EUROPSKI FILM I DRUTVENO NASILJE (SVET MINULOG

KOLEKTIVIZMA) , PETAR LJUBOJEV

Doprinos evropskoj nauci o filmu, prof. dr Branko

Prnjat
-

film je bre od bilo koje umjetnosti, a bre i od drutvenih

nauka nagovestio krah totalitarnih reima. Kritiki film,
postaje, tako, nezamenjivo svedoanstvo u istraivanju
istorijskih, socijalnih i politikih tokova, 11

Glava prva LARRIVEE DUN TRAIN EN GARE LA CIOTAT

-

bila je postavljena filmska kamera, da bi se iekivalo

ispunjenje davnanje elje oveka da otrgne od prolaznosti i
zaborava svoje pokrete u prostoru i vremenu i zadri slikom
zapisano svoje prisustvo tokom dinaminog iskazivanja
postojanja u obeleavajuem ambijentu stvarnosti i da se tako
zabeleeni pokret sauva za neko budue vreme ponovljenom
projekcijom na platnu predstave dogaaja minulog., 15
nasilje koje proizvode drutveni sistemi, a otkriva se u
stvarnosti filmske slike, smera da od dramatinih okolnosti u
koje zapada individua vodi ka tragediji. Filmska istina o
drutvenom nasilju vieznana i slojevita za prepoznavanje u
slikama koje otkrivaju ovjeka nosioca prevratnike akcije i
najave novih vrijednosti, ili kada ga fokusiraju kao
nemilosdnog zatitinika postojeeg, - iskazuje razornu energiju
koja potiskuje individualne anse, a iri patnju ili smrt., 17
drutveno nasilje ostavlja neizbrisive tragove u filmskoj
predstavi koja snagom pritike svesti prevladava postojee
kao minulo,17
umjetnost filma otkrivala je svoju stvarnost u kojoj je
drutveno nasilje obeleilo vreme promena i
kontrapromena,17
drutveno nasilje kao kritiko vienje stvarnosti svojim
vienjem prevrata, razaranja ili raspada sistema
vrednosti,18
Makavejev ---autor se igra filmom kao dete koje pokuava da
rasturi igraku da bi upravo u rasturanju postojeeg video
smisao igre,21
pojavom umjetnosti filma, koja se utemeljuje sa oktobarskim
prevratnikim radikalizmom, umnoavaju se dugo postavljena
pitanja o umjetnosti al ii nova koja film nedvosmisleno nudi
kao repoznavanje osobenosti nove umjetnosti. Da li je, uistinu,
prisustvo filma uslovilo da vaee ideologije u podnebljima
razliitih egzistencijalnih uslovljenosti umjetnikog ina, utiu
na izmenjeni status umjetnosti u naglaenoj politizaciji ivota i
da li je film uzvratio svojim prisustvom i, mogue,

privilegovanim statusom, izmenu odnosa prema umetnosti u

dramatinim tokovima stvarnosti?
na primeru umjetnosti, filma, mogue je otkriti, usporediti in a
odreeni nain potvrditi ili negirati osobenost drutvenosti?,
32
film politika: sadraji i oblici umjetnosti nikad nisu sadraji i
oblici neposredne akcije,32
mogunosti koje politika prua umetnosti, a posebno
determinirajui faktori egzistencije umetnosti u vreme
represivne politike, ostavljaju tragove na nastanak umjetnikih
dela koja interpretiraju zbilju na mnogo naina, ali je takoe
mogue da je na mnogo naina preutkuju.,33 film brzo stari, a tehniki i estetski kriteriji se takoe
vrlo brzo mijenjaju, zbog ega je valorizacija vrijednosti
u toku pojave dela znaajna za due prisustvo, 33
suprotno naknadnim mogunostima valorizacije zanemarenih
vrednosti, filmska umjetnost svojim osobenim odnosom prema
politic ii dnevnim zadacima, podlona je preforsiranom ili
nepravednom vrednovanju umjetnikih dela u toku njihove
pojave. Dogaalo se da dela skromnih vrednosti budu upravo
u vreme pojave visoko ocenjena, zato to su u trenutku
politizirane svesti odgovarala politikoj akciji.,34
suprotno ograniavanju izbora, birokracija u politici tei i da
nametne one ideje koje, tumaene umetnikim vienjem
stvarnosti, opravdavaju postojee, samu politiku, njene
metode i sredstva Ratko Boovi, 37
istina koju nudi umjetnik, kritiki je otvorena prema stvarnosti
38
H. Markuze sama umetnost vidi u pribliavanju politike,
upozorenjem da sama umjetnost nikada ne moe postati
politika, a da se ne uniti, da se ne ogrei o vlastitu sutinu,
da ne abdicira 39 Drutvo kao umjetniko djelo, Zbornik
Marksizam i umjetnost
film 60ih i 70ih konflikti kao smisao angairanja na obrani
individue od terora kolektivne bezlinosti, ukazali na put ka
moguem preobraaju konkretne istorijske stvarnosti, 40
Filmska djela u odreenim razdobljima, drutvenih
drama otkrivaju politiku etiku koja se utiskuje ili kao
odnos politike prema delu ili pak, kao autorski stav
prema politic ii tumaenju politizovane svakidanjice.
Politika svojim zahtevima i autori svojim otporom
prema nalogodavcu, utiskuju peat politike etike
jednog vremena.

