Si Intoy Syokoy ng Kalye Marino

ni Eros Atalia

Intoy! Intoy! Bangon, alig! May alig! bumalinghat sa kanya

ang tawag na iyon. Tinig iyon ni Mang Amor. Halos magiba ang
kanyang pintong yari sa pinagtagpi-tagping lawanit, plywood at palapa
ng nyog. Pagbukas nya ng pinto ay bumulaga si Mang Amor na hawak
ang sagwan habang may supa pang sigarilyo. Gaya ng dati,
nakamaong lang itong shorts at hubad. Nakahambad ang sunog-saaraw at tubig-alat na katawan. Ngunit ang nag-aagaw na itim at uban
na buhok ay hindi nagpapahalatang anak-dagat si Mang Amor.

Ay! Digrasyaw bo! Bilis, baka may

masagip pa tayo,

pabateng itinapon ang paubos nang sigarilyo sa tulay na kawayan.

Tinapakan. Isiniksik sa pagitan ng mga kawayan. Dumura. Sumunod
ka

na,

ibababa

ko

na

ang

lunday.

Putang ama, alig. Nakow po! Patay tayo nyan. Bakit

ngayon pa? Bakit ngayon pa? ang rapido ng tanong ni Intoy sa sarili
habang minamadali ang paghahanda sa gagamitin. Salaming panisid,
gwantes, kutsilyo, boya, pamadyak, plehe at straw. Isinuot ang
shortpants na panlusong. Wala nang panahon para magkape. Sa
ganitong panahon, oras ang kalaban. Dalawang basong tubig ang

Page 1 of 29

almusal. Nagpahabol pa ng isang lagok ngunit di nya nilunok. Ibinabad

sa bibig. Habang lumalabas ng bahay ay minumog ang tubig.
Sinulyapan ang relos sa dingding. Menos dyes para mag alas sais.
Ibinuga ang minumog sa tulay na kawayang kadikit ng pinto ng
kanyang

bahay.

Kadugsong ng kanyang bahay ang pantalan. Doon binabara ni

Mang Amor ang lunday nito para matingnan-tingnan at magamit agad
kung kinakailangan. Nakababa na ang lunday. Akmang gagaod na si
Mang Amor. Pandalas sya ng baba. Dahil kung hindi, madali itong
tumaob. Di tulad ng mga bangkang de-katig, matatag sa tauban. Yun
nga lang, di maipasok ang mga de katig sa gitna ng mga baklad.

Pano nyo nalaman? Kay Enoc. Mag-aahon sana sya. May

order ng limang sako ang Baclaran. Naunahan sya ng alig.
Lalos

daw

pati

pabitin

at

palutang.

Kakaputok pa lang ang araw. Malamig pa ang hanging labi ng

nagdaang gabi sa palabas na Nobyembre at papasok na Disyembre.
Maliban sa plastik, goma, sako, at kung ano-anong basura ay may
mangilan-ngilan pa ring patay na water lily na sumasabit sa kanilang
sagwan. Water lily na tangay mula pa sa look ng Maynila, galing sa
tubig-tabang.
Page 2 of 29

Pagkaraan

ng

ilang

araw

na

animo

kusang

pagpapatianod mula Maynila patungo sa dalampasigan ng Cavite,

maninilaw hanggang sa maging kulay bulok na kahoy ang lulutanglutang na dating matingkad na berdeng halaman na kinilala na sa
tawag na water lily. Ngunit ang lamig ng umagang iyon ay hindi
nakapigil sa ilang magtatahong na maisalba pa ang kanilang tanging
kabuhayan mula sa pesteng alig na dumadalas na ang dalaw nitong
nakaraang mga taon. Nakita nilang marami na ring pumalaot para
sagipin

ang

pwede

upang

sagipin.

Kitang kita nila ang animoy natapong hugas-bigas sa dagat.

Kalat-kalat. Mainit-init. Sumasabay sa agos at galaw ng dagat. Malas
na lang at siguradong ubos ang madadaanang tahong, talaba o halaan
ng pesteng hugas-bigas na ito. Swerte ang naiwasan, sa ngayon, pero
bukas-makalawa ay para itong nakakalokong bumabalik. Iyan ang alig.

Ano, Amor ano balita sa yo? Intoy Syokoy, tapos mo

dyan, daanan mo ang pwesto ko. Magpapalinis ako sa yo. Sabi
ng

isa.

Si Kapitan nga raw, lalos ang trentang bila. Ako rin Koy!
Pahabol

ng

isa

pa.

Tango lang sagot ni Intoy. Tuloy ang kanyang gaod. Ayaw nyang
Page 3 of 29

ipahalata kay Mang Amor na umooo agad sya sa iba gayong hindi pa
tapos ang obligasyon nya sa matandang amo. Magkahalong tuwa at
lungkot ang dala ng alig sa araw na iyon. Tuwa, dahil kung maraming
tinamaan ng alig, tiyak bukas at hanggat sa mga susunod na araw ay
maraming may tahungang magpapalinis sa kanya. Kikita sya nang
malaki. Lungkot dahil, bukas o sa mga susunod na araw pa sya kikita.
Ngayon nya kailangan ng pera. Ngayon nya sana aanihin ang sarili
nyang tanim na tahong. Ang mapagbebentahan ng sarili nyang maliit
na tahungan sana ang tatapos ngayon sa mahaba nyang paghihintay.
Pero paano nya pupuntahan ang sarili nyang tahungan? Magkasama
sila ngayon ng amo nya upang silipin at sagipin ang tahungan nito.
Hindi rin alam ni Mang Amor na mayroon syang sariling baklad. Baka
isipin na ninanakaw nya ang binhi, kawayan, straw, plehe at boya nito
at inililalagay nya sa kanyang pwesto. Wala syang sariling bangka.
Tanging bangka-bangkaang gawa lang sa pinagdugtong-dugtong na
sako ng bigas na nilagyan ng styrofoam ang nagsisilbi nyang balsa.
Hindi iyon uubra na pagpatungan ng mabibigat. Kung sya nga na
bihasa na sa pagbabalanse sa lunday ay tumataob pa sa kanyang
balsa,

ano

pa

kaya

ang

ikakarga

ditong

tahong?

