Magorzata Frckiewicz

Stopnie pokrewiestwa i
powinowactwa rodzinnego w jzyku
modziey : (cz III), nazwy
czonkw dalszej rodziny w linii
bocznej
Studia nad Rodzin 17/2 (33), 113-126

2013

Studia nad Rodzin

UKSW
2013 R. XVII nr 2 (33)

Magorzata FRCKIEWICZ IFP WF UwB Biaystok

STOPNIE POKREWIESTWA I POWINOWACTWA1
RODZINNEGO WJZYKU MODZIEY (CZ III)2.
NAZWY CZONKW DALSZEJ RODZINY
W LINII BOCZNEJ
W niniejszym opracowaniu podjto prb opisu nazw stopni pokrewiestwa
i powinowactwa rodzinnego, funkcjonujcych w jzyku modych ludzi, ktrzy
niebawem bd tworzy wasne rodziny, a tym samym stan si przekazicielami
jzyka, wartoci i pewnych postaw oraz form budujcych relacje rodzinne.
Przedstawiony tu materia jzykowy pokazuje, e modzie waciwie definiuje
podstawowe nazwy czonkw najbliszej rodziny: matka, ojciec. brat, siostra
itp. Gorzej nieco wyglda to w odniesieniu do dalszej rodziny, co uwidocznia
si m. in. w dnoci do uywania wyrazw semantycznie wieloznacznych i pojemniejszych (typu ciocia, wujek, kuzyn, krewny) jako nazw zastpczych, ktre
nie ukazuj waciwie relacji czcych osoby spokrewnione czy spowinowacone. To skutkuje tym, e w zasobie sownikowym modych ludzi funkcjonuje
ograniczona liczba omawianych nazw. Wypierane s z uycia pewne leksemy,
ktre funkcjonoway jeszcze w pokoleniu rodzicw objtych badaniem studentw.
Sowa kluczowe: stopnie pokrewiestwa i powinowactwa, czonkowie rodziny w linii bocznej, np.: bratowa, kuzyn, teciowa, te, szwagier.

1
O powinowactwie mwimy, gdy dane osoby nie s spokrewnione i ich relacja opiera si na zawartym maestwie (np. m ona), przysposobieniu itd. Wicej: http://
www.eioba.pl/a/1vlz/terminologia-pokrewienstwa-i-powinowactwa#ixzz2IstljVgO
2
Ostatnia, czwarta cz opracowania powiconego nazwom okrelajcym stopnie
pokrewiestwa i powinowactwa rodzinnego zostanie powicona sownictwu zwizanemu z zawieraniem zwizku maeskiego.

114

MAGORZATA FRCKIEWICZ

[2]

Wprowadzenie
Jzyk umoliwia komunikowanie si, odzwierciedla mylenie, ale take
wyraa uczucia, opisuje wiat, czowiecz rzeczywisto, charakteryzuje ludzi
i ich spoeczne role. Okrela rwnie relacje midzy ludmi. Nazwy ustalone
dla wyraenia stopni pokrewiestwa i powinowactwa rodzinnego funkcjonoway zawsze w do bogatym zasobie powszechnie zrozumiaych leksemw.
Nadal s one uywane, chocia w nieco ograniczonej ju reprezentacji, by oddawa stosunki, jakie cz ludzi majcych wsplnych przodkw, tworzcych
tzw. blisz i dalsz rodzin. W kulturze zostay utrwalone zasady warunkujce
te relacje. Zarejestrowa je jzyk. Jednak zmiany, jakie obserwujemy w dzisiejszym wiecie, wywary wpyw na relacje w rodzinie, wiadomo i sposoby
ich rozumienia i opisywania. Obserwuje si pewn izolacj midzy ludmi,
take tworzcymi rodziny, ze sob spokrewnionymi czy powinowatymi. Zrywanie wizi rodzinnych, utrata poczucia wzajemnej zalenoci, przynalenoci
i zwizku skutkuj zanikiem nazw dawniej oddajcych ten szczeglny rodzaj
bliskich relacji midzyludzkich, ktr rodzi pokrewiestwo i powinowactwo
rodzinne. Zauwaa si to przede wszystkim w dynamicznie zmieniajcym si
jzyku modziey.
Pierwsze pytanie, ktre otwiera t cz kwestionariusza do badania nazw
stopni pokrewiestwa i powinowactwa rodzinnego, brzmi:
Jak si nazywa matka ma?
Jest to pytanie narzucajce odpowied, jak sugeruj potoczne powiedzenia
wskazujce, e teciowa to nie rodzina, teciowa jest zimn matk, czy matka
mowa skra jeowa. Matka ma czsto stanowi obiekt niewybrednych
artw. Dowodem tego s liczne przysowia np.: Matka mowa gowa
wowa.3 Ten negatywny stosunek do teciowej to konsekwencja pewnych
tradycji. Wynika on midzy innymi z tego, e dawniej maonkowie przenosili si do rodzicw ma, a crka opuszczaa dom rodzicw i bya zmuszona
zamieszka z matk ma teciow, nazywan take w niektrych regionach
wiekr. Stosunki midzy nimi ukaday si rnie, nie zawsze najlepiej, co rodzio wewntrzne nieporozumienia. Synowa nie moga przecie zastpi crki.
Ponadto reprezentowaa modo, urod, co mogo midzy kobietami rodzi
rozmaite nieporozumienia.
Z. Baraska, Rodzina w ludowych przysowiach i pieniach, w: Przemiany rodziny
polskiej, red. J. Komorowska, Warszawa 1975, s. 139.
3

