KOMPLEKSNE FUNKCIJE 9

2. Funkcije kompleksne varijable

Definicija funkcije kompleksne varijable nimalo se ne razlikuje od definicije
funkcije realne varijable, samo se rijec realna zamijeni s kompleksna. Uobicajeno se
argument funkcije kompleksne varijable oznacava sa z, a sama funkcija se uobicajeno
oznacava s
w = f (z).
Kompleksne funkcije mogu preslikavati: tocke, krivulje u ravnini i likove u
ravnini.
y

v
f

Zadavanje kompleksne funkcije ekvivalentno je zadavanju dvije realne funkcije

s dvije varijable. Uz oznaku z = x + iy, kompleksna funkcija w moze se zadati
svojim realnim dijelom u i imaginarnim dijelom w, s tim da su argunemti te dvije
funkcije realni dio x i imaginarni dio y kompleksnog broja z, odnosno
w = u(x, y) + iv(x, y).

KOMPLEKSNE FUNKCIJE 10

2. FUNKCIJE KOMPLEKSNE VARIJABLE

2.1.

Linearna funkcija

Linearna funkcija ima oblik

f (z) = az + b,

a, b C,

a 6= 0.

Ova je funkcija, ocito definirana za svaki z C i svakom z odgovara tocno jedna

vrijednost funkcije, tj. radi se zaista o (jednoznacnoj) funkciji.
Promotrimo kako se pod djelovanjem linearne funkcije preslikavaju tocke kompleksne ravnine. Da bismo to detaljno opisali, rastavimo linearnu funkciju na sastavne dijelove, tj. na jednostavnije funkcije.

2.1.1.

Kontrakcija, dilatacija

Promotrimo funkciju oblika

w = cz,

c R,

c > 0.

Ova funkcija svaku tocku preslika u tocku kojoj je argument (kut ) ostao isti,
a apsolutna vrijednost se povecala/smanjila c puta. Ako se apsolutna vrijednost
povecala, radi se o dilataciji, a ako se smanjila, radi se o kontrakciji.
y

v
w0 = (u0 , v0 )
z0 = (x0 , y0 )
c|z0 |

|z0 |

Ovo preslikavanje svaku kruznicu sa sredistem u ishodistu preslika u njoj

homoteticnu.

KOMPLEKSNE FUNKCIJE 11

2. FUNKCIJE KOMPLEKSNE VARIJABLE

2.1.2.

Rotacija

Promotrimo funkciju oblika

w = ei0 z.
Ovo preslikavanje svaku tocku kompleksne ravnine zakrene za kut 0 u pozitivnom
smjeru, pa se radi o rotaciji. Zapisemo li preslikavanje u trigonometrijskoj formi,
imamo
w = (cos 0 + i sin 0 )z,
pa ako jos i z zapisemo u trigonometrijskoj formi
z = r(cos + i sin ),
dobivamo
w = r(cos 0 + i sin 0 )(cos + i sin ) = r(cos(0 + ) + i sin(0 + )).
y

w0 = (u0 , v0 )

z0 = (x0 , y0 )

+ 0

Rotacija svaku kruznicu sa sredistem u ishodistu preslika u nju samu.

2.1.3.

Transformacija w = az

Uz pomoc ove dvije osnovne transformacije mozemo analizirati transformaciju

w = az,

a C,

jer a mozemo napisati u Eulerovoj formi kao

a = |a|ei0 ,
gdje je 0 argument broja a (kut koji zatvara spojnica ishodista i a zatvara s pozitivnim dijelom osi x).
Ova transformacija je kompozicija kontrakcije/dilatacije i rotacije, pa svakoj
tocki u kompleksnoj ravnini pridruzi tocku ciji je argument + 0 , a modul |a| |z|.

KOMPLEKSNE FUNKCIJE 12

2. FUNKCIJE KOMPLEKSNE VARIJABLE

2.1.4.

Translacija

Translacija je transformacija oblika

w = z + b,

b C.

