Blm 2: Bir Boyutta Hareket

Kavrama Sorular
12345-

Hareketli bir cismin yer deitirmesi ile ald yol aynmdr?

Hz ile srat arasndaki fark nedir?
Ortalama ve ani hz arasndaki fark nedir?
Ne zaman ortalama hz (ivme) ani hza (ivmeye) eit olur?
Hz 2 m/s olan bir sinein mi, yoksa hz 50 m/s olan bir kamyonun mu ivmesi daha
byktr?

Konu erii
Sunu
2-1 Yer deitirme, Hz ve Srat
2-2 Ani Hz ve Srat
2-3 vme
Ortalama vme
Ani vme
2-4 Bir Boyutta Sabit vmeli Hareket
2-5 Serbest Dme

Sunu
Hareket, bir cismin konumundaki srekli deiimi temsil eder. Mekanikte bir cismin
hareketini incelerken yapmak istediimiz ey hareketli cismin konumunu zamann fonksiyonu
olarak bulmaktr.
Bir doru boyunca hareket eden cismin konumunu belirlemek iin bir, dzlemde hareket eden
bir cisim iin iki ve uzayda hareket eden bir cisim iin ise tane uzunluk boyutuna ihtiya
duyarz.
Boyut Says
Bir Boyut
ki Boyut
Boyut

Uzunluk Boyutu
[L]
[L].[L]
x,y
[L].[L].[L]

Koordinatlar
x
x,y,z

rnek
Trenin hareketi
Arazi zerindeki hareket
Uan hareketi

Bu blmde Bir Boyutta Hareket baln kullanmamzn sebebi, hareketin sadece bir
doru boyunca yani bir boyutta olduunu varsayacaz. Dolays ile hareketli cismi
tanmlamak iin sadece bir tane uzunluk boyutuna ihtiyacmz olacaktr. Hareketi bir boyutta
tanmladktan sonra bu tanmlamalarmz sonraki blmlerde inceleyeceimiz iki ve
boyuttaki harekete kolaylkla uyarlayabiliriz.
Hareketi incelerken iki kabl yapacaz: Birincisi, hareket eden cismin byklne
baklmakszn cismi noktasal parack olarak ele alacaz. Genel olarak parack ile ok
kk, noktasal bir ktleyi anlayacaz. kincisi ise srtnmeyi ihmal edeceiz.
Bu blmde hareketli cismin bir doru boyunca hareket ettiini varsayp sras ile yer
deitirme, hz ve ivme kavramlarn tanmlayacaz. Daha sonra sabit ivmeli hareketi
ayrntl olarak inceleyeceiz.
Son blmde ise bir boyutta sabit ivmeli hareketin bir
uygulamas olan serbest dme problemini inceleyeceiz.
Blm 2: Bir Boyutta Hareket, Hazrlayan: Dr. H.Sar

1/11

Gncel: Temmuz 2008

http://eng.ankara.edu.tr/~hsari

2-1 Yer deitirme, Hz ve Srat

Bir paracn hareketi, uzaydaki konumu her an biliniyorsa tamamen bellidir. Konumun
zamana gre nasl deitiini biliyorsak buradan cismin hzn, bu hz deerinin de yine
zaman iinde nasl deitiinden cismin ivmesini bulabiliriz. vmesi bilinen cismin ise
zerine etki eden kuvveti, ileriki konularda greceimiz gibi, Newtonun 2. kanunun
kullanarak ok kolay bir ekilde bulabiliriz. Bu sebepten dolay hareketli cisimleri incelerken
ilk yapacamz ey cismin konumunu, uygun koordinat sistemi kullanarak belirlemektir.
Hareket, doru boyunca oluyorsa, yani bir boyutta gerekleiyor ise, vektrel gsterimi
kullanmadan hareketi tam olarak tanmlayabiliriz. Doru zerinde bir referans noktas
seersek, hareketli cismin konumunu bu referans noktasna gre tanmlayabiliriz. Cisim x
ekseni ynnde hareket ediyorsa yer deitirmesi negatif, +x ekseni ynnde hareket ediyorsa
pozitif olacaktr. Dolays ile hareketli cismin yn ve yer deitirme byklklerine ilikin
istediimiz btn bilgileri edinebiliriz.