1. politika nastoji da afirmira umjetnost stvaranja

2. politika naglaava vanost umjetnosti ili pojedinih umjetnosti za
drutvenu praksu, ali svoju ulogu vidi na nivou obezbeivanja
mogunosti za autentini umetniki in

3. politika pokazuje izvesnu toleranciju za nesklad i raskorak svoje

politike i umetniike istine kao ivljenog iskustva
4. politika uzurpira svoju ulogu u obezbeivanju egzistencije
umjetnosti da bi svojim zahtevima osigurala neprikosnovenost
svojih sudova kao moguih poruka autora
5. politika uz pomo umetnika inaugurie jedini vaei metod
umjetnikog vienja stvarnosti
6. politika oliena u zahtevima politikog vrha sama vri odabir
tema i prismotru nad autorskim radom
7. politika omeuje tragalatvo stvaranjem podruja tabua i
osmiljava system kontrole da se nelagodne teme ne bi pojavile
u umjetnikoj interpretaciji
8. politika uspostavlja institucije naknadnog procjenjivanja
umetnikog dela na osnovu momentalnih potreba i mehanizmom
zabrana za pokazivanje ili drugim nainima represije spreava da
se delo pojavi u javnosti
9. politika postaje naruilac i finansijer takozvanih dravnih filmova
koji veliaju nosioce politike akcije, a onemoguava pojavu
kritikog odnosa prema naruenim temama
10. staljinizam i faizam (a delimino i makartizam) uneli sui
desetu varijantu (kao vrhunski rad sistema represije) unitavanje
umetnikih dela i liavanje slobode stvaralaca, zatvaranje i
fiziko unitenje (41)
-

Sartrova misao da se pretvaranjem borbe u instituciju vri

zamena cilja za sredstva i preobraava se u svoj vlastiti cilj
(42)
dovrena stvarnost u nedovrenom svijetu promjena (42)
pretvaranje borbe u instituciju; upravo istraivanje filmske
slike nudi za sociologiju manje poznato delovanje politike
vrhuke da se podstiu tvorevine koje idealizuju biografske
podatke o voama prevratnike akcije (42)
Jugoslavenska praksa postojana je bila nemogunost
otvaranja tema koje nisu dobile verifikaciju na svim
podrujima dravne zajednice
po Brnku Prnjatu, kulturna politika je onaj inilac koji usklauje
i usmerava se postojeim drutvenim odnosima kulturni razvoj
i kulturno stvaralatvo. U modelima kulturne politike
manifestuju se i uobliavaju dominantni interesi politike
prevashodno uspostavljanje oblika zavisnosti kulture od
dominantnih interesa nosilaca ekonomske i politike moi
politici je kultura sredstvo (43)
filmska slika uvek nosi obeleavajui smisao pogleda vremena
iz ije se perspektive ulazi u prolost. (50)
Josip Broz Tito o ueu historijskih figura u njegovom
okruenju. Upravo je on odluivao koi z njegovog okruenja u
ratu ne moe biti filmski junak (primjer filma Stipe Delia
Sutjeska) (52)

zato je obraun unutar pokreta suroviji od bitaka sa

neprijateljskim snagama, jedno je od pitanja za koje film
moda prua odreene odgovore (54)
trei period koji je trajao 60ih i 70ih u zemljama socijalistike
kolektivizacije, tokom razliitih vremenskih interval, izdvajao
se stvaralaki in koji je filmskim delima naznaio destrukciju
staljinizma dubljih znaenja od onih koje je nudila politika
obrauna sa kultom linosti (58)
osobeno razaranje sistema vrednosti birokratizovanog vienja
prakse pruio je jugoslavenski film koji je u svom kritikom
zamahu naglo prekinut politikom akcijom (58)