[3]

STOPNIE POKREWIESTWA I POWINOWACTWA RODZINNEGO W JZYKU MODZIEY...115

Teciowa Wszyscy studenci podawali w odpowiedzi na powysze pytanie

tylko nazw teciowa jako powszechnie uywan na okrelenie matki ma,
stwierdzajc tym samym, e znaj tylko t nazw. Po przywoaniu nazwy wiekra jedynie dwie osoby objaniy j jako regionalny synonim teciowej, chocia jest to pierwotne okrelenie tej relacji rodzinnej. Jego histori potwierdza
te Sownik Orgelbranda4.
W Sowniku jzyka polskiego pod redakcj W. Doroszewskiego czytamy, e
teciowa to: matka ony lub ma w stosunku do synowej lub zicia; dawniej
tylko: matka ony5. T ostatni informacj zawart w definicji potwierdza
tekst wiersza Tadeusza Rewicz, w ktrym czytamy:
() aden rymopis nie wypiewa
Pochway tej ktra jest matk dziewczyny
Teciowej ()6.

Powszechna dzi zarwno w jzyku literackim, jak i w gwarach ludowych,

nazwa teciowa zostaa utworzona w XIX wieku formantem -owa od mskiej
nazwy te, podobnie jak krlowa, bratowa, synowa od mskich nazw krl,
brat, syn podaje M. Szymczak 7.
Na pytanie: Jak si nazywa matka ony? padaa odpowied: teciowa.
Tym razem take wszyscy respondenci podali t nazw. Powiadczyli tym
samym, e jest ona obecnie powszechnie uywana. Na matk ony mwi si,
wic tak samo jak na matk ma: teciowa. Obserwujemy tu brak wczeniejszego rozrnienia.
Na pytanie: Jak si nazywa ojciec ma? odpowiadano, e te. Nazwa
ta jest powszechnie uywana przez modych.
Te. Te to: ojciec ony lub ma w stosunku do zicia lub synowej; dawniej tylko ojciec ony, jak podaje Doroszewski8. Brckner podaje:
Wdawnym jzyku i narzeczowo: cie, cia, w biblji: ku ciu (u Leopolity:
4
M. Orgelbranda, Sownik jzyka polskiego (dalej skrt: Orgelb.), t. 1, Wilno 1861,
s. 1702.
5
Sownik jzyka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego, Warszawa 1967 (dalej skrt: SJPD), t. IX, s. 127.
6
T. Rewicz, Dytyramb na cze teciowej, w: tego, Wiersze wybrane, Warszawa
1989, s. 76.
7
M. Szymczak, Nazwy stopni pokrewiestwa i powinowactwa rodzinnego w historii
i dialektach jzyka polskiego, Warszawa 1966, s. 152 -153.
8
SJPD, t. IX, s. 127.

116

MAGORZATA FRCKIEWICZ

[4]