Tom transformacijom svaka tocka z u kompleksnoj ravnini preslikana je za vektor

b od svog polozaja.
y

v
z0 = (x0 , y0 )

z0 + b
z0

b
x

Translacija svaku kruznicu preslika u kruznicu istog radijusa.

2.1.5.

Linearna funkcija w = az + b

Linearna funkcija w = az + b je, ocito kompozicija kontrakcije/dilatacije,

rotacije i translacije.
Ponovno, linearna funkcija svaku kruznicu preslika u kruznicu, jer mozemo
pisati
w = az + b = a(z z0 ) + (az0 + b),
pa je time kruznica sa sredistem u z0 translatirana u ishodiste i vrijede svi zakljucci
iz prethodnih odjeljaka.

2.2.

Inverzija

Inverzija je preslikavanje oblika

1
w= .
z
Pretpostavimo da smo funkciju definirali na prosirenoj kompleksnoj ravnini. Pro-

KOMPLEKSNE FUNKCIJE 13

2. FUNKCIJE KOMPLEKSNE VARIJABLE

sirena kompleksna ravnina je kompleksna ravnina s dodanom tockom . Odmah

vidimo da ovo preslikavanje radi sljedece:
w() = 0,

w(0) = ,

tj. tocku preslika u 0 i obratno.

Geometrijsku interpretaciju transformacije dobivamo koristenjem Eulerove forme kompleksnog broja, z = rei . Tada je
1
1
= ei .
i
re
r

w=
Ocito je argument ove transformacije

arg w = arg z
i
|w| =

1
.
|z|

Skicirajmo preslikavanje koje svakom komplekson broju pridruzi njegovu sliku po

inverziji.
y

v
z0

z0

w0

Dakle, geometrijski, to preslikavanje napravi osnu simatriju tocke oko osi x i onda

KOMPLEKSNE FUNKCIJE 14

2. FUNKCIJE KOMPLEKSNE VARIJABLE

je dilatira/kontrahira (vec prema tome koliko je bila udaljena od ishodista).

Inverzija preslika sve tocke koje su lezale unutar jedinicnog kruga u tocke
izvan jedinicnog kruga i obratno.

Inverzija, ocito citavu kompleksnu ravninu preslika u samu sebe.

Primjer 2.2.1. Pokazite da inverzija kruznicu sa sredistem u ishodistu preslika u
kruznicu sa sredistem u ishodistu.
Jednadzba kruznice sa sredistem u ishodistu je
|z| = r.
Za inverziju te kruznice vrijedi
|w| =

1
1
= ,
|z|
r

sto je ponovno jednadzba kruznice sa sredistem u ishodistu, samo radijusa 1/r.

2.3.

Funkcija w = z 2

Ovo je, ponovno, jednoznacna funkcija u kompleksnoj ravnini. Prikazemo li je

koristenjem trigonometrijskog oblika kompleksnih brojeva, imamo
z = r(cos + i sin )
z 2 = r 2 (cos(2) + i sin(2)),

KOMPLEKSNE FUNKCIJE 15

2. FUNKCIJE KOMPLEKSNE VARIJABLE

pa vidimo da se kruzni isjecak kojemu je jedan krak na osi x preslika u kruzni isjecak
dvostrukog kuta i kvadrata radijusa.
y

Primjer 2.3.1. Uz pomoc funkcije

w = z2
preslikajte gornju poluravninu.
Ocito, gornja poluravnina je specijalni oblik kruznog isjecka (kut mu je = ,
a radijus ), pa se oma preslika u cijelu kompleksnu ravninu.

2.4.