Di hamak na mas malaki ang kikitain nya sa pagpapalinis ng mga

baklad sa mga susunod na araw. Sapat na para makapagsimula syang
muling magtanim sa kapiraso nyang pwesto. Sobra pa nang kaunti.
Page 4 of 29

Ngunit

ngayon

nya

kailangan

ang

pera.

Sa unang pwesto ni Mang Amor sila pumunta. Itinali ng matanda

ang lunday sa isa sa mga nakausling tulos ng kawayan. Dalawa ang
pwesto rito ni Mang Amor. Bawat isa ay may tiglimang bila. Ang bawat
bila ay may di kukulanging trenta y sais na kawayan. Kung sisilipin
mula sa itaas, maitutulad sa isang malaking agaw-bitin. Yun nga lang,
may

mga

paang

nakatulos

sa

dagat.

Marahan silang bumaba. Ramdam nya agad ang init ng alig. Malinawlinaw pa rin naman sa ilalim kahit na namumuti ang ibabaw ng dagat.
Inisa-isa nya ang haligi ng bila. Nandoon at nakakulumpon ang mga
tahong na halos pambenta na ang laki. Nilapitan nya ang mga ito. Sa
kaway ng kanyang mga kamay at sikad nya sa ilalim ng dagat, lumikha
ito ng bahagyang pagkilos ng tubig. At iyun na. Lumuwa ang laman ng
tahong. Naiwan ang mga balat na nakakapit sa kawayan. Naglabusaw
ang tubig. Lumansa lalo ang dagat. Pinuntahan nya ang pabitin at
palutang. Ang pabitin ay ang mga tahong na nakabitin sa pagitan ng
mga tulos samantalang ang palutang ay tahong na nakabalot sa
lambat na pinalulutang ng styrofoam na nakatali sa pagitan ng mga
poste. Sinenyasan nya si Mang Amor. Ginilitan nya ang kanyang leeg
sa pamamagitan ng hintuturo. Tila nagsasabing Nasintesyahan na ang
tahong. Umiling si Mang Amor. Isinenyas ng matanda ang mas
Page 5 of 29

malalim na parte ng kawayan. Kahit parehas nilang alam na mas

madaling mamatay ang tahong sa mas malalim, nagbakasakali pa rin
sila. Umahon muna sya para kumuha ng hangin. Pinuno ang baga. At
saka sumisid. Umahon na si Mang Amor. May edad na ito at hindi na
kaya

ang

mas

malalim.

Si Intoy ang bihasa sa lahat ng magtatahong sa Kalye Marino.

Kaya nga sya tinawag na Intoy Syokoy dahil para nga raw itong
syokoy na nakatatagal sa ilalim ng dagat. Para bang may hasang ito
tulad sa isda. Bagamat maipagkakamali na rin si Intoy sa syokoy.
Sunog ang balat sa araw at asin. Maligasgas. Makapal. At kahit bagong
ligo pa sya ng tabang, wag lang di pagpawisan ng kaunti ay amoy
dagat agad sya. Kulay kalawang ang buhok. Di nya na kailangang
magpa-highlights pa ng chestnuts o blond. Bilugan ang mga mata na
pirming mapula dahil sa hapdi ng tubig-alat. Malalapad ang mga palad
at mahahaba ang daliri. Payat na mahahaba ang mga brasot kamay,
hitat

binti.

Madaling

lumubog,

madaling

lumutang

sa

dagat.

Mahahabang malalapad ang kanyang mga paa na kapag kanyang

pinagdikit sa pagsikad ay aakalain mong buntot nga ng isda. Wala
pang tumatalo sa kanya sa bilisan ng paglangoy, palaliman at
patagalan ng pagsisid. Mapamatanda o mapabata panis lahat sila kay
Intoy Syokoy. Sa edad nitong desisais, mukha na syang beynte singko
pero parang katawan ng trese anyos.Unat ang kanyang mga kalamnan,
Page 6 of 29

balat, butot litid sa paglangoy at pagsisid. Ngunit walang makaing

matinong sustansya ang mga bahaging ito kung kayat sila-sila na lang
ang nagkakainan. Di tulad ng mga swimmer na atleta, bato-batot
malalapad ang katawan na umbok ang masel. Si Intoy, bato nga. Pero
parang

isang

buhay

na

posteng

kongkreto.

Sisid si Intoy. Nangabay sa mga tulos ng kawayan. Hinihila ang sarili

pababa sa pamamagitan ng pabaligtad na pag-akyat sa palosebo.
Inuga nya ang mga pahalang na kawayan. Kinuskos ang mga nakakapit
na tahong. Umalsa ang mga laman, lumabusaw lalo ang tubig. Wala
syang gaanong maaninag. Ipinasya nyang umahon na. Isang sikad
paitaas.

Sisinghap-singhap syang umahon. Tinanggal ang salamin pandagat.

Ano? Walwal! Kisay tayo, Mang Amor. Ay! Digrasyawbo.

Nagpasya silang tignan ang natitirang tatlong bila ni Mang Amor

sa laot. Madalas napapatawad ng alig ang laot. Di na nito kayang
malason ang malayo sa pampang. Malakas na ang alon doon at
nadadala ng ragasa ng tubig ang peste. May kalayuan nga lang ang
pwesto ni Mang Amor. Mangangalay sila sa kakasagwan at baka hindi
nila mailigtas ang pwede pang mailigtas. Binilinan ng matanda si Intoy
Page 7 of 29

na maghintay na lang sa lunday at babalikan sya ng amo gamit ang

bangkang de motor at saka hihilahin ang lunday sa laot. Nakisabay na
lang pauwi ang matanda sa isang kinawayang kapwa mangingisda
para maidaan sa kanyang pantalan. Mailigtas pa ang tahong kung
maiaahon agad ito. Ang palatandaan, kapag sa pagsisid ay nakabuka
ang mga ito ngunit kapag ginalaw ay kusang magsasara. Maibebenta
pa

kahit

sambot-puhunan

man

lang.