do wiekra). Sam te od cie, z drugiego i dalszych przypadkw, gdzie cia

w wymowie przechodzio w tcia, do czego dorobiono te, zamiast cie;
e byo ruchome, ale nowszy jzyk je wedle mianownika zatrzyma (tecia);
te, cie, to pieszczotliwe, niby ojczulek9. Natomiast Szymczak podaje, e:
Na oznaczenie ojca ma jzyk polski odziedziczy z epoki prasowiaskiej
nazw wiekier (...) W historii jzyka polskiego nawet w najstarszych zabytkach nie mamy wyranego dowodu na to, e odziedziczone z epoki prasowiaskiej odrnienie nazwowe ojca ma od ojca ony byo w jzyku polskim
kontynuowane. Wrcz odwrotnie, w XV i XVI wieku mamy ju wyrane dowody na to, e tak nie byo. (...) W gwarach ludowych stan w zasadzie jest taki
sam, jak w dzisiejszym jzyku literackim, a wic na oznaczenie zarwno ojca
ma, jak i ojca ony uywa si powszechnie nazwy te10. Tradycja trwa.
W zwizku z pytaniem: Jak si nazywa ojca ony? studenci rwnie
podali jedynie nazw te. Wymienili j wszyscy badani. Tradycja powiadcza, e dawniej te traktowa zicia jak syna, szczeglnie w sytuacji, gdy
nie wyda wasnego mskiego potomka. Niekiedy nawet pocigano tecia do
odpowiedzialnoci za przestpstwa ma crki. W tradycji relacja te zi,
m crki miaa due znaczenie.
Jak si nazywaj rodzice ma?
Wszyscy ankietowani studenci wymieniali nazw: teciowie, ale take nazw rodzice. S to nazwy powszechnie znane i uywane przez wspczesnych
Polakw. Kady z nich wie, e te i teciowa to teciowie czy te rodzice
ma to teciowie, niekiedy te mwi si o nich rodzice. Wedug Doroszewskiego teciowie to: rodzice ony albo ma; te i teciowa. Formalnie
mamy tu do czynienia z form liczby mnogiej utworzon od rzeczownika
te. Nazwa ta jest przejawem wirylizacji formalnej, ktra polega na tym, e
rzeczownik mski staje si reprezentantem osobnikw pci mskiej i eskiej.
Konkludujc, mona stwierdzi za Szymczakiem, e: Zarwno w jzyku literackim, jak i w gwarach ludowych rodzice ma nie s odrniani nazwowo
od rodzicw ony. Jednych i drugich okrela si powszechnie nazw tecie,
rzadziej teciowie lub tecie. Nazw tecie podao siedmiu studentw. Inni te
potwierdzali jej znajomo. Tecie to forma liczby mnogiej od wyrazu tecia

A. Brckner, Sownik etymologiczny jzyka polskiego, Warszawa 1985, s. 569.

M. Szymczak, Nazwy stopni pokrewiestwa i..., dz. cyt., s. 52-153.

10

[5]

STOPNIE POKREWIESTWA I POWINOWACTWA RODZINNEGO W JZYKU MODZIEY...117

daw. p. teciowa11, majca takie samo znaczenie jak nazwa teciowie. Studenci
uznawali j za nieoficjaln, gwarow.
Jak si nazywa rodzicw ony?
Na to pytanie odpowiadano zwykle: teciowie. Fakt ten potwierdzi, e
jest to nazwa powszechnie znana i uywana w odniesieniu do rodzicw ma
irodzicw ony. Tu rwnie podawano wyraz tecie.
Kolejne pytanie brzmiao: Jak si nazywa ona syna?
W tym przypadku informatorzy podali tylko nazw: synowa. Wedug
Doroszewskiego synowa to ona syna12. Synowa jako nazwa ony syna powszechna jest w jzyku polskim od XVI wieku. USzymczaka czytamy: Nazwa synowa powstaa z okrelenia opisowego synowa ona, w ktrym czon
utosamiajcy podobnie jak to si dzieje w wielu innych wypadkach zosta
opuszczony i w ten sposb przymiotnik uleg substantywizacji13.
Funkcjonujcy do dzi w polskiej tradycji stereotyp zakada, e synowa
nie yje w zgodzie z matk ma. Jedno z przysw za gosi: Gdzie matka
chowa synowe, tam w domu pieko gotowe.
Jak si nazywa m crki?
Zi. Nazw powszechnie uywan przez badanych studentw jest zi.
Wszyscy respondenci wymienili ten wyraz. W SJPD znajdujemy, e zi to:
m crki14. Brckner podaje: Prasowo; u wszystkich Sowian tak samo;
cerk. zt, itd.; lit. entas 15. Wedug Szymczaka nazwa ta jest powszechna w jzyku polskim: Etymologi wyrazu zi wie si albo z rdzeniem
*gem- wiza, czy, eni si, albo z rdzeniem *gen- rodzi (...). Wbrew
Brcknerowi V. Kiparsky sdzi, i mamy tu do czynienia z jednym rdzeniem
i od niego wywodzi zicia jako znanego (...) Jako etymologi ludow naley
potraktowa czenie przez Zygmunta Glogera wyrazu zi z czasownikiem
zj: ten, co przyeni sobie on, czyli zj, zaj j rodzicom, nazywa si
ziciem16..Bogucka wyjania, e: Czasem niedony ojciec lub matka od Zob. SJPD, t. IX, s. 127.
Tame, t. VIII, s. 977.
13
M. Szymczak, Nazwy stopni pokrewiestwa i...,dz. cyt., s. 167.
14
SJPD, t. X, s. 1109.
15
A. Brckner, Sownik etymologiczny, dz. cyt., s. 653.
16
M. Szymczak, Nazwy stopni pokrewiestwa i..., dz. cyt., s. 161 - 163.
11

