gryorl a rd .
Bu ayi n le r i n i l k i i se. ha laskar o l a n b i r a l l a h tara fn d a n ,
fan i lere i fa ed i l m i i l mi, b i l h assa melekler ve ey ta n la r n
ism i n i gren mekti .
Bu ncla nacla A l ma nya ve Fra 'icda ya p l a n son tetk i k l er,
Yal u d i yecle m i l attan ok evve l yukarda syled i i m i z Adonis
-nevinden esra r l b i r mezhebin mevc u t olduunu ve b u d i n in
kahrama n n a da aynen Tsa ya h u t lati nce tenevv i l e " Yeu.
Josue " ( Yu n a n l l a r bu teleffuz m u k a b i l i " Is u s " derler ) ( 1 )
m evcut o l d uunu i sbat etmitir. sa m eselesi n i n ald n a
zarav b i r de bu c i lietten tet k i k ederek bu konfera n s l a ra n i
h ayet vere l i m .
B e n i srail K e a n zaptederk e n , Her Yahudi k a bi lesi,
kendi a l l a l n da beraber getirmit i . Peyga m berlerin yapt k la r
dini' islaha t l a r. vak a bu a l l a h l a r n me\'l..: i l e ri n i t eze l z l etti r
d i !erse d e . bidayette J ucla ka bi lesi n i n a l l a l o l masn n u l te
m e l b u l n n a n , Ya ve, Ya l ve n n i n aza meti byyp, eri i l m ez
se malara k ad a r ykse l i nce, u l u h iyet i n b i l a vasta h u zu ru f u

( 1 ) J osue, J e s u s , Jasias . .Jason. ya h u t Jes. kadim za m a n l a ida h ep

i l<' h i b i r m ev c u t i s i m leri d i r. V i rg i l e ( E nei'de. i l i . 168) e n ezaret Jasi us,
k a d i m it< l i k a l l < h i;, i d i r. O d ysse e ( X V I I , -l43) a gre J asus (.laso)
K br z ad< s n d a k u vvet l i bir h k m da r n i s m i i d i . B u h u k u n d<r
ol D m estor, D i o m e d e i le b i rd i !'. A cl r i y a t i k k rfez i n i n Venetes'leri
.Jason'a D i o ede n a altnda k u rb a n ta k d i m eder l e r d i . Jes K r i s h n a ,
Jesnou va l u t \'isl nou' n 9 u nc u tecess d n n i s m id i r. B u u l u h i ve t i
fa r i k a la me t i b a l k t r. Bu da Josue'n i n . i pt i d a i ek l i N i n -Jes o l duu
grii le, N i n us, N u yani balg olu o l d uu n u derha t r e t t i r m ekted i r.
Jes, g n e i n isi m i.e r i n den b i r i d i r . .Jesse. cen u p i s l a v l a r d a g n e
a l la l a h i s m i i d i . i s i m l e r i Jes kk n i h ti ,a eden b t n bu u l u h i ve
vet l e r i n a n n e s i ba k i re b i r M a ra . 'M a r ia n a . M a rit a l a , Se m i ra m is'cir.
!a r i a . \f i r i a i le b i rd i r. M i r i a m ise, Cristi a n i ty and .' lytlologv i k i n c i
tab, 1 9 1 0 . P . 9 9 , e l a .Jo l n M . Robertson. n i s ba t ettii ve h i l e b i r
Pars[ a n a n es i n e gre st u revi Josue' n i n a n nesid i r. B kadn n . farik
. a l a m e t i . h a , ba l k ya h u t ko ( koyu n ) dr. Bu ka d n n h a ya t i l sa n ;
h a yat n a !j a y a n h a yret s u rette uymakta d r.