Sinamantala iyun ni Intoy. Pandalas syang gumaod papunta sa

kanyang pwesto. Mga dalawandaang metro ang layo noon sa pwesto
ng kanyang amo. Wala syang palatandaan sa kanyang baklad di tulad
ng iba na may mga bandila o boyang malalaki. Bastat kinabisa nya na
lang kung san iyon . Di halatang may tahungan sa kanyang piniling
pwesto, kasi nga, di nakausli ang mga kawayan. Malilit na kawayan
lang ang kanyang ginamit. Di pansinin kumbaga. Sobra lang ang mga
iyon sa kanyang mga pinagtrabahuhan. Sinabi nya na lang na gagawa
sya ng balsa-balsang kawayan. Isang bila lang iyun. Iilang tumpok ng
semilya ang kanyang nilagay doon buhat na rin sa isang nagpatanim.
Sobra ang semilya, kapos sa kawayan. Wala nang pabitin at palutang.
Magastos sa straw, styrofoam at plehe ang mga iyon. Puro tali na lang
sa bila ang ginawa nya. Sya lang ang gumawa ng lahat ng iyon.
Natutunan nya yun simula noong syay nwebe anyos pa lang. Sa
pamamagitan
Page 8 of 29

ng

pagsama-sama

sa

mga

nagtatali,

naglilinis,

nagbabaon,

nag-aahon

at

kung

anu-ano

pang

trabahong

may

kinalaman sa pagtatahong. Masasabing isa na sya sa batikan sa

larangan ng pagtatahungan. Wala nga lang sapat na kapital para
makapagtanim

nang

malakihan.

Sa gulang na lima natuto na syang lumangoy nang itulak sya ni

Bertong Baka palabas ng pantalan. Tawanan ang mga kalaro nya. Sina
Yeyeng Tikol, Boyet Bagol at Doray Langaw. Narinig nya ang tawanan
ng

lahat

kahit

pa

na

sisinghap-singhap

sya.

Yaaah! Si Intoy Kuting, di makalangoy. Kantyaw ni Bertong Baka.

Kuting! Kuting! Kuting! ang sigaw nina Boyet Bagol at Yeyeng Tikol.

Kuting pa noon ang bansag kay Intoy. Tatay nya kasi si Landong Pusa.
Mahilig manghuli ng pusa para gawing pulutan. Namatay ito nang
tumalon mula sa pantalan dahil sa sobrang kalasingan.Tuhog ang leeg
at tagos sa balakang ang tulos na kawayan ang eksenang tumambad
isang umaga sa pantalan. Pagkalibing ng tatay nya ay nawala ang ina.
Balitay sumama na sa isang drayber ng bus at iniuwi ng probinsya.

Tumigil sa pagtawa si Doray nang mapansing hindi na yata makakawag

ang

kalaro.

Page 9 of 29

Baka

nalulunod

na

si

Intoy.

Uy, ang langaw, nag-aalala sa kuting. Alaska ni Yeyeng Tikol.

Pag namatay ang kuting, lalangawin naman. Hirit ni Boyet.

Sinagip din sya ng mga kalaro. Bagamat umiiyak si Intoy at

nagtatawanan

ang

kalaro,

nakuha

pa

rin

nilang

magbiruan.

Tang na ka, Kuting ka kasi kaya takot ka sa tubig, si Boyet uli.

Sa dami ng nainom mong dagat, mamaya, pati utot mo at

dighay,

amoy

dagat.

Alaska

ni

Yeyeng

Tikol.

Simula noon, palihim na nag-aral lumangoy si Intoy. Sa una ay

pakuya-kuyapit pa sya sa mga poste sa silong ng mga bahay.
Hanggang sa poste ng pantalan. Hanggang sa magpalipat-lipat na sya
ng poste ng mga pantalan. Hanggang sa kaya nya na talagang
lumangoy. Hanggang sa kaya nya nang makipaghagaran-taya sa mga
kalaro. Sya ang laging panalo sa karera sa paglangoy. Sya ang
pinakamatagal

sumisid.

Di

baleng

makainom

sya

ng

tubig

at

magkasugat-sugat sa mga nakausling kawayan o poste, bastat doon

man lang ay ituring syang magaling, sa paglangoy at pagsisid.

Page 10 of 29

Sa

kanilang

magkakaibigan,

si

Berto

ang

pinakamalakas.

Punggok na malaki ang katawan. Bato-bato. Tagaigib ba naman ng

tubig-tabang sa buong isikinita nila kung hindi lumaki ang katawan at
mapunggok. Tinawag itong baka dahil atungal baka si Berto pag
pinapalo nang kanyang nanay. Gala, malakas ang loob at may
kakulitan. Kasama nya ngayon ito sa inuupahang maliit na bahaybahayan sa tabing dagat. Kasalukuyang tagahugas ng bus. Madaling
araw

ang

pasok,

bago

magtanghali

ang

uwi.

Si Boyet ay binansagang bagol kasi nahuli itong nangungupit ng

bagol sa tindahan. Bata pa lang daw kumakana na. Ewan kung likas na
malikot ang kamay. Naging batikang manananggal (ng sinampay,
gamit, bisekleta) sa kanilang baranggay at pinagkakaisahan nag
gulpihin ng taong bayan. Hanggang sa hindi na makita. Ang huling
balita

ay

nakakulong

daw

ito

ngayon

sa

Maynila.