12

118

MAGORZATA FRCKIEWICZ

[6]

dawali synom lub ziciom dom i warsztat rzemielniczy w zamian za izdebk,

wyywienie i doywotni opiek:17 Opis ten wskazuje na relacje, jakie ksztatoway si midzy omawianymi czonkami tzw. dalszej rodziny w linii bocznej.
Syn. Pi osb wymienio nazw syn, a jedna synek jako drug nazw
ma crki. Zi to nazwa oficjalna, syn natomiast to forma bezporedniego
zwrotu rodzicw ony do ma crki.
Jak si nazywa ona brata?
Wszyscy respondenci podali w odpowiedzi po jednym wyrazie: bratowa.
Doroszewski podaje przy omawianym leksemie nastpujc definicj: ona
brata18. Natomiast badani powiadczyli, e jest on powszechnie znany w takim znaczeniu i uywany przez reprezentantw modego pokolenia Polakw
jako przekazany im przez starsze pokolenia.
Nazwa bratowa w znaczeniu ona brata w jzyku polskim pojawia si
wXVI wieku i zastpia dawn nazw jtrew, jak podaje Szymczak19. UOrgelbranda znajdujemy, e to przestarzaa nazwa na okrelenie bratowej20.
WSowniku Doroszewskiego pojawia si podobna jej definicja z dopiskiem, e
nazwy tej pisarze polscy uywali do poowy XVII wieku21.
Przysowie ludowe zdaje si ostrzega przed t i podobnymi czonkiniami
dalszej rodziny w sowach: Ciotka, synowa, bratowa jest polewka rakowa22.
Szwagierka. Nazwa ta pojawia si tylko sze razy. W jzyku oglnopolskim szwagierka oznacza dzi siostr ony, a nie on brata. Do odmiennej
stabilizacji znaczeniowej wyrazu szwagierka w jzyku literackim i w gwarach
ludowych podatny grunt stwarza szeroki pierwotnie zakres semantyczny zapoyczonego wyrazu szwagier23. SJPD objania, e szwagierka to: siostra
ma lub ony albo ona szwagra (brata ma lub ony)24.
Wyraz ten jest znany, ale raczej nie uywa si go na oznaczenie ony brata.
W tym znaczeniu zdecydowanie czciej pojawia si wyraz bratowa.
17
M. Bogucka, Rodzina w polskim miecie XVI-XVII wieku: wprowadzenie w problematyk, Przegld Historyczny, t. 84, 1983, z. 3, s. 504.
18
SJPD, t. I, s. 651.
19
Szymczak, Nazwy stopni pokrewiestwa i..., dz. cyt., s. 176.
20
Orgelb., t. I, s. 439.
21
SJPD, t III, s. 359.
22
Z. Baraska, Rodzina w ludowych przysowiach i, dz. cyt. , s. 140.
23
M. Szymczak, Nazwy stopni pokrewiestwa i..., dz. cyt., 176-177.
24
SJPD, t. VIII, s. 1207.

[7]

STOPNIE POKREWIESTWA I POWINOWACTWA RODZINNEGO W JZYKU MODZIEY...119

Jak si nazywa brat ony?

Wszyscy badani podali nazw: szwagier. Tym potwierdzili, e szwagier to
nazwa powszechnie uywana. Podkrelano, e tylko tym wyrazem nazywa si
brata ony.
Szwagier to: m siostry albo brat ony lub ma; take m szwagierki
(siostry ma lub ony); m kuzynki lub kuzyn ony lub ma25, jak podaje
Doroszewski. Zatem szwagier jest nazw, ktra wczeniej moga oznacza
nie tylko brata ony, ale take kadego czonka rodziny ony i ma, kadej
krewnej z tego samego pokolenia26. Brckner podaje, e szwagier to: Oglnie
sowiaska poyczka z niem. Schwager, od 16. w. poczwszy (wg. sogor)27.
Szymczak przywouje sowa Stanisawa Bka: szwagier (...) ma obecnie do
szeroki zakres, szerszy ni dawniej. Niegdy oznacza on brata ony lub brata
ma. W nowszych czasach sfagier to take m siostry, ktry dawniej nazywa si sfak28. Nazwa szwagier wystpuje powszechnie w jzyku polskim od
XVI wieku.
Co znaczy swak?
Nazwy swak nie notuje Doroszewski. U Orgelbranda pojawia si on jako
wyraz hasowy z kwalifikatorem przestarzay i definicj: szwagier, m siostry29.
Swakiem mona byo nazwa nie tylko ma siostry, ale take ma siostry ony i ma ciotki30. Dzi aden badany z modego pokolenia nie zna tej
nazwy, ktra wysza z uycia i zostaa zapomniana.
Jak si nazywa brat matki?
Wujek. Na to pytanie wszyscy ankietowani udzielili odpowiedzi, wpisujc wyraz: wujek.