29 ist iyen d i n i h isler ka r s n da , kad i m k a b i le a l l a h l a r n h at

ra lar k e n d i l eri n i daha by k bi r k u v vetle a ratt r rn l a r ,
bylece h i o l m a z sa a ll ah n olu tesm i ye e d i l e n yar m ila hi
;ahsiyet ler h a l i n d e tekrar teek k l et m i lerd i .
,

lde Yaku p i l e g leen " Yaven i n y z yah u t m e l ei

-Oe imdi s y l e di i m i z bu
m a ktad r ( ) .

sra ili

;\1 srd a n

aras n d a

mevcu d i yetler

kar p

n l erinde

a t eten

bulun-

bir stun

g i b i g i d e n e l e kezalik bu a l l a h n y z Ya h u t meleid i r ('.!) .

Ben i sra i l i n d ma n l a r n m a l u p eden . Ken an i l e ri

yurt larn d a n t a r d e d e n d a h i y i n e o d u r . C: )
<>ra i l e m k i l zama n l a rd a va rd n a koan y i n e aym
m evc u t t u r . (!)
i sa y e d e n i l d i i g i b i ,

bu

m e v c u d iyete de " H k n da r

yahut " Yaven i n olu " ismi ve r i l i y o r. (')

Btn bu f krala rda bazan a l l a l n y z . mele i .
t e s m i ye e d i l e n bu m v cu d i yet k i m d i r ? sra i l d i n i
ed e bi ya t n d a bu melek Yeu, J osue i l e tevl i t e d i l m it i r.
B i r ok m a h r u m i y et l er ve z t i ra pl a ra ta ham m l ettikten
son ra i s ra i l i mevut lkeye g t ren od u r. Va k a c c S n n e t >)
o l may M u s a t es i s e t m i isede. tek rar tec d i t eden o d u r .
Yah uii a k i d e l e r i n d e Ye u , , , h u zu r h kmda r n a m n

ol u

ta m a ktad r.

Yeu

sra i l e

m u h abbeti n d e n

dolay

onun

g n a l l a ri n cffe t m i ve i s ra i l i k u r ta rm t r.

Bu szlerimiz Yeu u n a y n za m a nd a tarihi bi r

ahsiyet o l m a d gff gsteri r. F i lhakika Ye u . E p h ra i m ,
k a bi lesi n i n g n e a l l a h d r . S n n eti i ad eten te sis ettiine
gre i k i n c i ;\l u sacl r , sra i l ou l l a r n eria n e h r i n d e n gei rten-

(')

Te kvi n . X X X l l. 1- 1 1 ; 24.26-30.

H uru X l l l , 21.
(') H u ru X XX l l l, 1 3 . 1 -1. 2 "1 l u k .
(') Eya . x r , 9.
C') ,\feza n i r, i l , 7, 8. 1 2.
( ' ) Adat. X X , 1 6 ;

\',

22-2-1.

- 30 Isa n n eri a nehrinde vaft i z e d i l rnesi le m u kayese ed i l e bi l i r

o d u r. K e n d i si n e yard m c o l m a k zere her kabileden b i rer ki.i
o l m ak zere on iki kii i n t i h a p etmitir. - s a n n o n iki
h a va r i si - e riati
mada

y u kar d a

talar

zeri ne

h a k etti r m i t i r.

Bu ndan

syledik leri m i zd e n 'de a n l a la cag

ve h i le

Y e u . yave n i n esra rengiz i s m n e s a h i p mevut

melek oldu
u g i b i , kad i m a h itte Yeu yahut sa i sm i , i la h i kelam ,.
a l l a h n

ol u ve Mesih f i k r i ne de merb u t b u l u n maktadrr.

F i l ha k i k a Ya h u d i ler, Yeu i le .\1es i h f i k ri aras nd a ok

a b u k m n asebet tesis etmilerd i r. Esasen i l k H ri s t iya n lar
da sa i l e kadim a h d i n Ye u u a 'as n d a k i m n a si beti b i l iyor
l a rd . Ta k r i ben mi lattan sonra 1 1 5 senesi ne a i t Barnabe
mek t u bu n d a Yeu s a n n bedende selefi d e n i l mekteti r.
sa i le Yeu a rasn d a k i bu kara bete J us t i n d a h i i aret
ed erek

evve l a

tesa d fe n

H oe

a l macl n ,

vazifeleri i t i ba r i le

tesm i ye edilen Yeu ' u n ,

bu i s m i
fa kat s a y evvelden b i l d i r mek i i n

Mesi l i n

selef b u l u na n Yeu'a

bu

ismi

veren b i z z a t ,\l u sa b u l a d u u n u ( J u s t i n , contra Try pl .