1 POLITIKA PROTIV FILMA (537-634)

-

jugoslavenski primer politikog socijalizma, modificiranjem

koncepta autoritarnih reima, uspostavljen je na principu
neograniene vlasti voe i jedne partije konstituirane
mehaniki prevashodno nametnuto vojnikim drilom
racionalnog smeranja do osvajanja vlasti, a potom i
odravanja tokom namnoenih problema opstanka (537)
mnoenjem filmskih dela i irenjem dramatinih dogaaja u
svakidanjem ivotu, politiki vrh imao je sve manje anse da
direktno usmerava celokupnu filmsku produkciju. Uvoenjem
sistema nazvanog samoupravljanje, kinematografija je dobila
institucionalizirane oblike za grupno odluivanje o filmovima
koji e nositi eljenu sliku stvarnosti
sistem samoupravnih tela unjeo je u domenu umjetnosti niz
problema organizacije proizvoenja, tako da je deo prostora,
osloboen za pojavu filmova bez nekada jasnih uzansi o
aktivistikoj usmjerenosti produkcije. Stvaraoci filmova,
politikim argonom prozvani neposredni proizvoai, bili su
zateeni drugaijim radnim statusom od proizvoaa u bilo
kojoj drugoj delatnosti, angaovani iskljuivo za izradu
odreenih dela, a izvan stalnog radnog odnosa, pa i uticaja na
samoupravno organiziranje (542)
poetkom 60ih savezno ministarstvo kulture preuzima politiki
zadatak institucializovanja odnosa u kinematografiji
Krste Crvenkovski, tadanji minister kulture, podvlai svoje
vienje upotrebe filma najavom da film i njegovi problem
predstavljaju temu koja ne silazi sa stubaca tampe, to bi,
drugim reima, znailo da dnevna politika ne moe biti
uspjena bez obraanja naglaene panje ovom ishoditu
stvarnosti; za njega je film ona umjetnost i propaganda
(uope moni medijum svestranog uticaja na mase) koja
osvaja i koju koriste najire mase u odnosu na druge grane
umjetnosti film kao najbolje sredstvo za sintezu svih
umjetnosti, ustanovio da kinematografija u
institucionalizovanom obliku ne moe bez odstupnice za
eventualne politike intervencije, ali je pogodna i kao

eksperiment novog politikog institucionalizovanja u

takozvanom samoupravnom sistemu (542)
dozirano odustajanje politike od direktnog upliva politikog
vrha putem institucije agitropa, naznaio je novu fazu
drutvenog uticaja delatnosti filmskog saveta i slinih
kolektivnih tela za odluivanje (542-3)
odustajanje politike od neposrednog praenja realizacije
svakog filmskog projekta, istaknuto je i tokom partijskog
kongresa 1958. zaaganje za umjetnost bez diktata (543)
prve godine nove vlasti izdvajaju se stvaraoci s velikim
temamai svojim direktnim kontaktima s politikom vrhukom
- dominantni (544)
postavljen kompliciran sistem kolektivnog ocijenjivanja koji
nije onemoguio stvaralaku utakmicu; sistem financiranja
nije detaljno razraen, umjesto centralizacije usmjerenost na
republike centre (544)
politika svest o eliminaciji filmova - nema striktnih pravila viestruka cenzura ovisna o opravdanosti filma za prikazivanju
pred drutvom
razraeno institucionalno politiko ocjenjivanje estetskog
(545) drutveni saveti, odbori, komisije
stvaraoci autocenzura svjesni da su izloeni drutvenom
praenju
s vremenom razvio se sistem censure i izravnog utjecaja vlasti
na film(546)
1948. odvajanje od SSSR-a film dobio znaajno mjesto u
reagiranju; venzura dobiva nove potvrde sa direktnom
politikom upotrebom filma ( 548)
1962. posebnom uredbom organ censure nazvan je
Savezna komisija za pregled filmova. Kasnije je novim
zakonskim aktima formirano vie komisija po
republikim centrima.Poetak kraja ovih komisija
nastaje kada se sredinom 70ih formira alternativna
mogunost censure zavrenih dela ili pred Komisijom
za pregled filmova ili pred Savetom preduzea (koja
imaju svoje drutvene savete) (550)
iri pojam od zabrane, koji upotrebljavamo u analizi politikog
neprihvaanja filmova u jugoslovenskom prostoru, glasilo bi:
onemoguavanje javnog prikazivanja filmskih dela (550)
prva ritualna zabrana naeg filma Ciguli-miguli Branka
Marijanovia (551)
poetkom 60ih nastaju nagovjetaji osamostaljivanja filmskog
stvaralatva izvan glomaznih proizvoaa
filmovi Dvoje A. Petrovia i Ples na kii B. Hladnika razbili
uhodanu kinematografiju najavom suvremenog jezika bliskog
svjetskim dometima novog senzibiliteta (556)
elimir ilnik: Rani radovi

