HASAN

L YCEL KLASKLER DZS

ADAM SMITH
MLLETLERN ZENGNL
NGLZCE ASLINDAN EVREN:

HALDUN DERN

SUNU: PROF.DR. GLTEN KAZGAN

Milletlerin Zenginlii
ADAM SMITH
zgn ad: THE WEALTH OF NATIONS
redaksiyon okumas: BARI ZEREN
grsel ynetmen: BROL BAYRAM
grafik tasarm ve uygulama: TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI
TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI
istiklal caddesi, no: 144/4 beyolu 34430 istanbul
Tel. (0212) 252 39 91
Fax. (0212) 252 39 95
www.iskultur.com.tr

Genel Yayn: 1086

Hmanizma ruhunun ilk anlay ve duyu merhalesi, insan varlnn en mahhas ekilde ifadesi
olan sanat eserlerinin benimsenmesiyle balar. Sanat ubeleri iinde edebiyat, bu ifadenin zihin
unsurlar en zengin olandr. Bunun iindir ki bir milletin, dier milletler edebiyatn kendi dilinde,
daha dorusu kendi idrakinde tekrar etmesi; zek ve anlama kudretini o eserler nispetinde artrmas,
canlandrmas ve yeniden yaratmasdr. te tercme faaliyetini, biz, bu bakmdan ehemmiyetli ve
medeniyet dvamz iin messir bellemekteyiz. Zeksnn her cephesini bu trl eserlerin her
trlsne tevcih edebilmi milletlerde dncenin en silinmez vastas olan yaz ve onun mimarisi
demek olan edebiyat, btn ktlenin ruhuna kadar iliyen ve sinen bir tesire sahiptir. Bu tesirdeki fert
ve cemiyet ittisali, zamanda ve meknda btn hudutlar delip aacak bir salamlk ve yaygnl
gsterir. Hangi milletin ktpanesi bu ynden zenginse o millet, medeniyet leminde daha yksek bir
idrak seviyesinde demektir. Bu itibarla tercme hareketini sistemli ve dikkatli bir surette idare etmek,
Trk irfannn en nemli bir cephesini kuvvetlendirmek, onun genilemesine, ilerlemesine hizmet
etmektir. Bu yolda bilgi ve emeklerini esirgemiyen Trk mnevverlerine kranla duyguluyum.
Onlarn himmetleri ile be sene iinde, hi deilse, devlet eli ile yz ciltlik, hususi teebbslerin
gayreti ve gene devletin yardm ile, onun drt be misli fazla olmak zere zengin bir tercme
ktpanemiz olacaktr. Bilhassa Trk dilinin, bu emeklerden elde edecei byk fayday dnp de
imdiden tercme faaliyetine yakn ilgi ve sevgi duymamak, hibir Trk okuru iin mmkn
olamyacaktr.
23 Haziran 1941

Maarif Vekili

Hasan li Ycel

Adam Smith ve "Milletlerin Zenginlii" zerine

"ktisadi Dnce Tarihi" zerine gnmzde yazlm bir kitab elinize aldnzda, gnmzn
modasna uyarak en ok atf alan iktisatnn kim olduunu merak edebilirsiniz. sim dizinine
baktnzda A. Smith'in, bazen Keynes, arasra da Karl Marx ile birlikte bu balamda rekor krdn
grrsnz. Smith'in "Milletlerin Zenginliinin Mahiyeti ve Nedenleri zerine bir Aratrma (An
Inquiry into the nature and Causes of the Wealth of Nations) balkl kitab (bundan sonra Milletlerin
Zenginlii) ilk yaynlandndan (1776) gnmze tam 230 yl geti. Fakat Smith zerine ya da kitab
zerine yaplan incelemeler hl sryor. amzn kreselleen iktisat kuramn ve politikalarn
belirleyen Neoliberal "paradigma"nn kavramsal erevesi de (neo neoklasik iktisat) neoklasik
iktisat, bu sonuncu da A. Smith kaynakl olduu lde, "Milletlerin Zenginlii" hl temel kaynak
kitap olma zelliini koruyor. Oysa bu arada iktisadi dncede devrimsel deimeler yaratan Karl
Marx'tan da, John Maynard Keynes'den de kreselleen dnyaya iktisat politikalarn belirleyici bir
kavramsal ereve pek kalmad. A. Smith'in zellii kapitalizmin drtleri ile piyasa ekonomisi
arasndaki ilikilerin niteliini ok iyi anlam olmasnda, insan davranlarn bilgece kavramasnda
yatyordu. ktisat dncesinde yerinin belki de dibe vurduu, sosyalizmin ya da denetimli
ekonominin ykselie getii, Byk Dnya Bunalm dnemi ve izleyen yllarda dahi, en azndan
iktisat biliminin kurucusu olarak yerini korudu. Nedeni, tam serbest piyasa ekonomisinin yol at
"vahi kapitalizm" yergi konusu olsa da, piyasa ekonomisinin btnsel ve sistemli incelenmesinin
balatcs olarak iktisat bilimindeki yerinin her dnemde geerli kalmasyd.
I - Dnemin Toplumsal Ekonomik Ortam
A.Smith yaad yllarda (1723-1790) ngiltere'nin ve Bat Avrupa'nn (bata Fransa) her anlamda
zenginlemesine ve ykseliine, piyasa ekonomisinin douuna, devrim yaratan bilimsel bulularna
ve bunun getirdii teknolojik deimelere tank oldu; bu arpc yaratlara edebiyat, resim ve mzik
alanndaki yaratlar elik ediyordu. ngiltere'de ve genelde B. Avrupa'da zenginleme ve yaratcla
elik, bireyci davranlar ve yeni gelien piyasa ekonomisinden gelmekteydi. A. Smith'in doduu,
yaad ve niversitelerinde ders verdii (Edinburgh ve Glasgow) skoya ise bu yeniliklerde ba
eken bir roldeydi.
Bu yeni bir tabloydu; bu tablodaki eler, ayn zamanda gemi dzeni ykyor, ama (J.
Schumpeter'in tanmyla) bir "yaratc ykclk" yapyordu. Zenginleme ngiltere mparatorluu'nun
genilemesine elik ediyor, bu genileme corafi keifler ve fetihlerle birlikte gidiyordu. Pasifik
Okyanusu (Kanada, Avustralya, Yeni Zellanda'dan Kaliforniya kylarna) ile Afrika ktasna
keiflerle, Akdeniz'de Cebelitark boaz, Malta fetihlerle imparatorluk alann geniletirken, Londra
gemicilik ve finans merkezi olarak Amsterdam'n yerini ele geiriyordu.
ngiltere mparatorluu genilemesini srdrrken, bir yandan sanayide byk fabrika retimine
geii hazrlayan bir dizi yenilie imza atlyor, tarmda byk iftlik retimini krl klan yeni
retim biimi ortaya kyordu; bir yandan Amerikan kolonilerinde bamszlk sava srerken
Fransz htilali'ni (1789) hazrlayan olaylar ve dnce akmlar ortaya kyordu. "Milletlerin
Zenginlii" kitabnn yaynlanmasyla Amerikan kolonilerinde bamszln ilannn ayn tarihe
rastlamas (1776) ilginti. Dier ilgin bir nokta, A. Smith'in Paris'te Fransz htilali'nin dnsel
hazrlayclarndan biri olduu kabul edilen Fizyokrat'lardan Dr. F. Quesnay ve J. Turgot ile
karlamas ve iktisat retilerini tartma olana bulmas oldu. Dr. Quesnay, ekonomide makro
dzeydeki karlkl balar ortaya koyarken, Turgot bir dizi ekonomi kuramnn temellerini atmt.
A.Smith'in iinde yaad toplumsal ve ekonomik ortam yeni bir dnyann doduunu

gsteriyordu; tanklk ettii, bireyciliin ve piyasa ekonomisinin, corafi keifler ve

bilimsel/teknolojik bulularla tarmda ve sanayide retim art yoluyla zenginletirdii bir ortamd.
Yklan ortaan feodal dnyasnn dzeni ok farklyd. Herkesin bu rgtl dnyada yeri
belliydi: rgat kylnn toprak sahibi soylu ve tarm reticisi ifti karsnda geleneksel grevleri ve
haklar, kentlerde ustalar ile raklarn, tccarlarn toplum iindeki yerleri, grevleri ve haklar
belliydi. Ayrca kilise retisi, Tanrnn toplumsal dzeni salamak zere, gerekli ilerin yaplmas
yolunda herkesin yerini belirlediini telkin etmekteydi. Tepedeki imparator ya da kral ise, tanrsal
yetkilerle bu dzeni korumakla ykmlyd. Yani toplumsal dzen, Tanrdan kaynaklanan yetkileri
kullananlar yoluyla salanyor diye kabul edilmiti. Bu dzen Rnesans, Reformasyon gibi toplumsal
dnmleri getiren hareketlerle yok olmutu.
Bat Avrupa'da; 15. yzyldan itibaren corafi keifler ile smrgecilik sayesinde altn ve gmn,
yeni birok bitkinin (ttn, domates, patetes gibi) Avrupa topraklarna akmas, kle ve mal ticareti,
finansn geliimi ile birlikte yryen merkantilizm, feodal yapnn yklmasnda kmsenmeyecek
bir rol oynamt. Getirdii zenginleme bunun yrtcs olan tccar snfn "imtiyazl yeni bir
snf"a dntrrken para, faiz, finansman gibi yeni konular da gndeme tamt. Daha 16.
yzylda J. Bodin parann miktar teorisinin basit bir biimini ortaya koyuyor, kilisenin "adil faiz"
anlay dnda faiz uygulamalar devreye giriyordu. Venedik'te bankaclni ilkel biimleri
uygulanmaya balyorsa, bunun gerisinde merkantilizmin d ticaret ve bunun uzants olan i retim
rgtlenmeleri yoluyla gerekletirdii zenginleme yatyordu. Ne var ki, 18. yzylda artk tccar
snfn devletin imtiyazlarla (tekel gcyle) donatmas kadar, merkantil retinin her alanda yeni
ykselen sanayi giriimcisi snf ile uyumazl da vard.
Uyumazln bir nedeni "zenginlik kayna" balamnda ortaya kyordu: Merkantilistler iin
zenginlik kayna ihracatn ithalt amasnda, yani d ticaret fazlas vermede yatmaktayd. Altn para
sistemi dnyasnda bu, lkeye altn girii olmas, bylece faiz haddinin de dk kalmas demekti.
Ksacas, lkeye altn girii, altn birikimi zenginlik kaynayd. Bu nedenle devlet d ticarete
mdahale etmeli, bu zenginlik kayna korunmalyd.
Fransa'da Fizyokratlar, oysa, zenginlik kaynan retimde bulmu ama hem toprak rantn, hem
ii cretini hem de sermayenin krn/faizini deyecek kayna yaratabildii iin, bunu tarm
retimiyle snrlamt. A. Smith, zenginlik kaynan altn birikimi yaratan d ticaret fazlasnda
gren merkantilistlere ne kadar kzyor olmal ki, "Milletlerin Zenginlii"nin ierdii be kitabn
(ksmn) birini merkantilizmin eletirisine ayrmt.
Zaten ada D. Hume (1711-1776) d ticaret fazlasnn, para arz genilemesi yaratmasyla ortaya
kacak otomatik srecin, bunu tersine evirecek deiimler getireceini gstermiti. Yani, devletin
bu nedenle d ticarete mdahale etmesi yersizdi. nk altn girii srdrlemeyecek bir birikim
arac olacak demekti. Ayrca devlet tccarlar iin snfsal imtiyazlar, tekeller yaratyor, loncalar
koruyor vb. birok alana mdahale ediyordu; oysa yeni ykselen sanayici - giriimci snf gzard
ediyordu.
A.Smith merkantilizmin savlarn eletirip reddederken, Fizyokratlarla bulutuu ve ayrld
noktalar vard. Fizyokratlar gibi zenginlemenin kaynan emek ve retimde gryor, ama tek
zenginlik kaynann toprak ve tarm retimi olduunu, dier alanlarn (toprak rant yaratmad
iin) ksr saylmas gerektiini reddediyordu. Milletlerin zenginlemesinde tarm, imalat ve ticaret
sral aamalar olarak birlikte rol oynamaktaydlar.
A.Smith'in "Milletlerin Zenginlii" kitabnda ortaya koyduu kavramsal ereve ve ekonomik

zmlemelerde, iinde yaad bu ok renkli toplumsal/ekonomik ortamn yadsnamaz bir pay

vard. Bireycilie dayal, devletin mdahalesini gerektirmeden giderek zenginleen yeni bir dnya
douyordu.
II- andaki dnce akmlar:
Yukarda incelenen bireyci, giriken ve yaratc glerin ykseldii, eski feodal dzenin "Tanrsal
dzeni"nin artk yok olduu toplumsal-ekonomik ortamda, zm gereken iki sorun bulunuyordu:
Biri, merkantilizmin youn devlet mdahalesi yoluyla yeni ykselen imalat sanayindeki giriimcilere
koyduu engellerin ortadan kaldrlmasyd. kincisi, bireyci / karc ortamn nasl olup da "kaotik
bir ortam" yaratmadan kendi dzenini kurduunun, genel bir zenginleme yaratabildiinin izah
edilmesiydi.
Merkantilizmin tccarlara salad tekel ayrcalklarnn kaldrlmas ile d ticaret ve loncalar,
yoksullara yardm kanunlar gibi emek piyasalarna devlet mdahalelerinin kaldrlmas konusunda
"serbest rekabet"in stnlnn ortaya konmas gerekiyordu.
Nasl gnmzde Neoliberalizm/neo-neoklasik iktisat erevesinde sosyal devlet ve mdahaleci
Keynesci politikalarla birlikte, bata mali piyasalar ve d ticarete devlet mdahalesi ykl kalknma
iktisad politikalar, (daha sonraki deyimle) tam rekabetin stnl savyla (ABD ve ngiltere
nclnde) ortadan kaldrldysa, benzer bir talep merkantilist politikalara kar A. Smith
tarafndan ortaya konuyordu. Ayn ekilde, nasl gnmzn dev boyutlu Bat ve Uzak Dou
irketlerinin btn piyasalarn (mal, hizmet, sermaye) serbestlemesi talebi neoliberal politikalarn
temelinde yatyorsa, A. Smith'in dneminde de yeni ykselen imalat / giriimci snfn taleplerini A.
Smith merkantilizmin mdahaleci politikalarna kar savunuyordu. Arada yine de ok nemli bir
farkn bulunduunu belirtmek gerekir. A. Smith yeni ykselen toplumsal-ekonomik ortamda devrimci
deimeler getirmeye aday bir snfn, merkantilist boucu devlet mdahelelerine kar karlarn
savunuyordu. Yoksa zaten dev boyuttaki egemen irketlerin ulus devletlerin varln, dayanaklarn
sarsan karlarn koruyor deildi. Ayrca, zenginliin kayna olarak d ticaret fazlas verip lkeye
altn girii salamann yeni bulularla retimi artrma karsnda yetersizlii ve anlamszl zaten
gn gibi aikrd. Serbest rekabetin stnln savunan A. Smith yaad ortamda ngiltere
asndan savlarnda haklyd.
zlmesi gereken ikinci sorun bireyci davranlarn nasl olup da toplumsal dzenle badaaca
ve refahn btn topluma yaylmasn salayabileceiydi. "Doa Yasalar" (Tabii Kanun) Felsefesi A.
Smith'e aranan zm retti. Kendisinden birka kuak nce yaayan ngiliz byk fiziki Sir Isaac
Newton (1642-1727) "Doa Felsefesinin Matematik lkeleri" (Mathematical Principles of Natural
Philosophy) kitabyla yeni, laik bir doal evren dzeni anlay getirerek, "Modernite"nin kapsn
amt. Doa bilimleri kadar toplum bilimlerinde de temel kavramsal ereveyi artk bu yeni anlay
biimlendirmeye balamt. Aslnda liberalizmin temel ilkeleri, Newton'un tanmlad bu yeni
"doal evren dzeni"nden kaynaklanyordu. Nitekim "Politika / Devlet kuram", toplum bilimlerinde
Newton'un Doa Yasas anlaynn ilk uyguland alan olmutu. 17. ve 18. yzylda monarinin
tanrsal kaynakl mutlak egemenliini, ynetilenin rzasna dayal anayasal "merutiyet"e dntrme
yolunda ngiltere'de akmlar ortaya kmt. Klasik demokrasiye evrilme yolunda bundan
yararlanlmt. Newton'un ada John Locke (1632-1704) bireylerin, kendi doal haklarn (yaam
gvenlii, bireysel zgrlk, zel mlkiyet hakk) korumas, karklklar, gvensizlikleri nlemesi
yolunda hkmet kurduklarn, fakat mutlak haklar da kimseye devretmediklerini sylyordu.
Devletin grevi doann yasalarn uygulamaktan ibaretti, nk doa yasalar devlet eylemlerinin de
stnde yer alyordu. Devletin grevi doa yasalarn uygulamak, bunlarn ihlal edilmesini nlemek,

doa yasalar erevesinde biriylerin doal haklarn korumaktan ibaretti. Ortak karlar korumann
en iyi yolu ounluun ald kararlard; bu, tek kii yanlyor olsa da ounluk yanlmaz demekti.
Demokrasinin kuram olarak bu yaklam, politika kuramclarnca kabul edilmiti.
Bat Avrupa'da Rnesans ve Reformasyon, doa bilimleri kadar, bireysel ve toplumsal ilikilerin,
toplum dzeninin aklanmasn da laik, aklc temellere dayandrmann yolunu amt. te bu
temeller zerine Newton'un doa yasalar (doadaki hareket, yerekimi, enerji muhafazas yasalar)
mekanik bir dzenle ileyen, gler arasnda denge salayan, her bir fiziksel enin yeri belli olan
yeni bir evren anlay getirmiti. Fizik, kimya, biyoloji gibi doa bilimlerinde bulular bu erevede
yaplrken, mkemmel ve kendiliinden dengeyi, dzeni salayan evren anlay egemen olmutu.
Ayn anlay, ksa sre sonra politika kuramna girerek "devlet" balamndaki anlay da etkilemiti.
Newton'la gelen bu kavramsal ereve "modernite" ann her alann etkiledi. Bu etkiler, Albert
Einstein'n 20. yzyln banda "genel ve zel grecelik" kuramn aklamasna kadar srd.
A.Smith, Newton'un getirdii bu yeni kavramsal ereveyi "Milletlerin Zenginlii" kitabyla ilk kez
ekonomideki dzeni aklamak iin kulland. Serbest piyasada her birey kendi karn
enoklatrmak yolunda davranrken, toplumda dzeni koruduu gibi refah da en oklatryorsa,
burada sanki bir "Grnmeyen El" iliyordu, tpk Newton'un evreninde olduu gibi. Daha sonra L.
Walras, V. Pareto gibi neoklasik okul mensuplar statik tam rekabet artlarnda, bir ok varsayma
dayal olarak piyasa ekonomisinin optimal artlar yaratacan matematiksel yoldan akladlar.
Hatta, sosyalist ekonomide "optimizasyon" artlarn aratran Oscar Lange, statik tam rekabet piyasa
modelinden bakasn da bulamad ve zm buna dayandrd.[1]
Ksacas, A. Smith'in "Grnmeyen El" i daha sonra statik tam rekabet artlar altnda piyasa
ekonomisinin matematiksel modelleriyle ispata kavutuu gibi, kapitalizmin kart olan sosyalist
ekonomi iin de geerlilii sz konusu oldu. Smith gelir dalm zerinde fazla durmam, doa
yasasnn buna da en olumlu zm reteceine inanmt.
Ancak tabii, A. Smith'in yaad dnya bir lde serbest rekabet modeline yakn dse de, izleyen
yllarn hele bugnn dnyasnn artk "statik tam rekabet" tasarmndan ok, ok farkl olduu
yadsnamaz bir gerektir.
III- Meslei ve nceki almalar
A.Smith, skoya'da (nce Edinburgh sonra Glasgow) niversite hocal yapyor, ahlak felsefesi
zerine ders veriyordu. "Milletlerin Zenginlii"nden nce "Ahlaki Duygular Kuram" (The Theory of
Moral Sentiments, 1759) balkl kitabn yaynlamt. a, ahlak felsefesinde insan davranlarnn
uzun boylu tartmalara, incelemelere konu olduu bir dnemdi.
Ortaan din kaynakl ahlak felsefesinde "bireyin kendi karlarn reddetmesi, bireysel
mutluluun erdemli olmakla badamayaca" kabul edilmiti. Oysa Smith'in andaki gelimeler,
bireyciliin ykselii, artan refahn getirdii mutluluk ise, bu yaklam oktan ykm, yerle bir
etmiti. Bernard de Mandeville "Arlarn Masal" (Fable of the Bees, or Private Vices and Publick
Benefits)[2] balkl kitabnda eski gr alaya almt. nsansal ktlklerin, bata maddi varlk
edinme ve lks iinde yaamann, servet/zenginlik yaratmann kayna olduunu sylyordu.
A.Smith bu iki utaki grlere kar, ahlak felsefecisi olarak "Ahlaki Duygular Kuram"nda yeni
bir yaklam getirdi: nsanlarn bencilliinin salad drt, dierleri iin besledii sevgi, anlay,
sempati ile dengeleniyordu. Zenginlik araylar, dierlerinden kendisi iin bekledii onay ile
snrlanyordu.

mgeleme, kt insanlar dahi bazen, eer dierlerinin bu ite daha byk kar varsa, kendi
karn salamaktan vazgeirebilirdi; nk kendi imgelemi, dierlerinin imgelemini kendisine
yanstabilirdi. Birey dierlerinin sempatisini ve onayn istedii iin, dierlerinin mutluluuna nem
vermek zorundayd. A. Smith'in insan davranlarna ilikin bu zmlemesi, ada oyun teorisinde
oligopollerde denge yolunda strateji balamnda matematiki Robert Nash'n gelitirdii Nash
dengesinin sanki bir ilksel nvesiydi.[3]
A.Smith'in insan davranlar konusundaki deerlendirmelerinde sz konusu iki kitab arasnda tam
zdelik olmad savunulabilir: "Milletlerin Zenginlii"'nde bireysel kar drtsyle ekonomide i
blmne gidileceini, sermaye birikiminin gerekleeceini ve verimliliin artacan sylyordu.
Bireysel kar insan gdlediine gre, buna engeller koyan her trl mdahale ters etkiler
yaratacakt. Kamusal hizmet iin ticarete girien hi kimsenin bir yarar salayabildiine tank
olmadn belirtiyordu. Bireysel karla drtlenen faaliyetlerin beklenmedik sonucunun,
"grnmeyen el" yoluyla toplumsal dzenin salanmas olduunu ileri sryordu. Buna karlk,
"Ahlaki Duygular" kitabndaysa deerlendirmesi biraz farklyd. Bireysel ahlak deerlerinin kayna
toplumsal olduuna gre, bireysel karlarla ulusal karlarn rtmesi olaand. Ancak Smith
"Milletlerin Zenginlii"nde kendi ahlak felsefesini tartmad. ktisat ilkelerini Doa Yasas
felsefesinden kard: Doal zgrlk ilkesine gre insanlar kendi karlarn izlemekte serbest
olmaldr. Doa dzeni erevesinde bu davran ulusal zenginlii arttrr, bunu doa dzeni
erevesinde ortaya kan yeni kurumlar (i blm, parann geliimi, tasarruf ve sermaye birikimi,
d ticaret gibi) destekler; bireysel kar drts i blm, sermaye birikimi, verimlilik art bu
kurumlarla desteklenerek, doa yasasna gre ileyen "grnmeyen el" sayesinde toplumsal dzeni
salar, zenginlemeye gtrr.
Kendi ahlak felsefesi ilkelerine "Milletlerin Zenginlii" kitabnda yer vermese ve doa yasas
anlay ncelik ve arlk tayor olsa da, Smith'in temelde bir ahlak felsefecisi olduunu
unutmamak gerekir. Bu paragrafta ksaca deindiimiz bireyin karlar drtlerken, gerisinde bunu
snrlayan dier bireylere ilikin kaytlar olacan, davran ilkelerinin toplumsal kkenleri
olduunu "Ahlaki Duygular" kitabnda iledini vurgulamakta yarar vardr. Yine de, "Milletlerin
Zenginlii" kitabndaki "bireysel kar" anlay ile, eski yaklam (herhalde) tam rtmemektedir.
IV- Milletlerin Zenginlii'nin Kapsam ve leriye kalanlar
1) Kitabn yanstt iyimserlik ve srdrlebilirlii:
A.Smith'in iinde yaad ann toplumsal-ekonomik ortam, dnce akmlar, ncelikle Doa
Yasas felsefesi ve kendi meslei, birlikte, onu "Doal zgrlk" anlayna gtrd; yle ki, herkes
piyasada kendi karlarn artrmak zere davrandda, bir yandan toplumsal dzen yaratlacak, bir
yandan kendisi ve dier ilikili kiilerin serveti artacak, bylece btn toplumda zenginlik art
ortaya kacakt. "Milletlerin Zenginlii" kitab bu bireysel karla ulusal kar arasndaki uyum
anlayn yanstyordu. yleyse, merkantilizmin birok alana devlet mdahalesi getiren anlayna ve
politikalarna yer olmamalyd. Birinin kaybettiini dierinin kazand merkantilist anlay (d
ticaret fazlas salamann ierdii sfr-toplaml oyun) hem i piyasa hem d piyasa ilikilerinde tam
zgrle yer brakmalyd.[4]
A.Smith'in bu inanc kitabndaki zmlemelere de aynen yansd: fiyatlar, cretler, davranlar,
denge durumlar ve dier kavramlar hep "doal" tanm tadlar. Kurucusu olduu kabul edilen
Klasik Okul'daki dier dnrler ise, bir lde Doa Yasas felsefesinden etkilenmi olsalar ya da
kavramlar "doal" tanmn tasa da, ne A.Smith'in bu iyimserliini tadlar, ne de Doa Yasas

felsefesi zmlemelerine ayn lde yansd; ama Politik ktisat deyimini kullanmay yelediler. Ne
de olsa A.Smith Sanayi Devrimi'nin balangcnda, daha etkileri toplumsal dzeni altst etmezden
nce kitabn kaleme almt.[5] Oysa 19. yzyln ilk eyreini yaayan D. Ricardo (1772-1823) gibi
ngiliz iktisatlar snrsz byme konusunda karamsar olduu gibi, ngiltere'yi gezerken ekonomik
bunalmlara, isizlie ve sefalete tank olan J. S. de Sismondi (1773-1842) gibi bir Fransz sosyalisti
de A. Smith'in bu iyimserliinden uzaklamt. Hele 19.yy'n ortasna doru ve sonrasnda Karl Marx
(1818-1883) ve izleyicileri, serbest piyasa kapitalizminin kendi isel elikileriyle bir ihtilal yoluyla
keceini ngreceklerdi. 1830, zellikle Avrupa apna ulaan ii ayaklanmalar (1848)
iyimserlii glgeleyen olaylar olmutu. Bu adan, A.Smith'in, Sanayi Devrimi'ne giden yoldaki
iyimserlii, izleyicisi pek de geni olmayan bir akm oldu; tpk elektronik devrimin bulularna
dayanarak gelen amzn kreselleme hareketinin dayand neoliberal felsefenin, eyrek yzyl
tamamlamadan yaratt elikilerle sorgulanr duruma girmesi gibi...
2) Kitabn ierdii kuramlarn ve kavramlamsal erevenin kalcl
A.Smith "Milletlerin Zenginlii"ni bir giri blmn izleyen be (alt) kitaba ayrd. Bu be kitabn
ilk nde serbest piyasa ekonomisi erevesinde iilerin retim gcnn art nedenlerini ve
yaratlan rnn katlanlar arasnda dalmn Doa Yasas erevesinde tartt; ayn erevede
tasarruf ve sermaye birikimi ve byyen sermaye stokunun kullanmn inceledi. Dnyann her
yerinde ngiltere'deki koullarn geerli olmadnn bilincinde bir dnr olarak da, nc
kitabnda farkl uluslarda zenginlik artnn niin farkllatn zenginlik artn yaratan olgular
incelerken ele ald. Bu ilk kitap "iktisat ilkeleri" diye bildiimiz konularda younlamt. zleyen
iki kitap ise politik iktisat konularn, "politik iktisat sistemleri" ve "hkmdarn ya da topluluun
(commonwealth) geliri" balklar altnda inceledi.
i) A.Smith insanlarn ihtiyalarn karlayan mallarn emek rn olduunu, ya dorudan ya da d
ticaret yoluyla bunun karlanabileceini, lkede retilen mallarn kii bana den miktarna gre
de o lkede refah dzeyinin belirleneceini sylyordu.[6]
Ancak emein uygulanmasndaki akl, ehliyet ve beceri, bir yandan da verimli biimde uygulanan
emekle verimsiz emein birbirine oran, bunu belirleyecekti. Emein retim gcndeki ilerleme, i
blmnn derecesine balyd. Buna rnek olarak toplu ine retimi tek kii tarafndan yaplmak
yerine gerekli ilemler ayrtrlr ve her bir ilemde iinin uzmanlatmas salanrsa, retimin nasl
katlanacan gsterdi. Yani iblm, emein retim gcn ykseltiyor, verimini artryordu. Daha
sonraki tanma gre, i blm "artan getiri" salamaktayd. Bu ayrtrma ve uzmanlama, emek
verimini ykseltme, tarmdan ok imalatta daha geni olduu iin de, zengin lkeler daha ok
imalatta ilerlemi oluyorlard. blm eilimi, temelde, doal bireysel kar arayann bir
sonucuydu; birey, dier mallar retenlere kendi fazlasn sunarken ve onlarn rettiklerini talep
ederken onlarn doal bireysel kar araylarndan yararlanyordu. Bylece mbadele eilimi doal
biimde ortaya kyordu. Ne var ki, i blmnn derecesi piyasann geniliine balyd. Nfus
younluu, temiz su, ulatrma olanaklar da dier belirleyici eler arasnda yer alyordu.
ii) (Merkantilistler ve Fizyokratlardan gelen bir anlay srdrerek) A. Smith emei verimli ve
verimsiz emek olarak ayrd. Verimli emek deer yaratan, uyguland nesnenin deerine deer
katan, satlabilir bir mal yaratan emekti; yle ki, bunun karlnda daha sonra, eit miktarda emek
ieren bir mal satn alabiliyordu. inin creti yannda hem toprak sahinin rantn, hem sermaye
sahibinin artn (surplus) salayan tarmdaki emek, imalattaki emekten daha verimliydi. Bu nedenle
tarmdaki sermaye yatrmlarnn verimi imalattakinin stnde olacakt. Bu noktada Fizyokratlarn
etkisi ok akt. eitli hizmetleri salayan emek, oysa bu nitelii tamad iin, verimsiz

saylyordu. nk sz konusu koullar yerine getirmiyordu.

Verimli-verimsiz emek ayrm "yerleik iktisat kuram"nda (mainstream economics) Neoklasik
Okul ile birlikte nemini kaybetti, milli gelir hesaplar mal ve hizmetleri birlikte kapsad. Ancak,
sosyalist kuramda bu ayrm srd: SSCB ve izleyen sosyalist ekonomilerde, milli gelir hesaplarna
bir ksm hizmetler ierilmedi, yle ki, Bat lkeleri ile milli gelir karlatrmalar ek hesaplarn
yaplmasn gerektiriyordu. Ancak, gnmzde artk byle bir ayrm kalmad.
Ayrca, sermaye sahibinin art da faiz ve kar olarak ayrtrld. Neoklasik okul ile birlikte, ayr
ayr ele alnd ve incelendi.
iii) Klasik iktisatlar, paraya ekonomik ilemleri kapsayan bir "pee" olarak baktlar. A. Smith ise
i blm genilerken bir ekonomi kurumu olarak parann mbadele ilemlerinde, bireysel
karlarn sonucunda "doal" biimde ortaya kacan, bu ilevi yerine getirmeye kymetli
madenlerin zellikle uygun olduunu sylyordu. Mallar mallarla, ama para araclyla mbadele
edilmekteydi. Smith'in zmlemeleri parasal tasarruflarn tmyle sermaye yatrmlarna gittiini,
gmleme iddihar) olaynn bulunmadn varsayd. Doal dengenin kendiliinden kurulaca
yaklam bunu gerektiriyordu. Ancak daha sonra Keynesci iktisatta bu varsaym reddedildi. Aslnda
Klasik Okulda R. Malthus (1766-1834) Keynes'in "efektif talep" dedii kavram "effectual demand"
terimini kullanarak kabul etmemiti.
D. Ricardo da isizlii teknolojik deiim yoluyla aklamay denemiti. Oysa A. Smith parann
sadece "mbadele ilevi" zerinde dururken, bir "deer birikimi arac" olarak ilevine nem
vermemiti. Bu daha sonra J. B. Say'i, (1767-1832) mallar mallarla mbadele edildii iin lkede
talep yetersizlii, dolaysyla bir genel mal fazlas olamayaca, olabilecek kesimsel arz - talep
dengesizliklerinin de fiyat esneklii sayesinde dzeltilecei sonucuna gtrd. A. Smith'in parann
ilevlerine bu kuramsal yaklam, J. B. Say yoluyla Say Kanunu olarak uzun dnem denge
konusunda iktisatta yerleti, kald.
iv) A. Smith piyasada fiyat oluumunu "deer" olarak tanmlad; bu balanda "kullanma deeri" ile
"mbadele deeri"ni ayrd. Bu ayrm, kendisini (gnmzdeki ders kitaplarnda sklkla deinilen)
elmas ile su paradoksuna gtrd. Kullanma deeri ok yksek olan suyun mbadele deeri,
kullanma deeri dk olan elmas karsnda niin ok dkt? Kuram erevesinde bu sorunun
cevab yoktu. Ancak sz konusu ayrm Klasik Okul'da srdrld, fakat, neoklasik okulda yerini
"marjinalist" zmlemelere brakt; bu kuram elmas-su paradoksuna zm de retti. Gnmzde
mikro-iktisat erevesinde geerli kuram bu ikincisidir. Ancak Marksist iktisat, Smith'in mbadele
deerini aklarken kulland emek-deer ltn "kapitalizmde ii smrsnn kayna" olarak
gnmzde de srdryor.
Smith topraklar zel mlkiyete gemezden ve sermaye birikimi olmazdan nceki ilkel toplumda,
bir mal edinmede harcanan emek miktarnn bir dier mal ile mbadele de eit miktarda emek ile
retilmi mal karl getireceini, iki gnlk ya da iki saatlik emek ile retilmi bir maln deerinin
bir gnlk ya da bir saatlik emek ile retilmi bir dier maln iki kat olmasnn "doal" olacan
sylemiti. Emek deerini ayn zamada bir " deer lt" olarak da kullanmt. Ancak maln malla
mbadelesinin bittii gelime aamasnda, "doal olarak" mallar para ile satlp satn alnacakt. Ne
var ki, altn/gm gibi mbadeleyi salayan aralarn deeri de deiiyordu. Bu nedenle emek
miktar deerin en salam lt olabilirdi.
Tabii, bu balamda emek niteliklerindeki farklar, yaplan iin risklerini gerektirdii beceri/eitim
farkllklarn da gznnde tutmak gerekiyordu. Gnmzde her iki balamda da emek lt

kullanm sz konusu deildir artk.

Bu biimde oluan "doal deer", ilkel toplumda emekten kaynaklanrken, topraklarn zel
mlkiyete getii, sermaye birikimi olan toplumda toprak rantn ve kr da ierecekti. Maln piyasa
fiyat doal fiyatndan ayrlyorsa, rekabet yoluyla krlar "reticiyi ie devama yetecek seviyeye
gelecek" , doal denge piyasada kurulacakt. Fiyatlardaki deimenin uyard miktar deimelerinde
"doal fiyat", btn fiyatlarn ynelecei "ana merkez"di. Piyasa sistemi doal biimde kendi
dzenini kuracakt.
Daha sonra Neoklasik okul, "doal" kelimesini atp, yerine normal kr, normal fiyat gibi uzun
dnem denge balantl kavramlar ya da kullanma deeri yerine "fayda", mbadele deeri yerine
greli fiyat terimlerine getirdi; arz ve talep zmlemeleri kullanma/mbadele deeri tahlillerinin
yerini ald. Ancak, statik tam rekabet artlarnda serbest piyasa yoluyla "optimal" zm retilmesinin
matematiksel yntemlerle aklanmas, doal dengeye "grnmeyen el"in yoluyla varlmas gibi
biraz "metafizik" kokan anlatmn yerini alsa da, sonuta anlatlan ayn olayd. Sanyoruz ki, A.
Smith'i kalc yapan elerden balca biri, ite piyasann bu kendiliinden iledii ve optimal
zmler rettii varsaylan kendiliinden denge mekanizmasyd.[7]
Gnmzde Neoliberalizm kresel apta her alanda serbestlemede srar ederken, temelde, A.
Smith'in doal dengelere gtren "grnmeyen el"ini, daha bilimsel grnml bir ereveye
oturtmaktan baka bir sav bulunmuyor, evre sorunlar gibi bu iki konuya iaret etmek dnda.
A.Smith toplumda blm, yani gelirin dalm sorunsalyla pek fazla ilgilenmemiti. Onu da,
doal dengeye gtren piyasann, doal biimde toprak sahipleri, sermayedar, iilerden oluan
toplumsal snf arasnda dalmn zecei kansndayd. yle ki, rekabet yoluya doal fiyat
piyasada oluurken, blm de doal yoldan zlyordu. Ancak izleyen dnemde sosyalist akm,
bu ak kapy sonuna kadar kulland. Gnmzn kreselleme hareketine kart akmlarn savlar da
en ok bu noktada younlayor; nk piyasa dengesi ok arpk gelir blmne elik edebiliyor.
Belirtmek gerekir ki, A. Smith cretler konusunda tam duyarsz da deildi. cretlerin her yerde ii
ile iveren arasnda yaplan anlama yoluyla belirlendiini, fakat cret pazarlnda iverenin daima
stnle sahip olduunu sylyordu. Kansnca en dk vasfl ii iin dahi, kendisini ve ailesini
geindirecek "geimlik" cret dzeyi, uzun dnemde cretin tabann oluturacakt. Buna karlk
varolan cret fonu, iverenin deyebilecei creti, ii saysyla birlikte belirliyordu. Bu fon ancak
lkenin zenginlemesiyle byyebilir, artabilirdi. Bu da ekonominin bymesini gerektiriyordu.
Sosyal snflar arasnda gelirin blmnn n plana kmas, D. Ricardo'nun byme kuramn
bekledi. Bu kuram, A.Smith'in iyimser beklentilerini bymenin duraksayabilecei anlayyla ikame
ediyordu.
v) Ekonominin bymesine verdii neme gelince:
A. Smith ekonominin byyor olmasn ncelikle nemsedi. Bymeyi dayandrd elerden
tr, bunun srdrlebilirlii balamnda "iyimser" bir tavr sergiledi; i blmnn getirdii
uzmanlama ve doal mbadele eilimi emek verimini artryordu; pazarlarn, bata d ticaret
yoluyla genilemesi, bunun srdrlmesinde nemli bir destekti; tasarruf ve sermaye birikimi emek
verimi artnda dier destei salyordu. Sre refah artn salarken, ayn zamanda bireyler
arasnda doal biimde dayanma yaratacak ve piyasa ekonomisinin girift dokusu oluacakt.
Sermaye birikimi ise, bunlar birlikte ileri gtren etkendi. Ancak, bu srecin doal biimde ilemesi
zel mlkiyet hukukunun gelimesini ve bireye gereken gvenlii salamasn gerektiriyordu.

Devletin baat rol burada devreye giriyordu.[8]

Sermayenin birikim srecinde doal refah art srasyla nce tarmda, sonra imalatta ve ticarette
retim artyla birlikte gidecekti; zengin lkeler dierlerine her alanda da stnlk sergiliyordu.
Bu art bir yandan nfusun artn salarken kentleri ve pazar geniletecek, bir yandan da retim
art ihracata ivme verecekti. Bylece sermaye birikimi de glenecekti. A. Smith bymenin ayn
zamanda, toplumda ve ekonomide yapsal dnmleri getirirken, ileri doru yeni hamlelerle
ekonominin daha yksek dzeye geeceini sylyordu; yle ki, btn toplumsal snflarn katld
bir kitlesel hareketin ilerleme yolunda olacan ngryordu. Ekonomide ilerleme, her bireyin
doal biimde durumunu iyiletirmek iin katld; tasarruf ve sermaye birikimi, i blm ve
uzmanlama, i ve d ticaret yoluyla refahn artrd, doal piyasa dengelerinin rekabet yoluyla
korunduu bir sreti.
A.Smith'in bu modelinde ne krizler ve isizlik, ne birileri ok zenginleirken dierlerinin
yoksullamas, ne ekonominin byme gcnn (D. Ricardo'da olduu gibi) tkenmesi olaylarna yer
yoktur. zmlemesi, yaad ortamn, toplumda uuan fikir hareketlerinin yaratt iyimserliin
tam bir aynasdr.
vi) D ticaret, ekonominin byme srecinde doal biimde ortaya kyorsa yararlyd; nedeni
lkenin fazlasn dier lkelerin farkl mallaryla mbadele olanan vermesiydi, yoksa altn ve
gm salamas deildi. Dnya lkeleri arasnda doal biimde farkl mallar bulunacakt; ancak;
ticareti engelleyen snrlamalar kaldrldnda bunlarn retimi gerekleebilirdi. Oysa d ticaretteki
snrlamalar bu doal dalmn gereklemesini engelliyordu. Ancak iki koulda bu snrlamalar
hakl gsterilebilirdi, eer ulusal savunmann gerektirdii bir sanayi korumak gerektiriyorsa, ya da
yabanc mala konan ithlt vergisi ayn yerli mala konan vergiyi telafi ediyorsa.[9]
vii) Smith ekonominin bymesine, ilerlemesine en byk engel olarak, devletin, doa yasalarna
gre uyum iinde ileyen piyasaya mdahalesini grd. Doal zgrlk ortamnda devletin balca
ilevleri unlardan ibaretti: Adalet ve hukuk dzeni, ulusal savunma ve baz kamu kurumlarnn ve altyap yatrmlarnn srdrlmesi. Bu sonuncular yollar ve iletiim sistemlerini, eitim kurumlarn
kapsyordu; nk bunlarn yapm ya da iletilmesi bireyin doal karlaryla badamayabilirdi. Bu
snrl alanlar dnda, hkmetlerin yapaca en iyi niyetli mdahaleler dahi, doa yasalarna gre
ileyen, ekonomide bymeyi ve zenginlii getiren doal zgrl engelleyecek, bunu
hzlandrmak yerine geriletecekti.
Ancak Smith i adamlarnn ve iyaamnn "stten km kak" olmadklarn farkedecek kadar da
iyi bir gzlemcidir, ayn i alanndan birka giriimci / i adam biraraya geldiinde "kamu aleyhine
komplolar ya da fiyatlar ykseltmek iin tasarmlar yaptklarnn" farkndadr. Ancak yaad
ada, ne gnmzdeki ulusal gelirleri aan boyda dev uluslararas irketler vard, ne patent sreleri
20 yl aan teknolojik bululara dayal tekeller, ne ulusar kartel anlamalar. Ayrca, ngiliz i
aleminin girikenlii ngiltere'yi dnyann bir numaral devleti durumuna sokmakta, "stnde gne
batmayan imparatorluk" domaktayd. Tekel hakk merkantilizmin devletten elde ettii bir imtiyazdan
ibaretti, devletin piyasaya nemli mdahale alanlarndan balca biriydi bu. Nihayet, Doa Yasas
felsefesi de, doal bireysel zgrl, doal dengenin varln, an en nemli buluunu yaratan
fizikten, yani pozitif bilimden almt.
Son Sz
nsanlk tarihi kalc deer tayan, bugn de bireye ve davranlarna, insan ilikilerine, topluma,

ekonomiye ilikin bize syleyecei szleri olan, ya da doa bilimlerine ilikin yasalardan karlan
genel kurallar koyan bayaptlarla bezenmitir. Ne Anadolu kkenli Homeros'un "lyada"s, ne
Floransal Dante'nin lahi Komedya's, ne Picasso'nun

Guernica's eskimitir, ne de (post modernizmin getirdii arptc/saptrc yeniliklere ramen)

modernitenin aklcla dayanan felsefesi ve onun rnleri. stelik bayaptlar sadece Bat
uygarlna da zg deildir; dier uygarlklardan da gnmze gelen bayaptlar her alan
tanmlarlar.
Sanatn, bilimlerin bugnn anlamak dnden kalan bu bayaptlarn tannmasn, anlalmasn
gerektirir. Sanatlarn tarihi kadar bilimlerin tarihi de gnmzdeki yaptlar anlamak ve
deerlendirmek, hatta yenilerini yaratmak asndan gereklidir.
A.Smith'in "Milletlerin Zenginlii" kitab da iktisat dncesi tarihinde bir bayapttr, Karl Marx'n
"Kapital"i, J. M. Keynes'in "Genel Teori"si gibi doruklarda yer alan yaptlardan biridir. Gemiten
kalan her bayapt gibi bunu da okurken, incelerken kendi ann getirdii koullar, dnce
akmlar erevesinde deerlendirilmelidir. Ancak ktisat kuramnda ya da politikasnda egemen olan
gnmzdeki kreselleme hareketinin gerisinde yatan neoliberalizmin nereden kaynaklandn
anlamak asndan ok yararl bir kaynak olduunu da ayrca belirtmek gerekir.
Kaynaka
1) Fusfeld, D. R.: The Age of the Economist (9 . bask) Pearson Education Inc, 2002
2) Kazgan, G.: ktisadi Dnce veya Politik ktisadn Evrimi (11. bask) Remzi Kitapevi, 2004
3) Laski, H.: The Rise of European Liberalism, London 1936
4) Rima, I. : Development of Economic Analysis (5. bask), Routledge 1996
5) Schumpeter, J.: History of Economic Analysis, George Allen and Unwin Ltd, London 1954
6) Smith, A. : An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations (ed. E. Cannan)
Methuen and Co., (5. bask) London 1930

Giri ve Yaptn Plan

Her milletin yllk emei, yaamak iin bir ylda yoaltt[10] btn gerekli ve elverili maddeleri
ona salayan ana kaynaktr. Bu maddeler, her zaman iin ya dorudan doruya bu emein rndr
ya bu rn ile baka milletlerden satn alnm eylerdir.
te bu rnn yahut bu rnle satn alnann, onu yoaltacaklara oranla az ya da ok oluuna gre,
millet ihtiya duyduu gerekli ve elverili btn maddelerle iyi ya da kt donatlm olur.
Bu oran, her millette iki ayr koul belirler: Bunlardan birincisi, emek verirken genel olarak
gsterilen ustalk, el yatknl ve kavraytr; ikincisi, yararl ile uraanlarn says ile byle bir
ite almayanlarn says arasndaki orandr. Topra, iklimi, arazi genilii ne olursa olsun, o
durum iinde herhangi bir milletin yllk donatmndaki bolluk ya da darlk bu iki koula bal kalr.
Bu donatmn bol ya da kt oluu, bu hallerin ikincisinden ok birincisine baldr. Avclk ya da
balklkla geinen uygarlamam uluslarda, alabilecek durumda bulunan herkes yararl bir ile
az ok urar; kendisine yahut ailesi veya kabilesi iinde ava gidemeyecek, bala kamayacak
kadar kk, kocam ya da elimsiz olanlara yaamn gerekli ve elverili maddelerini salamak iin
elinden geldiince alr. Bununla birlikte, bu uluslar yle yoksuldurlar ki, ou kez srf yoksulluk
yznden ocuklarn, ihtiyarlarn, iyilemek bilmeyip can ekien hastalarn ara sra elleriyle yok
etmek, kimi zaman aln penesine ya da paralanmak zere vahi hayvanlara brakvermek
zorunda kalr ya da kaldklarn sanrlar. leri giden uygar milletlerde ise, bunun tersine, epey kimse
hi i grmez. Bunlardan ou, alan ounluun tkettiinin on kat, hatta pek ok kez, yz kat
emek rn yoaltr. Yine de, topluluun tm emek rn pek byk olduundan, orada, herkes
okluk gereksinmesini bol bol salar. En aa, en yoksul tabakadan da olsa, tutumlu ve alkan bir
ii, hayatta ihtiya giderip rahatlk salayan maddelerin, herhangi bir vahinin elde edebileceine
kyasla daha fazlasndan yararlanabilir.
Emein retici glerinde grlen bu gelimenin nedenleri ile emek rnnn topluluk iindeki
trl insan snflar ve artlar arasnda doal ekilde bllmesinin dayand dzen, bu
nceleme'nin Birinci Kitab'na konu olacaktr.
Bir milletin, emeini kullanrken gsterdii ustaln, el yatknlnn, kavrayn gerek[11]
durumu ne olursa olsun, (bu durum yle srdke) o milletin yllk donatmnn bol ya da kt oluu,
her yl yararl ite uraanlar says ile uramayan kimseler says arasndaki orana ister istemez
bal kalacaktr. leride grlecei gibi her yerde, yararl ve retken ii says, bunlar altrmak
iin kullanlan birikmi anamal miktar ve bu anamaln belirli kullan tarz oranndadr. Onun iin,
kinci Kitap, birikmi anamaln ne olduu ile bunun gitgide nasl biriktiini; baka baka kullan
ekillerine gre, harekete geirdii deiik emek miktarlarn ele almaktadr.
Emek harcarken gsterdikleri ustalk, el yatknl ve kavray bakmndan epey ileri gitmi olan
milletler, emein genel ynetimi ya da idaresinde birbirinden ok farkl yollardan yrmlerdir.
Tutulan bu yollarn hepsi, emek rnnn oalmasna ayn derecede elverili olmamtr. Birtakm
milletlerin siyaseti kydeki almay olaanst coturmu, baka milletlerinki ise kentin urana
zendirmitir. Hemen hibir millet, almann her trlsn bir tutup bunlara kar yansz davranm
deildir. Roma mparatorluu'nun knden beri Avrupa siyaseti, kr ura olan iftilikten ok,
kent ura olan kk sanatlara, sanayiye ve ticarete elverili olagelmitir. Bu siyaseti ortaya srp
kkletirdii anlalan artlar, nc Kitap'ta aklanmtr.

Bu farkl yntemler, ilkin belki topluluun genel kar bakmndan bunlarn dourabilecei
sonular hesap etmeyen ya da nceden gremeyen kimi insan snflarnn zel menfaatleriyle yanl
dnceleri[12] yznden ortaya kmtr. Ama bunlar, birbirine hi benzemeyen siyasal ekonomi
kuramlarna yol amtr. Bu kuramlardan kimi kentlerdeki almann: tekileri ise, krlardaki
almann nemini gzde bytr. Bu kuramlar yalnz okumularn dnceleri zerinde deil,
hkmdarlarn ve devletlerin kamu ynetimi zerinde de, etkili olmutur. Drdnc Kitap'ta, bu
birbirinden farkl kuramlarla, bunlarn eitli yzyllarda ve milletlerde yapt balca etkileri
gcm yettiince eksiksiz ve ak olarak anlatmaya altm.
Byk halk topluluu gelirinin neden olutuunu yahut baka baka alarda ve milletlerde, onlarn
yllk yoaltmn karlam bulunan bu kaynaklarn niteliinin ne olduunu aklamak bu ilk Drt
Kitap'n amacdr. Beinci ve son Kitap, hkmdarn ya da devletin gelirini anlatmaktadr. Bu kitapta;
1- Hkmdar ya da devlet iin gerekli giderlerin neler olduu; bu masraflardan hangilerinin btn
topluluun genel yardmn katmasyla, hangilerinin topluluun yalnzca bir ksmnca ya da kimi
belirli yelerince denmesi gerektiini; 2- Halkn hepsinin yklenmesi gereken masraflarn
grlmesine btn topluluun katlmasn salamak iin tutulacak eitli yollarn ne idin; bu
yntemlerden her birinin belli bal fayda ve sakncalarnn neler olduunu; 3- Son olarak da,
bugnk hkmetlerin hemen hepsini, bu gelirin bir ksmn karlk gstererek rehin etmeye ya da
borlanmaya srkleyen nedenleri; bu borlarn, topluluun gerek zenginlii, yani topraklar ile
emeinin yllk rn zerindeki etkilerinin neler olduunu gstermeye altm.

Birinci Kitap

Emein retici Glerini Gelitiren Nedenler le Emek rnnn

Trl Halk Tabakalar Arasndaki Doal Dalnn Bal Olduu
Dzen zerine

Blm I

blm zerine
Emein retici glerindeki en byk gelimenin ve bir yerde, emein ynetiminde ya da
kullanlmasnda gsterilen ustaln, el yatknlnn ve kavrayn ou, anlalan, iblmnden
ileri gelmitir.
blmnn, topluluun genel almas zerindeki etkileri, belirli birka sanayi mamul zerinde
kendini nasl gsterdii gzden geirilirse, daha kolaylkla anlalabilir. okluk iblmnn nemli
saylamayacak kimi mamullerde en ileri dzeyde olduu sanlmaktadr. Gerekte bunlarda, belki daha
nemli sanayidekinden ileri gtrlm deildir. u var ki, yalnz az kimsenin ufak tefek
gereksinmelerini karlayan kk yatrmlarda[13] altrlan iilerin toplam, ister istemez
kktr. in her ayr kolunda altrlanlar, ou kez ayn ievinde bir araya getirilip hep birden
gzaltnda bulundurulabilir. Bunun tersine, koca halk topluluunun byk ihtiyalarn karlamaya
dnk byk yatrmlarda ise iin her ayr kolu yle ok ii altrr ki, bunlarn hepsini ayn
ievinde bir araya toplamak elden gelmez. Bir bakta, iin yalnz bir tek kolunda altrlanlardan
fazlas pek grlemez. u halde, bu sanayideki i, daha nemsiz nitelikteki yatrmlara gre daha ok
paraya ayrlm olabilir, ama buradaki bln tekindeki kadar belli deildir; dolaysyla da, bunun
pek daha az farkna varlmtr.
Onun iin, pek ufak olmakla birlikte iblmnn okluk gze arpt bir yatrmdan, inecilik
zanaatndan bir rnek alalm.
blm ile ayr bir zanaat haline gelen bu i iin yetimemi; (icadna, belki ayn iblmnn
sebep olduu) o ite kullanlan aletlerin nasl kullanldn bilmeyen bir ii, son kertesine dek
almakla, gnde belki bir ineyi g yapar; yirmi ineyi ise hi yapamaz. Ama, imdiki yapl
ekliyle bu i, bal bana bir zanaat olduktan baka, ou yine ayr birer i olan bir sr kollara
ayrlmtr. inin biri teli ekip gerer; bir bakas bunu dzeltir; bir ncs keser; bir drdncs
ucunu sivriltir; bir beincisi ba geebilmesi iin tepesini ezer. Ba yapmak iki ayr ilemi
gerektirir. Ba tepeye takmak ayr bir itir. neleri aartmak bir baka itir. neleri kda
sralamak bile, bal bana bir zanaattr. nem tayan ine yapma ii bylece aa yukar on sekiz
ayr ileme blnmtr. Kimi fabrikalarda btn bunlar baka baka iiler yapar. tekilerde ise
ayn ii, bunlarn kimi zaman ikisini n birden yapar. Ben, yalnz on ii altrd iin, bir
ksm iilerin bu ilemlerden ikisini n birden yaptklar bu tr kk bir fabrika grdm. Pek
yoksul ve bu yzden gerekli aletler bakmndan kt donatlm olmasna karn, iiler sk
alnca, aralarnda gnde on iki libre kadar ine yapabiliyorlard. Her librede, drt binden ok orta
boy ine bulunmaktadr. Demek, bu on iki kii bir arada, gnde krk sekiz bini akn ine
yapabilmekte idi. u halde, krk sekiz binin onda birini yapan her adam, gnde drt bin sekiz ine
yapyor saylabilir. Oysa, birbirine bal olmadan, ayr ayr alsalar, bu belirli i iin yetimemi
bulunsalard, bunlardan her biri, gnde teker teker, kukusuz yirmi ine, belki bir tek ine bile
yapamayacakt. Yani, yaptklar eitli ilemlerin elverili blm ve birleimi sonucunda imdi
baardklarnn iki yz krkta birini muhakkak, drt bin sekiz yzde birini ihtimal ki,
beceremeyeceklerdi.
Baka her sanat ve imalatta, iblmnn etkileri u pek ufak itekileri andrr. Ne var ki, bunlarn
birounda i, ne bylesine ince blmlere ayrlabilir, ne de ilem bakmndan bylesine
basitletirilebilir. Ancak, iblm her sanata ne denli sokulabilirse, emein retici glerini o
oranda artrmaktadr. Trl zanaatlarla eitli uralarn birbirinden ayrlmasnn, bu fayda stnl

dolaysyla olduu anlalyor.

Bu birbirinden ayrlma ise, genel olarak, almann ve gelimenin en yksek kertesinden
yararlanan lkelerde en ileri gtrlm bulunmaktadr. nk topluluk henz yerinde sayarken bir
tek adamn grd i, topluluun daha ilerlemi bir durumunda birka kimsenin ii olmaktadr.
lerlemi her toplulukta bir ifti, genel olarak iftiden baka bir ey deildir. Fabrikac ise, salt
fabrikacdr. Tamam olmu bir mamul meydana getirmek iin gereken emek de, hemen her zaman
ok sayda ii arasnda bllr. Keten ya da yn yetitirenden bezi aartp perdahlayacak yahut
kuma boyayp parlatacak olana varncaya dek, bez ve ynl yapmnn her kolunda, ka eit zanaat
kullanlr. Gerekte, iftiliin doal zellii, inceden inceye emek blmne, bir iin teki iten
bsbtn ayrt edilmesine, sanayide olduun kadar elverili deildir. okluk, doramaclk ile
demircilik zanaatnn ayrld ekilde, hayvan besleyenle ekin yetitiren iftinin iini birbirinden
bsbtn ayrmaya olanak yoktur. pliki, hemen her zaman dokumacdan ayr bir kimsedir. Oysa, ift
sren, trmk kullanan, tohum eken, ekin bien, ok kez ayndr. Bu baka baka trden ilerin sras
yln farkl mevsimlerinde geldiinden, tek bir insann bunlarn herhangi biriyle srekli olarak
uramas mmkn deildir. Bu zanaatta, emein retici glerinin sanayideki gelimeye ayak
uyduramamasnn nedeni, belki, iftiliin eitli kollarnda kullanlan emei yle batan aa, tm
olarak birbirinden ayrmann imknszldr. Geri, genel olarak, pek varlkl milletler iftilikte de
sanayide de komularn geerler. Ama, iftilikten ok, sanayideki stnlkleri ile kendilerini
gsterirler. Bunlarn topraklar, genel olarak, daha iyi ilenmitir. Daha ok emek verilip masraf
edildii iin, bu topraklar genilikleri, doal verimlilikleri orannda ok mahsul verir. Fakat, bu rn
stnlnn, emek ve gider stnl orann at pek az grlr. iftilikte, zengin lkenin
emei, yoksul lkenin emeinden her zaman ok daha verimli olmaz. Yahut aradaki fark, hibir
zaman sanayide olduunca byk deildir. Ondan tr, zengin bir lkenin zahiresi pazara
vardnda, yoksul lkenin eit derecede iyi olan zahiresinden her zaman iin daha ucuz deildir.
Lehistan zahiresi, o iyilikteki Fransa zahiresi kadar ucuzdur. Oysa Fransa, varlk ve ilerleme
bakmndan Lehistan'dan stndr. Ekin yetitirilen illerde, Fransa'nn zahiresi, ou yllar ngiliz
zahiresi kadar iyi olup fiyat bakmndan hemen hemen ayndr. Bununla birlikte, Fransa, zenginlik ve
ilerleme bakmndan, belki ngiltere'den aadr. Gelgelelim, ngiltere'nin ekin topraklar Fransa
topraklarndan iyi ilenmitir. Fransa topraklarnn da Lehistan topraklarndan ok daha gzel
ilenmi olduu sylenir. Yoksul lke, renperliinin aa olmasna karn, zahiresinin iyilii ve
ucuzluu bakmndan zenginle bir dereceye dek rekabet edebilir. Ama sanayi alannda byle bir
yara kalkamaz. Hi deilse, bu sanayi, zengin lkenin toprana, iklimine, durumuna uygun
bulunuyorsa, buna yeltenemez. Fransa'nn ipeklileri, ngiltere'nin ipeklilerinden gzel ve ucuzdur.
nk, ngiltere iklimi, hi deilse ipek ithali zerine konulmu olan imdiki yksek resimler
dolaysyla, ipek yapm iin, Fransa iklimi kadar uygun dmemektedir. Ama, ngiltere'nin demir ve
elik eyas ile uha ve kazmirleri, Fransa'nnkilerle kyas edilemeyecek kadar stndr; eit nitelikte
olanlar ise daha ok ucuzdur. Sylendiine gre, birtakm pek kaba saba ev eyas yapm bir yana
braklrsa ki hibir lke bunlarsz olamaz Lehistan'da, sanayi diye bir ey yok gibidir.
blm sonucunda, ayn sayda adamn, i miktarnda salayabildii bu byk art ayr
nedenden; birincisi, teker teker her iide el yatknlnn artmasndan; ikincisi okluk bir eit iten
tekine geerken yitirilen vaktin tasarruf edilmesinden; sonuncu olarak da, ii kolaylatrp ksaltan,
bir adama biroklarnn iini yapabilme olanan veren ok sayda makinenin icat edilmi
olmasndan ileri gelmektedir.
Birincisi: El yatknlnn gelimesi, iinin baarabilecei i miktarn kesenkes artrr. blm,
her adamn grevini birka pek basit tek ileme indirip, bu eylemi iinin yaamnda biricik ura

haline getirdiinden, iideki el yatknl kukusuz pek oalr. eki kullanmaya alk olmakla
birlikte ivi yapma alkanl bulunmayan basbaya bir demirci, bir vesile ile ivi yapmay
denemek zorunda kalsa, eminim ki gnde 200 - 300 taneden fazlasn yapamayacaktr. Yaptklar da
pek bir eye benzemez. ivi yapmaya alk olmakla birlikte, belli bal ya da biricik zanaat ivicilik
olmayan bir demircinin, var gcyle altnda gnde sekiz yz yahut bin ividen ounu
yapabildii olmaz. Ben, ivi yapmaktan baka hibir zanaatla uramam, ya yirmiden aa
delikanllar grdm. Sk altlar m, bunlarn her biri, gnde iki bin yzden ok ivi
karabiliyordu. iviye biim verilmesi, hi de yle basit ilemlerden deildir. Ayn kimse, kr
altrr; gerektiinde atei kartrr ya da dzeltir; demiri kzdrr, ivinin her yann dver. ivinin
tepesini dverken de alet deitirmesi gerektir. Bir ine ya da metal dme yapmnn inceden inceye
ayrld eitli ilemlerin hepsi bundan daha basit; mrnde btn ii gc bunlar yapmak olan
kimsenin el yatknl, ou zaman pek daha fazladr. Bu sanayideki ilemlerden kiminin
yaplndaki abukluk, bunlar hi grmemi olanlarn, insan elinin edinebileceini sandklar hzn
ok stndedir.
kincisi: Bir eit iten bir tekine geerken, okluk, yitirilen vaktin tasarrufu ile elde edilen fayda,
ilk bakta sanacamzdan ok byktr. Bir eit iten, bir baka yerde, bsbtn ayr aletlerle
yaplan bir tekine abucak gemek olanakszdr. Kk bir iftlii ekip bimekte olan krdaki bir
dokumac, tezghndan tarlasna, tarlasndan tezghna giderken vaktinin epeycesini yitirse gerektir.
Her iki zanaat ayn ilikte[14] yrtlebildiinde, zaman kayb kukusuz pek daha az olur. Ama, ne de
olsa buradakinin bile baya hatr saylr. okluk, bir kimse bir iten tekine atlarken, biraz ar alp
sallanr. in yenisine koyulurken, iyiden iyiye kendini verdii olmaz. Bilinen deyimle, banda kavak
yeli eser. Gzel gzel alacak yerde, bir sre ipe un serer. Krdaki her rgat, yarm saatte bir, i ve
alet deitirmek, hemen her tanrnn gn elini yirmi deiik ekilde kullanmak zorunda olduundan
bu haylazlk ve yasak savarmasna alma alkanln tabiatyla, daha dorusu ister istemez
benimsemi olur. Bu onu, hemen her zaman tembelletirip arlatrr; en iten bakaldrmayaca
zamanlarda bile canla bala i gremez hale gelir. Bylece, el yatknl bakmndan olan
yetersizliin yan sra, yalnzca bu etken, baarabilecei i miktarn her zaman olduka azaltr.
ncs ve sonuncusu: Uygun makine kullanlmakla emein ne denli kolaylatrlp ksaltld
herkesin gzne arpmakta olsa gerektir. rnek gstermeye hacet yoktur. Onun iin, yalnz urasna
deineceim: i bunca ksaltp kolaylatran btn makinelerin icad, anlalan, kkeninde
iblmnden ileri gelmitir. nsanlarn, bir amaca ulamann daha zahmetsiz, daha kestirme yollarn
bulup karmalar, btn dikkatleri o bir tek hedefe yneltildiinde, zihinleri bir sr deiik eyler
arasnda dald srada olduundan daha ok ihtimal iindedir. blmnden tr, her adamn
olanca dikkati doal olarak bir tek pek basit maksada evrilmi bulunur. Bundan dolay, iin her ayr
kolunda altrlanlardan birinin ya da tekinin, kendine ait grevi yerine getirmek iin az zamanda
daha kolay, daha ksa yntemler bulmas doal olarak beklenebilir; yeter ki iin nitelii byle bir
gelimeye elverili olsun. Pek inceden inceye blmlere ayrlm olan sanayide kullanlan
makinelerin ou, aslnda sra iilerinin tretmesidir. Her biri ok basit bir ilem zerinde
altrldndan, o eylemi baarmak iin, bunlar daha kolay, daha abuk yntemler bulmaya doal
olarak kafalarn vermilerdir. Bu eit fabrikalar gezmeye epey alk olanlara, iin kendilerine
den ksmn ksaltp kolaylatrmak zere, bu gibi iilerce tketilmi pek gzel makineler
gsterdikleri ok olur. lk ate makinelerinin[15] banda, pistonun ini kna gre, kazanla silindir
arasndaki balanty bir ap bir kapamak iin srekli olarak altrlan bir erkek ocuk bulunurdu.
Bu ocuklardan, arkadalar ile oynamaya dkn birisi, bu balanty aan kapan koluna bir ip
takp bu ipi makinenin bir baka yanna balamakla, banda beklemeden kapan alp kapandn,

kendisinin de arkadalar ile birlikte elenebilmek iin serbest kalacan grd. lk tretilmesinden
beri bu makine zerinde yaplan ilerletmelerin en byklerinden biri, zahmetini esirgemek isteyen bir
olann ite bu biimdeki buluudur.
Bununla birlikte, makinelerdeki btn ilerlemeler, onlar kullanma frsatn bulanlarn tretmesi
olmaktan ok uzaktr. Birok gelime, makine yapmnn bal bana bir zanaat haline gelmesi ile
makine yapanlarn hneri sayesinde olmutur. Kimi slahlar ise, meslekleri hibir ey yapmayp
yalnzca her eyi gzden geirmek olan, bylece, birbirine pek uzak, hi benzemez eylerin zn
bir araya getirebilen filozof ya da kuramc[16] dediimiz kimselerin marifetidir. Topluluun
gelimesi ile, her ura gibi, bilim yahut kafa almas da ayr bir yurtta snfnn balca veya
biricik ura ya da zanaat olmaktadr. Yine btn teki iler gibi bu zanaat da, alt alta bir sr eitli
kollara ayrlmtr; bunlarn her biriyle, bal bana bir bilgin takm ya da kmesi urar. Baka her
ite olduu gibi bilimde de iin inceden inceye blmlere ayrlmas, mahareti[17] artrr; zamandan
tasarruf ettirir. Her kimse benimsedii alanda daha uzman olur. Baarlan iin toplam artar. Bylece
bilgi miktar epey oalr.
yi ynetilen bir toplulukta halkn en aa tabakalarna dek yaylan geni kapsaml zenginlii
oluturan, iblm dolaysyla trl zanaat rnlerinin hepsinin fazlasyla oalmasdr. Her iinin
elinde, yapt eserin kendi gereksinmesinden ok olup diledii gibi kullanabilecei byk bir miktar
vardr. Baka her iide tpk ayn durumda bulunduundan, yapt mallarn byk bir miktarn
onlarnkinin byk bir miktar ile ya da, ayn ey demek olan, bedeli ile dei etmesi mmkn olur.
O, teki iilere gereksindikleri eyleri bol bol verir. Berikiler de, onun iine yarayanlar yine oka
salam olurlar. Bylelikle, topluluun btn eitli tabakalar arasnda, herkese ulaan bir bolluk
yaylm olur.
Gelimekte olan uygar bir lkede en ufak bir esnafn ya da gndelikinin eyalarna baknz. Ona bu
eyay iletebilmekte almalarnn, kk de olsa pay bulunan kimseler saysnn, her trl tahminin
stnde olduunu greceksiniz. rnein, grnrde ne denli kaba saba da olsa, bu gndelikinin
srtndaki yn ceket bir sr iinin bir araya gelmi emeinin rndr. oban; yn cinsine gre
ayran kimse, yn diden ya da taraktan geiren adam, boyac, rpc, iplik bkc, dokuyucu,
baskc ile perdah, daha biroklar, hepsinin birden, bu basit retimin baarlabilmesi iin eit eit
zanaatlarn bir araya getirmesi gerektir. Sonra, gerecin bu bir takm iilerden, ou kez yurdun pek
rak yerlerinde bulunan teki iilere aktarlmasnda, kim bilir ka tccar, ka arabac altrlmtr.
Hele, boyaclarn kulland, ok defa dnyann bir ucundan gelen trl eczay bir araya toplamak
iin ne alveriler, ne deniz st gidi geliler olmu, nice gemi mimarlar, kalyoncular, yelkenci ve
halatlar kullanlmtr. Bu iilerden en solda sfr olannn aletlerini yapmak iin ne trl trl
emekler gerekir. Kalyoncunun gemisi, rpcnn dibei, hatta dokumacnn tezgh gibi aprak
makineler yle dursun, yalnzca pek basit bir alet olan, obann yn krpt makas meydana
getirmek iin, ne trl trl emee lzum olduunu dnelim. Madenci, cevherin ergitildii frn
yapan kimse, kerestelik aac kesen oduncu, ergitme yerinde kullanlacak kmr yakm bulunan
kmrc, tulac, duvarc, frnn hizmetine bakan iiler, fabrika inaats, demirci, bakc...
Makasn yaplmas iin btn bunlarn trl zanaatnn bir araya gelmesi gerekmektedir. Giyim
kuam ile ev eyasndaki trl paralar da ayn tarzda gzden geirecek olsak: tenine giydii kaln
bezden gmlei, ayandaki pabular; stnde yatt dekle, bunun olutuu trl ksmlarn
hepsini; zerinde yemeini piirdii ocak zgarasn, o i iin yerin dibinden karlarak belki uzun
deniz ve kara yollarndan tanp kendisine getirilen kmr; btn teki mutfak takmlarn; btn
sofra takmlarn; yiyeceini, sofraya koyup kestii baklar, atallar, toprak yahut maden taba
ana; ekmeini, birasn hazrlamak iin alm olan trl iileri; rzgr ile yamuru

brakmayp hem sy hem ieri koyuveren cam pencereyi; dnyann bu kuzey blgelerinin,
onsuz pek oturmaya elverili olmayaca bu gzel, mutlu icadn yaplabilmesi iin gerekli bilim ve
sanat, bu eit yararl nesneleri yapmakta altrlan trl iilerin aletlerini... Evet ite, btn bu
eyleri inceler, her biri iin nice baka baka emekler harcandn gz nne getirirsek, binlerce
kiinin yardm ve elbirlii olmakszn, uygar bir lkede mal bakmndan en solda sfr bir kimsenin,
pek yanl olarak, klfetsiz ve sade bildiimiz her zamanki biimiyle bile donatlamayacan anlarz.
Geri, bir lordun pek ar gsterii yannda, berikinin eyas elbette ok snk, ok baya kalr.
Byle olmakla birlikte, bir Avrupa hkmdar ile alkan, tutumlu bir kylnn eyas arasndaki
fark, her zaman, bu kylnnkilerle, on bin baldrplak vahinin yaam ve zgrl konusunda
dedii dedik nice Afrika kralnn eyas arasndaki kadar olmasa gerektir.

Blm II

blmnn Domasna Yol Aan lke zerine

Bunca faydalara kaynak olan bu iblm, kkeninde, bunun oluturduu herkese ulaan zenginlii
nceden grp ama edinen bir insan kafasndan domu deildir. blm, yle geni bir fayda
gzetmeyen, insan tabiatndaki belirli bir eilimin, yani alp vermek, bir eyi bir baka eyle trampa
ve dei etmek eiliminin pek yava, tedrici,[18] fakat kanlmas imknsz olan sonucudur.
Bu eilimin, daha ok aydnlatlmas mmkn olmayan insan tabiatnn temel ilkelerinden biri mi,
yoksa daha ihtimal iinde grnd zere, muhakeme[19] ve konuma melekelerinin[20] kanlmaz
bir sonucu mu olduu, bizim inceleyeceimiz konu ile ilgili deildir. Bu eilim btn insanlarda
vardr; baka hibir hayvan soyunda grlmez. Hayvanlar ne bunu, ne baka eit batlar[21] bilirler.
Ayn tavann peinden koan iki taz, ara sra elbirlii ile hareket ediyor gibi grnr. Her biri, av
arkadana doru kkrtr ya da arkada ona kendisine gnderdiinde, yakalamaya alr. Yine de
bu, o hayvanlar arasndaki bir anlamadan ileri gelmeyip yalnzca o srada ayn ama zerinde
hrslarnn rasgele birlemesinden dolaydr. Kpein bir baka kpekle, hak ve insaf gzeterek, bile
bile, bir kemii bir baka kemik karlnda dei ettii grlmemitir. Hareketleri ya da doal
bar ile bir hayvann bir baka hayvana: "Bu benim, u senin; ona karlk sana bunu vereceim"
diye anlatt grlm deildir. Bir hayvan, bir baka hayvandan yahut bir adamdan bir ey elde
etmek istedi mi, hizmetini gereksindii kimselerin yaknln kazanmaya almaktan te kandrma
yolu yoktur. Kpek yavrusu, anasna yaltaklanr; sofradaki efendisi eliyle beslenilmek isteyen zaar,
bin trl aklabanlkla onun dikkatini elmeye alr. Kimi zaman insann da, kendi benzerlerine
kar ayn oyunlara bavurduu olur. stediini yaptrmak iin baka aresi olmaynca, trl
dalkavukluklar edip, yaranarak onlarn ltfunu elde etmeye abalar. Bununla birlikte, her defasnda bu
areye bavurabilmek iin vakti olmaz. Uygar toplulukta her an, bir sr insann ibirliini,
yardmna gereksinme duyulur. Oysa birka kiinin dostluunu kazanmak iin btn mr hemen
hemen yetmez. Hemen btn teki hayvan soylarnda, olgunluk ana eriince, her biri tamamyla
babotur. O doal hali ile baka hibir canl yaratn yardmna ihtiyac yoktur. nsann ise hemen
bir dzine soydann yardmna ihtiyac vardr. Bu yardm yalnzca onlarn iyilikseverliinden
beklerse, eli brnde kalr. Onlarn bencilliini kendi lehinde ilgilendirip dilediini yapmalarnn
menfaatleri gerei olduunu onlara gsterebilirse, insanoullarn raz etmesi olasl oktur. Bir
bakasna herhangi bir alveri nerisinde bulunann, yapmak istedii budur: "Gereksindiimi bana
verin, siz de benden u gereksindiinizi aln." Buna benzer her nerinin anlam, budur.
Gereksindiimiz bu ltuflarn en ounu byle elde ederiz. Yemeimizi, kasabn, biracnn ya da
frncnn iyilikseverliinden deil, kendi karlarn kollamalarndan bekleriz. Onlarn
insanseverliine deil, bencilliine sesleniriz. Hibir zaman kendi ihtiyacmz azmza almaz,
onlarn kendi faydasndan dem vururuz. Bir dilenciden baka kimse, yalnzca hemerilerinin
iyilikseverliine gvenmek yolunu tutmaz. Dilenci bile, buna btn btn bel balamaz. Geri
hayrsever kimselerin iyi niyeti, geiminin btn temelini salar. Ama eninde sonunda, bu kaynak,
yaamak iin muhta olduu btn gerekli maddeleri kendisine iletse bile, bunlar ona gereksindii
srada yetitirmedii gibi, yetitiremez de. Zaman zaman ortaya kan ihtiyalarnn byk bir ksm,
baka insanlarnki gibi szleme, dei etme, satn alma ile karlanr. Birinin kendisine vermi
olduu para ile yiyecek satn alr. Bir tekinin balad giysilere, kendisine daha uygun gelen
baka eski giyeceklerle ya da ban sokaca bir yerle veya yiyecekle trampa eder, yahut
gereksindiinde yiyecek, giyecek ya da ban sokaca bir yer satn alabilecei para ile dei eder.
Karlkl gereksindiimiz ltuflarn ounu, birbirimizden byle anlama, trampa, satn alma ile

elde ettiimiz gibi, kkeninde iblmne yol aan da bu ayn alveri eilimidir. Bir avclar ya da
obanlar kabilesinde, filan kimse bir bakasndan daha abuk, daha ustalkla, rnein, yay ve ok
yapmaktadr. O, bunlar sr ya da av eti karlnda arkadalar ile sk sk trampa etmektedir.
Sonunda anlar ki, bylelikle, kendisi yakalamaya kt takdirde tutabileceinden ok hayvan ve av
eti ele geirebiliyor. te, karn hesap ettii iin, yay ve ok yapmak gitgide belli bal ii olur.
Bundan tr, bir tr silah olur kar. Bir bakas, kk salalarn ya da bir yerden bir yere
tanabilen kulbelerin kafesini atp stn rtmekte kendini gstererek sivrilir. Komularna, bu
yolda faydal olmaya alr. Komular, onu yine hayvan ve av eti vermekle mkfatlandrr.
Sonunda kendisini btn btn bu zanaata verip bir tr dlger olmann iine geldiini grr. Bunun
gibi, bir nc kimse de demirci ya da bakrc olur. Bir drdncs, vahi giyeceinin balcasn
oluturan post ve derilerin terbiyecisi, yahut debba olur. Bylece, kendi tketimini aan btn emek
rnnn fazla ksmn, gereksinebilecei bakalarnn emek rnnn benzeri ksmlar ile dei
edebileceinden emin bulunmas, her insan, kendini belirli bir ie vermeye, bu i iin olanca yetenek
ve zeksn gelitirip mkemmelletirmeye zendirir.
Gerekte, baka baka insanlar arasndaki doal yetenek fark sanldndan azdr. Olgunluk ana
geldiklerinde, trl mesleklerden insanlar birbirinden ayrt eder grnen eitli yetenekler,
genellikle, iblmnn nedeni olmaktan ok, sonucudur. Birbirine hi benzemeyen seciyedeki
kimseler arasnda, rnein, bir bilgin ile sokaktaki sradan bir hamal arasndaki fark, pek yle
yaradltan deil, daha ok, alkanlk, det ve eitimden ileri geliyor gibi grnmektedir. Bu
kimseler, dnyaya geldikleri zaman ve mrlerinin ilk alt ya da sekiz ylnda, birbirlerine belki pek
benzerlerdi. Ne ana babalar, ne oyun oynadklar arkadalar, aralarnda gze batan bir fark
grebilirdi. O yalarda yahut az sonra, bunlar birbirinden ok farkl ilerde almaya koyulurlar. O
zaman, aralarnda ayrlk gze arpmaya balar ve bu gitgide geniler. yle ki, artk tm o kendini
beenmiliiyle filozof atalaryla bir tek benzeyi noktas bulunduunu kabule yanamayacaktr. Ama
alveri, trampa, dei etme istei olmasa idi, her insan, yaamak iin muhta olduu her gerekli ve
elverili maddeyi kendi bana ele geirmek zorunda kalacakt. Her birinin yerine getirecei dev,
yapaca i ayn olacak, byk yetenek farklarn dourabilecek biricik etken olan byle bir grev
ayrm bulunmayacakt.
Trl meslekteki adamlar arasnda, ok dikkate deer bu yetenek farkn ortaya karan bu istek
olduu gibi, bu ayrm faydal klan da yine ayn eilimdir. Ayn cinsten olduu kabul edilen birok
hayvan soylar, insanlar arasnda alkanlk ve eitimden nce varolduu anlalan yetenek farkndan
daha pek dikkate deer bir yetenek farkn doadan alrlar. Yaradlta, yetenek ve zek bakmndan
bilgin ile sokan hamal arasndaki fark, bir samsun[22] ile bir taz; bir taz ile zaar, zaarla bir
oban kpei arasndaki farkn yars kadar deildir. Gelgelelim bu eitli hayvan soylarnn, hep
ayn cinsten olmalarna karn, birbirlerine faydas yok gibidir. Samsunun kuvvetini desteklemekte,
ne tazdaki evikliin, ne zaardaki zeknn, ne oban kpeindeki yumuak balln en ufak bir
hayr olur. Trampa yahut dei etme gc veya istei olmad iin, bu trl trl yetenek ve
yeteneklerin verimleri, ortaklaa bir araya getirilip kaynatrlamaz ve o soyun rahatl ve kolayl
iin ufack bir yarar olmaz. Her hayvan, hep tekilerden ayr, kendi kendine bann aresine bakp
z varln korumak zorundadr. Doann, soydalarn birbirinden ayrd bu yetenek
deiikliinden hibir bakma yararlanamaz. Bunun tersine, insanlar arasndaki en aykr yetenekler,
birbirlerine faydaldr. Teker teker sahibi olduklar yeteneklerin trl rnleri, hepsinde bulunan
alveri, trampa, dei etme istei sayesinde, denebilir ki, ortaklaa bir yn halinde ortaya
konulmu olur. Her insan, oradan, baka insanlardaki yeteneklerin rnlerinden gereksindii paray
satn alabilir.

Blm III

blmnn Piyasa Geniliine Gre Snrland

blmne yol aan, dei etme gc olduuna gre, bu blnn alan, her zaman iin, dei
etme gc ile yahut, baka deyile, piyasann genilii ile snrlanmak gerektir. Pazar ok kk
olursa, kendi tketiminden artan emek rn fazlasnn hepsini elde etmek isteyecei bakalarnn
benzeri rn fazlas[23] ile dei edemeyecei iin, kimse kendini, bsbtn tek bir ie vermeye
zenmez.
Hatta, pek baya trden baz yle zanaat eitleri vardr ki, bunlar bir byk kentten baka yerde
yrtlemez. rnein, bir hamal, baka bir yerde ne i ne geim yolu bulabilir. Ky, onun iin ok
dar bir alandr. yle olur olmaz bir kasaba pazar bile hamala srekli i salamak iin yeter
byklkte saylamaz. skoya dalar gibi, pek az oturan olan bir lkede, uraya buraya serpilmi
mini mini kylerle tek tk evlerde her ifti, ailesinin kasab, frncs, biracs olmak zorundadr. Bu
gibi yerlerde, bir demirciye, doramacya ya da duvarcya, ayn zanaat yrten bir bakasndan, hi
deilse yirmi mil tede zor rastlayabiliriz. Daha yaknda bulunacan ummamal... Bunlarn en
yaknndan 8 - 10 mil uzakta bulunan dank aileler, daha kalabalk lkelerde, o esnafa grdrlen
bir sr ufak ileri, kendi balarna yapmasn renmek zorundadrlar. Hemen her yerde, renperler,
ayn maddeler stnde ileyecek kadar birbirleriyle yakn ilgisi olan her trl zanaat kollarnn
topuna birden sarlmak ihtiyacndadrlar. Taradaki bir doramac, her trl aa ileriyle, krdaki
bir ilingir ise btn demir ileriyle urar. Bunlardan birincisi, yalnz doramaclkla kalmayp
dlgerlik, ince marangozluk da yapar. Aa zerine oymaclk bile yapt gibi, saban, iki ve drt
tekerlekli araba da yapar. tekinin urat iler ise daha eitlidir. skoya dalar ierlerindeki
kuytu kelerde, ivicilik gibi bir zanaatn yeri olmasna imkn yoktur. Gnde bin ivi ve ylda
yz i gn hesab ile, byle bir ii ylda yz bin ivi yapar. Gelgelelim, bir yl iinde, byle bir
yerde bunlarn bin tanesini, yani bir gnde yaptn bile harcamaya olanak bulamaz.
Su yolu ile ulatrma, yalnzca karadan tamann salayabileceinden daha geni bir piyasay her
eit zanaata ak tuttuundan, her trl zanaat, doal olarak, deniz kylarnda, kullanl[24] rmaklar
boyunca blmlere ayrlp gelimeye balar. okluk, bu gelime, zerinden uzun zaman gemesiyle
lke ierlerine dek yaylr. ki adamn srd, sekiz beygirin ektii byk tekerlekli bir araba,
aa yukar drt ton arlndaki mal Londra'dan Edinburgh'a, yle byle alt haftada getirip
gtrebilir. Aa yukar ayn sre iinde, 6 ya da 8 adamn kulland bir gemi, Londra ile Leith
limanlar arasnda, gidip gelerek, okluk iki yz ton arlkta mal tar. Bylece, su yolu ile ulatrma
sayesinde 6 ya da 8 kii, ayn sre iinde, Londra ile Edinburgh arasnda, yz adamn srp drt yz
beygirin ektii byk tekerlekli elli araba ile tanan kadar mal getirip gtrebilir. Demek ki, en
ucuz kara yolu ile Londra'dan Edinburgh'a tanan iki yz ton maln stne, yz insann hafta sre
ile bakm masrafn, ayrca drt yz beygir ile elli byk arabann hem bakmn hem de aa
yukar bakmlar kadar tutan ypranp eskimeleri masrafn yklemek gerektir. Oysa, su yolu ile
tanan ayn miktar mala, ancak 6 ya da 8 insann geimi ile, iki yz tonluk bir geminin ypranp
eskime masraf, bir de fazla olan riziko karl yahut kara ve su ulatrmas arasndaki sigorta fark
binecektir. te, bu iki yer arasnda kara yolundan baka ulatrma bulunmasayd, birinden tekine
ancak arlklarna oranla pahas pek yksek mallar tanabileceinden, aralarnda imdi yaplabilen
alveriin pek az olabilirdi. Bu yzden de karlkl olarak birbirlerinin almasn desteklemeleri
imdiki gibi deil, pek az olurdu. Dnyann birbirinden uzak blgeleri arasnda ya pek az alveri
olur ya hi olmazd. Hangi mallar, Kalkta ile Londra arasndaki karadan ulatrma cretini
kaldrabilirdi ki? Yahut byle bir masraf kaldracak kadar deerli olsa bile o mal, bunca barbar

milletlerin topraklarndan ne denli esenlikle geirilebilirdi? Bununla birlikte, imdi bu iki kent, kendi
aralarnda pek nemli alverite bulunmakta; karlkl olarak birbirlerine pazar saladklarndan,
birbirlerinin almasn epey gayrete getirmektedir.
Su yolu ile tamann bu gibi stnlkleri bulunduuna gre, sanatn ve sanayinin ilk gelimesinin,
bu kolaylk sayesinde, her trl emek rnne btn yeryznn pazar olarak ald yerde olmas;
bunlarn lke ilerine hep ok sonra yaylmalar doaldr. lkenin i taraflar, mallarnn ouna,
kendilerini evreleyip deniz kylar ile kullanl rmaklardan ayran topraklardan baka pazar uzun
zaman iin, bulamaz. O yzden, pazarlarnn geniliinin, uzun zaman o topraklarn zenginlii ve
kalabalkl orannda kalmas gerekir. Bundan tr, buralarn gelimesi, ancak o arazinin
gelimesinden sonra olabilir. Kuzey Afrika'da bulunan smrgelerimizdeki iftlikler, her zaman ya
deniz kylar ya kullanl rmaklar boyunca kol salmlardr. Hemen hibir yerde bunlarn ok
telerine yayldklar olmamtr.
En gvenilir tarihe gre, anlalan ilk uygarlam milletler, Akdeniz kylar evresinde
oturanlard. Yeryznde bilinen btn i denizlerin en by olan bu denizde gelgit
bulunmadndan, bundan dolay da rzgrlardan baka nedenle dalgalanmalar olmadndan hem
sularnn durgunluu hem adalarnn okluu hem evresindeki kylarn yaknlndan tr, cihan
denizciliinin balangc iin buras pek elverili idi. O alarda pusula kullanmasn
bilmediklerinden, insanlar kylar gzden kaybetmekten korkuyor; gemi yapma sanatnn kusurlu
oluu yznden, kendilerini okyanusun azgn dalgalarna brakvermeyi gzleri tutmuyordu. Herkl
stunlarn gemek, yani Cebelitark boaznn tesine yelken amak, eski dnyada uzun zaman en
parmak srlan, en tehlikeli denizcilik baars saylyordu. O eski alarn en becerikli denizcileri,
en bilgili gemi mimarlar olan Finikeliler'le Kartacallar bile, bu geidi neden sonra deneyebildiler.
Uzun zaman iin, bunu snayabilen yalnz bu milletler olmutur.
Akdeniz kylarndaki btn lkeler iinde, Msr'n, tarm ve sanayisini, nemli denecek gibi
ilerleten ilk lke olduu grlyor. Yukar Msr, hibir yerde Nil'in birka mil tesinden ileriye
uzanmaz. Aa Msr'da ise, o koca rmak baka baka birok kanallara blnr. Azck hner
sayesinde (hemen hemen bugn Hollanda'da Ren ve Mz rmaklarndaki gibi) btn byk kentler,
btn bycek kyler, hatta krlardaki bir sr iftlik evleri arasnda, bu kanallarn su yolu ile
ulama yaram olduu anlalyor. Bu i su yollarnda gidi geliin kapsam genilii ve kolayl
belki Msr'n erkenden gelimesinin balca nedenlerinden biri olmutur.
Bengal illeri ile Dou Hint lkeleri'nde[25] in'in baz dou illerinde, tarm ve sanayi gelimesinin
en eski alara dek uzand anlalyor. Bununla birlikte, pek uzaklara giden bu eskilik, dnyann bu
blgesindeki bizlerin yetkisinden emin olduumuz hibir tarihle belgelenmi deildir. Bengal'de,
Ganj ile birok baka byk rmaklar, Msr'daki Nil'de olduu gibi bir sr kullanl kanallar
meydana getirmektedir. in'in dou illerinde de birok byk rmak, eitli kollar ile bir sr kanal
oluturur. Bunlar, birbirlerine geit verdii iin, Nil'den ve Ganj'dan, belki, her ikisinden daha geni
i su ulatrmasna elverilidir. Eski Msrllar'la Hintliler'den ve inliler'den hibirinin, d ticareti
tevik etmemi olup, elde ettikleri byk varln hepsini su yollarndan yararlanarak salama
benzemeleri dikkate deer.
Btn i Afrika'nn, Asya'nn, Karadeniz ile Hazar denizinin epey tesine den blgenin
tamamnn, eski skit lkesinin, bugnk Tataristan ile Sibirya'nn, oldum olas, imdi grdmz
barbar ve uygarlksz durumda bulunduklar anlalyor. Tataristan denizi, gidip gelmeye elverili
olmayan bir buz okyanusudur. Dnyann en byk rmaklarndan birka bu lkeden geiyorsa da
ou yerinde bu rmaklar ulatrma ve alverite bulunabilmek iin, birbirine pek uzaktr.

Avrupa'daki Baltk ve Adriyatik denizleri, gerek Asya gerek Avrupa'daki Karadeniz ve Akdeniz,
Asya'daki Aden, Basra, Hint, Bengal, Siyam krfezleri gibi deniz ticaretini bu koskoca ktann
ierlerine dek ulatrabilecek giri kaplarndan hibiri Afrika'da yoktur. Afrika'nn byk rmaklar
da, nemlice i su yolu ulatrmasna elvermeyecek kadar birbirlerinden uzaktr. Esasen, bir milletin
oka kollara ya da kanallara blnmeyen, denize dklmezden nce bir baka topraktan geen bir
rmak yolu ile yaplabilecei ticaret hibir zaman pek fazla olamaz. nk yukardaki lke ile deniz
arasndaki balanty kesmek, hep teki arazinin sahibi bulunan milletin elindedir. Tuna zerindeki
gidi geliin, Bavyera, Avusturya, Macaristan gibi trl devletlere faydas, rmak yolunun tamamnn
Karadeniz'e dkld yere dek bu devletlerden yalnz birinin elinde bulunduu takdirde
olabileceinden ok daha azdr.

Blm IV

Parann Kkeni ve Kullanl zerine

blm bir kez iyice yer ettikten sonra insann kendi emei rn ile karlayabilecei
gereksinmelerinin pek azdr. htiyalarnn pek ounu, insan, kendi tketiminden artan emek
rnnn fazlasn baka insanlarn emek rnnden gereksindikleri ile dei etmekle giderir.
Bylece, her insan dei etme ile geinir ya da, bir dereceye kadar tacir durumuna girer. Topluluun
kendisi de, tam bir alverii toplum olma yolunu tutar.
Ama, iblm yeni yeni olumaya balarken, bu dei etme gcnn faaliyeti, sk sk pek byk
engellerle karlam, ok zorlua uramtr. Diyelim ki, bir adamn elinde falan maldan,
gereksindiinden fazla; bir bakasnda ise, ihtiyacndan az vardr. Bundan tr, birinci kimsenin, bu
fazlann bir ksmn elden karmak; tekinin ise, bunu satn almak iine gelecektir. Fakat, tesadf, bu
ikinci kimsenin elinde de tekinin gereksindii bir nesne yok ise bunlar arasnda dei yaplamaz.
Kasabn dkknnda, kendi yoaltabileceinden fazla et vardr. Birac da, ekmeki de bunun bir
ksmn satn almak isterler. Ancak, karlk olarak verebilmek iin, bunlarn elinde, uratklar
zanaatn eitli rnlerinden baka eyleri yoktur. Kasapta da, tez elden gereksindii btn ekmekle
bira vardr. Bu durumda, bunlar arasnda bir dei etme olamaz. Ne kasap onlara satc, ne onlar
tekine mteri olabilir. Bylece, hepsi de birbirlerine karlkl yararl olabilmekten uzaktr.
Toplulukta, iblmnn ilk yerlemesinden sonraki her dnemde, bu gibi hallerin biimsizliini
nlemek isteyen her tedbirli adam, kendi almasnn rnnden baka, karlnda emeinin
rnn vermemezlik edenin pek kmayacan sand u ya da bu maldan bir miktarn hep
yannda bulundurabilecek ekilde ilerini ayarlamaya, aba gstermi olsa gerektir.
Bu ama iin, birbiri ardndan birok baka baka nesnenin akl edilip kullanlm olmas
muhtemeldir. Topluluun ilerlememi alarnda alveriteki ortaklaa aracn hayvan olduu
sylenir. Pek elverisiz bir ara olmas muhtemel ise de, eski zamanlarda eyaya ou kez, elde
edilmeleri iin karlk olarak verilen hayvan says ile paha biildiini gryoruz. Homeros,
Diomede'in zrh ile kalkannn yalnzca dokuz kz ettiini; Glaucus'un zrhnn ise yz kz ettiini
syler. Alverite ve dei etmede kullanlan ortaklaa aracn, Habeistan'da tuz; Hindistan
kylarndaki kimi blgelerde bir tr deniz hayvannn kabuklar; Newfoundland'da kuru morina
bal; Virginia'da ttn; bat Hint Adalar'ndaki smrgelerimizden kiminde eker; birtakm baka
lkelerde post ya da tabaklanm deri olduunu sylerler. Bana anlattklarna gre, bugn skoya'da
bir iinin ekmekiye ya da meyhaneye, para yerine ivi gtrdnn ok olduu bir ky varm.
Bununla birlikte, kanlamayan nedenlerle btn lkelerdeki insanlarn, eninde sonunda, bu i iin
her nesneden ok metalleri ye tutmakta karar klm olduklar anlalyor. Hemen hibir ey onlar
gibi az ypranr olmadndan, metaller, herhangi bir baka nesneden az fire vererek saklanabildii
gibi skartasz olarak istenildii kadar paraya blnebilir. nk bu paralar, eritilmekle kolayca
yeniden birletirilebilir. Dolaysyla onlar kadar dayanr baka hibir nesnede bulunmayan bir
niteliktir. Bu da, btn teki vasflarn stnde olarak, onlar alveri ve srm arac olmaya
elverili klar. rnein tuz satn almak isteyip de, karlk olarak hayvandan baka verebilecei
bulunmayan bir adam, btn bir kzn ya da btn bir koyunun tutarnca tuzu bir defada satn almak
zorunda kalm olsa gerektir. Bundan az tuz ald pek olamaz. nk, karlk diye verecek olduu
nesnenin, skartasz blnebildii seyrektir. Daha fazlasn satn almak isteyince de, yine ayn
nedenlerden dolay bu miktarn iki ya da katn, yani iki kz yahut iki koyun deerinde tuz
satn almak zorunda kalm olmaldr. Bunun aksine, sr ya da koyun yerine, elinde karlk olarak
verebilecei metal olsa, metalin miktarn tez elden gereksindii nesnenin tam miktar ile kolayca

denkletirebilir.
Bu ama iin trl milletler baka baka metaller kullanmlardr. Eski Ispartallar arasnda
ortaklaa alveri arac demir; eski Romallar'da bakr; btn zengin ve alverii milletlerde ise,
altn ya da gm idi.
Anlalan bu metaller ilkin, iaretsiz ve damgasz, ilenmemi ubuklar halinde bu maksat iin
kullanlyordu. Nitekim, Pliny[26], eski bir tarihi olan Timaeus'un yaptna dayanarak, Romallar'n,
Servius Tullius zamanna dek baslm paralar bulunmadn; her neye gereksinirlerse, bunu satn
almak iin, damgalanmam bakr ubuklar kullandklarn bildirmektedir. Demek bu ilenmemi
ubuklar o srada para vazifesini[27] gryordu.
Metallerin byle ilenmemi biimde kullanlmas pek byk iki saknca douruyordu.
Sakncalardan birincisi metalleri tartmak; ikincisi, ayarlarna bakmak zahmeti idi. Kk bir miktar
farknn, deerde byk fark dourduu kymetli metallerin gerei gibi kesin olarak tartlmas ii,
hi deilse, pek hassas[28] dirhemlere ve teraziye lzum gsterir. Hele altn tartmak pek ince bir itir.
Gerekte, kaba madenlerde ufak bir yanln pek nemi olmayacandan, bu kukusuz daha az incelik
ister. Yine de, bir mangrlk mal almak veya satmak ihtiyacndaki bir zavallnn, her defasnda
mangr tartmak zorunda kalmas pek skc olsa gerektir. Ayara bakmak ilemi daha g, daha
usandrcdr. Metalin bir paras, uygun ergiticilerle bir pota iinde ergitilmedike, bu denemeden
elde edilecek sonu hi belli olmaz. Bununla birlikte, baslm parann vcut bulmasndan nce bu can
skc, zahmetli ilem yerine getirilmedi mi, halk her an iin pek byk hile ve dolandrclkla kar
karya bulunur; mal ile, bir libre arlnda has gm veya saf bakr yerine, d grn bu
metallere benzetilmi, en kaba, en adi madenlerden yaplma kark bir taklit maden alabilirdi. Bu gibi
yolsuzluklar nlemek, dei etmeyi kolaylatrmak, bylelikle her trl almay ve ticareti
zendirmek iindir ki, gelime yolunda olduka ileri gitmi btn lkelerde, mal satn alrken
herkesin kulland belirli metallerin belirli bir miktarna, beylik bir damga basmak gerektii
grlmtr. te, baslm para ile darphane ad verilen devlet dairelerinin kkeni budur. Bu
kurumlar, nitelik bakmndan tpk ynllerle souk bezlere l ve iaret koyan dairelere benzer.
Bunlarn hepsi, piyasaya srldklerinde, o eit eit mallarn miktar ve bir rnek olan iyilii,
beylik bir damga ile anlalsn diyedir.
Kullanlan metaller stne vurulan ilk beylik damgalarda, ou hallerde anlalmas hem pek g
hem ok nemli olan, metalin iyiliini veya saflk derecesini gsterme amac gdld; bunlarn,
bugn gm takmlar ve ubuklara vurulan sterlin iaretine veya kimi zaman altn kleleri zerine
konulan spanyol damgalarna benzedii; sikkenin yalnz bir yanna vurulduklar ve btn yz
kaplamadklar iin, ayar gstermekle birlikte metalin arln gstermedikleri anlalyor.
brahim Peygamber Machpelah'n tarlas iin, Ephron'un demeye raz olduu drt yz gm
miskali, terazi ile tartmtr. Miskal, alverite geer ake imi; gelgelelim, bugnk altn klelerde
ya da gm ubuklarda olduu gibi, yani say ile deil, tart ile alnrm. ngiltere'de, eski Sakson
krallarnn gelirleri para ile deil ayniyat olarak, yani her trl yiyecek iecek ve donatm eklinde
denirmi. Fatih William, bu gelirlerin para olarak denmesi detini ortaya kard. Ancak, bu para
hazinece uzun zaman saylarak deil, tartlarak alnmtr.
Bu metallerin doru olarak tartlmasndaki elverisizlik ve glk sikkenin vcut bulmasna sebep
oldu. Bunun damgas, parann her iki yzn, kimi zaman kenarn bile tmyle kapladndan,
metalin yalnz ayarn deil arln da belirtiyor saylyordu. Onun iin, bu sikkeler tartmak
zahmeti olmadan, bugnk gibi, saylarak kabul ediliyordu.

Balangta, bu sikkelerin adlarn tad birimler, anlalan ilerinde bulunan metalin arln
ya da miktarn belirtirmi. Roma'da, paray, ilk olarak bastrm bulunan Servius Tullius zamannda,
Roma As' yahut Pondo'su, bir Roma libresi arlnda saf bakr kapsyordu.
Bu, bizdeki kuyumcu libresi gibi on iki onaya blnm olup, her birinde bir ona, gerek, saf
bakr vard. I. Edward zamannda, ngiltere'nin Sterlin lirasnda, darphane tarts ile bir libre belli
ayarda gm bulunuyordu. Darphane libresinin Roma libresinden biraz fazla, kuyumcu libresinden
ise biraz eksik olduu anlalyor. Bu tart, ngiltere darphanesine, ancak VIII. Henry'nin on sekizinci
saltanat ylnda girmitir. Fransa liras, Charlemagne zamannda, Troyes, yani kuyumcu tarts ile,
belirli ayarda bir libre gm ierirdi. Champafne'daki Troyes panayr o srada Avrupa'nn btn
milletlerinin ura idi. Bylesine nl bir pazarn tartlar ile llerini herkes tanr, bunlara itibar
ederdi. skoya paras olan Pound, I. Alexander'den Robert Bruce zamanna dek, ngiltere'nin Sterlin
liras ile ayn arlk ve ayarda, bir libre gm kapsyordu. ngiliz, Fransz ve sko penilerinde de,
kkeninde onann yirmide biri, librenin iki yz krkta biri olan gerek bir penide arlnda gm
bulunuyordu. ilinin de, aslnda bir arlk ismi olduu anlalyor. III. Henry'nin eski bir
buyrultusunda: "Budayn eyrek kantar on iki ilin olursa, bir farthing'lik[29] ekmek on bir ilin
drt peni ekmelidir," denilmektedir. Bununla birlikte, ilin ile bir yandan peni, bir yandan lira
arasndaki orann, peni ile lira arasndaki oran kadar bir kararda ve bir rnek olmad anlalyor.
Fransa'nn ilk kral slalesi dneminde Fransz sou'sunda ya da ilininde, baka baka zamanlarda be,
on iki, yirmi ve krk peni bulunduu anlalmaktadr. Eski Saksonlar'da, ilinde, bir zamanlar
yalnzca be Peni bulunduu grlyor. Bunun onlarda, komular eski Franklar'daki kadar deiken
olmu olmas da ihtimal dnda deildir. Franszlar'da, Charlemagne zamanndan; ngilizler'de ise,
Fatih William'dan beri lira, ilin ve peni deerleri pek baka baka olmakla birlikte, bunlar arasndaki
orann, imdiki gibi bir dziye ayn olduu anlalyor. nk, yle sanyorum ki, dnyann btn
lkelerinde hkmdarlarn ve egemen devletlerin agzll ile insafszl yznden, uyruklarn
gveni ktye kullanlarak, sikkelerinde balangta var olan metalin gerek miktar gitgide
azaltlmtr. Cumhuriyetin son zamanlarnda, Roma As', ilk bataki deerinin yirmi drtte birine
indirilmi; bir libre gelecek yerde, ancak yarm ona ekmeye balamtr. ngiliz lira ile peni
birimlerine gre, aslndaki deerin bugn aa yukar te biri; sko birimlerine gre aa yukar
otuz altda biri; Franszlar'nkilere ise hemen hemen altm altda biri kalmtr. Bunu yapan
hkmdarlarla egemen devletler, bu ilemleri sayesinde, grnrde, haliyle gerekecek miktardan
daha az bir para ile borlarn deyip, taahhtlerini yerine getirme imknn bulmu oluyorlard.
Gerekte ise bu, yalnz grnrde byle idi. nk hakikatte, alacakllar, kendilerine denmesi
gerekenin bir ksmndan yoksun braklm oluyordu. Bu ayn ayrcalk, devlet iindeki btn teki
borlulara da veriliyordu. Bunlar, eski para ile aldklar dncn hepsini, bu yeni, ayar bozuk
parann ayn itibari miktar ile deyebiliyorlard. Bundan dolay, bu gibi ilemlerin, hep borlularn
lehine, alacakllarn zararna olduu grlmtr. Kimi zaman bu ilemler, zel kiilerin
servetlerinde pek sunturlu bir genel felaketin dourabileceinden daha byk, daha ucu herkese
dokunan sarsntlar dourmutur.
te bylece, para btn uygar milletlerde, aracl sayesinde her trl maln alnp satld ya da
birbiri ile dei edildii, herkese dnk ticaret aleti olmutur.
Mallarn birini teki ile ya da para karl dei ederken insanlarn doal olarak gzettikleri
kurallar imdi incelemeye girieceim. Bu kurallar, mallarn izafi[30] ya da deiimli
diyebileceimiz deerini belirler.
Deer szcnn iki ayr anlam olduuna dikkat etmek gerekir. Kimi zaman belirli bir nesnenin

faydal oluunu; bazen de, o nesneye sahip olmann verdii, baka mal satn alabilme gcn anlatr.
Birine "Kullanm deeri", tekine "Deiim deeri" denilebilir. Kullanrken en byk deeri olan
eylerin, ou kez dei ederken az deeri olur; ya da hi deeri olmaz. Bunun aksine, en byk
deiim deeri olanlarn kullanm deeri ya azdr ya hitir. Hibir ey sudan faydal deildir ama
onunla hemen hibir ey satn alnamaz; onu dei etmekle, karlnda, hemen hibir ey elde
edilemez. Gelgelelim, bir elmasn kullanma bakmndan hemen hi deeri yoktur; lakin dei
etmekle, ona karlk, ou kez pek byk miktarda baka mallar elde edilebilir.
Mallarn deiim deerini dzenleyen ilkeleri incelemek iin unlar gstermeye alacam:
Birincisi; bu deiim deerinin gerek ls nedir? Yahut btn mallarn gerek fiyat neden
oluur?
kincisi; bu gerek fiyat vcuda getiren veya oluturan trl paralar nelerdir?
Sonuncusu da; fiyatn bu eitli elerinin bir ksmn ya da hepsini doal veya olaan kertelerinin
kimi zaman stne ykselten, kimi zaman bu haddin aasna dren trl nedenler hangileridir?
Yahut pazar fiyat ile, yani mallarn gerekteki fiyat ile bunlarn doal denilebilecek fiyatnn tpk
tpksna birbirine uymasna kimi zaman engel olan sebepler nelerdir?
Bundan sonraki blmde, bu konuyu elden geldiince eksiksiz ve ak olarak anlatmaya
alacam. Bunlar iin okuyucunun sabrn ve dikkatini srarla dilerim. Kimi yerlerde, belki
kendisine gerektiinden ok uzunmu gibi gelecek ayrntlar iin sabrn... Yapabileceim en eksiksiz
aklamadan sonra, belki yine biraz karanlk gzkecek olanlar kavramak iin de dikkatini...
Anlaldna emin olmak iin, sz uzatmay hep seve seve gze alyorum. Ik salabilmek iin
olanca emei verdikten sonra, tabiat bakmndan pek soyut[31] olan bu konuda, yine biraz karanlk
kalabilir.

Blm V

Maln Gerek Fiyat le tibari[32] Fiyat Yahut Bunlarn Emek Olarak Fiyat le
Para Olarak Fiyat zerine
Herkes, insan yaam iin gerekli, elverili, hoa giden nesnelerden yararlanabilmek zere
bulabildii olanak lsnde zengin ya da yoksuldur. Ama iblm bir kez iyice yer etti mi, bu
eylerin pek azn insan kendi emei ile elde edebilir. Btn bunlarn en ounu bakalarnn
emeinden edinmesi; zerinde egemen olabilecei ya da satn almaya gc yetecei emek miktarna
gre, zengin veya yoksul olmas gerekir. u halde, kendisi kullanmak ya da yoaltmak niyetinde
olmad ve baka eylerle dei etmeyi tasarlad bir eyin, ona sahip bulunan iin deeri, o eyin,
kendisine satn almak ya da zerinde hkmedebilmek olanan verdii emek miktarna eittir. Demek
ki, emek, btn mallarn deiim deerinin gerek lsdr.
Her eyin gerek fiyat, yani elde etmek isteyen kimse iin gerekten pahas, o eyi edinmenin
eziyeti ve zahmetidir. Bir eyi elde etmi olup, elden karmay ya da bir baka nesne ile dei etmeyi
isteyen kimse iin o eyin gerek deeri, bunun kendi stnden atp bakalarnn srtna
ykleyebildii eziyet ve zahmettedir. Para ya da mal ile satn alnan, emek ile satn alnmtr. Tpk
alnmzn teri ile satn aldmz ey gibi... Bu para ve bu mallar, hakikatte bizi o yorgunluktan
esirgemi olur. Bunlar, o srada eit miktarda bir emek deeri tad var saylan ey ile dei
ettiimiz, belirli bir miktar emein deerini kapsar. Emek, her eyin ilk pahas, yani asl satn alma
bedeli olarak denmi akesidir. Kkeninde btn dnya zenginlikleri, altn veya gmle deil,
emekle satn alnmtr. Onu baz yeni rnlerle dei etmek isteyen servet sahipleri iin o servetin
deeri, bu kimselere satn alabilmek veya egemen olabilmek imknn verebildii emek miktarna
tam tamna eittir.
Bay Hobbes'un dedii gibi, zenginlik kuvvettir. Ama byk bir serveti ele geiren veya miras yolu
ile buna konan kimsenin kesenkes mlki ya da askeri bir siyasal g edinmi olmas yahut byle bir
nfuza halef olmu olmas gerekmez. Serveti, kendisine bu kuvvetlerden ikisini de elde edebilecek
aralar belki salayabilir. Ancak, kendisinde srf bu servetin olmas, ona bunlar herhalde iletecek
deildir. Buna sahip oluun, ona dorudan doruya, derhal ilettii kuvvet, satn alma gcdr;
bakasnn her trl emei zerinde ya da bu emein o srada piyasada bulunan btn rn zerinde
belirli bir nfuz ve egemenliktir. Serveti, tpk tpksna bu kuvvetin byklne ya da kendisine
satn almak veya zerinde egemen olabilmek olanan verdii bakalarnn emek miktarna, yahut
ayn ey demek olan, bakalarnn emek rnne gre byk ya da kk saylr. Her eyin deiim
deeri, her zaman, sahibine ilettii bu gcn byklne tam tamna eit olmak gerektir.
Ancak, emek her ne kadar btn nesnelerin deiim deerinin gerek ls ise de, bu eylere
okluk emekle deer biilmez. ou kez baka baka iki emek miktar arasndaki oran kestirmek
gtr. ki ayr tr i iin harcanan zaman yalnz bana bu oran her zaman belirlemez. Ayn
zamanda, katlanlan trl glk, gsterilen beceri, derece derece hesaba katlmaldr. Bir saatlik
etin ite, iki saatlik kolay itekinden; ya da, renmesi on yla mal olmu bir zanaatta bir saat
uramakta, sradan ve herkesin grebilecei bir urata bir ay almada olduundan daha ok
emek olabilir. Fakat, gerek skntnn gerekse hnerin tam bir lsn bulmak kolay deildir.
Gerekte, baka baka eitten emein trl rnlerini dei ederken, okluk bunlarn her ikisi de az
hesaba katlr. Ama bu yle herhangi hassas[33] bir l ile deil, piyasadaki pazarlkla, uzun uzadya
tartma ile, yani kesin olmasa bile ortaklaa yaamda, ilerin yrmesi iin yeterli o kabataslak
trden eitlie gre ayarlanr.

Zaten, her mal ou kez emekle deil, baka mallarla dei edilip o ekilde onlarla kyaslanr.
Onun iin, maln deiim deerini satn alabilecei emekle deil, baka bir maln miktar ile takdir
etmek daha doaldr. Hem ou kimse belirli bir mal miktarnn ne demek olduunu, bir emek
miktarndan daha iyi anlar. Birisi gzle grlr, elle tutulur bir nesnedir. teki ise soyut bir
kavramdr. Yeterince anlalabilir ekle sokulabilirse de, yle pek doal ve belli deildir.
Gelgelelim, trampa ortadan kalkp para alveriin ortaklaa aleti olunca, her ayr mal bir baka
mal ile deil, ou kez para ile deiilir. Kasabn, sr etini yahut koyun etini ekmek veya bira ile
deitirmek zere ekmekiye ya da biracya gtrd olmaz. O bunlar pazara gtrp orada para
ile dei eder. Sonra, bu paray da ekmek veya bira ile dei eder. Bunlara karlk ald para
miktar, sonradan bu para ile satn alabilecei ekmek ve birann da miktarn belirlemi olur. u
halde; onlarn deerini dorudan doruya dei ettii nesne ile, yani para miktar ile takdir etmeyi,
kasap, ancak bir baka maln araya girmesi ile dei edebilecei mallarla, yani ekmek ve bira miktar
ile takdir etmekten daha doal bulur; daha aka kavrar. Et, veya drt libre ekmek yahut drt
quart[34] hafif bira ediyor demektense, etin libresinin drt peni ettiini sylemek daha elverilidir.
te her maln deiim deerine, emek miktar veya dei edilebilecek herhangi baka mal yerine,
okluk, para miktar ile paha biilmesi bundan ileri gelmektedir.
Bununla birlikte; baka her mal gibi altn ve gmn de, deeri deiir; kimi zaman ucuzlayp
kimi zaman pahallar; satn alnmalar kimi zaman daha kolay, kimi zaman daha g olur. Bu
metallerin falan miktarnn satn alabilecei ya da zerinde egemen olabilecei emek miktar yahut
karlnda dei edilebilecei baka mal miktar, bu dei etmelerin yapld srada bilinen maden
ocaklarnn verimliliine ya da ksrlna baldr. On altnc yzylda Amerika'da bereketli[35]
madenlerin ortaya karlmas, Avrupa'daki altn ve gm deerini, keiften ncekinin te birine
indirdi. Maden ocandan piyasaya ulatrlmalar daha az emee mal olduundan, bu metaller, oraya
getirildiklerinde daha az emek satn alabiliyor yahut daha az emee egemen olabiliyordu. Bu ise, o
metallerin deerlerindeki en byk deiiklik olmakla birlikte, tarihin bize anlattklar arasnda hi
de tek deildir. Nasl ki, doal ayak, kula ya da avu gibi, kendi miktar boyuna deien bir miktar
ls hibir zaman baka eyler iin sahih[36] bir miktar ls olamazsa, kendi deeri boyuna
deimekte olan bir mal da baka mallarn tam bir ls olamaz. i iin, eit miktarlarda emek, her
zaman, her yerde eit deerdedir denilebilir. Sal, gc ve keyfi olaan durumda, el yatknl ve
ustal olaan derecede bulunan iinin; rahatndan, zgrlnden ve mutluluundan hep ayn
miktarda zveride bulunmas gerekir. Emeine karlk ald mallarn miktar ne olursa olsun
dedii bedelin hep ayn olmas gerekir. Gerekte, bu bedel, o mallarn kimi zaman ounu kimi
zaman daha azn satn alabilir. Fakat deien, mallarn deeridir; onlar satn alan emein deeri
deil. Her zaman, her yerde, kavuulmas g ya da ele geirilmesi ok emee mal olan ey,
pahaldr. Kolayca yahut az emekle edinilebilen ise, ucuzdur. u halde, kendi deeri hi deimeyen
emek, her yerde, her zaman btn mallarn deerine paha biilmesinde ve bunlarn kyas edilmesinde
son sz syleyecek gerek ldr. Emek, bunlarn gerek fiyatdr. Para ise onlarn yalnzca itibari
fiyatn oluturur.
Bununla birlikte, eit emek miktarlar ii iin hep bir deerde olmakla birlikte, iiyi altran
kimseye bazen daha ok, bazen daha az deerde imi gibi gelir. i kullanan, bu emek miktarlarn
kimi zaman daha byk, kimi zaman daha kk miktarda malla satn alr. Emein fiyat, ona, baka
her eyin fiyat gibi deiken gelir. Birinde pahal, bir bakasnda ucuz gzkr. Ama gerekte
birinde ucuz, tekinde ise pahal olan, mallardr.
yle ise, u herkesin bildii anlamda, mallarn olduu gibi emein de bir gerek fiyat, bir itibari

fiyat olduu sylenebilir. Denilebilir ki emein gerek fiyat, ona karlk olarak verilen, yaam iin
gerekli ve elverili maddeler miktarndan; itibari fiyat ise para miktarndan oluur. i, emeinin
itibari tutarna deil, gerek tutarna gre varlkl veya yoksul yahut iyi ya da kt dllendirilmi
olur.
Mallarn gerek fiyat ile itibari fiyatnn ayrt edilmesi srf bir kuram ii olmayp, bunun bazen
uygulamada nemli yeri olabilir. Ayn gerek fiyat, her zaman iin ayn deerdedir. Lakin, altn ve
gm deerindeki deimeler yznden ayn itibari fiyat, kimi zaman pek baka baka deerlerde
olur. Bunun iindir ki, bir mlk, daimi irat kayd ile satldnda gelirin hep ayn deerde olmas
isteniliyorsa, bu gelir kendisine ayrlm olan aile iin, bunun, belirli bir para tutarndan olumasnn
nemi vardr. O durumda gelirin deeri iki eit deiiklie urayabilir. Birincisi, ayn isimdeki
paralarn baka baka zamanda kapsad deiik altn ve gm miktarlarndan ileri gelen
deiiklik; ikincisi, eit miktarlardaki altn ve gmn, baka baka zamanlardaki trl deerleri
dolaysyla oluan deiikliktir.
Hkmdarlar ve egemen devletler, ou kez, paralarndaki has metal miktarn azaltmakta geici
menfaat bulunduunu sanmlardr. Ama bunu artrmakta karlar olduunu dndkleri hemen
hemen akllarndan gememitir. Bundan tr, yle sanyorum ki, btn milletlerin paralarndaki
metal miktar hemen boyuna azalagelmi; oald ise pek olmamtr. Onun iin, bu gibi
deiiklikler bir para gelirinin deerini hemen her zaman azaltmaya yatkndr.
Amerika maden ocaklarnn kefedilmesi, Avrupa'da altn ve gm deerini azaltmtr.
Anladma gre, elde pek kesin kant bulunmamakla birlikte, okluk, bu dn hl azar azar
srp gittii, daha uzun zaman srp gitmesi ihtimali olduu sanlmaktadr. u halde, bu varsayma
gre, bu gibi deiikliklerin, her ne ekilde denecei art koulmu olursa olsun bir para gelirini
oaltmaktan ziyade azaltmas beklenir.(rnein, u kadar sterlin liras gibi) falanca ad tayan,
unca baslm para ile deil de, u kadar ona saf gm ya da belirli bir ayarda gm olarak
denmesi art koulmu bile olsa, hal byledir.
Sikkenin adn tad birime iliilmemi bulunan yerlerde bile zahire olarak tahsis edilen kira
gelirleri, deerlerini para ile denecek olanlardan daha iyi korumulardr. Elisabeth saltanatnn on
sekizinci ylnda konulan kanunla[37], btn College[38] kira szlemelerindeki gelirin te birinin ya
ayniyat olarak ya en yakn halk pazarnda yrrlkte bulunan fiyata gre denmek zere zahire
halinde sakl tutulmas iin hkm karlmtr. Dr. Blackstone'a gre, bu zahire gelirinden oluan
para, aslnda tmn te biri olmakla birlikte imdiki zamanda, okluk teki te ikinin getirdiinden
iki katna yakndr. Bu hesapla, college'lerde para olarak alnan eski kira gelirlerinin gemiteki
deerlerinin hemen hemen drtte birine inmi olmas yahut aslnda tekabl ettikleri zahirenin drtte
birinden pek fazla etmez olmu bulunmalar gerekir. Fakat, Philip ile Mary'nin hkmdarlk
zamanndan beri, ngiliz sikkesinin adn tad birim ya az deiiklie uram ya hi deimemi;
ayn sayda Sterlin, ilin ve peni, aa yukar ayn miktar saf gm kapsayagelmitir. College'lerin
para gelirleri tutarndaki bu azalma, demek, dorudan doruya gmn deerindeki dklkten
ileri gelmitir.
Gm deerindeki alalma, ayn birimin adn tayan sikkedeki gm miktarnn azalmas ile bir
araya gelirse kayp ou kez pek daha byk olur. Sikkenin adn tad birimin, ngiltere'dekinden
ok deiikliklere urad skoya'da; ve skoya'dakine kyasla daha fazla deiiklie urad
Fransa'da, aslndaki deeri byk baz eski gelirler bu yzden hemen hemen hie inmitir.
Birbirinden uzak zamanlarda, eit miktarlarda altn ve gmten veya belki herhangi bir baka

maldan ok, ihtimal, ii nafakas olan eit zahire miktarlar ile hemen hemen eit miktarlarda emek
satn alnabilecektir. Bylece, birbirinden uzak alarda, eit zahire miktarlar, ayn gerek deere
yaklar; dolaysyla sahibine, daha birbirinin ayn olan miktarlarda emek satn almak ya da buna
egemen olabilmek imknn verir. Bunu hemen hemen herhangi bir baka maln eit miktarlarndan
daha muhtemel olarak mmkn klarlar, derim. nk, eit zahire miktarlar bile bunu tam olarak
yapmaz. Bundan byle belirtmeye alacam gibi, iinin geimi yahut emein gerek fiyat, baka
baka durumlarda ok deiir. Bu geim, yerinde sayan bir topluluktakine oranla, bollua doru
giden bir toplulukta; geri giden bir topluluktakine kyasla da yerinde sayan bir topluluktan daha
ferahtr. Bununla birlikte herhangi bir zamanda, baka her mal, o srada satn alabilecei geim
maddesi miktar orannda ok ya da az emek satn alacaktr. u halde, zahire zerinden tahsis edilmi
bir kira gelirinin, ancak falan miktar zahirenin satn alabilecei emek miktarndaki deiikliklere
uramas beklenir. Ama bir baka madde zerinden sakl tutulmu kira gelirinin, yalnzca filan miktar
zahirenin satn alabilecei emek miktarndaki deiikliklere uramas deil, o maddenin herhangi bir
miktar ile satn alnabilecek zahire miktarndaki deiikliklere de uramas ihtimal iindedir.
Bununla birlikte, uras da grlecektir ki, zahire gelirinin gerek deeri, para gelirininkine oranla
yzyldan yzyla ok daha az deiir, ama bir yldan teki yla, pek daha ok deiir. Bundan byle
belirtmeye alacam gibi emein para olarak fiyat yldan yla zahirenin para ile belirtilen fiyatna
gre dalgalanmayp, anlalan her yerde, yaam iin gerekli bu maddenin geici veya arzi[39]
fiyatna deil, ortalama ya da allm fiyatna uyar. Yine aada gstermeye alacam gibi
zahirenin ortalama ya da allm fiyat, gm deeri ile; piyasaya bu metali ileten ocaklarn
zenginlii veya ksrl ile yahut kullanlmas gereken emek miktar ile; dolaysyla da falan miktar
gmn maden ocandan piyasaya dek gtrlmesi iin tketilmesi gereken zahire ile dzenlenir.
Ama, gm fiyat kimi zaman, yzyldan yzyla pek deimekle birlikte yldan yla hemen hi
deimez; yarm yzylda veya btn bir yzyl iinde ou kez ayn ya da hemen hemen ayn
kalmakta devam eder. u halde, zahirenin para ile hesaplanacak ortalama ya da allm fiyat, byle
uzun bir srede ayn veya aa yukar ayn kalmaya devam edebilir. Topluluun, baka bakmlardan
hi deilse ayn ya da aa yukar ayn durumda kalmaya devam etmesi art ile, zahire fiyatyla
birlikte emek fiyatnn da ayn kalmakta srp gittii olur. Bir yandan da zahirenin geici veya ereti
fiyat bir yl ncekine oranla okluk katmerleebilir yahut rnein eyrek kantar yirmi be ilinden
elli iline kabilir. Yalnz, fiyat bu olunca, zahire zerinden bir gelirin hem itibari hem gerek
deeri, zahire eski fiyatta iken olduunun iki katdr yahut emein ya da baka mallarn ounun
miktarca iki egemen olabilir. Emein para olarak fiyat ve bununla birlikte baka mallarn ounun
fiyat, btn bu dalgalanmalar srasnda ayn kalmakta srp gider.
yle ise, aka grlyor ki, emek hem geni kapsaml hem sahih olan biricik deer lsdr;
baka deyile her zaman, her yerde trl maln deerini kyaslayabileceimiz tek lektir. eitli
mallarn yzyldan yzyla olan gerek deerini, bunlara karlk verilen gm miktarlarna gre
takdir edemeyeceimiz belirgindir. Bu deeri, bir yldan br yla, zahire miktarlar ile de
kestiremeyiz. Emek miktarlar ile, buna pek kesin olarak hem yzyldan yzyla hem yldan yla paha
biebiliriz. Yzyldan yzyla, zahire gmten iyi bir ldr. nk yzyldan yzyla, eit gm
miktarlarndan ok, eit zahire miktarlar, hemen hemen birbiri kadar olan emee egemen olacaktr.
Yldan yla ise, gm zahireden daha iyi bir ldr. nk, eit gm miktarlarnn, hemen hemen
ayn miktarda emee egemen olmas olasl daha oktur.
Gerek fiyatla itibari fiyat birbirinden ayrt etmek, daimi kira geliri tesis ederken, hatta uzun vadeli
kira szlemeleri yaparken faydal olabilirse de; insan yaamnn daha harclem, daha olaan
ilemleri olan alm satmlarda, durum hi yle deildir.

Ayn zamanda ve ayn yerde, btn mallarn gerek fiyat ile itibari fiyat birbiri ile tam oran
halindedir. rnein Londra piyasasnda herhangi bir mal, az veya ok para ediine gre, ayn
zamanda ve ayn yerde, size az veya ok emek satn alabilmek yahut buna egemen olabilmek
olanan verecektir. Onun iin, ayn zamanda ve ayn yerde, para btn mallarn gerek deiim
deerinin tam lsdr. Ama, yalnz ayn zamanda ve ayn yerde bu byledir.
Birbirinden uzak yerlerde mallarn gerek fiyat ve para ile belirtilen fiyat arasnda dzgn bir
oran yoksa da; bir yerden tekine mal tayan tacir, o mallarn para ile belirtilen fiyatndan ya da
onlar satn almak iin verdii gm miktar ile o mallar karlnda satacak olduu gm
miktar arasndaki farktan baka bir ey dnmez. in'deki Kanton'da, yarm ona gm,
Londra'daki bir ona gmten fazla emee yahut hayat iin gerekli veya elverili maddeye egemen
olabilir. Demek, Kanton'da yarm ona gme satlan bir mal, orada gerekte daha pahal olabilir;
yani oradaki sahibine gre, Londra'da bir onaya satlan bir maln Londra'daki sahibi iin
olduundan daha gerek nemde olabilir. Ama, Londral bir tacir, sonradan Londra'da bir ona
gme satabilecei mal, Kanton'da yarn onaya satn alabilirse, bir ona gmn, Londra'da tpk
Kanton'daki kadar deeri varmasna, bu alverite, yzde yz kr eder. Kantondaki yarm ona
gmn, Londra'daki bir ona gmten daha ok emei ve yaam iin gerekli ve elverili
maddelerin daha ounu egemenlii altna sokacak olmasnn ona gre nemi yoktur. Londra'daki
bir ona gm, her zaman ona, tede yarm ona gmn saladklarnn iki kat zerinde egemen
olabilmek olanan verir. Onun istedii de, bundan baka bir ey deildir.
Onun iin, eninde sonunda, btn alm satmlarn sagr ile mi yapldn, yoksa batak ii mi
olduunu tayin eden; bylelikle fiyatn ie kart ortaklaa yaamn hemen btn alveriini
dzenleyen, mallarn itibari fiyat veya para ile belirtilen fiyat olduuna gre, bu fiyatn gerek
fiyattan ok hesaba katlmasna amamalyz.
Bununla birlikte, byle bir kitapta herhangi bir maln baka baka yer ve zamanlarndaki eitli
gerek deerlerini ya da ona sahip bulunanlara trl durumlarda, bakasnn emei zerinde
iletebilecei birbirinden farkl nfuz derecesini kyaslamak, ara sra faydal olabilir. O zaman,
okluk, karlnda satld trl gm miktarlarndan ok, bu baka baka gm miktarlarn
kyaslamamz gerekir. Ama birbirinden uzak olan zaman ve yerlerde, emein yrrlkteki fiyatlarn
bir dereceye dek kesin olarak bilebilmek hemen hemen imknszdr. Pek az yerde dzgn biimde
kaydedilmi olmasna karn, zahire fiyatlar daha iyi bilinmektedir; tarihiler ve teki yazarlar,
bunlara daha ok dikkat etmilerdir. Onun iin genel olarak, bu fiyatlarla yetinebilmemiz gerekir.
Emein yrrlkte olan fiyatlar ile her zaman tpk tpksna ayn oranda bulunduklarndan deil,
okluk, bu orana onlardan fazla yaklaan olmad iin byle yapmamz gerekir. leride bu eit
birtakm kyaslamalar yapmaya frsat bulacam.
Sanayinin gelimesi ile, tacir milletler, birok baka baka metallerden para basmay elverili
grmtr: Byk apta demeler iin altn... Orta tutarda almlar iin gm... Daha ufak nemde
olanlar iin bakr ya da bir baka kaba metal. Bununla birlikte bu milletler, o metallerden bir tanesini
her zaman iin, teki ikisinden daha halis deer ls saym; anlalan, genel olarak da, bu tercihi
ilkin alveri aleti olarak kullandklar metal lehine yapmtr. Baka paralar bulunmad srada, bu
metali kendileri iin bir kez lek olarak kullanmaya balaynca, artk ihtiya deitikten sonra da,
byle yapmay srdrmtr.
Birinci Pn savandan be yl ncesine gelinceye dek, Romallar'n yalnz bakr paras varm.[40]
O zaman, ilk defa olarak gmten para basmaya balamlar. Onun iin, bakrn bu cumhuriyette, her
zaman deer ls olmakta srp gittii; Roma'da btn hesaplarn As veya Sestertius olarak

tutulup mala mlke bunlarla deer biildii anlalyor. As, her zaman bir bakr sikkenin adn
tad birim olarak kalmtr. Sestertius sz iki buuk As anlamna gelir. Demek, Sestertius aslnda
bir gm para olmakla birlikte, buna bakr para zerinden deer biilirdi. Roma'da, pek ok para
borlanm bir kimse iin, byk miktarda bakasna ait bakr var, derlerdi.
Roma mparatorluu'nun ykntlar zerine oturan kuzey milletlerinin, orada yerlemelerinin
bandan beri gm paralar olduu; stnden yzyllar geinceye dek gerek altn gerekse bakr
para bilmedikleri anlalyor. ngiltere'de Saksonlar zamannda gm para vard. Ama, III. Edward
zamanna dein pek az altn para baslmt. I. James Byk Britanya tahtna geinceye kadar da bakr
para baslm deildi. Onun iin ngiltere'de ve yle sanyorum ki, ayn nedenle Avrupa'nn btn
teki acl milletlerinde, genel olarak btn hesaplar gmle tutulmakta; btn maln mlkn
deeri gmle hesaplanmaktadr. Bir kimsenin servet tutarn bildirmek istediimizde, gine saysn
sylediimiz pek olmaz da, ona karlk verileceini sandmz sterlin liras saysn zikrederiz.
Balangta her lkede kanunca tannan demelerin, yalnz, zel olarak deer lei veya ls
diye kabul edilmi metal sikke ile yaplabildiini sanyorum. ngiltere'de altn, para olarak basldktan
uzun zaman sonra bile kanunlu para saylmyordu. Altnla gm deerleri arasndaki oran herhangi
bir kanun ya da devlete yaplm bir ilanla saptanmamt. Bu oran piyasann kararna braklmt.
Bir borlu, altnla deme nerdi mi, alacakl byle bir demeyi toptan reddedebilir ya da onu,
vereceklisi ile, altn zerinde uyuabildikleri bir deer takdirine gre kabul eyleyebilirdi. Ufaklk
gm sikkelerin bozulmas dnda bugn bakr, kanunlu para deildir. Bu durumda, lek olanla
lek olmayan metal arasndaki fark yalnzca itibari bir ayrmdan olumuyordu.
Zamanla, halkn eitli metal paralarn kullanlmasna gitgide almas dolaysyla ve bunlarn
deerleri arasndaki oran daha iyi kavramas zerine, yle sanyorum ki, ou lkelerde bu oran
saptanarak, rnein, u arlk ve u ayardaki bir ginenin[41] yirmi bir iline geeceinin ya da o
tutarda bir bor iin kanunlu para olacann, bir kanunla devlete ilan edilmesi faydal grlmtr.
Byle olunca ve kurulmu olan bu tarzdaki iliki srp gittike, lek olan metal ile yle olmayan
metal arasndaki fark itibari bir ayrm olmaktan kar yahut hi deilse, km gibi gzkr.
rnein, bir ginenin kanunla dzenlenmi deeri yirmi iline indiren ya da yirmi iki iline
karlrsa, btn hesaplar gm para ile tutulup hemen btn bor devleri onunla belirtildiinden,
her iki halde de demelerin ou eskisi kadar gm para ile yaplabilir; fakat, birinde daha ok,
tekinde ise daha az olmak zere pek farkl miktarda altn paraya lzum gsterir. Deer bakmndan,
gm altndan daha deimez gibi gelir. Gm, altn deerini ler gzkr; altn ise gm
deerini ler gibi gzkmez. Altn fiyat, karlnda dei edilebilecei gm miktarna bal
kalyor gzkr. Gmn deeri ise, karlnda dei edilecei altn miktarna bal gibi
grnmez. Bununla birlikte, bu fark tamamyla hesaplarn altn paradan ok gm para ile tutulmas
detinden; byk kk btn tutarlar toplamnn bununla belirtilmesi alkanlndan ileri gelir. Bay
Drummond'un yirmi be veya elli ginelik bonolardan biri, byle bir deiiklie karn eskisi gibi
yine yirmi be veya elli gine ile denebilecektir. Bono, byle bir deiiklikten sonra, eskisi kadar
altnla; ama ok daha farkl miktarda gmle denebilecektir. Byle bir senedin denmesinde,
deeri bakmndan, altn, gmten daha deimez gzkecektir. Altn, gm deerini ler gibi
grlecek, oysa gm altn deerini ler grlmeyecektir. Bu tarzda hesap tutup, senetleri ve
bakaca para devlerini bu ekilde belirtmek deti bsbtn yaylacak olsa, gm yerine altn,
deerin zel lek veya ls olan maden saylacaktr.
Gerekte, sikke halindeki trl metallerin deerleri arasnda kanunla kurulmu olan bir orann
srp gitmesi srasnda, btn parann deerini, bu metallerden en kymetlisinin deeri dzenler. On

iki bakr penide, arlk ls ile, yarm libre pek iyi cinsten olmayan bakr vardr. Bu, baslmadan
nce, ok ok yedi penide gm eder. Ancak, tze gre, bu on iki peninin bir iline gemesi
gerektiinden pazarda bir ilin ediyor saylr ve her zaman bir iline dei edilmesi mmkndr.
Byk Britanya'da son zamanlardaki altn para slahndan[42] nce bile altn yahut hi deilse, altnn
Londra ve dolaylarnda tedavl eden ksm, gmn byk ksmna oranla kanunla arlndan
genel olarak daha az yitirmiti. Bununla birlikte, ypranm, silik yirmi bir ilin, o derece deilse bile
gerekte belki yine ypranp silinmi bir gineye eit saylyordu. Son yasalar, altn paray, bir milletin
geer akesini eritirebilecei kanunlu arln belki en yaknna ulatrmtr. Devlet dairelerince
altnn yalnz tartlarak kabul edilmesi hakkndaki buyrultu yrrlkte kaldka da onu bu halde
tutmas beklenir. Gm para, altn parann yeni batan dzenlenmesinden nce olduu gibi, hl
ypranm ayar bozuk durumda bulunmaktadr. Buna karn, bu ayar bozuk gm parann yirmi bir
ilini, hl o mkemmel altn parann bir ginesi deerinde saylmaktadr.
Altn parann slah, onunla dei edilebilecek gm parann deerini besbelli ykseltmitir.
ngiltere darphanesinde, bir libre arlndaki altndan, krk drt buuk gine basarlar. Ginesi yirmi
bir ilin hesab ile, bu, krk alt lira, on drt ilin, alt peni eder. Demek, bu altn parann onas,
lira, on yedi ilin, on buuk peni gm deerindedir. ngiltere'de para bastrmak iin, ne resim ne
sikke-hakk[43] verilir. Darphaneye bir libre ya da bir ona arlkta, kanunun arad ayarda altn
klesi gtren kimse, karlk olarak, hi indirimsiz, bir libre veya bir ona arlkta baslm altn
para alr. Bylece, onas lira, on yedi ilin, on buuk peni, ngiltere'de altnn darphane fiyat
demektir; bala deyile bu, kanunun emrettii ayardaki altn klesine karlk darphanenin verdii
altn para miktardr.
Altn parann slahndan nce, kanunlu ayardaki altnn kle fiyat, yllardr piyasada lira, on
sekiz ilin stnde; bazen lira, on dokuz ilin; ou kez ona bana drt lira olagelmiti. Altn
parann ypranm, ayardan dm durumunda, bu tutarda, belki bir onadan fazla tam ayar altn
yoktur. Altn parann yeni batan dzeltilmesinden beri, kanunun arad ayarda altn klenin piyasa
fiyatnn ona bana lira, on yedi ilin, yedi peniyi getii pek olmamtr. Altn parann yeniden
baslmasndan nce, piyasa fiyat her zaman iin az ok darphanedeki altn fiyatnn stnde idi. O
slahtan beri, pazar fiyat biteviye darphane fiyatndan dk olagelmitir. Ama, ister altn ister gm
para ile denmi olsun, bu piyasa fiyat ayndr. Bylece, altn parann son zamanlardaki slah yalnz
altn parann deerini ykseltmekle kalmayp, kle altna ve belki btn teki mallara oranla gm
parann deerini de ykseltmitir. Ama, teki mallarn ounun fiyat, nice baka nedenlerin etkisi
altnda bulunduundan, bunlara kyasla altn ve gm deerindeki ykseli pek yle gze
arpmayp, hissedilmeyebilir.
ngiltere darphanesinde, kanunlu ayarda bir libre arlkta kle gmten, iinde yine bir libre
arlkta tam ayara gm bulunan altm iki ilin baslr. Demek ki, ona bana be ilin, iki peni,
ngiltere'de gmn darphane fiyat saylmaktadr; baka deyile bu, tam ayar gm klesine
karlk darphanenin verdii baslm gm miktardr. Altn parann slahndan nce, trl
durumlarda, kle halindeki tam ayar gm onasnn piyasa fiyat, be ilin drt peni, be ilin be
peni, be ilin alt peni, be ilin yedi peni, ou kez de be ilin sekiz peni idi. Bununla birlikte, en
ok rastlanan fiyatn be ilin yedi peni olduu anlalyor. Altn parann slahndan beri, tam ayar
gm klesi onasnn fiyat zaman zaman be ilin peniye, be ilin drt peniye, be ilin be
peniye dm; bu sonuncu fiyat at hemen hemen olmamtr.
Altn parann slahndan beri kle gmn piyasa fiyat epey dmse de, darphane dzeyine
inmemitir.

ngiltere parasnda bulunan eitli metaller arasndaki oranda, bakr, gerek deerinin ok stnde
tutulduu gibi, gm de, deerinin biraz aasnda tutulmutur. Avrupa piyasalarnda, Fransa ve
Hollanda sikkelerindeki bir ona has altn aa yukar on drt ona saf gmle dei edilir. Oysa,
ngiliz sikkesi halinde, aa yukar on be ona gmle, yani Avrupa'da genel olarak biilen deere
gre ettiinden daha fazla gm ile dei edilir. Ama, nasl ngiltere'de ngiliz sikkelerindeki
bakrn yksek fiyat, ubuk halindeki bakrn fiyatn ykseltmiyorsa, ngiliz sikkesindeki dk
gm fiyat da, kle gmn fiyatn alaltmaz. ubuk halindeki bakrn, gme olan orann
korumasndaki ayn nedenden dolay, kle gm, altna olan orann hl korumaktadr.
III. William'n krall srasnda, gm parann slahndan sonra, gm klesi fiyat, darphane
fiyatnn biraz stnde olmaya devam etmitir. Bay Locke, bu yksek fiyat, gm kle ihracna izin
verilmesine, gm sikkenin ise yurt dna karlmasnn yasak edilmesine yormaktadr. Onun
sylediine gre, bu ihra msaadesi, gm sikkeye kar talebi, gm kleye kar olan istein
stne karmtr. Ancak; yurt iinde her zamanki alverilerde kullanlmak zere gm paraya
ihtiyac olan kimseler, elbette, ihra ya da herhangi baka bir gereksinme iin gm kle
isteyenlerden ok fazladr. imdi, altn kle ihrac iin byle bir msaade, altn sikkenin dar
karlmas zerinde de byle bir yasak srp gitmektedir. Gelgelelim, altn kle fiyat, darphane
fiyatnn aasna dmtr. Fakat, imdi olduu gibi o zaman da, ngiliz sikkesinde gme, altna
oranla dk deer izafe[44] edilmitir. (O zaman de slaha muhta saylmayan) altn sikke ise imdi
olduu gibi o zaman da btn parann gerek deerini dzenliyordu. Gm parann slah, kle
gm fiyatn o zaman darphane fiyat kertesine drmedii gibi, benzeri bir slahn, bunu bugn
de drmesi pek olaslk iinde deildir.
Gm para da, altn gibi yeniden kanunlu arlna kabil olduunca yaklatrlsa, imdiki orana
gre, bir ginenin kle halinde satn alabileceinden ok sikke gm ile dei edilmesi olasl
vardr. Gm sikke tam ayarl arlkta olacandan, ilkin kleyi altn sikke karlnda satmak,
sonra bu altn paray, ayn tarzda eritilecek gm para karl dei etmek zere eritmek, bu
takdirde krl olacaktr. Bu sakncay nlemek iin bu iki metal arasnda kurulmu bulunan imdiki
oranda biraz deiiklik yapmak biricik yol olsa gerektir.
Sikke halindeki gm, imdi altna oranla ne derece dk saylyorsa, o kadar yksek saylacak
olsa, bu saknca belki azalrd. Bunun da koulu, ayn zamanda, gmn bir gine ufaklktan fazlas
iin kanunlu para hizmeti gremeyeceine ilikin hkm karlmasdr; Tpk, bakrn, bir ilin
bozulduktan fazlas iin kanunlu para saylmamasnda olduu gibi...
Bu takdirde, hibir alacakl, sikke halindeki gme yksek deer biilmesinden tr aldatlm
olmaz. Nasl ki, imdi, hibir alacakl bakr paraya yksek deer izafe edilmesinden dolay aldatlm
olmamaktadr. Bu yasa yalnz bankaclarn belini bker. Balarna ld zaman, bunlar bazen
alt penilik sikkelerle deme yaparak zaman kazanmaya alrlar. Bu yasa, onlarn tez elden demeyi
atlatmak zere bu itibar sarsc yola sapmalarn nleyecektir. Bu yzden, her zaman kasalarnda
imdikinden ok nakit bulundurmak zorunda kalacaklardr. Bu, onlar iin elbette byk bir saknca
olmakla birlikte, te yandan, alacakllar iin byk bir inancadr.
(Altnn darphane fiyat olan) on yedi lira, on ilin, on buuk penide, bugnk mkemmel altn
paramzda bile, hi kukusuz bir onadan fazla tam ayar altn yoktur. Onun iin de, bunun daha byk
miktarda tam ayar kle altn satn almamas gerektii dnlebilir. Fakat baslm altn, kle
altndan kullanldr. Sonra, ngiltere'de para baslmas her ne kadar bedava ise de kle halinde
darphaneye gtrlen altnn, birka haftadan nce sahibinin eline para eklinde geri geldii olmaz.
Bugn darphanenin ii bandan akn olduundan, parann geri gelmesi iin aylar gemesi gerekir.

Bu gecikme hafif bir resim demek olup, baslm altn eit miktardaki kle altndan biraz daha
deerli klar. ngiliz darphanesinde gme, altnla arasndaki gerek orana gre deer verilse,
gm sikkede hibir slahta bulunulmakszn, kle gm fiyat belki darphane fiyatnn aasna
der. nk, imdiki ypranm, silik gm parann deeri bile karlnda dei edilebilecei
mkemmel altn parann deeri ile dzenlenmektedir.
Hem altn hem gm para basm zerine konulacak ufak bir sikke-hakk ya da resim, bu para
halindeki metallerin, eit miktardaki klelerine olan stnln belki bsbtn artrr. Bu takdirde,
baslm olmak, sikke haline gelmi metalin deerini bu ufak resmin bykl orannda
ykseltecektir. Nitekim, ayn nedenle, biimi, kap kacan deerini, o biimin pahas orannda artrr.
Sikkenin kleye olan stnl, parann eritilmesini nler; ihracna ket vurur. Kamu ile ilgili bir
gereklilik dolaysyla sikke ihrac lazm gelirse, az zamanda bu sikkenin ou kendiliinden yine
lkeye dner. lke dnda, yalnzca kle arl zerinden satlabilir. Yurt iinde, o arlktan
fazlasn satn alr. Demek, onu tekrar lkeye sokmak kazanl olur. Fransa'da para basm zerine
konulmu olan yzde sekiz kadar bir sikke-hakk vardr. Fransz paras iin, lke dna ktnda
yeniden kendiliinden ieri girer, derler.
Altn ve gm klenin pazar fiyatnda zaman zaman olan dalgalanmalar, btn teki mal
fiyatlarnn benzeri dalgalanmalarndaki ayn nedenlerden ileri gelir. Bu metallerin denizde ve karada
trl kazalar yznden sk sk yitirilmeleri yaldz, altn vara, srma ve ilemelerde boyuna israf
edilmeleri; paralarda, kap kacak ilerinde ypranp kopmalar; btn bu fire ve aruru karlamak
iin, maden ocaklar bulunmayan lkelerin hepsine srekli ithalde bulunulmasn gerektirir. thalt
tacirlerin, btn teki tacirler gibi, zaman zaman olan ithallerini, muhtemel grdkleri talebe,
ellerinden geldiince uydurmaya altklarn kabul edebiliriz. Bununla birlikte, btn dikkatlerine
karn talebin bazen tesine aar, bazen gerisinde kalrlar. htiyatan fazla kle getirdikleri zaman
yeniden ihra riziko ve zahmetiyle karlamaktansa, bazen bunun bir ksmn allm ya da
ortalama fiyatn biraz aasna elden karmaya razdrlar. Yok, ihtiyatan az ithalde bulunurlarsa, bu
fiyattan biraz fazlasn elde ederler. Ancak, btn bu zaman zaman dalgalanmalarla, altn ya da gm
klenin piyasa fiyat, hi amadan, bir kararda birka yl darphane fiyatnn az ok yukarsnda
yahut az ok aasnda srp giderse, emin olabiliriz ki, fiyatn bu srekli ve deimez ykseklii ya
da dkl, sikke durumundaki bir eyin sonucudur. O ey, o srada, belirli bir para miktarn,
iinde bulunmas gereken klenin tam miktarndan ya daha deerli ya daha deersiz klmaktadr.
Sonucun bir kararda ve amaz oluu, sebepte de, buna denk bir deimezlii ve sreklilii
gerektirir.
Herhangi bir zamanda ve yerde, belirli bir lkenin paras, yrrlkteki sikkenin tam ayara az veya
ok uygun olmasna yahut iinde bulunmas gerekli saf altn ya da saf gmn tam miktarn az ya
da ok kesin olarak kapsamasna gre, az veya ok salkl bir deer lsdr. rnein,
ngiltere'de, krk drt buuk ginede tam bir libre arlnda kanunlu ayarda altn yahut on bir ona
safa altn ile bir ona kark altn bulunsa, ngiltere'nin altn sikkesi herhangi bir zamanda veya
yerde, iin zellii buna elverdii oranda, mallarn gerek deerinin tam bir ls olur. Ancak,
srtnp anma dolaysyla krk drt buuk gine, genel olarak, bir libreden az tam ayar altn kapsasa,
fire kimi sikkelerde tekilerden az olduundan, deer ls btn teki arlk ve llerin okluk
kar karya bulunduklar trden bir kaypakla urama ihtimaliyle kar karya kalr. Bunlarn
ayara tam tamna uyduklar seyrek olduundan, tacir, elinden geldiince, mallarnn fiyatn, bu
arlk ve llerin u kadar olmas gerektiine gre deil, kendi tecrbesi ile ortalama olarak
gerekte ne kadar bulursa, ona gre dzenler. Sikkedeki buna benzer bir uygunsuzluk yznden
mallarn fiyat, ayn tarzda, parada bulunmas gereken saf altn ya da gm miktarna gre deil,

bunlarn ortalama olarak gerekten kapsad tecrbe ile anlalan miktar zerinden dzenlenir.
urasn kaydetmek gerektir ki, mallarn para ile hesaplanan fiyat deyince, sikkenin adn tad
birim zerinde durmakszn, hep bu mallarn karlnda satldklar saf altn ya da gm miktarn
anlyorum. rnein, I. Edward zamanndaki alt ilin sekiz peniyi, bugnk sterlin liras ile, para
olarak bir fiyatta sayyorum. nk kestirebildiimize gre, bunun iinde, aa yukar ayn miktarda
saf gm vardr.

Blm VI

Maln Fiyatnn Olutuu Paralar zerine

Mal mevcudunun birikmesinden, topran benimsenmesinden nce, topluluun o ilk emekleme
durumunda, trl nesneleri birbiri ile dei etme yolunda bir kural salayabilecek tek artn, bu
eyleri elde etmek iin gerekli emek miktarlar arasndaki oran olduu anlalyor. rnein,
avclardan oluan bir ulus ierisinde, bir kunduzun ldrlmesi, ok zaman, bir alageyiin
ldrlmesi iin gerekli emein iki katna mal oluyorsa, bir kunduz tabii iki alageyikle deiilecek
ya da iki alageyik deerinde olacaktr. ou zaman iki gnlk veya iki saatlik emein rn olan
eyin, ou zaman bir gnlk ya da bir saatlik emein rn olan eyin iki kat etmesi doaldr.
Bir eit i bir tekinden zor ise, bu fazla glk tabii hesaba katlr. O trl bir saatlik emein
rn ou kez, teki eit iki saatlik emein rn ile dei edilebilir.
Baka deyile bir eit i, olaanst el yatknl istiyorsa, insanlarn bu gibi yeteneklere kar
besledikleri sayg, tabii bunlarn rnne, zerinde harcanan vaktin gerektiinden fazla bir deer
verecektir. Bu gibi hnerler, olsa olsa uzun uzadya altrlmakla elde edilebilir. Bunlarn rnndeki
stn deer, ou kez, bu hnerleri edinebilmek iin harcanmas gereken vaktin ve emein akl alr
bir dlnden fazla bir ey olmayabilir. Topluluun ilerlemi durumunda, emek cretlerinde, okluk,
fazla zorluk ve stn beceri iin bu gibi paylar braklr. Topluluun ilk emekleme anda da, aa
yukar belki ayn ey olmu olsa gerektir.
Bu durumda, emek rnnn tm, olduu gibi iinindir; herhangi bir mal elde etmek veya
retmek iin genelde kullanlan emek miktar, onun, genelde satn almas, zerinde egemen olmas
veya karlnda dei edilmesi gereken emek miktarn ayarlayabilecek biricik arttr.
Bir takm kimselerin elinde mal mevcudu birikti mi, bunlardan kimi, tabii, bu mevcudu, hamarat
kiileri ie komak zere kullanr. Bu hamarat kiilerin yapt iin yahut bunlarn emeinin
gerelere katt deerin satndan kazan elde etmek iin, onlara bu kimseler gere ve geim
maddesi salar. Tamamlanan yapt; para, emek veya mal karl dei edildii zaman, gere bedeli
ile ii cretlerinin denmesine yetecek olandan baka, bu ite mal mevcudunu talihin eline brakmay
gze alan giriimcinin krlar iin, fazladan bir ey verilmesi gerektir. Bylece, iilerin gerelere
katm olduu deer, bu durumda, iki ksma dnr. Bir ksm ile onlarn iilii, teki ile iileri
altrann, pein verdii gereler ile cretlerden oluan mal mevcudunun tm zerinden, kr
denir. Onlarn yaptn satmakla, mal mevcudunun yeniden kendisine geri gelmesine yetecek
olandan fazla bir ey beklemese, bu iileri altrmakta patronun kar olamaz. Kr ile mal
mevcudunun bykl arasnda bir uyum bulunmadka da, kk bir mevcut yerine byn
kullanmakta kar olamaz.
Mal mevcudu krlarnn, belki, ayr bir emek trnn, yani tefti ve ynetim iinin cretlerine
verilmi bir baka da olduu dnlebilir. Ama, bunlar cretlerden bambaka olup, bsbtn ayr
ilkelere gre dzenlenir; var olduu varsaylan bu tefti ve ynetim iinin miktar, gl becerisi
ile bu cretler arasnda hibir oran bulunmaz. Bunlar, hep kullanlan mal mevcudu deeri dzenler;
o mevcudun byklne gre daha byk ya da daha kk olurlar. rnein diyelim ki, sanayide
kullanlan allm mal mevcudu krlarnn, ylda yzde on olduu bir yerde, ayr ayr iki sanayi var.
Bunlardan her birinde, ylda adam bana on be lira hesab ile, yani her fabrikada ylda yz lira
masraf edilerek, yirmi ii altrlyor. Yine diyelim ki, bir tanesinde ylda ilenen kaba hammadde,
yedi yz liradan oluuyor. tekindeki daha gzel maddeler ise yedi bin lira tutuyor. O zaman,
bunlarn birinde ylda kullanlan sermaye ancak bin lira tutarken, tekinde kullanlan sermaye yedi

bin yz liray bulacaktr. Demek, yzde on hesab ile, birinin giriimcisi aa yukar yalnzca yz
lira yllk kr umacak, tekinin ise, aa yukar yedi yz otuz lira kazan bekleyecektir. Fakat, krlar
bylesine birbirinden farkl olmakla birlikte, bunlarn tefti ve ynetim ii, tpk tpksna ayn veya
aa yukar eit olabilir. Byk fabrikalarn ounda, bu eit i hemen toptan bir baktibe emanet
olunur. Bu tefti ve ynetim iinin ne deerde olduunu, onun cretleri gerei gibi belli eder. Geri
bu cretler saptanrken, ou zaman yalnz baktibin emeine, zek derecesine baklmayp, iinin
gerektirdii gven de gz nnde tutulur. Ama bu cretlerle, baktibin ynetimine bakt sermaye
arasnda dzgn bir oran yoktur. Bu sermayenin sahibine gelince; o, bylelikle hemen btn ii
bandan att halde, yine, krlar ile sermayesi arasnda dzgn bir oran bulunmasn bekler.
Bundan dolay, mal fiyatnda, mal mevcudu krlar, emek cretlerinden bsbtn baka olup,
tamamyla ayr ilkelerle dzenlenen bir terkipi unsur [45] oluturur.
Bu durumda, emein tm rn her zaman iinin olmaz. ou kez, onun bunu kendisini altran
mal mevcudu sahibi ile blmesi gerekir. Bir mal elde etmek ya da retmek iin ou zaman
harcanan emek miktar, bu maln genelde satn almas, zerinde egemen olmas karlnda dei
edilmesi gereken emek miktarn ayarlayabilen biricik art deildir. Bunun yan sra, pein olarak o
iin cretlerini verip gerelerini salam bulunan mal mevcudunun kr iin, ayrca fazladan bir
miktara lzum olaca besbellidir.
Bir lkenin arazisi batan baa zel mlk haline geldi mi, btn teki insanlar gibi toprak sahipleri
de ekmediklerini bimeye baylr; topran doal mahsul iin bile bir bedel isterler. Toprak orta
mal iken, iiye yalnzca devirmek skntsna mal olan ormandaki odun, tarladaki ot, yeryznde
kendiliinden biten btn yemiler, artk zerlerine fazladan bir bedel binmi olarak onun eline
ular. Artk bunlar toplama izni iin ivaz[46] vermesi, emei ile topladnn veya rettiinin bir
ksmn toprak sahibine brakmas gerekir. Bu ksm yahut hepsi bir kapya kar bu ksmn pahas,
toprak iin verilen rant vcuda getirir; ou maln fiyatna giren nc bir terkipi unsuru
oluturur.
Fiyat oluturan trl unsurlarn hepsinin gerek deeri, dikkat olunmaldr ki, bunlardan her
birinin satn alabilecei ya da zerinde egemen olabilecei emek miktar ile llr. Emek, fiyatn
hem emee dnen ksmnn deerini ler hem ranta ve kra dnen ksmnn deerini ler.
Btn topluluklarda, her maln fiyat, eninde sonunda bu ksmndan birine veya tekine yahut
bunlarn hepsine birden dnr. Her gelimi toplulukta, bu paralarn de az ok, maln pek
ounun fiyatna terkipi unsur olarak girer.
rnein, zahire fiyatnda, bu ksmlardan biri, toprak sahibinin rantn; bir bakas iilerin ve ekini
yetitirmek iin kullanlan ift hayvanlarnn cretlerini veya bakmn; ncs ise, iftinin krn
der. Bu ksmn ya hemen ya er ge zahirenin tm fiyatn oluturduu anlalyor. iftinin
demirban yeniden yerine koymak ya da ift hayvanlar ile teki tarm aletlerinin eskiyip
ypranmasn karlamak iin, bir drdnc ksmn gerekli olduu belki dnlebilir. Ancak,
rnein saban eken beygir gibi, bir tarm arac fiyatnn da bu ayn paradan, yani stnde
yetitirilmi olduu arazinin rantndan, beslenilmesi ya da bakm iin zorunlu emekten ve gerek bu
toprak rantn, gerekse bu emek cretlerini pein deyen iftinin krlarndan olutuunu dnmek
lazmdr. te bylece, zahire fiyat, beygirin bedelini ve bakmn deyebilir, ama yine, tm fiyat ya
dorudan doruya eninde sonunda, hep ayn ksma, yani ranta, emee ve kra dnr.
Un ya da krma fiyatnda, zahire fiyatna, deirmenci ile uaklarnn cretlerini; ekmek fiyatnda,
frncnn krlar ile uaklarnn cretlerini; her ikisinin birden fiyatnda ise zahireyi iftinin evinden

deirmencinin evine, deirmencinin evinden frncnn evine dek tama emei ile, bu emein
cretlerini pein olarak verenlerin krlarn, hesaba katmak gerektir.
Keten fiyat da zahire fiyatn oluturan ayn ksma dnr. Keten bezinin fiyatnda, keten
taraycsnn, bkcnn, dokumacnn, kasarcnn, vb.'nin cretleri ile btn bunlar altranlarn
krlarn bu fiyata eklemek gerektir.
Herhangi bir maln yapm oaldka, fiyatn cretlere ve krlara dnen ksm, ranta dnen
ksmna oranla artmaya balar. Sanayinin gelimesi ile yalnzca kr says artmakla kalmayp, her
sonraki kr, her nceki krdan byk olur. nk, krn iinden sermayenin, boyuna bymesi
gerekir. rnein dokumaclarn altrdklar sermaye, bkclerin ilettikleri sermayeden kesinkes
daha byktr. nk, bylelikle, yalnz krlar ile birlikte o sermayeyi geri getirmekle kalmayp,
ayrca dokumac cretlerini de der. Krlarn ise her zaman az ok sermayeye denk olmas gerekir.
Bununla birlikte, en ileri gitmi topluluklarda, yalnz iki ksma, yani emek creti ile sermaye krna
dnen, az sayda baz mallar her zaman iin vardr. Daha az sayda olmak zere de fiyat yalnz
emek cretinden olaan mallar bulunur. rnein, denizden kan baln fiyatnda bir ksm,
balklarn emeini, teki ksm ise dalyanda iletilen sermayenin krn der. leride gstereceim
gibi, kimi zaman girdii olursa da, toprak rantnn bu fiyata katld pek seyrektir. Irmak
balklarnda ise hi deilse Avrupa'nn ou yerinde, durum baka trldr. Som bal dalyan iin
rant verilir. Buna her ne kadar toprak iin verilen rant denemez ise de, byle bir hak tpk cret ve kr
gibi, bir som bal fiyatnn da bir parasn oluturur. skoya'nn kimi yerlerinde, herkesin sko
akl diye tand trl renkli kk talar deniz kylar boyunca toplamay i edinmi birtakm
yoksul kimseler vardr. Bunlara tann dedii bedel, yalnzca emeklerinin cretidir. Buna ne toprak
rant girer, ne kr.
Ama her maln tm fiyat, yine eninde sonunda, bu ksmlardan birine veya tekine yahut her ne
birden dnmek zorundadr. nk, toprak rant verildikten, o mal yetitirmek, yapmak ve pazara
ulatrmakta kullanlan btn emein pahas dendikten sonra, geriye her ne kalrsa, o para kesenkes
bir kimsenin kr olmak gerekir.
Ayr ayr alnnca, nasl her bir maln fiyat veya deiim deeri bu paradan birine ya da tekine
yahut hepsine birden dnyorsa, her lkenin yllk emeinin tm rnn oluturan btn mallarn
fiyatnn da, topluca ele alndkta, ister istemez bu ayn ksma dnmesi; o lkede yaayan eitli
kimseler arasnda ya bunlarn emeinin creti ya mal mevcutlarnn kr ya topraklarnn rant olarak
bllmesi gerekir. Her topluluun, emei ile her yl devirilenin veya retilenin tm yahut bunun,
ayn ey demek olan, tm bedeli, aslnda topluluun yelerinin kimisi arasnda, bu tarzda bllr.
cret, toprak rant ve kr, btn gelirlerin, btn deiim deerinin, belli bal kaynadr. Btn
teki gelirler eninde sonunda, bu kaynan birinden ya da brnden kar.
Gelirini, kendisine ait ake ile salayan bir kimse, bu geliri ya emeinden ya mal mevcudundan ya
toprandan elde eder. Emekten elde edilen gelire, cret denir. Yneten ya da kullanan bir kimsenin
mal mevcudundan elde ettii gelire kr ad verilir. Kendi kullanmayp bunu bir bakasna dn
veren kimsenin elde ettiine faiz veya rbh[47] denir. Bu, bor alann, dn verene, parann
kullanlmas ile eline geen kr etme frsat iin dedii karlktr. Tabii bu krn bir ksm, rizikoyu
gze alp onu kullanmak zahmetine katlanan borlunun; bir ksm ise, bu kazan frsatn kendisine
vermi bulunan alacaklnn olur. Para faizi, parann kullanlmas ile elde edilen kazantan denmedii
zaman, hep, bir baka gelir kaynandan denmesi gerekli, treme[48] bir gelirdir. Meer ki, borlu,
birincinin faizini demek zere ikinci bir bor batna girien, bir msrif[49] ola. Tm topraktan

elde edilen gelire, rant denir. Bu, toprak sahibine aittir. iftinin geliri biraz emeinden, biraz mal
mevcudundan doar. Onca toprak, bu emein cretlerini kazanp bu mal mevcuduna kazan salamak
olanan veren bir aratan baka bir ey deildir. Bunlara dayanan btn vergiler ve gelirler btn
aylklar, emekli maalar, her trl yllk irat, eninde sonunda, bu esas gelir kaynandan kar;
dorudan doruya veya dolayl olarak, emek cretlerinden, mal mevcudu krndan ya da toprak
rantndan denir.
Bu ayr eit gelir baka baka kimselelerin ise, bunlar birbirinden ayrmak kolaydr. Ama ayn
kimsenin olursa, kimi kez, hi deilse lemin dilinde, bunlar birbirine kartrlr. Mlknn bir
ksmn ekip bien bir beyzadenin, ekip bime masrafn kardktan sonra hem arazi sahibinin toprak
rantn hem de ifti krn kazanmas gerekir. yle olmakla birlikte, o, kazancnn hepsine birden
kr adn verir. Bylelikle hi deilse geliigzel konuurken, toprak rantn krla kartrm olur.
Kuzey Amerika ile Bat Hint Adalar'nda, iftlik iletenlerimizden ounun durumu byledir.
Bunlardan ou kendi mlkn iletir. Byle olduu iin, bir iftliin toprak rantn duyduumuz pek
olmaz da, okluk, yapt kr kulamza gelir.
ou iftilerin, iftliklerindeki genel almay ynetmek iin khya kullandklar yoktur. Genel
olarak, ok zaman kendi elleri ile saban, trmk vb. kullanarak da alrlar. u halde, toprak rant
ktktan sonra kalan mahsul, yalnzca tarmda kullandklar mal mevcudunu olaan kr ile birlikte
yeniden kendilerine geri getirmekle kalmayp, bunlarn hem ii hem khya sfat ile almalar
gereken cretleri de demelidir. Bununla birlikte, toprak rant denip mal mevcudu yerine konduktan
sonra, arta kalana kr ad verilmektedir. Oysa, bunun bir ksmn, besbelli cret oluturmaktadr.
ifti, bu cretleri tasarruf etmekle, ister istemez kendisi kazanm olur. Demek, bu durumda, cret
krla kartrlm oluyor.
Hem gere satn almaya hem yaptn pazara gtrnceye dek geinmeye yetecek mal mevcudu
bulunan bamsz bir zanaat, bir usta, emrinde alan gndelikinin cretlerini de, gndelikinin
yaptn satmakla o ustann elde edecei kr da kazanm olur. Bununla birlikte, o sanat adamnn
btn kazancna ou zaman kr denir. Burada da, cretle kr birbirine kartrlm olur.
Bahesini kendi eliyle ileyen bir bahvan, birbirinden ayr vasf; mal sahibi, ifti ve ii
niteliini, kendinde birletirmi olur. Bylece, yetitirdii mahsuln, ona, birincinin toprak rantn,
ikincinin krn, ncnn cretini demesi gerekir. Gelgelelim, bunun topu birden, okluk, onun
emeinin kazanc saylr. Burada, toprak rant da kr da, cretle birbirine karr.
ouna, toprak rant ile kr byk lde katld iin uygar bir lkede, btn deiim deeri
yalnz cretten doan pek az mal vardr. Onun iin, lke emeinin yllk rn, bu rn yetitirip
hazrlamak ve pazara getirmek iin kullanlm olan emekten ok fazla emein satn almaya veya
bunun zerinde egemen olabilmeye her zaman yetecektir. Topluluk, her yl satn alabilecei emein
hepsini her yl kullansa, yldan yla bu emek miktar ok artacandan, art arda gelen her bir yln
rn geen yldan ok daha byk deerde olacaktr. Ama, yllk rnn olancas, alan kimseleri
beslemek iin kullanlan lke yoktur. Her yerde, bunun byk bir ksmn isiz gsz takm yoaltr.
Her yl, halkn bu iki ayr tabakas arasnda blld baka baka oranlara gre, bu rnn
allm yahut ortalama deeri, her yl ya oalmak ya azalmak ya yldan yla ayn kalmak gerekir.