Si Yeyeng Tikol sana ang matalino sa kanilang lahat. Ito lang ang
nakatuntong

ng

mataas-taas

na

pinag-aralan

kung

hindi

lang

nagkaletse-letse. Matapos maglimang taon sa Saudi ang kanyang ama,

umuwi itong una ang ulo at isinunod na lang ang katawan. Noong
maliliit pa sila, pirming nakapasok ang kamay ni Yeye sa loob ng
shorts. Nagtitikol daw. Nang magbinata, di na sya tinawag na Yeye
Tikol, Ariel na (ito ang tunay nyang pangalan), di na raw pwede ang
Page 11 of 29

tikol. Malaki na kasi kaya Ariel Burat na sya ngayon. Nahilig mag-aral
kahit walang laman ang bulsa at tyan, natutong mag-shabu. Kayat si
Yeyeng Tikol o Ariel Burat ay madalas nasa kanto ng Kalye Marino,
nagtatawag ng mga dalagitang naglalakad habang ipinakikita ang
pagbuburat.

Si Doray Langaw ano ba ang kadalasang kwento ng lumaki sa

iskwater na walang pinag-aralan, na iniwan ng mga magulang at
tumayong inat ama sa dalawang nakababatang kapatid, na may itsura
naman kahit papaano bastat maliligo lang at magsisipilyo, magpulbos
ng kaunti at lipstik? E, di puta. Di naman. Di naman puta si Doray
Langaw. Pakangkang lang daw ito sa mga mambabasnig. Ang basnig
ay malaking bangka na tumatagal nang ilang linggo sa dagat. Sarisaring isda ang huli ng mga ito. Pagkadaong sa katihan o barahan,
magbebenta ng isda ang mga mambabasnig sa namamakyaw sa
pandawan. At dadayo doon si Doray. Tilapya naman nya ang kanyang
ibebenta. Huhugasan sa hapon para maagang mabenta. Mabilis kasi
itong mabilasa sa gabi. Kasi naman, kahit disisyete pa lang ang
kanyang tilapya, para na itong kwarenta

y singko anyos na

galunggong. Kung malakas ang benta, maagang gagarahe si Doray.

May pambili na ng pagkain at bigas. Kung mamalasin at babaratin ang
kanyang tilapya, palit-isda na lang. Okay pa rin. Ibebenta na lang nya
kinaumagahan ang isdang ipinambayad sa kanyang inilakong tilapya
Page 12 of 29

noong

nakaraang

gabi.

Gaya ng inaasahan ni Intoy, lalos din ang kanyang tahong. Sa

kalkula nya, maibebenta nya sa pakyawan nang tatlong daan ang
laman ng kanyang tahungan. Sya at ang mga tulad nya na naghintay
ng anim hanggang pitong buwan, na namuhunan ng sipag mula sa
pagtatanim, pagbisita kada ilang araw, paghihigpit sa mga taling
maluluwag, pagtatanggal ng mga kumapit na basura, pagluluwag ng
mga sobrang sikip na pagkakatali. Malamang, mga kinseng galon sa
beynte pesos bawat isa. Matatapos na sana ang kanyang paghihintay.
Nagkaayos

na

sana

sila

ni

Doray.

Agad syang bumalik sa lugar na pinag-iwanan sa kanya ni Mang

Amor. Maya-maya pa ay dumating na ang amo. Hila-hila ng bangkang
de motor ang kinasasakyan nyang lunday. Tumataas na ang araw.
Sumisilaw na sa kanyang mata ang repleksyon nito sa dagat. Wala sa
loob nya ang paglimas ng tubig sa lunday. Saan sya kukuha ng pera?
Paano na ang usapan nila ni Doray? Pwede kayang bumale na agad sa
kanyang

mga

lilinisan?

Toy, kung talagang kursunada mo ang tilapya ni Inday, dapat

bayaran mo rin yun. Kahit pa magkakaibigan tayo, abay bisnis
is bisnis, sabi nga ng titser natin sa H.E., si Bertong Baka.
Page 13 of 29

Ulol! Tang nang to, sama ng isip. Wala pa sa isip ko yung

iniisip

mo.

Yan

kwentuhan

ang

ng

napapala

mga

mo

sa

drayber

pakikiusyoso
at

sa

konduktor.

Eh, kung kuskusin din kaya kita tulad ng pagkuskos ko sa bus?

Di ka pa kasi nakakatotkans kaya ka ganyan magsalita. Totoy
ka

pa!

Tagal

na

nating

tule,

totoy

ka

pa

rin!

At ikaw matanda na? Buwan lang ang itinanda mo sa akin

no?

Row

por

ka

talaga!

Palkups ka talaga! Apat na ang natotkans ko. Si Jenny Kikay,

nilibre ko lang ng Mc Do at ibinili ng t-shirt sa ukay ukay,
nakalaykay ko na ang kiki ni Kikay. Kaya lang amoy ukay-ukay
din ang puday ni Kikay. Maluwag na rin. Si Che-che Tatse,
niyari ko nang patuwad sa pantalan ni Mang Amor. A, yun,
syinota ko talaga muna. Ako nakauna dun. Si Neneng Bayag,
syinota ko rin. Pero pakiramdam ko, ako ang syinota. Dito ko
sa tin kinana yun. At ang di ko makakalimutan si Selyang
Kuto.

Yun

ang

dumonselya

sa

akin.

Napatigil si Intoy sa paghihimay ng straw na pagbabalutan ng

Page 14 of 29

similya. Inusisa ang sinabi ng kaibigan. Kilala kasi si Selyang dating

star ng beerhouse. Halos nagbibinatat nagdadalaga na ang mga anak
nito at napabalitang kinukuto. Di nya alam kung inaabatan lang sya ng
reaksyon ng kasama sa bahay na washer nang bus. Baka nga nagbibiro
ang

kaibigan.

O !, lalong lumalaki ang mata mo, Lalo kang nagmumukhang

lasing na syokoy. Wala nang kuto yun. Magaling na nung
kinana nya ako. At por yur inpurmesyun, di ko binayaran yun.
Sya pa ang nagpainom. Kursunada siguro ako. Pabertdey nya
raw sa akin. Sya ang nakaberdyin sa akin sa edad kinse.