Bilinearna preslikavanja

Bilinearna preslikavanja vazni su predstavnici konformnih preslikavanja. Opisimo sto znaci da su preslikavanja konformna.
Zadano je preslikavanje
w = f (z) = u(x, y) + iv(x, y),
koje tocku (x0 , y0 ) iz xy ravnine, preslika u tocku (u0 , v0 ) i uv ravnini. Pretpostavimo
da tockom (x0 , y0 ) prolaze dvije krivulje C1 i C2 . Slika tih krivulja su krivulje C1 i
C2 koje prolaze kroz (u0 , v0 ).
Ako je kut izmedu C1 i C2 , te C1 i C2 jednak po velicini i smjeru, onda
se to preslikavanje zove konformno preslikavanje.
Svojstvo konformnog preslikavanja je da male likove u okolini (x0 , y0) preslika
u slicne male likove u okolini (u0 , v0 ). Veliki likovi se ne moraju preslikati u slicne.
Funkdamentalni teroem kako prepoznati konformna preslikavanja kaze da ako
je funkcija f (z) analiticka (taj termin cemo upoznati u sljedecem poglavlju, a znaci
da postoji derivacija na nekom podrucju) i f (z) 6= 0 u nekom podrucju R, preslikavanje w = f (z) je konformno u svim tockama R.

KOMPLEKSNE FUNKCIJE 16

2. FUNKCIJE KOMPLEKSNE VARIJABLE

Bilinearno preslikavanje definirano je s

w=

az + b
,
cz + d

ad bc 6= 0.

Takva funkcija kompozicija je osnovnih preslikavanja. Ako je c = 0, onda je bilinearno preslikavanje linearna funkcija, pa nemamo sto pokazivati. Pretpostavimo
stoga da je c 6= 0. Tada mozemo pisati
w=

bc ad
1

2
c
z+

d
c

a
+ ,
c

pa je w kompozicija translacije
d
z1 = z + ,
c

z 7 z1 ,
inverzije
z1 7 z2 ,

z2 =

1
,
w1

i linearnog preslikavanja
a
bc ad
w = z2 + , =
.
c
c2
Buduci da su to sve osnovna, vec opisana preslikavanja, onda za bilinearna preslikavanja vrijedi vrlo vazno svojstvo.
z2 7 w,

Bilinerano preslikavanje preslikava kruznisu u kruznicu. Pravac je specijalna kruznica beskonacnog radijusa.
Lako je vidjeti i da je bilinearno preslikavanje konformno, jer je
f (z) =

2.5.

ad bc
6= 0.
(cz + d)2

Eksponencijalna funkcija

Definirana je s
ex+iy = ex (cos y + i sin y).
Opravdanost definicije je svodenjem na realnu eksponencijalnu funkciju, stavljanjem
y = 0. Stoga i za kompleksnu eksponencijalnu funkciju moraju vrijediti uobicajena

KOMPLEKSNE FUNKCIJE 17

2. FUNKCIJE KOMPLEKSNE VARIJABLE

svojstva eksponencijalnih funkcija

ez1 ez2 = ez1 +z2 ,

ez1
= ez1 z2 .
ez2

Oba ova svojstva lako se dokazuju na osnovu definicije i adicijsih teorema trigonometrijskih funkcija. Ako je
zk = xk + iyk ,

k = 1, 2,

vrijedi
ezk = exk (cos yk + i sin yk ),

k = 1, 2,

pa je
ez1 ez2 = ex1 +x2 (cos y1 + i sin y1 )(cos y2 + i sin y2 )
= ex1 +x2 ((cos y1 cos y2 sin y1 + sin y2 ) + i(sin y1 cos y2 + sin y2 cos y1 ))
= ex1 +x2 (cos(y1 + y2 ) + i sin(y1 + y2 )) = ez1 +z2 .
Slicno se dokazuje i druga relacija.
Nadalje, uocimo da je uvijek
ez 6= 0,
jer sin i cos nikad istovremeno ne mogu biti jednaki 0.
Ako je z imaginaran broj, pojavljuju se svojstva koja ne postoje u realnom
slucaju. Tako je
e2ki = e0 (cos(2k) + i sin(2k)) = 1,

k Z.