Blm VII

Maln Doal Fiyatyla Pazar Fiyat zerine

Her toplulukta ya da her blgede, emein yahut mal mevcudunun her eit kullanlnda, gerek
cret gerekse kr iin, ortalama ya da allm bir kerte vardr. Bundan byle gstereceim gibi, bu
had, biraz topluluun iinde bulunduu genel artlarla, yani toplumun zenginlii ya da yoksulluu,
ilerleyen, yerinde sayan yahut gerileyen durumu ile, biraz da, her iin kendisine zg nitelii ile
dzenlenir.
Bunun gibi; her toplulukta veya her blgede, ileride gstereceim gibi, yine biraz topran
bulunduu topluluun ya da yrenin genel artlaryla, biraz da topran doal yahut slah edilmi
biteklii ile ayarlanan, ortalama veya allm bir rant kertesi vardr.
Bu allm ya da ortalama hadlere, ounlukla egemen bulunduklar zaman ve yerde, cretin,
krn, toprak rantnn doal kertesi denilebilir.
Bir maln fiyat, toprak rant ile emek cretlerini ve o mal yetitirip hazrlayarak pazara iletmek
iin kullanlan mal mevcudu krn, doal kertelerine gre demeye yetecek olandan ne az ne ok ise,
bu mal, doal denilebilecek fiyatna satlmaktadr.
O zaman, o mal ne ediyorsa yahut pazara getirene gerekten kaa mal oluyor ise, tpk tpksna, o
kadara satlmaktadr. nk, herkesin dilinde bir maln maliyeti adn alan eyde, geri onu yeniden
satacak olann kr yoktur, ama o kimse, o mal o yredeki allm kr kertesini kendisine
salamayan bir fiyata satarsa, mal mevcudunu bir baka trl kullanmakla olaan kr elde
edebilecek olduu iin, bu ite, besbelli zarara urar. Zaten, kr o kimsenin geliri, yani geinecei
fonun ta kendisidir. Mallar hazrlayp pazara iletinceye dek, bu kimse, iilerine cretlerini yahut
geineceklerini pein verdii gibi, ayn tarzda kendisine de z geimini pein olarak salar. Bu
nafaka, genel olarak, mallarnn satlmasndan makul ekilde bekleyebilecei kra uygun olur. u
halde, o mallar bu kr salamazsa, kendisine gerekten mal olduklar pek isabetle sylenebilecek
kadar bir ey getirmemiler demektir.
Bundan dolay, kendisine bu kr brakan fiyat; her zaman iin bir satcnn arada srada maln
satabilecei en aa fiyat olmamakla birlikte, hi deilse, tam bir zgrlk bulunan yahut her
istedike zanaatn deitirebildii yerde bunu uzunca zaman iinde satmas ihtimali olan en aa
fiyattr.
Bir maln ou zaman satld gerekteki fiyata, pazar fiyat denilir. Bu fiyat, doal fiyatn ya
stnde ya aasnda ya tpk onun kadar olabilir.
Her bir maln pazar fiyat; gerekten pazara getirilen miktar ile, o maln doal fiyatn yahut onu
oraya iletmek iin denmesi gerekli toprak rantnn, emein ve krn tm deerini demeye hazr
olanlarn talebi arasndaki oranla dzenlenir. Bu kimselere etkin talepiler; bunlarn isteklerine de
mallar pazara ekmeye yettiine gre, etkin talep[50] ad verilebilir. Bu, mutlak[51] talepten farkldr.
Pek yoksul bir adamda, bir bakma, alt atl bir araba talebi olduu sylenebilir. Kendisi bunu
isteyebilir; ama srf bu adamn istemesiyle o mal hibir zaman pazara getirilemeyecei iin, onunki,
etkin bir talep deildir.
Bir maln pazara getirilmi olan miktar etkin talebin aasnda kalrsa, o mal oraya iletmek iin
verilmesi gerekli toprak rantnn, cretin ve krn tm tutarn demeye hazr bulunanlarn hepsi,
istedikleri miktarda donatlamaz. Bsbtn onsuz kalmaktansa, bunlardan kimisi daha fazla para

vermeye raz olacaktr. Bunlar arasnda, tez elden bir rekabet ba gsterecek; eksikliin bykl ya
da yara katlanlardaki zenginliin yahut delimence hevesin rekabeti kztrmas orannda, pazar
fiyat, az ok doal fiyatn stne kacaktr. Ayn eksik mallarn elde edilmesinin kendileri iin az ya
da ok nemli oluuna gre, servet ve atafata eit durumdaki yarlar arasnda genel olarak daha
az ya da daha ok canl bir rekabet dourur. te, bir kentin kuatlmas veya ktlk srasnda yaam
iin gerekli maddelerin ate pahas olmas bundan ileri gelir.
Pazara iletilen miktar, etkin talebi at zaman, bunun hepsi o miktarn oraya getirilmesi iin
verilmesi gerekli toprak rantnn, cretlerin ve krn tm tutarn demeye raz olanlara satlmaz. Bir
ksmnn, daha az para vermek isteyenlere satlmas gerekir. Bu kimselerin o ksma verdii dk
fiyat, ister istemez hepsinin birden fiyatn drr. O zaman, bu fazlann bykl, satc rekabetini
az ok artrmasna; mal derhal elden karmann, kendileri iin ok veya az nemi oluuna gre,
pazar fiyat az ok doal fiyatn aasna der. Ayn fazlalk, dayankl bir maldan ok, bozulur bir
maln getirilmesinde; rnein hurda demirden ok, portakal ithalinde pek daha byk bir rekabet
dourur.
Pazara iletilen miktar, etkili talebi tam tamna karlamaya yetip artmayacak kadar olduu zaman,
pazar fiyat ya tpk tpksna yahut bunu kestirmek mmkn olduu oranda doal fiyatn ayn olur.
Eldeki miktarn tm bu fiyata elden karlabilir; daha yksek fiyata satlamaz; aralarndaki rekabet,
eitli satclar, bu fiyat kabule zorlar; ama ondan azn kabule mecbur etmez.
Pazara karlan her maln miktar, kendini etkin talebe doal olarak, uydurur. Miktarn etkin talebi
amamas; topran, emeini veya mal mevcudunu bir mal pazara iletmek iin kullananlarn
hepsinin karmasdr. Bu miktarn o talebin aasna hi dmemesi de, btn teki kimselerin
menfaatinedir.
Miktar, bir zaman etkin talebi aacak olursa, fiyatn oluturan paralardan bazsna, doal fiyattan
aa bedel demek gerekir. Bu para, toprak rant ise, toprak sahiplerinin kar, onlar,
topraklarnn bir ksmn tez elden bu iten geri ekmeye kkrtr. Bu para, cret ya da kr ise,
birinci halde, iilerin kar; ikinci halde iileri kullananlarn menfaati, emeklerinin ve mal
mevcutlarnn bir ksmn bu iten geri ekmeye srkler. ok gemeden, pazara getirilen miktar,
etkin talebi karlamaya yetmeyecek kadar azalr. Bu miktarn fiyatnn btn eitli paralar, doal
kertelerine ykselir. Tm fiyat frlayarak, doal fiyat bulur.
Bunun tersine; pazara iletilen miktar bir zaman etkin talebin aasna derse; fiyatn oluturan
paralardan bazlarnn, doal kertelerinin stne ykselmesi gerekir. Bu para toprak rant ise btn
teki toprak sahiplerinin kar, onlar, bu maln yetitirilmesi iin daha ok toprak hazrlamaya
tabiatyla iter. Bu para, cret ya da kr ise, btn teki iilerle satclarn menfaati, kendilerini, ok
gemeden, o mal hazrlayp pazara getirmek iin daha fazla emek ve sermaye kullanmaya kkrtr.
Az zamanda, oraya iletilen miktar, etkin talebi karlamaya yetecek kadar olur. Fiyatnn eitli btn
paralar, ok gemeden doal kertelerine der. Tm fiyat alalarak doal fiyat bulur.
yle ise, denilebilir ki, doal fiyat, btn mal fiyatlarnn boyuna evresinde dnp dolatklar
merkezi fiyattr. Trl aksamalar, bazen onlar bu fiyatn epey yukarsnda, askda tutabilir; baz defa,
bu fiyatn olduka aasna bile inmeye zorlayabilir. Ancak; onlar bu dinlenme ve sreklilik
merkezinde yerlemekten alkoyan engeller ne olursa olsun, fiyatlar bidziye oraya doru ynelirler.
Bir mal pazara iletmek iin ylda harcanan abann tm miktar, bylece, doal olarak kendini
etkin talebe uydurur. Tabii, oraya, daha fazlasn deil, hep, talebi karlamaya tam tamna yetecek
kadarn iletmek amacn gder.

Ancak, kimi ilerde ayn miktar alma, baka baka yllarda, pek baka baka miktarlarda mal
kard halde, tekilerde hep ayn veya aa yukar ayn miktar retir. Trl yllarda, tarmda
alan ayn sayda ii, pek baka baka miktarlarda ekin, arap, ya, erbetiotu vb. retir. Ama, ayn
saydaki ipliki ve dokumac, her yl ayn ya da aa yukar ayn miktar pamuklu ve ynl kuma
karr. Birinci eit zanaatta herhangi bakmdan etkin talebe uyabilecek olan yalnzca zanaatn
ortalama mahsuldr. Hakikatte elde edilen mahsul ise, ortalama mahsulden bir bakarsnz pek ok,
bir bakarsnz pek az olduundan, pazara iletilen mal miktar, etkin talebi kh epey aar, kh bunun
olduka aasnda kalr. Demek, o talep ayn olarak srse bile bu mallarn pazar fiyat byk
dalgalanmalara urar. Kimi zaman doal fiyatlarnn iyiden iyiye aasna der; bazen epey stne
karlar. teki eit sanayide eit miktarlardaki emein rn bir ya da aa yukar ayn olduundan,
etkin talebe daha tpk tpksna uyabilir. Onun iin, bu talep ayn kaldka mallarn pazar fiyatnn da
ayn kalmas; doal fiyatla ya bsbtn bir olmas ya da bunu kestirebilmek mmkn olduu oranda
ayn olmas ihtimal iindedir. Pamuklu ve ynl fiyatnn, zahire fiyat kadar sk ve o derece byk
deiikliklere uramadn herkes tecrbesiyle bilir. Birinci eit maln fiyat, yalnzca talepteki
deiikliklerle deiir. tekinin fiyat yalnz talepteki deimelerden tr deimekle kalmayp,
talebi karlamak zere maln pazara iletilen miktarndaki ok daha byk ve sk olan deiikliklerle
de deiir.
Bir maln pazar fiyatndaki ara sra olan veya geici dalgalanmalar, balca, o mal fiyatnn cretle
kra dnen paralarna isabet eder. Toprak rantna dnen ksm, daha az etkilenir. Para ile
hesaplanan deimez bir rantn ne kertesine, ne deerine, bunlarn en ufak bir etkisi olmaz.
lenmemi mahsuln belirli bir oranndan ya da deimez bir miktarndan oluan bir rantn yllk
tutar, o ilenmemi rnn pazar fiyatndaki ara sra olan veya geici btn dalgalanmalarndan
phesiz etkilenir; ama yllk kertesi bakmndan, bunlardan pek etkilendii olmaz. Kira
szlemesinin artlar kararlatrlrken, toprak sahibi ile ifti, bu kerteyi ellerinden geldiince,
mahsuln geici ve ara sra rastlanan fiyatna gre deil, ortalama ve allm fiyatna gre
dzenlemeye alrlar.
Bu gibi dalgalanmalar, pazarn malla veya emek ile, yani olup bitmi ile ya da yaplacak ile dolup
tamasna yahut bunlarn mevcudunun eksik olmasna gre, cretin yahut krn gerek tutarn gerek
kertesini etkiler. Herkesin tuttuu bir yas, (byle zamanlarda piyasadaki mevcudu hemen hep kt olan)
siyah kuman fiyatn ykseltir; elinde bu kamutan hatr saylr miktarda bulunan tacirlerin
krlarn oaltr. Bunun, kuma dokuyanlarn cretleri zerinde etkisi olmaz. Pazarda az bulunan,
emek, yani i grme deil, mal, yani grlm bitmi itir. Bu durum, gndeliki terzilerin
cretlerini ykseltir. Bu bakmdan, piyasada emek yetersizlii vardr. Emein ziyadesine kar, etkin
bir talep vardr. Bu yas, renkli ipeklilerle renkli kumalarn fiyatn drr. Bylelikle, ellerinde
bunlardan oka bulunan tacirlerin krlarn azaltr. Alt ay, belki bir yl iin talebi kalmayan bu gibi
mallarn hazrlanmasnda altrlan iilerin cretlerini alaltr. Bu bakmdan pazar, gerek mal
gerekse emek ynnden dolup tamaktadr.
Bu tarzda geri her bir maln pazar fiyat, byle demek yakk alrsa, srekli bir ekimle, doal
fiyata doru ynelir, ama bazen bir takm aksamalar kimi kez doal sebepler kimi zaman belirli
zabta[52] nizamlar, birok mallarda, pazar fiyatn uzun zaman doal fiyatn epey stnde tutabilir.
Etkin talepteki bir artla, falanca maln fiyat, doal fiyatn epey stne kt m, o pazar donatmak
iin mal mevcutlarn kullananlar genel olarak bu deiiklii gizli tutmaya dikkat ederler. Bunu
herkes bilecek olsa, bu gibilerin byk kr, mal mevcutlarn ayn yolda kullanmak zere nice yeni
rakipleri gayrete getirir. yle ki, etkin talebin tm karlanm olacandan, pazar fiyat ok

gemeden doal fiyat dzeyine, belki bir zaman iin bunun bile altna der. Pazar, orasn malla
donatanlarn oturduu yerden pek uzakta ise, bu kimseler srlarn bazen yllarca saklayabilir; ortaya
yeni rakipler kmakszn, btn bu sre iinde, olaanst krlarndan yararlanrlar. Ama, unu
sylemek gerektir ki, bu gibi srlarn uzun zaman saklanabildii pek olmaz; olaanst krn ise,
ancak sr saklandnca mr vardr.
Fabrikaclktaki srlar, ticaret srlarndan daha uzun zaman saklanabilir. Harclem olarak kullanlan
maddelerin yar fiyatna mal olan maddelerle, belirli bir boyay retmek yolunu bulan bir boyac, iyi
idare etmekle bu buluunun rnnden yaad kadar yararlanabilir; hatta, bunu, ocuklarna miras
brakabilir. Bu kimsenin olaanst kazanc, zel emei iin kendisine denen yksek bedelden ileri
gelir. Bu kazan, o emein dolgun olan cretlerinden oluur. Fakat, mal mevcudunun her ksm
stne tekrarland ve cretin tm tutar ile mal mevcudu arasnda dzgn bir oran bulunduu iin,
genel olarak, buna mal mevcudunun olaanst kr imi gz ile baklr.
Piyasa fiyatndaki bu gibi artlar, besbelli, ne de olsa, etkisi bazen yllarca srebilen olaanst
aksamalarn sonucudur.
Baz doal mahsuller, toprak ve yer bakmndan yle bir bakalk ister ki, byk bir memlekette
bunlarn yetitirilmesine elverili olanca arazi, etkin talebi karlamaya yetmeyebilir. Bylece, pazara
getirilen tm miktar, emek cretlerini; hazrlanp pazara getirilmeleri iin kullanlan mal mevcudu
krlarn; yetitirildikleri arazinin rantn, tabii kertelerine gre demeye yetenden fazlasn vermeye
raz olanlara teslim edilebilir. Bu gibi mallar, yzyllar boyunca bu yksek fiyata satlmaya devam
edebilir. O takdirde, genel olarak bu fiyatn ranta dnen ksm, doal kertesi stnde para verilen
ksmdr. Kendine zg mutlu bir topra ve yeri olan baz Fransa balarnn rant gibi, ei bulunmaz,
beenilen mahsuller verebilen arazinin rant ile o blgedeki eit derecede bitek ve iyi ilenmi baka
arazinin rant arasnda dzgn bir oran yoktur. Tersine olarak; bu gibi mallar pazara iletmek iin
kullanlan emek cretleriyle mal mevcudu krlarnn, dolaylarnda, baka ilerdeki emek cretleri ve
mal mevcudu krlar ile aralarnda bulunan doal orann dna kt hemen hemen olmaz.
Piyasa fiyatndaki bu gibi artlar, etkin talebin tam olarak karlanmasn hibir zaman meydan
vermemesi olasl bulunan; bu yzden, etkisi biteviye srebilecek doal nedenlerin sonucudur.
Bir kimseye ya da bir ticaret ortaklna verilen bir tekelin[53], tpk ticaret veya sanayideki bir sr
gibi etkisi vardr. Tekelciler, pazarda boyuna yetmeyecek kadar mal bulundurup, hibir zaman etkin
talebi tam tamna karlamayarak mallarn doal fiyatn ok stnde satar; ister cretlerden, ister
krlardan olusun, kazanlarn doal kertelerinin ok yukarsna ykseltirler.
Tekel fiyat, elde edilebilecek fiyatn hep en ykseidir. Bunun tersine; doal fiyat yahut serbest
rekabetten doan fiyat, her defasnda yle olmasa bile, uzunca bir sre iinde alnabilecek fiyatn en
aasdr. Birisi, her zaman iin, alclardan szdrlabilecek olann yahut bunlarn vermeye raz
olduklar sanlann en ykseidir. teki ise, satclarn, bir yandan ticaretlerini de srdrmek zere,
okluk yetinebilecek olduklar bedelin en aasdr.
Loncalarn tekelci ayrcalklarnda[54]; raklk yasalarnda, belirli ilerdeki rekabeti oralara haliyle
girmesi muhtemel bulunanlardan daha az kimse arasnda brakan btn kanunlarda; daha ufak lde
olmakla birlikte, ayn eilim vardr. Bunlar, dal budak salm trden tekeller olup, ou kez yzyllar
boyunca ve i snflarnn tmnde, birtakm mallarn pazar fiyatnn, doal fiyatn stnde srdrp
gidebilir; o ilerde kullanlan emek cretlerini de, mal mevcudu krlarn da, doal kertelerinin az
ok stnde tutabilirler.

Piyasa fiyatndaki bu gibi pahalanmalar, bunlara meydan veren zabta tzklerinin devamnca srp
gidebilirler.
Filan maln piyasa fiyat, doal fiyatn stnde kalmakta uzun zaman devam edebilirse de, uzun sre
bunun aasnda kalabildii pek olmaz. Fiyatn hangi parasna doal kerteden aa paha denmi
olursa olsun, kar zedelenen kimseler, uradklar kayb derhal sezip, pazara iletilecek miktarn,
ok gemeden, etkin talebi karlamaya yetenden fazla olmamasn salayacak kadar topra veya
emei yahut mal mevcudunu hemen bu iten geri ekerler. Bylelikle, piyasa fiyat, az sonra doal
fiyat dzeyine ykselir. Hi deilse, tam zgrlk bulunan yerlerde durum byle olur.
Bir sanayi iyi kazanrken, iiye cretlerini doal kertenin epey stne karma imknn veren
raklk yasalar ile baka lonca kanunlar, iler bozulunca, iiyi bazen bu cretleri o kertenin epey
aasna indirmek zorunda brakr. Bunlar, birinci halde, ok kiileri, iinin alt meslein
dnda brakt gibi, tekinde, ayn nedenle, iiyi birok meslein dnda brakr. Bununla birlikte,
ii cretlerini doal kertenin aasna drrken, bu gibi dzenlemelerin etkisi, o cretleri
ykseltirken olduu kadar srekli deildir. Bunlarn bir taraftaki etkisi yzyllarca srp gidebilir;
tekindeki ise, iler yolunda gittii srada o zanaat iin yetien birka iinin mrnden teye
sremez. Bunlar ortadan ekildikten sonra, o zanaat iin yetitirilenlerin says, tabiatyla, etkin talebe
uygun olacaktr. Herhangi bir ite ya cretleri ya krlar, st ste kuaklar boyunca doal kertelerinin
aasnda baskda tutabilecek Hindistan ya da eski Msr'nki gibi sert olmas gerektir. (Oralarda, bir
din ilkesi gereince, her adam kendi baba zanaatna girmek zorunda olup, bunu bir baka ile
deitirirse, kutsal varlklara kar en korkun saygszl ilemi saylrd).
Mallarn pazar fiyatnn, doal fiyat izgisinden, bu ara sra ya da srekli saplarna dair
grlmesi gereken imdilik bu kadardr sanyorum.
Doal fiyatn kendisi, olutuu cret, kr ve rant ksmlarnda her birinin doal kertesine gre
deiir. Bu kerte ise, cemiyetin iinde bulunduu artlara gre; zenginliine yahut yoksulluuna,
ilerleyen, yerinde sayan veya gerileyen durumuna gre her toplulukta deiir. Bu baka baka
deimelerin nedenlerini elimden geldiince etrafl ve ak olarak gelecek drt blmde belirtmeye
alacam.
lkin; cret kertesini doal olarak belirleyen artlarn neler olduunu; bu artlar, topluluun,
zenginliinin ya da yoksulluunun; ilerleyen, yerinde sayan yahut gerileyen durumunun nasl
etkilediini anlatmaya alacam.
kincisi; kr kertesini doal olarak belirleyen artlarn neler olduunu; sonra, topluluk
durumundaki buna benzer deiikliklerin, bu artlar nasl etkilediini gstermeye alacam.
Geri, para ile denen cretler ve kr, emein ve mal mevcudunun trl kullanlarnda ok baka
bakadr; ama gerek emein eitli kullanllarndaki para ile denen cretler arasnda, gerekse mal
mevcutlarnn btn eitli kullanllarndaki para ile denen krlar arasnda, okluk belirli bir oran
kurulduu anlalyor. leride grlecei gibi, bu oran biraz trl ilerin mahiyetine, biraz da bu
ilerin grld topluluun eitli kanunlaryla siyasetine bal bulunmaktadr. Birok bakmdan
topluluun kanunlaryla siyasetine dayanmakla birlikte, bu oran, topluluun zenginlik yahut
yoksulluk durumuna; ilerleyen, yerinde sayan veya gerileyen gidiine pek dayanyora benzemez.
Tersine; btn bu baka baka durumlarda, bu orann olduu gibi veya aa yukar ayn kald
anlalyor. ncs; bu oran ayarlayan eitli artlarn hepsini anlatmaya alacam.
Drdnc ve son olarak; rant dzenleyen, topran yetitirdii maddelerin gerek fiyatn

ykselten veya alaltan artlarn neler olduunu gstermeye alacam.

Blm VIII

Emein cretleri zerine

Emek rn, emein doal dln yahut cretini oluturur. Topran benimsenip mal
mevcudunun birikmesinden nceki o ilkel durum ierisinde, emein tm rn iiye ait olur.
Kendisiyle ortaklk edecek ne mal sahibi vardr, ne de efendisi.
Bu durum ylece srp gitmi olsayd, retici glerde iblmnn sebep olduu gelimeler
dolaysyla, emein cretleri artard. Her ey gitgide ucuzlard. Daha az emekle retilir; eit miktarda
emein rn olan mallar, bu durumda tabii, birbirleriyle dei edilebilecei iin, yine daha az
emein rn ile satn alnrd.
Ancak, gerekte her ey ucuzlamakla birlikte, grnrde, birok ey eskisinden pahal olabilir veya
karlk olarak, baka mallarn daha byk miktaryla dei edilebilirdi. rnein diyelim ki, ou
ilerde, emein retici gleri on kat gelimi ya da bir gnlk emek, imdi, balangtakinin on
katn retebilmektedir. Gelgelelim belirli bir ite, bu gler ancak iki kat bir gelime gstermitir;
yani, bir gnlk emek, eskisinin iki kat i karabiliyor. ou ilerdeki bir gnlk emek rn, bu
belirli iteki bir gnlk emein rn ile dei edilince, onlarda aslnda mevcut i miktarnn on kat,
bunda aslnda mevcut i miktarnn ancak iki katn satn alacaktr. Bu yzden, onun falan miktar,
rnein bir libresi, eskisinden be kat pahalym gibi gelecektir. Oysa, gerekte, eskisinden iki kat
ucuzdur. Geri, onu satn almak iin be kat baka eit mal vermek gerekmitir. Ama artk, satn
almak veya retmek iin eskisinin ancak yars kadar emee lzum olacaktr. Demek, elde edilmesi,
eskisinden iki kere kolaydr.
Ama, iinin emeinin tm rnnden yararland bu ilkel durum, topran mlk edinilmesi ve
mal mevcudu birikmesi baladktan sonra srp gitmemitir. Onun iin, emein retici glerindeki
en nemli slahlar olumazdan ok nce, bu durum sona ermiti. Bunu, emein dl ya da cretleri
zerindeki etkilerinin neler olabileceinden daha ileri varp incelemenin anlam yoktur.
Toprak zel mlk olur olmaz, mal sahibi, iinin orada yetitirebildii veya devirebildii
mahsuln hemen hepsinden pay ister. Toprak zerinde kullanlan emein rnnden ilk krplan,
mlk sahibinin rantdr.
Topra ileyen adamn, hasad kaldrncaya dek elinde pek geinecek eyi olmaz. Nafakasn, ona
genellikle bir efendi, yani kendisini altran ifti, mal mevcudundan pein olarak verir. inin
emek rnne ortak olmadka yahut mal mevcudu eline bir krla geri gelmedike, ifti, iiyi
kullanmakta bir menfaat grmez. Bu kr, toprakta kullanlan emein rn zerinden ikinci bir
krpma oluturur.
Hemen btn teki emeklerin rn de buna benzer kr krpmalarna urar. Btn kk sanatlarda,
btn sanayide, ou ii, yapt tamam oluncaya dek ilerinin gerelerini ve cretleriyle nafakalarn,
kendilerine pein olarak verecek bir patronu gereksinirler. ilerin emek rnne yahut zerinde
harcand maddelere emein katt deerin bir ksmna usta ortak olur. Bu pay, onun krn
oluturur.
Gerekte, bazen bamsz tek bir iinin hem ileyecei maddeyi satn almasna hem i
tamamlanncaya dek geinmesine yetecek mal mevcudu bulunduu olur. Bylesi hem usta hem
iidir; emeinin tm rnnden yahut iledii maddeye emeinin katt deerin tmnden
yararlanr. Bunda, okluk, iki ayr kimseye ait iki ayr gelir, yani mal mevcudu krlar ile emek

cretleri vardr.
Gelgelelim, bu hallere pek sk rastlanmaz. Avrupa'nn her yannda, bana buyruk bir iiye
karlk, usta elinde alan yirmi ii vardr. Emek cretleri denilince de, her yerde, ii ile ona i
veren mal mevcudu sahibinin, okluk grld zere, iki ayr kimse olmas hali anlalr.
Ortalama emek cretleri denilen ey, okluk, her yerde, kar hi de birbirinin ayn olmayan bu iki
taraf arasndaki szlemeye dayanr. iler, elden geldiince ok almak; ustalar ise elden geldiince
az vermek isterler. Birinciler, emek cretini artrmak; ikinciler ise bunu indirmek iin, kendi
aralarnda birlemeye yatkndrlar.
Bununla birlikte, genel olarak, tartmada iki taraftan hangisinin stn kp artlarn tekine ister
istemez kabul ettirebileceini nceden kestirmek g deildir. Ustalar sayca az olduklarndan,
aralarnda ok daha kolay birleebilirler. Sonra kanun, onlarn bir araya gelmelerine izin verir yahut
hi deilse, onlara bu birlemeleri yasak etmez. Oysa, iilerinkini yasak eder. in fiyatn indirmek
zere birlemeye kar parlamento kararlarmz yoktur. Ama, bunu ykselteceklere kar pek ok
kanun vardr. Btn bu gibi atmalarda, ustalar ok daha uzun boylu dayanabilirler. Bir toprak
sahibi, bir ifti, bir sanayici ya da tacir, bir tek ii tutmasa bile, nceden edinmi bulunduu mal
mevcudu ile, genel olarak, bir veya iki yl yaayabilir. ilerin ou bir hafta isiz yapamaz; bir ay
isiz geinebileni pek az; btn bir yl isiz yaayabileni ise yok gibidir. Eninde sonunda, ii iin
usta ne kadar lzumlu ise, usta iin de ii o derece gerekli olabilir. Ancak, bu lzum o kadar ivedili
deildir.
Ustalar arasndaki birliklerin kulamza alnd pek olmaz da, sk sk, iilerinkini duyarz,
denilmitir. Buna bakp, ustalarn, kendi aralarnda pek seyrek birletiklerini sanmak hem dnyay
hem sz edilen sorunu bilmemektir. Emek cretlerini olduklar kertenin stne karmamak iin,
ustalar her zaman, her yerde, bir nevi zmni,[55] fakat srekli ve bir rnek bir birleme iindedirler.
Bu birlii bozma, her yerde pek kt gzle grlen bir davran; komularna ve benzerlerine
sorarsanz, usta iin sanki ayptr. Gerekte, bu birliin pek kulamza geldii olmaz. nk bu,
kimsenin farkna varmad olaan ilerdendir; hatta denilebilir ki doal durumdur. Baz defa,
ustalarn, emek cretlerini bu kertenin bile aasna indirmek iin aralarnda zel tertiplere
giritikleri olur. Bu tertipler, yrtme anna dek hep pek byk bir sessizlik, gizlilik iinde idare
edilir. Kimi zaman yaptklar gibi, kar koymadan boyun eince, iiler bunlarn acsn iyiden iyiye
hisseder, ama bakalar duymaz. Bununla birlikte, ou kez bu zel birlemelere, iilerin mukabil
bir savunma birlii kar durur. Bazen de byle bir kkrtma olmakszn, emeklerinin fiyatn
artrmak iin, iilerin kendiliklerinden birletikleri olur. Bunlarn okluk ileri srdkleri bahane,
kh mallarn yksek fiyat kh ileri zerinden ustalarnn elde ettii byk krdr. Ancak
birlemeleri, ister saldrc, ister kar koyucu olsun, her zaman grltldr. Sorunun abuk karara
balanmas iin daima ii fazla yaygaraya dker; bazen ortal krp geirmeye dek vardrr,
aztrlar. mitsizlik iindedirler. Ya alktan lmek ya ustalarnn gzn korkutarak isteklerinin
yerine getirilmesi iin arabuk onama koparmak zorunda bulunduklarndan, ii Allah'a kalm
insanlarn lgnlk ve taknl ile davranrlar. Bu hallerde, kendi hesaplarna ustalar da ayn
derecede grltcdr. Mlki makamlarn yardmn; hizmeti, ii ve gndelikilerin birlemelerine
kar karlm pek sert kanunlarn iddetle uygulanmasn bara ara istemekten geri durmazlar.
te, gerek mlki makamlarn ie karmas gerek patronlarda daha ar basan irkilmezlik gerekse
ou iilerin o andaki nafakalar hatrna boyun emek zorunda olmalar yznden, genellikle,
ayaklanmada elebalk edenlerin ceza grmesinden ya da mahvndan baka bir sonucu olmayan bu
velveleli birlemelerin patrtsndan, iilerin bir fayda elde edebildikleri azdr.

ilerle olan kavgalarnda ustalar, genel olarak stn durumda iseler de, hatr saylr bir sre iin,
hatta, en solda sfr bir emek eidinde bile, ortalama cretlerin daha aa indirilemeyecei belirli
bir kerte vardr.
Bir insann hep ii ile mr srmesi; cretinin hi deilse geimine yetmesi gerekir. Hatta ou
hallerde, cret bundan biraz fazla olmaldr; yoksa, oluk ocuk yetitirmesine imkn olmaz; bu gibi
iilerin soyu sopu, birinci kuaktan teye geemez. Bu konuda, Bay Cantillon'un genel olarak iki
ocuk yetitirebilmek imknn bulabilmeleri iin sra iilerinin, en aa snfn, her yerde, hi
deilse kendi geimlerinin iki katn kazanmalar gerektii dncesinde olduu anlayor. nk,
ocuklarna bakmak zorunda bulunduundan, kadnn emeinin kendi masrafna ancak yetecei
varsaylmaktadr. Ama doan ocuklardan yarsnn byk yaa gelmeden ld hesap edilmektedir.
Demek, bu hesaba gre, ikisinin bu yaa erimek frsatn eit olarak bulmalar iin, birok yoksul
iinin, hi deilse ortalama drt ocuk yetitirmesi gerekir. Drt ocuk iin gerekli nafakann ise,
aa yukar, bir byk adamnkine eit olaca varsaylmaktadr. Yine ayn yazar, ayrca, salam
vcutlu bir klenin emei deeri, bu klenin nafakas deerinin iki kat olarak hesap edildiini
syler. Ona gre, en sradan iinin emei de deerce salam vcutlu bir kleninkinden az olamaz.
Bundan muhakkak olarak, hi deilse u anlalyor ki, sra iilerinin ayaktakm arasnda bile, bir
aile yetitirebilmek iin kar kocann birlikteki emeinin, geimleri iin ucu ucuna gerekli olandan
fazla bir ey kazanabilmesi lazmdr. Gelgelelim, bu ne lde olmaldr? Yukarda sylendii gibi
mi, yoksa, daha baka oranda m? Bunu kestirip atmay stme alamam.
Bununla birlikte, bazen, iilere stnlk salayp, cretlerini dpedz insanla yaraann besbelli
en d olan bu kertenin epey yukarsna karmalar imknn veren bir takm haller vardr.
Bir lkede cretle geinenlere, iilere, gndelikilere, her trl hizmetilere kar talep biteviye
artp her yl, bir yl nce kullanlandan ok iiye i salaynca, cretlerini ykseltmek zere iilerin
birlemelerine gereksinme olmaz. Kol gc ktl, ii elde etmek iin birbiriyle akartrmaya
kan patronlar arasnda bir rekabet dourur. Bylelikle, patronlarn cretleri ykseltmemek iin
olan doal birlikleri, kendi istekleri ile baltalanm olur.
cretle geinenlere kar olan talebin, ancak cret demek zere ayrlan fonlarn art kadar
oalabilecei meydandadr. Bu denekler iki eittir. Birincisi, geim ihtiyacndan arta kalan
gelirdir. kincisi, bunlarn patronlarnn almas iin gereken mal mevcudunun fazla kalandr.
Mal sahibinin, yllk gelir sahibinin, para sahibinin; ailesini geindirmek iin yeter sandndan
fazla geliri oldu mu, o, bu fazlann tmn yahut bir ksmn, bir ya da daha ok hizmeti tutmak iin
kullanr. Bu fazlalk artarsa, o da tabii bu hizmetilerin saysn artracaktr.
Dokumac ya da kundurac gibi bamsz bir iinin, ileyecei maddeleri satn almasna elverecek
ve yaptn elden karncaya dek geinmesine yetecek olandan fazla mal mevcudu bulundu mu; bu
ii onlarn almasndan kr etmek zere bir ya da daha ok gndeliki kullanr. Bu daha fazla
artarsa, tabii o da gndelikilerinin saysn artracaktr.
Bylece, cretle geinenlere kar olan talep, her lkenin gelirinin ve mal mevcudunun oalmas
ile kesenkes artar; bunsuz artmas ise mmkn deildir. Gelirin ve mal mevcudunun artmas, ulusal
zenginliin artmasdr. Demek, cretle geinenlere kar talep, doal olarak, ulusal zenginliin
oalmas ile oalr; bunsuz oalabilmesi mmkn deildir.
Emek cretlerinin ykselmesine meydan veren, ulusal zenginliin falan zamandaki bykl
deil, srekli artdr. Bunun sonucu olarak, emek cretleri en zengin lkelerde deil, en ok

gelime gsteren yahut en abuk zenginlemekte olan lkelerde en yksektir. phesiz u zamanda
ngiltere, Kuzey Amerika'nn herhangi bir blgesinden ok zengindir. Bununla birlikte, emek
cretleri Kuzey Amerika'da, ngiltere'nin herhangi bir yerinde olduundan yksektir. New York
ilinde sradan iiler [56] orann paras ile 3 ilin, 6 peni kazanrlar; bu, gnde 2 ngiliz ilin eder.
Gemi yapan doramaclar, ora parasyla, 10 ilin 6 peni, ayrca 6 peni'den 1 pint[57] rom alrlar; bu,
toplam 6 ngiliz ilini ve 6 peni eder. Dlgerler, talar, ora paras ile 8 ilin alr ki, bu da 4 ngiliz
ilini ve 6 peni eder. Gndeliki terziler, ora paras ile 5 ilin alr. Bu, ngiliz paras ile aa yukar 2
ilin 10 peni tutar. Bu fiyatlarn hepsi Londra'dakilerden yksektir. teki smrgelerde de, cretlerin
New York'taki kadar yksek olduu sylenmektedir. Btn Kuzey Amerika'da mal fiyatlar
ngiltere'dekinden ok dktr. Orada ktlk nedir bilmezler. En kt giden mevsimlerde ellerindeki
kendilerine her zaman yetmi, yalnz ihracata pek yetmemitir. Demek, emein para olarak denen
bedeli, anayurdun herhangi bir yerindekinden yksekse, emein gerek bedelinin, yani bunun iiye
ilettii yaam iin gerekli ve elverili maddeler zerindeki gerek egemenliin, bsbtn yksek
olmas gerekir.
Kuzey Amerika, henz ngiltere kadar zengin olmamakla birlikte ok daha gelikindir; yeni
zenginlikler edinebilme yolunda ok daha byk bir hzla ilerlemektedir. Bir lkede refahn[58] en
kesin belirtisi, o lkede ahali saysnn artmasdr. Byk Britanya ile teki Avrupa lkelerinin
ounda, nfusun be yz yl gemeden iki katna kamayaca sanlmaktadr. Kuzey Amerika'daki
ngiliz smrgelerinde, ahali saysnn yirmi veya yirmi be ylda katmerletii grlmtr. Hem,
imdiki zamanda bu art, aslnda ieri biteviye yeni nfus girmesinden deil, insanlarn pek
oalmasndan ileri gelmitir. Orada, yan ban alm kimseler, kendi soylarndan ou kez 50
den 100 e kadar, bazen ok daha fazla, dl d grrlermi. Emek orada ylesine iyi mkfat
gryor ki, ok ocuklu bir aile, ana babalar iin bir yk olacak yerde, bir varlk ve refah kayna
olmaktadr. Ailece ocandan ayrlacak duruma gelmeden, her ocuun emeinin; ana babaya ylda
100 lira salt kazan getirecei hesap edilmektedir. Avrupa'da ikinci bir koca bulma ihtimali pek az
olan, orta ya da aa halk tabakas iinden drt be ocuklu bir gen dulun, orada, okluk, aranp da
bulunamayacak bir kelepir gibi peinden koulmaktadr. Evlenmeyi krkleyen nedenlerden en
by ocuklarn deeridir. Onun iin, Kuzey Amerika'da genel olarak pek gen yata evlenildiine
amamalyz. Bu gibi erken evlenmelerden ileri gelen byk nfus artna karn, Kuzey
Amerika'da boyuna adam yetersizliinden szlanrlar. ilere kar olan talep, iileri geindirmek
iin olan denekler, anlalan altrmak zere bulabildikleri iilerden abuk artmaktadr.
Bir lkenin zenginlii ok byk de olsa, uzun zaman yerinde sayar durumda kalmsa, orada emek
cretlerinin pek yksek olacan ummamalyz. cret demek iin ayrlan denek, yani lke
ahalisinin geliri ve mal mevcudu ok byk olabilir. Ama bu denekler yzyllarca ayn byklkte
ya da aa yukar ayn byklkte olagelmi ise, o zaman her yl kullanlan ii says, ertesi yl
gerekecek sayy kolayca karlayabilir; hatta, fazla bile gelebilir. Adam ktl pek olamaz. Patronlar
da ii elde etmek iin birbirleriyle akartrma zorunda kalmazlar. Bu takdirde aksine, iiler, doal
talebi aacak kadar oalr. iler iin, srekli bir i ktl olur. i ele geirebilmek iin, iiler,
aralarnda ak eksiltmeye girimek zorunda kalrlar. Byle bir lkede emek cretleri, iiyi
geindirmeye elvereni, oluk ocuk yetitirmesini mmkn klmaya yeteni at m, iilerin
rekabetiyle patronlarn kar ok gemeden bu cretleri insanla yaraacak olan bu en aa kerteye
indirecektir. in, uzun zaman dnyann en zengin, yani en verimli, topra en iyi ilenmi, en
alkan, en ok nfuslu lkelerinden biri olmutur. Ama, bu lke uzun zamandan beri yerinde sayar
gibidir. Oray be yz yldan fazla bir zaman nce ziyaret etmi olan Marco Polo, bu lkenin
tarmn, sanayisini, nfusunu, hemen hemen bugnk gezginlerin kullandklar ayn szlerle tasvir

etmektedir. Bu mparatorluk, kanunlarnn ve detlerinin niteliine gre mmkn olan zenginliin

tmne belki Marco Polo'dan ok nce ulam bulunuyordu. Btn gezginlerin[59] baka nice
bakmlardan birbirini tutmayan anlatmlar, in'deki dk emek cretleri zerinde, bir iinin ocuk
yetitirmekte urad glk zerinde mutabktr. Btn gn topra kazarak, akamna azck pirin
satn alabilecek kadar para kazanrsa, ii pp bana koyar. Orada zanaat sahiplerinin durumu belki
daha da ktdr. Avrupa'da olduu gibi, iliklerinde, sessizce mterilerinin kendilerine
bavurmasn bekleyecek yerde, hizmetlerini ortaya dkp, deta i dilenerek, ara gereciyle birlikte
bidziye sokaklarda srterler. in'deki aa tabakalardan halkn yoksulluu, Avrupa'nn en sefil
milletlerindeki fakirlii glgede brakr.
Kanton dolaynda yzlerce, okluk sylendiine gre, binlerce ailenin, toprak stnde ban
sokacak yeri yoktur; bunlar, srekli olarak, kanallarla rmaklardaki kk balk kayklarnda yaar.
Orada bulduklar yiyecek pek devede kulak olduundan, bir Avrupa gemisinden denize dklm en
iren artklar toplamaya can atarlar. Herhangi bir le, rnein bozulmaya balam, kokmu bir
kedi ya da kpek ls, onlar iin baka lkeler halkna en mkemmel gelen gda kadar makbuldr.
in'de evlenmeyi evklendiren ey ocuklarn kazanl oluu deil, onlar ortadan kaldrmann
serbest oluudur. Btn byk kasabalarda, her gece birok ocuk sokaklara braklr ya da kpek
enikleri gibi suda boulur. Hatta, bu korkun ii yapmak baz kimselerin aktan aa geimlerini
kazandklar bir grevmi.
Yine de in, belki yerinde saymakla birlikte geri gidiyora da benzemez. Hibir yerde ahali
kentlerini brakp gitmi deildir. Hibir yerde, bir kez ilenmeye balam olan toprak yzst
braklmamtr. Demek, her yl ayn ya da aa yukar ayn miktar i grlegelmek gerekir.
Dolaysyla da, ii geindirecek deneklerin gze batacak kadar azalmam olmas lazmdr.
Bylece, geimlerinin darlna karn en alt tabakadan iilerin, u veya bu ekilde sayca her
zamanki gibi kalabilecek kadar balarn kurtarm olmalar gerekir.
Fakat, emei ayakta tutabilmek iin olan deneklerin gitgide azald bir lkede durum baka trl
olur. Btn ikollarnda, her yl hizmetilere ve iilere kar talep bir yl ncekinden az olacaktr.
Daha yksek snf ilerde yetimi olanlardan ou kendi zanaatlarnda i bulamayacandan, bunu,
memnunlukla en aa tabakalarda arayacaklardr.
En aa snf, kendi iilerinden baka, bir de btn teki tabakalardan akn edenlerle dolup
taacandan, bu snftaki i rekabeti yle artacaktr ki, cretler iinin en dkn, en yoksul yaay
dzeyine inecektir. Biroklar, bu etin artlar iinde bile i bulamayacaklar; ya alktan lecek
duruma gelecek yahut dilenerek veya ktlklerin en sunturlusunu yapmaya srklenerek geim yolu
arayacaklardr. Yokluk, alk, lm, ok gemeden bu snf iinde hkm srecek, oradan yukar
tabakalara yaylacaktr. Ta ki, ahali says lkede tekilerini yok eden beladan veya musibetten
kurtulup arta kalabilen gelir ve mal mevcuduyla kolayca beslenebilecek kadar azalsn. Belki,
Bengal'deki smrgelerle Dou Hint adalarndaki teki baz ngiliz kol atma tesislerinin[60] bugnk
durumu aa yukar byledir. Evvelce, nfusu pek azalm olan, bundan tr geimin pek g
olmamas gereken, btn bunlara karn bir ylda drt yz bin kiinin alktan ld verimli bir
lkede; alan yoksullar yaatacak deneklerin byk bir hzla azalmakta olduundan phe
etmemeliyiz. Kuzey Amerika'y kayrp yneten ngiliz yasasndaki anlayyla, Dou Hint adalarn
ezip suyunu karan ticaret ortakl arasndaki fark, belki bu lkeler arasndaki farkl durumdan daha
iyi bir ekilde anlatlamaz. te, emein bol mkfat grmesi, artan ulusal zenginliin gerekli sonucu
olduu kadar onun doal belirtisidir. te yandan, yoksul iilerin dar geimi, yerinde saynn
kant, alktan can ekimeleri ise, alabildiine geri gidiin tandr.

Zamanmzda, Byk Britanya'daki emek cretlerinin, iinin oluk ocuk yetitirmesini mmkn
klmak iin ucu ucuna gerekli bulunandan besbelli fazla olduu anlalyor. Aklmz yatsn diye, bunu
yapabilmek iin en aa ne kadar paraya lzum olabilecei zerinden uzun yahut kukulu hesaplara
girimeye gerek yoktur. Bu lkenin hibir yerinde, emek cretlerini basbaya insanla yaraacak bu
en aa derece zerinden dzenlenmemi olduunu gsteren birok ak belirti vardr.
Birincisi; Byk Britanya'nn hemen her yannda, en aa eit ilerde bile, yazlk cretlerle klk
cretler arasnda bir fark gzetilir. Yazlk cretler her zaman iin yksektir. Fakat, olaanst snma
masraf dolaysyla bir ailenin geimi kn pahaldr. yleyse, bu masraf az iken cretler yksek
olduuna gre, aka anlalyor ki, cretler bu masrafn gerektirdii gibi deil, iin miktarna,
varsaylan deerine gre dzenlenmektedir. Gerekte denilebilir ki, k cretlerinden bir ksmn
artrmaldr; btn yl boyunca bu cretler, iinin oluunu ocuunu btn yl geindirmesi iin
gerekeni amaz. Ama, bir kleye ya da nafakas iin varsa yoksa dorudan doruya bize bel balayan
birisine, bu tarzda davranlmaz. Bu kimsenin gnlk geimi, her gnk gereksinmelerine gre
ayarlanr.
kincisi; Byk Britanya'da cretler, yiyecek iecek fiyatlaryla birlikte dalgalanmaz. Bu cretler,
her yerde yldan yla, ou kez aydan aya deiir. Ama, ok yerde emein para olarak denen bedeli,
bazen yarm yzyl deimeden ayn kalr. Demek, buralarda, yoksul iilerin, pahallk yllarnda
oluk ocuklarn geindirebilirlerse, epey bereketli zamanlarda ferahlk iinde, olaanst ucuz
zamanlarda adamakll bolluk iinde olmalar gerekir. Krallk lkesinin birok yerinde, u son on yl
iinde, yiyecek iecein yksek fiyat, emee para olarak denen bedelde yle hissedilir bir art ile
kol kola gitmi deildir. Gerekte, baz yerlerde, yiyecek iecek fiyatlarnn artmasndan ok, belki
emee kar talebin artmas yznden bunlarn birlikte ykseldii olmutur.
ncs; yldan yla, yiyecek iecek fiyat, emek cretlerinden daha ok deitii gibi, bir bakma
da yer yer cretler, yiyecek iecek fiyatlarndan fazla deiir. Ekmekle kasaplk etin fiyat, Birleik
Krallk'n ou yerinde, genel olarak bir ya da aa yukar ayndr. Bunlar ve perakende satlan
yoksul iiler her eyi perakende alrlar ou teki eyler, ileride anlatmak frsatn bulacam
nedenlerden tr, byk kentlerde genel olarak, tarann uzak yerlerindeki kadar yahut
taradakilerden ucuzdur. Ama bir byk kentle, o kentin evresinde emek cretleri, okluk, birka mil
tekinden drtte veya bete bir yahut yzde yirmi, yirmi be yksektir. Londra ile dolaylarnda, gnde
18 peni, emein ortalama creti saylabilir. Birka mil tede, bu cret, 14 veya 15 peni'ye der.
Edinburgh ile dolaylarnda, emein fiyat 10 peni kabul edilebilir. Birka mil tede 8 peni'ye der;
bu, skoya dzlklerinin ounda sradan emein allm fiyatdr. Orada, bu fiyat ngiltere'dekine
oranla pek az deiir. Bir insan bir blgeden bir tekine aktarmaya her zaman yetmedii anlalan
byle bir fiyat fark, en hacimli mallarn, deil mahalleden mahalleye, krallk lkesinin bir ucundan
teki ucuna, hatta dnyann bir ucundan teki ucuna, fiyatlar aa yukar bir dzeye ksa zamanda
ulatracak kadar ok tanmasna kesenkes sebep olur. nsan mizacndaki hoppalk ve dneklik iin
sylenen eylerin yan sra, tecrbe aka gsteriyor ki, her trl yk iinde, tanmas en g olan
insandr. yle ise, krallk lkesinde emek fiyatnn en dk olduu blgelerde yoksul iiler oluk
ocuklarn geindirebildiklerine gre, cretin en yksek olduu yerlerde bunlarn bolluk iinde
yzmeleri gerekir.
Drdncs; yer ve zaman bakmndan emek fiyatndaki deimeler, yiyecek iecek fiyatndaki
deimelere uymadktan baka, ou kez, birbirine taban tabana aykrdr.
skoya'da halk tabakasnn yiyecei olan hububat, skoya'nn pek byk miktarda zahire ald
ngiltere'den pahaldr. Ama, ngiliz zahiresinin, getiren lke olan skoya'da, getirilen lke olan

ngiltere'dekinden pahalya satlmas gerekir. Niteliine oranla da, skoya'da, onunla ayn pazarda
rekabete gelen sko zahiresinden pahalya satlamaz. Hububatn nitelii, en bata, deirmende
kard un veya krma miktarna baldr. Bu bakmdan, ngiltere hububat, skoya'nnkinden yle
stndr ki, ou kez, grnrde yahut hacminin lsne nispetle daha pahal olduu halde,
gerekte, niteliine veya hatta arlk lsne gre, genel olarak daha ucuzdur. Emek fiyat ise,
tersine olarak, ngiltere'de skoya'dakinden pahaldr. Demek ki, Birleik Krallk'n bu blgesinde
yoksul iiler oluk ocuklarn geindirebildiklerine gre, tekinde bolluk iindedirler. sko halk
tabakasnn gdas, ngiltere'deki ayn tabakadan komularnn besininden genel olarak ok yavandr.
Bu besinin en byk, en iyi ksmn, gerekte, yulaf krmas salamaktadr. Ancak, bunlarn geim
tarzndaki bu fark, cretleri arasndaki farkn nedeni deil, sonucudur. Oysa, garip bir yanl
anlayla, bunun, ou kez bir neden olarak gsterildiini duymuumdur. Adamn biri, arabas var
diye zengin; komusu, yayan gittii iin yoksul olmaz. Ama, biri zengin olduundan arabaldr,
tekisi ise, yoksuldur da ondan yaya gider.
Geen yzyl iinde, yllar st ste gz nnde tutulursa, Birleik Krallk'n her iki blgesinde,
yldan yla hububat, bu yzylda olduundan pahal idi. Bu, imdi, akla sar hibir kukuya yer
brakmayacak, olmu bir gerektir. mkn varsa, ispat skoya iin, ngiltere iin olduundan daha
kesindir. skoya'da bunu, skoya'nn her ayr kontluunda, trl hububat eitleri zerinde
pazarlarn o sradaki durumuna gre, ant iilerek yaplm yllk takdirler olan resmi belediye
fiyatlar teyit eder.[61] Byle bir dosdoru ispat desteklemek iin tamamlayc bir kant lzumlu ise,
Fransa'da, belki Avrupa'nn ou teki yerlerinde durumun yine byle olduunu gsteririm. Fransa
iin apak tank vardr. Geri, Birleik Krallk'n her iki blgesinde, hububat fiyatnn geen yzylda
bu yzyldakinden biraz pahal olduu muhakkaktr, ama emein ok daha ucuz olduu da o derece
phesizdir. yle ise, yoksul iiler o zaman oluk ocuk yetitirebildiklerine gre, imdi bsbtn
ferah iinde olsalar gerektir. Geen yzylda sradan emein en sk rastlanan gndelii, skoya'nn
ou yerinde yazn alt, kn be peni idi. Aa yukar ayn fiyat olan haftada ilin, skoya
dalar ile Bat adalarnda bugn de denmekte bulunmutur. skoya dzlklerinin byk ksmnda
sradan emein en ok rastlanan creti, imdi gnde sekiz peni'dir. Belki bu komuluktan tr,
Edinburgh dolaylarnda, ngiltere'ye snrda kontluklarda; Glasgow, Ayr-Shires, Carron vb.
dolaylar gibi emek talebinin son zamanlarda epey artt az sayda baka yerlerde on peni, kimi
zaman da bir ilindir. ngiltere'de tarm, fabrikaclk ve ticaretteki gelimeler, skoya'dan ok nce
balamtr. Emee kar olan talep dolaysyla emein fiyatnn, bu gelimelerle ister istemez artm
olmas gerekir. Bu nedenle, gerek geen yzylda gerek bu yzylda, emek cretleri ngiltere'de,
skoya'dakinden yksektir. Orada, trl yerlerde denen cretler pek deitii iin, ne kadar
olduunu kestirmek gtr, ama o zamandan beri de bu cretler epeyce ykselmitir. 1640'ta bir
piyade erinin ulfesi imdiki gibi sekiz peni idi. lk bata, tabii bu ulfe, piyade erlerinin okluk
iinden devirildii halk tabakasnn, yani sradan iilerin ortalama cretlerine gre ayarlanm olsa
gerektir. II. Charles zamannda kalemi ele alan Adalet Bakan Hales, baba, ana, iki i grebilir, iki i
gremez ocuktan oluan, alt kiilik bir ii ailesi iin gerekli masraf, haftada on ilin yahut ylda
yirmi alt lira olarak hesap etmitir. Emekleriyle kazanamazlarsa, onlarn bunu ya dilenerek ya
hrszlk ederek tamamlamalar gerektiini varsayyor. Kendisinin bu konuyu pek dikkatle incelemi
olduu anlalyor.[62] Siyasal hesaptaki becerikliliini Dr. Davenant'n pek vd Gregory King,
1688'de, iilerle krdaki rgatlarn ortalama gelirini, st ste buuk kiiden oluur sayd her aile
bana, ylda on be lira olarak hesap etmitir. te, arada fark varm gibi gzkmekle birlikte, esas
bakmndan onun hesab Yarg Hales'inkine hemen hemen uygun dyor. O da, teki de, bu
ailelerin haftalk masrafn aa yukar adam bana yirmi peni olarak hesaplyor. O zamandan beri
bu ailelerin para geliri ile gideri, kimi yerlerde daha ok, kiminde daha az olmak zere, Krallk

lkesinin ou yerinde epey artmtr. Ama, belki, hemen hibir yerde, baz ar hesaplarda halka son
zamanlarda sunulduu gibi artm deildir. urasn iaret etmek gerektir ki, hibir yerde emek fiyat
tam olarak kestirilemez; nk ou kez, ayn yerde ayn eit emek iin, yalnz iilerin deiik
yeteneklerine gre deil, patronun yumuaklna veya sertliine gre de trl bedeller verilir.
cretlerin kanunla dzene konmad yerde, belirleme iddiasnda bulunabileceimiz cret, en
allm olan crettir. okluk, yeltenmi olmakla birlikte, kanunun cretleri hibir zaman elverili
biimde yoluna koyamad tecrbe ile grlmtr.
Emein gerek dl, yani iiye iletebildii yaam iin gerekli ve elverili maddelerin gerek
miktar, bu yzyl iinde, emein para ile denen bedeline oranla pek ok artmtr. Hububatn biraz
ucuzlam olmas dnda; tutumlu ve alkan yoksullarn hoa giden, vcuda yarar yiyecek eitleri
kardklar birok baka eya fazlasyla ucuzlamtr. rnein bugn patates, lkenin ou yerinde,
otuz, krk yl ncekinin yar fiyatna bile deildir. algam, havu, lahana gibi, yetitirilmesinde
eskiden yalnz bel kullanlrken bugn okluk saban kullanlan nesneler iin de ayn ey sylenebilir.
Her trl bahe rnleri de ok ucuzlamtr. Geen yzylda Byk Britanya'da yoaltlan elmann,
hatta soann ou Flanders'den getirilirdi. Kaba keten bezi ile ynl kuma sanayisindeki byk
ilerlemeler, iilere daha ucuz, daha iyi giyecek salamaktadr. Kaba metal fabrikalarndaki
gelimeler de, daha ucuz, daha iyi zanaat aletleri; ayrca, zevk okayp rahatlk salayan ev eyas
iletmektedir. Daha ziyade, zerine konulan resimden tr; soan, tuz, mum, deri, ihtmar grm
ikiler, gerekte epey pahalanmtr. Ama, yoksul iilerin bunlardan tketmek ihtiyacnda olduklar
miktar ylesine kktr ki, bunlarn fiyatndaki art, bir sr baka eylerin fiyatndaki azalmay alt
edemez. atafat[63] halkn en alt tabakalarna dek yaylyor; yoksul iilerin, eskiden kendilerine
elveren yiyecek, giyecek ve barnakla artk gnlleri ho olmuyor, diye herkesin szlanmas, emein
yalnz para olarak denen karlnn deil, gerek dlnn de artm olduuna bizi inandrabilir.
Halkn alt tabakalar durumundaki bu dzelme, topluluk iin bir fayda m, yoksa saknca m
saylmaldr? Daha ilk bakta bunun cevab pek basit gzkmektedir. Her byk siyasal topluluun
en byk ksmn, trl trl hizmetiler, rgatlar, iiler oluturur. Byk ksmn aln yazsn
dzelten ey ise, btn iin, hi de saknca saylamaz. yelerinin pek ou yoksul ve sefil olan bir
topluluk, elbette serpilip mutlu olamaz. Sonra, halk topluluunun tmn besleyip giydirenlerin ve
barndranlarn, emeklerinin rn zerinde, kendilerini olduka iyi besleyip, giydirecek ve
barndracak kadar paylar olmas, yalnzca adalet gereidir.
Yoksulluk, evlenmeye phesiz ket vurur; ama, her zaman iin engel olmaz. Hatta, soy sop
remesine yararl gibidir. Yar a yar tok bir dal kadn, ou kez yirmiden fazla ocuk dourur.
Oysa, nazl yetimi, tkrldm bir hanmefendi, ou zaman hi ocuk yapamaz. Genel olarak da,
iki doumda sfr tketir. Kibar lem hanmlarnda sk grlen ksrlk, hali vakti yerinde
olmayan kadnlarda pek seyrektir. atafata dknlk, ltif-cinste sefa srme arzusunu kztrrken,
ihtimal, soy sop retme glerini her zaman takatten dryor, ou kez bsbtn kurutuyor
olmaldr.
Soy sop remesine ket vurmamakla birlikte, yoksulluk, ocuklarn bytlmesine hi elvermez.
Nazik bitki ortaya kar. Gelgelelim, yle souk toprakta, yle sert bir iklimdedir ki, ok gemeden
solup kurur. ok duymuumdur: skoya dalarnda, yirmi ocuu olmu bir anann elinde
yavrularndan iki tanesinin bile sa kalmad olaan ilerdenmi. Tecrbesi fazla olan birok subay,
alaylarnda domu asker ocuklarndan, deil erat; trampeti ve fifreci bile alamadklarn
syleyerek beni inandrmlardr. Bununla birlikte hemen hibir yerde, bir kla dolayndaki kadar
ok sayda gzel ocua rastlanamaz. Anlalan, bunlarn iinde pek az on on drt yanda ular.

Kimi yerlerde, doan ocuklarn yars drt yana varmadan, birok baka yerlerde yedisinden nce,
hemen hepsinde dokuz on yana gelmeden lr. Ama her yerde, bu byk lm oranna en ok,
onlara daha iyi durumdakiler gibi bakmaya gc yetmeyen halk tabakas arasndaki ocuklarda
rastlanr. Bunlarn evlilikleri, kibar takmndakinden genel olarak daha verimli ise de, ocuklarnn
daha az yetikin yalara ulamaktadr. Kimsesiz ocuklara ayrlm hastanelerde ve mahalle hayr
kurumlarnca bytlen ocuklar arasnda lm, halk tabakas ocuklar arasndakinden de fazladr.
Btn hayvan eitleri, tabii, beslenme aralar orannda oalr. Hibir hayvan tr bundan teye
oalamaz. Ama uygar toplulukta, yiyecek ktl yalnz alt tabakalardaki insan trnn fazla
oalmasna set ekebilir. Bunu da, ancak o kimselerin verimli evliliklerinden reyen ocuklarn
byk bir ksmn ortadan kaldrarak yapar.
Emein bolca dllendirilmesi, ana babalarn ocuklarna daha iyi bakmalarn, bylelikle daha
ok ocuk yetitirmelerini mmkn klarak, bu snrlar geniletip bytr. Bunu, ister istemez, imkan
llerinde ve emee olan talebin gerektirdii oranda yaptn kaydetmek de yerinde olur. Bu talep
boyuna artyorsa, emein mkfat, hi amadan evlenmeyi ve iilerin oalmasn yle
krklemelidir ki, bu srekli artan talebi yine srekli artmakta olan bir nfusla karlayabilsin. Bir
zaman, bu mkfat, bu maksat iin gerekli bulunandan az olursa, kol gc eksii ok gemeden onu
artrr. Yine zaman gelip mkfat gereinden fazla olursa, iilerin ar derecede oalmas, ok
gemeden cretleri o gereken kerteye indirir. Bu hallerden birinde, pazar emekten yle yoksun
kalacak, tekinde ise, ylesine emekle dolup taacaktr ki, az sonra, onun fiyatn, topluluk artlarnn
lzum gsterdii gerekli kerteye geri gelmeye zorlayacaktr. te bylece, herhangi bir mal iin olan
gibi, insana kar olan talep de insan retimini kanlmaz ekilde yoluna koyar. Fazla yava
gidiyorsa, bunu hzlandrr; pek hzl olunca durdurur. Dnyann trl memleketlerinin hepsinde,
Kuzey Amerika'da, Avrupa'da, in'de, doum durumunu yoluna koyup belirleyen, bu taleptir. Bu
lkelerden birincisinde remeyi abucak geliir hale getirir; ikincisinde, yavalatp tedrici[64] klar;
ncsnde ise bsbtn duraklatr.
Bir kle, efendisinin srtndan; serbest hizmeti ise, kendi kesesinden ypranp tkenir, derler.
Bununla birlikte, gerekte berikinin ypranp tkenmesi, kendisinin kesesinden olduu kadar
efendisinin de srtndandr. Topluluun oalan, azalan ya da duraklayan talebinin gerektirmesine
gre, her trl gndelikilerle hizmetilere verilen cretler, gndeliki ve hizmeti takmnn temelli
srp gitmesini mmkn klacak kadar olmaldr. Geri, serbest bir hizmetinin ypranp tkenmesi
de yine efendisinin kesesindendir, ama bu ona genellikle bir kleninkinden ucuza mal olur. Klenin
(byle demem yakk alrsa) ypranp tkenmesini giderip onarmaya dnk denekler, ou kez,
ihmalci bir efendi veya savruk bir idareci eliyle ynetilir. Bamsz adama gelince; ayn ii grecek
olan denei, bamsz adamn kendisi ynetir. Genel olarak, birincinin idare edilmesinde zenginin
tutumuna egemen bulunan dzensizlik kendini gsterir. Yine tabii, tekinin idaresine, fakirin pek sk,
pek tutumlu zeni karr. Byle baka baka idare olunduuna gre, ayn amacn gerekletirilmesi,
pek baka baka derecelerde masraflar icap etse gerektir. Bundan tr, yle sanyorum ki, zgr
insanlarn yapt iin, eninde sonunda, klelerin yaptndan ucuza geldiini, btn alardaki, btn
milletlerdeki tecrbeler gstermektedir. Allm emek cretlerinin pek yksek olduu Boston, New
York ve Philadelphia'da da byle olduu grlyor.
Demek, emein bolca dllendirilmesi, artan zenginliin sonucu olduu gibi nfus artnn da
nedenidir. Bu yzden szlanmak, halktaki en byk refahn kanlmaz sonucundan ve nedeninden
yaknmaktr.
Belki urasn kaydetmek yerinde olur: Byk halk toplumunu oluturan yoksul iilerin

durumunun, gerekte, topluluun zenginlik bakmndan drt ba mmur iken deil, fazla servet
edinmek zere ilerlemekte bulunduu geliir halinde, en mutlu, en rahat olduu anlalyor.
Duraklayan durumda halleri sknt iinde; geri giden durumda, sefildir. Gelien durum, gerekte,
topluluun eitli tabakalarnn hepsi iin, yz gldren, grbzlk durumudur. Yerinde say,
bezginlik; gerileyi ise bitkinliktir.
Emein bolca dllendirilmesi, soy sop remesini kamlad gibi halk tabakasnn almasn da
artrr. Emek cretleri, almann krkleyicisidir. nsann btn teki iyi huylar gibi, bu da,
gsterilen tevik orannda mkemmelleir. Bol beslenme, iinin beden gcn oaltr. Durumumu
dzeltip, mrm belki rahat rahat, bolluk iinde sona erdiririm diye besledii tatl mit, onu, bu
gc son kertesine dek zorlamaya evklendirir. Nitekim, iilerin hamarat, alkan ve eli abuk
olanlarn, cretlerin dk olduu yerde deil, hep, yksek olduu yerde grrz. rnein, bunlara,
skoya'dan ok ngiltere'de; uzak taradan ziyade byk kent dolaylarnda rastlanr. Gerekte kimi
iiler, kendilerini btn bir hafta geindirebilecek olan paray drt gnde kazandlar m, geri kalan
gn bo geirirler. Ama, ou hi de byle deildir. Tersine; para bana bolca cret aldlar m,
iiler, fazla didinip birka yl iinde hemen salklarn ve bnyelerini zedeleme yolunu tutarlar.
Londra'da ve baz baka yerlerde, bir marangozun tam gcn sekiz yldan fazla korumas
beklenmez. ilerin para bana cret aldklar birok teki zanaatta da aa yukar byledir. Genel
olarak sanayide hal byledir. cretlerin allm kertenin stnde bulunduu yerlerde, rgatlkta bile
yledir. Hemen btn esnaf, erbab olduklar ite kyasya almaktan ileri gelen, o zanaata zg bir
malulle mruzdur. nl bir talyan hekimi olan Ramuzzini, bu gibi dertler zerine zel bir kitap
yazmtr. Askerlere, aramzdaki en alkan kimseler gzyle bakmayz. Gelgelelim, askerler kimi
eit ilerde altrlp para bana dolgun cret aldklarnda, denen cret kertesine gre, belirli bir
gndelikten fazla kazanmalarna izin verilmemesi iin, subaylar, ou kez i sahibine art komak
zorunda kalmtr. Bu art ileri srlnceye dek, birbirini geip fazla kazanmak arzusu ou kez
onlar fazla alp ar emek sarfyla salklarn rselemeye srklyordu. okluk, zerinde
yaygara koparlp bunca szlanlan, haftann geri kalan gnndeki aylakln gerek nedeni, drt
gn kendini zorlayarak didinmi olmaktr. st ste gnlerce srp giden ar bir kafa ya da vcut
almasndan sonra ou insanda byk bir geveme arzusu belirir. Bu arzu, zorla veya iddetli bir
zorunlulukla nlenmezse, hemen hemen dayanlr gibi deildir. Bu, bazen yalnz dinlenmeyle, bazen
zevk ve elenceyle ferahlamay isteyen doann ihtardr. Buna kulak aslmazsa, sonular okluk
tehlikeli, bazen ldrc olur. Hemen her zaman da, er ge o zanaata zg sakatl dourur. Ustalar,
hep mantn ve insanln emirlerini dinleyecek olsalar, iilerinin ounda emek sarfn
kamlamak deil, ou kez hafifletmek ihtiyacn duyarlar. yle sanyorum ki, her trl zanaatta,
srekli olarak i grebilecek oranda lml alan bir kimsenin, saln en uzun zaman koruduktan
baka, bir yl boyunca en ok i kard da grlecektir.
Ucuz yllarda, iilerin genellikle daha tembel olduklar; pahal yllarda ise olaan zamankinden
daha alkan olduklar iddia edilmitir. Onun iin, bol yiyip imenin, bunlarn almasn gevettii;
dar geimin ise hzlandrd sonucuna varlmtr. Allandan biraz fazla bir bolluun baz iileri
tembelletirdiinden pek phe edilemez. Ancak bunun, onlarn ounda bu etkiyi yapt yahut
insanlarn genellikle kt beslendiklerinde, iyi yiyip ierken olduundan; canlar skkn iken keyifli
olduklar sradakinden; sk sk hastalandklarnda genellikle salkl olduklar zamankinden iyi
alabilecekleri, pek ihtimal iinde gzkmez. urasn iaret etmek gerekir ki, pahallk yllar
genel olarak halk tabakas iin hastalk ve lm yllardr. Bu ise onlarn alma rnn
azaltmaktan geri kalmaz.
Bolluk yllarnda hizmetiler, ou kez efendilerini brakp geimleri iin, kendi almalaryla

kazanabildiklerine bel balarlar. Ama bu yiyecek iecek ucuzluu, hizmeti tutmaya ayrlm
denekleri artrdndan, ustalar, hele iftileri daha ok ii kullanmak zere gayrete getirir. Bu
durumlarda iftiler, zahirelerini dk fiyata pazarda satmaktansa birka tane fazla rgat tutmann
daha krl olacan umarlar. Talebi karlamaya istekli bulunanlarn says azalrken hizmetilere
olan talep oalr. Demek, emein pahas, pek ucuz yllarda ou kez ykselir.
Darlk yllarnda geim gl ve kararszl yznden, btn bu gibi kimseler yeniden hizmete
dnmeye can atar. Ama yiyecek iecein yksek fiyat, hizmeti tutmaya ayrlm denekleri
azalttndan, efendileri ellerinde olanlar oaltmaktan ziyade azaltmaya sevk eder. Sonra, pahal
yllarda serbest, yoksul iiler, ilerine ait gere edinmekte kullandklar ufak mal mevcudunu ou
kez tketerek, geinmek iin gndeliki olmak zorunda kalrlar. arayanlar, kolayca i
bulabilenlerden oktur. Bunlardan ou, ii allandan aa artlarda kabul etmeye hazrdr. Bylece
hizmetilerin de gndelikilerin de creti, pahallk yllarnda ou kez azalr.
Bundan dolay, her trl efendi, hizmetileriyle daha elverili pazarl, ucuz yllardan ziyade
pahal yllarda yapar; onlar ucuzluk yllarnda deil, pahallk yllarnda daha alakgnll, daha
muhta bulurlar. Tabii ondan tr, bu pahal yllar alma iin daha elverili diye toz
kondurmazlar. Patron snflarnn en byklerinden ikisi olan, mlk sahipleriyle iftilerin pahal
yllar sevmelerinin bir baka nedeni daha vardr. Birinin rant, tekinin kr, yiyecek iecek
fiyatlarna pek baldr. Bununla birlikte, insanlarn genellikle kendi hesaplarna alrken bakalar
iin altklar srada olduundan az alacaklarn sanmak kadar yersiz bir ey olamaz. okluk,
bamsz yoksul bir ii, para bana alan bir gndelikiden bile alkan olur. Birincisi,
almasnn btn rnnden faydalanrken, teki, bunu efendisi ile blr. Byk fabrikalarda, pek
ok zaman, tekini, ahlakn bozan kt arkadalarnn batan karmas beklenebilir. Bu ihtimal,
bal bana bamsz olan beriki iin azdr. Bamsz iideki stnln, ister az ister ok i grsn,
cretleri ve geinecei hep ayn olan, aylna veya yllna kiralanm hizmetilerdekinden fazla
olmas beklenir. Ucuz yllar, her trl gndelikilerle hizmetilere oranla bamsz iilerin
miktarn ykseltmeye, pahal yllar ise bunu azaltmaya vesile olur.
St. Etienne blgesi vergi tahsildar, pek bilgili ve dirayetli Fransz yazar Bay Messance,
yoksullarn, ucuz yllarda, pahal yllardakinden fazla i grdklerini; bu birbirinden farkl
zamanlarda, ayr sanayide, Elbeuf'de iletilen bir ynl kuma fabrikasnda ve ikisi de Rouen
evresini batan baa kaplayan bir keten bezi sanayisi ile ipekli sanayisinde yaplan mallarn miktar
ve deerini kyaslayarak gstermeye almaktadr. Kendisinin, devlet dairelerindeki kaytlardan
ekmi olduu hesaptan anlaldna gre bu sanayinin her nde yaplan mal miktar ile deeri,
genel olarak, pahal yllarda deil, ucuz yllarda fazladr. Daima da, ucuz yllarda ok, pahal yllarda
az olmutur. Bunlarn nn de, yerinde sayan sanayi olduu, yani verimleri yldan yla biraz
deimekle birlikte, toplu olarak ne ileri ne geri gittikleri anlalyor.
skoya'daki keten bezi sanayisi ile York Kontluu'nun bat blgesindeki uha sanayisi biraz
deiikliklerle de olsa, verimi genellikle gerek miktar gerek deerce, boyuna oalan, geliken
sanayidir. Bununla birlikte, yllk rn zerine yaymlanm hesaplar inceleyince, sanayideki
deiikliin mevsim pahall veya ucuzluu ile yle gze arpar bir ilgisi olduunu gremedim.
Byk bir ktlk yl olan 1740'ta, gerekte, bu her iki sanayisin epey geri gittii anlalyor.
Gelgelelim, bir baka byk darlk yl olan 1756'da, skoya sanayisi her zamandan ileri gitmitir.
Gerekte; Yorkshire sanayisi takatten dm, 1766'da Amerika Damga Kanunu kaldrlncaya dein,
verimi, 1755 dzeyine ykselmemitir. O ve ondan sonraki yl hi grlmedik derecede artm, o
zamandan beri de ileri gitmekte bulunmutur.

Btn byk sanayinin uzak yerlerdeki sat iin olan rn, yapldklar yerin mevsim pahall
veya ucuzluundan ziyade, mutlaka, tketildii lkelerdeki talebi etkileyen artlara bal kalmaldr:
Bar veya sava; baka rakip sanayinin gelimesi ya da elimsizlemesi; bir de belli bal
mterilerinin hali vakti yerinde yahut kt durumda olmalar gibi artlara... Zaten, ihtimal, ucuz
yllarda yaplm bulunan olaanst iin ou, resmi sanayi kaytlarna hi girmez. Efendilerinden
ayrlan erkek hizmetiler bamsz ii olur. Kadnlar, ana babalarnn yanna dnp okluk, kendileri
ve aileleri iin giysi yapmak zere iplik bkerler. Bamsz iiler bile, her zaman halka sat yapmak
iin almaz. Baz komular, bunlar ailenin iine yarayacak sanayide altrr. Onun iin, bunlarn
emek rn, kaytlar bazen byk tantana ile yaynlanan bu kamu sicillerinde ok defa gzkmez.
Tacirlerimizle fabrikaclarmz ou kez en byk imparatorluklarn yceliini veya kn yok
yere bunlarla ilan etmeye kalkrlar.
Emek fiyatndaki deimeler, yiyecek iecek fiyatndaki deimelere her zaman uymad gibi,
okluk, bunun tam tersidir. Ama, buna bakarak, yiyecek iecek fiyatnn emek fiyat zerinde etkisi
olmadn sanmamalyz. Emein para olarak denen karl, ister istemez iki arta gre, yani,
emee kar olan talep ile yaam iin gerekli ve elverili maddelerin fiyatna gre dzenlenir. iye
verilmesi lazm gelen yaam iin gerekli ve elverili maddeler miktarn; artar, duraklar ya da azalr
oluuna yahut artan, yerinde sayan veya azalan bir nfusa ihtiya gstermesine gre, emee kar
olan talep belirler. Emein para ile denen bedeli de bu miktar satn almak iin ne gerekiyorsa
onunla belli olur. Demek, yiyecek iecek fiyatnn dk olduu yerde, emein para ile belirtilen
fiyat bazen yksek olmakla birlikte, talep ayn kaldkta, yiyecek iecek fiyat yksek ise emek fiyat
daha yksek olacaktr.
Emee kar talep, anszn ortaya kan olaanst bolluk yllarnda artp birdenbire kagelen
olaanst darlk yllarnda azald iin, emein para ile belirtilen karl, bazen bunlarn birinde
ykselip tekinde alalr.
Anszn ortaya kan olaanst bir bolluk ylnda, emek kullanan patronlarn ounun elinde, bir
yl nce kullanlandan fazla hamarat adam tutup altrmaya yetecek denek bulunur. Bu olaanst
sayy bulmak ise her zaman kolay olmaz. Bylece, fazla ii isteyen ustalar, bunlar elde edebilmek
iin birbirleriyle akartrma yar yaparlar. Bu, bazen ii emeinin gerek bedelini de para olarak
verilen karln da ykseltir.
Birden kagelen olaanst bir darlk ylnda, bunun tam tersi olur. O zaman, ii altrmak iin
olan denekler bir yl ncekinden azdr. Epey kimse iinden karlr. bulmak iin bunlar
birbirleriyle ak eksiltmeye girerler. Bu da bazen, emein hem gerek pahasn hem para ile
belirtilen fiyatn drr. Grlmedik bir ktlk yl olan 1740'ta, birok kimse boaz tokluuna
almaya raz olmutu. Bunun ardndan gelen bolluk yllarnda ii ve hizmeti bulmak zorlat.
Pahal bir yln ktl emee kar talebi azalttndan emek bedelini alaltmaya vesile olduu gibi;
yiyecek iecek pahall, bu fiyat ykseltmeye sebep olur. Bunun tersine; bir ucuzluk ylndaki
bolluk ise bu talebi oaltmakla emein fiyatn ykseltmeye; yiyecek iecek ucuzluu ise, bu bedeli
alaltmaya sebep olur. Mal fiyatlarnn her zamanki deimelerinde, bu birbirine aykr iki neden,
birbirinin etkisini giderir gibidir. Emek cretlerinin, her yerde, yiyecek iecek fiyatndan ok daha
bir kararl ve srekli oluunun nedeni biraz da belki budur.
Emek cretlerindeki art, fiyatn crete dnen ksmn ykselterek birok maln fiyatn kesenkes
artrr. Bu mallarn, gerek ierideki gerek dardaki yoaltmnn da o oranda azalmasna sebep olur.
Bununla birlikte, emek cretini ykselten ayn neden, yani mal mevcudu art, emein retici

gcnn oalmasna, daha az emein daha ok i grmesine vesile olur.

ok ii kullanan mal mevcudu sahibi, kendi karndan tr, kesenkes, bunlarn elden geldiince
fazla i karabilmelerini mmkn klacak, isabetli bir grev blm ve datm kurmaya alr.
Ayn nedenle iilere ya kendisinin ya onlarn akl edebilecei en iyi makineleri vermeye gayret eder.
Falan ievindeki iiler arasnda olan ey, ayn nedenle byk bir topluluk iindekilerde de olur. Ne
kadar fazla olurlarsa, o kadar ok trl snflara, alt alta gre blmlerine ayrlrlar. Her birinin iini
grmek zere en elverili makineleri icat etmek iin daha ok kafa alr. Byle olunca, bunlarn icat
edilmesi daha ihtimal iine girer. Bundan dolay, btn bu gelimeler sonucunda birok mallar
eskisinden o kadar az bir emekle retilmeye balar ki, emein fiyatndaki art, miktarndaki azalma
ile haydi haydi karlanm bulunur.

Blm IX

Mal Mevcudunun Krlar zerine

Mal mevcudu krlarnn artp eksilmesi, emek cretlerinin ykselip alalmasndaki ayn nedenlere,
yani topluluk zenginliinin oalan veya azalan durumuna baldr. Ancak bu nedenler, bunlardan
birinde, tekinde olduundan ok baka ekilde etkisini gsterir.
cretleri ykselten mal mevcudu art, krn alalmasna vesile olur. Birok zengin tacirin mal
mevcudu, hep ayn eit ticarete konulunca, bunlar arasndaki karlkl rekabet, tabii o ticaretin krn
alaltmaya sebep olur. Ayn topluluk iinde yrtlen eit eit ticaretlerde buna benzer bir mal
mevcudu oalmas olunca, ayn rekabetin, bunlarn hepsinde ayn sonucu dourmas gerektir.
Belirli bir yerde ve zamanda bile emein ortalama cretinin ne olduunu kestirip atmak kolay
olmad daha nce grlmt. Bu halde bile, cretlerin olsa olsa en ok rastlananlarn
belirleyebiliriz. Ama mal mevcudu krlarnda bu bile pek yaplamaz. Kr yle oynaktr ki, belirli bir
ticaretle uraan kimsenin kendisi, yllk krnn ortalamasnn ne olduunu size her zaman
syleyemez. Bu, yalnz zerinde alveri ettii, mallarn fiyatndaki her deimeden etkilenmekle
kalmaz; rakipleriyle mterilerine talihin yar olup olmamasnn; kara veya deniz yoluyla tanrken
yahut hatta maazada bulundurulurken, mallarn bana gelebilecek daha bin bir kazann etkisi
altndadr. Demek, kr, yalnz yldan yla deil, gnden gne, hemen hemen saatten saate deiir.
Byk bir lkede yrtlen trl ticaretin hepsinin ortalama krn belirlemek ok daha g olmak
lazmdr. u veya bu derecede bir kesinlikle, bunlarn eskiden yahut uzak alarda nasl olabilecei
zerinde yargda bulunmak ise bsbtn imknsz olsa gerektir.
Ama, mal mevcudunun ortalama krlar imdi nedir, eski zamanlarda neymi; bunu u ya da bu
derecede bir kesinlikle belirleyebilmek kabil deilse de, para faizine bakarak, bunlar hakknda aa
yukar bir fikir edinilebilir. Para kullanmakla ok kr salanabilen yerde, paradan yararlanmak iin
genellikle ok ey verilecei; az kr edilebilen yerde ise, okluk daha az verilecei dstur olarak
konulabilir. te bylelikle; bir lkede, faizin allm pazar kertesi deiince, bununla birlikte mal
mevcudunun olaan krlarnn da deieceinden; o alalnca onlarn da alalacandan; o
ykselince onlarn da ykseleceinden emin olabiliriz. u halde faizin gidii, bize, krn gidii
zerinde biraz fikir verebilir.
VIII. Henry'nin 37'inci saltanat ylnda, %10'dan yukar faizin kanunsuz olduu ilan edildi. Bundan
nce, baz baz daha yksek faiz alnm olduu anlalyor. VI. Edward zamannda din hamiyeti ile
her trl faiz yasak edilmiti. Ama, btn bu eit teki yasaklar gibi, bunun da yaraya merhem
olmadn, tefecilik belasn azaltacak yerde oalttn sylerler. Ellizabeth'in 13'nc hkmdarlk
ylnda kan kanunlarn 8'inci blm, VIII. Henry yasasn yeniden canlandrm; I. James'in 21'inci
saltanat ylna dein, kanunlu faiz kertesi %10 olarak kalm, o tarihte %8'e indirilmitir. Srgnden
geri gelen II. Charles'n yeniden tahta gemesinden[65] az sonra; %6'ya; Kralie Anne saltanatnn
12'nci ylnda %5'e indirilmitir. Btn bu baka baka yasalarn durumun gereine ziyadesiyle
uyularak yapld anlalyor. Btn bu yasalar, faizin pazar kertesinin yahut itibarl kimselerin
dn aldklar kertenin nne gemeyip, onun ard sra yrmler demektir. Kralie Anne
zamanndan beri %5 orannn, pazar kertesinden aa olmaktan ziyade yukar olduu anlalyor.
Geen savatan nce, hkmet %3 ile, bakentteki ve Krallk lkesinin birok teki yerlerinde itibarl
kimseler ise, %3,5 - 4 - 4,5 ile dn alyorlard.
VIII. Henry zamanndan beri, lkenin zenginlii ve geliri boyuna artagelmi olup gelime srasnda,
hzlarnn eksilmeyerek gitgide artt anlalyor. Srp gitmekle kalmayp hzlandka hzlanm

gibidir. Ayn dnem iinde cretler boyuna artm; ticaretle sanayisin trl kollarnn ounda mal
mevcudu krlar boyuna azalagelmitir.
Bir byk kentte, herhangi bir ticaret eidini yrtebilmek iin, genel olarak, bir tara
kyndekinden fazla mal mevcuduna ihtiya vardr. Kentte, ticaretin her alannda alan byk mal
mevcutlaryla zengin rakipler says, kr orann genel olarak kydekinden aa drr. Ama, emek
cretleri byk bir kentte, genel olarak, bir tara kyndekinden yksektir. Zenginlemekte olan bir
kentte, iletecek byk mal mevcudu olanlar, ou kez istedikleri kadar ii bulamazlar. Bundan
tr, bulabildikleri kadarn elde edebilmek iin birbirleriyle akartrmaya koyulurlar. Bu da,
cretleri ykseltir. Krlar alaltr. Tarann cra yerlerinde okluk ahalinin hepsini ite altrmaya
yetecek mal mevcudu yoktur. Byle olunca, bunlar, i g bulabilmek iin birbirlerine kar fiyat
krarlar. Bu ise cretleri drp krlar ykseltir.
skoya'da kanunlu faiz oran ngiltere'dekinin ayn olmakla birlikte, pazardaki oran oradakinden
yksekedir. tibar pek yerinde kimselerin, orada hemen hemen %5'ten aaya dn aldklar
olmaz. Hatta, zel Edinburgh bankerleri, istee gre tamam veya bir ksm zerinden demede
bulunulmas gerekli bonolar iin %4 vermektedir. Londra'daki zel bankaclar, kendilerine tevdi
edilen paralara faiz vermezler. skoya'da, ngiltere'dekinden az mal mevcudu ile yaplamayacak i
yok gibidir. Demek, orada krn her zamanki oran, biraz daha yksek olmak gerekir. skoya'daki
emek cretleri evvelce grld gibi, ngiltere'dekinden dktr. Sonra, lke hem ok daha
yoksuldur hem daha iyi duruma doru att admlar nk gelitiine phe yoktur ok daha tutuk
ve ara benzer.
Bu yzyl iinde, Fransa'da faizin kanunlu oran, her zaman pazar oranna gre dzenlenmi
deildir.[66] 1720'de faiz 20'de bir peni'den 50'de bir peni'ye yahut %5'ten %2'ye indirilmitir. 1724'te,
30'da bir peni'ye yahut %3,5'e karlmtr. 1725'te yeniden 20'de bir peni'ye yahut %5'e
ykseltilmitir. 1766'da, Bay Laverdy ynetimi zamannda 25'de bir peni'ye yahut %4'e indirilmitir.
Ondan sonra rahip Terray, bunu eski %5 oranna karmtr. Bu paldr kldr faiz indirmelerinin
ounda, szde maksat, devlet borlar faizinin indirilmesine yol amakt. Bu amaca kimi zaman
ulalmtr. imdiki zamanda Fransa, belki ngiltere kadar zengin bir lke deildir; ayrca Fransa'da
kanunlu faiz oran, okluk ngiltere'dekinden aa ise de pazar oran genellikle daha yksek
olmutur. nk, baka lkelerde olduu gibi orada da, kaamak yolu ile kanundan yakay syrmak
iin bir sr pek gvenli, pek kolay yntem vardr. Her iki lkeden de ticaret etmi ngiliz tacirleri,
Fransa'daki alveri krlarnn ngiltere'dekinden yksek olduunu syleyerek beni inandrmlardr.
Birok ngiliz uyruklarnn, sermayelerini ticaretin pek el stnde tutulduu yerde kullanacaklarna,
hor grld bir lkede kullanmalar kukusuz bundandr. Emek cretleri, Fransa'da
ngiltere'dekinden aadr. skoya'dan ngiltere'ye getiinizde, iki lkede halk tabakasnn giyim
kuam ile yzlerinde grecek olduunuz fark, bunlarn durumu arasndaki ayrl yeterince ortaya
koyar. Fransa'dan dnldnde fark daha byktr. Fransa, phesiz skoya'dan zengin bir lke
olmakla birlikte, pek yle hzla ilerliyora benzemez. Geri geri gitmekte olduu, o lkede ortaklaa,
hatta, halk arasnda salgn bir fikirdir. Fransa iin bile bu, yersiz bir dncedir sanrm. Ama,
skoya'y bugn gren ve yirmi otuz yl nce grm bulunan bir kimsenin bu dncede olmasna
hi imkn yoktur.
te yandan, toprak geniliine, ahali saysna kyasla Hollanda, ngiltere'den zengin bir lkedir.
Orada hkmet, %2 ile; itibar yerinde zel kiiler ise, %3 ile dn alr. Hollanda'daki emek
cretinin, ngiltere'dekinden yksek olduu sylenir. Hollandallar'n, herhangi bir baka Avrupa
milletinden daha az krla ticaret ettikleri de n salmtr. Baz kimseler, Hollanda ticaretinin

tavsamakta olduunu iddia etmilerdir. Ticaretin kimi kollar iin bu belki dorudur. Ama bu
belirtiler, toptan bir k olmadn yeterince gsterir gibidir. Kr azald m, tacirler, ticaret kesat
gidiyor diye szlanmak iin hazrdr. Oysa, krn azalmas, ticaret gelimesinin ya da ticarette fazla
mal mevcudu kullanlmasnn doal sonucudur. Geen savata Hollandallar, imdi de pek ounu
elde tuttuklar Fransa tat ticaretinin hepsini avularna almlard. Bu ticarette, Fransz ve ngiliz
paras olarak, sahibi bulunduklar byk servetin krk milyon sterlin olduu syleniyor. (Ben, bunun
epeyce abartl olmasndan kukuluyum). Faiz orannn kendi lkelerinden yksek olduu lkelerde
kiilere dn verdikleri byk tutarlar, phesiz onlardaki mal mevcudu bolluunu ya da bu
mevcudun, lkelerinde, kendi ilerinde elverili krla kullanlamayacak oranda artm olduunu
gsteren hallerdir. Ama bu haller o ilerin azalm olduunu gstermez. zel bir kiinin falan
ticarette kazand sermaye, o ticarette kullanamayaca kadar oalr da, o ticaret yine gelimeye
devam edebilir. te bir byk milletin sermayesi de byle olabilir.
Kuzey Amerika'daki, Bat Hint Adalar'ndaki smrgelerimizde, gerek emek cretleri, gerek para
faizi, dolaysyla da mal mevcudu krlar, ngiltere'dekinden yksektir. eitli smrgelerde faizin
gerek kanunlu oran, gerekse pazar oran, %6 ile %8 arasndadr. Bununla birlikte, yeni smrgelerin
zel durumu bir yana braklrsa, yksek emek cretleriyle byk krlar pek birbiriyle badaabilen
eyler deildir. teki lkelerin ouna kyasla yeni bir smrgenin, bir zaman iin, toprann
geniliine gre mal mevcudu bakmndan darda; mal mevcudunun byklne gre de nfusu kt
olmas gerekir. Bunlarn elindeki topraklar, bu topraklar ekip bimeye yarayacak olan mal
mevcutlarndan oktur. te bu yzden, ellerinde avularnda ne varsa, yalnz en bitek, en elverili
yerde olanlarn, yani deniz kylarna yakn yahut kullanl rmak boylarnda bulunan topraklarn
ekilip biilmesinde harcanr. Hatta bu gibi toprakla, ou kez doal mahsulnn deerinden aa
fiyata satn alnr. Bu gibi topraklarn satn alnp bayndrlmasnda kullanlan mal mevcudunun pek
byk bir kr getirmesi, dolaysyla da pek byk bir faiz demeye elvermesi gerekir. Mal
mevcudunun bylesine kazanl bir ite abucak birikmesi, iftiye, elindeki rgat saysn, yeni
yerleilmi bir smrgede olaandan abuk artrabilmesi iin olanak salar. Onun iin, bulabildii
iilere pek bol cret verir. Smrge gelitike mal mevcudu krlar gitgide azalr. En bitek, yeri en
iyi arazinin olancas igal edildikten sonra gerek toprak gerekse yer bakmndan daha aa derecede
topraklarn ekilip biilmesiyle, daha az kr edilebilir. Bu yolda kullanlan mal mevcudu iin de, daha
az faize katlanlabilir. te bu yzden, faizin gerek kanunlu, gerek pazar oran, bu yzyl iinde
smrgelerimizin pek ounda epey dmtr. Zenginlik, gelime, nfus arttka, faiz alalmtr.
Emek cretleri, mal mevcudu krlar ile birlikte dmez. Krlar ne olursa olsun, mal mevcudunun
artmasyla, emee talep oalr. Krlar alaldktan sonra, mal mevcudu yalnz artmakla kalmayp
eskisinden hzl artar. alkan kimseler ne ise, zenginleme yolunda ilerleyen alkan milletler de
yledir. Az krla da olsa, byk bir mal mevcudu, genel olarak, ok krl kk bir mevcuttan kolay
artar. Mehur szdr: Para paray eker. Biraz kazannca, daha fazlasn kazanmanz, okluk, kolay
olur. Asl glk bu azc kazanmaktr. Mal mevcudunun oalmasyla, almann artmas veya
faydal emee kar talebin artmas arasndaki ba, daha nce biraz anlatlmt. leride, mal mevcudu
birikimini incelerken bu, daha etraflca anlatlacaktr.
Zenginleme yolunda hzla yryen bir lkede bile, yeni bir topran yahut baz yeni zanaat
kollarnn benimsenmesi, bazen mal mevcudu krlarn, bunlarla birlikte de para faizini ykseltebilir.
Bu benimsenen eylerden leildikleri trl kimselere den lke mal mevcudu, iteki artn tmne
yetimediinden yalnz en ok kr getiren bir takm kollara harcanr. nceden baka ite
kullanlmakta olan sermayenin bir ksm oradan ister istemez geriye ekilir; yeni, daha kazanl
zanaatlara yatrlr. Bundan tr, btn bu eski ilerdeki rekabet, ncesine oranla azalmaya yz tutar.
Pazar, bir sr baka baka mal eitleriyle iyice donatlmaz olur. Bu mallarn fiyat, muhakkak az

ok ykselir; onlarn alm satmyla uraanlara daha ok kr getirir. Bylelikle, bu kimseler, daha
yksek faizle dn alabilecek duruma girer. Yalnz pek itibar yerinde zel kimseler deil,
Londra'nn eskiden %4 - 4,5'tan ziyade vermeye alk olmayan en byk ortaklklarndan bazlar
bile geen sava bittiinde, bir sre, ounlukla %5 faizle dn aldlar. Kuzey Amerika ile Bat Hint
Adalar'nda[67] elimize geenler sayesinde topran ve ticaretin ok genilemi olmas, bunun
nedenini yeterince aydnlatr. Topluluun birikmi ana sermayesinde bir azalma olduunu dnmeye
yer yoktur. Eski mal mevcudu ile yrtlecek yeni ilerin bu derece oalmas, rekabet azl
dolaysyla krlar artmas gereken kimi ticaret kollarnn birounda kullanlan mal mevcudu
miktarn kesenkes azaltmtr. Bende Byk Britanya'nn birikmi ana sermayesinin, geen savan
pek byk masraflar ile azalmad dncesini uyandran nedenleri ileride aklama frsatn
bulacam.
Bununla birlikte, topluluun ana sermayesindeki eksilme veya almay besleyecek olan
deneklerindeki azalma emek cretlerini alaltrken, mal mevcudu krlarn, dolaysyla da para
faizini ykseltir. Emek cretleri azalm olduundan, topluluk iinde arta kalan mal mevcudunun
sahipleri, mallarn pazara eskisinden az masrafla getirebilir; pazar donatmak iin eskisinden az mal
mevcudu kullanldndan, bu mallar daha pahalya satabilirler. Sattklar eyler, kendilerine daha
ucuza mal olur. Bunlara karlk, daha ok kazanrlar. Krlar bylelikle katmerli arttndan, ok faiz
verebilirler. Bengal'de ve Dou Hint lkeleri'ndeki, teki ngiliz kol salma yurtlarnda, kala gz
arasnda kolayca kazanlan byk servetler, bu viran olmu lkelerde cretlerin pek dk krlarn
ise pek yksek olduunu bize yeterince gsterir. Para faizi de o oran zeredir. Bengal'de iftilere
para, ou kez, % 40, 50, 60 zerinden dn verilir. Gelecek rn, bu borca karlk rehin edilir.
Byle bir faizi deyebilecek kr, arazi sahibinin rantn hemen toptan yiyip yutaca gibi, bylesine
ar tefecilik de, bu krn ounu silip sprebilir. Buna benzer bir tefeciliin, Roma
Cumhuriyeti'nin knden nce, proconsul'lerinin ykc ynetimi altnda, Roma illerinde egemen
olduu anlalyor. Cicero'nun mektuplarndan rendiimize gre, doruluktan amayan Brutus,
parasn Kbrs'ta yzde krk sekizden faize verirmi.
Toprann, ikliminin, baka lkelere kyasla yerinin, kendisine ulama olanan verdii tm
zenginlik dzeyine ermi, bundan tr, artk ileri gidemeyecek olup geri de kalmayan bir lkede,
gerek emek cretleri gerekse mal mevcudu krlar belki pek dk olacaktr. Toprann
besleyebilecei yahut mal mevcudunun altrlabilecei oranda nfusla dolu bir lkede, i g
edinmek iin rekabet, ister istemez emek cretlerini, ii saysn olduu gibi elde tutmaya ucu ucuna
yetecek kerteye indirecek kadar fazladr. lke zaten nfusla iyice dolduu iin de, bu say hibir
zaman artmaz. Uraaca ilerin hepsini grecek mal mevcudu tam olan bir memlekette, her ayr
alanda o iin niteliinin ve byklnn el verecei kadar sermaye kullanlacaktr. Bu yzden,
rekabet her yerde o oranda byk; allm krlar ise, bundan tr o kadar dk olacaktr.
Ama, belki hibir lke zenginliin bu kertesine ulamamtr. in, oktan beri yerinde sayyora
benzer. Kanunlarnn ve detlerinin mahiyetine yakan zenginliin tmne de belki oktan
kavumutur. Ancak, ulalm olan bu kerte, topra ile ikliminin ve yerinin mahiyetinin baka kanun
ve detlerle eritirebileceinden ok aa olabilir. D ticareti ihmal eden veya hor gren, yabanc
millet gemilerinin limanlarndan yalnz bir ikisine girmesine izin veren bir lke, daha baka kanun ve
detler olduu taktirde yapabilecei kadar i gremez. Sonra, zenginler veya byk sermaye
sahipleri, pek gven iinde yaarken, yoksullarn ya da kk sermaye sahiplerinin bundan hemen
hemen yararlanmadklar, ikide bir adalet bahanesiyle alt tabakadan mandarinlerin bunlar soyup
soana evirdii bir lkede, yaplan ticaretin trl kollarnn hepsinde kullanlan mal mevcudu
miktar hibir zaman o iin mahiyet ve byklnn mmkn klabilecei kadar olamaz. Trl trl

her ite yoksullarn yere serilmesiyle, zenginlerin tekelinin kurulmas gerekir. Bu zenginler, btn
ticareti ellerinde toplayp, pek byk krlar salayabilirler. Nitekim, in'de %12'nin ok rastlanan
para faizi olduu; allm sermaye krlarnn, bu yksek faizi deyebilmeye yeter olmas gerektii
sylenmektedir.
Kanundaki bir eksik, faiz orann, kimi zaman zenginlii veya yoksulluu bakmndan, lke
durumunun gerektirdiinin epey stne karr. Kanun, batlarn yerine getirilmesini zorlamaynca,
btn bor alanlar, daha iyi dzen altnda bulunan lkelerdeki mflislerle,[68] veya itibar pheli
kimselerle bir duruma sokmu olur. Parasn geri alp alamayacann pek belli olmay, bor
vereni, genel olarak, mflislerden istenen kadar ar faiz istemeye srkler. Roma
mparatorluu'nun bat illerine akn eden barbar uluslar arasnda batlarn yerine getirilmesi, birka
yzyl boyunca, szleen taraflarn iyi niyetine braklmt. Bu uluslarda, kral mahkemelerinin byle
ilere kart olmazd. O eski zamanlarda egemen bulunan yksek faiz kertesi, belki biraz bu nedene
yorulabilir.
Kanun, btn btn yasak etse de faize engel olmaz. Birok kimse dn almak zorundadr.
Paralarnn kullanlmas iin bir bedel, hem onu kullanmakla elde edilebilecek kazanca yakacak
hem kanundan yan izmenin gln ve tehlikesini karlamaya elverecek oranda bir ivaz[69]
olmakszn, kimse parasn dn vermez. Bay Montesquieu, btn Mslman milletleri arasndaki
yksek faiz kertesini, bu milletlerin yoksulluuna deil, biraz buna, biraz da paray geri alabilmenin
glne yormaktadr.
Krn en dk allm oran, mal mevcudunun her kullanldnda zaman zaman urad
kayplar karlamaya yetenden daima biraz fazla olmaldr. Yalnz bu artktr ki, safi ya da safi kr
oluturur. Gayri-safi kr denilen eyde, ou kez hem bu fazlalk hem bu gibi olaanst kayplarn
karlanmas iin alkonulan ey dahildir. Bor alann demeye gcnn yetecei faiz, ancak safi kr
oranndadr.
Ayn tarzda, faizin allm en dk oran, epey saknlarak verilmi borcun bile zaman zaman
urad kayplar karlamaya yetenden biraz fazla olmaldr. Bundan fazla deilse, dn verme
nedenleri ya srf hayr ilemek ya dostluk olabilir.
Her bir i alannda, orada kullanlabilecek mal mevcudunun en fazlasnn bulunduu, zenginlike
drt ba mmur bir lkede, safi krn allm oran pek dk olaca gibi, bununla denebilmesi
mmkn faizin her zamanki pazar oran da en zengin kimselerden bakasnn, paralarnn faiziyle
yaamalarn imknsz brakacak kadar dk olacaktr. Ufak veya orta apta serveti bulunan herkes,
mal mevcudunun kullanlmasna kendisi gz kulak olmak zorunda kalacaktr. Hemen her insann
iadam olmas, yahut u ya da bu zanaatla uramas gerekecektir. Hollanda'da durumun aa yukar
buna yakn olduu anlalyor. Orada, iadam olmamak modaya aykrdr. yle gerektii iin,
hemen herkes yle olmaya almtr. Her yerde de moday tertipleyen, grenektir. Bakalar gibi
giyinmemek ne denli glnse, herkes gibi almamak da bir dereceye kadar yledir. Bir kampta ya
da garnizonda sivil meslekten bir adam nasl yadrganyor, hatta biraz hor grlmek tehlikesiyle
karlayorsa, iadamlar arasnda isiz gsz bir adam da yledir.
ou mallarn fiyatnda en yksek kr oran, ranta decek ksmn tmn yutabilir ve geride
yalnzca o mallarn hazrlanp pazara getirilmesi emeine herhangi bir yerde verilebilecek bedelin en
aasn, yani, iinin boazn doyurmaya yetecek kadarn brakabilir. grd srece, iinin u
ya da bu ekilde srekli olarak beslenmi bulunmas arttr. Ama, toprak sahibinin, parasn almad
da olabilir. Bengal'de, Dou Hint lkeleri Ortakl memurlarnn yaptklar ticaretin krlar, belki

bu orandan pek uzak deildir.

Faizin allm pazar oranyla, safi krn allm oran arasnda bulunmas gereken orant, krn
alalp ykselmesiyle ister istemez deiir. Byk Britanya'da, iki katl faiz, tccar az ile, iyi, lml,
makul denilen bir kr saylmaktadr. Anladma gre, btn bu szler ok rastlanan, allm bir
krdan baka bir ey demek deildir. Allm safi kr orannn %8 veya 10 olduu bir lkede, bor
para ile i yaplan yerlerde, bunun yarsnn faize gitmesi akla sabilir. Mal mevcudunun rizikosu,
byle demek yakk alrsa, bor verene ettii taahht gerei, borluya aittir. ou ilerde, %4 veya 5
hem bu rizikonun sigortas iin yeter kr hem mal mevcudunun iletilmesi zahmetine kar yeter bir
dl olabilir. Lakin, krlarn allm orannn ya ok daha alak ya ok daha yksek olduu
lkelerde, faizle safi kr arasndaki orant ayn olmayabilir. Bu oran ok daha aa ise, yarsn faize
ayrmak belki mmkn olmaz. ok daha yksek ise, daha ziyadesi faize ayrlabilir.
Zenginleme yolunda hzla yryen lkelerde, krn dk kertesi ou mallarn fiyatnda, yksek
emek cretlerini telafi ederek, bu lkelerin, emek cretleri daha dk olmas muhtemel, daha yava
zenginleen komular kadar ucuza sat yapabilmelerini mmkn klabilir.
Gerekte yksek krlar, yksek cretlerden ziyade iin fiyatn ykseltmeye sebep olur. rnein,
keten bezi sanayisinde alan keten taraycs, ipliki, dokumac vb. gibi trl kimselerin cretleri
gnde hep birden iki peni artacak olsa; bir top keten bezi fiyatn, yalnz, yaplmasnda kullanlan ii
says ile bunlarn altrldklar gn saysnn birbirine arplmasndan ne rakam elde edilirse o
kadar iki peni ykseltmek gerekecektir. Yapmnn btn eitli evreleri boyunca, mal fiyatnn
cretlere dnen ksm, cretlerin bu ykseliine kyasla, yalnzca matematiksel oranda[70] artm
olur. Ama, bu alan kimselerin trl patronlarnn hepsinin krlar %5 ykseltilecek olsa, mal
fiyatnn kra dnen ksm, yapmn btn deiik evrelerinde bu kr ykseliine kyasla,
geometrik oranda[71] artacaktr. Keteni tarayanlarn patronu ketenini sattnda, iilerine pein
verdii gere ile cretlerin tm tutar zerinden, cabadan bir %5 isteyecektir. plikilerin patronu hem
pein vermi olduu taranm ynn bedeli hem ipliki cretleri zerinden, fazladan bir %5
isteyecektir. Dokumaclarn patronu da pein verilmi olan keten bezi iplii bedeli ile dokumac
cretleri zerinden, buna benzer bir %5 ister. Mallarn fiyatlarn ykseltmekte, cretlerin ykselii,
borcun birikmesindeki di faiz gibi tesir eder. Krlarn ykselii, bileik faiz gibi etki yapar.
Tacirlerimizle sanayici-patronlarmz, yksek cretlerin, fiyatlar ykselterek, lke iinde ve dnda,
mallarnn satn azaltmadaki kt etkilerinden pek szlanrlar. Yksek krlarn kt tesirlerine bir
ey dedikleri olmaz. Kendi kazanlarnn zararl sonularna ses karmazlar; yalnz
bakalarnnkinden yaknrlar.

Blm X

Emein ve Mal Mevcudunun Trl altrllarndaki[72] cretlerle Kr

zerine
Emein ve mal mevcudunun trl trl altrllarndaki stnlklerle sakncalarn hepsi, ayn
blgede ya tpk tpksna birdir ya srekli eitlie doru gider. Ayn blgede btn tekilerden
aka ok yahut az elverili bir i varsa, birincisine yle en, brn ise yle terk eden olur ki,
az zamanda, ondaki stnlkler, teki ilerdeki dzeye gelir. Hi deilse, her eyin doal yolunda
yrmesine meydan verilen, tam bir zgrlk bulunan, her adamn hem kendisine uygun grd ii
gc semekte bsbtn serbest olduu hem her gnl istediinde, bunu deitirebildii bir
toplulukta hal byle olacaktr. Her kimsenin kar, onu, stnl olan altrl arayp
sakncalarndan kanmaya kamlayacaktr.
Gerekte, Avrupa'nn her yerinde, para olarak denen cretler ve kr, emein ve mal mevcudunun
trl altrlna gre pek birbirinden farkldr. Ama bu fark, biraz ilerin kendi iindeki bir takm
artlardan ileri gelir. Bu artlar ya gerekten yahut hi deilse insanlarn dnde, kimi ilerde kt bir
para kazancn telafi eder; kiminde, byk bir kazanca kar denklik salar. Bu fark biraz da ileri
hibir yerde tam bir zgrlk iinde brakmayan Avrupa'daki ynetim tutumundan doar.
Bu artlar ve siyasetin, zel olarak incelenmesi iin, bu blm iki ksma ayrlmtr.

Ksm I

altrllarn Doal zelliinden leri Gelen Eitsizlikler

Grebildiim kadaryla, u aadaki be durum, kimi altrllarda az para kazancn telafi eden,
tekilerde ise byk kazanca kar denklik salayan belli bal artlardr. Bunlardan birincisi,
altrllarn kendilerinin hoa gidip gitmemesi; ikincisi, bu ileri renebilmenin kolayl ya da
ucuzluu yahut g ya da masrafl oluu; ncs, bunlardaki almann sreklilii veya
kararszl; drdncs, ii grenlere kar beslenmesi gereken az ya da ok gven; beincisi de, bu
ilerde baarnn muhtemel olup olmamasdr.
Birincisi; emek cretleri, iin rahat veya zor, temiz ya da kirli, erefli veya di olmasna gre
deiir. Nitekim ou yerde, bir yllk sre gz nne alnrsa, gndeliki bir terzi, gndeliki bir
dokumacdan az kazanr; terzinin ii daha kolaydr. Gndeliki bir dokumac, gndeliki bir
demirciden az kazanr. Dokumacnn ii her zaman iin daha kolay deildir. Ama ok daha temizdir.
Bir zanaat sahibi olduu halde, gndeliki bir demircinin, on iki saatte, srf bir ii olan madencinin
sekiz saatte kazand kadar kazand olmaz. Demircinin ii pek o derece kirli deildir; tehlikesi
daha azdr; gn nda, topran stnde yaplr. Btn erefli mesleklerde, dln ounu eref
oluturur. leride gstermeye alacam gibi, etrafl dnlrse, para kazanc bakmndan bunlar
genel olarak az mkfat grrler. tibarszln etkisi ise bunun tersidir. Bir kasabn zanaat, insana
yaramayan, iren bir itir. Ama bu i, ou yerde basbaya zanaatlarn oundan krldr. Btn
zanaatlara gre en tiksindirici olan beylik celladn grevi iin, yaplan i miktarna gre baka her
harclem zanaattakinden iyi para verilmektedir.
Topluluun vahi durumunda insanoullarnn en nemli uralar avclkla balklk, topluluun
ilerlemi durumunda en holandklar elence olur. Bir zaman ihtiya yznden yaptklar eyin
arkasndan zevkleri iin koarlar. Bundan tr, topluluun ilerlemi durumunda, bakalarnn zaman
geirmek iin uratklar eyi zanaat olarak yapanlar, hep, pek zrt kimselerdir. Theocritus[73]
zamanndan beri balklar bu durumdadr. Byk Britanya'nn neresine baklsa, yasak yerde avlanan
bir kimse pek yoksuldur. Sk kanunlarn yasak yerde avlananlara gz yummad lkelerde, avlanma
izni olann da durumu pek daha iyi deildir. Bu ilerden duyulan doal haz, o sayede ferah ferah
geinebilecek olanlardan fazla kimseyi bunlarn peinden srkler; miktarna oranla emeklerinin
rn, pazara, hep, iilere ancak en kt geimi salayacak kadar ucuza iletilmi olur.
Hoa gitmeyi, haysiyete dokunu, sermaye krlarna, emek cretindeki gibi etki yapar. Hibir
zaman kendi evinin efendisi olamayan, nne gelen sarhoun sarkntlna urayabilen bir hanc
veya meyhaneci, ne pek hoa giden, ne de eref verici bir i yapmaktadr. Ama kk bir sermayenin
bylesine byk kr getirdii bir baka harclem zanaat yok gibidir.
kincisi: Emek cretleri, ii renmenin kolaylna ve ucuzluuna yahut glne ve masrafna
gre deiir.
Pahal bir makine yapld zaman, ypranp eskiyinceye dek baaraca olaanst iin, ona
yatrlm olan sermayeyi hi deilse allm krlarla birlikte geri getirmesini beklemek gerekir.
Olaanst ustalk ve el yatknl isteyen ilerden birisi iin, ok emek ve zaman harcayarak
yetimi adam, bu pahal makinelerden birine benzetilebilir. Yapmasn rendii grevin, sradan
emein allm cretlerinden baka, bu kimsenin eitim masrafnn tmn hi deilse o deerde
bir sermayenin allm krlar ile birlikte kendisine geri getirmesini beklemek gerektir. Sonra,
insan yaamnn hi belli olmayan sresi ile, makinenin daha kesin olan miad gz nnde tutulunca,

bunun akla uygun bir zamanda gereklemesi de gerekir.

Hnerli emein cretleriyle sradan emein cretleri arasndaki fark bu esasa dayanr.
Avrupa'daki ynetim tutumu, ara gerele alan btn iilerle zanaatlarn ve sanayicilerin
emeini, hner isteyen emek; krdaki emekilerinkini ise, topunu birden, sradan emek sayar. Bu
siyasetin, birincilerin emeini nitelik bakmndan tekilerin emeinden daha nazik, daha ince sand
anlalmaktadr. Kimi hallerde belki bu byledir. Lakin, yaknda gstereceim gibi, daha ounda
durum bsbtn bakadr. Bundan tr, Avrupa kanunlaryla grenekleri, bir kimseyi hnerli ie
ehil saymak iin, ona, skl yerine gre baka baka olan, bir raklk devi ykler. tekini ise,
herkes iin serbest, ak brakr. raklk sresince, ran baard btn i, ustasna ait olur. Bu
srada, okluk, ran boazna ana babasnn veya akrabalarnn bakmas, stn ban hemen hep
onlarn yapmas gerekir. ok zaman, ustaya zanaatn ona rettii iin biraz para da verilir. Para
vermeyenler, zamanlarn verir yahut yl hesab ile allm zamandan ziyade balanp kalrlar. Bu
anlaya gre raklarda eksik olmayan avarelik, usta iin her zaman faydal olmasa da, asl rak iin
daima sakncaldr. Krdaki emekte ise, tersine olarak ii, iin daha kolay ksmlarnda altrlrken,
grevinin daha g ksmlarn renir; kendi emei, iinin btn eitli evrelerinde onu geindirir.
Demek, Avrupa'da ara gere kullanan esnafn, zanaat ve sanayi iisi cretlerinin, sra iisi
cretinden biraz yksek olmas akla uygun gelir. Nitekim de byledir. stn kazanlarndan tr,
ou yerde bunlar halkn kalburst bir tabakas saylr. Yine de bu stnlk, genel olarak devede
kulaktr. di keten bezi ve ynl kuma sanayisi gibi daha harclem sanayi eitlerinde,
gndelikilerin gnlk veya haftalk kazanc, ortalama hesaplanrsa, ou yerde sradan iilerin
gndeliinden fazla deildir. Gerekte, ileri daha bir kararl, daha bir tekbiimdir; btn yl toptan
dnlnce, kazanlarnn stnl biraz fazla olabilir. Ama, bunun besbelli, onlarn stn eitim
masrafn karlamaya yetecek olandan fazla olmad anlalyor.
Marifet isteyen gzel sanatlarla serbest mesleklerdeki eitim daha da usan verici ve masrafldr.
Demek, ressamlarn, heykeltralarn, hukukularn, hekimlerin para dl, ok daha bol olmaldr.
Nitekim de yledir.
Mal mevcudu krlar, mal mevcudunun kullanld zanaattaki renimin kolaylndan veya
glnden, anlalan, pek az etkilenir. Byk kentlerde, sermayenin okluk kullanld btn
eitli yollarn renilmesinin, gerekte, hemen hemen eit derecede kolay veya ayn derecede g
olduu anlalyor. D ve i ticaretin bir kolu, bir tekisinden aprak olamaz.
ncs: Trl uralarda, emek cretleri, iin devaml veya kararsz oluuna gre deiir.
Baz zanaatlarda grev, tekilerdekinden kararldr. Sanayi ilerinin ounda, bir gndeliki, yln
alabilecei hemen her gnnde ii gc olacana pekl gvenebilir. Gelgelelim; bir ta ya da
tula duvarcs, ne fazla donlarda, ne kt havalarda alabilir. Btn teki zamanlarda da, ilemesi,
mterilerinin zaman zaman kendisini aramalarna baldr. Bu yzden sk sk bo kalmas olaandr.
Demek, alrken kazand, onu, aylak iken geindirdikten baka, byle bu derece gvenilemez bir
durumu dnmenin baz baz yarataca tasal, mitsiz anlarnda da, biraz hatrn ho etmelidir.
Bunun iin, ou sanayi iilerinin kaleme vurulan kazanlar, hemen hemen sra iisi
gndelikleriyle bir kertede olan yerlerde, talarla duvarclarn gndelii, bu cretlerden, genellikle
yar yaryadan iki kata kadar fazladr. Sradan iilerin haftada drt be ilin kazand yerlerde,
talarla duvarclar okluk 7 - 8 kazanr; berikilerin 6 kazand yerde, tekiler 9 - 10 kazanr. Onlar,
Londra'da olduu gibi 9 - 10 kazanrken de, tekiler genel olarak 15 - 18 kazanr. Bununla birlikte,
renilmesi, talktan ve duvarclktan kolay bir hnerli emek eidi yok gibi gzkr. Yaz

mevsiminde, Londra'daki hamallar, bazen tula duvarcs olarak kullanrlarm. Demek, bu iilerin
dolgun creti, maharetlerinin dl olmaktan ok, ilerinin kararszlna kar bir tazminattr.
Bir dlger, bir tadan olduka daha ince ve daha marifetli bir zanaat yapyor gibidir. Bununla
birlikte, birok yerde nk her yerde byle deildir dlger gndelii dkedir. i, mterilerin
zaman zaman kendisini armasna ok bal ise de bsbtn buna kalm deildir. Hava yznden
aksakl uramas olasl da yoktur.
Genel olarak biteviye i salayan zanaatlar belirli bir yerde srekli i salamyorsa, iilerin creti
sradan emekle aralarnda bulunan olaan orann hep epey stne ykselir. Londra'daki hemen btn
zanaat sahibi gndelikileri, baka yerlerdeki gndelikiler gibi, ustalarnn, her gn veya her hafta
kollarndan tutup kap dar etmeleri haritada vardr. On sekiz peni sradan emein creti
saylabildii halde, en alt tabaka esnaftan olan gndeliki terziler, bundan dolay, orada gnde yarm
kron[74] kazanr. Ufak kasabalarda kylerde, gndeliki terzi cretlerinin, ou kez sradan emein
cretlerine yaklaabildii olmaz. Ama Londra'da, hele yazn, bunlar okluk haftalarca isiz kalr.
teki kararszlk; grevin zorluu, hoa gitmezlii ve kirlilii ile bir araya gelince, kimi zaman, en
sradan emein cretlerini, en hnerli zanaatlarnkinin stne karr. Para bana alan bir
maden iisinin, sradan ii cretlerinin, Newcastle'da ok zaman iki; skoya'nn ou yerinde aa
yukar katn kazand sanlmaktadr. Bu iinin yksek cretleri, tamamyla iin zorluundan,
ho olmayndan, kirliliinden ileri gelir. Pek ok hallerde ii, gnlnn istediince srekli olabilir.
Londra'daki kmr boaltclar; zorluk, kirlilik, ho olmay bakmndan, maden iisininkinden
hemen hemen aa kalmayan bir i grrler. Kmr gemilerinin gelilerindeki nne geilmez
dzensizlikten dolay da, bunlardan ounun ii ister istemez pek kararszdr. Demek maden iileri,
sradan emek cretlerinin ou zaman iki katn kazandna gre kmr boaltclarn, bu
cretlerin bazen drt be mislini kazanmalar mantksz grlmemelidir. Birka yl nce, durumlar
zerinde yaplan aratrmada, kendilerine o zaman denen kerteye gre, bunlarn gnde alt ile on
ilin arasnda para kazanabildikleri grlmtr. Alt ilin, Londra'daki sradan emek cretlerinin
aa yukar drt mislidir. Her bir zanaatta da, en dk olaan kazancn, hep, byk ounluunkiler
olduu kabul edilebilir. Bu kazan istedii kadar ar gzksn; iin hoa gitmeyen artlarnn
hepsini haydi haydi telafi ediyorsa, tekelci ayrcal bulunmayan bir zanaatta, ok gemeden bunu
dk bir kerteye indirecek nice rakipler trer.
in srekliliinin veya sreksizliinin, herhangi bir ticarette mal mevcudunun allm krlarna
etkisi olmaz. Sermayenin srekli olarak iletilip iletilmemesi, bu ticarete deil, ticareti yapana
baldr.
Drdncs: Emek cretleri, iiye kar beslenmesi gereken gvenin azlna ve okluuna gre
deiir.
Kendilerine emanet edilen deerli maddelerden tr, kuyumcularla cevahircilerin cretleri, her
yerde, deil yalnz eit, hatta ok stn marifet sahibi birok baka iilerin cretinden fazladr.
Salmz hekime; servetimizi, bazen hayatmzla hretimizi, avukata ve dava vekiline emanet
ederiz. Byle bir emanet, pek aalk ya da dkn durumdaki kimselerin eline esenlikle
braklamaz. Onun iin, bunlarn dl, kendilerini topluluk iinde byle nemli bir gvenmenin
gerektirdii dzeye ulatracak gibi olmaldr. Yetimeleri iin ayrlan uzun zaman ve byk masraf
bu art ile birleince, bunlarn emek bedelini, ister istemez bsbtn artrr.
Bir kimse ticarette yalnz kendi mal mevcudunu kullannca, gven iin iine girmez. Bakalarndan

elde edebilecei kredi ise ticaretinin mahiyetine dayanmayp serveti, doruluu, tedbirli oluu
hakknda onlarn ne dndne baldr. Bundan tr, ticaretin eitli alanlarndaki trl kr
oranlar, tacirlere gsterilen trl gven derecelerinden ileri gelmez.
Beincisi: Baka baka ilerdeki emek cretleri, o ilerde baar olasl bulunup bulunmamasna
gre deiir.
Herhangi bir kimsede, yetimi olduu i iin ehliyet bulunmas olasl trl grevlerde pek
baka bakadr. Ara gerele allan zanaatlarn ounda baar hemen hemen kesindir. Serbest
mesleklerde ise hi belli olmaz. Olunuzu bir kundurac yanna rak veriniz. Bir ift ayakkab
yapmasn reneceinden pek phe edilmez. Ama hukuk okumaya gnderirseniz, bu meslekte
karnn doyurabilecek kadar gelime gsteremeyeceine, hi deilse bire yirmi bahis tutuabiliriz.
Tamamyla adil bir piyangoda, ikramiyeleri ekenlerin, bolar ekmi olanlarn btn kayplarn
kazanmalar gerekir. Bir becerebilene kar yirmi kiinin baarszla urad bir meslekte, o tek
kiinin, baaramayan yirmi kii tarafndan kazanlabilecek olann hepsini kazanmas gerekir.
Mesleinden belki krkna doru yararlanmaya balayan hukuk danman, yalnz kendi usan verici
ve masrafl okumasnn deil, bu eitimden hibir zaman yararlanmas olasl olmayan teki yirmi
kiinin dln de almaldr. Hukuk danmanlarnn cretleri bazen pek ar gibi gzkrse de,
gerek dller hi yle deildir. Herhangi bir yerde, kunduraclk ya da dokumaclk gibi basbaya
bir zanaatta alan eitli iilerin hepsinin, ylda muhtemel olarak ne kazanp ne harcayacan
hesap ediniz. Genel olarak, kazan tutarnn, harcanan getiini greceksiniz. Ama ayn hesab btn
hukukularn kaldklar trl hanlarn hepsinde, ne kadar hukuk danman ve rencisi varsa, onlar
zerinde yapnz. Birincisini elden geldiince yksek, ikincini alabildiine dk de tutsanz, bunlarn
yllk kazanlarnn, yllk masraflarna kyasla pek az olduunu greceksiniz. Onun iin, hukuk
piyangosu, pek dil bir piyango olmaktan ok uzaktr. Gerek bu gerekse birok baka serbest ve
erefli meslek, para kazanc bakmndan, besbelli eksik mkfat grmektedir.
Yine de bu meslekler, teki grevlerden aa kalmayp, insann evkini kran bu hallere karn, en
ileri, en verimli kafalarn hepsi, oralara mek iin can atar. Bunlar sevdirmekte iki ayr nedenin
pay vardr. Birincisi, bu mesleklerden birinde kendini gsterenleri bekleyen, ne kavumak
arzusudur; ikincisi, az ok her insann gerek yeteneine gerekse talihine kar olan doal gvenidir.
Pek az kimsenin orta dzeye varabildii bir meslekte ykselmek, deha ya da stn yetenek denilen
eyin en kesin belirtisidir. Bu gibi sekin yeteneklerin herkeste yaratt hayranlk, derece bakmndan
az ya da ok oluuna gre byk veya kk olmak zere, her zaman iin, bunlarn dlnn bir
ksmn oluturur. Bu, hekimlik meslei dlnn epeyce bir ksmn; avukatlkta belki daha fazlasn
oluturur. iirle felsefede ise, dln hemen tm bundan oluur.
ok gzel, ok ho baz doal yetenekler vardr ki, sahibine belli bir hayranlk duyulmasn salar.
Ama, bunlarn kazan uruna kullanlmas, doru yanl, bir tr ulu orta rezalet saylr. Onun iin, bu
maharetleri bu yolda kullananlarn para dl yalnzca onlar edinebilmek iin gereken vaktin,
emein ve masrafn bedelini demeye deil, bu yetenekleri geim arac yapmann dourduu
istiskali[75] rtmeye de yeter olmaldr.
Tiyatro oyuncularnn, opera arkclarnn, rakslarn, vb.'nin aldklar pek ar cretler, u iki
esasa, yani bu yeteneklerin az bulunur oluu ile gzelliine ve onlar bu yolda kullanmann haysiyet
krc oluuna dayanr. Kendilerini aa grrken, yeteneklerini bol keseden dllendirmek ilk
bakta anlamsz gibi gelir. Ama birini yaptmz iindir ki, ikincisini mutlaka yapmak zorundayz.
Bu gibi uralar hakknda insanlarn fikri yahut kt gr deiecek olsa, bunlarn para dl

hemen der. Daha ok kimse kendini bu ilere verir. Rekabet, bunlarn emek karln abucak
indirir. Bu gibi doal yetenekler herkesin harc olmamakla beraber, hi de yle sanld kadar az
deildir. Onlardan bu yolda yararlanmay kendilerine yediremeyen birok kimselerde bu yatknlk
pekl vardr. yi gzle grlecek olsa, daha biroklar bunlar benimseyecek yetenektedir.
ou insandaki, yeteneini olduundan pek byk grme, her ada felsefecilerle ahlaklarn
farkna vardklar eskiden kalma bir derttir. nsanlarn, anlamsz yere talihleriyle kvranp
bbrlenmeleri o kadar gze arpmamtr. Oysa bu belki daha salgn bir hastalktr. yle sal,
keyfi yerinde olup da, biraz o biim dnmeyen adam, henz anasndan domamtr.
Her insan, kazan olasln az ok iirir. Kayp olasln ise, ou kimse olduundan aa
grr. yle sal ve keyfi yerinde hibir kimse, kayb olduundan fazla hesap etmez.
Kazan olaslna doal olarak ar deer bitiimizi, piyangolara cmle lemin gsterdii
rabetten anlayabiliriz. Adaletten amayan, yani tm kazancn tm kayb baa ba karlad bir
piyango ne grlmtr ne grlecektir. nk bylesinden giriimci hibir ey kazanmaz. Devlet
piyangolarnda biletler, gerekte ilk azda almay taahht edenlerin verdii para kadar etmez. Ama
ortalkta genel olarak %20, %30, bazen %40 krla satlrlar. Byk ikramiyelerden birini kazanmak
iin bouna beslenen mit, bu talebin biricik nedenidir. Bu kk tutarn bile talihten %20, %30 fazla
deeri olduunu bildikleri halde, en akl banda kimselerin on veya yirmi bin lira kazanmak talihini
satn almak iin ufak bir para vermeyi budalalk saydklar olmaz. Baka bakmlardan tamamyla dil
bir piyangoya, bildiimiz devlet piyangolarndan ok daha yaklamakla beraber, ikramiyesi iinde
yirmi liray geeni bulunmayan bir piyangonun biletlerine kar ayn talep olmaz. Baz byk
ikramiyeler iin talihi daha yaver olsun diye kimisi ok bilet alr. Kimisi ise bundan da fazlasna ufak
ufak ortak olur. Bununla birlikte, ne kadar fazla bilet zerinde talih denerseniz, kaybetme olaslnz
o derece artar. Matematikte bundan kesin bir dstur yoktur. Piyangodaki btn biletleri alnz;
muhakkak kaybedersiniz. Biletlerinizin says arttka bu kesinlie daha yaklam olursunuz.
Kayp olaslnn hemen hibir zaman gerektiinden fazla deil ou kez olduundan aa hesap
edildiini, sigortaclarn pek lml krndan renebiliriz. Yangna veya deniz rizikosuna kar
sigortann bir ticaret ii olabilmesi iin, allm primin, olaan kayplar karlamaya, ynetim
masrafn karmaya, herhangi sradan ticarette kullanlan eit bir sermayenin getirecei kr
salamaya yeter olmas gerekir. Bu kadarn veren kimse, besbelli, rizikonun gerek deerini veya
onu sigorta ettirebileceini makul olarak umduu en aa bedeli ucu ucuna demektedir. ok kimse
sigortaclkta biraz para kazanmsa da, byk servet yapan pek azdr. Srf u gr iyice gsterir ki,
bu eit iteki allm kr ve zarar bilanosu, nice kimselerin zengin olduu baka sradan
zanaattakinden stn deildir. Sigorta primi genellikle lml olduu halde, ou kimse bunu
demeye aldr etmeyecek kadar rizikoyu kmser. Btn krallk lkesi ortalama olarak alndkta,
20 evden 19 u, belki %99'u yangna kar sigortal deildir. Halkn ou iin deniz rizikosu daha
rktcdr. Sigortalanm gemiler, sigorta edilmemilere kyasla ok daha fazladr. Yine de
biroklar, her mevsimde, hatta sava srasnda bile sigortalanmadan denizlerde gezer. Kimi zaman
bylesi belki tedbirsizlik olmayabilir. Byk bir ortakln, hatta byk bir tacirin denizde yirmi otuz
gemisi oldu mu, bunlar sanki birbirlerini sigorta eder. Hepsinin primi zerinden yaplan tasarruf,
baht ii uranmas olas bulunan kayplar haydi haydi karlar. Bununla birlikte, gemi sigortasn
ihmal, ou hallerde byle ince uzun bir hesaptan ok, ev sigortasnda olduu gibi, ilerisini gerisini
dnmeden, rizikoyu bbrlene bbrlene kk grmek yzndendir.
Yaamn hibir dneminde, rizikoyu kmseyip gsn gere gere baar midi besleme,
delikanllarn meslek setikleri yata olduu kadar hararetli deildir. O ada, felaket korkusunun,

talihin yaver olaca umudunu hemen hi alt edemedii, hali vakti yerinde kimselerin serbest meslek
denilen ilere girmeye can atmalarnda deil, halk tabakasnn asker yahut tayfa yazlmaya can
atnda daha ak olarak gzkr.
Sradan bir askerin nelerinden olabilecei gn gibi meydandadr. yle iken, gen gnlller her
zamandan ok yeni bir savan banda, tehlikeye omuz silkerek, askere yazlmak iin rpnrlar.
lerleme ihtimalleri hemen hemen olmad halde, gen kafalarnda, hibir zaman gereklemeyen
binbir an alp sivrilme frsatnn dn kurarlar. Dktkleri kann karl, yalnzca bu hayal
iinde alkanan mitlerden oluur. Aldklar cret sra iilerinin cretinden azdr. Hizmet bandaki
yorgunluklar tekilerden fazladr.
Denizin piyangosu, ordununki kadar elverisiz deildir. yi bir iinin ya da zanaatnn olu
okluk babasnn rzasyla denize kabilir. Ama, asker yazlmasna babas hibir zaman raz olmaz.
Denizcilikte, onun bir eyler olabilmesini herkes ihtimal iinde grr. Asker ocanda bir ey olmak
ihtimalini kendisinden baka gren yoktur. Halk bir byk amirale kar, bir byk generale
olduunca hayranlk duymaz. Deniz hizmetinde en byk baar, karadaki eit baardan daha snk
bir ksmet ve n vaat eder. Her iki hizmetin btn alt rtbelerindeki ykselite de ayn fark vardr.
Kdem kurallarna gre, bahriyedeki yzba, ordudaki albayla bir rtbededir. Ama herkes onu
tekine denk grmez. Piyangodaki byk ikramiyeler az olduundan, kk ikramiye says fazla
olmak gerekir. Onun iin sradan tayfalar, ou kez sra askerinkinden daha sk sivrilip ykselir. O
zanaatta asl hoa giden, bu ikramiyelere balanan umuttur. Maharetleri ve el yatknlklar hemen her
zanaatnnkinden stn olmasna; btn mrleri bitip tkenmeyen didinme ve tehlikelere sahne
olmasna karn, sradan tayfa kaldka, btn bu hner ve el yatknlna ramen, btn bu didinme
ve tehlikelere karlk; hemen hemen, bunlardan ilkini kullanmak, tekilerini savuturmak zevkinden
baka mkfat grmezler. cretleri, denizcilerin cret kertesini ayarlayan sradan liman iisi
cretinden yksek deildir. Boyuna liman liman dolatklarndan, ayr ayr btn Byk Britanya
limanlarndan denize kanlarn aylk creti, btn bu eitli yerlerdeki teki iilerin aylk
cretinden daha ok ayn dzeye yaklar. En ok gemicinin gidip geldii limann, yani Londra
limannn cret kertesi, btn teki limanlarn cret kertesini dzenler. Londra'da trl ii
snflarnn ounun creti, Edinburgh'daki ayn snftan iilerin cretinin aa yukar iki katdr.
Fakat, Londra limanndan yola kan gemicilerin, Leith limanndan hareket edenlere kyasla, ayda 3 4 ilinden fazla kazandklar olmaz. ou kez, fark bu kadar bile deildir. Bar zaman, ticaret
gemilerinde, Londra'daki fiyat, ay 30 gn hesabyla, aa yukar ayda 1 gine'den 27 iline kadardr.
Londra'da haftada 9 - 10 ilin alan sradan bir ii, ay 30 gn hesabyla ayda 40 - 45 ilin kazanabilir.
Gerekte, gemiciye cretinden baka ayrca kumanya verilir. Bununla birlikte, bu azn deeri, belki,
onun cretiyle sra iisi creti arasndaki fark her zaman gemez. Kimi zaman gese bile bu, gemici
iin aktan bir kazan olmaz. nk aile ocanda, cretleriyle geindirmek zorunda bulunduu
oluk ocuu ile kumanyay paylaamaz.
Azrail'in etrafta dolat, vartalarla tehlikelerin eksik olmad serven dolu bir hayat, genlerin
cesaretini kracak yerde, onlar bir meslee okluk bsbtn ekmektedir. Aa tabakadan yufka
yrekli bir ana, gemileri grp, gemicilerin bandan geenleri dinler de, olu denizci olmaya heves
eder diye, onu liman bulunan bir kentteki okula gndermeye ou kez korkar. Cesaretle, el
abukluu ile savuturacamz umduumuz uzak kaza olaslklar bize tatsz gelmedii gibi,
herhangi bir iteki emek cretlerini de ykseltmez. Gz pekliin ve maharetin fayda etmeyecei
durumlarda i deiir. Sala pek zararl diye tannm zanaatlarda, emek cretleri gze batacak
kadar yksektir. Sala zararl olu, hoa gitmeyen eylerdendir. Bunun, emek cretleri zerindeki
etkileri de bu genel konu iine sokulmaldr.

Mal mevcudunun trl kullanlarnn hepsinde krn allm oran, aa yukar, kazancn kesin
oluuna veya olmayna gre deiir. Genel olarak bu kazan i ticarette d ticarettekinden; d
ticaretin baz kollarnda ise teki ubelerindekinden daha az kararszdr. rnein Kuzey Amerika
ticaretinde, Jamaika'dakinden kesindir. Krn allm oran, her zaman iin, az ok riziko ile birlikte
ykselir. Bununla beraber, kr, riziko lsnde yahut onu tm karlayacak kadar ykseliyora
benzemez. flaslar en ok, ticaretin en tehlikelilerinde olur. Hepsinden tehlikelisi, baarlnca da yine
en kazanls olmas muhtemel kaaklk ticareti, insan hi amadan iflasa srkler. Gsn gere
gere baar beklemek, anlalan burada da, baka yerlerde olduu gibi kendini gsterip yle ok
servenciyi bu tehlikeli ilere eker ki, aralarndaki rekabet bunlarn krn, rizikoyu karlamak iin
gerekli olann aasna drr. Bunu tm karlayabilmek iin, her zamanki kazan, mal
mevcudunun allm krndan baka hem btn zaman zaman olan kayplar rtmeli hem de
servencilere, sigortaclarn kr cinsinden, fazladan bir kr salamaldr. Her zamanki kazan btn
bunlara yetse, iflaslar bu eit ticarette tekilerdekinden daha sk olmaz.
Bylece, emek cretlerini bakalatran be art iinde yalnz iki tanesi sermaye krlarn etkiler:
in hoa gidip gitmemesi ile rizikolu ya da gvenilir olmas in hoa gidip gitmemesi
bakmndan fark, mal mevcudunun trl kullanlarnn ounda ya azdr ya hi yoktur. Trl emek
kullanllarnda ise, pek byk fark vardr. Mal mevcudu kr, riziko orannda artyora benzemez.
Btn bunlardan u sonucu karmak gerekir: Ayn toplulukta ya da ayn blgede, mal mevcudunun
eitli kullanllarnda krn ortalama ve allm oranlar; trl emek eitlerinin para
cretlerinden daha yksek bir dzeye yaklamaldr. Nitekim de byle olmaktadr. Sradan bir iinin
kazanc ile ii yolunda bir avukatn veya hakimin arasndaki fark birbirinden ayr herhangi iki i
alanndaki allm krlar arasndaki farktan besbelli ok byktr. Bundan baka, eitli zanaatlarn
krlar arasnda grnrdeki fark, genel olarak, cret saylmas gereken eyi kr saylmas
gerekenden her zaman ayrt etmeyiimizden ileri gelen bir yanlmadr.
Eczaclarn kr pek dile dm olup herkesin aklna olmadk eyler getirir. Bununla birlikte,
grnrde byk olan bu kr, ou kez emein akla sar cretinden baka bir ey deildir. Bir
eczacdaki ustalk, herhangi bir baka iininkinden daha nazik ve incedir. Sonra, ona gsterilen
gvenin nemi ok daha byktr. Eczac her zaman iin yoksullarn; ac ve tehlike pek byk
olmad sralarda da, zenginlerin hekimidir. Bundan tr, dlnn o ustala ve gvene uygun
olmas gerekir. Bu da genel olarak, satt illarn bedelinden elde edilir. Gelgelelim, geni bir
pazar olan bir kentte, ii pek yolunda giden eczacnn bir yl iinde satabilecei btn illar,
kendisine belki 30 - 40 liradan fazlaya mal olmayabilir. Onun iin, bunlar %300 - 400 ya da 1000
krla satsa, ou kez bu, onun ykleyebilecei tek ekilde, ilalar fiyatna eklemi olduu makul
emek cretlerinden fazla bir ey olmayabilir. Kr gibi gzken eyin ou, kr klna girmi
gerek cretlerdir.
Ufak bir liman kasabasndaki kk bir bakkal, topu topu 100 sterlinlik bir mal mevcudu ile %40
veya 50 kazanr. Oysa, ayn yerde byk bir toptanc tacir on bin liralk bir mal mevcudu ile %8 veya
10 kazanr. Orada oturanlarn kolayl iin bakkaln ticaretine gereksinme olabilir. Pazarn darl
da, bu ticarette daha byk bir sermayenin kullanlmasna elvermeyebilir. Ama bu adam ticaretiyle
hem karnn doyurmal hem onun gerektirdii artlara uygun ekilde yaayabilmelidir. Biraz
sermayesi olmal; stelik, okuyup yazma bilmeli, hesap tutabilmelidir. Sonra, belki, elli altm eit
baka baka mal ile, bunlarn fiyatlar, nitelikleri, en ucuza alnabilecekleri pazarlar zerinde, gzelce
yargda bulunabilmelidir. Szn ksas, onda, byk bir tacir iin gerekli olan bilgilerin hepsi
bulunmaldr. Byk tacir olmasna tek engel, yeter sermayesi bulunmamasdr. Ylda 30 - 40 lira,
btn bunlar bilen bir kimsenin emei iin pek ar dl saylamaz. Sermayesinin byk gibi

grnen krndan bunu karrsanz, geriye belki mal mevcudu allm krlarndan pek de fazla bir
ey kalacak deildir. Grnrdeki krn ou, bu durumda da, gerek crettir.
Perakende ticaretle toptan ticaretin grnrdeki krlar arasnda bulunan fark, bakentte, kk
kentlerle tara kylerinde olduundan ok azdr. Bakkallk ticaretinde 10 bin lirann kullanlabildii
yerde, bakkaln emek cretleri, bu kadar byk bir sermayenin gerek krna eklenen bir hiten baka
bir ey deildir. Dolaysyla, zengin perakendecinin grnrdeki krlar, orada, toptanc tacirinkilere
ok daha fazla yaklar. Bakentte perakende satlan mallarn, genel olarak kasabalarla kylerdeki
kadar, hatta bunlardan bile ucuz olmalar, bu yzdendir. rnein, bakkal eyas genellikle ok daha
ucuzdur. Ekmekle etin fiyat, okluk iki tarafta da birdir. Bakkal mallarnn byk kentte ulatrlmas,
kye ulatrlmasndan pahalya gelmez. Fakat ou, pek daha uzak yoldan getirildii iin, zahire ve
hayvann tanmas daha pahaldr. Bundan tr, her iki tarafta da maliyeti ayn olduundan, bakkal
eyas az krn bindii yerde ucuz olur. Ekmekle kasaplk etin maliyeti byk kentte, kydekinden
fazladr. Onun iin, kr daha az olduu halde, orada her zaman daha ucuz olmayp okluk ayn
fiyatadr. Ekmek ve kasaplk et gibi maddelerde, (grnrdeki kr azaltan) ayn neden, maliyeti de
ykseltir. Pazarn genilii, daha byk sermayelere kullan yeri salayarak, grnrdeki kr
azaltr. Gelgelelim, daha uzak mesafelerden mal getirmek ihtiyacn dourduundan, maliyeti artrr.
Bu bir yandan azalp te yandan art, ou hallerde aa yukar birbirini korur gibidir. Krallk
lkesinin baka baka yerlerinde, zahire ve hayvan fiyatlar okluk pek baka baka olduu halde,
lkenin ou blgesinde ekmek ve et fiyatnn genel olarak hemen hemen bir olmasnn nedeni, belki
budur.
Hem toptan hem perakende ticarette, mal mevcudu krlar, bakentte, genel olarak kk kentlerle
kylerdekinden dkse de, bakentte ufaktan balanp ou kez byk servetler kazanlmakta;
berikilerde ise, hemen hibir zaman byle ey olmamaktadr. Kk kentlerle kylerde, pazarn dar
oluundan tr, mal mevcudunun bymesiyle ticareti geniletmek her zaman mmkn deildir.
Onun iin, byle yerlerde, belirli bir kimsenin kr oran pek yksek olabilirse de, bu krlarn tm
ya da toplam, dolaysyla da bu kimsenin bir yl iinde biriktirdii hibir zaman pek byk olamaz.
Byk kentlerde ise, bunun tersine, mal mevcudu arttka ticaret geniletilebilir. Tutumlu ve iyi i
yapan bir adamn itibar, mal mevcudundan ok abuk artar. Bu kimsenin ticareti, bunlar her ikisinin
tutar orannda; krlarn toplam veya tm, ticaretinin bykl orannda; her yl biriktirdii ise,
krlarnn tutar orannda artar. Bununla birlikte, byk ehirlerde bile dzgn, tutunmu, iyi tannm
bir zanaat alannda, o da uzun didinme, tutum ve dikkatle geen bir yaant sayesinde, byk servetler
kazanld binde bir olur. Gerekte, bu yerlerde speklasyon ticareti ad verilen ite kimi zaman
apanszn servetler kazanld olmaktadr. Speklasyoncu tacir, dzgn, tutunmu ya da iyi tannm
bir i alannda almaz. O, bu yl zahire taciridir. Ertesi yl arap taciri olur. br yl eker, ttn ya
da ay tccar olur. Olaanst krl olmas ihtimalini nceden kestirdii her ticarete burnunu sokar.
O iteki krlarn, teki ilerdekinin oranna debileceini nceden kestirince, onu brakr. Bundan
dolay, onun kr ve kayplar ile bir baka tutunmu ve iyi tannm ticaret alanndaki kr ve kayplar
arasnda orant bulunamaz. Gzn daldan budaktan saknmayan bir servenci, bazen birbiri ardndan
baarl iki speklasyonla hatr saylr bir servet yapabilir. Ama iki baarsz speklasyonla da,
bir o kadarn yitirmesi pekala olaslk iindedir. Byle bir ticarete, ancak byk kentlerde
giriilebilir. Yalnz ticaretin ve haberlemenin pek genilemi olduu yerlerde, bunun gerektirdii
bilgileri edinebilmek mmkn olur.
Yukarda sz edilen be art, emek cretleriyle sermaye krlarnda pek byk eitsizlikler yaratr,
ama bunlardan her ikisinin trl kullanlarndaki gerek ya da mevhum[76] stnlklerle sakncalarn
tm zerinde hibir eitsizlik dourmaz. Bu artlar, bazlarnda ufak bir para kazancn telafi edecek,

tekilerde ise bir byk kazanca karlk oluturacak trdendir.

Bununla birlikte, bu eitliin, ilerdeki stnlklerle sakncalarn hepsinde olabilmesi iin, en
kusursuz zgrln bulunduu yerde bile ey gerekir: Birincisi; o blgede iler iyice tannm,
uzun zamandan beri kurulmu olmaldr. kincisi; olaan yahut doal denilebilecek halde
bulunmaldrlar. ncs; bunlar, uraanlarn belli bal veya biricik ii olmaldr.
Birincisi; bu eitlik, ancak o blgede iyice tannm, uzun zamandan beri tutunmu ilerde olabilir.
Btn teki artlarn eit olduu yerde, cretler, genel olarak yeni zanaatlarda, eskilerdekinden
yksektir. Bir tasar sahibi yeni bir sanayi kurmaya kalkt m, balangta iilerini, kendi
zanaatlarnda kazandklarndan yahut iinin mahiyetinin hali ile gerekli klacandan daha yksek
cretlerle, baka ilerden elip ayartmas gerekir. Bu cretleri, genel kerteye indirmeyi gze alana
dein epey bir zaman gemesi gerekir. Gsterilen talep bakmndan, srf modaya ve geici hevese
dayanan sanayi srekli deiir durur. Bunlarn, nice zamann yer etmi sanayisi denmeye elverecek
kadar uzun boylu tutunduklar hemen hemen olmaz. Bunun tersine; talebin balca, fayda ve ihtiyatan
ileri gelen sanayi ise daha az deiiklie urar; ayn biim yahut ayn rnek, birbiri ardnca,
yzyllar boyunca istenip gidebilir. Bundan dolay, birinci eit sanayideki cretlerin, tekilerden
yksek olmas ihtimal iindedir. Birmingham, balca birinci eit sanayi zerine; Sheffield ise teki
eit zerine i yapar. Bu iki ayr yerin emek cretlerinin, sanayilerinin mahiyetindeki bu ayrla
uygun olduunu sylerler.
Yeni bir sanayiye, yeni bir ticaret dalna ya da tarmdaki bir yeni ynteme balamak, hep, tasar
sahibinin olaanst krlar bekledii bir speklasyondur. Bu krlar, kimi zaman pek byk olur.
Bazen, belki daha ok kere, baka trl olur. Ama genel olarak, bunlarla o blgedeki teki eski
zanaatlarn krlar arasnda dzgn bir orant bulunmaz. Tasar baarl olursa, krlar ilkin okluk
pek yksektir. O zanaat veya i, iyice tutunup tannnca, rekabet bu krlar, teki ilerdekinin dzeyine
indirir.
kincisi; emein ve mal mevcudunun trl kullanlarndaki stnlklerle sakncalarn tm
zerindeki bu eitlik, bu ilerin yalnz allm veya doal denebilecek durumlarnda olabilir.
Emein hemen her trl eidine kar talep, allandan kh daha fazla kh daha azdr. lk halde, bu
kullanltaki stnlkler, her zamanki dzeyin yukarsna kar; tekinde ise bunun altna iner. Kr
emeine kar talep hasat ve mahsul kaldrma zamannda, yln ou zamannda olduundan
fazladr. cretler de, talebin bu art ile ykselir. Sava srasnda, 40 - 50 bin gemici, ticaret
hizmetinden ayrlp Kral'n[77] hizmetine gitmek zorunda kalnca, ticaret gemisi tayfalarna kar
talep, bunlarn azl dolaysyla, kesenkes artar. cretleri, bu gibi hallerde okluk, ayda, 21 - 27
ilinden 40 - 60 iline frlar. Tersine olarak; tavsayan sanayide, ou iiler eski zanaatlarn
brakmaktansa, emeklerinin niteliine, haliyle elverecek cretten daha azna rza gsterirler.
Mal mevcudu krlar, mal mevcudunun zerinde altrld eyann fiyatna gre deiir. Bir
maln fiyat allm veya ortalama kertenin stne ykselince, onu pazara iletmek iin kullanlan
mal mevcudunun, hi deilse bir ksmnn krlar, yakk alan kertelerinin stne kar. O
dtnde, onlar da bunun aasna iner. Btn mallar az ok fiyat deiikliine urar. Ama kimi,
tekilerinden ok fazla urar. nsan almasyla meydana gelen btn mallarda, her yl kullanlan
emek miktarn, kesenkes talep ayarlar. Bunu, ortalama yllk retim, ortalama yllk yoaltmla
imkn lsnde bir olacak ekilde dzenler. Baz ilerde, ayn miktarda almann, her zaman iin
ayn ya da hemen hemen ayn miktarda mal, rettiine evvelce iaret olunmutu. rnein, pamuklu

veya ynl sanayisinde, ayn sayda ii, bir ylda aa yukar ayn miktarda pamuklu ya da ynl
yapar. Demek, bu gibi mallarn pazar fiyatndaki deimeler, ancak talepteki geici deimelerden
ileri gelebilir. rnein, herkesin birden yas tutmas siyah kuman fiyatn ykseltir. Fakat ou keten
ve ynl eitlerine kar talep pek deimedii gibi bunlarn fiyat da deimez. Ama, ayn miktarda
almann, her zaman ayn miktarda mal meydana getirmeyecei baka iler vardr. rnein, ayn
miktarda alma ile trl yllarda ok baka baka miktarda ekin, arap, erbetiotu, eker ttn vb.
retilir. Bundan tr, bu gibi mallarn fiyat yalnz talep deimelerine gre deil, ok daha byk
ve sk olan miktar deimelerine gre deiir; bundan dolay da pek oynaktr. Ama, alm satm
yapanlardan kiminin kr, ister istemez bu mallarn fiyat ile dalgalanmak gerekir. Speklsyoncu
tacirin ilemleri, balca bu eit mallar zerinde dner. Fiyatlarnn ykselmesi ihtimali olduunu
nceden kestirince, bu mallar satn almaya abalar; decek gibi olunca satmaya alr.
ncs; emein ve mal mevcudunun eitli kullanllarndaki stnlklerle sakncalarn tm
zerindeki bu eitlik, yalnzca, bu ilerin, onlarla uraanlarn balca ya da tek ii olanlarnda
meydana gelebilir.
Bir kimse, vaktinin ounu almayan bir ile geimini salarken, aradaki bo zamanlarnda bir
baka ite, o iin tabiatna uygun olan cretten azyla almaya okluk isteklidir.
Hl, skoya'nn birok yerlerinde, kulbeligiller veya kulbeliler denilen[78] birtakm kimseler
vardr. Bunlara, birka yl nceleri, imdikinden ok rastlanrd. Bunlar, toprak sahipleriyle
iftilerin bir tr dar hizmeti gren uaklardr. Efendilerinden ounlukla grdkleri mkfat, bir
ev, kk bir sebze bahesi, bir inei beslemeye yetecek kadar ot, belki de bir veya iki acre'lk ift
srmeye yarar kt topraktr. Emekleri gereksinince efendileri onlara, ayrca haftada, 16 ngiliz
peni'si kadar eden 4 galon yulaf krmas verir. Yln byk bir ksmnda onlar ya pek az altrr ya
hi altrmaz. Ellerindeki kk topran ekilip biilmesi ise, diledikleri gibi kullanabilecekleri
zaman doldurmaya yetmez. Bu gibi toprak ileyiciler imdikinden ok iken, arta kalan zamanlarn
pek az bir bedelle, kendilerini altrmak isteyene memnunlukla verip, teki iilerden az cretle
alrlarm. Anlalan bunlara eskiden Avrupa'nn her yannda rastlanrm. Yoksa, ekilip biilmesi
bir eye benzemeyen, nfus durumu ise ondan beter lkelerde, toprak sahipleriyle iftilerin ou,
krdaki almann baz mevsimlerde gerektirdii olaanst ii saysn baka trl bulamazlard.
Bu gibi iilerin zaman zaman efendilerinden aldklar gnlk ya da haftalk dln, emekleri
karlnn tm olmad bellidir. Bunlarn elindeki kk toprak, o mkfatn nemli bir parasn
olutururdu. Bununla birlikte, eski zamann emek ve yiyecek iecek fiyatlarn derlemi olup her
ikisini alacak kadar dk gstermekten zevk alan birok yazar, bu gnlk ya da haftalk dle, bu
bedelin tm gz ile bakmlardr.
okluk bu gibi emein rn, pazara, baka halde o rnn tabiatna elvermeyecek kadar ucuza
gelir. ile orap, skoya'nn birok yerlerinde, baka bir yerde tezghta yaplabilecek oraptan ok
ucuza rlr. Bu, geimlerinin balcasn bir baka ite kazanan hizmetilerle iilerin iidir. Her yl,
Leith'a, ifti 5'le 7 peni arasnda olan; bin iftten fazla Shetland orab getirilir. Gvenle bana
sylendiine gre, Shetland adalarnn ok kk bakenti Lerwick'de, gnde 10 peni, sradan emein
ok rastlanan pahasdr. Ayn adalarda, yn orabn iftini bir gine'ye ve daha fazlaya rerler.
skoya'da keten iplii, aa yukar asl baka iler iin tutulan hizmetilerin orap rmeleri
tarznda bklr. Emeinin hepsini, bu iki zanaatn birinden biri ile kartmaya uraanlar,
lmeyecek kadar bir ey kazanrlar. skoya'nn ou yerinde, haftada 20 peni kazanabilen bir kadn,
iyi bir bkcdr.

Varlkl lkelerde, piyasa genel olarak yle genitir ki, hangi zanaattan olursa olsun, iinde
alanlarn btn emeini, btn mal mevcudunu iletmeye yetiir. Bir ile geinip, te yandan bir
bakasndan baz ufak tefek kazan elde eden kimselerin rneine, balca, yoksul lkelerde rastlanr.
Ama, bunun benzeri olan aadaki rnek, pek zengin bir lkenin bakentinde de vardr. Avrupa'da,
ev kiras Londra'dakinden pahal olan kent yoktur sanyorum. yle iken, denmi bir dairenin, byle
ucuza kiralanabilecei bir bakent tanmyorum. Londra'da oturacak yer, Paris'tekinden ok ucuz
olduu gibi, Edinburgh'ta o iyilikteki yerden de ok ucuzdur. in garip grnebilecek yan,
dairelerdeki ucuzluun, ev kirasnn pahal oluundan ileri gelmesidir. Londra'daki ev kiralarnn
pahall, yalnzca btn bakentlerdeki kiralar ykselten nedenlerden, yani emein pahallndan;
genel olarak uzaktan tanmas gereken btn yap gerelerinin pahallndan; hele toprak rantnn
pahallndan dolay deildir. (Her toprak sahibi, tekelci gibi davranp, kentte bir tek acre kt
toprak iin, ou kez, krdaki en iyi topraklarn 100 acre'ndan alnabilecek olandan fazla bir rant
ister.) Bu kira pahall biraz da, her aile bakann batan aa btn bir evin tmn kiralamak
zorunda brakan, halkn kendine zg grg ve alkanlklarndan doar. ngiltere'de konut denince,
ayn dam altndaki her ey anlalr. Fransa'da, skoya'da, Avrupa'nn teki birok yerlerinde ise
oturacak yer, okluk yalnzca bir kat demektir. Londra'daki i g sahibi bir adam, kentte,
mterilerinin bulunduu blgede, btn bir ev tutmak zorundadr. Dkkan yer katnda olup, kendisi
oluu ocuu ile tavan arasnda yatar. Ev kirasnn bir ksmn, ortadaki iki kat kiraya vererek
karmaya alr. Ailesini geindirmek iin kiraclarna deil, iine bel balar. Paris ile Edinburgh'ta
ise, daire kiraya veren kimselerin, okluk, baka geim yolu olmadndan, kattan alnan bedelin hem
evin kirasn hem ailenin btn masraflarn salamas gerekir.