Kursunada nga ni Intoy si Doray. Matagal na. Kahit na noong mga

bata pa sila. Di nya alam. Di naman maganda si Doray. Busangot ang
nguso at bahagyang nakatikwas ang ilong. May katabaan at tulad
nyang pwede ring makaliskisan ang balat. Siguro ay ang malamlam
nitong mga mata. Siguro ang kulot nitong buhok. Siguro ang kabaitan
nito sa kanya. Siguro dahil parehas silang wala nang mga magulang.
Siguro dahil sa maagang bumalikat ng mga kapatid. Siguro ay
maagang namulat sa pagtatrabahong tulad nya. O dahil palakaibigan
ito di tulad nyang tahimik. Kaya nga raw ito tinawag na Doray Langaw
dahil laging nakadapo sa tumpukan ng tao. Bata, matanda, kapwa
babae o mapalalake, kakilala o hindi. Alam na nya at ng buong Kalye
Page 15 of 29

Marino ang trabahong paglalako ng tilapya ni Doray. Sa gabi, pupunta

ito sa barahan ng basnig malapit sa Philippine Navy, sa likod ng City
Hall. Makikipagtawaran sa mga mambabasnig. Sa kwento ni Berto at
ng mga kakilalang mangingisda, pwede na raw sa dalawandaan.
Syempre, doon sa batuhan o sa mismong bangka, o kaya sa basnig, o
kaya sa mga pantalan pinupusta ang tilapya ni Doray. Kapag bilog ang
buwan, walang gaanong kita ang mga mambabasnig, isda ang bayad
sa tilapya nito. Payag na rin si Doray. Kinabukasan, ilalako naman nya
ang mga ito. O kaya dadalhin sa palengke, sa isang plangganita
kadalasang asubi, kanglay, samaral, banak, bangus-alat o tamban, sa
isang sulok, o sa daanan ng tao ibinebenta ni Doray ang mga isda.
Minsan, sa awa nya kay Doray, binibili nya agad ang lako nito kahit pa
may huli rin syang isda o binibigyan sya ng parte ni Mang Amor sa
pangingilaw

sa

gabi

pamamandaw

sa

hapon.

Mabait sa kanya si Doray dahil maliban kay Berto, ito lang ang
nagtityagang makinig sa kanyang mga kwento at pantasya. Si Doray
lang ang nagpapaalala sa kanya na mas maswerte sya kaysa dito. Na
sya

ang

pinakamagaling

na

maninisid,

magtatali,

mag-aani

at

maglilinis ng tahong. Sya ang pinakamabilis sa languyan. Sya ang

pinakatumatagal sa sisiran. At si Doray lang sa buong Kalye Marino
ang tumatawag sa kanyang pangalan nang di kakabit ang syokoy. Di
nya alam kung may gusto rin sa kanya si Doray. Baka kasi
Page 16 of 29

nagpapasalamat lang ito sa madalas nyang pag-aabot ng bungkos ng

tahong dito. Baka naman, pinaglalakuan na rin sya ng tilapya nito
kapalit

ng

maraming

bungkos

ng

tahong.

Marami ang umaasa sa tahungan. Ang Kalye Marino ay hindi na Kalye

Marino kung wala ang mga magtatahong. Sinasabi ng mga matatanda
na tinawag ang kanilang lugar na Kalye Marino simulang gawing Base
Militar ng mga Amerikano ang dulo ng kanilang lugar na pinangalanang
Sangley Point Naval Base. Ang tumbok daw ng kanilang Kalye ang
unang gate ng Sangley Point. Kayat sa kanilang kalye dumadaan ang
mga sundalong Amerikano para maglabas-masok sa base. Marines o
marino ang kadalasang sundalong dinadala sa Sangley. Nilipat lang
ang gate sa tumbok ng pangunahing lansangan dahil may napatay na
puti nang makasagasa ito ng batang naglalaro sa Kalye Marino. Balitay
sa sobrang kalasingan, nakaladkad ang bata hanggang sa gate.

Maraming dumayo sa kanilang lugar dahil sa trabaho. Shoe

shine, sastre, driver, bugaw, puta, tindero at kung anu-ano pa. Dumami
ang dumayo sa Lungsod ng Cavite para makipagsapalaran sa
pangakong kaunlarang dala ng bawat barkong nag-aangkla sa
baybayin ng Kalye Marino. Sumigla ang transportasyon. Dumami ang
tao. Lumaki ang palengke. Nagkaroon ng sinehan. Libangan. Putahan.
Sugalan. Dumami ang simbahan. Kayat ang pampang ng Kalye Marino
Page 17 of 29

ang

sinumulang

tayuan

ng

barong-barong.

Sa

simulay

mga

dalawampung bahay lang daw ang kulang sa isang kilometrong

kalsadang sumasanga mula sa pangunahing lansangan patungo sa
base. Nang maglaon, ang dalawampuy nanganak nang nanganak. At
ngayon nga ay ilang metro na ang sinakop ng mga bahay mula sa
pampang papuntang dagat. Di daw pinapansin ang tahong noong
panahon ng mga Amerikano. Ginagawa lang daw itong pain sa isda.
Ang mga tahong ay kusang tumutubo sa mga batuhan o breakwater,
barkong

lubog,

mga

poste

ng

bahay

sa

pampang.

Maraming

mangingisda sa Kalye Marino noong panahon ng mga Amerikano. Suki

ng mga ito ang mga puti lalong lalo na sa malalaking isda, hipon,
alimasag, pusit, pating, talaba at ibat ibang lamang dagat. Dumami
ang tao sa pampang ng Kalye Marino.