Eksponencijalna funkcija kompleksne varijable je periodicka funkcije s

osnovnim periodom 2i, jer je
ez+2ki = ez e2ki = ez .

Postoji jos jedna zanimljiva relacija koja veze 5 najznacajnijih brojeva u matematici
ei + 1 = 0.
Za realne a, a > 0, mozemo na temelju eksponencijalne funkcije definirati i
az = ez ln a .

KOMPLEKSNE FUNKCIJE 18

2. FUNKCIJE KOMPLEKSNE VARIJABLE

2.6.

Hiperboli
cke i trigonometrijske funkcije

Hiperbolicke funkcije definiraju se na isti nacin kao realne hiperbolicke funkcije

ez ez
,
2
sh z
th z =
,
ch z
sh z =

ez + ez
,
2
ch z
cth z =
.
sh z
ch z =

Jednako tako, vrijedi i uobicajena veza hiperbolickih funkcija

ch2 z sh2 z = 1,
kao i adicijski teoremi
ch(z1 + z2 ) = ch z1 ch z2 + sh z1 sh z2 ,
sh(z1 + z2 ) = sh z1 ch z2 + ch z1 sh z2 .
Trigonometrijske funkcije mogu se definirati uz pomoc eksponencijalnih. Ako
je x realan, onda je
eix = cos x + i sin x,
cos x =

eix + eix
,
2

eix = cos x i sin x,

sin x =

eix eix
.
2i

Na temelju toga, imamo

eiz eiz
,
2i
sin z
,
tg z =
cos z

sin z =

eiz + eiz
,
2
cos z
ctg z =
.
sin z
cos z =

Jednako tako, vrijedi i uobicajena veza trigonometrijskih funkcija

cos2 z + sin2 z = 1,
kao i adicijski teoremi
cos(z1 + z2 ) = cos z1 cos z2 sin z1 sin z2 ,
sin(z1 + z2 ) = sin z1 cos z2 + cos z1 sin z2 .
Takoder, moze se pokazati da su trigonometrijske funkcije u kompleksnom
slucjau periodicke i osnovni period im isti kao u realnom slucaju, a to je 2 za

KOMPLEKSNE FUNKCIJE 19

2. FUNKCIJE KOMPLEKSNE VARIJABLE

sin i cos, a za tg i ctg. Dokaz te cinjenice slijedi iz periodicnosti kompleksne

eksponencijalne funkcije. Pokazimo da je cos periodicka funkcija:
cos(z + 2k) =

ei(z+2k) + ei(z+2k)
eiz + eiz
=
= cos z.
2
2

za trigonometrijske i hiperbolicke funkcije vrijede i jednostavne veze

sin(iz) = i sh z,
sh(iz) = i sin z,

cos(iz) = ch z,
ch(iz) = cos z,

th(iz) = ithz,
th(iz) = i tg z.

Prethodne relacije koristimo za pokazivanje da trigonometrijske funkcije u

kompleksnoj ravnini nisu ogranicene. Raspisimo realni i imaginarni dio funkcija
sinus i kosinus:
cos z = cos(x + iy) = cos x cos(iy) sin x sin(iy)
= cos x ch y i sin x sh y,
sin z = sin(x + iy) = sin x cos(iy) + cos x sin(iy)
= sin x ch y + i cos x sh y.
Za apsolutnu vrijednost tih funkcija onda imamo
| cos z|2 = cos2 x ch2 y + sin2 x sh2 y = cos2 x ch2 y + sh2 y cos2 x sh2 y
= cos2 x(ch2 y sh2 y) + sh2 y = cos2 x + sh2 y,
| sin z|2 = sin2 x ch2 y + cos2 x sh2 y = sin2 x ch2 y + sh2 y sin2 x sh2 y
= sin2 x(ch2 y sh2 y) + sh2 y = sin2 x + sh2 y,
pa buduci da realna funkcija sh nije ogranicena, onda to nisu ni cos z, ni sin z.
Na primjer, za z = i imamo
cos i =

e + e1
1.54.
2