Ksm II

Avrupa Siyasetinin Dourduu Eitsizlikler

En kusursuz zgrln bulunduu yerlerde bile, emein ve mal mevcudunun trl
kullanllarndaki stnlklerin ve sakncalarn tmnde, yukarda sylenen arttan birinin
olmamasndan ileri gelen eitsizlikler ite bunlardr. Gelgelelim, Avrupa siyaseti ileri tam bir
zgrlk iinde brakmayarak, ok daha nemli baka eitsizliklere yol aar.
Bunu, balca, aadaki ekilde meydana getirir. Birincisi; kimi ilerde, rekabeti haliyle oralara
girmeye gnl olacaklardan daha az kimse arasnda brakmakla. kincisi; baka ilerde, rekabeti
doal ekilde olacandan ok artrmakla. ncs; emekle mal mevcudunun hem bir iten tekine
hem bir yerden tekine serbeste dolaabilmesine ket vurmakla...
Birincisi; Avrupa siyaseti, kimi ilerdeki rekabeti, o ilere haliyle girmeye gnl olacaklardan daha
az kimse arasnda brakarak, emein ve mal mevcudunun eitli kullanllarndaki stnlklerle
sakncalarn tmnde, pek hatr saylr bir eitsizlie yol aar.
Loncalarn tekelci ayrcalklar, o siyasetin bu maksatla kulland belli bal aralardr.
Lonca halinde kurulmu bir zanaatn tekelci ayrcal, kurulduu kentte, rekabeti, kesenkes, bu
zanaat yrtme hakk olanlara hasreder. O kentte, gereken vasftaki bir usta yannda raklk etmi
olmak, okluk, bu hakk elde etmek iin gerekli arttr. Lonca tz maddeleri kimi zaman bir
ustann bulundurabilecei rak saysn, hemen her zaman da, her ran ka yl hizmet etmek
zorunda olduunu dzenler. Bu her iki dzenlemenin amac, rekabeti haliyle bu zanaata girmeye
gnl olacaklardan ok daha az sayda kimse arasnda kstlamaktr. rak saysnn snrlandrlmas,
rekabeti dorudan doruya ksar. Uzun bir raklk sresi, eitim masrafn artrarak daha dolak
yoldan, ayn derecede etkili biimde rekabeti azaltr.
Bir lonca tz gereince, Sheffield'da hibir bak ustasnn, bir defada birden fazla ra
olmaz. Norwich ile Norfolk'da, hibir dokumac ustasnn ikiden ok ra olamaz. Yoksa, Kral'a
denmek zere, ayda be lira cezas vardr. ngiltere'nin herhangi bir yerinde veya ngiliz
smrgelerinde, bir apka ustasnn ikiden ok ra olamaz. Bunun yars Kral'a, yars yetkili bir
mahkemede dava aana verilmek zere, ayda be lira cezas vardr. Bu her iki dzenlemeyi Krallk
lkesinin bir kanunu pekitirmekle birlikte, besbelli, Sheffield tzn karan ayn lonca anlay
tepeden inme zorlamtr. Londra'daki ipekli kuma dokuyucular, lonca halinde kurulular stnden
daha bir yl gemeden, herhangi bir ustann, bir defada ikiden ok rak bulundurmasn yasak eden
bir tzk karmlardr. Bu tz bozmak iin, zel bir parlamento kararna gerek olmutur.
ou esnaf kurulularnda, raklk zaman olarak, btn Avrupa'da okluk konulan srenin,
eskiden yedi yl olduu anlalyor. Btn bu kurululara, eskiden niversiteler denirdi. Gerekte bu,
her trl kurulun, Latince addr. Kadim kentlerin eski beratlarnda, demirciler niversitesi, terziler
niversitesi, vb... hep rastladmz deyimlerdir. imdi kendilerine zg olarak niversite ad verilen
apayr kurumlar, ilk vcuda getirildiinde, edebiyat stad (Edebiyat Fakltesinden lisansst
diplomal)[79] aamasn elde etmek iin gerekli saylan okuma yl sresinin, loncalar ok daha eski
olan, basbaya zanaatlardaki raklk srelerinden kopya edilmi olduu aka anlalyor.
Basbaya bir zanaatta, bir kimsenin usta olup, rak tutabilmek hakkn edinebilmesi iin, gerekli
vasfta bir usta yannda yedi yl almas lazm geldii gibi; serbest mesleklerde de, (eskiden e
anlamda olan szcklerle) stat, hoca ya da doktor olmak yannda (yine aslnda e anlamda bulunan

szcklerle) mez ya da rak okutabilmek iin, bir stat yannda yedi yl almak gerekiyordu.
okluk, raklk Yasas denilen, Elizabeth'in beinci saltanat ylndaki bir kanun, nceden o ilerde
en aa yedi yl raklk etmeden, kimsenin, o zamanlar ngiltere'de yaplan zanaat, esnaflk ya da
mesleklerden biri ile artk uramayaca hkmn koymu; o dneme dek birok zel loncalara ait
olan tzk, pazar kentlerinde yrtlen btn zanaatlar iin, ngiltere devletinin kanunu durumuna
girmitir. Zira, yasann terimleri pek genel olmasna, Krallk lkesinin tmn aka kapsamna
almasna karn, yorumlama yolu ile, bunun etkisi yalnzca pazar olan kentlere hasredilmi; tara
kylerinde, her biri iin yedier yl raklk etmeden de, bir kimsenin birok baka baka zanaatlar
yapabilecei; nk kyde oturanlarn rahat iin bu zanaatlarn gerekli olduu; ahali saysnn,
okluk, bu zanaatlardan her birine ayr, takm takm adam ayrmaya yetmeyecei dnlmtr.
Terimlerinin kat biimde yorumlanmasyla da, bu yasann etkisi, yalnz Elizabeth saltanatnn
beinci ylndaki kanundan nce ngiltere'de kurulmu bulunan zanaatlara hasredilmi; ondan sonra
ortaya kanlar hibir zaman kapsamna almamtr. Zabta kurallar olarak dnldkte, bu ksnt,
tasarlamaya smayacak, bir sr sama sapan fark gzetmelere yol amtr. rnein, bir araba
yapcs, araba tekerleklerini ne kendisi yapabilir, ne de yapmak iin gndeliki kullanabilir. Bunlar,
tekerlek yapan bir ustadan satn almak zorundadr. nk, bu zanaat, Elizabeth saltanatnn beinci
ylndan nce de ngiltere'de vard. Ama, tekerleki, arabac yannda hi raklk etmedii halde, ister
kendisi araba yapabilir isterse bunu yapmak iin gndeliki kullanabilir. nk, yasa yapld
sralarda, ngiltere'de bu zanaatla uralmadndan, araba yapmak zanaat yasada yoktur.
ngiltere'de Elizabeth'in beinci saltanat ylndaki kanundan nce yaplmadklar iin, Manchester,
Wolverhampton, Birmingham sanayisinin ou, bu yzden yasaya girmemitir.
Fransa'da raklk sresi, trl kentlerde, trl zanaatlarda baka bakadr. Bunlarn birou iin
Paris'te aranan sre be yldr. Ama bir kimse o zanaat usta olarak yapma hakkn kazanabilmek iin,
ounda, be yl daha gndeliki olarak almas gerektir. Bu sre iinde, ona, ustann kalfas; bu
sreye, kalfalk denir.
skoya'da raklk sresini herkes iin dzenleyen genel bir kanun yoktur. Trl esnaf
kurulularnda sre baka bakadr. Srenin uzun olduu yerlerde bunun bir ksmndan, genel olarak,
ufak bir resim demekle kurtulunabilir. ou kentlerde pek hafif bir resim, herhangi bir loncadan
ruhsat satn almak iin elverir. lkenin belli bal mamulleri olan keten ve kenevir bezini dokuyanlar;
bunlara bal btn teki iiler krklar, yumaklar, vb... kent hukukuna sahip bir kasabada resim
demeksizin zanaatlarn yrtebilirler. Kent hukukuna sahip olan btn kasabalarda haftada kanunun
izin verdii gnlerde, herkes kasaplk et satmakta serbesttir. skoya'da, baz en g zanaatlarda bile,
rakln allm sresi yldr. Genel olarak da, Avrupa'da lonca kanunlar skoya'dakinden
yumuak bir lke bilmiyorum.
nsann kendi emei zerindeki tasarrufu, bakaca btn mlkiyet haklarnn ana temeli olduu gibi,
bunlarn en kutsal, en dokunulmaz olandr da. Fakir bir adamn var you kendi gc, bir de
ellerindeki yatknlktr. Komusuna zarar dokunmadka, bu gc ve elyatknln, en uygun
grd biimde kullanmaktan onu alkoymak ise, bu en kutsal mlkiyet hakkn gz gre gre
hrpalamaktr; gerek iinin gerek ona i vermeye gnl olanlarn kanunlu zgrln dpedz
inemektir. Bu, birinin elverili grd gibi almasna, tekilerin ise iine uygun grdn
kullanmasna engel olur. O kimsenin altrlmaya elverili olup olmadn kestirmek, ondan bunca
kar bulunan patronlarn takdirine elbette braklabilir. Aman uygunsuz kimse kullanmasnlar diye,
kanun yapcnn kendisini tasalanyor gstermesi, besbelli, hem yersiz hem de bunaltcdr.

Uzun raklk sresi koymak, iilii yerinde olmayan yaptlarn boyuna halk karsnda sata
karlamayacan salama balayan bir inanca[80] olamaz. Bylesi genel olarak ehliyetsizlikten
deil, aldatmacadan ileri gelir; hileye kar da en uzun raklk teminat olamaz. Bu yolsuzluu
nlemek iin bsbtn baka yasalar gereklidir. Kap kacak zerindeki sterlin iareti veya keten
bezlerinin, ynllerin zerindeki damga, satn alcya, herhangi bir raklk tznden daha ok
gven verir. Mteri, satn alrken genel olarak bunlara bakar; iinin yedi yl raklk edip
etmediini sormak aklndan bile gemez.
Uzun sren raklk ynteminin, genleri hamarat yetitirmeye vesile olduu yoktur. Para bana i
gren bir gndelikinin, her sk almada kazan elde ettii iin hamaratlamas umulur. Baka
trl davranmakta, dorudan doruya kar olmad iin, bir ran vaktini bo geirmesi ihtimal
iindedir; gerekten de, hemen hep sinek avlar. Adi ilerde, emein tatl yan, emek dlnden oluur.
En nce tadn alacak durumda olanlarn, ondan en nce zevk duyup, erkenden alma alkanl
edinmeleri beklenir. Bir delikanl, uzun zaman kazan elde etmeden alrsa, ie kar tabii tiksinti
duyar. Kamu hayr kurumlarnca rakla sokulan ocuklar, genellikle yl says bakmndan det
olan allm sreden fazla alkonur; genel olarak pek haylaz ve hayrsz karlar.
Eskiler, rakl hi bilmezlerdi. Bugn, btn tedvin edilmi[81] kanunlarda, usta ile ran
karlkl devleri, hatr saylr bir yer tutmaktadr. Roma hukuku, buna ilikin olarak hibir ey
demez. O zanaat kendisine retmek artyla, bir usta yararna falan zanaatta unca yl sre ile
alma zorunluluunda bir uak demek olan, rak szcne, bugn verdiimiz anlam belirten
Greke ya da Latince szck bilmiyorum. Byle bir szcn olmadn da, ekinmeden
syleyebilirim sanyorum.
Uzun uzadya rakla hi gerek yoktur. Cep ve duvar saati yapmak gibi, basbaya zanaatlardan
ok stn zanaatlarda, yle uzun bir renim zamann gerekli klacak bir sr yoktur. Gerekte, bu
gzel makinelerin, hatta bunlar yapmak iin kullanlan aletlerden kimisinin ilk icad, kukusuz, uzun
zaman ve derin dnce ii olmu olsa gerektir; hakl olarak, insan dehasnn en mutlu abalar
arasnda saylabilir. Ama, o da, tekiler de, bir kez hakkyla icat olunup iyice kavrandktan sonra, bu
aletlerin nasl uygulanacan, bu makinelerin nasl yaplacan, hi eksiksiz olarak herhangi bir
delikanlya anlatmak, ok ok birka haftalk ders ister. Belki, birka gnlk ders bile yetiir.
Avadanlk kullanlan basbaya zanaatlarda, birka gnlk ders, elbette elverir. Gerekte, basbaya
zanaatlarda bile el yatknl, ancak ok urama ve tecrbe ile elde edilebilir. Ama, bir delikanl,
daha balangtan, yapabilecei ufak tefek i orannda cret alp te yandan, bazen acemilik ve
tecrbesizlik yznden, bozabilecei maddelerin parasn deyerek, bir gndeliki nitelii ile
alrsa, ok daha canla bala, dikkatle i grr. Bylece, yetimesi, genel olarak daha baarl, hep
daha az usandrc olup ucuza gelir. Gerekte bundan usta zarar eder. imdi tasarruf etmekte olduu
rak cretlerinin, yedi ylln birden yitirir. Sonunda zarara urayacak olan, belki ran
kendisidir. Byle kolay renilen bir zanaatta rakipleri artar; kusursuz bir ii haline geldiinde,
cretleri imdikinden ok dk olur. Ayn rekabet art, gerek iilerin cretini gerekse ustalarn
krn alaltr. Zanaat esnaf ve sahipleri hep birden kayba urarlar. Fakat, btn zanaatkrlarn
rn, bylelikle, pazara ok daha ucuza geldii iin, bundan halk kazanr.
Btn esnaf kurulular ve lonca kanunlarnn ou, serbest rekabetin pek kesin olarak douraca
bu fiyat dn; dolaysyla da cret ve krlarlardaki d, rekabeti ksarak nlemek iin
yaplmtr. Eskiden Avrupa'nn ou yerinde lonca tekili iin bunun kurulaca kent hukuku sahip
kasabann msaadesinden baka izne lzum yoktu. Gerekte, ngiltere'de de Kral'dan bir berat almaya
ihtiya vard. Gelgelelim, hkmdardaki bu yetki, anlalan, bu gibi ezici tekellere kar herkesin

zgrln korumaktan ok, uyruklardan para ekmek iin elde tutulurmu. Kral'a bir resim
denince, beratn genel olarak tez elden balanverdii anlalyor. Herhangi bir zanaat ya da
ticaretle uraan esnaf, berat almakszn loncaymasna davranmay uygun bulduu zaman, gayrimeru loncalar denilen bu gibi kurulular, bu yzden serbestliklerini her zaman kaybetmeyerek,
kaamak kabullendikleri ayrcalklarn kullanmak iznine kar, Kral'a yllk bir para cezas demek
zorunda kalrlard.[82] Btn esnaf kurulularyla bunlarn kendi ynetimleri iin karmay uygun
grebilecekleri tzklerin dorudan doruya teftii, iinde kurulmu olduklar kent hukukuna sahip
kasabaya aitti. Bunlar zerinde kullanlan disiplin de, okluk kraldan deil, bu baml kurulular ve
yalnzca blmleri veya yeleri olduklar byk loncadan kard.
Kent hukukuna sahip kasabalarn ynetimi batan aa tacirlerin, zanaatlarn elinde idi.
Bunlardan her bir esnafn aktan aa menfaati, kendi zanaatlar trnden zanaatlarn okluk
kullandklar deyimle pazar doldurup tarmasn nlemekti. Gerekte ise, bu, piyasada her zaman
iin yetmeyecek kadar mal bulundurmak demekti. Her esnaf, bu amaca uygun yasalar karmak iin
rpnrd; bu yolda kendisine izin verilmek artyla, btn teki esnafn da ayn eyi yapmasna
dnden raz idi. Gerekte, bu yasalar yznden, her esnaf, gereksindii mallar kentteki teki
esnaftan, haliyle alabilecek olduundan az ok daha pahalya satn almak zorunda idi. Ama buna
karlk kendi mallarn o oranda pahalya satabilmesi mmkn oluyordu. Yani, ayvaz kasap hep bir
hesap demekti. ehirdeki trl esnaftan hibiri, aralarnda yaptklar alverite bu yasalar yznden
kayba uramyordu. Tara ile yaptklar alverite ise, hepsi byk kazanlar elde ediyordu. te, her
kenti kalkndrp zengin eden btn alveri, bu tara ile olan ticarettir.
Her ehir, btn geim gerelerini, sanayisinin btn gerelerini taradan getirir. Bunlarn
karln, balca u iki eklide der: Birincisi; bu gerelerin ilenmi ve yaplm hale sokulan bir
ksmn tekrar taraya yollar. O zaman, bu gerelerin fiyat, iilerin cretleri ve bunlarn ustalarnn
ya da kendilerini dorudan doruya altranlarn krlar ile ykselmi olur. kincisi; ya baka
lkelerden ya ayn lkenin uzak blgelerinden kente getirilen gerek ilenmemi gerek ilenmi
rnn bir ksmn, taraya yollar. Yine, bu halde de, bu mallarn balangtaki fiyat, arabaclarn ya
da gemicilerin cretleri ve bunlar altran tacirlerin krlar kadar artm olur. Bu iki ticaret
kolunun, ilkinden elde edilen kazan, kentin sanayisinden salad fayday oluturur. kinciden
kazanlan, kentin i ve d ticaretinden elde ettii faydadr. i cretleriyle bu iileri altran trl
kimselerin krlar, her ikisinden birden kazanlann tmdr. Onun iin, bu cretleri ve krlar
haliyle olabileceinden yukarya karmaya sebep olan btn yasalar, kentin emeinin daha azyla
tara emeinin daha fazla rnn satn alabilmesini mmkn klar. Kentteki tacirlerle zanaatlara,
bu yasalar, krlarn toprak sahipleri, iftileri ve rgatlar karsnda, bir stnlk salar; bunlar
arasnda yaplacak ticarette, haliyle bulunacak olan doal eitlii ortadan kaldrr. Topluluun yllk
emek rnnn tm, bu birbirinden ayr iki takm halk arasnda bllr. Bu yasalar dolaysyla bu
rnden kentte oturanlara, haliyle ellerine geebilecek olandan daha byk; krlarda oturanlara ise,
daha kk bir pay der.
Her yl getirilmekte olan yiyecek iecek ile gerelere karlk kentin gerekte dedii bedel, oradan
her yl dar karlmakta olan sanayi mamul ile teki mallarn miktardr. Bunlar ne kadar pahal
satlrsa, berikiler o derece ucuza satn alnm olur. Kentlerin almas fazla; krlarn almas ise
az istifadeli duruma girer.
Btn Avrupa'da kentlerde grlen iin krlardaki almadan kazanl olduuna, ince uzun
hesaplara girimeden, ok basit, herkesin grebilecei tek bir rnekle inanabiliriz. Her Avrupa
lkesinde, taraya zg almalardan, yani topra bayndrp ileyerek hammadde yetitirme

zanaatndan zengin olmu bir kiiye karlk; asl kentin zanaat olan, ticaret ve sanayide, ufaktan
balayp, byk servetler yapm hi deilse yz kii buluruz. Onun iin, bu durumlarn birinde
alma tekinden daha iyi dllendirilmeli; emek cretleri ile mal mevcudu krlar besbelli fazla
olmaldr. Mal mevcudu ile emek ise, tabii en kazanl ileri arar. Onun iin, bunlar, tabii, mmkn
olduu kadar, kentlere ynelir; krlardan yz evirirler.
Bir kentin ahalisi, bir yerde toplu olduklarndan, kolayca bir araya gelebilir. Bundan dolay,
kentlerde yrtlen en yle byle zanaatlar, urada burada kurul halinde birleir; hi rgte
balanmadklar yerde bile lonca ruhu, yabanclar ekememezlik, rak almaktan ya da zanaatlarnn
srlarn aa vurmaktan tiksinme, genel olarak bunlarda eksik olmaz; ou zaman, tzklerle yasak
edemedikleri serbest rekabeti, gnll birleme ve anlamalarla nlemlerini onlara retir. Az ii
altran zanaatlar, bu gibi tertiplere hemen bavurur. Bin tane iplik bkc ile dokumacy iler
halde tutabilmek iin, belki yarm dzine kadar yn hallacna gerek vardr. Bunlar, rak almamak
zere aralarnda anlanca hem ii ellerinde toplar hem btn o sanayisi kendilerine sanki kul kle
eder; emeklerinin pahasn, ilerinin tabiatna gre gerekli olan kertenin ok stne karrlar.
Birbirinden uzak yerlerde dank oturan kr ahalisi, kendi aralarnda kolayca birleemez. Kurul
halinde bir araya geldikleri olmad gibi, lonca zihniyeti de bunlar arasnda hibir zaman ar
basmamtr. Krlarn o yce zanaat olan tarmda, ehliyet iin rakln gerekli olduu hi akla
gelmemitir. Bununla birlikte, gzel sanatlar, serbest meslekler ad verilen ilerden sonra, iftilik
kadar eitli bilgi ve tecrbe isteyen zanaat belki yoktur. Tarm zerine her dilde yazlm olan saysz
ciltlere bakarak, en akl erer, en bilgili milletlerin, bunu hi de kolay kavranlr bir konu
saymadklarna inanabiliriz. Bunlardan kimisinin zibidi yazarlar, lafn ederken bazen kk
grmeye yeltenirlerse de, okluk sradan renperde bile bulunan eitli ve kark tarm ilemlerine
ait bilgileri o ciltlerde aramakla elimiz brmzde kalr. Oysa, makinelerle yaplan hibir sradan
zanaat yoktur ki, btn ilemleri, ekil ve szlerle gsterilebildii lde, eksiksiz olarak, aka,
birka sayfalk bir dergide anlatlamasn. Fransa Bilimler Akademisi'nin yaymlad Sanatlar
Tarihi'nde, imdi, bu sanatlardan birou bu tarzda aklanm bulunmaktadr. Sonra, her hava
deimesiyle, daha birok aksamalarla deimesi gereken ilemlerin ynetimi, her zaman bir ya da
aa yukar bir olan ilerden ok fazla muhakeme ve tedbire lzum gsterir.
Renperlik ilemlerinin genel ynetimi olan iftinin sanat yle dursun; krdaki ilerin birok
nemsiz kollar bile, ara gerele yaplan zanaatlarn oundan fazla el yatknl ve tecrbe ister.
Pirin ve demir zerinde ileyen adam, mizac her zaman ayn veya aa yukar ayn olan aralarla
gereler zerinde alr. Gelgelelim, bir ift at veya kzle topra ileyen birisi, trl zamanlarda,
sal, gc, huyu baka olan aralarla almaktadr. zerinde iledii gerelerin durumu da,
kulland aletler kadar deiken olup, her ikisinin adamakll muhakeme ve tedbirle kullanmas
gerekir. Genel olarak, sradan renper bir alklk, bilgisizlik rnei saylsa bile, bu muhakemenin ve
tedbirin onda bulunmad yok gibidir. Geri, insanlarla dp kalkmaya kentte oturan zanaat kadar
alk deildir. Almam olanlar iin, iftinin sesi ve dili kabadr; kolay kolay anlalmaz. Bununla
birlikte, daha eit eit eyleri dnmeye alk olduundan, kavray, ounlukla btn dikkatini,
sabahtan akama dek, pek basit bir iki ilemin yaplmasna balam bulunan tekininkinden, genel
olarak, stndr. Krlardaki alt tabakadan halkn, kenttekine gerekten ne denli stn olduunu, i ve
merak dolaysyla bunlarn her ikisiyle ok ili dl olanlar pek iyi bilir. Nitekim, in'le
Hindistan'da, krdaki rgatlarn, itibar ve cretlerinin zanaatlarla sanayi iilerinin oununkinden
stn olduunu sylerler. Esnaf kurulular kanunlaryla lonca zihniyeti ket vurmasa, belki her yerde
bu byle olurdu.

Avrupa'nn her yerinde, kent urann krlardaki uratan stn oluu, hep loncalarla esnaf
kurulular kanunlarndan ileri gelmez. Bunu, birok baka dzenleme de destekler. Yerli olmayan
sanayi mamulleriyle, dardan yabanc tacirlerin getirdikleri btn yabanc mallar zerindeki yksek
resimler, hep birden ayn amac gderler. Esnaf kuruluu kanunlar, kentlerin ahalisine, yurttalarnn
serbest rekabetle kendilerinden dk fiyata sat yapmalarndan korkmakszn fiyatlarn
ykseltmeleri imkann verir. Beriki yasalar ise, onlar yabanclarn rekabetinden ayn derecede
korumu olur. Bunlarn ikisinin birden sebep olduu fiyat ykselmesini, sonunda her yerde, bu gibi
tekellerin kuruluuna hemen hi olmaz demeyen, krlarn toprak sahipleri, iftileri ve rgatlar
cepten derler. Genel olarak bunlarn, kendi aralarnda birlemek iin ne istekleri, ne olanaklar
vardr; tacirlerle sanayicilerin yaygaras ve mugalatas[83] bir aznln hem de topluluun ikinci
derecede bir paras olan bir aznln zel menfaatinin, herkesin genel kar olduuna onlar
kolayca inandrverir.
Byk Britanya'da kentsel uran kr urana oranla stnlnn, eskiden, imdikinden fazla
olduu anlalyor. Bugn, kr emei cretleri, sanayi emei cretlerine; tarmda kullanlan mal
mevcudunun krlar ise, ticaret ve sanayisin mal mevcudu krlarna, geen yzylda ya da bu yzyln
banda olmu olduu sylenilenden daha fazla yaklamaktadr. Bu deime, kentteki almann
olaanst evklendirilmesinin kanlmaz, fakat pek gecikmi sonucu saylabilir. Oralarda biriken
mal mevcudu zamanla yle byr ki, kentlere zg ura eidinde artk ayn krla kullanlamaz
olur. Btn teki uralar gibi, bunun da snrlar vardr. Mal mevcudu art, rekabeti artrmakla,
ister istemez, kr drr. Kentte krn d, mal mevcudunu krlara kamaya zorlar. Orada, kr
emeine kar yeni bir talep yaratarak, o emein cretlerini kesenkes ykseltir. O zaman, byle
demem yakk alrsa, mal mevcudu topran yzne dalr; aslnda byk lde tara zararna
birikmi olduu kentten, tarmda kullanlmakla, bir ksm krlara geri gelir. Btn Avrupa'da,
krlarda en byk gelimelerin ilkin kentlerde biriken mal mevcudunun bylece tamas ile meydana
geldiini, ileride gstermeye alacam. Ayn zamanda, bylelikle, baz lkelerde enikonu bir
zenginlik kertesine ulatklarn; fakat, znde bunun ister istemez yava, kararsz; bir sr
tkezlemelerle aksayp, kesilmeye yatkn her bakmdan doa ve muhakeme dzenine aykr olduunu
da belirtmeye uraacam. Buna sebep olan menfaatleri, yanl grleri, kanunlar, detleri, tam ve
ak olarak, bu incelemenin nc ve drdnc kitaplarnda anlatmaya alacam.
Bir zanaattan kimseler, gle elene zaman geirmek iin bile olsa bir araya toplandlar m, sz
dner dolar; gelir, halk aleyhine kt bir kasta ya da fiyatlar ykseltmenin bir yolunu bulmaya
dayanr. Bu gibi toplantlar yrrle sokabilecek ya da zgrlk ve adaletle badaabilecek bir
kanunla yasak etmeye gerekten olanak yoktur. Kanun, her ne kadar bir zanaattan kimselerin arada
srada toplanmalarn nleyemezse de, bu gibi toplantlar kolaylatrmak, hele onlar gerekli klmak
iin hibir ey yapmamaldr.
Belirli bir kentte, ayn zanaattan olanlar, adlarn, oturduklar yerleri bir kamu ktne
kaydettirmeye zorlayan bir yasa, bu gibi toplantlara kolaylk gstermi olur. Baka trl hi
tanmayacak kimseleri birbirine balar; o zanaattan olan her kimseye, btn tekilerin nerede
bulunabilecei konusunda yol gstermi olur.
lerindeki dknlere, hastalara, dullara ve yetimlere bakmak zere, bir zanaattan olanlara
aralarnda denti toplama olana veren bir dzenleme, bunlara ortaklaa ynetilecek bir menfaat
salayarak bu gibi toplantlar gerekli klar.
Bir lonca kuruluu bu toplantlar gerekli kld gibi, ounluun ald karar hepsi iin geerli
klar. Serbest bir zanaatta, her zanaatnn tek tek rzalarnn oy birlii olmakszn etkin bir birleme

yaplamaz; bu birleme teker teker her zanaat ayn dncede ayak diredii srece srp gidebilir.
Bir esnaf kurulunun ounluu, rekabeti bir gnll birlemeden daha etkin ve srekli ekilde kayt
altna almak iin gerekli cezalar bulunan bir tzk karabilir.
Zanaatn daha iyi ynetimi iin lonca kuruluuna lzum olduu iddias hibir temele
dayanmamaktadr. Bir ii zerinde, gerek ve etkin olan lonca disiplini deil, mterilerinin iiye
verecei ekidzendir. inin hilesini nleyip savsaklamasn gideren, mterilerin salad ii
elinden karmas korkusudur. Tekelci bir lonca kuruluu, bu dizginlemenin kuvvetini muhakkak
zayflatr. O zaman, ister iyi alsn ister kt davransn, falan ii takmn kullanmak gerekir. Kent
hukukuna sahip, ancak birok byk kasabada, baz en lzumlu zanaatlarda bile bu yzden ie yarar
ii bulunamamaktadr. inizin iyi denilebilecek gibi olmasn istiyorsanz, kasaba dolaylarnda
yaptrlmas gerekir. Orada, iilerin tekel ayrcal olmadndan, kendi seciyelerinden baka
gvenecekleri yoktur. Sonra yaptrdnz eyi, olanaklysa, el altndan ehre sokmanz gerekir.
Avrupa tresi, rekabeti, kimi ilerde haliyle oralara girmeye gnl olacaklardan daha az kimse
arasnda kstlayarak emein ve mal mevcudunun trl kullanllarndaki stnlklerle sakncalarn
hepsinde, ite bu tarzda, pek nemli bir eitsizlik dourur.
kincisi; Avrupa siyaseti, kimi ilerde rekabeti doal ekilde olabileceinden ileriye vardrarak,
emekle mal mevcudunun trl kullanllarndaki stnlklerle sakncalarn tmnde aksi trden bir
baka eitsizlik dourur.
Bir takm meslekler iin, gerei kadar gen yetitirilmesinin pek nemi olduu dnlm, bu
maksatla bazen devlete, bazen zel tesis sahiplerinin dinseverlii ile birok aylk balamalar olmu,
niversite gedikleri, balar, harlklar vb. konmutur. Bunlar, oralara haliyle girmeye kalkanlardan
daha fazla kimseyi bu zanaatlara eker. Btn Hristiyan lkelerde, rahiplerden ounun eitim
masraf bu yolda denmektedir sanyorum. Rahipler iinde tamamyla kendi hesaplarna okuyanlar
pek azdr. Demek, kendi hesaplarna okuyanlarn uzun, usandrc ve masrafl renimi, bunlara her
zaman iin elverili mkfat salamaz. nk i bulabilmek iin, kiliseye, byle bir eitim sayesinde
haliyle hak edecekleri mkfattan ok daha azn kabule raz kimseler mtr. Bylelikle,
yoksullarn rekabeti, zenginlerin mkfatn baltalar. Bir papaz yardmcsn veya rahibi, ylesine
bir iteki gndeliki ile kyaslamaya kalkmak elbet saygszlk olur, ama bir papaz yardmcsnn ya
da rahibin ald ile bir gndelikinin creti pekala ayn nitelikte saylabilir. Bunlarn her ,
ilerine karlk, stleriyle yapm olduklar szlemeye gre para alrlar. eitli birok milli
kurullarn kard kararlarla dzenlendiini grdmz gibi, 14'nc yzyln ikinci yarsna
gelinceye dek, iinde imdiki paramzn 10 lirasndaki kadar gm bulunan 5 mark ngiltere'de bir
rahibin veya ulufeli mahalle papaznn allm deneiydi. Ayn dnemde, iinde, imdiki paramzn
bir ilinindeki kadar gm bulunan 4 peni'nin bir duvarc ustasnn; imdiki paramzla 9 peni eden 3
peni'nin ise, duvar iisinin gndelii olduu ilan edilmitir.[84] Demek ki, arasz altrldklar farz
edilince, bu iilerin her ikisinin creti rahibinkinden ok fazladr. Yln te birinde isiz kald
varsaylrsa, duvarc ustasnn creti tekiyle baa ba gelir. Kralie Anne'n 12'nci saltanat ylnda
karlan kanunlarn 12'nci blmnde yle denilmektedir: "Papaz yardmclar yeter derecede
baklp kayrlmad iin, epey yerde, papazlk mevkiini dolduranlar, dkn durumdadr. Bundan
tr, piskoposa kendi el yazs ve mhryle, ylda elli liradan yukar, yirmi liradan aa olmamak
zere, onlara, yetecek dolgunca bir ulufe yahut denek tayin etme yetkisi verilmitir." Bugn, ylda
krk lira, bir papaz yardmcs iin ok iyi bir para saylmaktadr. Bu parlamento kararna karn,
ylda yirmi liradan aa olan birok papaz yardmcl vardr. Londra'da, ylda krk lira kazanan
gndeliki kunduraclar vardr. Bu bakentte, yirmi liradan ok kazanmayan alkan iiye hemen

hemen rastlanmaz. Bu tutar, gerekte, ou zaman birok tara mahallesindeki sradan iilerin
genellikle kazandklar paray gemez. Kanun ne zaman ii cretlerini yoluna koymaya kalksa,
bunlar ykseltecek yerde alaltr. Ama birok hallerde kanun, papaz yardmclklarnn cretlerini
ykseltmeye, kilisenin haysiyeti adna, bunlara kabul etmeleri muhtemel dk geimden fazlasn
vermeye, mahalle rahiplerini zorunlu klmaya almtr. Her iki halde, kanunun ayn derecede
etkisiz kald; ne papaz yardmclarnn cretlerini ykseltebildii, ne de iilerinkini istenilen
dereceye indirebildii grlyor. Zrt olmalar ve rakiplerinin okluu yznden, papaz
yardmclarnn kanunlu denekten azn kabule yanamasn nleyemedii gibi; tekilerin de,
altrlmasndan ya kr ya keyif elde etmeyi bekleyenlerin kart rekabeti yznden daha fazla
almasnn nne geememitir.
Aa rtbeli baz mensuplarnn dkn durumlarna ramen, byk arpalklarla, bakaca ruhani
pyeleri, kilisenin ann ayakta tutmaktadr. Sonra, bu meslee kar gsterilen sayg da, bunlarn
para dllerinin azln biraz telafi eder; Roma Katolii olan btn lkelerde kilise piyangosu,
gerekte lzumundan ok elverilidir. skoya, Cenevre ve daha birok baka protestan kiliselerine
bakarak, eitimi pek kolay elde edilen byle erefli bir meslekte ok daha lml kazanlarn, yeter
sayda okumu, temiz st emmi, saygdeer adam papazla ekebileceine inanabiliriz.
Hukuk gibi, tp gibi, arpal bulunmayan mesleklerde, o oranda insan kamu hesabna okuyacak
olsa, ok gemeden rekabet bunlarn para dln ziyadesiyle alaltacak kadar artar. O zaman,
kimsenin bu mesleklerden biri iin olunu kendi hesabna okuttuuna demez. Bu iler, hep kamu
hayr kurumlarnca okutulanlara kalr. Kalabalk olmalar, darlk iinde bulunmalar, bunlar genel
olarak pek azck bir dle eyvallah demek zorunda brakr; imdi el stnde tutulan hukuk ve tp
mesleklerini tmden gzden drr.
Genellikle, edebiyatlar denilen u ii Tanr'ya kalm insan tr ise yukardaki varsaymlarn
gereklemesi halinde, hukukularla hekimlerin bulunmas muhtemel olan durumdadr. Avrupa'nn
her yerinde, bunlardan ou kiliseye katlmak zere okumulardr, ama trl nedenler, papazlar
arasna karmalarna engel olmutur. Bundan tr, genel olarak, kamu hesabna okumu ve sayca,
emeklerinin bedelini her yerde pek dk bir dl haline getirecek kadar okturlar.
Basm sanatnn icadndan nce, bir edebiyatnn kendi yeteneinden yararlanabildii biricik i,
kamu retmenlii ya da zel retmenlikti; yani, edinmi olduu ilgi ekici, yararl bilgiyi
bakalarna aktarmakt. Bugn de bu, basm sanatnn vesile olduu, bir kitap iin yaz yazmak
iinden elbet daha erefli, daha faydal, genel olarak da daha kazanl bir itir. Sekin bir bilimler
retmeninin, iinin ehli olmas iin gerekli zaman, okuma, yetenek, bilgi, zen, hi deilse,
hukukuluk ve hekimlikle uraanlarn en sivrilmilerinde bulunmas gereken kadardr. Gelgelelim,
kalburst hocann allm dlyle, hukukunun ya da hekiminki birbiriyle kyaslanamaz. nk
birinin zanaat, kamu hesabna yetitirilmi zrtlerle dolu iken; teki ikisinin mesleinde kendi
hesabna okumadan kalabalk eden yok gibidir. Resmi ve zel retmenlerin allm dl az gibi
grnrse de, boaz tokluuna yaz yazan, onlardan daha zrt edebiyatlarn rekabeti piyasadan
kaldrlmasa, bu mkfat phesiz bsbtn azalrd. Basm sanatnn icadndan nce, anlalan, bilgin
ile dilenci hemen hemen ayn anlamda terimlermi. O adan nce, niversite rektrlerinden
birounun, rencilerine dilenme ruhsat verdikleri anlalyor.
Bilim meslekleri iin yoksul kimseleri okutmak zere bu eit hayr kurumlar kurulmadan ncesi
eski zamanlarda, kalburst retmen cretinin ok daha dolgun olduu anlalyor. Sokrates,
Sofistlere Kar adn tayan yaptnda, o zamann hocalarna, yaptklar birbirini tutmad iin
kmaktadr. "rencilerine en parlak vaatlerde bulunurlar," diyor, "Onlara, akll, mutlu, adil

olabilmelerini retmeyi zerlerine alrlar. Byle nemli bir hizmet karl olarak da, drt be
minae'lik baya bir dl art koarlar. Hikmet retenlerin" diye devam ediyor, "kendileri de
elbette hakim olmak gerektir. Ama, bir kimse yle bir kelepiri, byle yok pahasna satmaya kalkarsa,
dpedz zirzopluuna hkmedilir." Buradaki kastnn, dl gzde bytmek olmadna; cretin,
onun gsterdiinden az olmadna phe yoktur. Drt minae'e; 13 lira 6 ilin, 8 peni'ye eitti. Be
minae'e de, 16 lira, 13 ilin, 4 peni eder. u halde, o ada, Atina'nn en sekin retmenlerine, ou
kez, bu iki tutarn bynden aa olmayan bir para verilmi olmaldr. Sokrates'in kendisi, her
renciden 10 minae yani 33 lira, 6 ilin, 8 peni alrd. Onun, Atina'da hocalk ederken yz rencisi
varm. Bunun, bir defada okuttuklarnn yahut bir kursluk diyebileceimiz ders dizisine devam
edenlerin says olduunu kabul ediyorum. Bu, koskoca bir kentte hem de zamann en aranan
bilimini, yani belagat bilgisini[85] reten byle nl bir hoca iin olaanst denemeyecek bir
miktardr. Demek, her ders dizisinde 1000 minae veya 3333 lira, 6 ilin, 8 peni alm olmas gerektir.
Yine bir baka yerde, Pluatarch, Didactron'unun yahut allm retim cretinin, 1000 minae
olduunu syler. O vaktin daha birok kalburst retmenlerinin, byk servetler edindikleri
anlalyor. Gorgias, Delphi'deki tapnaa, som altndan yaplm bir heykelini armaan etmitir.
Bana kalrsa, bu heykelin doal byklkte olduunu sanmamalyz. Gerek o zatn gerekse o vaktin
baka sekin hocalarndan Hippias ile Protagoras'n yaay tarzlarn, Efltun, ar derecede
gsterili denecek gibi grkemli olarak anlatyor. Efltun'un, kendisinin de epey debdebe iinde
yaam olduu sylenir. skender'e hocalk edip, herkesin bildii gibi hem onun hem babas
Phiilip'in eliyle pek cmerte mkfatlandrldktan sonra Aristo, yine kendi okulundaki
retmenliine yeniden balamak zere, Atina'ya dnmekte deer bulmutur. htimal, o vaktin bilim
reten hocalar belki gerek emeklerinin bedelini gerek kiiliklerine kar hayranl rekabetin
gitgide azaltm olduu, birka yzyl sonrakiler kadar harcalem deildi. Fakat bunlarn en
kalburst gelenlerine hep, imdiki zamanlarda benzeri meslek adamlarndan birisine gsterilenden
ok daha fazla sayg beslenmekte olduu anlalyor. Atinallar, Akademili Carneades ile revak
Diyojen'i, resmi bir temsil greviyle Roma'ya gnderdiler. Bunlarn kenti eski yceliinden
kaybetmi olmakla birlikte, yine bamsz, hatr saylr bir cumhuriyetti. Carneades, doutan Babilli
olduuna; kamu ilerine, yabanclar sokmamakta Atinallar'dan daha titiz davranan bir ulus
bulunmadna gre, ona kar sayglar ok byk olmu olmaldr.
Bu eitsizlik; topluca alnrsa, halk iin zararl olmaktan ok, belki faydaldr. Bunun, kamu
retmenliini biraz gzden drd olabilir. Ama edebiyat reniminin ucuzluu, elbet, bu ufak
prz fazlasyla gideren bir stnlktr. Avrupa'nn ou yerinde, ierisinde eitim yaplan
okullarla kolejlerin bnyesi imdikinden daha akla uyar olsa, halk daha bile ok bundan
yararlanabilir.
ncs; Avrupa'daki ynetim tutumu, bir iten tekine, bir yerden bir bakasna serbeste
geebilmesine engel olduundan, emekle mal mevcudunun trl kullanllarndaki stnlklerle
sakncalarn tmnde, baz hallerde pek elverisiz bir eitsizlik dourur.
raklk yasas, ayn yerdeki emein bile bir iten bir baka ie serbeste geebilmesine engel
olmaktadr. Loncalarn tekelci ayrcalklar emein, ayn ite de olsa, oradan oraya dolamasnn
nne gemektedir.
Sanayinin birinde iilere yksek cret verilirken, bir bakasnda, bunlarn boaz tokluuna
almak zorunda kaldklar ok olur. Birinde, gelime iinde olduu iin, yeni iilere kar srekli
talep vardr. teki ise bozulmaya yz tutmutur; adam saysnn fazlal, srekli artmaktadr. Bu iki
sanayinin, kimi kez bir kentte, kimi zaman bir blgede olduklar halde birbirlerine en ufak hayr

dokunmaz. Buna, birinci halde, raklk yasas; tekinde hem o hem tekelci bir lonca engel olabilir.
Ama, trl sanayinin bir ounda ilemler yle birbirine benzer ki, bu anlamsz kanunlar engel
olmasa, iiler birbirleriyle kolayca zanaatlarn dei edebilirler. rnein, kaba keten bezi
dokumakla ipekli dokuma sanat hemen hemen birbirinin ayndr. Kaba ynl dokuma ii, biraz
bakadr. Ancak, fark ylesine devede kulaktr ki, keten bezi veya ipekli dokuyucusu, birka gn
iinde buna elverili bir ii haline gelebilir. Onun iin; bu ana sanayiden biri tavsamaya yz tutsa,
iiler daha yolunda giden teki sanayiden birinde balarnn aresine bakabilirler. cretleri ne
gelimekte olan sanayide pek fazla ykselir, ne de kmeye yz tutanda alalr. Gerekte ngiltere'de
keten bezi sanayisi, zel bir yasa ile herkese ak bulunmaktadr. Ama, lkenin ou yerinde pek
gelitirilmedii iin, tavsamaya yz tutan teki sanayideki iilerin genel olarak bavurabilecekleri
bir gelir kayna salamaz. raklk yasasnn yrrlkte olduu yerlerde, bunlar iin ya mahalleye
el amak ya sradan ii gibi almaktan baka yol yoktur. Bunda ise, alkanlklar dolaysyla,
kendilerinkine az ok benzeyen bir sanayideki kadar ie yaramazlar. O yzden, genel olarak,
mahallenin bana kalmay yelerler.
Emein bir iten bir bakasna serbeste geebilmesine engel olan ey, ayn ekilde, mal
mevcudunun dolamasna da ket vurur. nk herhangi bir i alannda kullanlabilecek mal mevcudu
miktar, orada altrlabilecek emek miktarna baldr. Bununla birlikte, lonca kanunlar, mal
mevcudunun oradan oraya serbeste geiine, emein dolamasnda olduu kadar ket vurmazlar.
Kent hukukuna sahip bir kasabada, zengin bir tacirin ticaret ayrcal elde etmesi, yoksul bir
zanaatnn alma ayrcal alabilmesinden kolaydr.
Avrupa'da lonca kanunlarnn, emein serbeste dolaabilmesine ket vurmad yer yoktur,
sanyorum. Bunun karsna yoksulluk kanunlaryla dikilen engel ise bildiime gre yalnz
ngiltere'de vardr. Bu, yoksul bir adamn, konut bulmakta hatta zanaatn, bal olduu mahalleden
baka yerde yapmasna izin verilirken karsna kan glkten oluur. Lonca kanunlarnn, serbeste
dolamasna ket vurduu, yalnzca zanaat ve sanayi iileri emeidir. Konut bulma gl ise
sradan iinin bile gezginciliine engel olur. ngiltere'de zabta ilerindeki dzensizliklerin belki en
by olan bu derdin ortaya kn, gelimesini, imdiki durumunu biraz anlatmak faydasz
olmasa gerektir.
Manastrlarn yklmasyla yoksullar, bu din yuvalarnn hayrsever yardmndan yoksun kalnca; bu
kimselerin kurtarlmas iin arkas gelmeyen birtakm baka giriimlerden sonra, Elizabeth'in
43'nc saltanat ylnda kan kanunlarn 2'inci blmnde, her mahallenin kendi dknlerine
bakmaya zorunlu tutulaca; her yl, yoksul bakcs tayin edilecei; bunlarn, kilise mtevellileriyle
birlikte, ev kiralar zerinden denen mahalle vergisine gre bu maksada yeter denek toplamalar
hkm konulmutu.
Bu yasa ile her mahalleye, yoksullarna bakma zorunluluu kanlmaz ekilde yklenmiti. Bundan
tr, her mahallede kimlerin yoksul saylaca epey bir sorun oldu. Biraz deiiklikten sonra, bu
sorun nihayet II. Charles'n 13 ve 14'nc saltanat ylnda kan kanunlarla kestirilip atld. Kanunda
denildi ki; 40 gn nizasz[86] oturmu olmak, bir kimseye, herhangi bir mahallede i g edinip
yerlemek hakkn kazandrr. Yalnz, bu sre iinde, kilise mtevellilerinin ya da yoksul bakclarnn
ikayeti zerine iki sulh yargcnn, mahalleye yeni gelmi bir kimseyi, son defa kanunlu ekilde
yerlemi bulunduu mahalleye gndermesi, kanuna uygundur. Meer ki, ylda 10 liraya konut
kiralam ya da o srada oturmakta olduu mahalleyi takntdan kurtarmak iin, bu yarglarn yeter
bulacaklar kadar kefalet gstermi olsun.
Sylendiine gre, bu yasa dolaysyla baz hileler yaplmtr. Asl bal olduklar yere ykten

kurtararak, gizlice bir baka mahalleye gidip yerleme hakkn kazanmak zere, orada 40 gn sakl
durmalar iin, mahalle memurlarnn, kimi zaman kendi dknlerine rvet yedirdikleri olmutur.
Bundan dolay, II. James'in ilk saltanat ylnda kan kanunla, bir kimsenin yerleme hakk kazanmas
iin gerekli olan 40 gn nizasz oturuunun, kalmak zere geldii mahalledeki kilise
mtevellilerinden ya da yoksul bakclarndan birine, ancak oturduu yeri ve ailesi saysn yaz ile
bildirmesi anndan balayarak hesap edilebilecei hkm kondu.
Gelgelelim, anlalan, mahalle memurlar, kendi mahallelerine kar da, her zaman teki
mahallelerden daha hilesiz davranm deillerdir. bazen, ihbar yapld halde, bunun gerektirdii
tedbirlere bavurmamlar; bu gibi uygunsuzca gelilere gz yummulardr. Onun iin, ayrca, bu
gibi mnasebetsizlerce tedirgin edilmeyi elden geldiince nlemekte herkesin kar olduu
dnlp III. William'n nc saltanat ylnda karlan kanun gereince, 40 gnlk oturmann,
byle bir ihbarn Pazar gn kilisede hemen ayinden sonra yaz ile yaynlanmasndan balayarak
hesaplanmas hkm konulmutur.
Doktor Burn diyor ki: "Yine de, byle yazl ihbarn yaymlanmasndan sonra, 40 gn oturarak
konut elde edildii pek olmaz. Bu yasalarn gayesi ise, yerleme hakk kazandrmaktan ok, bir
mahalleye kaamak gelen kimselerin bu hakk kazanmalarnn nne gemektir. nk, ihbarda
bulunmak yalnzca mahalleyi, sizi defetmek zorunda brakmak demektir. Fakat, bir kimsenin gerekte
yollanlabilir durumda olup olmad belli deil ise, ihbar yaplnca, mahalle onu nizasz olarak 40
gn oturtarak, yerlemek zere kendisine izin vermek zorunda kalr yahut hakkn arasn diye onu
geri yollar."
Onun iin, bu dzenleme yoksul bir adamn eskisi gibi 40 gnlk bir oturma ile yeni bir yerleme
hakk edinmesini hemen hemen olamaz hale getirmiti. Yalnz, bir mahalle halknn bir baka
mahalleye gvenle yerleebilmesini btn btn nlyormu gibi gelmesin diye, sz konusu
dzenleme, ihbar yaplmakszn ya da yaymlanmakszn bir konut elde edebilmek iin drt yol daha
gstermitir. Bunlardan birincisi, zerine mahalle masraf vergisi konmak ve bunu demek; ikincisi,
yllk mahalle memurluklarndan birine seilip burada bir yl almak; ncs, orada hizmet
etmek zere kiralanmak ve btn yl o hizmette kalmaktr.
Btn mahallenin karar olmadan, bu ilk iki yoldan biriyle kimse yerleme hakk kazanamaz.
Geinmek iin emeinden baka bir eyi olmayan bir yeni geleni, ondan mahalle masraf vergisi
alarak veya kendisini bir mahalle memurluuna seerek ilerine sokmann sonularn mahalle halk
pek iyi bilir.
Son iki ekilde, evli adam kolay kolay yerleme hakk edinemez. Bir ran dnya evine girmi
bulunduu olmaz. Evli hizmetinin, bir yl iin kiralanmakla, yerleme hakk kazanamayacana
ilikin de ak hkm vardr. Hizmet yolu ile yerleme usuln ortaya karmann balca sonucu,
eski, yllna hizmeti kiralama eklini byk lde kaldrmak olmutur. Bu yntem, eskiden
ngiltere'de ylesine adetmi ki, bugn bile, ayrca sre zerinde anlalm deilse, kanun btn
hizmetilerin yllna tutulmu olduklarn kabul eder. Ama efendileri, hizmetilerini bu tarzda
kiralayarak onlara yerleme hakk vermeyi her zaman istemez. Hizmetiler de her zaman bu ekilde
tutulmay arzu etmez. nk her son konut, btn ondan ncekileri hkmsz braktndan, ana
babalarnn, akrabalarnn yurdu olan doum yerlerindeki asl konutu yitirirler.
uras meydandadr ki, ister rgat ister zanaat olsun, bamsz iinin raklk veya hizmet yolu
ile yeni bir konut edinmesi olasl yoktur. Bundan dolay, byle bir kimsenin, zanaatn bir yeni
mahalleye gtrnce, u veya bu kilise mtevellisinin yahut yoksul bakcnn aklna esti mi, sal ne

denli yerinde, kendisi de ne kadar alkan olursa olsun, oradan oraya kaldrlmas muhtemeldir.
Meer ki, ylda 10 liraya bir yer tutsun (emeinden baka geinecei olmayan iin imknsz bir ey);
yahut mahalleyi ykten kurtarmak iin, iki sulh yargcnn yeter grecei kefaleti gsterebilsin.
Yarglarn ne kefalet isteyecekleri, gerekte tamamyla onlarn takdirine kalmtr. Ama 30 liradan
aasn pek isteyemezler. nk mahalleyi takntdan kurtarmaya yetmeyecei iin, deeri 30 liray
bulmayan bir mlkn kaytsz artsz satn alnmasnn bile bir kimseye yerleme hakk
kazandramayacana ilikin hkm vardr. Gelgelelim bu, emeiyle geinen hemen hibir insann
veremeyecei bir kefalettir. ou kez de pek daha byk kefalet aranmaktadr.
Bu trl trl yasalarla hemen toptan ortadan kalkan emein serbest dolamasn bir dereceye kadar
yeniden geri getirmek iin, belgeler icad yoluna gidildi. III. William'n sekizinci ve dokuzuncu
saltanat yllarnda karlan kanunlarda dendi ki: Bir kimse, kilise mtevellileriyle yoksul
bakclarnn imza edip iki sulh yargcnn onad bir belgeyi, kanunlu ekilde son yerlemi
bulunduu mahalleden getirecek olursa, btn teki mahalleler, kendisini kabul etmek zorunda kalr.
Kendisi, srf yk olmas ihtimali var diye deil, ancak gerekten yk olmas halinde, baka yere
yollanabilir. O zaman da, belgeyi vermi olan mahalle, onun gerek bakm gerekse yollanma
masrafn demek zorunda tutulacaktr. Byle belgeli kimsenin, gelip oturaca mahalleye en eksiksiz
bir gvenlik salamas iin, yine ayn yasaya, ylda 10 lira kira ile yer tutmaktan veya kendi hesabna
btn bir yl senelik mahalle memurluklarndan birinde hizmet etmekten gayri ne ekilde olursa
olsun, yerleme hakk kazanamayaca hkm konmutur. Demek, ne ihbarla ne hizmetle ne
raklkla ne de mahalle masraf vergilerini demekle, bu hakk elde edebilir. Kralie Anne'n 12'inci
saltanat ylnda, 1 sayl dzenlemenin 18'inci blm ile, bu gibi belgeli kimselerin, o belge
uyarnca, oturduklar mahallede hizmetilerinin de, raklarnn da yerleme hakk
kazanamayacana ilikin ayrca hkm konmutur.
Bu yeni kararn, eski uygulamalarla hemen toptan ortadan kaldrlm olan, emein serbeste
dolamasn ne lde geri getirdiini, Doktor Burn'n aadaki pek kavrayl gzleminden
renebiliriz. Bu zat, "uras aktr ki," diyor, "herhangi bir yere yerlemek zere gelenlerden,
belge aramak iin eitli makbul nedenler vardr. Bu nedenler unlardr: Bu belgeler gereince bir
yerde oturanlarn, raklkla, hizmetle, ihbarda bulunmakla, mahalle vergilerini demekle yerleme
hakkn kazanamamalar; raklarna olsun, hizmetilerine olsun konut verememeleri; mahalleye yk
olursa nereye yollanacaklarnn kesin olarak belli olmas; bu sradaki yollama ve bakm masrafnn
mahallece denmesi; hastalanp yollanamayacak olurlarsa belgeyi veren mahallenin onlara bakmak
zorunda olmas; btn bunlarn hibiri belgesiz olamaz; bu nedenler, mahallelerin olaan hallerde
belge verememelerinde de ayn nispette hkm ifade eder. nk, belgeli kimselerin yeniden daha
kt durumda balarna kalmas, ayn derecede deil, daha da fazla olaslk iindedir". Bu kssadan
kacak hisse, anlalan, kalmak zere gelecek yoksul bir adamdan, her zaman iin mahallece belge
aranmas gerekecei; ayrlmak niyetinde olduu mahalleden ise pek seyrek verilmesi icap ettiidir.
Ayn akl kumkumas yazar, Yoksul Kanunlarnn Tarihi adl yaptnda yle demektedir: "Konut
denilen eyi kazanma felaketine urad o yerde kalmak kendisi iin istedii kadar sakncal olsun
yahut baka bir yerde yaamaktan ne fayda umarsa umsun, bir adam sanki mrnn sonuna dek
hapsetmek yetkisinin bir mahalle memuruna verilmesiyle, bu belge iinde biraz hakszlk olmutur."
Bir belge, iyi tavr ve hareketin kant olmayp, yalnzca bir kimsenin gerekten bal bulunduu
mahalleye, bal olduunu tasdik etmekten ibarettir, ama onu verip vermemek bsbtn mahalle
memurlarnn takdirine kalmtr. Doktor Burn, bir zamanlar, kilise mvekkilleriyle yoksul
bakclarnn belge imzalamalarn zorlamak zere bir buyrultu karma nerisi yapldn, fakat
yksek adalet mahkemesinin, bu neriyi, pek garip bir giriim, diye reddettiini sylyor.

ngiltere'de birbirinden pek uzak olmayan yerlerde ok rastladmz, birbirine hi eit olmayan
emek fiyat; ihtimal, zanaatnn bir mahalleden bir tekine belgesiz gtrmek isteyecek yoksul bir
adamn nne yerleme kanunun kard engelden ileri gelmektedir. Gerekte, sal yerinde,
alkan bir bekar adam, kimi kez, ho grlp belgesiz oturabilir. Ama kars, oluu ocuu olan
bir kimse byle yapmaya kalkarsa, birok mahalleden kap dar edilecei kukusuzdur.
Bekar adam da, sonradan evlenirse genel olarak ayn ekilde mahalleden dar gnderilir. Onun
iin, bir mahalledeki ii azl her zaman, bir bakasndaki fazlalkla giderilemez. Ama skoya'da
ve sanrm konut edinmek gl bulunmayan btn baka lkelerde, hep byledir. Geri, bu gibi
lkelerde, byk bir kentin dolaynda veya emee kar olaanst bir talep bulunan yerde, cretler
bazen biraz ykselip, buralara olan mesafe arttka, yine lkedeki her zaman rastlanan kerteye
ulaacak kadar inebilir, ama ngiltere'de birbirine komu yerlerdeki cretlerde bazen grlen,
apansz, nedeni anlalmaz farklara, oralarda hi rastlanmaz. ngiltere'de bir yoksul adam iin, yapay
mahalle snrn gemek, ou kez baka lkelerde trl cret oranlarn bazen iyiden iyiye ayrt
eden, bir krfez veya yksek bir da srt gibi doal snrlar gemekten gtr.
Oturmak istedii bir mahalleden, hi ktl grlmemi bir adam uzaklatrmak, doal
zgrl ve adaleti gz gre gre inemektir. Ama, zerine titremekle birlikte, ou baka
lkelerin halk tabakas gibi, zgrln ne olduunu hibir zaman hakkyla anlamayan ngiliz halk
tabakas, yzyl aan bir zamandan beri, aresini bulamadan, bu ezici arln altnda kalmaya
katlanmtr. Geri akl eren adamlarn, bazen bir kamu derdi olarak, yerleme kanunlarndan
szlandklar olmutur. Ama bu belgeler, yolsuz bir yntem olduu kuku gtrmemekle birlikte,
ortal kasp kavurmas ihtimali bulunmayan basmakalp tutuklama buyrultular[87] gibi, herkesin bir
azdan feryadna hedef olmu deildir. ngiltere'de, diyebilirim ki, mrnde bir ara, kt bir dzen
olan bu yerleme kanunu canna tak dememi, krklk bir fakir yok gibidir.
Eskiden, cretleri, nce btn Krallk lkesini kaplayan genel kanunlarla; sonralar, her ayr
kontlukta, sulh yarglarnn zel buyruklar ile saptamak det iken, artk bu iki yntemin de tarihe
kartna iaret ederek, u uzun blm sona erdireceim. Doktor Burn diyor ki: "Yukardaki drt
yz yllk tecrbeden sonra, tabiatndan tr, kesin olarak kstlanmaya elverisiz gzken eyi, sert
yasalara balamaya abalamaktan vazgemenin artk sras geldii anlalyor. nk ayn eit ite
herkes eit cret alacak olsa, imrenme ortadan kalkar; alkanla yahut maharete yer kalmaz."
Bununla birlikte, ayr parlamento kararlar, hl, bir takm zanaatlarda ve bir takm yerlerde,
cretleri dzenlemeye almaktadr. Nitekim III. George'un 8'inci saltanat ylnda karlan kanun,
herkesin tuttuu bir yas zaman hari olmak zere, Londra ile be mil evresi iinde, btn terzi
ustalarnn, iilerine gnde iki ilin, yedi buuk peni'den fazla para vermelerini; iilerin de bunu
kabul etmelerini ar cezalarla yasak ediyor. Kanun koyucu, ustalarla bunlarn iileri arasndaki
anlamazlklar dzenlemeye kalkt m, akl hocas hep ustalardr. Onun iin, kanun iiler lehine oldu
mu, hep adil ve insafldr. Ama patronlar lehine ise bazen baka trl olur. Nitekim, eitli birok
zanaatlardaki ustalar, iilerine mal olarak deil, para olarak cret vermeye zorlayan kanun, adalete
ve insafa tamamyla uygundur. Bu, ustalara hi de ykm olmaz. Yalnzca bunlar, mal ile dediklerini
iddia ettikleri halde, gerekte her zaman yle demedikleri deeri para olarak demek zorunda
brakr. Bu kanun, iilerin lehindedir. III. George'un 8'inci saltanat ylndaki kanun ise ustalar
lehinedir. Ustalar, iilerinin cretlerini indirmek iin birlik oldular m, okluk, u kadar cretten
fazlasnn u kadar cezay gerektirdii, zel bir bat veya anlama yaparlar. iler de belirli bir
creti kabul etmemenin belirli cezay gerektirdii, ayn trden kar bir birlie girecek olsalar, kanun
bunlar pek iddetle cezalandrr. Tarafsz davransa, kanunun, ustalara da ayn tarzda ilem yapmas

gerektir. Gelgelelim, III. George'un 8'inci saltanat ylnda karlan kanun, ustalarn kimi zaman bu
gibi tertiplerle koymaya kalktklar dzenlemenin ta kendisini yrrle sokmutur. Kanun, en
yetenekli, en alkan olanlar sra iisi ile bir tutuyor, diye iilerin szlanmas pek yerinde olsa
gerektir.
Eski zamanlarda da, tacirlerle baka satclarn krn, gerek yiyecek iecein gerekse baka
mallarn fiyatn oranlayarak ayarlamaya kalkld ok olurdu. Ekmek narh, bildiime gre bu
eski detin biricik kalntsdr. Tekelci bir loncann bulunduu yerde, yaam iin en gerekli maddenin
fiyatn dzene koymak belki yerinde olur. Byle bir kuruluun bulunmad yerde ise rekabet, bunu
her trl narhtan daha iyi yoluna koyar. II. George'un, 31'inci saltanat ylndaki kanunla konmu olan,
ekmek narhn saptama yntemi, kanundaki bir eksik yznden skoya'da uygulanmamtr. nk
bu hkmn yrtlmesi, bir ar yargc bulunmasna baldr. Orada ise byle bir memur yoktur.
Bu noksan, ancak III. George'un 3 nc saltanat ylnda karlan kanunla dzelmitir. Narh
bulunmay, pek hissedilir bir uygunsuzluk dourmam; narh konulmas ise imdiye dek
uyguland birka yerde gze arpar bir fayda yaratmamtr. Bununla birlikte, skoya kentlerinin
ounda pek aldr eden yoksa da, tekelci ayrcalklar olduu iddiasnda bulunan bir frnclar
rgt vardr.
Emekle mal mevcudunun trl kullanllarnda, gerek cretlerin gerek krn trl kerteleri
arasndaki oran, evvelce grld gibi, topluluun zenginliinden ya da yoksulluundan; ilerleyen,
yerinde sayan yahut gerileyen durumundan pek etkilenmez. Halkn mutluluundaki bu gibi
deimeler, cretlerin de, krn da genel orann etkilemekle birlikte, eninde sonunda, bunlar hangi
ite olursa olsun eit ekilde etkilemek gerekir. Ondan dolay, bunlar arasndaki orant ayn kalmak;
hi deilse, epey bir zaman iin bu gibi deimelerle bakalamamak gerekir.

Blm XI

Rant zerine
Topraktan yararlanmak iin denecek paha saylan rant, topran gerek[88] durumuna gre
kiracnn verebilecei bedelin tabii en ykseidir. Kira szlemesinin artlarn dzenlerken, toprak
sahibi, kiracya; onun, mal mevcudunu[89] (sayesinde tohumluk ald, emek creti dedii,
hayvanlar ve bakaca renper ara gerecini satn alarak koruyup bakt mal mevcudunu) o
blgedeki tarmsal mal mevcudunun allm krlar ile birlikte devam ettirmesine yetecek olandan
daha byk mahsul pay brakmamaya alr. Bu, besbelli, kiracnn ziyan etmeden raz olabilecei
parann en kdr. Toprak sahibinin de ona bundan fazlasn brakmaya pek gnl yoktur.
rnn, yahut ayn anlama gelmek zere, onun bedelinin, bu paydan arta kalan ksmn rant olarak,
toprak sahibi kendine alkoymaya alr. Bu, besbelli topran o sradaki durumuna gre kiracnn
deyebilecei en yksek bedeldir. Gerekte, kimi zaman eli akl, daha ok da bilgisizlii, toprak
sahibini bu payn biraz daha ufan almak zorunda brakr. Daha seyrek olmakla birlikte, baz da,
kiracnn bilgisizlii biraz fazla demeye katlanmasna ya da o blgedeki tarm mal mevcudunun
allm krlarnn daha az ile yetinmesine sebep olur. Bununla birlikte bu para, yine de rantn
doal olan yahut ou arazinin doal olarak karlnda kiraya verilmesi dnlebilecek olan rant
saylabilir.
Rantn, okluk, sahibince topran slah iin harcanan mal mevcudunun akla sar bir krndan ya
da faizinden baka bir ey olmad dnlebilir. Bu, kukusuz, kimi hallerde ksmen byle olabilir.
nk ksmen byle olmaktan ileriye gidebildii pek olamaz. Mlk sahibi, tmar grmemi arazi iin
bile rant ister. Bayndrma masrafnn faizi ya da kr saylacak ey de, genel olarak, bu asl ranta bir
eklentidir. Sonra, bu slahlar, her zaman toprak sahibinin mal mevcudu ile yaplmayp, kimi zaman
ktacnn mal mevcudu ile yaplr. Ama szleme yenilenecei zaman, toprak sahibi, okluk,
bayndrmalarn hepsini kendi yapmasna rantn artrlmasn ister.
O, bazen, insan eliyle slahna hi imkan olmayan ey iin rant ister. en otu, yakld zaman
cam yapmaya, sabun yapmaya, daha birok ilere yarayacak, bir alkali tuzu karan bir eit deniz
otudur. Bu ot, Byk Britanya'nn birok yerinde, hele skoya'da, gnde iki kez denizin kaplad
kayalardan, yalnz suyun ykseli hizas altnda kalanlarda yetiir. Onun iin, bunlarn remesi hibir
zaman insan emei ile olmamtr. Bununla birlikte, mlk byle enli bir ky ile evrelenmi mal
sahibi, bunun iin, ekin tarlalar iin istedii kadar rant ister.
Shetland adalar evresindeki denizde, balk grlmedik derecede boldur. Orada oturanlarn
geiminin ounu balk oluturur. Gelgelelim, suyun rnnden yararlanabilmeleri iin, ahalinin o
dolaydaki kara zerinde oturacak yerleri olmaldr. Mlk sahibinin rant, kiracsnn topraktan elde
edebilecei kazan kadar deil, hem topraktan hem sudan karabilecei kazan oranndadr. Bu
hakkn bir ksm, balkla denir. O maln fiyatnda rant pay bulunmas gibi az rastlanr bir hal o
lkede grlr.
Topra kullanmak iin verilen bir bedel saylan rant, demek, doal olarak tekelci bir fiyattr. Rant;
hi de topran slah iin, toprak sahibinin harcad ya da zararszca kabul edebilecei miktar
oranndan deil, topra ileyenin vermeye katlanabilecei miktar lsndedir.
okluk, olsa olsa allm fiyat, pazara ulatrlmas iin kullanlmak gereken mal mevcudunu
allm krlaryla birlikte yeniden yerine koymaya yeten toprak mahsulleri piyasaya getirebilir.
Allm fiyat bunu aarsa, fazlas doal ranta gider. Fiyat fazla olmazsa, mal pazara getirilmekle

birlikte, arazi sahibine rant veremez. Fiyatn fazla olup olmayaca talebe baldr.
Toprak mahsulnn kimisi vardr ki, talebin, onlar pazara iletmeye yetenden fazla bir fiyat her
zaman getirebilmesi gerekir. Kimi de vardr; talebin, bu yksek fiyat verdirebildii de olur,
verdiremedii de. Birincisinin, mlk sahibine her zaman iin bir rant salayabilmesi gerekir.
tekinin, deiik vaziyetlere gre, getirdii de olur, getirmedii de.
O halde, uras kaydedilmedir ki, rant, mallarn fiyat bileimine, cret ve krlardan baka bir
biimde girmektedir. Yksek ya da dk cret ve kr; yksek ya da dk fiyatlarn nedenleridir.
Yksek veya dk rant ise bunun sonucudur. Falan mal piyasaya getirmek iin yksek yahut dk
cret ve kr denmesi gerektiinden, fiyat yksek ya da dk olur. Ama, fiyat yksek yahut dk;
bu cretleri ve kr demeye yetecek olandan pek fazla, pek az fazla veya yetecek kadar olduu
iindir ki, yksek rant ya da dk rant getirebilir veya hi getirmez.
Birincisi, toprak mahsul iinde her zaman bir miktar rant salayanlar; ikincisi, bazen rant veren
bazen vermeyenler; ncs, hem birbiriyle hem sanayi mamulleriyle kyaslannca, topluluun trl
gelime zamanlarnda ilenmemi rnn bu iki ayr eidinin izafi[90] deerinde doal olarak oluan
deiiklikler zellikle gz nnde tutularak, bu blm ksma ayrlacaktr.

Ksm I

Her Zaman Rant Salayan Toprak Mahsul zerine

Btn teki hayvanlar gibi insanlar da, doal olarak, geimlerine arac olan maddeler orannda
oaldklarndan, yiyecek iin her zaman az ok talep vardr. Yiyecek, daha ok veya az olmak zere
her zaman emek satn alabilir yahut emee hkmedebilir. Her zaman da, yiyecei ele geirmek iin,
bir ey yapmak isteyen kimse bulunabilir. Gerekte, yiyecein satn alabilecei emek miktar, bazen
emee verilen yksek cretlerden tr her zaman en tutumlu ekilde kullanld takdirde
geindirebileceine eit olmaz. Ama o blgede emek eidinin okluk beslendii kerteye gre
geindirebilecei kadar emei her zaman satn alabilir.
Gelgelelim, hemen her durumda toprak, yiyecein pazara iletilmesi iin gerekli btn emei,
mmkn olan en bol ekilde beslemeye yetenden daha fazlasn yetitirir. Bu fazla da, o emei
altran mal mevcudunu, krlar ile birlikte yeniden yerine koymaya yetecek olandan daima daha
oktur. Onun iin, rant olarak, mlk sahibine her zaman bir ey kalr.
Norve ile skoya'daki en kra arazide, hayvanlar iin bir tr ayr yetiir. Bu hayvanlarn st ve
yavrular, onlara bakmak iin gereken emein geimini salayp, iftinin yahut sr veya davar
sahibinin allm krn kardktan baka, mlk sahibine ufak bir rant salamaya yeter. Rant, otlan
iyilii orannda artar. Ayn genilikteki toprak hem daha ok hayvan besler hem de kk bir alanda
toplandklar iin, bu hayvanlara bakp mahsullerini devirmek zere daha az emee ihtiya olur.
Toprak sahibi, mahsulnn artmas ve bu mahsulle beslenmesi gereken emein azalmas sayesinde
iki trl kazan salam olur.
Mahsul ne olursa olsun, arazinin rant yalnz bereketine gre deimez. Verimlilii ne olursa
olsun, bu hak, topran bulunduu yere gre de deiir. Bir kentin dolayndaki toprak, tarann cra
bir yerindeki eit derecede bereketli topraktan daha ok rant salar. Birini ekip bimek, tekini
ilemekten daha ok emee mal olmasa da, cra topran mahsuln pazara ulatrmak, her zaman
daha pahalya mal olur. Onun iin, bunun srtndan, daha ok emein geimi salanmaldr. Gerek
ifti krnn, gerek mlk sahibinin rantnn elde edildii fazlaln ise azalmas gerekir. Fakat,
evvelce gstermi olduumuz gibi, kr kertesi, tarann uzak yerlerinde, genel olarak, byk bir
kentin dolaylarndakinden yksektir. Bundan tr, bu ufalan fazla ksmn daha az bir parasnn
toprak sahibine ait olmas gerekir.
Ulatrma masrafn drmekle; bakml yollar, kanallar ve kullanl rmaklar, tarann cra
blgelerini, kent komu blgelerle belki daha bir dzeye getirir. O bakmdan bunlar, btn
bayndrmalarn en bydr. Her zaman iin lkenin en geni evresi olmak gereken cra yerlerin
ekilip biilmesini canlandrrlar. Komu krlarn tekelciliini baltalamakla kente yararl olurlar.
Krlarn o ksmna bile faydalar dokunur. Eski pazara baz rakip mallar sokmakla birlikte, ora
mahsulne birok yeni pazarlar aarlar. Zaten, tekel, iyi ynetimin ba dmandr. Bu ynetim, olsa
olsa, kendini savunmak iin herkesi bavurmak zorunda brakan o serbest ve geni rekabet sonunda
ortal kaplayacak ekilde yerleebilir. Gei paras alnp srekli olarak onarlan ana yollarn cra
kontluklara kadar uzatlmamas iin, Londra'ya komu baz kontluklar, parlamentoya dileke ile
bavural elli yl gememitir. Bunlar, o uzaka kontluklarn emek ucuzluundan tr, otlarn ve
zahirelerini Londra piyasasnda, yakn kontluklarnkinden ucuza satarak, rantlar azaltp tarmlarn
mahvedeceini iddia etmilerdir. yle iken, o zamandan beri bu yakn kontluklarn rant artm,
tarmlar gelimitir.

Orta biteklikte bir ekin tarlas, eit genilikteki en iyi otlaktan daha ok insan yiyecei yetitirir.
Geri, ekin tarlasnn ekilip biilmesi ok daha fazla emee lzum gsterir, ama tohumluu yerine
koyup btn o emei doyurduktan sonra geri kalan fazlalk da, yine ok daha byktr. Onun iin, bir
libre kasaplk et, hibir zaman bir libre ekmekten fazla ediyor saylmasa, bu daha byk fazlann
deeri her yerde daha ok olur; gerek ifti kr, gerekse arazi sahibinin rant olarak daha byk bir
fon meydana getirir. Tarmn emeklemesi sralarnda durumun genel olarak byle olduu anlalyor.
Lakin, tarmn trl dnemlerinde, bu iki ayr eit yiyecein, yani ekmekle kasaplk etin, izafi
deerleri ok baka bakadr. Tarmn henz ileri gitmemi olduu ilk zamanlarda, lkenin en
ounu kaplayan ilenmemi, kimsesiz topraklar, tamamyla davara braklr. Ekmekten ok, kasaplk
et vardr. Bundan tr ekmek, zerinde en ok rekabet bulunan yiyecektir. Dolaysyla da, en yksek
bedeli getirir. Ulloa'nn bize sylediine gre, 4 real, yani 20 buuk ngiliz penilik deer, 40 - 50 yl
nce, Buenos Aires'te iki yz balk bir srden seilen bir srn olaan fiyat imi. Belki kayda
deer bir ey grmediinden ekmek fiyat iin bir ey demiyor. Orada, bir kz, yakalama
emeinden fazlaya mal olmazm. Ama ekin, byk emek harcanmadan hibir yerde yetitirilemez. O
srada, Avrupa'dan Potosi gm madenlerine kestirme yol olan Plate rma zerindeki bir lkede
ise emein para ile denen bedeli pek ucuz olamazd. Tarm, lkenin byk ksm zerine yaylnca i
deiir. O zaman ekmek, kasaplk etten ok olur. Rekabet yn deitirir. Kasaplk etin fiyat, ekmein
fiyatndan yksek olur.
Bundan baka, tarmn genilemesiyle, ilenmemi bo arazi, kasaplk et talebini karlamaya
yetmez olur. Ekip biilen topraklardan ounu, hayvan bytp semirtmekte kullanmak gerekir.
Dolaysyla, bu hayvanlarn fiyat hem onlara bakmak iin gereken iilii hem tarm iin kullanlan
bu gibi topraklardan, mal sahibinin elde edecei rant ve iftinin yapaca kr demeye yeter
olmaldr. En yzst kalm topraklarda yetien hayvan pazara getirildi mi, arlna ve iyiliine
gre, en slah olunmu toprakta yetitirilenin fiyatna satlr. O ilenmemi topraklarn sahipleri
bundan kr eder, ellerindeki arazinin rantn, hayvanlarnn fiyat orannda ykseltmi olurlar.
skoya dalarnn ounda kasaplk etin, yulaf unundan yaplm ekmek kadar, hatta bundan bile
ucuz oluunun stnden yz yl gemi deildir. ki lkenin birlemesinden sonra ngiltere piyasas,
yayla hayvanlarna almtr. imdi bunlarn ortalama fiyat, yzyln banda olduunun kat
kadardr. Birok da mlknn rant da, ayn sre iinde , drt kat bulmutur. Bugn, Byk
Britanya'nn hemen her yannda, en mkemmel kasaplk etin libresi, genel olarak, en mkemmel
beyaz ekmein iki libresinden fazla eder. Bolluk yllarnda ise bazen drt libre eder.
u halde, bayndrln gelimesiyle, ilenmemi otlaklarn rant ve kr, ilenmi olanlarn rant ve
kr ile; bunlar ise, ekinin rant ve kr ile, bir derece dzenlenmeye balar. Ekin, yllk bir
mahsuldr. Kasaplk et ise, yetimesi iin drt be yl isteyen bir mahsuldr. Onun iin, bir acre
toprak, beriki yiyecek eidini, tekinden ok az yetitirdiinden, miktardaki dklk, fiyattaki
ykseklikle karlanmaldr. Bu, haydi haydi telafi olunup artarsa, o zaman, daha ok ekin tarlas,
otlak haline getirilebilir. Karlanmayacak olursa, otlaklarn bir ksm, yeniden tarlaya evrilir.
Bununla birlikte, ayrn rant ve kr ile ekinin rant ve kr arasndaki, yani mahsul dorudan
doruya hayvan yemi olan toprakla, mahsul dorudan doruya insan yiyecei olan toprak
arasndaki bu eitliin, ancak, byk bir lkedeki ilenmi arazinin birounda meydana geldii
anlalmaldr. Baz olaanst yresel durumlarda, i tamamyla baka trl olup ayrn rant ile
kr, ekinden elde edilebilecek olann ok stndedir.
Bylece, byk bir kentin dolaynda, kasaplk etin yksek fiyatyla birlikte, ste ve yeil beygir
yemine kar talep ou kez; otun deerini, ekinle arasnda bulunan doal denilebilecek orann stne

karr. Bu yresel stnlk, besbelli, uzaklardaki topraklara dek eritirilemez.

zel artlar, kimi zaman, bir takm lkeleri ylesine kalabalklatrmtr ki, bir byk kentin
dolaylarndaki topraklar gibi, arazinin tm, orada oturanlarn geinmesi iin gerekli ayr veya
ekini yetitirmeye elvermemitir. Bu yzden, bunlarn topra, daha ok, bu mallarn hacimlisi ve
uzak yerden kolayca getirilemeyeni olan ayrn yetitirilmesinde kullanlmtr. Byk halk
topluluunun yiyecei zahire ise balca, yabanc lkelerden getirilmitir. imdi Hollanda bu
durumdadr. Eski talya'nn hatr saylr bir ksmnn da, Romallar'n refahl zamannda byle olmu
olduu anlalyor. Eski[91] diye anlan Cato, Cicero'nun anlatna gre, zel bir mlkn
ynetiminde, bata gelen, en krl iin, iyi otlak olduunu sylermi. yice otlak ikinci; kt otlak
nc itir, dermi. ift srmeyi, kazan ve fayda bakmndan t drdnc sraya sokarm.
Gerekte, eski talya'da, Roma dolaylarnda den topran ilenmesi, halka sk sk yaplan bedava
yahut ok ucuz zahire datmlar yznden pek baltalanm olsa gerektir. Bu zahire, fethedilen
illerden getiriliyordu. Bu illerden birou, Cumhuriyet'e vergi yerine mahsullerinin onda birini, belli
bir fiyata, batmann[92] aa yukar 6 peni'ye, vermek zorunda bulunuyorlard. Bu zahirenin ucuz
fiyatla halka datlm olmas, Latium'dan, yani eski Roma arazisinden Roma'ya getirilebilecek
zahirenin fiyatn ister istemez drp o lkede ekin ekilmesini tavsatmtr.
Balca mahsul zahire olan dzlk bir krda da, etraf gzelce evrilmi bir otlak, ou kez
yaknndaki bir ekin tarlasndan daha yksek rant salar. Bu, ekin ekmekte kullanlan hayvanlarn
beslenmesi iin elverilidir. Byle olunca, dorusu aranrsa, bunun yksek rant, pek yle mahsul
tutarndan deil de, ekilip biilmesine arac olduu ekin topraklar mahsulnn deeri ile denir.
Komu topraklarn etraf btnyle evrilecek olursa, rantn dmesi ihtimali vardr. skoya'da,
etraf evrilmi arazinin yksek rantnn, arazi evirmenin az oluundan ileri geldii anlalyor. Bu
azlk ortadan kalktktan sonra da bu yksek rantn srp gitmesi olaslk iindedir. Topraklar
evrelemenin faydas, otlaklarda, ekin arazisinden byktr. Hayvanlara bekilik etmek emeinden
tasarruf ettirmi olur. Srtmacn veya kpeinin tedirgin etmesi ihtimali olmaynca, bunlar daha
gzel otlar.
Fakat byle bir yresel faydann bulunmad yerde, ekin ya da halkn gnlk bitki yiyecei olan
baka her nesne yetimeye elverili arazinin rantnn ile krnn, otlan rant ile krn, tabii,
dzenlemesi gerekir.
Eit miktarda topran doal ayrdan daha ok hayvan besleyebilmesi iin bavurulan yapay ayr,
algam, havu, lahana ve baka arelerden yararlanmann, ilenmi bir lkede kasaplk et fiyatnn,
ekmee olan doal stnln biraz azaltmas beklenebilir. Nitekim de azaltt grlyor. Ekmek
fiyatna gre, kasaplk et fiyatnn, imdiki zamanlarda, hi deilse Londra piyasasnda, geen
yzyln bandakinden epeyce dk olduuna inanmak iin neden vardr.
Doktor Birch, Prens Henry'nin Yaam adl yaptnn ekinde, bu prensin okluk dedii kasaplk et
parasnn hesabn veriyor. Bu kitapta, bir srn 600 libre eken drt budunun, ona ortalama 9 lira
10 iline ya da buna yakn bir fiyata mal olduunu sylyor. Yani, sr etinin her 100 libresi 31 ilin
8 peniye gelirmi. Prens Henry, 1621 ylnn 6 Kasm'nda 19 yanda iken lmtr.
1764 Mart'nda, o zamanki yiyecek iecek fiyatnn pahallk nedenleri zerine bir parlamento
soruturmas yaplmt. O zaman, bu ile ilgili baka kantlar arasnda, Virginial bir tacir, 1763
Mart'nda, gemileri iin, 100 libresi 24 - 25 iline sr eti kumanyas aldna tanklk etmitir.
Kendisi bunu olaan fiyat saymaktadr. O pahallk ylnda ise ayn miktar ve cins kumanya iin 27
ilin vermitir. Bununla birlikte, 1764'teki bu yksek fiyat, Prens Henry'nin dedii allm fiyattan

4 ilin 8 peni ucuzdur. O uzun yolculuklar iin, dana etinin ancak en iyisinin salamura yaplmaya
elverili olduu da gzden karlmamaldr.
Prens Henry'nin verdii para, paralarn yle bylesi ile makbul bir arada olmak zere, gvdenin
tm arl zerinden hesaplanarak, libre bana 3 3/4 peni'yi buluyor. Bu hesap zerinden, nefis
paralarn, perakende 4 1/2 veya 5 peni'den aa satlmam olmas gerekir.
1764'teki Parlamento soruturmasnda, tanklar, en iyi dana etinin seme paralarnn, tketiciye
libresi 4 - 4 1/4 peni'ye geldiini sylemilerdir. Sradan paralarn fiyat ise, genel olarak, 7
farthing'den 2 1/2 - 2 3/4 peni'ye kadar imi. Bunlarn dediklerine gre, genel olarak bu, okluk, mart
aynda satlan ayn paralardan, yarm peni daha pahal imi. Ama bu yksek fiyat bile Prens Henry
zamannda allm perakende fiyat sayabilecek olduumuz fiyattan bir epeyce ucuzdur.
Geen yzyln ilk on iki yl iinde, Windsor pazarnda en iyi budayn ortalama fiyat, 9
Winchester kilelik eyrek ngiliz kantar bana, 1 lira 18 ilin, 3 1/6 peni idi.
Lakin, 1764'ten nceki 12 yl iinde, o yl da dahil, ayn pazarda, ayn lekte en iyi buday, 2 lira 1
ilin, 9 1/2 peni idi.
Demek, 1764 dahil olmak zere, ondan nceki 12 yl iinde, budayn geen yzyln ilk 12 ylnda
olduundan epey ucuz; kasaplk etin ise epey pahal olduu anlalyor.
Btn byk lkelerde, ekili topran ou ya insan yiyecei ya hayvan yemi yetitirilmekte
kullanlr. Bu arazinin rant ile kr, btn teki ekili topraklarn rantn ve krn dzene koyar.
Herhangi bir mahsul bunlardan az kazan getirecek olursa, toprak ok gemeden ekin tarlasna ya da
otlaa evrilir. Herhangi bir mahsul daha fazlasn getirirse, ekin veya otlak olan topraklarn bir
ksm, az zamanda o fazla kazan getiren mahsule evrilir.
Toprak kendilerine elverili klnabilmek iin daha yksek ilk slah masraf yahut daha byk yllk
tmar masraf isteyen rnlerden, gerekte, birinin, okluk, ekin veya ayrdan daha fazla rant;
tekinin ise, daha byk kr getirdii anlalyor. Bununla birlikte, bu stnln, bu stn masrafn,
akla sar bir faizi ya da karl olmaktan ileri gittii grlmez.
Bir erbetiotu bahesinde, yemi bahesinde, sebze bahesinde; gerek mal sahibinin rant, gerek
iftinin kr, genel olarak bir ekin ya da ayr tarlasndakinden oktur. Gelgelelim, yeri bu hale
getirmek daha ok masraf ister. Bundan dolay, arazi sahibine daha byk bir rant verilmesi gerekir.
Sonra buras daha dikkatli, daha hnerli bir ynetim ister. Bundan tr de iftiye daha fazla kr
verilmesi gerekir. Bir de, mahsul, hi deilse, erbetiotu bahesiyle sebze bahesinde daha nazldr.
Onun iin, bunun fiyat zaman zaman gerekleen btn kayplar karladktan baka, sigorta kr
gibi bir pay brakmaldr. Genel olarak dkn, her zaman iin de yle byle olan durumlar,
bahvanlarn yksek hnerinin, okluk, ar dl grmediine bizi inandrmaldr. Bahvanlarn i
aan sanatn baz zenginler elence olarak yaptndan, onunla kazan iin uraanlarn salayaca
fayda azdr. nk, en iyi mterileri olmas gereken kimseler, bahvanlarn en deerli mahsullerini
kendi kendilerine elde ederler.
Toprak sahibinin bu gibi slahlardan elde ettii faydann, hibir zaman, yaplmalar iin ilkin edilen
masraf karlamaya yetenden daha fazla olmad anlalyor. Eski tarmda, badan sonra, iyi
sulanan bir sebze bahesinin de iftliin en deerli mahsul yetitirir varsaylan ksm olduu
anlalyor. Ama tarm zerinde aa yukar iki bin yl nce yaz yazp eskilerce bu sanatn
pirlerinden saylan Demokritos, bir sebze bahesinin etrafn evirmenin akl kr olmad

dncesindedir. Onun sylediine gre, elde edilecek kazan, bir ta duvarn masrafn karlamaya
yetmezmi. Tula ise (gnete piirilmi kerpi demek istiyor sanyorum) yamurdan, kn bozuk
havalardan rr, durmadan onarlmak istermi. Demokritos'un bu dncesini bize ulatran
Columella, buna, hayr demiyor. Ama ok tutumlu bir yol olan, brtlen als ve dikenli fundadan
it ile duvar evirmeyi neriyor. Dediine gre, tecrbe ile o, bunun hem uzun mrl hem
geilemez bir it olduunu grmtr. Ama anlalan, bunu Democritos'un zamannda herkes
bilmiyormu. Palladius, daha nce Varro'nun salk vermi olduu, Columella'nn bu fikrini
benimsemitir. Bu eski toprak bayndrclarnn dnne gre, bir sebze bahesinin mahsul,
anlalan, olaanst ekim parasn ve sulama masrafn karmaya yetecek kadar olurmu. nk
byle gnee yakn lkelerde, imdi olduu gibi o zaman da, bahedeki her tavaya salabilmek zere,
el altnda ufak bir akarsu bulunmas uygun grlrm. Bugn Avrupa'nn ou yerinde, bir sebze
bahesinin etrafn Columella'nn salk verdiinden daha iyi evirmeye demeyecei
dnlmektedir. Byk Britanya ile baz baka kuzey lkelerinde gzel yemiler, bir duvar
olmakszn erdirilemez. Bundan dolay, bu gibi lkelerde, onsuz yetiemeyecek olan bu meyvelerin
fiyat, duvarn yapmna ve bakmna yetecek masraf karmaldr. ou kez, yemi duvar, sebze
bahesini de evreler. Bylece, sebze bahesi kendi mahsulnn masrafn pek koruyamayaca bir
duvardan yararlanm olur.
Anlalan, gerei gibi dikilip drt ba mamur hale gelen bir ban, iftliin en deerli paras
olduu, btn bac lkelerde, bugnk gibi, eski tarmda da kabul edilen dsturmu. Fakat,
Columella'dan rendiimize gre, eski talyan tarmclar arasnda yeni bir ba dikmenin faydal
olup olmad bir tartma konusu imi. Marifet isteyen her trl tarm iten seven bir kimse olarak,
o da badan yana yargda bulunuyor. Kazanla masraf karlatrarak, bunun pek faydal bir
bayndrma olduunu gstermeye alyor. Bununla birlikte, yeni giriimlerin kazanc ile masraf
arasnda bu gibi kyaslamalar, okluk, pek yanltcdr. Baka eylere oranla hele tarmda bsbtn
yledir. Bu ekilde ba dikmekten elde edilen kr, gerekte okluk onun dnd kadar olsa ortada
sorun kalmazd. Bu nokta, bugn, bac lkelerde hep stnde anlamaya varlamayan bir konudur. O
lkelerde tarm zerine yaz yazanlar, yani byk iftilii gerekten seven ve ondan yana bulunanlar,
genel olarak Columella gibi ba lehine yatkn gibidirler. Fransa'da, eski ba sahiplerinin, yeni ba
dikilmesini nlemek iin kayglanmalar, o yazarlarn dncesine rabet edildiini; tecrbesini
etmi olanlarn da, bugn o lkede, tarmn bu eidinin, bir baka eidinden krl olduuna iten
inandklarn gsterdii anlalyor. Bununla birlikte bu, bir yandan da bir baka dnceyi, yani,
imdi serbeste ba dikmei nleyen kanunlar olmazsa, bu yksek krn srp gitmeyecei
dncesini gsteriyor gibidir. 1731'de, ilin teftiiyle grevli zatn, gelip inceledikten sonra, topran
baka bir ekime elvermeyeceine ilikin olarak verdii belgeye dayanan zel kral izni olmakszn;
hem yeniden ba dikilmesini hem de ilenmesine iki yl iin ara verilmi eski balarn yenilenmesini
yasak eden bir kararname karttlar. Bu buyrultunun gerekesi, ekinle ayrn kt, arabn ise pek bol
oluu idi. Ama bu ar bolluk sahici olsa, hibir kararname olmakszn bu eit tarmn krlarn,
ekin ve ayr ile aralarnda bulunan doal orandan aaya indirmekle, yeni ba dikilmesini etkin
biimde nlerdi. Balarn oalmasndan ekin ktl oluyor iddiasna gelince; Fransa'nn hibir
yerinde ekin, bu mahsuln yetimesine elverili bulunan Bourgogne, Guyenne ve yukar Languedoc
gibi arap illerinde olduu kadar zenle yetitirilmez. Mahsulne pein bir pazar salamakla, tarmn
o eidinde kullanlan sr ile ii, teki tarm eidini de muhakkak gelitirmektedir. Pahasn
deyebileceklerin saysn azaltmak, ekin yetitirilmesini ilerletmek iin elbette en verimsiz bir
yoldur. Bu, sanayiyi krleterek tarm gelitirmek isteyen siyaseti andrr.
Bundan dolay, topran elverili klmak iin daha byk bir ilk slah masraf isteyen ya da daha
byk bir yllk ekim masrafn gerektiren rnlerin rant ve kr, okluk, ekin ve ayrnkinden pek

yksek olabilir; ama te yandan byle masrafl rnlerin rant ve kr, sz konusu olaanst
masraflar ancak ucu ucuna karladklar gibi, aslnda o sradan mahsullerin rant ve kr ile
ayarlanrlar.
Gerekte, falan mahsul iin elverili hale getirilebilecek olan toprak miktarnn, bazen etkin talebi
karlayamayacak kadar az olduu olur. Yetitirilip pazara getirilmesi iin gerekli rant ile cretlerin
ve krn tmn, doal oranlarna yahut bakaca ekili topraklarn ounda denen oranlara gre
demeye yetenden biraz daha fazlasn vermeyi kabul edenlere mahsuln hepsi devredilebilir. Btn
bayndrma ve ekim masraf ktktan sonra, bedelin artan ksm ile ekin ve ayrn buna benzer bedel
fazlas arasnda, bu takdirde hem yalnz bu takdirde, ounlukla hibir dzgn nispet olmayabilir; bu
ksm, o fazlay herhangi bir lde aabilir. Bu fazlann da ounu, tabii, arazi sahibinin rant yutar.
rnein, araptan elde edilen rant ve kr ile ekinden ve ayrdan elde edilenler arasnda allm
doal orann, srf, hemen her yerde, nne gelen hafif, akll yahut kumlu toprakta yetitirilip
keskinlii ile vcuda faydal olmasndan baka vlecek yeri bulunmayan, sra mal iyi arap karan
balarda olaca anlalmaldr. lkenin sradan topra, ancak bu gibi balarla rekabet haline
sokulabilir. nk zel nitelikte olanlarla rekabet ettirilemeyecei meydandadr.
Ba ubuu, toprak farkndan herhangi bir baka yemi aacna kyasla daha ok etkilenir. Baz
topraktan, ubuk, hibir tmarn ya da bakmn, bir bakasna eit klamayaca sanlan bir tat edinir.
Gerek ya da kuruntudan oluan bu eni, kimi kez yalnz birka bala snrl kalr. bazen kk bir
blgenin ou yerini, kimi zaman, byk bir ilin epeycesini kaplar. Bu gibi araplarn pazara
getirilen tm miktar, etkin talepten yahut allm kerteye veya sradan balarda denen kerteye
gre, oraya getirilmeleri iin gerekli rantn, krn ve cretlerin tmn demeye gnl olanlarn
talebinden daha az olur. Onun iin, bu miktarn topu birden, daha fazla para vermeye gnl olanlara
devredilebilir. Bu ise fiyat ister istemez sra mal arap fiyatnn stne karr. Bu arabn rabet
gr ve ktl, alclar arasndaki rekabeti az veya ok coturmasna gre fark, az ya da ok olur.
Fark ne olursa olsun, bunun ounu mlk sahibinin rant yutar. nk bu gibi balar, genel olarak,
tekilerin oundan daha zenle ilenmise de, arabn yksek fiyat dikkatle yaplan bu tmarn
sonucu olmayp sebebidir. Byle deerli bir mahsulde savsaklamadan ileri gelen kayp, en
zenmeyen kimseyi bile dikkat etmeye zorlayacak kadar byktr. Onun iin, bu yksek fiyatn kk
bir ksm, tmarna harcanan olaanst emein cretlerini ve emei harekete getiren olaanst
krlar demeye yeter.
Avrupa milletlerinin Bat Hint Adalar'ndaki eker smrgeleri, bu deerli balara kyas edilebilir.
Bunlarn tm rn, Avrupa'nn etkin talebinden azdr. Genelde, herhangi bir baka mahsulle elde
edilebilecek orana bal olarak, bu rn, hazrlanp pazara getirilmesi iin gerekli rantn, krn ve
cretlerin tmn demeye yetenden fazlasn vermeye gnl olanlara devredilebilir. Koinin'de en
gzel beyaz ekerin kentali, genel olarak 3 kurua satlr. Bizim paramzla 13 ilin, 6 peni kadar eder.
Bunu syleyen, o lkenin tarmn pek dikkatle gzden geirmi olan M.Poivre'dir.[93] Orada kental
denilen ey, 150 - 200 Paris libresi yahut ortalama olarak 175 Paris libresidir. Bu ise, ngiliz
tartsyla, bunun 112 libresinin fiyatn aa yukar 8 ngiliz ilinine indirir. Bu, smrgelerimizden
getirtilen esmer ekere ya da muskavada ekerine okluk verilen parann drtte biri; en iyi beyaz
ekere verilenin ise altda biri deildir. Koinin'deki ekili topraklarn ou, byk halk topluluunun
yiyecei olan zahire ile pirincin yetitirilmesinde kullanlr. Orada zahirenin, pirincin ve ekerin
fiyat, belki de doal oranda yani, ou ekili topraklardaki trl mahsullerde yer eden ve toprak
sahibiyle iftinin yapmaya alk olduklar ilk slah masraf ile yllk ekim masrafn, takdirine
olanak elverdiince, tam tamna karlayabildii orandadr. Lakin, eker smrgelerimizdeki eker

fiyat ile ne Avrupa ne Amerika'daki bir pirin ya da ekin tarlas mahsulnn fiyat arasnda byle bir
oran yoktur. ou zaman, bir eker iftisi, btn ekim masrafn rom ve melas ile karacan,
ekerinin kendisine safi kr kalacan umarm. Dorudur demiyorum, eer doru ise bu, bir ekin
iftisinin ekip bime masrafn sap ve samanla karlamas, hububatn safi kr olarak kendisine
kalmas gibi bir ey olur. Londra ile bakaca ticaret kentlerinde, ou kez, eker smrgelerimizde
bo arazi satn alan tacir ortaklklar grrz. ok uzak olmasna, bu lkelerde adaletin bozuk dzen
yrtlmesi dolaysyla ne gelir getirecei belli olmamasna karn, onlar, vekilleri ve simsarlar
eliyle bu topraklar krla ileyerek ekip bimeyi umarlar. Adalet ii daha yolunda yrtld iin
daha dzgn kazan beklenebilecei halde, skoya'nn, rlanda'nn ya da Kuzey Amerika'da zahire
yetien lkelerin en bereketli topraklarn kimsecikler ileyip ekmeye kalkmaz.
Virginia ile Maryland'de ttn ekimi daha krl olduu iin, zahire yetitirmeye ye tutulur.
Avrupa'nn ou yerlerinde ttn pekala ekilebilir. Ama Avrupa'nn hemen her yerinde ttn, esasl
bir vergi konusu olmutur. Bu bitkinin yetitirilebilecei iftliklerden birer birer vergi toplamann,
gmrkten girerken vergi almaktan g olaca sanlmtr. Bu yzden, Avrupa'nn ou yerinde
ttn ekimi pek anlamsz olarak yasak edilmi; bu da o ekime izin veren lkelere ister istemez bir tr
tekel salamtr. Bir takm rakipler araya girmekle birlikte, ttnn en byk miktarn Virginia ile
Maryland yetitirmekte olduuna gre, bu tekelin ou faydasn onlar paylamaktadr. Ancak, ttn
yetitirmenin eker gibi krl olmad anlalyor. yle ki, Byk Britanya'da oturan tacirlerin
sermayesiyle ilenip ekilen ttn iftlii duymadm bile. Ttn smrgelerimizin, ana yurttaki
bizlere, yle, eker adalarmzdan gelenler gibi, zengin ifti yollad pek olmaz. Bu smrgelerde
ttn ekiminin zahireye tercih edildiine baknca, Avrupa'nn ttne kar olan etkin talebi btnyle
karlanmyor gibi gelirse de, bu talep belki, eker talebinden iyi karlanmaktadr. Ttnn imdiki
fiyat, ekin topraklarnda okluk denen orana gre, hazrlanp pazara getirilmesi iin gerekli rantn,
cretin ve krn tmn demeye yetenden belki fazladr, ama ekerin bugnk fiyatndan pek o denli
fazla olmasa gerektir. Bylece, ttn iftliklerimiz de ttne kar, Fransa'nn eski ba sahiplerinin,
arabn fazla bol olmas yznden gsterdikleri rkeklii gstermilerdir. Meclis kararyla, ttn
ekimi, 16 ile 60 yalar arasndaki her zenci bana 1000 libre arlnda ttn verdii varsaylan
6000 bitkiyle kstlanmtr. Dediklerine gre, byle bir zenci, bu miktar ttnden baka, 4 acre
msrn stesinden gelebilirmi. Piyasaya fazla mal dolmasn nlemek iin de bolluk yllarnda bazen
zenci bana (Felemenkliler'in baharat iin yaptklar sylenen biimde) belli bir miktar ttn
yakarlarm. Dr. Douglas byle sylyor, ama[94] kendisinin yanl bilgi edinmi olmasndan
kukuluyum. Ttnn imdiki fiyatn tutabilmek iin bu gibi zorlu yntemler gerekiyorsa, ttn
ekiminde, ekine oranla olan stn fayda (bu stnlk hl varsa) belki uzun srmeyecektir.
te bylece, mahsul insan yiyecei olan ekili arazinin rant, ou teki ekili arazinin rantn
ayarlar. Hibir olaanst rn bundan azn getiremez. nk toprak derhal bir baka ekilde
kullanlmaya balar. Herhangi bir rn daha fazlasn getiriyorsa, bu, o rne elverili hale
konulabilen toprak miktarnn etkin talebi karlayamayacak kadar az olmasndandr.
Zahire, Avrupa'da dorudan doruya insan yiyecei hizmetini gren balca toprak rndr. Onun
iin, baz durumlar dnda, ekin arazisinin rant, Avrupa'daki btn teki arazinin rantn dzene
koyar. Britanya'nn, ne Fransa balarna, ne talya zeytinliklerine imrenmesine gerek yoktur.
Olaanst durumlar dnda, bunlarn deeri, zahire deeri ile ayarlanr. Zahire bakmndan
Britanya'nn bereketlilii, teki iki lkenin ikisinden de aa deildir.
Bir lkede, herkesin en beenilen gnlk bitki yiyecei, en adi toprakta ayn veya aa yukar ayn
tmar ile, en bereketli toprakta yetien zahireden daha fazla mahsul veren bir bitkiden kyor ise,

arazi sahibinin rant yahut iftinin emeini deyip allm krlaryla birlikte mal mevcudunu
yeniden yerine koyduktan sonra arazi sahibine arta kalacak yiyecek mutlaka ok daha fazla olacaktr.
O memlekette emein okluk geindii kerte ne olursa olsun, arta kalan bu byk fazlalk daima daha
ok emek besleyebilir. Bylelikle, toprak sahibinin ok emek satn almasn veya emein daha ou
zerinde egemen olmasn mmkn klar. Elindeki rantn gerek deeri, toprak sahibinin gerek
nfuzu ve yetkisi, yani bakalarnn emeinin kendisine salayabilecei yaam iin gerekli ve
elverili maddeler zerindeki hkm, elbette ok daha byk olur.
Bir pirin tarlas, en verimli ekin tarlasndan daha ok yiyecek yetitirir. Ylda her biri 30 ile 60 kile
aras iki rn, bir acre pirincin allm rn imi. Bundan dolay, ekimi daha ok emek istemekle
birlikte, btn o emein beslenmesine harcandktan sonra, geriye ok daha byk bir fazla kalr.
Onun iin, pirincin halka en beenilen gnlk bitki yiyecei olduu, renperlerin balca onunla
beslendii pirin lkelerinde bu daha byk fazlann, ekin lkelerindekinden daha byk bir pay,
toprak sahibine ait olmaldr. Baka Britanya smrgelerindeki gibi, ekenlerin hem ifti hem toprak
sahibi olduu, bundan tr krla rantn birbirine kart Carolina'da, tarlalarn ylda bir rn
vermesine ve Avrupa detleri ar bastndan, pirin herkesin en holand gnlk bitki yiyecei
olmamasna karn, pirin ziraatnn, ekin ekmekten daha kazanl olduu grlmtr.
yi bir pirin tarlas her mevsimde bataktr. Bir mevsimde, su ile rtl bir bataklk olur. Bu tarla,
ne ekine ne ayra ne baa ne de gerekten insana pek faydal herhangi bir baka bitki mahsulne
yarar. Bu maksatlara elverili topraklar ise pirince uygun gelmez. Onun iin, pirin lkelerinde bile
hibir zaman pirince ayrlmayacak baka ekili arazinin rantn, pirin tarlalarnn rant ayarlayamaz.
Bir patates tarlasnn yetitirdii yiyecek, miktarca bir pirin tarlasnda yetienden aa kalmaz; bir
buday tarlasnda yetienden ise ok daha fazladr. Bir acre topraktan alnan 12 bin kantar patates, 2
bin kantar budaydan daha byk bir rn deildir. Gerekte, bu iki bitkiden ayr ayr elde edilecek
gda yahut katksz besleyici madde, patatesin sulu tabiatndan tr bunlarn arlklarna tpatp
uygun deildir. Bununla beraber, pek ar bir varsaym ile bu kkn yar arlnn su olduunu
kabul etsek byle bir patates acre', yine, 6 bin kantar besleyici madde yetitirmi olur. Bu, buday
acre'nda yetienin katdr. Bir acre patates, bir acre budaydan daha az masrafla ekilir. nk
genel olarak, buday ekiminden nce yaplan nadas; patateste hi eksik olmayan apa ve teki
olaanst bakm ilerinden haydi haydi baskndr. Bu kk, kimi lkelerde pirinte olduu gibi,
ekilen topraklarda imdiki buday ve baka eit hububat kadar yer tutarak Avrupa'nn bir yannda
herkesin en sevilen gnlk bitki yiyecei haline gelse, ayn miktar ekili toprak ok daha fazla
kimsenin karnn doyurur. Irgatlar genel olarak patatesle karn doyurduklarndan, tarmda kullanlan
btn emek beslenip btn mal mevcudu yeniden yerine konduktan sonra, geride daha byk bir fazla
kalr. Bu fazlann da daha byk bir pay toprak sahibinin olur. Nfus oalr; rantlar, imdikinin ok
stne ykselir.
Patatese elverili olan toprak, hemen btn teki faydal sebzelere uygun gelir. Patates, imdi ekinin
kaplad kadar ekili toprak igal edecek olsa, ayn ekilde, ou teki ekili arazinin rantn ayarlar.
Bana dediklerine gre, Lancashire'n kimi yerlerinde, yulaf unundan yaplan ekmek, alan
kimseler iin, buday ekmeinden daha kuvvetli bir yiyecek saylrm. skoya'da da okluk ayn
inancn bulunduunu iitmiimdir. Ama bunun doru olduundan biraz kukuluyum. skoya'da yulaf
unu ile beslenen halk tabakas, genel olarak, ngiltere'de buday ekmeiyle beslenen ayn tabaka
kadar gl kuvvetli olmad gibi, onlar kadar gzel de deildir. Onlar kadar alamadktan baka,
yzlerinin grn onlar kadar salkl deildir. ki lkenin kibar halk arasnda ayn fark
olmadna gre, tecrbe, skoya'da halk tabakas yiyeceinin, insan vcuduna ngiltere'deki ayn

tabakadan komularnnki kadar elverili olmadn gsterse gerektir. Ama patates iin durum byle
deildir. Londra'daki tezkerecilerin, hamallarn, kmr tayanlarn, fuhu ile geinen bahtsz
kadnlarn, yani Britanya lkelerindeki belki en grbz adamlarla en dilber kadnlarn ou, genel
olarak, rlanda'da bu kk ile beslenen ayak takm arasndan karm. Besleyici nitelii ya da insan
bnyesine zellikle elverili oluu zerinde daha kesin bir tank bulunan bir baka besin yoktur.
Patatesi btn bir yl boyunca saklamak gtr. st ste iki yl ambarda tutmak ise olanakszdr.
rmeden satamamak korkusu, lkede ekmek gibi trl halk tabakalarnn balca bitki yiyecei
olmasna bu belli bal engeldir.

Ksm II

Kimi Zaman Rant Veren Kimi Zaman Vermeyen Toprak rn zerine

nsan yiyeceinin, toprak sahibine her zaman kesenkes bir miktar rant getiren biricik rn olduu
anlalyor. Baka rn eitleri, deiik artlara gre, bazen rant getirir bazen getirmez.
Yiyecekten sonra, insanolunun iki byk gereksinmesi giysi ile barnaktr.
lk ilenmemi halinde, toprak, besleyebildiinden daha ok kimseye giyecek ve barnacak gere
salar. Topran ilenmi durumunda ise bazen, bu maddelerle donatabildiinden daha ok kimsenin,
hi deilse istedikleri ve bedelini demeye hazr olduklar tarzda karnn doyurabilir. Onun iin,
birinci durumda, bu gerelerde hep ar bir bolluk vardr. Bu yzden, okluk, bunlarn deeri dk
olur veya hi deerleri olmaz. teki durumda ise her zaman iin bunlarda bir ktlk vardr; bu da,
ister istemez, onlarn deerini oaltr. Birinci halde bu gerelerin ou lzumsuz diye atlr.
Kullanlann fiyat ise yalnzca onu kullanlmaya elverili klma emeine ve masrafna eit saylr.
Bundan tr, toprak sahibine hibir rant salamaz. tekinde ise, gerelerin hepsinden yararlanlr;
ou zaman, ele geirilebileninden fazlas iin talep vardr. Bunlarn her paras iin, pazara
getirilmeleri masrafn karmaya yetenden fazlasn vermeye hazr bir kimse daima bulunur. Onun
iin, bunlarn fiyat, toprak sahibine her zaman bir miktar rant salayabilir.
Bycek hayvanlarn derileri ilk giyim gereleri idi. Bundan dolay, yiyecekleri balca bu
hayvanlarn eti olan, avc ve obanlardan oluma uluslarda her insan kendisine yiyecek bulmakla,
giyebileceinden daha ok giyecek maddesi salam olur. Yabanclarla alveri edilmese, bunlarn
ou deersiz eyler olarak atlr. lkelerini Avrupallar kefetmeden nce, Kuzey Amerika'nn avc
uluslarnda durum belki byle idi. imdi, fazla postlarn Avrupallar'la, battaniye, eski silah ve
konyak karl olarak dei ediyorlar. Bu da, o postlara biraz deer veriyor. Bilinen dnyann
bugnk ticaret durumunda, aralarnda toprak mlkiyeti kurulmu en barbar milletlerde, yle
sanyorum ki, bu eit bir daryla alveri vardr. Bunlar, lkelerinde kan; ne ilenebilen ne
tketilebilen btn giyecek gerelerine kar, kendilerinden daha zengin komularnda talep
buluyorlar. yle ki, bu gerelerin fiyat, o zengin komulara yollama maliyetinden daha yukarlara
frlyor. Bundan dolay, toprak sahibine biraz rant verebiliyor. skoya hayvanlarnn ou lkenin
dalarnda tketilirken, derilerinin ihrac ora ticaretinin en hatr saylr kalemini oluturuyor;
karlnda dei edildikleri nesne, yayla mlklerinin rantna hi yoktan bir ey katyordu. Eskiden
ana yurtta tketilmeyen ngiltere yn, o zamann daha zengin, daha alkan lkesi olan Flanders'de
bir pazar bulur; yn fiyat, yetitii arazinin rantna bir ey eklemi olurdu. O zamanki ngiltere'den
ve imdiki skoya yaylalarndan daha iyi ekilip biilmeyen, yabanclarla alverii olmayan
lkelerde giyecek gereleri besbelli yle bol olur ki, ou ise yaramaz diye atlr; mlk sahibine
herhangi bir rant getirebileni olmaz.
Barnma gereleri, her zaman giyecek gereleri kadar uzaklara gtrlemez; kolay kolay da d
ticaret mal olamaz. Bunlar, retildikleri lkede pek bol iseler, dnyann imdiki ticaret durumunda
bile ou kez toprak sahibi iin hibir deerleri olmaz. Londra dolaynda iyi bir ta oca, hatr
saylr bir rant verebilir. skoya ile Galya'nn birok yerinde ise byle bir ocak hi rant getirmez.
Kalabalk, iyi ilenmi bir lkede, yap kerestesi olacak aacn deeri byktr. Bunu yetitiren arazi
epeyce rant salar. Gelgelelim, Kuzey Amerika'nn birok yerlerinde, kocaman aalardan
birounu alp gtrecek bir kimseye mal sahibi nasl teekkr edeceini bilmez. skoya dalarnn
baz blgelerinde, yol ve su yolu ile ulatrma bulunmadndan, aacn pazara gnderilebilen ksm
kabuktan oluur. Tomruk yerde braklr ve rr. Barnma gereleri byle bol olunca,

kullanlanlarn deeri ie yarar hale getirilmeleri iin harcanan emekle masraf kadardr. Genel olarak
her kim istemek zahmetine katlanrsa, ona yararlanma izni veren arazi sahibine bunlar hibir rant
getirmez. Bununla birlikte, zengince milletlerin gsterdii talep bazen mal sahibinin bir rant almasn
mmkn klar. Londra sokaklarna kaldrm denmesi, skoya kylarndaki kimi yaln kayalarn
sahiplerine, evvelce hibir ey alamadklar yerden rant edinme olanan vermitir. Norve ile Baltk
kylarndaki ormanlar, yurtlarnda bulamayacaklar bir pazara, Byk Britanya'nn birok yerinde
kavumakta; bylelikle, sahiplerine bir miktar rant salamaktadr.
lkeler, rnlerinin giydirip barndrabilecei deil, besleyebilecei ahali orannda kalabalktr.
Yiyecek oldu mu, lzumlu giyecekle barnaca bulmak kolaydr. Ama bunlar olduu halde, ou kez
yiyecek bulmakta glk ekilebilir. Britanya lkelerinin bile kimi yerlerinde, ev ad verilen ey, bir
adamn bir gnlk emei ile kurulabilir. En basit trden giyecei, yani hayvan derilerini kullanlmak
zere terbiye edip hazrlamak bundan daha ok emek ister. Yine de, yle pek fazlasna gerek yoktur.
Vahi, barbar milletlerde, btn bir yln emeinin yzde biri veya bundan biraz fazlas, halkn
ouna, donanabileceklerince giyecekle barnaca salamaya yeter. ou kez, geri kalan doksan
dokuzun tm, bunlarn yiyeceini salamaya zar zor yeter.
Ama topran ilenip ekilmesiyle, bir ailenin emei, iki ailenin yiyeceini salayabilir. Topluluun
yarsnn emei, tmnn yiyeceini salamaya yetiir. Bylece topluluun teki yars yahut hi
deilse bunlardan ou, baka eyleri salamakta ya da insanolunun teki gereksinmeleriyle
heveslerini gidermekte altrlabilir. Giyecek, barnak, ev eyas, takm taklavat denilen eyler, bu
gereksinmelerle heveslerin ounun yneldii belli bal hedeflerdir. Zengin adam, fakir
komusundan fazla yiyecek yoaltmaz. Yedii nitelik bakmndan pek baka olabilir; o yemei seip
hazrlamak, daha ok emek ve sanat isteyebilir. Ama miktarca, hemen hemen birdir. Gelgelelim;
birinin koskoca kona, byk elbise dolab ile tekinin ahra benzeyen evini, birka prtsn
kyaslaynz. Bunlarn giyecei, barna, ev demeleri arasndaki miktar bakmndan farkn da
nitelik fark kadar byk olduu gze arpar. Yiyecee kar olan istek, herkeste insan midesinin dar
hacmi ile snrlanmtr. Fakat, yap, giyim kuam, takm taklavat, ev demelerindeki rahatlklarla
ssler iin olan istein ucu buca, snr yok gibidir. Bundan dolay, yoaltabileceklerinden daha ok
yiyecek zerinde egemen bulunanlar, bunun fazlasn yahut ayn ey demek olan bedelini, bu teki
eit haz veren nesnelerle dei etmei her zaman iin isterler. Snrl istei karlamaya dnk
olandan daha fazlas, giderilmesi mmkn olmayp tamamyla ucu buca yok gibi gzken bu
isteklerin yerine getirilmesine ayrlr. Yoksullar, yiyecek bulacaz, diye zenginlerin bu heveslerini
gidermek iin lala paalk etmek zere didinir; bunu daha kesin olarak elde edebilmek iin ilerini
ucuzlatp mkemmelletirmek zere birbirleriyle yarrlar. i says, artan yiyecek miktaryla yahut
topraklarn artan ilenmesi ve ekilip biilmesiyle oalr. almalarnn ierii en ileri iblmne
elverili olduundan, ileyebildikleri maddeler miktar, kendi saylarndan ok daha byk oranda
artar. Giyim kuamda, takm taklavatta yahut ev demekte insan icadnn faydal biimde ya da ss
olarak kullanlabilecei her trl maddeye, yer altndaki fosillere veya madenlere, deerli metallere
ve deerli talara kar talep bylece ortaya kar.
Bu tarzda, yiyecek, rantn asl kayna olduu gibi, toprak mahsulnn sonradan rant getiren her
baka ksm da, deerinin o parasn, emek glerinin topran bayndrlmas ve ekilmesi suretiyle
yiyecek yetitirmekteki gelimesinden alr.
Bununla birlikte, toprak rnleri iinde sonradan rant salayan bu teki ksmlar, bu hakk her
zaman iin getiremez. lenmi, ekilip biilmi lkelerde bile, bu rnlere kar olan talep, pazara
iletilmeleri iin kullanlmas gereken emein bedelini deyip allm krlar ile birlikte mal

mevcudunu yerine koymaya yetenden fazla bir fiyat getirmeye her zaman elvermez. Talebin byle
olup olmamas, trl artlara baldr.
rnein, bir kmr madeninin rant salayp salamamas, biraz verimliliine, biraz bulunduu
yere baldr.
Herhangi eit bir madenden u kadar emekle karlabilecek cevher miktar, ayn emekle, ayn
cinsten baka madenlerin oundan karlabilecek cevherden fazla ya da eksik olmasna gre, o
madenin verimli yahut ksr olduu sylenebilir.
Yeri elverili olan kimi kmr madenleri, verimsizliinden tr iletilemez. karlan rn,
masraf karlamaz. Bu madenler ne kr getirir ne de rant.
Kimi madenler de vardr; bunlarn rn altrlmalar iin gerekli emein bedelini demeye ve
mal mevcudunu allm krlaryla birlikte yeniden yerine koymaya ancak yetiir. Bunlar,
giriimciye biraz kr getirirse de mlk sahibine rant salamaz. Ocaklar, olsa olsa, arazi sahibi krla
iletebilir. in giriimcisi olduu iin, oraya harcanan sermayenin allm krn, kendisi elde etmi
olur. skoya'daki kmr madenlerinin birou bu tarzda iletilir. Baka trl iletilebilmelerine de
olanak yoktur. Ocaklarn sahibi bir miktar rant almadan, kimsenin onlar iletmesine izin vermez.
Kimse de, bunu verebilecek durumda olamaz.
Ayn lkede olan, yeterince verimli baka kmr madenleri, bulunduklar yerden tr
iletilemezler. Ocaktan, alma masrafn koruyacak kadar cevher, allm ve allm olandan da
az bir emekle karlabilir. Gelgelelim, seyrek nfuslu olan, iyi yollar ya da su ile ulam
bulunmayan, denizden uzak bir lkede, bu kan miktar satlamaz.
Maden kmr odun kadar hoa giden bir yakacak deildir. Odun kadar sala uygun olmadn
da sylerler. Onun iin, tketildii yerde, maden kmrnn masraf, genel olarak odununkine gre
biraz dk olmaldr.
Sonra, odun fiyat, hayvan fiyatn andrr biimde ve tpk ayn nedenle, tarm durumuna gre
deiir. lk ilenmemi halinde, her lkenin ou blgesi ormanla rtldr. O srada, orman, mal
sahibi iin hi deeri olmayan bir ba belasdr. Kesecek olana onu gle oynaya verir. Ormanlar,
biraz renperliin gelimesiyle alr biraz da hayvanlarn oalmas yznden ykma urar.
Hayvanlar, hep insan almasyla elde edilen zahire ile bir oranda artmamakla birlikte, ne de olsa,
insanlarn zeni ve esirgemesiyle oalrlar. Darlk mevsiminde hayvanlar besleyecek eyi,
insanolu, bolluk zamannda depo eder; btn yl boyunca, ilenmemi doann verdiinden ok
yiyecei hayvanlara salar; dmanlarn yok edip ortadan kaldrarak, doann btn verdiinden
hayvanlarn diledikleri gibi yararlanmalarn gven altna alr. Saysz hayvan srleri, yaylmak
zere ormanlar arasna brakld m, yal aalar, yok etmezlerse de, krpelerinin filizlenmesine
engel olurlar. Byle byle, birka yzyl iinde btn orman harap olur. O zaman, kt oluu, odunun
fiyatn ykseltir. Adamakll bir rant salar; mal sahibi bazen en iyi arazisini kerestelik aa
yetitirmekten daha faydal ekilde kullanamayacan grr. Krn bykl, okluk, kazancn
gecikir oluunu telafi eder. Aa dikmekteki krn, ekindeki, ayrdaki kadar olduu Byk
Britanya'nn birok yerinde, imdi durumun aa yukar byle olduu anlalyor. Toprak sahibinin
dikmekten elde ettii fayda, hi deilse enikonu bir zaman iin, hibir yerde bunun verebilecei
ranttan daha ok olamaz. Topra iyice ilenmi, denizden uzak bir lkede ise, okluk, bu ranttan pek
aa olamaz. Gzelce gelimi bir lkenin deniz kysnda, maden kmr, yakacak iini gerekten
elverili ekilde grebilse, yapda kullanlacak tomruu yurtta yetitirmektense topra daha az
ilenmi yabanc lkelerden getirmek bazen daha ucuz olabilir. u son birka yl iinde yaplm olan

yeni Edinburgh kentinde, sko kerestesi olarak belki bir tek omak yoktur.
Odun fiyat her ne olursa olsun, maden kmrnn fiyat, maden kmr atei ile odun ateinin
masraf bir olacak ekilde ise, o yerde ve o artlar iinde, maden kmr fiyatnn mmkn olan en
yksek kertesinde bulunduuna inanabiliriz. Anlalan, ngiltere'nin denizden ieride bulunan
taraflarnda, zellikle Oxfordshire'da durum byledir. Orada, halk tabakasnn ocaklarnda bile,
maden kmr ile odunu birbirine kartrmak adettir. Onun iin, bu iki eit yakacak arasndaki fark
pek byk olamaz.
Kmrc lkelerin her yannda, maden kmr bu en yksek fiyattan aadr. yle olmasa, kara
veya su yolu ile uzun bir ulatrmann masrafna dayanamaz. Az satlabilir. Kmrclerle, ocak
sahipleri, kk bir miktar en yksek fiyata satmaktansa byk bir miktar en aa fiyatn olduka
yukarsna satmay daha karlarna uygun bulurlar. Sonra, en verimli kmr oca btn teki
komu madenlerin fiyatna dzen verir. Komularndan biraz daha aa fiyata satmakla, mal
sahibiyle giriimciden, birincisi daha fazla rant alabileceini, teki ise daha ok kr edeceini grr.
Komular pek buna katlanamadklar, bu onlarn gerek rantlarn gerek krlarn daima azaltt,
bazen bsbtn ortadan kaldrd halde, ok gemeden, ayn fiyata satmak zorunda kalrlar. Kimi
iletmeler btn btn yzst braklr. tekiler ise hi rant veremez; yalnz sahiplerince iletilebilir.
Btn teki mallarda olduu gibi, kmrn de epeyce bir zaman satlabilecei en dk fiyat,
pazara iletilmesinde kullanlan mal mevcudunu allm krlar ile birlikte yeniden yerine koymaya
tam olarak yeten fiyattr. Mal sahibinin rant alamad, ya kendisinin altrmas ya olduu gibi
brakmas gereken bir kmr madeninde, kmr fiyat genel olarak aa yukar bu fiyat olmaldr.
Maden kmrnn bunu salayabildii yerde bile rantn, kmr fiyatnda genellikle topran ou
teki ilenmemi rnnde olduundan daha az pay vardr. Yerin stndeki bir mlkn rant, okluk,
katk[95] rnn te biri olduu farz edilen bir miktar bulur. Genel olarak bu miktar kesindir;
rnn zaman zaman urad deiikliklere bal olmayan bir ranttr. Kmr ocaklarnda, kark
rnn bete biri pek byk bir ranttr. Onda bir, alldk ranttr; kesin olduu da olmaz; rnn
zaman zaman urad deiikliklere bal kalr. Bu deiiklikler ylesine byktr ki, 30 yllk gelir
tutar ile satn alnmasnn, bir arazi mlk iin lml fiyat sayld bir lkede, 10 yllk gelir tutarna
satn alnmas, bir kmr oca mlk iin iyi bir fiyat saylmaktadr.
Bir kmr ocann, sahibi iin olan deeri, okluk, bulunduu yere olduu kadar verimliliine de
dayanr. Metal madeninin deeri ise, verimlilie daha ok, bulunduu yere daha az baldr. Kaba
metaller, hele deerli metaller filizden ayrld m yle deerlenir ki, genel olarak, pek uzun biri kara
ve en uzak bir deniz ulam masrafna katlanabilirler. Bunlarn piyasas, madene komu lkeler
iinde skp kalmayp btn dnyaya dal budak salar. Japonya bakr, Avrupa ticaretinde yeri olan
bir nesnedir. spanya demiri, ili ile Peru'da alnp satlr. Peru'nun gm, Avrupa'ya sokulmakla
kalmayp Avrupa'dan in'e gider.
Maden kmrnn Westmoreland veya Shropshire'daki fiyatnn, Newcastle'deki fiyat zerine etkisi
az olur. Lionnois'daki fiyatn ise hi etkisi olmaz. Byle uzak kmr ocaklarnn retimleri hibir
zaman birbirleriyle rakip duruma gelemez. Ama ok uzaklardaki metal madenlerinin retimleri,
okluk, birbirleriyle rekabet edebilir, gerekte de okluk ederler. Bundan dolay, dnyann en verimli
madenlerindeki kaba metallerin, hele deerli metallerin fiyat, ister istemez, az ok btn tekilerin
fiyatn etkilemek gerekir. Japon bakr fiyatnn, Avrupa madenlerindeki bakr fiyat zerinde az ok
etkisi olmak gerektir. Peru'daki gmn fiyat yahut bunun orada satn alaca emek veya baka mal
miktar, gmn gerek Avrupa gerek in madenlerindeki fiyatn az ok etkilemek gerektir. Peru

madenlerinin kefinden sonra, Avrupa'daki gm madenlerinden ou yzst braklmtr. Gm

deeri yle dmtr ki, artk bu madenlerin rn, iletilmeleri masrafn kurtarmayacak yahut o
ite tketilen yiyecei, giyecei, barna ve teki gerekli maddeleri, bir krla birlikte yeniden yerine
koyamayacak hale gelmitir. Potosi'deki madenlerin kefinden sonra, Cuba'nn, St. Domngo'nun,
hatta Peru'nun eski madenlerinde durum byle olmutur.
Onun iin, her madende her metalin fiyat bir dereceye kadar dnyann o srada iletilmekte olan ve
verimli madeninin fiyat ile ayarlandndan, madenlerin ou, iletme masraflarn ucu ucuna
karr; mal sahibine pek yksek rant ilettikleri hemen hemen olmaz. te bylece, rantn, ou
madenlerde kaba metal fiyatnda az, deerlilerin fiyatnda ise daha az pay olduu anlalyor. Her
ikisinin daha byk payn emek ile kr oluturur.
Kalay madenlerinin yardmc muhafz rahip Bay Borlace'in sylediine gre, dnyada bilinen
ocaklarn en verimlisi olan Cornwall kalay madenlerinde, katk rnn altda biri, madenin rant
saylabilir. Bu zat, baz madenlerin daha ok getirdiini, bir takmnn ise o kadar getirmediini
sylyor. skoya'daki birok pek verimli kurun madenlerinin de rant, katk rnn altda biridir.
Frezier ile Ulloa'nn sylediklerine gre Peru gm madenlerinde mal sahibi, ou kez, oca
iletenden bakaca bedel almaz; yalnz, cevheri kendi deirmeninde krdrtp dpedz krdrma yahut
tme creti vermesini ister. Gerekte, 1736'ya dek spanya Kral'nn ald vergi, kanunlu ayardaki
gmn bete birini buluyordu. Bu miktar, dnyada bilinen ocaklarn en zengini olan Peru gm
madenlerinin ounun o zamana dein gerek rant saylm olabilir. Vergi olmasa, bu bete bir, tabii
mal sahibine kalrd. Bu verginin altndan kalklamad iin iletilemeyen birok maden de
iletilirdi. Cornwall Dkas'nn kalaydan ald verginin, deerin %5'ini veya yirmide birini getii
sanlyor. Oran ne olursa olsun, kalaydan resim alnmasa, bu da tabii maden sahibine kalr. Ama
yirmide biri altda bire ekleyecek olursanz, Cornwall kalay madenlerinin ortalama rantnn tmnn,
Peru gm madenlerinin ortalama rantnn tmne, 13 ve 12 orannda olduunu greceksiniz.
Gelgelelim, Peru gm madenleri imdi bu dk rant bile deyemiyor; gm zerindeki vergi
ise, 1736'da, bete birden onda bire indirilmitir. Sonra, gm zerindeki bu vergi bile kalay
zerindeki yirmide bire kyasla insann iine kaaklk iin daha ok fit sokar. Deerli maln
kaakl, hacimlisinden ok kolay olmaldr. Nitekim, spanya Kral'nn vergisi hi dzgn
denmiyor; Cornwall Dukas'nnki ise ok iyi deniyormu. Onun iin, rantn, dnyann en verimli
gm madenlerindeki gm fiyatndan ok, en verimli kalay madenlerindeki kalay fiyatnn byk
bir parasn oluturmas ihtimal iindedir. Bu eitli madenlerin iletilmesinde kullanlan mal
mevcudu, allm krlaryla birlikte yeniden yerine konduktan sonra mal sahibine geriye kalan;
anlalan kaba metallerde, deerli metallerinkine kyasla daha fazladr.
Peru'da gm madeni iletenlerin kr da, okluk, pek fazla deildir. Ayn ok saygdeer, bilgili
yazarlardan rendiimize gre, Peru'da yeni bir maden iletmeyi zerine alan kimseye, iflas edip
sfr tketmesi alnna yazlm bir adam gz ile baklr. Bu yzden, herkes ylesinden kaar ve
saknr. Anlalan, orada madencilik, buradaki gibi, ikramiyelerin bolar karlamad bir piyango
saylr. Ama kimi ikramiyelerin bykl, birok servenciyi, servetlerini byle sonu gelmeyen
tasarmlar uruna sokaa atmaya itahlandrr.
Bununla birlikte, hkmdar, gelirinin nemli bir ksmn gm madenleri rnnden elde
ettiinden, Peru'da kanun yeni madenler bulunup iletilmesi iin her trl teviki gstermektedir. Her
kim yeni bir maden kefederse, damarn bulunduunu sand yne doru, boylu boyunca 246 ayak,
enine de, bunun yars kadarn lp kendi hesabna ayrmaya hak kazanr. Madenin o paras onun
olur; toprak sahibine, hibir karlk vermeksizin bunu iletebilir.

Cornwall Dkas'nn kar, o eski dukalkta da aa yukar ayn trden bir dzenleme domasna
sebep olmutur. Sahipsiz, etraf evrilmemi topraklarda bir kalay madeni bulan kimse, falan yere
dek bunun snrlarn izebilir. Buna, bir madeni hudutlamak denir. Snr izen, madenin gerek
sahibi olur. Onu kendisi de iletebilir; arazi sahibinin rzas olmakszn bir bakasna da kiralayabilir.
Yalnz, mlk sahibine, madeni iletince, ufack bir tutar vermek gerektir. Her iki dzenlemede de
kutsal zel mlkiyet haklar, szde kalan kamu geliri yararna feda edilmitir.
Peru'da, yeni altn madenlerinin kefedilip iletilmesi ayn teviki grmektedir. Kraln altn
zerinde ald vergi, kanunlu ayardaki metalin yirmide birinden oluur. Bir zamanlar, gmte
olduu gibi bete bir; daha sonra onda bir imi. Gelgelelim, iletmenin bu iki vergiden dk olann
bile kaldramayaca grlmtr. Bununla birlikte, ayn yazarlar Frezier ile Ulloa gmten
zengin olmu adama pek rastlanmadn; altndan zengin olann ise hi grlmediini sylyorlar.
ili ile Peru'daki altn madenlerinin ounda denen rantn, topu topu bu yirmide bir olduu
anlalyor. Sonra, altn zerinde gmten ok kaaklk olmas ihtimali vardr. nk hem
hacmine gre bu metalin deeri yksektir hem doa onu pek bir baka trl karr. Halis ekilde pek
rastlanlmayp ou teki metaller gibi, gm de genel olarak baka bir cisimle karktr. Onu,
masrafn kurtaracak miktarlarda ayrabilmek, pek zahmetli, pek usandrc ilemlere bavurmadan
olamaz. Bu ilem, ancak bu ama iin kurulmu iliklerde yaplabilir. Bundan tr de, kral
memurlarnn teftiine ak bulunur. Altn ise, hemen hep halis olarak bulunur. Kimi zaman, biraz
hrmetlice paralar halinde olur. Ufak ufak, hemen hemen ayrt edilemeyecek paralar halinde, kum,
toprak ve baka cisimlerle kark iken bile, azck cvas olan bir kimsenin, rasgele, gizli bir evde
yapabilecei pek ksa, pek basit bir ilem ile altn bunlardan ayklanabilir. Onun iin, kraln gmten
ald vergi dzgn denmiyorsa, altndan aldnn hi iyi denmemesi beklenir. Rantn ise, altn
fiyatnda, gm fiyatndakine kyasla daha az bir ksm oluturmas gerekir.
Deerli metallerin satlabilecei en dk fiyat yahut epey bir sre karlnda dei
edilebilecekleri teki mallarn en ufak miktar, btn baka mallarn en dk allm fiyatn
belirleyen ayn esaslara gre dzenlenir. Allm olarak kullanlmas gereken mal mevcudu, yani
bunlar madenden pazara iletmek iin okluk tketilmesi gerekli yiyecek, giyecek ve barnak bu fiyat
belirler. Fiyatn, hi deilse allm krlar ile birlikte o mal mevcudunu yeniden yerine koymaya
elvermesi gerekir.
Ama bunlarn en yksek fiyatnn, baka hibir eyle deil, muhakkak bu metallerin kendi kt veya
bol olular ile karar bulduu anlalyor. Bu fiyat, hibir ktln daha yukar frlatamad maden
kmr fiyatn, odun fiyatnn tayin etmesi eklinde herhangi bir baka maln fiyatyla belirlenmez.
Altn ktln belirli bir derece artracak olursanz, en kk altn paras bir elmastan daha fazla
deerlenip baka mallarn daha ou ile dei edilebilir.
Bu metallere kar talep, biraz faydal olularndan biraz da gzelliklerinden ileri gelir. Demir bir
yana braklacak olursa, bunlar belki herhangi baka bir metalden daha faydaldr. Paslanp
kirlenmeleri ihtimali az olduundan, daha kolay temiz tutulabilirler. Sofra veya mutfak takmlar
bunlardan yapld m, okluk ondan tr daha yze gler. Gm bir gm; kurun, bakr veya
kalay gmden daha temiz durur. Ayn nitelik dolaysyla altn bir gm, gm bir gmden
iyidir. Yine de, balca erdemleri, bunlar giyim kuam ve deme ss olmaya zellikle elverili
klan, gzelliklerinden gelir. Hibir boya veya renk, altn yaldzda bulunan grkemi veremez.
Gzellikten ileri gelen stnlklerini, kt olular ok artrr. ou zenginlerin, zenginlikten aldklar

balca zevk, servetin nlerinde geit resmi yapmasndan oluur. Kalantorluun, kendilerinden
bakasnda bulunamayacak ayrt edici alametleri avular iinde belirdii zaman, bu haz, onlarca son
kertesine erimi demektir. Onlara gre, u veya bu lde faydal yahut gzel bir nesnenin deeri,
ktl ile ya da o eyin epeycesini toplamak iin gerekli olan fazla emekle pek oalr. Bu emein
bedelini deyebilmek ise yalnz onlarn harcdr. Onlar, bu gibi nesneleri ok daha gzel ve faydal
fakat daha herkesin harc olan eylerden pahalya almaya isteklidirler.
Bu yararlk, gzellik ve azlk nitelikleri, bu metallerin yksek fiyatnn yahut her yerde dei
edilebilecekleri byk miktardaki baka mallarn ana temelidir. Bu deerlilik, metallerin para olarak
kullanlmalarndan daha nce gelmi olup ona bal deildir. Metalleri bu kullana elverili klan, bu
vasftr. Ama bu kullan, yeni bir talep dourup, bir baka ekilde yararlanlabilecek miktar
azaltmakla, sonradan, onlarn deerini tutmaya veya artrmaya yardm etmi olabilir.
Deerli talara kar talep, srf gzelliklerinden ileri gelir. Bunlar, ss olmaktan baka bir ie
yaramazlar. Gzelliklerinin deeri ise kt olular yahut ocaktan karlmalarnn g ve masrafl
bulunmas dolaysyla ok artar. Bylece, ou hallerde, cret ve kr, bu talarn yksek fiyatnn
hemen tmn oluturur. Rantn buradaki pay pek ufaktr. ou kez hi yoktur. Bu madenlerin ancak
pek verimli olanlar hatr saylacak kadar rant salayabilir. Kuyumcu Tavernier; Golconda ile
Visiapour'daki elmas madenlerini gezdii zaman, ona, madenler kendi yararna iletilen o lke
hkmdarnn, ocaklarn en byk, en gzel ta karanlar dnda hepsinin kapatlmasn emretmi
olduunu sylemilerdir. tekilerin, sahibince, iletilmeye deer grlmedikleri anlalyor.
Gerek deerli metallerin gerek deerli talarn fiyat btn dnyada en verimli madendeki fiyatlara
gre dzenlendiinden; iki madenden birinin sahibine salayabilecei rant, ocan mutlak verimlilii
kadar deil, izafi denilebilecek olan verimlilii, yani, ayn trden madenler karsndaki stnl
oranndadr. Potosi'dekiler, Avrupa'dakilerden ne derece stnse, Potosi'dekilerden ylesine stn
yeni madenler kefedilecek olsa, gm deeri, Potosi ocaklarn bile iletmeye demez hale
getirecek kadar alalabilir. spanyol Bat Hint Adalar'nn kefinden nce Avrupa'daki en verimli
madenler, sahiplerine imdi Peru'daki en zengin madenler kadar rant salam olabilir. Gm
miktar ok daha az olmakla birlikte, baka mallarn ayn miktaryla dei edilmi; maden sahibinin
pay, eit miktarda emek veya mal satn almas yahut buna egemen olmas imkann kendisine vermi
olabilir. Gerek rnn gerek rantn tutar, yani hem halka hem maden sahibine getirdikleri gerek
gelir, ayn olmu olabilir.
En bereketli deerli metal veya deerli ta madenleri, dnya zenginliine pek az ey katabilir.
Balca deeri ktlndan ileri gelen bir rn, bollamakla kesenkes deerden der. Bir tabak
takm, daha baka anlamsz giyim kuam ve deme ssleri daha az emekle yahut daha az malla satn
alnabilir. Bu bolluktan edinilecek biricik fayda bundan ibaret kalr.
Yer st mlklerde, durum baka trldr. Bunlarn gerek rn gerek rant deeri; izafi verimliliin
deil, mutlak verimliliin oranndadr. Falan miktar yiyecek, giyecek ve barnacak karan toprak,
her zaman iin falan sayda kimseyi besleyip giydirir ve barndrr. Kendisine den pay her ne ise,
bu kimselerin emei zerinde ve bu emein kendisine salayaca mallar zerinde, toprak sahibinin,
her zaman iin o oranda hkm bulunur. En orak topraklarn deeri, yaknlarnda en verimli
topraklarn bulunmasyla alalmaz. Tersine, genel olarak artar. Verimli topraklarn besledii byk
sayda halk, orak topran ou rnlerine, kendi rnnn geindirebildii kimseler arasnda
hibir zaman bulamayaca bir pazar salar.
Topran yiyecek yetitirmekteki bereketini artran ey, yalnz bu slahn yapld topraklarn

deerini artrmakla kalmayp mahsulleri iin yeni bir talep yaratmakla, daha birok baka topraklarn
kymetini artrmaya yardm eder. Topran bayndrlmas sayesinde, ou kimselerde
tketebileceklerinden daha fazla olan yiyecek bolluu; hem deerli metallerle deerli talara hem de
giyim kuam, barnacak, deme ve takm taklavat gibi rahatlk salayan yahut ss hizmeti gren
btn teki eyaya kar olan talebin ana nedenidir. Yiyecek, dnya zenginliklerinin balcasn
oluturduu gibi, daha nice zenginlik eitlerine deerlerinin balcasn veren de yiyecek
bolluudur. spanyallar tarafndan ilk kefedildikleri srada, Kba ile St. Domingo'nun yoksul
ahalisi, salarna, giysilerinin tesine berisine, ss olarak minimini altn paralar takarlarm.
Onlara, bizim basbaya akl talarnn biraz gzellerine verdiimiz kadar kymet verdikleri, ancak
toplama zahmetine deer bulduklar, isteyene vermemezlik edemeyecek kadar deerli saymadklar
anlalyor. Onlar yle pek deerli bir armaan sunuyormu gibi grnmeden, ilk ricada, yeni
konuklarna ikram ediyorlard. spanyallar'n, bunlar ele geireceiz, diye deli olduklarna bakp,
aakalyorlard. Herhangi bir yerde, kendilerinde hep kt olan yiyecein birok kimsede bylesine
fazla olduu bir lkenin bulunabilmesini, bunlarn, o prl prl cici bicilerin azcna karlk, btn
bir aileyi yllarca besleyecek yiyecek vermelerini akllar almyordu. Bu onlara anlatlabilseydi,
spanyallar'n agzll karsnda azlar ak kalmayacakt.

Ksm III

Her Zaman Rant Salayan rn Tr le Bazen Rant Getiren, bazen Getirmeyen rn Deerleri
Arasndaki Oran Deiiklikleri zerine
Bayndrln, ekip bimenin artmas zerine yiyecein bollamas, toprak rnnn, yiyecek
dndaki yararlanlabilir ya da ss diye kullanlabilir ksmlarna kar talebi kesenkes artrr. u
halde, bayndrlk yolundaki btn ilerleyite, bu iki ayr eit rnn kyaslamal deerinde, yalnz
bir tek deiiklik olmas beklenebilir. Kh rant salayp kh salamayann deeri, her zaman rant
getiren rne oranla boyuna ykselmelidir. Sanatla endstri ilerledike giyinme ve barnma
gerelerinin, yer altndaki faydal fosillerin, deerli metallerle deerli talarn gitgide daha istenip
aranmas, gitgide daha ok yiyecekle dei edilmesi baka deyile, gitgide pahallamas gerekir.
Nitekim, ok zaman, bu eylerin ou iin hal byle olmutur. Olaanst rastlantlar baz hallerde,
bunlardan kimisinin arzn[96] talepten daha byk oranda artrmasa, hepsinin durumu her zaman iin
bu olurdu.
rnein, bir malta ta ocann deeri, komu krlarn gitgide ilenip nfusla dolmasyla mutlaka
artacaktr. Hele bu, o yredeki tek ocak ise. Ama bir gm madeni deerinin, bin millik bir evre
iinde bir baka ocak olmasa bile bulunduu lkenin gelimesiyle artaca kesin deildir. Bir malta
ta ocandan kan rne ilikin pazarn bu ocan evresinden birka mil teye uzand pek
olmaz. Talep de, genel olarak, o kk blgenin ilenip nfusla dolmas orannda olmaldr. Bir
gm madeni rnnn pazar ise dnyann insanlarca bilinen her yann kaplayabilir. Demek, dnya
genel olarak bayndrlk ve nfus bakmndan gelimekte deilse, gme kar talep, maden ocana
komu byk bir lkenin gelimesi ile bile hi artmayabilir. Dnya, genel olarak gelimekte de
bulunsa, bu gelime srasnda eskiden bilinenlerden ok daha verimli yeni madenler kefedildi mi,
gme kar talep kesenkes artsa bile pazardaki mevcut o kadar daha byk oranda artabilir ki, bu
metalin gerek fiyat azar azar debilir. Yani, belirli bir miktar, rnein bir libresi gitgide daha az
emek satn alr veya buna egemen olur; yahut ii nafakasnn balca esi olan zahirenin gitgide
azalan bir miktaryla dei edilir.
Gm iin byk pazar, dnyann ticareti ve medeni olan blgesidir.
Bayndrmann genel geliimiyle bu pazarn talebi artp da, beri yandan piyasaya srlen gm
ayn oranda artmazsa, gm deeri, zahire deerine oranla gitgide ykselir. Falan miktar gm,
gittike artan miktarda zahire ile dei edilir. Yahut baka deyimle, zahirenin para ile belirtilen
ortalama fiyat gitgide der.
Tersine; piyasaya srlen miktar herhangi bir rastlantyla, birbiri stne, yllarca talepten byk
oranda artacak olursa, o maden, gittike ucuzlar. Baka deyimle, tarmdaki btn slahlara karn,
zahirenin para olarak ortalama fiyat gittike pahallar.
Ama teki yandan, piyasaya srlen metal aa yukar taleple bir oranda artacak olursa, aa
yukar ayn miktar zahireyi satn almaya veya o kadar zahire ile dei olunmaya devam eder; btn
gelimelere karn da zahirenin para ile belirtilen ortalama fiyat aa yukar ayn olarak srp
gider.
Bayndrln gelimesi ile meydana gelebilecek olaylarn mmkn olabilecek btn ekilleri, aa
yukar bu halden ibaret gibidir. Bundan nceki drt yz yl boyunca, gerek Fransa gerekse
ngiltere'de olup bitenlere bakarak yargda bulunmak doru ise, bu baka baka ekillerin de,

anlalan, Avrupa piyasasnda olumu olup aa yukar urada sraladm tarzda meydana
gelmitir.

Son Drt Yz Yl Boyunca Gm Deerinde Grlen Deimelere Degin Arasz

Birinci Dnem
1350 yl ile ondan az nceleri, ngiltere'de eyrek kantar budayn ortalama fiyatnn, bugnk
paramzla 20 ilin kadar eden, (darphane tartsyla) 4 ona gmten aa hesap edilmedii
anlalyor. Yava yava da bu fiyattan, imdiki paramzla 10 ilin eden, 2 ona gme dt
grnyor. 16'nc yzyl banda, budaya bu fiyat zerinden deer biildiini gryoruz. 1570'e dek
de yle paha biilegeldii anlalyor.
III. Edward'n 25'inci saltanat yl olan 1350'de, iler Kanunu ad verilen kanun karld. Bunun
nsznde, efendilerinden aldklar cretleri ykseltmeye alan hizmetilerin kstahlndan pek
szlanlyor. Onun iin, bu yasa bundan byle btn hizmetilerle iilerin, Kraln 20'nci saltanat yl
ile bundan nceki drt yl iinde almaya alk olduklar cret ve st bala (st ba o zamanlar yalnz
giyecek deil yiyecek de demekti) yetinmelerini; bundan tr st baa dahil budayn, hibir yerde
kilesi 10 peni'den yukar hesaplanmamasn; onlara ister buday ister para vermenin, hep efendinin
dileyip semesine bal olacan emrediyor. Hizmetilerin, bunu her zamanki yiyip ime, st ba
karl olarak kabule zorlanmas iin ayr bir yasaya lzum olduuna gre, demek III. Edward'n
25'inci saltanat ylnda kile bana 10 peni pek lml bir buday fiyat saylmtr. Ondan 10 yl nce,
yani yasann szn ettii, Kraln 16'nc saltanat ylnda da bu, akla uyar bir fiyat saylmtr. III.
Edward'n 16'nc saltanat ylnda, 10 peni'de darphane tarts ile yarm ona gm vardr. Bu,
bugnk paramzn aa yukar yarm kron kadard. u halde, o zamanki parann 6 ilin 8 peni'si,
imdikinin ise aa yukar 20 ilini kadar olan, (darphane tarts ile) 4 ona gm, 8 kilelik eyrek
kantarn lml fiyat saylm olmaldr.
O zamanlarn lml saylan hububat fiyatnn ne olduunu bu yasa; tarihilerin ve bakaca
yazarlarn genellikle olaanst pahallndan veya ucuzluundan tr kayda geirdikleri ve o
yzden allm fiyat zerinde bir yasaya varmak g olan baz olaanst yllarn fiyatlarndan
elbet daha iyi gsterir. Ayrca, 14'nc yzyl ba ile ondan az nceleri, budayn allm fiyatnn
eyrek kantar bana 4 onadan aa olmadna, teki hububatn da o oranda olduuna inanmak iin
baka nedenler vardr.
1309'da, Canterbury'deki St. Augustine erkek manastrnn[97] bakan Ralph de Born, greve
balad gn bir ziyafet verdi. William Thorn, yenip iilenlerin pusulasn, ounun da kalem kalem
fiyatlarn saklamtr. Bu lende; birincisi, eyrek kantar 7 ilin, 2 peni'ye, bugnk paramzla
aa yukar 21 peni'ye gelen, 19 lira deerinde 58 eyrek kantar buday; ikincisi, eyrek kantar 6
iline, bugnk paramzla aa yukar 18 iline gelen, 17 lira 10 ilin deerinde 58 eyrek kantar
biralk arpa; ncs, eyrek kantar 4 iline, bugnk paramzla 12 iline gelen, drt lira deerinde
20 eyrek kantar yulaf tketilmitir. Burada, biralk arpa ile yulaf fiyatlarnn, buday fiyatyla
aralarnda bulunan her zamanki orandan yksek olduu anlalyor.
Bu fiyatlar, olaanst pahallndan veya ucuzluundan dolay kayda geirilmi olmayp yalnzca
grkemiyle dillere destan bir ziyafette yoaltlan ok miktar zahirenin, gerekte denmi bedeli diye
rasgele zikredilmitir.