-x

+x

Yer deitirme, hareket eden bir cismin ilk (xi) ve son (xs) konumu arasndaki fark olarak
tanmlanr. Yani x=xs-xi
ti

ts

+x
Yer deitirme: x=xs-xi

x=xs-xi
xi

xs

Eer xi=xs ise yerdeitirme x=0 olur..

Hareket eden paracn ald yol ile paracn yer deitirmesi ayn eyler deildir ve
birbirine kartrlmamaldr. rnein bir cisim A noktasndan harekete balasn ve B
noktasna ulatktan sonra geri dnp tekrar A noktasna dnsn. Burada cismin ald yol
2ABdir ama yer deitirmesi sfrdr. Vektrler konusu incelendiinde yer deitirmenin
vektrel, alnan yolun ise skaler bir nicelik olduunu greceiz.

2-2 Ani Hz ve Srat

Fizikte yn ve bykl olan cisimleri vektrlerle, sadece bykl olan nicelikleri ise
skaler saylarla gsteririz. rnein ktle skaler bir niceliktir ve sadece byklnn
verilmesi yeterlidir. Bunun yannda hareketli bir cismin hzndan bahsederken hzn sadece
bykln vermek yeterli deildir, nk bykl kadar hzn yn de nemlidir. Hzn
Blm 2: Bir Boyutta Hareket, Hazrlayan: Dr. H.Sar

2/11

Gncel: Temmuz 2008

http://eng.ankara.edu.tr/~hsari

byklne Srat denir ve skaler bir niceliktir. Bunun yannda Hz vektrel bir niceliktir ve
byklnn yannda ynnn de belirtilmesi gerekmektedir. Bu konu Blm 4de ayrntl
olarak anlatlacaktr.

a) Ortalama Hz
Bir cisim t zaman aralnda x kadarlk bir yer deitiriyor ise ortalama hz xin tye
oran olarak tanmlanr. Diyelim ki hareketli bir cisim t=ts-ti zaman diliminde xi
konumundan (A) xs konumuna (B) yerdeitirsin.
ti

ts

xi: ilk konum

xs: son konum
ti: ilk llen zaman
ts: son llen zaman
x=xs-xi iki konum fark, yer deitirme
t=ts-ti iki konum arasnda geen zaman

x=xs-xi
xi

xs

Bir cismin hareketini gzmzde daha iyi canlandrabilmek iin konum-zaman grafiini
izmek faydal olacaktr. Bu grafikte yatay eksen geen zaman (t), dey eksen ise konumu
(x) gstermektedir.
yer deitirme, x
xs

xi

zaman, t

ti

ts

t=ts-ti
Bu cismin AB arasndaki ortalama hz (vort)

x xs xi
=
eklinde tanmlanr.
t ts ti
Ortalama hz grafiksel olarak aadaki ekilde gsterebiliriz. Bu grafikten grld gibi
ortalama hz hesab yaplrken cismin t zaman aralndaki xs ve xi konumlar dikkate alnr
ve cismin bu zaman aral iindeki herhangi bir andaki konumlarnn detay, dolays ile de
herhangi bir noktadaki hz gz ard edilir.
yer deitirme, x
B
xs
Ortalama Hz = ort =

xi

x=xs-xi

Eim =
zaman, t

t=ts-ti

ti
Blm 2: Bir Boyutta Hareket, Hazrlayan: Dr. H.Sar

3/11

ts

x xs xi
=
= ort
t ts ti
Gncel: Temmuz 2008

http://eng.ankara.edu.tr/~hsari

Hz, [ hz ] =

[uzunluk ] = [ L]
[ zaman] [T ]

boyutundadr ve SI birim sisteminde birimi metre/saniye veya

ksaca m/s dir.