Dumami ang tao sa mga

pampang ng Lunsod ng Cavite. Dumami ang tao sa pusod, dibdib at

bituka ng lunsod. Dumumi ang dagat. Pinalitan ng burak ang dating
buhangin. Sa paglisan ng mga Amerikano at paglipat ng

base sa

Olongapo, marami ang naglupasay sa lungkot at pagkalugi. Nagsara

ang maraming beerhouse, kainan, patahian, pasadyaan ng sapatos at
iba pa. Nawalan ng trabaho. Nawalan ng pag-asang makapag-asawa
ng Amerikano ang mga puta. Nabaling ang pansin ng iba sa dagat.
Marami ang pumalaot. Ngunit katagalan, mas marami pang plastik at
basurang nalalambat kesa isda. Sumasabit ang mga kawil sa tela, sako
at lata. Pinalitan ng burak ang dating puting buhangin ng pampang.
Page 18 of 29

Kayat tahong ang pinagdiskitahan ng ibang dating mangingisda.

Trentay singko pesos kada galon ang benta nina Mang Amor at Intoy
sa tahong kapag tingi. Sa mga walang-wala, ulam na ito maghapon.
Sabawan lang, tiyak na may mahihigop at mailalaman sa kumakalam
na tyan at may pang-ulam sa maghapon ang isang pamilya. Ibang
usapan at presyuhan kapag pakyawan. Ibig sabihin, lahat ng laman ng
tahungan, aanihin . Libo ang turingan dito. Naging popular ang Cavite
dahil sa tahong. Partikular ang Lunsod ng Cavite. Partikular ang Kalye
Marino. Manamis-namis daw ang tahong hango sa baybayin ng Kalye
Marino. Haka ng matatanda, dahil daw sa agos mula sa MaynilaBataan. Hula naman ng ibang lasenggero ay dahil sa ebak ng tao.
Kunsabagay, lahat naman ng idinideposito sa banyo sa lahat ng
pampang ng Lunsod ng Cavite ay sa dagat ang diretso. Maging ang
tambakan ng basurahan ng lungsod na ito, sa pampang din sa likod ng
sementeryo

matatagpuan.

Isinoot ni Intoy ang salaming panisid at pamadyak. Mapapalaban

sya ng sisiran. May kalaliman ang pwesto ni Mang Amor. Nagdoble sya
ng gwantes. Mas makapal ang taliptip sa kawayan sa laot. Higit ng
hininga. Sisid. Sikad at padyak habang kagat-kagat nya ang kutsilyo.
Binaybay nya ang mga bila. Niluluwa na ng mga tahong ang sarili
nitong laman. Lumabusaw ang tubig. Binisita nya ang mga pabitin.
Gamit ang kutsilyo, pinutol nya ang isa sa mga ito. Dumiretso sa isa sa
Page 19 of 29

mga palutang. Pinutol nya rin. Umahon. Ipinakita sa amo. Nakanganga

ang

balat.

Wala

na

ang

laman.

Nadale

ng

alig.

Sabi ng ibang beteranong magtatahong, kelan lang daw nagkaroon ng

alig. Nagsimula lang daw ito nitong huling dalawang dekada. Ang
paniniwala, dahil sa labis na dumi na ng dagat. Ang paniniwala ng iba,
ang alig daw ay ang dumi, kemikal at lasong nakaimbak sa mga pusali,
imburnal at kanal ng lungsod na nabasat natuyo sa loob ng ilang
buwan. At kapag bumuhos ang malakas na ulan, iaagos ang ragasa ng
tubig patungong pampang, lilikha ito ng kawalan ng balanse ng lamig,
init, alat at iba pang kemikal at mikrobyo sa dagat. Kung tuba ang
ikinamamatay ng isda, at red tide sa tao, alig naman ang sa tahong at
mga

lamang

dagat.

Paano ba nya sasabihin kay Doray ang lahat? Na gusto nya ito.
Kung mahal, hindi nya, di nya alam. Bastat kung may magagawa
lamang sana sya, ayaw nya na itong makikita sa barahan ng basnig.
Kung pwede lang sana, sabihin nya na kay Doray na tutulungan nya na
lang ito sa pagbuhay sa dalawa nitong kapatid. Kaso, alam nyang di
sapat ang pagseserbisyo nya sa mga tahungan. At ang kaunti nyang
tanim na tahong ay di rin uubra. Kada anim na buwan ba naman umani
ng tahong at lagi pang inaabot ng alig, gaganahan pa ba syang
magprisinta ng tulong kay Doray? Si Doray na nga lang yata ang
Page 20 of 29

dalagitang may itsura sa kanilang looban. Kung hindi man mukhang

sirena sa imburnal, madalas na mukhang igat ang mga kababaihan sa
kanilang eskinita. Minsan, kapag naliligo sila sa dagat ni Bertong Baka,
makikisabay ito kasama ang dalawang kapatid. Tinuturuang lumangoy
ni Doray ang mga ito. Sa laki ng tyan, ika nga ni Berto, para daw itong
mga buteteng laot. Siyang siya si Intoy na makita ang pagkakahapit ng
t-shirt sa may katabaang katawan ni Doray tuwing aahon sa dagat at
magpapahinga sa pantalan. May kung ano syang nararamdaman na di
nya ginusto. Marapat sabihing ayaw nya nga. Pumapalag ang palos sa
kanyang short pants. Kumikiwal-kiwal. Kumikibot-kibot. Di nya alam
kung dahil lang sa pagkakatuli nila ni Berto noong nakaraang taon.
Syoyotain nya rin kaya si Doray tulad ng ginagawa ni Berto? At
pagsyota na, gagawin rin kaya nila ni Doray ang ginagawa ni Berto
kina Jenny Kikay, Cheche Tatse, Neneng Bayag at Selyang Kuto? Ayaw
pa nyang isipin yun. At hindi pa sya marunong, tuturuan kaya sya ni
Doray? Yun ang lalo nyang ayaw isipin. Pero paano nga nya sasabihin
kay Doray? Gusto nya ba itong mahalin o anuhin lang. O mahalin at
aanuhin

din

pagkatapos.