surovi poetski memento sagorelom mladalakom buntu

ezdesetosmake dramatine godine (559)
nakon neoekivanog pozitivnog ishoda za umjetnost sudske
drame autora filma, usledila je ne samo regionalna nego i na
jugoslavenskom politikom prostoru sinkronizirana negativna
kvalifikacija ovog djela zbog ispoljenog nesocijalistikog
idejnog pogleda
bio je to uvod u organiziranu kampaniju da se zaustavi
drugaiji tok kinematografije, suprotan eljama politikog
vrha. Poetkom 70ih kampanija je dobila represivnu zavrnicu
(559)
autoru filma je zamerano zbog negativnih karakterizacija
politikih pitanja, meunacionalnih odnosa, agrarne politike,
tretmana nezaposlenosti, zatim zbog stave prema tada tek
minulim dogaajima u ehoslovakoj, al ii zbog uloge Partije u
drutvu i diskutabilnog prikazivanja opeusvojenih i priznatih
simbola, drutvenih istorijskih vrednosti i tekovina progresivne
revolucionarne prolosti Dovoljno argumenata da se stekne
slika o diverzantskom radu a ne o umjetnosti, ili da se
posumnja da li je sve negativno moglo stati u jedan film (559)
gotovo sva mlada kritika misao zaloila se za ivot pred
gledaocima napadnutog filma (560)
iz Berlina se autor vratio s najviim umjetnikim priznanjem film je pruio ansu za kritiku sveopeg kraha nade
mladalakog bunta(561)
smotra jugoslavenskog filma bila je interval kada su politiari
(vrh oko Broza) radoznalo obavljali brionsko gledanje zavrnih
dela, pa i iskazivali zadovoljstvo ili se prenosilo u
obogaenim reenicama njihovo nezadovoljstvo zbog
vienih filmova
u to vrijeme politiki vrh bio je posebno zaokupljen filmskom
umjetnou zbog projekta velike bitke. Zavravalo se djelo
Veljka Bulajia Bitka na Neretvi uz stalne konzultacije filmskih
poslenika sa politikim vrhom. Bliski susreti na vrhu nisu
mimoili temu o naoj kinematografiji koja neguje i druge
tokove prije kritikog umjetnikog opredjeljenja (561)
da se neto kuha u vrhu politike potvrdili su dnevni listovi koji
su angairali nova imena (to ne znai i da su svi bili
nekvalificirani) da sude o filmu
obraun je imao i pripremne faze koje otkrivamo u
materijalima strunih slubi partijskog vrha (sa naznakom za
internu upotrebu) pretenciozno oznaenih kao analize
dogaaja na pulskom festivalu, a sa ocenom o umjetnikoj
opstrukciji i kritici aktualne politike (562)
odgovorni urednik aktuelnih politikih pregleda za internu
upotrebu (Radoslav oki) izvjetava opirno da se
jugoslavenski film stvaran u posljednjem desetljeu svojim
domaajima uklapa u demokratske tokove drutva da bi

konkretnoj godinjoj produkciji naao stranputice i zablude u

nizu umjetnikih ideja i siea
pitanje slobodne kritike jer ona naginje ili birokraciji ili autoru
naznaena i pohvala iriju koji je izdvojio pogodan film za
nagradu kojim se uspostavila ravnotea (562)
na osnovu zahtjeva politikog rukovodstva pojedini listovi
pozivali su nova imena esto van filmskog kruga estetiara da
se svojim tekstovima suprotstave pozitivnim ocijenama crne
serije (563)
nepouzdanost postojee kritike za usmeravanje ka politikoj
manipulaciji pisac informacije potvruje jo jednim primerom.
Podvlaei tetnost pojave filma A.Petrovia Bit e skoro
propast sveta , ustanovljava da su o filmu pohvalno pisali i ovi
i oni kritiari koji su bili na liniji osude prva dva spomenuta
filma (ilnika i Pavlovia) ( 563)
ilnikovom filmu dodeljuje se epitet poetnitva i
diletantizma, a zatim na ideolokom planu, ukazuje na sliku
nemoi mladih na inicijative i konstatuje prisustvo
maocetungove ideologije (tada je to bila etiketa poput
nesvakidanjeg Brozovog etiketiranja za trockizam) (563)
povratak nekadanjim vrednostima jugoslovenskog filma
trebalo je da usledi spektakularnom projekcijom Bulajievog
ostvarenja Bitka na Neretvi, najavljenog kao filmskog
ambasadora u svijetu (563)
ve spomenuta rasorava o filmu u vrhu partije trebalo je da
oznai rez ili zaustavljanje filmskih dela koja nude
nihilizam(564)
da li su zalaganje i autoritet jednog politiara iz vrha doprinjeli
spaavanju filma Rani radovi od umnoenih politikih optubi
pitanje je postavio autor filma kada je zatraena intervencija
Veljka Vlahovia
koliko je ovjek iz partijskog vrha (Vlahovi) shvatio nastojanje
autora filma o razoarenju mladih poslije burne 1968 nije
zabeleeno, ali je injenica da se film ipak pojavio na
spomenutom festivalu i izazvao do tada nezapameno
interesovanje za delo jugoslavenskih stvaralaca
poslije Pulskog festivala politiki vrh je negodovao zbog
omoguenog javnog prikazivanja filma, tako da usamljeno
zalaganje jednog ili dvojice politiara, da se film prikazuje vie
nije moglo utjecati na dalju sudbinu djela
bio je ve pripremljen politiki (partijski) skup za razmatranje
stanja i problema u jugoslavenskoj kinematografiji