rnek 2.1

Ortalama Hz Hesab: x ekseni boyunca hareket eden bir paracn konumu

ti= 1 s de xi=12 m ve ts=3 s de xs= 4 m dir. Bu zaman aralnda paracn yer
deitirmesini ve ortalama hzn bulunuz.

zm:
x = x s xi = 4m 12m = 8m

v=

x x s xi 4m 12m
8m
=
=
=
= 4m / s
t
t s ti
3s 1s
2s

nemli Not! Dikkat edilecek olursa ortalama hz, hareketli paracn ti ve ts zaman
aralndaki hznn ayrntlarn vermemekte, sadece ortalama deerini
vermektedir. Bu zaman aral iersinde cisim ksa bir sreliine durmu da
olabilir (rnein t=3,5. saniyede), ama ortalama hz bu bilgiyi bize vermez!
Ortalama hz tanmnn bu eksikliinden dolay ani hz tanmna ihtiya duyulur. Ani hzda
hareketli paracn ortalama hz deerinden ziyade herhangi bir t anndaki hz bulunabilir.

b) Ani Hz
Bir paracn hzn, sadece snrl bir zaman aralndan ziyade, herhangi bir t annda
tanmlamak istediimizde ani hz tanmn kullanrz. Bunun iin matematikte kullanlan
diferansiyel hesap kavramn (rnein trev, integral gibi) kullanmamz gerekecektir.
Ani hz (v), yukardaki ortalama hz ifadesinde zaman, t, sfra yaklarken x/t orannn
limit deeri ile ifade edilir.

yer deitirme, x
x dx
=
t dt
Herhangi bir t annda cismin hzn veren ifade

lim t 0

xs

P
xi

t=ts-ti

A
ti

zaman, t

ts

Matematik gsterimde bu limite xin tye gre trevi denir ve dx/dt olarak yazlr. Ani hz
hesaplayabilmek iin yer deitirmeyi (x) zamann fonksiyonu x(t) olarak bilmemiz
gerekmektedir.
Blm 2: Bir Boyutta Hareket, Hazrlayan: Dr. H.Sar

4/11

Gncel: Temmuz 2008

http://eng.ankara.edu.tr/~hsari

Trev ile ilgili birka hatrlatma: Eer elimizde y(t)=Atn+C eklinde ok genel bir
fonksiyon var ise (Burada A ve C birer sabit, n ise tamsay) bu fonksiyonun (y)
deikene (t) gre trevi
dy
= nAt n 1
dt

eklinde tanmlanr. rnein y(t)=6t3-5 gibi bir fonksiyonumuz varsa bu

fonksiyonun zamana gre trevi
dy
= 3.6t 31 = 18t 2 bulunur.
dt

rnek olmas asndan eer yukardaki y(t) fonksiyonu hareketli bir cismin
konumunu (metre cinsinden) zamann (saniye) fonksiyonu olarak ifade ediyor
ise ve biz cismin t=2 saniyedeki hznn ne olduunu bulmak istiyorsak
yapacamz ey konum fonksiyonunun zamana gre trevini almak ve
istenilen t zamann fonksiyonda yerine koyup o andaki ani hz bulmak
olacaktr.
dy
Hz ifadesi v(t ) =
= 3.6t 31 = 18t 2 m / s .
Bu, cismin hzn zamann
dt
fonksiyonu olarak vermektedir. Herhangi bir andaki hz bulmak istersek v(t)
ifadesinde t yerine hz bulmak istediimiz an yerletirip cismin ani hzn
bulabiliriz.
Cismin t=2 saniyedeki ani hz (m/s birimiyle)

v(2 s ) =

dy
dt

t =2 s

= 18(2 s ) 2 m / s = 72m / s bulunur.

Not: Eer cismin hz sabit ise ortalama hz ile ani hz deerleri birbirine eit olur.
Bundan byle hz terimini, ani hz anlamnda kullanacaz.