1 1 3)

i l a ve etmekted i r.
K i l i seni n en b \"ii k pecl e l e r i n d e n o l a n E u seb'e n a za ransa ..
sa i s m i dei l , fakat i\fesi h , yala n m i s m i d a h i

ya l n z

"1 usaya

kad ar

kmakta d r .

E u sebe

M es i h

i s m n n

h a ssaten ma z h a r taz m ve tevk r o l m aya layk o l d u u n u i l k

k a b u l eden .\1 usad r " eler. u

h a l d e M usa H i r i s t i y a n ped er

l er i n e gre b t n m i l l et ler kar s n d a fa zlet ve i zze t l e r i l e par-

lyan
i k i k i m seye, ha l a s k a r sel n e s i h u nva n n ta m a k
erefi n i verm i t i r.
Fa kat

H i ristiya n l a r ,

Ye u ' u n

i l a h i m a h iyet i n e ve

bek l e n e n M e s i h l e a y n ahsi yet o l d uu n a d a i r b n

kendi

m u kaddes

o k u ya c a m

met i n lerinden
>>

res u l n

ka rmlard r . Size

imdi

. Ya h u d i lere
r i salesi ndeki
bir f kra H ristiyan l a r n sa s nd a n evvel bir sa i badeti mevc u t
cc

J ucla

onu

i ma lar

- 31 -Olduunu ve l san da Yeu i le ayn ahs bulunduunu, risa

l e n i n muhatab olan
dnyevi

bu muhitlerde

b i r kahraman deil, i lahi

i se,

Yeu'un basit ve

bir mevcudiyet

telekk

edildiini gsterecektir. Bu fkralar unlardr :

" . . . her

ne

kadar

biliyorsanz

da , yine

s ize

ihtar

-etmek i sterim ki: allah kavmi Msr diyarndan kurtardktan

nra yine iman etmiyenleri helak eyledi . Hem de kendi l iya
katlerini muhafaza etmeyip mekanlarn terkeden melekleri,
b yk

gnn h km iin ebediyen

(Yahuda resul n umumi

r i sales i . 5).

-0kunan ncillerdeki fkra budur.

zulmetlerle
Elyevm

balad "

Kiliselerdeki

Halbuki yeni ahtin Rumca

asl metninden Butlman tabnda a llah yerine Yeu'un mtera

dif i

olan sann ismini grmekteyiz.

a sln

u halde bu

metnin

okursak : " Yeu-sa kavmi Msr diyarndan kurtar

dktan sonra . . ." olur ki bu da bu risalenin hitap ettii muhit

l e rd e bu namda bir halaskarn, fakat yalnz milll bir halaska
rn deil, fakat melekleri zulmetlere balamaya kadir b i r ha
laskarn mevcut olduu lehine b yk b ir vesika olmu olur.
Kezalik yine ayn risalenin -1-1 nc fkrasnda Isaya
" sa h i b i vahit olan rabb imiz selmesih " tesmiye
B i n a enaleyh
b ir i s i n i

mteakp

faraza

risalenin 1 7 ,

" a llah, Yave "yi

2 1 , 25 inci

Rap tesmiye edilmitir :

s elmesihin
olun a n

fkradaki " Rap "

resu lleri

gsteremez.

unki

fkralarnda da sa ya
" lakin siz ey sevgililer,

tarafndan

mukaddema

szleri . . . i l ah. " " kendilerinizi

edilmitir.