Tame.
M. Koczerska, Uwagi o terminologii pokrewiestwa i powinowactwa w polskich
rdach redniowiecznych, w: Genealogia problemy metodyczne w badaniach nad
polskim spoeczestwem redniowiecznym na tle porwnawczym, red. J. Hertl, Toru
1982, s. 46.
27
A. Brckner, Sownik etymologiczny, dz. cyt., s. 559.
28
M. Szymczak, Nazwy stopni pokrewiestwa i..., dz. cyt., s. 177-178.
29
Orgelbr., t. II, s. 1602.
30
M. Koczerska, dz. cyt., s. 40.
25
26

120

MAGORZATA FRCKIEWICZ

[8]

Nazwa wujek jest zdrobnieniem utworzonym od wuj, oznaczajcym brata

matki lub ma ciotki, dalszego krewnego ze strony matki31.
Brckner o sowie wuj napisa: Narzeczowe uj (w- tylko przydech);
z *ouj; prus. awis, lit. awynas, wuj. Znaczenie brata matczynego w jzykach aryjskich dosy oglne, chocia sowo-pie suy take i innym stopniom
pokrewiestwa32.
Jak si nazywa jego ona?
Tylko czworo badanych wymienio popularn kiedy nazw: wujenka.
Wujenka to: ona wuja33.
Ciocia. Pozostali respondenci podali niemal uniwersaln dzi nazw
ciocia, ktra sygnuje kobiet spokrewnion z rodzin lub nawet przyjacik
rodzicw w stosunku do ich dzieci. Wyraz ciocia mona uzna za powszechnie
uywany w opisanym w pytaniu kwestionariusza kontekcie, chocia w tradycji ciocia to: siostra matki lub ojca (forma ciocia w zestawieniu z ciotka jest
odczuwana jako zdrobniaa)34. Niektrzy studenci dopisywali take nazw:
stryjenka.
Brckner stwierdza, e ciocia to: Prasowo; cerk. teta i tetka; dziecinne
zdwojenie bez znaczenia, jak tata35.
Ciotka. U Doroszewskiego nazwa ciotka oznacza: siostra lub kuzynka
matki lub ojca36. T oglnopolsk nazw poday trzy osoby, wedug pozostaych nazwa ta w zestawieniu z wyrazem ciocia ma zabarwienie pejoratywne.
Zarwno w dobie staropolskiej, jak i wspczesnej nie ma w jzyku polskim
odrnienia nazwowego midzy siostr matki i siostr ojca: oba te stopnie pokrewiestwa okrelamy nazw ciotka37.
Nazwa ciotka wystpuje w przysowiach, ktre nie wyraaj si o tych
krewnych zbyt korzystnie, jak np. w powiedzeniu: Ciotki kumoszki ze
szpilek poczoszki... czy w ciotka klotka.

SJPD, t. IX, s. 1382.

A. Brckner, Sownik etymologiczny, dz. cyt., s. 637,
33
SJPD, t. IX, s. 1382.
34
Tame, t. III, s. 1010.
35
A. Brckner, Sownik etymologiczny, dz. cyt., s. 64.
36
SJPD, t. III, s. 1010.
37
M. Szymczak, Nazwy stopni pokrewiestwa i..., dz. cyt., s. 102.
31
32

[9]

STOPNIE POKREWIESTWA I POWINOWACTWA RODZINNEGO W JZYKU MODZIEY...121

Jak si nazywa siostra matki?