3-3 vme
Bir paracn hz zamanla deitiinde, paracn ivmelenmekte olduu sylenir. vme,
hzdaki deiimin lsdr. Hareketli cismin hznn byklnn ivme ile ilgisi yoktur,
nemli olan hzdaki birim zamandaki deiim miktardr.
v1

v2

Blm 2: Bir Boyutta Hareket, Hazrlayan: Dr. H.Sar

v3

5/11

v4

v5=0

Gncel: Temmuz 2008

http://eng.ankara.edu.tr/~hsari

v1 > v2 > v3 > v4 > v5

Yukardaki cismin hz zaman icersinde deitiinden ivmelenmekte olduu sylenir.
a) Ortalama vme:

Bir cismin ortalama ivmesi, aort, t=ts-ti zaman aralndaki cismin hzndaki deiime, v=vsvi, oran olarak tanmlanr.
v vs vi
Ortalama vme= aort =
=
t ts ti

v= 5 m/s

v= 5 m/s

v= 5 m/s

a= 0

Hz hesabnda konum-zaman grafii

izdiimiz gibi cismin hzndaki
deimeyi daha iyi grebilmek iin de
hz-zaman grafigini izeriz.

v=2 m/s

v=1 m/s

a 0
hz, v

vs

vi

v=vs-vi

zaman, t

t=ts-ti
ti

[uzunluk ]

hiz ]
[ zaman] [uzunluk ] [ L]
[

=
=
=
vme, [ivme ] =
[ zaman] [ zaman] [ zaman]2 T 2
sistemindeki birimi metre/(saniye)2 veya ksaca m/s2 dir.

ts
boyutunda

olup

SI

birim

b) Ani vme:
Ani ivme, ani hzda olduu gibi, t zaman aralnn sfra yaklat durumdaki ivme olarak
tanmlanr.
v dv
a limt 0
=
t dt

Hz ile zaman arasndaki ilikiye bir rnek verelim. Aadaki grafiin hareketli bir cismin
hz-zaman erisini verdiini dnelim. Hzdaki deiimleri dikkate alarak cismin ivmezaman grafiini aadaki ekilde elde edebiliriz.

Blm 2: Bir Boyutta Hareket, Hazrlayan: Dr. H.Sar

6/11

Gncel: Temmuz 2008

http://eng.ankara.edu.tr/~hsari

t
a
t3
t1

t2

vmenin sfr olduu ve sfrdan farkl olduu durumlar zetlersek:

a=0 ise

a=sabit ise

a=(vs-vi)/t=0 dan
vs=vi

a=(vs-vi)/t ifadesinden
vs=vi+at, hzdaki art at kadar
veya birim zamanda a kadardr

Not: Eer cismin ivmesi sabit ise ortalama ivme ile ani ivme deerleri birbirine eit olur.
Bundan sonra ivme terimini, ani ivme anlamnda kullanacaz.

2-4 Bir Boyutta Sabit vmeli Hareket

Bir boyutlu hareketin basit bir tipi, ivmenin sabit olduu durumdur. vme sabit olduundan
ortalama ivme ani ivmeye eittir. Bu tr harekette hz hareketin bandan sonuna kadar ayn
oranda artar (veya azalr).
Sabit ivmeli hareket (a=sabit)

vmesiz hareket (a=0)

vx

vx
axt
vxs

vxi
0

vxi
t

vxi
t

vxs
t

Bir boyutta sabit ivmeli hareket yapan bir cismin hareketinine ilikin a, v, t, x niceliklerini
veren ifadeleri tretirsek:
v vs vi
=
a=
t ts ti
ti=0 alrsak (zamann balancn istediimiz gibi seme zgrlne sahibiz ve bu zaman
sfr olarak seebiliriz, bu hesaplamalar deitirmez!)
Blm 2: Bir Boyutta Hareket, Hazrlayan: Dr. H.Sar