kelimes i ,

baka
ayn

sarahaten
Rabbimiz
size

teb l i

allahn muhabbe

t i n de hfzedip ebedi hayat iin Rabbimiz iselmesihin merha

metine muntazr olunu z . ", " Halaskarmz olan yalnz allaha
Rabbimiz selmesihin vastasile hem ezelden hem imdi ve
hem de ebedlabat izzet v e

azamet ve kudret ve hkmet

<>ls u n ".
imdi okuduumuz Yahuda risalesinde, Hiristiyanlktan

- 32 e v vel bir a l l a h sa ibadetinin

takip

izleri n i sil m e k i i n nasl bir usuJ,

Bu risaleni n bu sa lakkndakil

edildiin i grd nz_,

i n c iller ve Pavlos resuln ri_s ale

btn m u hteviyatn dan ise,

lerile h i bir

a l a kas

bulu n myan _b ir

sa i m a n n n

iptidat

sa fhasna ok ak bir surette tekabl ettii grl m e k tedir.

Yu l a n a Va hyi,

ise, H i r is t i yanl kta n

evvel bir a l l a h - sa nn

m evcut oldu u n a daha beli bir ahadettir.

Yuhanna Vahyi ,
H i ristiya n lar t a a f n d a n bir az tas h i h e ugTam sa
da. bu eserden oku y ac a m baz fkra l a r Mesih h a kkndaki:
t asvir lerin i n . ne Resu l Pa v l os' u n seln esih ile, ne de ncillerin
lalaskf r i l e h i bir a l akas bu l u nma clgn gsterecektir. Bu
va hide ele. geen konferansta bahsettiimiz Yah u d i m ukaddes.
h er n e kadar

kitaplar nda olduu gibi, bnlbeer ya n i Mesih , b u l u t l a r ze

rinden

dehetler

saa rak gl edii. bu b n lbeerin tbk Y a h udi

a llc h Y a ve" nin Eiya k itabn da syledii tarzda" ey Yaku p

ve
eli n le, ben oyu m , evvel benim a l ir
ben i m " ( Eiya X LVI J l , 1 2 ) " E l if veya evvel ve a h ir benim '
(Yu h a n n a Vahi 1, 1 1 ) ele d i in i gr yoru z . Yuha n n a kendisine
syliyen sesin kimin sesi oldu u n u anla mak iin baktnda
davet etti i m srail beni

yed i a mda n ve yedi a mda n n ortasn da bnlin s a n a benze

ve ayana kadar bir esvap giymi,

gsne

kuan m

zat " grr.

" ba ile

yapa

kar gibi beya zdr.

bir
m isilli

Bu

zat

kl kar, eh resi
( Y u h a n a ,

benzer, sesi

azn da n iki

azl

dahi k u vvetli ziya ver e n

1 , 13)

A y n i vahyin X l l inci

salar beyaz

Gzleri a te alevi gibidir _

Ayakl ar frnda kzarm h a s pirince

s u l a r n gr l t sn e benzer ,

bir a l t n kua k

bab bata n

da h i engin
keskin bk

gne

gibidir " .

aa o k u n u rsa b urd a
tasvir edilen sa i l e ncil l erin bize h a l u k , mazl u m . magd u r
sasi arasnda hi b i r m nasebet bulun mad gr lr. ncil
lerin bize naklettii sa , tarihi bir sa ise, tabii bir tekaml on u n btt
ok garip ve eit eit ehrelerin i ne suret l e meyda n a g-eti rdiini.