Zabrane i kanjavanja autora

-

znaajan politiki napor uinjen je da se film Veljka Bulajia

Bitka na Neretvi opularie kao usmjerenje ka vrhunskim
dometima jedne kinematografije, u isto vrijeme politika
nastavlja kampanju protiv politikog filma, (565)

kritiki film tada je ve imao reputaciju svjetskog iznenaenja i

osobenog autorstva (565) krah sovjetskog novog filma, prekid
uzleta ehoslovakog filma, onemoguavanje poljske crne
serije
talas politikih obrauna sa kritikim filmom zapoet krajem
60ih, a iren sedamdeset i prve bio samo uvod u dramatine
sukobe unutar same politike? Naboj koji je prethodio sudarima,
najavljen je uvertirom politikog vrha usmerenom na
zaustavljanje kritikog filma, a nastavio se na terenu politikog
obrauna u sreditu politike piramide? (566)

1) Zabrana B.Hladnik Makarada no nije toliko zabrinjavala

jer se smatralo da iritira netolerantne zagovornike
interpretacije erotike, nije se dovodila u vezu s
nezadovoljstvom politike
- u vrijeme kad u novosadskom centru poinje tinjati sudar
politike s WR Misterijama organizma u Kanu prihvaen kao
prvorazredni dogaaj. Povratak autora Makavejeva iz Kana
pojaao je oekivanja pulske filmske smotre za radikalni sudar
sa ranijim filmskim interpretacijama stvarnosti. (566)
- Organizirana je, od politikog vrha inicirana, diskusija o
pomenutom filmu (567)
- iz Moskve obavjestili da jugoslovenski film podstie mrnju
prema komunistikom svetu i blati najvie linosti
komunistikog pokreta (Vladimir Ili kliza)
- sineasti istiu da je 69 otvorila nezaustavljiv hod novog filma.
Ali onda su izvjesni kolebljivci sa filma, zaplaeni rezmjerama
politike akcije obrauna s negtivnostima u filmu, prihvatili
da povlauju ekstremnim zagovaraima zabrane dela, uvereni
da estetski argumenti ne mogu obeshrabriti nosioce zabrane.
Pitanje zabrane prenosilo se na psihozu odravanja
jugoslovenske filmske smotre. (568)
- Sinessti osporavaju pravo tuiocu pre odluke censure o
zabrani koja ima dve instance, a prva je ( zahvaljujui
odlunim sineastima u ovom forumu) film odobrila. Ipak, film
ne stie na pulsku filmsku smotru to je znak da je mainerija
zabrane nastojala da onemogui dijalog o vrednosti filma.
promjena ureivake taktike u listovima, zakulisna politicka
presija na tampu (568) nepotpisani uvodnik beogradskog
tjednika gdje se osuuje film..a u listu je lanak iz pule koji
daje potporu potpisan
- Da je film Makavejeva uspeo da otkloni zabranu i izbori mesto
u Puli, koje je bilo predvieno, bio bi to, po miljenju Tirnaria,
poetak izmenjene sudbine jugoslavenskog filma. Ovako, definisao je ovaj kritiar svoju slutnju jugoslovenski film je
na samrti (569)
2) Decentralizacija filmske proizvodnje po republikim centrima
uslovila je i decentralizovanu politiku intervenciju. Razlike u

pogledima pojedinih politikih vrhuki nisu se znatno

ispoljavale, ali su ponekad bile presudne za regionalne
zabrane (570)
- esto su lokalni politiari uspjeli utjecati na zabranu u regiji
3) Nain na koji se politikim putem moe uticati na zaustavljanje
talasa kritikog filma pokazao je i primer dela Aleksandra
Petrovia Majstor i Margarita (Bulgakov) intervencija
sovjetskih diplomatskih predstavnika kod jugoslovenskog
politikog vrha uslovila je da se Petroviev film (ve prikazan i
nagraen znaajnim nagradama na jugoslovenskoj pulskoj
smotri) pretvori u naglaeni politiki sluaj film povuen iz
distribucije i stavljen u bunker (571)
- situacija na politikom planu ukazuje da je poeo process
protiv mnogih autora kritikog filma meu kojima je bio i
Petrovi napadan za Sakuplae perja (1967), Bit e skoro
propast sveta napadan zbog pojave negativnih slika
stvarnosti u jugoslavenskom filmu
- Vladimir Jovii Crni talas u jugoslovenskom filmu, 11.1971
knjievnik- ideology opiran napad na filmska djela
promovirat e ga u politiara koji naglo prodire ka vrhu u
vreme obrauna sa strujom politiki okarakterisanih liberal
bliskih liniji izvesnih regionalnih politikih osamostaljivanja
(572)
- Plastini Isus Lazar Stojanovi , isto napad na Petovia poto
je mentor student
4) afera s Plastinim ISusom , kada je bila uzavrela politika
akcija smjenjivanja srbijanskog republikog rukovodstva posle
smene rukovodstva u vrhu hrvatskog republikog centra.
Sporni rad obraen je kao diplomski rad gotovo godinu dana
prije afere (1972) stavljanje u rang faizma i komunizma kao
autoritarnih sistema (572) nakon afere s fakulteta izbaeni
profesori A. Petrovi i . Pavlovi(573)
- Petrovi, do tada pominjan zbog svog filma Majstor i Margarita
koji je ve bio u bunkeru, shvatio je aferu s Plastinim Isusom
kao konani obraun sa njegovim stvaralatvom pa je naelno
napao pojavu crnog filma, zbog estog povrinskog odnosa
prema stvarnosti; Tada su se na crni talas okomili i drugi
filmski radnici bliski dnevnoj politici (573)
- nakon 16 god Petrovi - o tome to je bio socijalno-kritiki
pravac, revolt na socijalne nepravde (574)
- reimu odani redatelji, protiv kritikog filma nastavili raditi
bele filmove anahrono bliske socijalistikom realizmu
Jugoslavenski film izvan regionalnih ovinistikih politikih
sukoba

film nije mogao egzistirati van konteksta drutvenih zbivanja.