7/11

Gncel: Temmuz 2008

http://eng.ankara.edu.tr/~hsari

a=

Dolays ile ivme bu hali ile

vs vi
t

eklinde sade bir biimde ifade edilebilir.

vs = vi + at

vme ifadesi dzenlenirse

.............................................................1

xs xi
t
lk ve son hzlar biliniyor ise, ivme sabit olduundan ortalama hz ilk ve son hzlarn
v +v
ortalamas ort = i s eklinde de ifade edebiliriz.
2

ort =

Ortalama hz tanm

xs-xii ekip yukardaki ortalama hz ifadesini kullanrsak,

1
xs xi = (vi + vs )t ........................................................2
2
1. eitlii 2. eitlikte yerine koyarsak
1
xs xi = vi t + at 2 ...................................................3
2
Zaman iermeyen eitlik elde etmek iin
t=

1. denklemden zaman bulup

vs vi
a

2. denklemde yerine koyarsak

v v
v 2 vi2
1
xs xi = (vi + vs )( s i ) = s
a
2
2a

vs2 = vi2 + 2a( xs xi ) ....................................................4

elde edilir. 1- 4 denklemleri, sabit ivmeli, bir boyutlu hareketle ilgili herhangi bir problemi
zmek iin kullanlabilen kinematik ifadelerdir.
rnek 2.2

Uak gemisine ini: Bir jet, uak gemisine 140 mil/saat (63 m/s) hzla iniyor ve
2 saniye iinde duruyor.
a) uan ivmesi nedir?
b) Bu sre iinde uan yer deitirmesi nedir?

zm:

a)
a=

vs vi 0 63m / s
=
= 31,5m / s 2
2s
t

b)
1
1
xs xi = (vi + vs )t = (63m / s + 0).2s = 63m
2
2
Blm 2: Bir Boyutta Hareket, Hazrlayan: Dr. H.Sar

8/11

Gncel: Temmuz 2008

http://eng.ankara.edu.tr/~hsari

Sabit ivmeli harekette hz deerinde srekli bir art sz konusudur. Bu art miktar da birim
zamanda ivmenin bykl kadardr.

2-5 Serbest Dme

Bir boyutta gerekleen sabit ivmeli harekete en gzel rnek serbest dmedir. Yeryz
zerinde btn cisimler serbest brakldklar zaman hemen hemen sabit bir ivme ile yere
doru derler (srtnmeyi ihmal ettiimiz iin cisimlerin younluk ve byklklerine
baklmakszn hepsinin ivmelenmesi g kadar olacaktr. Bunu, elde edilen kinematik ifadelerin
hibirinde ktlenin yer almadndan da grebiliriz)
Yerin ktle ekiminden kaynaklanan bu ivmeye yerekimi ivmesi denir ve g sembol ile
gsterilir. Yerin yzeyinde gnin bykl yaklak olarak 9,80 m/s2dir ve her zaman
aaya, yerin merkezine dorudur. Yani yeryz zerinde serbest dmeye braklan btn
cisimlerin bir saniyede hzlarndaki art miktar 9,80 m/s dir (m/s2 deil!).
g=9,80 m/s2

Gerekte gnin deeri yksekliin artmas ile azalr. Ayrca g enlem ile de hafif deimeler
gsterir. Ama bu dersin kapsamnda bu farkllklar dikkate almayacaz.
rnek 2.3

Durgun halden serbest dmeye braklan bir cismin 1 saniye sonraki hz

a) Dnyada
b) Ayda
nedir? (Aydaki ktle ekim ivmesi yerin 1/6 s kadardr)

zm:

h
Ay
a=-g/6

Dnya
a=-g

v 0m / s
v s vi
9,8m / s 2 = s
v s = 9,8m / s bulunur.
1s
t
v 0m / s
g v vi
b) a a = = s
1,6m / s 2 = s
v s = 1,6m / s bulunur.
6
t
1s

a) a d = g =

Cisimler serbest dme halinde iken, yerekiminden dolay, aa doru bir ivmeye sahip
olacaklardr. Ayn ekilde yukar veya aa doru frlatlan cisimler de frlatldktan sonra,
durgun halden serbest dmeye braklan bir cisim ile ayn ivmenin etkisi altnda kalr.
Serbest den cisimleri incelediimizde yapacamz kabuller:
Blm 2: Bir Boyutta Hareket, Hazrlayan: Dr. H.Sar