III. Henry'nin 51'inci saltanat yl olan 1262'de, Ekmek le Hafif htmarl Bira zerine Narh adn
tayan eski bir kararnameyi yeniden canlandrlmt. Kral, nsznde, bunun vaktiyle ngiltere
Krall eden dedelerince karlm olduunu sylyor. Onun iin bu kararname, ihtimal, hi deilse
Kral'n byk babas II. Henry zaman kadar eskidir; t fetih zamanna dek de gidebilir. Yasa, ekmek
fiyatn buday fiyat durumuna gre eyrek kantar bana o vaktin parasyla bir ilinden 20 iline
kadar olmak zere dzenlemektedir. Bununla birlikte, bu gibi kararnamelerde, genel olarak orta
fiyattan gerek aa gerek yukar doru olan sapmalarn da ayn zenle hkme baland kabul
edilir. Onun iin, bu varsayma gre, bu kararnamenin ilk karld srada bugnk paramzla aa
yukar 30 ilin edip iinde darphane tarts ile 6 ona gm bulunan 10 ilin, eyrek kantar budayn
ortalama fiyatyla saylm; III. Henry'nin 51'inci saltanat ylnda da byle olup gitmi olmaldr.
Onun iin, ortalama fiyatn, bu kararnameyle en yksek ekmek fiyat olarak saptanan fiyatn te
birinden aa, yani o vaktin parasyla, (darphane tarts ile) iinde 4 ona gm bulunan 6 ilin 8
peni'den aa olduunu varsaydmzda pek yanlm olmalyz.
Bundan dolay, bu eitli olaylardan, 14'nc yzyl ortalar ile bundan epey nceleri, eyrek kantar
budayn ortalama veya allm fiyatnn darphane tartsyla 4 ona gmten az olmadnn
sanld sonucunu karmaya biraz hakkmz var gibidir.
Aa yukar 14'nc yzyl ortasndan 18'inci yzyl bana dein, budayn akla uyar ve lml,
yani allm yahut ortalama fiyatnn gitgide bu fiyatn yarsna dt anlalyor. yle ki;
sonunda, (bugnk paramzla 10 ilin kadar eden) aa yukar iki darphane onas gme inmitir.
1570'e dek bu fiyatta kalmtr.
Northumberland'in 5'inci kontu Henry'nin 1512'de yazlm olan masraf defterinde, buday iin iki
ayr hesap yrtlmtr. Bunlardan birinde, eyrek kantar 6 ilin 8 peni'den hesaplanm iken,
tekinde sadece 5 ilin 8 peni hesap edilmitir. 1512'de, 6 ilin 8 peni'de darphane tartsyla yalnz 2
ona gm vard. imdiki paramzla bu, aa yukar 10 ilin eder.
III. Edward'n 25'inci saltanat ylndan, Elizabeth saltanatnn bana dek geen iki yz yldan fazla
bir zaman iinde, birok baka baka yasalarda grldne gre, 6 ilin 8 peni, budayn lml ve
akla uygun denilen, yani allm yahut ortalama fiyat olmay srdrmtr. Bununla birlikte, o
itibari tutarda bulunan gm miktar, bu sre iinde, sikkede yaplan baz tailer [98] yznden
boyuna azalp gitmitir. Ama anlalan gm deerindeki art, bunun ayn itibari tutar iinde
bulunan miktarndaki azaln yle telafi etmitir ki, kanun yapc bu durumla uramaya demez
diye dnmtr.
Bundan tr, 1436'da, fiyat 6 ilin 8 peni'ye kadar dtnde, izin almadan buday ihra
edilebileceine ilikin kanun karlmtr. 1463'te ise fiyat eyrek kantar bana 6 ilin 8 peni'den
yukar olmadka buday ithal edilemeyecei hkm konulmutur. Kanun yapc, fiyat bu derece
dk olunca ihrata saknca olmayacan, fiyat yukar frlarsa ihraca izin verilmesinin tedbirsizlik
olacan dnmtr. Bundan dolay, III. Edward zamannda ayn itibari tutarda bulunandan te bir
eksik, bugnk paramzn 13 ilin 4 peni kadar gm ieren 6 ilin 8 peni, o zamanlar, budayn
lml ya da akla uyar denilen fiyat saylmtr.
1554'te, Philip ile Mary'nin birinci ve ikinci saltanat ylnda kan kanunla; 1558'de ise, Elizabeth'in
birinci saltanat ylndaki kanunla, eyrek kantar bana fiyat 6 ilin 8 peni'yi geince, buday ihrac
yine yasak ediliyordu. Bu parada, o zaman, bugnk ayn itibari tutardaki parada bulunandan 2 peni
daha fazla gm bulunuyor deildi. Ama ok gemeden anlalmt ki, fiyat bu derece dnceye
dek buday ihracn nlemek, gerekte bunu bsbtn yasak etmek demektir. Onun iin, 1562'de,

Elizabeth'in 5'inci saltanat ylnda karlan kanunla, eyrek kantar bana fiyat 10 ilini gemedike,
baz limanlardan buday ihra olunmasna izin verildi. Bu parada aa yukar, bugn benzeri itibari
tutarn iinde bulunan kadar gm vard. Demek bu fiyat, o srada budayn akla uyar ve lml
denilen fiyat saylyordu. Bu, aa yukar 1512'deki Northumberland masraf defterinde bulunan
hesaba uygundur.
Fransa'da ortalama hububat fiyatnn, ayn tarzda, 15'inci yzyl sonu ile 16'nc yzyl banda,
bundan nceki iki yz ylda olduundan ok aa bulunduunu hem Bay Dupr de St. Maur hem
Hububat Zabtas zerinde Kalem Denemesi adl yaptn incelikli yazar grp kaydetmilerdir. Ayn
dnemde buday fiyat, belki Avrupa'nn ou yerinde ayn ekilde dm bulunuyordu.
Zahireye oranla gm deerindeki ykseli, ya piyasa mevcudu tpk eskisi gibi kald halde,
gelien bayndrlk ve ekip bime dolaysyla bu metale kar talebin artmasndan yahut talep
tamamyla eskisi gibi kalmakla birlikte, piyasadaki mevcudun gitgide azalmasndan ileri gelmi
olabilir. nk o srada, dnyada bilinen madenlerin ou iyiden iyiye tkenmi, dolaysyla da
bunlarn iletme masraf ok artmt. Yahut gm deerindeki bu art, bu iki artn biraz birinden,
biraz tekinden ileri gelmitir. 15'inci yzyl sonu ile 16'nc yzyl banda, Avrupa'nn ou yerinde,
yzyllardr yararlanlandan daha kararl bir hkmet ekline doru yaklalmakta idi. Gvenliin
artmas sanayisi ve ilerlemeyi tabii artracak; zenginliin oalmasyla, deerli metaller gibi bakaca
gz alc maddelerle sslere kar da talep, elbette artacakt. Eskisinden byk bir yllk rn, elden
ele dalabilmek iin, daha ok sikkeye lzum gsterir. Daha ok sayda zenginin, daha fazla lks
kaplamaya ve gm sse ihtiyac olur. Avrupa piyasasn o srada gmle besleyen madenlerin
ounun epeyce tkendiini; iletilmelerinin ise daha masrafl hale geldiini kabul etmek de
doaldr. Bu ocaklardan ou Romallar zamanndan beri iletilegelmiti.
Bununla birlikte, mallarn eski zamanlardaki fiyatlar zerine yaz yazm olanlardan ounun
fikri, Fetih'ten, belki de Julius Sezar istilasndan Amerika madenlerinin kefine gelinceye dein,
gm fiyatnn boyuna dmekte olduu merkezindedir. Bir yandan gerek zahire gerekse topraktan
kan baz baka hammaddelerin fiyat zerinde yapma frsatn bulduklar gzlemler yznden; biraz
da, her lkede gm miktarnn zenginliin artmasyla doal olarak artt, miktar oaldka
deerinin dt eklinde halk arasnda salgn bulunan dnce dolaysyla, o yazarlarn bu
dnceye kaplm olduklar anlalyor.
Zahire fiyatlarn gzden geirdikleri zaman, ayr durumun, bu kimseleri okluk yanl yola
saptrm olduu anlalyor.
Birincisi; eski zamanlarda hemen btn rantlar, belirli miktarda zahire, davar, kmes hayvan, vb.
eklinde, ayniyat olarak denirdi. Bununla birlikte, toprak sahibinin, yllk olarak yaplacak demeyi,
kiracdan, dilerse ayniyat, dilerse bunun yerine belirli bir para tutar eklinde isteyebileceini art
kotuu da olurdu. Ayniyat ile demenin bir para tutar ile bylece dei edildii fiyata, skoya'da
bedele evirme fiyat derler. Ya maddeyi ya bedeli kabul etme ihtiyat her zaman toprak sahibinin
elinde olduundan, kiracnn selameti iin, bedele evirme fiyatnn, ortalama piyasa fiyatndan
yksek olmaktan ok, dk olmas gerekir. Nitekim bu, birok yerde o fiyatn yarsndan pek fazla
deildir. skoya'nn ou yerinde bu grenek, kmes hayvanlar zerinde, kimi yerlerde hayvan
zerinde hl vardr. Fiyatlarn kanunla saptanmas yntemine son verilmi olsayd, bu belki zahire
zerinde de srp gidecekti. Ayr ayr btn hububat eitlerinin ortalama fiyatyla, her birinin trl
niteliklerinin hepsi zerinde, her ayr kontlukta, o sradaki piyasa fiyatna gre bir mahkeme
takdiriyle yllk tahminler yaplmtr. Bu yntem zahirenin salad rantn, kestirilip atlm u
kadar bir fiyat yerine, her yln kanunla saptanan fiyat zerinden kullanlan deyimle bedele

evrilmesini, kirac iin yeterince salim, toprak sahibi iin ok daha elverili klmtr. Ama eski
zamanlarda zahire fiyatlarn derlemi yazarlarn, skoya'da bedele evirme fiyat denilen fiyat,
yanlarak, o sradaki pazar fiyat sanm olduklar anlalyor. Fleetwood, bu yanl yapm olduunu
bir vesileyle itiraf ediyor. Bununla birlikte, kitabn zel bir ama gderek kaleme aldndan, bu
bedele evirme fiyatn on be defa yazdktan sonradr ki, bu itirafta bulunmay uygun grmtr.
Fiyat, budayn eyrek kantar bana 8 ilindir. Onun balang olarak ald 1423 ylnda, bu tutarda,
bugnk paramzn 16 ilinindeki kadar gm vard. Biti olarak ald 1562 ylnda ise bundaki
gm bugnk itibari tutarda bulunandan daha ok deildir.
kincisi; bir takm eski narh kararnamesi rneklerinin, bazen tembel kopyaclar eliyle batan savma
karlm olmas, kimi kez de dorudan doruya kanun yapc tarafndan ylece kaleme alnmas, bu
yazarlar yanltmtr.
Eski narh kararnamelerinin, hep, buday ve arpa fiyat en dk iken, ekmek ve hafif ihtmarl bira
fiyatnn ne olmas lazm geldiini kestirmekle ie giriip, bu iki eit hububat fiyatnn gitgide bu en
dk fiyatn stne ykselmesiyle, onun ne olmas gerektiini yava yava belirlemeye koyulduklar
anlalyor. Gelgelelim, anlalan bu kararnamelerin bir yerden bir yere rneini karanlar, okluk,
hkmlerin ilk drd ile ne dk fiyatlar kopya etmeyi yeter grmler; bylelikle
emeklerinden tasarruf ederek, yle sanyorum ki, bunun, btn daha yksek fiyatlarda ne oran
gzetilmesi gerektiini gstermeye yeteceini dnmlerdir.
Nitekim III. Henry'nin 51'inci saltanat ylnda konulan ekmek ve hafif ihtmarl bira zerindeki
narhta, ekmek fiyat, o zamann parasyla eyrek kantar 1 ilinden 20 iline kadar olmak zere,
budayn eitli fiyatlarna gre dzenlenmitir. Fakat, kararlarn, Bay Ruffhead basmndan nceki
btn eitli tablarnn alnp baslm olduu el yazlarnda, kopyaclar, hibir zaman bu nizamn 12
ilinlik fiyattan teye suretini karmamlardr. Onun iin, bu hatal kopya kendilerini yanlttndan,
birok yazar, orta fiyatn yahut eyrek kantar bana bugnk paramzla 18 ilin kadar eden 6 ilinin,
o zamanlar, budayn allm veya ortalama fiyat olduu sonucuna pek doal olarak varmlardr.
Aa yukar yine o zamanda karlan Pillory ve Tumbrel[99] yasasnda, hafif ihtmarl bira fiyat,
eyrek kantar bana 2 ilin 4 iline kadar olmak zere, arpa fiyatndaki her 6 peni'lik arta gre
dzenlenmitir. Bununla birlikte, 4 ilinin o zamanlar arpann yle her zaman frlayabilecei en
yksek fiyat saylmayp, ister daha yksek ister daha dk olsun, bu fiyatlarn yalnzca btn
fiyatlarda gzetilmesi gereken orana rnek olarak verildiini, yasann son szcklerinden
karabiliriz: "et sic deinceps crescetur vel dimininuetur per sex denarios." Deyi karma kark
olmakla birlikte, anlam aktr: "Hafif ihtmarl birann fiyat, bylece, arpa fiyatndaki her 6 penilik
ykseli veya de gre artrlp indirilecektir." Bu kararnamenin dzenleniinde, kanun yapcnn
kendisi, tekinde kopya edenlerin yapt kadar savsaklk etmitir.
Eski bir sko hukuk kitab olan Regiam Majestatem'in eski bir el yazmasnda, bir narh yasas
vardr. Bunda, ekmek fiyat, ngiliz eyrek kantarnn yars kadar eden sko boll'[100] bana, 10
peni'den 3 iline kadar olmak zere, budayn btn eitli fiyatlarna gre dzenlenmitir.
Bu narhn karlm olmas gereken dnemde, sko ilini, bugnk paramzla 9 ngiliz ilini
kadar ediyordu. Bundan, Bay Ruddiman'n, 3 ilinin o zamanlar budayn eritii en yksek fiyat
olduu; 10 penide, bir ilin yahut ok ok 2 ilinin de allm fiyatlar olduu sonucunu kard
anlalyor. Bununla birlikte, el yazmasna bavurulunca, btn bu fiyatlarn yalnzca budayla
ekmein fiyatlar arasnda gzetilmesi gereken orana rnek olmak zere, oraya konulmu bulunduu
aka meydana kyor.[101] Kararnamenin son szleri: "reliqua judicabis secundum praescripta

habendo respectum ad pretium bladi" dir. "Baka hallerde, zahire fiyatn gz nnde tutarak,
yukarda yazlm olana gre hkm vereceksiniz."
ncs; pek eski zamanlarda, bu yazarlarn budayn kimi zaman satlm olduu ok dk
fiyattan tr de yanlla dtkleri; budayn o zamanki en dk fiyat sonrakilerden ok aa
olduuna gre, allm fiyatnn da bu yzden, daha dk olmas gerektiini sanm olduklar
anlalyor. Bununla birlikte, o eski zamanlarda, budayn en yksek fiyatnn da, en dk fiyat
kadar, sonralar grlmedik lde yksek ya da dk olduunu renebilirlerdi. rnein, 1270'de,
Fleetwood bize, eyrek kantar budayn iki fiyatn veriyor. Bunlardan biri, o zamann parasyla
imdikinin 14 lira 6 ilini eden, 4 lira 6 ilindir. Bunlar kadar alm yrm bir fiyata, 15'inci yzyl
sonu ile 16'nc yzyl banda rastlamaya olanak yoktur. Her zaman iin deiiklie urayabilmekle
birlikte; zahire fiyat btn ticaret ve ulatrmann aksamasyla, lkenin bir yanndaki bolluun, te
yanndaki darl gidermesine ket vurduu, kargaalk ve dzensizlik iindeki topluluklarda en ok
deiir. 12'nci yzyl ortasndan 15'inci yzyl sonuna dein lkeyi ynetmi olan Plantagenet'lerin
saltanat srasndaki kark durumda, ngiltere'de bir blge bolluk iinde yzebilirken, pek uzak
olmayan bir baka blgenin rn, baz mevsim aksamalaryla veya komu bir derebeyinin[102]
saldrganlyla yok olduundan, alktan inim inim inledii olabilirdi. Sonra, bu iki blge arasnda
hasm[103] lordlarn topraklar oldu mu, o blgelerden biri, tekine ufack bir yardmda bile
bulunamazd. 15'inci yzyln ikinci ksm ile btn 16'nc yzyl boyunca ngiltere'yi ynetmi olan
Tudor'larn gayretli ynetimi altnda hibir derebeyinin kamu gvenliini bozmay gze alabilecek
gc yoktu.
Bu blmn sonunda okuyucu, Fleetwood'un derlemi olduu, 1202-1597 yllar bu yllar dahil
arasndaki buday fiyatlarnn hepsini bulacaktr. Bunlar, imdiki paraya evrilmi; zaman srasyla,
her biri 12'er yllk yedi ksma ayrlarak zetlenmitir. Her ksmn sonunda da, okuyucu bunun
olutuu 12 yln ortalama fiyatn bulacaktr. Bu uzun dnem iinde Fleetwood, 80 yldan tesinin
fiyatlarn derleyemediinden, son 12 yln tamam olmas iin 4 yla gereksinme vardr. Onun iin
ben, Eton koleji hesaplarndan kararak, 1598, 1599, 1600, 1601 yllar fiyatlarn oraya ekledim.
Yaptm ekleme bu kadarcktr. Okuyucu, 13'nc yzyl bandan 16'nc yzyl yarsnn sonrasna
dein, her 12 yln ortalamasnn alaldka alaldn, 16'nc yzyln sonuna doru ise yeniden
ykseltilmeye baladn grecektir. Gerekte, Fleetwood'un derleyebildii fiyatlarn, balca,
olaanst pahallk ya da ucuzluklardan tr dikkati eken fiyatlar olduu anlalyor. Bu
fiyatlardan kesin bir sonu karlabileceini iddia etmiyorum. Ama, bunlar bir eyi ispata yaryor ise
benim anlatmaya altm dorulam oluyorlar. u da var ki, ou teki yazarlarla birlikte,
anlalan Fleetwood'un kendisi de, btn bu dnem iinde gittike artan bolluu yznden, gm
deerinin boyuna dt kansndadr. Onun derlemi olduu zahire fiyatlar, kukusuz, bu fikre
uygun dmyor. Bu fiyatlar, Bay Dupr de St. Maur'un dncesiyle ve aklamaya altklaryla
pek uygun dmektedir. Eski zamanda mal fiyatlarn zene bezene, doruluu elden brakmadan
derlemi yazarlar iinde, Piskopos Fleetwood ile Bay Dupr de St. Maur'un en bykleri olduklar
anlalyor. Dnceleri pek baka baka olmakla birlikte, hi deilse zahire fiyatyla ilgili
bulunduka, topladklar gereklerin byle tpk tpksna birbirini tutmas olduka gariptir.
Bununla birlikte, en akl banda yazarlar, bu pek eski zamanlarda gmn byk deeri olduu
sonucunu zahirenin dk fiyatndan deil, topraktan yetien baz baka hammaddelerin fiyatndan
karmlardr. Demilerdir ki, henz ilerlememi alarda, zahire bir tr el emei rn olmas
dolaysyla, teki mallarn ouna gre pahaldr. Bununla, davar, kmes hayvanlar, her trl av
hayvanlar vb. gibi, elle yetitirilmeyen mallarn ou kastedilmitir, sanyorum. O yoksulluk,
barbarlk devirlerinde, bu mallarn zahireye oranla ok ucuz olduu elbet dorudur. Ama bu ucuzluk

gmn yksek deerinin etkisi olmayp bu mallarn dk deerinin sonucudur. Bu, byle
zamanlarda, gm daha ok emek satn alabileceinden yahut temsil edebileceinden deil, bu gibi
mallarn, varlk ve gelime zamanlarndakine oranla daha az emek satn alacandan ya da temsil
edeceinden trdr. Gm spanyol Amerikas'nda, Avrupa'dakinden elbette ucuzdur; yani
karld lkede, karadan ve denizden uzun bir ulatrma masraf, navlun ve sigortayla getirildii
lkede olduundan ucuzdur. Bununla birlikte, Ulloa'nn sylediine gre, yakn yllara dek, ngiliz
lirasyla 21 buuk peni, Buenos Aires'te drt yz ba bir srden seilen bir srn fiyat imi. Bay
Byron'n sylediine gre, 16 ngiliz ilini, ili'nin bakentinde iyi bir beygirin fiyatdr. Doa
ynnden verimli, fakat ou blgesi ilenmemi bir lkede, davar, kmes hayvanlar, her trl av
hayvanlar, vb. pek az bir emekle elde edilebilir. Onun iin, bunlar ok az emek satn alabilir veya ok
az emek zerinde hkmedebilir. Bunlarn karlnda satlabilecekleri dk para bedeli, orada
gmn gerek deerinin pek yksek olduunu deil, bu mallarn gerek deerinin ok dk
olduunu gsterir.
Gmn de, btn teki mallarn da gerek lsnn, herhangi bir mal veya bir takm mallar
olmayp emek olduu hep hatrda tutulmaldr.
Ama hemen hemen plak yahut pek seyrek nfuslu lkelerde davar, kmes hayvanlar, her trl av
hayvanlar vb. kendiliinden yetien rnler olduu iin, doa bunlar, okluk, oradaki ahalinin
yoaltmnn gerektireceinden fazla yetitirir. Byle bir durumda, ou kez arz talebi aar. Onun
iin, topluluun trl durumlarnda, trl gelime aamalarnda, bu gibi mallar ok baka
miktarlarda emei temsil eder veya pek baka miktarlarda emee eit olur.
Topluluun her durumunda, her gelime aamasnda, zahire insan almasnn rndr. Ama her
eit almann ortalama rn kendini hep ortalama tketime aa yukar tam tamna uydurur.
Yani, ortalama piyasa mevcudu,[104] ortalama talebe uygun olur. Sonra, gelimenin her baka
aamasnda, ayn toprak ve iklimde, eik miktarlarda ekin yetitirilmesi, ortalama olarak, aa
yukar eit miktarda emee yahut hep bir kapya kar aa yukar eit miktarlarda emek bedeline
gereksinme gsterir. nk emein retici glerindeki srekli art, gelien bir ekip bime
durumunda, belli bal tarm arac olan hayvann bir dziye artan fiyat aa yukar karlar. te
btn bunlardan dolay, topluluun her durumunda, her gelime aamasnda, eit miktar zahirenin,
eit miktarda emei topraktan kan herhangi bir baka hammaddenin eit miktarlarndan daha yakn
olarak temsil edeceine ya da eit miktarlarda emee denk olacana inanabiliriz. Daha nce de
grlm olduu gibi zahire, bylece, zenginliin ve ilerlemenin btn eitli aamalarnda,
herhangi bir baka maldan yahut bir takm mallardan daha doru bir deer lsdr. Onun iin,
btn bu eitli evrelerde, gmn gerek deeri zerinde herhangi bir baka mal veya bir takm
mallarla yaplacak kyaslamadan ok, zahire ile kyaslamada daha iyi yargya varabiliriz.
Sonra, zahire yahut herkesin en sevdii gnlk bitki yiyecei, her uygar lkede ii nafakasnn
balcasn oluturur. Tarmn gelimesi dolaysyla her lkenin topra, hayvandan kan yiyecekten
ok, bitkiden kan yiyecek yetitirir. i ise, her yerde balca, en ucuz, en bol olan, besleyici
yiyecekle yaar. En gelikin yahut emein en yksek dllendii lkeler dnda kasaplk et, ii
nafakasnn pek ufak bir parasn; kmes hayvanlar, daha kk bir ksmn oluturur. Av
hayvanlarnn ise hi yeri yoktur. Fransa'da, hatta emein Fransa'dakinden biraz daha iyi dllendii
skoya'da bile, bayramlarla olaanst vesileler dnda yoksul iilerin et yedikleri olmaz. Onun
iin, emein para olarak karl, kasaplk etin veya topraktan kan bir baka hammaddenin para ile
denen bedeline deil, ii yiyecei olan zahirenin para ile denen ortalama fiyatna baldr. Bundan
dolay, altnla gmn gerek deeri, yani bunlarn satn alabilecekleri veya hkmedebilecekleri

gerek emek miktar, kasaplk et yahut topraktan reyen bir baka hammadde miktarndan ok daha
fazla, zahire miktarna baldr.
Bununla birlikte, bir yandan da, her lkede gm miktarnn zenginliin artmasyla doal olarak
artt, miktar arttka deerinin azald yolunda her kafada yer tutan dnn etkisi altnda
kalmasalar, zahire veya baka mal fiyatlar zerinde bu gibi stnkr gzlemler bunca akll
yazarlar belki yanltmazd. Bu dnn ise, iler tutar yeri yok gibidir.
Bir lkede deerli metal miktar iki nedenle artabilir: Ya (birincisi) piyasay besleyen madenlerin
bollamas ile; yahut (ikincisi) yllk emekleri rnnn artndan tr, halktaki zenginliin
artmasyla. Bu nedenlerden birincisi deerli metallerin kymetinin azalmasyla kukusuz kesin olarak
ilgilidir. kincisi ise deildir.
Daha bereketli madenler kefedilince, daha ok miktarda deerli metal pazara getirilir. Bunlarn
dei edilecekleri yaam iin elverili ve gerekli madde miktar eskisinin ayn olduundan, eit
miktarda metal daha az mal ile dei edilmelidir. Bundan dolay, bir lkede deerli metal
miktarndaki art, madenlerin artan bolluundan ileri geldike, metal deerindeki bir azalma ile
ilgili olmaldr.
Tersine, bir lkenin zenginlii artp emeinin yllk rn gittike byd m, daha ok maln
elden ele dolaabilmesi iin daha fazla para ister. Halk, karlk verebilecek daha fazla mal
bulunduu, onu elden karmay gze alabildii iin, tabii, gittike daha ok gm takm satn alr.
nsanlarn elindeki sikke miktar gereksinme dolaysyla artar. Gm takmlarnn miktar ise
kvanma ve fazla gsteri nedeniyle yahut ellerindeki gzel heykeller, resimler, gz alc her trl
baka nesnelerle, tuhafiye muhtemel olarak hangi nedenle artyorsa, o sebepten artar. Fakat
heykeltralarla ressamlarn, zenginlik ve refah zamanlarnda, yoksulluk ve darlk zamanlarndakine
kyasla daha az mkafat grmeleri ihtimali olmad gibi, altnla gme de daha az para verilmesi
muhtemel deildir.
Daha bereketli madenlerin rastlant sonucu kefiyle durdurulmadka, altn ve gm fiyat, her
lkenin servetiyle birlikte tabii artt gibi; madenlerin durumu ne olursa olsun, bu fiyat zengin bir
lkede tabii her zaman yoksul bir lkedekinden yksektir. Btn baka mallar gibi, altnla gm de
tabii kendilerine en iyi fiyatn verildii pazar ararlar. Genel olarak, her ey iin en iyi fiyat, buna
kesesi en elveren lkede verilir. uras hatrda tutulmaldr ki, her ey iin eninde sonunda denen
bedel, emektir. Emein eit ekilde iyi mkafat grd lkelerde ise emein para karl ii
geiminin pahas orannda olacaktr. Tabii, altnla gm, yoksul bir lkeden ok, zengin bir lkede;
adamakll geim maddeleri bulunmayan lkeden ok, geim maddeleri iinde yzen bir lkede, daha
ok geim maddesiyle dei edilir. Bu iki lke birbirinden ok uzak ise, aradaki fark pek byk
olabilir. nk kt pazardan iyi pazara kamakla birlikte, ne de olsa metalleri, fiyatlarn aa
yukar bir kerteye getirecek miktarlarda oradan oraya tamak gtr. lkeler yaknsa fark daha
kk olur, bazen pek anlalmaz bile. nk byle olunca, ulatrma kolaydr. in, Avrupa'nn
herhangi bir yerinden ok zengin bir lkedir. in ile Avrupa'da geim maddesi fiyatlar arasndaki
fark ok byktr. in'deki pirin, Avrupa'nn herhangi bir yerindeki budaydan ucuzdur. ngiltere,
skoya'dan ok daha zengin bir lkedir. Ama bu iki lke zahiresinin para ile belirtilen fiyat
arasndaki fark ok daha ufaktr; zar zor seilebilecek kadardr. Miktarna veya leine gre, sko
zahiresi, genel olarak ngiliz zahiresinden epey ucuz gibidir. Ama niteliine gre, elbette biraz
pahaldr. Hemen her yl skoya ngiltere'den byk miktarda zahire alr. Her maln, okluk, getiren
lkelerde, getirtilen lkeden biraz daha pahal olmas gerekir. Onun iin, ngiliz zahiresi skoya'da,
ngiltere'den daha pahal olmaldr. Yine de, niteliine yahut zahireden yaplacak unun veya krmann

miktarna ve iyiliine oranla, okluk orada, onunla rekabete gelen sko zahiresinden daha pahalya
satlamaz.
in'deki emek ile Avrupa'daki emein para karl arasndaki fark, geim maddelerine para
olarak denen bedel arasndaki farktan da byktr. nk in yerinde sayar gibi dururken
Avrupa'nn ou ksm geliir durumda olduundan, emein gerek dl Avrupa'da in'dekinden
daha yksektir. Emein gerek dl ok daha dk olduu iin, emein para karl skoya'da,
ngiltere'dekinden dktr. skoya daha byk zenginlie doru yol almakla birlikte, ngiltere'den
ok daha ar ilerlemektedir. skoya'dan yaplan glerin sk oluu, ngiltere'dekinin ise seyreklii,
iki lkede emee kar talebin birbirinden pek farkl olduunu yeterince gsterir. Trl lkelerde,
emein gerek mkafat arasndaki orantnn, bunlarn o sradaki zenginlii yahut yoksulluuyla
deil, ilerleyen, yerinde sayan veya geri giden durumuyla, doal biimde dzenlendii
hatrlanmaldr.
Altnla gmn deeri en zengin milletler arasnda tabii pek fazla olduu gibi, en zrt milletler
arasnda da tabii pek azdr. Btn uluslarn en yoksulu olan vahiler arasnda, bunlarn hemen hibir
deeri yoktur.
Byk kentlerde zahire, her zaman iin tarann cra yerlerinden pahaldr. Fakat bu, gm
gerekten ucuz olduu iin deil, zahire gerekten pahal olduu iindir. Gm byk kente
getirmek, tarann cra yerlerine iletmekten daha az emee mal olmaz. Ama ekinin getirilmesi ok
daha pahaldr.
Zahire byk kentlerde neden pahal ise, Hollanda, Ceneviz lkesi gibi baz pek zengin ticareti
lkelerde de o yzden pahaldr. Bu lkeler, halkn doyuracak kadar zahire yetitirmez. Bunlar;
zanaatlar ile sanayicilerinin almas ve ustal, emei kolaylatrp ksaltan her trl makineler,
gemiler ve btn teki ulatrma ve ticaret aletleriyle aralar bakmndan varlkl, gelgelelim
zahireden yana yoksuldurlar. Uzak lkelerden getirtilmek gerektiinden, zahirenin fiyatna yaplan
bir zamla, oralardan ulatrlma masrafn karmas lazmdr. Gm Amsterdam'a getirmek,
Dantzick'e getirmekten daha az emee mal olmaz, ama zahirenin getirilmesi ok daha pahalya mal
olur. Gmn gerek fiyat her iki yerde de, aa yukar ayn olmaldr. Ama zahire fiyatnn, ok
farkl olmas gerekir. nsan says ayn kalmak zere, Hollanda'nn ya da Ceneviz lkesinin gerek
zenginliini azaltnz; uzak lkelerden getirdikleri eylerle kendilerini donatabilme gcn eksiltiniz.
Zahire fiyat, bu alala, onun ya nedeni ya sonucu olarak mutlaka katlmas gereken bu lkelerin
gm miktarnda meydana gelecek bir dle alalaca yerde, frlayp ktlk fiyat haline gelir.
Gerekli maddelere ihtiyacmz varken btn lzumsuz eylerden vazgememiz gerekir. Lzumsuz
nesnelerin deeri, varlk ve refah zamanlarnda ykselip yokluk ve darlk zamanlarnda der.
Gerekli maddeler iin ise durum baka trldr. Bunlarn gerek fiyat, yani satn alabilecekleri yahut
hkmedebilecekleri emek miktar, yokluk ve sknt zamanlarnda ykselir; hep, pek bol zamanlar
olan varlk ve refah sralarnda der. Yoksa bunlar, baka trl varlk ve refah dnemleri olamaz.
Zahire bir zorunlu maddedir; gm ise bir fuzuli nesneden ibarettir.
Onun iin, 14'nc yzyl ortas ile 16'nc yzyl ortas arasndaki dnemde, zenginliin ve
bayndrln artmasyla deerli metal miktar ne kadar oalm olursa olsun, bu, Byk Britanya'da
veya Avrupa'nn herhangi bir baka yerinde metal deerini drmeye vesile olamazd. Bundan tr,
eski zamanlarda mallarn fiyatlarn derleyenler ya zahire ya baka mallar zerinde yaptklar u ya
da bu gzlemden, bu dnem iinde, gm deerinin dt sonucuna varmakta hakl deilseler;
olduunu sandklar bir zenginlik ve bayndrlk artndan bu sonucu karmaya bsbtn haklar
yoktur.

kinci Dnem
Bu ilk dnemde, gm deerinin gelimesi zerindeki dnceleri ne denli baka baka olursa
olsun, bilginler, ikinci dnemde bunun zerinde hemfikirdirler.

Aa yukar 1570'ten 1640'a dein, hemen 70 yllk bir dnem iinde gm deeri ile zahire
deeri arasnda bulunan orandaki deiiklik, pek birbirine aykr bir yol tutmutur. Gmn gerek
deeri dm yahut gm, eskisinden az emekle dei edilir olmu; zahirenin ise, itibari fiyat
artm; okluk eyrek kantar 2 ona gme ya da bugnk paramzla aa yukar 10 iline
satlacak yerde, eyrek kantar 6 ve 8 ona gme yahut bugnk paramzla aa yukar 30, 40
iline satlr olmutur.
Amerika'daki bereketli madenlerin kefinin, zahireye oranla gmn deerindeki bu dn tek
nedeni olduu anlalyor. Nitekim herkes onu bu nedene yormaktadr. Gerek bu olgu, gerekse neden
zerinde, hibir zaman anlamazlk olmamtr. Bu dnem iinde, Avrupa'nn ou blgesi, alp
gelimede yol almakta olup, bu yzden gme kar talep artmakta bulunmu olmaldr. Ama
anlalan, piyasaya srlen miktarn art, talebi pek atndan, bu metalin deeri hayli dmtr.
1570'ten sonrasna gelinceye dein Amerika'daki madenlerin kefinin, ngiltere'de mal fiyatlar
zerinde pek gze arpar bir etkisi oluyor gibi grnmemesi kayda deer. Oysa Potosi madenlerinin
kefi stnden bile 20 yldan fazla zaman gemi bulunuyordu.
kisi de dahil olmak zere, 1595'ten 1620'ye dek, Windsor piyasasnda en iyi budayn 9 kilelik
eyrek kantarnn ortalama fiyat, Eton koleji hesaplarnda grld zere, 2 lira 1 ilin 6 3/4 peni
imi. Bu tutardan, kesir bir yana braklp dokuzda bir, yani 4 ilin 7 1/3 peni karlrsa, 8 kilelik
eyrek kantarn fiyat, 1 lira 16 ilin 12 2/3 peni olur. Bu tutardan da, ayn ekilde kesir bir yana
braklp, dokuzda bir, yani 4 ilin 1 peni, en iyi budayla orta buday arasndaki fark diye
karlrsa, orta buday fiyatnn, 1 lira 12 ilin 9 peni yahut 6 1/3 ona gm olduu meydana kar.
kisi de dahil, 1621'den 1636'ya kadar, en iyi budayn ayn leinin, ayn pazardaki ortalama
fiyatnn, ayn hesaplardan, 2 lira 10 ilin olduu anlalyor. Yukardakinde olduu gibi, bundan da
benzeri karmalar yaplnca, orta budayn sekiz kilelik eyrek kantarnn ortalama fiyatnn, 1 lira
19 ilin 6 peni yahut aa yukar 7 2/3 ona gm olduu meydana kar.

nc Dnem
Amerika'daki madenlerin kefinin, 1630 ile 1640 arasnda yahut aa yukar 1636'larda, gm
deerini indirmekteki etkisinin tam olduu anlalyor. Bu metalin, zahireye oranla deeri, anlalan
bir daha o zamankinden aa dmemitir. Bu deer, imdiki yzyl boyunca biraz ykselmi
gibidir; belki de, geen yzyln sonuna az kala ykselmeye balamt.
Geen yzyln son 64 yl olan (ikisi de dahil), 1637'den 1700'e dek, Windsor piyasasndaki en iyi
budayn 9 kilelik eyrek kantarnn ortalama fiyat, ayn hesaplardan anlaldna gre, 2 lira 11
ilin 0 1/3 penide imi. Bu, 16 yl ncekinden, bir ilin 0 1/3 peniden pahaldr. Fakat bu 64 yl
boyunca, mevsimlerdeki gidiin haliyle sebep olacana kyasla ok daha byk bir ktlk dourmas
gereken iki olay meydana gelmitir. te bunlar, gm deerinde bakaca bir de gerek
kalmakszn, bu ufack fiyat artnn nedenini haydi haydi aydnlatr.
Bu olaylardan birincisi i sava idi. Bu, ekip bimeyi tavsatp ticareti aksatarak zahire fiyatn
mevsimlerdeki gidiin haliyle ykseltecei kertenin ok daha yukarsna karmtr. Bu sonucu aa
yukar Krallk lkesinin btn piyasalarnda, hele daha ok da uzaklardan beslenmesi gereken Londra
yresinde dourmu olsa gerektir. Nitekim ayn hesaplardan, 1648'de, Windsor piyasasnda, en iyi
budayn 9 kilelik eyrek kantarnn fiyat, 4 lira 5 ilin; 1649'da ise 4 lira olduu anlalyor.
Yukardaki (1637'den nceki 16 yln ortalama fiyat olan) 2 lira 10 ilini, bu iki yl, 3 lira 5 ilin
gemektedir. Bu fazlalk, geen yzyln son 64 ylna blnnce, o yllarn ufak fiyat art nedenini

aa yukar tek bana aydnlatr. En yksekleri bunlar olmakla birlikte i savalardan ileri gelen
yksek fiyatlar hi de bu kadarla kalmamaktadr.
kinci olay, 1688'de zahire ihracna prim verilmesidir. Biroklarnca primin, ekip bimeyi
zendirerek uzun yllar boyunca daha byk bir zahire bolluu, dolaysyla da yurt piyasasnda
haliyle olacak bulunana kyasla daha byk bir zahire ucuzluu yaratabilecei dnlmtr.
Herhangi bir zamanda primin bu ii ne dereceye dek grebildiini bundan byle inceleyeceim.
imdilik, urasna iaret edeyim ki, 1688 ile 1700 arasnda byle bir sonu douracak zaman
olmamtr. Bu ksa dnem iinde, bunun tek sonucu her yln rn fazlasnn ihracn krklemek;
bylelikle bir yln bolluunun, teki yln darln karlamasn nleyip yurt piyasasndaki fiyat
ykseltmek olmu olsa gerektir. Her ikisi dahil, 1693'ten 1699'a dek, ngiltere'de ar basan ktlk, asl
mevsimlerin kt gitmesinden ileri geldiine kuku olmamakla, dolaysyla da Avrupa'nn epeyce
blgesine yaylmakla birlikte, prim yznden biraz artm olmaldr. Nitekim, 1699'da, buday ihrac
artk dokuz ay iin yasak edilmitir.
Ayn dnem iinde ortaya kan bir nc olay vard. Ne zahire ktlna, ne, ihtimal, zahire iin
genellikle denen gm miktarnda bir arta sebep olmamakla beraber, herhalde bunun da itibari
tutarda bir art yaratm olmas gerekir. Bu olay, krplma, anma yznden, gm sikke ayarnn
ok dmesidir. Bu musibet, II. Charles saltanat zamannda balayp, 1695'e dein srekli olarak
artagelmitir. Bay Lowndes'den rendiimize gre, o srada yrrlkte bulunan gm sikke,
ortalama olarak, kanunlu deerinden aa yukar %25 eksikti. Ama her maln piyasa fiyatnn
olutuu itibari tutar, kanuna gre iinde bulunmas gerekli gm miktaryla deil, mutlaka, tecrbe
ile gerekten iinde bulunduu anlalan miktarla dzenlenir. Onun iin, bu itibari tutar, krplma ve
anma yznden ayar ok dm bulunduunda, sikkenin kanunlu deerine yakn iken olduuna
kyasla kesinlikle daha yksektir.
Bu yzyl iinde, gm sikke, hibir zaman imdi olduu kadar kanunlu arlnn aasnda
bulunmamtr. Pek silinmi olmakla birlikte bunun deerini, karlnda dei edildii altn
sikkenin deeri korumutur. nk en son yeni batan para basmndan nce, altn sikke de epey
ypranm olmakla birlikte gm kadar silik deildi. 1695'te ise, yle olmam; gm sikkenin
deerini, altn sikke desteklemitir. O yl, bir gine, okluk ypranp krplm 30 ilini geiyordu.
Altnn, en son yeni batan baslmasndan nce gm kle fiyatnn ona bana 5 ilin 7 peni'yi
getii pek olmamtr. Bu, darphanedeki fiyattan 5 peni fazladr. Oysa 1695'te gm klesinin
olaan fiyat, ona bana 6 ilin 5 peni idi.[105] Bu, darphane fiyatndan 15 peni fazladr. Onun iin,
altnn son defaki yeni batan baslmasndan nce bile altnla gm (bir arada olmak zere) sikkenin
gm kle ile kyaslandnda, kanunlu deerine oranla %8'den daha ok dk olduu
sanlmyordu. 1695'te ise, tersine, bu deerden %25 kadar aa olduu dnlmtr. Ama, bu
yzyl banda, yani Kral William zamanndaki byk lde yeniden para basmndan hemen sonra,
yrrlkteki gm sikkenin ounun, kanunlu arlna, imdikinden daha yakn olmu olmas
gerekir. Bu yzyl iinde de, lkede ekimi tavsatacak veya i ticareti aksatacak, i sava gibi ucu
herkese dokunan hibir byk felaket olmu deildir. Bu yzyln byk ksm boyunca yrrlkte
olan prim, zahire fiyatn, renperliin o sradaki durumuna gre haliyle olacana kyasla hep biraz
yukar karmak gerekirse de; bu yzyl iinde, primin, ekip bimeyi zendirip, i piyasada zahire
miktarn artrmak gibi, okluk kendisine izafe edilen btn iyi sonular yaratmak iin tam zaman
bulduundan, bundan byle anlatp inceleyeceim bir sistemin esaslarna gre, o maln fiyatn bir
yandan drrken te yandan ykseltmekte bir katks olduu dnlebilir. Biroklar, bunun fiyat
drdn sanmaktadr. Nitekim, bu yzyln ilk 64 ylnda, Windsor piyasasndaki en iyi budayn
9 kilelik eyrek kantarnn ortalama fiyatnn, Eton koleji hesaplarna gre, 2 lira 5 ilin 6 1/2 peni

olduu anlalyor. Bu, geen yzyln son 64 ylnda olduundan 10 ilin 6 peni yahut %25 ksur
ucuzdur. Amerika'daki bereketli madenlerin kefinin tm sonularn verdiinin varsaylabilecei
1636'dan nceki 16 yl iinde olduu fiyata oranla 9 ilin 6 peni kadar ucuzdur. Kefin iyiden iyiye
sonucunu verdii varsaylamayacak olan, 1620'den nceki 26 ylda olduu fiyattan bir ilin daha
ucuzdur. Bu hesaba gre, u yzyln bu ilk 64 ylnda, orta budayn ortalama fiyatnn, 8 kilelik
eyrek kantar bana 32 ilin kadar olduu meydana kyor.
Bundan tr, bu yzyl boyunca gm deerinin biraz zahire deeriyle uyumlu olarak ykseldii
anlalyor. Belki de, geen yzyln sonuna varmaya az kala byle olmaya balamt.
1687'de Windsor piyasasndaki en iyi budayn fiyat, 1 lira 5 ilin 2 penide idi. Bu, 1595'ten beri
grlen en dk fiyatt.
Bu gibi ilerde bilgisiyle n salm bir adam olan Bay Gregory King, 1688'de, budayn bolca
olduu yllarda ortalama fiyatnn, yetitiren iin, kile bana 3 ilin 6 peni'ye yahut eyrek kantar 28
iline geldiini hesap etmitir. Yetitirici fiyatn, ben bazen bat fiyat denilen fiyat olarak, yani, bir
iftinin unca yl sre ile bir tacire, u kadar zahire teslim etmek zere szletii fiyat biiminde
anlyorum. Byle bir szleme, pazara srme masrafndan ve zahmetinden iftiyi kurtard iin,
genel olarak szleme fiyat, ortalama piyasa fiyat diye kabul edilen fiyattan aadadr. Bay King,
eyrek kantar bana 28 ilinin, o zamann lml derecedeki bolluk yllarnda allm szleme
fiyat olduu yargsna varmt. Son yllarn srekli olaanst kt gitmesinden kaynaklanan
ktlktan nce bu, syleyerek beni inandrdklarna gre, btn olaan yllarda, her zamanki szleme
fiyat imi.
1688'de zahire ihracna, parlamento kararyla prim verildi. O zaman, kanun yapclarn imdikinden
de daha byk bir ksmn oluturan taral mlk sahipleri, zahirenin para ile denen bedelinin
dmekte olduunu sezmilerdi. Prim, bunu Birinci ve kinci Charles'larn zamannda, okluk
satlm olduu fiyat kertesine yapay olarak ykseltmek iin bir are idi. Onun iin, bu, budayn
eyrek kantar 48 iline ykselinceye dein, yani o yl Bay King'in lml bolluk zamanlarndaki
yetitirici fiyat diye tahmin ettii fiyattan 20 ilin veya yedide be pahal oluncaya dek srp
gidecekti. Bu zatn hesaplar, dnyay tutan hretinin birazna layk ise, eyrek kantar bana 48 ilin,
prim gibi bir are olmakszn, olaanst ktlk yllar hari o zamanlar iin umulamayacak bir
fiyattr. Fakat Kral William idaresi, henz iyice kararla kavumu deildi. Tam o srada Kral, ilk
kez konulan yllk toprak vergisini desteklemelerini kendilerinden isteyecei taral mlk
sahiplerinin bir dediklerini iki etmemek durumunda idi.
Onun iin, gm deeri zahire deerine oranla, geen yzyl sonundan nce belki biraz artmt.
Bu yzyln byk ksm boyunca da yle olmu gibidir. Ama tarmn u sradaki durumunda, primin
kanlmaz etkisi, bu ykselii haliyle olabileceine kyasla daha az gze arpar klm olmaldr.
Bolluk yllarnda prim, olaanst bir ihracat dourarak, zahire fiyatn o yllarda haliyle
ykselebilecei kertenin kesenkes stne karr. Bu yntemin konulmasndaki ak hedef, zahire
fiyatn en bereketli yllarda bile yukarda tutarak tarma gayret vermekti.
Gerekte fazla kt yllarda prim genel olarak kaldrlmtr. Bununla birlikte, o yllarn ounun
fiyat zerinde bile primin biraz etkisi olmu olmaldr. Bereketli yllarda sebep olduu olaanst
ihracatla, okluk, bir yln bolluunun, bir teki yln darln karlamasna ket vurmutur.
Demek; bolluk yllarnda da darlk yllarnda da tarmn o sradaki durumuna gre, prim zahire
fiyatn tabiatyla olabileceinden daha ok ykseltmektedir. Bundan dolay, bu yzyln ilk 64 yl

iinde, geen yzyln son 64 yl iindekine gre dk olan fiyat, ekim durumu ayn kalmak
artyla, bu primin etkisi olmasa daha da dk olurdu.
Ama prim olmazsa, ekim durumunun ayn olmayaca sylenebilir. Bu yntemin lke tarm
zerinde ne gibi sonular dourabileceini, primleri bal bana ele aldm zaman aada
anlatmaya alacam. imdilik, yalnzca, zahire deerine oranla gm deerindeki bu ykseliin
ngiltere'ye zg olmadn kaydedeceim. Ayn dnem iinde bu artn, Fransa'da da hemen hemen
ayn oranda meydana geldiini, Bay Dupr de St. Maur, Bay Messance ve Zahire Zabtas zerinde
Kalem Denemesi adl yaptn yazar gibi, tane doruluktan amaz, enmek bilmez, pek alkan
zahire fiyat derleyicisi gr olarak ileri srmtr. Fakat 1764'e dek, Fransa'da hububat ihrac
kanunla yasak edilmiti. Bir lkede, bu yasaa karn meydana gelen hemen hemen ayn fiyat
azalmasnn, bir baka lkede ihracata gsterilen olaanst tevikten ileri geldiini sanmak biraz
gtr.
Zahirenin para ile belirtilen ortalama fiyatndaki bu deiiklii, zahirenin gerek ortalama
deerindeki bir dn deil, Avrupa piyasasnda gmn azar azar ykselmesinin sonucu saymak
belki daha yerinde olur. Daha nce deinildii gibi, birbirinden uzak zamanlarda zahire gmten,
belki, herhangi bir baka mala kyasla daha doru bir deer lsdr. Amerika'nn bereketli
madenlerinin kefinden sonra zahire, para ile belirtilen eski fiyatnn drt katna ykselince, bu
deiiklii herkes zahirenin gerek deerindeki bir ykselie deil, gmn gerek deerindeki bir
de yormutur. Onun iin, bu yzyln ilk 64 ylnda, zahirenin para ile belirtilen fiyat, son
yzyln byk ksmnda olduuna kyasla biraz aaya dmse, bu deiiklii yine zahirenin
gerek deerindeki bir de deil, Avrupa piyasasnda, gmn gerek deerindeki bir ykselie
balamamz gerekir.
Hakikat, u son on, on iki yl iinde, zahirenin yksek fiyat, gmn gerek deerinin Avrupa
piyasasnda hl dmekte olduu kukusunu uyandrmtr. Bununla birlikte, zahirenin bu yksek
fiyatnn, besbelli, mevsimlerin olaanst elverisizliinden ileri geldii anlalyor. Onun iin de
bu srekli deil, geici, rasgele bir olay saylmaldr. Avrupa'nn ou yerinde mevsimler, u son on,
on iki yl iinde elverisiz gitmitir. Lehistan'daki kargaalklar da, o piyasadan mal ekegelmi olan
btn lkede ktl yer yer artrmtr. Kt mevsimlerin byle uzun zaman birbirini kovalamas her
zaman rastlanr bir olay olmamakla birlikte, grlmedik ey de deildir. Eski zamanlardaki zahire
fiyatlar tarihini incelemi olan kimse, bu eit birok baka rnekler bulmakta glk ekmez.
Sonra, on yllk olaanst ktlk, on yllk olaanst bolluktan daha alacak bir ey deildir. kisi
de dahil, 1741'den 1750'ye dek dk olan zahire fiyat, u son sekiz on yl iindeki yksek fiyata
mukabele olarak pekala kar karya getirilebilir. Eton Yksekokulu hesaplarna gre, 1741'den
1750'ye dek Windsor piyasasnda en iyi budayn 9 kilelik eyrek kantarnn ortalama fiyat yalnzca
1 lira 13 ilin 9 1/2 peni'den oluur. Bu ise, bu yzyln ilk 64 ylnn ortalama fiyatndan hemen
hemen 6 ilin 3 peni aadr. Orta budayn 8 kilelik eyrek kantarnn ortalama fiyatnn, bu hesaba
gre, u son on ylda, yalnzca bir lira 6 ilin 8 peni olduu ortaya kyor.
Bununla birlikte, 1741 ile 1750 arasnda prim, zahire fiyatnn yurt piyasasnda doal olarak
decei kerteye inmesini nlemi olmasa gerektir. Gmrk kaytlarnda grld zere, ihra
edilen her trl hububat miktar, 8.029.156 eyrek kantar, bir kileden aa deildir. Bunun iin
denen prim, 1.514.962 lira 17 ilin 4 1/2 peni'yi bulmaktadr. Yine 1749'da, o zaman Babakan Bay
Pelham, bundan nceki yl iinde zahire ihrac iin prim olarak pek olaanst bir tutarn denmi
olduunu Avam Kamaras'nda sylemiti. Bu grte olmakta ok hakl idi. Ertesi yl ise bunu demesi
bsbtn yerinde olurdu. O bir tek yl iinde denen prim, 324.176 lira 10 ilin 6 peni'den aa

deildi.[106] Bu zorlamaca ihracatn, zahire fiyatn yurt piyasasnda haliyle frlayabilecei kerteye
kyasla ne derece daha yukar ykseltmi olduunu kayda gerek yoktur.
Bu blme eklenmi olan hesaplarn sonunda, okuyucu tekilerden ayrlan on yln zel hesabn
bulacaktr. Yine orada, genel ortalamas, o yzyln ilk 64 ylndaki genel ortalamadan pek fazla
deilse bile yine de dk olan, nceki on yln zel hesab vardr. Bununla birlikte, 1740 yl
olaanst bir ktlk yl idi. 1750'den nceki yirmi yln 1770'ten nceki yirmi ylla kar karya
getirilmesi yerinde olur. Arada bir iki pahal yl bulunmakla birlikte, 1750'den ncekiler o yzyln
genel ortalamasnn nasl epeyce aasnda ise, berikiler de (bir iki ucuz yln, rnein 1759'un araya
karmasna karn) epey stnde idi. 1750'den ncekilerin genel ortalamann aasnda oluu,
tekilerin bunun yukarsnda oluu kadar deilse, bunu belki prime atfetmemiz gerekir. Bu deime,
besbelli, daima yava, azar azar olan gm deerindeki deiiklie hamledilemeyecek kadar
apanszdr. Sonucun ani oluu, birdenbire kendini gsteren bir nedenle, yani mevsimlerin rasgele
deimesiyle aydnlatlabilir.
Gerekte, emein para ile denen karl Byk Britanya'da bu yzyl iinde ykselmitir.
Ama bunun, pek yle Avrupa piyasasnda gm deerindeki bir dn deil, lkedeki geni,
hemen herkese erien refahtan[107] ileri gelen emek talebindeki artn sonucu olduu anlalyor. Pek
o kadar refah iinde bir lke olmayan Fransa'da, emein para olarak denen fiyatnn geen yzyl
ortasndan beri, zahirenin para ile belirtilen ortalama fiyatyla birlikte gitgide dt grlmtr.
Geen yzylda da, imdikinde de, basbaya emek gndelii, orada hemen hep bir karara, buday
septiers'inin ortalama fiyatnn 20'de biri imi. Bu lek, 4 Wincherter kilesinden biraz fazladr. Daha
nce iaret edilmi olduu gibi, Byk Britanya'da emein gerek mkafat, yani iiye verilen
yaam iin gerekli ve elverili maddelerin gerek miktarlar, bu yzyl iinde epey artmtr. Emee
para olarak denen bedeldeki artn, genel Avrupa pazarnda gm deerindeki bir dn deil,
Byk Britanya zel pazarnda, lkenin pek mutlu durumundan ileri gelen, emein gerek fiyatndaki
bir ykseli sonucu olduu anlalyor.
Amerika'nn ilk kefinden sonra, bir sre gmn eski fiyatna yahut bundan pek aa olmayan
bir fiyata satlp gitmesi gerekti. Madencilik krlar, bir zaman iin, pek byk ve doal kertelerinin
ok stnde olacakt. Ama o madeni Avrupa'ya ithal edenler, yllk ithalin topunun birden bu fiyata
elden karlamayacan ok gemeden anlayacaklard. Gm, gitgide daha az mal ile dei edilir
olacakt. Fiyat dtke derek, doal fiyatna yahut madenden piyasaya getirilebilmesi iin doal
kertelerine gre denmesi gereken emek cretlerini, mal mevcudu krlarn ve rant demeye zar zor
yetecek fiyata ulancaya dek inmek zorunda idi. Peru'daki gm madenlerinin ounda, gayri-safi
rnn onda birini bulan spanya Kral'nn vergisi, daha nce deinilmi olduu gibi rantn hepsini
yutar. Bu vergi, balangta yar yarya idi; ok gemeden te bire, sonra bete bire, nihayet onda
bire dt. Hl bu kertede srp gitmektedir. Anlalan, Peru gm madenlerinin ounda, iletme
giriimcisi mal mevcudunu allm krlaryla birlikte yeniden yerine koyduktan sonra geriye kalan
budur. Bir zamanlar, pek yksek olan bu krlarn, iin yrtlmesine bsbtn ket vurmayacak
dereceye dek dm olduklarnn herkese teslim edildii anlalyor.
spanya Kral'nn vergisi, Potosi madenlerinin keif tarihi olan 1545'ten 41 yl nce, 1504'te, deftere
geen gmn bete birine indirilmiti.[108] Doksan yl yahut 1636'dan nce, btn Amerika'daki
madenlerin en verimlisi olan bu ocaklar, grecekleri ii noksansz yapmaya yeten vakti buldu. Yani
bir yandan bu vergiyi spanya Kral'na vermeye devam ederken, Avrupa piyasasnda gm deerini
debilecei kadar drd. Tekel altnda bulunmayan bir mal, doal fiyatna yahut bir yandan zel
bir vergi verirken; arkas kesilmeden, epey bir sre satlp gittii en dk fiyata indirmek iin

doksan yl yeter zamandr.

Gmn Avrupa piyasasndaki fiyat belki daha aa debilirdi. Bunun zerindeki vergiyi
1736'daki gibi yalnzca onda bire deil, altn zerindeki vergi gibi yirmide bire indirmek, yahut
imdi iletilmekte olan Amerika madenlerinin ounu iletmekten vazgemek gerekebilirdi. Gme
kar talebin gitgide artmas, yahut Amerika gm madenlerinin rn iin olan piyasann ucun ucun
genilemesi, belki bunun byle olmasn nlemeye, Avrupa piyasasnda gm deerini tutmaya ve
hatta belki geen yzyl sonlarndakine kyasla biraz yukar karmaya sebep olmutur.
Amerika'nn ilk kefinden beri, orann gm madenleri rn iin olan pazar geniledike
genilemitir.
Birincisi; Avrupa piyasas gitgide genilemitir. Amerika'nn kefinden beri, Avrupa'nn ou yeri
pek gelimitir. ngiltere, Hollanda, Fransa, Almanya, hatta sve, Danimarka ve Rusya, gerek tarmda
gerek sanayide, epey ilerlemilerdir. talya da geri gitmie benzemez. talya'nn yldz, Peru'nun
fethinden nce snmt. O zamandan beri talya biraz toparlanm gibidir. spanya ile Portekiz'in,
gerekten geriledikleri sanlmaktadr. Bununla birlikte, Portekiz Avrupa'nn pek ufak bir blgesidir.
spanya'nn k ise belki yle herkesin sand kadar deildir. 16'nc yzyl banda spanya, o
zamandan beri ok ilerlemi olan Fransa ile bile kyaslandnda pek yoksul bir lke idi. Fransa'da
her eyin bol olduu, spanya'da ise bireycikler bulunmad, her iki lkede sk sk dolam olan
mparator V. Charles'n mehur szdr. Avrupa tarm ile sanayisinin artmakta olan rnnn elden
ele dalmas iin, gm sikke miktarnda mutlaka azar azar bir arta lzum grlm olsa gerektir.
Zengin kimselerin oalmas da, bunlardaki lks kaplama ile bakaca gm ss miktarnn yine
artmasn gerektirmi olmaldr.
kincisi; Amerika'nn kendisi gm madenlerinin rn iin yeni bir pazardr. Tarmndaki,
sanayisindeki, nfusundaki gelimeler, Avrupa'nn en ilerleyen lkelerinin gelimesinden ok hzl
olduu iin, oradaki talep ok daha hzla artm olmaldr. ngiliz smrgeleri yepyeni bir pazardr.
Bu pazar daha nce hi talep bulunmayan byk bir ktada, bir ksm sikke, bir ksm lks kaplamalar
iin olmak zere, boyuna artan bir gm mevcudu ile beslenmeye ihtiya gsterir. Sonra, spanyol
ve Portekiz smrgelerinin ou tmyle yeni pazarlardr. Avrupallar'n kefetmesinden nce Yeni
Granada, Yucatan, Paraguay ve Brezilya'da, sanatlardan ve tarmdan nasibini almam, vahi uluslar
oturuyordu. imdi bunlarn hepsine gerek sanayi gerek tarm epeyce girmitir. Tmyle yeni
saylmamakla birlikte, Meksika ile Peru piyasalar bile daha nce olduklarndan elbette ok
genitirler. Bu lkelerin eski zamanlardaki grkemli durumu zerine yaymlanm parmak srtc
masallardan sonra, ilk keifleri ve fetihleri tarihini yle soukkanl bir muhakeme ile okuyanlar, ora
ahalisinin sanayi, tarm ve ticarette, imdiki Ukrayna Tatarlar'ndan ok daha bilgisiz olduklarn
aka grecektir. Bu iki ulus arasnda daha uygar olan Perulular'n bile, altn ve gmten ss
olarak yararlanmakla birlikte, baslm paralar yoktu. Btn ticaretleri trampa yolu ile oluyordu.
Dolaysyla da aralarnda hemen hibir iblm yoktu. Topra ileyenler evlerini, ev eyalarn,
giyeceklerini, ayakkablarn, tarm aletlerini kendileri yapmak zorunda idiler. Aralarndaki birka
zanaatnn karnn, hep hkmdar, soylular, rahipler doyururmu; belki bunlar, onlarn ua ya da
klesi idi. Meksika ile Peru'nun btn eski sanatlar, Avrupa'ya bir tek ilenmi madde salam
deildir. Be yz kiiyi getii pek olmayan, okluk, bunun bile yarsna varmayan spanyol ordular,
hemen her yerde yiyecek bulmakta glk ekiyorlard. Hemen her gittikleri yerde, hem de pek
kalabalk, pek iyi ilenmi diye anlatlan yerlerde, o ordularn sebep olduu sylenen ktlk, bu nfus
okluu ve kemale[109] erme yksnn byk lde kuruntu olduunu gstermeye yeter. spanyol
smrgeleri, birok bakmdan, tarma, gelimeye, nfusa ngiliz smrgelerindeki kadar elverili

olmayan bir hkmetin ynetimindedirler. Bununla birlikte, btn bu ilerde, Avrupa'daki herhangi
bir lkeden hzl ilerliyor gibidirler. Bereketli bir toprakta, mutlu bir iklimde, btn yeni
smrgelerde rastlanan bir durum olan toprak bolluu ve ucuzluu, anlalan, sivil ynetimdeki
birok bozukluklar rtecek apta bir stnlktr. 1713'de Peru'yu ziyaret eden Frezier, Lima'y, 25
ile 28 bin arasnda halk var diye gstermektedir. Ayn lkede, 1740 ile 1746 arasnda oturmu olan
Ulloa, burann nfusunu, 50 bini ayor gstermitir. Bunlarn, ili ile Peru'nun belli bal birok
baka kentlerinin kalabalkl zerindeki szleri arasnda da aa yukar ayn fark vardr. Her
ikisinin de iyi bilgi edinmi olmalarndan kukuya yer bulunmadna gre, bu, ngiliz
smrgelerindekinden hemen hemen aa olmayan bir art gsterir. yleyse Amerika, kendi
gm madenleri rn iin yeni bir pazardr. Orada gme kar olan talebin, Avrupa'nn ne
gelimi lkelerindekinden ok daha hzl artmas gerekir.
ncs; Dou Hint lkeleri, Amerika gm madenleri rn iin bir baka pazardr. Bu lkeler,
o madenlerin ilk kefi zamanndan beri gn getike, boyuna daha ok gm ekmekte olan bir
pazardr da. O zamandan beri, Acapulco gemileriyle Amerika ve Dou Hint lkeleri arasnda
dorudan doruya yaplmakta olan ticaret srekli artmaktadr. Avrupa yolu ile yaplan dolambal
alveri ise daha byk oranda artmakta bulunmutur.
16'nc yzylda, Dou Hint lkeleri'yle dorudan doruya ticareti olan tek Avrupa milleti
Portekizliler idi. O yzyln son yllarnda Hollandallar, bu tekele el uzatmaya baladlar. Birka yl
iinde onlar, Hindistan'daki belli bal kk salma tesislerinden srp kardlar. Son yzyln ou
ksmnda bu iki millet, Dou Hint lkeleri'nin en nemli ticaretini aralarnda paylatlar.
Hollandallar'n ticareti Portekizliler'in tavsayan ticaretinden de daha byk oranda artyordu.
ngilizler ile Franszlar, Hindistan'da, geen yzylda biraz alveri yapyorlard. Ama bu, imdiki
yzyl iinde ok artmtr. sveliler ile Danimarkallar'n Dou Hint lkeleri'yle ticareti bu yzyl
iinde balamtr. imdi, Moskoflar bile, Sibirya ve Tataristan zerinden karadan Pekin'e giden bir
tr kervanla, in'le srekli alveri yapmaktadrlar. Btn bu milletler ile Dou Hint lkeleri
arasndaki alveri, Fransa'nn geen savala hemen tmn ortadan kalkan ticareti bir yana
braklrsa, aa yukar srekli olarak artmaktadr. Avrupa'da, Dou Hint lkeleri mallarnn
artmakta olan yoaltm, anlalan bunlarn hepsinin ilerinin gittike oalmasna olanak verecek
kadar byktr. Geen yzyl ortasna dein, rnein ay, Avrupa'da pek az kullanlan bir ilat.
ngiliz Dou Hint lkeleri Ortakl'nn, yurttalar yararlansn diye her yl ithal ettii ayn deeri,
imdi ylda bir buuk milyonu geiyor. Hatta bu bile yetmemektedir. Daha epey bir miktar ay,
Hollanda limanlarndan, sve'teki Gottenburg'dan, Fransz Dou Hint lkeleri Ortakl'nn ileri
yolunda giderken de Fransa kylarndan, boyuna kaak olarak lkeye sokulmutur. in
porselenlerinin, Molucca adalar baharatnn, Bengal kumalarnn, bir sr baka maln yoaltm
hemen hemen ayn oranda artmtr. Nitekim Dou Hint lkeleri ticaretinde kullanlan btn Avrupa
gemileri tonilatosu, geen yzylda hibir zaman, bizim ngiliz Dou Hint lkeleri Ortakl
gemilerinin, son zamanlarda azaltlmasndan nceki tonajndan belki pek fazla deildi.
Fakat, Avrupallar bu lkelerde ilk alverie baladklarnda, Dou Hint lkelerinde, hele in ile
Hindistan'da, deerli metallerin kymeti, Avrupa'da olduundan ok yksekti. Hl da byledir. Genel
olarak, her biri herhangi sradan zahire mahsulnden bereketli olmak zere, ylda iki, bazen
mahsul alnan pirin lkelerinde, yiyecek bolluu, eit genilikte bir zahire lkesinden ok daha fazla
olmasa gerekir. Dolaysyla da bu lkeler ok daha kalabalktr. Sonra elleri altnda,
yoaltabileceklerinden ok bol yiyecek bulunduundan, burann zenginlerinde, bakalarnn
emeinin pek daha fazlasn satn alabilecek ara vardr. Nitekim hep derler ki, in'deki veya
Hindistan'daki saltanatl bir kodamann maiyeti, Avrupa'daki kalburst zengin yurttalarnkine gre

ok kalabalk, ok debdebeli imi. Emirlerindeki bu bolluk, zenginler arasnda byk rekabet

konular olan deerli metaller, kymetli talar gibi, doann azck azck hasl ettii btn esiz ve
nadir rnlere karlk, daha fazla yiyecek verebilmelerini mmkn klmaktadr. Onun iin, Hindistan
piyasasn besleyen madenler, Avrupa piyasasn donatanlar kadar bereketli olsa bile, bu gibi mallar,
tabii, Hindistan'da, Avrupa'dakine kyasla daha ok yiyecekle dei edilir. Ama Hindistan piyasasn
deerli metallerle besleyen madenlerin Avrupa piyasasn donatanlardan epey daha az bereketli
olduu; deerli talarla donatanlarn ise daha bereketli olduu anlalyor. Bundan dolay, deerli
metaller, tabii, Hindistan piyasasnda, Avrupa'dakinden biraz daha fazla miktarda deerli talarla ve
ok daha fazla yiyecekle dei edilir. Btn fuzuli[110] maddelerin en sunturlusu olan elmaslarn
parayla belirtilen fiyat, o lkede, teki lkeden biraz dk; btn gerekli maddelerin banda gelen
yiyecein fiyat ise epeyce dk olur. Ama emein gerek fiyat, yani iiye verilen hayat iin
gerekli maddelerin gerek miktar, daha nceden kaydedilmi olduu gibi, Hint'in iki byk pazar
olan in ile Hindistan'da, Avrupa'nn ou yerindekinden daha dktr. Orada, ii cretleri daha az
yiyecek satn alr. Hindistan'da yiyecein para olarak pahas Avrupa'dakine kyasla ok aa
olduundan, orada emein para ile denen karl iki nedenle, yani satn alaca yiyecein azl ve
yiyecek fiyatnn dkl yznden dktr. Ama zanaat ve sanayide eit olan lkelerde ou
mamullerin para karl, emein para karl orannda olur. Zanaat ve sanayi mamul yapmada
in'le Hindistan aa olmakla birlikte, Avrupa'nn herhangi bir yerine kyasla ok aa gibi
gzkmezler. Onun iin ou sanayi mamulne para ile belirtilen fiyat, bu byk imparatorluklarda,
tabii, Avrupa'nn herhangi bir yerindekinden ok dk olacaktr. stelik Avrupa'nn ou
mamullerinin gerek itibari fiyatn pek artrr. lkin gereleri, sonra tamamlanm mamul piyasaya
getirmek, fazla emee, dolaysyla da, fazla paraya mal olur. in ile Hindistan'da i su yollarndaki
gidi geli eitli ve her yana yaylm olduundan, bu emein ou, dolaysyla da bu para tasarruf
edilir. Bylelikle, bu lkelerin ou sanayi mamulnn hem gerek hem itibari fiyat daha dm
olur. Btn bunlardan dolay, deerli metaller, Avrupa'dan Hindistan'a gtrlmesi her zaman
elverili olmu bulunan, hl da yle olmakta olan mallardr. Orada bundan iyi para getiren yahut
Avrupa'da mal olduu emee ve mallara oranla Hindistan'da daha ok emek ya da mal satn
alabilecek veya buna hkmedebilecek bir nesne daha yok gibidir. Sonra oraya gm gtrmek altn
gtrmekten krldr. nk in'de ve Hindistan'n ou baka piyasalarnda saf gmle saf altn
arasndaki oran ona bir, ok ok, on ikiye birdir. Avrupa'da ise bu oran 14 veya 15'e birdir. in'le
Hindistan'n teki pazarlarnn ounda, 10 ona veya ok ok 12 ona gm, bir ona gm, bir
ona altn satn alr. Avrupa'da ise bunun iin 14, 15 ona gm ister. Bundan dolay, Hindistan'a
giden gemilerin oundaki hamulede, gm genellikle en deerli maddelerden biri olmutur.
Manilla'ya sefer eden Acapulco gemilerinde en deerli mal gmtr. Bylece, yeni kta gmnn,
eski ktann iki ucu arasnda yaplan ticaretin belli bal kalemlerinden olduu anlalyor. Dnyann
bu birbirinden uzak yerleri, byk lde bu sayede birbiriyle balanmaktadr.
Bylesine dal budak salm bir pazar donatabilmek iin her yl madenlerden getirilen gm
miktar, hem btn geliken lkelere lzumlu sikke ile kaplamann srekli artn karlamaya
yetmeli hem bu metalin kullanld btn lkelerdeki devaml gm firesini ve tketimini
karlamaldr.
Deerli metallerin, para eklinde anmak, kaplama eklinde hem anmak hem temizlenmek
suretiyle srekli tketilii pek gze batacak derecededir. Yalnzca bu kullan bylesine geni olan bu
mallardan piyasaya srlen yllk mevcudun pek byk olmasn gerektirir. Bu metallerin belirli baz
sanayideki tketimi, topluca, belki bu azar azar tketiminden fazla deilse de daha gze arpacak
kadardr; hem ok daha hzldr. Yalnz Birmingham sanayisinde, her yl yaldz ve kaplama iinde
kullanlan, dolaysyla da bir daha bu metaller eklinde ortaya kamayacak hale gelen altn ve gm

miktarnn elli bin sterlin lirasndan fazla tuttuu sylenmektedir. Buna bakarak, dnyann btn
baka baka yerlerinde, Birmingham'dakilerle ayn trden sanayideki veya srmalarda, ilemelerde,
altn gm takmlarndaki, kitaplarn, ev eyasnn vb.'nn yaldzlanmasndaki yllk yoaltmn ne
byk olduunu biraz kavrayabiliriz. Bu metaller, kara ve deniz yoluyla bir yerden bir yere
tanrken de her yl epeyce yitirilmi olmaldr. Bir de, Asya devletlerinin ounda hemen hemen
yaygn olan, yer altnda hazine saklama deti hakkndaki bilgi, saklayann lm ile okluk ortadan
kalkt iin, daha hatr saylr kaytlara sebep olmaldr.
Kadis ile Lizbon'a (yalnz kayda geen deil, kaak girecei dnlebilecek olanlarla birlikte)
ithal edilen altn ve gm miktar, en doru hesaplara gre ylda aa yukar 6 milyon sterlini
bulur.
Bay Meggans'e gre,[111] spanya'ya deerli metal ithali, 6 yllk ortalama, yani (ikisi de dahil)
1748'den 1753'e dek; Portekiz'e ise, 7 yllk bir ortalama, yani (ikisi de dahil) 1747'den 1753'e dein,
gmte 1.101.107 libreyi, altnda ise 29.940 libreyi buluyordu. Gm, kuyumcu tarts ile libresi 62
ilinden olmak zere, 3.413.431 ngiliz liras 10 ilin tutmaktadr.
Kuyumcu tarts ile libresi 44 1/2 gineden altn, 3.333.446 ngiliz liras 14 ilini bulmaktadr. kisi
birlikte, 5.746.878 ngiliz liras 4 ilin tutar. Kayda geirilecek ithal olunan metalin hesab tam imi.
yle olduunu bu zat bize inandracak biimde sylyor. Kaytlara gre altnla gmn
getirildikleri ayr ayr yerleri, bunlardan her birinin ayr ayr salad metal miktarn, enine
boyuna, inceden inceye anlatyor. Her metalden, kaak olarak sokulmu bulunduunu sand miktar
iin de pay brakyor. Bu akll tacirin engin tecrbesi olduundan fikri yabana atlmaz.
Avrupallar'n ki Hint'te Yerlemelerinin Felsefi ve Siyasal Tarihi adl kitabn, belagat[112] sahibi,
baz baz iyi bilgisi bulunan yazarna gre, (ikisi de dahil) 1754'ten 1764'e kadar, 11 yllk bir
ortalama alnacak olursa, spanya'ya yaplan, deftere gemi yllk ithalat, (10 real'lik) 13.984.185 3/4
kuru tutmaktadr. Bununla birlikte, kaak girmi olabileceklerden tr yllk tm ithalin 17 milyon
kuruu bulduu sanlmaktadr. Bu ise kuruu 4 ilin 6 peni'den olmak zere, 3.825.000 ngiliz liras
eder. Yazar, kaytlara gre, altnla gmn getirtildii ayr ayr yerlerin; her birinin her metalden
salad belirli miktarn ayrntlarn veriyor. Brezilya'dan Lizbon'a her yl ithal edilen altn miktar
zerinde kanunlu ayardaki metalin bete biri olduu anlalan, Portekiz Kral'na denen vergi tutarna
bakarak yargya varacak olursak, bunu 2 milyon ngiliz liras kadar eden 18 milyon cruzado, yahut
45 milyon Fransz liras hesap edebileceimizi bildiriyor. Bununla birlikte, kaak olarak sokulandan
dolay, bu tutara gsmz gere gere sekizde bir, yani 250,000 sterlin daha ekleyebileceimizi
sylyor. Bylece, tm toplam 2.250.000'i bulur. Onun iin, bu hesaba gre deerli metallerin
spanya ile Portekiz'e yllk ithalinin topu birden, 6.075.000 sterlin kadar tutar.
Doruluuna gvenerek bana sylediklerine gre, elyazs olmakla birlikte pek inanlr belgelere
dayanan birok baka hesaplar, bu yllk ithal toplamn bazen daha az bazen daha ok olmak zere,
aa yukar 6 milyon sterline karmakta birliktir.
Gerekte, deerli metallerin Kadis ile Lizbon'a yaplan yllk ithali, Amerika madenlerinin yllk
rnnn tmne eit deildir. Bu rnn bir ksm, her yl Acapulco gemileri ile Manilla'ya
gnderilir; bir ksm, spanyol smrgelerinin teki Avrupa milletleri smrgeleriyle yapmakta
olduklar kaaklk ticaretinde kullanlr; biraz ise kukusuz lke iinde kalr. Sonra, Amerika
madenleri hi de dnyann biricik altn ve gm madenleri deildir. Ama bunlar, dnyadaki
ocaklarn en bereketlileridir. Bilinen btn teki madenlerin rnnn bunlarn yannda hi kald
teslim edilmektedir. Bunlarn rnnn pek ounun Kadis ile Lizbon'a ithal edildii de kabul

olunuyor. Ama ylda elli bin libre olmak zere, yalnz Birmingham'n tketimi ylda 6 milyon
orannda olan bu yllk ithalin yz yirmide biri eder. Bundan dolay, altnla gmn yllk tm
tketimi dnyada bu metallerin kullanld ayr ayr btn lkelerde, belki aa yukar yllk rnn
tmne eittir. Geri kalan, btn zenginleen lkelerin artan talebini dar darna karlamaya
yetenden fazla olmayabilir. Arta kalan miktar, talebi karlamaya ylesine elvermeyebilir ki, Avrupa
piyasasnda bu metallerin fiyatn biraz ykseltebilir bile.
Her yl, madenden piyasaya getirilen pirin ve demir miktar, altnla gmten, llemeyecek
kadar oktur. Fakat bu yzden, bu kaba metallerin talepten fazla oalmas yahut gittike ucuzlamas
ihtimali olabileceini sanmyoruz. Deerli metallerin byle olabileceklerini niye dnelim?
Gerekte, daha sert olmakla birlikte kaba metaller, daha etin ilerde kullanlr. Pek deerli
olmadklar iin, bunlarn korunmasnda o denli zenilmez. Bununla birlikte, deerli metaller
tekilerden mutlaka daha lmez olu deildir. Bunlarn da trl ekillerde kaybolduklar, israf
edildikleri ya da yoaltldklar olur.
Btn metallerin fiyat, ar, derece derece deiikliklerle kar karya bulunmakla birlikte, yldan
yla, topraktan kan hemen herhangi bir baka hammaddenin fiyatna gre daha az deiir. Deerli
metallerin fiyat ise apansz deiikliklere teki kaba madenlerden bile daha az urar. Metallerin
dayankll, fiyattaki bu olaanst kararlln temelidir. Geen yl pazara getirilen zahirenin tm
veya hemen hepsi, bu yl sona ermeden ok nce tketilir. Ama madenden iki yzyl nce
getirilmi demirin bir ksm; ocaktan iki bin yl nce karlm altnn bir paras, belki hl
kullanlmakta olabilir. eitli yllarda, dnya yoaltmn karlayacak trl zahire miktarlar, aa
yukar hep bu baka baka yllarn mahsul orannda olur. Ama iki ayr ylda kullanlabilecek demirin
trl miktarlar arasndaki oran zerinde, bu iki yln demir madenleri rnndeki geici bir farkn
pek az etkisi olur. Altn miktarlar arasndaki oran ise byle bir farktan daha az etkilenir. Onun iin,
metal madenlerinden ounun rn yldan yla, ekin tarlalarnn ounun mahsulnden belki daha
fazla deiir, ama bu deimelerin, o eit mallarn fiyat zerindeki etkisi tekiler zerindeki
etkisinin ayn deildir.

Altnla Gmn Deerleri Arasndaki Oranda Deimeler

Amerika madenlerinin kefinden nce, saf altnn saf gme gre deeri, Avrupa'nn baka baka
darphanelerinde, ona bir ile on ikiye bir oranlar arasnda dzenleniyordu. Yani, bir ona saf altnn
on, on iki ona saf gm ettii varsaylyordu. Geen yzyln ortalarnda bu deer bire on drt ile
bire on be oran arasnda dzenlenmeye balad. Yani, bir ona saf altn, on drt ile on be ona
arasnda saf altn, on drt ile on be ona arasnda saf gm deerinde saylmaya baland. Altn,
itibari deeri bakmndan yahut ona karlk verilen gm miktar bakmndan ykseldi. Her iki
metal de gerek deer bakmndan yahut satn alabilecekleri emek miktar bakmndan dt. Ama
gm altndan ok dt. Amerika'nn gerek altn gerek gm madenleri, o zamanlara dein bilinen
btn madenleri verimlilik bakmndan glgede brakmakla birlikte, anlalan, gm madenlerinin
verimlilii altn madenlerine oranla daha fazla olmutur.
Her yl Avrupa'dan Hindistan'a tanan ok miktar gm, baz ngiliz kk salma tesislerinde, bu
metalin deerini altna oranla azar azar drmtr. Kalkta darphanesinde, bir ona saf altnn
Avrupa'daki gibi on be ona saf gm deerinde olduu kabul edilmektedir. Bengal piyasasndaki
deerine gre, darphanede buna belki fazla deer biilmektedir. in'de, altnn gme olan oran
hl bire on veya bire on iki olarak srp gitmektedir. Japonya'da bu orann bire sekiz olduu
syleniyor.

Bay Meggans'n hesabna gre, Avrupa'ya her yl ithal edilen altn ve gm miktarlar arasndaki
oran, aa yukar bire yirmi iki kadardr. Yani, bir ona altna karlk yirmi iki onadan biraz fazla
gm ithal edilmektedir. Bu zatn dncesine gre, her yl Dou Hint lkeleri'ne gnderilen ok
miktarda gm, bu metallerin Avrupa'da kalan miktarlarn bire on drt veya on bee, yani deerleri
arasndaki orana drmesidir. Onun, bunlarn deerleri arasndaki orann miktarlar arasndaki oran
ile kesenkes ayn olmas gerektiini, dolaysyla da bu fazla gm ihrac olmasa bire yirmi iki
olacan sand anlalyor.
Ama iki maln deeri arasnda olan oran, muhakkak, bunlardan okluk pazarda bulunan miktarlar
arasndaki orann ayns olmaz. On gine varsaylan bir srn fiyat, ilin 6 penide saylan bir
kuzunun fiyatnn altm katdr. Ama buna bakarak, pazarda bir sra kar altm kuzu bulunduu
sonucunu karmak yersiz olur. Bir ona altn, okluk, on drt, on be ona gm satn ald iin
piyasada okluk bir ona altna kar yalnzca on drt, on be ona gm bulunaca sonucunu
karmak da o derece anlamszdr.
okluk, pazarda bulunan gm miktarnn altn miktarna olan oran, ihtimal ki, filan miktar
altnn deerinin, o miktar gm deerine olan oranndan fazladr. Ucuz bir maln pazara getirilen
tm miktar, okluk hem pahal bir maln tm miktarndan fazladr hem ondan fazla deerdedir. Her
yl pazara getirilen ekmein tm miktar, kasaplk et miktarnn tmnden fazla olduu gibi, deerce
de ondan fazladr. Kasaplk etin tm miktar, kmes hayvanlarnn tm miktarndan; kmes
hayvanlarnn tm miktar, vahi kularn tm miktarndan fazladr. Ucuz maln alclar, pahal maln
alclarndan fazla olduu iin, ucuz mal okluk, gerek miktar gerek deerce fazla satlr. Onun iin,
pahal maln tm miktarnn ucuz maln tm miktarna oran, pahal maln filan miktarnn deerinin,
ucuz maln bir o kadarnn deerine oranndan, okluk, fazla olmaldr. Deerli metalleri birbiri ile
kyasladmz zaman, gm ucuz, altn ise pahal bir maldr. Bundan dolay, piyasada, doal olarak
her zaman iin altndan miktarca da deerce de fazla gm bulunmasn ummamz gerekir. Bunlarn,
her ikisinden kendisinde biraz bulunan bir kimse, sofra takmlarnn, gmten ve altndan olanlarn
karlatrsn. Birincinin, ihtimal gerek miktar gerek deerce, ikinciyi pek ok atn grecektir.
Sonra, hi altn eyas olmayan birok kimsede epeyce gm takm vardr. Onlarda da altn
genellikle saat mahfazalarna, enfiye kutularna, buna benzer bir takm cici bicilerle snrl kalr.
Bunlarn tm deerinin fazla bir ey tuttuu pek olmaz. Geri, ngiliz sikkesinde altnn deeri ar
basmakta ise de her lkede durum byle deildir. Baz lkelerini sikkesinde, iki metalin deeri aa
yukar birbirine denktir. ngiltere ile birlemeden nce skoya sikkesinde, darphane hesaplarnda
grldne gre altn biraz ar basmakla birlikte, gm glgede brakmyordu.[113] Birok
lkenin sikkesinde gm baskn kmaktadr. Fransa'da en byk tutarlar, okluk bu metalle denir.
Orada, cebinizde tanmas gerekli olandan fazla altn almak gtr. yleyken, gm kaplamalarn
deerce, btn lkelerde altn kaplamalara stnl, altn sikkenin gme yalnz baz lkelerde
stn geliini haydi haydi telafi eder.
Kelimenin bir anlamyla, gm her zaman altndan ok daha ucuz olup belki hep byle olmaya
devam edecektir. Ama bir bakma da, spanyol piyasasnn imdiki durumunda altnn gmten belki
biraz ucuz olduu sylenebilir. Bir mala, yalnzca allm fiyatnn salt yksekliine ya da azlna
gre deil, epey bir pazara getirebildii en dk fiyatn, az yahut ok stnde oluuna gre pahal
veya ucuz denilebilir. Bu en dk fiyat, maln oraya getirilmesi iin kullanlmas gereken mal
mevcudunu lml bir krla yeniden yerine koymaya ancak yetecek olan fiyattr. Bu, toprak sahibine
hibir ey veremeyen, olutuu elerden herhangi biri rant olamayan, srf cretlere ve kra dnen
bir fiyattr. Ama spanya piyasasnn imdiki durumunda altn, bu en dk fiyata, gmten elbet
biraz daha yakndr. spanya Kral'nn altn zerindeki vergisi, kanunlu ayardaki metalin yalnzca

yirmide biri yahut %5'tir. Gm zerindeki ise bunun onda birini ya da %10'u bulur. Daha nce
grld gibi, spanyol Amerikas'ndaki ou altn ve gm madenlerinin rant bu vergilerden
oluur. Altn zerindeki vergi, gm zerindeki kadar da dzgn denmemektedir. Sonra, altn
madeni iletenlerin pek yle servete kavutuklar olmad iin, krlar, genellikle gm madeni
iletenlerin krlarndan lml olmaldr. Dolaysyla, daha az rant, daha az kr salad iin,
spanyol piyasasndaki spanyol altnnn fiyat, oraya iletilebildii en dk fiyata, spanyol gm
fiyatndan biraz daha yakn olmaldr. Btn masraflar hesaba katlnca, o metalin tm miktarnn,
spanyol piyasasnda, tekinin tm kadar elverili satlamayaca anlalr. Gerekte, Portekiz
Kral'nn Brezilya altn zerindeki vergisi, spanya Kral'nn Meksika ve Peru gm zerindeki
eski vergisinin ayndr. Yahut kanunlu ayardaki metalin bete biridir. Onun iin, Amerikan altnn
olancasnn, Avrupa genel piyasasna iletilebilecei en aa fiyata, Amerikan gmnn tmnden
daha yakn olarak ulap ulamad belli olmayabilir.
Elmaslarla teki deerli talarn fiyat, piyasaya getirilebilecekleri en dk fiyata, belki altn
fiyatndan bile daha yakn olabilir.
Gmn vergisi gibi, hem en uygun vergi matrahlarndan biri, yani srf gsteriten oluma bir
fuzuli madde zerine konulmu hem pek nemli bir gelir getiren bir verginin bir ksmndan,
denmesi mmkn olduu srece vazgeilmesi pek olas deildir. Ama 1736'da bete birden onda
bire indirilmesini gerektiren ayn deme imkanszl, bu verginin zamanla daha da drlmesini
lzumlu klabilir. Nitekim bu, altn zerindeki verginin yirmide bire indirilmesini gerektirmitir.
Btn teki madenler gibi, spanyol Amerikas'ndaki gm madenlerinin de daha derin yerlerde
allmas gerektiinden, suyun boaltlp bu derinliklere taze hava salanmas iin yaplan masrafn
fazlalamas dolaysyla iletilmelerinin git gide pahalandn, bu madenlerin durumunu incelemi
bulunan herkes teslim etmitir.
Gm ktlnn artmas demek olan bu nedenlerin (nk belirli bir miktarnn devirilmesi
gleip pahallarsa, bir maln ktlat sylenebilir) zamanla aadaki olaydan birini ya da
tekini dourmas gerekir. Birincisi; masraf art, (ya) metal fiyatnda o oranda bir artla toptan
karlanmal; ikincisi (ya) gm zerindeki verginin o oranda bir azalmasyla toptan telafi edilmeli;
ncs, (yahut) bu arelerin biraz biri biraz teki ile denklik salanmaldr. Bu nc olayn
meydana gelmesi pek mmkndr. Altn zerindeki verginin ok azaltlmasna karn gme oranla
altn fiyat nasl ykseldi ise, gm zerindeki vergi de eit bir azalmaya ramen gm fiyat da
emee ve mallara oranla ykselebilir.
Bununla birlikte, vergide bu gibi birbiri ardndan indirmeler, Avrupa piyasasnda gm deerinin
ykselmesini btn btn nlemese bile, elbet az ok geciktirmi olmaldr. Bu gibi indirmeler
sonucu olarak, daha nce eski verginin altndan kalklamad iin iletilemeyen birok maden artk
iletilebilir. Her yl piyasaya getirilen gm miktar, hep biraz fazla; dolaysyla da, filan miktar
gmn deeri, haliyle olabileceine kyasla biraz eksik olmak gerekir. 1736'daki vergi
indirmesinden tr, Avrupa piyasasnda gm deeri, bugn o initen nce olduundan daha aa
deilse bile, spanya devleti eski vergiyi almaya devam ettii taktirde olabilecek olana kyasla, hi
deilse ihtimal %10 dktr.
Bu vergi indirimine karn, gm deerinin, bu yzyl iinde Avrupa piyasasnda biraz ykselmi
olduuna, yukarda ileri srlen olgularla iddialar beni inanmaya, daha dorusu, byle olduu
kukusuna ve sansna gtryor. nk bu konu zerinde bende yer edecek en gzelim dnce,
belki hi de inan denmeye layk deildir. Gerekte, ykseli bulunduunu da varsaysak, bu imdiye
dek yle devede kulak olmutur ki, btn sylenenlerden sonra hem bu olayn gerekte vuku bulup

bulmad hem de aksinin olup olmayaca ya da Avrupa piyasasnda gm deerinin hl dmeye

devam edip etmeyecei, belki birok kimselere kukulu gelebilir.
Bununla birlikte, uras kaydedilmelidir ki, yllk altn ve gm ihrac ne miktar varsaylrsa
saylsn, bu metallerin yllk tketiminin o yllk ihracat kadar olaca bir dnem bulunmaldr.
Bunlarn miktar arttka, tketimlerinin artmas yahut daha dorusu, daha byk oranda artmas
gerekir. Miktarlar arttka deerleri azalr. Daha ok kullanlr, eskisi kadar el stnde tutulmaz
olurlar. Bundan tr, tketimleri miktarlarndan daha byk oranda artar. Onun iin, ithalat boyuna
artmamak artyla, bir sre sonra bu metallerin yllk tketimi, bylece, yllk ithalatlar ile bir
olmaldr. imdiki zamanlarda, durumun byle olmad sanlmaktadr.
Yllk tketim yllk ithalata eit olunca; yllk ithal metal ucun ucun azalrsa, yllk yoaltm
azalrsa, yllk yoaltm bir zaman iin yllk ithali geebilir. Bu metallerin miktar ar ar
azalabilir. Deerleri ise, ucun ucun, yava yava ykselebilir. Sonunda, yllk ithalat yeniden duraklar
hale gelince, yllk yoaltm derece derece, hafif hafif kendisini bu yllk ithalatn salayabilecei
miktara uydurur.

Gm Deerinin Hl Dmekte Olduu Kukusunun Nedenleri

Avrupa'da zenginliin art ve, zenginlik artnca deerli metallerin miktar doal olarak artar,
miktarlar arttka deerleri der, tarznda herkese benimsenmi fikir, belki birok kimseyi,
bunlarn deerinin Avrupa piyasasnda hl dmeye devam ettiini sanmaya srkleyebilir.
Topraktan kan hammaddeden ounun hl azar azar artmakta olan fiyat da o kimselerin bu
dncesini bsbtn destekleyebilir.
Bir lkede, servetin artmasndan ileri gelen deerli metal miktarndaki artn, bunlarn deerini
drmeye sebep olmadn daha nce gstermeye almtm. Altnla gm; her trl gz alc
nesnelerle tuhafiye hangi nedenle gidiyorsa, o nedenle, doal olarak zengin bir lkeye ynelir.
Orada, yoksul lkelerdekinden ucuz olduklar iin deil, pahal olduklar iin yahut bunlara orada
daha iyi fiyat verildii iin byle olur. Bunlar eken, fiyatn stn oluudur. Bu stnlk ortadan
kalkar kalkmaz, ister istemez oraya gitmez olurlar.
Zahireyi ve srf insan emeiyle yetitirilen bakaca bitkileri bir yana brakrsanz, btn teki eit
ilenmemi mahsullerin, davarn, kmes hayvanlarnn, her trl av hayvanlarnn, topraktaki faydal
fosillerle madenlerin vb.'nn, toplum zenginlik ve gelime yolunda ilerledike, doal olarak
pahallatn daha nce gstermeye altm. Onun iin, bu gibi mallar eskisinden ok gmle
dei edilmeye balanmakla birlikte, bundan, gmn gerekten ucuzlad veya eskisinden daha az
emek satn alaca sonucu kmaz. Bu gibi mallar, gerekten pahalanm yahut eskisinden daha ok
emek satn alacak demektir. Bayndrln ilerlemesiyle ykselen, bunlarn yalnz itibari fiyat deil,
gerek fiyatdr da. tibari fiyatlarnn ykselii, gm deerindeki bir alaln deil, bunlarn
gerek fiyatndaki ykseliin sonucudur.

Bayndrlk Yolunda lerlemenin Ayr eit lenmemi rn zerindeki Trl

Etkileri
lenmemi rnn bu ayr ayr eitleri, takma ayrlabilir. Birinci takma, remesine insan
emeinin hemen hemen gc elvermeyen eyler girer. kincisinde, emein talep orannda
oaltlabilecek olduu eyler vardr. nc takmda, alma etkisinin ya hudutlu ya belirsiz

olduu eyler bulunur. Zenginliin ve bayndrln gelimesiyle, birinci takmdakilerin gerek fiyat
olmadk derecede alabildiine ykselebilir; kesin bir hudut ile snrlanr gibi deildir. kinci takmn
fiyat, fazla ykselebilmekle birlikte, bunun, epey bir sre tesine pek amayaca belli bir snr
vardr. nc takmda fiyatn doal eilimi, bayndrlk gelimesiyle ykselmek olmakla birlikte,
ayn gelime dzeyi iinde bunun kimi zaman alald bile olur; bazen ayn ekilde srp gittii;
baz zaman, trl aksamalarn bu eit ilenmemi rn oaltmakta insan emei abalarn az ya da
ok baarl klmasna gre az veya ok ykseldii olur.

Birinci eit
Bayndrln gelimesiyle fiyat ykselen birinci eit ilenmemi rn, remesine insan emeinin
gc elvermeyendir. Bu doann yalnzca belirli miktarlarda yetitirdii; pek bozuluverir nitelikte
olduklar iin, birok farkl mevsimin rnn biriktirmenin imkansz olduu eylerden oluur.
Bulunmaz, esiz ku ve balklarn ou; birok eit av hayvanlar; vahi kularn hemen hepsi; hele,
btn gmen kular, daha nice eyler bunlardandr. Zenginlik ve onunla el ele giden gsteri ve ss
artt m, bunlara kar olan talebin artmas olaslk iindedir. nsan ne denli alp abalarsa, piyasaya
srlen miktar, bu talep artndan nceki miktarndan pek daha yukarya karamaz. Onun iin, bu
gibi mallarn miktar ayn veya aa yukar ayn kalrken, satn alnmalar iin alnmalar iin olan
rekabet durmakszn artnca, fiyatlar olmadk kerteye ykselebilir; kesin bir snrda kalacaa
benzemez. ulluk, tanesi yirmi gineye satlacak kadar rabet grse; insan istediince alp
abalasn, pazara getirilen ulluk saysn oaltp imdikinin pek stne karamaz. En azametli
zamanlarnda Romallar'n, grlmedik kularla balklara fazla para verilerinin nedeni byle
aydnlatlabilir. Bu fiyatlar, gmn o zamanlardaki dk deerinden deil, insan emeinin diledii
gibi retemedii bu gibi bulunmaz, garip nesnelerin yksek deerinden ileri geliyordu. Gmn
gerek deeri, Roma'da Cumhuriyet'in kmesinden nce ve sonra, bir zaman iin, imdi Avrupa'nn
ou yerinde olduundan daha yksekti. Aa yukar 6 ngiliz penisi eden sestertus,
Cumhuriyet'in, Sicilya'daki aar vergisi budaynn modius'ne veya bir batmanna verdii bedeldir.
Bununla birlikte, budaylarn bu kerte zerinden teslim devi, Sicilyal iftilere ykletilmi bir
vergi sayldndan, bu fiyat belki ortalama pazar fiyatndan aa idi. Bundan tr, Romallar, aar
vergisi tutarndan fazla buday smarlamak durumunda bulundular m, kapitlasyon dolaysyla daha
fazlas iin, batman bana drt sestertus veya sekiz ngiliz penisi vermek zorunda idiler. Bu, belki o
zamann lml, akla uygun, yani olaan veya ortalama szleme fiyat saylyordu; aa yukar,
eyrek kantar bana yirmi bir ilin eder. Son ktlk yllarndan nce eyrek kantar bana yirmi sekiz
ilin, ngiliz budaynn olaan szleme fiyat olup bu buday nitelik bakmndan Sicilya'nnkinden
aadr; genel olarak da, Avrupa piyasasnda daha aa fiyata satlr. Onun iin, bu eski zamanlarda
gm deeri imdiki deerine gre, tersine, e drt olmu olmaldr. Yani, ona gm, o
zaman imdi drt onann satn ald kadar emek ve mal satn alrd. Bundan tr, Seius'n,[114]
mparatorie Agrippina'ya armaan olarak, imdiki paramzla aa yukar elli lira eden, alt bin
sertertus'a bir beyaz blbl satn aldn; Asinius Celer'in[115] de, bugnk paramzla, altm alt lira
on ilin drt peni de eden, sekiz bir sestertus'a bir krmz tekir bal aldn Pliny'de okuyunca,
bu fiyatlarn ate pahas oluuna azmz ne denli ak kalsa da, bunlar bize gerekte olduundan te
bir azm gibi gzkr. Gerek pahalar, yani onlara karlk elden karlan emek ve geim maddesi
miktar, itibari fiyatlarnn imdiki zamanda bize ifade ettiinden te bir daha fazla idi. Seius, blbl
iin imdiki zamanda 66 lira 13 ilin 4 peninin satn alabilecei kadar emee ve geim maddesine
egemen olabilme hakkn veriyordur. Asinus Celer ise krmz tekir bal iin 88 lira 17 ilin 9 1/3
peninin satn alabilecei kadar emek ve geim maddesi zerinde dilediini yapabilmek imkann
devrediyordu. Bu yksek fiyatlarn arl gm bolluundan deil, o Romallar'n elleri altndaki,

ihtiyalar iin gerekeni aan, emek ve geim maddesinin bolluundan ileri geliyordu. Ellerinde
bulunan gm miktar, ayn miktar emee ve geim maddesine hkmetmenin, imdiki zamanlarda
kendilerine salayaca gmten epey azd.

kinci eit
Bayndrln gelimesiyle fiyat ykselen ikinci eit ilenmemi rn, insan almasnn, talep
orannda retebilecek olduu rndr. Bu, ekilip biilmemi lkelerde doa pek bol yetitirdii iin
deeri az ya da hi olup bu yzden, renperlik ilerledike yerini daha krl baka mahsullere
brakmak zorunda bulunan, faydal bitkilerle hayvanlardan oluur. Bayndrln gelimesiyle, uzun
bir sre iinde, miktarlar boyuna azalrken, bunlar iin olan talep srekli artmaktadr. Onun iin,
bunlarn gerek deeri, yani satn alacaklar veya zerinde hkmedecekleri gerek emek miktar azar
azar ykselir. Sonunda bu deer ylesine frlar ki, bunlar, insan almasnn en bereketli, en iyi
ilenmi toprak zerinde yetitirebilecei herhangi bir baka rn kadar krl hale getirir. Deerleri
bu kadar frlad m, artk pek ykselemez. Ykselecek olursa, bunlarn miktarn artrmak iin, ok
gemeden daha fazla toprak ve emek kullanlr.
rnein, hayvanlarn fiyat, bunlara yem yetitirmek zere topra ilemek kadar krl olaca bir
orana ykseldi mi, daha yukar kamaz. karsa, ok gemeden, daha fazla ekin topra, ayr haline
getirilir. Ekip bimenin genilemesi, sahipsiz ayr miktarn ufaltarak, lkenin, emek ya da toprak
ilemek olmakszn, doal biimde yetitirdii kasaplk et miktarn azaltr. Onunla dei etmek iin,
elinde zahiresi, yahut ayn ey demek olan zahire bedeli bulunan kimselerin saysn artrarak talebi
azaltm olur. Onun iin, kasaplk et fiyatnn, dolaysyla da hayvan fiyatnn, en bereketli, en iyi
ilenmi topraklar, bu hayvanlara yem yetitirmek zere kullanmak, ekin yetitirmekte kullanmak
derecesinde krl oluncaya dein azar azar ykselmesi gerekir. Ama bayndrln ilerleyiinde, ekip
bimenin, hayvan fiyatn bu derece ykseltecek kadar genilemesi hep ge kalsa gerektir. Bu
ykseklie eriinceye dek lkede bir ilerleme varsa, hayvan fiyatnn srekli ykselmesi gerekir.
Avrupa'da, hayvan fiyatnn henz bu ykseklii bulmad kimi yerler belki vardr. skoya'nn
ngiltere'yle birlemesine dein, hayvan fiyat skoya'nn hibir yerinde bu ykseklie ulam
deildi. skoya hayvanlar, hep skoya piyasas erevesinde kalsa, baka ilerde kullanlabilecek
topraa oranla hayvan beslemeye yarayacak topran ok olduu bir lkede, hayvan fiyatnn, onlar
beslemek iin toprak ilemeyi krl klacak kadar ykselebilmesi belki olanaksz gibidir. Daha nce
grld zere, ngiltere'de hayvan fiyatnn, Londra dolaynda geen yzyl banda bu ykseklie
ulam olduu anlalyor. Ama uzaka kontluklarn ounda fiyatn bu kerteye varmas belki ok
sonra olmutur. Bunlardan kiminde ise, ihtimal, henz oraya ulamamtr bile. Bununla birlikte,
ilenmemi rnn bu ikinci eidini oluturan trl maddeler iinde, hayvan, bayndrln
ilerlemesiyle fiyat bu ykseklie belki ilk eriendir.
Gerekte, hayvan fiyat bu ykseklii buluncaya dek, en iyi ekilde ekilip biilmeye elverili
topraklarn bile, ounun batan aa ilenebilmesinin imknsz gibi olduu anlalmaktadr. Kente
getirilmesine imkn olmayacak kadar uzakta bulunan btn iftliklerde, yani byk lkelerdeki
iftliklerin pek ounda, iyi ilenmi toprak miktar iftliin kendi kard gbre orannda olmas
gerekir. Bu ise, yine, orada beslenen hayvan mevcudu orannda, olmaldr. Toprak ya stnde hayvan
yayp otlatmakla ya hayvanlar ahrda beslenip dklar oradan dar tamakla gbrelenir. Ama
hayvan fiyat, ilenmi arazinin hem rantn hem krn demeye yetmezse, orada hayvan otlatmak
iftinin iine gelmez; hayvanlar ahrda beslemek ise hi iine elvermez. Ahrda hayvan, olsa olsa
ilenmi, ekilip biilmi topran rn ile beslenebilir. nk bo, ilenmemi arazideki az ve

dank mahsul devirmek ok emek ister; ok pahalya mal olur. Onun iin, hayvan fiyat, tmar
grm, ekilip biilmi toprakta yetien rnn pahasn demeye, orada otlamaya braklrken
yetmezse, stelik epeyce emekle devirilip ahra, ayaklarna dek getirilmesi gerektiinde, bu fiyat o
rnn bedelini demeye bsbtn yetimez. Bundan dolay, bu hallerde ancak ift srmek iin
gerekecek kadar hayvan, ahrda kazanl ekilde beslenebilir. Ama bu hayvanlarn, srebilecekleri
topraklarn hepsini srekli iyi durumda tutabilecek kadar gbre vermeye gleri yetmez. Bunlarn
gbresi iftliin tmne yetmeyeceinden, tabii en faydal, en elverili ekilde kullanlabilecek olan,
yani en bereketli yahut belki iftlik avlusuna yakn bulunan topraklar iin ayrlacaktr. Bundan tr,
buralar her zaman iyi durumda, ekip bimeye elverili halde tutulmu olur. Geri kalan ksmn ou
bombo durur. Tek tk, ba bo sska hayvan g yaatan kt bir ayrdan baka hemen hibir ey
yetitirmez. nk iftliin hayvan mevcudu, adamakll ekilip biilmesi iin gerekene oranla ok
eksik olmakla beraber, pek ok kez iftliin gerekte yetitirdii rne oranla fazladr. u var ki, bu
bakmsz topran bir paras, zerinde alt yedi yl byle zavall ekilde hayvan otlatldktan sonra
srlebilir. O zaman buradan, belki bir iki, bereketsiz yulaf mahsul ya da seyrek taneli bakaca ekin
alnd olabilir. Sonra, bu toprak btn btn kuvvetten dtnden yeniden dinlendirilip eskisi gibi
otlak yaplmas; ayn tarzda, kuvvetten dnce srayla yeniden dinlendirilmek zere bir baka ksmn
srlmesi gerekir. Nitekim ngiltere'yle birlemeden nce, skoya'nn btn dzlklerindeki genel
iletme yntemi bu biim idi. Srekli gzelce gbrelenip iyi durumda tutulan arazinin iftliin
tmnn te veya drtte birini getii, hatta, bazen bete, altda birini bile bulduu pek olmuyordu.
Geri yan hi gbre yz grmyordu. Ama bu topraklardan bir ksm, sras gelince yine ekilip
biilerek takatten dyordu. Bu ynetim usulnde, skoya toprann, iyi tmar grmeye elverili
olannn bile, yetitirmeye gc yetecei miktara kyasla pek az ey yetitirebildii meydandadr. Ne
kadar sakncal da gzkse, ngiltere'yle birlemeden nce dk olan hayvan fiyatnn, bu sistemi
hemen hemen kanlmaz hale getirdii anlalyor. Hayvan fiyatndaki byk bir ykselie ramen
bu yntem lkenin epey ksmnda hl egemen olmaya devam ediyorsa, bu, birok yerde kukusuz
bilgisizlikten, grenee bal kalmaktan; ama, ounda ilerin doal gidiinin, daha iyi bir yntemin
dorudan doruya veya tez elden kurulmasna kar kard almaz engellerden ileri gelmektedir.
Birincisi; bu, kiraclarn yoksulluktan, topraklar daha eksiksiz olarak ekip bimeye yetecek bir
hayvan mevcudu elde etmeye henz zamanlar olmamas yzndendir. nk daha byk bir
mevcudu beslemeyi onlar iin faydal klacak ayn fiyat ykselii, o hayvan mevcudunu ele
geirmelerini gletirir. kinci engel; bu mevcudu elde etmeye gleri yetse bile, topraklarn bu
fazla hayvan besleyebilecek duruma sokmak iin henz zamanlar olmamasdr. Hayvan mevcudunun
artmasyla topran bayndrlmas, atba beraber gitmesi gereken, hemen hibir yerde, birinin
tekini gemesi imkn olmayan iki olaydr. Biraz hayvan mevcudu art olmakszn hemen hi
topran bayndrld olamaz. Ama enikonu bir hayvan mevcudu art, ancak enikonu bir toprak
bayndrl sonunda olabilir. Yoksa toprak o hayvan mevcudunu besleyemez. Daha iyi bir yntemin
kurulmasna kar koyan doal engeller, ancak uzun zaman tutumlu davranp almakla ortadan
kaldrlabilir. Azar azar rselenip ypranmakta olan eski yntemin, lkenin trl ksmlarnn
topundan birden btn btn kaldrlabilmesi iin, belki yarm yzyl veya bir yzyl daha gemesi
gerekir. Bununla birlikte, skoya'nn ngiltere'yle birlemesinden elde ettii btn ticaret faydalar
iinde belki en by, hayvan fiyatndaki bu ykselitir. Bu yalnz dalk yerlerdeki btn mlklerin
deerini ykseltmekle kalm olmayp dzlklerin ilenmesinde de belki belli bal etken olmutur.
Btn yeni smrgelerde, yllarca, hayvan beslemekten baka bir ite kullanlamayacak olan ok
miktar bo toprak, az zamanda, hayvanlar son derece bereketli hale getirir. Her eyde fazla ucuzluk,
mutlaka fazla bolluktan ileri gelir. Amerika'daki Avrupa smrgelerinde ne kadar hayvan varsa,
balangta Avrupa'dan getirilmi olmakla birlikte bunlar, ok gemeden orada yle reyip kymetten

dmlerdir ki, kimse sahip kmaya deer grmediinden, beygirleri bile ormanlara babo
salvermilerdir. Hayvan, ilenmi topran mahsul ile beslemek kazanl olana dek, bu
smrgelerin ilk kuruluu stnden uzun bir zaman gemi olmaldr. Onun iin, ayn nedenlerden,
yani gbre yokluu ve tmar iin kullanlan demirba ile bu demirban ileyecei toprak arasndaki
oranszlk yznden, oralara, skoya'nn hl birok yerlerindekine benzer bir tarm yntemi girmi
olmas ihtimali vardr. Nitekim sveli seyyah Bay Kalm, 1749'da grd Kuzey Amerika'nn baz
ngiliz smrgelerindeki renperlii anlatrken, tarmn trl kollarnn hepsinde pek maharetli olan
ngiliz milleti seciyesini, orada, glkle seebildiini kaydediyor. Bunlarn, ekin tarlalarn hemen
hemen gbreledikleri olmazm. Bir arazi rn vere vere kuvvetten dt m, bir baka yeni topra
ap ilerlermi. Bu takatten dnce, bir ncsne bavururlarm. Hayvanlarn, ormanlarda,
baka ilenmemi arazide dolasn diye salverirlermi. Bunlar da orada, yar a yar tok kalrm.
nk her yl yetiip kuruyan ne kadar ayr varsa; iek amaya, tohumlarn dkmeye zaman
kalmadan, ilkbaharda, pek erkenden bier, kkn kazrlarm.[116] Her yl yetiip kuruyan ayrlarn,
Kuzey Amerika'nn o blgesindeki doal ayrlarn en gzeli olduu anlalyor. Avrupallar oraya
ilk yerletiklerinde, bu ayrlar pek gr yetiir, drt ayak boy atarlarm. O zat bunlar kaleme
ald srada, bir inei besleyemeyen bir arazi, doruluuna gvenerek kendisine sylediklerine
gre, eski zamanda drt inei doyururmu. Bu ineklerden her biri de, berikinin verebileceinin drt
kat st verirmi. Ona kalrsa, ayrn ktl, hayvanlarn bozulmasna sebep olmu. Bu hayvanlar,
kuaktan kuaa yava yava soysuzlamlar. Bunlar, ihtimal otuz krk yl nce, skoya'da, her
yanda rastlanan, kavruk kalm cinslerden farkszd. skoya'nn kimi yerlerinde damzlk deitirme
yoluna gidilmi olmakla birlikte, dzlklerin ou ksmnda, asl bol beslenmekle, bunlar epey slah
edilmitir.
Bundan dolay, bayndrln gelimesiyle, hayvann beslenmesi iin topran ekilip biilmesini
krl klacak bir para getirmesi gecikirse de, ilenmemi rnn bu ikinci eidinin olutuu trl
ksmlar iinde, bu fiyat belki ilk getiren hayvandr. nk hayvan o fiyat getirinceye dek,
bayndrln, Avrupa'nn birok yerinde ulam olduu olgunluk dzeyinin yanna varabilmesi
imknsz gibidir.
lenmemi rnn bu eidi iinde, bu fiyat getirenlerin banda hayvan bulunduu gibi, sonda
gelenler arasnda ihtimal av eti vardr. nsan, nasl olur der, ama Byk Britanya'da av eti fiyat, bir
geyik korusunun masrafn karmaya yetecek kadar deildir. Geyik beslemekte biraz tecrbesi
olanlar bunu pek iyi bilirler. Yoksa bir bakarsnz geyik beslemek, eski Romallar arasnda, Turdi
denilen ufak kularn beslenmesi gibi, basbaya iftilik etkinlii olur kar. Varro ile Columella
Turdi'nin pek krl bir nesne olduunu doruluuna inanarak bize sylyorlar. Memlekete clz halde
giren yelve adndaki gmen kularn semirtilmesi, Fransa'nn kimi yerlerinde kazan getirirmi.
Byk Britanya'da zenginlik, gsteriye kar dknlk, bir zamandr olduu zere artar, av eti
rabet grmeye devam ederse, fiyatnn imdikinden daha fazla ykselmesi ok ihtimal iindedir.
Bayndrln gelimesinde, hayvan gibi gerekli bir nesne fiyatnn pek yukarlara frlad dnem
ile av eti gibi fuzuli bir madde fiyatnn oralara ykseldii dnem arasnda ok byk bir aralk
vardr. Bu fsla iinde, ilenmemi birok baka mahsul eitleri, trl durumlara gre, bazlar
nce bazlar daha sonra olmak zere, azar azar en yksek fiyatlarna ular.
Bylece, her iftlikte, samanln ve ahrlarn dknts, bir miktar kmes hayvannn karnn
doyurur. Bu hayvanlar, aslnda atlp gidecek eylerle beslendiklerinden, bir p bile ziyan
ettirmeyecek kadar idarelidirler. Hemen hi masraflar olmad iin, ifti, bunlar azck bir ey
karl satmaya katlanabilir. Eline geen, hemen batan aa, safi kazantr. Bunlarn fiyatnn,

iftinin o miktar kmes hayvan besleme hevesini kracak derecede dk olmasna imkn yok
gibidir. Ama iyi ekilip biilmemi, bundan tr seyrek nfuslu olan lkelerde, byle masrafsz
bytlen kmes hayvanlar, okluk, tm talebi iyiden iyiye karlamaya yeter. Bunun iin, bu
durumda, kmes hayvan, kasaplk et kadar, yahut hayvandan kan herhangi baka eit yiyecek
kadar ucuzdur. Ama iftliin bu ekilde yetitirdii kmes hayvan miktarnn tm, orada retilen
kasaplk etin tm miktarndan ok daha azdr. Zenginlik, debdebe zamanlarnda, kt olan ey; eit
deerde olup da herkeste bulunan eye daima ye tutulur. Bundan tr, bayndrlk ve ekip bime
dolaysyla zenginlik ve gsteri arttka, kmes hayvan fiyat, azar azar kasaplk et fiyatndan daha
yukar kar. Sonunda, yle ykselir ki, kmes hayvan beslemek zere topra ekip bimek kazanl
olur. Fiyat bu ykseklie vard m, pek daha yukar frlayamaz. Frlayacak olursa, ok gemeden, bu
maksada daha fazla toprak ayrlr. Fransa'nn birok ilinde kmes hayvan beslenmesi; ky
ekonomisinde, iftiyi bu ama iin epeyce msr ve karabuday yetitirmeye heveslendirecek kadar
krl, pek nemli bir madde saylr. Orada, tarmla uraan orta halli bir adamn iftlik avlusunda,
kimi zaman drt yz kmes hayvan bulunur. ngiltere'de kmes hayvan beslemenin, henz genel
olarak yle pek nemli bir i saylmad anlalyor. Bununla birlikte, ngiltere, Fransa'dan oka
kmes hayvan getirttiinden, bunlar elbette, ngiltere'de, Fransa'dan daha pahaldr. Bayndrln
gelimesinde, hayvandan karlan her bir yiyecek eidinin en pahal olduu dnem, tabii, bunu
yetitirmek zere toprak ilemeyi herkesin alkanlk edinmesinden hemen nce gelen devir
olmaldr. nk bu alkanlk herkes arasnda yer etmezden bir sre nce, ktln, fiyat mutlaka
ykseltmesi lazmdr. Herkes arasnda alkanlk olunca, okluk, besleme alannda yeni rlar alr.
Bu yntemler iftinin, eskisi kadar yerde, hayvan yeminin o eidinin daha ounu yetitirebilmesini
mmkn klar. Bolluk yznden daha ucuz satmak zorunda kald gibi, bu yaplan slahlar
dolaysyla da, ifti ucuza satabilecek duruma gelir. nk ucuza satmak iine elvermeyecek olursa
bolluk uzun srmez. Yonca, algam, havu, lahana, vb.'nin ortaya kmasnn, Londra'da kasaplk etin
allm fiyatnn geen yzyl balarndakine gre biraz aa dmesine katks, ihtimal, bu ekilde
olmutur.
Gbrelikten plenip btn teki faydal hayvanlarn yz evirdii birok eyi a gzllkle silip
spren domuz da, kmes hayvanlar gibi, aslnda, en ufak bir israf[117] bile olmakszn beslenir.
Byle pek az masrafla veya hi masrafsz bytlebilen bu gibi hayvanlarn says, talebi tam olarak
karlamaya elverdike, bu eit kasaplk et, pazara bir bakasndan daha ucuza gelir. Fakat talep, bu
miktarn karlayabileceinden daha fazla olunca, baka hayvanlarn beslenip semirtilmesinde olduu
gibi, domuz besleyip semirtmek iin, o amala yiyecek yetitirmek gerektiinde, fiyat mutlaka frlar.
Memleket doasnn ve tarm durumunun domuz beslemeyi, teki hayvanlar beslemekten daha ok
veya az masrafl klmasna gre fiyat, bir baka kasaplk et fiyatna oranla yksek ya da dk olur.
Bay Buffon'a gre, Fransa'da domuz eti fiyat, aa yukar sr eti fiyat ile bir gibidir. Byk
Britanya'nn ou yerinde, bu fiyat imdi biraz daha yksektir.
Gerek domuz, gerekse kmes hayvan fiyatndaki fazla art, Byk Britanya'da, okluk, kulbede
oturan yoksul kyllerin ve kk arazi iletenlerin azalmasna yorulmutur. Bu, Avrupa'nn her
yannda, bayndrln, daha iyi ekip bimenin hemen n sra meydana gelmi bir olaydr. Ama bu,
bir yandan da bu maddelerin fiyatn haliyle olabileceine kyasla biraz daha nce veya daha abuk
ykseltmeye sebep olmu olabilir. En yoksul aile, bir kediyi ya da kpei ou zaman masrafsz
besleyebildii gibi toprakla uraan pek yoksul kimseler de, okluk, azck bir eyle, birka kmes
hayvan ya da bir dii domuz ile birka yavru besleyebilir. Sofrasndaki ufak tefek artklar kesilen
stten ayrlan sular, kayma alnm st ya yapldnda yaykta kalan ayran, bu hayvanlarn
yiyeceinin birazn salam olur. Geri yann, kimseye can yakacak bir zarar vermeksizin, komu
tarlalarda bulurlar. Onun iin, bu ufak topraklarda uraanlarn saysnn azalmasyla, byle az

masrafla ya da hi masraf etmeksizin meydana gelen bu eit yiyecek iecek miktar, elbette epey
azalm, dolaysyla da fiyatlar haliyle olabileceine kyasla daha nce ve abuk ykselmi
olmaldr. Gelgelelim, bunun, bayndrln gelimesi ile er ge frlayabilmesi kabil olann en
yukarsna, yahut kendilerine yiyecek salayan topran ileme emek ve masrafn, tmar grm
ou baka arazideki kadar deyen bir fiyata, her durumda ulam bulunmas gerekir.
Domuz ve kmes hayvan beslemek gibi, stlk de, aslnda bir tek p ziyan edilmeden yaplr.
iftlikte bulundurulmas icap eden hayvanlar, yavrularnn bytlmesi, yahut ifti ailesinin
yoaltm iin gerekli olandan daha fazla st verir. Stn en ounu tek bir mevsimde verirler.
Gelgelelim, btn toprak rnleri iinde st belki en bozulabilenidir. En bol olduu scak mevsimde
yirmi drt saat g dayanr. ifti bunun birazn taze tereya haline getirerek bir hafta iin depo
eder. Tuzlu tereya yaparak bir yl; peynir yapmakla, ok daha fazlasn yllarca saklar. Btn
bunlardan birer paras, oluk ocuunun faydas iin alkonulur. Geri kalan, elde edilebilecek en iyi
fiyat bulmak zere pazar boylar. Bu fiyatn, oluk ocuunun gereksinmesinden arta kalan pazara
gnderme hevesini kracak kadar dk olduu pek olmaz. Gerekte bu fiyat ok dk olursa,
iftinin, st iledii yeri batan savma ynetip kirli pasl tutmas; belki srf bunun iin ayr bir oda
ya da yap edinmeye demez diye dnmesi; mutfann duman, pislii, kiri iinde ii yrtmeyi
ho grmesi ihtimali vardr. Nitekim otuz krk yl nce skoya'daki iftilerin st iledikleri yerlerin
hemen hepsinde durum bu idi. ounda hl da byledir. Kasaplk et fiyatn azar azar ykselten
nedenler, yani talep art ve lkenin bayndrlmas dolaysyla ufak masrafla yahut masrafsz
beslenebilen hayvan miktarnn azal, ayn tarzda, st rnnn fiyatn da ykseltir. Bunun fiyat,
tabii, kasaplk et fiyatyla yahut hayvan besleme masrafyla ilgilidir. Fiyat ykselmesiyle, fazla
emein, bakmn ve temizliin karl denmi olur. Stevi, iftinin zenine daha lyk hale gelip,
rnnn nitelii git gide dzelir. Sonunda, fiyat yle ykselir ki, en bereketli, en iyi ilenmi
arazinin bir ksmn srf stle yarar hayvan beslemekte kullanmaya deer. Fiyat, bu ykseklie
erdi mi, pek daha yukar frlayamaz. Frlayacak olursa, ok gemeden bu maksada fazla toprak
ayrlr. ngiltere'nin ou yerinde, fiyatn bu ykseklii ulat anlalyor. Orada, okluk, epeyce iyi
toprak, bu ekilde kullanlmaktadr. Birka nemli kentin dolayn bir yana brakrsanz, fiyatn
skoya'da henz bu ykseklie erimedii anlalyor. Orada, sradan iftilerin, srf stlk iin,
hayvanlara yem yetitirmekte, fazlaca iyi toprak kullandklar olmaz. u son birka yl iinde pek
hatr saylacak kadar ykselmi olmakla birlikte, fiyat, belki yine, bu rne elvermeyecek kadar
dktr. Gerekte, ngiliz stevlerinin rn ile kyas edilirse, nitelik dkl tpk fiyat
dkl kadardr. Ama bu nitelik dkl, bu fiyat dklnn belki nedeni olmaktan ok
sonucudur. Vasf pek daha iyi de olsa, pazara getirilen stn ou, anladma gre lkenin imdiki
durumunda ok daha iyi bir fiyata satlamaz. imdiki fiyat da, ihtimal, ok daha iyi nitelikte st
retebilmek iin gereken toprakla emein masrafn kurtarmaz. ngiltere'nin ou yerinde, fiyat
stnlne karn stlk, tarmn iki byk amac olan ekin yetitirmek veya hayvan semirtmekten
daha kazanl bir toprak ura saylamaz. Demek, skoya'nn ou yerinde, stlk henz pek o
derece krl olamamaktadr.
Anlalyor ki, bir lkenin topraklar, zerinde insan emeinin yetitirmek zorunda olduu her
rnn fiyat, tam bayndrma ve tam bir tmar masrafn koruyacak kadar ykselmeden, adamakll
ekilip ilenemez. Byle olmak iin, her mahsuln fiyat, nce, iyi ekin yetitiren arazinin rantn
demeye yetmelidir. nk ou teki ilenmi topraklarn tann ayarlayan o arazidir. kincisi, bu
fiyat emek creti ile ifti masrafn iyi ekin yetitiren toprakta okluk olduu kadar karmaya, yahut
baka trl anlatlacak olursa, iftinin oraya yatrd mal mevcudunu, allm krlar ile birlikte
yeniden yerine koymaya elvermelidir. Her bir rn fiyatndaki bu ykseli, besbelli onu yetitirecek
topran slahndan nce olmaldr. Her slahta gzetilen ey, kazantr. Sonu kesenkes zarar olan

eye ise slah ad verilemez. Fiyat hibir zaman masrafn karamayacak bir rn uruna topra
tmar etmenin kanlmaz sonucu zarar olmaldr. lkenin iyice bayndrlp ilenmesi, hi phe
edilemeyecei gibi btn kamu yararlarnn en by ise; btn o baka baka ilenmemi rn
eitleri fiyatndaki bu ykseli, kamu iin bir musibet saylacak yerde, zorunlu btn kamu
yararlarndan en bynn ncs ve yardmcs olarak grlmelidir.
Sonra, btn bu baka baka ilenmemi rn eitlerinin itibari fiyatndaki veya para ile belirtilen
fiyatndaki bu ykseli, gm deerindeki bir dten deil, bu mahsullerin gerek fiyatndaki bir
ykseliten ileri gelir. Bu mahsuller, eskisinden ok gm, eskisinden fazla emek ve geim maddesi
eder hale gelmilerdir. Pazara getirilmeleri fazla emee ve geim maddesine mal olduundan, oraya
ulatklarnda, bunlarn daha fazlasn temsil ederler veya daha byk bir miktarna denk olurlar.

nc eit
Bayndrln gelimesiyle, fiyat doal biimde ykselen nc ve sonuncu ilenmemi rn
eidi, miktarn artmasnda insan almas etkisinin ya hudutlu ya belirsiz olduu rndr. Onun
iin, bu eit ilenmemi rnn gerek fiyat, bayndrln gelimesi ile doal olarak ykselme
yolunu tutmakla birlikte, trl tesadflerin, insandaki alma abasn, miktar oaltmakta az ok
baarl klmasna gre bu fiyatn bazen dt bile olur; baz zaman, pek farkl gelime
dnemlerinde ayn ekilde devam ettii; kimi zaman, ayn dnemde az ok ykseldii olabilir.
Baz ilenmemi rn eitleri vardr; doa bunlar, teki eitleri sanki tamamlayc klmtr.
yle ki, bir lkenin bunlardan birini yetitirmeye gc elverecei miktar, mutlaka bir bakasnn
miktar ile kstldr. rnein bir lkenin karabilecei yn ya da ham deri miktar, kesenkes lkede
beslenen irili ufakl hayvan says ile kstldr. Bu sayy, kukusuz yine o lkenin bayndrlk durumu
ile tarmnn mahiyeti belirler.
Bayndrln gelimesinde, kasaplk et fiyatn azar azar ykselten nedenlerin, yn ile ham deri
fiyatlar zerinde ayn etkisi olaca; bunlar da aa yukar ayn oranda ykseltecei dnlebilir.
Gelimenin ilk emekleme sralarnda, o mallarn pazar, berikinin pazar kadar dar snrlar iinde
kalsa, belki byle olurdu. Ama bunlarn ikisinin pazar genilii okluk pek baka bakadr.
Kasaplk etin piyasas, hemen her yerde, yetitii lkenin erevesi iinde kalr. Gerekte, rlanda,
ngiliz Amerikas'nn bir ksm, epey salamura ticareti yaparlar. Ama, yle sanyorum ki, ticaret
aleminde bunu yapan, yani kasaplk etlerinin epeycesini baka lkelere ihra eden lkeler yalnzca
bunlardan oluur.
Oysa gelimenin ilk emekleme sralarnda, yn ile ham deri piyasasnn, retildikleri lke ile snrl
kald pek olmaz. Bunlar, uzak lkelere kolaylkla ulatrlabilir. Yn, hi hazrlksz; ham deriler
ise pek az tmarla gnderilebilir. Birok sanayinin gereleri olduklar iin, reten lke sanayisine
talep dourmasa bile, baka lkelerinki bunlara kar talep yaratabilir.
Bayndrlk ve nfus daha gelimi olduu iin, kasaplk et talebi fazla olan lkelere kyasla, iyi
ekilip biilmemi dolaysyla seyrek nfuslu lkelerde yn ve deri fiyatnn tm hayvana oran ok
daha fazladr. Bay Hume, Saksonlar zamannda, yapann tm koyun deerinin bete ikisi olarak
hesaplandn; bunun, imdiki hesap orannn ok stnde olduunu kaydediyor. Doruluuna
gvenerek bana sylediklerine gre, spanya'nn kimi illerinde koyun, okluk, yapasyla ya iin
kesilirmi. Gvde, okluk, rmek zere ya da hayvanlarla yrtc kular yesin diye yerde
braklverirmi. spanya'da bile kimi zaman byle olursa, boynuzlu hayvanlarn hemen her zaman

srf deri ve iya iin kesildikleri ili'de, Buenos Aires'te, spanyol Amerikas'nn birok baka
yerinde aa yukar durum hep byledir. (imdi adann hemen btn bat yarsn evrelemekte olan
kyy kaplayan) Fransz smrgelerinin kurulmas, geliip kalabalklamasyla, spanyallar'n
hayvanlar biraz deer kazanmadan nce, Hispaniola'da korsandan geilmezken de bu, hemen boyuna
olup dururdu. (spanyollar hem kysnn dou ksmn hem de lkenin btn i blgesiyle dalk
blgesini hl ellerinde tutmaktadrlar.)
Bayndrln ve nfusun gelimesiyle, tm hayvan fiyat mutlaka artmakla birlikte, gvde
deerinin bu ykseliten yn ve deri deerine kyasla ok daha fazla etkilenmesi olasl vardr.
Topluluun ilerlememi durumunda, gvde iin olan piyasa hep hayvan yetitiren lke ile snrl
kaldndan, ister istemez, o lkenin gelimesi ve nfusu orannda geniler. Ama barbar bir lkenin
bile yn ve deri piyasas, okluk, btn ticaret lemine uzandndan, ayn oranda byyebildii pek
olmaz. Btn ticaret leminin durumuna, falan lkedeki gelimesinin pek etkisi olamaz. Bu gibi
mallarn piyasas, bu gibi gelimelerden sonra, eskisi kadar ya da aa yukar ayn kalabilir. Bununla
birlikte, ilerin doal gidii iinde, genel olarak piyasann bu yzden az ok genilemesi gerekir.
Hele gerelerini bu mallarn oluturduu sanayi lkede gelimekte bulunacak olursa, piyasa pek
genilemese bile hi deilse eskiden olduundan ok fazla bunlarn yetitikleri yere yaklam olur.
Bu maddelerin fiyat, hi deilse, uzak lkelere ulatrlmalarnn her zamanki masraf kadar artm
olur. Onun iin, kasaplk et fiyat orannda ykselmemekle birlikte, tabii biraz artmas, elbette
dmemesi gerekir.
Gelgelelim, ynl sanayisinin geliken durumuna karn, ngiltere'de ngiliz ynnn fiyat, III.
Edward'dan beri epey dmtr. Bu hkmdarn saltanat srd on drdnc yzyl ortalarna
doru, yahut 1339'larda, ngiliz yn balyasnn ya da yirmi sekiz libresinin, lml ve akla sar
saylan fiyat, o vaktin parasyla, on ilinden aa deildi.[118] Bunda darphane tartsyla, alt ona
gm vard; ona bana yirmi peni olmak zere bu, imdiki paramzla aa yukar otuz ilin eder.
imdiki zamanlarda, balya bana yirmi bir ilin, en gzel ngiliz yn iin iyi bir fiyat saylabilir.
Bundan dolay, ynn para ile belirtilen fiyat, III. Edward zamannda, imdi para olarak belirtilen
fiyatna gre yediye on idi. Gerek fiyatnn stnl ise daha fazla idi. eyrek kantar bana alt
ilin sekiz peni hesabyla on ilin, o eski zamanlarda, on iki kile buday paras idi. eyrek kantar
bana yirmi sekiz ilin hesabyla yirmi bir ilin, imdi topu topu alt kilenin fiyatdr. Demek, eski
zamanla yeni zamann gerek fiyatlar arasndaki oran, on e alt veya ikiye birdir. O eski
zamanlarda, bir balya yn, bugn satn alabileceinin iki kat geim maddesi; dolaysyla da, her iki
dnemde emein gerek dl ayn ise, iki kat emek satn alabilirdi.
Ynn hem gerek hem itibari deerindeki bu alal, ilerin doal gidii sonucu deildir. Nitekim,
bunda, zorlamann ve dzenciliin de etkisi vardr. Buna, birincisi, ngiltere'den yn ihrac zerindeki
kesin yasan; ikincisi, ynn spanya'dan resimsiz olarak ithali izninin; ncs, rlanda'daki ynn
ngiltere'den baka bir lkeye ihra edilmesi zerindeki yasan etkisi olmutur. Bu yasalardan tr
ngiliz yn piyasas, ngiltere'deki gelime sonunda az ok genileyecek yerde i piyasaya skp
kalmtr. Orada, birok baka lke ynnn ngiliz yn ile rekabet etmesine meydan verilmekte,
rlanda yn onunla rekabete zorlanmaktadr. Zaten rlanda'nn ynl sanayisi, adalet ve ticari
doruluk erevesi iinde mmkn olduunca baltalandndan, rlandallar ynlerinin ancak ufak
bir ksmn yurtlarnda ileyebilmektedirler. Bundan dolay, bu ynn ounu msaade edildikleri
biricik pazar olan Byk Britanya'ya gndermek zorunda kalmaktadrlar.
Eski zamanlardaki ham deri fiyat zerine, yle belgeye dayanan bir kayt bulamadm. Yn, okluk,
yardm akesi eklinde Kral'a verilirdi. O yardm akesinde biilen paha, allm fiyatnn ne

idin, hi deilse bir dereceye kadar doru olarak gstermektedir. Ama ham deri iin durumun bu
olmad anlalyor. Bununla birlikte, Fleetwood, Oxford'a Burchester erkek manastr bakan ile
danman papazlardan biri arasnda geen, 1425 ylndaki bir hesaptan alarak, ham deri fiyatn, hi
deilse o srada bilindii ekilde gstermektedir. yle ki: Be kz derisi on iki ilin; be inek derisi
yedi ilin peni; otuz alt tane iki yanda koyun derisi dokuz ilin, alt dana derisi iki ilin... 1425'te,
on iki ilinde, imdiki paramzn yirmi drt ilinindeki kadar gm vard. Demek, bu hesapla, bir
kz derisine, imdiki paramzn 4 4/5 ilinindeki gm kadar deer biiliyordu. tibari fiyat,
imdikinden ok aa idi. Ama eyrek kantar bana alt ilin sekiz peni hesabyla, on iki ilin, o
zamanlar 14 4/5 kile buday satn alrd. Bu, kilesi ilin alt peni'den, imdiki zamanda 51 ilin 4
peni eder. u halde, bir kz derisi, o zamanlar, imdi on ilin peninin satn alaca kadar zahire
satn alrm. Bunun gerek deeri, imdiki paramzn on ilin peni deerine eitti. Kn ou
zaman yar a yar tok bulunduklar eski zamanlarda, hayvanlarn pek iri olduunu kabul edemeyiz.
ar tartsyla on alt librelik drt batman eken bir kz derisi, imdiki zamanda, kt saylmaz. O
eski zamanlarda, bu belki pek iyi bir deri saylrd. Ama, batman yarm krondan anladma gre,
u srada, yani 1773 ubat'nda, olaan fiyat budur byle bir deri imdi ok ok on ilin eder. Onun
iin, itibari fiyat, imdi, eski zamanlardakinden yksek olmakla birlikte, gerek fiyat, yani satn
alabilecei veya zerine hkmedebilecei geim maddelerinin gerek miktar olduka dktr. nek
derilerinin fiyat, yukardaki hesapta belli olduu gibi kz derileri ile aralarndaki allm orana
yakndr. Koyun derilerininki ise bunun epey yukarsndadr. Koyun derisi, belki ynyle birlikte
satlyordu. Oysa dana derilerinin fiyat bu orann pek aasndadr. Hayvan fiyatnn ok dk
olduu lkelerde, hayvan mevcudunu korumak iin yetitirilmesi dnlmeyen danalar, genel olarak
pek krpe iken kesilir. Nitekim yirmi otuz yl nce, skoya'da durum byle idi. Dana bedelinin,
masrafn karamayaca st, bu sayede tasarruf edilmi olur. Onun iin bunlarn derileri, okluk
pek ie yaramaz.
Ham deri fiyat, imdi, birka yl ncesine kyasla epey dktr. Belki bu, ay bal[119] derileri
zerindeki resmin kaldrlarak, snrl bir zaman iin, rlanda'dan ve smrgelerden resimsiz ham
deri ithaline izin verilmesinden ileri gelmitir. Bu 1769'da yaplmt. imdiki yzyln tmn
ortalama olarak alnca, ham derinin gerek fiyat, belki eski zamanlardakinden yksekedir. Bu maln
doas, uzak pazarlara ulatrlmasn yle pek yn kadar elverili klmamaktadr. Ham deri,
durmakla, ynden fazla zarar grr. Tuzlanm bir deri, deerce taze deriden aa tutulup dk
fiyata satlr. Bunlar ilemeyip ihra etmek zorunda bulunan bir lkede bu durum, retilen ham
derilerin fiyatn mutlaka biraz drme yatknlnda olmak; ona kyasla, bunlar ileyen bir lkede
yetien derilerin fiyatn ykseltmek durumundadr. Barbar bir lkede biraz bunlarn fiyatn
drmeye; gelimi, sanayici bir lkede ise ykseltmeye yatkn olmas gerekir. Bundan dolay, bu
fiyat eski zamanlarda drmeye, yeni zamanlarda ise ykseltmeye sebep olmu olmas lazmdr.
Sonra, debbalarmz,[120] milletin zihninde, lke esenliinin, kendi sanayilerinin yolunda gitmesine
bal olduu kansn yaratmakta kumalar kadar baarl olamamlardr. Bundan tr, debbalar,
pek yle gler yz grmez. Gerekte, ham deri ihrac yasak edilip bir kamu suu olarak ilan
olunmu; fakat bunun yabanc lkelerden ithali resme baml tutulmutur. Bu resim (yalnz be yllk
snrl bir zaman iin) rlanda'nn ve smrgelerin ham derileri zerinden kaldrlmakla birlikte,
rlanda, fazla derilerinin veya lke iinde ilemedii derilerin sat iin, Byk Britanya pazarnda
skp kalm deildir. Sradan hayvan derileri, ancak u birka yl iinde, smrgelerin, anayurttan
baka bir yere gnderemeyecekleri mallar arasna konulmutur. imdiye dek, Byk Britanya
mamulleri korunsun diye bu bakmdan rlanda ticareti ayaklar altna alnm deildir.
Gerek yn gerek ham deri fiyatn doal olann aasna drr gibi olan u ya da bu yasa,

ilenmi, ekilip biilmi bir lkede, kasaplk et fiyatn biraz ykseltme yatknlndadr. lenmi,
tmar grm toprakta beslenen, gerek byk gerekse kk ba hayvann fiyat; makul olarak toprak
sahibinin umduu rant ile, iftinin bekledii kr demeye yeter olmaldr. Yoksa ok gemeden bu
kimseler hayvan beslemez olur. Onun iin, bu bedelin yn ve deri ile denmeyen ksm, gvde ile
denmelidir. Birisi iin ne denli az verilirse, teki iin o kadar fazla denmelidir. Bu bedelden,
hayvann trl paralar zerine ne decei, toprak sahipleri ile iftilerin umurunda deildir. Yeter
ki, bu kendilerine tam olarak densin. Onun iin, ilenmi, ekilip biilmi bir lkede bu gibi yasalar,
toprak sahibi ve ifti sfatyla, bunlarn karna pek dokunmaz. Ama tketici olarak, erzak fiyatnn
ykselii bunlarn menfaatini etkileyebilir. Gelgelelim, topraklarndan ou hayvan beslemekten
baka ite kullanlamayacak olan; yn ile derinin, bu hayvan deerinin belli bal ksmn oluturan,
ilenmemi, ekilip biilmemi bir lkede, durum bsbtn bakadr. Bu halde, bu gibi kanunlar toprak
sahibi ve ifti olarak menfaatlerini pek ok, tketici sfatyla ise pek az etkiler. Yn ve deri
fiyatndaki d, bu durumda, hayvann gvde fiyatn ykseltmez. nk lke topraklarnn ou,
hayvan beslemekten baka bir ite uygulanamayacandan, yine o kadar hayvan besleyip durur.
Pazara yine ayn miktar kasaplk et gelir. Buna kar talep eskisinden fazla olmaz. Onun iin, et fiyat,
eskisi gibi olur. Hayvann tm fiyat der. Bununla birlikte, balca rn hayvan olan btn
topraklarn, yani lke arazisinin ounun rant ve kr azalr. Pek yanlla dlerek, okluk, III.
Edward'a atfedilen, yn ihracnn srekli yasak edilii; lkenin o gnk artlar iinde akla
gelebilecek en ykc kanun olurdu. Bu hem krallk lkesinde ou topraklarn o sradaki deerini
drr hem en nemli kkba hayvan trlerinin fiyatn drerek, bunlarn ilerideki gelimesini
pek geciktirirdi.
skoya'nn ngiltere'yle birlemesi dolaysyla, geni Avrupa piyasas dnda Byk Britanya'nn
dar pazarnda skp kaldndan, skoya yn, fiyat bakmndan ok dmtr. Kasaplk et
fiyatnn ykselii, yn fiyatndaki d iyiden iyiye karlamasa, bu olay balca koyun lkesi olan
skoya gney kontluklarndaki ou topraklarn deerini pek etkilerdi.
Uyguland lkenin rnne bal kaldka, insan almasnn etkisi, yn veya ham deri miktarn
artrmakta snrl, baka lkelerin rnne dayandka kararszdr. Bu bakmdan, pek onlarn
rettikleri miktara deil, iml etmedikleri miktara; bu eit ilenmemi mahsuln ihrac zerine
koymay uygun bulduklar ya da bulmadklar ksntlara baldr. Bu artlar yerli almaya hi bal
olmadklar iin, ondaki abalarn etkisini muhakkak az ok belirsiz klar. Onun iin, bu eit
ilenmemi rn oaltmakta insan almasnn etkisi hem snrldr hem de kesin deildir.
Pek nemli bir baka ilenmemi rn eidini, rnein pazara getirilen balk miktarn
oaltmakta, insan abas yine hem snrldr hem kesin deildir. Bu miktar, lkenin yer durumuyla,
baka baka illerinin denizden yaknl ya da uzaklyla; glleri ve rmaklar saysyla, bu
denizlerin, gllerin, rmaklarn bu eit ilenmemi rn bakmndan verimli ya da ksr
denilebilecek olan haliyle kstlanmtr. Nfus artp lke topra ile emeinin yllk rn git gide
oaldka, balk satn alacaklar oalr. Bu satn alclarda, satn almada kullanlabilecek daha ok,
daha eitli baka mal ya da bunun, ayn ey demek olan bedeli vardr. Ama daha nce dar ve skk
pazar beslemek iin kullanlmas gereken oranla fazla emek kullanmakszn, byk ve geni piyasay
donatabilmek imknsz olacaktr. Yalnzca bin ton isterken, ylda on bin tona gereksinme gstermeye
balayan bir piyasann, nceden donatlmasna el veren emek miktarnn on katndan fazlasn
kullanmadan, beslenebildii pek olamaz. Genel olarak, balk, daha uzaklarda didimek, daha byk
gemiler kullanmak, daha pahal her trl makineden yararlanmak lazm gelecektir. Bundan dolay, bu
maln gerek fiyat, gelime ilerledike, doal olarak artar. yle sanyorum ki, her lkede aa
yukar byle olmutur.

Falan gn balk avnda ne baar salanaca hi belli olmayabilir ama, lkenin yer durumu
bilinince, filan miktar baln piyasaya iletilmesinde, almann genel etkisinin, bir ya da birka yl
topluca gz nne alndkta, belki yeterince belli olaca dnlebilir; olduu da, kukusuzdur.
Fakat zenginlikten, almasndan ok, lkenin yer durumuna bal olduuna; bu yzden trl
lkelerde gelimenin pek baka baka dnemlerinde ayn, ayn dnemse ise pek baka baka
olduuna gre; bunun gelime durumu ile ilgisi kesin deildir. Benim burada szn ettiim
belirsizlik de, budur.
Yeraltndan karlan trl madenlerle metallerin, hele deerli olanlarn miktarn artrmakta, insan
almas etkisinin snrl deil, bsbtn belirsiz olduu anlalyor.
Bir lkede rastlanacak deerli metal miktar, lke madenlerinin verimlilii ya da ksrl gibi o
yerle ilgili bir eyle kstlanm deildir. Bu metaller, okluk, hi maden oca bulunmayan lkelerde
bol bol vardr. Bunlarn her bir lkedeki miktar, iki ayr arta baldr. Birincisi; bu miktar lkenin
satn alma gcne, alma durumuna, topra ile emeinin yllk rnne baldr. Bu sayede, lke
ya kendi ocaklarndan ya baka lkelerin ocaklarndan altn ve gm gibi fuzuli maddeleri getirtmek
yahut satn almak zere daha az ya da ok emek ve geim maddesi kullanabilecek durumda olur.
kincisi; bu miktar, herhangi bir zamanda, ticaret lemini bu metallerle donatabilecek maden
ocaklarnn verimliliine ya da ksrlna baldr. Kk hacimli, byk deerli olduklar iin,
kolay ve ucuz ulatrldklarndan, ocaklardan ok uzak lkelerde bu metallerin miktar bu
verimlilikten veya ksrlktan etkilenmelidir. Bunlarn in ile Hindistan'daki miktar zerinde,
Amerika madenleri bereketinin az ok etkisi olmas lazmdr.
Bir lkede deerli metal miktar, bu iki arttan birincisine (satn alma gcne) bal kaldka, btn
teki gz alc fuzuli maddelerin fiyat gibi, bunlarn gerek fiyatnn da, lkenin zenginlii veya
gelimesiyle ykselmesi; yoksulluu ve kyle dmesi olaslk iindedir. Fazlasn elden
karabilecek ok emei, ok geim maddesi bulunan lke, bunlarn daha azn elden karabilen
lkeye kyasla fazla emek ve geim maddesi sarfyla bu metallerden u veya bu kadarn satn
alabilecek durumdadrlar.
Deerli metallerin falan lkedeki miktar, bu artlardan ikincisine, (yani ticaret lemini beslemekte
olan maden ocaklarnn verimliliine ya da ksrlna) bal olunca, bunlarn gerek fiyat, yani
satn alacaklar yahut dei edilecekleri emein ve geim maddelerinin gerek miktar, kukusuz, az
ok bu ocaklarn verimlilii orannda dp ksrl orannda ykselecektir.
Bununla birlikte, filan zamanda ticaret lemi gereksinmesini gidermekte olan ocaklarn verimlilii
ya da ksrl, besbelli, falan lkedeki alma durumu ile hi mi hi ilgisi olmayacak bir arttr.
Hatta dnyadaki alma durumu ile bile, genel olarak, yle pek kesin ilgisi yok gibidir. Gerekte,
sanatlar ve ticaret yeryznde azar azar kol saldka, yeni madenler iin yaplan aratrmalarn,
gitgide daha geni bir yzey zerine yaylarak dar snrlar iinde kapal kald sradakine kyasla
baarl olmas ihtimali fazladr. Bununla birlikte, eskileri azar azar tkendike, yeni madenlerin
kefedilmesi hi belli olmayan ve hibir insan bilgisinin veya abasnn kesin olarak salama
balayamayaca bir sorundur. uras teslim edilmitir ki, belirtilerin hepsi phelidir; yalnz yeni
bir madenin sahiden bulunup baaryla iletilmesi, gerek deeri hatta varl hakknda inanca
verebilir. Bu aratrmada, insan almasnn karlamas mmkn olan baarnn ya da d
krklnn kesin snr yok gibidir. Bir iki yzyl iinde, imdiye dein bilinenlerin hepsinden
verimli yeni madenlerin kefedilmesi olana vardr. O vaktin bilinen en verimli madeninin, Amerika
madenlerinin kefinden nce iletilen herhangi bir maden ocandan ksr olmas da o derece imkn
iindedir. Bu iki olaydan birinin ya da tekinin meydana gelmesinin, dnyann gerek zenginlii ve

refah iin yahut topraktan ve insanolunun emeinden kan yllk rnn gerek deeri bakmndan
pek az nemi vardr. Bu yllk rnn itibari deeri, yani ifade veya temsil edilebilecei altn ve
gm miktar, kukusuz pek farkl olacaktr. Ama gerek deeri, yani satn alabilecei ya da
hkmedebilecei gerek emek miktar tpk tpksna ayn olacaktr. Bu hallerden birinde, bir ilin,
imdi bir peninin temsil ettiinden fazla emei temsil etmeyebilir. tekinde ise bir peni, imdi bir
ilinin temsil ettii miktar temsil etmi olabilir. Ama bu durumlardan birinde, cebinde bir ilini
bulunan, imdi bir peni bulunandan daha zengin deildir. tekinde ise, bir peni sahibi olan, imdi bir
ilini olan kadar zengindir. Birinci olaydan dnyann edinebilecei tek fayda, altn ile gm
kaplamalarn ucuzluu ve bolluudur; teki olay yznden urayaca zarar ise yalnzca anlamsz,
fuzuli nesnelerin pahall ile ktlndan oluur.

Gm Deerindeki Deimelere Degin Ara Szn Sonu

Eski zamanlarda eyann, para olarak fiyatlarn derlemi yazarlardan ounun, zahirenin ve
genellikle btn mallarn para ile belirtilen dk fiyatn yahut baka deyile, altn ve gmn
yksek deerini hem bu metallerin ktlna bir kant hem bu byle olduu srada o lkenin
yoksulluuna ve barbarlna tank saydklar anlalyor. Bu, ulusal zenginlii, altn gm
bolluundan; ulusal yoksulluu ise bunlarn ktlndan oluuyor gsteren ekonomi sistemiyle ilgili
bir dntr. O sistemi, bu aratrmann drdnc kitabnda uzun uzadya anlatp incelemeye
alacam. imdilik, u kadarna iaret edeyim ki, deerli metallerin yksek kymeti, herhangi bir
lkenin bu ykseklik olduu sradaki yoksulluuna ya da barbarlna kant olamaz. Bu, yalnzca o
srada ticaret lemini beslemekte olan madenlerin, ksrln gsterir. Yoksul bir lkenin, zengin bir
lkeye gre daha fazla altn ve gm satn almaya gc yetmedii gibi, bunlar iin daha fazla para
vermeye de gc elvermez. Onun iin, bu metallerin deerinin, fakir lkede tekindekinden yksek
olmas ihtimali yoktur. Avrupa'nn herhangi bir yerinden zengin bir lke olan in'de, deerli
metallerin kymeti, Avrupa'nn herhangi bir blgesindekinden yksektir. Gerekte, Avrupa zenginlii,
Amerika madenlerinin kefinden beri ok artm: altnla gmn deeri bylece azar azar
dmtr. Bununla birlikte, onlarn deerindeki bu d, Avrupa'nn gerek zenginliinin, yani
toprayla emeinin yllk rnnn artmasndan ileri gelmeyip, nceden bilinenlerden bereketli
madenlerin rastlant sonucu kefedilmesinden domutur. Avrupa'da altn ve gm miktarnn
artyla, Avrupa sanayisinin ve tarmnn art, aa yukar ayn zamana rastlamakla birlikte, pek
baka baka nedenlerden ileri gelen; aralarnda hemen hibir doal ilgi olmayan iki olaydr.
Bunlardan biri, ihtiyatla tedbirin pay bulunmayan ve bulunmayacak olan, salt rastlantdan domutur.
teki ise derebeylik ynetiminin kmesiyle, sanayiye gereksindii biricik destei, yani almasnn
rnlerinden yararlanabilecei konusunda epey sarslmaz bir gven salayan bir hkmetin
kurulmasndan ileri gelmitir. Derebeylik ynetiminin hl sregeldii Lehistan, bugn de,
Amerika'nn kefinden nce olduu gibi yoksul bir lkedir. Gelgelelim, Polonya'da zahirenin para
olarak fiyat ykselmi; Avrupa'nn baka yerlerinde olduu gibi, deerli metallerin gerek kymeti
dmtr. Onun iin bunlarn miktar, orada da, baka yerlerde olduu gibi, aa yukar o lkenin
toprayla emeinin yllk rn orannda artm olmaldr. Bununla birlikte, bu metallerin
miktarndaki art, anlalan o yllk rn artrmam; ne lkenin sanayisi ile tarmn gelitirmi, ne
de ahalisinin durumunu dzeltmitir. Madenleri olan spanya ile Portekiz, Lehistan'dan sonra, belki de
Avrupa'nn en yoksul lkesidir. Fakat deerli metallerin kymeti, spanya ile Portekiz'de Avrupa'nn
herhangi bir blgesinden dk olsa gerektir. nk o metaller, bu lkelerden, Avrupa'nn btn
teki blgelerine, zerlerine yalnz navlun ile sigorta deil, kaaklk masraf da binmi olarak
gelir. Zira bu metallerin ihrac ya yasak edilmitir ya resme bamldr. Onun iin, topran ve
emein yllk rnne gre miktarlar, bu lkelerde, Avrupa'nn bir baka yerinden fazla olmaldr.

Bununla birlikte, bu lkeler Avrupa'nn ou yerinden yoksuldur. Geri spanya ile Portekiz'de
derebeylik yntemi kaldrlmsa da, yerine pek daha iyisi gemi deildir.
Onun iin, altn ile gmn yksek deeri, o dkln egemen bulunduu lkelerdeki zenginlik
ve gelime durumunu belirtmedii gibi; ne bunlarn yksek deeri, ne genel olarak mallarn veya
zel olarak zahirenin para ile belirtilen dk fiyat, o lkenin yoksulluunu ya da barbarln
gsterir.
Genel olarak mallarn zel olarak da zahirenin dk fiyat, o zamann yoksulluunun ya da
barbarlnn belirtisi olmamakla birlikte; davar, kmes hayvan, her trl av hayvan, vb. baz belirli
mal eitlerinin para ile belirtilen fiyatnn zahireye oranla dk oluu, bunun ok kesin bir kantdr.
Bu, birincisi, zahireye oranla bunlarn pek bol dolaysyla da, ekine kyasla igal ettikleri topran
fazla geni olduunu; ikincisi, ekin topra deerine oranla bu topran dk deerini, dolaysyla
da, lke topraklarnn pek ounun ilenmemi, tmar grmemi durumunu aka gsterir. lkenin
mal mevcudu ve nfusu ile toprak genilii arasndaki orann uygar lkelerde okluk rastlanann ayn
olmadn, topluluun o srada, o lkede henz ocukluk anda bulunduunu aka gsterir.
Genel olarak mallarn veya zel olarak zahirenin para ile belirtilen yksek yahut dk fiyatndan,
yalnzca, o zaman ticaret lemini altn ve gmle beslemekte olan madenlerin verimli ya da ksr
olduklar sonucunu karabiliriz; lkenin zengin yahut yoksul olduu sonucunu deil. Ama kimi eit
maln para ile belirtilen yksek ya da dk fiyat ile bakaca maln fiyat arasndaki orandan, hemen
hemen kesinlik derecesine varan bir olaslkla, lkenin zengin ya da yoksul olduu, topraklarndan
ounun ilenmi veya ilenmemi bulunduu, az ok barbar bir durumda ya da az ok uygar bir
halde olduu sonularn karabiliriz.
Mallarn para ile belirtilen fiyatnda, tamamyla gm deerinin dnden ileri gelen bir
ykseli, her eit mala eit ekilde dokunarak, bunlarn fiyatlarn, gmn eski deerinin te,
drtte, bete birini yitirmesine gre her yerde te, drtte, bete bir artracaktr. Bununla birlikte,
zerinde bunca muhakeme yrtlp konuulmu olan yiyecek iecek fiyatndaki art, her eit
erzaka eit derecede dokunmaz. u yzyln gidii ortalama olarak alnnca, zahire fiyatnn bir takm
baka erzaktan pek daha az ykseldiini; bu ykselii, gm deerinin dmesine verenler bile
teslim etmitir. Onun iin, bu teki eit erzakn fiyatndaki ykseli, tamamyla gm deerinin
alalmasndan ileri gelemez. Baz baka nedenlerde hesaba katlmaldr. Gm deerinde olduu
varsaylan alalma zerinde durmakszn, belki yukarda gsterilen nedenler, zahire fiyatna oranla
fiyat gerekten ykselmi bir takm erzak eitlerindeki ykseli nedenini yeterince aklayacaktr.
Zahirenin kendi fiyatna gelince; bu, imdiki yzyln ilk altm drt ylnda ve son olaanst kt
mevsimler boyunca, geen yzyln son altm drt yl iindekine kyasla biraz dk olmutur. Bu
olay gerek Windsor pazar hesaplar, gerekse skoya'nn btn baka baka kontluklarnda kanunla
saptanm fiyatlar ve Bay Messance ile Bay Drupe'de St. Maur'un ok alp aslna bal kalarak
devirdikleri ayr ayr birok Fransa pazarlar hesaplar belirtmektedir. Kesin olarak bilinmesi tabii
bylesine g olan bir sorun zerinde umulmayacak kadar eksiksiz kant vardr.
Son on, on iki yl iindeki yksek fiyatna gelince; gm deerinde bir alalma olduuna
hamledilmeksizin, nedeni, mevsimlerin kt gitmesiyle yeterince aydnlatlabilir. Onun iin, gm
deerinin boyuna dmekte olduu dncesinin, gerek zahire gerek bakaca erzak fiyatlar zerinde
iyi bir gzleme dayanmad anlalmaktadr.
Hatta burada anlatlana bakarak, ayn miktar gmn, imdiki zamanlarda, belki, geen yzyln
herhangi bir ksmnda satn alm olduu birok baka baka erzakn daha azn satn alaca

sylenebilir. Bu deiikliin, bu mallarn deerindeki bir ykselmeden mi, yoksa gm deerindeki

bir alalmadan m ileri geldiini kestirmek, yannda pazara gtrebilecei ancak u kadar gm ya
da u kadar bir deimez para geliri bulunan adamn iine hi yaramayacak olan, bou bouna,
faydasz bir ayrm yapmaktr yalnzca. Bu ayrm bilmenin, ona daha ucuza satn alma olana
verecei iddiasnda elbette deilim. Bununla birlikte, o bakmdan, bsbtn de faydasz olmayabilir.
lkenin refahl durumunu kolayca gsteren bir kant salama bakmndan, bunun halka biraz
faydas olabilir. Kimi erzak eitlerinin fiyatlarndaki ykseli, tamamyla gm deerinin
dmesinden ileri geliyorsa, bu, ancak, Amerika maden ocaklarnn verimli olduu yargsna
eritirecek bir durumdan douyor demektir. lkenin gerek zenginlii, yani, topra ile emeinin
yllk rn, bu duruma karn ya Portekiz ile Lehistan'da olduu gibi azar azar alalabilir, yahut
Avrupa'nn pek ok teki yerlerinde olduu gibi azar azar geliebilir. Ama kimi erzak eitleri
fiyatndaki bu ykseli, bunlar yetitiren topran gerek deerindeki bir ykseliten, artan
bereketinden ya da gelien bayndrlk ve iyi ekip bime sayesinde ekin yetitirmeye elverili klnm
olmasndan ileri geliyorsa, bu, lkenin refahl ve ilerleyen durumunu en ak tarzda gsteren bir
halden domaktadr. Toprak, her geni lkedeki zenginliin bir ei daha olmayan, en byk, en
nemli, en dayankl parasn oluturur. Zenginliinin bir ei daha bulunmayan en byk, en nemli,
en tkenmez ksmnn artmakta olan deerinin bylesine kesin bir tan ellerinde bulundurmak, halk
iin biraz faydal olabilir ya da hi deilse, halka biraz memnunluk verebilir.
Bu, halk hizmetinde alan aa tabakadan baz kimselerin paraca dllendirilmesini
dzenlemekte de, halka biraz faydal olabilir. Kimi erzak eitleri fiyatndaki ykseli, gm
deerindeki bir dten ileri geliyorsa, bu kimselerin para dl, nce pek byk olmamak artyla,
elbette bu d orannda artrlmaldr. Artrlmayacak olursa, bunlarn gerek dl, besbelli, bir o
kadar azalm olur. Ama bu fiyat ykselii, bu gibi erzak yetitiren topran slah olunan bereketi ile
oluan deer art yznden ise, herhangi bir para dlnn ne lde oaltlmas gerektii, ya da
oaltlmas lazm olup olmad zerinde yargda bulunmak ok daha nazik bir sorun olur.
Bayndrln ve topra ilemenin genilemesi, zahireye oranla hayvandan kan her trl yiyecein
fiyatn kukusuz az ok artrd gibi, yle sanrm ki, bitkilerden kan her eit besinin fiyatn
kesenkes drr. Hayvandan kan yiyecein fiyatn artrr; nk bittii topran ou, ekin
yetimesine elverili klndndan, arazi sahibi ile iftiye ekin arazisinin rantn ve krn
salamaldr. Bitkilerden kan besinin fiyatn alaltr; nk topran bereketini ykselterek,
bolluu artrr. Tarmdaki slahlarda, ortaya, bitkiden kma birok eit yeni besin atar. Bunlar,
ekinden daha az topraa ve ondan fazla olmayan emee lzum gsterdiinden, pazara ok ucuza
gelir. Ticaretin ve deniz st gidi geliin ok genilemesiyle Avrupa tarmnn, belki de Avrupa'nn
kavutuu en nemli iki kazan olan patatesle msr yahut hint ekini denilen ey, bunlardandr. Bundan
baka, tarmn emekleme durumunda, sebze bahesi erevesi iinde kalp yalnzca bel kullanarak
yetitirilen, bitkiden kma birok eit besin maddesi, tarmn ilerlemi durumunda basbaya
tarlalara sokulup sabanla yetitirilmeye balar: algam, havu, lahana, vb. gibi... Bundan dolay,
bayndrln gelimesi ile bir yiyecek trnn gerek deeri muhakkak ykselirse, bir bakasnnki
ayn tarzda mutlaka der. Birindeki ykseliin tekindeki dle ne derece karlanabileceini
kestirmek bsbtn nazik bir sorun halini alr. Kasaplk etin gerek fiyat, bir kez tepe noktasna ulat
m, (ihtimal domuz eti bir yana braklrsa, yz yldan fazla bir zaman nce ngiltere'nin ou
blgesinde her trl etin bu noktaya varm olduu anlalyor) hayvandan kan bir baka eit
yiyecek fiyatnda, sonradan olabilecek bir ykseli, aa tabakalardaki halkn durumuna pek
dokunamaz. ngiltere'nin ou yerinde, yoksullarn, kmes hayvanlar, balk, yabani ku ve av
hayvanlar fiyatnda bir ykselmeden tr urayacaklar sknt, elbette, patates fiyatndaki dten
duyacaklar ferahlk kadar olamaz. imdiki ktlk mevsiminde, zahirenin yksek fiyat, yoksullar

kukusuz skntya drmektedir. Ama zahirenin allm veya ortalama pahada olduu lml bolluk
zamanlarnda, bir baka hammadde fiyatndaki doal ykseli, bu kimseleri pek etkilemez. Yoksullar,
tuz, sabun, deri, mum, malt, bira, hafif ihtmarl bira, vb. gibi kimi ilenmi mallarn fiyatnda
vergilerin yaratm olduu yapay ykseliten belki daha ac duyarlar.

Bayndrlk Yolunda lerlemenin, Mamullerin Gerek Fiyat zerindeki Etkileri

u var ki, hemen btn ilenmi mallarn gerek fiyatnn azar azar dmesi, gelimenin doal
sonucudur. Sanayi iilii bedeli, belki istisnasz olarak, bu mallarn hepsinde der. Hepsi de
gelimenin doal sonular olan daha iyi makine, daha byk elyatknl, daha uygun bir iblm
ve datm sayesinde herhangi bir i parasn yapabilmek iin ok daha az emek ister. Topluluun
gelien durumu sayesinde emein gerek bedeli pek hatr saylr biimde ykselmeliyse de, miktarca
olan byk azal, fiyatta olabilecek en byk ykselii genellikle haydi haydi karlayacaktr.
Aslnda birka sanayi mamul vardr ki, bunlarda, ham maddelerin gerek fiyatndaki kanlmaz
ykseli, iin yaplmasnda slahn meydana getirecei btn stnlkleri fazlasyla alt eder.
Marangozlukta, ince marangozluk iinde, kaba ekildeki doramaclkta; toprak bayndrlmas
dolaysyla, kerestenin gerek fiyatnda mutlaka oluan ykseli, en iyi makineden, en byk el
yatknlndan, en elverili iblmnden ve dalmndan elde edilebilecek stnlklerin hepsini
haydi haydi glgede brakr.
Ama hammaddelerin gerek fiyatnn hi artmad veya pek o kadar artmad btn hallerde,
ilenmi maln fiyat pek ok der.
imdiki yzylla geen yzyl boyunca, bu fiyat azalmas, gereleri kaba metaller olan sanayide pek
gze arpmtr. Geen yzyl ortalarnda, yirmi liraya satn alnabilecek bir saat, imdi belki yirmi
iline alnabilir. Baklk, ilingirlik ilerinde, kaba metallerden yaplan btn oyuncaklarda, genel
olarak, Birmingham ve Sheffield ii diye tannan btn mallarda, ayn dnem iinde, saatilikteki
kadar deilse bile, ok byk bir fiyat d olmutur. Ama bu, birok durumda, o fiyatn iki, hatta
katna, eit iyilikte i karamayacaklarn teslim eden Avrupa'nn btn baka blgelerindeki
iileri artmaya yetmitir. Gereleri kaba metallerden olan sanayi kadar iblmnn ileri
gtrlebilecei veya kullanlan makinelerin trl trl nice slahlara elverili bulunduu sanayi
belki yoktur.
Ayn dnem iinde, kuma sanayisinde, yle gze arpar bir fiyat inii olmamtr. Doruluuna
gvenerek sylediklerine gre, tam tersine, u son yirmi be otuz yl iinde, en stn kuman fiyat,
niteliine gre biraz artmtr. Sylendiine gre, bu, tm spanyol ynnden oluan gere
fiyatndaki hatr saylr bir ykseliten ileri gelmitir. Srf ngiliz ynnden yaplmakta olan
Yorkshire kumana gelince; bunun fiyat, gerekte, dediklerine gre, imdiki yzyl iinde,
niteliine oranla epey dmtr. Ama nitelik yle tartlabilir bir eydir ki, ben, btn bu eit
bilgilere biraz kukulu gzle bakarm. Kuma sanayisindeki iblm yz yl kadar nce ne idi ise
bugn de aa yukar odur. Kullanlan makineler de pek farkl deildir. Bununla birlikte, gerek o
zaman gerek imdi, biraz fiyat inii douran baz ufak tefek ilerlemeler olmu olabilir.
Ama bu mamuln zamanmzdaki fiyatn, emein belki imdikinden daha az alt alta blmlere
ayrld, kullanlan makinelerin ise ok daha kusurlu bulunduu, ok daha uzak dnemdeki ile, yani
on beinci yzyln sonlarna doru olanla kyaslarsak, bu ini ok daha akla uygun ve tartma
gtrmez gzkecektir.

VII. Henry'nin 4'nc saltanat yl olan 1487'de, u hkm konmutu: "Her kim, en gzel ala ya da
baka krmzya boyanm, en iyi tr enli kuman yardasn perakende olarak on alt ilinden fazlaya
satarsa; bu ekilde satlan her yarda kuma iin, krk ilin ceza verecektir." Demek bugnk
paramzla, iinde yirmi drt ilin kadar gm bulunan on alt ilin, o zaman en iyi kuman bir
yardas iin akla smaz fiyat saylmyordu. Bu, ar grkemi yasak eden bir kanun olduuna gre,
bu gibi kumalarn, okluk, biraz daha pahalya satlm olmas ihtimali vardr. imdiki zamanlarda,
bir gine, byle bir kuma iin en yksek fiyat saylabilir. u halde, kumalarn nitelii eit de saylsa,
(imdikiler pek muhtemel olarak ok stn niteliktedir ama bir olduklar varsaym ile bile) en iyi
kuman para ile belirtilen fiyatnn, on beinci yzyl sonundan beri epey dm olduu anlalyor.
Ama bunun gerek fiyat daha ok dmtr. O zamanlar ve ok daha sonralar, alt ilin sekiz peni,
eyrek kantar budayn ortalama fiyat saylyordu. Demek, on alt ilin, iki eyrek kantar kileden
fazla budayn fiyat idi. imdiki zamanda, budayn eyrek kantarna yirmi sekiz ilin paha biilecek
olursa, bir yarda iyi kuman gerek fiyat, o zamanlarda, imdiki paramzla hi deilse, lira alt
ilin alt peni etmelidir. Kuma satn alan adamn, imdiki zamanlarda, o tutarn satn alabilecei
kadar emek ve geim maddesi zerindeki hakkndan vazgemi olmas gerekir.
Kaba manifaturann gerek fiyatndaki ini epey olmakla beraber, ince manifaturadaki kadar
deildir.
IV. Edward'n 3'nc saltanat yl olan 1643'te, u hkm konmutur: "Renperlik eden bir rgat veya
sradan ii yahut bir kent ya da kasaba dnda oturan bir zanaatnn hizmetisi, st ba olarak,
yardas iki ilinden yukar elli kuma kullanmayacak veya giymeyecektir." IV. Edward'n 3'nc
saltanat ylnda, iki ilinde imdiki paramzn, aa yukar drt ilinindeki kadar gm
bulunuyordu. Ama imdi yardas drt iline satlan Yorkshire kuma, en yoksul, sradan uaklarn
giymesi iin o zaman yaplan kumatan belki ok stndr. Bundan tr, o kimselerin giyim
kuamnn para ile belirtilen fiyat, niteliine oranla imdi, eski zamanlardakinden ucuz olabilir.
Gerek fiyat, elbette, epey ucuzdur. O zamanda on peni, bir kile buday iin, lml ve akla uygun
denilen bir fiyat saylyordu. Onun iin, iki ilin aa yukar, iki buuk kile budayn fiyat idi. Bu,
imdiki zamanlarda, kile bana ilin alt peniden sekiz ilin dokuz peni eder. Bu kuman bir
yardasna karlk, yoksul uan, imdiki zamanlarda sekiz ilin dokuz peninin satn alaca geim
maddesine eit satn alma gcn elden karm olmas gerekir. Bu esasen, yoksullarn gsterie
dknln, har vurup harman savurmasn kstlayan israf nleyici bir kanundur. Demek, bu
kimselerin giyim kuam okluk pek daha pahal imi.
Ayn, kanun, o tabakadan halkn, iftinin fiyat on drt peniyi geen orap giymesini de yasak
etmektedir. Bu, imdiki paramzla, yirmi sekiz peni kadar eder. Ama drt peni, o zamanlarda,
budayn aa yukar bir buuk kilesinin fiyat idi. Zamanmzda, kilesi ilin alt peniden, be ilin
peni eder. imdiki zamanda, bize bu, en yoksul, en aa tabakadan bir hizmetinin, bir ift orap
paras olarak, ate pahas gelir. Ama o zamanlarda, hizmetinin orap iin gerekten bu fiyata denk
bir para denmi olmas gerektir.
IV. Edward zamannda orap rme zanaat, Avrupa'nn belki hibir yerinde bilinmiyordu. orab,
basbaya kumatan yaparlard. Pahal oluu nedenlerinden biri belki budur. ngiltere'de ilk orap
giyen, Kralie Elizabeth imi. O, bunlar, armaan olarak spanya Bykelisi'nden almt.
Manifaturann gerek kabasnda, gerek incesinde kullanlan makineler, o eski alarda, imdikinden
pek kusurlu idi. O zamandan beri, bunlarda, esasl gelime olmutur. Says ya da nemi, ayrca
kestirilebilmek imkn olmayan, belki daha birok ufak tefek ilerlemeler de vardr. Bu ana
gelime, unlardr: Birincisi; reke ile iin yerine, krn gemesi. Bu, ayn miktar emekle, iki kat

i karr. kincisi; yn iplii ile tek katl yn telinin bklmesini yahut tezgha konulmadan nce
zg ile atknn gerei gibi dzenlenmesini bsbtn kolaylatrp ksaltan, pek marifetli bir ok
makinelerin kullanlmas. Bu, o makinelerin icadndan nce, son derece skntl ve zahmetli bir iti.
ncs; kuma sktrmak iin, su iinde ayakla inenecek yerde, rpc dibeinin kullanlmas.
On altnc yzyl balarndan nce, ngiltere'de ve, bildiim kadaryla, Avrupa'nn Alpler kuzeyine
den blgesinde, ne trden olursa olsun yel ya da su deirmeni bilinmiyordu. talya'ya, bunlar epey
zamandr girmi bulunuyordu.
Bu durumlarn gz nne getirilmesi, gerek kaba gerek ince manifaturann gerek fiyatnn, o eski
zamanlarda, imdikinden niin ok yksek olduunu, belki bir dereceye kadar bize aklayabilir.
Mallar pazara iletebilmek, daha ok emee mal oluyordu. Onun iin, piyasaya getirildiklerinde, daha
fazla emein bedelini satn alm ya da daha ok emekle dei edilmi olmalar gerekir.
O eski zamanlarda, kaba manifatura, sanatlarn ve sanayinin emekleme anda bulunduu
lkelerde hep nasl oluyorsa, ngiltere'de de belki yle yaplmtr. htimal, bu, iin her ayr paras,
zaman zaman, kendi bana hemen her ailenin baka baka btn yelerince yaplan bir ev
sanayisiydi. Ama, yle ki, yapacak baka eyleri olmaynca, onunla urayorlard. Bu zanaat,
ilerinden hibirinin geimlerinin ounu saladklar belli bal bir i olmuyordu. nceden
grld gibi, bu tarzda yaplan eser, ii geiminin balca ya da biricik para kayna olan iten,
pazara her zaman daha ucuza karlr. te yandan, ince manifatura, o zamanlar ngiltere'de deil,
zengin ve ticareti bir lke olan Flanders'e yaplyordu. Bunu, belki o zamanda, imdi olduu gibi
nafakasnn tmn veya balcasn oradan salayan kimseler yapyordu. Sonra, bu yabanc bir
sanayi olup, Kral'a biraz resim, hi deilse ton bana ya da lira bana denen eski gemi vergisini
vermi olsa gerektir. Gerekte, bu resim belki pek ar deildi. Yksek resimlerle yabanc manifatura
ithalini ksmak deil; tacirlerin, imkn olduu kadar ucuz fiyatla, ste gelenleri, istedikleri ve
lkeleri sanayisinin beceremedii elverili, gz alc maddelerle donatabilmelerini mmkn klmak
iin bu ithali tevik etmek, o zamann Avrupa politikas idi.
Bu durumlarn gzden geirilmesi, o eski zamanlarda, kaba manifaturann gerek fiyatnn ince
manifaturaya gre niin imdikinden ok dk olduunu belki bir dereceye kadar bize aklayabilir.