Posebno je u sferi kulture bilo nemogue izbei suoavanje s
nacionalizmom koji iri obrise ovinizma, a ovde se potvruje
injenica da jugoslavenski film nije otvorio temu ovinizma.
(576)
da bi ostali van domaaja nacionalistikog sukoba stvaralaci
su odoljevali naletu drutvenog mehanizma vrednovanja po
kljuu kao naznaci potenciranog zadovoljavanja nacionalne
prisutnosti o pogodbama u vrednostima, umesto
neuslovljenog (koncenzusom) vrednovanja po umjetniki
sveobuhvatnim kriterijima. A vrednovanje po kljuu irilo se
po svim institucijama
Od irija, komisija za predikatizaciju, izboa predstavnika za
zajedniko zastupanje kinematografije na festivalima, politiki
ovinizam mogao je nametnuti temu sukoba nacionalnih
interesa ili umiljene regionalne ugroenosti u kulturi. Kako je
bil mogue da film ostane van konteksta nacionalistikog
pogodbenog tretiranja kulture? - Takvo je pitanje prvi kod nas
postavio Bogdan Tirnari nudei odgovor: nacionalistiko
vrednovanje filmskih projekata u nas ne znai da su ti projekti
nacionalistiki situirani to znai da ti filmovi nisu bili raeni
pod utjecajima nacionalizmom optereenih redatelja, ten a
meunarodnoj sceni nije bilo tog kljua (576)
Filmska umjetnost nastajala je u uslovima naglaavanja
jugoslovenskog dravotvornog podsticaja umjetnosti
kao aktivistike poluge menjanja prevazienog i
nasleenog, ali i centralizovane politike svesti o usmerenju
koji je davao politiki vrh. Tako je za novu vlast film bio prvi
podsticaj zajednikog rezultata koji se irio kao celovitost
jugoslovenske kinematografije. (576-577)
je li nastanak novog(kritikog jugoslavenskog filma
otvorio put ka osamostaljenim nacionalnim
kinematografijama?
krajem 60ih u svakodnevici se otkrivaju pukotine ideoloki
konstruirane doctrine (i propagande) o uspeno reenom
nacionalnom pitanju i istorijskoj ulozi klase koja je na vlasti.
Poticanje pitanja o ugroenim nacijama i unitarnim
pretenzijama koje umanjuju ravnopravnost, podsticalo je
sudare nacionalizma. irenje ovinizma u raznim domenama
ivota nije mimoilo ni vrednovanje umjetnosti. Ali sineasti
nisu dozvolili da se (vetaki) formiraju barometri nacionalnih
dometa i postanu bitni za podsticaj stvaralatva i omoenja
izdvojenih nacionalnih kinematografija (577)
nacionalizmi su bili oznaeni politikim podsticajima koji su
periferno doticali i kinematografiju (578)
Bogdan Tirnani upozorava na sistem vrednovanja koji
omoguuje prodor nacionalnih podvajanja nacionalistika
politika naih irija (raznih tela za vrednovanje s
nagraivanjem) nije posljedica postojanja ili nepostojanja

nacionalnih kinematografija, ve posljedica nacionalistike

politike delegiranih sudija, a te sudije, kao to znamo, petnaest
godina nameu svoje strasti kako beogradskim, tako i
zagrebakim, ljubljanskim i skopskim sineastima. (578)
Nacionalistika politika nametnuta tokom takvih
vrednovanja nastojala je da povede pod sud
nacionalnog prestia pojedinih centara domaaje novog
kritikog filma, koji je tragao za korenima krize drutva
u socijalnoj sferi - regenerator razdora stvaralaca u
stvarnosti razdora regionalnih politika (578)
Tirnati konstatira kako postoje rezlike izmeu zagrebakih i
beogradskih autora u filmskom jeziku, ne sueljava osobenost
autorstva u domenu nacionalnih netrpeljivosti