Ciocia. Ciocia to nazwa powszechnie uywana jako tradycj przypisana
siostrze matki. Dla respondentw jest to oczywiste.
Ciotka. Tej nazwy uywa si w stosunku do mniej lubianej krewnej, jak
objani jeden ze studentw. Historia potwierdza, e rzeczywicie ciotka czyli
siostra matki zwykle nie bya traktowana zbyt dobrze, szczeglnie wrd ludu.
Nie uwaano jej za blisk rodzin38 co w pewnej mierze odzwierciedla si w
wspczesnych uyciach tej nazwy w stosunku do bliskiej znajomej rodziny.
Jak si nazywa jej m?
Wujek. Nazwa wujek bya tu najczstsz odpowiedzi, poniewa jest
powszechnie uywana przez badanych i ma szeroki zakres znaczeniowy, jak to
zauwaono wczeniej.
Stryjek. Leksem stryjek podao sze osb, kilka zapisao go jako synonim wujka. Doroszewski objania, e stryjek to zdrobnienie od stryj, za stryj
to: brat ojca39. Brckner podaje, e jest to nazwa prasowiaska, ktrej nie
znaj inne jzyki40. Nazwa ta yje te w znanym przysowiu: Zamieni stryjek
siekierk na kijek, uywanym, kiedy mowa o niekorzystnej zamianie41.
Wuj. Troje ankietowanych podao tu te nazw: wuj. Wyraz ten to
dziedzictwo prasowiaskie. Pochodzi on od formy *uj42. Omwiono go ju
wczeniej.
Co znaczy pociotek?
Na to pytanie studenci odpowiadali rnie, np. m ciotki, dziecko ciotki, wujek. Tylko kilka osb wskazao, e tak nazywa si dalekiego krewnego, a wic podao znaczenie waciwe, gdy pociotek wedug Doroszewski, to:
daleki krewny, dziesita woda po kisielu43. Mona stwierdzi, e nazwa ta
nie jest znana.

Z. Baraska, Rodzina w ludowych przysowiach i, s. 140.

Tame, t. VIII, s. 842.
40
A. Brckner, Sownik etymologiczny, dz. cyt., s. 522.
41
Zob. SJPD, t. VIII, s. 842.
42
M. Szymczak, Nazwy stopni pokrewiestwa i..., dz. cyt., s. 99.
43
SJPD, t. VI, s. 577.
38
39

122

MAGORZATA FRCKIEWICZ

[10]

Jak si nazywa brat ojca?

W tym przypadku wikszo badanych wymienia po jednej nazwie, a kilkoro podao dwie nazwy.
Wujek. Oczywicie najczciej podawano niemal uniwersaln nazw
wujek, ktra jest znana powszechnie. Jednak znaj badani, chocia rzadko,
nazw: stryjek. Wymienio j siedem osb. Znaczenie nazwy stryjek zostao
podane wyej.
Stryj. Raz wystpia wrd odpowiedzi rwnie nazwa: stryj, znana od
najdawniejszych czasw, gdy () kadego krewnego mona byo nazwa
bratem, ale krewnych starszych i powanych nazywano zwykle stryjami i wujami, analogicznie do rodzonych stryjw i wujw, za oni swych krewnych
modszego pokolenia nazywali synowcami lub siostrzecami44. Szymczak podaje: Brat ojca w jzyku polskim od najdawniejszych czasw jest nazywany
stryjem. Nazwa ta jest dziedzictwem prasowiaskim, a nawet praindoeuropejskim45.
Wspczenie stryj to zapominane sowo. Czciej uywa si dzi nazwy
wujek, co potwierdziy badania. Dawna tradycja nazewnicza zanika.
Jak si nazywa jego ona? Wszyscy studenci podali tu nazw: ciocia.
Dodatkowo nazw stryjenka wymienio osiem osb, ktre miay wiedz, e
stryjenka to: ona stryja46.
Jeszcze znaj niektrzy przedstawiciele modego pokolenia nazw stryjenka, ale jest ona obecnie wypierana przez wyrazy: ciotka, ciocia.
Wujenka. Tylko troje badanych przywoao nazw wujenka na okrelenie
ony brata ojca, co wiadczy, e modzie nie zna lub zapomina nazwy, ktre
suyy dokadnemu i waciwemu nazywaniu stopni pokrewiestwa.
Jak si nazywa syn brata?
Bratanek. Nazw t wymienili wszyscy, co potwierdza, e oglnopolski
wyraz bratanek jest powszechnie znany i uywany. Bratanek to: in. synowiec,
syn brata47.

M. Koczerska, Uwagi o terminologii..., dz. cyt., s. 41.

M. Szymczak, Nazwy stopni pokrewiestwa i..., dz. cyt., s. 94-95.
46
SJPD, t. VIII, s. 842.
47
Tame, t. III, s. .649.
44
45