, ,
.).)

nasl i zah ecled i l i ri z ! binaena levh b i clayetten beri say bi r i nsal'

deil fakat fevkattabi a b i r mevcut o l d uu n a i n an m n ezle-
pler ve elini cemaatleri n tam kar sn d a clti r nyor m u yz!
Keza lik H i r istiya n l kt a n evvel sa i s m i n i n stu revi b i r
isim olduu n u v e b haysiyetle a k a l l iyetler taraf n d a n m az
har tevkr bulundu n u isbat eden d ier b i r eser de, o l d u ka
safiyane ve ancak sathi bir s u rette H i ristiya n l a r ta raf n da n tas
hihe uryarak Yah u d i m u h i t i n d e n k m o l a n Diclac le y a h u t
on i k i resul n talim i " u nvan l k i ta ptr. B u u m a n n , bidayette
H i r istiyanln on i k i h avarisi l e hi bir a l a kas yokt u r.
Bu u nvan, Yah u d i kah i n i n i n Fil isti n h a ricinde k i Ya h u d i
cemaatine emirler i n i i bla v e K u d s ma bed i ii n veri l e r i n i
topla makla muvazzaf b u l u n a n on i k i n u r a h hasn gsteriyo rd u .
Esasen bu kitabn i ptidai i s m i ' o n i k i resu l i vas tas i l e R a bbin
m i lletlere ta l i m i " d r. B u radaki " Rap" keli mesi i se sa y
deil . Yahudi a i l e: h " Yave'yi " bi l d i r i r . B u kita pta " i l a hi
sofra " h ususu nda u d u ay gryoru z : " h izmetkf r n sa
Yastasil e bize bi l d i rdii n , liznetldl r n Davuf u m ukactdes.
ba mclan dolay sa n a teekkr ederiz.
H i zmetkarn s a
vastasi le bize i fa e t t i i n b i l g- i v e hayatta n d o l a y sa n a
teekk r ederiz. Kal plerim izde bir y e r l azrladn i s m i n d e n ,
h izmetkar n sa vastasi le bize bi l d i rd i i n
i m a n . b i lgi,
l ay e m u t l uktan dolay sa n a teek k r ederiz . ( 1 )
n c i l lerin sa tarafndan tesis ed i l d i i i syled i k leri ve
H i ristiyan larn ok b y k bir eh en iyet ve h rmet a tfetti
k leri " l avari yunla beraber son defa yemek yi m e " a1i n i n i
yuka rdaki fkrala rda bi l d i ri l e n ayi n yerine get ii su re
tinde, yani " i sann son defa yemek y i n e s i , , bu Yah u d i
i lahi sofrasn n menei olcl u ta rz n da i z a h etmek i se
g-ay ri m mkndr. Bu ndan mada Davu t'u n m u kaddes ban
m m i n lerine i fa ede n , b u res u l lerin a k desi n d e k i sa ile
'

i l ) Les l i vres < poc r v p l es

Heec ke 1 9()cl, p.

191

du

Nou vcau Tcsta e t , ccli tes p a r

..

- 34 i ncilierin sas ayn mdr? burada sadece allahn h izmetkar

tesmiye edilen isa, bu konferansn bidayetlerinde syledii miz
esrarl dinlerdeki Dion ysos gibi, mm i n lerine hayat, bilgi ve
layemtluk veren arap fikrile mterek b i r halaskar olarak
grnmektedir.
.
u h a lde didache k itab Isa ismini i ptidai i rtibatnda
H iristiyan teknik tabirile " Aayi Rabba n i " tesmiye edilen
ilahi sofra " ile birlikte zikretmitir. Btn bunlarda ise
<Qn iki adedinin manadar bir rol oynad grlmektedir.
Kadim a h itte. on iki huzur ekmei takdimesi de, bu yemee
benzer. Rahi pler her cmartesi gn , Rabbin huzurunda,
Rabbin mukaddes sofrasna on iki ekmek koyarla r, Harun
ile oullar n a ait olan bu ekmekleri mukaddes yerde yerlerdi
( Lavilo'la r XXI V, 5 ). Ba kah i n , M es i h (yani yalan m) Haru
n un riyaset ettii bu yemee on iki rahip itirak ediyordu.
Vazifei Ben i srailin Yave ile aht tabutunu teah hus ettirmek
olan Harun, Mesih gi bi Allahla insanlar arasndaki a h d i n
grnen bir iareti olmak zere telekki ed ilm iti . Yeu da
eria nehrini geerken, yanna her kabileden birer kii olmak
zere on iki yard mc alm, eriay geer gemez, mil leti
snnet ettikten sonra Fsh , kurban bayramn tesit etmiti .
Esasen mukaddes yemeklerin on i kier olarak yenmesi ,
btn ezminei kadimede mntei rd i r. Faraza Atinallard a :
ilk baha rda byle dini ziyafetler yaparla rd . Yeu fikri i m d i
grld gibi, kurban yemeine skca merbut olduu
iin H i ristiyanl ktan evvel bu esrarl mezhepte saya tahsis
edilen i badete bu " Aay Rabbani',, nin dah i bulunmakta
olduunu kabul edebiliriz.
Bu mezheplerde mnteir fiki rlerin ne olduu, bu mez
heplerin mefkurecilii Hiristiyanl a ne dereceye kadar y ak
l at sorulab ilir. Bu suale pek mehurbir Profesr olan
Rende! H arris' i n XVI nc asra ait bir el yazmasna gre 1 909
tarihinde neretmi olduu"Salamonun manzumeleri" unvah