Kagabi lang, nang hihilahin ni Intoy ang mga inorder na

kawayang ibinagsak mula sa Maragondon sa barahan ng basnig, nakita
nya doon si Doray. Kausap ang ilang mambabasnig. Iniwasan nya ng
titig ang kababata. Bagamat alam ni Doray na alam nya at ng buong
Page 21 of 29

taga-Kalye Marino ang trabahong pagbebenta ng tilapya sa mga

mamabasnig, anot parang nahihiya pa rin sya para dito? Sige ang tali
nya sa mga kawayan para hilahin ng bangkang de motor at ilalagay sa
silong ng kanyang pantalan. Binayaran nya ang nag-deliver ng
kawayan. Inabutan sya ng singkwenta pesos. Parang komisyon na yun
sa

kanyang

Intoy!

alam

pag-order

nyang

sa

si

kausap.

Doray

yun.

Kunway di nya narinig. Pandalas sya ng lakad papunta sa bangka.

Tinawag syang muli ni Doray, Sunud-sunod na. Di na nya maiiwasan.

Anyong sinino nya pa ang tumatawag. Maliwanag ang kalangitan. Bilog

na bilog ang buwan at waring nagbubunyi ang lahat ng mga bituin.
Nasinagan ng liwanag si Doray. Puting t-shirt at shorts na dilaw ang
soot nito. Nakatsinelas. Bahagyang pinapula ang labi at litaw ang layo
ng kulay ng mukha sa leeg gawa ng kulapol ng pulbos. Basa pa ang
buhok. May labi pa ang bango ng shampoo at sabong pampaligo.
Inihatid sa kanya ng hanging habagat ang samyo ng bagong paligong
kababata. Di magkandatuto si Intoy sa pagbatak ng tali para mag-start
ang

motor

ng

bangka.

Uy, kaw pala. Anong ginagawa mo dito? Gabi na ha? Sino

Page 22 of 29

naiwan sa mga kapatid mo? repeke ng kanyang tanong. Kahit alam

nya ang sagot sa kanyang mga tanong. Ano kayat sumagot si Doray
ng ganito: Kabron ka talaga. Alam mo naman na nandito ako para
magpakangkang. Natural gabi. Gabi lang naman bumabara ang mga
basnig. At alam mong walang naiiwan sa mga kapatid kong natutulog
na.

Mahina ang huli. Bilog ang buwan. Wala akong maiuuwi. Di

bale,

baka

bukas,

siguro.

Di nakapagsalita si Intoy. May naglaro sa isip nya. Ano kaya kung

sabihin nya kay Doray na sya na lang magbabayad? Pero di nya
aanuhin si Doray. Pauuwiin nya lang ito. Para bang gusto nyang iligtas
si Doray mula sa mga asal pating na mambabasnig. Mga pating na
bastat makakuha lang ng tyempo, sasakmalin agad ang malilit na
isda. Pero alam nyang ilang ulit nang nasakmal ang tilapya ni Doray.
Paulit-ulit. Minsan nga, ayaw na ng ibang mambabasnig. Paitlugan na
raw ang tilapya ni Inday. Gusto nila ng mas sariwang tilapya. Mas
mahal nga lang. Okay lang daw, sulit naman. Habang tumatagal ay
pababa nang pababa ang presyo ni Doray. Noong una, hanggang
limang daan nabibili ang kalakal ni Doray. Pero makalipas ng dalawang
taon, swerte na ang tatlong daan. Kaya doble ang kayod nito. Mula
alas sais hanggang mga alas dose. Sa barahan, marami ang tulad ni
Page 23 of 29

Doray. Alas sais ay labasan na ng mga paninda. Inilalako sa mga

parukyano. Pag may bumili, ayos na. Boundary na. Yung iba, uulit pa.
Pangreserba ika nga sakaling tumumal ang bentahan kinabukasan.
Pagsapit ng mga alas nwebe, alas dyes, pababa ng pababa ang
kanilang presyo sa paniniwala ng mga basnig na bilasa na sila.
Nakailang pisil at pindot na sa kanilang tilapya ang mga mambabasnig.
Kung talagang matumal, dumadayo pa ang mga ito sa Villamar Beach
sa Noveleta. Mga magpupukot naman ang aalukan ng tilapya. Kaso,
mas nakakatakot daw dun. Marami sa tulad nila ang nagkasakit. Na-red
tide

ika

Pasabay

nga.

Wala

naman,

pang

kung

ganoong

uuwi

tapang

ka

na.

si

Doray.

Oo

ba.

Sa loob ni Intoy, sayang din ang ang kinse pesos na ibababayad

ni Doray sa dyip. Isang sakay mula barahan hanggang sa may
simbahan. Tapos mula simbahan, isa pa uling dyip pa-Sangley. Kung
lalakarin, mga medya oras din. Delikado, gabi na. Ibinaba nya si Doray
sa kanyang pantalan. Bandang bukana ng iskinita ang bahay ng
kababata.

Naberdyin ka na ba, Intoy? Balita sa kin ni Berto, di pa raw.

Sya daw madami na. Yabang nun no? Madami na raw syang
na-ano. Eh, kung sinu-sino lang naman ang mga yun. Sina
Page 24 of 29

Jenny Kikay na inanakan ng mga kundoktor at drayber, si

Neneng Bayag na pekpek palit-bato, si Selyang Kuto na
tinatanggihan na sa basnig at si Che-Che Tatse, ekskyus lang
no, mas mataba pa sa akin yun. Ang mga type talaga ni
Baka la pala sya. Kaw, type mo ba ang tulad ko? ang parang
walang anong tanong ni Doray. Alam ni Intoy na si Bertong Baka ang
nagnguso kay Doray. Di nya alam kung matutuwa sya o magagalit sa
kaibigang washer. Di nya alam kung talagang nagmamalasakit sa
kanya ang kaibigan o ibinubugaw lang talaga sya. Di nya alam kung
nakikipagsyota na sa kanya si Doray o simpleng pinaglalakuan lang
sya

ng

tilapya

nito.