2. FILMSKA METAFORA JUGOSLAVENSKOG RASPADA

- politiki film tetna pojava u naoj kulturi za politiku
vrhuku
Crni film- nezaobilazna umetnika istina
- zavrne godine 60ih i poetak 70ih, oznaile su period
konstituisanja novih filmskih vrednosti afirmacijom crnog filma
kao osvedoene pobune protiv postojeeg. Zato je
usmjeravajue pitanje: kako je bilo mogue da se u drutvenoj
klimi krize i represije pojavi crni film? (584)
- poljuljana je staljinska teorija revolucije koja naglaava
modeliranu funkciju partijske drave, odnosno partije i drave
koje svojim jaanjem ostvaruju konani cilj uspostavljanja
socijalizma, umjesto dosezanja humanistikih ideala socijalne
pravde (585)
- raskid sa tradicionalnim komunistikom levicom staljinistike
zavrnice, a i odbacivanje bliskosti novoj levici, otvorilo je niz
nedoumica autentinoj kreaciji vienja promena (585)
- pojava studentskih pokreta postavila je pitanja prevazilaenja
postojeih otuenja, al ii odbacivanje saveza studenata i
radnitva.
- upravo je manipulacija politike sa pridobijenim radnitvom
titila postojei sistem, a nasilje je usmjereno na mlade i
nezadovoljne intelektualce (585)
- raspad sistema vrednosti dogmatskog prizivanja zavrnice
ostvarivanja proklamovanog socijalizma, oznaio je erupciju
stvaralakog bunta protiv vaeeg i ustaljenog u umjetnosti
(586)
- kakvu je sliku drame jugoslavenskog drutva ostvario kritiki
usmeravan film
Film o oveku u kolektivnom okruenju
- otkrivanje klica pojedinanog u kolektivnom
Prve slike u obliku lakirovke
- ruoaste naoale za stvarnost propaganda onoga to nudi
iskljuivo optimistiku sliku realnosti pravi i jedini nain
vienja prakse (587)

- optimistiki rad lakirovka

Prazninu lakirovke otkrivaju detalji ivota
- detalj u slici kolektivnog sadraja putokaz za pobunu i
stvaranje novih slika stvarnosti
- Puria orevi Jutro: mlada ena u toku oruanog prevrata
ogreila se o etiku promene, kraj doeka u begu njemaki
egzekutor olakanje jer nije nitko od njenih drugova
- Aleksandar Petrovi Sakupljai perja neoptereen
uhodanim ivotom izbor alternative mnoi se do
nepredvienih odluka slobodnog ivljenja usprkos siromatvu
- ivojin Pavlovi Buenje pacova zaokupljenost dotrajalom
pidamom
- Naizgled, ovde je re samo o pobuni protiv ustaljenih slika ali
je otkrovenje znatno dublje. Smisao za detalj naglaen je da
rui ritual stvarnosti graenog koncepta svakidanjeg ivota
obeleenog optereenog naslagama velikih stvari ili bitnih
orijentira kolektivnog prepoznavanja(591)
- Duan Makavejev Ljubavni sluaj ili tragedija slubenice PTT
- pad ritualnog kolektivnog pogleda na svijet (591)
Demistifikacija pojma klase i klasne svjesti
- Duan Makavejev Parada detalji koji ine strukturu
vrednosnog sistema moi drutva olienog u vlasti,
suprotstavljeni detalji simboli domaaja pasivnog prisustva
jedinke koja je u monolitizmu kolektiva potisnuta na periferiju
drutvene panje (595)
ovek sa periferije
- Duan Makavejev ovjek nije tica
- ivojin Pavlovi Buenje pacova i KAd budem mrtav i beo
(linost na poetku hvatanja novog ivota biva osuena i
unitena (595) junak nastoji da iskoi iz optereujue
socijjalne sredine i po cenu dosezanja bezizlaza i traginog
skonanja raskid sa selom bez spoja sa gradom (596)
- najavljivanje ljudskih tragedija u megalomanskom pokretu
masa sa sela na periferiju gradova
Sueljavanje proklamavanog i stvarnog
-

filmska slika emancipovane klase nije zaobila gorinu

saznanja da su velika iekivanja pretvorena u problem irokih
socijalnih znaenja
film Bahrudina engia Slike iz ivota udarnika otvara
mozaik raskoraka proklamovanog i stvarnog na primeru
grandioznih propagandnih efekata golog ljudskog napora i
naglog zaborava i potiskivanja oveka koji je bio spreman na
bespotedne napore, naivan u svojoj nadi, a ogoren u
nailazeem vremenu odbaenosti na periferiju s a naslovnih
strana i ritualnih tribina otkrivanje ivota rudara i odnos

sredine prema ljudima koji nikada nisu gledali na sebe nego su

se rtvovali opim interesima finale manipulacije ljudima u
propagandi nailazee budunosti koja se u njihovim poznim
godinama pokazala daljom od naivne vere u blisko dosezanje
rezultata odricanja i patnje (597)
Doruak sa avolom- Miroslav Anti suprotstavljanje
vladajue svjesti politike vrhuke masi na selu, seljak kao
meta nasilja jer je postao neprijatelj promena - budunost
ravnopravnih i neeksploatiranih je samo naivno vjrovanje
(597)
spominju se jo dokumentarci ilnik, K.Papi