Bu Blmn Sonucu
Topluluk durumundaki her ilerlemenin, dorudan doruya ya da dolaysyla, arazinin gerek
rantn ykseltmeye, toprak sahibinin gerek zenginliini, yani bakalarnn emeini yahut emek
rnn satn alma gcn artrmaya vesile olduunu kaydederek, kitabn bu pek uzun blmn
sona erdireceim.
Bayndrln ve ekip bimenin genilemesi, rant dorudan doruya ykseltmeye sebep olur.
Toprak sahibinin rn zerindeki pay, rnn artmasyla kukusuz artar.
Topran ilenmemi rnlerinden, ilkin bayndrln ve ekip bimenin artmas sonucu, sonra
bsbtn genilemesi nedeni olanlardaki gerek fiyat ykselii; rnein, hayvan fiyatndaki ykseli,
rant dorudan doruya ve daha byk oranda artrmaya vesile olur. Toprak sahibine ait payn gerek
deeri, yani baka kimselerin emei zerindeki gerek egemenlii, rn gerek deeri ile
ykselmekle kalmayp, onun paynn tm rne olan oran da, bu deerle birlikte ykselir. Gerek
fiyatndaki ykseliten sonra, o rn, devirilmek iin daha ok emee gereksinme gstermez. u
halde, bu rnn daha kk bir oran, o emein kullanan mal mevcudunu, allm kr ile birlikte
yeniden yerine koymaya yetecektir. Bundan tr, rnn daha byk bir oran, toprak sahibinin

olmaldr.
lenmi mallarn gerek fiyatn dorudan doruya azaltmaya vesile olan, emein retici
glerindeki btn bu gelimeler, gerek rant dolambal ekilde ykseltmeye yatkndr. Toprak
sahibi ilenmemi rnn kendi tketimini aan ksmn yahut ayn ey demek olan bedelini, ilenmi
rn ile dei eder. lenmi rnn gerek fiyatn azaltan ey tekinin fiyatn ykseltir. Bylelikle
birinin eskisi kadar, tekinin daha fazlasna eit olur. Toprak sahibi de, gereksindii rahatlk
salayan maddelerle, sslerin ya da gz alc nesnelerin daha ounu satn alabilecek duruma girer.
Topluluun gerek zenginliindeki her art, yani toplulukta kullanlan faydal emek miktarndaki
her oal, gerek rant dolambal ekilde ykseltmeye vesile olur. Bu emein hatr saylr bir pay
tabii topraa gider. Topran ekilip biilmesinden daha ok insan ve hayvan kullanlr.
Yetitirilmesinde bu bylece kullanlan mal mevcudunun artmasyla, rn artar. rn ile birlikte, rant
oalr.
te yandan, bunun tersi olan artlar, yani topra ileyip bayndrmann savsanmas; topran
ilenmemi rnnn herhangi bir ksmnn gerek fiyatndaki d; mal yapma sanatnn ve
sanayisinin bozulmas yznden mamullerin gerek fiyatndaki ykseli; topluluun gerek
zenginliinin alal; btn bunlar, arazinin gerek rantn drmeye, arazi sahibinin gerek
zenginliini azaltmaya, onun bakasnn emeini veya emek rnn satn alabilme gcn
kltmeye sebep olur.
Evvelce grlm olduu zere, her lkenin topra ile emeinin yllk rnnn tm yahut ayn
ey demek olan tm fiyat, doal olarak e ayrlr: Rant... Emek creti... Mal mevcudu kr... Bunlar
da, ayr tabakadan kimsenin, yani, rant ile geinenlerin cretlerle geinenlerin, krla geinenlerin
gelirini oluturur. Bunlar, her uygar topluluun ulu, kkl ve ana tabakas olup, btn teki
tabakalarn geliri eninde sonunda bunlarnkinden kar.
Bu ulu tabakadan ilkinin kar, hemen imdi sylenenlerde grld zere, topluluun genel
kar ile kesin ve ayrlmaz ekilde ilgilidir. Birini destekleyen ya da ona ket vuran ey, kukusuz
tekini de yceltir ve kstekler. Kamu, bir ticaret ya da zabta yasas zerinde tartrken, toprak
sahipleri, hi deilse, bu karn ne olduu hakknda epey bilgileri varsa, kendi z tabakalarnn
karn yrtmek dncesiyle, bunu hibir zaman yanl yola elemezler. Gerekte, pek ok kez
bunlarn bilgileri epey noksandr.
tabaka iinde bunlar, geliri, gerek emee gerek abaya mal olmayp, sanki kendiliinden
geliveren, onlarn planna ya da tasarna bal bulunmayan tek snftr. Durumlarndaki rahatln ve
gvenliin doal sonucu olan tembellik, okluk, bunlar hem bilgisiz eder hem bir kamusal yaamn
sonu nereye varacan nceden grp anlamak iin gerei gibi kafalarn iletebilmelerini olanaksz
klar.
kinci tabakann, yani cretleriyle geinenlerin kar, birincilerinki kadar kesin olarak, toplumun
karyla ilgilidir. nceden gsterildii gibi, ii cretleri hibir zaman emek talebi srekli
ykseldii ya da kullanlan emek miktar her yl epey artt zaman olduu kadar dolgun deildir.
Toplumun bu gerek zenginlii duralar gibi olunca, ii cretleri, ok gemeden, iinin oluk ocuk
yetitirmesini ya da ii soyunu devam ettirmesini mmkn klmaya zar zor yetecek kadar alalr.
Topluluk kmeye yz tutunca, bunun bile aasna der. Mal sahipleri tabakasna, toplumun refah,
belki, iiler tabakasndan ok kazan salar. Ama toplumdaki kmeye yz tutuun, mal
sahiplerinden daha ok acsn eken tabaka yoktur. inin kar, toplumun menfaatine sk skya
bal olmakla birlikte, ii bu kar kavrayacak ya da onun kendi karyla olan ilgisini anlayacak

yetenekte deildir. inin durumu, gereken bilgiyi edinebilmesine zaman brakmaz. Bilgisi tam da
olsa, eitimi ile alkanlklar, okluk, onu yargda bulunmak iin elverisiz klar. Onun iin, kamu
tartmalarnda, iinin sesi az iitilir. Buna kulak asld ise hi olmaz. Yalnz baz olaanst
hallerde, kendinin deil, patronlarn z maksatlar iin onlarca krklenip kkrtld ve
desteklendii zaman iinin yaygaras duyulur.
i altranlar, nc tabakay, yani, krla geinenler tabakasn oluturur. Her topluluktaki
faydal emein ounu harekete getiren, kr hatrna kullanlan mal mevcududur. Mal mevcudu
kullananlarn planlaryla tasarlar, emein btn en nemli ilemlerini dzenleyip yneltir. Btn bu
planlarla tasarlarn gtt ama, krdr. Ama kr, rant ve cretler gibi, toplumun refah ile ykselip,
kmeye yz tutmasyla alalmaz. Tersine olarak; kr, zengin lkelerde doal olarak dk,
yoksullarda ise yksektir. Yklmaya doru en hzla giden lkelerde ise kr, her zaman en yksektir.
Onun iin, bu nc tabakann kar ile topluluun genel menfaati arasndaki ilgi, teki iki snfn
kar ile ayn deildir. Bu tabakada, tacirlerle patron sanayiciler, okluk en byk sermayeleri
kullanp, zenginlikleriyle, herkesten yaknlk grmede en byk pay kendi zerlerine eken iki halk
snfdr. Btn mrlerince plan ve tasarlarla uratklar iin bunlar, okluk, taral mlk
sahiplerinden daha keskin anlayl olurlar. Bununla birlikte, kafalar genel olarak, topluluun
menfaatinden ok kendi zel i kollarnn kar zerinde ilediinden, en byk ak yreklilikle bile
varlm olsa her zaman byle olmamtr vardklar yarglardan, bu iki amacn birincisi zerinde
olana deil, ikincisi zerinde olana gvenilebilir. Bunlarn taral arazi sahibine stn oluu, kamu
menfaati zerindeki bilgilerinden deil, z karlarn, taral beyzadenin, kendi menfaatini
bildiinden daha iyi bilmelerindendir. z karlar zerindeki bu stn bilgi sayesinde, okluk, iyi
yrekli tara beyini aldatm, kendinin deil, onlarn menfaatinin kamuya hayrl olduu eklindeki,
gafil[121] fakat temiz bir inan yznden, onu hem kendi karndan hem kamu menfaatinden
vazgemek iin kandrmlardr. Ama bir ticaret ya da sanayi alannda uraanlarn kar, her zaman
iin, baz bakmlardan kamu menfaatinden farkl, hatta buna aykrdr. Pazar geniletip rekabeti
daraltmak, her zaman i adamlarnn karnadr. Piyasay geniletmek, okluk, kamu kar iin
yeterince ho olabilir. Ama rekabeti daraltmak, hep onun aleyhine olmak lazm gelir. Bu yalnzca, i
adamlarnn, krlarn doal ekilde oluacak olann stne kararak kendi menfaatleri iin teki
hemerileri zerine yersiz bir vergi koymalarn mmkn klmaya yarar. Bu tabakadan gelen yeni bir
ticaret kanunu ya da karar nergesi, daima byk bir ihtiyatla dinlenmek; kl krk yararak, en
kukulu bir dikkatle uzun uzadya, iyiden iyiye incelenmeden hibir zaman kabul edilmemelidir. Bu,
kar hibir zaman kamu menfaatiyle tpk tpksna bir olmayan; genel olarak, halk aldatmakta,
hatta ezmekte menfaati bulunup, nitekim birok vesilelerle, onu hem aldatm hem ezmi olan, bir
insan tabakasndan gelmektedir.
Birinci Kitabn Sonu

207 ve 223'nc sayfalarda sz edilen izelgeler

Yllar

Her yl budayn eyrek kantarnn fiyat

Bir yln eitli fiyatlarnn ortalamas

Her yln imdiki para ile ortalama fiyat

Lira

ilin

Peni

Lira

ilin

Peni

Lira

ilin

Peni

12

16

12

13

13

15

1223

12

16

1237

10

1243

1244

1246

16

1247

13

1257

12

15

17

11

16

16

12

16

16

16

Toplam

35

Ortalama fiyat

19

1/4

1202
1205

1258

1270
1286

Yllar

Her yl budayn eyrek kantarnn fiyat

Bir yln eitli fiyatlarnn ortalamas

Her yln imdiki para ile ortalama fiyat

Lira

ilin

Peni

Lira

ilin

Peni

Lira

ilin

Peni

1561

1562

16

1587

1594

16

16

1595

13

13

1596

12

12

1598

16

16

1599

19

19

1600

17

17

1601

14

10

14

10

Toplam

28

Ortalama fiyat

5 1/3

1574

1597

kisini de iermek zere, 1595 ten 1764 e dein, 25 Mart Meryem yortusu ile 29 Eyll Mikil
gnlerinde, en iyi ya da en pahal budayn 9 kilelik eyrek kantarnn Windsor pazarndaki fiyatlar.
Her yln fiyat, bu iki pazar gnnn en yksek fiyatlar arasndaki ortalamadr.

[*] Hesapta eksiktir. 1646 yln, rahip Fleetwood tamamlamtr.

Yllar

Lira

ilin

Peni

Yllar

Lira

ilin

Peni

1731

12

10

1741

1732

1742

14

1733

1743

10

1734

18

10

1744

10

1735

1745

1736

1746

19

1737

18

1747

14

10

1738

15

1748

17

1739

18

1749

17

1740

10

1750

12

10)18

12

10)16

18

17

3 1/5

13

9 4/5

kinci Kitap

Mal Mevcudunun Doas, Birikimi ve Kullanlmas

Giri
blmnn olmad, dei tokuun pek seyrek yapld, her insann, ihtiyacn kendi bana
salad, topluluun o ilerlememi durumunda, topluluk iinin yrtlmesi iin, nceden bir mal
mevcudu biriktirmeye ya da ymaya gerek yoktur. Her insan, zaman zaman ortaya kan
gereksinmelerini, srasyla ve kendi almasyla gidermeye urar. Acknca, avlanmak zere
ormana gider. Giysisi eskidi mi, ilk ldrecei iri hayvann derisi ile giyinir. Harap olmaya yz tuttu
mu, kulbesini, en yakndaki aalarla ve yer tezei ile elinden geldiince onarr.
Ama iblm bir kez iyiden iyiye yer etti mi, bir insann kendi emei, zaman zaman ortaya kan
gereksinmelerinin pek azn karlayabilir. Bu ihtiyalarn pek ou, baka insanlarn emek rn ile
salanr. O bunlar, kendi emeinin rn ile, ya da ayn ey demek olan bedeli ile satn alr.
Gelgelelim, emeinin rn tamam olup satlncaya dein, bu satn almay yapmak imknszdr.
Onun iin, hi deilse, bu olaylarn her ikisinin de meydana gelmesine dek, kendisini geindirip
iinin gereleri ve aletleriyle donatacak eit eya stokunu bir yere ymak gerekir. Kuman
tamamlayp satncaya dein, geineceini ve iinin gereleriyle aletlerini edinmeye yetecek bir mal
mevcudu ya eli altnda ya bir bakasnn eli altnda, nceden bir yere ylm deilse, bir dokumac
kendini iine tamamyla veremez. Bu birikme, besbelli, almasn bunca uzun zaman, byle apayr
bir ie harcamadan nce olmaldr.
lerin doas dolaysyla, mal mevcudu birikmesinin, iblmnden nce olmas gerektiinden;
emek, mal mevcudunun durmadan artarak birikmesi orannda, gitgide inceden inceye blmlere
ayrlabilir. Ayn sayda kimsenin ileyebilecei gere miktar, emein gitgide daha ince blmlere
ayrlmas orannda oalr. Her iinin ilemleri gitgide daha ileri bir basitlik derecesine indiinden,
bu ilemleri kolaylatrp ksaltmak iin trl yeni makineler icat olunmaya balar. Onun iin,
iblm ilerledike, ayn sayda iiye devaml i salamak zere, ilerlememi bir durumda
gerekecek kadar erzak stoku ve o durumda gerekecek olandan daha byk bir gere ve alet stoku,
nceden biriktirilmi olmaldr. Ama, her i alanndaki ii says, genelde, o alandaki iblm ile
artar. Yahut daha dorusu, saylarnn artmas, onlarn bylece snflanp inceden inceye blmlere
ayrlmalarn mmkn klar.
Emein retici glerindeki bu byk gelimenin vcuda gelmesi iin, nceden mal mevcudu
birikimi gerekli olduu gibi, o birikme de, doal olarak bu gelimeye yol aar. Mal mevcudunu
emeki tutmakta kullanan kimse, bunu mmkn olduu kadar ok i karacak tarzda kullanmay
kukusuz ister. Onun iin, bu kimse hem iileri arasnda en elverili i datmn salamaya hem de
akl edebilecei ya da satn almaya gc yetebilecei en iyi makinelerle onlar donatmaya alr. Bu
her iki bakmdan da elindeki imknlar, genel olarak mal mevcudunun bykl ya da bu mevcudun
altrabilecei insan says oranndadr. Bundan tr, her lkedeki emek miktar o emei ie koan
mal mevcudu miktar ile artt gibi, bu artn sonucu olarak, ayn miktarda alma daha ok i
karr.
alma ve almann retici gleri zerinde, mal mevcudu artnn etkileri, genel olarak
bunlardr.
Bundan sonraki kitapta, mal mevcudunun ne olduunu, trl eitlerden sermaye halinde
birikmesinin sonularn, bu sermayelerin trl kullanlarnn etkilerini, aklamaya altm. Bu
kitap, be blme ayrlmtr. Birinci blmde bir bireyin ya da byk bir topluluun mal
mevcudunun, doal olarak, kendi kendine blnd trl ksmlarn veya kollarn neler olduunu
gstermeye altm. kinci blmde, topluluun genel mal mevcudunun zel bir kolu saylan parann

mahiyeti ile grevini aklamaya altm. Bir sermaye halinde biriken mal mevcudunu ya ait olduu
kimse kullanabilir ya da onu, bir bakasna dn verebilir. nc ve drdnc blmlerde, bu her
iki durumda, bunun nasl olduunu gzden geirmeye altm. Beinci ve sonuncu blmde ise
sermayenin trl kullanllarnn, gerek ulusal ura zerinde gerekse topran ve emein yllk
rn miktar zerinde dorudan doruya yaratt eitli etkiler ele alnmaktadr.

Blm I

Mal Mevcudunun Bln zerine

Elinde bulunan mal mevcudu, kendisini birka gn ya da birka hafta geindirmeye ancak yetip
artmayacak kadarsa, bir insann, bundan bir gelir elde etmeyi dnd pek olmaz. O, bunu, elinden
geldiince idareli tketir. Btn btn tketmeden nce de, onun yerini doldurabilecek bir emeiyle
elde etmeye alr. Bu durumda, geliri yalnzca emeinden elde edilmi olur. Btn lkelerde,
emeiyle geinen yoksullarn ounun durumu budur.
Ama elinde kendisini aylarca ya da yllarca beslemeye yetecek mal mevcudu bulundu mu, insan
bunun oundan bir gelir salamaya tabii alr. Bu gelir gelmeye balayncaya dein, tez elden
olacak tketimi iin, yalnzca kendisini besleyebilecek kadarn alkoyar. Onun iin, mal mevcudunun
tm ikiye ayrlm olur. Kendisine bu geliri getirmesini umduu ksma, o kiinin sermayesi denir.
teki ksm ise, dorudan doruya tketimini karlayandr. Bu da ya (birincisi) kkeninde tm mal
mevcudunun bu maksada ayrlm ksmndan ya (ikincisi) u veya kaynaktan azar azar edindii
gelirden ya da (ncs) gemi yllarda bunlardan biri veya tekiyle satn alnm, henz btn
btn yoaltlmam eylerden oluur. Giyecek, ev eyas ve benzeri eylerden oluma mevcudu
gibi... nsanlarn dorudan doruya kendi tketimleri iin, okluk alkoyduklar mal mevcudu, bu
nesnenin birinden, tekinden ya da hepsinden oluur.
Sermayenin, onu kullanana bir gelir ya da kr getirmek zere altrlabilecei iki ayr yol vardr.
Birincisi; sermaye, rn yetitirmede, yapmada ya da satn alp tekrar krla satmada kullanlabilir.
Bu tarzda kullanlan sermaye, elinde kaldka veya ayn biimde durduka, kullanana gelir ya da kr
getirmez. Para karlnda satlncaya dein, mallar, tacire gelir ya da kr getirmez. Para da, bunun
gibi, tekrar mal ile dei edilinceye dek, bir ey getirmez. Sermayesi, boyuna, kendisinden bir ekilde
uzaklamakta bir baka biimde geriye gelmektedir. Ancak, byle bir elden ele dolama yoluyla veya
birbirini kovalayan dei edilerle sermaye tacire bir kr getirebilir. Bu gibi sermayelere pek yerinde
olarak dner sermayeler [122] denilebilir.
kincisi; sermaye, topran bayndrlmasnda; faydal makinelerin, zanaat aletlerinin satn
alnmasnda yahut sahip deitirmeksizin veya bakaca elden ele dolamakszn gelir ya da kr
getiren benzeri eylerde kullanlabilir. Onun iin, bu gibi sermayelere, pek yerinde olarak, duraan
sermayeler [123] denilebilir.
Trl iler, bunlarda kullanlan duraan ve dner sermayeler arasnda, pek baka baka oranlara
lzum gsterir.
rnein; bir tacirin sermayesi, tm ile dner bir sermayedir. Onun, makinelere ya da zanaat
aletlerine ihtiyac olmaz. Meer ki, dkknn veya maazasna, makine ya da ara gere gzyle
bakla.
Her zanaat ustasnn veya sanayicinin bir ksm sermayesi, zanaat aletlerine balanm olmak
zorundadr. Bununla birlikte, bu ksm, kiminde pek ufak, tekilerinde ise pek byktr. Bir terzi
ustasnn, bir paket ineden baka zanaat aletine ihtiyac yoktur. Kundurac ustasnn aletleri, pahada
biraz daha ama pek az daha ardr. Dokumacnn aletleri, kunduracnnkilere kyasla epey pahaldr.
Bununla birlikte, btn bu gibi zanaat ustalarnn sermayesinin pek byk ksm ya iilerinin creti
ya gerelerinin bedeli halinde elden ele dolar; yaptn bedeli, bunu bir krla geri getirir.
Baka ilerde, ok daha byk duraan sermaye ister. Byk bir demir fabrikasnda, cevher eritecek

frn, demirhane, dkmhane, pek byk bir masraf etmeden kurulamayacak olan zanaat aralardr.
Kmr iletmeleri ile her trl maden ocaklarnda, suyu ekmek iin ve bakaca maksatlar iin
gerekli makineler, okluk bunda da pahaldr.
ifti sermayesinin tarm aletlerinde kullanlan ksm, duraan; iftinin altrd rgatlarn cret
ve geimi iin kullanlan ksm ise, dner sermayesidir. Birini elinde tutmakla, tekini ise elden
karmakla ifti kr eder. ift sren hayvanlarnn bedeli veya deeri, tarm aletlerinki gibi duraan
bir sermayedir. Bunlarn bakm, i gren rgatlarn beslenme masraf gibi, dner bir sermayedir.
ifti, ift hayvanlarn elinde tutup, bunlarn boazn doyurmak iin gerekeni elden kararak krn
salar. ift iin olmayp da, satlmak zere alnarak semirtilen hayvanlarn, gerek bedeli gerek
bakm, dner bir sermayedir. ifti, bunlar elden kararak krn salar. Hayvan yetitirici bir
lkede, ift srmek veya satlmak zere deil de, ynnden, stnden, yavrulamasndan kr edilmek
iin alnm bir davar veya hayvan srs duraan bir sermayedir. Kr, bunlar elde tutmakla yaplr.
Bunlarn bakm masraf, dner sermayedir. Kr, bu sermayeyi kararak edinilir. Bu sermaye ise hem
kendi kr hem hayvann tm fiyat zerindeki krla, yani ynn, stn ve yavrularn bedeli ile geriye
gelir. Tohumluun tm deeri de, dorusu istenirse, duraan bir sermayedir. Geri tohum yer ile
ambar arasnda, ileri geri gidip gelir, ama hi sahip deitirmez; bundan dolay, tam anlamyla elden
ele dolamaz. ifti, krn, onun satlmasyla deil, retilmesiyle salar.
Bir lkenin ya da topluluun genel mal mevcudu, o topluluktaki btn ahalinin veya yelerinin mal
mevcudunun ayndr. Bundan tr o mevcut, tabii, her birinin bal bana bir grevi veya vazifesi
bulunan ayn ksma ayrlr.
Birincisi, dorudan doruya tketime ayrlp, nitelii hi gelir veya kr getirmemek olan ksmdr.
Bu ksm, tketicilerce satn alnmakla birlikte, henz tamamyla tketilmemi yiyecek, giyecek, ev
eyas vb. mevcudundan oluur. Herhangi bir zamanda, bir lkede srf oturulacak evlerin
mevcudunun da tm, bu birinci ksmn bir parasn oluturur. inde sahibinin oturaca bir eve
yatrlm olan sermaye, o andan balayarak bir sermaye grevi yapmaktan kar veya sahibine
herhangi bir gelir getiremez olur. inde oturulan bir ev, o haliyle oturann gelirine hibir ey
katmaz. Kendisine pek faydal olduu sz gtrmez ama, bu gelirinin deil, masrafnn bir ksmn
oluturan giyeceinin ve ev eyasnn yararlln andrr. Kira iin bir kiracya verilecekse, ev, bir
ey retemeyeceinden, kiracnn kiray, her zaman ya emekten ya mal mevcudundan yahut topraktan
elde ettii bir baka gelir ile demesi gerektir. Onun iin, bir ev, sahibine gelir getirip, dolaysyla
ona sermaye hizmeti grmekle birlikte, kamuya hibir gelir getirmedii gibi, ona sermaye hizmeti
de gremez. Halk topluluunun tmnn geliri, bu yolla hibir zaman en ufak lde artrlm
olamaz. Bunun gibi, giyecek ve ev eyas da, kimi zaman bir gelir getirip, bylelikle baz kimselere
bir sermaye hizmeti grr. Maskeli enliklerin sk olduu lkelerde, bir geceliine maskara giysisi
kiraya vermek bir meslektir. Demecilerin aylna veya yllna ev eyas kiraya verdikleri ok
olur. Cenaze kaldrclar, tren eyasn gnlne ya da haftalna kiraya verirler. Birok kimseler,
deli dayal ev kiraya verip hem evin hem eyann kullanlmasndan kira alrlar. Bununla birlikte, bu
gibi eylerden edinilen gelir, hep, eninde sonunda bir baka gelir kaynandan elde edilmi olmaldr.
Bir kimseye veya bir toplulua ait mal mevcudunun, dorudan doruya tketim iin ayrlm btn
ksmlar iinde, eve yatrlm olan para en yava yoaltlr. Bir giysi stoku yllarca dayanabilir. Bir
deme demir ba yarm veya btn bir yzyl gidebilir. yi yaplm gerei gibi baklm bir ev
eklindeki mal mevcudu ise yzyllarca kalabilir. Ama, tam tketim sreleri daha ileride dolacak
olmakla birlikte, bunlar gerekte yine giysi veya ev eyas gibi dorudan doruya tketim ayrlm
birer varlktr.

Topluluun genel mal mevcudunun blnd ksmdan ikincisi, duraan sermayedir. Bunun
nitelii, elden ele dolamadan veya sahip deitirmeden, bir gelir ya da kr getirmesindendir.
Duraan sermaye balca, aadaki drt nesneden oluur: Birincisi; emei kolaylatrp ksaltan,
btn faydal makinelerle zanaat aletleridir. kincisi; kiraya veren sahipleri iin de, tutup karlnda
o kiray deyen kimse iin de, gelir edinme arac olarak fayda salayan btn kr getirici yaplardr.
Dkknlar, maazalar, ilikler, btn gerekli yaplaryla birlikte iftlik evleri, ahrlar, ambarlar, vb.
Bu yaplar, yalnzca oturulmaya zg evlerden bambakadr. Bunlar bir eit zanaat aralar olup, o
gzle grlebilir.
ncs; toprak bayndrlmasdr: Yani orman temizleyip tarla amak, sular aktp kurutmak,
snr evirmek, gbrelemek; topra ilenmeye, ekilip biilmeye en elverili duruma getirmek zere,
kazan salayacak ekilde, yaplan masraftr. Bayndr bir iftlie, pek yerinde olarak emei
kolaylatrp ksaltan, o sayede, kullanana ayn aptaki bir dner sermayeden ok byk bir gelir
getirebilecek faydal makineler gzyle baklabilir. Bayndrlm bir iftlik, bu makinelerden
herhangi biri kadar faydal, onlardan ok mrldr. ou zaman da iftinin onu iletirken
kullanmakta olduu sermayenin en krl biimde uygulanmasndan baka onarm istemez.
Drdncs; topluluk iindeki kimselerin veya topluluk yelerinin elde etmi olduklar faydal
hnerlerdir. Bu gibi maharetlerin elde edilmesi, onu edinen kimseye eitimi, okumas ya da rakl
srasndaki geimi dolaysyla her zaman gerek bir masrafa mal olur. Bu ise, sanki, o kimsenin
varlnda perinleip gereklemi bir sermayedir. Bu marifetler onun kendi zenginliinin bir
parasnn oluturduu gibi, bir yandan da, yesi olduu topluluun servetidir. Bir iinin
gelitirilmi bulunan el yatknl; emei kolaylatrp ksaltan belirli bir masrafa mal olmakla
birlikte, bu masraf deyip bir krla beraber yeniden yerine koyan bir zanaat makinesi veya aleti
saylabilir.
Topluluun genel mal mevcudunun doal olarak blnd ksmdan ncs ve sonuncusu,
bir dner sermayedir. Bunun nitelii, yalnzca, elden ele dolamak veya sahip deitirmekle bir gelir
getirir olmasndandr. Dner sermaye de, yine drt ksmdan oluur:
Birincisi; paradr: btn teki ksm, onun aracl ile elden ele dolap tketiciler her kimse
onlara dalr.
kincisi; kasabn, piyasa iin hayvan yetitirenin, iftinin, zahire tacirinin, iki yapann, vb. nin
ellerinde bulunup, satndan kr salamay umduklar yiyecek iecek mevcudundan oluur.
ncs; giyecein, ev eyasnn ve yapnn, henz bu biimden birine sokulmam olmakla
birlikte, yetitirici, sanayici, kuma ile uhac, keresteci, doramac, marangoz, tulac, vb. elinde
duran, hi ilenmemi ya da az ok ilenmi gerelerindir.
Drdncs ve sonuncusu; yaplp tamamlanm olmakla birlikte, hl tacir yahut fabrikac elinde
bulunan, henz elden karlp gerekli yoaltclara datlmam olan ilerdir. okluk, demirci, ince
marangoz, kuyumcu, cevahirci, porselenci, vb. dkknlarnda hazr grdmz tamamlanm
yaptlar gibi. te, dner sermaye, ait olduu tacirlerin elinde bulunan yiyecek iecekten, gerekten,
her trl tamamlanm ilerle, sonunda, bunlar kullanp tketecek olanlara, elden ele aktararak
datmak iin gerekli paradan oluur.
Bu drt ksmdan yiyecek iecek, gere ve btnlenmi eserler her yl yahut daha uzun veya
ksa bir dnem iinde, dzenli biimde, dner sermayeden koparak ya duraan sermayeye ya

dorudan doruya tketim iin ayrlan mevcuda katlr.

Her duraan sermaye, aslnda dner bir sermayeden kt gibi, srekli olarak da, bununla
beslenmelidir. Btn faydal makinelerle zanaat aletleri, kkeninde yapldklar gerelerle onlar
yapan iilerin geimini salayan bir dner sermayeden elde edilmitir. Srekli bakml tutulmak
iin, bunlar yine o eit sermayeye ihtiya gsterirler.
Duraan sermaye, dner sermayeden baka bir ara ile gelir getiremez. En faydal makinalarla
zanaat aletleri, stnde kullanldklar gereleri ve bunlar kullanan iilerin geimini salayan dner
sermaye olmasa, hibir ey retmez. Ne kadar bayndrlm olursa olsun, toprak, rnn ekip
deviren iileri geindirecek bir dner sermaye olmadan gelir getirmez.
Dorudan doruya tketim iin ayrlabilecek olan mal mevcudunu elde tutup oaltmak, gerek
duraan gerek dner sermayelerin biricik hedefi ve amacdr. Halk besleyen, giydiren ve barndran
bu mevcuttur. Halkn zenginlii ya da yoksulluu, bu iki sermayenin, dorudan doruya tketim iin
ayrlan mevcudu, bol veya kt ekilde besleyebilmesine baldr.
Dner sermayenin byle byk bir ksm, topluluun genel mal mevcudunun teki iki koluna
konulmak zere boyuna geri ekilmekte olduundan, dner sermaye de, buna karlk srekli olarak
ikmal edilmeye lzum gsterir. yle olmazsa, ok gemeden, dner sermaye ortadan kalkar. Bu
donatm, balca kaynaktan; topran, maden ocaklarnn, dalyanlarn rnnden salanr. Bunlar,
bir ksm sonradan ilenerek tamamlanm eser haline getirilen, erzakn ve gerecin srekli ikmalini
salar. Bununla da, dner sermayeden boyuna tketilmekte bulunan erzak, gere ve tamamlanm
eser, yerine konmu olur. Dner sermayenin paradan oluan ksmn koruyup oaltmak iin gerekli
olan ey ise madenlerden gelir. nk, iler her zamanki halinde yrrken, bu ksm; topluluun
genel mal mevcudunun teki iki koluna konulmak zere, br gibi, mutlaka dner sermayeden
alnmaz ama; yine, baka her ey gibi, o da, eninde sonunda, ypranp eskimek, hatta kimi zaman ya
kaybolmak ya darya gnderilmek; bundan tr, kukusuz pek daha ufak miktarda da olsa, habire
yerine konulmaya lzum gsterir.
lenebilmek iin, topran, maden ocaklarnn, dalyanlarn, hepsinin, gerek duraan gerekse dner
sermayeye ihtiyalar vardr. Bunlarn rn hem bu sermayeleri hem topluluktaki btn teki
sermayeleri, bir krla birlikte yeniden yerine koyar. Nitekim, ifti sanayicinin bir yl nce tkettii
yiyecek iecei ve iledii gereleri, her yl yeniden yerine koyar. Sanayici de ayn zaman iinde,
iftinin ypratp tkettii tamamlanm eserleri yeniden meydana getirir. Bu iki snf halk arasnda,
her yl yaplan gerek dei etme budur. Ama, birinin ilenmemi, tekinin ilenmi rnnn
dorudan doruya trampa edildii pek olmaz. nk, iftinin, zahiresi ile hayvann, keteni ile
ynn, gereksindii giyecei, ev eyasn ve zanaat aletlerini satn almay uygun grd ayn
kimseye satt yok gibidir. Onun iin, ilenmemi rnn parayla satar. Bununla, ihtiyac olan
ilenmi rn, nereden kabilse oradan satn alabilir. Toprak; dalyanlarn ve maden ocaklarnn
iletildikleri sermayelerin bile bir ksmn olsun, yeniden yerine koyar. Bal sudan karan,
topran rndr. Madenleri yerin dibinden karan da yer yznn rndr.
Doal verimlilikleri bir ise, topran, madenlerin, dalyanlarn rn, bunlar iin kullanlan
sermayelerin bykl ve gerei gibi iletilmesi orannda olur. Sermayeler eit, kullanl yordam
ayn derecede iyi olunca, rn bunlarn doal verimlilii orannda olur.
Gvenlii epey yerinde olan btn lkelerde her akl banda insan, eli altndaki mal mevcudunu ya
imdi zevk salamak ya gelecekte kr etmek zere kullanmaya alacaktr. imdiki zevki salamak
zere kullanyorsa, bu, tez elden tketim iin ayrlm bir mevcuttur. Bu mevcut gelecekteki kr elde

etmek zere kullanyorsa, bu kr ya o adamda kalmakla ya ondan uzaklamakla salamas gerekir.

Birinci halde bu, duraan bir sermaye; ikincisinde, dner sermayedir. ster kendinin olsun, ister
bakasndan dn alnm bulunsun, dirlii dzenlii hayli yolunda bir yerde, egemenlii altndaki
mal mevcudunun hepsini, bu ekilden birinde veya tekinde kullanmayan bir kimse iyice oynatm
olmaldr.
Gerekte, kendinden byklerin ortal krp geirmesinden srekli korku iinde bulunan talihsiz
lkelerde, insanlar, mal mevcutlarnn byk bir ksmn, her zaman balarnda dolatn sandklar
felaketlerden biri beliriverince gvenilir bir yere gtrebilmek zere el altnda bulundurmak iin,
okluk, gmp saklarlar. Bu, Trkiye'de, Hindistan'da, sanrm teki Asya devletlerinin ounda,
herkesin yapt, olaan ilerdenmi.
Derebeylik hkmetinin[124] ortal kasp kavurduu sralarda atalarmz arasnda da, bunun pek
det olduu anlalyor. O zamanlar, define, Avrupa'da en byk hkmdarlarn gelirinin hi de
azmsanmayacak bir paras saylyordu. Bu, yerin iinde gizlenmi ve kendi bana kimsenin
zerinde hak iddia edemedii hazinelerden oluurdu. O zamanlar pek nemli bir nesne sayldndan,
buna, hep hkmdara ait gzyle baklyor; fermanndaki apak bir kaytla, bu hak kendilerine
verilmedike, ne bulann ne de toprak sahibinin oluyordu. Define,[125] topraklarn genel olarak
ferana,[126] imtiyaz[127] belgesinde zel bir kayt olmakszn, hibir zaman dahil saylmayan, altn
ve gm madenleriyle bir tutuluyordu. Kurun, bakr, kalay ve kmr madenleri ise daha az nemli
olduklarndan buna dahil saylyordu.

Blm II

Topluluun Genel Mal Mevcudunun Ya da Ulusal Sermayenin Bakm Masrafnn

zel Bir Kolu Saylan Para zerine
ou mallarn fiyatnn ksma ayrld; bunlardan birinin, emek cretlerini, bir bakasnn mal
mevcudu krn, bir ncsnn retilip pazara gtrlmelerinde kullanlan arazinin rantn
dedii; gerekte, fiyat, bu ksmlarn yalnz ikisinden yani emek cretleriyle sermaye krndan
oluan baz mallar bulunduu; bu ksmlarn srf bir tanesinden, yani emek cretinden oluanlarn pek
az olduu; bununla birlikte, her maln fiyatnn, kukusuz bu ksmdan birinde veya tekinde yahut
hepsinde birden karar kld; nk, gerek ranta, gerek cretlere gitmeyen her ksmn, mutlaka bir
kimsenin krn oluturduu, Birinci Kitap'ta gsterilmiti.
Ayr ayr ele alndnda, her bir mal iin durum bu olduuna gre, toplu olarak alndnda, her
lkenin yllk toprak ve emek rnnn tm bakmndan da halin byle olmas gerektii
kaydedilmiti. O yllk rnn tm fiyat ya da dei edilebilir deeri hep ayn ksma dnyor,
lkenin trl ahalisi arasnda ya bunlarn emek creti ya mal mevcutlarnn kr ya da arazilerinin
rant olarak leilmelidir.
Her lkenin toprann ve emeinin yllk rnnn tm deeri bylece bllerek, lkenin eitli
ahalisi iin bir gelir oluturuyorsa da, zel bir mlkn rantnda, kark rant ile safi rant ayrt
ettiimiz gibi, byk bir lkede oturanlarn hepsinin gelirini de ona benzer biimde birbirinden
ayrabiliriz.
zel bir mlkn gayri-safi rant iine, ifti ne dyorsa, bunun hepsi girer. Safi ranta, ynetim
onarm masraflaryla; bakaca btn gerekli masraf karldktan sonra, olduu gibi toprak sahibine
ne kalyorsa o dahildir. Yahut mlkne zarar vermeden, iftinin dorudan doruya tketim iin
ayrlan mal mevcuduna yatrmay, yani sofras, takm taklavat, ev ssleri ile demesi, zel zevkleri
ve elencesi iin harcamay gze alabildikleri, oraya girer. Gerek zenginlii, kendisinin gayri-safi
rant orannda olmayp, safi rant lsndedir.
Byk bir lkenin btn ahalisinin gayri-safi geliri bunlarn yllk toprak ve emek rnnn
tmn iine alr. lkin duraan, ikinci olarak da dner sermayelerinin korunmas masraf
dldkten sonra, olduu gibi kendilerine ne kalyorsa, safi gelire dahildir. Yahut sermayelerine el
srmeksizin dorudan doruya tketimleri iin ayrlan mal mevcuduna yatrabilecek veya geimleri,
rahatlklar ve elenceleri iin harcayabilecek olduklar ne varsa buraya girer. Gerek zenginlikleri,
gayri-safi gelirleri orannda olmayp, safi gelirleri lsndedir.
Duraan sermayenin bakm masrafnn tm, besbelli topluluun safi geliri dnda tutulmaldr.
Toplulua ait faydal makinelerin, zanaat aletlerinin, kr getiren yaplarn, vb.'nin bakm iin
gereken maddeler de; bu gerelere, gerei gibi biim vermek iin lzumlu emek rn de, hibir
zaman safi gelirin bir parasn oluturmaz. O emein bedeli, gerekten, bu gelirin bir ksmn
vcuda getirebilir. nk, bu ekilde kullanlan iiler, cretlerinin tm deerini, tez elden yoaltm
iin ayrdklar mal mevcutlarna yatrabilirler. Ama, baka emek eitlerinde, bedel de, rn de, bu
mevcuda gider. Bedel, iilerin mal mevcuduna; rn ise; geimi, rahatlklar ve elenceleri bu
iilerin emei ile oalan baka kimselerin mal mevcuduna gider.
Duraan sermayenin amac, emein retici glerini oaltmak ya da ayn sayda iinin, ok daha
fazla i yapmasn mmkn klmaktr. Gerekli btn yaplarn, itlerin, su arklarnn, yollarn vb.'nin
en kusursuz bir durumda olduu bir iftlikte; ayn sayda ii ve ift hayvan, toprann genilii ve

iyilii bir olan, fakat ayn elverili aralarla donatlmam bir iftlikten ok fazla mahsul yetitirir.
Sanayide, ayn sayda adam, en iyi makinelerin yardm ile; daha kusurlu zanaat aletleriyle yaplana
gre ok fazla eya karr. u ya da bu eit duraan sermaye iin gerei gibi yaplm olan masraf,
her zaman, byk krla yeniden denip geri gelir; yllk rn bu gibi slahlarn gerektirdii bakm
deerine kyasla ok fazla bir deerde artrr. Bununla birlikte, bu bakm yine de, o rnn epey bir
parasn alp gtrr. Hepsi dorudan doruya topluluun yiyeceini, giyeceini ve barnacan,
geimini ve rahatln artrmakta kullanlabilecek epeyce gere ile epeyce iinin emei, bylelikle,
faydal olmasna pek faydal, fakat bundan bambaka olan bir ie evrilmi olur. te bu bakmdan,
ayn sayda iinin, eit miktarda ii, daha nce allm olandan daha ucuz ve basit makinelerle
baarmasn mmkn klacak btn mekanik gelimeler, her zaman, her topluluk iin yararl saylr.
Daha aprak, daha masrafl bir makinenin bakm iin eskiden kullanlan epeyce gere ile hatr
saylacak kadar iinin emei, sonradan, yalnz onun veya bir baka makinenin grmeye yarad i
miktarn oaltmakta kullanlabilir. Makinelerinin bakm iin ylda bin lira harcayan byk bir
fabrikann giriimcisi, bu masraf be yze indirebilirse, geri kalan be yz, tabii, eldekilere
eklenecek iilerce ilenmek zere, ayrca fazladan gere almak iin kullanr. Bundan tr,
makinesinin yapmaya yarad i miktar tabii artar; onunla birlikte, topluluun o iten elde edecei
btn fayda ve rahatlk oalr.
Byk bir lkede, duraan sermayenin bakm masraf, pek yerinde olarak, zel bir mlkn onarma
masraf ile kyaslanabilir. Onarma masraf okluk, mlkn rnn korumak iin, dolaysyla da,
arazi sahibinin gerek gayri-safi gerek safi rant iin lazm olabilir. Bununla birlikte, daha gerei gibi
bir ynetimle, rn azalmasna meydan vermeden, bu masraf azaltlabildii zaman, gayri-safi rant
hi deilse, eskisi kadar kalr; safi rant ise ister istemez oalr.
Duraan sermayenin bakm masrafnn tm, bylece, mutlaka, topluluun safi gelirinin dnda
kalmakla birlikte, dner sermayenin muhafazasnda durum ayn deildir. Bu beriki sermayenin
olutuu drt ksmdan, yani para, yiyecek iecek, gere ve tamamlanm yapttan son , evvelce
kaydedildii gibi, srekli oradan karlp topluluun ya duraan sermayesine ya tez elden tketim
iin ayrlan mevcutlarna konulur. Bu yoaltm eyasnn, duraan sermayenin bakmnda
kullanlmayan ksm, olduu gibi, dner sermayeye giderek, topluluun safi gelirinin bir parasn
oluturur. Onun iin, dner sermayenin bu ksmnn bakm, topluluun safi geliri iinde, yllk
rnn duraan sermaye bakm iin gerekli olanndan bakasn koparp gtrmez.
Topluluun dner sermayesi, bu bakmdan, kiinin dner sermayesinden farkldr. Srf krlarndan
olumas gereken kiinin dner sermayesi, o kimsenin safi gelirinin bir parasn oluturmaktan pek
uzaktr. Her bireyin dner sermayesi, yesi bulunduu topluluun sermayesinin bir ksmn oluturur
ama, byle olduu iin onlarn safi gelirinin de bir ksmn oluturmaktan btn btn uzak kalr
demek deildir. Bir tacirin dkknndaki eyann tm dorudan doruya kendi yoaltm iin
ayrlm mal mevcudu iine hi sokulmamalysa da bu eya bakalarnn mevcuduna girebilir. O
kimseler, baka kaynaklardan salanan bir gelirden, bunlarn deerini, srekli tacire, ne onun
sermayesinin ne de kendi sermayelerinin azalmasna sebep olmadan, krlaryla birlikte geri
getirebilirler.
Demek, bir topluluun dner sermayesi iinde, korunma masraf, halkn safi gelirinde herhangi bir
azalma dourabilecek olan biricik ksm, paradr.
Duraan sermaye ile dner sermayenin paradan oluan ksm, topluluun geliri zerindeki etkileri
bakmndan birbirlerine pek benzer.

Birincisi; bu makinelerle zanaat aletleri, vb., ilkin yaplmalar, sonra korunmalar iin, gayri-safi
gelire dahil olmakla birlikte, ikisi de, topluluun safi gelirinden dlen epey bir masrafa ihtiya
gsterdii gibi, bir lkede elden ele dolaan para mevcudu da, nce devirilmek, sonra korunmak
iin, epey masraf gerektirir. Gayri-safi gelir ierisine girmekle birlikte, her iki masraf da, ayn
tarzda, topluluun safi gelirinden krplmadr. Pek deerli maddeler olan altnla gmn epeycesi ve
bir ei olmayan epey emek, kiilerin dorudan doruya tketimi, yani geimi, rahatl ve zevki iin
ayrlan mal mevcudunu artracak yerde, sayesinde nafakann, rahatln ve elencenin, topluluktaki
her kimseye dzenli olarak gereken oranlarda datld o yce, fakat masrafl alveri aracnn
korunmasnda kullanlr.
kincisi; bir kimsenin ya da bir topluluun duraan sermayesini oluturan makinelerle zanaat
aletleri gerek kiinin, gerek milletin gayri-safi veya safi gelirini vcuda getirmedii gibi, topluluk
tm gelirinin topluluun trl yeleri arasnda bidziye dalmasnda araclk eden para da, bu
gelirin bir parasn meydana getirmez. O koskoca tedavl[128] ark, elden ele dolamalarna arac
olduu eyalardan apayrdr. Topluluun geliri, btn bu eyalardan oluur; eyalar elden ele
dolatran arktan deil... Bir topluluun gayri-safi ya da safi gelirini hesap ederken, halk arasnda
her yl elden ele dolaan parann ve maln tmnden, her zaman parann tm deerini dmeliyiz.
Bunun tek meteliinin bu gelirlerden ikisinin de, herhangi bir parasn oluturduu olmaz.
Bu sorunu bulank ya da doruluuna inanlmayacak kadar garip gsterebilecek olan, yalnzca dil
etrefilliidir. Gerei gibi aklanp anlalnca, hemen hemen, gn gibi belirgindir. Herhangi bir
para tutarnn szn ederken, bazan, bunun olutuu metal paralarndan baka bir eyi kastetmeyiz.
Bazan da, anlammzn iine, onunla dei etmekle edinilebilecek mallara veya onu elde
bulundurmann salad satn alma gcne ilikin, karanlk bir ima[129] kartrrz. Nitekim,
ngiltere'nin ortada gezen paras 18 milyon hesap ediliyor dedik mi, yalnzca, baz yazarlarn
hesabn yaptklar yahut daha dorusu, o lkede elden ele dolatn sandklar metal paralarn
sylemi oluruz. Ama, bir adam iin, ylda elli veya yz lira geliri olduunu sylediimiz zaman,
yalnz her yl kendisine denen metal sikkelerini deil, okluk, her yl satn alabildii veya
tketebildii eyalarn deerini de anlatmak isteriz. okluk, kendisinin yaama tarznn ne olduunu
ya da ne olmas lazm geldiini yahut uygun ekilde faydalanabilecei gerekli ve elverili maddelerin
miktar ile niteliinin ne olduunu belirtmek isteriz.
Herhangi bir para tutaryla hem olutuu metal sikkelerin tutarn kasteder hem de anlam iine, o
metallerle dei edilerek elde edilebilecek mallara ilikin karka bir ima da katmak istersek, o
zaman bu tutarn belirttii zenginlik veya geliri kasteder; ayn szn byle biraz etrefil biimde
birbirine akraba yapt iki deerden yalnz bir tanesine ve daha yerinde olarak birinciye deil
ikinciye, yani daha doru olarak parann kendisine deil, para ne kadar ediyorsa ona eittir.
Nitekim, falan kimsenin haftal bir gine ise, bir hafta iinde o bununla falan miktarda geim
maddesi, rahatlk salayabilecek, zevk verecek nesne satn alabilir. Bu miktar byk veya kk
olduu oranda, kendisinin gerek zenginlii, gerek haftalk geliri, oktur ya da azdr.
Bu kimsenin haftalk gelirinin hem gineye hem onunla satn alnabilecek eye eit olmayp, bu iki
deerden yalnz birine veya tekine eit olduu phesizdir. Daha isabetli olarak da, birinciye deil
ikinciye, yani gineye deil, gine ne ederse, ona eittir.
Byle bir kimsenin maa, altn yerine her hafta, bir ginelik kt para ile kendisine denecek olsa;
geliri, elbet, yle pek kt parasndan deil, bununla alnabilecek eyden oluacaktr. Bir gine, o
semtin btn tacirleri zerine falan miktar gerekli ve elverili madde iin ekilmi bir polie

saylabilir. Dorusu istenirse, bunun kendisine dendii kimsenin geliri altn sikkeden deil, onun
karlnda alabildii veya onu dei edebildii nesneden oluur. Hibir ey dei edilemiyorsa, bir
mflis zerine ekilmi bir polie gibi, bunun da en faydasz bir kt parasndan fazla deeri
olmaz.
Bunun gibi, bir lkede, trl ahalinin hepsinin haftalk veya yllk geliri kendilerine para ile
denebilir, gerekte de okluk yle denmektedir; yalnz bunlarn gerek zenginlikleri, yani,
hepsinin birden haftalk ya da yllk gerek gelirinin tm, hep, topunun birden bu para ile satn
alabilecekleri tketim eyas miktar orannda ok veya az olmaldr. Hepsinin birden, tm geliri
toptan ele alnnca, bu, besbelli hem paraya hem tketim mallarna eit olmayp, bu iki deerden
yalnz birine ya da tekine daha dorusu, birinciden ok ikinciye eittir.
Demek, okluk, bir kimsenin gelirini, her yl kendisine denen metal sikkelerle belirtiyorsak bu, o
sikkelerin toplam, kendisinin satn alma gcnn enginliini veya her yl tketmeye gc yettii
eyann deerini dzenledii iindir. Onun gelirini, yine, bu satn alma veya tketme gcnde
grrz; bu gc salayan sikkelerde deil...
Kii bakmndan bile durum apak meydanda olduuna gre, bir topluluk iin, bsbtn yledir.
Bir bireye her yl denen metal sikke tutar, o kimsenin gelirine okluk tam tamna eit olur; bu
ynden de, o gelirin deerinin en kestirme, en iyi anlatmdr. Fakat bir topluluk iinde, orada gezen
metal sikke toplam, hibir zaman, o topluluun btn yelerinin gelirine eit olamaz. Bugn bir
adamn haftalk kazancn deyen ayn gine, yarn bir bakasnnkini; ertesi gn bir ncsn
deyebildiinden, bir lkede, her yl ortada dolaan metal sikke toplam, bunlarla her yl denmekte
olan tm para kazanlarna kyasla, her zaman iin ok daha az deerde olmaldr. Ama satn alma
gc, yahut bir biri ardndan dendike, bu para kazanlarnn tm ile birbiri pei sra satn
alnabilecek eya, bu kazanlarla, her zaman, tpk tpksna eit olmak durumundadr tpk bu
kazanlar kendilerine denen baka baka kimselerin geliri gibi. Bundan dolay, bu gelir, toplam
deerinin pek aasnda kalan metal sikkelerinden deil, satn alma gcnden, yani elden ele
dolatka bir biri ardndan onlarla satn alnabilen eyalardan oluur.
Onun iin, tedavln o koskoca ark, ticaretin o yce arac para, btn teki zanaat aletleri gibi, ait
olduu topluluk sermayesinin bir ksmn, hem de pek deerli bir ksmn oluturmakla birlikte,
topluluk gelirinde hibir yer tutmaz. Parann olutuu metal sikkeler de her yl elden ele dolarken,
her adama den geliri gerei gibi datmakla beraber, kendileri o gelirin parasn oluturmazlar.
ncs ve sonuncusu; duraan sermayeyi oluturan makinelerle zanaat aletlerinin, vb.'nin dner
sermayenin paradan oluan ksm ile bir de u benzerlikleri vardr. Bu makinelerin meydana
getirilme ve korunma masraf zerinden yaplp, emein retici glerini azaltmayan her tasarruf,
topluluun safi gelirinde bir gelime demek olduu gibi, dner sermayenin paradan oluan ksmnn
vcuda getirilip korunmas, masrafnda yaplan her tasarruf da, tpk o tr bir kazantr.
Duraan sermayenin korunmas masrafnda her tasarrufun, topluluun safi gelirinde nasl bir
kazan demek olduu, yeterince ak olup, nceden de biraz anlatlmt. Her i giriimcisinin tm
sermayesi, kukusuz duraan ve dner sermayesi arasnda letirilmitir. Tm sermayesi ayn
kaldka, bir ksm ne kadar ufaksa, tesi ksm mutlaka o derece byk olmaldr. Gerelerle emek
cretlerini salayp almay harekete getiren, dner sermayedir. Onun iin, duraan sermayenin
korunmas masrafnda, emein retici glerini azaltmayan her tasarruf, almay harekete getiren
denei, dolaysyla da topran ve emein yllk rnn, yani her topluluun gerek gelirini
artrmaldr.

Altn ve gm para yerine kdn konulmas, ok daha ucuz, bazen onlar kadar elverili bir
alveri aletini pek pahal olann yerine geirir. Tedavl, vcuda getirilmesi de, korunmas da
eskisinden daha ucuza gelen yeni bir arkla yaplmaya balanr. Ama bu eylemin nasl yapld,
bunun, topluluun gayri-safi ya da safi gelirini ne tarzda oaltmaya vesile olduu pek yle aydnlk
deildir. Onun iin, biraz daha aklamay gerektirebilir.
Birok baka baka kt para eitleri vardr. Ama bankalarla bankerlerin elden ele dolaan
varakalar, en tannm, bu maksada en uygun olduu anlalm trlerdir.
Falan lke ahalisinde, filan bankacnn servetine, doruluuna ve aklna senetlerinden zamanla
kendisine sunulmas olaan bulunanlarn, istenir istenmez demeye her zaman hazr olduuna
inanacak kadar gven varsa, bu varakalar, altn ve gm para gibi geer fon saylmaya balar. nk
bunlara karlk ne zaman olsa altn ve gm para alnabilecei inanc vardr.
Falan bankac, diyelim ki, yz bin liray bulan senetlerini, mteriler arasnda dn olarak
brakyor. Bu varakalar, parann her grd ii grmekte olduundan, borlular, ona, o miktar para
dn vermiesine faiz derler. Bu faiz bankacnn kazan kaynadr. Bu varakalardan bir ksm,
denmek zere boyuna kendisine geri gelirse de, bir ksm, aylarca, yllarca ellerde dolar durur.
Demek genel olarak, ortalkta yz bin liray bulan senet vardr ama, zaman zaman ortaya kacak
taleplere cevap vermek iin yirmi bin liralk altn ve gm, okluk, yeter bir karlk olabilir.
te bu ilem sayesinde, teki ekilde yz binin grecei btn ileri, yirmi bin altn ve gm
grmektedir. Bir o kadar altn ve gm para ile olduu gibi, bankacnn yz bin liralk senediyle de
ayn dei etmeler yaplp, ayn miktar tketim eyas elden ele dolatrlarak, gereken tketicilere
datlabilir. u halde, bir lkenin tedavl zerinden, bylece seksen bin altn ve gm lira tasarruf
edilebilir. Bu cinsten trl ilemleri birok baka baka bankalar ve bankaclar ayn zamanda,
yapacak olursa, btn tedavl, haliyle gerekecek olan altnla gmn bete biriyle bylece
yrtlebilir.
rnein, falan zamanda falan lkenin elden ele dolaan tm paras, bir milyon sterlini buluyor
diyelim. O srada, bu tutar, o topraklar ile emeinin tm rnn elden ele dolamas iin yetiyor
diyelim. Yine diyelim ki, bundan bir zaman sonra, eitli bankalar ve bankaclar, bir milyon tutarnda
hamiline denecek senet kararak, ayr ayr kasalarnda, zaman zaman ortaya kacak talepleri
karlamak zere iki yz bin lira alkoymulardr. Demek, ortada dolaacak sekiz yz bin altn ve
gmle, bir milyon banknot veya ikisi bir arada, bir milyon sekiz yz bin liralk kt ile para
kalacaktr. Gelgelelim, o lkenin topra ile emeinin yllk rn, elden ele geip gerekli
yoaltclara dalabilmek iin, eskiden topu topu bir milyona ihtiya gsteriyordu. Bu yllk rn ise
o bankaclk ilemleriyle hemencecik oaltlamaz. u halde, bu rn onlarn peinden dolatrlmak
iin bir milyon elverecektir. Alnp satlacak mallar, eskiden ne ise yine o olduundan, bunlar alp
satmak iin ayn miktar para yetecektir. Byle bir deyim kullanmam doru olursa, tedavl oluu tpk
eskisi gibi kalacaktr. Bir milyonun, bu oluu doldurmaya yettiini varsaymtk. yleyse, oluun
ierisine bu tutar aacak ne dklse, oradan taacaktr. Olua, bir milyon sekiz yz bin lira
dklmektedir. Demek, sekiz yz bin lira taacaktr. nk bu, lke tedavlnde kullanlacak olan
tutar amaktadr. Bu tutar geri yurt iinde kullanlmyorsa da, uyuup kalmasna gz yumulmayacak
kadar deerlidir. Onun iin, bu tutar yurt iinde bulamad krl ii aramak zere darya
gnderilecektir, ama kt darya gidemez. nk bu, kartm olan bankalardan ve denmesi
kanunla zorlanabilecek lkeden uzakta, allm demelerde kabul edilmeyecektir. Bundan tr,
sekiz yz bin lira tutarnda altn ile gm darya gnderilecek, evvelce bu metallerden bir
milyonunun doldurduu yurt iindeki tedavl oluu da bir milyon ktla dolacaktr.

Geri byle byk miktarda altn ve gm darya gnderilir ama, bunun, bir hi karl
yollandn yahut sahiplerinin bunu yabanc milletlere armaan ettiklerini sanmamalyz. Onlar
bunu, bir baka yabanc lkenin yahut kendilerinin tketimini karlamak zere, u ya da bu eit
yabanc mallarla dei edeceklerdir.
Bunu bir yabanc lkeden, bir baka lkenin yoaltmn karlamak zere mal satn almada veya
tat ticareti denilen eyde kullanyorlarsa, yapacaklar kr, kendi lkelerinin safi gelirin zerine
eklenecektir. Bu, yeni bir alverite bulunmak zere yaratlm, yeni bir fon gibidir. Yurt ii ticaret,
artk ktla yaplmakta; altnla gm, bu yeni alveri iin, bir fon haline getirilmektedir.
Bunu, yurt ii tketim iin yabanc mal satn almakta kullanrlarsa ya (birincisi) hibir ey
retmeyen aylak kimselerce yoaltlmas muhtemel yabanc araplar, yabanc ipekliler, vb. gibi eya
satn alabilirler; ya da (ikincisi) yllk yoaltmlar deerini bir krla birlikte yeniden reten hamarat
kimselerden bir miktar fazlasn besleyip altrmak zere fazladan gere, alet ve yiyecek iecek
mevcudu satn alabilirler.
Birinci ekilde kullanldka, israf krkler; retimi artrmakszn veya o masraf karlayacak
srekli bir fon salamakszn, gideri ve tketimi oaltr; her bakmdan, topluluun zararnadr.
kinci ekilde kullanldka, almay zendirir. Topluluun tketimini oaltrsa da, o yoaltm
karlamak iin srekli bir kaynak salar. nk tketen kimseler yllk tketimleri deerinin
tmn, bir krla birlikte yeniden meydana getirirler. Topluluun gayri-safi geliri, topraklaryla
emeinin yllk rn, zerinde iledikleri gerelere bu iilerin emeinin katt deerin tm kadar
artm olur. Topluluun safi geliri ise, zanaat aletleri ile aralarnn bakm iin gerekli olann
dlmesinden sonra, bu deerden arta kalan kadar oalm olur.
Bu bankaclk ilemleriyle darya gitmeye zorlanp, yurt yoaltm iin yabanc mal satn almakta
kullanlan ou altnla gmn, bu ikinci eit mallarn satn alnmasnda kullanlmas hem olas
hem de kanlmaz gibidir. Geri geliri hi artmam iken, u ya da bu adam, masrafn bazen pek ok
artrabilir; ama bir insan snfnn veya tabakasnn bunu hibir zaman yapmadna emin olabiliriz.
nk genel sa gr[130] kurallar, her kiinin tutumunu her zaman dzenlemese de, bu esaslarn her
snf veya tabakada ounluun davran tarz zerinde bir etkisi vardr. Ama bir kme veya tabaka
olarak alnrsa, aylak kimselerin geliri, bu bankaclk ilemleriyle en ufak oranda artrlamaz. Onun
iin, bunlarn masraf, genel olarak bu ilemlerle pek oaltlamaz. Bununla birlikte, aralarnda
birka kiinin gideri oalabilir. Gerekte de, kimi zaman, oalmaktadr. u halde, aylak kimselerin
yabanc mallara kar talebi, eskisi gibi veya aa yukar ayn olduundan, bu bankaclk ilemleri
dolaysyla dar gitmek zorunda kalp da, yurt tketimi iin mal satn almakta kullanlan parann pek
aznn, onlarn iine yarayacak eyler satn alnmasnda kullanlmas olasdr. Tabii bu parann ou,
aylan gnln ho etmeye deil, alan kimsenin iletilmesine ayrlacaktr.
Bir topluluun dner sermayesinin kullanabilecei emek miktarn hesaplarken, onun hep yiyecek
iecek, gere ve tamamlanm yapttan oluan ksmlarna bakmalyz. Paradan oluup, yalnzca teki
nn elden ele dolamasna hizmet eden ksm hesaptan dlmelidir. Emei harekete geirmek
iin eye lzum vardr. lenecek gere, allacak alet, cret yahut urunda i yaplan mkfat.
Para, ne stnde ilenecek bir gere ne i tezgah gibi altrlacak bir aratr. inin cretleri,
okluk, kendisine para olarak denmekle birlikte, btn baka insanlarnki gibi, iinin de gerek
geliri parann kendisinden deil, para ne ediyorsa ondan oluur; yani metal sikkelerden deil,
bunlarla alnabilecek nesnelerden oluur.

Bir sermayenin altrabilecei emek, besbelli, iin tabiatna uygun gerecin, aletin ve geim
maddesinin kendilerine salanabildii ii says kadar olmaldr. in gereleriyle aletlerini ve
iilerin nafakasn satn almak iin para lazm olabilir. Ama tm sermayenin altrabildii emek
miktar, kukusuz hem satn alan paraya hem onunla satn alnan gere, alet ve nafakaya eit olamaz.
Bu iki deerden birine ya da tekine, daha dorusu, birinciden ok ikinciye eittir.
Altn ve gm parann yerine kt konulunca, dner sermayenin tmnn salayabilecei gere,
alet ve geinecek madde, satn alnmalarnda nceden kullanlan altnla gmn tm deeri kadar
artrlabilir. Yce tedavl ve datm arknn tm deeri, araclyla elden ele dolatrlp datlan
eyalara eklenir. Bu, biraz, makinecilikteki baz ilerlemeler dolaysyla, eski makinelerini skp,
bunun fiyat ile yenisinin fiyat arasndaki fark dner sermayesine, yani iilerinin gerecini ve
cretlerini salad denee ekleyen byk bir i giriimcisinin ilemini andrr.
Bir lkenin ortada dolaan parasyla, bunun elden ele dolatrd yllk rnn tm deeri
arasndaki orann ne olduunu kestirebilmek, belki, imknszdr. Oran baka baka yazarlarca, bu
deerin bete, onda, yirmide, otuzda biri olarak hesaplanmtr. Ama ortalktaki parann yllk tm
rne oran ne kadar ufak olursa olsun, bu rnn bir ksm, okluk pek ufak bir ksm, almay
desteklemek zere ayrldndan bu ksma kyasla ortada dolaan para, hep, hatr saylacak kadar
olmaldr. Onun iin yerine kdn geirilmesi nedeniyle, tedavl iin gerekli altn ve gm eski
miktarn belki bete birine dt zaman, yalnz bete drdn byk ksmnn deeri, emein
masrafna ayrlan deneklere eklense, bunun o alma miktarna, dolaysyla da topran ve emein
yllk rn deerine fazladan katlan pek nemli bir ek olmas gerekir.
u yirmi be otuz yl iinde, hemen her hatr saylr kentte, hatta baz tara kylerinde, yeni
bankaclk ortaklklarnn kurulmasyla, byle bir ilem, skoya'da yaplm bulunmaktadr. Bunun
sonucu, tpk yukarda anlatlanlar gibi olmutur. lkedeki ticaret, hemen batan aa her trl satn
almalarn ve demelerin okluk yapld, bu eit banka ortaklklarnn ktlar ile yrtlmektedir.
Yirmi ilinlik bir banknotun bozulmas bir yana braklrsa, gm, pek seyrek grlr. Altna daha
da az rastlanr. Btn bu baka baka ortaklklarn, tutumu, bsbtn sz gtrmez deildir; bu
yzden, yoluna konulmas iin parlamentodan kanun karlmasna ihtiya gstermitir. Ama lke,
yine, bunlarn ticaretinden, besbelli, byk fayda salamtr. Glasgow'da bankalarn ilk kuruluundan
on be yl kadar sonra, o kentin ticaretinin iki katna km olduunu sylediklerini iittim. skoya
ticareti de, Edinburgh'daki iki kamu bankasnn kuruluundan sonra drt katna km. skoya
Bankas adn tayan bunlardan biri, 1695'te parlamentonun kard kanun ile kuruldu. Kral Bankas
adn tayan teki, 1725'de, kral berat ile kurulmutur. Genel olarak skoya yahut zel olarak
Glasgow kenti ticaretinin, byle ksa bir zamanda gerekten byle byk oranda artp artmadn
biliyorum iddiasnda deilim. O veya teki, bu lde artm ise, bu, yalnzca o nedenin etkisiyle
aydnlatlamayacak kadar byk bir sonuca benzer. Ama bu dnemde, skoya ticareti ile
endstrisinin pek hatr saylacak kadar artm olduuna; bankalarn, bu artta epey pay
bulunduuna phe yoktur.
1707'de, ngiltere'yle olan birlemeden nce, skoya'da elden ele dolaan ve ondan hemen sonra
yeni batan baslmak zere skoya Bankas'na getirilen gm parann deeri, 411, 117 lira 10 ilin 9
peniyi buluyordu. Altn sikke zerinde, bilgi edinilememitir. Ama skoya darphanesinin eski
hesaplarndan anlaldna gre, her yl baslan altnn deeri, gm deerini biraz geiyordu.[131]
Sonra, o srada, geri denmemesinden ekinerek, gmlerini, skoya Bankasna getirmeyen epey
kimse vard. Bir de tedavlden geri ekilmeyen bir miktar ngiliz sikkesi vard. Onun iin, ngiltere
ile birlemeden nce, skoya'da elden ele dolaan altnla gmn tm deeri, bir milyon sterlinden

aa tahmin edilemez. Bunun, o lkedeki tedavl mevcudunun hemen tm olduu anlalyor.

nk o zaman rakibi bulunmayan skoya Bankas'nn tedavl mevcudu epey olmakla birlikte,
bunun, o tmn pek ufak bir parasn oluturduu anlalyor. imdiki zamanlarda skoya'da
tedavl eden nakdin tm iki milyondan aa hesap edilemez. Bunun altn ve gmten oluan ksm,
pek muhtemel olarak, yarm milyonu bulmaz. Elden ele dolaan gm bu dnemde pek azaltmakla
birlikte, skoya'nn gerek zenginlii ile refahna pek bir ey olmad anlalyor. Tersine;
skoya'nn tarm, sanayisi ve ticareti; toprayla emeinin yllk rn, besbelli artmtr.
Bankalarn ve bankaclarn ou, balca, polie skonto etmekle, yani, vadesi gelmeden polie
zerinde para avansnda bulunarak, senetlerini karrlar. Avans verdikleri tutardan, hep, polienin
vadesi gelinceye dek ileyecek faizi derler. Vadesi geldiinde, polienin denmesiyle, verilmi
olan avans, faizden oluan safi bir krla birlikte bankaya geri gelir. Poliesini skonto ettii tacire,
altn veya gm yerine kendi senetlerini avans veren bankacnn, tecrbe ile her zaman ortada
dolatn bildii varakalarn tm deeri kadar fazladan skonto yapabilme stnl vardr.
Bylelikle, faiz eklindeki safi kazancn, bir o kadar fazla tutar zerinden salayabilme olanan
bulur.
imdi pek byk olmayan skoya ticareti, ilk iki bankaclk ortaklnn kurulduu srada, daha da
devede kulakt. Bu ortaklklar, ilerini yalnzca polie krmaya ayrsalard, pek az ticaretleri olurdu.
Bundan dolay, senetlerini karmak iin baka yol dndler; alan kredi erevesi iinde
kendisine avans verilen paray, istenildiinde, kanunlu faizi ile birlikte geri deyeceine kefil olmak
zere, itibarna gvenilir, mlk sahibi iki kii bulabilen kimseye, kasa hesab ad ile bir hesap
ayrmak; yani (rnein, iki bin liralk) belirli bir tutara kadar kredi amak... Bu gibi kredileri,
dnyann trl trl her yerinde bankalarn ve bankaclarn okluk atklarn sanyorum. Yalnz,
bildiime gre, geri deme iinde, sko bankaclk ortaklklarnn kabul ettikleri kolay artlar, bir
tek kendilerinde vardr. Bunlar gerek bu ortaklklarn yapt byk ticaretin, gerekse, bundan
lkenin, edinmi olduu faydann belki balca nedeni olmutur.
Bu ortaklklarn birinde, byle bir kredisi olup, buna dayanarak, diyelim, bin lira dn alan bir
kimse, bu tutar, her defasnda yirmi otuz lira vermekle azar azar deyebilir. Bu kk tutarlardan her
birinin dendii gnden, tmnn bylece denip bitmesine dein, byk tutarn faizinden, o oranda
bir ksm ortaklk tenzil eder. Onun iin, btn tacirlerle hemen btn i adamlar, ortalklarda bu gibi
kasa hesaplar[132] bulundurmay uygun grrler. Bylelikle, bankalarn varakalarn her trl
demelerde kolayca kabul edip, sz geirebildikleri herkesi de o yolda harekete zendirerek, bu
ortaklklarn ticaretini desteklemekte menfaat bulurlar. Mterileri para iin bavurduunda bankalar,
genel olarak, bunu onlara kendi varakalar halinde verirler. Bunlar, tacirler, mal karl olarak
sanayicilere; sanayiciler gere ve yiyecek iecek karl iftilere; iftiler rant olarak arazi
sahiplerine; mlk sahipleri, onlarn kendilerine salad rahatlk verici, gz alc maddeler karl
olarak, yeniden tacirlere; tacirler ise kasa hesaplarn denkletirmek veya onlardan alm
olabilecekleri dnc geri demek zere, tekrar bankalara verirler. Bylelikle lkenin, hemen btn
para ii, bunlarn aracl ile grlm olur. Bu ortaklklarn byk ticareti de bundan doar.
Bu kasa hesaplarnn araclyla, her tacir, haliyle olabileceinden daha byk bir alverii, rk
tahtaya basmadan yapar. Ayn ticaret alannda, eit sermaye kullanan, biri Londra'da biri
Edinburgh'da, iki tacir olsa; Edinburgh'lu tacir, gsn gere gere Londra'daki tacirden daha fazla
ticaret edip, daha ok kimseye, i verebilir. Londral tacirin, veresiye satn ald mallarn bedelini
demek zere boyuna karlat taleplere cevap verebilmek iin, el altnda ya kasalarn da ya
kendisine bunun iin faiz vermeyen bankacsnn kasalarnda, her zaman nemli bir para tutar

bulundurmas gerektir. Bu tutar, okluk, be yz liray buluyor diyelim. Tacirin maazasndaki

mallarn deeri, byle bir tutar iletmeksizin elde tutma zoru bulunmad takdirde olabileceine
oranla hep, be yz lira eksik olacaktr. Diyelim ki, genel olarak, elindeki mevcudun tmn ya da
elindeki tm mevcut deerindeki mallar, ylda bir kez, elden karmaktadr. Byle byk bir tutar,
iletmeden brakmak zorunda kalmakla, her yl haliyle satabileceinden be yz lira noksan mal
satmas gerekecektir. Yllk kr, daha be yz liralk mal satmasyla kazanacann tm kadar
noksan olacaktr. Mallarnn pazar iin hazrlanmasnda kulland kimselerin says da, daha be yz
lira sermayenin altrabileceinin tm kadar eksik olmas gerekir. te yandan Edinburgh'daki
tacir, bu gibi zaman zaman ortaya kacak talepleri karlamak zere ilemez durumda para tutmaz.
Gelip att zaman, bu talepleri bankadaki kasa hesabndan karlar. dn alnan paray da,
mallarnn zaman zaman satlmasyla elde edilen paradan ya da kttan azar azar yerine koyar. Onun
iin, ayn mevcutla, maazasnda, tedbirsizlik etmi olmakszn, her zaman, Londral tacirden fazla
mal bulundurabilir. Bylelikle hem kendi daha ok kr eder hem pazar iin bu mallar hazrlayan
daha ok sayda alkan kimseye srekli i salayabilir. Bu ticaretten lkenin elde ettii byk
kazan ite byle doar.
Polie skonto editeki kolayln, gerekte ngiliz tacirlerine, sko tacirlerinin kasa hesaplar
kadar faydal olduu dnlebilir. Ama sko tacirlerinin polielerini ngiliz tacirleri kadar
kolaylkla krdrabildiklerini hatrlamak gerekir. Bunlar stelik kasa hesaplar olduu iin ferahtrlar.
Bir lkede, kolayca elden ele dolaabilen her eit kt parann tm, kdn yerini ald yahut
(ticaretin ayn kald varsayldkta) kt para olmad takdirde orada tedavl edecek altn ve gm
deerini hibir zaman aamaz. rnein, skoya'da geer ake olan en kk para yirmi ilinlik
varaka ise, bu paradan, orada kolayca elden ele dolaabilecek olann tm, o lkede yaplmas
alkanlk olan yirmi ilin ve daha yukar deerdeki yllk dei etmeler iin gerecek altn ve gm
tutarn geemez. Orada dolaan kt, herhangi bir zamanda bu tutar geecek olursa, fazlas, ne
dar gnderilebilecei ne lke tedavlnde kullanlabilecei iin, altn ve gmle dei edilmek
zere, hemen bankalara geri gelmelidir. Birok kimseler, bu kttan ellerinde yurt iindeki ilerini
grmek iin gerekenden daha fazlasnn bulunduunu derhal fark edeceklerdir. Dar
yollayamayacaklar iin, bunun, hemen bankalarca denmesini isteyeceklerdir. Bu gereksinmeyi aan
kt, altn ve gme evrilince dar gndererek ondan faydalanma yolu bulurlar. Ama kt
olarak kaldka, kullanma yeri bulamazlar. Bundan dolay, bankalar zerine, derhal bu ihtiyac aan
kdn tm bykl lsnde bir medir gider. Bankalar demede glk gsterir yahut
gecikirlerse, bu me bsbtn fazla olur. nk bunun douraca tel, hcumu, kanlmaz
ekilde artrr.
Bina kiras; hademe, ktip, sayman, vb. cretleri gibi, her ticaret alannda bulunan masraflar dnda
fazladan bir bankaya zg giderler, balca iki kalemden oluur: Bunlardan birincisi, varakalar
hamillerince zaman zaman yaplacak talepleri karlamak zere, her zaman, kasalarnda faizini
yitirdii byk bir para tutar bulundurma masrafdr. kincisi; byle zaman zaman olan taleplerle
boaldka, bu kasalar derhal doldurma masrafdr.
lke tedavlnde kullanlabilecek olandan fazla para karan ve fazlas boyuna denmek zere
kendisine gelen bir bankaclk ortakl, her zaman iin kasalarnda bulundurduu altn ve gm
miktarn, tedavlnn bu ar art lsnde deil, daha byk bir oranda artrmaldr. nk,
varakalar, miktarlarnn fazlal orann ok aan bir hzla geri gelir. Onun iin, byle bir
ortakln masrafnn birinci kalemini, ilerinin bu suni[133] art kadar deil, ok daha byk bir
oranda artrmas gerektir.

Sonra, byle bir ortakln kasalar daha iyi doldurmas gerekirse de, kasalar, banka ileri daha
akla sar snrlar iinde kald takdirde olacana kyasla daha abuk boalabilir. Bunlar yeniden
doldurmak da hem daha ar hem daha srekli ve ard arkas kesilmeyen bir masrafn yaplmasn
gerektirmelidir. Zaten, kasalarndan byle byk miktarlarda, srekli dar kan sikke, lkedeki
tedavlde kullanlamaz. Tedavlde kullanlabilecek olandan daha fazla bulunan kdn yerine geer.
Bundan tr kendisi de, o tedavlde kullanlabilecek olandan daha fazladr. Ancak bu sikke bou
bouna yatp durmak zere braklmayacandan, yurtta bulamad kazanl ii bulabilmesi iin u ya
da bu ekilde dar gnderilmelidir. Bu srekli altn ve gm ihrac, pek abuk boalan o kasalar
tekrar doldurmak zere bankann yeni altn ve gm bulmasndaki gl artrarak, masrafn
kukusuz bsbtn artrabilir. Onun iin, byle bir ortaklk, ilerinin bu yapay art orannda
masraflarnn ikinci kalemini birinciden daha fazla artrmaldr.
Belirli bir bankann lke tedavlnde kolaylkla smrlp kullanlabilecek btn kd, tam
tamna krk bin lira tutuyor, diyelim. Zaman zaman olan talepleri karlamak zere de, bu bankann,
kasalarnda, altn ve gm halinde her zaman on bin lira bulundurmak zorunda olduunu
varsayalm. Bu banka, ortada krk drt bin lira dolatrmaya kalkacak olursa, tedavln kolayca
smrp kullanabileceinden arta kalan drt bin lirann, hemen hemen kartlmasyla oraya geri
gelmesi bir olur. Onun iin, zaman zaman olan talepleri karlamak zere, bu bankann kasalarnda
her zaman iin yalnzca on bir bin deil, on drt bin lira bulundurmas gerektir. Bylece ortada
dolaan drt bin liralk fazla nakdin faizinden bir ey kazanmaz. Kasalara girmesiyle kmas bir olan
altn ve gm halindeki drt bin lirann, srekli devirme masrafn olduu gibi yitirir.
Her bankaclk ortakl, hep, kendi z karn anlayp kollasa, tedavl hibir zaman kt mevcudu
bakmndan dolup tamazd. Ama her bir bankaclk ortakl, her zaman kendi menfaatini kavrayp
gtmemi; tedavl de, okluk, kt mevcudu bakmndan dolup tamtr.
Altn ve gmle dei edilmek zere, fazlas srekli geri gelen pek ar miktarda kt kard
iin, yllarca ngiltere bankas, ylda sekiz yz bin ile bir milyon arasnda yahut ortalama sekiz yz
elli bin lira altn para basmak zorunda kalmt. Banka (birka yl nce, altn sikkesinin iine dt
ypranm, itibarsz durumdan tr) bu byk sikke basm iin, ou zaman, onas drt lira gibi
yksek bir fiyata altn kle satn almak zorunda kalm; ok gemeden bunu, onas 3 lira, 17 ilin
10/1/2 peniye para halinde karm; bylelikle, bu denli byk bir toplamn baslmasnda, %2 buuk
ile 3 arasnda kayba uramtr. Onun iin, banka sikke-hakk demedii ve hkmet, para basm
masrafna pekl katland halde, hkmetin bu eli akl bankann masrafn btn btn nlemi
deildir.
Ayn eitten bir fazlalk dolaysyla, sko bankalarnn hepsi, %1 buuk veya 2'den aa dt
olmayan bir masrafla, Londra'da kendileri iin para devirmek zere boyuna simsar kullanmak
zorunda kalmlardr. Bu para oraya araba ile gnderiliyor; ulatrclarca ayr bir masrafla yzde
eyrek veya yz lira bana on be ilin zerinden sigorta ediliyordu. Bu simsarlar patronlarnn
kasalarn, boaldklar hzla doldurmaya her zaman yetiemiyorlard. Byle olunca, bankalarn
bavurduu are, Londra'daki muhabirleri zerine ihtiya gereksindikleri tutarda polie ekmekti.
Sonradan bu muhabirler, sz konusu tutarn faiz ve bir komisyon ile birlikte demesi iin zerlerine
polie ekiyorlar; bu yzden ar tedavllerinin kendilerini iine att skk durum yznden, bu
bankalardan bazlarnn bu polieyi karlamak iin bazen Londra'daki ayn ya da baka muhabirler
zerine ikinci bir takm polieler ekmekten baka areleri kalmyordu. Ayn tutar yahut daha
dorusu ayn tutara ilikin polieler, bylelikle kimi kez iki ve ten fazla yolculuk yapyor; borlu
yani banka, birikmi tutarn tm zerinden hep faiz ve komisyon dyordu. sko bankalarnn, ar

ihtiyatszlkla[134] gze batmam olanlar bile bazen, bu ykc yolu kullanmak zorunda kalyorlard.
Ktlarnn, lkedeki tedavlde kullanlabileceinden fazlasnn karl olarak, ngiltere
Bankas'nn ya da sko bankalarnn dedii altn sikke de, bu tedavlde kullanlabilecek olan yine
ap fazla geldiinden, bazen sikke eklinde dar gnderiliyor, kimi zaman eritilip kle halinde
dar yollanyor, kimi kez, eritilerek, ona bana drt lira gibi yksek bir fiyatla, ngiltere
Bankas'na satlyordu. Sikkelerin tmn iinde, zenle seilip darya gnderilen veya eritilen,
yalnz en yeni, en ar, en iyi olanlard. Yurt iinde, sikke biiminde kaldka, bu ar olanlar,
hafiflerinden daha deerli deildi. Ama darda iken ya da yurt iinde kle olarak eritilince daha
deerli oluyorlard. Ylda bu kadar para bastrlmasna karn ngiltere Bankas, her yl bir yl nceki
ktln olduu gibi kaldn hayretle gryordu. Bankadan, her yl byk miktarda iyi ve yeni sikke
kartld halde, sikkenin durumu gitgide dzeleceine, her yl ktletike ktleiyordu. Hep
aa yukar bir yl nce baslan kadar altn bastrma gereksinmesi karsnda kalnd grlyordu.
Sikkenin boyuna ypranp anmasndan ileri gelen altn kle fiyatndaki srekli ykselme yznden,
bu byk yllk para basm masraf her sene oaldka oald. uras kaydedilmelidir ki, ngiltere
Bankas, kasalarn sikke ile donatmakla, eit eit yollarla bu kasalardan boyuna ierisine sikke
akmakta olan btn krallk lkesini beslemekle dolambal ekilde ykmldr. Bundan tr,
ngiltere Bankas, gerek sko, gerek ngiliz kt parasnn bu takn tedavln beslemek iin
gereken btn sikkeyi vermek, bu ar tedavln krallk lkesine lzumlu sikkede yaratt btn
boluklar kapatmak zorunda idi. sko bankalarnn hepsi, tedbirsizliklerinin ve dikkatsizliklerinin
cezasn kukusuz iyiden iyiye ekti. Ama ngiltere Bankas, yalnz kendi ihtiyatszlnn deil hemen
btn sko bankalarnn ok daha byk olan tedbirsizliinin cezasn pek ar olarak ekti.
Birleik Krallk'n her iki blgesindeki, gzn daldan budaktan saknmayan baz hayal
tasarclarnn, sermayelerinin dayanamayaca kadar lsz alverii, bu ar kt para
tedavlnn ana nedeni idi.
Bir bankann bir tacire ya da u veya bu trl bir giriimciye kolaylkla verebilecei avans, ne
alveri yapt sermayenin tmdr, ne o sermayenin hatr saylr bir parasdr; sermayenin
yalnzca baka ekilde iletmeden, zaman zaman olabilecek talepleri karlamak zere, hazr para
halinde, yannda bulundurmak zorunda kalaca ksmdr. Bankann avans verdii kt para bu
deeri hibir zaman gemezse, kt para olmad takdirde, lkede elden ele dolamas muhakkak
olan altn ve gmn deerini hibir zaman aamaz; lkedeki tedavln kolayca smrp
kullanabilecei miktar hi gemez.
Bir banka, gerek bir alacaklnn gerek bir borlu zerine ekip de, vadesi gelir gelmez, bu
borlunun gerekten dedii gerek bir polieyi, bir tacire skonto ettii zaman, srf, yle yapmad
takdirde, zaman zaman ortaya kacak talepleri karlamak zere, iletmeden, hazr para olarak
yannda tutmak zorunda kalaca deerin bir ksmn, avans vermi olur. Vadesi geldiinde, polienin
denmesi, vermi olduu avansn deerini, faizi ile birlikte bankaya geri getirir. lemleri bu gibi
mterilerle snrl kaldka, bankann kasalar bir su havuzuna benzer. Buradan srekli bir oluk
dar akarken; bu dklenin tamam ile dengi olan bir bakas, boyuna ieri akmaktadr. Bylelikle,
bakaca zene ya da dikkate lzum kalmadan, havuz hep bir veya hemen hemen eit derecede dolu
durur. Byle bir bankann kasalarn yeniden doldurmak ya pek az masraf ister ya hi istemez.
Sermayesinin takati dnda ticaret yapmad halde, bir tacirin, krdracak poliesi bulunmad
zamanda bile okluk bir hazr para tutarna gereksinmesi olabilir. Bir banka, polielerini skonto
ettikten baka, bu gibi durumlarda tacire kasa hesabndan bu gibi tutarlar avans vererek, skoya
bankaclk ortaklarnn kolay artlaryla, mallarnn zaman zaman satndan eline para getike azar

azar denmesini kabul ettiinde, taciri, sermayesinin bir ksmn zaman zaman ortaya kan talepleri
karlamak zere iletmeden yannda alkoymak lzumundan tamamyla kurtarr. Bu gibi talepler
gelip att zaman, onlar kasa hesabndan, yeterince karlayabilir. Bununla beraber banka, bu gibi
mterilerle i yaparken, (rnein, 4, 5, 6, 8 ay gibi) ksa bir sre iinde bunlardan okluk elde ettii
geri deme tutarnn, okluk bunlara yapt avanslara tam tamna eit olup olmadn, kl krk
yararak gzden geirmelidir. Byle ksa sreler iinde, bir takm mterilerden gelen geri deme
tutar, ou hallerde avans tutarna tam tamna eit ise, banka, bu gibi mterilerle i grmeye
gvenle devam edebilir. O zaman kasalarndan durmadan dar dklen oluk pek byk olsa bile,
boyuna ilerine akan da, hi deilse o byklkte olmaldr. yle ki bakaca zene veya dikkate hacet
kalmadan, bu kasalarn her zaman iin ayn ya da hemen hemen eit derecede dolu olmas
muhtemeldir. Yeniden doldurulmalar iin de olaanst bir masrafa lzum gsterdikleri pek olmaz.
Tersine; baz baka mterilerin geri dedikleri tutarlar, okluk bankann onlara yapt avanslar
yannda pek kk kalrsa, hi olmazsa kendisiyle bu ekilde i grmeye devam ettikleri takdirde, bu
gibi mterilerle yle pek gvene gvene i yapmay srdremez. Bu durumda kasalarndan srekli
dar akmakta olan oluk boyuna ieri akmakta olandan kukusuz ok daha byktr. yle ki, ar ve
srekli bir masraf abas ile doldurulmazsa, bu kasalarn ok gemeden btn btn tkenmesi
gerekir.
te bunun iin skoya bankaclk ortaklar, btn mterilerinden, uzun zaman, sk ve dzgn geri
demede bulunmalarn istemeye ok dikkat etmi, serveti ya da itibar ne olursa olsun, kendileriyle
sk ve dzgn adn verdikleri ilemler yapmayan bir kimse ile i grmeye yanamamlardr. Bu
dikkat sayesinde, kasalarn yeniden doldurmak iin olan olaanst masrafn hemen tmn tasarruf
ettikleri gibi, ayrca iki pek nemli fayda elde etmilerdir.
Birincisi; bu dikkat sayesinde defterlerinin kendilerine saladndan baka bir tank aramak
zorunda kalmakszn, borlularnn iyi ya da kt durumlar zerinde olduka elverili bir yargda
bulunmalar imkn olmutur. nk ou insanlar durumlarnn iyi ya da kt oluuna gre
demelerini yolunda yapar yahut aksatrlar. Parasn belki yarm veya bir dzine kimseye dn
veren bir insan, kendisi ya da adamlar araclyla, her birinin tutum veya durumunu hem srekli
hem zenle gzaltnda bulundurup soruturabilir. Ama belki ayr ayr be yz kimseye para dn
verip dikkati pek baka trden eylerle dolu bulunan bir bankaclk ortakl, ou borlularnn
tutumu ve durumu zerinde, kendi defterlerinin salayabildiinden baka dzgn bilgi edinemez.
Btn mterilerinden sk sk, dzgn deme istemekle, skoya bankaclk ortaklar, belki bu fayday
gzetmilerdir.
kincisi; bu dikkat sayesinde lke tedavlnde kolayca smrlp kullanlabilecek olandan daha
fazla kt karmak olaslndan kendilerini korumulardr. ou hallerde, lml sreler iinde
belirli bir mterinin geri demelerinin, kendisine yapm olduklar avanslara tam tamna eit
olduunu grnce, ona avans verdikleri kt parann, mterinin zaman zaman ortaya kan talepleri
karlamak zere haliyle yannda bulundurmak zorunda kalaca altn ve gm miktarn herhangi
bir zamanda gemediine inanabilir; bylelikle, onun aracl ile elden ele dolatrdklar kt
parann, kt para bulunmad takdirde lkede elden ele gezecek altn ve gm miktarn hibir
zaman gemediinden emin olabilirler. Mterinin geri deme skl dzgnl ve tutar da unu
yeterince gsterir: Bu bankalarn verdii avans tutar, mterinin, zaman zaman olan taleplerini
karlamak, yani sermayesinin dier yann srekli iler durumda bulundurmak zere, haliyle hazr
para olarak iletmeksizin yannda alkoymak zorunda bulunduu sermaye ksmn hibir zaman
gemez. Kt olsun, sikke olsun, her tccara ksa sreler iinde, para eklinde boyuna geri gelip,
ayn biimde ondan boyuna dar kan, sermayesinin yalnz bu ksmdr. Bankann avanslar, okluk

sermayesinin bu ksmn aacak olursa, geri demelerinin her zamanki tutar, avanslarnn her
zamanki tutarna ksa srelerde eit olamaz. Yapt ilerle boyuna bankann kasalarna dklen oluk,
ayn ilemler dolaysyla boyuna dar akan olukla bir olamaz. Yokluklar durumunda mterinin
ortaya kacak talepleri karlamak iin elinde tutmak zorunda kalaca altn ve gm miktarn
aan, banka kdyla yaplan avanslar, lkede kt para bulunmad durumda (ticaretin ayn kald
varsaylmak artyla) elden ele dolaacak altnla gmn tm miktarn aar duruma gelebilir;
dolaysyla da lke tedavlnn kolayca smrp kullanabilecei miktar geer. Bu kt parann
fazlas, altn ve gmle dei edilmek zere hemen bankaya geri gelir. Onun kadar gerek olmakla
birlikte, bu ikinci fayday, skoya'nn trl bankaclk ortaklarnn hibiri, belki birincisi kadar
kavram deildi.
Biraz polie skontosunun, biraz da kasa hesaplarnn salad kolaylk sayesinde bir lkedeki
itibarl tacirler, zaman zaman olan talepleri karlamak zere, mevcutlarnn bir ksmn iletmeden
hazr para olarak yanlarnda alkoymak lzumundan kurtulabildiklerinden, bu derece ileri gittikten
sonra; karlarn ve gvenliklerini sarsmadan daha ileri gidemeyecek olan bankalardan ve
bankaclardan, makul olarak daha fazla yardm bekleyemezler. Bir tacire ticaret etmekte olduu
sermayesinin tmn, hatta ounu, bir banka, kendi karn inemeden avans olarak veremez.
nk bu sermaye, boyuna para eklinde geri gelmekte ve ayn biimde kendisinden uzaklamakta ise
de, gelenlerin tm ile elinden kanlarn tm arasnda ok fark vardr. Geri demeler tutar ile
avanslar tutar, bir bankann iine elverecek lml sreler iinde eit olamaz. Hele duraan
sermayesinin nemli bir ksmn tacire avans olarak vermeyi bir banka hi gze alamaz. rnein, bir
demirhane giriimcisinin demirhanesini, dkmhanesini, iliklerini, depolarn, ii oturacak
evlerini, vb.'ni meydana getirmek iin kulland sermayeyi; bir maden giriimcisinin direk
daldrmak, suyu ekmek zere makineler kurmak; yol, araba yolu, vb. yapmak iin kulland
sermayeyi; arazi bayndrma iine girien bir kimsenin bo ve ilenmemi tarlalar amak, sularn
aktp kurutmak, etrafn evirmek, gbrelemek ve srmek; btn gerekli ahr, zahire ambar, vb.
eklentileri ile birlikte iftlik yaplar kurmak iin kulland sermayeyi avans vermeyi gze alamaz.
Hemen btn hallerde duraan sermayenin kazanlar, dner sermayenin getirdiklerinden ok
yavatr. En byk tedbir ve muhakemeyle bile yaplsa, bu gibi masraflar, giriimciye ancak stnden
birok yllar getikten sonra geri gelir. Bu ise bir bankacnn iine elvermeyecek kadar uzun bir
zamandr. Tacirler ve baka giriimciler, tasarlarnn epeycesini, dn para ile, hi phesiz doru
drst yrtebilir. Ama bu durumda, alacakllarnn hakkn gzetmi olmak iin, sermayeleri, byle
demem yakk alrsa, bu alacakllarn sermayesine gvenlik salamaya yetmeli; yahut giriilen iteki
baar tasar sahiplerinin hi umduklar gibi kmasa bile bu alacakllarn bir zarara uramalarn pek
olaslk dnda brakmaldr. Bu ihtiyat tedbiriyle bile; dn alnan ve birka yllk bir zaman
gemeden geri denmemesi dnlm olan para, bir bankadan dn alnmamal; sermayeyi
kendileri iletmek zahmetine katlanmayp, paralarnn faizi ile geinmek niyetinde bulunan, bundan
tr, onu birka yl ellerinde tutmalar muhtemel, itibar yerinde kimselere dn vermeyi isteyen
kiilerden, bono ya da rehin ile dn alnmaldr. Gerekte, parasn, pullu kt masraf veya
noterin senet ve ipotek kaleme alma creti olmakszn dn veren, geri demeyi ise skoya
bankaclk ortaklklarnn ucuz artlaryla kabul eden bir banka, bu gibi tacirler ve giriimciler iin
kukusuz pek elverili bir alacakl olur. Ama bu gibi tacirlerle giriimciler, byle bir bankann hi
iine gelmeyen borlulardr.
skoya'nn trl bankaclk ortaklarnca karlan kt parann, tpk tpksna lke tedavlnn
kolayca smrp kullanabilecei kadar yahut daha dorusu, bundan biraz daha ok oluu stnden,
yirmi be yldan fazla gemitir. Onun iin, bu ortaklklar, skoya tacirleriyle teki sko
giriimcilerine, bankalarla bankaclarn, karlarn ayaklar altna almadan gsterebilecekleri olanca

yardm oktan yapmlar, hatta biraz bunun ilerisine bile varmlardr. Bunlar, pek yorganna gre
ayak uzatmamlar; bu ite en ufak hesapsz gidie bulamaktan geri kalmayan zarara veya hi deilse
kr azalmasna anak amlardr. Bu tacirlerle teki giriimciler, bankalarla bankaclardan bunca
yardm grnce, daha fazlasn istediler. Anlalan topu topu birka tomar kt masrafyla
kendilerine alan kredileri, bankalarn, istenildiince geniletebileceini sandlar. Kredilerimizi lke
ticaretinin genilii orannda artrmyorlar," dedikleri bu banka mdrlerinin dar grnden,
miskinliinden szlandlar. O ticaretin genilemesiyle de, kukusuz tasarlarnn ya kendi sermayeleri
ya allm senet veya ipotek eklinde zel kiilerden dn almak iin olan itibarlaryla
yrtlebileceinden daha telere geniletilmesini kastediyorlard. Anlalan bunlar, gedii kapatp
ticaret etmek istedikleri olanca sermayeyi kendilerine salamann, bankalar iin namus borcu
olduunu sanyorlard. Oysa bankalar baka trl dnyordu. Kredilerinin geniletilmesine
bankalarn olamaz demesi zerine, bu tacirlerden kimisi, bir areye bavurdular. Bu, bir zaman iin
ilerini grd. ok daha masrafl olmakla birlikte, bu yntem alabildiine geniletilen banka kredisi
kadar etkili idi. Bu tedbir, herkesin bildii, bazen, iflas etmek zere bulunan bahtsz tacirlerin
bavurduklar, birbiri ardndan polie stne polie ekip yenilemek yolu idi. Bu tarzda para bulma
deti ngiltere'de uzun zamandan beri bilinir. Yksek ticaret krlarnn sermaye takatine bakmadan
alveri etme agzlln pek krkledii geen sava iinde, bunun ok geni lde
uygulandn sylerler. ngiltere'den bu, skoya'ya getirildi. ok gemeden burada, lkenin pek dar
ticaretine ve pek snrl sermayesine oranla ngiltere'de olduundan ok daha geni lde kullanld.
Polieyi polie ekerek yenileme deti iadamlarnca pek iyi bilindiinden, bunu anlatmann belki
gereksiz olduu dnlebilir. Ancak, bu kitap iadam olmayan biroklarnn eline geebilecei ve
bu detin bankaclk ticareti zerindeki etkileri genellikle ihtimal iadamlarnn kendilerince bile
anlalmad iin, bunu elimden geldiince ak olarak anlatmaya alacam.
Barbar Avrupa kanunlarnn, tacirleri, szlemelerini yerine getirmeye zorlamad ada yer
etmi bulunup son iki yz yl iinde btn Avrupal milletlerin kanunlar ierisine kabul edilmi olan
tacir detleri, polielere yle olaanst ayrcalklar vermitir ki, herhangi baka senet eidinden
daha kolay olarak, bunlar zerinden, hemence para avans verilivermektedir. Hele tarihlerinden iki ya
da ay sonra gibi, ksa bir sre iinde denecek ekilde kaleme alnm iseler... Polieyi kabul eden,
vadesi geldiinde, sunulur sunulmaz demezse, o andan balamak zere, mflis durumuna girer.
Polie protesto edilir, keideciye geri gelir. Derhal demeyecek olursa, keideci de mflis durumuna
girer. demeyi kabul edene, denmek iin sunan kimsenin eline gemeden, polie, muhtevasn[135]
birbiri ardndan para veya mal olarak birbirlerine avans verip, teker teker, srasyla o muhtevay
aldklarn bildirmek zere srasyla ciro etmi, yani, her biri, arkasna adn yazm bulunan birok
baka ellerden gemise; her ciranta, srasyla, bu muhteva iin polie hamiline[136] borlu olur.
dememezlik ederse, o andan balayarak, mflis durumuna girer. Polieyi ekenlerin, kabul
edenlerin, ciro edenlerin hepsi, itibar kuku uyandran kimseler de olsa, tarihin ksal polie
hamiline yine biraz gven verir. Hepsinin de iflas pek muhtemel bile olsa, yle darack bir zaman
iinde, topunun birden batmas baht iidir. Yorgun argn bir yolcu kendi kendine, "Ev pek rk"
demi; "Neredeyse kecek. Ama, sabaha kp kmamas baht ii... onun iin gece burada
konaklamay gze aldm gitti."
Diyelim ki, Edinburgh'daki tacir A, Londra'daki B zerine, tarihinden iki ay sonra denecek bir
polie ekiyor. Gerekte Londra'daki B'nin Edinburgh'daki A'ya borcu yoktur; ama o, deme
vadesinden nce, Edinburgh'daki A'nn zerine faiziyle ve bir komisyonla birlikte, yine tarihinden iki
ay sonra denecek, ayn tutarda, yeniden bir baka polie ekmesi artyla, A'nn poliesini kabule
rza gsterir. Nitekim ilk iki ay sona ermeden B, Edinburgh'daki A'nn zerine yeniden polie eker.

B da, yine ikinci iki ayn sona ermesinden nce, ayn biimde, Londra'daki B zerine tarihinden iki ay
sonra denecek bir ikinci polie eker. nc ay sona ermeden de, Londra'daki B, Edinburgh'daki A
zerine yine tarihinden iki ay sonra denecek bir baka polie eker. Bu oyun, bazen deil birka ay,
st ste birka yl srm; polie, hep, nceki btn polielerin birikmi faiz ve komisyonlar ile
birlikte, Edinburgh'daki A'ya geri gelmitir. Faiz ylda yzde betir. Komisyonun ise polie bana,
hibir zaman yzde yarmdan aa olduu olmaz. Bu komisyon ylda alt defadan fazla tazelendii
iin, bu tedbirle, A'nn bulabilecei para, kendisine kukusuz ylda yzde sekizden fazlaya; hele
komisyon creti ykselmi bulunduu ya da eski polielerin faiz ve komisyonu zerinden mrekkep
faiz demek zorunda kald zaman ise pek daha fazlaya mal olmu olsa gerektir. Bu dete, tedavl
yoluyla para bulma deniliyordu.
Ticaret ilerinin ounda sermayenin allm krnn yzde alt ile yzde on arasnda deitii
varsaylan bir lkede, getirdii kazan hem o ticareti yrtmek zere dn alnan parann ar
masrafn karan hem de ayrca tasar sahibine fazladan iyi bir kr salayan hava oyunu[137] ne mutlu
bir ey olmaldr. Bununla birlikte, birok geni, dall budakl ilere giriilmi; desteklenmeleri iin,
bu ar masrafla elde edilenden baka denek olmakszn, bunlar yllarca yrtlmtr. Tasarclar,
parlak ryalarnda, kukusuz, bu byk krn en keskin dn grmlerdir. Ama ya ileri bittiinde
ya tasarlar skmez olup da uyandklar zaman, yle sanyorum ki, aradklarn bulmak mutluluuna
kavutuklar pek olmamtr.[138]
Edinburgh'daki A, Londra'daki B zerine ektii polieleri vadesi sona ermeden iki ay nce,
Edinburgh'daki bir bankaya ya da bankacya skonto ettiriyordu. Londra'daki B de, Edinburgh'daki A
zerine yeniden ektii polieleri ayn dzgnlkle ya ngiltere Bankas'nda ya Londra'daki baka
bankaclara skonto ettiriyordu. Bu gibi elden ele dolaan polieler zerine verilen btn avans,
Edinburgh'da sko bankalarnn kt parasyla; Londra'da, ngiltere bankasnda skonto ettirilince
de, o bankann kd ile veriliyordu. Yaplan bu kt avansnn dayand polielerin hepsi,
srasyla, vadesi gelir gelmez geri denmekle birlikte, ilk polie zerine gerekten avans verilen
bedelin, onu avans vermi olan bankalara sahiden geri verildii hi olmuyordu. nk her polienin
vadesi gelmeden hep, tutar, yaknda denecek polieden biraz daha fazla bir baka polie
ekiliyordu. Yaknda vadesi gelecek olann denmesi iin, bu teki polienin skonto edilmesi esasl
biimde gerekli idi. Onun iin, bu deme, batan aa dzme idi. Bu elden ele gezen polieler
yoluyla, zamannda bankalarn kasalarndan dar aktlan oluun yerine, kasalarn iine gerekten
boalan bir oluk, hibir zaman konulmu deildi.
Bu elde ele gezen polieler zerine karlan kt, birok hallerde, geni dall budakl bir tarm,
ticaret ve sanayi tasarsn yrtmek iin olan denein tmn tketiyor; bunun, yalnz zaman zaman
olan talepleri karlamak zere iletilmeksizin hazr para halinde tasar sahibinin yannda
bulundurmak zorunda kalaca ksmndan olumakla kalmyordu. Dolaysyla, bu kdn ou, kt
para olmad takdirde elden ele dolaacak bulunan altn ve gmn deerini ayordu. Onun iin,
lke tedavlnn kolayca smrp kullanabileceinden fazla idi. Bundan tr, ne yapp yapp
bulmalar gereken altn ve gm ile dei edilmek zere derhal bankalara geri geliyordu. Bu hem
haberleri ya da aktan aa rzalar olmayan hem belki bir zaman iin gerekten avans verdiklerinin
farkna bile varmayan bu bankalardan, o tasar sahiplerinin, hi sezdirmeden ustalkla, usulca
szdrma yolunu bulduklar bir sermaye idi.
Boyuna birbiri zerine, art arda karlkl polie eken iki kii, polielerini hep ayn bankacya
krdrnca, bankacnn, bunlarn ne yaptklarn hemen kefetmesi; sermayeleriyle deil; kendi avans
verdii sermaye ile ticaret ettiklerinin aka farkna varmas gerekir. Ama bunu kefetmek yle pek

kolay olmaz; zellikle de bu kimseler, polielerini bazen bir bankacya, bazen bir bakasna
krdrdklar zaman; baka deyile, ayn polieler, boyuna, birbiri zerine art arda karlkl polie
ekmeyip, bu para bulma yntemi iin birbirlerine yardmda kar olan, o nedenle gerek ve
muvazaal[139] birer polieyi, yani, sahici bir alacaklnn sahici bir borlu zerine ektii bir polie
ile skonto eden bankadan baka gerek alacakls ve paradan yararlanan tasar sahibinden baka
gerek borlusu bulunmayan bir polieyi birbirinden ayrt etmeyi ellerinden geldiince
gletirmekte kar bulunan byle bir dalavereci kesim arasnda iletildii zaman, bu byledir. Bir
bankac, bunu kefettiinde bile, kimi kez, ok ge kalm olabilir. Bu tasarclarn pek ok poliesini
skonto ettii iin, artk polie krmam demekle ister istemez hepsini iflas ettirecei; onlar ykma
srklemekle belki kendisini de batraca gzne arpabilir. Onun iin, kendi kar ve esenlii
bakmndan, bu pek tehlikeli durumun, bir zaman iin bylece srp gitmesini gerekli grebilir.
Ama, biraz, biraz kendini kurtarmaya alr. Bundan tr, bir an nce bu evrenin dna
kabilmek iin, dolandrclar, yava yava ya baka bankaclara ya para bulacak baka yollara
bavurmaya zorlamak zere, skontoda gnden gne byyen glkler karr. Nitekim, ngiltere
Bankas'nn, belli bal Londra bankaclarnn, hatta daha tedbirli olan sko bankalarnn, biraz
zaman geip, hepsi birden ipin ucunu kardktan sonra, skonto zerinde karmaya baladklar
zorluklar, bu d tasarclarn tela drd gibi, fena halde ileden kard. Dorudan doruya
nedeni, bankalarn bu tedbirli ve lzumlu ekingenlii olduuna kuku bulunmayan dertlerine, bu
tasarclar, lkenin derdi adn verdiler. Bu lke derdinin, hep, lkeyi gzelletirmek, gelitirmek,
zenginletirmek iin harl harl, canla bala didinip almakta olanlarn giriimlerine yetecek kadar
bol yardmda bulunmayan bankalarn bilgisizliinden, tabanszlndan ve kt tutumda oluundan
ileri geldiini sylediler. Anlalan, bunlara istedikleri srece, dilediklerince dn vermek,
bankalarn devidir sanyorlard. Bununla birlikte, bankalar, haddinden fazla kredi vermi
olduklarna, daha ounu veremeyeceklerini bildirmekle, artk gerek kendi kredilerini gerekse
lkenin kamu itibarn kurtarmak iin mmkn olan biricik yolu tuttular.
Bu patrt ve szlt arasnda, srf lkenin skntsn gidermek amacyla, skoya'da bir yeni banka
kuruldu. Tasar yreklere souk su serpti ama, iin yrtlnde tedbirsizlik edildi. Ortadan
kaldrmak istedii derdin ne olduu ile nedenleri belki iyice anlalm deildi. Hem kasa hesaplar
amak hem polie skonto etmekte, bu banka btn tekilerin hibir zaman gstermedii cmertlii
gsterdi. Bankann, polieler zerinde, gerek olanlarla dolamballar arasnda hemen hibir ayrm
gzetmeyip, hepsini bir rnek skonto ettii anlalyor. Toprak slahlar gibi, getirecei kazan pek
yava, pek uzun zamana bal bayndrmalarda kullanlacak sermayenin tmn akla sar bir kefalet
zerine avans vermek, bu bankann aktan aa ilan ettii ilkesi idi. Hatta kurulmasndaki kamuyu
gzeten maksatlardan balcasnn, bu gibi bayndrmalar desteklemek olduu bile syleniyordu.
Kasa hesab amakta, polie skonto etmekte gsterdii cmertlikle, banknotlarndan piyasaya
phesiz byk miktarda kard. Ama bu banknotlardan ou, lke tedavlnn kolayca smrp
kullanabileceine kyasla pek fazla olduu iin, karlmalaryla altn ve gmle dei edilmek
zere geri gelmeleri bir oldu. Kasalarnn azna dek dolduu olmad. Para toplamak zere iki ayr
defada alnan imzalarla, bu banka iin taahht edilen[140] sermaye yz altm bin liray buluyordu.
Bunun ancak yzde sekseni denmiti. Bu tutar, birok taksitte denmi olmaldr. lk taksitlerini
dedikleri zaman, pay sahiplerinden ou, bankada bir kasa hesab atlar. Ortaklarna, btn
bakalarna olduu kadar eli ak davranmak zorunda bulunduklarn dnen mdrler, birounun
sonraki taksitlerde dediklerini, bu kasa hesabndan olduu gibi dn almasna msaade ettiler.
Onun iin, bu gibi demelerle az nce bir kasadan alnm olan, bir baka kasaya konmu olmakla
kalyordu. Ama kasalar iyiden iyiye dolu da olsa, bu bankann tedavldeki hadden ar varakalar,
bu kasalar, Londra zerine polie ekip, vadesi gelince, bunu, ayn yer zerine ekilen bir baka

polie ile, faiz ve komisyonla birlikte demek gibi ykc bir tedbirden baka ekilde yeniden
doldurulamayacak kadar abuk boaltm olmaldr. Kasalar tamtakr olduu iin i yapmaya
baladktan hemen birka ay sonra, bankann bu yola srklendiini sylerler. Bu banka ortaklarnn
mlkleri birka milyon deerinde idi. Bankann esas szlemesine veya batna imza koymakla,
gerekte onun btn taahhtlerinden sorumlu olmay ykmlenmi bulunuyorlard. Byle byk bir
taahhdn salamas kanlmaz olan geni krediyle lzumundan fazla eli ak davranmasna karn,
banka, iki yldan fazla i yapabildi. i durdurmak zorunda kald zaman, banknot olarak ortada
dolaan aa yukar iki yz bin liras vard. Hi durmadan, karlmalaryla kendisine geri gelmesi
bir olan bu varakalarn elden ele dolamasn desteklemek zere Londra zerine boyuna polie
ekmi durmutu. Bunlarn says ve deer tutar srekli olarak artyordu. e son verdii srada, alt
yz bin liray gemekte idi. Demek bu banka, iki yldan biraz fazla bir zaman iinde trl kimselere,
yzde beten, sekiz yz bin liradan ok avans vermiti. Banknot olarak ortada dolatrd iki yz bin
lira zerinden bu yzde be, ynetim masrafndan baka bir ey dlmemek artyla, belki safi
kazan saylabilirdi. Ama boyuna Londra zerine ektii alt yz bin ksur liralk polienin faiz ve
komisyonu olarak, yzde sekizden vermekteydi. Dolaysyla de ilemlerinin drtte nden fazlas
zerinden yzde ten ok kayba uramaktayd.
Bu bankann yapt ilemlerin, onlar tasarlayp yneltmi olan kimselerin dndkleriyle taban
tabana aykr sonular dourduu anlalyor. Bunlarn, canl giriimleri desteklemeyi akllarna
koymu olduklar; lkenin trl blgelerinde o srada yrtlen ilerin mkemmel olduunu
sandklar; bir yandan da btn bankaclk iini avularna alarak, btn teki sko bankalarnn, hele
polie krmakta glk karmalar biraz honutsuzluk uyandrm bulunan Edinburgh'daki
bankalarn ayan kaydrp, yerlerine gemek istedikleri anlalyor. Bu banka, bu hayalci kiilere,
geici olarak, kukusuz biraz nefes aldrd; haliyle olabileceinden iki yl daha fazla bir zaman iin
tasarlarn yrtmelerini mmkn kld. Ama bylelikle, yalnzca, daha grtlaklarna kadar borca
girmelerine olanak verdi. yle ki, sarsnt gelip attnda, kendilerine de, alacakllarna da, bsbtn
ykm oldu. Onun iin, bu bankann ilemleri, gerekte bu tasar sahiplerinin gerek kendi balarna,
gerek lkenin bana sardklar derdi hafifletecek yerde, gel zaman git zaman, daha iddetlendirdi.
ou, ii durdurduklarndan iki yl daha nce paydos etmek zorunda kalsalard, kendileri iin,
alacakllar ve lkeleri iin daha hayrl olacakt. Bununla birlikte, bu bankann o tasarclara geici
olarak nefes aldrmasnn, teki sko bankalar iin, sahiden srekli bir ferahlk salad grld.
O beriki bankalarn, krmak konusunda pek mrn krn ettikleri dolambal polieler zerinde i
gren btn tacirler, bu yeni bankaya bavurdular. Bu banka, onlar barna bast. Onun iin, teki
bankalar aksi halde hayli kayba, hatta belki, bir derece itibarszla uramadan yakay syramayacak
olduklar o uursuz emberin iinden kendilerini kolayca dar atma olanan buldular.
Bundan dolay, bu bankann ilemleri, deva bulmak istedii gerek lke derdini zamanla oaltt;
yerlerine gemek niyetinde olduu rakiplerini, sahiden, pek byk bir dertten kurtard.
Baz kimseler, bu banka ilk ie baladnda, ne denli abuk boalrsa, kdn avans verdii
kimselerin kefaletleriyle para bularak, kasalarn yeniden doldurabileceini dnmlerdi. yle
sanyorum ki, bu yoldan para bulmann maksatlarna hi elvermeyecek kadar yava olduunu
tecrbeyle anladlar. Aslnda iyice dolmam ve byle arabuk boalan kasalar, ykc bir are
olarak, Londra zerine polie ekip, vadesi geldiinde, bunlar, ayn yer zerine, birikmi faiz ve
komisyonlarla birlikte baka polielerle demekten baka kar yol olmad kansna vardlar. Geri
bu yoldan istediklerince abuk para bulabilmilerdir ama, bu gibi her ilemle, kr edecek yerde
zarara uram olsalar gerektir. yle, yle, belki daha masrafl olan birbiri stne polie ekip
yenileme tarzndaki kadar abucak deilse bile; gel zaman git zaman, bir ticaret ortakl sfatyla

kendilerini batrm olmalar gerekir. lke tedavlnn smrp kullanabileceinden fazla olduu
iin, karlmalaryla, altn ve gm karl dei edilmek zere kendilerine geri gelmesi bir olan
kdn faizinden yine bir ey kazanamyor; onun denmesi iin boyuna dn para almak zorunda
kalyorlard. Tersine; bu dn almann, bor verecek paras olan kimseleri bulmak iin adam
kullanmann, bu kimselerle grmenin, gerei gibi senet ya da vekaletname kaleme almann btn
masraf stlerine kalm olmaldr ve hesap bilanolarnda bir o kadar safi zarar olsa gerektir.
Kasalarn byle yeniden doldurmak tasars; darsna durmadan bir oluk boalrken, ierisine
devaml bir oluk akmayan bir havuzu olan ve doldurmak zere bidziye birka mil uzaktaki kuyuya
gidip kova ile su getirmek iin, bir miktar adam kullanarak onu hep bir kertede dolu tutmay aklna
koyan kimsenin niyeti ile kyaslanabilir.
Gelgelelim, bu ilemin, bir ticaret ortakl sfatyla banka iin hem hakkndan gelinebilecei hem
krl olduu anlalsa bile, lke bundan hibir fayda salayamazd. Tersine; bundan, pek nemli
zarara uram olmas gerektir. Bu ilem, dn verilecek para miktarn, en kk lde
artramazd. Yalnz; bu bankay, btn lkeler iin, bir tr genel dn verme kaps haline getirirdi.
Ama ounu mdrlerinin pek az tanmas imkn olan; belki ayr ayr be yz kimseye para dn
veren bir bankann; borlularn semekte; parasn, tand, akll ve tutumlu davranlarna
gvenmesi iin hakl nedenler bulunan birka kiiye bor veren zel bir kimseye gre daha isabetli
davranmas beklenemez.
Tutumu zerinde biraz bilgi vermekte bulunduum yle bir bankann ou borlularnn olmadk
dler kuran kimseler olmas; yani ne kadar yardm yaplsa, belki hi arkas gelmeyecek, gelse de
hibir zaman gerek maliyetini karmayacak, zerlerinde harcanan emek kadar bir emei
geindirebilecek bir fonu hi salamayacak, har vurup harman savuran giriimlerde paray ileten,
st ste dolambal polie ekip yenileyecek kimseler olmas muhtemeldir. zel kiilerin akl
banda, hesabn bilir borlularnn ise; dn alnan paray, gsterii, gz kamatrmas az bile
olsa, daha salam ve kazanl; harcanann tmn byk bir krla geri getirip, uurlarnda sarf
edilen ok fazla emei geindirebilir bir fon salayan ve sermayelerinde uygun oranda olan
giriimcilerde kullanmalar daha ihtimal iindedir. Onun iin, bu ilemin baard, yalnzca lke
sermayesini azck olsun artrmadan, byk bir ksmn tedbirli ve krl giriimlerden, ihtiyat bilmez,
krsz giriimlere devretmekten oluur.
nl Bay Law, sko endstrisi altracak para olmad iin, can ekiiyor diye dnmt.
lkedeki btn topraklarn tm deeri tutarnda kt karabileceini tasarlad anlalan trden bir
banka kurarak, o, bu para yokluuna are bulma ileri sryordu. Tasarsn ilk ortaya attnda,
skoya parlamentosu bunu kabul etmeyi uygun bulmad. Sonradan, bu tasary, o zaman Fransa naibi
bulunan Orleans Dukas baz deiikliklerle kabul etti. Kt paray hemen alabildiine oaltma
imkn dncesi, Misissipi tasars denilen plann ana temeli idi. Bu, dnya bankaclnda ve
sermaye simsarlnda benzerine rastlanmam, batak ii bir tasar idi. Bu plann eitli ilemleri,
Bay Du Verney tarafndan, Bay Du Tot'un Ticaret ve Maliye zerindeki Siyasal Dncelerinin
ncelenmesi adl yaptta, yle etrafl, ak; yle dzgn ve temiz anlatlmtr ki, bunlardan hi sz
etmeyeceim. Bu sistemin zerine kurulmu bulunduu esaslar, tasarsn ilk ortaya att srada,
skoya'da yaymland, Para le Ticaret zerinde Bir Konuma'da, Bay Law, kendisi anlatmt.
Orada ve baz baka yaptlarda, ayn esaslar zerinde ileri srlen parlak fakat de kaan dnceler
hl birok kimseyi etki altnda brakmakta olup, bunlar belki son zamanlarda skoya'da ve baka
yerlerde szlanlan, bankaclktaki uluorta, doludizgin gidilere biraz katkda bulunmutur.
ngiltere Bankas, Avrupa'nn en byk tedavl bankasdr. Bu banka bir parlamento kararnn

yrrle girmesiyle, stnde ngiltere devletinin 27 Temmuz 1694 tarihli byk resmi mhr
bulunan bir berat gereince, tzel kii halinde vcut bulmutu. O zaman banka, hkmete yzde
sekizden, ylda 96.000 liras faiz, 4.000 liras ynetim masraf olmak zere, her yl yz bin liralk bir
tutar avans olarak verdi. Byle yksek bir faizle dn alan hkmetin itibarnn pek dk olduuna
inanabiliriz.
1697'de, bankann, 1.000.171 lira 10 ilin ekleyerek, esas sermayesini bytmesine izin verildi.
Bunun zerine, esas sermayesinin tm o tarihte 2.201.171 lira 10 ilini buldu. Bu eklemenin, devlet
kredisini desteklemek iin olduunu sylerler. 1696'da kuponlar yzde krk, elli, altm, banknotlar
ise yzde yirmi be dmt.[141] O srada yeniden byk lde gm para baslrken, banka,
varakalarnn denmesini durdurmay uygun grmt. Bu da ister istemez, o ktlarn itibardan
dmesine sebep oldu.
Anne'n 7'nci saltanat ylnda karlan kanunlarn VII'inci blm gereince banka, hazineye
400.000 ngiliz liras avans ap, bunu dedi. 96.000 liras faiz, 4.000 liras ynetim masraf olan, ilk
bataki taksiti zerinden verdii avans tutarn, 1,600.000 ngiliz lirasna kard. Demek, 1708'de, o
zamann allm, kanunlu pazar kertesi olan yzde alt faizle dn alabildiine gre, hkmetin
itibar, zel kiilerinki kadar yerinde idi.
Ayn kanun gereince banka, 1.775.027 lira 17 ilin 10 1/2 peni tutarnda yzde alt faizli hazine
bonosunu iptal etti,[142] bir yandan da, sermayesini iki katna karmak zere, para taahht edecekleri
kaydetmesine izin verildi. Bylelikle, 1708'de, bankann sermayesi, 4.402.343 liray buldu. Banka
hkmete de, 3.375.027 lira 17 ilin 10 1/2 penilik bir tutar avans vermi oldu.
1709'da, verilecek akenin yzde on beinin istenmesi zerine, 656.204 lira bir ilin 9 peni; 1710'da
yzde on istenmesiyle, 501.448 lira 12 ilin 11 penilik bir tutar bankaya dendi. te bu iki ar
zerine, banka sermayesi, 5.559.995 lira 14 ilin 8 peniyi buldu.
I. George'un 3'nc saltanat ylndaki kanunlarn 8'nci blm gereince banka, iki milyon liralk
hazine bonosunu, iptal edilmek zere yerine teslim etti. O tarihte, bylece, hkmete 5.375.027 lira 17
ilin 10 peni avans vermi oluyordu. I. George'un 3'nc saltanat ylnda kan kanunlarn 21'nci
blm gereince banka, Gney Denizi Ortakl'ndan 4.000.000 ngiliz liras tutarnda pay senedi
satn ald. 1722'de bu satn almay mmkn klmak zere kaydolunmak iin taahht defteri atndan,
esas sermayesi 3.400.000 lira artm oldu. Bylece banka, o tarihte devlete 9.375.027 lira 17 ilin 10
1/2 peni avans vermi oluyor; esas sermayesi, ancak 8.959.995 lira 14 ilin 8 peniyi buluyordu. te bu
srada, devlete avans vererek karlk faiz ald tutar, ilk defa olarak bankann esas sermayesi veya
banka sermayesinde ortak bulunanlara zerinden temett verdii tutar at. Baka deyimle, bankann
temett verdii sermayesinden baka, bir de zerinden temett demedii bir sermayesi olmaya
balad. O zamandan beri, yle temett demedii trden bir sermayesi olagelmitir. 1746'da, ayr
ayr zamanlarda, banka devlete 11.686.800 ngiliz liras avans vermi; zerinden temett dedii
sermayesi, zaman zaman taahhd olanlardan denek istemek, yeni taahhde girecekleri
kaydetmekle, 10.780.000 liraya ykselmiti. O zamandan beri bu iki tutarn durumu ayn olagelmitir.
III.George'un 4'nc saltanat ylndaki kanunlarn 25'nci blm gereince, banka, beratnn
yenilenmesi iin, hkmete, faizsiz ve geri verilmemek zere, 110.000 lira demeyi kabul etti. Onun
iin, bu tutar, teki iki tutar artrmad.
Bankann temett, baka baka zamanlarda gerek devlete avans verdii paradan ald faizin
kertesindeki deiikliklere, gerekse baka artlara gre deimitir. Bu faiz kertesi, azar azar yzde
sekizden yzde e indirilmitir. Birka yldan beri, banka temett, yzde be buuktur.

ngiltere Bankas, Britanya hkmeti kadar salamdr. Alacakllarn herhangi bir zarara uramas
iin, nce, bankann devlete vermi olduu btn avanslarn yitirilmesi lazmdr. ngiltere'de
parlamento kararyla baka bankaclk ortakl kurulamad gibi, baka hibir bankaclk irketinin
altdan fazla yesi olamaz. Bu banka; herhangi bir banka gibi i grdkten baka, byk bir devlet
makinesi gibi alr. Devlet alacakllarnn, alacak olduklar taksitlerin ounu o toplar ve der;
hazine bonolarn elden ele dolatrr; okluk zerinden birka yl gemedike denmeyen, arazi ve
malt vergilerinin yllk tutarn, hkmete avans olarak verir. Bu trl trl ilemlerde, devlete kar
olan devinin, bazen bankay, mdrlerinin hibir kusuru olmakszn, kt para tedavln iirmek
zorunda brakt olabilir. Sonra, banka, tacirlerin polielerini skonto eder. Baka baka birok sefer,
belli bal ngiltere ticaretevlerinin yan sra balca Hamburg ve Hollanda ticaretevlerinin de
itibarlarn desteklemitir. Bir defasnda 1763'de bu amala, bir hafta iinde, ou kle olmak zere,
1.600.000 ngiliz liras avans vermitir. Bununla birlikte, ne bu tutarn bykl ne sresinin ksal
zerinde, kesin olarak, byledir demek iddiasnda deilim. Kimi zamanda, bu byk ortakln alt
penilik sikkelerle deme yapma zorunda kald olmutur.
En isabetli bankaclk ilemleri, lkedeki almay, lke sermayesini byterek deil, bu
sermayenin ounu, haliyle olabileceinden daha i grc ve retici klmakla artrabilir. Zaman
zaman olan talepleri karlamak zere bir tacirin, sermayesinin, iletmeden, hazr para halinde
yannda bulundurmak zorunda olduu ksm, o miktar cansz kalm mal mevcudu demektir. yle
kaldka da, bu, ne tacir iin bir ey retir, ne de lke iin. sabetli bankaclk ilemleri, tacirin, bu
cansz mevcudu, i grc ve retici mevcut haline; stnde ilenecek gere, iletilecek alet, urunda
allacak yiyecek iecek ve geim maddesi; yani hem kendisi iin hem lke iin, bir ey reten
mevcut haline getirmesini mmkn klar. Bir lkede ortada dolap, o lkenin topra ile emei,
rnn her yl elden ele gezdirerek, gereken tketicilere datan altn ve gm para, tacirin hazr
paras gibi, hep cansz kalm mal mevcudundan oluur. Bu, lke sermayesinin pek deerli bir paras
olup lke iin hibir ey retmez. sabetli bankaclk ilemleri, bu altnla gmn byk bir ksm
yerine kd geirmekle, lkenin, bu cansz kalm mal mevcudunu i grc ve retici, yani lke
iin bir ey retecek mevcut haline getirmesini mmkn klar. Bir lkede, ortada gezen altn ve
gm para, pek yerinde olarak, lkenin btn otunu ve zahiresini elden ele dolatrp pazara
ulatrd halde kendisi, gerek ondan gerek tekinden bir demet bile yetitirmeyen bir byk yola
benzetilebilir. Byle ulu orta bir benzetme yapmam yakk alrsa, isabetli banka ilemleri, sanki
havada byk bir yol vcuda getirerek lkenin kara yollarndan ounu mkemmel ayr ve ekin
tarlalar haline koyup, topra ile emeinin yllk rnn pek hatr saylacak kadar artrmak
olanan lkeye verir. Gelgelelim, urasn kabul etmek lazmdr ki, biraz artmakla birlikte, lke
ticareti ve endstrisi, kt parann, sanki Daedal'inkileri andran[143] kanatlarna taklp gittiinde,
som altnla gmn o sarslmak bilmeyen topraklar stnde gezerken olduu kadar tam bir
gvenlik iinde bulunmaz. Bu kt paray ynetenlerin beceriksizlii yznden urayabilecek
olduklar kazalardan baka, onlar, bu yneticilerdeki sa grnm ya da ehliyetin[144]
esirgeyemeyecei daha birok arzalarla kar karyadrlar.
rnein, bakenti, dolaysyla da kt para kredisini destekleyen hazineyi dman elinde brakan,
yitirilmi bir sava, btn tedavln kt para ile yrtld bir lkede tedavln ou altn ve
gmle yaplan bir lkedekine kyasla pek ok kargaalk dourur. Allm alveri arac deerini
yitirdiinden, trampa ya da veresiyeden baka yolla dei etme yaplamaz. Btn vergiler, okluk
kt para ile denmi olduundan, hkmdar, ne askerlerine vermek ne ambarlarn donatmak iin
denek bulur. lke, tedavlnn ou altn ve gmten olutuu takdirde olabileceinden pek daha
aresiz hale gelir. lkelerini, hep en kolay koruyabilecei durumda tutmak iin ii titreyen bir

hkmdar, bu bakmdan, kt parann yalnz, onu karan bankalar batran pek ar oalndan
ekinmemeli, lke tedavlnn ounu ktla doldurmalarn mmkn klan artndan da
saknmaldr.
Her lkenin tedavl, iki ayr kola blnm saylabilir: Tacirlerin birbirleri arasndaki tedavl; bir
de, tacirlerle tketiciler arasndaki tedavl. Kt olsun metal olsun; ayn para, bu tedavln bazen
birinde, bazen tekinde kullanlabilmekle birlikte, ikisi birden, srekli olarak, ayn zamanda olup
durmakta bulunduklarndan, devam edebilmek iin her biri o ya da teki eitten epey para
mevcuduna gereksinme gsterir. Trl tacirler arasnda elden ele geen mallarn deeri, tacirlerle
tketiciler arasnda dolaanlar hibir zaman aamaz. nk tacirler her ne satn alrsa, eninde
sonunda bunun tketicilere satlmas aln yazsdr. Toptan yapldndan, tacirler arasndaki tedavl
her ayr ilem iin genel olarak byke bir tutara lzum gsterir. Tacirlerle tketiciler arasndaki ise
bunu tersine, genel olarak perakende yapld iin, ounlukla pek az para ister. ou kez bir ilin,
hatta yarm peni yetiir. Ama kk tutarlar, byklerden ok daha abuk elden ele geer. Bir ilin bir
gineden; yarm peni ise bir ilinden daha sk sahip deitirir. Onun iin, btn tketicilerin yllk
almlar, btn tacirlerinkine, deerce hi deilse eit olduu halde, genel olarak pek daha az para ile
yaplabilir. nk ayn nakit, daha hzl bir tedavlle, tacir almlarndan ok, bu eit almlarn pek
daha fazlasna alet hizmeti grr.
Kt para o ekilde dzenlenebilir ki, yalnz ve yalnz eitli tacirler arasnda elden ele dolar;
baka deyile tacirlerle tketiciler arasndaki tedavln ounu ayn derecede kaplar. Londra gibi, on
liradan aa deerde banknotlarn ortada dolamad yerde kt para, yalnz tacirler arasndaki
tedavlle snrl kalr. On liralk bir banknot bir tketici eline dnce, genel olarak, o bunu, be
ilinlik mal satn almak frsatn bulduu ilk dkkanda dei etmek zorundadr. Bylece, tketici daha
krkta birini harcamadan, para ou kez tacirin eline geri gelir. skoya gibi, banknotlarn yirmi ilin
kadar ufak tutarlarda karld yerlerde kt para, tacirlerle tketiciler arasndaki tedavln nemli
bir ksmna yaylr. Be ve on ilinlik varakalarn elden ele dolamasna set eken parlamento
kararndan nce, kt para bu tedavln daha byk bir ksmn oluturmakta idi. Kuzey Amerika
paralarnda kt, okluk, ilin gibi ufak bir tutarda karlyor, o tedavln hemen tmn
dolduruyordu. Yorkshire'da yrrlkte olan kimi kt paralar, alt peni gibi ufak bir tutarda bile
karlyordu.
Byle pek kk tutarda banknot karlmasna izin verilen ve msaade okluk uygulanan yerde, bir
sr yle byle kimse bankac olmaya hem olanak hem tevik grrler. Be liralk, hatta yirmi
ilinlik senedine herkesin yz evirdii bir kimse, alt peni gibi bir tutarda kard zaman, onu
irkilmeden kabul ettirecektir. Byle avu aan dkn bankaclarn sk sk uramalar olas bulunan
iflaslar, bunlarn senetlerini demede kabul etmi birok zavall iin pek hatr saylr bir saknca,
hatta, bazen pek byk bir felaket dourabilir.
Krallk lkesinin hibir yerinde, be liralktan ufak banknot karlmasa belki iyi olurdu. Kt
para, o zaman, belki, krallk lkesinin her yannda, imdi Londra'da olduu gibi, trl tacirler
arasndaki tedavlle snrl kalr. Londra'da on liralktan aa banknot karlmamaktadr. nk
krallk lkesinin ou yerinde be lira, Londra'da hesapsz harcanan on lirann satn alacann
yarsndan ok mal satn almad halde, onun kadar itibar gren bir tutardr; toptan harcand da
pek olmaz.
Londra gibi, kt parann iyiden iyiye tacirler arasndaki tedavlle snrl kald yerde, her zaman
iin, bol altn ve gm bulunduuna deinmek gerektir. skoya'da, hele Kuzey Amerika'da olduu
gibi tacirlerle tketiciler arasndaki tedavln ounu kaplad yerde, kt, altn ile gm lkeden

hemen btn btn kovar. nk i ticaretin hemen btn olaan ilemleri ktla grlr. On ve be
ilinlik banknotlarn ortadan kaldrlmas, skoya'daki altn gm ktln biraz gidermitir. Yirmi
ilinlik varakalarn kaldrlmas ise bunu belki daha giderir. Yrrlkteki kt paralarndan kiminin
kaldrlmasndan beri, Amerika'da bu metallerin bollam olduu syleniyor. Yine bu paralarn
ortaya konulmasndan nce, bu metallerin daha bol olduklar sylenmektedir.
Kt para, tacirler arasndaki tedavlle iyiden iyiye snrl kalsa da, bankalarla bankaclar, lke
endstrisi ile ticaretine kt para hemen btn tedavl doldururken yaplana yakn yardmda yine
bulunabilirler. Zaman zaman ortaya kan talepleri karlamak zere, bir tacirin yannda bulundurmak
zorunda olduu hazr para, tamamyla, mallarn satn ald baka tacirlerle kendisi arasndaki
tedavl iindir. Kendisiyle mterileri olan tketiciler arasndaki tedavl iin, yannda, hazr para
saklamaya ihtiyac yoktur. Mterileri para almaz, ona hazr para getirir. Onun iin, tacirler
arasndaki tedavlle iyiden iyiye snrl kalacak olandan baka kt para karlmasna izin
verilmemekle birlikte, ksmen sahici polie skonto etmekle, ksmen de kasa hesaplar zerinden
dn vermekle, bankalar ve bankaclar, bu tacirlerden ounu, zaman zaman olacak talepleri
karlamak zere sermayelerinin hatr saylr bir ksmn iletmeksizin yanlarnda hazr para
eklinde alkoymak zorunluluundan hl kurtarabilirler. Bunlar, her eit tacire, bankalarla
bankaclarn gerei gibi gsterebilecekleri olanca yardm yine de gsterebilirler.
Bir bankacnn senetlerini kk byk herhangi bir tutar iin kendileri kabule raz iken, zel
kiilerin bunlar deme karl olarak kabul etmelerini nlemek; btn komular bu gibi
varakalar kabule hazrken, bir bankacy bunlar karmaktan alkoymak, kanunun ket vurmas deil,
desteklemesi asl ii olan doal zgrln apak inenmesidir. Bu gibi dzenlemeler kukusuz,
baz bakmlardan doal zgrln inenmesi saylabilir. Ama birka kiinin btn topluluun
gvenini tehlikeye koyabilecek olan bu doal zgrl zorlamalar, btn hkmetlerin, en zgr
olan kadar en zorba olannn da kanunlaryla kstlanmtr; kstlanmaldr. Atein bulamasn
nlemek zere ara duvarlar yapma ykmll, tpk burada ileri srlen bankaclk ticareti
zerindeki dzenlemelerin gibi doal zgrln inenmesidir.
tibarndan kukuya dlmeyecek kimselerin kard, talep edildiinde hi arta bal olmadan
denilir, gerekte, sunulunca her zaman derhal denen banknotlardan oluan bir kt para, deerce,
her bakmdan altn ve gme eittir. nk buna karlk, her zaman altn ve gm alnabilir. Bu
gibi kt para ile her alnp satlann, mutlaka, altn gmle olduu kadar ucuzca alnp satlmas
gerekir.
Kt parann artmas, yrrlkteki btn parann miktarn oaltmak, dolaysyla da deerini
azaltmakla, mallarn para ile belirtilen fiyatn kanlmaz ekilde artrr, derler. Ama yrrlkteki
paradan kartlan altnla gm miktar, bu paraya eklenen kt miktarna her zaman eit
olduundan, kt para, parann tm miktarn mutlaka artrmaz. Geen yzyl bandan imdiye
dein, skoya'da yiyecek iecek hibir zaman 1759'dakinden daha ucuz olmu deildir. Oysa o
srada, on ve be ilinlik banknot tedavl dolaysyla, lkede imdikinden daha ok kt para vard.
imdi skoya ile ngiltere'de, yiyecek iecek fiyatlar arasndaki oran, skoya'da bankaclk
ortaklklarnn pek oalmasndan nce ne ise odur. ou zaman zahire, ngiltere'de, pekla
Fransa'daki kadar ucuzdur. Oysa, ngiltere'de epey kt para olduu halde, Fransa'da yok gibidir.
1751 ile 1752'de, Bay Hume Siyasal Sylevler'ini yaymlad srada; skoya'da kt parann pek
oalmasndan az sonra, yiyecek iecek fiyatlarnda, ok gze arpar bir ykselme vard. Bu belki
kt parann oalmasndan deil, mevsimlerin kt gitmesinden ileri geliyordu.
Derhal denmesi, bir bakma ya bunlar karann iyi niyetine ya yerine getirilmesi her zaman

varaka hamilinin elinde olmayan bir arta dayanan veya u kadar yl gemeden denmesi
istenmeyecek olan, bu arada, faiz getirmeyen senetlerden oluma bir kt para iin durum,
gerekten, baka trl olur. Geciktirilmeden denmesindeki glk ya da tereddt ok veya az
saylmasna yahut deme istenilebilecek zamann uzaklna yaknlna gre, byle bir kt para,
altn veya gm deerinin, elbet, az ok aasna der.
Birka yl nce, skoya'nn trl bankaclk ortaklklar, banknotlar ierisine, stee Bal adn
verdikleri, bir kayt koymay det edinmilerdi. Bununla, bankalar ya varaka sunulur sunulmaz ya bu
gibi sunumlardan, mdrlerin tercihine gre, alt ay sonra, ibu alt ayn kanunlu faiziyle birlikte,
hamiline deme vaadinde bulunuyorlard. Bu bankalardan bir ksmnn mdrleri, bazen bu "istee
bal" kaydndan faydalandlar: bazen da, varakalarndan epey bir miktarna karlk, altn ve gm
isteyenlere, taleplerinin yalnz bir paras ile yetinmezlerse, bu "istee bal" kaydn kullanacaklarn
syleyerek gzda verdiler. O srada skoya'daki geer akenin pek ou, bu bankaclk
ortaklklarnn senetleriydi. denmenin byle kararsz oluu, bunlar, ister istemez altn ve gm
para deerinin aasna dryordu. Balca 1762, 1763 ve 1764 yllarnda olan bu yolsuzluk srp
gittii srada, Londra ile Carlisle arasndaki mbadele baa ba iken, Londra ile Dumfries arasndaki
mbadele, baz zamanlar yzde drt Dumfries'n aleyhine oluyordu. Oysa bu kentin Carlisle'dan
uzakl otuz mil tutmaz. Gelgelelim, Carlisle'da polieler altn ve gm olarak deniyor;
Dumfries'da ise sko banknotu ile deniyordu. Bu banknotlarn altn ve gm sikke ile dei
ettirilmelerindeki kararszlk, bunlar o sikkenin deerinden yzde drt aa dryordu. On ve be
ilinlik banknotlar ortadan kaldran ayn parlamento karar ile bu "istee bal" kayd da kalkt.
Bylelikle, ngiltere ile skoya arasndaki mbadeleyi yeniden doal kertesine, yani alveriten
veya demelerden meydana gelen kerteye getirdi.
Yorkshire'da yrrlkte bulunan kt paralarda, alt peni gibi ufack bir tutarn denmesi, bazen,
hamilinin, o kd karm olana bir gine bozukluk getirmesi artna bal bulunuyordu. Bu, elinde
o kttan bulunanlarn, okluk, yerine getirilmesini pek g bulduklar bir art olup, bu paray, altn
ve gm para deerinin aasna drm olmaldr. Nitekim bir parlamento karar, btn bu gibi
kaytlar kanunsuz ilan ederek, tpk skoya'daki gibi, hamiline denir, yirmi ilinden aa btn
senetleri ortadan kaldrd.
Kuzey Amerika'nn yrrlkteki kt paralar, hamilinin istei zerine denecek banknotlardan
deil, karlmalar stnden yllar gemedike denmesi istenemeyecek olan, devlet kdndan
oluuyordu. Smrge hkmetleri, ellerinde bu kttan bulunanlara faiz vermemekle birlikte, bunun,
karlm olduu deerinin tm zerinden kanunlu deme arac olduunu ilan ettiler; hakikatte de o
hale getirdiler. Gelgelelim, smrge hkmetinin verdii inanca mkemmel de olsa, rnein, on be
yl sonra denecek yz lira, faizin yzde alt olduu bir lkede, pein para olarak krk liradan fazla
etmez.
Onun iin, bir alacaklya, bunu, yz liralk bir borcun sanki pein para ile gerekten tam tamna
denmesi imi gibi kabule zorlamak, zgr olmak iddiasndaki bir baka lke hkmetince
yaplmasna kalkld belki de grlmemi pek sunturlu bir adaletsizlik iiydi. Doruluktan
amayan, ak yrekli Dr. Douglas'n gerekliine inanarak syledii gibi, bunda, aslnda, hileli
borlularn, alacakllarn aldatmay amalayan dzenlerinin, gze batan belirtileri vardr. Gerekte,
Pennsylvania hkmeti, 1722'de kt para kardnda, smrge kdna sattklaryla; altna ve
gme satt mallarnn fiyatlar arasnda bir ayrm gzetenlerin, topuna birden cezalar kararak
kd ile altn ve gm deerini eit klmaya kalkt. Bu, desteklenmesini istedii maksat kadar
ezici, fakat onun kadar etkin olmayan bir dzenleme idi. Kesin bir kanun, bir ilini, bir gine yerine

kanunlu para haline getirebilir. nk o kanun mahkemeye onunla deme teklifi yapm olan
borluyu borcundan ibra[145] et diyebilir. Ama hibir kesin kanun, mal satan, iine gelirse satp
gelmezse satmamakta zgr olan bir kimseyi, bu mallarn bedeli olarak bir ilini gine yerine kabule
zorlayamaz. Byle bir dzenleme olmamasna karn, kimi smrgelerde yz ngiliz lirasnn zaman
zaman yz otuz lira ettii: baz bakalarnda ise bin yz lira gibi byk bir tutar sayld Byk
Britanya ile aralarndaki kambiyo rayicinden grlmtr. Deerdeki bu fark, baka baka
smrgelerde karlan kdn miktar arasndaki farktan; kesin olarak tesviye edilip denecei
zamann uzaklndan; denip denememesi kukusundan ileri gelmektedir.
Onun iin, hibir kanun, pek haksz yere szlanlan ve ileride smrgelerde kartlacak bir kt
parann kanunlu deme arac saylmayacan ilan eden parlamento karar kadar, hakka, insafa uygun
olamaz.
Kt para, karmakta, Pennsylvania, her zaman iin, teki smrgelerimizin hepsinden ll
davranmtr. Bundan dolay, orada yrrlkte bulunan kt parann, kdn ilk karlmasndan
nce smrgede geerli olan altn gm deeri aasna hi dmediini sylerler. Bu kt
parann karlmasndan nce, smrge, sikkesinin adn tad birimin deerini ykseltmi; meclis
kararyla be ngiliz ilininin smrgede alt ilin peniye, daha sonralar, alt ilin sekiz peniye
geeceini bildirmitir. Onun iin, smrgedeki geer ake altn ve gm iken bile, bir liralk
smrge paras bir sterlin liras deerinden yzde otuz ksur aa idi. Bu para kda evrilince, bu
deere kyasla dklnn yzde otuzdan fazla olduu pek grlmedi. Sikkenin adn tad
birimin deerini ykseltmek iin ileri srlen neden, bu metallerin eit miktarlarn, smrgede, ana
yurtta olduundan daha byk tutarlar gibi geerli klp altnla gmn ihracn nlemekti. Bununla
birlikte, ana yurttan gelen btn mallarn fiyatnn, smrgecilerin sikkelerinin adn tad birimin
deerini ykselttikleri oranda ykseldii; bu yzden, smrge altn ile gmnn eskisinden daha
abuk dar gittii grld.
lke d vergi denirken, her smrge kd, karlm olduu deerin tm zerinden kabul
edildii iin; bylece kullanlmakla, kesin olarak hamile denip tesviye edilecei gerek veya
varsayl[146] zamann uzaklndan doan deerin yan sra kukusuz fazladan bir deer kazanm
oldu. karlan kt para miktar, onu karan falan smrgenin vergilerinin denmesinde
kullanlabilecek olandan az veya ok fazla bulunmasna gre, bu deer art da fazla ya da az
oluyordu. Btn smrgelerde bu para, o ekilde kullanlabilecek olandan ok fazla idi.
Kesin olarak tesviye edilip denmesi tamamyla hkmdarn iradesine de bal bulunsa,
vergilerinden epey bir ksmnn falan cins kt para ile denmesi iin ferman karan bir hkmdar,
bu kt paraya, bylelikle, epey deer verebilir. Bu kd karm olan banka, miktarn, bu tarzda
kolaylkla kullanlabilecek olann hep aasnda tutmaya zen gsterirse, buna kar talep, bir prim
kazandracak veya onu piyasada yerine gemek zere karld altn veya gm para miktarndan
biraz fazlaya sattracak kadar olabilir. Baz kimseler, Amsterdam bankasnn Agio'su denilen eyin,
yani banka parasnn yrrlkteki paraya gre olan stnlnn nedenini bu ekilde aklarlar. Ama
iddialarna gre, bu banka paras, sahibinin istei ile bankadan dar kartlamazm. Yabanc
polielerin ounun, banka parasyla, yani banka hesaplar zerinde yaplacak bir aktarma[147] ile
denmesi gerekirmi. Derler ki, banka mdrleri, banka parasnn tm miktarn her zaman iin, bu
ekilde kullantan doan talebin aasnda tutmaya dikkat ederlermi. Bunlara gre, banka parasnn
primle satlmas yahut lkede yrrlkte olan altn ve gm parann ayn itibari tutarnn yzde drt
veya be yukarsnda Agio'su bulunmas, bu yzdenmi. Bununla birlikte, Amsterdam bankas
hakkndaki bu anlatm, ileride grlecei gibi byk lde hayale kamaktadr.

Altn ve gm para deerinden aa den bir kt para, bu d ile, o metallerin deerini

alaltmaz yahut bunlarn eit miktarlarnn bir baka tr mallarn daha az ile dei edilmelerine
sebep olmaz. Altn ve gmle bir baka eit mal arasndaki oran, btn hallerde, herhangi bir
lkede yrrlkte olabilecek herhangi bir kt parann mahiyet veya miktarna deil, herhangi bir
zamanda geni ticaret lemi pazarn beslemekte olan maden ocaklarnn zenginliine ya da
yoksulluuna baldr. Bu, falan miktar altn ve gm pazara iletmek iin gerekli emek miktaryla,
herhangi baka eit maln falan miktarn oraya getirmek iin gerekli olan emek arasndaki orana
dayanr.
Bankaclarn belirli bir tutardan aa elden ele dolaacak banknot veya hamiline denebilir senet
karmalar nlenip, onlar, bu gibi banknotlar sunulur sunulmaz, artsz olarak demekle devli
tutulurlarsa; ticaretleri, btn baka bakmlardan halk gvenine zarar vermeksizin, tamamyla babo
braklabilir. Birleik Krallk'n her iki blgesinde bankaclk ortaklklarnn son zamanlarda artm
olmas gibi, ou kimseleri tela dren bir olay, halkn gvenini azaltacak yerde, artrr. Hepsini,
ayan daha denk almaya; paralarn, kasalar iin gerekli olan orann tesine tarmayarak, bunca
rakibin yarmasnn kendilerini her zaman srkleyecei kt yollara sapmaktan saknmaya zorlar.
Her bir ortakln tedavln, daha dar bir ereve iinde snrlandrr; bunlarn, ortada dolaan
varakalar saysn azaltr. Btn tedavl, daha ok paraya blnmekle, bazen olaan ilerden
saylmas gereken bir kazayla, rasgele bir ortakln baarszla urayvermesi, kamu iin daha az
ziyanl olur. Bu serbest rekabet, rakipler elinden almasn diye, mterileriyle olan ilemlerinde btn
bankaclar daha eli ak olmaya da zorlar. Genel olarak bir ticaret kolu ya da iblm kamu iin
faydal ise, rekabet serbestlii ve kapsam oaldka bu fayda her zaman artar.

Blm III

Sermayenin Birikimi Ya da retken Emek Ve retken-olmayan Emek zerine

Bir eit emek vardr ki, harcand nesnenin deerine deer katar. Bir bakas vardr, yle bir
etkisi olmaz. Birinciye, bir deer hasl ettii iin, retken emek; tekine, retken-olmayan[148] emek
denilebilir. Nitekim genel olarak, bir sanayi iisinin emei, stnde alt gerecin deerine, kendi
geiminin ve ustasnn krnn deerince deer katar. Tersine; sradan bir hizmetinin emei, hibir
eyin deerine deer eklemez. Sanayi iisinin cretini, ustas pein olarak vermekle birlikte,
gerekte, o, ustasna hibir eye mal olmaz. nk genel olarak, bu cretlerin deeri, bu emein
harcand nesnenin artan deeri iinde, bir krla birlikte yeniden dner, geri gelir. Ama sradan bir
hizmetinin bakm masraf, bir daha geri gelmez. Bir adam, bir sr sanayi iisi altrarak zengin
olur; bir sr hizmeti tutmakla yoksul der. Yine de, bu berikilerin emeinin deeri vardr; ii
emei kadar dle lyktr. Yalnz; sanayi iisinin emei, o emek harcandktan sonra, hi deilse bir
zaman srp giden belirli bir nesne ya da satlabilir bir mal zerinde kkleip maddeleir. O sanki,
depolanp ambara konulmu, gerekirse bir baka zamanda kullanlabilecek, u kadar bir emektir. O
nesne veya hepsi bir kapya kar o nesnenin bedeli, gerekirse, onu ilkin retmi olan emek kadar
bir emei ileride harekete geirebilir. Tersine; sradan hizmetinin emei, herhangi bir nesne ya da
satlr bir mal zerinden kkleip maddelemez. Onun hizmetleri, genel olarak, yaplr yaplmaz
kaybolur gider; geride, sonradan karlna o miktar hizmet elde edilebilecek bir iz veya deer
braktklar olmaz.
Topluluk iinde en sayg deer tabakalardan bazlarnn emei, sradan hizmetilerinki gibi, hibir
deer hasl etmez; o emek harcandktan sonra, srp giden, ileride karlna bir o kadar emek elde
edebilecek herhangi devaml bir nesne veya satlr eya zerinde kkleip maddelemez. Maiyetinde
alan btn sivil ve asker memurlarla birlikte hkmdar, btn ordu ve donanma, retken-olmayan
iilerdir. Bunlar, kamu hizmeti grr; bakalarnn yllk emek rnnn bir ksm ile geinirler. Ne
denli erefli, yararl ya da gerekli olursa olsun, bunlarn hizmeti, ileride karlna bir o kadar
hizmet elde edilebilecek bir ey hasl etmez. Onlarn bu ylki emeinin sonular, yani, lkenin
korunmas, gvenlii, savunmas; bu varln bir yl sonraki korunmasn, gvenliini ve
savunmasn satn almaz. Hem en arbal, en hatr saylr hem en hafif mesleklerden kimisi bu ayn
snfa sokulmaldr. Kilise adamlar, hukukular, hekimler, her trl edebiyatlar; tiyatro oyuncular,
soytarlar, mzikiler, opera arkclar, opera kekleri, vb... Bunlardan en bayasnn emeinin,
btn baka eit emei dzenleyen ayn esaslarla dzenlenen epey deeri vardr. En asilinin, en
faydalsnn emei, ileride bir o kadar emek satn alabilecek veya elde edebilecek bir ey hasl etmez.
Bunlarn, aktrn inad,[149] hatibin sylevi yahut mzikinin namesi[150] gibi, hepsinin yapt, hasl
olduklar anda ortadan kaybolur.
Gerek retken olan ve retken-olmayan iiler, gerekse hi i grmeyenler, lke toprann ve
emeinin yllk rn ile eit derecede beslenirler. Ne denli byk olursa olsun, bu rn, hibir
zaman usuz bucaksz olamaz; kesin snrlar bulunmaldr. Bundan tr, herhangi bir yl, retkenolmayan kimseleri beslemek iin daha ufak veya daha byk bir paynn kullanlmasna gre bu
rnden, retken iiler iin, birinde daha ok, tekinde daha az kalacaktr. Ertesi yln rn de, buna
gre, daha ok veya az olacaktr. nk yeryznn kendiliinden biten rnlerini bir yana
brakrsak, btn yllk rn, retken emein sonucudur.
Her lkenin topra ile emeinin yllk tm rn eninde sonunda, phesiz, ahalisinin tketimini
karlayp onlara bir gelir salamak iindir; fakat, yerden veya retken iilerin ellerinden ilk
ktnda, tabiatyla iki ksma blnr. Bunlardan biri, okluk en by, ilk nce bir sermayeyi

yeniden yerine koymak yahut sermayeden alnm olan yiyecek iecei, gereleri ve tamamlanm
yapt yenilemek iindir. tekisi ya mal mevcudunun kr olarak bu sermayenin sahibine, ya da
arazisinin rant olarak bir baka kimseye bir gelir oluturmak iindir. Bylece, toprak mahsulnden
bir ksm, iftinin sermayesini yeniden yerine koyar. tekisiyle, iftinin kr, arazi sahibinin rant
denir. Bylelikle hem mal mevcudunun kr olarak bu sermayenin sahibine; hem arazinin rant
olarak bir baka kimseye gelir oluturur. Bunun gibi, byk bir fabrikann rnnden bir ksm, hep
de en byk olan ksm, i giriimcisinin sermayesini yeniden yerine koyar; teki ise bu giriimcinin
krn der; bylelikle, o sermayenin sahibi iin bir gelir meydana getirir.
Bir lkenin topra ile emeinin bir sermayeyi yeniden yerine koyan ksm, dorudan doruya
retken iilerden bakasn beslemek iin hibir zaman kullanlmaz. Onunla yalnzca retken emein
cretleri denir. Kr veya rant olarak, dorudan doruya bir gelir oluturacak ksm, birbirinden
ayrt etmeksizin, ister retken ii, ister retken-olmayan ii besleyebilir.
Bir adam mal mevcudundan sermaye olarak kulland ksmn, hep kendisine bir krla birlikte geri
gelmesini bekler. Bundan tr, o ksm, yalnz retken ii beslemekte kullanr. Kendisine bir
sermaye hizmetini grdkten sonra, bu ksm, iilerin gelirini oluturur. Sermayenin bir ksmn,
herhangi trden retken-olmayan ii beslemekte kulland zaman, o ksm, o andan balamak zere,
sermayesinden kartlarak, dorudan doruya tketilmek zere ayrlan mevcudu iine konur.
retken-olmayan iiler, hi almayan kimseler, hepsi, gelirle beslenir. Bunlar, (birincisi) yllk
rnn rant veya mal mevcudu kr olarak aslnda baz kimselere gelir oluturacak ksmyla geinir;
yahut (ikincisi) bunun, asl amac yalnzca bir sermayeyi yeniden yerine koyup retken ii beslemek
olduu halde, ellerine getii zaman, geimleri iin gerekenden arta kalan, fark gzetmeksizin ister
retken olan ister retken-olmayan kimseleri beslemek iin kullanlabilecek ksm ile beslenirler.
Nitekim, deil yalnz byk mlk sahibi veya zengin tacir, cretleri hrmetlice ise basbaya ii bile,
bir hizmeti tutabilir; bazen de, bir oyuna veya bir kukla seyrine giderek, retken-olmayan iilerden
bir takmnn geimine yardmda pay olabilir; ya da, baz vergiler deyerek, gerekte daha erefli ve
yararl, ama basbaya retken olmayan bir baka kmenin beslenmesine yardm eder. Bununla
birlikte, aslnda bir sermayenin yeniden yerine konulmasna ayrlm yllk rn iinde, retken
emein mmkn olann veya kullanl tarzna gre, harekete geirebileceinin olancasn harekete
geirmeden, retken-olmayan ii beslemeye ynelen yoktur. cretinin bir ksmn byle
kullanabilmek iin iinin nce tamamlanm ile cretini kazanm olmas gerekir. Zaten bu ksm
genel olarak ufaktr. Gelirinden ne artryorsa ondan oluur. retken iilerde, bunun fazla olduu
olmaz. Ama yine, genel olarak biraz bulunur. Vergilerin denmesinde, sayca ok olular, paylarnn
kkln bir dereceye kadar telafi edebilir. Onun iin, rant ile mal mevcudu krlar, her yerde,
retken-olmayan kimselerin geimlerini saladklar belli bal kaynaklardr. Genel olarak,
sahiplerinin en ok artrp bir yana koyabildikleri iki gelir eidi bunlardr. Her ikisi de, ayrm
gzetmeksizin hem retken ii hem retken-olmayan ii besleyebilir. Bununla birlikte, retkenolmayanlardan daha haz eder gibidirler. leri gelen bir aann masraf, genel olarak, alkan
kimselerden ziyade aylaklar besler. Zengin tacir, sermayesiyle, yalnz alkan kimseleri
geindirmekle birlikte; masrafyla, yani gelirini kullanmakla, okluk, tpk byk bir lordun
besledii trden kimseleri besler.
Onun iin, retken olan ve retken-olmayan iiler arasndaki oran, her lkede, yllk rnn
yerden veya retken ii elinden kar kmaz bir sermayeyi yeniden yerine koymaya yneltilen
ksm ile rant veya kr olarak bir gelir oluturacak ksm arasndaki orana baldr. Bu oran, zengin
lkelerde, yoksul lkelerdekinden ok farkldr.

te, imdi, varlkl Avrupa lkelerinde toprak mahsulnn pek byk, okluk en byk ksm,
zengin ve bamsz iftinin sermayesini yeniden yerine koymaya; geri yan, arazi sahibinin krn ve
rantn demeye ayrlmtr. Ama eskiden, derebeylik ynetimi egemen olduu srada ekip bimede
kullanlan sermayenin yeniden yerine konulmas iin, rnn kck bir ksm yetiyordu. okluk,
bu ksm, hep ilenmemi topran kendiliinden biten mahsulyle beslenen, onun iin, bu kendi
kendine bitmi rnn bir paras saylabilecek birka kt hayvandan oluuyordu. Sonra, genellikle
bu, toprak sahibinindi; o, topra iletenlere bunu avans olarak veriyordu. Mahsulnn btn geri
yan, zaten dorusu aranrsa ya arazisinin rant ya bu nemsiz sermayenin kr olarak, onundu.
Topra srenler, genel olarak, kle idiler. Bunlarn kiilikleri de, eyalar da, ayn ekilde, onun
mal idi. Kle olmayanlar keyfe bal kirac idiler.[151] Bunlarn dedikleri rant, okluk, itibari
olarak, derebeylik hukukunca bir hizmet yerine gemek zere denen batan pek fazla olmamakla
birlikte, gerekte, toprak mahsulnn tmn iine alyordu. Balarndaki efendi onlarn, barta
emeini, savata hizmetini her zaman isteyebilirdi. Uzanda oturmakla birlikte, derebeyin evinde
yaayan maiyeti kadar kendisine baml idiler. Gelgelelim, topran tm mahsul elbette o topraktan
geinenlerin emei ile hizmeti zerinde egemen olabilecek kimseye aittir. Avrupa'nn imdiki
durumunda, toprak sahibi paynn, topran tm mahsulnn te birini, bazen drtte birini getii
olmaz. Bununla birlikte, lkenin btn bayndrlm yerlerinde, arazinin rant bu eski zamanlardan
beri drt kat ykselmitir. Anlalan, yllk mahsuln bu te veya drtte biri, eski tmden de
veya drt kat fazladr. Bayndrmann ilerlemesiyle, rant arazinin geniliine gre artmakla birlikte,
mahsulne oranla azalr.
Varlkl Avrupa lkelerinde, ticarette ve sanayide, imdi byk sermayeler kullanlmaktadr. Eski
halde, biraz kmldayan ticaret; az sayda yaplan basit, kaba sanayi, pek kk sermaye isterdi. Ama
bunlar pek byk kr getirmi olmaldr. Faiz kertesinin, yzde ondan aa olduu yer yoktu.
Bunlarn kr da, bu byk faizin altndan kalkmaya yetecek kadar olmu olmaldr. imdi,
Avrupa'nn gelimi yerlerinde, faiz kertesi hibir tarafta yzde altdan fazla deildir. En gelimi
olan yerlerden kiminde ise yzde drt, , iki dzeyinde dktr. Geri ahalinin mal mevcudu
krlarndan elde edilen geliri, zengin lkelerde hep yoksullardakinden azdr ama bu, mal
mevcudunun ok daha byk olmasndandr. Mal mevcuduna oranla krlar, genel olarak pek daha
azdr.
Onun iin, yllk rnn yerden veya retken ii elinden kar kmaz, bir sermayeyi yeniden
yerine koyacak olan ksm, zengin lkelerde yoksullardakinden hem daha byktr hem de, rant veya
kr olarak, dorudan doruya bir gelir oluturacak ksma oranla ok daha byktr. Amac retken
emei beslemek olan denekler hem zengin lkelerde yoksul olanlardan ok byktr hem ister
retken olan ister retken-olmayan adam beslemekte kullanlsnlar, genel olarak, yoksul lkelere
rabet eden deneklere oranla ok daha byktrler.
Bu trl trl denekler arasndaki oran, ahalinin alkanlk veya tembellik bakmndan genel
niteliini, her lkede, kanlmaz ekilde belirler. Bizler, dedelerimizden daha alkanz. nk
imdiki zamanlarda, amac almay desteklemek olan denekler, iki yzyl nce, aylakl
beslemek zere kullanlm olmas muhtemel deneklerden ok daha fazladr. Atalarmz, alma
yeter tevik grmedii iin aylaktlar. Atalar szdr: Bou bouna oynamak, bou bouna
almaktan yedir, derler. Balca, sermaye iletilmesiyle, beslendikleri ticaret ve sanayi kentlerinde,
aa halk tabakalar, genel olarak alkan, tutumlu ve ileri yolundadr. Birok ngiliz, ou
Hollanda kentlerinde hal byledir. Roma, Versay, Compiegne, Fontainebleau gibi, daha ok bir
mahkemenin srekli ekilde veya zaman zaman orada bulunmasyla tutunan; aa tabakadan halkn,
balca, gelir sarfyla beslendii kentlerde, bu tabakalar, genel olarak tembel, sefih ve yoksuldur.