- 35 -

kitapta ayan h ayret bir cevap verilmektedir. Bu manzume

!erde her ey, bir h alaskar, yalanm yani H iristos ahsiyeti
etraf n d a toplan maktadr. Bu h alaskar, ncilleri n sasi l e
ga yri kabili mn akaa baz mabehetlere binaen dei l,
fakat kilisenin domatik Hiristosile, y u ka rda sylediimiz
Ya h u d a risalesi nin sasile, Yuhanna Vahyi n i n Hiristosile, on
iki resu l a kidesi n i n bilgi ve layemutluk tevz i eden isasi le
kati m abehetleri vard r. Bu H iristos, bir baki ren i n oludur.
smi, Hiristiyanlktan daha eski olduu grlen ve Yahud i
srl mezhepleri akdesine ait peder ve R u h u ! Kudsle beraber
ayn 'tabi rlerle zikredilmitir.
Esasen sken deriyeli Phi lon " peder " in ( alla hn ) l
n ya n oul ve ruhu! Kud sten mrekkep olduunu kabul
eder. ( 1 )
Bu Yahudi mezh ebile, Hi ristiyanlarn sa telekksj
hakkndaki m abehetler o kadar kati ve bariz dir k i : dnya
n n en mehur liberal bir protestan ilahiyats, fakat ne
olsa yine samimi bir H i ri stiyan olan Berl in Darlfnu n u nu n
sabk ilahiyat Profesr Harnack bile bu nlar tesbit etmekten
ke ndisini menedeme m i ve " . . . sann tari hilii n i ok cidd
bir surette tehd it edecek kadar bu manzumelerin Hi ristiyan
unsurlarn ihtiva ettiinini " sylemeye mecbur olmutur. (2)
Fi lha kika bu manzu melerin bize anlatt ve isbat ettii
mesele, Hiristiyanlktan evvel, yeni ahitten mstakil ve ayr
olarak Yahudi mezheplerinde Mesi he, Kilesinin ncillerden
aldn iddia ettii mhim unsurlar ih tiva eden bir ibadet
icra edilmi olmasdr.
( 1 ) Ph ilon, De Cherub, I, 1 1 6 ; de ebrietate, I, 1 363.
( 2 ) Harnack, Die Oden

Saloos. E i n disch-christliches Psalm

bucl aus dem ersten Jahrh u ndert aus dem Syrischen be rsetzst von J.
Fleni ng, 1 9 1 9.

- 36 Binaenaleyh halaskar ve hayat verici Isa yahut Yeu'un

Hiristiyanlktan evvel diger mezheplerde oynad rol d
n lrse,

burada

da hatta

ihtimal ki

sa

ismini tayan,

Hiristiyanlktan evvel bir Mesih ibadetinin mevzuu bahsoldu

unu kabul etmek zarinde- kalrz .

. ./

SAKARYA

PHA

IVRSITESI

E ve DOKUMANTASYON

DAiR BA

NUGI