Tragino sudeonitvo u politikom prevratu i krah utopije

- izbegavanje prisustva slike komunistikog nasilja unutar
pokreta kao obeljeja borbe vrhuke sa nemilosrdnim
posledicama masakra svojih otpadnika (605)
Staljinisti protiv staljinista i politiko nasilje (sudari
etrdesetosme)
- Milomir orevi Podne detalji zbunjenosti dovoljne za
denuncijaciju i unitenje ljudi, al ii nerazumevanje sudara
dogmatizovane svesti i nade u novo. Nekadanji borac, koji je
uo za rezoluciju informbiroa nalazi svoje rjeenje: sebi daruje
zadatak da poe vozom is a dve zastave pomiri strane u
sukobu s namjerom da tako prvo poe Titu i onda Staljinu
voz ulazi u tunel, a na vratima vagona mrani prostor guta
mahaa sa dve zastave. (611)
- Puria orevi - Podne - iznosi i detalje obrauna u vrhu
vlasti likvidaciju protivnika (generala) prilikom pokuaja
prelaska granice radi pripreme budueg oruanog sukoba
- Rajko Grli Samo jednom se ljubi(612)
- Emir Kusturica Otac na slubenom putu, Sjea li se Doli Bel
Bunt mladih i demistifikacija manipulacije radnitvom
(podsticaji i razoarenja 68)
-

da li je jugoslavenski film ostavio trag o sukobu mladih sa

politikom koja je u istroenim ritualima socijalne neimatine
ostvarila podruja egzistencijalnog beznaa i kraha
predvianja reformistikih neutemeljenih preokreta kojima se
odlagalo suoavanje sa dramatinim raskorakom
proklamavanog i stvarnog? (619)
jugoslovenski film pruio doprinos otkrivanju uzroka i
posledica kraha entuzijazma mladih, reenih da se obraunaju
s politikom logikom doziranih demokratskih otvaranja u
svakidanjici parcijalizovanih sukoba kojima se titila globalna
strategija nepromene?
studentski i omladinski bunt irom sveta podstakao je
posebno u jugoslovenskom prostoru traganje za

nalijem rituala i manipulantnosti radnitvom, ali je

prevashodno gradio svoju viziju promene iskljuujui
mostove prema radnikoj populaciji. Teorija o
proleterijatu subjektu zamenjena je ukazivanjem na
proleterizovani svet kao objekt (619)
- Misli MArkuzea o prividnosti umetnih manipulacijom izazvanih
potreba i pravih ljudskih potreba bile su podsticajne u vrijeme
68 bunta. Sudar mladih sa svetom apsolutnog konformizma
osnaio je represiju i pribliio postojee globalne sisteme bez
obzira na privid njihove ideoloke udaljenosti (620)
- manjkavost talasa student nisu znali ponuditi
zadovoljavajua rjeenja niti su se postavili kao subjekt
promjene na duu stazu
- moment spontanosti nedovoljno domiljenog revolta,
momenat destrukcije, momenat antiteza Praxis (620)
- silinu zamaha pokreta nagovjestio je i jugoslovenski kritiki
film, prije svega dokumentarni, ali nije dosegao do otkrivanja
mogueg straha vladajue politike zbog iskazanog
prevratnikog naboja (621)
- elimir ilnik Rani radovi - nudi obrise traginih ishoda
razoarenja mladih opsjednutih krahom misije suprotstavljanja
ustaljenom ilnik tako otkriva i svoje opredjeljenje pratei
mlade junake u pohodu na selo, da bi najavio tragino
nesaglasje buntovnih junaka i neizdanih ansi za
pronalaenje suputnika u radnitvu bliskom selu i klasinog
saputnika revolucije na selu analitiko posmatranje razloga
neuspeha akcije mladih. (621)
- nasilje ire oni neupueni u sutinu krize, manipulisani i
nezainteresovani za promene radnici! Politika je ve uinila
da se radnicima predstavi akcija mladih kao zastraujua
destrukcija koja je usmjerena protiv vladavine u ime radnitva,
a sudbinska za ugroavanje njihove egzistencije talasanjem
niske socijalne sigurnosti u neimatini (621)
- prosvetiteljski naivan pohod mladih u mase, zavrava se
tragino, a egzekutori su oni koji ne mogu prihvatiti da ive u
velikoj zabludi iekivanja naleta promene (622) ilnik otkriva
tragediju proizalu iz mirenja sa postojeim, da bi konani
ishod traginog bi iskazan i kao konkretizacija fatalnih
okolnosti studija posljedica drutvenih zbivanja
- ilnikova slika apstraktne borbe i konkretnog uasa
najdosljednija je kritika nastala poslije 68 godine o
iznevjerenim nadama, al ii o otkrivenim zabludama koje je
irio vladajui sistem svojom ruiniranom realnom utopijom
(623)
Jugoslavija kao nedovreno gradilite
- u slici kritikog filma vreme kolektivnog dosezanja dna nije
bilo samo doivljeno nego i osmiljeno. Bila je to slika
razorenog sveta na periferiji pretvorenoj u sredite ljudskog

beznaa - nedovreno gradilite (633) - kompleksni domaaj

istine kritikog jugoslavenskog filma
-