Sige, bukas, di ako pupunta sa barahan. Puntahan kita dyan sa

inyo.

Ha

,a

,e,

si

Berto,

Sus, pakipot pa to. Alam ko namang gabi ang alis ni Baka at

umaga na ang uwi. Basta, mga ala una, baka may makakita sa
atin,

e.

Iwan

mong

bukas

ang

pinto

mo.

May gusto rin ba sa kanya si Doray? O baka naman magpapaano lang

sa kanya? Kung magpapaano ito sa kanya, gusto ba talaga iyon ni
Doray o may bayad? Bisnes is bisnes ika nga ni Berto. Baka nga.
Ampanget. May bayad. Ibig sabihin nun di rin sya mahal. Pero,
nagbebenta naman ng tilapya si Doray sa kung sinu-sino lang, bakit
Page 25 of 29

hindi pa sya ang tumangkilik sa paninda ng kababata? Mabuti na yun,

kung sya man ang kakain ng tilapya ni Doray, gusto nya talaga ito.O
mahal

na

Halos

hindi

makatulog

si

siguro.

Intoy

nang

gabing

iyon.

At

napagpasyahan nya na kailangan nya ng pera. Kung sakaling humingi

ng kabayaran si Doray, hindi sya mapapahiya. At ang nasa isip nya nga
ay ang hanguin ang lahat ng tahong nya at ipapakyaw sa mga
nagtitinda sa kanilang kanto. Bagsak presyo na. Kahit tatlong daan,
payag na sya. Bibili sya ng pandesal at mantikilya, kapet asukal sa
panaderya sa kanto para may pagkain sila. Bibili rin sya ng shampoo at
sabong mabango. Puro sabong panlaba na lang kasi ang natitikman ng
kanyang ulo at katawan. Bibili rin sya ng Colgate. Baka amoy dagat pa
sya, nakakahiya naman. Baka maalat ang laway nya, nakakahiya
naman. Pag-alis ni Berto, saka sya maglilinis ng bahay. Baka
makahalata kasi ang kaibigan kung maaga nya itong gagawin.
Maglalaba rin sya ng kumot at punda. Ibinibilad nya sa araw ang banig
at

unan.

Mag-iipon

sya

ng

tubig-tabang.

Ngunit ngayon, pinatay ng alig ang sagot sa mahabang

paghihintay ni Intoy. Itutuloy pa ba nya? Ano ang ikakatwiran nya kay
Doray? Na wala syang pera? Paano kung gusto pala talaga sya ni
Doray at hindi ito nagpapabayad? Baka naman magalit sa kanya ito at
Page 26 of 29

isiping itinutuiring niya rin tulad ng pagturing ng sa kanya ng mga

mambabasnig?

Sige ang murang pa-Chavacano ni Mang Amor. Digrasyaw bo,

kabron!

Pinagpuputol ni Mang Amor ang mga pabitin at panabit. Si Intoy,

kinayas nya ang mga bila at poste. Tinanggal ang mga balat ng tahong
na wala nang laman. Lumalabo ang tubig sa tuwing babagsak sa burak
ang mga bungkos na patay na tahong. Awtomatiko at mabilis ang kilos
ni Intoy kahit wala sa loob ang trabaho. Lalo pang lumalabo ang tubig
sa mga laman ng tahong, lumulutang sa paligid na umaalsa mula sa
kinayas na tahong sa mga bila at posteng kawayan. Ilang oras lang at
malinis na ang dalawang pwesto ni Mang Amor. Bukas na nila itutuloy
ang paglilinis sa iba. Pahapon na. Gutom na sila at giniginaw hatid ng
hanging pasko. Nanguluntoy na ang kanilang balat sa kamay at
talampakan. Sugat-sugat ang kamay ni Intoy sa talim ng mga taliptip
at tahong. Di sya

naipagtangol ng manipis at magupok nyang

gwantes.

Gabi. May taklob ang nakahanda nang pandesal at mantikilya.

Katabi ng kanin at ulam na ipinagtabi ni Berto kaninang hapon bago ito
umalis para maghugas ng bus. May mainit na tubig sa termos.
Page 27 of 29

Nakahanda na rin ang tinging kape at asukal. Salamat sa isandaang

paunang bayad sa kanya ni Mang Amor sa paglilinis ng mga pwesto
maghapon. Ngunit hindi sya nakapaglinis ng bahay. Hindi nya rin
nalabhan ang kumot at punda ng unan. Di nya rin naibilad ang banig at
unan. May tubig-tabang na naigib si Berto. Pero di pa sya naliligo. Nagaasin na ang tubig-dagat sa katawan ni Intoy. Matigas na ang kanyang
buhok. Naaamoy ni Intoy ang sarili na maalat. Nasa gawing pintuan
lang sya. Nakaupo at nakaunat ang mga hitat binti sa tulay na
kawayan. Inaaninag sa liwanag ngmalamlam na bumbilya ang mga
sugat ng kamay. Mahapdi. Pero di na kumikirot. Sanay na sya.
Naramdaman nyang lumalangitngit ang tulay na kawayan. Iniluwa ng
dilim si Doray. Nanulay ang bango ng bagong paligong bagong dating.
Naka-shorts

at

Inalig

t-shirt

ito.

daw

Basa

pa

ang

halos

buhok.

lahat?

Oo e. Malas nga. Pati yung kapraso kong pwesto, di pinatawad.

May pinaglalaanan pa sana ako nun. Sige ang kukot nya sa sugat.
Gusto mong kumain? May kape dyan, pandesal at mantekilya.

Hinawakan ni Doray ang kanyang kamay. Sinuri ang mga sugat.

Hinalikan

Page 28 of 29

ito.

Inakay

sya

paloob

ng

bahay.

A,

Hayaan

Doray,

mo

na,

makakabawi

Pininid ni Doray ang pinto.

Page 29 of 29

kasi

ka

rin

sa

susunod.