Rouen ile Bordeaux'yu bir yana brakacak olursanz, Fransa'nn parlamento kentlerinin herhangi
birinde pek az ticaret veya zanaat vardr. Aa halk tabakalar, daha ok, mahkeme yelerinin ve
bunlarn nnde hak aramaya gelenlerin yaptklar masrafla geindiinden, genel olarak, aylak ve
yoksuldurlar. Rouen ile Bordeaux'daki byk ticaret, anlalan, hep bu kentlerin kurulmu olduklar
yerin yz suyu hrmetinedir. Rouen'in, byk Paris kenti tketimi iin ya yabanc lkelerden ya
Fransa'nn denizci illerinden getirilen hemen btn mallarn antreposu olmas zorunludur. Bunun
gibi, Bordeaux da, dnyann en zengin arap lkelerinden olup, ihraca elverili yahut yabanc
milletlerin zevkine en uygun arab yetitirdii anlalan, Garenne'in ve oraya dklen rmaklarn
kylarnda yetien araplarn deposudur. Byle elverili stnl olan yerler ok i saladklar
iin, kukusuz byk bir sermaye ekerler. Bu sermayenin kullanlmas, o iki kentte grlen
almann nedenidir. Fransa'nn teki parlamento kentlerinde, bu kentlerin tketimini karlamak iin
gerekeni pek amayan sermaye, yani, oralarda altrlabilecek sermayenin en aznn kullanld
anlalyor. Ayni ey, Paris, Madrid, Viyana iin de sylenebilir. Bu kentten, Paris, kukusuz en
alkandr. Ama kendi bana Paris, Paris'te kurulmu btn sanayinin balca pazar olup, yapt
btn ticaretin belli bal amac, kendi tketimidir. Avrupa'da hem devaml mahkeme merkezi hem
ticaret kenti yahut yalnz kendi tketimleri iin deil, baka kent ve lkeler iin de ticaret ediyor
denilebilecek, hepsi hepsi belki kent vardr. Bunlar Londra, Lizbon, Kopenhag'dr.Her nn de
yeri pek elverili olup, bunlar, uzak yerlerin tketimine ayrlm mallara depo olmaya doal olarak
uygun klar. Byk bir gelir harcanan bir kentte, o kentin tketimini karlamaktan baka amala,
faydal ekilde bir sermaye kullanmak, aa halk tabakalarnn srf byle bir sermaye
kullanlmasyla geimlerini salayabildikleri bir kenttekine kyasla ihtimal daha gtr. Gelir sarf
ile beslenen kimselerden ounun aylak oluu, sermaye altrmakla beslenmeleri gerekenlerin
almasn belki bozar; baka yerlere ye tutularak orada sermaye kullanlmasn daha az faydal
klar. ngiltere ile skoya'nn birlemesinden nce, Edinburgh'da ticaret ya da zanaat devede kulakt.
sko Parlamentosu, artk orada toplanmaz olup, skoya, ileri gelen soylularla kibar takmnn
oturmalar gereken bir yer olmaktan knca, buras, biraz ticaret ve sanayi kenti oldu. Ama bu kent,
yine skoya'daki belli bal mahkemelerin, gmrk ve belediye tketim resmi kurullarnn, v. b.'nin
merkezi olagelmektedir. Onun iin, orada, hl hatr saylr bir gelir harcanp durur. Ticaret ve
zanaat bakmndan buras, ahalisi, daha ok, sermaye kullanmakla geinen Glasgow'dan pek aadr.
Sanayide epey gelime gsterdikten sonra, byk bir kydeki ahalinin, bulunduklar yreye ileri
gelen bir aa yerletii iin, aylak ve yoksul olduklar bazen grlmtr.
Demek, her yerde, sermaye ile gelir arasndaki orann, alma ile tembellik arasndaki oran
dzenledii anlalyor. Sermayenin ar bast yerde alma; gelirin ar bast yerde, aylaklk
egemen olur. Onun iin, sermayenin her art veya eksilii, lkede almann gerek miktarn,
retken ii saysn, dolaysyla da, btn ahalinin gerek zenginlii ve geliri olan lke topra ile
emeinin yllk rnnn dei edilebilir deerini artrmaya veya eksiltmeye, doal olarak vesile
olur.
Sermayeler tutumlulukla artar, israf ve idaresizlikle azalr.
Bir kimse, gelirinden artrdn sermayesine ekler; bunu ya kendisi, daha ok sayda retken ii
beslemekte kullanr ya da bir faiz karl, yani krlardan bir pay karl dn vererek, bir
bakasn ayn eyi yapacak duruma sokar. Kiinin sermayesi, yalnzca yllk gelirinden veya yllk
kazanlarndan artrd ile oaltlabilecei gibi, olutuu bireylerin tm demek olan bir
topluluun sermayesi de ancak o ekilde oaltlabilir.
Sermaye artnn dorudan doruya nedeni alma deil, tutumluluktur. Gerekte alma,

tutumluluun biriktirdii nesneyi oluturur. Gelgelelim, alma ile elde edilebilecek olan,
tutumlulukla artrlp bir yere ylmasa, sermaye hi bymez.
Tutumluluk, amac retken iilerin beslenmesi olan denei artrarak, emekleri, zerine harcanan
nesnenin deerine deer katan iilerin saysn artrmaya vesile olur. Onun iin, lke topra ile
emeinin yllk rnnn dei edilebilir deerini artrmaya sebep olur. Fazladan bir miktar emei
harekete geirir. Bu da, yllk rnn deerini artrr.
Her yl artrlp kenara konulan ey, her yl sarf edilen kadar dzgn olarak ve aa yukar ayn
zamanda tketilir. Ama tketenler, bir takm baka kimselerdir.
Zengin bir adamn gelirinden her yl harcadn, ou hallerde, tketimleri karl geride hibir
ey brakmayan aylak konuklarla sradan hizmetiler tketir. Zenginin her yl artrd ksm, kr
uruna dorudan doruya bir sermaye olarak kullanld iin, ayn ekilde, hemen hemen de ayn
zamanda, tketilir. Ama tketenler bir takm baka kimselerdir; yani, yllk tketimleri deerini bir
krla birlikte yeniden reten iiler, sanayiciler, zanaatlardr. Diyelim ki, bu adamn geliri kendisine
para olarak deniyor. Gelgelelim tmn harcam olsayd, tmn satn alabilecei yiyecek, giyecek
ve barnacak o ilk kimseler arasnda leilirdi. Bir ksmn artrnca, bu ksm, kendisi veya bir
bakas, kr urunda dorudan doruya sermaye olarak kullanacandan, onunla satn alnabilecek
yiyecek, giyecek ve barnak, ister istemez, teki kimseler iin alkonulmu olur. Tketim ayndr ama
tketiciler bakadr.
Tutumlu bir adam, her yl artrd ile o yl veya ertesi yl, fazladan bir miktar retken iiye geim
salar; stelik, halk iin bir yoksullar yurdu kuran adam gibi, btn ilerisi iin, bir o kadar retken
ii beslemek zere, sanki srekli bir denek tesis etmi olur. Gerekte, bu denein srekli biimde
ayrlp tahsis edilmesi, var olan bir kanunla, bir mtevellilik hakkyla ya da bir vakf senediyle, her
zaman salama balanm deildir. Ama her zaman iin, pek kuvvetli bir dayanak yani bundan
kendisine bir pay debilecek olan her kimsenin dpedz, apak kar, bunu salama balar. leride,
bunun hibir paras, hibir zaman, retken iiden bakasn beslemek iin kullanlamaz. Yoksa, onu
bylelikle asl amacndan saptran kimse dpedz kayba urar.
Msrif, o denei, ite bylece, amacndan saptrp ktye kullanr. Masrafn kazanc ile
snrlandrmamakla, sermayesinden yer. Bir hayr kurumunun gelirini kutsal olmayan amalar iin
ktye kullanan kimse gibi, sanki, dedelerinin, alanlarn geimine ayrm olduu deneklerle,
aylaklara cret verir. retken emein altrlmas iin olan fonlar, karnca kararnca azaltarak,
harcad nesneye bir deer katan emek miktarn, dolaysyla da, btn lkenin topra ile emeinin
yllk rn deerini; yani halknn gerek zenginlii ile gelirini kukusuz azaltr. Baz kiilerin
israf baka kimselerin tutumluluu ile karlanmasa, her msrifin davran, alkann emeiyle
tembeli besleyerek hem kendisini yoksul drmeye hem lkeyi fakirletirmeye sebep olur.
Msrifin masraf hep yerli mal zerine olup yabanc eyaya hi harcanmasa bile, bunun,
topluluun retken emee ayrlacak denekleri zerindeki etkileri yine birdir. Her yl retken iileri
beslemesi gerekirken, retken-olmayanlar geindirmekte kullanlan epey yiyecek ve giyecek yine
olacaktr. Onun iin, her yl, haliyle lke topra ile emeinin yllk rn deerini oluturacak eyde
yine bir azalma olur.
Gerekte denilebilir ki, bu masraf yabanc mallara gitmediinden ve herhangi bir altn ve gm
ihracna meydan vermediinden, lke iinde, eskisi kadar para kalr. Ama retken-olmayanlarn bu
ekilde tkettii yiyecek ve giyecek miktar retken iiler arasnda letirilse, bunlar, tketimlerinin
tm deerini bir krla birlikte yeniden retirler. Byle olunca, ayn miktar para lke iinde kalr;

ayrca, bir o kadar tketim eyas yeniden retilmi olur. Bir yerine iki deer olur.
Sonra, yllk rn deerinin azald bir lkede, ayn miktar para uzun boylu kalamaz. Parann
biricik faydas, tketilir mallar elden ele dolatrmasndadr. Onun aracl ile yiyecek iecek, gere
ve tamamlanm yapt alnp satlr; gereken tketicilerine datlr. Bundan tr, bir lkede her yl
kullanlabilecek para miktar, orada, her yl elden ele dolaan tketim mallar deeri ile belirlenir. Bu
maln, dorudan doruya lke toprayla emeinin rnnden veya o rnn bir parasyla satn
alnm bulunan bir eyden olumas gerekir. Onun iin, bu rn deeri ve onunla birlikte mal elden
ele dolatrmak iin kullanlabilen para miktar azaldka mallarn deeri de azalmaldr. Gelgelelim,
rnn bu yllk azalyla, her yl anayurt tedavlnden dar atlan para, tembel tembel yatsn diye
braklmaz. Bu paray elde bulundurann kar, onun iletilmesini gerektirir. Ama yurtta
kullanlaca yer olmad iin, btn kanunlara ve yasaklara karn bu, darya gnderilecek;
anayurdun az ok iine yarar tketim mallarnn satn alnmasnda kullanlacaktr. Parann yllk
ihrac, bylelikle bir zaman iin, lkenin yllk tketimine kendi yllk rn deerinden fazla bir ey
katp gidecektir. Refah iinde bulunduu gnlerde, bu yllk rnn artrlp, altn ve gm satn
almada kullanlm olan, kara gnlerinde, lkenin tketimini az bir zaman iin desteklemeye
yarayacaktr. O zaman, altnla gmn ihrac, lkedeki kn nedeni deil, sonucudur; hatta ksa
bir zaman iin, bu kten doan sefaleti hafifletebilir.
Tersine; yllk rnn deeri arttka, para miktar da her lkede doal olarak artmaldr. Topluluk
iinde her yl elden ele dolaan tketim mallarnn deeri daha bydnden, bunlar elden ele
gezdirmek iin daha ok paraya gereksinme olacaktr. Onun iin, artm olan rnn bir ksm, geri
yann elden ele dolatrmak iin gereken fazla altn ve gm miktarn bulunabildii yerde satn
almakta elbette kullanlacaktr. O zaman, bu metallerin artmas, kamu refahnn nedeni deil, sonucu
olacaktr. Gerek Peru'da gerek ngiltere'de altn ve gm iin denen bedel, bunlar madenden
pazara iletmekte emei ya da sermayesi kullanlanlarn hepsinin, yiyecei, giyecei ve barna;
geliri ve geimidir. Verilecek bu bedel elinde bulunan lke, hibir zaman bu metallerin gereksindii
miktarlarndan uzun boylu yoksun kalmaz. Hibir lke de, kendisine lzumu olmayan bir miktar
uzun zaman elde tutmaz.
Onun iin, bir lkenin gerek zenginlii ile gelirini ister, (saduyunun yle olmasn gerektirdii
anlalan) toprayla emeinin yllk rn deerinden, ister (haksz dnenlerin genel olarak
sand gibi) ortada dolaan deerli metal miktarndan oluuyor varsayalm, ne yanndan baklrsa,
her israf yapan, halka dman, her tutumlu kimse, kamu hayrna alyor, demektir.
Aklszca davranmann sonular, okluk, israfnki ile birdir. Bunun gibi, tarmda, madenlerde,
dalyanlarda, ticaret ve sanayide n ard dnlmeden giriilip sonu getirilemeyen her tasar,
retken emei besleyecek denekleri azaltmaya vesile olur. Byle her tasarda sermayeyi yalnz
retken iiler tketir ama aklszca kullanlmalar yznden, tketimlerinin tm deerini yeniden
yaratmadklar iin, topluluun haliyle retken olabilecek deneklerinde hep bir miktar azalma
olmas gerekir.
Gerekte, byk bir milletin hal ve vaktine kiilerdeki israfn ya da idaresizliin ok dokunduu
olmaz. nk baz kimselerin savrukluu veya tedbirsizlii, her zaman iin, tekilerin tutumluu ve
iyi davranmasyla haydi haydi karlanr.
Har vurup harman savurmaya gelince; insan masrafa etmeye kkrtp drtleyen neden, u andaki
hazza kar beslenen sevgidir. Bu merak kimi zaman iddetli ve yattrlmas pek g de olsa genel
olarak srf o an iindir; geicidir. Artrp bir yana koymaya krkleyen hareket kayna ise

durumumuzu iyiletirmek isteidir. Bu, genel olarak, sessiz ve ihtirassz[152] bir istek ise de bizimle
birlikte dnyaya ayak basar; mezara dek peimizi brakmaz. Bu iki n birbirinden ayran btn arada,
bir adamn u veya bu eit bir deiiklik ya da gelime istemeyecek kadar durumundan tm memnun
kald, belki bir tek dakika bile yoktur. ou insanlarn, durumlarn dzeltmek iin dndkleri ve
istedikleri ara, servetin artmasdr. lk akla gelen, en beylik are budur. Servetlerini oaltmak iin
de en kar yol ya bidziye her yl ya baz olaanst hallerde, kazandklarnn bir ksmn artrp
biriktirmektir. u halde, harcama ilkesi, hemen btn insanlarda bazen; bir takmlarnda hemen her
zaman egemen olmakla birlikte, yaamlarnn tm gidii topluca alndkta, tutumluluk ilkeleri, ou
insanlarda yalnz egemen olmakla kalmayp, pek mi pek, ar basar.
daresizlie gelince; nn ardn dnen baarl giriimlerin says her yerde, hesapsz, sonu
gelmeyen ilerden pek fazladr. flslarn okluundan ne kadar szlansak, bu felaket bana gelen
adamlar, ticarette ve btn baka i eitlerinde uraanlarn tm saysnn pek kk bir parasn
oluturur; belki binde biri gemez. fls, susuz bir adamn urayabilecei belki en sunturlu, en
kk drc bir musibettir. Onun iin, insanlarn ou bundan saknmaya yeterince dikkat eder.
Gerekte, kimisi ondan saknmaz; nitekim baz kimseler daraacndan da kanmazlar.
Byk milletler, kiilerin israf ve idaresizlii yznden hibir zaman yoksul dmezlerse de kamu
israf ile kamu gidiinin ktlnden bazen fakirleirler. Devlet gelirinin tm yahut hemen hemen
hepsi, ou lkelerde, retken-olmayan adam beslemekte kullanlr. Kalabalk, grkemli bir saray
evresini, byk bir kilise kurumunu, byk donanmalar ve ordular oluturur, barta bir ey
retmeyen, savata ise beslenmeleri masrafn, hatta savan devamnda bile karlayacak hibir ey
elde etmeyen kimseler, bu trdendir. Kendileri bir ey retmediklerinden, bu gibi kimselerin hepsi,
baka insanlarn emek rn ile beslenir. Onun iin, lzumundan fazla oaldlar m, belirli bir ylda
bunlar bu rnn yle byk bir parasn tketirler ki, ertesi yl, bunu yeniden istihsal edecek
retken iileri beslemeye yetecek kadar kalmaz. Onun iin, ertesi yln rn bir ncekinden az olur.
Ayn dzensizlik srp giderse, nc ylnki, ikincininkinden az olur. Yalnz, halkn fazla gelirinin
bir ksmyla beslenmesi gereken bu retken-olmayan adamlar onun tm gelirini yle byk bir
payn tketir, bylelikle o kadar ok kimseyi sermayelerine, yani amac retken emein beslenmesi
olan deneklere el uzatmak zorunda brakrlar ki, bu iddetli ve zorlu sarkntlktan ileri gelen rn
arurunu ve yitimini telafiye, kiilerin olanca tutumluluu ve idareli davran elvermeyebilir.
Bununla birlikte, bu tutumluluk ve akl banda davran tecrbeyle grld gibi, ou hallerde
hem kiilerin zel israfn ve idaresizliini hem hkmete yaplan kamu arurunu karlamaya
yeter. Aslnda gerek kamu ve millet zenginliinin, gerekse zel zenginliin dayand ana temel olan,
her adamn kendi durumunu dzeltmek iin bir dziye, srekli, ard aras kesilmeyen abas hem
hkmetin har vurup harman savurmasna hem en byk ynetim yanllarna karn, okluk ilerin
doal gelimesini korumaya yetecek kadar kuvvetlidir. Hayvansal yaamn o ne olduu bilinmeyen
cevheri gibi hem hastala hem doktorun sama sapan reetelerine karn, okluk, bnyeye yeniden
salk ve canllk verir.
Bir milletin topra ile emeinin yllk rn, deer bakmndan, o milletin retken iilerini
oaltmaktan ya da evvelce kullanlan iilerin retici glerini artrmaktan baka bir ekilde
artrlamaz. lkedeki retken ii saysnn ya sermayenin ya o iileri beslemeye ayrlm
deneklerinin artrlmasndan baka bir ekilde pek oalamayaca meydandadr. Ayn sayda iinin
retici gc, ancak, ya emei kolaylatrp ksaltan makinelerle aletlerin oaltlp gelitirilmesi ya
iin daha elverili bir blm ve datm ile artrabilir. Her iki halde de, hemen her zaman,
sermayeyi oaltmak ister. Herhangi bir i giriimci, olsa olsa fazladan bir sermayeyle, iilerini

daha iyi makinelerle donatabilir, yahut bunlar arasnda daha elverili bir i datm yapabilir.
Yaplacak i, bir takm paralardan oluuyorsa, her adam srekli olarak belirli ekilde altrmak,
her adamn zaman zaman iin her ayr blmnde altrld srada olduundan ok daha byk bir
sermaye ister. Onun iin bir milletin durumunu iki ayr dnemde kyaslayp, yllk toprak ve emek
rnn ikinci dnemde birincidekinden besbelli byk olduunu; arazisinin daha iyi ilendiini,
sanayinin daha ok ve geliken olduunu, ticaretinin genilemi olduunu grrsek, bu iki dnem
arasndaki zamanda sermayesinin artm olmas gerektiine; bazlarnn idareli davranmasyla bu
sermayeye katlann ya baka zel kiilerin aklszca davran ya hkmetin kamusal israf
dolaysyla o sermayeden eksilene kyasla daha ok olduuna inanabiliriz. Hemen btn milletlerde,
btn olduka grltsz patrtsz zamanlarda, hatta nasiplerine hkmetin pek tedbirlisi ve
tutumlusu dmeyen milletlerde bile, bunun byle olduunu greceiz. Gerekte, bunun zerinde
doru yargya varabilmek iin, lkenin durumunu, birbirinden biraz uzak olan dnemlerde
kyaslamalyz. oklu, ilerleme ylesine ar olur ki, birbirine yakn dnemlerde gelimenin farkna
varlmad gibi, bir takm alma alanlarnn ya lkenin kimi blgelerinin aalamasndan (lke
genel olarak byk refah iinde de bulunsa, bunlar kimi zaman olaan eylerdir), okluk, zenginliin
ve almann toptan yok olmaya yz tuttuu kukusu ortaya kar.
rnein, ngiltere topra ile emeinin yllk rn, yzyl az geen bir zaman nce, II.Charles'n
yeniden tahta k srasnda olduuna kyasla elbet ok fazladr. imdi yle sanrm, bu konuda
tereddde den yok gibidir ama o dnemde be yl gemezdi ki, millet zenginliinin tepetakla
gitmekte olduunu, lkenin nfussuzlatn, tarmn yzst kaldn, sanayinin ktlediini,
ticaretin bittiini gstermek iddiasnda bulunan ve halk zerinde epey iz brakacak kadar ehliyetle
yazlm bir kitap veya bror yaymlanmasn. Bu yaymlar, hep yle yalan dolann, para ile
satlmln ocuu olan taraf tutucu kitapklar da deildir. Biroklarn, yalnz inandklarn yazan
ve srf inandklar iin yazan, pek ak yrekli, akl banda kimseler kaleme almtr.
ngiltere topra ile emeinin yllk rn, II.Charles'n tahta dnnde de, yz yl nce
Elizabeth'in tahta knda olduunu varsayabileceimiz miktardan elbet ok byktr. O dnemde
de, gelime bakmndan lkenin, ondan yz yl nce, York ve Lancanster hanedanlar arasndaki
ayrlklar kapanmaya doru giderken olduundan ok ilerlemi bulunduuna inanmak iin her trl
neden vardr. Belki, o srada da, Norman istils zamanndakinden; Norman istils srasnda ise Yedi
Krallar ynetiminin kargaal iinde iken[153] olduundan iyi bir durumda idi. Bu ilk dnemde bile,
ngiltere, ahalisinin aa yukar Kuzey Amerika vahileriyle bir durumda bulunduu Julius Caesar
istils zamanndakinden elbet daha ilerlemi bir lke idi.
Bununla birlikte, bu dnemlerden her birinde epeyce bireysel ve kamusal israf, masrafl ve
lzumsuz birok sava, yllk rn retken-olmayan iileri beslemek zere retken ii
beslemekten alkoyma trnde pek ok sapma olduu gibi, bazen, i sava kaynamas iinde hem
servetin doal birikimini geciktirecei (geciktirdiine kuku yok) hem lkeyi, o dnem sonunda
bandakinden daha yoksul brakaca tahmin edilebilecek olan pek kesin sermaye aruru ve yitirimi
vard. te, ilerinde en bahtl ve mutlusu olan dnemde, yani II. Charles'n yeniden tahta geliinden
beri geen devrede, olacaklar nceden kestirilebilse, yalnz lkeyi yoksul drmesi deil btn
btn batrmas beklenebilecek ne kargaalklar, ne felaketler olmutur. Londra'daki yangn ile veba;
iki kez Hollanda sava; Devrim patrtlar; rlanda'daki sava; 1715 ve 1745'teki iki ayaklanma ile
birlikte, 1688, 1702, 1742 ve 1756'daki, ok masrafl drt Fransz sava. Drt Fransz sava olurken,
bu harplerden doan btn teki olaanst yllk masraflardan baka, millet yz krk be milyonu
geen bor altna girmitir. Bylelikle, harcanann tm, iki yz milyondan aa hesaplanamaz. lke
topra ile emeinin yllk rnnn bylesine byk bir pay, Devrim'den beri, eitli zamanlarda

tmen tmen retken-olmayan adam beslemekte kullanlmtr. Gelgelelim bu savalar, byle byk
bir sermayeyi bu dediimiz yne evirmemi olsayd, bunun ou, doal olarak, emekleri
tketimlerinin tm deerini yeniden bir krla birlikte yerine koyacak olan retken adamlarn
beslenmesinde kullanlrd. Bununla, lke toprayla emeinin yllk rn deeri her yl hatr
saylacak kadar artar; her yln art da gelecek yln artn bsbtn oaltrd. Daha ok ev yaplr,
daha ok arazi bayndrlr, nceden slah edilmi olanlar daha iyi ilenir, daha fazla sanayi kurulur,
nceden kurulmu olanlar geniletilirdi. lkenin gerek zenginlii ile gelirinin, o zaman, nerelere
dek ykseleceini hayal etmek bile belki pek kolay deildir.
Geri hkmetin har vurup harman savurmas, ngiltere'nin zenginlie ve bayndrla doru doal
ilerlemesini kukusuz geciktirmitir ama durduramamtr. ngiltere topra ile emeinin yllk
rn, imdi elbet, II. Charles'n tahta dnnde de, Devrim'de de olduuna kyasla ok byktr.
Bundan tr, bu topra ileyip bu emei beslemekte kullanlan yllk sermaye de, yine, ok daha
byk olmaldr. Hkmetin bunca vergileri arasnda, bu sermaye, kiilerin zel tutumluluu, akllca
davran, durumlarn dzeltmek iin gsterdikleri etrafl, srekli, ard aras kesilmeyen abalarla,
sessiz sedasz, azar azar birikmitir. Hemen btn gemi zamanlarda, ngiltere'nin zenginlik ve
gelime yolundaki yryn destekleyen, gelecekte de destekleyecei umulan; kanunun kayrd,
en elverili ekilde kendisini gstermesine zgrln meydan verdii bu abadr. Bununla birlikte,
ngiltere, hibir zaman pek tutumlu bir hkmete kavumak gibi bir Tanr ltfuna uramad gibi,
tutumluluk, hibir zaman, ngiliz halkn niteleyen haslet[154] olmamtr. Onun iin, krallarn ve
bakanlarn, zel kiilerin ekonomisini gzetmeye kalkmalar; ihtiam[155] kanunlaryla yahut
yabanc ss ve gsteri maddelerinin ithalini yasak ederek, bunlarn masrafn snrlandrmalar,
mnasebetsizliin ve haddini bilmezliin son kertesidir. Onlar kendileri, topluluk iinde, hep,
istisnasz olarak en byk savurganlardr. Kendi harcadklarna gz kulak olsunlar da, zel kiilerin
masrafndan yana balar din olsun. Kendi israflar, devleti batrmazsa, uyruklarnnkini hi
batrmaz.
Kamu sermayesini tutumluluk artrp israf azaltt gibi; biriktirme ya da arur etme olmadka,
gelirleri giderleriyle tpk tpksna bir olanlarn davran da, bu sermayeyi ne artrr ne eksiltir.
Bununla birlikte, kimi masraf ekillerinin kamu zenginliinin bymesine, tekilerden daha ok
yardm dokunduu anlalyor.
Bir kimsenin geliri ya dorudan doruya tketilen ve bir gnlk masrafn bir baka gnn giderini
hafifletmedii veya artrmad eyler iin harcanabilir; ya da, daha mrl, dolaysyla da
biriktirilebilen ve her gnk masraf, kendi isteine gre, ertesi gnk masraf hafifleten yahut
gsteriini artrp ona yardm dokunan eylere sarf edilebilir. rnein, serveti olan bir adamn
gelirini ya ok masrafl ve mkellef[156] bir sofraya, pek ok uak, bir sr kpek ve at beslemeye
harcayabilir yahut basit bir sofra, birka hizmeti ile yetinerek, ounu, evini veya krdaki kkn
sslemeye, faydal veya bezenekli yaplara, ie yarar ya da ssleyici demeye: kitap, heykel, resim
toplamaya yahut daha eften pften eylere; mcevhere, oyuncaklara, trl eit marifetli hrdavata
yahut bunlarn hepsinden anlamsz olarak, birka yl nce len bir hkmdar nedimi ve bakannn
yapt gibi[157] ii gzel giyecekler dolu byk bir giyecek dolabn tklm tklm iirmeye sarf
edebilir. Eit serveti olan iki adamdan bir tanesi, balca bir yolda, tekisi ise bir baka tarzda olmak
zere, gelirlerini harcasalar; gideri zellikle uzun mrl mallara sarf edilen kimsenin tantanas,
srekli artar. nk her gnk masraf, bir sonrakinin etkisini artrp oaltarak ona bir eyler katar.
tekinin debdebesi ise tersine, o dnemin sonunda, bandakinden byk olamaz. Dnem sonunda ise
bu iki kimseden birincisi daha varlkldr. Tm maliyeti deerinde olmasa bile, elinde her zaman iin
biraz para edecek u veya bu cinsten bir eya mevcudu bulunur. tekinin masrafnn hibir izi veya

art kalmaz; on ya da yirmi yllk israfn sonular, hi olmamasna, batan aa yok olur.
Birinci masraf ekli, kii zenginlii iin tekinden daha elverili olduu gibi, bir millet zenginlii
iin de yledir. Zenginin evleri, demeleri, giysileri, az zamanda, aa ve orta halk tabakalarnn
iine yarar. stlerinde bulunan tabaka bkknlk getirdii zaman, halkn o ksm, bunlar satn
alabilecek durumda olur. Bu harcama ekli, serveti olanlar arasnda yaylnca, btn halkn genel
rahatl, gitgide geliir. Uzun zamandr zengin olagelmi lkelerde, aa tabakadan halkn,
mkemmel, kusursuz trden gerek evleri gerekse demeleri bulunduunu okluk grrsnz.
Gelgelelim, ne o evler ne o demeler o tabakadan halkn yararlanmas iin ina edilmi veya
yaplm olamaz. Vaktiyle Seymour ailesinin konutu olan yer, bugn, Bath yolu zerinde bir handr.
Bir hkmdardan bir hkmdara sunulmaya lyk bir armaan olarak, kraliesinin Danimarka'dan
getirdii ngiliz Kral I. James'in gerdee giri yata, birka yl nce, Dunfermline'daki bir
meyhanede sst. Uzun zamandr yerinde sayan yahut aalamaya yz tutan kimi eski kentlerde,
bazen, buralarn imdiki ahalisi iin yaplm bir tek ev bile bulamazsnz. Sonra, ou zaman, bu
evlere girerseniz, yllanm olmakla birlikte, hl kullanlmaya elverili ve hi de iindekiler iin
yaplmam bir sr gsterili deme takmlar grrsnz. ahane saraylar, grkemli kkler,
byk kitap, heykel, resim ve bakaca gzel sanat koleksiyonlar, okluk gerek o yre iin, gerekse
ait olduklar btn lke iin hem ss hem ereftir. Versay, Fransa iin, Stowe ile Wilton, ngiltere iin,
bir ziynet ve kvantr. Onlar oluturan zenginlik ortadan kalkm, onlar kafasnda tasarlayan deha,
belki ayn ii bulamad iin kaybolmu gibi de olsa, elinde bulunan bu eit antlarn okluu
talya'ya hl bir tr sayg beslenmesine sebep olmaktadr.
Sonra, uzun mrl nesnelere edilen masraf hem biriktirme iine hem tutumlulua elverilidir. Bir
kimse, zaman olup bu bakmdan ar gitse, dile dmeden, kolayca toparlanp yola gelebilir.
Uaklarnn saysn iyiden iyiye azaltmak, sofrasnda yemek arurunu brakp ok idareli
davranmak; bir kez dzenine koyduktan sonra takm taklavatndan vazgemek, komularnn
gznden kamayacak, daha nceki aklszca davranlarn bir derece itiraf edildiini gsterir
varsaylan deiikliklerdir. Bundan dolaydr ki, kendini bu eit masrafa fazla kaptrp koyuvermek
bahtszlna bir kez uram bulunanlar iinde, sonradan, sfr tketip mahvolarak buna mecbur
kalmadan, toparlanp yola gelmek cesaretini gsteren pek azdr. Ama bir kimse, herhangi bir
zamanda yap, deme, kitap veya resme pek fazla masraf etmise, bu kiinin tutumunu
deitirmesinden, tedbirsizlikte bulunmu olduu sonucu karlamaz. Bunlar, okluk, zamannda
harcanm olann, ileride bakaca masraf lzumsuz kld eylerdir. Masraf yarda braknca, bir
kimsenin serveti snrn atndan deil, hevesini giderdii iin, yle davrand anlalr.
Bir de, uzun mrl eya iin yaplan masraf, okluk vur patlasn al oynasn ikramda
bulunulurken ie koulandan daha fazla insann karnn doyurur. Byk bir lende, kimi kez ikram
muhtemel iki veya yz libre yiyecek iecekten belki yars ple atlr. ou, hep, bozulup ziyan
olur. Ama bu elenti masraf, duvarclar, marangozlar, demecileri, ara gerele alan
zanaatlar, vb. ie komak iin kullanlacak olsa, o deerde bir yiyecek iecek miktar, peni deeri
ve libre arl zerinden satn alp bir tek libresini bile ziyan etmeyecek veya atmayacak, daha da
ok kimse arasnda datlrd. Sonra, bu gider, birinci ekilde, retken iileri; tekinde ise retkenolmayan adamlar besler. Onun iin, birinci ekilde, lke toprayla emeinin yllk rnnn dei
edilebilir deerini artrr, tekinde artrmaz.
Bununla birlikte, bu eit harcayn, hep, tekinden daha eli ak veya cmert bir seciyeye kantlk
ettiini sylemek istediim anlalmasn. Serveti olan bir adam, gelirini balca, konuk arlamakla
harcadnda, bunun ounu, dostlar ve arkadalaryla paylar. Ama byle, uzun mrl mal satn

almakta kullannca, okluk, tmn kendi stne harcar; bir karl olmadan, kimseye bir ey
vermez. Onun iin, ikinci tr masraf, hele ufak tefek giysi ve deme sslerine; mcevher, hrdavat,
oyuncak gibi eften pften nesnelere yneltildii zaman hem hoppa hem de aalk ve bencil bir
mizac gsterir. Demek istediim yalnzca u ki, bu tr gider, deerli mallarn biraz birikmesine her
zaman sebep olduu; zel tutumlulua, dolaysyla da kamu sermayesinin artmasna daha elverili
bulunduu iin ve retken-olmayan iilerden ziyade reticileri beslediinden, kamu zenginliinin
bymesine, tekine kyasla daha ok yardmc olur.

Blm IV

Faizle dn Verilen Mal Mevcudu zerine

Faizle dn verilen mal mevcudunu, dn veren hep bir sermaye sayar; zamannda geri
verilmesini, bu arada, dn alann, onu kulland iin, kendisine belirli bir yllk kira demesini
bekler. dn alan, onu ya bir sermaye ya dorudan doruya tketilmek zere ayrlm bir mal
mevcudu olarak kullanabilir. Sermaye olarak kullanrsa, o deeri, bir krla birlikte yeniden reten
retken iilerin beslenmesinde altrr. Bu takdirde hem sermayeyi geri getirebilir hem bir baka
gelir kaynan elden karmadan yahut byle bir kaynaa el srmeden faizi deyebilir. Dorudan
doruya tketime ayrlm mal mevcudu olarak kullanrsa, bir msrif gibi davranm olur. alkann
desteklenmesi iin olan eyi aylan beslenmesinde arur eder. yle oldu mu, mlk veya rant gibi
bir baka gelir kaynan elden karmadan yahut byle bir kayna zedelemeden ne sermayeyi geri
getirebilir, ne faizi deyebilir.
Faizle dn verilen mal mevcudu, kukusuz zaman zaman bu her iki ekilde de kullanlr ama,
birinci ekilde kullanl, ikincide olduuna kyasla ok sktr. Harcamak iin dn alan adam, ok
gemeden sfr tketir. Ona dn verenin, genel olarak, bu dncesizlikten piman olaca zaman
gelir. Onun iin, byle bir maksatla dn almak veya vermek, iin iine byk tefeciliin girmedii
btn hallerde, her iki tarafn karna aykrdr. Geri her ikisinin, kukusuz baz vakit yapld olur
ama, btn insanlar karlarn kolladklar iin, bunun bazen sanmaya kalktmz kadar sk
olmadna inanabiliriz.
yle ileriyi olduka gren, zengin bir adama, mal mevcudunun ounu iki eit kimseden
hangisine, yani, kazanl ekilde kullanacan sandklarna m, yoksa tembel tembel sarf edecek
olanlara m dn vermi olduunu sorunuz; bunu soruyorsunuz diye, size gler. Onun iin, zerrece
tutumlu diye n salmam dn alclar arasnda bile, tutumlu ve alkan olanlarn says,
msriflerle aylaklarn saysn epey geer.
okluk ald bortan herhangi pek kazanl bir fayda salamalar beklenmeksizin, kendilerine
genel olarak mal mevcudu dn verilen olsa olsa bir ipotek zerine borlanan taral arazi sahipleri
vardr. Onlarn bile, yalnzca harcamak iin bor aldklar hemen hemen olmaz. Denilebilir ki,
onlarn ald bor, okluk onu dn almalarndan nce harcanmtr. Genel olarak, dkknclarn
ve tacirlerin veresiye verdii o kadar mal tketmilerdir ki, borcu demek iin, faizle dn almak
gerektiini grrler. Tara beyzadelerinin, malikneleri geliriyle yerine koyamayacaklar dkknc
ve tacir sermayelerini, dn alnan sermaye yeniden yerine koyar. Dorusu, bu, harcanmak iin
deil, nceden harcanm olan bir sermayeyi yeniden yerine koymak iin dn alnr.
Hemen btn faizli dnler ya kt ya altn ve gm para ile yaplr. Gelgelelim, dn alann
asl istedii, dn verenin ise ona gerekten salad, para deil, para ne ediyorsa odur; baka
deyile, parann satn alabilecei maldr. Bunu, dorudan doruya tketilecek bir mal mevcudu
olarak istiyorsa, o mal mevcuduna sokabilecek olduu, yalnz bu mallardr. Onu, adam altrmak
iin bir sermaye olarak isterse, alan kimseler, ilerini grebilmek iin, gerekli aletle, gere ve
geim maddesiyle ancak, bu mallar sayesinde donatlabilir. dn veren, bu dnle, diledii gibi
kullanlmak zere, bor alana lke toprayla emeinin yllk rnnn belirli bir paras zerindeki
hakkn sanki balar.
Onun iin, bir lkede faizle dn verilebilecek mal mevcudu miktar yahut okluk belirtilen
ekliyle para miktar, o lkede yaplan eitli dnlere araclk eden kt ya da maden parann
deeri ile dzenlenmeyip, yllk rnn yerden veya retken ii elinden kar kmaz bir sermayeyi

hem de sahibinin kendi kullanmak zahmetine katlanmak istemedii bir sermayeyi yeniden yerine
koyacak olan ksmnn deeriyle belirlenir. Bu gibi sermayeler, okluk, para eklinde dn verilip
geri dendiinden, paral denilen faizi olutururlar. Bu, toprak faizinden de, ticaret ve sanayi
faizinden de ayrdr. nk bu berikilerde sahipler, sermayelerini kendileri kullanr. Bununla birlikte,
paral faizde bile para, sanki sahiplerinin kullanmak istemedikleri sermayeleri bir elden bir bakasna
ileten havale belgesinden oluur. Bu sermayeler, iletilmelerine araclk eden para miktarndan, hemen
herhangi bir oranda, byk olabilir. nk ayn paralar, birbiri ardnca, birok baka baka
dnlere, birok baka baka satn almalara yarayabilir. rnein, A, W'ye bin lira bor verir; W
bununla B'den derhal bin liralk mal satn alr. B paraya ihtiyac olmad iin, bu ayn paralar X'e
bor verir. X bunlarla, C'den, bin liralk baka mal satn alr. Ayn ekilde ve ayn nedenle, C bunlar
Y'ye dn verir; o da, yine, bunlarla D'den mal satn alr. Bylelikle, metal olsun kt olsun ayn
paralar, birka gn iinde, her biri deerce bu paralarn tm tutarna eit, ayr ayr dnte,
baka baka satn almada alet hizmetini grebilir. A, B, C, dediimiz paral adamn, dn alc
olan W, X, Y'ye devrettikleri, bu satn almalar yapabilme gcdr. Paral adamn bor verdii
mevcut, bununla satn alnabilecek mal deerine eit olup, bu satn almalarn yapld parann
deerinden kat byktr. Bununla birlikte, trl borlularn satn ald mallarn, gerektii zaman
bir krla birlikte eit deerde sikke ya da kd yeniden geri getirecek ekilde kullanlmasyla, bu
dnlerin hepsi, iyiden iyiye gven altn alnabilir. Ayn paralar, bylece, ve ayn nedenle, otuz
kat deerde baka baka dnlere araclk edebilecei gibi, yine birbiri pei sra, yeniden deme
aleti olarak hizmet grebilirler.
te, faizle dn verilen bir sermaye yllk rnn hatr saylr bir ksmnn, dn verenden bor
alanlara aktarlmasdr denilebilir; u artla ki, bor alan borcun devamnca dn verene, karlk
olarak her yl faiz denilen daha kk paray teslim edecek; dncn sonunda, balangta kendisine
ayrlan kadar bir paray da (buna geri deme derler) devredecektir. Sikke olsun kt olsun, para,
kk para iin de, hatr saylr para iin de; genel olarak, havale belgesi hizmetini grmekle
birlikte, kendisi, o belge ile fera olunan eyden bsbtn ayrdr.
Bir lkede yllk rnn yerden veya retken ii elinden kar kmaz bir sermayeyi yeniden
yerine koyacak olan ksm arttka, paral faiz denilen ey, tabii, bununla birlikte artar. Sahiplerinin
kendileri altrmaya zahmet etmeden, bir gelir salamak istedikleri trden sermayelerin art,
doal olarak, sermayelerin genel art ile birlikte yrr; baka trl sylenecek olursa, mal mevcudu
arttka, faizle dn verilecek mal mevcudu miktar, gitgide byr.
Faizle bor verilecek mal mevcudu miktar arttka, faiz yahut o mal mevcudunun kullanlmas iin
denmesi gereken bedel; gerek miktarlar arttka mallarn pazar fiyatnn okluk dmesine sebep
olan genel nedenlerden tr, gerekse bu zel duruma zg baka nedenlerden dolay kukusuz
alalr. Bir lkede sermayeler arttka, o sermayelerin kullanlmasyla yaplabilecek olan krlar ister
istemez azalr. lke iinde, yeni bir sermayeyi kullanmak iin krl bir yol bulmak, gitgide gleir.
Dolaysyla, eitli sermayeler arasnda bir rekabet ba gsterir. Birinin sahibi, bir bakasnn
yapmakta olduu ii ele geirmeye alr. Ama ou hallerde, brn, daha akla yakn artlarla i
grmekten baka bir ekilde, bu iten darya uratmay umamaz. Alveriini yapt eyi hem biraz
ucuza satmas hem satmak zere alabilmesi iin, bazen onu daha pahalya da satn almas gerektir.
retken emee kar talep o emei beslemek iin olan fonlarn artmasyla her gn bydke byr.
iler kolayca i bulurlar ama sermaye sahipleri, altracak ii bulmakta zorluk ekerler. Bunlar
arasndaki rekabet, emein cretlerini artrp mal mevcudunun krlarn drr. Ama bir sermaye
kullanarak yaplabilecek olan krlar, byle sanki, her iki ucundan krpld zaman, sermayeden
yararlanmak iin denebilecek bedel, yani faiz oran, o krlarla birlikte mutlaka dmelidir.

Bay Locke, Bay Law ve Bay Montesquieu ile daha birok baka yazarlar, anlalan spanyol Bat
Hint Adalar'nn kefiyle, altn ve gm miktarndaki artn, Avrupa'nn ou blgesinde faiz
orannn alalmasnda gerek sebep olduunu sanmaktadrlar. Onlar diyor ki, bu metaller kendileri
deerce dtklerinden, bunlardan herhangi bir ksmnn kullanlmas da ister istemez daha az deerli
olmu; bundan tr, ona denebilecek bedel alalmtr. lk bakta pek beenilmi grnen bu
dn Bay Hume yle derinletirmitir ki, bunun zerinde baka bir ey sylemek, belki
gerekmez. Bununla birlikte, aadaki pek ksa ve basit szler, bu baylar aldatm olduu anlalan
yanll daha iyi aklamaya yarayabilir.
spanyol Bat Hint Adalar'nn kefinden nce, yzde onun Avrupa'nn ou yerinde sk rastlanan
faiz oran olduu anlalyor. O zamandan beri, bu oran eitli lkelerde yzde altya, bee, drde ve
e dmtr. Diyelim ki, her bir lkede gm deeri faiz oranyla tpk tpksna ayn oranda
alalm; faizin, rnein, yzde ondan bee indii lkelerde, imdi, ayn miktar gm, evvelce satn
alabildiinin tam yars kadar mal satn alabilmektedir. Bu varsaymn hibir yerde geree uymad
grlecektir, sanyorum ama, bu, inceleyecek olduumuz fikre en uygun decek olandr. Byle
olduu bile varsaylsa, gm deerindeki alalmann, faiz kertesinin dmesine en ufak lde
vesile olabilmesi, tamamyla imknszdr. O lkelerde, imdiki yz lira, o zamanki elli liradan fazla
deerde deil idiyse, imdiki on lirann, o zamann be lirasndan fazla etmemesi gerekir. Sermaye
deerini alaltm olan nedenler her ne ise, bunlarn, faiz deerini, tpk ayn oranda, kukusuz
alaltmas gerektir. Oran hi deimemi de olsa, sermaye deeri ile faiz deeri arasndaki orant
ayn kalm olmaldr. Tersine, orann deimesiyle, bu iki deer arasndaki orant mutlaka deiir.
imdiki yz lira, o zamann elli lirasndan fazla etmiyorsa; imdiki be lira, o zamanki iki lira on
ilinden fazla etmez. Demek; faiz kertesini yzde ondan yzde bee indirmekle eski deerinin
yarsna eit saylan bir sermayenin kullanlmas iin, eski faiz deerinin ancak drtte biri olan bir
faiz veriyoruz.
Elden ele dolatrd mal miktar ayn kalmak artyla, gm miktarndaki bir artn, bu metalin
deerini azaltmaktan baka sonucu olamaz. Her eit maln itibari deeri byr ama gerek deeri,
tpk eskisi gibi kalr. Bu mallar, daha ok sayda gm sikke karlnda dei edilir. Ama zerinde
egemen olabilecekleri emek miktar, yani besleyip altrabilecekleri insan says, ne ise odur. lke
sermayesi, eit bir ksmn elden ele iletmek iin, daha ok sikkeye ihtiya olsa da ayn kalr. Havale
belgeleri, az kalabalk bir noterin fera senetleri gibi, hacimli olur. Ama devredilen ey, tpk eskisi
kadardr; douraca sonular da ancak eskisinin ayn olabilir. retken emei beslemek iin olan
denekler ayn olduundan, buna kar talep de ayn olur. Onun iin, bunun bedeli, yani cretler,
itibari bakmdan daha byk, gerekte ise ayn olur. cretler daha ok sayda gm sikke ile denir,
ama satn aldklar mal ancak eskisi kadardr. Mal mevcudu krlar itibari bakmdan da, gerek
bakmdan da bir olur. Emek cretleri, okluk, iiye denen gm miktaryla hesaplanr. Onun iin,
bu miktar artrld m, iinin creti, bazen eskisinden hi fazla olmad halde artm gibi gzkr.
Ama mal mevcudu krlar, dendikleri gm sikke saysyla deil; bu sikkelerle, kullanlan tm
sermaye arasndaki orana gre hesap edilir. Nitekim filan lkede, haftada be ilin, emein her
zamanki creti; yzde on, sermayenin okluk rastlanan krdr, denir. Gelgelelim, lkedeki tm
sermaye, eskisi kadar olduundan, leildii trl kimselere ait sermayeler arasndaki rekabet, yine
ayn olur. Hepsi, ayn fayda ve sakncalarla ticaret ederler. Bundan tr, sermaye ile kr arasndaki
allm oran, dolaysyla da, parann allm faizi ayn olur. nk paradan faydalanmak zere
okluk verilebilecek ey, kukusuz, onu kullanmakla okluk edinilebilecek olan kazanla belirlenir.
Bunun tersine; lkede her yl elden ele dolaan mal miktarndaki bir art, bunlar tedavl ettiren
para miktar deimedike, parann deerini ykselttikten baka, daha birok nemli sonular

dourur. lke sermayesi, itibari olarak ayn kalabilirse de, gerekte artar. Bu sermaye, ayn miktarda
para ile belirtilmeye devam olunabilir ama, daha ok emee egemen olur. Bunun besleyip
altrabilecei retken emek miktar, dolaysyla da o emee kar talep, artar. cretleri, talep
yznden tabii artar; ama alalr gibi gzkebilir. Bu cretler, daha az para ile denebilir; fakat, o
daha ufak olan miktar, nceden daha byn satn aldndan ok mal satn alabilir. Mal mevcudu
krlar gerekte de, grnrde azalr. lkenin tm sermayesi artt iin, olutuu trl sermayeler
arasndaki rekabet, onunla birlikte tabii artar. Bu ayr ayr sermayelerin sahiplerinden her biri,
sermayelerinin altrd emein rnnn daha kk bir oranyla yetinmek zorunda kalr. Para
deeri yahut herhangi bir tutarn satn alabilecei mal miktar, oka artsa bile, para faizi hep mal
mevcudu krlarn ayak uydurduu iin, bylece fazlasyla ufalabilir.
Bazen lkelerde, para faizi kanunla yasak edilmitir. Gelgelelim her yerde, para kullanmakla bir
ey yaplabildii iin, paradan yararlanmak zere, her yerde, bir ey vermek gerekir. Bu yasann
tefecilik belasn nleyecek yerde artrd tecrbeyle grlmtr. nk borlu, yalnz paradan
faydaland iin deil, alacaklsnn, bu kullanma iin bir karlk kabul etmekle gze ald riziko
dolaysyla da, bir ey demek zorundadr. Alacaklsn sanki tefeciliin para cezalarna kar sigorta
ettirmek zorundadr.
Faize izin verilen lkelerde, tefecilik zulmn nlemek zere, kanun, genel olarak cezaya
uramadan alnabilecek en yksek oran saptar. Bu oran, her zaman iin, en dk pazar fiyatnn
veya parann kullanlmas iin en byk inancay verebilenlerin okluk dedii bedelin biraz stnde
olmaldr. Bu kanunlu oran, en dk pazar orannn aasnda saptanacak olursa, bunu byle
kestirip atmann sonularnn hemen hemen faizin toptan yasak edilmesindeki gibi olmas gerekir.
Alacakl, parasn, kullanlndaki deerinden aa dn vermez. Borlu da, kullanmann tam
deerini kabul etmekle onun gze ald rizikonun karln kendisine demelidir. Bu kerte, tam
tamna en dk pazar fiyat zerinden saptanrsa, ok salam kefalet gsteremeyenlerin hepsinin,
lkeleri kanunlarna sayg duyan insanlar yanndaki itibarn ortadan kaldrr; onlar, anasnn
nikhn isteyen tefecilere bavurmak zorunda brakr.
Parann, hkmete yzde ten, zel kiilere ise salam kefaletle, yzde drt ya da drt buuktan
dn verildii Byk Britanya gibi bir lkede, imdiki yzde be kanunlu oran, belki en uygun
olandr.
uras kaydolunmaktadr ki, kanunlu oran, en dk piyasa fiyatnn biraz yukarsnda olmal ise
de, pek yukarsnda olmamaldr. rnein, Byk Britanya'daki kanunlu oran, yzde sekiz veya on
gibi, ykseke saptanrsa, dn verilecek parann ou msriflerle hayal tasarclarna, bor olarak
verilir. nk onlardan bakas bu yksek faizi vermeye raz olmaz. Parann kullanlmasna karlk,
bu yararlanmadan salamalar muhtemel kazancn bir ksmndan fazlasn vermeyen akl banda
kimseler, bu yara katlmay gze almazlar. lke sermayesinin ou, bylece, bunu krl ve faydal
ekilde kullanmas en muhtemel bulunanlarn elinden alnp, arur ve heder etmeleri en ihtimal
iinde kimselere frlatlp atlm olur. Tersine; kanunlu faiz oran, en dk Pazar orannn pek az
yukarsnda saptand m, akl banda kimseleri, borlu olarak, herkes msriflere, hayal kuran tasar
sahiplerine ye tutar. Para dn veren kimse, akl banda olanlardan, hemen hemen tekilerden
almak cesaretini gsterdii kadar faiz alr. Paras, onlarn elinde, tekilerden daha emindir. lke
sermayesinin ou, bylelikle, faydal ekilde kullanlmas en muhtemel ellere verilmi olur.
Hibir kanun, allm faiz kertesini, o kanun yapld srada okluk rastlanan en dk pazar
orannn aasna indiremez. Fransz Kral'nn, faiz orann yzde beten yzde drde indirmeye
kalkt, 1766 tarihli buyrultuya karn, trl trl yollarla kanundan yan izilerek, para, Fransa'da

yzde beten dn verilmeye devam olundu.

urasna deinilmelidir ki, topran her zamanki pazar fiyat, her yerde, faizin ok rastlanan pazar
oranna dayanr. Kendisi kullanmaya zahmet etmeden, bir gelir salamak istedii bir sermayesi
bulunan kimse, bununla toprak m almal; yoksa, bunu faizle dn m vermeli, diye dnr.
Topran stn gvenliinin yan sra, hemen her yerde, bu eit mlkle birlikte yryen baz
faydalar, genel olarak, bu kimseyi, parasn faizle borca vermekle salayabileceinden az bir toprak
geliriyle yetinmeye yatkn klar. Bu faydalar, epeyce bir gelir farkn telafiye yeter. Ama bunlar yalnz
epeyce bir fark telafi eder. Rant, para faizinden, pek byk bir farkla geride kalacak olursa, kimse
toprak satn almaz olur. Bu da, ok gemeden, topran okluk rastlanan fiyatn, drr. Tersine; bu
faydalar fark haydi haydi karlayp artarsa, herkes toprak satn alr. Bu da, ok gemeden, topran
her zamanki fiyatn ykseltir. Faiz yzde on iken, toprak, okluk on, on iki yllk geliri tutarna
satlyordu. Faiz yzde altya, bee, drde inince; topran fiyat, yirmi, yirmi be, otuz yllk geliri
tutarna ykseldi. Faizin piyasa oran, Fransa'da, ngiltere'dekinden yksek; topran her zamanki
fiyat ise dktr. ngiltere'de toprak, okluk, otuz yllk geliri tutarna; Fransa'da, yirmi yllk geliri
tutarna satlmaktadr.

Blm V

Sermayelerin Trl Kullanl zerine

Btn sermayelerin amac yalnz retken emein beslenmesi olmakla birlikte eit sermayelerin
hareket geirmek gcnde olduu emek miktarlar, bu sermayelerin kullanllarnn bakalna
gre pek ok deiir. Nitekim, o kullanlarn lke toprayla emeinin yllk rnne katt deer
de, ylece deiir.
Bir sermaye, drt ayr ekilde; ya, (birincisi) topluluun kullanmas ve tketimi iin her yl gereken
ilenmemi rn salamakta; ya (ikincisi) o ilenmemi rn dorudan doruya kullanma ve
tketme iin, yapp hazrlamada; ya, (ncs) ilenmemi rn veya ilenip yaplm rn pek
bol olduklar yerden, bulunmadklar yerlere ulatrmada; yahut (sonuncu olarak) her ikisinin belirli
ksmlarn, zaman zaman gereksinecek olanlarn taleplerine elverecek kadar ufak paralara blmekte
kullanlabilir. Topraklarn, maden ocaklarnn, dalyanlarn bayndrlmasn veya ilenmesini stne
alan herkesin sermayesi birinci ekilde; btn sanayi ustalarnnki, ikinci ekilde; btn toptanc
tacirlerin sermayesi nc ekilde; btn perakendecilerinki, drdnc ekilde kullanlr. Bir
sermayenin, bu drtten biri veya tekisi iinde snflandrlamayacak tarzda kullanlacan
dnebilmek gtr.
Bir sermayeyi kullanmann, bu drt yolundan her biri, teki tarzn varl veya genilemesi iin
yahut topluluun genel rahatl iin esas olarak gereklidir.
Hatr saylacak kadar bol ilenmemi rn salamakta bir sermaye kullanlmazsa, hibir eit
sanayi ve ticaret olamaz.
lenmemi rnn kullanmaya ve tketmeye elverili olabilmesi iin, nce epeyce hazrlanmas
gereken ksmnn yapmnda bir sermaye kullanlmazsa, bu, talep olamayaca iin ya hi retilmez;
kendiliinden retilirse, dei etmede deeri olmaz; topluluun zenginliine bir ey ekleyemez.
lenmemi veya ilenmi rnn, ok bol olduu yerlerden bulunmad yerlere ulatrlmasnda
bir sermaye kullanlmayacak olursa, her ikisinden de, o yrenin tketimi iin gerekli olandan fazlas
retilmez. Tacirin sermayesi, bir yerin fazla rnn bir baka yerin fazlas ile dei eder.
Bylelikle, almay krkleyip, her ikisinin yararlanmasn artrr.
lenmemi veya ilenmi rnn belirli ksmlarn, onlar gereksinenlerin zaman zaman ortaya
kacak taleplerine elverecek kklkte paralara ayrp blmekte bir sermaye kullanlmazsa, her
insan, istedii mallarn, durumunun tezlikle gerektiinden daha fazlasn satn almak zorunda kalr.
rnein, kasaplk gibi bir zanaat olmasa, her adam, bir defada, btn bir sr veya koyun satn
almak zorunda kalr. Bu, genel olarak, zenginler iin uygunsuz olur; yoksullar iin ise bsbtn
biimsizdir. Yoksul bir ii, bir aylk veya alt aylk erzakn bir defada satn almak zorunda kalrsa,
zanaatnn aralar olarak, ya da dkknnn denmesinde sermaye olarak kulland, kendisine bir
gelir getiren demirban ounu, sermayesinin dorudan doruya tketime ayrlp kendisine gelir
getirmeyen ksmna koymak zorunda bulunur. Byle bir kimse iin, nafakasn gereksindike, gn
gnne, saati saatine satn alabilmekten daha uygun bir ey olamaz. Bylece, hemen btn mal
mevcudunu, sermaye eklinde kullanmasna imkn olur. Bu tarzda deer tutar fazla yapt karma
imkn bulur; ondan bu ekilde elde ettii kazan, perakendeci kr ile mallar zerine fazladan binen
bedeli haydi haydi karlar. Baz siyasal yazarlarn, dkknclarla esnaf aleyhindeki yanl
dnceleri hibir temele dayanmamaktadr. Birbirlerinin gzn oymak iin oalsnlar, ama hibir
zaman halka zarar verecek kadar oalmasnlar diye, bunlar zerine vergi koymaya veya saylarn

snrlandrmaya gerek yoktur. rnein, falan kentte satlabilecek bakkal mallarnn miktar, o kentin
ve dolaylarnn talebi ile snrlanmtr. Onun iin, bakkallk ticaretinde kullanlabilecek sermaye, bu
miktar satn almaya yetecek olan geemez. Bu sermaye, iki ayr bakkal arasnda blnecek olursa,
bunlarn rekabeti, her ikisinin, bu sermaye yalnz birinin elinde iken satacandan daha ucuza
satmasna sebep olur; yirmi kii arasnda blnecek olursa, bunlar arasndaki rekabet, o oranda
byk, fiyat ykseltmek zere bir araya gelmeleri ihtimali o kadar az olur. Aralarndaki rekabet,
ilerinden bazlarn belki batrabilir. Ama buna gz kulak olmak, ilgili taraflarn bilecei itir;
gvenle onlarn takdirine braklabilir. Bu, tketiciye de, reticiye de, hibir zaman zarar veremez.
Tersine; olanca ticaretin bir veya iki kii elinde topland zamankine kyasla, perakendecilerin hem
daha ucuza satmalarna hem daha pahalya satn almalarna vesile olmas gerekir. Bunlardan bir
ksm, zaaf olan bir mteriyi, belki bazen gereksinmedii eyi satn almak zere tuzaa da
drebilir. Bununla birlikte, bu saknca kamunun dikkatini ekmeye demeyecek kadar nemsizdir.
Bunun, o tacirlerin saysn snrlandrmakla nlenecei de muhakkak deildir. En kuku uyandran
rnei vereyim: Aa halk tabakas arasnda, sarholua kar herkeste bir eilim yaratan,
meyhanelerin bol olmas deildir. Tersine, baka nedenlerden doan o heves bir sr meyhaneye
ister istemez i salar.
Sermayeleri bu drt yoldan birinde kullanlan kimselerin kendileri, retken iilerdir. Gerei gibi
ynetildiinde, bunlarn emei, zerinde harcand nesnede veya satlk malda kkleip maddeleir;
gene olarak, o nesnenin fiyatna, hi deilse bu kimselerin geimleri ve tketimleri bedelini katar.
iftinin, sanayicinin, tacirin, perakendecinin krlar, hep, bu ilk ikisinin rettii ve son ikisinin alp
satt mallarn bedelinden elde edilir. Bununla birlikte, bu drt yoldan her birinde kullanlan eit
sermayeler, dorudan doruya pek baka baka miktarlarda retken emei harekete geirir; ait
olduklar topluluun toprayla emeinin yllk rn deerini baka baka oranlarda artrr.
Perakendecinin sermayesi, mal satn ald tacirin sermayesini, krlaryla birlikte yeniden yerine
koyar. Bylelikle, o tacirin, iine devamn mmkn klar. Onun dorudan doruya altrd tek
retken ii, perakendecinin kendisidir. Bunun kullanlmasnn topluluun toprayla emeinin yllk
rnne katt btn deer, kendisinin krlarndan oluur.
Toptanc tacirin sermayesi, zerinde ticaret ettii ilenmemi rn satn ald iftilerle
sanayicilerin sermayelerini, krlaryla birlikte, yeniden yerine koyar; bylelikle bunlarn,
zanaatlarn srdrp gtrmelerine imkn verir. Balca bu hizmetle topluluun retken emeini
destekleyip, onun yllk rn deerini artrmaya dolayl ekilde yardm eder. Sonra; toptancnn
sermayesi, mallarn bir yerden bir yere ulatran gemicilerle arabaclar altrr; bu mallarn
fiyatn hem kendi krlar hem onlarn cretleri kadar artrr. Bunun dorudan doruya harekete
geirdii retken emein hepsi ve yllk rne dorudan doruya katt deerin tm, bundan
oluur. Toptanc sermayesinin grd i, bu her iki bakmdan, perakendeci sermayesininkine gre
epey stndr.
Sanayi patronlarnn bir ksm sermayesi, zanaatnn aletlerinde, duraan sermaye olarak kullanlp,
onlar satn alm olduu bir baka zanaatnn sermayesini krlaryla birlikte yeniden yerine koyar.
Onun dner sermayesinin bir ksm, gere satn almakta kullanlp, bunlar satn ald iftilerle
madencilerin sermayelerini, krlaryla birlikte yeniden yerine koyar. Ama, bunun ou ya yllk
olarak yahut ok daha ksa bir srede, hep, altrd trl iiler arasnda leilir. Bu maddelerin
deerini, o iilerin cretleri ve patronlarnn ite kullanlan cret, gere ve alet mevcudunun tm
zerindeki kr kadar ykseltir. Onun iin, ok daha byk miktarda retken emei dorudan
doruya harekete geirip, bir toptanc tacirin elindekine eit olan sermayeden ok daha byk bir

deeri, topluluun toprayla emeinin yllk rnne katar.

Ayn byklkteki sermayeler iinde en fazla miktarda retken emei, iftinin sermayesi harekete
geirebilir. Onun, yalnz ileyen rgatlar deil, ift sren hayvanlar da retken iilerdir. stelik
tarmda, doa da insanla birlikte i grr. Doann emei masrafsz olmakla birlikte, mahsulnn en
pahal ii rn kadar deer vardr. Tarmn en nemli ilemlerinin, doann bereketini artrmaktan
ok ho, bunu da yapar da onu insan iin en kazanl bitkilerin yetitirilmesine yneltmek amac
gtt anlalyor. stnde devedikeni ile brtlen allar bitmi bir tarla, okluk, en iyi ilenmi
bir ba ya da ekin tarlas kadar sebze yetitirebilir. Dikmek ve tmar etmek, okluk, doann
yetitirici bereketini pek yle canlandrmaktan ok, dzene koyar; onlar yapacan yaptktan sonra
da, iin byk bir ksm hep doaya kalr. Onun iin, tarmda kullanlan iilerle ift hayvanlar,
sanayideki iiler gibi yalnz kendi tketimleri veya kendilerini altran sermaye ile sermaye
sahibinin krlar kadar bir deerin yeniden retimine deil, ok daha byk bir kymetin yeniden
yaratlmasna etken olurlar. iftinin sermayesinden, bu sermayenin btn krlarndan baka, bunlar,
arazi sahibinin rantnn da yeniden retimine srekli vesile olurlar. Bu rant, kullanlmasn, arazi
sahibinin iftiye dn verdii doa kuvvetlerinin rn saylabilir. Bu hak, o kuvvetler ne
byklkte saylyor yahut baka deyimle, topran doal ya da tmarl meydana gelmi bereketi ne
varsaylyorsa o derece byk ya da kk olur. Bu, insan ii saylabilecek olan her eyin
dlmesinden veya hesabndan sonra geriye kalan, doann yaptdr. Bunun, tm mahsuln drtte
birinden aa dt olmaz; ou kez, tm rnn te birinden fazladr. Sanayide kullanlan o
miktar retken emek, hibir zaman, yeniden bu byklkte bir retime vesile olamaz. Sanayide, doa
hibir ey yapmaz; hepsini insan yapar; yeniden retim ise her zaman iin onu yaratanlarn gc
orannda olmaldr. Bundan tr, tarmda kullanlan sermaye hem sanayide kullanlan herhangi eit
sermayeden ok emei harekete geirir hem de kulland retken emek miktarna oranla, lke
toprayla emeinin yllk rnne, lke ahalisinin gerek zenginlii ile gelirine ok daha byk bir
deer katar. Bir sermayenin kullanlabilecei btn yollar iinde, toplulua en yararl olan elbet
budur.
Bir toplulukta, tarmda ve perakende ticarette kullanlan sermayeler, hep o topluluun iinde
kalmaldr. Bunlarn kullanl, hemen hemen deimeyen bir noktaya, iftlik ile perakendecinin
dkknna mnhasr kalr. Sonra, baz istisnalar varsa bile, bu sermayelerin, genelde topluluun yeri
yurdu bulunan yelerine ait olmalar gerekir.
Tersine; toptanc bir tacirin sermayesinin, herhangi bir yerde, deimez veya gerekli bir konutu
yok gibidir. Ucuz alabilmesine veya pahal satabilmesine gre bu sermaye oradan oraya dolaabilir.
Sanayicinin sermayesi, phesiz, sanayinin yrtld yerde bulunmaldr. Ama bunun neresi
olaca, her zaman mutlak olarak kestirilip atlm deildir. Buras okluk, gerelerin yetitii yerden
de, tamamlanm yaptn tketildii yerden de ok uzakta olabilir. Lyon, sanayisine gere salayan
yerlerden de, bu sanayi yaptlarn tketen yerlerden de, pek uzaktr. Sicilya kibarlar, baka lkelerde
kendi lkelerinin rettii maddelerden yaplm ipeklileri giyerler. spanya ynnn bir ksm, Byk
Britanya'da ilenir. Bu kumalarn bir ksm, sonra, yine spanya'ya gnderilir.
Sermayesi bir topluluun fazla rnn ihra eden tacirin, yerli veya yabanc oluunun fazla nemi
yoktur. Tacir yabanc ise topluluktaki retken ii says, yerli olduu takdirde olabileceine gre
yalnz, bir kii mutlaka eksik; topluluun yllk rn deeri de, o tek adamn krlar kadar eksik olur.
Kulland gemicilerle arabaclar, tacir yerliymiesine, hi fark etmeyip ister kendi lkesinden ister
berikilerin lkesinden yahut bir nc lkeden olabilir. Bir yabancnn sermayesi tpk yerli sermaye
gibi, lkenin fazla rnn anayurtta talebi olan bir eyle dei ederek, o fazlaya deer kazandrr. O

fazlay reten kimsenin sermayesini, amaca ayn derecede yarayacak biimde yeniden yerine
koyarak, o kimseye ayn etkin biimde iine devam etmesi olanan verir. te, bir toptanc tacir
sermayesinin, retken emei desteklemeye, yesi olduu toplumun yllk rn deerini oaltmaya,
balca byle hizmeti dokunur.
Sanayici sermayesinin lke iinde kalmas, daha nemlidir. Bu sermaye, kukusuz daha ok retken
emei harekete geirir; topluluun toprayla emeinin yllk rnne daha byk bir deer katar.
Bununla birlikte, lkenin iinde kalmasa bile, ona pek faydal olabilir. Her yl, Baltk kylarndan
ithal edilen ketenle keneviri ileyen Britanyal sanayicilerin sermayeleri, bu maddeleri yetitiren
lkeler iin elbette pek faydaldr. Bu gereler o lkelerin fazla rnnn bir ksmdr. O lkede talebi
bulunan bir eyle, her yl dei edilmese, bu fazlann hibir deeri olmaz; ok gemeden retilmez
olur. hracn yapan tacirler, onu yetitiren kimselerin sermayelerini yeniden yerine koyar; bylelikle,
onlar, retime devama zendirirler, Britanyal sanayiciler de o tacirlerin sermayelerini yeniden
yerine koyarlar.
zel bir kii gibi, belirli lkenin de, okluk hem topraklarnn hepsini bayndrp ilemek hem ham
rnn tmn, dorudan doruya kullanp tketmek zere ileyip hazrlamak ve ilenmemi yahut
ilenmi rnden birinin fazlasn, yurtta talebi olan bir eyle dei edilebilecei uzak pazarlara
ulatrmak iin, yeter sermayesi olmayabilir. Byk Britanya'da, birok baka baka yerlerin
ahalisinde, topraklarnn hepsini bayndrp ilemeye yetecek sermaye yoktur. skoya'nn gney
kontluklarndaki ynn ou, yurtta ilenmesi iin sermaye olmadndan, pek kt yollar zerinde
uzun bir kara yolculuundan sonra, Yorkshire'da ilenir. Byk Britanya'da, ahalisinin alma
rnne kar talep ve tketim bulunan uzak pazarlara ulatrmaya yeter sermayesi olmayan, birok
ufak sanayici kasaba vardr. Buralarda tacir varsa, dorusu bunlar, baz daha bycek ticaret
kentlerinde oturan daha varlkl tacirlerin simsarlarndan oluur.
Bir lkenin sermayesi, bu amacn hepsine birden elvermiyorsa, lke iinde harekete geirdii
retken emek miktar, bu sermayenin tarmda kullanlan ksmnn artmas orannda byr. Nitekim bu
sermayenin kullanlmasnn, topluluk toprayla emeinin yllk rnne katt deer de yine
byledir. Tarmdan sonra, en byk retken emek miktarn, sanayide kullanlan sermaye harekete
geirip, yllk rne en byk deeri katar. iinde, etkisi en az olan, ihracatta kullanlan
sermayedir.
Gerekte, bu her amaca elverecek sermayesi bulunmayan lke, doaca alnna yazld anlalan
zenginlik kertesine erimemitir. Bununla birlikte, vaktinden nce, yetmeyecek bir sermaye ile,
bunlarn her n birden yapmaya kalkmak, yetecek sermaye elde etmenin, gerek zel bir kimse iin
gerekse bir topluluk iin en kestirme yolu deildir. Bir tek kiinin sermayesi gibi, bir milletin btn
bireylerine ait sermayesinin de snrlar olup, bu sermaye, ancak belirli ileri grebilir. Bir milletin
btn bireylerinin sermayesi, tek bir kiinin sermayesi gibi, bunlarn gelirlerinden artrdklarn
srekli biriktirip ona eklemeleriyle oaltlr. u halde, bylelikle en ok tasarrufta bulunabilecekleri
iin, bu sermayenin, lke ahalisinin hepsine en byk geliri salayacak ekilde kullanld zaman en
abuk artmas olaslk iindedir. Yalnz, lke ahalisinin tmnn geliri, kukusuz, bunlarn toprayla
emeinin yllk rnnn deeri oranndadr.
Hemen btn sermayelerinin imdiye dein tarmda kullanlm olmas, Amerika'daki
smrgelerimizin zenginlik ve byklk yolunda hzla ilerlemesinde balca neden olmutur.
Tarmn ilerlemesiyle mutlaka kol kola giden ve kendi bana her ailede kadnlarla ocuklarn ii
olan, ev sanayisi ile kaba sanayi bir yana braklrsa, bu smrgelerde sanayi yoktur. Amerikann
gerek ihra ticaretinin gerekse ky ticaretinin ou, Byk Britanya'da oturan tacirlerin sermayesiyle

yaplmaktadr. Kimi illerde, hele Virginia ile Maryland'de, mallarn perakende olarak satld
maazalarla depolarn bile ou, anayurtta oturan tacirlerindir. Bu, bir topluluun, o toplulukta
oturmayanlarn sermayeleriyle yrtlen, eine pek az rastlanr perakende ticareti rneklerindendir.
Amerikallar, el ele verip birlemekle yahut bir baka eit zor tedbiriyle, Avrupa sanayi
maddelerinin ithalini durdursalar; bylelikle benzeri mallar yapabilecek yurttalarna tekel verip
sermayelerinin hatr saylr bir ksmn bu ie yneltecek olsalar, yllk rnleri deerinin artmasn
hzlandracak yerde, geciktirir; lkelerinin gerek zenginlie ve bykle doru olan ilerlemesini
evklendirecek yerde, buna ket vururlar. Hele, btn ihra ticaretlerini, bu tarzda kendileriyle
snrlamaya kalkarlarsa, durum bsbtn byle olur.
Gerekte, insanoullarnda ikbalin, anlalan, hibir zaman, bir lkenin, bu amacn ne birden
yetecek sermayeyi elde etmesini mmkn klacak kadar uzun srd olmamtr. Belki, in'in, eski
Msr'n, eski Hint devletinin zenginliiyle kltr hakkndaki artc yklere kulak asacak olursak,
o baka... Sylenenlere baklrsa, yeryznde gelmi gemi bulunanlarn en zengini olan bu lke
bile, balca, tarmdaki ve sanayideki stnlkleri ile n salmlardr. Yabanc ticarette parlama
benzemezler. Eski Msrllar'da, denize kar hurafeden[158] doma bir holanmazlk vard. Hemen
hemen buna benzer bir bo inan, Hintliler arasnda da ar basmaktadr. inliler'in ise d ticarette hi
ileri gittikleri olmamtr. Bu her lkedeki rn fazlasnn ounu, karlna, orada, hep bir talep
bulduklar bir baka ey ou kez altnla gm veren yabanclarn ihra ettii anlalyor.
te bylece, ayn sermaye, tarmda, sanayide, toptan ticarette kullanld trl oranlara gre, bir
lkede, ok veya az miktarda retken emei geirip, o lkenin toprayla emeinin yllk rn
deerine, daha byk veya daha kk bir deer katar. Bu sermayenin bir ksmnn toptan ticaretin
trl eitlerinde kullanlmasna gre de fark pek byk olur.
Btn toptan ticaret, yeniden toptan satmak zere btn satn almalar, farkl eide indirgenebilir.
Anayurt ticareti; yabanc tketim ticareti; bir de, tat ticareti... Anayurt ticareti, o lkedeki alma
rnn lkenin bir yerinde satn alp, bir baka yerinde satmakta kullanlr. Bu, kara ticaretini de,
ky ticareti de, iine alr. Yabanc tketim ticareti, yurt tketimi iin, yabanc mal satn almada
kullanlr. Tat ticareti, yabanc lkelerin alveriini yapmakta yahut birinin fazla rnn, bir
bakasna ulatrmakta kullanlr.
lkedeki almann rnn lkenin bir baka yannda satmak zere, bir yerinde satn almakta
kullanlan sermaye genel olarak, byle her ilemle, byle her ilemle, ikisi de o lkenin tarmnda
veya sanayisinde kullanlm bulunan iki ayr sermayeyi yeniden yerine koyar; bylelikle, onlarn bu
ite yryp gitmelerini mmkn klar. Bu sermaye, tacirin oturduu yerden, u kadar deerdeki mal
dar yollad zaman, karlk olarak, geriye, hi deilse eit deerde baka mal getirir. kisi de
yerli almann rn olunca, byle her ilemle, kukusuz ikisi birden, retken emei desteklemekte
kullanlm bulunan birbirinden ayr iki sermayeyi yeniden yerine koyar; bylelikle, bu
sermayelerin, o desteklemeyi yapadurmalarn mmkn klar. sko sanayi mamullerini Londra'ya
gnderip, ngiliz zahiresini, ngiliz sanayi maddeleri Edinburgh'a geri getiren sermaye, byle her
ilemle, ikisi de Byk Britanya tarm ve sanayisinde kullanlm iki ngiliz sermayesini, mutlaka
yeniden yerine koyar.
Anayurt tketimi iin yabanc mal satn almakta kullanlan sermaye, bu satn alma, yerli almann
rn ile yapld zaman, byle her ilemle, yine iki ayr sermayeyi yeniden yerine koyar. Ama
bunlardan yalnz bir tanesi, yerli almay desteklemekte kullanlr. Britanya mallarn Portekiz'e
gnderip, geriye, Portekiz mallarn Byk Britanya'ya getiren sermaye, byle her ilemle, ancak bir
tek Britanya sermayesini yeniden yerine koyar. tekisi bir Portekiz sermayesidir. Onun iin, d

tketim ticaretindeki mal karlklar[159] anayurt ticaretininki kadar abuk da ele gese, d tketim
ticaretinde kullanlan sermaye, lkedeki almay veya retken emei ancak yar yarya evklendirir.
Gelgelelim, d tketim ticaretindeki mal karlnn anayurt ticareti karl kadar tez elden
geldii olmaz. Anayurt ticaretinin mal karl, genel olarak, yl sona ermeden kimi zaman ylda
drt kez gelir. D tketim ticareti karlnn; yl sona ermeden, bazen, iki yl gemeden geldii
olmaz. Onun iin, d tketim ticaretinde kullanlan bir sermaye, bir ilem yapncaya kadar; anayurt
ticaretinde kullanlan bir sermaye, bazen, on iki ilem yapar yahut on iki kere yollanp geri gelir. u
halde, sermayeler eitse, bunlardan biri, lkedeki almay tekinden yirmi drt kat fazla zendirip
destekler.
Anayurt tketimi iin yabanc eya, bazen, yerli alma rn ile deil, bir takm baka yabanc
mal ile satn alnabilir. Bununla birlikte, bu teki yabanc mal ya dorudan doruya yerli almann
haslas ile ya da onunla satn alnm olan baka bir eyle satn alnmaldr. nk sava veya istil
hali bir yana braklrsa, yabanc mal, ancak dorudan doruya yahut iki veya daha fazla ayr dei
etmeden sonra, anayurtta retilmi bir ey karl olarak elde edilebilir. Onun iin, byle
dolambal bir d tketim ticaretinde kullanlan bir sermayenin etkileri, tpk, her bakmdan, ayn
trden en kestirme ticarette kullanlan sermayenin etkileri gibidir. u var ki, birbirinden ayr iki veya
d ticaretin mal karlklarna bal olmalar gerektii iin, en sonunda ele geecek mal
karlklarnn, bsbtn gecikmesi olaslk iindedir. Riga keteni ile keneviri, Britanya sanayi
mamulleri satn alnm Virginia ttn karlnda alnrsa; tacirin, ayn sermayeyi bir o kadar
Britanya sanayi mamuln yeniden satn almakta kullanlabilmesi iin, iki ayr ticaretin mal
karlklarnn arkasnn alnmasn beklemesi gerekir. Virginia ttn, Britanya sanayi mamulleri ile
deil de, bu mamullerle alnan Jamaika ekeri ve romu karl satn alnsa, tacir her nden
gelecek mal karlklarnn arkasnn alnmasn beklemek zorunda kalr. Bu birbirinden ayr iki veya
d ticareti gene iki, ayr tacir; birincinin ithal ettii mallarn ikincisi tarafndan, ikincinin ithal
ettiklerinin de ncs tarafndan yeniden ihra iin satn alnmas biiminde yapacak olsa, o zaman,
her tacir, sermayesinin karln, gerekten, daha abuk elde eder. Ama bu ticarette kullanlan tm
sermayenin en son mal karlnn ele gemesi, her zamanki gibi yava olacaktr. Byle dolambal
bir ticarette kullanlan tm sermayenin, ister bir ister tacire ait olmas, sz geen tacirler
bakmndan fark etse bile, lke bakmndan bir fark dourmaz. u deerde Britanya sanayi
mamulnn u miktar keten ve kenevirle dei etmek iin, her iki halde de, sanayi mamulleri ile keten
ve kenevir dorudan doruya birbirleriyle dei edildii takdirde gerekecek sermayenin kat
by kullanlmak lazmdr. Onun iin, byle dolambal bir d tketim ticaretinde kullanlan
sermayenin tm, genel olarak, lkedeki retken emei, ayn eitten daha kestirme bir ticarette
kullanlan eit bir sermaye kadar evklendirip desteklemeyecektir.
Anayurt tketimi iin yabanc eya satn alnmasnda araya giren yabanc mal ne olursa olsun, bu,
ticaretin ne niteliinde, ne yapld lkenin retken emeine salayaca zendirme ve desteklemede
esasl fark dourur. rnein, bu mallar, Brezilya altn veya Peru gm ile satn alnsalar, bu altn
ve gm, Virginia ttn gibi ya dorudan o lkedeki almann rn ile ya da lke almasnn
rn olan bir baka ey karlnda edinilen bir nesne ile satn alnm bulunmaldr. Onun iin,
lkenin retici gc bakmndan, altnla gmn araya girmesiyle yaplan yabanc tketim
ticaretinde, onun kadar dolambal bir baka d yoaltm ticaretinin btn fayda ya da sakncalar
vardr ve o retken emei desteklemekte dorudan doruya kullanlan sermayeyi, ayn hzla veya
ayn yavalkla yeniden yerine koyacaktr. Hatta anlalan kendisi kadar dolambal herhangi baka
yabanc ticarete kar, bir stnl bile vardr. Kk hacimleri ile[160] byk deerlerinden dolay
bu metallerin bir yerden bir yere ulatrlmas, o deerdeki hemen herhangi baka eyann

tanmasndan daha ucuzdur. Navlunlar ok daha azdr; sigortalar daha fazla deildir. Sonra, tama
yznden onlardan az zarar grmesi muhtemel eya yoktur. Bunun iin, okluk, eit miktarda yabanc
eya, herhangi baka yabanc maldan ok, altnla gmn araya girmesi sayesinde, yerli almann
daha az rn ile satn alnabilir. Bylelikle, lkedeki talep, ou kez, daha ufak masrafla bir baka
ekildekinden daha tam olarak karlanabilir. Bu metallerin srekli ihrac ile, bu eit bir ticaretin,
yapld lkeyi bir baka ekilde yoksul drmesi ihtimali olup olmadn bundan byle uzun
boylu incelemeye frsat bulacam.
Bir lkedeki sermayenin tat ticaretinde kullanlan ksm, o lkenin retken emeini
desteklemekten tamamyla ekilip, baz yabanc lkelerin emeini besler. Her ilemle, iki ayr
sermayeyi yeniden yerine koyabilir ama, bu sermayelerin ikisi de o lkenin deildir. Lehistan
zahiresini Portekiz'e tayp, karlk olarak Portekiz meyveleriyle arabn Lehistan'a gtren
Hollandal tacirin sermayesi, byle her ilemle, iki sermayeyi yeniden yerine koyar. Bu sermayenin
ikisi de, Hollanda'nn retken emeini geindirmekte kullanlm deildir. Biri Lehistan'n, teki ise
Portekiz'in emeini beslemitir. Yalnz krlar, aksamadan Hollanda'ya geri gelir; bu ticaretin, o
lkedeki topran ve emein yllk rnne katt kukusuz bulunan tm fazlay oluturur. Gerekte,
herhangi bir lkedeki tat ticaretini o lkenin gemileri ve gemicileri yapnca, o ticarette kullanlan
sermayeden navlunun dendii ksm, o lkenin bir miktar retken iisi arasnda leilerek, bunlar
harekete geirir. Gerekte, tat ticaretinde hatr saylr pay bulunan hemen btn milletler, onu bu
ekilde yrtmlerdir. Bu ticaretin ad, ihtimal, bu gibi lkeler halknn, baka lkeler iin tayc
olularndan alnmadr. Bununla birlikte, ticaretin nitelii bakmndan bunun byle olmas gerekli
gibi grnmemektedir. rnein, Hollandal bir tacir, sermayesini, Lehistan'la Portekiz arasndaki
ticaretinin yrtlmesinde; birinin fazla rnn tekine, Hollanda gemileri yerine, Britanya
gemileriyle gtrerek kullanabilir. Kimi olaanst hallerde sahiden byle yapt varsaylr.
Bununla birlikte, savunmas ve gvenlii, gemicilerinin ve gemilerinin saysna bal olan Byk
Britanya gibi bir lke iin, tat ticaretinin bu bakmdan zellikle faydal olduu dnlmtr. Ama
ayn sermaye d tketim ticaretinde, hatta ky gemileriyle yapldnda, anayurt ticaretinde, tat
ticaretindeki kadar gemici ve gemi altrabilir. Herhangi bir sermayenin altrabilecei gemici ve
gemi says, ticaretin niteliine bal olmayp, biraz, dierlerine oranla eyann hacmine, biraz da
aralarnda tanacak olduu limanlarn uzaklna; daha ok da, bu iki arttan birincisine dayanr.
rnein Newcastle'dan Londra'ya yaplan kmr ticaretinde, limanlar birbirinden uzak olmad
halde, ngiltere'nin btn tat ticaretinden fazla gemi kullanlr. Onun iin, bir lkedeki sermayeden,
tat ticaretine tabiatyla girecek olandan daha fazlasn olaanst teviklerle oraya sokmaya
zorlamak, o lke gemiciliini muhakkak her zaman artrmaz.
Onun iin, bir lkenin anayurt ticaretinde kullanlan sermaye, genel olarak, o lkede d tketim
ticaretinde kullanlan bir o kadar sermayeden daha byk miktarda retken emei zendirip besler;
yllk rnn deerini daha ok artrr. D tketim ticaretinde kullanlan sermayenin, tat ticaretinde
kullanlan eit bir sermayeye gre, her iki bakmdan daha byk bir stnl vardr. Her lkenin
serveti, kuvvet servete dayand lde de kuvveti, hep eninde sonunda, btn vergilerin denilmesi
gerektii kaynak olan, onun yllk rn deeri orannda olmaldr. Ama her lkenin siyasal
ekonomisinin ana amac, o lkenin servetiyle kudretini artrmaktr. u halde, bu, anayurt ticaretinden
ok d tketim ticaretini veya onlarn her ikisinden ok tat ticaretini kayrp, fazladan
arkalamamaldr. lke sermayesinin kendiliinden, doal ekilde oralara akacak olanndan fazlasn
bu iki yola srklememeli veya elmemelidir.
Herhangi bir alma alannn rn, lke talebinin lzum gsterdiinden ok olursa, fazlas
darya gnderilerek, anayurdun ihtiya duyduu bir eyle dei edilmelidir. Byle bir ihra

olmaynca, lkedeki retken emein bir ksmnn ortadan kalkmas; yllk rn deerinin, azalmas
gerekir. Byk Britanya'nn toprayla emei, genel olarak, anayurt pazar talebinin
gereksindiinden ok zahire, ynl ve hrdavat retir. Onun iin, bunlarn fazlas dar gnderilip,
anayurtta talebi olan bir eyle dei edilmek gerekir. Bu fazlalk, ancak bu gibi ihrala, retilme
emeini ve masrafn karlamaya yetecek bir deer elde edebilir. Deniz kys blgeleriyle btn
kullanl rmaklarn yamalar, srf, orada daha ok aranan bir eyle bu gibi fazla rnn ihra
olunup dei edilmesini kolaylatrd iin, almaya elverili yerlerdir.
Yerli almann rn fazlasyla alnan yabanc eya anayurt talebini at zaman, bunlarn fazlalk
ksm, yine dar gnderilip, anayurtta daha aranan bir eyle dei edilir. Britanya'daki almann
rn fazlasnn bir ksmyla, her yl Virginia ve Maryland'den, doksan alt bin f kadar ttn satn
alnr. Gelgelelim, Byk Britanya talebi, belki on drt bir fdan fazlasn gereksinmez. Onun iin,
geri kalan seksen iki bin f, dar gnderilip anayurtta daha ok aranan bir eyle dei edilmezse,
bunlarn ithalinin derhal durmas, onun yan sra, karlnda her yl bu seksen iki bin fnn satn
alnd maln hazrlanmasnda Byk Britanya ahalisinden imdi altrlanlarn hepsinin retken
emeine ket vurulmas gerekir. Byk Britanya'nn toprak ve emek rnnden olan bu mal, anayurtta
piyasas olmadndan, dardaki piyasasndan da yoksun kaldndan artk retilmemelidir. Bu
yzden, en dolambal d tketim ticareti, kimi hallerde lkenin retken emeiyle yllk rnn
desteklemekte en kestirme ticaret kadar gerekli olabilir.
Bir lkenin sermaye mevcudu, tm o lkenin tketimini karlayp retken emeini geindirmekte
kullanlmayacak kadar artacak olursa, bunun fazla ksm, doal olarak, tat ticaretine taarak, ayn
hizmeti baka lkelere grmekte kullanlr. Tat ticareti, byk ulusal zenginliin doal sonucu ve
belirtisidir; ama, anlalan, bu zenginliin doal nedeni deildir. zel zendirmelerle bunu
kayrmaya gnl kayan devlet adamlarnn sonucu ve belirttii, yanl olarak, neden sandklar
anlalyor. Bundan tr, Avrupa'daki tat ticaretinin en byk pay, toprak genilii ile ahali
saysna oranla Avrupa'nn kukusuz en zengin lkesi olan Hollanda'dadr. Yine, bunun hatr saylr
bir paynn, Avrupa'nn belki ikinci en zengin lkesi olan ngiltere'nin elinde bulunduu
sanlmaktadr. Gelgelelim, genellikle, ngiliz tat ticareti diye tannan eyin, ou kez, belki
dolambal bir d tketim ticaretinden baka bir ey olmad grlr. Dou ve Bat Hint lkeleriyle
Amerika'nn mallarn, trl Avrupa pazarlarna ulatran ticaretler, daha ok bu trdendir. Bu mallar,
genel olarak ya dorudan doruya Britanya almasnn rnyle ya da o rn ile alnm bulunan
bir baka eyle satn alnr. Bu ticaretlerden kesin olarak elde kalan mal karlklar, genellikle, Byk
Britanya'da kullanlr veya tketilir. Byk Britanya'nn asl tat ticaretinin belli bal kollarn belki
trl Akdeniz limanlar arasnda Britanya gemileriyle yaplan ticaret ile, Hindistan'n trl limanlar
arasnda ngiliz tacirlerinin yapt ona benzer bir miktar ticaret oluturur.
Anayurt ticaretinin ve bu ticarette kullanlabilen sermayenin bykl, kukusuz, lke iinde
rnlerini birbiriyle dei etmek ihtiyacnda olan btn cra yerlerin rn fazlas deeri ile
snrlanr. D tketim ticaretinin genilii, btn lkenin rn fazlas deeriyle ve bu fazla
karlnda satn alnabilecek olannn deeriyle snrlanr; tat ticaretinin enginlii ise dnyadaki
eitli lkelerin hepsinin rn fazlasnn deeriyle erevelenir. Dolaysyla, bunun genilik imkn,
teki ikisiyle kyaslannca bir bakma usuz bucaksz olup, en byk sermayeleri smrebilecek
gtedir.
Kendi z krn dnmesi, bir sermaye sahibine, o sermayeyi, tarmda veya sanayide yahut toptan
ya da perakende ticaretin zel bir kolunda kullanmaya karar verdirten tek nedendir. Bu eitli
yollardan birinde veya tekinde kullanlmasna gre, o sermayenin harekete geirebilecei deiik

miktarda retken emek ve bunun topluluun toprayla emeinin yllk rnne kataca deiik
deerler zerinde sermaye sahibinin kafa yorduu olmaz. Bundan dolay, btn iler iinde en
kazanls tarm; mkemmel bir servete ulatran en kestirme yol iftilik ve topra ilemek olan
lkelerde, kiilerin sermayeleri, tabii, btn toplulua en yararl ekilde kullanlacaktr. Gelgelelim,
Avrupa'nn hibir yerinde, tarm krlarnn teki ilere gre bir stnl olmad anlalyor.
Gerekte, Avrupa'nn her yakasndaki hayal peinde koan tasarclar, u birka yl iinde, topran
ekimi ve bayndrlmas ile elde edilecek krlar zerinde pek grkemli hesaplar yaparak, herkesi
elendirmilerdir. Hesaplar zerinde ayrc tartmaya girmeden, yle stn kr bir bakla,
bunlarn vard sonucun yanl olduuna pekl inanabiliriz. Tek bir mr iinde, okluk pek kk
bir sermaye ile, bazen, sermaye de olmakszn, ticarette ve sanayide, en gz kamatran servetlerin
elde edildiini her gn grmekteyiz. Ayn sre iinde byle bir sermayeyle, tarmda byle bir servet
edinildiinin u yzylda Avrupa'da, belki tek bir rneine rastlanm deildir. Bununla birlikte
Avrupa'nn btn byk lkesinde birok iyi toprak, hl ilenmemi olarak durmaktadr. lenmi
topran da ou, yetenei derecesinde bayndrlm olmaktan uzaktr. Onun iin hemen her yerde
tarm, zerinde altrlm bulunandan daha byk bir sermayeyi yutabilecek yetenektedir. Avrupa
siyasasndaki hangi artlar, kentlerde yrtlen uralara, krlardakilerden pek stn fayda
salamtr ki, sermayelerini okluk yan balarndaki son derece bereketli tarlalarn bayndrlp
ilenmelerinden ok, Asya ile Amerika'nn ta uzaklardaki tat ticaretlerinde kullanmak, zel kiilerin
daha iine geliyor? Bunu, bundan sonraki iki kitapta, olanca geniliiyle anlatmaya alacam.

nc Kitap

Baka Baka Milletlerde Servetin Trl Gelimeleri zerine

Blm I

Servetin Doal Gelimesi zerine

Her uygar toplulukta, byk alveri, kent ahalisiyle tara ahalisi arasnda yaplan ticarettir. Bu ya
dorudan doruya ya parann yahut paray temsil eden u veya bu eit bir kdn araya girmesi
sayesinde ilenmemi rnn ilenmi rn ile dei edilmesinden oluur. Kr, kenti, geim
maddeleriyle, sanayi gereleriyle donatr. Kent, kr ahalisine, ilenmi rnn bir ksmn yollayarak,
bu donatmn karln der. inde yeniden madde retimi olmayan ve olamayan kentin, btn
zenginliini ve geimini krdan elde ettii, hakl olarak sylenebilir. Bununla birlikte, byledir diye,
kentin kazancnn, krn kayb olduunu sanmamalyz. Her ikisinin kazanlar karlkl olup, birbiri
ile ortaktr. Btn baka hallerde olduu gibi, burada da iblm, emein inceden inceye blmlere
ayrlm olduu trl grevlerde altrlan eitli kimselerin hepsi iin faydaldr. Kr ahalisi,
kendileri hazrlamaya kalktklar takdirde kullanmalar gerekecek olan emeklerinden ok daha aznn
rn ile daha fazla sanayi mallarn kentten satn alr. Krn fazla rn veya iftilerin geiminden
arta kalan ksm iin, kent bir pazar salar. Kr ahalisi, o fazlay, aralarnda talebi bulunan bir baka
eyle, orada dei eder. Kentin ahali saysyla geliri oaldka, kr ahalisiyle kr gelirine salad
pazar, geniler. O pazar ne kadar genilerse, ok sayda kimseye olan faydas hep o derecede artar.
Bir mil tede yetien ekin, kentte, yirmi mil uzaktan gelen zahire ile bir fiyata satlr. Ama uzaktan
gelenin fiyat, genel olarak hem yetitirilip pazara getirilme masrafn karmal hem iftiye, tarmn
allm krlarn salayabilmelidir. Onun iin, kente komu olan krdaki arazi sahipleriyle iftiler,
sattklar eyin bedeliyle tarmn allm krlarndan baka, uzaklardan getirilen benzeri mahsuln
tm tanma deerini kazanrlar. Sonra, bunlarn satn aldklar eyin fiyatnda, bu ulatrma
deerinin tm de vardr. nemli bir kentin dolaylarndaki topraklarn ekilip biiliini, bu kentin
biraz uzanda bulunanlarn ilenii ile kyaslaynca, krn kent ticaretinden ne derece fayda
grdne kolayca inanabilirsiniz. Ticaret denklii zerinde, ortalkta treyen bunca sama sapan
dnceler arasnda, hibir zaman ne kentle olan ticaretinde krn, ne de beslendii kr ticaretiyle
kentin kayba urad iddia edilmitir. Eyann tabiat dolaysyla, geinme maddeleri, rahatlktan ve
gsteriten nce geldii iin, nafakay salayan alma, ister istemez, teki nesneleri veren
almadan nce gelmelidir. Onun iin, geim maddesi salayan krlarn ilenip bayndrlmas, srf
rahatlk ve gsteri aralar salayan kentin gelimesinden kesenkes daha nce olmaldr. Kentin
geimini meydana getiren yalnzca krlarn rn fazlas yahut iftilerin nafakasndan arta kalan
fazladr. Dolaysyla de bu geim, olsa olsa o rn fazlasnn oalmasyla genileyebilir. Gerekte
kent, geim maddelerinin tmn hep kendi dolaylarndan, hatta bal bulunduu lkeden almayp
pek uzak memleketlerden getirtebilir. Genel kuraln istisnas olmamakla birlikte, bu, servetin
gelimesinde trl trl alarda ve milletlerde, hatr saylr deiiklikler dourmutur.
Her lkede rastlanmasa bile, zorunluluktan tr genel olarak oluan bu eya dzenini, her lkede,
insanlarn doal eilimleri yaratr. nsan adetlerinin bu doal eilimlere kar koymas olmasa,
kentler, her yerde, hi deilse bulunduklar topran tm batan aa ilenip bayndrlncaya dek,
arazinin bayndrlp ilenmesiyle beslenebileceinden daha fazla byyemezlerdi. Eit veya hemen
hemen eit krlarla, ou insanlar, sermayelerini sanayi ya da d ticaretten ok, topran bayndrlp
ilenmesinde kullanmay ye tutarlar. Sermayesini toprakta kullanan adam, onu daha gz nnde, eli
altnda bulundurur; serveti, tacirinki kadar kazaya urama olasl karsnda deildir. Tacir,
servetini ou kez rzgrlarla dalgalara emanet ettikten baka, uzak lkelerde seciyeleriyle
durumlarn hemen hibir zaman iyice bilemeyecei adamlara byk krediler amakla, insanlardaki
beyinsizlik ve insafszlk gibi daha kaypak eler elinde brakmak zorundadr. Tersine; mlk
sahibinin toprann bayndrlmasnda kklemi olan sermayesi, insan ileri iin kabil olan lde,

en salama balanm gibidir. stelik, krlarn gzelliine, krda yaamann sefasna, ban dinleme
midine ve insan ii kanunlarndaki adaletsizliin tedirgin etmedii yerlerde krlarn gerekten
salad serbestlie, az ok, herkes baylr. Yeri ekip bimek, insann batan beri amac olduuna
gre, anlalan varlnn her safhasnda, o, bu ilkel uraa kar bir sevgi besler.
Gerekte zanaatlarn yardm olmasa, topran ilenmesi, ancak byk skntlar, ard arkas
kesilmeyen duraklamalarla yaplabilir. Demirciler, doramaclar, araba yapclar, sabanclar,
duvarclar, tula deyiciler, debbalar,[161] ayakkabclar ve terziler, iftinin sk sk hizmetlerini
gereksindii kimselerdir. Bu gibi esnaf da, zaman zaman, birbirlerinin yardmna ihtiya duyarlar.
Oturduklar yer, iftininki gibi mutlaka kesin bir noktaya bal bulunmadndan, bunlar, tabii,
birbirleri civarnda yerleir; bylelikle bir kk kasaba veya ky olutururlar. ok gemeden,
bunlarn zaman zaman ortaya kacak gereksinmelerini karlamak iin, gerekli yahut yararl ve
ehrin bymesine yardm dokunacak birok baka zanaat ve perakendeci ile birlikte, kasap, iki
satcs, ekmeki, kendilerine katlr. Kent ahalisi ile kr ahalisi karlkl olarak birbirlerinin
hizmetindedir. Kent, srp giden bir panayr veya pazar olup, kr ahalisi, ilenmemi mahsullerini
ilenmi rn ile deimek zere buraya bavurur. Kent ahalisine hem ilerinin gerecini hem
geimlerinin aracn salayan bu ticarettir. Onlarn kr ahalisine sattklar tamam olmu yapt miktar,
satn aldklar gerelerle yiyecek iecein miktarn kesin olarak dzenler. Onun iin, bunlarn
almas ve geimi, olsa olsa, krlarn tamamlanm yapta kar olan talebi orannda artabilir. Bu
talep ise ancak bayndrmann, ekip bimenin genilii orannda artabilir. u halde, insan kurumlar,
ilerin doal gidiini hi tedirgin etmese, her siyasal toplulukta, kentlerin zenginlike, nfusa
gelimesi, arazinin veya krlarn bayndrlmasnn ya da ilenmesinin pei sra gelip, onlar orannda
olur.
lenmemi topran hl kolay artlarla alnabilecei Kuzey Amerika smrgelerimizde, ora
kentlerinin herhangi birisinde, henz dar sata dnk sanayi kurulmu deildir. Bir zanaat,
komu krlarn gereksinimini gidermek olan iini yrtmek iin gerekli sermayeden bir fazlasn
edindi mi, bununla, daha uzaktaki satlar iin, Kuzey Amerika'da bir fabrika kurmaya kalkmaz; bunu,
ilenmemi topran satn alnp bayndrlmasnda kullanr. Zanaatlktan iftilie geer; o lkenin
zanaatlara verdii yksek cretler, kolay geim, onu kendisinden baka kimseler iin almaya
ayartmaz. O bir zanaatnn, boazn doyuran mterilerinin emir kulu olduunun farkndadr; kendi
topran ileyen, gerekli geimini ailesinin emeiyle salayan iftinin ise gerekten bir efendi
olup, dnyada hi kimsenin keyfine bal olmadn bilir.
Bunun tersine; ilenmemi topra olmayan yahut kolay artlarla edinebilecek topra bulunmayan
lkelerde, o yrede, zaman zaman ortaya kacak ilerde kullanlabileceinden daha ok sermaye
edinmi her zanaat, uzaklarda satlmak zere yapt hazrlamaya alr. Demirci bir demir fabrikas,
dokumac bir tr souk bez ya da ynl fabrikas kurar. Bu eitli sanayi, zamanla, azar azar, inceden
inceye blmlere ayrlmak yolunu tutar. Bylelikle, kavranlmas kolay, bundan tr daha fazla
anlatlmas gereksiz, birok deiik ekilde geliip mkemmelleir.
Bir sermaye altrlacak i arandnda, krlar ayn veya hemen hemen eit olmak artyla, sanayi,
d ticarete tabii ye tutulur. Ayn nedenle, tarm, sanayiye tabii tercih edilir. Toprak sahibinin veya
iftinin sermayesi, sanayicininkine kyasla daha salam olduu gibi; sanayicinin sermayesi de, her
zaman iin daha gz nnde, eli altnda bulunduundan yabanc alverile uraan tacirinkine gre
daha gvenlidir. Gerekte, her topluluun her dneminde; gerek ilenmemi gerekse ilenmi rnn
fazlas veya anayurtta aranmayan ksm, anayurtta biraz talebi bulunan bir eyle dei edilmek zere
darya gnderilmelidir. Ama bu rn fazlasn darya tayan sermayenin yabanc veya yerli

oluunun nemi devede kulaktr. Topluluk hem topraklarnn hepsini ekip bimek hem ilenmemi
rnn tmn hi eksiksiz ilemek iin yeter sermaye edinmemise, topluluun tm sermayesinin
daha yararl amalarda kullanlabilmesi iin, ilenmemi rnn yabanc bir sermaye ile ihra
edilmesinde, hatr saylr bir fayda bile vardr. Eski Msr ile in'in ve Hint'in zenginlii, ihracatnn
ounu yabanclar da yapsa, bir milletin pek yksek kertede bir servete ulaabileceini yeterince
gsterir. rn fazlalarn ihrata kendilerine ait olandan baka sermaye kullanlmasa, Kuzey Amerika
ile Batn Hint Adalar'ndaki smrgelerimizin gelimesi hz ok daha ar olurdu.
Bundan tr, ilerin doal gidiine uygun olarak, her byyen topluluun ou sermayesi, ilkin
tarma, sonra sanayiye, hepsinden sonra da, yabanc ticarete yneltilir. lerdeki bu sralan ylesine
doaldr ki, her arazisi olan toplulukta buna bir dereceye kadar uyulmutur sanyorum. Bycek
kentler kurulabilmesi iin, bu topluluklarn nce baz topraklarnn ilenmi olmas; d ticaretle
uramay hatrdan geirebilmeleri iin de nce bu kentlerde sanayi trnden bir nevi kaba zanaat
zerinde allm bulunmas gerektir.
lerdeki bu doal dzenin, bir dereceye dek, byle her toplulukta olmu bulunmas gerekirse de,
Avrupa'nn btn acl devletlerinde, birok bakmlardan bu sra tamamyla tersine dnmtr.
Bunlarn gzel olan veya uzak satlara elverili bulunan sanayi mamullerinin hepsine, bu lkelerdeki
kimi byk kentlerin d ticareti yol gstermi; sanayi ile d ticaret ise ikisi birlikte olmak zere,
tarmdaki belli bal ilerlemeleri dourmutur. Bu lkelerde, balangtaki hkmetlerin ortaya
koyduu, o hkmetler iyiden iyiye deiiklie uradktan sonra da artakalan rf ve detler, onlar
ister istemez bu doa dzenine aykr ve ters den gidie srklemitir.

Blm II

Roma mparatorluu'nun knden Sonra Eski Avrupa lkelerinde Tarmn

Tavsatlmas zerine
Cermen ve skit uluslar, Roma mparatorluu'nun Bat illerini istil edince, byle byk bir
devrimin pei sra gelen kargaalklar, birka yzyl srp gitmitir. Barbarlarn, eski ahaliyi soyup
soana evirmeleri, kasp kavurmalar, kentlerle krlar arasndaki ticareti duraklatmtr. Kentler
yzst braklm, krlar ilenmeden kalmtr. Roma mparatorluu ynetiminde hatr saylr
derecede bir servetin nimetinden yararlanan Avrupa Bat illeri, yoksulluun ve barbarln en alt
kertesine dmlerdir. O krd srp giderken, bu milletlerin bandakilerle kalburst
nderleri, o lkelerdeki topraklarn ounu sahiplenmi yahut zorbalkla kendilerine mal etmilerdir.
Bu topraklardan ou, tmar grm deildi. Ama ister ilenmi ister ilenmemi olsun, bunlardan,
sahipsiz kalan olmamtr. ou birka byk mlk sahibinin olmak zere hepsi yutulmutur.
lenmemi topraklarn bu ilk yutulmas, byk, fakat geici olabilecek bir felaketti. ok gemeden
bunlar yeniden blnebilir, miras ya da temlik yolu ile kk paralara ayrlabilirdi. Byk evlada
geme[162] kanunu, bu topraklarn miras yolu ile blnmesini nledi. arta bal miras brakma
yntemi ortaya karlmakla, bunlarn bakasna fera [163] yolu ile ufalanmasna engel olundu.
Toprak, tanr mallar gibi, yalnz geim ve intifa[164] arac saylnca verasetin[165] doal kanunu
ile, hepsinin geim ve intifas baba iin eit derecede aziz saylabilecek olan ailedeki btn ocuklar
arasnda menkuller [166] gibi letirilir. Nitekim arazi mirasna konarken, bykle kk, erkekle kz
arasnda, (tpk bizim tanr mallarn leilmesinde olduu gibi) fark gzetmeyen Romallar'da, bu
doal miras kanunu egemen bulunuyordu. Ancak, toprak yalnz geimin deil, etkin ve savunmann
da arac saylnca, bunun, paralanmam olarak bir tek kimseye kalmas daha uygun grld. Bu
kargaal zamanlarda, toprak sahibi her lord, kendine gre ufak apta bir hkmdard. Toprak
kiraclar, kendisinin uyruklar idi. O, bunlara yarglk; kimi bakmlardan, barta kanun koyuculuk,
savata ise babuluk ederdi. Kendi takdirine gre, ou kez komularyla; bazen hkmdaryla
savard. Bundan tr, mlkn gvenlii, yani orada oturanlar toprak sahibinin koruyabilmesi,
arazinin byklne bal idi. Topra blmek yok etmekti; her parasn komularnn
saldrganlklaryla inetip onlara yem ettirmekti. Onun iin, toprak mlkleri birbirini izlerken,
byk evlada kalma kanunu gerekte birdenbire meydana gelmeyip, zamanla olutu. lk
kurulularnda her zaman yle olmasa bile, krallk ynetiminde de, byk evlada geme kanunu
genellikle ayn nedenle ortaya kmtr. Kral ynetimindeki erk, dolaysyla da gvenlik, blnmeyle
zayf dmesin diye, btn olarak ocuklardan birine kalmaldr. Bunlardan hangisi zerinde byle
nemli bir tercihte bulunulaca, kiinin liyakati gibi ne olduunu kestirmek g olan ayrmlara
deil, su gtrr yeri olmayan, apak, gn gibi belirgin bir takm farklara dayanan, bir genel kuralla
belirlenmelidir. Ayn ailenin ocuklar arasnda cinsiyet ile yatan baka, tartlamayacak ayrm
olamaz. Erkek cinsi, genel olarak kadna ye tutulur. Btn baka eyler eit ise, o zaman, yal olan,
her yerde gencin yerini alr. Byk evlada geme hakk ile mirasn babadan oula kalmas hakk
denilen hakkn kayna budur.
lkin domalarna neden olup, varlklarn ancak onlarn makul klabilecei artlar ortadan
kalktktan uzun zaman sonra da kanunlarn yrrlkte kald ok olur. Avrupa'nn imdiki
durumunda, bir tek acre[167] topra olann mlk, yz bin acre sahibinin mlk kadar salama
balanmtr. Bununla birlikte, byk evlada geme hakkn hl sayg gsterilmekte bulunulmutur.
Btn adetler ierisinde, aile stnl gururunu okamaya en elverili olduu iin de, onun, daha

nice yzyllar srp gitmesi ihtimali vardr. Yoksa btn teki bakmlardan, birini zengin etmek iin,
geri kalan ocuklarn hepsini yoksul brakan bir hak kadar, kalabalk bir ailenin gerek karna
aykr bir ey olamaz.
arta bal mal vakfetme, byk evlada geme kanununun doal sonucudur. Bu, ilknce evlada
geme kanunu dolaysyla hatra gelen belirli bir silsile miras elden karmamak; balangtaki
mlkn bir parasnn, birbiri ardndan gelecek sahiplerin delilii ya da felakete uramas yznden,
ba,[168] vasiyet ya da fera yoluyla, tercih olunan soy izgisi dna kaydrlmasn nlemek iin
dnlmtr. arta bal miras Romallar hi bilmezdi. Kimi Fransz hukukular, imdiki
kurumu, o eski kurumlarn diline ve klna sokma uygun grmlerse de, Romallar'n
substitution'u da, fideicommis'i de, hibir biimde, arta bal mirasa benzememektedir.
Byk toprak mlkleri, bir tr prens-lkesi olduu zaman arta bal miras akla uygun gelebilir.
Bu, kimi kral ynetimlerindeki anayasa denilen kanunlar gibi, binlerce kiinin gvenliinin, bir
adamn keyfi ya da delimenlii yznden tehlikeye dmesini okluk nleyebilir. Ama, gerek kk
gerek byk mlklerin, gvenliklerini, lke kanunlarndan aldklar Avrupa'nn imdiki durumunda,
bundan daha yersiz bir ey olamaz. Bu, en anlamsz dncelere yani, birbiri ardndan gelen her insan
kuann, toprak ve topran var you zerinde eit bir hakk olmad; imdiki kuan malnn,
belki be yz yl nce lm olanlarn keyfine gre kskvrak balanp dzenlenmesi gerektii
yolundaki varsayma dayanmaktadr. Bununla birlikte, arta bal miras, Avrupa'nn ou yerinde,
hele sivil ya da askeri ereflerden faydalanmak iin asil bir soy sopun aranlr bir nitelik olduu
lkelerde, hl itibar grmektedir. Asillerin, lkelerinin yksek memurluklar, izzet ve itibar
zerindeki bu tekelci ayrcal elde tutabilmeleri iin, arta bal mirasn gerekli olduu
dnlmektedir. Hemerileri aleyhine haksz bir stnl zorla kabullenmi olan bu tabakann,
yoksulluu bu hali gln drmesin diye yeni bir ayrcalk elde etmeleri akla uyar grlmektedir.
Gerekte, ngiliz rf hukukunda, srekli iratlardan kanldn, onun iin, bunlarn, ngiltere'de,
herhangi bir baka Avrupa kral ynetimindekinden ok snrlandrlm bulunduunu sylerler. Ama,
srekli irat ngiltere'de bile bsbtn yok deildir. skoya'da, btn lke topraklarnn bete birinden,
belki, te birinden fazlasnn, imdi smsk vakf elinde olduu sanlmaktadr.
lenmemi byk toprak paralar, bylece hem belirli ailelerce yutulmu hem bunlarn bir daha
blnmesi imknnn, elden geldiince sonsuz olarak, nne geilmitir. Gelgelelim, bir byk mlk
sahibinin, byk bir bayndrc olduu pek rastlanr ey deildir. Bu barbar kurumlarn domasna
meydan veren kargaal zamanlarda, byk mlk sahibinin, arazisini korumak yahut nfuzunu ve
yetkisini, komularnn topraklar zerinde geniletmek yznden ii bandan aknd. Topran
ilenip bayndrlmasn dnecek vakti yoktu. Kanunun ve dzenin kurulmas, bu vakti salaynca,
onda okluk heves olmuyor; hemen hibir zaman da, gereken yetenek bulunamyordu. Pek ok kez
olduu gibi, evinin ve kendinin masraf gelirine denk geldi veya bu geliri at m, bu yolda
kullanacak mal mevcudu olmuyordu. Tutumlu ise, yllk tasarruflarn, eski mlknn
bayndrlmasnda deil, yeni satn almalarda kullanmay genel olarak daha kazanl buluyordu.
Btn teki ticaret tasarlar gibi, topra kazanl ekilde iletmek de kk tasarruflar, kk
kazanlar zerinde tam bir dikkat ister. Bu, byk bir servet sahibi olarak doan bir adamn,
yaratltan tutumlu da olsa, binde bir elinden gelir. Byle bir kimse durumu dolaysyla, tabii, pek az
gereksindii kazantan ok, houna giden sse kaplmaya yatkndr. Giyiminin, takm taklavatnn,
evinin ve demesinin zariflii, ocukluundan beri biraz stne dmeye alk olduu nesnelerdir.
Bu alkanln tabiatyla kafasnda dourduu eilim, toprak bayndrmasn dnmeye kalkt
zaman yakasn brakmaz. Evine komu olan belki drt be yz acre', yapt bunca tmardan sonra
topran edeceinden on kat fazla masrafla gzelletirir. Bakar ki, btn mlkn o ekilde

bayndracak olursa baka trlsnden zaten holanmaz onda birini tamamlamadan sfr tketecek.
Birleik Krallk'n her iki blgesinde de, ana baba gn olan derebeylik alarndan beri srekli ayn
ailenin elinde bulunagelmi baz byk mlkler hl vardr. Bu mlklerin imdiki durumunu onlara
komu olan kk arazi sahiplerinin mlkleriyle karlatrn. O zaman, byle geni mlkn,
bayndrlmaya ne denli elverisiz olduuna inanmak iin baka kanta gerek grmezsiniz.
Bu gibi byk mlk sahiplerinden bayndrma beklenmezse, onlarn emrinde toprak iletenlerden
hi slah umulmaz. Avrupa'nn eski durumunda, topra iletenler, hep, keyfe bal kiraclard. Hepsi
veya hemen hemen hepsi, kle idiler. Ancak, bunlarn klelii, eski Yunanllar'la Romallar'daki,
hatta Hint Adalar'ndaki bildiimiz klelikten yumuak idi. Bunlarn, efendilerinden ok, dorudan
doruya topraa bal olduklar varsaylyordu. Ondan tr, bunlar toprakla birlikte satlabilir;
topraktan ayr olarak satlamazlard. Evlenebilirlerdi. Ama, efendilerinin rzas olmak artyla...
Efendi, koca ile kary baka baka kimselere satarak evlilii sonradan bozamazd. Kullardan birini
sakat eder ya da ldrrse, efendi cezaya urard. Gelgelelim, bu ceza genel olarak pek devede
kulakt. Fakat kullar mlk edinmeye ehil deildiler. Edindikleri, efendileri iin elde edilmi olurdu.
Efendi, bunlar diledii gibi ellerinden alabilirdi. Bu gibi klelerin yapabilecei ekip bime ve
bayndrma, gerekte, efendilerince yaplm oluyordu. Masraf, efendinindi. Tohumluun,
hayvanlarn, ekim aletlerinin hepsi onundu. Kazan ona aitti. Bu gibi kleler, gnlk nafakalarndan
baka bir ey elde edemezlerdi. Onun iin, dorusu, bu durumda, mal sahibi kendisi topraklarn
iletiyor, kullaryla, bunlar ektirip bitiriyordu. Bu eit klelik, Rusya'da, Lehistan'da,
Macaristan'da, Bohemya'da, Moravya'da, Almanya'nn baka yerlerinde hl vardr. Yalnz,
Avrupa'nn Bat ve Gneybat illerinde, ucun ucun ortadan kaldrlmtr.
Byk mlk sahiplerinden byk bayndrmalar binde bir beklenecei gibi; bunlar, rgat olarak
kle kullandklarnda, topran slah bsbtn ihtimal dndadr. yle sanyorum ki, boaz
tokluuna gibi gelirse de, klelerin grd iin, eninde sonunda, hepsinden pahalya mal olduunu,
btn yzyllarn ve milletlerin tecrbesi gstermektedir. Hibir mala sahip olmayan kimsenin,
alabildiine yiyip iip elden geldiince az almaktan baka kar olamaz. in nafakasn satn
almaya yetenden fazlas, ona herhangi bir biimde kendi kar dolaysyla deil, olsa olsa, drtp
hrpalamakla, zoraki yaptrabilir. Eski talya'da, ekin yetitirmenin ne denli soysuzlatn; kleler
elinde kalnca, bunun, efendi iin ne denli kazansz olduunu, Pliny de, Columella da,
kaydetmilerdir. Aristo zamannda, eski Yunanistan'daki durum, bundan daha ahm ahm deildi.
Efltun'un kanunlarnda anlatlan lksel cumhuriyetten sz ederken Aristo, be bin aylak adam (bu,
lkenin savunmas iin gerekli olduu sanlan sava saysdr), kadnlar ve uaklaryla birlikte
beslemek iin, Babil ovalar gibi usuz bucaksz, son derece bereketli bir araziye ihtiya olduunu
sylyor.
alm yznden insanolu, zorbalk etmekten holanr. Kendinden aa olanlarn gnln etmek
iin alalma zorunda kalmak kadar insann gcne giden ey yoktur. Onun iin, kanunun izin verdii,
iin niteliinin buna elverili bulunduu yerlerde, genel olarak, klelerin hizmetini bamsz
adamlarnkine ye tutar. eker ve ttn ekimi, klelere yaptrlan ekip bimenin masrafn
kaldrabilir. Ekin yetitirme, anlalan imdiki zamanlarda, bu masraf korumaz. Balca mahsul
zahire olan ngiliz smrgelerinde, iin pek ounu bamsz adamlar yapmaktadr.
Pennsylvania'daki Quaker'larn, son zamanlarda, btn zenci klelerini azat etme kararna bakarak,
bu klelerin sayca pek ok olamayacana inanabiliriz. Kleler, mallar arasnda can alc denecek
bir paray olutursayd, byle bir karara, kayk yanatrlamazd. Oysa, eker smrgelerimizde
btn ii, ttn smrgelerimizde ise iin pek ounu kleler grr. Bat Hint Adalar'ndaki
smrgelerimizden herhangi birinde, bir eker iftliinde kr, genelde olarak Avrupa veya Asya'da

bilinen herhangi baka ekimin krndan ok yksektir. Bir ttn iftliinin kr, eker iftliinin
krndan az olmakla birlikte, daha nce deinildii gibi, zahire krndan yksektir. kisi de, kle
eliyle ekilip biilme masrafn korur, ama eker, bu masrafa ttnden iyi dayanr. Nitekim, ttn
smrgelerimizde, beyazlara oranla zenci says, eker smrgelerimizdekinden oktur.
Gitgide, eski zamanlarn kle rgatlar yerine, imdi Fransa'da yarc[169] adyla tannan bir renper
takm gemitir. Latince'de bunlara, Coloni Patiarii denir. ngiltere'de nice zamandr
kullanlmadndan, imdi, ngilizce'de bunlar iin ad bilmiyorum. Mal sahibi, bunlarn
tohumluluunu, hayvann, ekip bime aletlerini; ksaca, iftlii ilemek iin gerekli btn mal
mevcudunu salyordu. ifti, ban alp gittii veya iftlikten kendisine yol verildii zaman, mal
sahibine geri verilen mevcudun korunmas iin gerekli saylan ey bir yana ayrldktan sonra,
mahsul, mal sahibiyle ifti arasnda, yar yarya bllyordu.
Bu eit kiraclarn iledii toprak, dorusu, klelerin iledii toprak gibi, masraf mal sahibinin
olmak zere ekilip biilir. Gelgelelim, bunlar arasnda pek esasl bir fark vardr. Bu gibi kiraclar,
serbest kimseler olduklarndan mal edinmeye yeterlidirler. Toprak mahsulnn belirli bir pay
kendilerinin olduu iin, decek pay imkn lsnde ok olabilsin diye, tm rnn fazla
olmasnda apak karlar vardr. Bunun tersine, karnnn doymasndan baka eline bir ey gemeyen
bir kle, topran, bu nafaka dnda, elinden geldiince az ey yetitirmesine bakarak kendi rahatn
kollar. Avrupa'nn ou blgesinde toprak kulluu[170] eklindeki tasarrufun, biraz bu stnlk
dolaysyla, biraz da, dili lordlar kskanmaktan geri kalmayan hkmdarn, bu lordlarn nfuzu
zerinde, kullarn yava yava yapmaya kkrtt ve anlalan sonunda bu eit kulluu bsbtn
elverisiz klan sarkntlklar yznden gitgide snp gitmi olmas, ihtimal iindedir. Bununla
birlikte, byle nemli bir devrimin ne zaman ve nasl olduu, yeni zamanlar tarihinin en karanlk
noktalarndan biridir. Roma kilisesi, bunda, byk eref pay olduunu iddia eder. Daha on ikinci
yzylda III. Alexander'n, klelerin genel olarak azalmas yolunda bir ferman imzaladna kuku
yoktur. Ancak bu, anlalan, inan sahiplerinden, nnde tamamyla boyun emeleri istenen bir kanun
olmayp dinsel bir tm. Klelik, hemen her yerde, daha birka yzyl srp gitti. Gel zaman git
zaman, yukarda sz geen iki karn, yani, bir yandan mal sahibinin, te yandan hkmdarn
menfaatinin ortaklaa etkisiyle, azar azar ortadan kalkt. Bamsz braklan, stelik topra elinde
tutup durmasna izin verilen kul, sermayesi olmad iin, topra ancak, mlk sahibinin kendisine
avans verdiiyle iletebiliyor; bundan dolay, Franszlar'n deyimiyle, yarc olmas gerekiyordu.
u var ki, bu dediimiz renperlerin bile mahsuln kendilerine den payndan artrm
olabilecekleri ufak mevcudun bir parasn, topran bakaca bayndrlmasna harcamak, hi ilerine
gelmezdi. nk hibir ey harcamayan lord, o sermaye ile yetien nesnenin yarsn alacakt.
Mahsuln topu topu onda biri olan rn, bayndrmaya kar pek byk bir engel oluturduu
grlmtr. yleyse, yary bulan bir vergi, buna adamakll ket vurmu olmaldr. Mlk sahibinin
salad mal mevcudu ile, toprakta yetiebilecek mahsuln en fazlasn retmek, bir ortaknn
karna uygun olabilir. Ama bu kendi mevcudundan bir ey kartrmak hi iine gelmez. Btn
lkenin altda beini, hl bu eit renperlerin iledii sylenen Fransa'da, mal sahipleri, yarclarn,
efendinin hayvann, ift srmeden ok, yk ektirmede kullanmak iin frsat karmamasndan
szlanrlar. nk ikinci kta, krn hepsi kendilerine kalr; tekinde ise bunu mal sahipleriyle
paylarlar. Bu eit kiraclar, skoya'nn kimi yerlerinde hl vardr. Bunlara elik yayl
kiraclar [171] denir. Baron Gilbert ile Dr. Blackstone'un gerek iftiden ok, toprak sahibinin
khyalar olduunu syledikleri eski zamann ngiliz kiraclar, belki bu trdendi.
Pek yava, azar azar da olsa, bu eit kiraclarn yerine, toprak sahibine deimez bir rant deyerek,

topra sermayesiyle ileyip, gerei gibi ifti ad tayan kimseler geti. Birka yl sreli kontrat
oldu mu, bu gibi iftiler, bazen, sermayelerinin bir ksmn iftliin daha ok gelitirilmesine
harcamay, karlarna uygun bulabilirler. nk kontrat sona ermeden, bu sermayeyi tekrar byk
bir krla birlikte devirmeyi bazen umduklar olur. Bununla birlikte, bu gibi iftilerin bile, toprak
zerindeki tasarrufu uzun zaman, pek bir kararszlk iinde idi. Avrupa'nn ou yerinde hl yledir.
Srelerinin bitiminden nce, yeni bir satn alc, bunlarn szlemelerini kanunlu ekilde bozabilirdi.
ngiltere'de ok rastlanan muvazaal[172] bir istirdat[173] davas ile bile, buna imkn vard.
Efendilerinin zorbal yznden, kanunsuz olarak kap dar edilirlerse, yitirilen haklarn
koruyacak dava pek kusurlu idi. Topra yeniden ellerine almak hakkna her zaman kavuturmuyor,
onlara, gerek kayplar derecesine hi ulamayan zarar ziyan salyordu. Avrupa'da, renperin belki
en ok sayg grd lke olan ngiltere'de bile fuzuli[174] igalden kurtarma davas, ta, VII.
Henry'nin 14'nc saltanat yl sralarnda icat olundu. Kirac, bununla, yalnz zarar ziyann geri
almakla kalmayp, mlk yeniden elinde tutmak hakkn kazanr; yle bir tek mahkeme oturumunun
belirsiz karar ile de, mutlaka hakkndan olmaz. Bu davann pek etkin bir deva olduu grlmtr. O
kadar ki, imdiki uygulamada, mal sahibinin, topra elde tutma konusunda dava amak ihtiyacn
duyunca, toprak sahibi sfatyla, hakkyla elinde bulunan, istihkak veya tasarruf davas gibi
davalardan yararland pek olmaz da, kiracs adna, fuzuli igalden kurtarma davas aar. Onun iin,
ngiltere'de kiracnn gvenlii, mal sahibininki kadar salama balanmtr. Sonra, ngiltere'de ylda
krk ilinlik bir gelir yznden, mr boyunca kaydyla yaplm bir kontrat, mutlak[175] mlkiyet
hakk saylp, kiracya parlamento yelii seiminde oy verme hakkn kazandrr. Renperlerin
ounun byle mutlak mlkiyet haklar olduu iin, bunun kendilerine verdii siyasal nem
dolaysyla, btn o tabakann, arazi sahipleri yannda itibar olur. Mlk sahibinin byle nemli bir
bayndrmay kabullenmek erefsizliinde bulunmayacana gvenerek, kiracnn, elinde kontrat
bulunmayan toprak zerinde yap yapmasnn, Avrupa'da, ngiltere'den baka hibir yerde, rneine
rastlanamaz sanyorum. Renperlere pek elverili olan bu kanunlarla adetlerin, ngiltere'nin imdiki
yceliinde, o bbrlenilen ticaret yasalarnn belki tmnden daha ok pay vardr.
Her trl mirasya kar, en uzun kontratlar gven altna alan kanun, bildiime gre yalnz Byk
Britanya'da vardr. skoya'da, bu, daha 1449'da, II. James'in bir kanunu ile balamt. Gelgelelim,
bunun hayrl etkisine, arta bal miraslar, fazlasyla ket vurmutur. Vakfla kollar balanan
miraslarn, genel olarak yllarca srecek, okluk da bir yldan fazla sre ile kontrat
yapabilmelerine engel olunmutur. Son zamanlarda bu konu, zerindeki bir parlamento karar ile
biraz gevetilmi olmakla birlikte, bunlarn balar yine pek skdr. stelik skoya'da, parlamento
yesi semek iin oy hakk veren kira szlemesi olmadndan; toprak sahipleri, renperlerini, bu
bakmdan, ngiltere'deki kadar el stnde tutmazlar.
Gerek miraslara, gerek satn alclara kar, kiraclar salama balamak uygun grldkten
sonra da, Avrupa'nn baka yerlerinde, bunlarn gvenlik sresi yine pek ksa bir zaman ierisine
skp kalmtr. rnein Fransa'da, kontratn balangcndan itibar edilmek zere, dokuz yl idi.
Gerekte, o lkede son zamanlarda, bu sre, yirmi yedi yla karlmtr. Bu, kiracy, pek hatr
saylr bayndrma yapmaya heveslendirmek iin, yine ksa denecek bir sredir. Toprak sahipleri
eskiden, Avrupa'nn her yannda, kanun yapc idiler. Bundan tr topraa ilikin kanunlar, hep,
mlk sahibinin kar o yolda olduu dncesiyle hesaplanmt. Kendinde nce gelenlerden birinin
yapt kontratn, uzun yllar, toprann tam deerinden yararlanmaktan alkoymamas, mlk
sahibinin karna olduunu varsaymlard. Agzlle kaplan ile hak yiyenin gz ilerisini hi
grmez. Onlar da, bu dzenlemenin; bayndrmay ne kadar kstekleyeceini, dolaysyla de, eninde
sonunda, toprak sahibinin gerek karn ne derece baltalayacan, nceden gremediler.

Sonra, eskiden iftilerin mlk sahibine kira vermekten baka, ayrca ne kontratta belirtildii, ne
baronun ocaklnn ya da maliknesinin[176] tresi ile adetinden baka bir kuralla dzenlendii olan,
bir sr hizmet grmek zorunda bulunduklar varsaylyordu. Onun iin bu hizmetler, hemen batan
aa keyfe bal olduundan, kiracy birok aclara uratyordu. skoya'da, kontratta kesin olarak
art koulmayan btn hizmetlerin kaldrlmas, bu lke renperinin durumunu birka yln iinde
ok dzeltmitir.
Renperlere yklenen, yapmak zorunda bulunduklar kamu hizmetleri zel hizmetlerden daha
insafl deildi. Trl lkelerde ezgisi baka baka derecelerde olmakla birlikte, bugne dek her yerde
srp gitmi bir angarya olan, anayollarn yapm ile bakm, bu hizmetlerin yalnz bir tanesidir.
Kraln askerleri, oluu ocuu veya eit eit memurlar, lkenin bir blgesinden getiklerinde,
donatmc bann dzenledii fiyat zerinden, renperler, bunlara, beygir, araba, yiyecek iecek
salamak zorunda idiler. Zorlu donatm basksnn, Avrupa'da, bsbtn ortadan kaldrlm olduu
biricik kral ynetimi Byk Britanya'dr sanyorum. Fransa ile Almanya'da bu hl srp gitmektedir.
Renperin baml olduu kamu vergileri de, hizmetler kadar, uygunsuz ve ezici idi. Eski lordlar,
kendileri, hkmdarlarna herhangi akeli yardm balamaya hi yanamadklar halde,
kiraclarn, hkmdarn, (kullanlan deyimle) haraca balamasna kolayca izin veriyorlard. Bunun,
ileride, kendi gelirlerine ne denli dokunmas gerektiini nceden kestirecek kadar bilgileri yoktu.
Fransa'da, hl srp gittii iin, cizye[177] bu eski haralara rnek hizmetini grebilir. Bu, iftinin
iftlie yatrd mal mevcuduna gre hesaplanr; onun eline geecei varsaylan kr zerine
konulmu bir vergidir. Bundan tr, elden geldiince az eyi varm gibi gzkmek, dolaysyla da
iftliin ekilip biilmesinde imkn lsnde az, bayndrlmasnda ise hibir ey kullanmamak
renperin karnadr. Cizye, bir Fransz iftisinin elinde tesadf olarak birikecek mevcudun, bir
daha toprak zerinde kullanlmasnn yasak edilmesi gibi bir eydir. stelik bu vergi, kime
yklenmise, onun erefini zedeleyip, kendisini deil kiizadelikten, hisarllktan[178] da aa
drm saylr. Bir bakasnn topraklarn kiralayan her kimse, bu vergiye baml tutulur.
Kiizade, hatta, sermayesi olan hisarl, bu alalmaya boyun emez. Onun iin bu vergi, toprak
zerinde birikmi mevcudun topran bayndrlmasnda kullanlmasna engel olduu gibi, baka ne
kadar mal mevcudu varsa, onu da oradan uzaklatrr. Eski zamanlarda ngiltere'de pek rastlanan
ondalklarn, on beteliklerin, ucu topraa dokunmak bakmndan cizyeyle ayn doada vergiler
olduu anlalyor.
Bunca ksteklemeler iinde, topra ileyenlerden fazla bayndrma beklenemezdi. Kanun ne denli
zgr tutsa ve gvenlik salasa, halkn o tabakas, hep byk glklerle ilerlemek zorundadr. ifti
mlk sahibi ile kyaslannca, kendi parasyla ticaret edenin yannda dn para ile alveri yapan bir
tacir gibidir. Bunlardan her ikisinin de mal mevcudu byyebilir. Ama ayn ekilde tutumlu
davranmakla, dnle i gren tacirin mevcudu, hep tekinin mevcudundan daha ar gelimelidir.
nk dncn faizi, krn byk bir ksmn yutar. Bunun gibi, iftinin iledii topraklar, ayn
zenin gsterilmesiyle, mal sahibinin ilediklerinden daha yava bayndrlmaldr. ifti kendisi
mlk sahibi bulunsa, topran daha ok bayndrlmasnda kullanabilecei byk mahsul payn kira
yuttuu iin byle olur. Hem ilerin tabiat dolaysyla, bir ifti, sra bakmndan mal sahibinden
sonra gelir. Renpere, Avrupa'nn ou yerinde, hatta esnafla zanaatnn iyisinden aa; Avrupa'nn
her yannda ise byk tacirlerle usta sanayicilerden aa bir tabaka gz ile baklmaktadr. Onun
iin, yle hatr saylr mal mevcudu bulunan bir adamn, aa duruma girmek zere ykseinden
ayrlmas olaan ilerden deildir. Ondan tr, Avrupa'nn bugnk durumunda bile, bir baka
meslekten alnp, iftilik eklinde toprak bayndrlmasna mal mevcudu aktarlmas pek beklenemez.
Byk Britanya'da, iftilie aktarma edilen mal mevcudu, belki herhangi bir baka lkedekine gre

fazladr. Ama orada bile, iftilikte kimi yerlerde kullanlan byk mal mevcutlar, genel olarak,
btn tekilerine kyasla mevcudun okluk en ar biriktirildii zanaat olan iftilikte elde edilmitir.
Bununla birlikte, kk mlk sahiplerinden sonra zengin, byk iftiler, her lkenin belli bal
bayndrclardr. Herhangi bir baka Avrupa kral ynetiminden ok, bunlar belki ngiltere'de vardr.
Hollanda ile svire'deki Bern Cumhuriyeti hkmetlerinde iftiler, ngiltere'dekilerden aa
kalmyormu.
stelik btn bunlardan baka, Avrupa'nn eski siyasas, ister mal sahibi ister ifti eliyle olsun,
topran bayndrlmasyla ilenmesine elverisiz idi. Birincisi; zel ruhsat olmadan zahire ihra
etme zerinde genel yasak vard. Bunun pek dal budak salan bir dzenleme olduu anlalyor.
kincisi; vurgunculara, fiyat fark kollayan satclara, yoldan mal evirip kapatan kabzmallara kar
karlan, sama sapan kanunlarla, panayr ve pazar ayrcalklaryla, gerek zahirenin gerekse hemen
hemen bakaca tm iftlik mahsulnn i ticareti zerine konulmu engeller vard. Yabanc zahire
ithalinin biraz zendirilmesiyle birlikte, zahire ihrac yasann, Avrupa'nn tabiata en bitek lkesi ve
o srada en byk cihan imparatorluunun merkezi bulunan talya'da renperlie nasl engel
olunduunu bundan nce grmtk. Bu maln i ticareti zerine konan ksntlarn, genel ihra
yasa ile bir araya gelince, daha az bitek, daha az elverili durumdaki lkelerin tarmna ne denli ket
vurmas gerektiini havsala belki kolay kolay almaz.

Blm III

Roma mparatorluunun knden Sonra Kentlerle Kasabalarn Ortaya kp

Gelimesi zerine
Roma mparatorluu'nun knden sonra, kentlerle kasabalarn ahalisi, kr ahalisinden daha ok
kayrlyor deildi. Gerekte, bunlar, eski Yunan ve talya cumhuriyetlerinin ilk ahalisinden pek farkl
bir halk tabakasndan oluuyordu. tekiler; daha ok, kamu arazisinin ilk bata aralarnda
blld; evlerini birbirinin yaknnda kurup, ortaklaa savunma iin bir duvarla evirmeyi
uygun gren toprak sahiplerinden oluuyordu. Roma mparatorluu'nun knden sonra ise toprak
sahiplerinin, bunun tersine, genel olarak mlkleri stndeki tahkimli hisarlarda, kiraclaryla kullar
arasnda yaadklar anlalyor. Kentlerde daha ok, o alarda kul kle ya da hemen hemen klemsi
olduklar anlalan, zanaatlar ve ara gere kullanan iiler oturuyordu. Avrupa'da belli bal
kentlerden kimisinin ahalisine, eski beratlarla verilmi olduunu grdmz ayrcalklar, bu
ayrcalklardan nce, halkn ne durumda olduunu gerei gibi gstermektedir. Efendilerinin rzas
olmakszn kendi kzlarn dar gelin verebilmeleri, ldklerinde mallarnn efendilerine deil
kendi ocuklarna miras kalmas ve mallar zerinde vasiyet yoluyla tasarrufta bulunabilmeleri
kendilerine bir ayrcalk olarak balanm kimselerin, bu msaadeler verilmeden nce tpk ya da
aa yukar, krlardaki toprak rgatlar gibi, kul kle durumunda olmu olmalar gerektir.
Gerekte, bunlarn, imdiki madrabazlarla ayak satclar gibi, mallaryla birlikte oradan oraya, o
panayrdan berikine dolap duran, pek yoksul, pek dkn bir takm kimseler olduu anlalyor.
imdi Asya'nn birok Tatar devletlerinde olduu gibi, o zamanki Avrupa'da da, trl trl ne kadar
lke varsa hepsinde, baz yurtluklardan[179] getikleri, baz kprlerden yrdkleri bir panayrda
mallarn oradan oraya tadklar, orada bunlar satmak zere bir ergi ya da sergi kurduklar
zaman, yolculardan ve eyalarndan vergi alnrd. Bu eit vergiler, ngiltere'de mruriye, kpr
paras, kal, sergilik adlaryla tannmt. Kimi zaman kral, bazen da anlalan bir takm vesilelerle
bunu yapmaya yetkisi bulunan bir lord, bir ksm tacirlerden, zellikle kendi lkesinde oturanlardan,
bu gibi vergileri almaz, toptan balard. Baka bakmlardan kul kle veya klemsi olduklar halde,
bu gibi tacirlere, bu yzden, bamsz tacir denirdi. okluk, karlk olarak, bunlar kendilerini
kayranlara, bir tr yllk ba vergisi derdiler. O alarda, deeri bulunan bir karl olmadan,
esirgemede bulunulduu olmuyordu. Bu vergi, belki teki vergilerini balamalaryla
koruyucularnn urayabilecekleri kaybn telafisi saylabilirdi. nce, gerek bu ba vergilerinin,
gerekse vergi balamalarnn, tamamyla kiiye zg olduu; hayatlar boyunca veya
esirgeyenlerin can istedike, yalnz belirli kimseleri etkiledii anlalyor. Birok ngiltere kentinin
mlk ktklerinden alnarak yaymlanm pek noksan zetlerde, bazen, belirli hisarllarn teker teker
krala ya da bir baka efendiye, bu gibi esirgemeler karl olarak dedikleri vergi bazen btn bu
vergilerin yalnz genel toplam sk sk anlr.[180]
u var ki, kent ahalisinin durumu, kkeninden ne denli klemsi olursa olsun, bunlarn, krlardaki
toprak rgatlarndan ok nce zgrle ve bamszla eritikleri apak gzkmektedir. Kral
gelirinin herhangi bir kentte bu gibi ba vergilerinden oluan ksm, okluk, u kadar yllk bir sre
iin, kesin bir gelir karlnda, bazen kontluun[181] gvenlik ve adalet grevlisine[182] bazen baka
kimselere iltizama[183] verilirdi. Hisarllarn, gelirin tmnden, zincirleme ve teker teker sorumlu
olarak, kendi kentlerinden kan bu gibi geliri iltizamla toplamalarna izin verilecek kadar itibar
kazandklar ok oluyordu.[184] yle sanyorum ki, Avrupa'da ne kadar lke varsa, hepsinin
hkmdarlarnn allm tutumu bakmndan, bu yolda kira gelirinin iltizama verilmesi pek elverili
idi. Krallar ou zaman yurtluklar, bir btn olarak, bu maliknelerdeki kiraclarn topuna birden

kiralyor; kiraclar, gelirin tm zerinden zincirleme ve teker teker sorumlu oluyorlard. Ama
karlk olarak, bunu bildikleri gibi toplayp, kral hazinesine kendi khyalar eliyle demelerine,
bylelikle, kral memurlarnn kstahlndan yakay tamamyla syrmalarna izin veriliyordu. O
alarda bu ok nemli saylan bir haldi.
lk bata, kent iltizam, hisarllara da belki baka iltizamclara olduu gibi, yalnz unca yl sre ile
veriliyordu. Ama zamanla, bunu onlara mutlak, yani sonsuz olarak, ileride hi artrlmayacak,
deimez bir gelir tahsisi ile balamann genel det olduu anlalyor. deme byle devaml
olunca, buna karlk yaplan vergi balamalar da tabii sreklileti. Dolaysyla da bu vergi
balamalar kiiye zg olmaktan kt; artk, birey olarak kiilere deil, ancak falan hisarn
hisarllarna ait saylabiliyor, bundan tr, bu hisara bamsz bir hisar deniyordu. Serbest hisarl
veya bamsz tacir denmesi de bu nedenledir.
Bu iznin verildii kentin hisarllarna, genel olarak msaade ile birlikte, kzlarn dar gelin
edebilmeleri, ocuklarnn kendilerine miras olmas, mallar zerinde vasiyet yolu ile tasarrufta
bulunabilmeleri gibi, yukarda sz geen, nemli ayrcalklar balanyordu. Bu gibi ayrcalklar,
nceden okluk, belirli hisarllara, kii sfatyla, ticaret serbestliiyle birlikte mi veriliyordu, orasn
bilmiyorum. Bunun zerinde dosdoru kant gsteremem ama, verilmi olmasn ihtimal iinde
gryorum. Yalnz, nasl oldu ise olsun, toprak kulluu ile kleliin balca nitelikleri stlerinden
kaldrlnca, bunlar, hi deilse zgrlk sznn imdiki anlamyla, artk gerekten zgr oldular.
Hepsi bu kadarla kalmad. Bir yandan da, genel olarak yarglar, bir kent kurullar olmak, kendi
ynetimleri iin tzkler karmak, savunmalar iin duvarlar yapmak, gzclkle bekilie, yani
eski anlaya gre, gece gndz bu duvarlar btn saldrlara ve basknlara kar savunup korumaya
zorlayarak, ahalinin hepsini, bir tr askeri inzibat altna sokmak ayrcalklar bulunan, bir rgt ya da
tzel bir varlk halinde ortaya ktlar. ngiltere'de, bunlar, genel olarak yzlk[185] mahkemelerle
kontluk mahkemelerinde yarglanmaktan bak tutuluyorlard. Aralarnda kacak dvalarda,
hkmdarlarla ilgili olanlar dnda, bunlar, kendi yarglarnn hkmne braklmlard. Baka
lkelerde, bunlara, ou zaman pek daha byk ve geni yarglama yetkileri veriliyordu.[186]
Gelirinin iltizamn yapmasna izin verilen kentlere, hemerilerini paylarna deni demeye
zorlamak iin, bir tr zecri[187] yarglama yetkisi balamak belki gerekli olabilirdi. O kargaal
zamanlarda, bu eit adaleti bir baka mahkemeden aramak zere, onlar salvermek, pek uygunsuz
olabilirdi. Ancak; Avrupa'da trl trl ne kadar lke varsa, hepsinin hkmdarlarnn, gelirlerinin
tm iinde, ne masrafa ne zene lzum gstererek, ilerin doal gidiiyle artmas belki en muhtemel
bulunan ksmn, bir daha artmayacak, kesin bir vergi geliri ile bylece dei etmeleri; stelik byle
kendi istekleriyle lkelerinin barnda bir tr bamsz cumhuriyetler kurmalar, olur ilerden
deildir.
Bunu kavramak iin, o zamanlar, Avrupa'da belki hibir lke imparatorunun, lkesinin bir boydan
bir boya uzanan tm genilii iinde, uyruklar arasnda zayf olanlar, lordlarca ezilmekten
korumadn anmsamak gerekir. Kanunun kayramad, kendilerini savunacak kadar gl
olmayan kimseler ya kayrsn diye bir lorda bavurup korunmak zere ona kle veya vasal olmak
yahut birbirlerinin ortaklaa korunmas iin, karlkl bir savunma birliine girmek zorunda
kalyorlard. Kent ve hisar ahalisinin, tek kiiler olarak alndkta, kendilerini savunabilmek iin
gleri yoktu. Ama komularyla karlkl bir savunma birliine girince, bunlarn hi de yabana
atlmayacak bir kar koymada bulunmalar kabil oluyordu. Lordlar hem ayr bir tabaka hem sanki
tr kendilerinden bambaka, azat olunmu kle takm saydklar hisarllar adam yerine
koymuyorlard. Hisarllarn zenginlii, bunlarn ekememezliini ve fkesini kamlamaktan geri

kalmyordu. Frsat bulduka onlar, amanszca kyasya talan edip soyuyorlard. Hisarllar, lordlardan
tabii yaka silkiyordu, korkuyordu. Kral da onlardan tiksiniyor, rkyordu; ama, belki aa da grse,
hisarllarndan nefret etmesi yahut korkmas iin neden yoktu. Onun iin, karlkl kar, hisarllar,
kral desteklemeye; kral da, onlar, lordlara kar tutmaya itti. Hisarllar, dmanlarnn dman idi;
onlar bu dmanlarn elinden mmkn olduu kadar kurtarp gvenliklerini salama balamak,
kraln karna idi. Yarglarnn kendi aralarndan olmas: kendi ynetimleri iin tzkler karmak,
savunmalar iin duvarlar yapmak, ahalisinin hepsini bir tr inzibat altna almak ayrcaln
vermekle, insana gcnn yettii btn gvenlik ve bamszlk aralarn, baronlara kar,
hisarllara salam oldu. Byle, bu eit dzgn bir hkmet kurulmakszn, kesin bir plan ya da
sisteme gre ahalisini harekete zorlayacak bir makam olmakszn, gnll karlkl savunma birlii,
srekli olarak, ne bunlara gvenlik salayabilir, ne bunlarn, kral enikonu destekleyebilmelerine
imkn olurdu. Kentlerinin iltizamn kesenkes onlara balamakla, dostlar ve (byle demek yakk
alrsa) mttefikleri olmasn istedii kimselerin zihninde, kentlerinin iltizam gelirini ykselterek
yahut bunu, bir baka iltizamcya vererek, ileride boyuna kendilerini ezecei korkusuna ve kukusuna
hi yer brakmad.
Nitekim, baronlaryla aras pek ak olarak yaayan hkmdarlarn, hisarllarna bu eit balarda
bulunmakta ok cmert davrandklar anlalyor. rnein, ngiltere Kral John'un, kendi kentlerine
kar son derece eli ak bir veli nimet olduu grlmektedir.[188] Fransa'nn I. Philip'i, baronlar
zerindeki btn yetkiyi elden karmt. Saltanatnn sonlarna doru, (sonradan iman Lewis diye
tannan) olu Lewis, rahip Daniel'in anlattna gre, lordlarn ortal kasp kavurmalarn nlemek
iin en uygun yolu renmek zere kral, lkesindeki piskoposlara dant. Bunlarn d, ayr iki
neriden oluuyordu. nerilerden birisi, lkesindeki her hatr saylr kentte yarglar ve bir kent
kurulu meydana getirerek yeni bir yarglama dzeni kurmakt. kincisi, bu kent ahalisini, kendi
subaylarnn komutas altnda, gereken zamanlarda, kraln yardmna koturmak zere yeni bir milis
oluturmakt. Fransz tarihilerine gre, Fransa'daki belediye memurlaryla, kent kurullarnn
meydana gelme tarihini buradan balatmak gerekir. Almanya'daki bamsz kentlerden ounun, ilk
ayrcalk msaadelerine kavumas ile nl Hans birliinin korkun hale gelmeye balamas, Suabia
hanedanndan hkmdarlarn bahtsz saltanatlar srasnda olmutur.[189]
O zamanlar, kent milisinin, krlardakinden aa kalmad anlalyor. Anszn skldnda daha
kolaylkla bir araya getirilebilecekleri iin de, komu lordlarla olan atmalarda bunlarn ou
zaman stnl vard. Ya hkmet merkezinden, yani lkenin doal kuvvetinden uzakta bulunduklar
iin ya bir baka nedenle, hkmdarn, btn yetkisini yitirir olduu talya ile svire gibi lkelerde,
kentler, genellikle bamsz cumhuriyetler haline geldi; dolaylardaki btn soylulara pes dedirterek,
onlar, krlardaki kasrlarn alaa edip teki bar ahali gibi, kentte oturmak zorunda braktlar.
Gerek Bern'in gerekse svire'deki birok baka kentin tarihesi budur. Venedik'i bir yana
brakrsanz, (nk o kentin tarihi biraz baka trldr) on ikinci yzyl sonu ile on altnc yzyl
ba arasnda, ortaya kp batan, bir sr hatr saylr talyan cumhuriyetlerinin hepsinin tarihi
budur.
Hkmdar nfuzu ou zaman pek hafif olmakla birlikte, hibir zaman, btn btn ortadan
kalkmayan Fransa veya ngiltere gibi lkelerde, kentler, tamamyla bamsz olma frsatn bulamad.
Gelgelelim, yle nem kazandlar ki, hkmdar, deimeyen kent iltizam gelirinden baka, bunlar
zerine, rzalar olmadka vergi koyamad. Bundan tr, ivedili hallerde, krala, baz olaan st
yardm yaplmasna izin verilmesinde, orada rahiplerle baronlara katlsnlar diye, lkenin genel
meclisi toplantlarna saylav gndermeleri iin kentlere bavurulurdu. Genel olarak da, daha ok
kendi tarafn tuttuklar iin, kraln, bunlarn vekillerini bu meclislerde, bazen ileri gelen byklerin

nfuzunu kracak bir kar ara olarak kulland anlalyor. Avrupa'nn btn byk kral
ynetimlerindeki genel meclislerde, hisarlarn[190] temsil olunmasnn kkeni budur.
Krlarda toprakla uraanlarn her trl iddete ak bulunduu bir zamanda; dirlik dzenlik, iyi
ynetim; bunlarn yan sra bireylerin zgrl ve gvenlii, kentlerde bylece kurulmu oluyordu.
Byle kendilerini savunmayacak durumdaki insanlar, srf karnlar doymakla tabii eyvallah derler.
nk daha fazlasn edinmek, olsa olsa kendilerini ezenlerin kycln krkleyebilir. Tersine;
almalarnn rnnden yararlanacaklarn bilecek olurlarsa, durumlarn dzeltip yaam iin
gerekli olanlardan baka, rahatlk ve zevk salayan nesneleri de elde etmek zere, tabii didinirler.
Bundan tr, gerekli boaz tokluundan fazlasn ama tutan alma, krlarda toprak iletenler
arasnda iyice yaylmazdan ok nce kentlerde yer edinmiti. Toprak kulluu angaryas altnda
ezilmi yoksul bir renper elinde biraz sermaye birikti mi, bunu, haliyle ait olaca efendisinden
byk bir zenle saklayp, ilk frsatta bir kente kapa atard. O zamann kanunu, kent ahalisini yle
kayryor, lordlarn kr ahalisi zerindeki yetkisini azaltmakta yle titiz davranyordu ki, bir yl
efendisinin kovuturmasndan yakay kurtarp gizlenebilirse, artk sonuna dein, zgr kalyordu.
Onun iin, kr ahalisinin alkanlar elinde birikmi ne kadar mal mevcudu varsa, edinen kimsenin
gvenebilecei tek iliilmez yer olan kentlere snyordu. Bir kent ahalisinin, geim maddelerini ve
almalarnn btn aralaryla gerelerini, eninde sonunda, krlardan salamas gerekir; doru..
Ama, deniz kys yannda yahut kullanl bir rman yamalarnda kurulmu bir kentin ahalisi,
bunlar edinmek iin, muhakkak komu krlara bal kalmaz. Onlarn elinde, ok daha geni bir alan
vardr. Ya kendi almalarnn ilenmi rn karl ya uzak lkeler arasnda tayc grevi
yapp, birinin mahsuln tekininki ile dei etmekle, bunlar, dnyann en cra kelerinden
getirtebilirler. Komusu olan lkede alveri ettii lkeler de yoksul ve perian iken; bir kent,
bylece alabildiine zenginleip parlayabilir. Bu lkelerden her biri, teker teker alnnca, ona,
geiminin veya iinin belki ufak bir parasn salayabilecek iken, hepsi bir arada alnacak olursa, bu
kente hem geni bir geim hem byk bir alma salayabilirler. Bununla birlikte, o zamann dar
ticaret erevesi iinde, varlk ve alkan baz lkeler vard. mr olduu kadar, Yunan
mparatorluu; Abbasiler saltanat srasnda, Arap mparatorluu bu halde idi. Trkler fethedinceye
dek, Msr; Maribiler idaresi altndaki Berberiye kylarnn bir ksm ile btn spanya illeri de
byle idi.
Avrupa'da, ticaretle yle hatr saylr bir zenginlik kertesine ykselmekte, talyan kentlerinin ba
ektii anlalyor. talya, dnyann o zamanki bayndr ve uygar blgesinin ortasnda bulunuyordu.
Sonra Hal Seferleri, byk lde mal mevcudu aruruna, ahali kaybna sebep olarak, Avrupa'nn
ou ksmnn ilerlemesini kukusuz geri braktrmakla birlikte, baz talyan kentlerinin gelimesine
pek elverili olmutur. Her yandan, Kutsal Topraklar'n fethine yryen byk ordular, oraya
ulatrlmalar ile bazen; kendilerine donatm salanmasyla de her zaman Venedik, Ceneviz, Piza
gemiciliini olaanst zendirdiler. Onlar, sanki bu ordularn levazmclar idiler. Avrupal
milletlerinin bana gelen lgnlklar iinde en ykcs olan bu olay, o cumhuriyetler iin bir varlk
kayna oldu.
Ticaret yapan kentlerin ahalisi, daha zengin lkelerden gelimi mamuller ve pahada ar ss ve
gsteri eyas ithal ederek; onlar, topraklarnn byk miktardaki ilenmemi mahsul ile kap
kap satn alan byk mlk sahiplerinin cakasn biraz okam oluyorlard. Bylece, o alarda,
Avrupa'nn byk bir blgesinin ticareti, balca, daha uygar milletlerin ilenmi rnne karlk,
kendi ilenmemi mahsullerini dei etmekten oluuyordu. Nitekim ngiltere yn Fransa araplar
ile dei edilirdi. Bugn de, Lehistan zahiresi, Fransa araplar ve konyaklar; Fransz, talyan ipekli
ve kadifeleriyle ayn tarzda dei edilmektedir.

yi cins, ince ilenmi zanaat eyasndan zevk alma, bu gibi ilerin yaplmad lkelere yabanc
ticaret yolu ile girmi oldu. Yalnz, bu zevk, hatr saylr bir talep yaratacak kadar yaylnca, tacirler,
ulatrma masrafndan tasarruf etmek iin, o eit baz sanayiyi doal olarak kendi lkelerinde
kurmaya altlar. te, Roma mparatorluu'nun knden sonra, Avrupa'nn bat illerinde
kurulduu anlalan uzak yerlerdeki satlara dnk ilk sanayinin temeli budur. uras
kaydolunmaldr ki, hibir byk lke, orada, u ya da bu eit bir sanayi ile uralmadka ne
yaayabilmitir, ne de yaayabilir. Byle bir lke iin, sanayisi yok denildii zaman da, hep, incelmi
ve gelimi yahut uzak yerlerdeki satlara elverili sanayi anlalmaldr. Her byk lkede, halkn
pek ounun giyecei de, ev eyas da, kendi almalarnn rndr. Hele, sanayisi bol olduu
sylenen zengin lkelerden ziyade, okluk, sanayisi olmad sylenen yoksul lkelerde bsbtn
byledir. Bu lkelerde, aa halk tabakasnn gerek giyiminde gerekse ev eyasnda, genel olarak,
yoksul lkelerdekinden ok fazla yabanc retim pay bulursunuz.
Uzak yerlerdeki satlar iin elverili olan sanayinin, baka baka lkelerde, iki ayr ekilde
balad anlalyor.
Kimi zaman bu sanayi, yukarda sz edildii ekilde, ayn eitten bir takm yabanc mamulleri
taklit ederek onlar kurmu olan bir takm tacirlerle giriimcilerin, byle demek yakrsa, mal
mevcutlarnn zoru ile meydana gelmitir. Demek, bu gibi sanayi, yabanc ticaretten fkran
filizlerdir. On nc yzylda Lucca'da gelimi olan, eski zamann ipekli, kadife ve kemha
sanayisinin de byle olduu anlalyor. Makyavel'in kahramanlarndan Castruccio Castoracani'nin
zulm yznden bu sanayi oradan dar uratlmtr. 1310'da Lucca'dan dokuz yz aile srlmt.
[191] lerinden biri, Venedik'e ekilip, oraya ipek sanayisini sokma nerisinde bulundular. Bunlarn
nerisi kabul olundu. Kendilerine birok ayrcalk verildi. yz ii ile sanayiye baladlar. Eskiden
Flanders'de gelimi olup, Elizabeth saltanat banda ngiltere'ye getirilen iyi cins kuma sanayisinin
de byle olduu anlalyor. Lyon ile Spitalfields'n imdiki ipek sanayisi de, yledir. Yabanc
mamullerin taklidi olduundan, bu ekilde meydana getirilen sanayi genellikle yabanc gereleri
iler. Venedik sanayisi ilk kurulduunda, gere hep Sicilya ile Yakn Dou'dan getiriliyordu.
Lucca'nn daha eski olan sanayisi de, yine yabanc malzeme ile yaplyordu. Dut aac yetitirip
ipekbcei tutmann, on altnc yzyldan nce, talya'nn kuzey blgelerinde yaygn olmad
anlalyor. Bu zanaatlar, IX. Charles saltanat zamanna dein, Fransa'ya girmemitir. Flanders
sanayisi, balca, spanyol ve ngiliz yn ile alyordu. spanyol yn, ngiltere'nin ilk ynl
sanayisinin deil, uzak satlara elverili olan ilk ynl sanayisinin gereci idi. Bugn, Lyon'daki
sanayinin gerelerinin yarsndan ou, yabanc ipektir; ilk kurulduunda, hepsi yahut aa yukar
hepsi yabanc idi. Spitalfields'daki sanayinin gereleri arasnda ngiltere rn bulunmasna hi
olaslk yoktur. Genel olarak birka kiinin dnp tanmas ve tasarlamasyla meydana
geldiinden, bu gibi sanayinin merkezi, bu kimselerin karlar, kafalar veya delimenlikleriyle
geliigzel kestirilip atlmasna gre, bazen denizi bulunan bir kentte, kimi zaman bir i kasabada
kurulur.
Zaman olur, uzak yerlerdeki satlara dnk sanayi, en yoksul, en ilerlememi lkelerde bile, her
zaman yaplmas gerekli ev sanayisi ile kaba sanayinin azar azar dzeltilmesiyle, doal ekilde, sanki
kendiliinden serpiliverir. Bu gibi sanayi, genel olarak, lkenin yetitirdii gereleri iler. nce,
okluk, deniz kysndan pek fazla deilse bile, epey uzak, bazen da, btn su ulatrmalarndan uzak,
ierlek lkelerde gzelletirilip gelitirilir. Doas bereketli, kolay ekilip biilen bir ierlek lkeler,
renperlerin beslenmesi iin gerekli olandan ok fazla erzak yetitirir. Kara yolu ile ulatrmann
masraf, rmak st gidi geliin elverisizlii dolaysyla, bu fazlay dar gndermek ou zaman
g olabilir. Onun iin, bolluk, yiyecek iecei ucuzlatr; almalarnn, yaam iin gerekli ve

elverili maddelerin orada baka yerlerdekinden daha fazlasn kendilerine salayabildiini gren
birok iiyi, o yreye yerlemeye heveslendirir. Bunlar, topran yetitirdii sanayi gerelerini
iler; tamamlam olduklar yaptlarn yahut ayn ey demek olan onun bedelini, daha fazla gere ve
yiyecek iecek ile dei eder. Su kysna ya da uzak bir piyasaya ulatrlmas masrafndan tasarruf
ederek, ilenmemi rnn fazla ksmna yeni bir deer katarlar. Onun karlnda da, renperlere,
daha nce elde edebileceklerinden daha kolay artlarla ya faydal ya hoa gider bir ey salarlar.
Renperler, mahsullerinin fazlasna karlk daha iyi bir fiyat elde edip, gereksindikleri teki rahatlk
salayan maddeleri daha ucuza satn alabilirler. Bylelikle mahsul fazlasn, topran bsbtn
bayndrlp ilenmesiyle oaltmaya heveslendikleri gibi, buna olanak da bulurlar. Topran bereketi
sanayiyi dourduu gibi, sanayinin gelimesi de, toprak zerine tepki yapar; onun bereketini
bsbtn artrr. Sanayiciler nce, bulunduklar blgenin donatmn salarlar. Sonra, yaptklar iler
geliip gzelletike, daha uzak pazarlar beslerler. nk gerek ilenmemi rn gerekse hatta kaba
sanayi, karadan hatr saylr bir ulatrma masrafnn altndan kolay kolay kalkamad halde;
gzellemi, gelimi mamuller, buna pekl katlanabilir. Bu malda, kk bir hacim ierisinde, ou
zaman, byk bir miktar ilenmemi rn pahas vardr. rnein, yalnzca seksen libre eken gzel
bir kuman iinde, yalnz seksen libre arlktaki ynn deil, bazen, emek veren trl kimselerle,
bunlar dorudan doruya altranlarn beslendii birka bin libre arlndaki zahirenin[192] de
pahas vardr. Kendi kl ile darya zor gtrlebilecek zahire, gerekte tamam olmu zanaat
mallar biiminde bylece ihra edilip, dnyann en cra kelerine kolayca yollanabilir. Leeds,
Halifax, Sheffield, Birmingham, Woverhampton sanayisi, byle doal ekilde sanki kendiliinden
ortaya kmtr. Bu gibi sanayi, tarmn yavrulardr. Avrupa'nn yeni zamanlar tarihinde, bunlarn
byyp gelimesi, genellikle d ticaretten doma sanayiden sonra olmutur. Yukarda sz geen
yerlerde imdi parlamakta olan sanayiden herhangi biri, lke d satlara elverili hale gelmezden
yz yl akn bir zaman nce, ngiltere, spanyol ynnden yaplma gzel kuma sanayisinde, kendini
tantmt. Bunlar, ancak, d ticaretin son ve byk sonucu olan tarmn ve dorudan doruya onun
ortaya kard sanayinin genileyip ilerlemesiyle serpilip byyebilmitir. Bunu, imdi anlatmaya
balayacam.