9/11

Gncel: Temmuz 2008

http://eng.ankara.edu.tr/~hsari

Hava direnci ihmal edilir

Yerekimi ivmesinin ykseklikle deimedii

Ayrca serbest dme hareketi dey dorultuda olduu iin konumu (yani yer deitirmeyi) y
koordinat ile gstereceiz ve yukar yne pozitif y ekseni diyeceiz. Pozitif y ekseni yukar
doru olduundan, yerekimi ivmesinin iareti negatiftir (yani aa doru). Koordinatlar bu
ekliyle setiimizde tek boyutta sabit ivmeli hareket iin trettiimiz kinematik denklemleri
aadaki ekilde yazabiliriz.
x=y, xs=y, xi=yi
a= -g
+y

-g

v=vi-gt

1
y = yi + (v + vi )t
2
1
y = yi + vi t gt 2
2
v 2 = vi2 2 g ( y yi )

-y

imdi yukar doru bir vi hz ile, dey olarak frlatlan bir paracn hareketini inceleyelim.
v=0 m/s
y=ymax=h

v
vi

t1

t2

vi
yi=0

t1

t2

-vi

Maksimum ykseklie kma zaman (t1)

g=
Tepede hz sfr (v=0) olacandan

g=

v vi
t1

vi
Buradan
t1

t1 =

vi
g

bulunur.

k ve ini sreleri eit olacandan toplam uu sresi (t2), t2=2t1 ye eit olacaktr.
Dolays ile

t2 =

2vi
g

bulunur.

Maksimum ykseklik,
Blm 2: Bir Boyutta Hareket, Hazrlayan: Dr. H.Sar

10/11

Gncel: Temmuz 2008

http://eng.ankara.edu.tr/~hsari

v 2 = vi2 2 g ( y yi ) ifadesinden
yi=0 ve tepede v=0 olacandan
v 2 = vi2 2 gymax ymax =

rnek 2.4

vi2
bulunur.
2g

Bir ta bir binann tepesinden dey ve yukar ynde 20 m/s lik ilk hzla
frlatlmtr. Bina 50 m yksekliindedir.
a) Tan maksimum ykseklie ulamas iin geen zaman,
b) Maksimum ykseklii,
c) Tan atld seviyeye geri gelmesi iin geen zaman,
d) Tan bu andaki hzn,
e) t=5 saniyede tan hzn ve konumunu bulunuz.

zm:
a) v=vi-gt=0 => (20 m/s)-(9,8 m/s2).t1=0 Buradan t1=2,04 saniye bulunur.

b) y=vit-1/2)gt2

=>

ymax=(20m/s).(2,04s)-(1/2)(9,8 m/s2).(2,04s)2 => ymax=20,4 m.

c) t2=2t1=2.(2,04s)=4,08 s
d) v=vi-gt => v=(20m/s)-(9,8m/s2).(4,08s) => v=-20m/s
e) v=vi-gt => v=(20m/s)-(9,8m/s2).(5s) => v=-29m/s
y=vit-(1/2)gt2 => y=(20m/s).(5s)-(0.,5).(9,8m/s2).(4s)2 => y=-22,5m
Blm 2nin Sonu
Kaynak:

Bu ders notlar,
R. A. Serway ve R. J. Beichner (eviri Editr: K. olakolu), Fen ve Mhendislik iin
FZK-I (Mekanik), Palme Yaynclk, 2005.
kitabndan derlenmitir.

Blm 2: Bir Boyutta Hareket, Hazrlayan: Dr. H.Sar

11/11

Gncel: Temmuz 2008

http://eng.ankara.edu.tr/~hsari