[11]STOPNIE POKREWIESTWA I POWINOWACTWA RODZINNEGO W JZYKU MODZIEY...123

Jak si nazywa crka brata?
Bratanica. Podobnie byo w tym przypadku. Wyraz bratanica podali
wszyscy informatorzy. Bratanica wedug Doroszewskiego oznacza: in. synowica, crka brata48. Szymczak podaje: Nazwa ta wesza do jzyka literackiego dopiero w XIX wieku. (...) z dzisiejszego jzyka literackiego bratanica
wypara ju majc wielowiekow tradycj bratank49.
Jak si nazywa syn siostry?
Siostrzeniec. Tu rwnie wszyscy zgodnie zapisali wyraz siostrzeniec,
gdy: Zasadnicz nazw na okrelenie syna siostry wystpujc w jzyku
polskim od czasw najdawniejszych do chwili obecnej jest siostrzeniec50.
Siostrzeniec to: syn siostry, jak definiuje Doroszewski51.
Jak si nazywa crka siostry?
Siostrzenica. Wedug Doroszewskiego nazwa siostrzenica oznacza: crka siostry52. M. Szymczak potwierdza, e nazw powszechn na okrelenie
crki siostry jest siostrzenica. (...) Nazwa ta wystpuje bez wzgldu na to, czy
nazywajcym jest brat matki, czy te siostra matki53.
Jak si nazywa cioteczny brat?
Cioteczny brat. Wszyscy studenci powtrzyli tu nazw podan w pytaniu, czyli cioteczny brat.
Cioteczny brat to: syn ciotki54. Nazwa ta skada si z rzeczownika brat,
do ktrego dodano przymiotnik cioteczny, pochodzcy od rzeczownika ciotka.
Dawne rda powiadczaj, e potomek siostry przez dzieci jej brata i jej siostry nazywany by bratem ciotecznym55. Dawna tradycja nazewnicza wtym
przypadku nie ulega zmianie.
Kuzyn. Nazw kuzyn niektrzy studenci podawali jako synonim nazwy
cioteczny brat. Modzi posuguj si ni dla okrelenia pewnych koligacji ro Tame, s. 649.
M. Szymczak, Nazwy stopni pokrewiestwa i..., dz. cyt., s. 111.
50
Tame, s. 113.
51
SJPD, t. VIII , s. .237.
52
Tame.
53
M. Szymczak, Nazwy stopni pokrewiestwa i..., dz. cyt., s. l16.
54
SJPD, t. III, s. 1012.
55
M. Koczerska , Uwagi o terminologii..., dz. cyt., s. 37.
48
49

124

MAGORZATA FRCKIEWICZ

[12]

dzinnych. Wyraz kuzyn oznacza: bliszy lub dalszy krewny; powinowaty56.

Brckner objania, e nazwa ta pochodzi z francuskiego cousin. Forma francuska wywodzi si z aciskiego consobrinus, ktry oznacza powinowaty57.
W XVIII wieku jzyk polski zapoyczy nazw kuzyn. Nazwa ta wystpuje
na oznaczenie kadego krewnego lub powinowatego (bez wzgldu na stopie
pokrewiestwa lub powinowactwa). (...) Dzi w jzyku literackim zaznacza si
tendencja do tego, by kuzyn oznacza przede wszystkim brata stryjecznego,
ciotecznego lub wujecznego, a dopiero na drugim planie dalszego krewnego
lub dalszego powinowatego58. Te uwag Szymczaka zdaje si potwierdza
take materia badawczy zebrany na uytek niniejszego opracowania.
Jak si nazywa stryjeczny brat?
Stryjeczny brat. Ponad poowa badanych podaa nazw stryjeczny brat.
Nazwa ta i poprzednia wskazuj na czonka rodziny, przez ktrego powstay
okrelane przez niego relacje rodzinne. Stryjeczny brat to: syn stryja59. Nazwa ta powstaa podobnie, jak opisana wyej.
Cioteczny brat. T nazw zoon: cioteczny brat wymienio sze osb.
Jak wida, nieistotne byo tu pochodzenie rodzestwa.
Kuzyn. Czsto podawano nazw kuzyn, ktra staje si uniwersaln dla
zaznaczenia rnych stopni pokrewiestwa i powinowactwa rodzinnego. Poszerza ona swj zakres znaczeniowy.
Co znaczy kuzyn? Odpowiadano, e to krewny, brat cioteczny,
brat stryjeczny. W oglnym odczuciu jest to dalszy krewny.
Jak si nazywa cioteczna siostra?
Cioteczna siostra. Nazw zoon cioteczna siostra podao gros studentw, poniewa jest ona powszechnie znana i uywana. U Doroszewskiego
cioteczna siostra oznacza: crka ciotki60. Nazwa ta powstaa z rzeczownika
siostra i przymiotnika cioteczny.

SJPD, t. III, s. 1327.