Blm IV

Kasabalarn Ticareti Krlarn Gelimesine Nasl Katkda Bulundu

Ticareti ve sanayici kentlerin oal ile zenginliin, ilintili olduklar krlarn geliip ilenmesine,
ayr ekilde katkda bulunmutur.
Birincisi; ilenmemi mahsullerine, el altnda, byk bir pazar salamakla, krlarn ekilip
biilmesine, daha bayndrlmasn zendirmilerdir. Bu fayda, hatta yalnz, bulunduklar lkelerin
erevesi iinde kalmayp, az ok alveri ettikleri lkelerin hemen hepsine uzanmtr. lenmemi
veya ilenmi rnn bir ksm iin, bunlarn hepsine bir pazar salam; dolaysyla da, topunun
alp gelimesini bir para zendirmilerdir. Bununla birlikte, yaknlndan tr, bu pazardan
kukusuz en byk fayday kendi lkeleri grmtr. lkenin ilenmemi mahsulne daha az
ulatrma masraf bindiinden, tacirler, bunun karl olarak yetitiricilere daha iyi bir fiyat
verebiliyor; yine de onu tketicilere en uzak lkeler mahsul kadar ucuza brakabiliyorlard.
kincisi; kent ahalisinin ou zaman edindii servet, byk bir ksm ok kez ilenmemi olan
satlk araziyi satn almada kullanlyordu. Tacirler, okluk, krda mlk sahibi olmaya can atarlar.
Tara beyi olunca da, bayndrclar iinde, genellikle onlardan iyisi yoktur. Bir tacirde, parasn,
daha ok, kazanl tasarlarda kullanmak alkanl vardr. Dpedz tara beyi ise parasn daha ok
masraf eklinde kullanmaya alktr. Tacir ou kez parasnn elinden kp, yine kendisine, bir krla
birlikte geri geldiini grr. tekisi, paray bir kez elden kard m, onu bir daha greceini pek
ummaz. Bu birbirine benzemeyen alkanlklar, onlarn mizacn ve eilimini, tabii, her trl ite
etkiler. Tacir, okluk, atlgan; tara beyi ise ekingen bir giriimcidir. Tacir, masraf orannda
deerinin ykselmesi olasln grd m, toprann bayndrlmas urunda derhal byk bir
sermaye yatrmaktan korkmaz. br, sermayesi varsa yle her zaman olduu yoktur onu, bu
tarzda kullanmay pek gze almaz. Eer bayndracak olursa, bunu, okluk, bir sermaye ile deil de,
yllk gelirinden ne artrabilirse, onunla yapar. Bayndrlmam bir lkedeki ticareti bir kentte
kendisine yaamak nasip olmu bir kimse, bu yoldaki tacir muamelelerinin, basbaya tara beyinin
ilemlerinden ne denli daha hareketli olduunu ou zaman grm bulunmaldr. Sonra, ticaret
iinin iinde yourduu dzenlilik, tutumluluk, dikkat gibi alkanlklar, bir taciri hangi bayndrlk
tasarsn olsa, krla ve baar ile yrtmeye daha ok elverili klar.
ncs ve sonuncusu; daha nce komularyla hemen hemen srekli bir sava halinde, stleri ile
de, klemsi ballk durumu iinde yaam olan kr ahalisi arasna, ticaret ve sanayi, azar azar, dirlik
dzenlii, iyi ynetimi, bunlarla birlikte, kiilerin zgrln ve gvenliini getirmitir. ok az
gze arpm olmakla birlikte bu, onlarn btn etkileri arasnda, pek mi pek nemlisidir. Bildiime
gre, Bay Hume, imdiye dein, bunun farkna varm olan biricik yazardr.
Ne d ticareti ne ilerlemi sanayisi bulunan bir lkede, byk mlk sahibi, topraklarn
mahsulnden, renperlerin beslenmesinden sonra arta kalann ounu dei edebilecei bir ey
bulmadndan, bunlar olduu gibi, evinde kye yakr ekilde konuk arlayarak tketir. Bu fazla,
yz yahut bin insan beslemeye yetiyorsa, onun bunu, yz veya bin adamn karnn doyurmaktan
baka tarzda kullanmak elinden gelmez. Onun iin, evresini her zaman bir sr maiyet ile eline
bakan emir kulu sarar. Geimlerine karlk verebilecekleri bir eyleri olmayp, yce gnlll
sayesinde karn doyurduklarndan, bunlar ona boyun emek zorundadrlar. Nasl ki askerler de,
kendilerine para veren hkmdarn sznden dar kmazlar. Ticaretle sanayinin genilemesinden
nce, hkmdarlardan en kk barona varncaya dek, Avrupa'daki zenginlerin ve byklerin
konukseverliini bugn kolay kolay akl almaz. Westminister salonu, William Rufus'un yemek odas

idi. ou zaman da, ahbaplarn almak bakmndan, burasnn belki yle pek byk geldii
olmuyordu. Yer bulamayan valyelerle beylerin, yemek yemek zere yere oturunca, gzelim
esvaplar bozulmasn diye salonun tabanna temiz ot yahut hasr serdirmesi, Thomas Becket'in
grkemine kant saylyordu. Byk Warwick kontunun, eit eit ocaklklarnda her gn otuz bin
kii arlanrm. Bunda abartma olabilirse de, byle bir arla yol aabilmek iin miktar byk
olmaldr. ok deil, birka yl nce, sko yaylalarnn baka baka birok yerlerinde, aa yukar
buna benzer ikramlarda bulunurlard. Ticaretle sanayinin ne olduunu pek bilmeyen btn
milletlerde, bunun yaygn olduu anlalyor. Dr. Pocock; "Bir Arap reisinin, hayvanlarn satmak
zere geldii bir kentin sokanda yemek yediini; gelen geene, hatta basbaya dilencilere,
kendisiyle birlikte oturup lene ortak olsunlar diye, buyur ettiini grdm" der.
Toprak ileyenler, byk mlk sahibine, her bakmdan yanndaki uaklar kadar baml idi.
Bunlarn toprak kulu olmayanlar bile, keyfe bal kirac idi; topran kendilerine salad geim
maddesine hi de eit olmayan bir rant derlerdi. Birka yl nce, sko yaylalarnda bir crown,[193]
yarm crown, bir koyun, bir kuzu; bir aileyi geindiren arazinin ok rastlanan rant idi. Kimi
yerlerinde, imdi de byledir; ama para, bugn orada, baka yerlerdekinden daha ok mal satn
almaz. Byk arazi mlk zerinde yetien art rnn yine o mlk zerinde tketilmesi gerekli olan
bir lkede, bu fazlann bir ksmnn evinden uzakta tketilmesi, mal sahibine ou zaman daha
elverili gelir. Yalnz, bunu tketenlerin yanndaki maiyeti ya da uaklar kadar kendisine bal
olmalar arttr. Bylelikle, haddinden ar ahbap yahut lzumundan kalabalk bir aile yknden
kurtulmu olur. Derebeyine denen rant dar darna karabilecek derecede ailesini geindirmeye
yeter topra bulunan keyfe bal kirac, herhangi bir hizmeti ya da maiyet kadar, mal sahibine
baldr; tpk onlar gibi, mrldanmadan, mal sahibinin szn dinlemesi gerekir. Byle bir mal
sahibi, hizmetileriyle maiyetini, kendi evinde yedirip iirdii gibi, kiraclarn da kiraclarn
evlerinde besler. Onlarnda, tekilerin de karn doyurmas, mal sahibinin eli aklna kalmtr;
ancak can istediince srp gidebilir.
Eski baronlarn gc, byk mlk sahibinin, kiraclar ile maiyeti zerinde yle bir durumda,
elinde bulunmas zorunlu olan yetkiye dayanmaktadr. Bunlar, mlkleri zerinde oturanlarn,
kesenkes, barta yargc, savata ise babuu oluyordu. Her biri, kendi lkesinde, dirlik dzenlii
koruyup, kanunu yrtebiliyordu. nk orada, her biri, btn ahalinin tm gcn, herhangi bir
kimsenin bakaldrmasna kar ynetebiliyordu. Baka kimsenin, bunu yapmaya yeter yetkisi yoktu.
Hele kraln hi yoktu. O eski alarda kral, lkelerindeki en byk mlkn sahibi idi; o kadar.
Ortaklaa dmanlarna kar, ortaklaa savunmann hatr iin, teki byk mlk sahipleri, ona baz
sayg gsterilerinde bulunurlard. Btn ahalisi silahl, birbirinin yardmna komaya alk, byk
bir mlk sahibinin arazisinde, ufak bir borcun denmesini kendi yetkisiyle zorlamaya kalkacak
olsa, bu, krala, hemen hemen bir i sava bastrmak kadar abaya mal olurdu. Bundan tr, adalet
ynetimini lkenin ou blgesinde, onu ynetmeye yeterli olanlara; yine o nedenle, kr milisinin
komutasn, o milisin szn dinleyecei kimselere brakmak zorunda idi.
Bu, mlke dayanan[194] hkmet yetkilerinin, aslnda, derebeylik hukukundan doduunu sanmak
yanltr. Deil yalnz en yksek medeni ve cezai yarglamalar; asker devirmek, para basmak, hatta,
kendi halknn ynetimi iin kanunlar karma erki, Avrupa'da, derebeylik hukukunun ad bile
bilinmezden yzyllar nce, byk toprak sahiplerinin, kaytsz artsz, ellerinde bulunan haklard
hep. ngiltere'de, fetihten nceki Sakson lordlarnn hkmet yetkisi ile yarglama hakknn, fetihten
sonraki Norman ste gelenlerinden herhangi birinin haklar kadar geni olduu anlalyor. Ancak,
sanldna gre, derebeylik hukuku fetihten sonrasna gelinceye dein, ngiltere'nin adet hukuku
halini almamtr. Derebeylik hukukunun ortaya konulmasndan ok nce, Fransa'da ste gelen

byklerin mutlak olarak en geni hkmet yetkisi ve yarglama haklar bulunduu, kukuya yer
brakmayan bir gerektir. ster istemez, bu yetki ile bu yarglama haklarnn hepsi, imdi anlatlm
bulunan mlkiyet durumundan ve rflerden douyordu. Fransz veya ngiliz kral ynetimlerinin ta
eski alarna dek uzanmakszn, ok sonraki zamanlarnda, bu gibi sonularn, hep bu gibi
nedenlerden ileri geldiinin birok tanklarn bulabiliriz. stnden henz otuz yl gememitir:
skoya'da, o zamanki deyimle ne fermansz,[195] ne de bir ba iltizamc olup, yalnzca Argyle
dukasnn tbii[196] bulunan, hatta bir sulh yargc bile olmayan, Lochabarl kiizade Bay Cameron
Lochiel kendi adamlar arasnda, hibir kanunlu sfat yok iken ceza yarglnn lsn yapar
dururdu. Kimsenin hakkn yemeden yarglarm ama, adalet ilemlerinden hibirini kullanmazm.
lkenin o blgesindeki o zamanki durumun, kamu dirlik dzenliini korumak zere kendisinin bu
yetkiyi stne almasn gerektirmi olmas ihtimal dnda deildir. Toprak geliri ylda be yz liray
gemeyen bu kiizade, 1745'te, adamlarndan sekiz yz kiiyi, peinden isyana srkledi.
Derebeylik hukukunun ortaya kmas, mutlak haklara sahip lordlarn yetkisini geniletmek yle
dursun, yumuatmak iin bir adm saylabilir. Bununla kraldan en kk mlk sahibine varncaya dek,
yan sra bir sr hizmetler ve devler olmak zere, dzgn bir mertebe silsilesi[197] kuruluyordu.
Mlk sahibinin ya kk iken, topraklarnn ynetimiyle birlikte geliri, en yakn stnn eline
geiyor; dolaysyla da, btn byk mlk sahiplerininki, kraln eline dyordu. Kral, kn
bakm ve eitimi ile devli idi; vasilik yetkisi, dzeyine yakmayacak biimde olmamak artyla,
onu ba gz etmek hakk veriyor, farz ediliyordu. Geri bu kurum, kraln yetkisini glendirip byk
mlk sahiplerininkini zayflatmaya kukusuz vesile oluyordu ama, kr ahalisi arasnda dirlik dzenlik
ve iyi ynetim kurmak bakmndan, ne onu ne tekini gerei gibi yapabiliyordu. nk
kargaalklarn kayna olan mlkiyet durumu ile mlkiyet rflerini, yeterince deitiremiyordu.
Ynetim yetkisi, yine eskiden olduu gibi, batakinde ok clz, aadaki uzuvlarda[198] ise ok
kuvvetli olmakta srp gidiyor; alt yelerin ar gc, ban iktidarszlna sebep oluyordu.
Derebeylik mertebe silsilesi kurulduktan sonra da kral, ileri gelen byklerin ortal krp
geirmesini nlemekte eskisi kadar acizdi.[199] Bunlar yine hemen hemen ard arkas kesilmeden
birbirleriyle; pek ok zaman da, kralla diledikleri gibi savamaya devam ediyor; usuz bucaksz
krlar, yine, kasp kavurmaya, soygunculua, kargaala sahne olup gidiyordu.
te, derebeylik kurumlarnn, bunca kasp kavurmalara karn bir trl yapamayaca eyi, d
ticaretle sanayisinin o sessiz sedasz, farkna varlmayan ilemi azar azar baard. Bu muameleler,
gitgide, byk mlk sahiplerine, topraklarnn art rnnn tmn dei edebilecekleri ve
kiraclaryla da maiyetiyle de paylamakszn, kendi balarna tketebilecekleri bir ey salam oldu.
nsanoluna efendilik edenlerin, gttkleri aalk dsturun[200] dnyann her anda, "hepsi,
zmzn; bakalarna zrnk bile yok" biiminde olduu anlalyor. Onun iin, gelirlerinin tm
tutarn kendi balarna tketme yolunu bulur bulmaz, bunu, bakalaryla paylamaya yanamaz
oldular. Belki bir ift elmas toka ya da onun kadar anlamsz ve faydasz bir ey iin, bin adamn bir
yllk nafakasn yahut ayn ey demek olan bunun bedelini, yan sra da onun kendilerine verebilecei
olanca nfuzu ve yetkiyi dei ettiler. u var ki, toka yalnzca kendilerinin oluyor; hibir tanr
kulunun bunda pay bulunmuyordu. nceki masraf eklinde ise hi deilse bin kii ile ortaklk
etmeleri gerekiyordu. Birinden birini yeleme durumunda olanlar iin, bu fark pek ar basyordu.
Bylelikle, kendini beenmiliin en ocuka, en baya, en aalk olann tatma uruna, yava
yava, btn itibarlarn ve yetkilerini trampa ettiler.
D ticaretin ya da ileri gitmi sanayiden birinin bulunmad bir lkede, ylda on bin liras olan bir
adam, gelirini, hepsi emrinde bulunmas gereken, belki bin aileyi geindirmekten baka ekilde pek

kullanamaz. Avrupa'nn imdiki durumunda, ylda on bin liras olan bir adam, gelirinin tmn,
dorudan doruya yirmi insan beslemeden yahut emri altnda bulundurmaya demez on uaa
egemen olma imkn bulamadan harcayabilir, genellikle harcamaktadr da. Dolayl olarak, belki, eski
ekildeki harcayla tutabildiince, hatta bundan daha ok kimseyi geindirir. nk tm gelirin dei
ettii deerli rnlerin miktar pek az da olsa, bunu toplayp hazrlamakta kullanlan ii says
kukusuz pek byk olmaldr. Bunlarn yksek pahas, genel olarak, ii cretlerinden ve bu iileri
dorudan doruya altrm olanlarn hepsinin krlarndan ileri gelir. O, bu pahay demekle,
dolayl yoldan, btn bu cretlerle krlar der; bylelikle, btn iilerle onlar altranlarn
geimine dolayl olarak faydas dokunur. Bununla birlikte, her birinin yllk tm geimlerine, genel
olarak, pek kk oranda; pek azna belki onda bir katkda bulunmu olur. Biroklarna yzde bir,
kimine ise binde, hatta on binde bir katks olmaz. Onun iin, topunun birden geimine katks
olmakla birlikte, genel olarak, bunlarn hepsi onsuz geinebildikleri iin kendisine bal olmaktan az
ok uzaktrlar.
Byk toprak sahipleri, gelirlerini, kiraclaryla maiyetini beslemek iin harcadklar zaman, her
biri, kiraclarnn ve maiyetinin hepsine bakar. Ama bu gelirlerini esnaf ve zanaat doyurmak iin
harcadklarnda, toptan hesap edilince, belki eskisi kadar yahut kye zg ikramlarda eksik olmayan
arurdan dolay, eskisinden daha ok kimseyi beslemeleri kabildir. Bununla birlikte, her birinin, bu
daha kalabalk olanlardan herhangi birisinin geimine, teker teker alnrsa, ou zaman pek ufak
katks olur. Her dkknc veya zanaat, nafakasn bir tek mteriden deil, ayr ayr, yz yahut bin
mteri ile salar. Onun iin bir dereceye kadar, hepsine teekkr borlu ise de bunlardan herhangi
birisine kesenkes baml deildir.
Byk mlk sahiplerinin, kendi masraflar bu yolda azar azar arttndan, uaklarnn says da
bsbtn ortadan kalkacak ekilde, gitgide azalmamak olanakszd. Ayn neden bunlar, yava yava
kiraclarnn lzumsuzlarna yol vermeye srkledi. iftlikler geniletildi; nfussuzlama
ikyetlerine karn topra ileyenler, o zamann kusurlu olup tmar ve bayndrma durumuna gre,
arazisinin ekilip biilmesi iin gerekli miktara indirildi. Faydasz karn doyuranlarn ortadan
kaldrlmak ve iftiden iftliin tam deeri alnmakla, mlk sahibi, daha byk bir fazlann bedelini
elde etmi oldu. Tacirlerle sanayiciler, geri kalan gibi bunu da kendine harcamas yolunu, ok
gemeden, mlk sahibine saladlar. Ayn neden hkmn yrtmeye devam etti. Mlk sahibi, ald
rant, arazisinin o sradaki bayndrlm olduu durumda getirebileceinden daha yukarya
karmay istiyordu. Kiraclar buna bir artla, yani topran bakaca bayndrlmas iin edecekleri
masraf, kr ile birlikte geri alabilecek zaman kendilerine brakacak unca yllk bir sre
tasarruflarnn salama balanmas artyla raz olabilirlerdi. Toprak sahibinin pahalya mal olan
kibri,[201] kendisini bu art kabule ister istemez yanatryordu. te uzun vadeli kiralamalarn
kayna budur.
Topran deerini olduu gibi deyen, keyfe bal bir kirac bile tmyle toprak sahibine baml
deildir. Bunlarn birbirlerinden edindikleri akeli faydalar karlkl ve eittir; byle bir kirac, mal
sahibinin hizmetinde ne yaamn ne servetini tehlikeye atar. Ama yllarca srecek bir kontrat olursa,
bsbtn bamszdr. Szlemede ak olarak art koulann ya da lkenin allp kaynalm
kanunu ile, zerine yklenenin dnda en ufak bir hizmeti bile toprak sahibi ondan beklememelidir.
Toprak kiraclar bylelikle bamszlap maiyete de yol verilince, byk mlk sahipleri, artk
adaletin dzgn ekilde yrtlmesine ket vuramaz yahut lkenin dirliini bozamaz oldular. Doumla
elde ettikleri hakk, Esav[202] gibi, alk ve darlk zamannda bir anak orbaya deil, bolluk iinde,
ne yaptklarn bilmeyerek; ar bal insan iinden ok, ocuk oyunca olmaya yaraan cavalacoz

eya ile anlamsz nesneler uruna sattklar iin, kentteki hallice bir hisarl ya da tacir kadar snk
kaldlar. almasna ket vurmaya ne krda ne kentte kimsenin yeter gc olmadndan, ikisinde de,
dzgn bir hkmet kuruldu.
bu konu ile belki ilgisi yoktur ama szn etmeden yapamayacam: Art arda birok kuak
boyunca, babadan oula gemi hatr saylr mlk bulunan pek eski ailelere, ticareti lkelerde ok
az rastlanr. Bunun tersine, Galya yahut skoya yaylalar gibi, ticareti az lkelerde bylesi pek
oktur. Arap tarihlerinin batan aa atalarn ecereleriyle[203] dolu olduu anlalyor. Bir Tatar
Han'nn kaleme ald, Avrupa dillerinden epeycesine evrilmi bir tarih vardr ki, iinde baka ey
yok gibidir; o milletlerde, eski ailelerin pek ok olduunu gsterir bu. Zengin bir kimsenin, gelirini
besleyebildiince adam beslemekten baka ekilde harcayamad lkelerde, sfr tketmesi
beklenmez ve, anlalan, ondaki iyilikseverliin, gc yettiinden fazlasn beslemeye kalkacak
kadar ileri gittii olmaz. Ama, gelirini alabildiine kendisine harcayabildii bir yerde, ou kez,
masrafna snr olmaz. nk, okluk, almnn ya da zne kar olan sevgisinin snr yoktur.
Bundan dolay, ticareti lkelerde, arur olmalarn nlemek zere kanunun koymu olduu ok sert
hkmlere karn, servetin, uzun zaman ayn aile iinde kald pek olmaz. Gsterisiz milletler
arasnda ise, tersine, hibir kanun hkm olmakszn, uzun zaman, ayn familya iinde kalr. nk
mallarnn tketilip bozulur tabiatta oluu, Tatarlar yahut Araplar gibi oban milletler arasnda btn
bu gibi dzenlemeler ister istemez olanaksz klar.
Kamu hayrna pek byk nemi olan bir devrimi, bylece, kamuya hizmeti aklndan bile
geirmeyen iki ayr halk tabakas meydana getirmitir. Byk mlk sahiplerini harekete geiren tek
neden, pek ocuka bir gururun[204] okanmas idi. Onlardan ok az gln olan tacirlerle iftiler,
srf kendi karlarn gzeterek, nerede bulurlarsa metelii elden karmamaktan oluan madrabazlk
kural gereince davranmlardr. Birinin budalal, tekinin almas ile yava yava vcuda
gelmekte olan byk devrimi, ikisi de ne biliyor, ne bunun nceden farkna varyordu.
Bylelikle, Avrupa'nn ou ksmnda, kentlerdeki ticaretle sanayi, krlardaki bayndrma ile
tmarn sonucu olacak yerde, nedeni ve vesilesi olmutur.
Ancak, bu dzen, ilerin doal gidiine aykr olduundan, ister istemez hem yava hem kararszdr.
Zenginlii, fazlasyla, ticaretine ve sanayisine bal bulunan Avrupa lkelerinin ar geliimi ile
zenginlii batan aa tarma dayanan Kuzey Amerika'daki smrgelerimizin hzl ilerleyilerini
kyaslaynz. Avrupa'nn ou ksmnda, ahali saysnn be yz yl gemeden iki katna kaca
sanlmyor. Kuzey Amerika'daki smrgelerimizin birounda, nfusun yirmi yirmi be senede iki
katna kt grlmtr. Avrupa'da, mlkn byk evlada gemesi ve trl ekillerde aile elinde
kalp gitmesiyle ilgili kanun, byk mlkn paralanmasn nleyerek ufak mlk sahiplerinin
oalmasna engel olmaktadr. Bununla birlikte, ufak arazisinin kysn bucan bilen ve mlkn,
hele kk mlkn, tabiatyla ilham ettii[205] sevgi ile onu gzeten, bundan dolay da, onu hem
ilemekten hem bezemekten zevk alan kk mlk sahibi; btn bayndrclar iinde genel olarak en
alkan, en aklls, en baarlsdr. Sonra ayn dzenlemeler, nice topraklar pazarn dnda
tuttuklarndan, her zaman iin, satlk araziden ok, satn alacak sermaye bulunur. Bylece, satlan,
hep tekel fiyatna satlr. Toprak geliri, hibir zaman, satn alma bedelinin faizini karmaz; stelik
onarmalar ve para faizinin baml bulunmad geici zorunluluklarla yk arlam olur. Toprak
satn almak, Avrupa'nn her yerinde, ufak bir sermaye iin en krsz itir. Gerekte, iten elini eteini
eken orta halli bir adam, ufak sermayesini, daha gvenilir olduu iin, bazen topraa yatrmay ye
eder. Geliri baka kaynaktan olan bir meslek adam da, tasarruflarn ayn tarzda salama
balamaktan, okluk, holanr. Gelgelelim bir zanaata yahut bir meslee girecek yerde, ufak bir

toprak parasnn satn alnp iletilmesinde iki bin lira harcayan bir gen, kimseye muhta
olmadan, pek mutlu mr srmeyi geri umabilir ama, sermayesinin bir baka trl altrlmasyla
elde edebilecek olduu byk servet ya da ycelme umuduna toptan veda etmesi gerektir. Zaten bu
kimse, mal sahibi olmay aklndan geiremezse de, ifti olma ou kez hor grr. Onun iin,
piyasaya srlen topran azl ve fiyatnn ykseklii, haliyle oraya ynelecek olan birok
sermayenin, topran ilenip bayndrlmasnda kullanlmasna ket vurur. Tersine; Kuzey Amerika'da
ise elli altm lira, ou zaman iftilie balamak iin yeter sermaye saylr. lenmemi toprak alm
ve bayndrlmas, orada en kk sermaye iin de en byk sermaye iin de, en krl i; o lkede
kavuabilecek olanca servete ve ycelmeye gtren en kestirme yoldur. Gerekte, Kuzey Amerika'da
byle toprak, hemen hemen bedavaya ya da doal mahsul deerinden ok aa bir fiyata alnr. Bu,
Avrupa'daki yahut gerekte, btn topraklarn oktan zel mlk olduu hibir lkede, imkn
olmayacak bir eydir. u var ki, toprak mlkleri, arkasnda kalabalk bir aile brakan mal sahibinin
lm zerine, btn ocuklar arasnda eit olarak bllse, mlk, genel olarak, satlr. Piyasaya
yle ok toprak kar ki, artk, tekel fiyatna satlamaz olur. Topran safi geliri, satn alma bedeli
faizini, daha deyecek gibi olur; kk bir sermaye herhangi bir baka ekildeki kadar krl olarak
toprak satn alnmasnda kullanlabilir.
Topran doal bereketi, lkenin btnne oranla deniz kysnn fazla geni oluu, iinden geen,
baz en kuytu yerlerine kadar su ulatrma kolayl salayan birok kullanl rmaklar dolaysyla,
Avrupa'da gerek d ticaretin gerek uzak yerlerdeki satlara dnk sanayinin ve bunlarn
dourabilecei btn bayndrmalarn merkezi olmaya, doa bakmndan, belki ngiltere kadar
elverili bir byk lke yoktur. Sonra, Elizabeth saltanat bandan beri, ngiliz kanunlar ticaretle
sanayinin karn zel olarak kollamtr. Gerekte, Hollanda da hari tutulmak zere, Avrupa'da,
genelllikle, kanunun bu eit zanaata daha elverili olduu bir lke yoktur. Nitekim btn bu sre
iinde, ticaret ve sanayi boyuna ileri gitmitir. Kukusuz, krlarn ilenip bayndrlmas da azar azar
gelimitir. Ama bu, ticaretle sanayinin, daha hzl olan gelimesinin arkasndan, ar ar yrm
gibidir. Krlarn ou, belki, Elizabeth saltanatndan nce ekilip biilmi olmak gerekir; hl da pek
byk bir ksm ilenmemi olup, ounun tmar mmkn olabilecek dzeyden ok aadr.
Bununla birlikte, ngiliz kanunu ticareti korumakla, tarm dolayl ekilde tuttuu gibi, birok
dorudan doruya zendirmelerle de bunu kayrmaktadr. Ktlk zamanlar dnda, zahire ihrac hem
serbesttir hem de ihracat prim verilerek zendirilmektedir. Orta derecede bolluk olan zamanlarda,
yabanc zahire ithali zerine, yasak derecesine varan yksek resimler bindirilmitir. rlanda hari
dardan canl hayvan getirilmesi, her zaman yasaktr. Oradan gelmesine de son zamanlarda izin
verilmitir. u halde, topra ileyenlerin avucunda, toprakta yetien en byk, en nemli iki madde
zerinde, yani ekmekle kasaplk et zerinde, hemerilerine kar bir tekel vardr. Bundan byle
gstermeye alacam gibi, aslnda, bu zendirmeler belki batan aa hayalden de olusa, hi
deilse, kanun yapcnn tarm kayrmakta iyi niyeti olduunu yeterince gsterir. Ancak, bunlarn
hepsinden ok nemi olan, ngiltere iftilerinin, kanunun verdii olanak lsnde, gvenli,
bamsz, saygdeer klnmasdr. Bundan dolay, mlkn byk evlada gemesi hakk yrrlkte
olan, r [206] verilen, kanunun ruhuna aykr olmakla birlikte aile iinde devredilen mlklere kimi
hallerde gz yumulan hibir lke, tarm ngiltere'den daha ok zendiremez. Btn bunlara karn
ekilip biilme durumu, yine, anlattmz gibidir. Dolayl olarak, ticaretin gelimesinden ileri gelenin
yan sra, kanun tarma dorudan doruya bakaca bir zendirmede bulunmayp, iftileri,
Avrupa'nn ou teki lkelerinde olduu durumda braksa, hal ne olurdu? Elizabeth saltanat
bandan beri, imdi iki yzyldan fazla oluyor. Yeryznde refah da, oklu, srse srse bu kadar
uzun srer.
ngiltere'nin ticareti bir lke olarak sivrilmezden aa yukar yz yl nce, Fransa'nn d ticarette

enikonu bir pay olduu anlalyor. Fransz donanmas, VIII. Charles'n Napoli seferinden nce, o
zamann anlayna gre, hatr saylr byklkte idi. Bununla birlikte, Fransa'da ekip bime,
bayndrlk, genel olarak ngiltere'ye gre aadr. O lkenin kanunu tarm, hibir zaman
ngiltere'deki gibi dorudan doruya zendirmi deildir.
spanya ile Portekiz'in, Avrupa'nn baka blgeleriyle olan d ticareti, daha ok, yabanc gemilerle
yaplmakla birlikte pek nemlidir. Smrgeleriyle olan ticaretleri, kendi gemileriyle yaplmakta; bu
smrgeler ok zengin ve geni olduundan, bu ticaret, pek daha ileri gitmi bulunmaktadr. Ama o
lkelerin ikisinde de, bunun, uzak yerlerdeki satlar iin yle hatr saylr bir sanayi meydana
getirdii olmamtr. Her ikisinin ou ksm, hl ilenmemi olarak kalmaktadr. talya bir yana
braklrsa, Portekiz'in d ticareti, Avrupa'daki herhangi byk bir lkenin d ticaretinden kdemce
eskidir.
Avrupa'da, talya; d ticaret ile uzak yerde sata dnk sanayi sayesinde her yan ilenip
bayndrlm olduu anlalan biricik byk lkedir. Guicciardin'e gre, VIII. Charles istilsndan
nce, talya'nn en dalk ve orak blgeleri, en dz, en bereketli ksmlar kadar ilenmiti. Belki
lkenin elverili yresinin ve o zaman orada tutunmu olan ok sayda bamsz devletlerin de bu
genel ilenmede az yardm olmamtr. Yeni zaman tarihilerinin en akll ve ar balsnn bu genel
anlatmna karn, o zamanki talya'nn imdiki ngiltere'den daha iyi ilenmemi olmas da imknsz
deildir.
Bununla birlikte, bir lkenin ticaretle sanayiden elde ettii sermaye; bir ksm, o lke topraklarnn
ilenip bayndrlmasnda salama balanarak kkletirilinceye dein, inan olmayan, kararsz bir
varlktr. Pek yerinde olarak denildii gibi, bir tacir, muhakkak herhangi bir lkenin yurtta olmak
gerekmez. Alveriini nerede yapaca, onun iin o kadar fark etmez. Birazck souyuvermesi,
sermayesini ve yan sra, bu sermaye ile beslenen btn almay bir lkeden bir bakasna
aktarmasna sebep olur. Yap yahut uzun mrl toprak slahlar eklinde sanki o lkenin yzn
kaplayncaya dek bu sermayenin hibir ksm iin, herhangi bir lkenin mal olduu sylenemez. On
nc ve on drdnc yzyllarn karanlk olan tarihlerinde yazlanlar dnda, ou Hans
kentlerinde bulunduu sylenen byk zenginlikten, imdi geriye bir eyler kalmamtr. Bunlardan
kimisinin nerede kurulmu olduu yahut bir ksmna taklan Latince adlarn, Avrupa'da hangi
kentlerine ilikin olduu bile belli deildir. On beinci yzyl sonu ile on altnc yzyl banda,
talya'nn urad musibetler; Lombardy ile Tuscany'nin ticaret ve sanayisini ok azaltm olmakla
birlikte, bu kentler, hl Avrupa'nn en kalabalk, en iyi ilenmi lkelerinden olmakta
bulunmulardr. Flanders i sava ve bunun ardndan gelen spanyol hkmeti; Anvers, Ghent ve
Bruges'daki geni ticareti silip sprd. Ama Flanders hl Avrupa'nn en zengin, en ilenmi, en
nfuslu illerinden biri olmaya devam ediyor. Her zamanki sava ve hkmet devrimleri, srf
ticaretten doan zenginliin kaynaklarn hemen kurutur. Tarmn daha temelli bayndrmalarndan
ileri gelen zenginlik ok daha mrldr; ancak, Avrupa'nn bat illerinde, Roma mparatorluu'nun
knden biraz nce ve biraz sonra olduu gibi, st ste bir iki yzyl srp giden, dman ve
barbar milletlerin yamalarndan doan ok daha iddetli sarsntlar yznden yok olabilir.

Drdnc Kitap

Siyasal Ekonomi Sistemleri zerine

Giri
Bir devlet adam ya da kanun yapc ile ilgili bir bilim kolu sayldnda, siyasal ekonomi, iki ayr
ama gder: Birincisi, halka bol bir gelir veya geim salamak yahut daha dorusu, onlarn,
kendileri iin byle bir gelir ve geim salamalarn mmkn klmak; ikincisi, devleti ya da toplumu
kamu hizmetlerine yetecek bir gelirle donatmaktr. Halk da, hkmdar da zengin etmek gayesini[207]
gzetir.
Halkn zengin edilmesi bakmndan, baka baka alarda ve milletlerde servetin trl gelimeleri,
iki ayr siyasal ekonomi sistemi yaratmtr. Birine ticaret, tekine, tarm sistemi denilebilir. Bunlarn
her ikisini, elimden geldiince eksiksiz ve ak olarak anlatmaya alacam. nce, ticaret sistemini
ele alacam. Bu, acl sistem olup, lkemizde ve zamanmzda en iyi anlalandr.

Blm I

Ticareti ya da Merkantilist Sistem lkesi zerine

Zenginliin paradan ya da altnla gmten olutuu halk arasnda yaygn bir dn olup, tabii,
parann, ticaret arac ve deer ls olan katmerli grevinden ileri gelmektedir. Para, alverite
arac olduu iin, gereksindiimiz her baka eyi, paramz varsa, herhangi br nesne ile elde
edebileceimizden daha abuk edinebiliriz. Byk iin, paray bulmak olduunu, her zaman grrz.
O ele geti mi, artk, herhangi bir satn almada bulunmakta glk kalmaz. Deer ls olmasndan
tr, btn teki mallara, dei edilecekleri para miktar ile paha bieriz. Zengin bir adam iin, ok
paral; yoksul bir adam iin, meteliksiz deriz. Tutumlu bir adam ya da zengin olmaya can atan bir
insan iin, paraya baylyor, denir. Savruk, eli ak ya da msrif bir adam iin de, paray umursamaz,
denir. Zengin olmak, para edinmektir. Szn ksas, zenginlik ile para, herkesin dilinde, her bakmdan
e anlamda saylr.
Zengin bir lkenin de, zengin bir adam gibi, iinde para kaynayan bir lke olduu sanlr. Bir
lkede, altnla gm ymak da, orasn zengin etmek iin en kestirme yol saylr. Amerika'nn
kefinden biraz sonra, bilinmeyen bir kyya vardklarnda, spanyallar'n ilk soruturduklar,
yaknlarda altn veya gm bulunup bulunmayaca oluyordu. Aldklar bilgiye gre, orann yurt
edinilmeye deer olup olmadn ya da lkenin fethe deip demediini kestiriyorlard. nl
Cengiz Han'n oullarndan birine, Fransa Kral'nn eli gnderdii rahip Plano Carpino'ya Tatarlar
ikide bir, Fransz lkesinde bol davar ve sr bulunup bulunmadn sorup dururlarm. Bunlarla
spanyollar'n sorularndaki maksat birdi. lkenin fethe deecek kadar zengin olup olmadn
bilmek istiyorlard. Genel olarak, para kullanmay bilmeyen btn oban milletlerde olduu gibi,
Tatarlar arasnda da hayvan, alveri arac ve deer lsdr. Onun iin, zenginlik, spanyallar'a
gre altn ve gm demek olduu gibi, onlara gre de, hayvandan oluuyordu. Bu iki dnten
Tatarlar'nki belki geree daha yaknd.
Bay Locke, para ile teki tanr mallar arasnda bir fark gzetir. Der ki, btn teki tanr mallar
pek tketilir nitelikte olduklar iin, onlardan meydana gelen zenginlie fazla gven olmaz.
Bakarsnz, bir yl, tanr mallardan geilmeyen bir millet, ertesi yl, hi ihrata bulunmad halde,
srf israf ile tedbirsizlii yznden bu mallarn ktln ok eker. Para ise, tersine olarak, vefal bir
dosttur. Elden ele dolasa bile, lke dna kmaktan alkonulabilirse, arur edilip tketilmesi, yle
pek olaslk iinde deildir. u halde, Bay Locke'a gre, altn ve gm, bir milletin tanr
zenginliinin en dayankl, en salam ksm olup, onca bu metalleri oaltmak, bu bakmdan, milletin
siyasal ekonomisinin en byk amac olmaldr.
Bakalar unu kabul ediyorlar ki, bir millet btn cihandan ayr kalabilse, o lkede, istedii kadar,
ok veya az para tedavl etmesinin nemi olmaz. Bu parann aracl ile elden ele dolaan tketim
eyas, yalnzca, daha ok ya da az sikke karlnda dei edilmi olur. Ancak, lkenin gerek
zenginliinin veya yoksulluunun, tamamyla bu tketim eyasnn bol yahut kt oluuna bal
bulunduunu itiraf ediyorlar. Ama yabanc milletlerle temaslar bulunup yurtd savalar yapmak,
uzak lkelerde donanmalar, ordular bulundurmak zorunda olan lkeler iin durumun baka trl
olduunu dnyorlar. Bu, diyorlar, onlarn masrafn demek iin darya para gndermekle kabil
olur. Yurt iinde epeyce paras olmadan da, bir millet darya fazla para gnderemez. Onun iin,
byle her millet, bar zamannda, altnla gm biriktirmeye almaldr. Gerekince, elinde, yurt
d savalar yapabilecek eyi bulunur.
Halkn zihninde yer tutan bu dncelerden tr, teker teker btn Avrupa milletleri, pek bir sonu

almamakla birlikte, lkelerinde altnla gm biriktirmek iin mmkn olabilecek her arac
incelemilerdir. Avrupa'ya bu metalleri salayan belli bal madenlerin sahibi spanya ile Portekiz,
onlarn ihracn ya en iddetli cezalarla yasak etmi, ya da nemli bir resme baml tutmutur. Buna
benzer yasan, eskiden, ou teki Avrupa milletlerinin siyasetleri arasnda bulunduu anlalyor.
lkeden dar altn ve gm gtrlmesini, ar cezalarla yasak eden baz eski sko parlamento
kararlar gibi en beklenmedik yerde bile, buna rastlyoruz. Bunun benzeri siyasa, eskiden, Fransa'da,
ngiltere'de de vard.
Bu lkeler, ticareti durumuna gelince, tacirler, birok hallerde bu yasa pek uygunsuz buldular.
lkelerine sokmak yahut baka bir yabanc lkeye ulatrmak istedikleri yabanc mallar, altn ve
gmn araclyla, bir baka eya ile alabileceklerinden ou zaman daha ucuza satn
alabiliyorlard. Onun iin, bu yasaktan tr, ticarete zarar veriyor diye, szlandlar.
Birincisi, yabanc mal satn almak zere altn ve gm ihra etmenin, lke iinde bu metallerin
miktarn her zaman azaltmadn sylediler. Hatta tersine olarak, ou zaman, bu miktar
artrabilirmi. nk, bu yzden lkedeki yabanc mal tketimi artmayacak olursa, bu mallar, yeniden
yabanc lkelere ihra olunabilirmi. Orada, byk bir krla satlnca, satn alnmalar iin ilkin
dar gnderilmi bulunandan daha ok paray geri getirebilirmi. Bay Mun, d ticaretin bu ilemini,
tarmdaki tohum atma ve hasat zamanlaryla kyaslyor. Diyor ki: "Yalnz iftinin ok ok gzelim
zahireyi topraa att, tohum ekme zamanndaki davranlarna bakarsak, ona, iftiden ziyade
kak deriz. Ama almasnn amac olan hasat ilerini gz nne getirirsek, yaptklarnn deerini,
bundan doan bereketi takdir ederiz."
kincisi; dierlerine oranla hacimlerinin ufak olmas dolaysyla, kolayca dar
karlabileceinden, altnla gmn ihracna bu yasan engel olamayacan sylediler. Ancak,
ticaret dengesi dedikleri eye gereken zeni gstermekle, bu ihracn nne geilebilirmi. lke, ithal
ettiini aan deerde ihrata bulunursa, yabanc milletler o lkeye bir bakiye[208] borlanrlarm.
Bunun altn ve gmle denmesi gerekir. Dolaysyla da bu metallerin o lkedeki miktar artarm.
Ama ihra ettiinden fazla tutarda ithalde bulunduu zaman, tersine bir bakiye, yabanc milletlere
bor kalr ve bu onlara ister istemez ayn ekilde denir, dolaysyla da, o metallerin miktar
azalrm. yle olunca, bu metallerin kn yasak etmek ihracat nlemez, daha rizikolu kld iin
pahalandrrm. Kambiyo, bylelikle, bakiyeyi borlu bulunan lkenin, haliyle olabileceine kyasla
daha ok aleyhine dnermi. nk, yabanc lke zerine bir polie satn alan tacir, onu satan
bankacya hem paray oraya gndermenin doal rizikosunu, zahmetini ve masrafn hem de yasaktan
ileri gelen olaanst riziko bedelini demek zorunda imi. Kambiyo bir lkenin ne denli aleyhine
olursa, ticaret dengesi de kukusuz ylesine aleyhine olurmu. nk bakiyenin borlanld
lkelerin paras ile kyaslannca, o lke parasnn deeri muhakkak bir o kadar eksilirmi. rnein,
ngiltere ile Hollanda arasndaki kambiyo, %5 ngiltere aleyhine olsa, Hollanda'daki yz ona
gmlk bir polieyi satn almak iin, ngiltere'de yz be onalk gme ihtiya olurmu. Demek,
ngiltere'deki yz be onalk gm, Hollanda'da yalnzca yz ona gm eder, ancak o oranda
Hollanda mal satn alrm. Ama tersine olarak, Hollanda'daki yz ona gm, ngiltere'de yz be
ona eder, o oranda ngiliz mal satn alrm. Hollanda'ya satlan ngiliz mallar, kambiyo fark
lsnde ucuza: ngiltere'ye satlan Felemenk mallar ise pahalya satlrm. Birisi, ngiltere'ye bu
fark kadar eksik Felemenk paras eker; teki de, o kadar fazla ngiliz parasn, Hollanda'ya
ekermi. Bundan tr, ticaret dengesi ister istemez o oranda ngiltere aleyhine olur; Hollanda'ya
ihra edilmek zere daha byk bir altn ve gm fazlasn gereksindirirmi.
Bu muhakemelerin[209] biraz doru, biraz safsata[210] idi. Ticarette, altnla gm ihra

edilmesinin ou zaman lkeye yararl olduunu ileri srd noktaya dein doru idi. zel kiiler
bu metalleri ihrata u ya da bu ekilde fayda grdke, hibir yasan bunlarn ihracna engel
olamayacan sylerken de, yine isabetli idiler. Ama bu metallerin miktarn korumann yahut
oaltmann, byle bir zen gstermeksizin ticaret serbestliinin gerektiince salamaktan hi geri
kalmad bir baka faydal maln miktarn korumaya ya da artrmaya kyasla daha ok hkmet
zenini gerektirdiini sanmakla, safsataya dyorlard. Yksek kambiyo fiyatnn, aleyhte dedikleri
ticaret denkliini kukusuz artrdn yahut daha ok altn ve gmn ihracna sebep olduunu
sylemeleri de, belki mugalata[211] idi. Gerekte, yabanc lkelerde para deyecek olan tacirler iin,
bu yksek fiyat, pek elverisizdi. Bankaclarn, kendilerine, bu lkeler zerine verdikleri polieler
iin o oranda pahal demede bulunuyorlard. Ancak, yasaktan ileri gelen riziko, bankaclar iin
olaanst bir masraf dourabilirse de, kesenkes daha ok paray lke dna gtrmesi gerekmez.
Bu masrafn topu birden, paray karrken, genel olarak, lkede yaplr; ekilmi bulunduu tutardan
metelik fazlasnn ihracna sebep olduu olmaz. Kambiyonun yksek olan fiyat, bu yksek
kambiyoyu, mmkn olduu kadar ufak bir tutar zerinden deyebilmeleri iin, tacirleri doal
olarak ihralarn ithalleriyle aa yukar denkletirmeye almaya da eler. Sonra, yksek kambiyo
fiyat, yabanc mallarn fiyatn ykseltmek; bylece, onlarn tketimini azaltmakla bir vergi gibi etki
yapm olmaldr. Onun iin, aleyhte adn verdikleri ticaret dengesini, dolaysyla da altn ve gm
ihracn, oaltmaya deil, azaltmaya vesile olur.
Bununla birlikte, bu iddialar kime sylense, ileri srldkleri ekilde onlar kandryordu. Bunlar,
tacirler parlamentolara ve hkmdar kurullarna, soylulara ve tara beylerine; ticaretten anlad
sanlanlar, bu konu zerinde bir eyden haberi olmadklarn bilenlere sunuyordu. D ticaretin lkeyi
zengin ettiini, tecrbe, soylularla tara beylerine olduu kadar tacirlere de gstermiti. Ama bunun
nasl ya da ne biim olduunu hibiri iyice bilmiyordu. Tacirler, bunun kendilerini nasl zengin
ettiini pekl biliyorlard. Bunu bilmek grevleri idi. Ama lkeyi nasl zenginletirdiini bilmek
onlarn ii deildi. Bu konuyu, ancak d ticaretle ilgili kanunlarda her bir deiiklik yaplmas iin
lkelerine bavurma gereksinmesini duyunca dndkleri oluyordu. O zaman, ticaretin hayrl
etkileri, kanunlarn o sradaki durumlar ile bu etkilere nasl ket vurduu hakknda bir ey sylemek
gerekiyordu. D ticaretin lkeye para getirdii; fakat haliyle getirebilecei kadarn getirmesine
sz geen kanunlarn engel olduu sylenince, sorun zerinde yargda bulunacak kimselere bu, iin
pek doyurucu bir aklan gibi geliyordu. Onun iin, bu iddialar, istenilen sonucu douruyordu.
Fransa ile ngiltere'deki altn ve gm ihrac yasa, yalnzca bu lkelerin kendi sikkeleri zerinde
idi. Yabanc sikke ve kle ihrac, serbest braklmt. Hollanda ile baz baka yerlerde bu zgrlk,
lke sikkesini bile kapsamna almt. Hkmetin dikkati, altn ve gm ihracna gzclk etmekten,
bu metallerdeki bir art ya da eksilii douracak biricik neden olarak, ticaret dengesi zerinde
bekilik etmeye evrildi. Bir faydasz abadan vazgeilip daha girdili ktl, daha zahmetli ve tpk
teki kadar yararsz bir baka ie sarlnd. Mun'un kitabnn ad olan D Ticarette ngiltere Hazinesi,
yalnz ngiltere'nin deil, btn teki ticareti lkelerin de siyasal ekonomisinde temel kural oldu.
Ayn sermayenin en byk geliri getirip, lke halk iin en byk ii yaratt, hepsinin nemlisi olan
i ticaret, anayurt ticareti, d ticaretin yalnzca yardmcs gibi saylyordu. Bu lkeye ne para
getiriyor, ne de lkeden para karyor, deniyordu. Bunun iin, parlamasnn ya da snmesinin,
dolayl ekilde, d ticaret durumuna dokunmas bir yana braklrsa, i ticaretle, lke, hibir zaman
ne daha zengin ne daha yoksul olabilirdi.
Madenleri bulunmayan bir lkenin altnn ve gmn, balar olmayann arabn dardan
getirmesi gibi, kukusuz, yabanc lkelerden ekmesi gerektir. Bununla birlikte, hkmet dikkatinin
bu amalarn birine, tekinden daha ok ynelmesi gerekli gibi grnmez. arap satn alacak nesnesi
bulunan bir lke ihtiyac olduu arab her zaman alr. Altnla gm satn alacak nesnesi olan bir

lke de, bu metallerden hi yoksun kalmaz. Bu metaller, btn teki metaller gibi, belirli bir fiyata
satn alnrlar; onlar, btn teki mallarn pahas olduu gibi, btn teki mallar da, bunlarn
pahasdr. Hkmetin hibir zeni olmakszn, ticaret zgrlnn, gereksindiimiz arab bize her
zaman salayacana tam gvenimiz vardr. Mallarmz elden ele dolatrmakta ya da baka
hizmetlerde, satn almaya veya kullanmaya gcmzn yetecei olanca altnla gm, onun her
zaman salayacana da ayn inanla gvenebiliriz.
nsan emeinin satn alabilecei yahut retebilecei her maln miktar, her lkede etkin talebe; veya,
onu hazrlayp piyasaya getirmek iin verilmesi gereken rant, emek ve krlarn tmn demeye
istekli olanlarn talebine gre, kendiliinden, doal ekilde dzenlenir. Ama hibir mal kendini bu
etkin talebe, altndan ya da gmten daha kolay yahut daha kesin olarak uyduramaz. nk hacimleri
kk, deerleri byk olduu iin, bir yerden bir baka yere, ucuz olduu yerlerden pahal
bulunduu yerlere, bu etkin talebi at yerlerden, buna elvermedii yerlere, hibir mal bu
metallerden daha kolay tanamaz. rnein, ngiltere'de fazladan bir miktar altn iin etkin talep olsa,
bir posta gemisi, Lizbon'dan ya da bulunabilecei baka yerden, elli ton altn getirebilir. Bununla, be
milyondan ok gine baslabilir. Ama ayn deerde tahl iin bir etkin talep olsa, bunun ithali, tonu be
gine hesabyla, bir milyon tonluk gemiye, ya da her biri bin tonluk bin gemiye ihtiya gsterir. Buna
ngiltere donanmas yetmez.
Bir lkeye ithal edilen altnla gm miktar etkin talebi geti mi, hkmet ne denli uyank olsa,
bunlarn ihracn nleyemez. spanya ile Portekiz'in bunca kyc kanunlar, o lkelerin altnyla
gmn anayurtta tutabilmeye elvermemektedir. Peru ile Brezilya'dan durmakszn yaplan ithaller,
o lkelerin etkin talebini ap bu metallerin oradaki fiyatn, komu lkelerdeki fiyattan aa drr
yok; belirli bir lkede, bunlarn miktar, fiyatlarn, komu lkeler fiyatndan daha yukar karacak
ekilde, etkin talepten aa olursa; hkmetin, bunlar ithal etmek zere, zahmete katlanmas iin
neden olamaz. thallerini nlemeye zahmet etse bile, bunu gerekletirmek elinden gelmez.
Ispartallar'n satn alacak nesnesi olunca, bu metaller, Lacedemon'a girmelerine kar duran ne kadar
Lycurgus kanunu seddi varsa hepsini ykp getiler. ngiliz ortakl aylarna kyasla ucuz olduu
iin, bunca acmasz gmrk kanunlar, Felemenk ile Gottenburgh Dou Hint ortaklklar aynn
ithalini nlemeye elvermemektedir. Gelgelelim, bir libre ay, karlnda okluk, gmle denen
fiyatlarn en ykseklerinden biri olan on alt ilinin yz kat kadar; ayn fiyatta altnn ise iki bin
katndan fazla hacimdedir; bundan tr, karlmas o oranda gtr.
Biraz pek bol olduklar yerlerden bulunmadklar yerlere kolay ulatrld iindir ki, altnla
gmn fiyat, mevcutlar pazarda gerektiinden az ya da fazla olduu zaman, hacimleri,
durumlarnn deimesine engel olan ou teki mallarn fiyat gibi boyuna dalgalanmaz. Gerekte,
bu metallerin fiyat, btn btn deiiklie uramaz deildir. Ama uramas ihtimali bulunan
deimeler, genel olarak yava, azar azar, bir rnektir. rnein, spanyol Bat Hint Adalar'ndan ard
aras kesilmeden yaplan ithaller dolaysyla bu ve bundan nceki yzyl iinde, altnla gmn
Avrupa'da, deer bakmndan boyuna, fakat azar azar dtkleri sanlmaktadr. Bu dnce belki
yersizdir. Ancak, btn teki mallarn para fiyatn farkna varlr, gze arpar ekilde birdenbire
ykseltmek ya da drmek zere, altnla gm fiyatnda anszn bir deiiklik yapmak, ticarette,
Amerika'nn kefinin dourduu tarzda bir devrime lzum gsterir.
Byle iken; onlar satn alabilecek nesnesi bulunan bir lkede, altn ve gm zaman olup ktlarsa,
hemen herhangi bir baka maldan ok, onlarn yerini doldurmak iin areler vardr. Sanayi gereci
olmazsa, sanayinin durmas gerekir. Yiyecek iecek olmazsa, halk a kalr. Ama para bulunmazsa,
epey elverisiz olmakla birlikte, trampa, bunun yerini tutar. Veresiye alp satma, eitli

alveriilerin birbirlerinden olan alacaklarn ayda bir yahut ylda bir mahsup etmesi, daha az
elverisiz olarak parann yerine geer. yi dzenlenmi bir kt para hem herhangi bir sakncasz
hem kimi hallerde, bir takm stn faydalarla, onun iini grr. Demek her bakmdan, hkmetin
dikkati, hibir zaman, bir lkedeki para miktarnn korunmasn ya da oaltlmasn gzetmeye
yneltildiinde olduu kadar, bouna harcanm olmaz.
Bununla birlikte en ok rastlanan szlanma, para ktldr. Para, onu satn alacak nesnesi, dn
alabilecek itibar bulunmayanlar iin, hep arap gibi kt olmaldr. Elinde bunlarn ikisi de
bulunanlarn, gereksindikleri parann ya da arabn yokluunu ektikleri olmaz. Bununla birlikte,
para ktlndan byle szlanan, hep yalnz sonunu dnmeyen savurganlar deildir. Kimi kez, bu,
btn bir ticareti kasaba ile buna komu krlar batan baa kaplar. okluk buna neden, nn ardn
dnmeden, hesapszca ticarete kalkmaktr. Tasarlar sermayelerine denk olmayan akl banda
adamlarn, masraflar gelirlerine denk olmayan msrifler gibi, ne paray satn alacak nesneleri, ne
dn alacak itibarlar olmas ihtimali vardr. Tasarlar yoluna girmeden, sermayeleri, bunun yan
sra itibarlar elden gider. Para dn almak iin almadklar kap kalmaz. Herkes de onlara, bor
verecek para olmadn syler. Byle batan aa para ktlndan szlanlmas bile, hep, lkede her
zamanki kadar altn ve gm sikkenin ortalkta dolamadn ispatlamayp, karlk olarak verecek
bir eyi bulunmayan bir sr kimsenin, bu sikkeleri gereksindiini gsterir. Ticaret krlar
allandan yukar oluverirse, hesapsz ticaret, gerek byk gerek kk tacirler arasnda, salgn bir
illet[212] haline gelir. Geri her zaman darya allandan ok para gndermezler ama, gerek ieride
gerek darda miktarca allandan fazla veresiye mal satn alr; bedellerinin denmesi istenmeden
mal karlnn ellerine deecei umuduyla, bu aldklarn uzak bir piyasaya gnderirler. Mal
karl gelmeden, deme istei gelip atar. Ellerinde ise ne paray satn alabilecekleri, ne dn
almak zere salam kefil gsterebilecekleri bir ey vardr. Para ktlndan herkesin szlanmasna
neden, altn ya da gm ktl deil, bu gibi kimselerin dn almakta, alacakllarnn ise demekte
rastladklar glktr.
Zenginliin, paradan yahut altnla gmten deil, parann satn ald eyden oluup, yalnzca satn
alrken deeri bulunduunu ciddi ciddi ispata kalkmak, pek gln olur. Para kukusuz, her zaman,
ulusal sermayenin bir parasn oluturur. Ama nceden de gsterildii gibi, genel olarak, bu
sermayenin ufack bir parasn, hep de en faydasz ksmn vcuda getirir.
Tacire para ile mal satn almann, genellikle mal karl para almaktan daha kolay gelmesi,
zenginlik, daha doru olarak, maldan ziyade paradan olutuu iin deildir. Para, ticarette kabul
edilip kklemi alet olduundandr; karlnda herey derhal verilirken; hereye karlk, kendisi,
her zaman ayn kolaylkla alnamadndandr. Sonra, ou mallar, paradan daha bozulabilir tabiatta
olup, onlar elde tutmakla, ou zaman tacir, daha byk zarara urayabilir. stelik mal elinde
tuttuu zaman, cevaplandramayaca[213] para talepleriyle karlamas, bunlarn bedeli kasasnda
iken olduuna kyasla daha ok muhtemeldir. Hepsi bir yana; tacirin kr, satn almadan ok,
satmadadr. Btn bu bakmlardan, genel olarak, parasn malla dei etmek iin deil, maln paraya
evirmek iin daha ok rpnr. Geri, maazas tklm tklm mal dolu olan tacir, kimi zaman
bunlar zamannda satamamakla batabilirse de, bir milletin yahut bir lkenin, ayn kazaya uramas
beklenmez. Bir tacirin btn sermayesi, ou zaman, para satn almaya dnk, bozulur tabiatta
mallardan oluur. Bir lkenin, komularndan altn ve gm satn almaya ayrlabilecek olan topra
ile emeinin yllk rn paras ise pek ufaktr. Asl byk ksm, elden ele geip kendi aralarnda
tketilir. Darya gnderilen fazlann bile ou, baka yabanc mallarn satn alnmas iindir.
Bundan dolay, amac onlarn satn alnmas olan mallarla altn ve gm alnmasa da millet
mahvolmaz. Gerekte, biraz kayba ve tedirginlie urayp, parann yerini tutmak zere gerekli baz

arelere bavurmak zorunda kalabilir. Bununla birlikte, topra ile emeinin yllk rn, hep her
zaman ki kadar yahut hemen hemen, ayn olur. nk bu rn devam ettirebilmek iin ayn yahut
aa yukar ayn tketim sermayesi kullanlr. Maln paray ekmesi, her zaman iin, parann mal
ekmesi kadar kolay olmamakla birlikte, eninde sonunda, parann mal ekmesinden daha muhakkak
olarak, mal paray eker. Mal, para satn almaktan baka, daha bir ok maksada hizmet eder. Ama
para, mal satn almaktan baka ie yaramaz. Onun iin, para, ister istemez maln arkasndan koar.
Ama mal, her zaman yahut kesenkes parann peinden komaz. Satn alan adam her zaman yeniden
satmak niyetinde olmayp, ou zaman, kullanmay ya da tketmeyi dnr. Satan ise hep yeniden
satn almay dnr. Birincisi, iinin ou zaman toptan hakkndan gelebilir. tekinin ise, iinin
yarsndan fazlasn baard olmaz. nsanlar, paray, paradr diye istemezler; onunla satn
alabilecekleri eyin hatr iin isterler.
Tketim eyas iin, az zamanda yok olur denir. Altnla gm ise daha dayankl tabiatta imi.
Srekli ihra olunmasa bunlar yzyllarca, st ste ylp birikir; lke zenginlii, inanlmayacak
derecede artarm. Bundan tr, bir lke iin, bu gibi uzun mrl mallarn, bozulabilir mallarla
dei edilmesinden daha elverisiz bir ey olmayacan iddia ederler. Gelgelelim, biz, ngiltere
hrdavatnn, Fransa araplaryla dei edilmesinden oluan ticaretin sakncal olduunu sanmyoruz.
Oysa ki, hrdavat, pek dayankl bir maldr. Ve byle, bidziye ihra edilmeyip, yzyllar boyunca
biriktirilse, lkede, tencereyle tavadan geilmezdi. Ancak, uras hemen gze arpar ki, her lkede,
bu gibi kap kacak saysna, ister istemez bunlara kar olan ihtiya snr izer; orada her zaman
tketilen yemekleri piirmek iin gerekli bulunandan daha ok tencere ve tava olmas anlamszdr,
yemek miktar artarsa, tencere ve tava says da, onunla birlikte derhal oalr. (nk, artan yemek
miktarnn bir ksm bu kaplarn satn alnmasnda yahut ii gc bunlar yapmak olan iilerden bir
miktarnn daha beslenilmesinde kullanlr.) Yine, u da hemen anmsanmaldr ki, her lkedeki altn
ve gm miktarna, bu metallere olan gereksinime snr izer; bunlarn faydas, sikke olarak mallar
elden ele dolatrmaktan; kap kacak olarak, bir eit ev eyas salamaktan oluur, her lkedeki sikke
miktar, elden ele dolatraca maln deeri ile dzenlenir; o deer tutar artrlnca, mal elden ele
dolatrmak iin gerekli fazla sikkeyi bulabilecei yerde satn almak zere, bir ksm derhal dar
gnderilir; kap kacak miktar, o trl ss ve gsterie kendilerini kaptrmak isteyen zel ailelerin
says ve zenginlii ile dzenlenir; bu gibi ailelerin says ve zenginlii artarsa, bu oalan servetin
bir paras pek muhtemel olarak, fazladan bir miktar mutfak takmn, bulunabildii yerde satn
almak zere kullanlr; gereksiz miktarda altn ve gm bir lkeye sokarak yahut orada
bulundurarak onun zenginliini artrmaya kalkmak, lzumundan fazla mutfak takm bulundurmaya
zorlayarak zel ailelerin az tadn artrmaya yeltenmek kadar anlamszdr. Bu lzumsuz kap kaca
satn alma masraf, aile ocandaki yiyecek iecein miktarn yahut iyiliini artrmayp azaltaca
gibi, gereksiz miktarda altn ve gm satn alma masraf da, her lkede, halk yedirip iiren,
giydiren, barndran; geindirip altran zenginlii kukusuz ayn ekilde azaltmaldr. ster sikke
ister yemek takm biiminde olsun, altnla gmn, mutfak takmlar gibi avadanlklar olduu
hatrda tutulmaldr. Bunlarn kullanlmasn; yani onlar araclyla elden ele dolatrlacak,
ynetilecek ve hazrlanacak tketim mallarn oaltnz; miktar, kanlmaz ekilde, artrm
olursunuz. Ama olaanst yollardan miktar artrmaya kalkacak olursanz, ayn derecede
kanlmaz ekilde, kullanmay da, miktar da azaltm olursunuz. Miktar, bu metallerde, hibir zaman
ihtiyacn gerektirdiinden fazla olamaz. Bu miktardan fazla biriktirilirlerse, ulatrlmalar pek kolay,
bou bouna kullanlmadan yatmalarndan ileri gelecek kayp ok byk olduundan, hibir kanun,
bunlarn derhal lke dna gnderilmelerinin nne geemez.
Bir lkenin d savalar yapabilmesini, uzak lkelerde donanmalar, ordular bulundurabilmesini
mmkn klmak iin, altnla gm biriktirmek her zaman gerekli deildir. Donanmalarla ordular,

altn ve gmle deil, tketim mallar ile beslenebilir. Yurt ii almasnn yllk rn yani
topraklarndan, emeinden ve tketilecek mal mevcudundan elde edilen yllk geliriyle, cra
lkelerde bu tketim mallarn satn alabilecek nesnesi bulunan millet, orada d savalarn masrafn
grebilir.
Bir millet, uzak bir lkedeki bir ordunun ulufesini ve yiyip ieceini, ekilde; yani, darya,
(birincisi) birikmi altn ile gmnn bir ksmn; ya da (ikincisi) yllk sanayi rnnn bir
ksmn; yahut (sonuncusu) yllk ilenmemi rnnn bir ksmn gndermekle elde edebilir.
Bir lkede biriktii ya da yld doru olarak dnlebilecek altnla gm, e ayrlabilir;
birincisi; ortada dolaan para; ikincisi, zel ailelerin ssl mutfak takmlar; sonuncusu da, bir ok
yln tutumluluu ile toplanp, hkmdar hazinesine konmu olabilecek olan para.
lkenin, elden ele dolaan parasndan, ok bir ey artrlabildii pek olamaz. nk bu parada
fazlalk bulunduu yok gibidir. Bir lkede her yl alnp satlan mallarn deeri, bunlarn elden ele
dolatrlp, gereken tketicilere datlmas iin belirli bir miktar paraya ihtiya gsterir; daha
ounu kullanamaz. Tedavl kanalnn, iini dolduracak kadar bir toplam ekmesi gerekir. Bundan
fazlasn, hibir zaman, ieri brakamaz. Gelgelelim, d sava halinde, bu kanaldan, genel olarak, bir
eyler dar urar. darda ok kimse beslenmesi yznden, anayurtta daha az insan beslenir. Yurt
iinde, ortalkta daha az mal dolar, bunlar elden ele gezdirmek iin, daha az paraya gerek olur.
Byle hallerde genel olarak ngiltere'deki hazine bonolar, bahriye polieleri ve banka varakalar
gibi, u ya da bu eit olaanst miktarda para kar; ortalkta dolaan altn ve gmn yerine
geerek, darya bu metallerin daha byk bir miktarnn gnderilmesine frsat verir. Gelgelelim,
btn bunlar, ar masrafl, yllarca sren bir d savan yrtlmesi iin, yoksul bir kaynak
salayabilir.
zel ailelerin mutfak takmlarnn eritilmesinden ise bsbtn bir ey kmad, her defasnda
grlmtr. Geen savan banda, Franszlar'n bu tedbirle saladklar fayda, bu eyann
biimlerini yitirmesinden ileri gelen zarar bile karlamamtr.
Eskiden, birikmi hkmdar hazineleri ok daha byk, ok daha uzun mrl bir kaynak salard.
imdiki zamanlarda, Prusya Kral'n bir yana brakrsanz, hazine biriktirmenin Avrupa
hkmdarlarnn siyasasnda yeri bulunmad anlalyor.
Tarihin kaydettikleri arasnda, belki en pahalya mal olan bu yzyldaki d savalarn masrafn
karlam deneklerin, ortalkta dolaan paraya, zel ailelerin mutfak takmlarna ya da hkmdar
hazinesine pek dayanmad anlalyor. Son Fransz sava, Byk Britanya'ya, doksan milyondan
fazlaya mal oldu. Yklenilen yetmi be milyonluk yeni bortan baka, toprak vergisine lira bana
eklenen iki ilin ile, amortisman fonundan her yl bor alnan miktar bunda dahildir. Bu giderin te
ikisinden fazlas uzak lkelere; Almanya'ya, Portekiz'e, Amerika'ya, Akdeniz Limanlar'na, Dou ve
Bat Hint lkeleri'ne harcand.
ngiltere Krallar'nn birikmi hazinesi yoktu. yle olaanst miktarda ss eyas eritildiini
duyduumuz olmad. lkede, ortada dolaan altnla gmn son sekiz milyonu getii
sanlmamtr. Ama, altnn geen defa yeniden baslmasndan beri bunun, olduundan epey daha
aa hesapland sanlyor. Onun iin, grdm yahut iittiimi hatrladm en abartmal hesaba
gre, diyelim ki, altn ve gm bir arada olmak zere, otuz milyonu bulmaktadr. Bu hesapla bile,
sava bizim paramzla yaplm olsa idi, bu miktarn tm, alt yedi yl kadar bir sre iinde, hi
deilse, iki kez dar gidip geri gelmi olmalyd. Byle olduu kabul edilirse, bu, hkmet iin
parann korunmasn kollamann, ne denli gereksiz olduunu gsterecek en kesin kant salar. nk

bu varsayma gre, lkenin btn paras, kimse farkna, varmadan, byle ksack bir zamanda, iki
ayr kez darya kp tekrar geri gelmi olmak lazmdr. Bununla birlikte, tedavl kanalnn, bu
srenin herhangi bir ksmnda, her zamankinden daha bo gzkt olmad. Karln
deyebilecek nesnesi bulunan pek az kimsenin parasz kald oldu. Gerekte, d ticaret krlar,
btn sava boyunca, hele savan sonuna doru, her zamankinden fazla oldu. Bu, her zaman olduu
gibi, Byk Britanya'nn batan aa her yannda, ilerisi gerisi dnlmeden alveri edilmesine
yol at. Bu ise, yine, alabildiine hesapsz ticaretin peini brakmayan her zamanki para ktl
szlanmasn yeniden dourdu. Satn alacak nesnesi, dn alacak itibar bulunmayan birok kimse,
paraszlk iinde idi. Borlular, dn bulmakta glk ektikleri iin alacakllar da, alacaklarn
devirmede zorlua uradlar. Bununla birlikte, ellerinde verecek kymeti bulunanlar, altnla gm
genel olarak, deeri pahasna alabiliyorlard.
Onun iin, son savan pek ar olan masraf, balca altn ve gm gnderilerek deil, u veya bu
eit ngiliz mallarnn ihrac ile denmi olmaldr. Hkmet yahut hkmet emriyle hareket edenler,
bir yabanc lkeye demede bulunmak zere, bir tacirle bata girdi mi, bu tacir, kendisine bir polie
verdii yabanc muhabirine, dar, altn ve gmten ok, mal gndererek deme yapmaya alr.
Byk Britanya mallarna kar o lkede talep yoksa, bunlar, o lke zerine bir polie satn
alabilecei bir baka lkeye gndermeye alr. Piyasaya gerei gibi uygun dyorsa, mal
ulatrmada bycek bir kr hibir zaman eksik olmaz. Altnla gm gndermede ise kr hemen
hemen yoktur. Bu metaller, yabanc mal satn alnmak zere dar yollandklar zaman, tacirin kr,
satn almadan deil, mala karlk ele geenlerin satlmasndan meydana gelir. Ama bu metaller srf
bir borcun denmesi iin dar gnderilirse, tacir hibir karlk, dolaysyla da, hibir kr elde
edemez. Bundan tr, tabii, d borlarn altnla gm yerine, mal ihracyla demek zere, bir yol
bulmak iin kafa yorar. Nitekim geen sava srasnda, geriye hi karlk getirmeksizin ihra edilmi
ok miktar Britanya malna, Milletin imdiki Durumu adl eserin yazar deinmi bulunmaktadr.
Yukarda sz geen eit altn ve gmten baka, btn byk ticareti lkelerde, d alveri
iin, nbetlee ithal ve ihra edilen epey kle vardr. Ulusal sikke nasl her ayr lkede ortada
dolayorsa, bu kle de baka baka ticareti lkelerde elden ele gezdii iin, yce ticaret
aleminin[214] paras saylabilir. Ulusal sikke, hzn ve ynn, her bir lkenin snrlar iinde elden
ele dolaan mallardan alr. Ticaret aleminin paras ise bunu, trl lkeler arasnda elden ele dolaan
mallardan alr. Birisi, ayn milletin baka baka bireyleri arasnda, tekisi ise baka baka milletlerin
bireyleri arasnda olmak zere, ikisi de, dei etmeleri kolaylatrmada kullanlr. Koca ticaret
aleminin bu bir ksm paras, son sava yrtmekte kullanlm olabilir; belki, kullanlmtr da.
Genel bir sava srasnda, esasl bar zamannda allm olandan farkl bir davrann ve
ynetiminin, bunu etkileyeceini, onun daha ok sava merkezinde elden ele gezeceini, daha ok
oras ile komu lkelerde, trl ordularn ulufesinin ve yiyip ieceinin elde edilmesinde
kullanlacan sanmak doaldr. Ama, Byk Britanya'nn, bu ticaret lemi parasndan her yl
bylece kullanm olabilecei ksm, her yl ya ngiliz mallaryla ya onlarla satn alnm bir baka
eyle satn alnmaldr. Bu da bizi, yine, sava yrtmemizi mmkn klan son kaynaklar olarak
mallara, yani lke toprayla emeinin yllk rnne gtrr. Gerekte, byle byk bir yllk
giderin, byk bir yllk bir rnden denmi olduunu farz etmek doaldr. rnein, 1761'in
masraf on dokuz milyonu ayordu. Elde ne birikmi olsa, bir yln bylesine israfn kaldramaz.
Bunun altndan yllk altn ve gm rn bile kalkamaz. En doru hesaplara gre, her yl hem
spanya'ya hem Portekiz'e ithal edilen altnla gmn tm, okluk, alt milyon ngiliz lirasn pek
gemez. Bu ise, geen savan kimi yllardaki, drt aylk masrafn g karlar.
Bir ordunun ulufesini ve yiyip ieceini ya da bunlar elde etmekte kullanlacak ticaret alemi

parasnn bir ksmn ele geirmek zere rak lkelere ulatrlmaya en uygun mallarn, ince ve iyi
ilenmi, dolaysyla da, az masrafla ok uzaklara ihra edilebilen sanayi mamulleri olduu
anlalyor. okluk d lkelere ihra olunan bu gibi mamullerden, sanayisi her yl byk bir fazla
reten bir lke, yle hatr saylacak kadar altn ve gm ihra etmeksizin yahut hatta ihra edecek
miktarda altn ve gm olmakszn, yllarca pek pahalya mal olan bir d sava yapabilir. Byle
olunca; gerekte, lke mamullerinin yllk fazlasndan nemli bir ksm, tacire karlk getirmekle
birlikte, lkeye hibir mal karl getirmeksizin ihra olunmaldr. nk hkmet oralarda, bir
ordunun ulufesini ve yiyip ieceini elde etmek zere, tacirden, yabanc lkeler zerine olan
polielerini satn alr. Bununla birlikte, bu fazlaln bir ksm, hl, geriye bir mal karl
getirmeye devam edebilir. Sava srasnda, sanayicilerden beklenen ey, katmerlidir. Birincisi,
ordunun ulufesini ve yiyip ieceini elde etmek iin yabanc lkeler zerine ekilmi polieleri
demek zere dar gnderilecek eya yetitirmeleri; ikincisi, lkede okluk tketilmi bulunan, hep
dardan gelme mal karlklarn satn almak iin gerekli eya yetitirmeleri istenir. Onun iin, en
ykc savan ortasnda, sanayinin byk ksm ou zaman pek parlayabilir; bar yeri geldiinde
ise, tersine olarak, snebilir. lkeleri harap olurken bunlar iek ap; yeniden refaha kavutuu
zaman, kuruyabilir. Son sava srasnda ve bartan biraz sonra ngiliz sanayisinin birok baka baka
kollarnn eitli durumu, u sylenene rnek hizmeti grebilir.
Ar masraf olan ya da uzun sren d sava, topran ilenmemi mahsulnn ihracyla yle kolay
kolay yrtlemez. Bunun, bir ordunun ulufesini ve yiyip ieceini elde edebilecek kadarn yabanc
bir lkeye gnderme masraf pek byk olur. ok az lke, ahalisinin geimine yetenden ok
hammadde yetitirir. Onun iin, bunun byle okcasn dar yollamak, halkn iin gerekli nafakann
bir ksmn dar gndermek olur. Sanayi mamul ihracnda ise durum baka trldr. O sanayide
altrlan kimselerin nafakas yurt iinde kalr; ilerinin yalnz fazla ksm ihra edilir. Bay Hume,
eski ngiltere krallarnn, uzun sren bir d sava, kesintisiz olarak yapabilmekteki
beceriksizliklerine ikide bir deinir. O zamanlar ngilizler'de, epey bir paras i tketimden
ayrlmas olanaksz, ilenmemi toprak mahsulnden ya da pek kaba, tek tk mamulden baka, d
lkelerdeki ordularnn ulufesini ve yiyip ieceini elde edecekleri ey yoktu. Bu zanaat mallarnn
da, ilenmemi mahsuln de ulatrlmas ok pahal idi. Bu gc yetmezlik, para yokluundan deil,
ince, gzel ilenmi mamullerin bulunmamasndan ileri geliyordu. Alm satm, ngiltere'de, o
zamanda, imdiki gibi para ile yaplyordu. Ortada dolaan para miktarnn o zamanlar yaplmas
olaan alm satm saysna ve deerine oran, imdikine olduu kadar yahut daha dorusu,
imdikinden fazla olmaldr. nk imdi altnla gmn ou iini gren kt para o zaman yoktu.
Ticaretle sanayinin pek bilinmedii milletlerde, hkmdarn, olaanst hallerde uyruklarndan
enikonu yardm salayabildii, aada anlatacamz nedenlerde tr, hemen hemen olmaz. Onun
iin, ite bu gibi lkelerde, hkmdar, byle g durumlara kar biricik are diye, genel olarak,
hazine biriktirmeye alr. Bu zorunluluk dnda, byle bir durumda, biriktirme iin gereken
tutumlulua doal olarak gnl yatar. O basit durumda, bir hkmdarn bile harcad, bir saray
evresinin zevksiz gsteriten haz eden, anlamsz kvanc uruna gitmez; toprak kiraclarna ihsanda,
yanndaki uaklara ikramda bulunmak iin kullanlr. Ama yce gnlllkle konukseverliin, israfa
kadar vard pek olmaz. Oysa kendini beenmiliin sonu hemen hep odur. Nitekim her Tatar
babuunun bir hazinesi vardr. XII. Charles'n nl mttefiki, Ukrayna Kazaklar'nn ba Mazepa'nn
hazineleri ok bykm. Merovenj soyundan olan Fransz krallarnn hepsinin, hazineleri vard.
Bunlar, lkelerini, ayr ayr ocuklar arasnda bltkleri zaman, hazinelerini de paylatlar. Sakson
hkmdarlaryla, fetihten sonraki ilk krallarn da, yine hazine topladklar anlalyor. okluk, her
yeni saltanatn ilk marifeti, tahta konuu salama balamak zere, ba tedbir olarak, nceki kraln
hazinesine el koymakt. Gelimi, ticareti lkelerin hkmdarlar, bu ekilde hazine biriktirme

zorunda deildirler. nk bunlar, genel olarak uyruklarndan, olaanst hallerde, olaanst

yardmlar salayabilirler. Dolaysyla da, biriktirmeye daha az yatkndrlar. Bunlar doal olarak,
belki de yle gerektii iin, zamann greneine ayak uydurur; harcadklarna, lkelerindeki btn
teki byk mlk sahiplerinin masrafna yol gsteren, o ayn ipe sapa gelmez kendini beenmilik
yn vermeye balar. Bunlarn saray evrelerindeki manasz gsteri, gn getike artar. Edilen
masraf, biriktirmeye engel olduu gibi, ou zaman, daha gerekli giderlere ayrlm denekleri de
kemirir. Dercyllidas'n, ran saray evresi iin syledii, Avrupa hkmdarlarndan birounun
saraylar iinde sylenebilir. Bu zat, orada ok ihtiam, az kuvvet; bir sr uak, pek az asker
grmm.
Altnla gm ithali, bir milletin d ticaretten elde ettii balca fayda deildir; biricik fayda hi
deildir. Hangi yerler arasnda yaplrsa yaplsn, hepsi, bundan iki ayr fayda salar. Topraklaryla
emekleri rnnn lkede talebi bulunmayan fazla ksmn, dar gtrr. Bunun yerine talebi olan
bir eyi getirir. Gereksinmelerinin bir ksmn giderip, zevklerini artracak bir baka eyle dei
etmekle, onlarn ie yaramayan fazlalklarna deer vermi olurlar. O sayede, i pazar darl,
herhangi bir sanat ya da sanayi kolundaki iblmnn, olgunluun son kertesine erimesine engel
olmaz. Bunlarn, emek rnnn anayurt tketimini aabilecek ksm iin daha geni bir pazar aarak,
emein retici glerini gelitirmelerini, yllk rnn son kerteye karmalarn; bylelikle
topluluun gerek geliriyle zenginliini artrmalarn zendirir. D ticaret, aralarnda yapld trl
trl lkelerin hepsine, bidziye bu byk ve nemli hizmetlerde bulunmaktadr. Hepsi de bundan
byk fayda grr. Ama genel olarak en ok faydalanan tacirin oturduu lkedir. nk o, genel
olarak herhangi bir baka lkeden ok kendi lkesi ihtiyalarn salayp, onun fazlalarn dar
gtrmekle urar. Maden oca olmayan lkelere, gereksinilebilecek altnla gm ithal etmek,
kukusuz d ticaretin grevi arasndadr. Ama bu, d ticaretin en solda sfr kalan bir parasdr. Srf
bunun iin d ticaret yapan bir lkeye, bir yzylda, bir gemiyi bile ykleyebilmek ksmet olmaz.
Amerika kefinin Avrupa'y zengin edii altn ve gm ithali dolaysyla deildir. Amerika
madenlerinin bereketli oluu sayesinde bu metaller ucuzlamtr. Bir mutfak takm, imdi 15'inci
yzyldaki pahasnn te biri kadar zahireye yahut emee satn alnabilir. Ylda ayn emein ve maln
harcanmasyla, Avrupa, her yl, o zamanda satn alabileceinin kat kadar mutfak takm satn
alabilir. Ama bir mal, allm olan fiyatnn te birine satlmaya balad m; onu evvelce satn
alanlar, eskiden aldklarnn katn satn alabildii gibi; o mal, ok daha fazla alcnn, eskisinin
belki on belki yirmi kat kadar alcnn eriebilecei kerteye indirilmi olur. yle ki, bugn
Avrupa'da, Amerika madenleri kefedilmemi olduu takdirde, hatta, imdiki ilerleme durumunda
bile bulunabilecek olann yirmi otuz katndan daha ok yemek takm bulunabilir. Bu gne dein
Avrupa, lzumsuzluuna kuku bulunmamakla birlikte, gerek bir kolayla kavumutur. Altnla
gmn ucuzluu, bu metalleri, para maksatlarna eskisi kadar elverili klmamaktadr. Ayn satn
almada bulunabilmek iin, bunlarn daha byk bir miktarn yklenmemiz; eskiden drt peni[215]
yeterken, imdi, cebimizde bir ilin tamamz gerekmektedir. Hangisinin, yani bu rahatszln m,
yoksa bunun tersi olan rahatln m, daha nemsiz olduunu kestirmek gtr. O da, teki de,
Avrupa durumunda yle esasl bir deiiklik yapamazd. Fakat Amerika'nn kefi, kukusuz, pek
esasl bir deiiklik vcuda getirdi. Avrupa'nn btn mallarna yeni ve tkenmez bir pazar aarak,
yeni i blmleriyle sanat gelimelerine meydan verdi. rnlerin ounu dar karacak bir pazar
bulamadndan, eski ticaretin dar erevesi iinde, buna hi imkn olmazd. Emein retici gleri
geliti; emek rn Avrupa'nn baka baka lkelerinin hepsinde artt. Bununla birlikte, ahalinin
gerek geliri ile zenginlii oald. Avrupa mallarnn hemen hepsi, Amerika iin yeni idi. Amerika
mallarnn da birou, Avrupa iin yeni idi. Bundan tr, evvelce hi dnlmedik bir takm yeni
deyi etmeler olmaya balad. Bunlar, eski ktaya kukusuz faydal olduu kadar, tabii, yeni ktaya da

faydal olacakt. Avrupallar'n hoyrata hak yemeleri, herkese hayrl olmas gereken bir olay, bu
bahtsz lkelerden birou iin ykc, perian edici hale getirdi.
Hemen o sray rastlayan, mit Burnu yolu ile Dou Hint lkelerine gidilecek bir geidin
kefedilmesi, mesafenin daha uzak olmasna karn, d ticaret iin, belki Amerika'nnkinden daha
geni bir alan am oldu. Amerika'da, yle her bakmdan vahilerden stn, topu topu iki millet
vard. Bunlarn da, kefolunmalaryla yok edilmeleri bir oldu. Geri kalanlar, btn btn vahi idi. Bu
imparatorluklarn eski zaman durum zerindeki spanyol yazarlarnn abartmal hikyelerine, itibara
demeyecei besbelli olmakla birlikte, inansak bile, gerek in, Hint, Japon imparatorluklar, gerekse
Dou Hint lkelerindeki birok teki imparatorluk, daha zengin altn ve gm madenleri olmad
halde, baka her bakmdan, btn sanatlarda ve sanayide Meksika ile Peru'dan ok zengin, daha
ilenmi ve ilerlemi idi. Ho, zengin ve uygar milletler birbirleriyle, vahi ve barbarlarla olduuna
kyasla hep daha byk deer zerinden dei etmede bulunabilirler. Bununla birlikte, Avrupa,
imdiye dein, Dou Hint lkeleriyle olan ticaretinden, Amerika ile olana gre daha az fayda
salamtr. Portekizliler, Dou Hindistan ticaretini, yzyl kadar tek balarna avularnda
tutmulardr. Avrupa'nn baka milletleri, ancak dolayl yoldan, onlarn araclyla dar mal
gnderebiliyor yahut o lkeden mal getirtebiliyordu. Geen yzyl banda, Hollandallar, buna el
uzatmaya balaynca, Portekizliler, btn Dou Hindistan ticaretlerini, tekelci bir ortakla verdiler.
ngilizler, Franszlar, sveliler, Danimarkallar, topu birden, onlarn tuttuu yoldan gitmilerdir.
Bylece, Avrupa'da Dou Hint lkeleriyle serbest ticaretten faydalanabilmi byk bir millet henz
yoktu. Bu ticaretin, niin hibir zaman, hemen her Avrupa milletiyle smrgeleri arasnda, btn
uyruklarna ak bulunan Amerika ticareti kadar faydal olmayna bakaca neden gstermeye gerek
yoktur. Bu Dou Hindistan ortaklklarnn tekelci ayrcalklar; byk zenginlikleri; hkmetlerinin
bu ayrcalklarla onlar ok kayrp korumas, aleyhlerine fazla kskanlk krklemitir. Alveriin
yapld lkelerden, her yl byk miktarda gm ihra etmesinden tr, onlarn ticareti, bu
ekememezlik yznden ou zaman tamamyla zarar verici diye gsterilmitir. lgili taraflar,
ticaretlerinin, bu srekli gm ihrac ile genel olarak, Avrupa'y gerekten yoksul drebilecei,
ama, bunun yapld lkeyi yoksullatrmayaca cevabn vermilerdir. nk elde edilen mal
karlnn bir ksmnn Avrupa lkelerine ihracyla, bu ticaret, o metalin her yl dar
gtrdnden ok fazlasn ana yurda getirmekte idi. Gerek itiraz, gerekse cevap, imdi incelemekte
olduum halk arasnda yaygn dne dayanmaktadr. kisi zerinde de fazla bir ey sylemek,
onun iin gereksizdir. Gmn, her yl, Dou Hint lkelerine ihrac dolaysyla Avrupa'da kap kacak
belki olabileceinden biraz daha pahaldr. Sikke olarak baslm gm de, belki daha ok emek ve
mal satn almaktadr. Bu iki sonutan birincisi, pek devede kulak bir zarardr. tekisi ise ok ufak bir
faydadr. kisi de, biraz olsun halkn dikkatini zerine ekmeye demeyecek kadar nemsizdir. Dou
Hint lkeleriyle olan alveri, Avrupa mallarna, yahut hemen hemen ayn ey demek olan bu
mallarla satn alnan altn ve gme bir pazar aarak, Avrupa mallarnn yllk retiminin,
dolaysyla da Avrupa'nn gerek zenginliiyle gelirinin kesenkes artmasna vesile olmaldr.
imdiye dein, bunlar bylesine az artrm olmas, belki, her yerde engellerle sk boaz
edilmesinden ileri gelmektedir.
Can skmay gze alarak, zenginliin, paradan ya da altnla gmten olutuuna ilikin bu yaygn
dn uzun uzadya incelemeyi gerekli buldum. Evvelce gstermi olduum gibi, herkesin dilinde
para, ou zaman zenginlik anlamna gelir. Bu deyim karkl, bu yaygn dne bizi yle
altrmtr ki yanl olduuna inananlar bile kendi kanlarn unutuverip, muhakemeleri[216]
srasnda bunu kesin, inkr edilmez[217] bir gerek gibi kabul etmek eilimindedirler. Ticaret zerine
yaz yazan ngiliz kalem sahipleri arasnda en iyilerden bazlar, bir lkenin zenginliinin, onun

yalnz altnyla gmnden deil, topraklarndan, evlerinden, her trl tketim eyalarndan
olutuunu kaydederek ie koyulmulardr. Gelgelelim, muhakemeleri srasnda, anlalan, topraklar,
evler, tketim mallar hafzalarndan,[218] siliniveriyor; yaz tarzlarna gre ou zaman, btn
zenginliin altnla gmten olutuunu, bu metalleri oalmann ulusal alma ile ticaretin byk
amac olduunu sanyorlar.
Bununla birlikte, zenginliin altnla gmten meydan geldii; madenleri olmayan bir lkeye bu
metaller yalnz ticaret dengesiyle yahut ithalden fazla deerde ihra yaparak getirildii eklinde iki
ilke konduundan; anayurt tketimi iin, yabanc mal ithalini elden geldiince azaltp yerli alma
rn ihracn imkn lsnde oaltmak, ister istemez siyasal ekonominin byk amac oldu. te,
onun lkeyi zengin edecek iki byk mekanizmas, ithalat zerine konan ksntlarla, ihracat iin
yaplan zendirmelerdi.
thalat zerine konan ksntlar, iki trl idi:
Birincisi; hangi lkeden getirilirse getirilsin, anayurt tketimi iin ieride retilebilecek yabanc
mallarn sokulmasna kar olan engellerdi.
kincisi; kendileriyle ticaret dengesinin aleyhte olduu varsaylan lkelerin, hemen her trl
eyalarna kar konan engellerdi.
Bu eit ksntlar kimi zaman yksek resimlerden, bazen mutlak[219] yasaklardan meydana
geliyordu.
hracat, kimi kez resimleri geri vermekle, bazen primlerle, bazen yabanc devletlerle yaplan
elverili ticaret anlamalaryla, kimi zaman da, uzak lkelerde smrgeler kurmakla zendiriliyordu.
Resim, ayr ayr iki halde geri veriliyordu. Anayurt mamulleri bir resme veya tketim vergilerine
baml ise, ihra edildiinde, verginin tm ya da bir ksm ou zaman geri veriliyordu. Resim
vermesi gereken yabanc mallar da, yeniden ihra edilmek zere ithal olunduklarnda, bu resmin
tm veya bir ksm, bu gibi ihracat zerine geri veriliyordu.
Prim ya emekleyen kimi sanayiye ya da zel olarak kayrlmaya deer saylan baka tr zanaat
eitlerine veriliyordu.
Elverili ticaret antlamalaryla, baz yabanc devletler katnda, lke mallar ve tacirleri iin, baka
lke tacirleriyle mallarna verilenlerden ileri, zel ayrcalklar salanyordu.
Uzak lkelerde smrgeler kurulmasyla hem zel ayrcalklar hem onlar kuran lkenin mallar ve
tacirleri iin, ou zaman bir tekel salanyordu.
Yukarda sz geen ithal zerindeki iki eit ksnt, ihracattaki bu drt tevikle birlikte, ticareti
sistemin ticaret dengesini lehine evirerek, bir lkedeki altn ve gm miktarn artrma amacn
gtt belli bal alt arac oluturur. Bunlardan her birini, ayr bir blmde ele alacam. lkeye
para getirmeye vesile olduklar iddias zerinde fazla durmayarak, daha ok, bunlardan her birinin,
lkedeki almann yllk rn zerindeki etkilerinin neler olmas beklenebileceini inceleyeceim.
Bu yllk rn deerini artrmalarna ya da eksiltmelerine gre, besbelli, lkenin gerek zenginliini
ve gelirini, bunlarn ya artrmaya ya eksiltmeye sebep olmalar gerekir.

Blm II

Anayurtta retilebilecek Mallarn Yabanc lkelerden thali stndeki Ksntlar

zerine
Yksek resimler ya da kesin yasarlarla anayurtta retilebilecek mallarn yabanc lkelerden ithali
nlenmekle, bunlarn retimi ile uraan yerli alma, anayurt piyasas tekelini aa yukar
salam olur. Nitekim yabanc lkelerden canl hayvan ya da tuzlanm et getirmenin yasak edilmesi,
Byk Britanya'nn hayvan yetitiricilerine, anayurdun kasaplk et piyasas tekelini salamtr. Orta
derecedeki bolluk zamanlarnda, zahire ithali zerindeki yasaa dek varan yksek resimler, bu mal
yetitirenlere, ona benzer bir fayda salar. Yabanc ynl ithalinin yasak edilmesi, ynl sanayicilerin
ayn derecede ilerine gelir. Hep yabanc gereler zerine ilemekle birlikte, ipek sanayisi son
zamanda ayn fayday elde etmitir. Souk bez sanayisi bunu henz elde edememise de, oraya doru
byk atlmlar yapmaktadr. Bylece, Byk Britanya'da, daha birok baka eit sanayici, yurttalar
zararna ya btn ya da yaklak olarak bir tekel elde etmi bulunmaktadr. Byk Britanya'ya ithali
kesenkes veya kimi hallerde yasak edilmi mal eitleri, gmrk kanunlarn iyice bilmeyenlerin
kolay kolay gz nne getiremeyecekleri kadar oktur.
Anayurt pazarndaki bu tekelin, ondan yararlanan zanaat eidini ou zaman pek zendirip, ou
zaman topluluun hem emeinin hem sermayesinin haliyle girecek olanndan pek daha o ie
ittiinden phe edilemez. Ama topluluun genel almasn artrmaya yahut ona en elverili yn
vermeye vesile olduu, belki, pek yle belli deildir.
Topluluktaki genel alma, hibir zaman, topluluk sermayesinin kullanabileceinden daha fazla
olamaz. Falan kimsenin ite tutabilecei ii says ile sermayesi arasnda kesin bir oran bulunmas
gerektii gibi, byk bir topluluun btn yelerince srekli kullanlabilecek olanlar saysnn da,
topluluun tm sermayesine belirli bir oran bulunmaldr ve o oran hibir zaman aamaz. Hibir
ticaret dzenlemesi, bir toplulukta alanlarn miktarn, o topluluk sermayesinin
besleyebileceinden teye oaltamaz. Bunun ancak bir ksmn, haliyle gidemeyecek olduu bir
yne elebilir. Bu suni[220] dorultunun, topluluk iin, kendiliinden gidilecek ynden daha elverili
olmas ihtimali, hi de muhakkak deildir.
Her kimse, ne sermaye zerinde egemen olabiliyorsa, buna en elverili ii bulmak iin boyuna
didinir. Gzettii, gerekte toplumun kar deil, kendi kardr. Ama kendi karn gtmesi, doal
olarak yahut daha dorusu ister istemez, onu topluma en hayrl ii yelemeye gtrr.
Birincisi; her kimse, sermayesini elden geldiince kendine yakn yerde, dolaysyla da, mmkn
olduu kadar yerli almann desteklenmesinde kullanmaya aba gsterir. Yeter ki, bylelikle,
sermayenin allma ya da allandan pek aa olmayan krlarn her zaman elde edebilsin.
Bylece, eit yahut hemen hemen eit krla, her toptanc tacir, doal olarak anayurt ticaretini d
tketim ticaretine; d tketim ticaretini tat ticaretine ye tutar. Anayurt ticaretinde, sermayesi, d
tketim ticaretinde ou kez olduu zere, yle uzun zaman gznden rak kalmaz. Bel balayaca
kimselerin seciyesiyle durumunu daha iyi belirler. Aldanacak olursa, ocana decei lke
kanunlarn daha iyi bilir. Tat ticaretinde, tacirin sermayesi, sanki iki yabanc lke arasnda
blnmtr. Bunun bir ksmnn anayurda geldii yahut dorudan doruya kendi gz nnde,
egemenlii altnda bulunduu ister istemez olmaz. Bir Amsterdam tacirinin, Knnigsberg'e yemi ve
arap tarken kulland sermayenin, genel olarak, yars Knnigsberg'de, teki yars ise Lizbon'da
olmaldr. Bunun bir parasnn Amsterdam'a gelmesine hi gerek yoktur. Byle bir tacirin doal

konutu ya Knnigsberg'de ya Lizbon'da olmaldr. Amsterdam'da oturmay yelemesi iin de, ancak,
pek zel artlar bulunmak lazmdr. Bununla birlikte, sermayesinden bylesine uzak dmekten
duyaca tedirginlik, genel olarak hem Lizbon piyasas iin ayrd Knnisberg mallarnn hem
Knnisberg pazar iin ayrd Lizbon mallarnn bir ksmn Amsterdam'a getirmek kararna
varmasna sebep olur. Bu onu, katmerli bir ykleyip boaltma ykmllne, bir yandan da, baz
resimlerle gmrk ilemlerine, ister istemez baml tutmakla birlikte; sermayesinden bir ksmnn,
hep gz nnde, eli altnda olmas iin, bu olaanst yke seve seve katlanr. Tat ticaretinde
enikonu pay olan her lke, bylelikle ticaretini yapt baka baka lkelerin hepsinin mallar iin,
her zaman bir ambar ya da genel pazar olur. kinci bir ykleme ve boaltmadan tasarruf iin, tacir,
her zaman btn bu eit eit lkelerin malnn elden geldiince fazlasn ana yurt piyasasnda
satmaya; bylelikle, elinden geldiince, tat ticaretini d tketim ticaretine evirmeye alr. Yine
bunun gibi, d tketim ticaretiyle uraan bir tacirin, yabanc pazarlar iin mal topladnda, eit
veya hemen hemen eit krlarla, bu mallarn elinden geldiince fazlasn anayurtta satabilmek her
zaman iine gelecektir. Elden geldiince d tketim ticaretini, bylece anayurt ticaretine
dntrnce, rizikosunu ve zahmetini stnden atm olur. Bu biim konumam yakk alrsa,
anayurt, ite byle, her lkedeki halkn sermayelerinin, durmakszn evresinde dnp dolatklar,
boyuna dorultusuna yneldikleri, ama bir takm nedenlerle kimi zaman pskrtlp daha uzak ilere
frlatlabildikleri merkezdir. Ama nceden de grld zere, anayurt ticaretinde kullanlan bir
sermaye, kukusuz, d tketim ticaretinde kullanlan eit bir sermayeye gre miktarca yerli almay
daha ok harekete geirip, lke ahalisinin daha fazlasna kazan ve i salar. D tketim ticaretinde
kullanlan sermayenin de, tat ticaretinde kullanlan eit bir sermayeye gre ayn stnl vardr.
Onun iin, krlar eit ya da yalnzca hemen hemen eit olmak artyla, tabii her kimse, yerli
almaya en ok yar olmas, lkesi halknn en fazlasna gelir ve i vermesi olasl bulunan
biimde sermayesini kullanma yolunu tutar.
kincisi; sermayesini yerli alma yararna kullanan her kimse, o emei kukusuz rn imkn
lsnde en yksek deerde olacak biimde ynetmeye urar.
alma rn, almann, iledii nesneye ya da maddelere katt eydir. Bu rn, deerinin
byk yahut kk olmas orannda, patronun kr ok veya az olur. Gelgelelim, bir adamn
almay desteklemek zere bir sermaye kullanmas yalnzca kr urunadr. Bundan tr, o
sermayeyi, hep rn en deerli olmas yahut en ok para ile veya baka mallarn en fazlasyla dei
edilmesi muhtemel bulunan almay desteklemekle kullanmaya aba gsterecektir.
Ama her topluluun yllk geliri, her zaman, tpk tpksna o topluluun yllk tm alma
rnnn deiim deeri kadardr; daha dorusu, o deiim deerinin ta kendisidir. Onun iin,
sermayesini elinden geldiince yerli almann hayrna kullanmaya, bylelikle, o almay, rn
en byk deerde olabilecek biimde ynetmeye aba gsterdiinden, herkes, topluluun yllk
gelirini, ister istemez, imkn lsnde oaltmak iin didinir. Gerekte, genel olarak, kamu
menfaatini kollamaya niyeti olmad gibi, bu kar ne derece gtmekte olduunun da farknda
deildir. Yerli almay tutmay yabanc emei desteklemeye ye tutmakla, yalnzca kendi gvenini
gzetir. O almay, rn en byk deerde olacak biimde ynetmekle de, yalnz kendi kazancn
dnr; bunda, birok baka hallerde olduu gibi, grnmeyen bir el onu, hi aklndan gemeyen
bir amac gtmeye iter. Bunun aklndan gemeyii, toplum iin, her zaman, pek yle kt olmaz.
Kendi kar peinden komakla, toplumun karn, ou zaman, gerekten onu kollamaya niyet
ettii zamandakine gre daha etkin ekilde kollam olur. Kamu yararna ticaret ediyormu gibi
davrananlardan pek hayr geldiini grdm olmad. Gerekte, bu, tacirler arasnda fazla
rastlanmayan bir yapmacklk olup, onlar bundan vazgeirmek iin uzun sze gerek yoktur.

Sermayesini kullanabilecei ve rn deeri en ok olmas muhtemel yerli emek eidinin hangisi

olduunu, her kimse bulunduu durum iinde, kendi bana, besbelli, bir devlet adamnn yahut kanun
koyucunun onlar hesabna yapabileceinden ok daha iyi kestirebilir. Sermayelerini ne ekilde
kullanmalar gerektii konusunda zel kiileri ynetmeye kalkan devlet adam hem pek gereksiz bir
zenin yk altna girer hem de tek kiiye braklmak yle dursun, ne trl olursa olsun, hibir
meclise ya da ayana bile gvenle emanet edilmeyecek bir yetkiyi, kabullenmi olur. Bu yetki ise onu
kullanmaya yetenekli olduunu sanacak kadar sersem, iddiac bir adamn elinden daha tehlikeli bir
yere teslim edilemez.
Falan sanatta ya da sanayide, anayurt piyasas tekelini yerli almann rnne vermek, bir
dereceye kadar, zel kiilere, sermayelerini ne biimde kullanmalar gerektii hakknda yol
gstermektir. Bu ie, hemen btn hallerde ya faydasz ya zararl bir dzenleme olmaldr. Yerli
almann rn, piyasaya yabancnnki kadar ucuza getirilebiliyorsa, bu dzenleme besbelli
gereksizdir. Getirilmiyorsa, dzenleme genellikle, zararl bile gerekebilir. Her tedbirli aile bakan
iin ba kural, evde yaplmas, satn alnmasndan pahalya geleni, hibir zaman evde yapmaya
kalkmamaktr. Terzi, ayakkablarn kendi yapmaya yeltenmeyip, bunlar, kunduracdan satn alr.
Kundurac, giysisini kendisi yapmaya kalkmayp, bir terzi altrr. ifti ise ne onu ne tekini
yapmaya kalkar; bu trl trl sanatlar kullanr. Bunlarn hepsi, emeklerinin tmn, komularna
gre biraz stnlkleri olacak ekilde kullanmay, onun bir ksm rn yahut ayn ey demek olan
bedeli ile, baka gereksinmeleri varsa, satn almay karlarna uygun grr.
Kendi bana her ailenin gidiinde tedbir saylacak ey, byk bir lkenin tutumu iin hi de
budalalk olmaz. Yabanc bir lke, bir mal, bize kendi yapabileceimizden daha ucuza salayabilirse,
biraz stnlmz bulunur biimde kullandmz emeimizin bir ksm rn ile, bunu onlardan
satn almak yedir. lkedeki gene emek, hep, bu emei altran sermaye orannda olduu iin, bu
yzden azalmad gibi, yukarda sz geen zanaat sahiplerinin almas da azalmaz. Yalnz emein
en byk stnlkle alabilecei yolu bulmak kalr. Byle yapabildiine kyasla daha ucuza satn
alabilecei bir nesneye doru yneltildii zaman, bu emek, elbette ki, en byk fayday salayacak
ekilde alm olmaz. Yaplmasna itildii mallardan, besbelli, daha deerli olan mallarn
retiminden alkonulduu zaman, bu almann yllk rn deeri, kukusuz, biraz der. Yaptmz
varsayma gre, o mal, yabanc lkelerden, anayurtta yaplabileceinden daha ucuza satn
alnabiliyordu. u halde, eit bir sermayenin altrd emein, doal gidiine brakld takdirde,
anayurtta retecei mallarn ya da ayn ey demek olan bedellerinin yalnz bir ksmyla, bu satn
alnabilir. Onun iin, lkedeki alma bylelikle, stnl olan bir iten, stnl az ise evrilmi
olur; bu almann yllk rnnn deiim deerinin de, kanun yapcnn diledii gibi artacak
yerde, bu eit her dzenleme ile, ister istemez azalmas gerekir.
Gerekte, bu gibi dzenlemelerle belirli bir sanayi mamul bazen, haliyle olabileceine kyasla
daha abuk meydana gelir ve bir zaman sonra anayurtta, yabanc lkedeki kadar yahut ondan ucuza
yaplabilir. Ancak, topluluun almas, bylece, haliyle olabileceinden abuk, belirli bir yola
baarl ekilde sokulabilirse de bundan topluluk almasnn ya da gelirinin bu eit bir dzenleme
ile toptan oalaca anlam kmaz. Topluluun almas, yalnz sermayesinin art orannda,
sermayesi ise ancak kazancndan azar azar tasarruf edilebildii lde artabilir. Gelgelelim, bu gibi
her dzenlemenin dorudan doruya olan etkisi, topluluun kazancn azaltmaktr. Gelirini azaltan
eyin, topluluk sermayesini, gerek sermaye gerek alma, doal olan ilerini arayp bulmak zere
serbest brakld takdirde, kendi kendine alacandan daha abuk artrmas beklenemez.
Geri bu gibi dzenlemeler olmasa, toplum, sz geen sanayiyi hi elde edemez ama, etmedi diye,

mr boyunca hibir zaman daha yoksul olmas gerekmez. Varlnn her aamasnda, topluluun
btn sermayesi ve almas, baka nesneler zerinde de olsa, yine o zaman iin en faydal olacak
ekilde kullanlabilir. Her dnemde kazanc, sermayesinin gerektirebildii en byk gelir olabilir;
gerek sermaye gerek gelir, olanca hz ile artrlabilir.
Bir lkenin, bir baka lkeye kyasla bir ksm mallar retmedeki doal stnlkleri kimi zaman
yle byktr ki, bu stnlklerle arpmann bouna olduunu btn cihan teslim eder. Camekn,
scak yastk ve scak duvarla, skoya'da ok gzel zm yetitirilebilir. Sonra, bu zmden ok iyi
arap da yaplabilir. Eit iyilikte arabn, yabanc lkelerden getirilebilme masrafnn aa yukar,
hi deilse, otuz katna... Srf skoya'da, Bordeau ve Bourgogne arab yaplmasn zendirmek iin,
btn yabanc araplarn ithalini yasak etmek manta uyar bir kanun olur mu? stenen mallarn eit
bir miktarn yabanc lkelerden satn almak iin gerekecek lke sermayesinin ve almasnn otuz
kat fazlasn herhangi bir ie yneltmekte nasl apak bir anlamszlk varsa, byle bir ie bunlardan
birinin ya da brnn otuzda, hatta yzde bir fazlasn tevcih etmekte de, o kadar gze batmasa
bile, yine tpk o tr bir samalk vardr. Bir lkenin, bir baka lkeye bu bakmdan stnlnn,
doal yahut kazanlm olmasnn bir nemi yoktur. Bu stnlkler lkenin birinde bulunup tekinde
olmadka, bulunmayan iin imal etmektense, tekinden satn almak, her zaman daha elverili
olacaktr. Bir sanatnn, bir baka zanaatla uraan komusuna stnl yalnzca kazanlm bir
stnlktr. Bununla birlikte, her ikisi de, z zanaatlaryla ilgisi olmayan eyi kendileri yapmaktansa,
birbirlerinden satn almay daha elverili bulurlar.
Tacirlerle sanayiciler, anayurt piyasasnn bu tekelinden en ok fayda salayan kimselerdir.
Dardan hayvan ve salamura et ithali yasann yan sra, orta derecedeki bolluk zamannda yasak
derecesine varan yabanc zahire zerindeki yksek resimler, Byk Britanyal hayvan yetitiricilerle
iftilere, benzeri dzenlemelerin tacirlerle sanayicilere olduu kadar elverili deildir. malat
mallar, hele bunlarn iyi ilenmi olanlar, bir lkeden tekine, zahire ya da hayvana kyasla daha
kolay tanr. Nitekim d ticaret, balca, sanayi mamullerinin ulatrlp tanmas ile urar.
Sanayide ufack bir stnlk, yabanclarn, anayurt piyasamzda bile, bizim iilerden daha ucuza
sat yapmalarn mmkn klar. Topran ilenmemi mahsul zerinde bunu yapabilmeleri iin,
yabanclarda pek byk bir stnlk olmas gerekir. Yabanc imalat mallar braklp da serbest
girecek olursa, anayurt sanayisinden birou bundan zarar grebilir. Bazlar, belki btn btn
batar; imdi o sanayide kullanlan sermaye ile emein epeycesi, bir baka i bulmak zorunda kalr.
Ama ilenmemi toprak mahsulnn alabildiine serbest girmesi, lke tarm zerinde byle bir etki
yapamaz.
rnein, yabanc hayvan ithali bu derece serbest braklacak olsa, lkeye o kadar az hayvan
sokulabilir ki, bu, Byk Britanya'nn hayvanclna pek az dokunur. Deniz yolu ile ulatrlmas,
karadan ulatrlmasna gre pahal olan tek mal, belki canl hayvandr. Karadan, canl hayvanlar
kendi kendilerini pazara gtrrler. Denizden ise hem hayvanlarn hem bunlarn yemiyle suyunun,
yabana atlmayacak masraf ve tedirginlikle tanmas gerekir. rlanda ile Byk Britanya arasndaki
ksa deniz yolu, rlanda hayvanlarnn ithalini gerekten kolaylatrmaktadr. Son zamanlarda,
ithalleri iin yalnz snrl bir sre ile verilen izin devaml hale getirilse, bunun, Byk Britanyal
hayvan yetitiricilerin menfaati zerinde hatr saylr bir etkisi olamaz. Byk Britanya'nn rlanda
denizini evreleyen blgeleri batan aa otlaktr. Bunlarn ihtiyac iin rlanda hayvan getirildii
olamaz. Gidecekleri pazarlara varabilmeleri iin, epey masraf ve tedirginlikle, bu usuz bucaksz
yerden gdlp geirilmeleri gerekir. Semiz hayvanlar, o kadar yola gtrlemez. O yzden yalnz
yasz hayvanlar ithal edilebilir. Byle bir ithal de, hayvan besleyici yahut semirtici lkelerin
menfaatini zedelemeyip, yasz hayvan fiyatn drerek, faydal bile olur. Bu, olsa olsa, yetitirici

lkelerin karna dokunur. thallerine izin verileli beri getirtilen az saydaki rlanda hayvan; bir
yandan da yasz hayvanlarn hl satlageldii iyi fiyat, rlanda hayvanlarnn serbest ithalinin,
Byk Britanya'nn hayvan yetitirici topraklarna bile pek dokunmas ihtimali olmadn gsteriyor
gibidir. Gerekte, rlanda halk tabakas, hayvanlarnn ihracna bazen iddetle kar koyarlarm. Ama
ihracatlar, o ticarete devamda byk bir fayda grm olsalar, kanun kendilerinden yana olduka bu
halktan gelme itiraz kolayca alt edebilirlerdi.
Sonra hayvan besleyici ve semirtici lkeler, hep ileri derecede bayndrlm olmaldr. Yetitirici
lkelerde ise genel olarak ilenmemitir. Yasz hayvann yksek fiyat, ilenmemi topran deerini
artrd iin, bayndrla kar koyan bir prim gibi etki yapar. Batan baa iyice bayndrlm bir
lkenin yasz hayvanlar ithal etmesi, yetitirmesinden daha elverilidir. Nitekim Hollanda lkesi,
imdi, bu ana kurala uygun davranyormu. Gerekten skoya, Galya ve Morthumberland dalar,
fazla bayndrla yetenei olmayan lkelerdir. Doa da anlalan o lkelerin alnna, Byk
Britanya'nn hayvan yetitiricisi olmay yazmtr. Yabanc hayvanlarn pek serbest ekilde ithalinin,
bu yetitirici lkelerin, lkenin geri yanndaki artan nfustan ve bayndrlktan yararlanmasn,
fiyatlarn pek ar ykseltip, lkenin bayndrlm ve ilenmi blgelerinin hepsi zerine gerek bir
vergi koymasn nlemekten baka etkisi olamaz.
Bunun gibi, salamura etin en serbest ekilde ithali de, Byk Britanyal hayvan besleyicilerin
menfaatini, ancak, canl hayvan getirilmesi kadar etkileyebilir. Tuzlanm et pek hacimli bir mal
olduktan baka, taze etle kyaslandkta hem kt niteliktedir hem de daha fazla emee ve masrafa mal
olduu iin fiyat daha yksektir. Onun iin, lkedeki salamura etle rekabet edebildii halde, taze etle
hi rekabet edemez. Uzak yolculuklarda, gemileri kumanyalamakta ve buna benzer yerlerde
kullanlabilirse de, hibir zaman, halkn yiyeceinin yle hatr saylr bir ksmn oluturmaz. thali
serbest braklal beri rlanda'dan az miktar salamura et getirtilmi olmasnn, hayvan besleyenlerimiz
iin korkulacak bir ey olmadn gsteren, tecrbeyle saptanm kanttr. Kasaplk et fiyatn bunun
hibir zaman gze arpacak kadar etkiledii grlmyor.
Yabanc zahirenin serbest ithali bile, Byk Britanya iftilerinin karna pek az dokunabilir.
Zahire, kasaplk ete gre ok fazla yer kaplayan bir maldr. Libresi bir peniye buday, libresi drt
peniye et kadar pahaldr. Ktln en ok olduu zamanlarda bile az miktar yabanc zahire ithal
edilmesi, en serbeste ithalden korkacak ey olmad gvenini iftilerimize verebilir. Yldan yla
ithal olunan ortalama miktar, Zahire Ticareti zerine Yazlar'n, bilgisi pek yerinde olan yazarna
gre, her eitten, topu topu, yirmi bin yedi yz yirmi sekiz eyrek kantar tahl etmekte olup, yllk
tketimin, be yz yetmi birde birini gemez. Ancak, zahire zerindeki prim, bolluk yllarnda daha
byk bir ihraca meydan verdii iin, ktlk yllarnda, imdiki ekip bime durumunda haliyle
olabileceine kyasla fazla bir ithal yaratmas gerektir. Bununla bir yln bolluu bir baka yln
ktln karlamaz; ihra edilen ortalama miktar, bu yzden kukusuz oald iin, ekip bimenin
o durumunda, ithal edilen ortalama miktar da ayn tarzda artmaldr. Prim olmasa daha az zahire ihra
olunaca gibi, yldan yla da imdikinden daha az ithalde bulunulmas ihtimal iindedir. Zahire
tacirlerinin, Byk Britanya ile yabanc lkeler arasnda zahire getirip gtrenlerin ii ok az olur.
Bunlar epeyce zarar grebilirler. Ama taral mlk sahipleriyle iftilerin zarar pek az olur. Nitekim
tara beyleriyle iftilerden ok, zahire tacirlerinin, primin yenilenmesi ve srdrlmesi iin
kayglandklarn grmmdr.
O kt tekel zihniyetine en uzak kalan, herkesten ok, kr beyleriyle iftilerdir. Ne mutlu onlara.
Bazen, kendisine yirmi mil tede, ayn eit bir fabrika kuruldu mu, byk bir sanayi giriimcisinin
etekleri tutuur. Abbeville'deki ynl sanayisinin Hollandal giriimcisi, o kentin otuz fersah

evresinde, ayn eit fabrika kurulamayacan art komutur. Tersine; iftilerle taral mlk
sahiplerinin gnl, komularnn iftlikleriyle ocaklklarnn ilenip bayndrlmasn nlemek deil,
genel olarak, zendirmek ister. Onlarda, ou sanayicilerde olanlar andran srlar yoktur. Genel
olarak, stnl olduunu grdkleri bir yeni yntemi komularna bildirip ellerinden geldiince
yaymaya sanki baylrlar. Eski diye anlan Cato, "Pius Questus, stabilissimusque, minimegue
invidiosus; minimegue male cogitantes sunt, qui in eo studio occupati sunt"[221] der. Krn trl
blgelerine dalm bulunan tara beyleriyle iftiler, tacirlerle sanayiciler gibi kolayca bir araya
gelemezler. Berikiler, kentlerde bir araya toplanm olduklar, orada egemen bulunan tekelci lonca
zihniyetine alk bulunduklar iin, genel olarak, kendi kentleri ahalisine kar ellerinde bulunan
tekelci ayrcalklarn aynn tabii btn yurttalar aleyhine ellerine geirmeye alrlar. Nitekim
kendilerine, anayurt pazarnn tekelini salayan, yabanc mal ithali zerindeki engelleri ilk icat
edenlerin bunlar olduu anlalyor. Belki, bunlar taklit ederek ve kendilerini ezmeye hazr
olduklarn grdkleri kimselerden aa kalmamak zere Byk Britanyal tara beyleriyle iftiler,
meslekleri iin doal olan yce gnlll, yurttalarn zahire ve kasaplk etle beslemekte tekel
ayrcal isteyecek kadar unuttular. Ticaret serbestliiyle, kendi karlarnn, rnek aldklar
kimselerin menfaatine kyasla ne kadar daha az etkileneceini belki yle bir durup dnmediler.
Yabanc zahire ve yabanc hayvan ithalini srekli bir kanunla yasak etmek, gerekte, lkedeki
nfusun ve almann, lke toprann ilenmemi mahsul ile beslenebileceinden hi fazla
olmayaca hkmn koymak demektir.
Bununla birlikte, yerli almann zendirilmesi iin, yabanc alma zerine biraz yklenmenin,
genellikle fayda salayaca iki hl olduu anlalyor.
lk olarak, lke savunmas iin zel bir alma eidinin gerekli olduu haldir. rnein, Byk
Britanya'nn savunmas, gemicileriyle gemileri saysna pek baldr. Onun iin, deniz st gidi geli
kanunu, kimi hallerde kesin yasaklarla, kiminde ise yabanc lkeler gemicilii zerine ar skntlar
ykleyip Byk Britanya gemicileriyle gemilerine pek yerinde olarak lkeleri ticaretinin tekelini
vermeye almaktadr. Bu kanun belli bal hkmleri, u aadakilerdir.
Birincisi; sahipleriyle tayfasnn drtte Britanya uyruu olmayan btn gemilerin, Britanya kol
atma tesislerinde ve smrgelerinde ticaret etmeleri yahut Byk Britanya ky ticaretinde
kullanlmalar yasaktr. Yoksa ceza olarak, gemisi ile yk msadere edilir.[222]
kincisi; birok eit pek hacimli ithal mallar, olsa olsa ya yukarda sz geen gemilerle ya, bu
mallarn satn alnd lkenin (sahipleri, kaptanlar ve tayfasnn drtte o lkeden olan)
gemileriyle Byk Britanya'ya getirilebilir; hatta bu eit gemilerle ithal olunduklarnda bile, bunlar
katmerli[223] yabanc resmine bamldr. Bir baka lkenin gemileriyle ithal olunursa, ceza, geminin
ve eyann msadere edilmesidir. Bu kanun karld zaman, Hollandallar, hl da olduklar gibi,
Avrupa'nn ileri gelen tatlar idiler. Bu dzenleme ile, onlarn Byk Britanya'ya tayclk
etmeleri yahut bize Avrupa'nn bir baka lkesinden mal getirmeleri bsbtn nlendi.
ncs; birok eit pek hacimli ithal mallarn, retildiklerinden baka bir lkeden Britanya
gemileriyle bile getirilmesi yasak edilmitir. Cezas, gemiyle ykn msaderesidir. Bu dzenlemede,
belki, Hollandallar' ama tutuyordu. imdi olduu gibi, o zaman da Hollanda btn Avrupa
mallarnn byk ambar idi. Bu dzenlemeyle, Britanya gemilerinin, Hollanda'da bir baka Avrupa
lkesinin mallarn yklemeleri nlenmi oluyordu.
Drdncs; Britanya gemileriyle tutulmam ve o gemilerde hazrlanmam her trl salamura

balk, balina kanatlar, balina byklar, balina ve balk ya, Byk Britanya'ya ithal olunduunda,
katmerli yabanc resmine bamldr. Hollandallar balklkta bugn Avrupa'da bata geldikleri gibi,
o zaman da, yabanc milletleri balkla beslemek iine girien balklar bir onlard. Bu dzenlemeyle,
onlarn, Byk Britanya'y beslemeleri ii zerine pek ar bir yk konulmu oluyordu.
Deniz st gidi geli kanunu yapld zaman, ngiltere ile Hollanda, gerekten savata olmamakla
birlikte, iki millet arasnda kanl bakl bir dmanlk srp gidiyordu. Bu dmanlk, o kanunu ilk
kaleme alan uzun parlamento [224] zamannda balam; ok gemeden, Vasilik Ynetimi[225] ve II.
Charles hkmetleri arasndaki Hollanda savalarnda ortaya kmt. Onun iin, bu nl kanunun
baz dzenlemelerinin, ulusal dmanlktan domu olmas imknsz deildir. Bununla birlikte,
hepsinde, pek olgun bir dnce gerei konulmuasna hikmet[226] vardr. O srada, ulusal
dmanlk, en kavrayl bir akln tutaca yolun ta kendisini: yani, ngiltere gvenliini tehlikeye
sokabilecek biricik deniz gc olan Hollanda deniz kuvvetinin zayf drlmesini hedef tutmutu.
Deniz st gidi geli kanunu, d ticarete yahut ondan doabilecek olan zenginliin bymesine
elverili deildir. Bir milletin yabanc milletlerle olan ticaret ilikilerindeki kar, bir tacirin i
yapt trl kimseler ile olan menfaati gibi imkn lsnde ucuza alp, elden geldiince pahalya
satmaktr. Satn almak ihtiyacnda olduu mallar kendisine getirmeye btn milletleri en eksiksiz
ticaret serbestliiyle zendirdii zaman ise, ucuza satn almas en ok beklenir. Ayn nedenle, en
pahalya satmas ihtimali de, pazarlar, satn alclarla byle en fazla dolduu zamandadr. Dorusu,
deniz st gidi geli kanunu, ngiliz alma rnn ihra iin gelen yabanc gemiler zerine hibir
sknt yklememektedir. Gerek ihra gerekse ithal olunan btn mallar zerinden denmekte olan,
eski yabanc resmi bile, sonraki birok kanunlarla, ihra mallarnn oundan kaldrlmtr. Ama
yasaklarla ya da yksek resimlerle, sat iin gelmelerine engel karlrsa, yabanclarn boyuna satn
almak zere gelmeye keseleri elvermez. nk yksz geldikleri iin, lkelerinden Byk
Britanya'ya kadar olan navlunu yitirmeleri gerekir. Onun iin, satc saysn azaltmakla, ister istemez,
satn alc saysn azaltm oluruz. Bundan dolay da hem yabanc mallar daha mkemmel bir ticaret
serbestlii iindekinden daha pahalya almamz hem bizimkileri daha ucuza satmamz olasl
vardr. Bununla birlikte, savunma, zenginlikten daha nemli olduu iin, deniz st gidi geli
kanunu, ngiltere'nin btn ticaret yasalar iinde belki en akll ii olandr.
Yurtii almann zlendirilmesi iin yabanc alma zerine biraz yklenmenin, genel olarak
faydal olaca ikinci hal, yerli alma rn zerine anayurtta biraz vergi konulmu olduu
zamandadr. Bu halde, yabancnn benzeri rn zerine bir o kadar vergi koymak akla uygun
grnr. Bununla, anayurt piyasasnn tekeli yerli almaya verilmemi; belirli bir ie, lkenin mal
mevcudu ile emeinin, doal olarak gireceinden daha ou sokulmam olur. Yalnz, oraya doal
olarak girecek ksmn, vergiyle daha az doal bir yne evrilmesini nler; yerli ve yabanc alma
arasndaki rekabeti, vergiden sonra, ondan nceki dzeye imkan lsnde yakn brakr. Byk
Britanya'da, yerli alma rn zerine byle bir vergi konuldu mu, bir yandan da, tacirlerimizle
sanayicilerimizin, anayurtta dk fiyata satlacaklarna degin yaygaral szlanlarn durdurmak
iin, o eit ne kadar yabanc mal varsa, hepsinin ithali zerine bsbtn ar bir resim koymak
dettir.
Baz kimselere gre, ticaret serbestliinin bu ikinci sralan, srf anayurtta zerinden vergi alnan
mala rakip olabilecek yabanc mallarla kalmayp, kimi hallerde, ok telere uzatlmaldr. Bir lkede,
yaam iin gerekli maddeler zerinden vergi alnd m hem baka lkelerden ithal edilen yaam iin
gerekli benzeri nesnelerden vergi almann hem de, yerli almann rn olan bir eyle rekabete
geen eit eit yabanc maldan vergi almann doru olduunu iddia ederler. Onlar derler ki, bu gibi

vergiler dolaysyla, geim ister istemez pahallar. Emek fiyat ise hep iinin geimi fiyat ile
ykselmelidir. Onun iin, yerli almann rn olan her mal, zerinden dorudan doruya vergi
alnmasa da bu gibi vergiler yznden pahallar. nk onu reten emek pahallar. Bundan tr,
bu gibi vergilerin, gerekte anayurtta retilen her bir mal zerinde bir vergi demek olduunu
sylerler. Onun iin, yerli almay yabanc almayla bir kerteye getirmek zere, rekabet haline
gelebilecei anayurt mallarndaki bu fiyat art kadar bir resmi, her yabanc mala koymann gerekli
olduu dncesindedirler.
Byk Britanya'da, sabun, tuz, deri, mum vb. vergileri gibi yaam iin gerekli maddeler zerindeki
vergilerin, emek fiyatn, dolaysyla da btn mallarn fiyatn kesenkes ykseltip ykseltmediini,
bundan byle, vergileri ele aldm zaman, ileride gzden geireceim. Ama imdilik, bu vergilerin
o gibi etkileri var farz edilince olduuna da kuku yoktur emek fiyatnn art yznden olan btn
mallarn fiyatndaki bu genel ykseli, dorudan doruya zerine konan ayr bir vergiyle pahas
artm falan maln fiyatndaki ykseliten aadaki iki bakmdan ayrlan bir haldir.
Birincisi: byle bir maln fiyatnn byle bir vergi ile nedenli artabilecei, her zaman pek kesin
olarak bilinebilir. Ama emek fiyatnn genel artnn, zerinde emek harcanan her ayr mal nasl
etkileyecei, hibir zaman, enikonu kesin olarak bilinemez. Onun iin, her yabanc mal zerindeki
vergiden, her anayurt mal fiyatndaki bu arta ne debilecei, olduka doru denilebilecek ekilde
kestirilemez.
kincisi; halkn durumuna, yaam iin gerekli maddeler zerindeki vergilerin, aa yukar yoksul
bir toprak, kt bir iklim gibi etkisi olur. Bylelikle, yetitirilmeleri olaanst emee ve masrafa
lzum gsteriyormuasna, yiyecek iecek pahallatrlm olur. Toprakla iklimden ileri gelen
doal ktlkta, halk, sermayelerini ve almalarn ne yolda kullansnlar diye ynetmek nasl
anlamsz olursa, bu gibi vergilerden doan suni[227] ktlkta da hal byledir. Her iki halde de,
besbelli, en ilerine gelen, almalarn ellerinden geldiince durumlarna uydurmak zere
braklm olmak ve iinde bulunduklar elverisiz artlara karn anayurtta ya da yabanc pazarda
biraz stnlkleri olabilecek ileri bulmaktr. Zaten vergi altnda eziliyorlar diye zerlerine yeni bir
vergi koymak; yaam iin gerekli maddelere zaten ar bedel dyorlar diye teki mallarn ou
iin de onlara fazla para verdirmek, durumlarn dzeltmek iin elbette pek sakat bir yoldur.
Bu gibi vergilerin hatr saylacak kadar ykselmesi, yeryznn orakln, gkyznn
rahmetsizliini andrr bir musibettir. Yine de bunlar, en ok, son derece zengin ve alkan lkelerde
konur. Bu kadar byk bir marazn altndan baka lke kalkamaz. Sala aykr bir tutum iinde
ancak en salam vcutlar yaayp shhatin tadna varabildikleri gibi, bu gibi vergilere altnda da, olsa
olsa, her trl almada en byk doal ve kazanlm stnlkleri olan milletler mr srp
geliebilirler. Hollanda, Avrupa'da bu vergilerin en fazla olduu lkedir. Yersiz olarak sanld gibi,
Hollanda bunlar sayesinde deil, bunlara karn, zel artlar dolaysyla gelimeyi srdrmektedir.
Yerli almann zendirilmesi iin, yabanc alma zerine biraz arlk yklemenin genellikle
hayrl olaca iki hal bulunduu gibi bunun bazen bir tartma konusu olabilecei iki durum daha
vardr. Biri, kimi yabanc mallarn serbest ithalini srdrmenin ne derece yerinde olaca; teki ise
bir zaman ara verdikten sonra, o serbest ithali yeniden canlandrmann ne denli ya da ne ekilde
uygun deceidir.
Kimi yabanc maln serbest ithalini srdrmenin ne dereceye kadar doru olacann bazen bir
tartma konusu olabilmesi hali, bir yabanc milletin, yksek resimler ya da yasaklarla, bizim sanayi
mamullerimizden kiminin yahut hepsinin lkemize ithali zerine, benzeri resimler ve yasaklar

koymamz gerekir. Nitekim milletlerin bu gibi misillemelerden geri kaldklar olmaz. Franszlar,
rekabete geebilecek yabanc mallarn ithalini nleyerek, sanayilerini kayrmada zellikle ileri
gitmilerdir. Bay Colbert siyasetinin byk bir ksm bundan oluur. Pek yetenekli olduu halde,
onun, bu ite, hep yurttalar zararna bir tekel isteyen tacirlerle sanayicilerin safsatasna aldanarak
bask altna ald anlalyor. imdi Fransa'nn en aydn adamlar, o zatn bu gibi ilemlerinin,
lkelerine hayrl olmam olduu dncesindedirler. Bu bakan, 1667 tarihli tarife ile bir sr
yabanc sanayi mamul zerine ok yksek resimler koydu. Bunlar, Hollandallar lehine
yumuatmaya yanamamas zerine, 1671'de Hollandallar, Fransa araplaryla konyaklarnn ve
sanayi mamullerinin ithalini yasak ettiler. 1672 savann, biraz da bu ticaret anlamazl yznden
kt anlalyor. 1678'de, Nimeguen bar, bu resimlerden kimisini Hollandallar lehine
yumuatarak bu savaa son verdi. Bylece, Hollandallar da, yasaklarn kaldrdlar. te o sralarda,
Franszlarla ngilizler, karlkl olarak, benzeri resim ve yasaklarla birbirlerinin sanayisine bask
yapmaya baladlar. Ama bunlarn ilk rneini ortaya koyanlarn Franszlar olduu anlalyor. O
zamandan beri iki millet arasnda srp giden dmanlk zihniyeti, bunlarn her iki tarafa da
yumuatlmasna engel olmutur. 1697'de ngilizler, Flanders ii tentenenin ithalini yasak ettiler. O
zamanlar spanya'nn yumruu altnda olan o lkenin hkmeti, buna karlk, ngiliz ynllerinin
ithalini yasak etti. 1700'de, ngiltere'ye tentene ithali yasa; Flanders'e ngiliz ynlleri ithalinin eski
haline konulmas artyla kaldrld.
Szlanlan yksek resimlerin veya yasaklarn kaldrlmasn salamas ihtimali varsa, bu eit
misillemeler,[228] yerinde bir siyaset olabilir. Byk bir yabanc pazarn yeniden ele geirilmesi, kimi
eit mallar ksa bir zaman iin daha pahalya almaktaki geici sakncay genel olarak haydi haydi
telafi eder. Bu gibi misillemelerin, byle bir etki dourmasnn beklenip beklenemeyeceini
kestirmek, dnceleri deimek bilmez genel ilkelerle dzenlenmek gereken bir kanun koyucudan
daha ok, dnceleri, ilerin apansz dalgalanmalarna gre yn deitiren, kabaca, devlet adam ya
da politikac denilen, o frsat dkn, eytan yaratn hnerleri arasndadr. Byle bir kaldrmann
yaplmas ihtimali yoksa, halkmzn kimi tabakalarnn uratld zarar telafi iin, yalnz o
tabakalara deil, hemen btn teki tabakalara kendimizin bir baka zarar verdirmesi, kt bir
ynteme benzer. Komularmz, bizim bir mamulmz yasak etti mi, biz, genel olarak, yalnz bunun
eini deil nk yalnzca bunun, onlara pek dokunduu olmaz onlarn baz baka sanayi
mamuln de yasak ederiz. Bu kukusuz, aramzdaki belirli bir ii tabakasn zendirebilir;
rakiplerinden kimisini ieri sokmakla, bunlarn anayurt piyasasnda fiyatlarn ykseltmelerini
mmkn klar. Bununla birlikte, komumuzun yasa yznden hrpalanan iiler bizim
yasamzdan fayda grecek deillerdir. Tersine, onlar da, yurttalarmzn hemen btn teki
tabakalar da, bu yzden, kimi mallar iin, eskisinden daha ok para vermek zorunda kalacaklardr.
Bunun iin, bu gibi her kanun, komumuzun yasandan zarar gren o belirli ii snf lehine deil,
bir baka snf lehine, bir batan bir baa btn lke zerine zorla, gerek bir vergi bindirmi olur.
Bir zaman aras kesildikten sonra yabanc mallarn serbeste girmesini yeniden canlandrmann ne
denli, yahut ne yolda doru olacann bazen bir tartma konusu olabilmesi hali; bir takm sanayinin,
onunla rekabet edebilecek btn yabanc mallar zerine yksek resimler ya da yasaklar konmasyla,
bir sr adam altrabilecek derecede geniledii zaman vardr. O zaman, insanlk duygusu, ticaret
serbestliinin yeniden ar ar, oka ihtiyatl ve basiretli[229] olmak artyla kurulmasn
gerektirebilir. Bu yksek resimlerle yasaklar, birden bire toptan kaldrlverirse, o eit daha ucuz
yabanc mal, anayurt piyasasna yle arabuk dolabilir ki, bir rpda, halkmzdan binlercesini, her
gnk ilerinden ve geim aralarndan yoksun brakr. Bundan doacak ac phesiz pek nemli
olur. Bununla birlikte, aadaki iki nedenle, bu sarsnt genel olarak sanldndan ok daha az olur:

Birincisi, bir ksm teki Avrupa lkelerine okluk primsiz ihra edilen btn sanayi mamullerine,
yabanc mallarn en geni serbestlikle ithali pek az dokunur. Bu gibi sanayi malnn darda eit
nitelikte ve eit cinsten herhangi baka malla bir fiyata satlmas; dolaysyla da, anayurtta daha ucuza
satlmas gerekir. Onun iin, i piyasa yine ellerinde kalr; modaya dkn, hoppa bir adam, kimi
zaman yabanc mallar, srf yabanc olduu iin, anayurtta yaplan ayn eit daha ucuz ve daha iyi
eyaya ye tutarsa da ilerin doas gerei, bu densizlii yapabilecek kimse ylesine azdr ki, halkn
genel almas zerinde bunun hibir dokunakl etkisi olamaz. Ama ynl, tabaklanm deri ve
hrdavat sanayimizin trl trl kollarnn ou, her yl, teki Avrupa lkelerine hibir prim
olmakszn ihra yapar ve bunlar en ok ii altran sanayidir. pekli, ondan ok daha az olmak
zere de, keten bezi, bu ticaret serbestliinden, belki en fazla zarar gren sanayi maldr.
kincisi, ticaret serbestliinin byle yeniden kurulmasyla, ok kimse, her zamanki iini ve alk
olduu geim yolunu bir rpda, toptan kaybedecek olmakla birlikte, bundan onlarn hi de her trl
iten ya da geimlerinden olacaklar anlam kmaz. Geen savan sonunda ordu ve donanma
mevcudunun azaltlmas zerine, en byk sanayide kullanlan kadar, yani, yz binden ok askerle
gemicinin topu birden, bir azda, her gnk ilerinden karld. Kukusuz biraz tedirginlik
yaadlar ama, bu yzden tmyle iten ve geimden yoksun kalmadlar. Gemicilerin ou, frsat
elverdike belki ticaret gemicilii hizmetine getiler. Bir yandan da, gerek onlar, gerekse askerler,
geni halk yn iinde eriyip pek ok farkl ite kullanldlar. Hepsi silah kullanmaya, biroklar ise
apulculua, soygunculua alk yz binden fazla adamn durumundaki bylesine byk bir
deiiklikten byk sarsnt kmad gibi, yle gze batar bir tedirginlik de olmad. O yzden
hemen hibir yerde, ipsiz takm says gze arpacak kadar artmad. renebildiime gre, ticaret
gemicilii hizmetinde bulunan tayfalarnki dnda, bu nedenle herhangi bir iteki emek cretleri bile
azalmad. Ama bir askerle u ya da bu eit bir sanayi iisinin alkanlklarn karlatrrsak,
sanayicinin alkanlklarnn, onu, yeni bir zanaatta kullanlmay bir askerin herhangi bir ite
altrlmas kadar elverisiz klmak yatknlnda olmadn grrz. i, geimini hep yalnz
emeinden; asker ise, ald cretten beklemeye alktr. Biri aba ve alma ile badam, teki
aylaklk ve harabatilikle karde olmutur. Ancak, alma ynn bir eit emekten bir bakasna
evirmek, aylaklkla dankl almaya dntrmekten elbette ok daha kolaydr. Hem, nceden
de grld gibi, sanayinin ounun yan sra, tekilerine yle benzeyen sanayi vardr ki, bir ii,
almasn bunlarn birinden tekine aktarabilir. Sonra bu gibi iilerin ou, zaman zaman
rgatlkta altrlr. Bunlar, nce falan sanayide altrm olan mal mevcudu, yine o kadar kimseyi
bir baka ekilde altrmak zere lkede kalr. lke sermayesi deimedii iin, emee kar talep
yine o kadar, yahut hemen hemen ayn olur; ama bu emek baka baka yerlerde, baka baka iler iin
kullanlabilir. Gerekte, askerlerle denizciler kraln hizmetinden karlnca, Byk Britanya ile
rlanda'nn herhangi bir kentinde ya da yerinde, herhangi bir zanaatla uramakta serbesttirler.
Diledikleri ii yapmak iin ayn doal zgrlk, tpk askerlerle denizcilerde olduu ekilde, evketli
kraln btn uyruklarna verilsin; yani, lonca kurullarnn tekelci ayrcalklar yklp raklk yasas
kaldrlsn; (bunlarn ikisi de doal zgrln gerekten inenmesi demektir) buna, yerleme
kanununun kaldrlmas eklensin; bylece, yoksul bir ii de bir zanaatta ya da yerde iten karld
m, bir baka yerde yahut zanaatta, mahkemeye verilme ya da kap dar edilme korkusu olmakszn,
i arayabilsin; o zaman ne halk, ne de bireyler, bir takm iilerin zaman zaman ilerinden
uzaklatrlmasndan, askerlere yol verilmesinde olduundan daha fazla zarar grr. Sanayicilerimiz,
hi kukuuz lkeleri bakmndan ok faydaldr, ama lkeyi kan pahasna koruyanlardan daha yararl
olmayacaklar gibi, kendilerine kar daha kibarca davranlmaya da lyk deildirler.
Gerekte, bir gn gelip ngiltere'ye bsbtn ticaret serbestlii verileceini ummak, orada bir
Masal Dnyas[230] ya da D lkesi[231] kurulacan beklemek kadar anlamszdr. Halk arasndaki

olumsuz grler [232] yannda, alt edilmesi ondan daha g olan nice kimselerin zel karlar da,
buna dayanlmaz ekilde kar koymaktadr. Ordu subaylar, asker saysnn indirilmesine, anayurt
piyasasndaki rakiplerinin saysn artrmas muhtemel her kanuna kar ahlanan sanayici patronlar
gibi canla bala ve elbirliiyle kar koyup, berikilerin iilerini krkledikleri ekilde, askerlerini
yle bir dzenlemeyi nerenlere iddetle ve insafszca saldrmak zere kkrtsalar, orduyu azaltmaya
kalkmak, sanayicilerimizin bizim zararmza elde etmi bulunduklar tekeli, imdi herhangi bir
bakmdan azaltmaya kalkmak kadar tehlikeli olur. Bu tekel, bunlardan bir takmnn saysn
ylesine artrmtr ki, oala oala haddini am silahl bir ordu gibi hkmet iin dehet verici
olmu; kanun yapcsn, birok zamanlar, korkutmutur. Bu tekeli kuvvetlendirecek her neriyi
destekleyen parlamento yesinin hem ticaretten anlyor diye n kazanmas, hem de saylar ve
zenginlikleriyle, kendilerini pek saydran bir insan tabakas gznde iyice tannp nfuz sahibi olmas
muhakkaktr. yle olmayp da bu nerilere itiraz ederse, hele stelik bunlar geri evirmeye yeter
erki varsa, en irkin satamadan ve yermeden, zne yneltilen onur krmalardan, bazen de,
umduunu bulamayarak ileden kan tekelcilerin kstah saldrganlndan doan gerek tehlikeden
onu, ne pek drst diye tannm olmas, ne rtbesinin pek yksek oluu, ne de en byk kamu
hizmetleri grm olmas koruyabilir.
Anayurt piyasasnn birden bire yabanclarn rekabetine alvermesiyle zanaatn brakmak zorunda
kalan byk bir sanayi giriimcisi, kukusuz pek ok zarara urar. Sermayesinin, okluk gere satn
alnp iilerinin cretini demekte kullanlan ksm, belki pek gle uramadan bir baka i
alanna aktarlr. Ama bu sermayenin iliklerle zanaat aletlerine akl bulunan ksmnn, hatr saylr
kayba uramadan elden karld olmaz. Onun iin, kar insafla gz nnde tutulunca, bu gibi
deiikliklerin hibir zaman birden bire yaplmamasn, yava yava, azar azar ve ok nceden haber
verildikten sonra olmasn gerektirir. Tartmalarn taraf tutucu menfaatlerin yaygaral drts ile
deil de, hep geni kapsaml kamu yarar gzetilerek ynetme imkan olsa, kanun yapanlarn, belki
srf bu yzden, bu tr bir takm yeni tekeller kurmakta ya da zaten kurulmu bulunanlar daha da
geniletmekte zellikle dikkatli olmalar gerekir. Bu gibi her dzenleme, ileride bir baka
uygunsuzluk dourmadan dzeltilmesi g, gerek bir karklk tohumunu devletin bnyesine sokar.
thallerini nlemek iin deil, hkmete bir gelir salamak zere yabanc mal ithali zerine vergi
koymann ne denli doru olacan, ileride, vergileri ele aldmda gzden geireceim. thali
nlemek, hatta azaltmak amacyla konulan vergiler, ticaret serbestlii iin olduu kadar, gmrk
geliri iin de besbelli baltalaycdr.