A. Brckner, Sownik etymologiczny, dz. cyt., s. 286.
58
M. Szymczak, Nazwy stopni pokrewiestwa i..., dz. cyt., s. l20.
59
SJPD, t. VIII, s. 237.
60
Tame, t. III, s. 1010.
56
57

[13]STOPNIE POKREWIESTWA I POWINOWACTWA RODZINNEGO W JZYKU MODZIEY...125

Kuzynka. Nazwa kuzynka wymieniona przez wielu badanych jest w powszechnym uyciu. Kuzynka to: blisza lub dalsza krewna, powinowata61.
Jak si nazywa stryjeczna siostra?
W odpowiedzi na to pytanie paday nastpujce nazwy: cioteczna siostra,
stryjeczna siostra, kuzynka.
Cioteczna siostra. Dziewi odpowiedzi wskazywao, e w wiadomoci
ankietowanych jest to cioteczna siostra. Ta nazwa zoona uywana jest przez
wszystkie pokolenia.
Stryjeczna siostra. Dwanacie osb odpowiedziao: stryjeczna siostra.
Kuzynka. Pozostali podawali nazw kuzynka, ktra wykazuje znaczn
pojemno semantyczn i nie wymaga wysiku odtwarzania i dochodzenia
koligacji rodzinnych. Jednak akcentuje, e one istniej.
Co znaczy kuzynka?
Kuzynka to w odczuciu ankietowanych dalsza krewna, np. siostra cioteczna
czy siostra stryjeczna. Leksem ten ma oglniejsze znaczenie.
Jak si nazywa dalsza rodzina?
Krewni. Wymieniano tu najczciej nazw krewni, ktra jest form liczby mnogiej, utworzon od wyrazu krewny. Flandrin podaje: Krewny to osoba
zwizana z nami przez krew pisa Richelet w 1680 r. Akademia za w 1694
okrelaa pokrewiestwo krtko: posiadanie wsplnego ojca. (...) Po stwierdzeniu, e wszelkie pokrewiestwo bierze si z narodzenia i wynika z faktu, i
osoby wywodz si od jednego protoplasty, Encyklopedia musiaa przyzna:
Tylko ludzie urodzeni z prawowitego maestwa s krewnymi swego ojca
imatki; bastardzi bowiem nie maj adnych krewnych prcz wasnych dzieci
zrodzonych w prawowitym maestwie62. Czas zmieni wiadomo i dzisiaj
za krewnych s uwaane take osoby urodzone poza zwizkiem maeskim,
co sankcjonuje rwnie prawo.
Kuzyni. Wyrazem uywanym przez studentw na oznaczenie dalszej
rodziny jest rwnie nazwa kuzyni. Wymienio j wiele osb. Kuzyni to forma
liczby mnogiej od rzeczownika kuzyn. W 1374 roku biskup Troyes nakazywa
w statutach synodalnych: Ksia maj uczy swych parafian liczenia stopnia
pokrewiestwa w nastpujcy sposb: bracia s krewnymi w pierwszym stop Tame, t. III, s. 1327.
J. L. Flandrin, Historia rodziny, Warszawa 1998, s. 26.

61
62

126

MAGORZATA FRCKIEWICZ

[14]

niu; dzieci braci, zwane brami stryjecznymi, s kuzynami w drugim stopniu;

dzieci braci stryjecznych, zwane drugimi kuzynami, s krewnymi trzeciego
stopnia, ich dzieci za, ktre lud nazywa trzecimi kuzynami, s krewnymi
czwartego stopnia63. Dzi to zadanie przypada w znacznym stopniu rodzinie,
by potomstwo w niej wzrastajce miao wiadomo, czym jest rodzina i jaki
krg osb j tworzy i do niej przynaley.
Magorzata Frckiewicz: Degrees of kinship and affinity in the language
of young people (part III). Names of collateral relatives
The paper attempts at describing words for degrees of kinship and affinity
functioning in the vocabulary of young people on the verge of starting their
own families and, consequently, passing on the language, values as well as
attitudes and forms building family relationships. The language material
presented shows that basic names of the closest family members: mother, father, brother, sister, etc. are interpreted by young people in a proper way. The
problem, however, starts with more distant family members, which manifests
itself in atendency to use semantically ambiguous and wider terms (like aunt,
uncle, relative), which do not show precise relations between related or affinite
people. As a result, the vocabulary of young peoople contains a limited number
of the names in question. Some lexemes that were functioning in the generation
of the parents of surveyed students are currently getting out of use.
Keywords: degrees of kinship and affinity, collateral relatives e.g. sister-in-law, cousin, mother-in-law, father-in-law, brother-in-law.
Nota o autorze:
Magorzata Krystyna Frckiewicz doktor nauk humanistycznych w zakresie jzykoznawstwa, adiunkt w Zakadzie Wspczesnego Jzyka Polskiego
Uniwersytetu w Biaymstoku. Zajmuje si gwnie metodyk skutecznego,
efektywnego i efektownego nauczania jzyka polskiego, interdyscyplinarnoci wewntrz i zewntrzprzedmiotow oraz dialektologi, skadni i antroponimi omy.

63

Tame, s. 35.