Blm III

Aradaki Ticaret Dengesinin Olumsuz Olduu Sanlan lkelerden Hemen Her

eit Maln thaline Kar Olaanst Ksntlar zerine
Ksm I

Bu Ksntlarn Ticareti Sistem lkelerine Gre Bile Mantksz Olduu zerine

Aradaki ticaret dengesinin elverisiz olduu sanlan baz lkelerin hemen her trl malnn ithali
zerine olaanst ksntlar koymak, ticareti sistemin, altnla gm miktarn artrmak iin ileri
srd ikinci aredir. te baz resimlerin denmesiyle, Byk Britanya'ya, anayurt tketimi iin
Silesia'nn ince keten bezleri ithal edilebilir. Ama Fransz patiskalarnn ve ince keten bezlerinin ithali
yasaktr; bunlar yalnz ihra iin depo edilmek zere, Londra limanna getirilebilir. Fransz araplar
zerine Portekiz araplarndan, gerekte herhangi baka bir lkenin araplarndan daha yksek
resimler konulmutur. 1692 vergisi ile ad budur btn Fransz mallarna, fiyatn ya da deerin
yzde yirmi bei zerinden bir resim konulmutu. Baka milletlerin mallarndan ou ise, yzde bei
getii olmayan ok daha hafif resimlere baml tutulmutu. Fransa'nn arab, konya, tuzu ve
sirkesi, gerekte, istisna edilmiti. nk bu mallar ya baka kanunlarla ya da ayn kanunun zel
hkmleriyle, baka ar resimlere baml idi. Birincisi yeterli engel grlmediinden, 1696'da,
konyak dnda btn Fransz mallarna bir ikinci yzde yirmi be resim; ayrca, Fransz arabnn
tonu zerine yirmi be liralk, Fransz sirkesinin tonu zerine de on be liralk birer resim konuldu.
Tarife cetvellerinde sayl mallarn hepsine, yahut ouna konulmu olan o genel kayrma
tedbirlerinin veya yzde be resimlerin hi birinde Fransz mallarnn unutulduu olmamtr. te
bir veya te iki kayrma tedbirlerini[233] bunlarn arasnda tam bir kayrma tedbiri oluturuyor
sayarsak, bu genel kayrma tedbirlerinden be tane olmu olur. Bylece, imdiki savan
balamasndan nce, yzde yetmi be, Fransa'da yetien, retilen ya da yaplan eyadan ounun
baml tutulduu en dk resim saylabilir. Ama ou mal zerinde, bu resimler yasakla bir
demektir. yle sanyorum ki, Franszlar da kendi hesaplarna, bizim mallarmzla sanayi
mamullerimize ayn derecede sert davranmlardr. Ama bunlarn karsna kardklar glklerin,
ayr ayr neler olduunu pek iyi bilmiyorum. Bu karlkl engeller, iki millet arasnda hell[234]
ticaretin hemen hemen kkn kurutmutur. ngiliz mallarnn Fransa'ya, ya da Fransz mallarnn
Byk Britanya'ya, belli bal ithalts imdi, kaaklardr. Bundan nceki blmde incelediim
ilkelerin kayna, zel kar ile tekel zihniyeti idi. Burada inceleyeceim ilkeler, millete kt
grten[235] ve kin beslemekten ileri gelmektedir. O yzden de, umulaca zere, bunlarn mantkla
alverii yoktur. Hatta ticareti sistem ilkelerine bile vurulsalar, yine manta aykrdrlar.
Birincisi, rnein Fransa ile ngiltere arasndaki serbest ticaret halinde, dengenin Fransa lehinde
olacana kesin gzyle bakabilirsek de, bu hi de demek deildir ki, byle bir ticaret, ngiltere iin
elverisizdir, yahut ngiltere ticaretinin tm, bu yzden bsbtn aleyhine dnecektir. Fransa'nn
araplar Portekiz'inkinden, yahut souk bezi Almanya'nnkinden daha iyi ve ucuz ise, Byk
Britanya iin, gereksindii arab da, yabanc souk bezi de, Portekiz ya da Almanya'dan deil,
Fransa'dan satn almak, daha elverili olur. Fransa'dan yaplan yllk ithal deeri bylelikle ok
artacak olmakla birlikte, yllk tm ithal deeri, ayn nitelikte Fransz mallar teki iki lke
mallarndan ucuz olduu oranda azalacaktr. thal edilen btn Fransz mallarnn Byk Britanya'da
tketildii varsaylsa bile hal byle olur.
Ama ikincisi, bunlarn byk bir ksm, yeniden baka lkelere ihra olunabilir. Orada, krla
satlarak, geriye belki, ithal edilen Fransz mallarnn tmnn maliyetine deerce eit bir mal
karl getirebilir. Dou Hint lkeleri ticareti iin ou zaman sylenen ey, Fransa ticareti iin de
doru olabilir. Dou Hint lkeleri mallarnn ou altn ve gmle satn alnmakla birlikte,
bunlardan bir ksmnn, baka lkelere yeniden ihrac, ticareti yapana, tmnn maliyet tutarn aan
altnla gm geri getirirdi. imdi, Hollanda ticaretinin en nemli kollarndan birini, Fransz

mallarnn Avrupa'nn teki lkelerine ulatrlmas oluturmaktadr. Hatta Byk Britanya'da iilen
arabn bir ksm, Hollanda ile Zelanda'dan gizlice lkeye sokulmaktadr. Fransa ile ngiltere arasnda
bir serbest ticaret olsa, yahut Fransz mallar, ihra srasnda tekrar geri alnmak zere, yalnzca teki
Avrupa milletlerinin mallar kadar resim demekle ithal olunabilseydi, ngiltere, Hollanda iin pek
elverili olduu grlen bir ticaretin birazn elde edebilirdi.
ncs ve sonuncusu, iki lke arasnda denge denen eyin hangi tarafa doru yattn ya da
hangisinin daha byk deerde ihracat yaptn kestirebilmemiz iin kesin mihenk[236] yoktur. Bir
takm tacirlerin zel kar ile krklenen millete kt gr ve kin besleme, onunla ilgili btn
sorunlar zerindeki yargmza genel olarak yn veren esaslar olagelmitir. Bununla birlikte, bu gibi
hallerde sk sk bavurulan iki l vardr: gmrk kaytlar ile kambiyo rayici. yle sanyorum ki,
gmrk defterlerinin, hesab tutulan mallarn ouna deer biiteki yanllktan tr, pek kuku
gtrr bir l olduu artk genel olarak kabul edilmitir. Kambiyo rayici de belki, hemen o derece
kaypaktr.
Londra ile Paris gibi iki yer arasndaki kambiyo baa ba olunca, bu, Londra'nn Paris'e olan
borlarnn, Paris'in Londra'ya olan borlaryla karlandna kanttr derler. Tersine, Paris zerine
ekili bir polie iin, Londra'da bir prim dendii zaman, bunun, Londra'nn Paris'e olan borlarnn,
Paris'in Londra'ya olan borlaryla karlanmayp, Londra'dan bir para bakiyesi gnderilmesinin
gerektiine kant olduu sylenir. Denir ki, bu paray ihra etmenin rizikosuna, zahmetine ve
masrafna karlk prim istenir ve verilir. Ama bu iki kent arasnda her zamanki bor ve alacak
durumu, bunlarn birbiriyle olan ilemlerinin her zamanki gidiiyle kesenkes tesviye edilmek
gerekirmi. Kentlerden biri, tekinden, oraya ihra ettiine kyasla daha ok ithalde bulunmad
zaman, her birinin borlar ve alacaklar, birbirini giderebilir. Ama birisi, tekinden, ona ihra
ettiine gre daha ok deerde ithalde bulunursa, birinci lke tekine ister istemez, onun kendisine
borlandndan daha byk bir tutar borlanm olur. Her birinin borlaryla alacaklar birbirini
gidermez; borlar alacaklarndan fazla olan yerden dar para gndermek gerekir. Bundan dolay
her zamanki kambiyo rayicinin iki yer arasnda her zamanki bor ve alacak durumunun gstergesi
olduu gibi, o duruma, kukusuz bunlar dzen verdikleri iin, bu iki yerin ihralaryla ithallerinin
her zamanki gidiinin de gstergesi olmas gerektir.
Her zamanki kambiyo rayicinin, herhangi iki yer arasnda her zamanki bor ve alacak durumunu
yeterince gstermekte olduu kabul edilse de, bundan, ticaret dengesinin, her zamanki borlar ve
alacaklar asndan daha iyi durumda olan yer lehinde olduu sonucu kmaz. Herhangi iki yer
arasnda, her zamanki bor ve alacak durumu, hep tamamyla bunlarn birbiriyle olan ilemlerinin
her zamanki gidiiyle dzenlenmez: Bu durum ou zaman, birinin veya tekinin, birok baka
yerlerle olan ilemlerinin gidiinin etkisi altnda kalr. rnein, ngiltere tacirleri iin Hamburg,
Danzic, Riga vb.'den satn aldklar mallarn bedelini, Hollanda zerine ekilmi polielerle demek
det ise, ngiltere ile Hollanda arasnda her zamanki bor ve alacak durumu, batan aa, bu iki
memleketin birbiriyle olan ilemlerinin her zamanki gidiiyle dzenlenmeyip, ngiltere'nin baka
yerlerle olan ilemlerinin gidiinin etkisi altnda bulunacaktr. Ticaret dengesi denilen ey
ngiltere'nin pek lehinde olup, yllk ihralar, oradan yapt ithallerin yllk deerini pek fazla asa
bile, ngiltere, her yl Hollanda'ya para yollamak zorunda kalabilir.
Sonra, kambiyo baa balnn imdiye dein hesap edildii biimde, bor ve alacak durumunun,
her zamanki kambiyo rayici lehinde gzken, yahut lehinde olduu sanlan lke lehinde olduunu,
her zamanki kambiyo rayici yeterince gsterebilecek gte deildir. Baka deyile, gerek kambiyo,
hesaplama kambiyodan ylesine farkl olabilir veya gerekte okluk ylesine farkldr ki, onun

rayicinden, ou hallerde, tekinin rayici hakknda, kesin sonu karlamaz.

ngiltere darphanesi ayarna gre, iinde u kadar halis gm onas bulunan, ngiltere'de denmi
bir para tutar karl, Fransz darphanesi ayarna gre, iinde bir o kadar halis gm onas
bulunan, Fransa'da denecek bir para tutarnda bir polie aldnz zaman, kambiyonun ngiltere ile
Fransa arasnda baa ba olduu sylenir. Daha fazlasn derseniz, bir prim vermi olduunuz
varsaylarak, alveri ngiltere aleyhindedir denir. Daha az deyecek olursanz, bir prim aldnz
varsaylr; kambiyo, Fransa aleyhinde, ngiltere lehindedir, derler.
Gelgelelim, birincisi, trl lkelerdeki geer ake deerini, her zaman, o lke darphanelerinin
arlk ve ayaryla kestiremeyiz. Para, o lye kyasla, kimisinde ok, kiminde az ypranm,
entilmi ve daha baka trl bozulmutur. Ama bir baka lkeninkine kyasla, her lkenin sikkesi
deeri, iinde bulunmas gereken halis gm miktar orannda deil, iinde gerekten bulunan
miktar oranndadr. Kral William zamannda yeni batan gm para baslmasndan nce, ngiltere ile
Hollanda arasnda kendi darphaneleri ayarna gre, her zamanki ekilde hesaplanm olan kambiyo,
yzde yirmi be ngiltere aleyhine idi. Ama Bay Lowndes'den rendiimize gre, ngiltere
sikkesinin deeri, o zamanlar, baslndaki deerinin yzde yirmi beinden de aa idi. Onun iin,
gerek kambiyo, o zamanda bile, hesaplanma kambiyonun bunca aleyhte olmasna karn,
ngiltere'nin lehinde olmu olabilir. ngiltere'de gerekten verilen daha az miktarda son gm
onasnn, Hollanda'da daha ok miktarda son gm onasyla denecek bir polie satn alm
olmas mmkndr. Primi verdii sanlan adam da gerekte prim alm olabilir. ngiliz altn
sikkesinin, geen defa yeni batan baslmasndan nce, Fransz sikkesi, ngiliz sikkesinden ok daha
az ypranm olup, kanunlu arlna, belki, yzde iki veya daha yaknd. Onun iin, Fransa ile
aradaki hesaplama kambiyo, yzde iki veya ngiltere aleyhine deilse, gerek kambiyo,
ngiltere'nin lehinde olabilirdi. Altn sikke yeniden baslal beri, alveri, srekli ngiltere lehinde,
Fransa'nn aleyhinde olagelmitir.
kincisi, kimi lkelerde, para basma masrafn hkmet, teki lkelerde ise, klelerini darphaneye
gtren kiiler kendi balarna verir; hatta hkmet para basmaktan biraz gelir salar. ngiltere'de bu
masraf hkmet grr. Darphaneye, bir libre arlnda tam ayarl gm gtrrseniz, iinde onun
gibi tam ayarl bir libre arlnda gm bulunan altm iki ilin alrsnz. Fransa'da, para basm
iin yzde sekiz bir resim alkoyarlar. Bu hem masraf karlar, hem hkmete ufak bir gelir brakr.
ngiltere'de para basm bedava olduundan, geer sikke, hibir zaman, gerekte iinde bulunan kle
miktarndan ok fazla deerde olamaz. Fransa'da, para ile olduu iin, iilik, (ilenmi mutfak
eyas deerine katld ekilde) deere eklenmi olur. Bundan tr, iinde u arlkta safi gm
bulunan bir Fransz para tutar, iinde eit arlkta som gm bulunan bir ngiliz para tutarndan
daha deerlidir; satn alnmas iin, daha ok kleye yahut baka mallara lzum gsterir. Bundan
tr, iki lkenin yrrlkteki sikkesinin ikisi de darphaneleri ayarna ayn derecede yakn olsa bile,
bir ngiliz para tutar, iinde bir o kadar ona som gm bulunan bir Fransz para tutarn,
dolaysyla da, Fransa zerine ekilen o tutarda bir polieyi kolay kolay satn alamaz. Byle bir
polie iin, Fransz darphane-hakk masrafn karlamaya yetenden baka fazladan para
verilmiyorsa, iki lke arasndaki gerek kambiyo, baa ba olabilir; hesaplama kambiyo, Fransa'nn
epey lehinde bulunurken, bunlarn borlaryla alacaklar, karlkl olarak, birbirini gtrebilir.
Bundan az denecek olursa, hesaplama kambiyo, Fransa'nn lehinde bulunduu halde, gerek
kambiyo ngiltere lehinde olabilir.
ncs ve sonuncusu, Amsterdam, Hamburg, Venedik vb. baz yerlerde, yabanc polieler banka
paras denilen eyle denir. Londra, Lizbon, Anvers, Leghorn vb. baka kentlerde ise, lkenin

harclem parasyla denir. Banka paras denilen ey, deerce, ayn itibari tutardaki sradan paradan
her zaman fazladr. rnein, Amsterdam Bankas'nn bir florini, Amsterdam paras bir florinden
daha deerlidir. Bunlar arasndaki farka bankann acyosu denir. Bu, Amsterdam'da, genel olarak
yzde be kadardr. Gerek kambiyo kt para deyenin lehinde olduu halde, hesaplama kambiyo,
ne sebeple daha iyi para ile ya da kanunlu ayarna daha yakn para ile demede bulunan lehinde
oluyorsa; iki lkedeki geer akenin ikisinin de darphanelerindeki ayara ayn derece yakn bulunduu
ve yabanc polieleri lkelerden birinin banka parasyla, tekinin ise, bu sradan para ile dedii
varsayldnda da, gerek kambiyo, yrrlkteki paray deyenin lehinde olduu halde, hesaplama
kambiyonun, o nedenle, banka parasyla deme yapann lehinde olabilecei meydandadr. Altn
sikkenin, geen defa yeni batan baslmasndan nce, Amsterdam, Hamburg, Venedik ve yle
sanyorum ki, banka paras denilen eyle deme yapan btn teki yerlerle olan hesaplama kambiyo,
genellikle Londra'nn aleyhine idi. Ama bundan hi de gerek kambiyonun Londra aleyhine olduu
sonucu kmaz. Altn sikkenin yeni batan baslmasndan beri, bu yerlerin bile alverii Londra
lehinde olmutur. Lizbon, Anvers, Leghorn ve sanrm Fransa dnda, sradan para ile deme yapan
ou teki Avrupa blgesinin hesaplama rayici genellikle Londra'nn lehinde olmutur. Gerek
kambiyonun da yle olmu olmas ihtimal dnda deildir.
Mevduat Bankalarna zellikle, Amsterdam Bankas'na likin Arasz
Fransa ya da ngiltere gibi byk bir devletin paras genel olarak, hemen batan aa kendi
sikkesinden oluur. Onun iin, bu para, bir zaman gelip de ypranr, entilir yahut kanunlu deeri
bakaca bozulursa, devlet, sikkesini yeni batan eriterek, parasn yeniden etkin ekilde pekitirebilir.
Gelgelelim, Ceneviz ya da Hamburg gibi kk bir devletin parasnn hep kendi sikkesinden meydana
geldii pek olmaz; bunun, byk lde, ahalisinin srekli temasta bulunduu btn komu
devletlerin sikkelerinden olumas gerekir. Onun iin, byle bir devlet, sikkesine yeni batan biim
vermekle, parasn slahta her zaman baarl olamaz. Yabanc polieler bu para ile deniyorsa,
doas dolaysyla pek kararsz olan bir tutarn kararsz deeri, parasna btn yabanc devletlerde
kymetinden bile kesenkes aa deer biildii iin, kambiyoyu, byle bir devletin her zaman pek
aleyhine evirmek gerektir.
Bu aleyhte alveriin, tacirlerini uratmas gereken sknty gidermek iin, bu gibi kk
devletler, ticaret karn kollamaya baladklar zaman, hatr saylr deerde yabanc polienin,
sradan para ile deil, devlet itibarna dayanan ve onun kayrd belirli bir bankaya havale, yahut
banka defterleri zerinde bir aktarma ile denmesi gerekeceine ilikin, okluk, kanun
karmlardr. nk bu banka hep, salam ve gerek para ile, tpk tpksna, devletin koyduu ayar
ve arlk zerinden deme yapmak zorundadr. Venedik, Ceneviz, Amsterdam, Hamburg ve
Nurenberg bankalarnn, balangta hep bu amac gzeterek kurulmu olduklar anlalyor. Ama
sonra, kimisi, baka maksatlara da hizmet ettirilmi olabilir. Bu gibi bankalarn paras, lkenin
sradan parasna kyasla daha salam olduundan, parann, devlet ayarnn az ya da ok aasna
dm varsaylmasna gre, byk veya kk olmak zere, her zaman bir acyo douruyordu.
rnein ou zaman yzde on drt olduu sylenen Hamburg Bankas'nn acyosu, devletin tam
ayardaki parasyla, btn komu devletlerden oraya akn eden entilmi, ypranm ve ufalm para
arasnda, olduu kabul edilen, farktr.
1609'dan nce, geni Amsterdam ticaretinin, Avrupa'nn her yanndan getirdii entilmi ve
ypranm byk miktarda yabanc sikke, o kent parasnn deerini, darphaneden yeni km iyi
parann yzde dokuz kadar aasna drd. Byle para, bu gibi durumlarda her zaman olduu
gibi, ortaya kar kmaz eritiliyor, yahut dar gtrlyordu. Bol paral tacirler, polielerini

demek iin, her zaman yeterince iyi para bulamyorlard. Bu polielerin deeri ise, nlenmesi iin
yaplan dzenlemelere karn, fazlasyla karasz hale geliyordu.
Bu sakncalar gidermek zere, 1609'da kentin kefaleti altnda bir banka kuruldu. Bu banka hem
yabanc sikke hem de lkenin tam ayar parasnn gerek deeri zerinden hafif ve ypranm sikke
alyor; yalnz bundan, darphane-hakk masraf ile bakaca ynetim masraf iin gerekli olan
karlayacak kadar bir ey dyordu. Bu ufak indirme yapldktan sonra, geri kalan deer iin
defterlerinde kredi ayordu. Bu krediye banka paras ad veriliyordu. Bu para, tam tamna, darphane
arlk ve ayarnda paray temsil ettiinden, her zaman, ayn gerek deerde idi; gerekte de,
yrrlkteki paradan daha deerli idi. Ayn zamanda, Amsterdam zerine ekilen, yahut orada
muamele gren alt yz florin ve daha yukar deerde btn polielerin, banka parasyla denmesi
gerektiine ilikin kanun karlmt. Bu, o polielerin deeri zerindeki btn kararszl ortadan
kaldrd. Bu dzenlemeden tr, her tacir, kendi yabanc polielerini deyebilmek iin, bankada bir
hesap bulundurmak zorunda idi. Bu da, banka paras iin ister istemez hatr saylr bir talep yaratt.
Banka parasnn yrrlkteki paradan zaten yksek oluu ve bu talebin ona verdiinde kuku
bulunmayan fazla deer yannda, daha baka stnlkleri de vardr. Yangndan, hrszlktan, bakaca
kazalardan korkmay gereksiz klar. Amsterdam kenti ona kefildir. Saymak zahmeti ya da bir yerden
bir bakasna ulatrma rizikosu olmadan, basit bir aktarma ile denebilir. Bunlar gibi eit eit
stnlklerden tr, banka parasnn ta balangtan beri, bir acyo dourduu anlalyor. Genel
olarak sanldna gre, kimse piyasada primle satabilecei bir borcun denmesini istemeye aldr
etmediinden, ilk azda yatrlm bulunan parann hepsi, bankada braklmtr. Bankann demede
bulunmasn istemekle, banka kredisi olan kimse, bu primi yitirir. Darphaneden yeni km bir ilin,
pazardaki bildiimiz ypranm ilinlerden daha fazla mal satn almayaca gibi, banka kasalarndan
zel bir kiinin kasalarna getirilebilecek iyi ve gerek para da, lkenin sradan parasyla karp
kaynanca artk kolay kolay ayrt edilmeyecei yrrlkteki paraya kyasla daha ok etmeyecektir.
Banka kasalarnda kaldka, bu parann stnl bilinip tannyordu. zel bir kimsenin kasasna
girince, bu stnlk, ikisi arasndaki farka demeyecek kadar bir zahmete katlanmakszn, kolay
kolay anlalamaz. Sonra banka kasalarndan km olmakla, banka parasnda bulunan btn teki
stnlkleri gvenliini, kolayca ve esenlikle aktarlabilmesini, yabanc polieleri demekteki
faydasn yitiriyordu. Btn bunlarn stnde olarak da, birazdan grlecei gibi, daha nceden
korunmas iin bedel denmi olmadka, bu kasalardan karlamyordu.
Bu sikke mevduat yahut bankann sikke olarak yerine koymak zorunda bulunduu mevduat,
bankann asl sermayesini ya da banka paras denilen nesne ile temsil olunan eyin tm deerini
oluturuyordu. Mevduatmzn imdi, bunun pek kk bir ksmn oluturduu sanlmaktadr. Kle
ticaretini kolaylatrmak iin, banka yllardr altn ve gm kle mevduat zerine, defterlerinde
kredi aagelmitir. Bu kredi, genel olarak, bu gibi klenin darphane fiyatndan yzde be aadr.
Banka, bir yanda da, mevduatta bulunana ya da hamile, mevduatta bulunulduu zaman banka
defterlerinde alm olan kredi kadar banka paras yeniden bankaya devredilmek artyla, alt ay
iinde ne zaman olursa, kleyi tekrar dar karmak hakkn veren alnd, yahut makbuz adnda bir
ey vermektedir. Mevduat gm olarak yaplmsa, korumak iin yzde eyrek, altn ise yzde yarm
demek gerekmekte, ama bir yandan da, bu srenin bitiminde byle bir deme olmad takdirde,
mevduatn, alnd ya da aktarma defterlerinde kredi ald fiyata, bankann olacan bildirmek
gerekmektedir. Mevduatn saklanmas iin, bylece denen ey, bir eit ardiye kiras saylabilir. Bu
ardiye kirasnn, altn iin, niin gmten bu kadar pahal olduuna ilikin olarak eit eit birok
neden gsterilmitir. Denmitir ki, altn ayarn anlamak, gm ayarn kestirmekten gtr. stn
deerli metalde, hile daha kolay yaplr ve daha byk zarar dourur. Sonra, gm, l hizmeti

gren metal olduundan, devlet altndan ok, gm mevduatta bulunulmasn zendirmek ister
denmitir.
Kle mevduat en ok, fiyatn allandan biraz dk olduu zaman yaplr; fiyat ykseliverirse,
tekrar dar ekilir. Geen defa, altn sikkeye yeni batan biim verilmesinden nce ngiltere'de nasl
idiyse, Hollanda'da da, ayn nedenle, klenin piyasa fiyat, genel olarak darphane fiyatnn
stndedir. Farkn, okluk, mark bana aa yukar alt stiver'dan on alt stiver'a kadar, yahut on bir
blm halis, bir blm katk, sekiz ona gm olduu sylenmektedir. (Meksika dolar gibi,
ayar iyice bilinip anlalm yabanc sikke ile yapld zaman) bu gibi gm mevduat iin,
bankann verdii banka fiyat veya kredi, mark bana yirmi iki florindir. Darphane fiyat yirmi
florin kadardr. Piyasa fiyat ise, yirmi florin alt stiver'den yirmi florin on alt sitver'a dek, ya
da darphane fiyatndan yzde iki, yzde fazladr.[237] Altn klenin banka fiyat ile darphane fiyat
ve piyasa fiyat arasndaki oranlar hemen hemen ayndr. Bir kimse, makbuzunu, genel olarak
klenin darphane fiyatyla piyasa fiyat arasndaki farka satabilir. Kle karl bir makbuz, hemen
her zaman bir eyler eder. Onun iin, alt ayn bitiminden nce kleyi dar karmayarak ya da bir
baka alt ay iin yeni makbuz almak zere yzde eyrek, yahut yzde yarm demeyi savsayarak,
makbuzu sresinin bitmesine veya klenin kabul edilmi olduu fiyata bankaya kalmasna rza
gsteren pek olmaz. Ama pek seyrek de olsa, bunun kimi zaman olduu varm. Deeri fazla olan
metalin saklanmas iin denen daha yksek ardiye kirasndan tr de, gmten ok, altnda olduu
varm.
Bir kle yatrarak hem bir banka kredisi, hem bir makbuz elde eden kimse, vadesi geldike
polielerini banka kredisiyle der. Kle fiyatnn ykselmesi ya da dmesi ihtimali olduunu
kestirmesine gre de makbuzunu ya satar, ya elde tutar. Makbuzla banka kredisinin uzun zaman bir
arada kaldklar pek olmaz; kalmalarna da gerek yoktur. Bir makbuzu olup da kle ekmek isteyen
kimse, her zaman iin, allm fiyata satn alnacak bol banka kredisi, yahut banka paras bulur.
Banka kredisi sahipleriyle makbuz hamilleri, banka karsnda, birbirinden farkl iki alacakl eidi
meydana getirir. Bir makbuz hamili, karlna o makbuzun verilmi olduu kleyi, klenin kabul
edildii fiyat kadar bir banka paras tutarn geri havale etmeksizin dar kartamaz. Kendisinde
banka paras yoksa, olanlardan satn almas gerekir. Banka paras olan, istedii miktar iin, bankaya
makbuz gstermeksizin, darya kle kartamaz. Kendisinde yoksa, bunu, olanlardan satn almas
gerektir. Bir makbuz hamili, banka paras satn ald zaman, darphane fiyat, banka fiyatndan yzde
be yukar olan bir miktar kleyi dar karmak yetkisini satn alr. Bundan tr, karlk diye ona
okluk verdii yzde be acyo, hayaldeki bir deer iin deil, gerek bir deer iin denir. Banka
parasnn sahibi bir makbuz satn ald zaman, piyasaya fiyat, okluk, yzde ikiden e dek
darphane fiyatnn stnde olan bir miktar kleyi dar karma yetkisini satn alr. u halde, ona
verdii bedel yine gerek bir deer iin denir. Makbuz fiyat ile banka paras fiyat, aralarnda
klenin tm deerini ya da fiyatn oluturur veya bunu tamamlarlar.
lkede yrrlkte olan sikke ile yaplan mevduat zerine, banka yine hem makbuz, hem banka
kredisi verir. Ama bu makbuzlar ou zaman deersizdir; piyasada bedel getirmezler. rnein, para
olarak her biri 3 florin 3 stiver'a geen ducatoon zerine banka, yalnz 3 florinlik ya da yrrlkteki
deerlerinden yzde be aa bir kredi verir. Koruma iin yzde eyrek denmesi artyla, yine alt
ay iinde, ne zaman olursa, yatrlm ducatoon miktarn dar ekmek hakkn hamile salayan bir
makbuz verir. Bu makbuz, piyasada ou zaman para etmez. 3 florin banka paras, bankadan dar
karld takdirde, genel olarak pazarda, ducatoon'un tm deeri olan 3 florin 3 stiver'a satlr.
Dar karlabilmeden nce de, koruma iin, yzde eyrek denmesi gerektir. Bu, makbuz hamili

iin dpedz zarardr. Bununla birlikte, bankann acyosu gnn birinde yzde 3'e derse, bu gibi
makbuzlar, piyasada biraz paha getirebilir ve yzde bir eyree satlabilir. Ama bankann acyosu
imdi genellikle yzde be kadar olduundan, bu gibi makbuzlar ou zaman, sresi bitsin, yahut,
kullanlmakta olan deyimle, bankann eline dsn diye braklr. Altn ducat mevduat karl
olarak verilen makbuzlar banka eline daha sk der. nk yeniden karlabilmeden nce, bunlarn
korumalar iin, daha yksek, yani yzde yarm ardiye kiras denmek gerektir. Eline sikke ya da
kle mevduat dmesine msaade edildii zaman bankann kazand yzde be, bu gibi mevduatn
srekli olarak korunmas iin, ardiye kiras saylabilir.
Makbuzlarnn sresi sona eren banka paras tutarnn, pek hatr saylacak kadar olmas gerekir.
nceden gsterilmi olan nedenlerden dolay, o da, teki de, kayba uramadan yaplamayaca iin,
kimse makbuzunu yenileyip mevduatn dar ekmeye yanamadndan, genel olarak sanldna
gre, ilk yatrldndan beri orada braklan bankann asl sermayesinin tmnn, bu tutar iinde
olmas gere-kir. Ama bu toplamn tutar ne olursa olsun, bunun, bankadaki tm para mevcuduna
oranla pek ufak olduu sanlmaktadr. Amsterdam bankas yllardr Avrupa'nn byk kle ardiyesi
olagelmitir. Bunun karl olan makbuzlarn, srelerinin bitmesine, yahut kullanlan deyimle,
bunlarn banka eline dmesine msaade edildii olmaz. Banka parasnn ya da banka defterleri
zerindeki kredilerin, daha ounun, yllardr kle alverii yapanlarn boyuna hem yatrp hem
geri ektikleri mevduatla meydana geldii sanlmaktadr.
Alnd veya makbuz olmakszn, bankadan talepte bulunulamaz. Makbuzlarnn sresi sona eren
ufak miktardaki banka paras, makbuzlar hl yrrlkte bulunan ok daha byk miktardaki ile
kartrlp kaynatrlr. yle ki, makbuzlar bulunmayan epey banka paras tutar olabildii halde,
bunun, her an istenmeyecek olan belirli bir toplam ya da paras yoktur. Banka, ayn ey iin, iki
kiiye birden borlu olamaz. Makbuzu bulunmayan banka paras sahibi ise, bir makbuz satn alncaya
dek bankadan deme talebinde bulunamaz. Olaan ve sessiz zamanlarda o, piyasa fiyatna satn
alnabilecek bir makbuz bulmakta glk ekmez. Bu fiyat, genel olarak, makbuzun kendisine
bankadan ekmek hakkn verdii sikkeyi ya da kleyi satabildii fiyata tekabl[238] eder.
Kamunun urad bir felaket srasnda, rnein, 1672'de Franszlar'n yapt ekilde bir istilda,
durum baka trl olabilir. O zaman, banka paras sahiplerinin hepsi, kendileri saklamak zere, bunu
bankadan ekmeye can attklarndan, talep, makbuzlarn fiyatn, haddinden fazla frlatabilir. Makbuz
hamilleri ar mitlere kaplabilir; yzde iki ya da yerine, makbuzlar verilmi mevduat zerine
hesab yrtlen banka parasnn yarsn isterler. Bankann ana tzn bilen dman, hazinenin
karlmasn nlemek iin, bunlar toptan satn bile alabilir. Bu gibi beklenmedik hallerde, bankann,
yalnz makbuz hamillerine demede bulunma eklindeki allm kuraln bozaca sanlmaktadr.
Banka paras bulunmayan makbuz hamillerinin, karlnda kendilerine makbuz verilmi olan
mevduat deerini, yzde iki veya yzde kertelerinde almalar gerekir. Onun iin, makbuz almayan
banka paras sahiplerine, banka, defterlerinde alm olan kredinin tm deerini, bu takdirde, para ya
da kle olarak demek gl karmaz; ayn zamanda, banka paras olmayan makbuz hamillerine
yzde iki ya da yzde dermi. nk bu durumda onlara, hakas, borlu bulunduu
varsaylabilecek tm deer budur.
Banka parasn, (dolaysyla de makbuzlarnn o zaman bankadan karma imknn kendilerine
verecei kleyi) o oranda ucuza satn almak, yahut makbuzlarn, banka paras olup da, dar o
oranda pahal kle karmak isteyenlere satmak iin olaan ve sessiz zamanlarda bile acyoyu
drmek, makbuz hamillerinin iine gelir. nk genel olarak bir makbuzun fiyat, banka parasnn
piyasa fiyatyla makbuzun karlnda verildii sikke ya da klenin piyasa fiyat arasndaki fiyata

eittir. Tersine olarak, banka paralarn o oranda pahal satmak ya da o oranda ucuza bir makbuz satn
almak zere acyoyu ykseltmek, banka paras sahiplerinin karnadr. Bu birbirine aykr karlarn
bazen meydan verebilecei hava oyunu hilelerini nlemek iin, son yllarda banka, geer ake
karl yzde be acyo ile her zaman banka paras satp tekrar yzde drt acyo ile satn almak
kararna varmtr. Bu karar sayesinde, acyonun ne yzde beten yukar kt, ne yzde drtten aa
indii grlr. Banka parasnn piyasa fiyatyla, yrrlkteki parann piyasa fiyat arasndaki oran da,
hep bunlarn deerleri arasndaki orana pek yakn kalr. Bu karar verilmezden nce, banka parasnn
piyasa fiyat, kimi kez yzde dokuz acyoya dek ykselir, bazen, elien karlarn piyasay
etkilemesine gre, ba baa denk derdi.
Amsterdam bankas, oraya yatrlm olandan dn vermeyip, defterlerinde kredi at her florine
karlk, kasalarnda ya para ya kle olarak, bir florinin deerini saklamak iddiasndadr.
Karlnda yrrlkte makbuzlar bulunan, kendisinden istenmesi her zaman ihtimal iinde olan,
gerekte de boyuna dar kp yeniden oraya geri gelen parann ve klenin hepsini kasalarnda
sakladna phe edilemez. Ama sermayesinin, makbuz sresi oktan bitmi, olaan ve sessiz
zamanlarda karsnda talepte bulunulamayacak ve gerekte btn btn yahut Birleik Eyaletler
Devletli yaadka, kendisinde kalmas pek muhtemel ksm iin ayn yolda hareket edip etmedii,
belki daha kukulu gzkebilir. Bununla birlikte, Amsterdam'da, banka paras olarak elden ele
dolaan her florine karlk olarak, banka hazinesinde, karlk altn ya da gm bir florin
bulunduu kansndan daha kkl bir inan yoktur. Bunun byle olacana kent kefildir. Banka,
hkmet etmekte bulunan drt kent amirinin ynetimi altndadr; bu amirler her yl deitirilir. e
yeni balayan her kent amiri takm hazineyi grmeye gider; onu, defterlerle karlatrp, ant ierek
kabul eder; ayn ciddi trenle, kendilerinden sonra gelen takma teslim eder. O akl banda, dini
btn lkede hl yemine kulak aslmaktadr. Srf byle nbetlee bir ynetimin, aktan aa
evrilemeyecek herhangi bir dalavereye kar yeter inanca olduu anlalyor. Ayrkln,
Amsterdam hkmetinde dourmu olduu bunca deiiklikler arasnda, egemen durumdaki kme,
kendinden ncekileri, bankann ynetimindeki erilikten tr hibir zaman sulamamtr. Ad
ktye kan kmenin hretini ve aln yazsn hibir sulama bylesine derinden etkileyemez. Byle
bir sulamann ise, dayanabilecek temeli bulunsa, ortaya srleceinden emin olabiliriz. Fransz
Kral 1672'de Utrech'de bulunduu srada, Amsterdam bankas, taahhtlerinin[239] yerine
getirilmesindeki doruluk zerinde hi kuku brakmayacak kadar tezlikle demede bulunmutur.
Kasalarndan o zaman getirilen kimi paralarn, hemen bankann kuruluundan sonra belediye
binasnda kan yangnda kavrulmu olduklar anlalyor. Demek o sikkeler, o zamandan beri orada
yatmtr.
Bankadaki hazine tutarnn ne olabilecei, tecesss[240] sahiplerini uzun zaman tahminlerle[241]
uratran bir sorun olmutur. Bunun zerinde, ancak varsaym ileri srlebilir. Genel olarak,
bankada hesap bulunduran iki bin kadar kimse olduu kabul ediliyor. Bunlarn, hesaplarnda bin be
yz ngiliz liras olduu kabul edilse, (bu pek ileri bir tahmindir), banka parasnn, dolaysyla da
bankadaki hazinenin tm miktar, aa yukar milyon ngiliz lirasn yahut ngiliz liras bana on
bir florin hesabyla 33 milyon florini bulur. Bu byk bir tutardr; pek bir geni tedavl yrtmeye
yeter, ama o hazine hakknda baz kimselerde yer eden ar dncenin ok aasndadr.
Amsterdam kenti bankadan hatr saylr bir gelir salar. Yukarda sz geen, ardiye kiras
denilebilecek eyden baka, bankada ilk kez bir hesap aarken herkes on florinlik bir cret verir. Her
yeni hesap iin, florinlik stiver, her aktarma iin iki stiver, bu aktarma yz florinden aas
iinse, ufak ilemlerin oalmasna ket vurulmak zere, alt stiver verir. Hesabn ylda iki kez
dengeyi savsayan kimse yirmi be florin yitirir. Hesabnda bulunandan fazlas iin bir aktarma

emreden kimse, fazladan ekilen toplam iin yzde demede bulunmak zorundadr. stelik bu
emri yerine getirilmez. Bankann, makbuz sresinin dolmasyla kimi zaman eline den ve hep daha
kazanl olarak satlncaya dein saklanan, yabanc sikke yahut kle satndan da epey kr ettii
sanlmaktadr. Banka, yine, banka parasn yzde be acyo ile satp, yzde drtten satn almakla da bir
kr salar. Bu baka baka kazanlar, memur aylklarnn denip ynetim masraflarnn grlmesi
iin gerekli olandan epey ok tutar. Yalnz, makbuz karl kle saklanmas iin denenin, yz elli
bin ile iki yz bin florin arasnda, yllk safi bir geliri bulduu sanlyor. Ho, bu kurumun asl amac,
gelir deil, kamu kar idi. Maksat, aleyhte bir kambiyonun elverisizliinden taciri kurtarmakt.
Ondan doan gelir, nceden hesapta olmayp tesadf saylabilir. te, banka paras denilen eyle
demede bulunanla, harclem, yrrlkteki para ile deme yapan lkeler arasndaki alveriin niin
genel olarak birincinin lehinde, ikincinin ise aleyhinde gzktn anlatmaya alrken, azar azar
kendimi kaptrverdiim bu uzun arasz artk sona erdirmenin srasdr. Banka paras verenler,
kendi deeri hep ayn olup darphaneleri ayarna tam tamna uygun gelen bir para tr ile deme
yaparlar. tekiler ise, kendi deeri srekli deiip hemen her zaman, o ayarn az ok aasnda
bulunan bir para eidi derler.

Ksm II

Bu Olaanst Ksntlarn Baka lkeler Bakmndan Mantkszl zerine

Bu blmn ilk faslnda, ticaret dengesinin aleyhte olduu sanlan lkelerden mal ithali zerine
olaanst engeller koymann, ticareti sistem ilkelerine gre bile ne denli lzumsuz olduunu
gstermeye altm.
Bununla birlikte, yalnz bu ksntlarn deil, ticaret dzenlemelerinin hemen hepsinin dayand
btn o ticaret dengesi mezhebinden[242] daha anlamsz ey olamaz. ki yer birbiriyle alveri edince,
denge baa ba ise, bu mezhep her ikisinin ne kayba uradn, ne de kazandn varsayyor. Ama
denge, u ya da bu derecede bir yana yatarsa, kesin denklikten sapt oranda, bunlardan biri
kaybeder, teki kazanrm. Her iki varsaym da yanltr. Bundan byle gstermeye alacam gibi,
primler ve tekeller aracl ile zorlanan bir ticaret, lehinde kurulmak istendii lkeye sakncal
olabilir; ou zaman da sakncaldr. Ama sk veya zor olmakszn, iki yer arasnda doal ve dzgn
ekilde yrtlen ticaret, her zaman iin ama hep eit derecede olmamak zere, bunlarn ikisine de
faydaldr.
Fayda ya da kazantan kastm, altn ve gm miktarnn artmas olmayp, lke toprayla
emeinin, yllk rnnn dei edilir deerinin artmas, yahut ahalisinin yllk gelirinin
oalmasdr.
Denge baa ba olup, iki yer arasndaki ticaret, batan aa bunlarn yerli mallarnn dei
edilmesinden oluursa, ou hallerde, yalnz kazanmakla kalmaz, ikisi birden eit ekilde ya da
hemen hemen eit olarak kazanrlar. Byle olunca, her biri, tekinin fazla rnnn bir ksm iin
pazar salar. Her biri, tekinin, bir miktar ahalisi arasnda bllerek, gelir ve geimlerini salam
fazla rnn yetitirip hazrlamakta kullanlm olan bir sermayeyi yeniden yerine koyar. Onun iin,
her birinin bir ksm ahalisi, gelirinin ve geiminin bir parasn, dolayl olarak, tekinden elde
edecektir. Dei edilen mallarn da eit deerde olduu varsayldndan, ticarette kullanlan iki
sermaye, ou hallerde eit olacaktr. Her ikisi de, iki lkenin yerli mallarn yetitirmekte
kullanldndan, bunlarn datm ile her birinin ahalisine salanacak gelir ve geim eit, yahut
hemen hemen eit olacaktr. Bylece, karlkl olarak salanan bu gelir ile geim, lkelerin alveri
geniliine gre daha byk ya da kk olacaktr. rnein bu, ylda her bir taraf iin yz bin lira
veya bir milyon lira tutarsa, her biri, birinci halde tekinin ahalisine yz bin, ikincisinde ise bir
milyon lira yllk bir gelir salayacaktr.
Ticaretleri, biri tekine yerli mallardan baka bir ey ihra etmezken, tekinin karlk olarak
gnderdii tamamyla yabanc mallardan oluur ekilde ise; o zaman denge yine baa ba saylr.
nk mal bedeli mal ile denmektedir. Byle olunca, ikisi birden kazanr. Ama eit ekilde
kazanmazlar. Yerli maldan baka ey ihra etmeyen lkenin ahalisi ise, bu ticaretten en fazla gelir
elde eder. rnein ngiltere, Fransa'dan, o lkenin yerli mallarndan baka bir ey ithal etmese;
kendisinde de, orada aranan mal bulunmadndan, bunlarn karln Fransa'ya her yl byk
miktarda yabanc mal, diyelim ki, ttn ile Dou Hint lkeleri mallar gndererek dese; bu ticaret,
her iki lke ahalisine de biraz gelir getirmekle birlikte, Fransa'nnkine ngiltere'ninkine kyasla daha
fazlasn salar. Her yl ticarette kullanlan Fransz sermayesinin tm, her yl Fransz halk arasnda
bllr. Ama ngiliz sermayesinin, yalnz bu yabanc eyann satn alnd ngiliz mallarn
retmede kullanlan ksm, her yl, ngiliz halk arasnda bllr. Daha ou, Virginia'da, Hint'te ve
in'de kullanlp bu uzak lkeler ahalisine gelir ve geim salam bulunan sermayeleri yeniden
yerine koyar. Bylece, sermayeler eit ya da hemen hemen eit olursa, Fransz sermayesinin bu

kullanl, Fransa milletinin gelirini, ngiliz sermayesinin, ngiliz halknn gelirini oaltmasndan
daha ok oaltr. yle olunca, Fransa, ngiltere ile dorudan doruya bir tketim ticareti yapar.
ngiltere ise Fransa ile ayn tr dolambal bir alveri yapar. Dorudan doruya d tketim
ticaretinde kullanlan sermayenin trl etkileri, daha nce etrafl olarak anlatlmt.
ki lke arasnda, iki tarafta da tamamyla yerli mallarn yahut bir tarafta yerli mallarn, tekisinde
ise yabanc mallarn dei edilmesinden oluan bir ticaret belki yoktur. Hemen btn lkeler
birbirleriyle biraz yerli, biraz yabanc mal dei ederler. Bununla birlikte, asl kazanan, hep
hamulesi[243] iinde ou yerli, az yabanc mal olan lkedir.
Fransa'dan her yl ithal edilen mallarn bedelini, ngiltere, ttnle ve Dou Hint lkeleri eyas ile
deil de, altn ve gmle dese, o zaman dengenin baa ba olmad varsaylr. nk mal bedeli
malla deil,; altn ve gmle denmi olur. Ama o zaman ticaret bundan ncekinde olduu gibi, her
iki lke ahalisine de biraz, fakat Fransa ahalisine, ngiltere'ninkine kyasla daha fazla gelir getirir.
ngiltere ahalisine biraz gelir salar. Bu altnla gm satn alan ngiliz mallarn retmede
kullanlm sermaye, ngiltere'nin bir takm ahalisi arasnda datlp bunlara gelir salam bulunan
sermaye, bylelikle yeniden yerine konmu ve o ite devam imkn bulmu olur. Bu altn ve gm
ihracyla, ngiltere'nin tm sermayesi, bir o kadar baka mal ihracyla eksileceine gre daha fazla
azalm olmaz. Tersine, ou hallerde artar. Dardaki talebi anayurttakinden fazla, dolaysyla da
anayurtta, karlklar, ihra edilen mallardan daha deerli olaca umulan eyadan bakas darya
gnderilmez. ngiltere'de yalnzca yz bin lira eden ttn, Fransa'ya gnderildiinde, ngiltere'de yz
on bin lira edecek arap satn alrsa, bu dei etme ngiltere sermayesini tp tpna on bin lira
artracaktr. Bunun gibi, yz bin ngiliz altn liras, ngiltere'de yz on bin lira eden Fransz arab
satn alrsa, bu dei etme de ngiltere sermayesini yine on bin lira artrr. Mahzeninde yz on bin
liralk arab bulunan bir tacir, ambarnda yalnzca yz bin liralk ttn bulunandan daha zengin bir
adam olduu gibi, kasasnda yalnzca yz bin lira eden altn bulunandan da daha zengin bir insandr.
tekilerin ikisinin de baaramayaca kadar ok emei harekete geirebilir; onlardan fazla kimseye
gelir, geim ve i salayabilir. Ama lke sermayesi, lkenin ayr ayr btn ahalisinin sermayelerine
eittir. Orada her yl tutulabilecek emek miktar ise, btn bu eitli sermayelerin geindirebilecei
emee eittir. Onun iin gerek lke sermayesi, gerekse her yl lkede tutulabilecek emek, genel
olarak, bu dei etme ile oalmak gerektir. Gerekte, Fransa araplarn, ngiltere'nin, kendi
hrdavat ve uhas ile satn alabilmesi, Virginia ttn ya da Brezilya veya Peru altn ve gm ile
almasndan daha hayrl olur. Dorudan doruya yaplan bir d tketim ticareti, dolambal olandan
her zaman iin daha faydaldr. Ama altn ve gmle yaplan dolambal bir d tketim ticareti, onun
kadar dolambal bir baka ticaretten daha az faydalya benzemez. Maden ocaklar olmayan bir
lkenin bu metallerin bu her ylki ihrac ile altn ve gmn tketip bitirmesi ihtimali ise, ttn
yetitirmenin bir lkenin buna benzer yllk ihrala, bu bitkiyi tketmesi ihtimaline gre daha fazla
deildir. Ttn alabilecek nesnesi bulunan bir lkenin uzun zaman ttnsz kald olmayaca gibi;
bu metalleri satn alabilecek eyi olan da, uzun zaman altnsz gmsz kalmaz.
Bir iinin meyhane ile yapt alveriin zararl olduunu, sanayici bir milletin bir arap lkesiyle
doal olarak yrtecei bir ticaretin de, ayn tabiatta saylabileceini sylerler. Cevap olarak ben
meyhane ile yaplan alveri ille de ziyan edilmesi gereken bir ticaret deildir, derim. z
bakmndan o da herhangi bir baka alveri kadar faydaldr. Ama ktye kullanlmaya belki biraz
daha elverilidir. Bir biracnn, hatta ihtmar ettirilmi iki satan perakendecinin ura, herhangi bir
bakas kadar gerekli bir iblmdr. Bir ii iin, gereksindii miktar ikiyi kendi karacak yerde,
iki yapandan satn almas, genel olarak daha faydaldr. Kendisi yoksul bir ii ise, iki yapandan
byk miktarda satn alacak yerde, onu perakendeciden azar azar almas genel olarak daha

kazanldr. Kukusuz, her ikisinden de, haddinden fazla satn ald olabilir. Nasl ki, bulunduu
yredeki baka tacirlerden, boazna dknse kasaptan, ahbaplar arasnda kla yelteniyorsa
uhacdan, gerektiinden ok alveri ettii olabilir. Her ne kadar, bu serbestlik, hepsinde ktye
kullanlabilir ve byle olmas, kimisinde belki tekilere kyasla daha ihtimal iinde bulunursa da,
byk ii topluluu iin, btn bu zanaatlarn serbest olmas faydaldr. Sonra, bireyler,
mayalandrlarak yaplm ikileri kimi zaman ar derecede tketmekle servetlerini yok edebilirler,
ama bir milletin byle yapmas tehlikesi yok gibidir. Her lkede bu gibi ikilere, gleri yettiinden
fazla para harcayanlar bulunursa da, bundan azn sarf edenler, her zaman iin daha oktur. uras
kaydolunmaya deer ki, tecrbeye danacak olursak, arabn ucuzluu, sarholuun deil,
imezliin nedenidir. Avrupa'da arap lkelerinin ahalisi, genel olarak en iki imeyen kimselerdir.
spanyollar'a, talyanlar'a, Fransa'nn gney illeri ahalisine baknz. Halkn, her gn kulland eyde
gemi azya ald pek olmaz. Hafif bira gibi, ucuz bir ikiyi bol bol sarf ederek cmertlik taslamaya,
e dost arlamaya yeltenen olmaz. Tersine olarak, fazla scaktan ya da souktan tr zm
yetitirmeyen, dolaysyla da arabn pahal ve kolay kolay bulunmaz olduu lkelerde, kuzey
milletlerinde ve rnein Gine kylarndaki zenciler gibi, tropikler arasnda yaayanlarn hepsinde
sarholuk, ok rastlanan bir kt huydur. arabn biraz pahal olduu, Fransa'nn kimi kuzey
illerinden bir Fransz alay, arabn pek ucuz olduu gneye yerlemek zere gelince, askerler, ilkin,
ii arap ucuz olduu ve onu siftah ettikleri iin kendilerini pek ikiye kaptrrlar, dendiini ok
duymuumdur. Ama birka ay kaldktan sonra, bunlarn ou, orada oturan teki ahali gibi, imez
olurlar. Yabanc araplar zerindeki resimlerle, malt, bira ve ak bira zerindeki vergi bir rpda
toptan kaldrlverse, bu ayn ekilde, Byk Britanya'da, orta ve aa tabaka halk arasnda olduka
salgn, geici bir iki dknl dourabilir. Belki ok gemeden de, bunun ardndan srekli,
hemen hemen herkese yaygn bir imezlik gelir. Bugn sarholuk, kibarlarda yahut en pahal ikileri
kolayca almaya gc yetenlerde bulunan bir kusur deildir. Aramzda, ak bira ile sarho olmu bir
efendiye hemen hemen rastgelinmemitir. Sonra, Byk Britanya'da arap ticareti zerindeki
ksntlar, byle demek yakk alrsa, halk meyhaneye gitmekten alkoymay deil, en iyi, en ucuz
ikiyi alabilecekleri yere gitmeyi nlemek amacn gder gibidir. Bu engeller, Portekiz'in arap
ticaretini kayrp Fransa'nnkine ket vurur. Gerekte Portekizliler'in, bizim sanayi mamullerimiz iin,
Franszlar'dan daha iyi mteri olduklar, bundan tr onlarn Franszlar'a ye tutulup
desteklenmeleri gerektii sylenir. Onlar bize mteri saladklarna gre, bizim de onlara mteri
bulmamz gerektiini iddia ederler. te byle, aalk esnafn sinsi oyunlar, byk bir
imparatorluun tutumu iin siyasal bir ba kural gibi ortaya dikilir. nk yalnzca kendi
mterilerini kullanmay ba kural haline sokanlar, esnafn ancak en aaldr. Byk bir tacir
byle ufak tefek kara aldr etmeksizin, mallarn hep en ucuz, en iyi olduklar yerden satn alr.
Gelgelim bu gibi ba kurallarla, milletlere karlarnn, btn komularn yoksul drmekten
olutuu retilmitir. Her bir millete, alveri yapt btn milletlerin refahna kskan bir gzle
baktrlm, onlarn kazanc kendisinin zarar saydrlmtr. Bireyler arasnda olduu gibi, milletler
arasnda da, doal olarak bir birlik ve dostluk ba olmas gereken ticaret, uyumsuzlukla
dmanln en gr kayna olmutur. imdiki yzyl ile geen yzyl iinde, krallarla bakanlarn
densiz ihtiras,[244] Avrupa huzuru iin, tacirlerle sanayicilerin arsz kskanlndan daha ldrc
olmamtr. nsanolunu ynetenlerin ortal kasp kavurmalar ve hak tanmamalar, insan ilerinin
doas dolaysyla, korkarm, hemen hemen aresi bulunmayan eski bir beladr. nsanolunun
hkmdar olmayan ve olmamas gereken tacirlerle sanayicilerin, o baya yrtcl ve hep kendine
yontan zihniyeti belki dzeltilemez, ama bunun, kendilerinden bakasnn rahatn bozmasnn nne
pekl geilebilir.
Bu mezhebi, aslnda icat edenin de, yayann da, tekel zihniyeti olduuna kuku yoktur. Onu ilk kez

retenlerin de, ona inananlar gibi, budala olmadklar muhakkaktr. Her lkede gereksindiklerini en
ucuza verenden satn almak, byk halk topluluunun her zaman karnadr ve karna olmas
gerekir. Sorun ylesine gn gibi aktr ki, bunu ispat iin, tutup zahmete girmek gln olur. Zaten,
tacirlerle sanayicilerin menfaate dayanan safsatalar, insanolunun saduyusunu altst etmese, bu sz
konusu bile olamaz. Bu bakmdan, onlarn kar byk halk topluluunun menfaatine taban tabana
aykrdr. Bir lonca kuruluundaki gedik sahiplerinin, teki ahalinin kendilerinden baka ii
altrmasna ket vurmak kar olduu gibi, anayurt piyasasnn tekelinin kendilerinden baka ii
altrmasna ket vurmak kar olduu gibi, anayurt piyasasnn tekelini kendilerine salamak da,
her lkenin tacirleriyle sanayicilerinin kardr. Byk Britanya ile teki Avrupa lkelerinin
ounda, yabanc tacirlerin ithal ettii eyann hemen hepsi zerindeki olaanst resimler bu
yzdendir. Kendi sanayi mamullerimizle rekabet durumuna girebilecek btn yabanc sanayi mallar
zerindeki yksek resimlerle yasaklar bundan dolaydr. Aradaki ticaret dengesinin aleyhte olduu
sanlan, yani ulusal dmanln aleyhlerine pek iddetle alevlenmi olduu lkelerden her trl mal
ithaline kar olaanst engeller de bundandr.
Bununla birlikte, komu bir milletin zenginlii, savata ve siyasette tehlikeli olmakla beraber,
ticarette kukusuz faydaldr. Bu, dmanlarmzn sava halinde bizimkine stn donanmalar ve
ordular bulundurabilmelerini mmkn klar. Ama yine bu, bir bar ve ticaret durumu iinde onlarn
bizimle daha byk deer zerinden deite bulunmalarn, dorudan doruya kendi almamzn
rn iin, yahut rn ile satn alnan ey iin, daha iyi bir pazar salamalarn mmkn klar. Zengin
bir adamn, nasl kendi yresindeki alkan kimseler iin yoksul birisine kyasla daha iyi mteri
olmas ihtimali varsa, zengin bir milleti iin de ayn ey geerlidir. Gerekte, kendisi sanayici olan
bir zengin, ayn ile uraanlarn hepsi iin ok tehlikeli bir komudur. Gelgelelim, o semtte yaayan
dier herkes, yani ounluk, onun masrafnn kendilerine salad mkemmel pazardan yararlanr.
Onun ayn ite uraan daha yoksul sanayicilere gre ucuza sat yapmasndan bile kr ederler.
Bunun gibi, zengin bir milletin sanayicileri, komularnn sanayicilerine kukusuz, pek tehlikeli rakip
olabilir. Bununla birlikte, bu ayn rekabet bir yandan da, byle bir milletin yapt byk masrafn,
kendilerine baka her ekilde salad mkemmel pazardan ok kr eden byk halk topluluu iin
faydaldr. Servet edinmek isteyen zel kimseler, lkenin cra ve yoksul illerine ekilmeyi hi
dnmeyip ya bakente, ya byk ticaret kentlerine koarlar. Ufak servetin elden ele gezdii yerde
fazla kazanlamayacan, byk zenginliin hareket iinde olduu yerde ise bunun bir paynn
kendilerine debileceini bilirler. Bir, on ya da yirmi kiinin saduyusunu bu tarzda ayarlayacak
olan ba kurallarn, bir, on, ya da yirmi milyonun muhakemesine yn verip btn bir millete,
komularnn zenginliklerine, kendisinin servet edinmesinde muhtemel bir neden ve frsat gz ile
baktrmas gerektir. D ticaretle zenginlemek isteyen bir milletin, btn komular zengin, alkan
ve ticareti milletler olursa, muradna ermesi olasl elbet ok fazladr. Her yandan gebe vahiler,
yoksul barbarlarla evrili bir byk millet, kukusuz d ticaretle deil, kendi topraklarn ilemekle
ve i ticaretle servet elde edinebilir. Eski Msrllar'la imdiki inliler'in byk zenginlik
edinmelerinin bu ekilde olduu anlalyor. Sylendiine gre, eski Msrllar d ticareti ihmal
ederlermi. imdiki inliler'in de bunu pek hor grdkleri, kanunlarla gerei gibi kayrmaya
tenezzl etmedikleri bellidir. acl d ticaretin ba kurallar, btn komularmzn yoksullamas
amacn gderek, hedef tutulan sonular dourmaya gleri yettii oranda, o ticaretin kendisini
nemsiz ve baya hale getirmeye sebep olmaktadr.
te, Fransa ile ngiltere arasndaki ticaretin, her iki lkede de boyuna engeller ve ksteklemelerle
kar karya bulunmas, bu ba kurallardan trdr. Oysa bu iki lke, merkantilist kskanlk ya da
ulusal dmanlk olmakszn gerek karlarn dnseler, Fransa ticareti, Byk Britanya iin, ve
ayn nedenle, Byk Britanya'nnki Fransa iin, herhangi bir baka lkenin ticaretinden daha faydal

olabilirdi. Fransa, Byk Britanya'nn en yakn komusudur. ngiltere'nin gney kys ile Fransa'nn
kuzey ve kuzeybat kylar arasndaki ticarette, satlana bedel geri gelecek mal karlklarnn, i
ticaretteki gibi ylda drt, be ya da alt kez olmas beklenebilir. Onun iin, bu ticarette kullanlan
sermaye, iki lkenin ikisinde de drt, be ya da alt kat emek miktarn hareket halinde tutup, eit bir
sermayenin, d ticaretin ou teki kolunda baarabileceinin drt, be ya da alt kat kimseye i ve
geim salayabilir. Fransa ile Byk Britanya'nn, birbirlerinden en uzak olan blgeleri arasnda, hi
deilse ylda bir mal karl gelmesi beklenebilir. Bu ticaret bile, hi deilse Avrupa d
ticaretimizin ou teki kollar kadar faydal olur. Mal karlnn yldan, okluk drt ya da be
yldan nce geri geldii olmayan Kuzey Amerika'daki smrgelerimizin vnlen ticaretinden, hi
deilse kat daha faydal olur bu. Sonra, Fransa'nn yirmi drt milyon ahalisi olduu
varsaylmaktadr. Kuzey Amerika'daki smrgelerimizde milyondan ok insan bulunduu hibir
zaman sanlmamtr. stelik Fransa, Kuzey Amerika'ya gre ok zengin bir lkedir. Ama servet
blm eitlie daha aykr olduu iin, bu lkelerin birincisinde, tekinden ok fazla yoksulluk ve
dilencilik vardr. te onun iin, Fransa, Kuzey Amerika smrgelerimizin salayabileceinden hi
deilse sekiz kat daha geni ve mal karlklarnn sk sk birbirini kovalamasndaki stnlk
dolaysyla, yirmi drt kat daha faydal bir pazar salayabilir. Byk Britanya ticareti de Fransa iin o
derece faydal olur; bu lkelerin zenginlii, nfusu ve yaknl orannda, bunun, Fransa'nn kendi
smrgeleriyle yapmakta olduu ticarete kyasla, ayn stnl olur. Her iki milletin kafasnda
baltalanmas yerinde grlen ticaret ile pek ok kayrlan ticaret arasnda ite byle dnyalar kadar
fark vardr.
u var ki, iki lke arasnda, bunlarn her ikisine pek faydal, ak ve serbest bir ticaret yaratacak
durumlarn ta kendisi, o ticaretin karsna dikilen balca engelleri dourmutur. Komu olduklar
iin, ister istemez birbirlerine dmandrlar. Byle olduu iin, birinin zenginlii ve gc tekine
bsbtn korkun gelmektedir. Ulusal dostluun faydasn artracak ey, ancak, ulusal dmanln
alevini krklemeye hizmet etmektedir. kisi de zengin ve alkan milletlerdir. Birinin tacirleri ile
sanayicileri tekinin tacirleriyle sanayicilerinin hner ve almasnn rekabetinden korkmaktadr.
Merkantilist kskanl, ulusal dmanln iddeti hem krkleyip alevlendirmekte, hem kendisi
tutumaktadr. Menfaate dayanan yalann fke dolu olanca kstahl ile, iki lke tacirleri, teki ile
yaplan krntsz ticaretin amaz sonucu olacan iddia ettikleri aleyhteki ticaret dengesi yznden,
her iki lkenin batmas muhakkak olduunu ilan etmilerdir.
Bu sistemin doktoru diye geinenlerin, ikide bir aleyhte bir ticaret dengesi kehanetinde
bulunmadklar ticareti lke yoktur. Bununla birlikte, bu konu zerinde krkledikleri btn
kayglara, hemen btn ticaret eden milletlerin, bu dengeyi kendi lehlerine ve komular aleyhine
evirmekteki bunca bo abalamalarn karn, Avrupa'da bu nedenle herhangi bakmdan yoksul
dm millet yok gibidir. Tersine, her kent ve lke, limanlarn btn milletlere at oranda,
ticareti sistem ilkelerinin bizi ummaya srkleyecei ekilde bu serbest ticaret yznden yok olacak
yerde, zengin olmutur. Gerekte, Avrupa'da kimi bakmlardan serbest liman adn hak eden birka
kent varsa da, serbest denilebilecek bir lke yoktur. Yine de, pek uzak olmakla birlikte, hepsi iinde
Hollanda, bu nitelie belki en yaklaandr. uras teslim olunmaktadr ki, Hollanda, zenginliinin
tmnden baka, gerekli geiminin byk bir ksmn da d ticaretten elde etmektedir.
Gerekte ticaret dengesinden pek baka ve lehte ya da aleyhte oluuna gre, her milletin kukusuz
refahna ya da kmesine sebep olan bir baka denge vardr ki, daha nce anlatlmt. Bu, yllk
retim ve tketim dengesidir. nceden de grld gibi, yllk rnn dei edilir deeri, yllk
tketimin deerini aacak olursa, topluluun sermayesinin, her yl, bu fazla orannda artmas gerekir.
Bu halde topluluk, kendi geliri ile yaar. Her yl gelirinden artrlan ise, doal olarak sermayesine

eklenip yllk rn daha da oaltmakta kullanlr. Tersine olarak, yllk rnn dei edilir deeri
yllk tketime yetmezse topluluun sermayesinin, her yl, bu eksik orannda tkenmesi gerekir. yle
olunca, topluluun gideri gelirini aar; topluluk, ister istemez, sermayesinden yemeye balar. Bundan
dolay, topluluun sermayesi, onun yan sra da, almasnn yllk rnnn dei edilir deeri,
kukusuz tkenme eilimi gsterir.
Bu retim ve tketim dengesi, ticaret dengesi denilen eyden bsbtn bakadr. D ticareti olmayp
btn dnyadan tamamyla ayr kalm bir lkede meydana gelebilir. Zenginlii, nfusu ve
bayndrlmas azar azar artan ya da azar azar tkenen, btn yeryznde olabilir.
retim ve tketim dengesi, bir milletin srekli lehinde, ticaret dengesi denilen ey ise, genel olarak,
aleyhinde bulunabilir. Bir millet, st ste belki yarm yzyl, ihra ettiinden fazla deerde ithalde
bulunabilir. Btn bu sre iinde giren altnla gm, oradan bir rpda, olduu gibi darya
gnderilebilir. Yerine, trl eit kt para getii iin lkenin elden ele dolaan sikkesi gitgide
tkenebilir. Hatta alveri yapt balca milletlere kar yklenmi olduu borlar bile boyuna
artabilir. Yine de gerek zenginlii, topra ile emeinin yllk rnnn dei edilir deeri, ayn
sre iinde, ok daha byk oranda artmakta bulunabilir. u son patrtlarn[245] balamasndan nce,
Kuzey Amerika'daki smrgelerimizin durumu ve bunlarn Byk Britanya ile yaptklar ticaret,
bunun hi de imknsz bir varsaym olmadn gstermeye hizmet edebilir.

Adam Smith (1723-1790)

Kaynak: Baker Ktphanesi, Harvard Business School.

Blm IV

Geri Alnan Resimler zerine

Tacirlerle sanayicilerin yalnz yurtii piyasay avularna almakla gnlleri ho olmaz. Bunlar,
mallarn usuz bucaksz yabanc pazarlarda da satmak isterler. lkelerinin yabanc milletler zerinde
nfuzu bulunmad iin, kendilerine oralarda seyrek olarak bir tekel salayabilirler. Bu nedenle,
tacirlerle sanayiciler, genellikle, ihracat iin bir takm zendirmelerde[246] bulunulmasn dilemekle
yetinmek zorundadrlar.
Bu zendirmeler iinde en akla yakn gelenleri, yle gzkyor ki, geri alnan resimler adndaki
zendirmelerdir. Yerli sanayi zerine tketim vergisi, yahut yurtii resim olarak her ne konulmusa,
bunun tmn ya da bir ksmn tacirin ihrata geri almasna msaade etmek, vergi konulmad
takdirde ihra edilecek mal miktarndan fazla mal ihracna hibir vakit yol aamaz. Bu gibi
zendirmeler, lke sermayesinin belli bir ie kendiliinden gidecek olan ksmndan daha ounu o
ie ekmeye vesile olmaz; yalnz, o ksm sermayenin herhangi bir parasn, resmin baka ilere
kartmasn nlemeye sebep olur. Bu zendirmeler, topluluun btn eitli ileri arasnda
kendiliinden doal olarak kurulan dengeyi altst etmek eiliminde deildir; ancak o denkliin
resim yznden bozulmasn nlemeye vesile olur. Topluluk iinde ou hallerde korunmas faydal
olan eyi, yani, doal iblmn ve dalmn yok etmeye deil, korumaya yarar.
thal olunan yabanc mallarn yeniden ihrac halinde geri alnan resimler (Byk Britanya'da ithalat
resminin genellikle en ok tutan) iin de ayn ey sylenebilir. imdi, eski akal yardm[247]
dediimiz vergiyi koyan kanuna ek hkmlerin ikincisi gereince, ngiliz olsun yabanc olsun, her
tacirin, ihra halinde (ngiliz tacirinin, ihrac on iki ay ierisinde yapmas artyla; yabancnn ihrac
dokuz ay iinde yapmas artyla) o resmin yarsn geri almasna izin veriliyordu. Bu hkm iine
girmeyen mallar arap, ku zm ve ipeklilerden oluuyordu. Bu mallar iin daha baka ve daha
elverili msaadeler vard. O zamanlar, ithal edilen yabanc mal zerinde bu kanunla konulmu olan
resimlerden baka resim yoktu. Bunun ve teki btn geri alnan resimlerin istenilebilecei sre,
sonradan (Kral I. George'un 7'nci saltanat ylndaki kanunlarn 21'inci blmnn 10'uncu fasl
gereince) yla karld.
Eski akal yardmdan beri konulmu olan resimlerden ou, ihra halinde toptan geri alnr.
Gelgelim, bu genel kural birok istisnalara urar; geri alnan resimler doktrini,[248] ilk ortaya
konulu zamanna gre daha az basit bir hale gelmitir.
thalat yurtii tketim iin gerekli miktar ok aaca umulan kimi yabanc mallarn ihracatnda,
eski akal yardmn yars bile alkonulmakszn, resimler toptan geri verilir. Kuzey Amerika'daki
smrgelerimizin ayaklanmasndan nce Maryland ve Virginia ttnnn tekeli bizde idi. Yaklak
doksan alt bin f[249] ttn ithal ediyorduk. Yurtii ttn tketiminin ise on drt bin fy getii
sanlmyordu. Ttnn geri kalann bamzdan atmak zere gereken byk ldeki ihrac
kolaylatrmak iin, ihra yl iinde yaplmak artyla, btn resimler toptan geri veriliyordu.
Bat Hint Adalar'mzdaki ekerin tekeli, btn btn deilse bile, aa yukar hl bizdedir. Onun
iin, eker bir yl iinde ihra olunursa btn ithal resimleri, yl iinde ihra olunursa (ou
mallarn ihrac halinde hl alkonulmakta bulunan) eski akal yardmn yars hari, btn br
resimler geri verilir. eker ithali i tketim iin gerekli miktar epey amakla birlikte, fazlalk,
ttnde olagelmi bulunan fazlala kyasla devede kulaktr.
Sanayicilerimizin ekememezliine zellikle hedef olan bir takm mallarn yurt iinde tketilmek

zere ithalleri yasaktr. Bununla birlikte, baz resimler denmekle, bu mallar ithal olunup ihra iin
ardiyede tutulabilir. Ancak, bu tr ihracatta resimlerin hibir ksm geri verilmez. Anlalan,
sanayicilerimiz bu ksntl ithalin bile zendirilmesini istememekte, bu mallardan bir ksm
ardiyeden arlp kendi mallar ile rekabete geer diye korkmaktadrlar. peklileri, Fransz
patiskalarn ve ince keten bezlerini; boyanm, basma, benekli veya renkli pamuklular, vb. ancak bu
yasalar uyarnca ithal edebiliriz.
Fransz mallarnn aktarmacs bile olmaya yanamyor, dmanlarmz saydmz kimselerin
bizim araclmzla kr etmelerine gz yummaktansa, kendi kazancmzdan vazgemeyi ye
tutuyoruz. Btn Fransz mallarnn ihracnda yalnz eski akal yardmn yars deil, ikinci yzde
25'i de alkonulur.
Eski akal yardma ek hkmlerin drdncs gereince, her trl arabn ihracnda geri
verilmesine msaade olunan resimler, o zamanlar, bu araplarn ithali srasnda denmi resimlerin
yarsndan ok fazla tutuyordu. O dnemde, kanun koyucunun da, arap zerindeki tamacla
allandan biraz fazla bir zendirmede bulunmay amalad anlalyor.
Eski akal yardmla ayn zamanda, yahut onun ardndan konulmu ek resim, yeni akal yardm,
te bir ve te iki akal yardmlar, 1692 vergisi, arap zerinden darphane hakk denilen birok
baka resmin de, ihra srasnda toptan geri alnmasna msaade olunuyordu. Bununla birlikte, ithal
srasnda bu resmilerin (ek resim ile 1692 vergisi dnda) hepsi nakit para olarak yatrldndan,
byle byk bir tutarn faizi, bu madde zerinde kazanl bir tamaclk ummay mantksz klan bir
masraf douruyordu. Dolaysyla, arap vergisi denilen resmin, ihra srasnda yalnz bir ksmnn
geri alnmasna msaade olunuyor; Fransz araplarndan f bana alnan yirmi be ngiliz liras ile
1745, 1763 ve 1778'de konulmu resimlerin hibir parasnn geri alnmasna izin verilmiyordu.
1779'da ve 1781'de, eski gmrk resimlerinin hepsine birden yzde be zerinden konulan iki
verginin, btn teki mallarn ihracnda toptan geri alnmasna msaade edildii iin, arabn
ihracnda da geri alnmasna izin verildi. araba zellikle konmu olan en son, yani 1781 tarihli
resmin, tm olarak geri alnmasna msaade edilmitir. Bunca ar vergiler alkonulurken bu, ihtimal
hibir zaman bir tek f arabn ihracna sebep olmayacak bir hogrdr. Bu hkmler,
Amerika'daki ngiliz smrgeleri dnda, kanunun ihrata bulunmaya msaade ettii btn yerler
iin uygulanmaktadr.
II. Charles'n 15'inci saltanat ylnda kan kanunlarn, ticareti zendirme kanunu adn tayan 7'nci
blm gereince, smrgelerin Avrupa'da yetimi ya da yaplm mal ihtiyacnn, dolaysyla da
arap ihtiyacnn salanmas tekeli Byk Britanya'ya verilmiti. Kuzey Amerika ve Bat Hint Adalar
smrgelerimiz gibi, nfuzumuzun[250] her zaman pek zayf olagelmi bulunduu, ahalisinin, cetvele
girmeyen mallarn, Avrupa'nn ilkin her yanna, sonra da Finisterre Burnu gneyindeki blgelerine
kendi gemileriyle gtrmelerine msaade edilen, kylar ok geni bir lkede bu tekele ok sayg
gsterilmesine pek olaslk yoktur. Belki de bunlar, gemi ile yk gtrmelerine msaade edildikleri
lkelerden, geri gelirken bir miktar yk getirmek aresini her vakit bulmulardr. Gelgelelim,
Avrupa araplarn, yapldklar yerlerden getirtmekte, anlalan biraz glk ekiyorlard. Bu
araplar, ihralarnda epeycesi geri alnmayan birok ar resimlere baml[251] bulunduu iin
Byk Britanya'dan da kolay kolay ithal edemiyorlard. Avrupa mal olmadndan, Maderia arab
Amerika'ya ve Bat Hint Adalar'na (bunlar Madeira Adas ve cetvele girmeyen btn mallarnn
ticaretin serbeste yapan lkelerdi) dorudan doruya ithal edilebiliyordu. Subaylarmzn 1755'de
balayan savan ilk zamanlarnda, btn smrgelerimizde herkesi sardn grdkleri Maderia
arab tiryakiliini, belki ilkin bu hal oralara sokmu; eskiden Maderia arabnn pek beenilmedii

anayurda da bu zevki, subaylarmz getirmilerdi. 1763'de o sava sona erince, (III. George'un 4'nc
saltanat ylnda kan kanunlarn 15'inci blmnn 12'nci fasl gereince) btn araplarn
smrgelere ihracnda, 3 ngiliz liras 10 ilinlik bir resim dnda, btn resimlerin geri alnmasna
izin verildi. Yalnz millete benimsenmi pein yarglar yznden ticaretinin ve tketiminin hibir
biimde zendirilmesine gz yumulmayan Fransz araplar bundan istisna edildi. Bu iznin
verilmesiyle Kuzey Amerika'daki smrgelerimizin ayaklanmas arasnda geen zaman, ihtimal, bu
lkelerin alkanlklarnda hatr saylr bir deiiklie olanak brakmayacak kadar ksa idi.
Fransz araplarnn dnda, btn araplar zerindeki resimlerin geri alnmasnda da, smrgeleri
br lkelerden bylece ok daha fazla kayran ayn kanun, baka mallarn ou zerindeki
resimlerin geri alnmasn pek az kayryordu. ou mallarn br lkelere ihracnda, eski akal
yardmn yars geri alnmakta idi. Fakat, bu kanunda, araplarla beyaz pamuklular ve muslinler
dnda ister Avrupa'da, ister Dou Hint lkelerinde yetimi ya da yaplm mallarn smrgelere
ihracnda, o resmin hibir parasnn geri alnmayacana ilikin bir hkm vard.
Gemi navlunlarn yabanclar okluk para olarak dediklerinden, balangta resimlerin geri
alnmasna, belki lkeye altn ve gm getirmeye zellikle elverili sanlan tamacl zendirmek
iin msaade edilmitir. Geri, tamaclk zel olarak desteklenmeye hi de deer olmayp, bu ra
tutuun nedeni belki pek yakkszdr ama, rn kendisi epeyce akla uygun grnr. Bu gibi geri
verilen resimler, lke sermayesinin, ithalattan resim alnmad takdirde, kendiliinden tamacla
girecek ksmndan fazlasn zorlayp o ticarete sokamaz. Yalnz, ithal resimleri yznden sermayenin,
tamaclktan btn btn ayr kalmasn nler. Ye tutulmaya[252] deer olmasa da, tamaclk
nlenmemeli, btn teki ticaretler gibi serbest braklmaldr. Tamaclk lkenin ne tarmnda, ne
sanayisinde, ne i ticaretinde, ne yabanc tketim ticaretinde i bulabilen sermaye iin gerekli bir
aratr.
Gmrk gelirinin bu gibi geri verilen resimlerden zarar deil, resmin alkonulan ksm kadar
kazanc olur. Resimler olduu gibi alkonsayd, resimleri denen yabanc mallar, pazar yokluu
yznden hem zor ihra edilir, kolay ithal edilemezdi. Dolaysyla, bu bir ksm alkonulan resimler
hibir zaman denmemi olurdu.
Bu nedenler resimlerin geri verilmesini hakl gstermeye yeter grnmektedir. Gerek yerli sanayi
mamullerinden, gerekse yabanc maldan alnan resimlerin tm ihra srasnda her zaman geri alnsa
bile, bu nedenler resimlerin geri verilmesini gene hakl karacaktr. Gerekte bu takdirde, tketim
vergisi geliri biraz, gmrk geliri ise, daha ok zarar grr. Ama, bu gibi vergilerin hep az ok
rseledii almann doal dengesi, doal iblm ve dalm, byle bir dzenleme ile, eski
haline daha ok yaklar.
u var ki, bu nedenler resimlerin geri verilmesini, mallarn tacirlerimizle sanayicilerimizin bir
tekelden yararlandklar lkelere deil, yalnzca bsbtn yabanc ve bamsz lkelere ihracnda
hakl klar. rnein, Avrupa mallarnn Amerika'daki smrgelerimize ihracnda, resimlerin geri
verilmesi her zaman, resimler geri verilmeden yaplan ihracattakinden daha ok mal kmasna sebep
olmaz. Resimler olduu gibi alkonulduu halde bile, tacirlerimizle sanayicilerimizin bu
smrgelerde yararlanmakta bulunduklar tekel sayesinde, oralara belki sk sk ayn miktar mal
gnderilebilir. Bundan tr, resimlerin geri verilmesi, ticaret durumunu deitirmeksizin ya da o
durumu herhangi bir bakmdan geniletmeksizin, tketim vergisinin ve gmrk gelirlerinin okluk,
dpedz zararna olur. Bu tr resimlerin geri verilmesi, smrgelerimizin almas iin yerinde bir
zendirme olarak ne denli doru grlebilir; baka deyile, btn br yurttalarnn dedii
vergilerden onlarn bak[253] tutulmalar, anayurt iin ne derece faydaldr? Bu ileride,

smrgeleri ele aldm zaman belli olacaktr.

Yalnz, uras her zaman iyice anlalmaldr ki, geri verilen resimler ancak, hangi maln ihrac
dolaysyla verilmise o maln, yabanc bir lkeye gerekten ihra olunduu ve gizlice yeniden
lkemize ithal edilmedii hallerde faydaldrlar. Bir takm resimlerin geri verilmesinde, hele ttnn
ihracnda geri verilen resimlerde, ou zaman bu tr yolsuzluklar olduu ve bunlarn gerek
hazineye, gerekse haram yemez tacire ayn derecede zarar dokunan bir sr hilelere meydan verdii
iyice bilinmektedir.

Blm V

Primler zerine
hracat iin prim, Byk Britanya'da, parlamentoya dileke sunularak ikide bir istenmekte ve yerli
alma kimisinin rnlerine ara sra verilmektedir. ddiaya gre, primler sayesinde tacirlerimizle
sanayicilerimiz, mallarn yabanc piyasadaki rakipleri kadar ucuza ya da onlardan daha ucuza satma
olanan bulurmu. Bylece daha ok miktarda ihracat yaplr, dolaysyla da, ticaret dengesi
lkemizin daha lehine evrilirmi. piyasada yaptmz ekilde, iilerimize, yabanc piyasada tekel
veremeyiz. Onlarn mallarn almaya, yabanclar, kendi yurttalarmz gibi zorlayamayz. Onun iin,
kala kala en iyi arenin, satn alsnlar diye, yabanclara para vermek olduu dnlmtr. Btn
lkenin zenginlemesi, ticaret dengesi sayesinde hepimizin cebine para girmesi iin, merkantilist
sistem bu yolu salk vermektedir.
Primin, yalnzca primsiz yrtlemeyecek zanaat kollarna verilmesi gerektii kabul edilmektedir.
Ama tacirin, maln, o maln hazrlanp piyasaya gnderilmesinde kullanlan tm sermayeyi
(allm sermaye krlaryla birlikte) kendisine geri getiren bir fiyata satabilecei her zanaat kolu,
primsiz yrtlebilir. Byle her zanaat kolunun, primsiz yrtlen btn teki zanaat kollaryla bir
dzeyde olduu apaktr. Bundan tr de, prime gereksinmesi btn br zanaat kollarndan daha
ok olamaz.
Yalnz, tacirin, mallarn (allm kr ile birlikte) sermayesini kendisine geri getirmeyen bir
fiyatla ya da o mallar piyasaya gndermek kendisine gerekte kaa mal olmusa ondan aaya
satmak zorunda bulunduu zanaatlarda prime gereksinme vardr. Prim bu zarar gidermek iin,
masraf kazancndan ok olduu varsaylan, her ilemi o ilemde kullanlan sermayenin bir ksmn
yiyip bitiren (ve btn zanaatlar kendisine benzedii takdirde, lkede ok gemeden sermaye
brakmayacak trden olan) bir zanaatta devamn, yahut belki de, balamasn zendirmek iin tacire
verilmektedir.
Primle yrtlen ticaretlerin, bunlardan biri st ste, bidziye zarar ederek yahut mallarn piyasaya
yollanmasndan doan gerek maliyetten aa satarak, epeyce bir zaman iki millet arasnda
yrtlebilenlerden olutuuna deinmek gerekir. Ama prim, mallarn pahas zerinden tacirin
haliyle urayaca kayb karlamazsa, ok gemeden kar, o taciri, sermayesini bir baka ekilde
iletmeye ya da mallarn piyasaya iletmekte kullanlan sermayeyi (allm kryla birlikte)
kendisine geri getirecek bir zanaat bulmaya zorlar. Primlerin etkisi de, merkantilist sistemdeki btn
tedbirlerin sonucu gibi, bir lkenin zanaatn, kendiliinden doal olarak tutaca yoldan ok daha az
elverili bir ra girmeye zorlamaktan baka bir ey olamaz.
Zahire Ticaretinin zerine Yazlar'n yetenekli ve bilgili yazar pek ak olarak gstermitir ki,
zahire ihracna primin ilk konuluundan beri, ihra edilen zahirenin olduka insafl bir deer
takdirine dayanan fiyat, ithal olunan zahirenin pek yksek bir deer takdirine dayanan fiyatn, o sre
iinde denen btn primlerin topundan ok daha byk bir tutarda amtr. O bunu, merkantilist
sistemin gerek ilkelerine dayanarak, u zoraki zahire ticaretinin millete faydal olduuna ak bir
kant sanyor. nk ihracatn deer tutar, ithalatn deer tutarn, zahireyi ihra iin devletin
katland btn olaanst masraftan ok daha byk bir tutarda amaktadr. O bu olaanst
giderin, yani primin, zahire ihracnn toplulua gerekten mal olduu giderin en ufak ksm
olduunu dnyor. Bu zahireyi yetitirmek iin iftinin kulland sermayeyi de hesaba katmak
gerekir. Zahire yabanc piyasalarda satldnda, fiyat hem primi hem bu sermayeyi (allm
sermaye krlaryla birlikte) yeniden yerine koymadka, topluluk bu fark kadar zarara urar; ulusal

sermaye o miktarda azalr. Ho, zaten fiyat bunu baarmaya yetmeyecei varsayld iindir ki, prim
verilmesi gerekli grlmektedir.
Prim konulal beri, zahirenin ortalama fiyatnn epey dt sylenmitir. Geen yzyln sonuna
doru zahirenin ortalama fiyatnn biraz dmeye balayp, imdiki yzyln ilk 64 ylnda dmeye
devam ettiini daha nce gstermeye almtm. Fakat bu olayn, prime karn meydana gelmi
olmas gerekir; bunun, primin sonucu olmasna imkn yoktur. Bu olay, ngiltere gibi, Fransa'da da
meydana gelmitir. Yalnz, Fransa'da hem prim yoktu, hem de 1764'e dek, zahire ihrac genel olarak
yasak edilmiti. Onun iin, zahirenin ortalama fiyatndaki azar azar d, ihtimal, eninde sonunda, ne
u ne bu dzenlemenin yzndendir; bu yaptn birinci kitabnda, u yzyl boyunca genel Avrupa
piyasasnda olutuunu gstermeye altm gmn gerek deerindeki o azar azar ve farkna
varlmaz ykseli dolaysyladr. Tahl fiyatn drmekte primin katks olabilmesine, yle
grnyor ki, hi imkn yoktur.
Bolluk yllarnda allann dnda bir ihraca sebep olmakla, primin, zahire fiyatn i piyasada
doal olarak decei kertenin ister istemez yukarsnda tuttuu daha nce gsterilmiti. Prim
konulmakla aktan aa gzetilen ama bu idi. Ktlk yllarnda prim ou kez kaldrlmakla
birlikte, bolluk yllarnda primin sebep olduu byk ihracat, bir yln darlnn bir baka yln
bolluu ile giderilmesine ou zaman az ok engel olur. Bundan tr, gerek bolluk gerek ktlk
yllarnda prim, zahirenin para ile belirtilen fiyatnn, i piyasada primsiz halde olabileceinden biraz
daha ok ykselmesine ister istemez sebep olur.
imdiki ekin ekme durumu iinde, primin fiyat kesinlikle ykseltme eiliminde olduuna, akl
banda bir kimse itiraz etmez sanrm. Ama, primin ekin ekmeyi iki ekilde zendirmeye sebep
olduu biroklarnca dnlmtr. Bir kere, bu kimseler varsayarlar ki, prim iftinin zahiresine
daha geni bir pazar amakla, o maln talebini, dolaysyla da retimini oaltmaya sebep olur.
kincisi, bunlar sanrlar ki, iftiye imdiki[254] ekin ekme durumu iinde baka hallerde umduundan
daha elverili bir fiyat salamakla, prim, ekimi zendirmeye vesile olur. Gene bunlarn
tasavvurlarna gre, yllarca sren uzun bir dnemde bu katmerli zendirmenin zahire retiminde
yle bir art dourmas gerekir ki, bu hal o dnem sonunda ekimin gncel durumu ne merkezde ise
o durumda, i piyasada, zahire fiyatn primin ykseltebileceinden ok daha fazla drr.
Cevap olarak derim ki, primin sebep olabilecei d piyasa genilemesinin, her belli yl, tamamyla
i piyasann srtndan meydana gelmesi gerekir. nk, primle ihra edilen ve onsuz ihra
edilemeyecek olan her kile zahire, i pazarda kalarak o maln tketimini artrp, fiyatn drecektir.
uras gzden karlmamaldr ki, gerek zahire primi, gerekse teki ihra primleri, halka ayr ayr
iki vergi ykler: Birincisi, primin denmesi iin halkn vermek zorunda olduu vergidir; ikincisi, bu
maln i piyasada frlayan fiyatndan ileri gelen ve btn halk topluluu zahire alcs olduu iin, bu
eit malda btn halk topluluunca denmesi gereken vergidir. Bundan tr, bu eit mal
zerindeki iki verginin ok daha ar olan ikincisidir.
Yllar st ste alarak, diyelim ki, eyrek kantarlk buday ihrac zerindeki be ilinlik prim, o
maln fiyatn i piyasada, gerek mahsul durumuna gre eski halde olacana oranla kile bana
ancak alt peni, yahut eyrek kantar bana 4 ilin ykseltiyor. Bu pek insafl varsayma gre bile,
byk halk topluluunun, ihra edilen her eyrek kantar buday zerindeki be ilinlik primi
karlayan vergiden baka, kendi tkettii her eyrek kantar buday zerinde de ayrca drt ilinlik
bir vergi daha demesi gerekir. Fakat, Zahire Ticareti zerine Yazlar'n bilgisi pek yerinde olan
yazarna gre, ihra edilen zahire ile yurt iinde tketilen zahire arasndaki ortalama oran, 1 ve
31'den fazla deildir. Demek, birinci verginin denmesindeki her 5 ilinlik payna kar, halkn ikinci

verginin denmesindeki pay 6 ngiliz liras 4 ilin olmak gerekir. Yaam iin en zorunlu olan madde
zerinde byle ar bir vergi, emeiyle yaayan yoksullarn ya geimini daraltmak, yahut onlarn
para ile belirtilen cretlerinde, geimlerinin para ile belirtilen pahasndaki art orannda bir art
dourmak gerekir. Birinci ekilde etki gsterdike, bu vergi, emeiyle yaayan yoksullarn,
ocuklarn yetitirip gelitirme gcn azaltarak lke nfusunu o lde kstekleme eilimi
sergilemek durumundadr. teki ekilde etki gsterdike, vergi, yoksullar altranlarn, vergi
yokken kullanabilecekleri kadarn altrabilme gcn azaltarak, lkedeki uraa o lde ket
vurmaya vesile olacaktr. Bundan tr, prim dolaysyla meydana gelen, allann dndaki zahire
ihrac, teker teker her yl i piyasay ve yabanc tketimi genilettikten baka, lkenin almasn ve
nfusunu engelleyerek, sonunda, i piyasann azar azar alan gelimesini baltalayp ksteklemeye;
bylece, gel zaman git zaman, zahirenin tm srmn ve tketimini artracak yerde azaltmaya vesile
olur.
Gelgelelim, zahirenin para ile belirtilen fiyatndaki bu art, o mal ifti iin daha kazanl klarak,
retimini kukusuz zendirir, diye dnlmtr.
Cevap olarak derim ki, primin etkisi, zahirenin gerek fiyatn ykseltmek, yahut ayn miktar ile,
iftiye (bulunduu yrenin br rgatlarnn genellikle beslendikleri ekilde) ister bolluk iinde,
ister orta halli, ister kt kanaat, daha ok rgat besleyecek gc vermek olsa, bu mmkndr. Ama
primin de, insan eliyle konulmu herhangi bir baka yntemin de byle bir sonucu olamayaca
meydandadr. Primin, hatr saylr derecede yapabilecei etki, zahirenin gerek fiyat zerine deil,
itibari fiyat zerinedir. Kald ki, prim yntemi ile halk topluluunun tmne yklenen vergi, onu
deyenler iin ok skc olabildii halde, alanlar iin pek az faydaldr.
Primin gerek etkisi, zahirenin gerek deerini ykseltmekten ok, gmn gerek deerini
drmesi; yahut ayn miktarn, gerek zahirenin gerek btn teki yerli mallarn daha az miktaryla
dei edilir hale getirmesidir. nk, yurt iinde yaplan btn teki mallarn fiyatn, zahirenin para
ile belirtilen pahas ayarlar.
Emein para ile belirtilen pahasn o ayarlar. Emek pahas, her zaman yle olmaldr ki, iiye,
kendisini ve ailesini ya bolluk iinde ya orta halli ya da kt kanaat (iverenlerin topluluun ilerleyen,
yerinde sayan yahut geri giden durumuna gre, iiyi beslemek zorunda kaldklar biimde)
geindirmeye yeter zahire satn alma imknn versin.
Topluluk iindeki gelimenin her dneminde, zahire fiyatyla aralarnda belli bir oran bulunmak
gereken, topran ilenmemi btn br rnlerinin para ile belirtilen fiyatn, o ayarlar. Ancak bu
oran, trl dnemlerde baka baka olur. rnein, ayrla kuru otun, kasaplk etin, beygirlerin ve
beygir bakmndan, dolaysyla da kara yolu ile yaplan ulamn yahut lkedeki i alveriin
ounun para ile belirtilen pahasn, o ayarlar.
Topran ilenmemi btn br rnlerinin para ile belirtilen fiyatlarn ayarlad iin hemen
hemen btn mamullerin gerelerinin fiyatn da o ayarlar. Emein para ile belirtilen pahasn
dzenlemekle, ara gerele almann ve mamul yapmnn fiyatn o ayarlar. Bunlarn her ikisini
dzenlemekle de, yaplp bitmi olan mamuln para ile belirtilen fiyatn dzenler. Emein ve
toprakla emekten doan her eyin para ile belirtilen fiyatnn, kukusuz, zahirenin para ile belirtilen
fiyat orannda ya ykselmesi ya alalmas gerekir.
Onun iin, prim dolaysyla iftinin, zahiresini kilesi 3 ilin 6 peni yerine, 4 iline satabilecek ve
iledii topran sahibine, mahsulnn para ile belirtilen fiyatndaki bu ykseli orannda bir kira
bedeli verebilecek hale gelmesi gerekirse de; zahire fiyatndaki bu yznden, 4 ilin, herhangi bir

baka eit yerli maln, eskiden 3 ilin 6 peninin aldndan fazlasn satn almad m, bu deiiklikle,
gerek iftinin, gerek toprak sahibinin durumunda pek bir dzelme olmaz.
Ne ifti daha iyi ekip bimek, ne toprak sahibi daha iyi yaamak olanana kavuur. Zahire
fiyatndaki bu art, yabanc mal satn alrken, onlara azck fayda salayabilir. Yerli mallarn satn
alnmasnda, bunun onlara hibir faydas dokunamaz. Oysa, iftinin hemen hemen btn masraf,
toprak sahibinin de masrafnn pek ou, yerli mallara gider.
Maden ocaklarnn verimliliinden ileri gelen ve ticaret leminin byk bir ksmnda ayn, yahut
hemen hemen ayn etkiyi gsteren gm fiyatnn dmesi, bal bana herhangi bir lke iin pek az
nemi olan bir sorundur. Para ile belirtilen btn fiyatlarn bu yzden ykselii, o fiyatlar elde eden
kimseleri gerekten zengin etmemekle birlikte gerekten yoksul da drmez. Gm bir sofra
takm gerekten ucuzlar ve btn baka eyler tpa tp eski gerek deerinde kalr.
Ama, belli bir lkenin ya kendisine zg durumunun, yahut siyasal kurumlarnn sonucu olduu
iin, yalnz o lkede oluan gm deerindeki alaln pek byk nemi vardr. Bu alal kimseyi
gerekten zenginletirmedii gibi, herkesi gerekten yoksullatrmaya vesile olur.
Btn mallarn para ile belirtilen fiyatnda, bu durumda ancak o lkeyi zg olan ykseli, oradaki
her trl almay az ok tavsatmak ve yabanc milletlerin, ora iileri iin kurtarmayacak kadar az
gm karl hemen hemen her trl mal vererek, deil yalnz d piyasada, i piyasada da,
onlardan ucuza sat yapabilmelerini mmkn klmak yatknlndadr.
Ocaklarn sahibi bulunmalar dolaysyla spanya ile Portekiz'in kendilerine zg durumu,
Avrupa'nn btn br lkelerine altn ve gm datr olmalarndan kaynaklanr. Demek ki bu
metaller, spanya ile Portekiz'de, Avrupa'nn herhangi bir baka yerindekine gre doal olarak biraz
ucuz olmaldrlar. Ama, aradaki farkn, navlunla sigortann tutarndan fazla olmamas gerekir. Bu
metallerin deeri byk, hacmi ufak olduu iin de tat creti ok tutmaz. Sigortalar ise, ayn
deerdeki herhangi bir baka maln sigortas kadardr. u halde spanya ile Portekiz, kendilerine
zg olan durumun przlerini siyasal tutumlaryla artrmasalar, bu durumun kendisinden pek bir
ktlk gremezler.
spanya altn ve gmten vergi almakla, Portekiz ise bunlarn ihracn yasak etmekle, o ihracn
stne kaaklk masraf bindirmekte ve bu metallerin baka lkelerdeki deerini, kendi
lkelerindeki deerine kyasla, bu masrafn tm kadar ykseltmektedir. Akan bir suyun nne set
ektiniz mi, bent dolar dolmaz, miktarca bendin stnden, bent yokmuasna su gemek gerekir.
hra yasa, spanya ile Portekiz'de, onlarn kullanmaya glerinin yettii, yani topraklaryla
emeklerinin yllk rnnn, sikke, sofra takm, yaldz ve altnla gmten yaplma bakaca ssler
halinde kullanmalarna iin verdii miktardan daha ok altn ve gm alkoyamaz. Bu miktara
eritiler mi, bent dolmutur; bundan byle akp gelen suyun, artk, olduu gibi stten tamas gerekir.
Nitekim, btn hesaplar gsteriyor ki, spanya ile Portekiz'den yaplan yllk altn ve gm ihrac, bu
engellere karn, yllk ithalin tmne pek yakndr. Ancak, bendin arkasndaki suyun, nndekinden
nasl her zaman daha derin olmas gerekiyorsa, bu engellerin spanya ile Portekiz'de alkoyduu altn
ve gm miktarnn da, topraklaryla emeklerinin yllk rnne oranla, baka lkelerde rastlanacak
altn ve gm miktarndan ok olmas gerekir. Bent ne denli yksek ve salam olursa, arkasndaki su
ile nndeki su arasndaki derinlik farknn o derece fazla olmas gerekir. Vergi ne denli yksek,
yasa koruyan cezalar ne denli ar, kanunun uygulanmasna gz kulak olan zabta ne derece ku
uurtmaz ve sert olursa, altnla gmn spanya ve Portekiz topra ile emeinin yllk rnne
oran ile baka lkelerin topra ve emeinin yllk rnne oran arasndaki farkn, o denli ok

olmas gerekir. Nitekim dediklerine gre, bu fark pek fazla imi.

Orada evlerde sk sk bol miktarda altn ve gm sofra takmlarna rastlanrm; sofra takmlarnn
yannda, baka lkelerde bu tr debdebeye uygun kaan veya karlk saylabilen baka eylerden
hibiri spanya ile Portekiz'de bulunmazm. Altnla gmn ucuzluu yahut hepsi bir kapya
kar deerli metallerdeki bu fazlaln kanlmaz sonucu olan btn mallarn pahall, spanya
ile Portekiz'in, gerek tarmn gerek sanayisini tavsatr; yabanc milletlerin birok eit ilenmemi
ve hemen hemen her trl ilenmi mahsul, spanya ile Portekiz'e (yurt iinde karlnda o
mahsul yetitirebilecek yahut yapabilecek olduklar miktardan daha az altn ve gm mukabilinde)
vermelerini mmkn klar. Vergi ve yasak, yapacan iki ayr ekilde yapar. Hem spanya ile
Portekiz'de deerli metallerin kymetini pek ok drr; hem de, vergi ve yasar olmad takdirde
teki lkelere tap gidecek metallerin epeycesini spanya ile Portekiz'de alkoymakla, bu metallerin
br lkelerdeki kymetini haliyle olabileceine gre biraz yukarda tutar; bylece spanya ve
Portekiz'le olan ticaretinde, o lkelere, katmerli bir stnlk salar. Setin kaplarn atnz m, su
derhal bendin st yakasnda azalp alt yakasnda oalr: Her iki yanda abucak bir hizaya gelir. Vergi
ile yasa kaldrdnz m, altn ve gm miktar spanya ile Portekiz'de epey azalrken baka
lkelerde biraz oalr; bu metallerin deeri, toprakla emein yllk rnne olan oran, ok
gemeden hepsinde bir hizaya gelir, yahut ayn dzeye ok yaklar. spanya ile Portekiz'in altn ve
gmlerini bylece ihra etmekle urayabilecekleri zarar tamamyla lfta kalr; dpedz
kuruntudur. Hem mallarnn, hem topraklaryla emeklerinin yllk rnnn itibari deeri der;
eskisinden daha az gmle belirtilir ya da temsil olunur. Ama, bunlarn gerek deeri eskisi gibi
kalr. Ayn miktar emei elde tutup kullanmaya, ayn miktar emee egemen olmaya yeter. Mallarnn
itibari deeri derken, altn ve gmlerinden arta kalann gerek deeri ykselir; bu metallerin
daha az miktar, nceden bu metallerin daha fazlasn kullanm olan ayn ticaret ve tedavl[255]
amalarnn hepsine yeter. Dar kacak altnla gm, bou bouna gitmez; geriye, eit deerde u
ya da bu eit mal getirir.
Sonra bu mallarn hepsi, tketimlerine karlk hibir ey retmeyen aylak kimselerin tketecei
atafatl ve pahal maddelerden de olumaz yalnzca. Byle allann dnda altn ve gm ihracyla
aylak kimselerin gerek zenginlii ve geliri artmayaca iin, tketimleri de pek artmaz. Bu mallarn,
ihtimal ou ve kukusuz bir ksm, tketimlerinin tm deer tutarn bir krla birlikte yeniden reten
hamarat kimselerin altrlp beslenmesine dnk gerelerden, ara gereler, yiyecek iecekten
oluur.
Bylece, topluluun hareketsiz duran sermayesinden bir ksm i grr sermaye haline gelerek,
eskiden kullanlana gre daha fazla emei harekete geirir. Topluluun topraklaryla emeinin yllk
rn derhal biraz, birka yl iinde ise belki pek ok artar; nk, topluluk ii alma imdi en ok
skntsn ektii yklerin birinden bylece kurtulmu olur.
spanya ile Portekiz'in bu anlamsz siyasetinin yaratt etki, primin zahire ihrac zerindeki
tesirinin, ister istemez tpksdr. Fiili olarak[256] tarm ne durumda ise, prim zahiremizi o duruma
uygun olarak, i piyasada prim yokken olacana gre biraz pahal, d piyasada ise biraz ucuz hale
getirir. Zahirenin para ile belirtilen ortalama fiyat, az ok btn br mallarn fiyatn ayarlad iin
de, piyasann birinde gmn deerinin epey dmesine, tekisinde ise biraz ykselmesine vesile
olur. Prim yabanclara, zellikle Felemenkliler'e zahiremizi prim yokken yiyebileceklerinden ucuza
yemeleri olanan verdikten baka, en inanlr belgelerin, Sir Matthew Decker'in yazlarnn bize
gvenilecek biimde sylediine gre, bazen onlara, ayn artlar altnda kendi halkmzn
yiyebileceinden bile ucuza yemeleri olanan verir. ilerimizin, yaptklar mallar prim yokken

verebilecek olduklar kadar az gm karlnda vermelerini nleyip, Felemenkliler'in mallarn

daha az gm karlnda verebilmelerini mmkn klar. Bizim mamullerimizin her piyasada prim
yokken olacandan biraz pahal, onlarn mamullerinin ise biraz ucuz olmasna, dolaysyla da,
bizimkine kyasla onlarn almas lehine iki katl bir stnlk ortaya kmasna yol aar.
piyasada, zahiremizin gerek fiyatndan ok, itibari fiyatn ykselttii iin; belli miktarda
zahirenin besleyip altrabilecei emek miktarn deil, yalnzca karlnda dei edilecei gm
miktarn artrd iin; prim, iftilerimizle taral mlk sahiplerimize pek hayr dokunmakszn,
sanayimizi engeller. Dorusu ok para sokar; ondan tr de, primin, kendilerine pek hayr
dokunmadna ou ifti ve taral mlk sahibini inandrmak belki g olur. Fakat bu para miktarca
ykseldii lde, deer bakmndan, yani satn alabilecei emein, yiyecek iecein ve her trl
yerli mallarn miktar bakmndan derse, hayra yaramas lafta kalr, kuruntudan oluur.
Belki btn lke iinde yalnz bir ksm insan vardr ki, primin olsa olsa bunlara ok iyilii
dokunmutur, yahut dokunabilir. Bunlar zahire tacirleri, zahire ihracat ve ithaltlardr. Prim
bolluk yllarnda, primsiz olacak ihracattan ister istemez daha ok ihracata sebep olmu; ktlk
yllarnda, bir yln bolluunun bir teki yl darlktan kurtarmasna engel olarak, prim yokken
gerekecek miktardan daha ok ithalata meydan vermitir. Her ikisinde de, zahire tacirinin iini
artrm; darlk yllarnda daha ok ithalde bulunmasn mmkn kldktan baka tacire, bunu daha iyi
fiyatla satmas ve dolaysyla bir yln bolluunun teki yln darln gidermesi az ok nlenmedii
takdirde elde edebileceine gre daha ok krla satmas olanan salamtr. Nitekim, primin srp
gitmesi yahut yenilenmesi iin, en ok bu ksm insanlarn rpndn grmmdr.
Yabanc lkelerden zahire ithali zerine epeyce bolluk olan zamanlarda, yasak derecesine varan
yksek resimler ykleyip ihraca prim koyarken, taral mlk sahiplerimizin, sanayilerimizce tutulan
yoldan gittikleri grlmektedir. Bu yntemin biri sayesinde, i piyasay avular iine aldlar; teki
ile de, mallarnn herhangi bir zamanda o piyasay doldurup tarmasn nlemeye altlar.
Her ikisi ile birden, sanayicilerimiz birok eit mamul eyann gerek deerini benzeri
yntemlerle ykselttikleri ekilde, maln gerek deerini ykseltmeye baktlar.
Zahire ile hemen hemen baka her trl mal arasnda doann kurduu byk ve esasl fark, belki
bunlarn gzne arpmad. Ynl ve keten bezi yapan sanayicilerimize ya i piyasa tekeliyle, ya da
ihracat zerindeki bir primle, mallarn tekel veya prim yokken bulabileceklerinden biraz daha iyi bir
fiyata satmalar imkn verdiiniz zaman, bu mallarn yalnz itibari fiyatn deil, gerek fiyatn da
ykseltmi olursunuz.
Mallar daha ok miktarda emee ve geim maddesine eit klar; bu sanayicilerin yalnz itibari
krn, gerek zenginliini ve gelirini artrr; ya kendilerinin daha iyi yaamalar, ya o sanayide daha
ok emek altrmalar imknn salam olursunuz. Gerekten bu sanayiyi desteklemi ve oraya,
lkedeki almann kendiliinden akmas muhtemel olanndan daha ounu yollam olursunuz.
Ama, bu gibi yntemlerle zahirenin itibari fiyatn, ya da para ile belirtilen fiyatn ykselttiinizde,
gerek fiyatn ykseltmi olmazsnz. Ne iftilerimizin, ne taral mlk sahiplerimizin gerek
zenginliini, gerek gelirini artrm olursunuz. Onlara, zahire yetitirmek zere daha ok ii tutup
altrma imkn vermediiniz iin, zahirenin yetimesini zendirmi olmazsnz. Eyann doas,
zahirenin zerine, srf para ile belirtilen fiyat deitirilmekle deimeyecek olan bir gerek deer
damgas vurmutur. Hibir ihra primi, hibir i piyasa tekeli, o deeri artramaz. En serbest rekabet
o deeri alaltamaz. Genellikle btn yeryznde bu deer, besleyebilecei emek miktarna, her belli
yerde de, orada emein okluk beslendii biimde, bolluk iinde, orta halli ya da kt kanaat olmak

zere, besleyebildii emek miktarna eittir. Ynller yahut keten bezleri, btn br mallarn gerek
deeri kesin olarak kendileriyle llp belirlenmek gereken ayarlayc mallar deildirler. Zahire ise
yledir. Baka her maln gerek deeri, sonunda, o maln para ile belirtilen ortalama fiyat ve
zahirenin para ile belirtilen ortalama fiyat arasndaki oran ile llp belirlenir. Zahirenin gerek
fiyat, para ile belirtilen ortalama fiyatnda kimi zaman yzyldan yzyla oluan deimelerle
deimez. O deimelerle birlikte deien, gmn gerek deeridir.
Yurt iinde yaplm bir maln ihracna verilen primler, birincisi, merkantilist sistemin baka baka
btn tedbirlerine kar yaplabilecek olan genel itiraza, yani lke ii almann bir ksmn,
kendiliinden tutacak olduu dorultudan daha az faydal bir yne srkledii itirazna; ikincisi,
primsiz yrtlemeyen bir ticaret ister istemez zararna bir ticaret olduu iin, o almay hem daha
az faydal hem gerekten sakncal bir dorultuya srklemesinden tr, zel bir itiraza urayabilir.
Zahire ihrac primi stelik retimi zendirilmek istenen maln yetitirilmesini hibir bakma
gelitiremedii itiraz ile de karlaabilir. Demek ki, taral mlk sahiplerimiz, prim konulmasn
istedikleri zaman, tacirlerimizle sanayicilerimizin tuttuklar yolu taklit etmekle birlikte, (teki iki
halk snfnn davran biimine okluk klavuzluk eden) kendi karlarn tam anlamyla kavram
olarak davranm deillerdir. Kamu geliri zerine ok byk bir arlk yklemiler; btn halk
topluluunun srtna pek ar bir vergi bindirmiler; gelgelelim, mallarnn gerek deerini
hissedilir derecede artrmamlar; gmn gerek deerini biraz alaltmakla da, lkenin genel
almasn biraz tavsatmlar; kendi topraklarnn ister istemez lkenin genel almasna bal olan
slahn ileri gtreceklerine, az ok, geri braktrmlardr.
Bir maln retimini tevikte bir retim priminin bir ihra primine gre daha dorudan etkisi
olaca dnlebilir. stelik, bu halkn srtna bir tek vergi, yani primi demek iin vermesi gereken
vergiyi ykler. Maln i piyasadaki fiyatn ykseltecek yerde alaltmaya vesile olur; bylece, halka
ikinci bir vergi ykleyeceine, halkn birinci vergi iin dediinin hi deilse bir ksmn geri
verebilir. Ancak retime prim verildii pek seyrektir. Merkantilist sistemin kabul ettirdii pein
yararlar bizi, ulusal zenginliin retimle deil, ihracatla daha abuk olutuunu dnmeye
altrmtr. Dolaysyla, lkeye para getirmek iin en kestirme yol olarak ihracat daha el stnde
tutulur. stelik, retim priminin hileye, ihracat priminden daha elverili olduunun tecrbe ile
anlald da sylenir. Bunun ne denli doru olduunu bilmiyorum. hra priminin, birok hileli
amalar iin ktye kullanldn bilmeyen yoktur. Fakat, bir retim priminin ara sra
dourabilecei bir sonu, yani i piyasann kendi mallaryla dolup tamas, btn bu tedbirlerin ba
treticileri olan tacir ve imalatlarn iine gelmez.
hra primi maln fazlasn darya yollamalarna ve i piyasada kalann fiyatn yksekte
tutmalarna imkn vererek, bunu tamamyla nler. Onun iin, merkantilist sistemin btn tedbirleri
arasnda, tacirlerle imalatlarn en beendikleri budur. Belli sanayiden ayr yar giriimcilerin,
ticareti ile uratklar bir ksm mallarn ihracna ceplerinden prim vermek iin aralarnda zel
olarak anlatklarna rastlanmtr. Bu tedbir yle baarl olmutur ki, retimdeki pek nemli arta
karn, mallarn fiyatn i piyasada iki katndan yukar karmtr.
Zahirenin para ile belirtilen fiyatn alaltt ise prim, o mal zerine alacak derecede bambaka bir
etki yapm olsa gerektir.
Bununla birlikte, belli hallerde retime primi andrr bir ey verildii olmutur. Beyaz ringa ve
balina avclnda ton hesabyla verilen primler belki biraz byle saylabilir. Bunlarn, o mallarn i
piyasada prim yokken olabileceinden daha ok ucuzlamasna dorudan doruya vesile olduklar
varsaylabilir. Baka bakmlardan etkilerinin, ihra primlerinin ayn olduu kabul edilmek gerekir.

Primler sayesinde, lkenin bir ksm sermayesi, fiyat allm sermaye kr ile birlikte masrafn
karmayan mallar, piyasaya iletmekte kullanlr.
Bu tr balkla ton hesabyla verilen primlerin, milletin zenginliine bir ey katmasna, gemici
ve gemi saysn artrmakla savunmasna yardm dokunduu belki dnlebilir. ddia edilebilir ki,
srekli silah altnda bulunan bir kara ordusuna benzer biimde (byle bir deyim kullanmam yakk
alrsa) srekli silah altnda bulunan byk bir donanma beslemekteki masrafn ok daha az ile, bu
gibi primler sayesinde, bazen buna imkn olabilir.
Ancak, bu elverili iddialara karn, aadaki dnceler beni, bu primlerden hi deilse bir
tanesinin veriliinde kanun koyucunun iyice aldatlm olduuna inanmaya itiyor.
Birincisi, gverteli teknelerle avlanan ringa balna verilen primin pek yksek olduu grlyor.
1771 k mevsimi balk avclnn sonuna dein, gverteli teknelerle ringa avlamaya verilen prim,
ton bana 30 ilindi. Bu on bir yl iinde, skoya'da gverteli teknelerle avlanan ringa balnn
tm 378.347 f tutuyordu. Denizde yakalanarak salamuras yaplan ringalara, deniz-oma denir.
ar ringas denilen hale getirmek iin bunlar daha bir miktar tuzla yeni batan fya istif etmek
gerekir. O takdirde, yeni batan istif edilen f deniz-omann okluk iki f ar ringas ettii
varsaylr. Demek, bu on bir yl iinde yakalanan ar ringas, bu hesaba gre topu topu 252.231 1/3
f tutar. Bu on bir ylda ton hesabyla denen prim 155.463 ngiliz liras 11 ilin; yahut denizomann fs bana 8 ilin 2 1/4 peni; ar ringasnn fs bana ise, 12 ilin 3 3/4 peni
tutmutur.
Bu ringalarn salamura yapldklar tuz, kimi zaman sko tuzu, kimi zaman yabanc tuz olup, her
ikisi de balk tuzlayanlara, tketim resmi alnmadan verilir. sko tuzu zerindeki tketim resmi imdi
kile bana 1 ilin 6 peni; yabanc mal tuz zerindeki ise 10 ilindir. Bir f ringa balna 1 1/4 kile
kadar yabanc tuz gerektii varsaylr. sko tuzundan ortalama 2 kileye gerek olduu
varsaylmaktadr. Gmre ringa balklarnn ihra olunaca bildirilmise, bu resmin hibir ksm
denmez; gmrk kaydna, yurt iinde tketilecek diye gemise, ringalarn salamuras ister sko
tuzu ile ister yabanc mal tuzla yaplm olsun, f bana yalnz 1 ilin resim denir. Bu, bir f
ringa balnn tuzlanmas iin, dk bir tahminle, gerekli miktar saylan bir kile tuz zerindeki eski
sko vergisi idi. skoya'da yabanc mal tuzun balk salamurasndan baka bir i iin kullanld
yok gibidir. Gelgelelim, 5 Nisan 1771'den 5 Nisan 1782'ye dek dardan getirilen yabanc mal tuz
(her biri 84 librelik) 936.974 kile tutmutur. Balk salamuraclarna tuzlalarca teslim edilen sko tuzu
miktar (kilesi 56 libreden olumak zere) 168.226 kileyi gememitir. u halde grlyor ki,
balklkta kullanlan, daha ok yabanc mal tuzdur. stelik, ihra olunan her f ringa bana 2 ilin
8 penilik bir prim vardr ve gverteli teknelerle avlanan ringalarn te ikisinden ou ihra edilir.
Bunlarn hepsini bir araya toplaynca, u on bir yl iinde, gverteli teknelerle tutulup sko tuzu ile
salamuras yaplan ringalarn, ihrac halinde f bana hkmet iin 17 ilin 11 3/4 peni; yurt iinde
tketilmek zere kayda getiinde 14 ilin 3 3/4 peni masraf olduunu; salamuras yabanc mal tuzla
yaplann, ihrac halinde hkmet iin f bana 1 ngiliz liras 7 ilin 5 3/4 peni; yurt iinde
tketilmek zere kayda getiinde, 1 ngiliz liras 3 ilin 9 3/4 peni masraf olduunu greceksiniz.
Bir f iyi ar ringasnn fiyat, on yedi, on sekiz ilinden yirmi drt yirmi be iline kadar olup,
ortalama, bir gine dolayndadr.[257]
kincisi, beyaz ringa balklna verilen prim, tonilato bana prim olup geminin avclktaki
abasna ya da baarsna nispet edilmez, yk tama abasna nispet edilir ve gemilerin bal deil,
srf primi avlamak zere donanp ktklar korkarm ok olmutur. Primin tonilato bana 50 ilin

olduu 1759 ylnda, skoya'daki gverteli tekne balklnn tmnden topu topu 4 f denizoma elde edilmiti. O yl deniz-omann, yalnz prim olarak, fs bana hkmet 113 lira 15
ilin; ar ringalarnn ise, fs bana 159 lira 7 ilin 6 peni masrafa girmitir.
ncs, beyaz ringa balklnda bu tonilato priminin verildii (20 tondan 80 tona kadar
buss'larla yahut gverteli gemilerle) avlanma ekli iin, yle grlyor ki, skoya'nn durumu,
uygulamalarndan o eklin alnd anlalan lkenin, yani Felemenk'in durumu gibi elverili deildir.
Felemenk, ringalarn okluk akn ettikleri bilinen denizlerden pek uzaktadr; onun iin, bu balkl
olsa olsa engin denizde gezmeye yeter su ve kumanya tayabilen gverteli gemilerle yapabilir. Fakat
yresinde okluk ringa avna klan lkeleri Hebride'lar yahut Bat Adalar'n, Shetland Adalar'n,
skoya'nn kuzey ve kuzeybat kylarn, ierilere epeyce sokulan ve o lkenin dilinde hali denilen
deniz kollar her yanda ikiye bler.
O denizlere uradklar zaman, ringalar, zellikle bu halilere rler. nk, bunlarn ve
edindiim kanya gre daha birok baka eit balklarn geli gidileri pek dzgn ve bir kararda
deildir. Balklar, ringalar yakalar yakalamaz ya salamura yaplmak ya taze taze tketilmek zere
kyya gtrdklerinden, kaykla avlanma, anlalan, bundan tr skoya'nn kendine zg
durumuna en uygun gelen balklk biimidir. u var ki, gverteli tekne ile yaplan balkla, ton
bana 30 ilinlik bir primin salad byk zendirme, kaykla yaplan balkl ister istemez
tavsatmaktadr. nk, kaykla avlandnda bu trl bir prim olmad iin, salamura balk, pazara,
gverteli tekne ile avlandndaki fiyata getirilemez. Nitekim, gverteli tekne primi konulmadan nce
pek nemli olup, sylentiye gre, sayca, gverteli tekne balklnda imdi kullanlandan aa
kalmayacak kadar denizci altran kaykla avlanma, artk kalmam gibidir. Yine de teslim edeyim
ki, imdi tavsayp snm ve braklm olan bu balkln, eskiden ne dzeyde bulunduu zerinde
pek kesin konuabilmek iddiasnda deilim. Balk kaynn donatlmasna prim verilmedii iin,
gmre ya da tuz resimlerine bakar memurlarca hesab tutulmutur.
Drdncs, skoya'nn birok yerinde, ringa bal yln kimi mevsimlerinde sradan halkn
besininin kmsenmeyecek bir ksmn oluturur. piyasada ringa fiyatn drmeye yatkn bir
primin, halleri vakitleri hi de iyi olmayan birok yurttalarmzn ferahlk duymasna epey yardm
dokunabilir. Ama, ringa balna verilen gverteli tekne primi, byle bir hayrl amaca
yaramamaktadr. Bu prim, i piyasa gereksinmesinin karlanmas iin en uygun olan kaykla balk
avlamann kkn kurutmutur. hra halinde f bana verilen 2 ilin 8 penilik ek prim ise,
gverteli tekne ile yaplan balkln byk bir ksm rnn, te ikisinden fazlasn dar
gtrmektedir. Beni inandracak biimde sylediklerine gre, yaklak 30 - 40 yl nce, gverteli
tekne primi konulmadan evvel, beyaz ringa balnn ok rastlanan fiyat f bana 15 ilin imi.
Yaklak 10 - 15 yl nce, daha kaykla avlanma btn btn ortadan kalkmadan, fiyat, f bana 17
ilinden balayp 20 iline dek karm. u son 5 ylda, beyaz ringann fsnn, ortalama fiyat 25
ilindi. Ho, bu yksek fiyat, skoya kylarnda ringann gerekten az oluundan ileri gelmi
bulunabilir. u da var ki, genellikle ringa ile birlikte satlp btn yukardaki fiyatlara girmekte
bulunan varilin ya da fnn fiyat, Amerika savann bandan beri eskisinin yle byle iki katna,
yani aa yukar 3 ilinden 6 iline kmtr. Yine belirtmeliyim ki, gemi zaman fiyatlar zerinde
elde ettiim aklamalar ayn biimde olmayp birbirini hi tutmamaktadr. Kl krk yararcasna
doru ve ok tecrbeli bir ihtiyarn gvenilecek biimde bana dediine gre de, elli yl akn bir
zaman nce, bir f iyi ar ringasnn olaan fiyat bir gine imi; bence bu hl da ortalama fiyat
saylabilir. Ancak, yle sanyorum ki, btn aklamalar, gverteli tekne priminden tr i piyasada
fiyatn dmeyii noktasnda birbirine uymaktadr.

Balklkla uraanlar, kendilerine byle bol keseden primler balandktan sonra, mallarn ilkin
altklar fiyata, hatta daha fazlasna satmaya devam edince, krlarnn ok yksek olmas umulabilir
ve kimisinin krnn yksek olduu ihtimalden uzak deildir. Ama, krlarn genellikle hi de yle
olmadna inanmam iin her trl neden vardr. Bu tr primlerin allm etkisi dncesiz
giriimcileri anlamadklar bir ie kr krne atlmaya krklemektir; kendi savsamalar ve
bilgisizlikleri yznden uradklar zarar, hkmetin ar cmertlii sayesinde elde edebilecekleri
btn kazanc kat kat aar. 1750'de, beyaz ringa balklnn desteklenmesi iin ton bana 30 ilin
primi ilk olarak veren ayn kanun (II. George'un 23 nc saltanat yl Blm 24) gereince 500.000
ngiliz liras sermayeli, hisseli bir sermaye ortakl kuruldu. Ortak olmak zere yazlanlar (btn
br zendirmelerin yan sra, yani, demin anlan tonilato priminden, gerek ngiliz gerek yabanc
mal tuzun resimsiz olarak tesliminden baka) ortaklk payndan taahht edip[258] dedikleri her yz
ngiliz lirasna karlk, 14 yl sre ile gmrk ba tahsildarnca alt aylk taksitlerle denmek zere,
ylda 3 ngiliz lirasna hak kazanyorlard. Mdr ile ynetim kurulu yeleri Londra'da oturacak
olan bu byk ortaklktan baka, krallk lkesinin ayr ayr btn iskelelerinde her birinin sermayesi
iin onar bin ngiliz lirasndan aa olmayacak bir tutar taahht edilmi bulunmak artyla, rizikosu
ile kr ve zarar kendi hesabna olarak ynetilmek zere trl balklk odalar kurulmasna msaade
edildi. Byk ortakln ticaretine olduu kadar, bu ikinci derecedeki odalarn yapt ticarete de, ayn
alt ay srenin ve her trl zendirmelerin tpks veriliyordu. Byk ortakla sermaye taahhd ii
az zamanda tamamland ve krallk lkesinin trl iskelelerinde ayr ayr birok balklk odalar
kuruldu. Btn bu zendirmelere karn, bu irili ufakl, trl trl ortaklklarn hepsi sermayelerinin
tmn ya da ounu yitirdiler. Artk bunlardan hi birinin izi kalmam gibidir. Beyaz ringa
balkl yapanlar artk hep, yahut hemen hemen tm ile kendi balarna alan giriimcilerdir.
Topluluun savunmas iin belli mamullere gerekten gerek varsa, bu gereksinmenin giderilmesi
konusunda komularmza bel balamak her zaman akl kr olmayabilir. Bu gibi sanayinin yurt
iinde baka trl tutunabilmesi de kabil deilse, desteklenmesi iin br alma kollarnn
hepsinden vergi almak akla aykr olmayabilir. Gerek ngiliz ii yelken bezinin, gerek ngiliz mamul
barutun ihracna verilen primler, belki, bu lkeye dayanlarak hakl grlebilir.
Belli bir sanayici takmnn almasn desteklemek iin byk bir halk topluluunun almas
zerinden vergi almak binde bir yerinde olabilirse de, fazla refahtan doma kaytszlk iinde
kamunun elinde nasl kullanlacan pek bilmeyecei kadar ok gelir bulunduunda, gzde sanayiye
bu trl primler vermek, belki bou bouna herhangi bir baka masrafa girmek kadar doaldr.
Gerek kamu gerek birey masraflarnda byk zenginlik, har vurup harman savurmak iin ihtimal
okluk bir zr olarak kabul edilebilir. Ama, herkesin kvrand etin ve skntl zamanlarda bu
yolda israf srdrmek basbaya mnasebetsizlikten elbette daha baskn bir ey olmaldr.
Prim denilen ey, kimi zaman, geri alnan bir resimden oluur; yle oldu mu, gerek bir primin
urad itirazlara uramas olasl yoktur. rnein, ihra edilen artlm ekere verilen prim,
ekerin karld esmer ve ham eker zerindeki resimlerin geri verilmesi olarak dnlebilir.
hra edilen ilenmi ipee verilen prim, ithal olunan ham ve bklm ipek zerindeki resimlerin
geri verilmesi saylabilir. hra edilen baruta verilen prim, ithal olunan kkrt ve gherile
zerindeki resimlerin geri verilmesi saylabilir. Gmrk dilinde, yalnzca ihra edilirken tpk ithal
edildikleri ekilde bulunan mal iin verilecek paralara, geri alnan resimler denir. stnde herhangi
bir biimde ilenerek, bu ekil, yeni bir ad alacak gibi deitiinde, onlara prim denir.
Uratklar ite stn baar gsteren sanat sahipleriyle sanayicilere devlete verilen para dlleri,
primlerin urad itirazlara uramaz. Bu dller, olaanst el yatknln ve beceriyi

zendirmekle, o ilerin her birinde eylemli olarak alan iilerin yarp birbirlerini geme
yolunda rekabetlerini beslemeye yarar ve bu ilerin herhangi birine, lke sermayesinin kendiliinden
girecek ksmndan fazlasn ekecek byklkte deildir. Para dl, ilerdeki doal denklii alt st
etmeye varmayp, her ite yaplan elden geldiince eksiksiz ve mkemmel hale getirecek
yatknlktadr. Zaten, para dllerinin masraf da devede kulaktr; primi devlete, bazen bir tek ylda
yz bin ngiliz lirasndan fazlaya mal olmutur.
Geri alnan resimlere, kimi zaman para dl ad verilmitir. Ama, biz sze deil, hep nesnenin ne
olduuna bakmalyz.
Zahire Ticareti le Zahire Kanunlarna Degin Ara Sz
Zahire ihracna prim koyan kanunun ve onunla ilgili dzenlemeler sisteminin, zerinde sylenen
vglere hi de layk olmadn belirtmeden, primlere ilikin bulunan bu blm sona erdiremem.
Zahire ticaretinin ne olduunu ve onunla ilikisi olan belli bal ngiliz kanunlarn ayrca gzden
geirmek, bu iddiann doruluunu ispata yetecektir. Bu konunun byk nemi, ara szn uzun
oluuna hak verdirecektir.
Bazen ayn kimsece yaplsa da, zahire tacirinin ii, doal zellii dolaysyla drt ayr ve bambaka
ticaret olan, birbirinden farkl drt koldan oluur. Bunlardan birincisi, yurt iindeki tacirin ticareti;
ikincisi, ithalat tacirin i tketim iin olan ticareti; ncs, yerli mahsul ihra eden tacirin yabanc
tketim iin olan ticareti; drdncs de, tat tacirinin yahut yeniden ihra olunmak zere zahire
ithal edenin ticaretidir.
I lk bakta birbirine ne denli aykr gibi de grnse, yurt iindeki tacirle byk halk
topluluunun kar, ktln en ok olduu yllarda bile, tpk tpksna birbirlerinin ayndr. Tacirin
kar, zahiresinin fiyatn, mevsimin gerek ktlnn gerektirdii kadar ykseltmekte olup, fiyat
daha ok ykseltmek hibir zaman iine gelmez. Fiyat ykseltmekle tketimi tavsatp, az ok herkesi,
ama zellikle halkn alt tabakalarn israftan sakndrr ve ekidzene sokar. Tacir, fiyat ok
ykseltmekle (mevsimi iinde piyasaya sunulan zahire, muhtemel olarak o mevsimin tketimini ap,
gelecek mahsul elde edilmeye balandktan sonra da bir sre artp kalacak kertede) tketimi tavsatrsa
hem zahiresinin epeycesini doal nedenler yznden yitirme, hem de kalann birka ay nce elde
edebileceine gre ok aa bedelle satma zorunda kalma tehlikesi ile karlaabilir. Fiyat yeterince
ykseltmekle, tketimi (mevsimi iinde piyasaya sunulan zahire mevcudu o mevsimin tketimini
karlayamayacak kertede) az tavsatrsa, tacir hem haliyle edebilecei krn bir ksmndan olur hem
halk, mevsim sona ermeden, ktlk sknts yerine mthi bir alk korkusu ile kar karya brakr.
Halkn kar, gnlk, haftalk ve aylk tketiminin mevsimi iinde piyasaya sunulan zahire ile imkn
lsnde tp tpna orantl olmasndadr. Yurt iinde zahire alverii yapan tacirin kar da
bundadr. Halkn ihtiyacn, kestirebildiince doru olarak, o oranda salamakla tacir, zahiresinin
tmn en yksek fiyata ve en byk krla satabilir. Ekinin ve yapt gnlk, haftalk, aylk satlarn
durumu zerinde bildikleri tacire, halkn ihtiyacnn gerekten ne denli o lye gre giderildiini az
ok doru olarak kestirebilmesi olanan verir. Halkn karn ama edinmeksizin, kendi karn
kollamakla ktlk yllarnda bile tacir, ister istemez, halka kar aa yukar basiretli[259] bir gemi
kaptannn bazen tayfasna yapmak zorunda kald biimde davranma yolunu tutar. Yiyecek iecein
tkenmesi olasln nceden fark edince kaptan, bunlarn taynn ksar. htiyat ok ileri gtrp,
kimi zaman gerek bir lzum olmadan da bunu yapt olur, ama tayfasnn bu yzden ekecei
olanca tedirginlik, daha az tedbirli davranlmakla onlarn bazen bana gelebilecek tehlikenin,
perianln ve lmn yannda hi kalr. Yurt iinde zahire alverii yapan tacir de, ayn biimde

agzll[260] ok ileri gtrmekle, bazen zahiresinin fiyatn mevsim ktlnn gerektirdiinden

biraz daha yukar frlatabilir. Ama halk mevsim sonu bir alktan tamamyla koruyan bu davran
dolaysyla halkn ekebilecei btn ile, mevsim banda daha eli ak davranlmas yznden
uranlabilecek skntnn yannda devede kulaktr. Agzllkte byle ar gitmekle, en ok zarar
grebilecek olan, zahire tacirinin kendisidir: Hem herkes o yzden aleyhine, ahland iin... hem de,
bu kzgnln etkilerinden yakay syrsa bile, agzll dolaysyla mevsim sonunda ister istemez
elinde kalan ve ertesi mevsim elverili gidiverdii takdirde, hep haliyle satabilecei fiyattan ok
aasna satmas gereken zahire miktarndan tr...
Gerekte, tacirlerden kurulu byk bir ortaklk iin geni bir lkenin btn mahsuln ele almak
imkn olsa, bu mahsule, Felemenkliler'in Molucca baharatna yaptklar syleneni yapmak, yani geri
kalannn fiyatn tutmak zere, mahsuln epeycesini yok etmek ya da atmak, belki ortakln iine
elverebilir. Ama zahire iin, kanun zoru ile de olsa byle geni bir tekel kurmak imknsz gibidir.
Kanunun ticareti serbest brakt yerlerde, btn mallar iinde, ounu satn alan byk birka
sermaye gcyle toptan kapatlmas ya da tek elde toplanmas en az muhtemel olan mal zahiredir.
Zahirenin deer tutarnn, birka zel kiinin sermayesiyle satn alnabilecek olan ok aar; bununla
birlikte, satn alabilecekleri varsaylsa da, zahirenin yetitirilme ekli, bu alm tamamyla imknsz
hale getirir. Her uygar lkede ylda en ok tketilen mal olduu iin her yl zahire yetitirmekte
kullanlan emek, herhangi bir baka mal retiminde kullanlandan oktur. stelik, topraktan ilk
ktnda, herhangi bir baka maldan, ister istemez daha ok sahip arasnda dalm bulunur. Bu
sahipler ise bana buyruk bir miktar imalat gibi hibir zaman bir yere toplanamamlar, ister
istemez lkenin btn eitli ke bucana serpilmilerdir. Bu ilk sahipler ya dorudan doruya
kendi yrelerindeki tketicilerin ihtiyacn ya o tketicileri besleyen yurt ii br tacirlerin
gereksinmesini karlarlar. Onun iin, ifti ile frnc dahil olmak zere, yurt iinde zahire alverii
yapanlar, herhangi bir baka maln ticaretini yapanlardan sayca ister istemez daha kalabalktrlar ve
dank durumda olmalar genel bir birlie girmelerini btn btn imknsz klar. Bundan tr,
ilerinden biri, bir ktlk ylnda elinde, mevsim sonundan nce yrrlkteki fiyat zerinden satmay
umabileceinden epey fazla zahire bulunduunu grrse, kendi zararna ve srf rakipleriyle
hasmlar yararna bu fiyat tutmak hi aklndan gemez; yeni mahsul gelmeye balamadan
zahiresinden kurtulmak iin fiyat tezlikle indirir. Tacirlerden herhangi birinin davran tarzn
bylece ayarlayacak olan ayn drtler ayn karlar, btn br tacirlerin tutumunu da ayarlayp,
genellikle hepsini birden, mevsim ktlna ya da bolluuna kestirebilmeye glerinin yettii en
uygun gelen fiyata zahirelerini satmak zorunda brakr.
Bu yzyl ya da geen iki yzyl iinde Avrupa'nn herhangi bir blgesinde uranlan (bir ou
zerinde epeyce doru bilgimiz olan) ktlklarn ya da alklarn tarihini her kim dikkatle incelerse,
ktln hibir zaman, ne yurt ii zahire tacirleri arasndaki bir birlemeden, ne de herhangi bir baka
nedenden domadn; yalnzca, belki bazen, belli bir takm yerlerde sava dolaysyla arur
olmasnn, ama kyas kabul etmeyecek kadar ok hallerde, mevsimlerin kt gitmesinin yaratt
gerek darlktan ileri geldiini; bir ktln skntlarna uygunsuz yollardan are bulmaya kalkan
hkmetin iddet gstermesinden baka nedenle hibir vakit alk olmadn grr sanyorum.
eitli blgeleri arasnda serbest bir ticaret ve ulam bulunan geni bir zahire lkelerinde,
mevsimlerin son derece kt gitmesinden ileri gelen darlk hibir zaman alk douracak kadar
yaygn olamaz. Tutumlu ve idareli kullanlrsa, en kt mahsul, bereketlice bir mahsuln okluk daha
bol biimde besledii kadar kimseyi, btn yl geindirebilir. Mahsule en elverisiz mevsimler ok
kurak ya da ok yal olanlardr.

Bununla birlikte, zahire hem yaylada hem dzlkte, yani gerek ok nemli gerek ok kurak olmaya
yatkn yerlerde yetitii iin, lkenin bir blgesine zarar dokunacak kuraklk veya yamur, teki
blgesine elverili gelir. Yal zamann da kurak zamann da mahsul, daha gerei gibi lml
zamann mahsulnden epey az olmakla birlikte, her ikisinde de, lkenin bir blgesindeki kayb, teki
blgesindeki kazan, bir dereceye dek karlar. Mahsuln, pek nemli bir topraa lzum gsterdikten
baka, yetimesinin belli bir dneminde su altnda yatmas gereken pirin lkelerinde kurakln
sonular daha ok ackldr. Yine de, hkmet ticareti serbest brakrsa, bu gibi lkelerde bile
kuraklk, ihtimal ki hemen hemen hibir zaman bir al kesinlikle douracak kadar yaygn olamaz.
Bengal'de birka yl nceki kuraklk, belki pek byk bir ktla sebep olabilirdi. Dou Hint Ortakl
memurlarnn pirin ticareti zerine zorlayarak koyduklar baz yersiz dzenlemelerin, bir takm
basiretsiz ksntlarn, bu ktl alk haline getirmekte belki katks vardr.
Hkmet, bir ktln dourduu skntlara are olsun diye, btn tacirlere zahirelerini, kendince
akla sar sayd fiyata satmalarn emredince, ya onlarn zahireyi piyasaya getirmelerine engel
olur; bu ise, bazen mevsim banda bile alk dourabilir; yahut tacirler zahireyi piyasaya getirecek
olurlarsa, halkn onu mevsim sona ermeden kesenkes bir alk yaratacak hzla tketmesini mmkn
klar bunu kkrtr. Zahire ticaretinin engelsiz, ksntsz serbestlii, alk musibetinin biricik etkin
nleyicisi olduu gibi, ktlk skntsnn da en iyi yattrcsdr. nk, gerek bir darln
skntsna are bulunamaz; sknt olsa olsa yattrlabilir. Kanunun tam desteine ondan daha deer
bir ticaret yoktur; hibir ticaret onun kadar korunmaya gerek gstermez. nk lem, hibir ticarete
kar, ona duyduunca hn beslemez.
Darlk yllarnda halkn alt tabakalar, ektiklerini zahire tacirinin agzllnden bilir; tiksinti ve
fkelerine o hedef olur. Bundan dolay, bu gibi hallerde zahire taciri kr edeceine, onlarn ortal
kasp kavurmas yznden, ou zaman sfr tketme ve ambarlarnn talan edilip yok olmas
tehlikesiyle karlar. Oysa, zahire taciri asl kazancn, fiyatlarn yksek olduu darlk yllarnda
bekler. Genellikle o kendisine unca yl sreyle, belli bir fiyata, unca zahire verilmesi iin, baz
iftilerle szlemitir. Bu szleme fiyat, lml ya da akla sar olduu varsaylan, yani allm ya
da ortalama olan fiyata gre kararlatrlr. Bu fiyat, son darlk yllarndan nce, budayn eyrek
kantar bana okluk yirmi sekiz ilin kadard; br tahln eyrek kantar iin de oran bu idi. Bundan
tr, darlk yllarnda zahire taciri zahiresinin ounu allm fiyata satn alp ok daha pahalya
satar. Ama bu olaanst krn, onun ticaretini br ticaretlerle hakkaniyet[261] zere bir hizaya
getirmeye ve maln hem kolay bozulur trden oluu hem fiyatnn nceden sezilmeyen, sk sk
dalgalanlar yznden baka zamanlarda urad bir sr zarar karlamaya ancak yettii,
yalnzca u durumdan, yani, herhangi bir baka ticaret gibi, bu ite de seyrek olarak byk servetler
edinilmesinden, aka grlr. Gelgelelim, zahire ticaretine kar darlk yllarnda (ki zahire
ticaretinin ok kr getirebilecei yllar ondan oluur) halk arasnda eksik olmayan tiksinme
yznden, seciye ve servet sahibi kimseler, o ie girmekten kanr. Zahire ticareti, bir takm aalk
iadamlarnn eline kalr. piyasada yetitirici ile tketici arasna giren araclar, hemen hemen,
yalnz deirmenciler, frnclar, uncular ve un simsarlar, bir de baz zavall ayak satclardr.
Halka bunca faydas dokunan bir ticarete kar, herkesteki bu tiksinmenin, Avrupa'nn eski ynetim
tutumu ile sndrlecek yerde, tersine, desteklenip krklendii grlyor.
VI. Edward'n 5'inci ve 6'nc saltanat yllarnda karlan kanunlarn 14'nc blmnde u hkm
vard: Her kim, yeniden satmak zere zahire ya da tahl satn alrsa, kanuna kar gelmi bir vurguncu
saylr ve ilk suu iin iki ay hapis cezasna arptrlp zahirenin bedeli ceza olarak kendisinden
alnr; ikinci suu iin, alt ay hapis cezasna arptrlr ve kendisinden bu bedelin iki kat ceza olarak

alnr; nc suu iin, diree balanp sergilerde, kraln dilediince hapis cezasna arptrlr,
tanr mallar ceza olarak elinden alnr. Avrupa'nn ou br blgelerinde, eski ynetim tutumu,
ngiltere'dekine gre daha ahm ahm deildi.
Anlalan, atalarmz yle sanyorlard ki, halk, zahiresini iftiden, zahire tacirinden aldna gre
daha ucuza satn alacaktr. iftiye dedii bedelden baka, tacirin ayrca, kendisi iin ar bir kr
isteyeceinden korkuyorlard. Dolaysyla, onun ticaretini toptan yok etmeye bakyorlard. Hatta
yetitirici ile tketici arasna, herhangi trden bir aracnn girmesini bile, elden geldiince nlemeye
alyorlard. Tahlc yahut zahire aktarmacs dedikleri kimselerin ticaretine kar koyduklar
birok ksntlarn anlam bu idi. Tahlclk ya da zahire aktarmacl, doruluktan amaz ve hak
yemez bir insan sfatyla yeterliini anlatan bir ruhsat tezkeresi olmakszn, kimsenin yapmasna izin
verilmeyen bir ticaretti. Bu ruhsat tezkeresi verilmek iin, VI. Edward kanunu, sulh yargcnn
msaadesine gerek gsteriyordu. Ama sonralar, bu ksnt da yetmez grlerek, Elizabeth
zamanndaki bir kanunla, ruhsat verme ayrcal srf, ayda bir toplanan mahkemelerle snrland.
Kylerin ba zanaat olan tarm, Avrupa'nn eski ynetim tutumu, kentlerin ba zanaat olan sanayi
iin konulmu kurallardan apayr kurallarla bylece dzene sokmaya alyordu. iftiye,
tketicilerden yahut onlarn yakn simsarlarndan, yani, tahlclarla zahire aktarmaclarndan baka
mteri braklmamakla, ifti hem iftlie hem zahire tacirliine yahut perakendeciliine zorlanmak
iin aba gsteriliyordu. Sanayici ise, tersine, dkknclk etmesi ya da maln perakende satmas,
birok hallerde yasak ediliyordu. Bu kanunun biriyle, belki de nasl yaplaca pek anlalmakszn,
lkenin genel kar kayrlmak, yahut zahire ucuzlatlmak isteniyordu. teki kanun ile, belli bir takm
insanlarn, yani dkknclarn kar kayrlmak isteniyordu. Perakendecilik etmesine msaade olundu
mu, imalat, fiyat dkknclardan ok fazla krp onlarn ticaretini batrr sanlyordu.
Oysa, dkkn tutup maln perakende satmasna izin verilirse imalat, sradan dkkncya gre
daha ucuza sat yapamazd. Sermayesinden dkkna yatraca ksm, imalatndan geri ekmesi
gerekirdi. ini bakalarnn iiyle atba bir gtrmek iin, sermayesinin bir ksm zerinden imalat
kr, teki ksm zerinden dkknc kr salamas gerekirdi. rnein, diyelim ki, oturduu filanca
kentte, imalatta olsun, dkknclkta olsun allm sermaye kr yzde ondur. Bu taktirde,
dkknnda, satt malnn her parasna yzde yirmi kr bindirmesi gerekir. liinden alp
dkknna gtrd zaman, malna, onu, toptan satn alacak bir tacire ya da dkkncya satabilecei
fiyat zerinden deer bimesi gerekir. Bundan aa deer bierse, imalatlktaki sermayesinin
krndan bir ksmn yitirir. Sonra, mal dkknnda sattnda da, bir dkkncnn onu karlnda
sataca bedelin ayn eline gemezse dkknclktaki krndan bir ksmn yitirir. Dolaysyla, ayn
mal partisi zerinden katmerli kr ediyormu gibi grnebilirse de, bu mal, birbirinden ayr iki
sermayenin sra ile iinde bulunduundan, bunlar iin kullanlan tm sermaye zerinden yalnz bir
tek kr salam olur. Kr bundan azsa, zarar eder; yahut tm sermayesini, ou komular kadar
kazanla kullanmam olur.
malatya "yapma" dedikleri eyi, iftiye bir dereceye kadar "yap" dediler: Sermayesini iki ayr i
arasnda blsn; bir ksmn, piyasann zaman zaman ortaya kacak taleplerini karlamak zere,
anlarlarnda ve samanlnda tutsun; tekini ise toprann ekilip biilmesinde kullansn. Gelgelelim,
bu ikinci ksm, iftilikte kullanlan sermayenin allm krlarndan daha aasna altrmak
kesesine elvermeyecei gibi; birinci ksm, ticarette kullanlan sermayenin allm krlarndan daha
az karlnda altrmaya da, iftinin gc yetmez. Zahire tacirinin iini gerekten[262]
yrtmekte bulunan sermaye ister ifti denilen, ister zahire taciri ad verilen kimsenin olsun,
sermayesini bylece kullanmasna karlk, sahibinin zararn demek iin, iini br ticaretlerle ayn

dzeye ulatrmak ve frsat bulur bulmaz bir baka ile deitirmeyi ummasn nlemek iin, her iki
halde de, brne denk bir kra gerek vardr. Bu bakmdan, zahire tacirlii yapmaya bylece
zorlanan ifti, zahiresini, serbest rekabet halinde bir baka zahire tacirinin satmaya zorunlu
kalacandan daha ucuza satmaya katlanamaz.
Sermayesinin tmn bir tek i kolunda altrabilen tacirde, btn emeini tek bir ilem iin
kullanabilen iideki stnln tpks vardr. i, iki elle kendisine ok daha fazla i yapma olana
veren bir ustalk sahibi olduu gibi, tacir de, iini grmek, maln alp satmak iin, yle kolay ve
abuk bir yntem renir ki, ayn sermaye ile ok daha fazla i yapabilir. Biri, yapt eseri okluk
epey daha ucuza; teki, maln okluk, gerek sermayesi gerek dikkati daha eitli maksatlarla
snrlandrd takdirde olabileceinden biraz daha ucuza brakabilir. Mallarn, btn ii toptan satn
alp yeniden perakende satmaktan oluan, gz ak ve hamarat bir dkknc kadar ucuza, perakende
olarak satmaya ou imalatnn gc yetmez. iftilerin pek byk bir ksm, oundan belki drt
be mil uzaklkta bulunan bir kent ahalisinin gereksinmesini karlamak zere, perakende olarak
zahirelerini (btn ii zahireyi toptan satn alp, byk bir maazada biriktirerek yeni batan
perakende satmaktan oluan akgz ve alkan) bir zahire taciri kadar ucuza satmaya daha da az
dayanabilirler.
malatya dkkn iletmeyi yasak eden kanun, sermaye kullanlndaki bu blnn, o kanun
yokken olabileceinden daha abuk meydana gelmesini zorlamaya alyordu. iftiyi zahire
tacirlii etmek zorunda brakan kanun, bu bln o kanun yokken olaca kadar abuk meydana
gelmesini nlemeye savayordu. Her iki kanun da, doal zgrln dpedz zedelenmesi olup, bu
yzden adalete aykr idi. Yine ikisi de, adalete aykr olduklar kadar yakkszdlar. Her topluluun
kar, bu tr eylerin hibir zaman zorlanmamasnda ya da nlenmemesindedir. ster emeini, ister
sermayesini, durumunun gerektirdiinden daha ok eitli ekillerde kullanan kimse, komusundan
daha ucuza sat yapmakla, onu hibir zaman rseleyemez. Kendini rseleyebilir; genellikle de
rseler. Atalar szdr; hezarfen[263] ta atlasa, zengin olmaz. Yresel durumuna gre, halk, kendi
karn genellikle kanun koyucudan daha iyi kestirebilecei iin, bu karn gzetilmesini, her zaman
halka emanet etmek gerekir. Gelgelelim, bu iki kanun iinde kyas kabul etmeyecek kadar zararls,
iftiyi zahire tacirlii yapmaya zorlayan kanundur.
Bu kanun, sermayesinin kullanlnda her topluluk iin pek faydal olan blne ket vurduktan
baka, topran bayndrlmasn ve ilenmesini de ksteklemitir. Bir yerine iki zanaatla uramaya
zorlamakla, iftiyi, sermayesini yalnz bir tanesi ekip bimede kullanabilen iki ksma ayrmak
zorunda brakmtr. Oysa ifti harman dvp kaldrabildii hzla btn mahsuln bir zahire
tacirine satmakta serbest olsa, tm sermayesi tez elden topraa geri gelebilir ve topran daha iyi
bayndrp ilemek iin fazladan hayvan satn almakta ve fazladan rgat tutmakta kullanlabilirdi.
Fakat, zahiresini perakende olarak satmaya zorlanmakla, sermayesinin byk bir ksmn btn yl
anlarlarnda ve samanlnda tutmak zorunda kalyor; bundan tr de, perakendecilik etmedii
takdirde, ayn sermaye ile yapabilecei kadar iyi ekip biemiyordu. Onun iin, bu kanun, topran
bayndrlmasn ister istemez ket vurmutur; zahireyi ucuzlatmaya deil, ktlatrmaya ve
dolaysyla, kanun yokken olacandan daha ok pahallatrmaya vesile olmutur.
Zahire yetimesine gerekte en yarayacak zanaat, gerei gibi kavrayp zendirilirse, iftinin
iinden sonra, zahire tacirinin iidir. malatnn zanaat nasl toptanc tacirin zanaat ile
destekleniyorsa, iftinin zanaat de, zahire tacirinin zanaat ile desteklenir.
Toptanc tacir imalatya alesta bir pazar salamakla, yaplabildii hzla imalatnn elinden
mallarn ekmekle, hatta bazen imalatya daha mallar yapmadan bedelini pein demekle, onun tm

sermayesini, kimi zaman tm sermayesinden bile fazlasn, devaml olarak imalatta kullanmasn;
dolaysyla da, yakn tketicilere yahut hatta perakendecilere kendisi satmak zorunda kald takdirde
yapacandan ok daha fazla miktarda mal yapmasn mmkn klar. Sonra, toptanc tacirin
sermayesi, genellikle birok imalatnn sermayesini yeniden yerine koymaya yeterli olduundan,
onunla imalatlar arasndaki bu iliki ok sayda ufak sermayelerin sahiplerini desteklemek ve
batmalarna sebep olacak kayplarda ve felaketlerde onlarn yardmlarna komak ynnden byk
sermaye sahibinin ilgisini eker.
iftilerle zahire tacirleri arasnda ayn trden geni bir temasn iftilere ayn derecede faydal
etkileri olur. Tm sermayelerini, hatta tm sermayelerinden de fazlasn, devaml olarak ekip
bimede kullanma imknna kavuurlar. Onlarnki kadar baka hibir zanaatn uramas ihtimali
olmayan aksaklklardan biri ortaya ktnda, her zamanki mterilerinin yani zengin zahire
tacirinin kiiliinde, kendilerini desteklemekte hem kar gren hem de buna gc yeten birini
bulurlar ve imdiki gibi, varsa yoksa toprak sahibinin sabr ve tahammlne ya da khyasnn
acmasna avu amazlar. Belki kabil deildir, ama bu temas batan baa, bir rpda kurmak olana
bulunsa; krallk lkesinin iftilikte kullanlan sermayesinin, imdi herhangi baka ie harcanm
olabilen ksmn oradan geri ekerek, topunu birden bir rpda asl iine, yani topran ekilip
biilmesine aktarmak mmkn olsa; bu byk sermayenin ileyiine srasnda destek ve yardmc
olmak zere, hemen hemen ayn byklkte bir baka sermaye bir rpda bulunabilse; yalnzca hal
ve artlardaki bu deime ile lkenin tm yznde vcuda gelecek gelimenin ne byklkte, ne
genilikte ve ne denli anszn olacan hayal etmek ihtimal pek kolay deildir.
iftinin zanaatndan sonra hibir zanaat, zahirenin yetitirilmesine zahire tacirinin zanaat kadar
yaramadna gre; demek ki, VI. Edward kanunu, yetitirici ile tketici arasna bir aracnn
girmesini elden geldiince yasak etmekle, serbeste yrtlmesi bir ktln skntlarn hem en iyi
yattran hem o afeti[264] en iyi nleyen bir zanaat yok etmeye almtr.
Sonradan, bu kanunun sertlii, birbiri ardndan kan ve buday fiyat eyrek kantar bana yirmi,
yirmi drt, otuz iki ve krk ilini gemedike toptan zahire kapatmaya izin veren sonraki birok
yasalarla hafifletildi. Nihayet II. Charles'n 15'inci saltanat ylnda karlan kanunlarn 7'nci blm
ile, buday fiyat eyrek kantar bana krk sekiz ilini ve br tahllarnki de o oran gemedike
yeniden satmak zere zahire kapatmann ya da satn almann, kabzmal olmayan (yani ayn pazarda
ay iinde sat yapmayan) kimseler iin caiz[265] grld ilan edildi. Yurt ii zahire taciri, imdiye
dek grp grebilecei serbestlie bu hkm sayesinde kavumutur. Toptan mal kapatanlarla
kabzmallar aleyhindeki hemen hemen btn br eski yasalar ortadan kaldran imdiki kraln on
ikinci saltanat ylndaki kanun teki kanunun koyduu ksntlar ortadan kaldrmamakta; yle olduu
iin bunlar hl yrrlkte bulunmaktadr.
Ancak, bu kanun halk arasnda yaygn pek anlamsz iki sakat gr bir dereceye dek ho
grmektedir.
Birincisi, kanun, buday fiyat eyrek kantar bana krk sekiz iline kt ve br tahllarnki de o
oranda ykseldii zaman, piyasadaki zahirenin, halk zedeleyecek ekilde toptan kapatlmas ihtimali
olduunu varsaymaktadr. Ama, nceden sylenenlerden enikonu belli oluyor ki, yurt ii zahire
tacirlerince, hibir fiyata halk rseleyecek ekilde toptan zahire kapatmak kabil deildir.
Kald ki, eyrek kantar bana krk sekiz ilin, pek yksek bir fiyat saylsa bile, darlk yllarnda
okluk, yeni mahsuln hemen hemen hibir ksmnn satlp bitirilemeyecei, halk zedeleyecek
derecede toptan kapatabildiini ise bilgisizlerin bile dnmesi imknsz olan bir zamanda, hasat

sonrasnda, sca scana meydana gelen bir fiyattr.

kincisi, zahirenin halk rseleyecek ekilde kabzmallnn yaplabilecei, yani ok gemeden
yine ayn pazarda satlmak zere satn alnabilecei belli bir fiyat bulunduunu varsaymaktadr. Ama,
bir tacirin filanca pazardan (az sonra yine ayn pazarda satmak zere) zahire toplad olursa, bunun
nedeni pazara o sradaki kadar bol maln btn mevsim boyunca gelemeyeceine ve dolaysyla,
fiyatn yaknda ykselmesi icap ettiine tccarn aklnn kesmesi olmaldr. Bu yargsnda yanlr da
fiyat ykselmezse, tacir, bylece baka zahirenin ambara konulup saklanmasnda ister istemez var
olan masraf ve fire dolaysyla, sermayesinin de bir ksmn yitirir. Bundan tr, pazar kurulan o
belli gnde gereksinmelerin karlamalarna engel olduu belli kimseleri bile zedeleyebildiinden
ok daha esasl biimde, kendi kendini rseler. nk, onlar sonra, pazar kurulan herhangi bir baka
gn, ihtiyalarn ayn derecede ucuza giderebilirler. Tacir, doru yargda bulunursa, byk halk
topluluunu rseleyecek yerde, ona pek nemli bir hizmeti olur. Fiyat ucuzluu, mevsimin gerek
darl ile badaamayacak kadar abuk tketimde bulunmaya heveslendirdii takdirde, halka bir
ktlk skntsn normalde duyabileceinden biraz nce duyurmakla tacir, bu sknty onun sonradan
kesenkes duyaca iddetle hissetmesini nler. Gerekten darlk halinde, halk iin yaplabilecek en iyi
ey, bunun skntsnn elden geldiince yln ayr ayr btn aylarna, haftalarna ve gnlerine eitlik
zere datmaktr.
Zahire taciri, kendi kar dolaysyla bu datm elinden geldiince isabetli yapmann aresini
bulmaya aba gsterir.
Bunu zahire taciri kadar isabetle[266] yapacak derecede ayn kara, ayn bilgiye, ayn yetenee
sahip baka hibir kimse bulunmadndan, bu nemli ticaret ileminin, batan aa zahire tacirine
emanet edilmesi, yahut baka deyile, zahire ticaretinin, hi deilse i piyasa ihtiyacnn giderilmesi
konusunda bsbtn serbest braklmas gerekir.
Halkn toptan mal kapatlmasndan ve kabzmallktan rk, byclkten korkup kukulanmasn
benzetilebilir. Byclkle sulandrlan bahtsz zavalllar, kendilerinden bilinen felaketler
bakmndan, yukardaki sularla itham edilenlerden daha masum deillerdi. Byclk aleyhindeki
btn yasal[267] kovuturmaya son veren, herhangi bir adamn komusu zerine o hayalden oluma
suu atarak, kendi ktlk etme isteini doyurmas olanan elinden alan kanunun, bu rk ve bu
kukular krkleyip destekleyen belli bal etkeni yok ederek, onlar btn btn ortadan kaldrd
grlyor. Yurt ii zahire ticaretinde bsbtn serbestlii geri getirecek kanun da, halkn mal
kapatlmasndan ve kabzmallktan duyduu rknty ortadan kaldrma konusunda belki ayn
derecede etkisi olur.
Bununla birlikte, i piyasa gereksinmesinin bol bol giderilmesine olsun, ekip bimenin artmasna
olsun, II. Charles'n 15'inci saltanat ylnda kan kanunlarn 7'nci blm, btn kusurlaryla birlikte,
yasalar dergisindeki herhangi bir baka kanuna gre belki daha ok yardm etmitir. Yurtii zahire
ticareti, imdiye dek grp grecei btn serbestlii ve btn destei bu kanunla elde etmitir.
Gerek i piyasa ihtiyacnn karlanmasn, gerekse tarmn karn, yurt ii ticaret, ithal ticaretinden
de, ihra ticaretinden de daha etkin olarak kollar.
Zahire Ticareti zerine Yazlar' kaleme alan, Byk Britanya'ya ithal edilen her trl tahln
ortalama miktar ile tketilen her trl tahln ortalama miktar arasndaki orann 1'e 570'i amadn
hesap etmitir. Demek ki, i piyasaya ihtiyacnn karlanmasnda, i ticaretin ithal ticaretine gre
neminin bire be yz yetmi olmas gerekir.

Byk Britanya'dan ihra edilen her trl tahln ortalama miktar, ayn yazara gre, yllk
mahsuln otuzda birini gemez. Demek ki, yerli mahsule bir pazar salanarak tarmn
zendirilmesinde, i ticaretin ihra ticaretine gre neminin, bire otuz olmas gerekir.
Devlet ilerine ilikin rakamlara pek gvenim yoktur; onun iin, bu iki rakamn ikisinin de
doruluu tartl-mazdr, demiyorum. Bu rakamlar belirtiim, srf, en akl banda ve tecrbeli
kimselerin fikrince, zahirenin d ticaretinin i ticarete gre ne denli daha az nemli olduunu
gstermek iindir. Primin konulmasndan hemen nceki yllarda zahirenin pek ucuz oluunu,
yaklak yirmi be yl nce karlan ve dolaysyla etkisini gstermek iin alabildiine zaman bulan
II. Charles kanunun ileyiine, belki bir dereceye dek yormak yerinde olur.
Zahire ticaretinin br kolu zerinde yalnzca birka sz, diyeceklerimin hepsini anlatmaya
yetecektir.
II Yurt iinde tketilmek zere yabanc mal zahire ithal eden tacirin ticareti, i piyasa ihtiyacnn
dorudan doruya karlanmasna aka yardm eder ve o bakmdan, byk halk topluluuna
dorudan doruya faydas olmas gerekir. Zahirenin para ile belirtilen ortalama fiyatn biraz
drmeye vesile olursa da, gerek deerini yahut beslemeye gcnn yettii emek miktarn
alaltmaz. thal her zaman serbest olsa, yllar st ste alndnda iftilerimizle taral mlk
sahiplerimizin ellerine, zahirelerine karlk, ithalin gerekte ou zaman yasak olduu imdikine
gre belki daha az para geer. Ama, ellerine geen para daha deerli olur; btn teki eit mallarn
daha ounu alr ve daha ok emek altrr. Bundan tr, gerek zenginlikleri, gerek gelirleri
daha az gmle belirtilse bile, imdikinin ayn olur ve hem imdiki kadar zahire ekip bime gc
ellerinden alnmam, hem hevesleri karlmam olur.
Tersine, zahirenin parayla belirtilen fiyatnn dmesinden ileri gelen gmn gerek deerindeki
ykseli, btn br mallarn parayla belirtilen fiyatn biraz drd iin, bu dn olutuu
yerlerde, yurtii almaya btn yabanc piyasalarda bir stnlk salar; bylece o almay
zendirip artrmaya vesile olur.
Fakat yurtii zahire piyasasnn geniliinin, zahirenin yetitii lkedeki genel alma orannda
olmas, yahut zahireye karlk verilecek bir baka ey retenlerin ve dolaysyla kendilerinde bir
baka ey ya da (ayn kapya kan) bir baka eyin bedeli bulunanlarn says orannda olmas
gerekir. Ama, her lkede i piyasa zahire iin en yakn ve en uygun geleni olduu gibi, en byk ve
en nemli piyasa da odur. Dolaysyla, zahirenin para ile belirtilmi ortalama fiyatndaki dten
ileri gelen, gmn gerek deerindeki bu ykseli, zahire iin en byk ve en nemli olan piyasay
bytmeye ve ylece zahirenin yetimesini tavsatacak yerde zendirmeye vesile olur.
II. Charles'n 22'nci saltanat ylnda kan kanunlarn 13'nc blm gereince; i piyasada fiyat
eyrek kantar bana elli ilin drt peni'yi gemedike, buday ithali eyrek kantar bana on alt
ilinlik bir resme; fiyat drt ngiliz lirasn gemedike de, sekiz ilinlik bir resme baml idi.
Yzyl aan bir zamandan beri, bu iki fiyattan birincisi, yalnz ktln pek ok olduu zamanlarda
meydana gelmitir; tekinin ise, bildiime gre, hi olmuluu yoktur. Yine de, buday bu ikinci
fiyatn yukarsna kncaya dek o yasa gereince pek yksek bir resme; birinci fiyatn yukarsna
kncaya kadar da, yasak derecesine varan bir resme baml idi. Baka cinslerden tahln ithali,[268]
tahln deerine oranla, hemen hemen ayn derecede yksek olan rayiler ve resimlerle kstlanmt.
Daha sonra kan kanunlar bu resimleri bsbtn artrd.
Ktlk yllarnda bu kanunlarn harfi harfine uygulanmasyla halkn ekecei ile belki pek sunturlu

olurdu. Ama bu gibi hallerde kanunun uygulan snrl bir zaman iin yabanc zahire ithaline izin
veren geici yasalarla genel olarak kaldrlyordu. O geici yasa gereksinme duyulmas, bu genel
yasann yakkszln ispata yeter.
thalat zerindeki bu ksntlar primin konulmasndan nce olmakla birlikte, daha sonra o
dzenlemeyi yaptrp koyduran ayn zihniyetle, ayn ilkelerle, tepeden inme zorlanmtr. thalat
zerindeki bu veya bir takm baka ksntlar, kendi balarna ne denli zedeleyici olurlarsa olsunlar, o
dzenleme dolaysyla zorunlu hale geldiler. Budayn, eyrek kantar krk sekiz ilinden aa iken
ya da krk sekiz ilinden pek yukar deil iken, yabanc zahire ya resimsiz ya pek ufak bir resim
demekle ithal edilebildi mi, prim kazancndan yararlanlarak, yeni batan ihra olunabilir; bununla,
amac piyasaya yabanc lkeler rn iin deil, yerli rn iin geniletmek olan prim yntemi, iler
tutar yeri kalmamacasna azdrlm olur; kamu geliri byk kayba urard.
III Yabanc lke tketimi iin zahire ihra eden tacirin ticaretinin, i piyasa ihtiyacnn bol bol
karlanmasnda kukusuz dorudan doruya katks yoktur.
Ama, dolayl yoldan katks vardr. Bu ihtiya allm olarak hangi kaynaktan (ister yurtii
retimden ister yabanc lkeden ithal yoluyla) salanrsa salansn, yurtta allm olarak
tketilenden daha fazla zahire allm olarak yetitirilmedike veya ithal edilmedike, i piyasay
besleyen zahire mevcudu hibir zaman pek bol olamaz. Ama btn olaan hallerde, zahire fazlasn
ihra kabil olmadka, i piyasann dara dar tketiminin gerektirdiinden daha ok zahireyi
yetitiriciler hibir zaman yetitirmemeye, ithalatlar da hibir zaman getirtmemeye dikkat
edeceklerdir. O piyasa malla pek seyrek dolup taacak; ileri orann ihtiyacn karlamak olanlar,
okluk mallarnn ellerinde kalmasndan korktuklar iin genellikle piyasada mal eksiklii olacaktr.
hracn yasak edilmesi, lkenin bayndrlmasn ve ekilip biilmesini, ahalisinin ihtiyacn
gidermenin gerektirdii kertede brakr. hra serbestlii yurda, yabanc milletlerin gereksinmesini
karlamak iin, ekimini geniletmesi olanan verir.
II. Charles'n 12'nci saltanat ylnda karlan kanunlarn 4'nc blm gereince, buday fiyat
eyrek kantar bana krk ilin ve br tahllarn fiyat ayn oran amadka zahire ihracna izin
veriliyordu. Ayn hkmdarn 15'inci saltanat ylndaki kanunla bu serbestlik, buday fiyatnn kantar
bana krk sekiz ilini amasna dek, 22'nci saltanat ylndaki kanunla da bunun yukarsndaki btn
fiyatlar kapsayacak biimde geniletildi. Gerekte, bu tr ihracat halinde krala lira bana hesaplanan
bir vergi veriliyordu. Gelgelelim, tarife kitabnda btn tahllara pek aa rayi[269] tutulduundan,
bu vergi budayda eyrek kantar bana topu topu bir ilin; yulafta drt peni ve btn br tahllarda
alt peni ediyordu. Primi koyan (William ile Mary'nin 1'inci saltanat ylndaki) kanun gereince,
buday fiyatnn eyrek kantar bana krk sekiz ilini gemedii hallerde bu ufak resim zmnen,[270]
III. William'n 11 ve 12'nci saltanat yllarndaki kanunlarn 20'nci blm gereince de btn daha
yukar fiyatlarda aktan aa kaldrld.
Bylece ihracat tacirin ticareti, bir primle hem zendirildi, hem de yurt iinde i gren tacirin
ticaretine gre ok daha serbest hale getirildi. Bu yasalarn sonuncusu gereince, ihra iin zahire
her ne fiyata olursa olsun, toptan kapatlabiliyor; ancak, fiyatn eyrek kantar bana krk sekiz ilini
gememesi hali dnda i sat iin kapatlamyordu. Bununla birlikte, evvelce gsterildi ki, yurt
iinde zahire alverii yapan tacirin kar, hibir zaman byk halk topluluu karna aykr
olamaz. hracat tacirin kar ise ona aykr olabilir ve gerekte bazen aykrdr da. Kendi yurdu
ktlktan kvranrken, bir komu lke alk ekerse, ktlk belasn pek fazla artracak kadar zahireyi
br lkeye yollamak, ihracat tacirinin iine gelebilir. Bu kanunlarn asl amac i piyasa ihtiyacnn
bol bol karlanmas deildi. Maksat, zahirenin para ile belirtilen fiyatn, tarm zendirme bahanesi

ile elden geldiince ykseltip, i piyasada bylece imkn lsnde srekli bir ktlk yaratmakt.
thalin tavsatlmasyla o piyasa ihtiyacnn karlanmas, byk ktlk zamanlarnda da yalnz yerli
rnle snrlandrlyordu. hracatn zendirilmesi ile de fiyat eyrek kantar bana krk sekiz iline
dek ktnda, o piyasann epey ktlk olan zamanlarda da yerli rnn tmnden yararlanmasna
msaade edilmiyordu. Byk Britanya'nn byle sk sk bavurmak zorunda kald tedbirler, yani
zahire ihracn snrl bir zaman iin yasak edip zahire ithali resimlerini snrl bir sre ortadan
kaldran geici kanunlar, Byk Britanya'nn genel sistemindeki uygunsuzluu yeterince ispat eder.
Sistem iyi olsayd, Byk Britanya byle ikide bir ondan yan izmek zorunluluunda kalmazd.
Btn milletler ak grlle dayanan serbest ihracat ve serbest ithalat sistemine uysalar, nasl ki
byk bir imparatorluun trl illeri arasnda i ticaret serbestliinin hem bir ktln en iyi
yattrcs, hem bir aln en etkili nleyicisi olduu, gerek akl gerek tecrbe ile grlrse; byk
bir ktay blm baka baka devletler arasnda da, ihra ve ithal ticareti serbestliinin ayn ilevi
grecei grlr. Kta ne denli byk, deiik blgelerin hepsinden gerek kara, gerek deniz yolu ile
bir batan bir baa ulatrma ne denli kolay olursa, o ktann belli herhangi bir blgesi, bu
musibetlerden birine o denli az urar. nk lkelerin herhangi birindeki ktln bir baka lkedeki
bollukla hafifletilmesi daha ihtimal iinde olur. Gelgelelim, bu ak grl sistemi olduu gibi
kabul etmi lke pek azdr. Zahire ticareti serbestlii, hemen hemen her yerde az ok kayt altnda
olup birok lkede, kanlmaz bir ktlk musibetini okluk iddetlendirerek, korkun bir alk
felaketi haline getiren anlamsz dzenlemelerle sk boaz edilmitir. Bu gibi lkelerin zahire talebi,
ou kez yle byk ve ivedi olabilir ki, tesadf olarak ayn zamanda yan balarnda bir az ktlk
sknts eken kk bir devlet, kendini ona benzer korkun bir felaket tehlikesine atmadan bunlarn
ihtiyalarn salamay gze alamaz.
Bylece, bir lkenin tuttuu pek kt yol, bir baka lke iin haliyle tutulmas en uygun decek
yolu biraz tehlikeli duruma sokup tedbire aykr klabilir. Bununla birlikte, yetitirdii rn ok daha
fazla olduu iin, ihrac muhtemel herhangi bir miktar zahirenin elindeki mevcudu fazla etki yapt
pek seyrek olan byk devletlerde, ihracatn snrsz serbestlii ok daha az tehlikelidir. Bir svire
kantonunda yahut talya'nn ufak devletlerinden kimisinde zahire ihracn ksmaya ara sra belki gerek
olabilir. Fransa ya da ngiltere gibi byk lkelerde buna hemen hemen hi lzum olmaz. Kald ki,
iftinin, maln her zaman en iyi pazara yollamasna ket vurmak, allm adalet kanunlarn bir
kamu kar dncesine, bir tr hikmet-i hkmete[271] dpedz feda etmektir. Bu yle bir egemenlik
tasarrufudur ki, yasama kuvvetince ancak en nemli zorunluluk hallerinde kullanlmak gerekir ve
ancak o zaman ho grlebilir. Zahire ihracnn yasak edildii fiyat, ihra gnn birinde ille de
yasaklanrsa hep pek yksek olmak gerektir.
Zahireye ilikin kanunlar, her zaman dine ilikin kanunlara benzetilebilir. Gerek bu dnyadaki
geimini, gerek teki dnyadaki mutluluunu ilgilendiren ilere kar halk pek yaknlk
duyduundan, halkn yersiz grlerine hkmetin boyun emesi ve kamu huzurunu korumak iin
onun uygun grd sistemi kurmas gerekir. u iki ana maksattan biri ya da br iin akla yatkn
bir sistem kurulduuna bylesine seyrek rastlaymz, sanrm o yzdendir.
IV Aktarmac tacirin, yani yeniden ihra etmek zere yabanc lke zahiresi ithal eden tacirin
ticareti, i piyasa ihtiyacnn bol ekilde karlanmasna yarar. Zahiresini i piyasaya satmak gerekte
ticaretinin asl amac deildir. Ama orada satmaya, hatta bir yabanc pazarda elde etmeyi umduundan
epeyce az paraya satmaya genellikle gnl yatkndr. nk bylece, ykleme, boaltma, navlun ve
sigorta giderinden tasarruf eder. Aktarma ticareti sayesinde baka lkelerin erzakna maaza ve
ambar olan lkedeki ahalinin kendisi binde bir muhta durumda bulunabilir. Bylece, aktarma ticareti

i piyasada zahirenin para ile belirtilen ortalama fiyatn indirmeye yarayabilirse de, o yzden gerek
deerini drmez. Yalnzca gmn gerek deerini biraz artrr.
Dorusu aktarma ticareti Byk Britanya'da, btn olaan hallerde, yabanc mal zahire ithalinin
baml tutulduu yksek resimlerle yasak edilmiti. Bu resimlerden byk bir ksmnda geri alnma
sz konusu deildir. Resimlerin geici kanunlarla kaldrlmasn bir ktln gerekli kld olaan
st durumlarda ise, ihracat hep yasak ediliyordu. Dolaysyla bu, kanunlar sistemiyle aktarma
ticareti, gerekte her zaman yasakt.
O halde, prim konulmasyla ilgili kanunlar sistemi hakkndaki vg hi yerinde deildir. Byk
Britanya'nn pek ok kez o kanunlara yorulan gelimesi ve refah, pek kolayca, baka nedenlere
yorulabilir. Bunlara ve anlamsz daha yirmi tane ticaret dzenlemesine karn, kendi emeinin
rnlerinden yararlanaca ynnden her insana Byk Britanya'daki kanunlarn verdii gvenlik
dahi herhangi bir lkenin yzn gldrmeye yeter; bu gvenlik, tam primin konulduu sralardaki
devrimle kemalini bulmutur. zgrce ve gvenle harcanmasna meydan verildi mi, her bireyin
kendi durumunu iyiletirme yolundaki doal abas yle salam bir kaynaktr ki, tek bana, hibir
yardm olmakszn hem topluluu zenginlie ve refaha gtrecek; hem de onun eylemlerini, insan
yaps kanunlardaki anlayszln sk sk ksteklemek iin kulland bir sr yakksz engelleri
(bu engellerin etkisi her zaman, az ok onun zgrln zedelemek gvenliini azaltmak da olsa)
aacak gtedir. Byk Britanya'da alma tam bir gvenlik iindedir; eksiksizce zgn olmaktan
uzak ise de, Avrupa'nn herhangi bir blgesindeki kadar yahut oradakinden daha zgrdr.
Byk Britanya'nn en ileri refah ve gelime dnemi primle ilgili kanunlar sisteminden sonradr
ama, byledir diye, bunu o kanunlara yormamz gerekmez. Bu dnem, ayn zamanda ulusal bortan
da sonradr. Fakat hi kuku yok ki, bu refah ve gelime dneminin nedeni ulusal bor deildir.
spanya ile Portekiz zabtasnn bulunduu lkedeki deerli metallerin kymetini biraz drmesi
eilimi, primle ilgili kanunlar sisteminde tp tpna varsa da, Byk Britanya, Avrupa'nn elbette ki,
en zengin lkelerinden biridir; spanya ile Portekiz ise belki en yoksullarndandr. Gelgelelim, bu
durum fark kolayca, iki ayr nedene yorulabilir. Birincisi, altnla gm ihracnn spanya'da vergisi,
Portekiz'de yasa ve o kanunlarn uygulanna gz kulak olan uyank zabta, kendi aralarnda ylda
alt milyon ngiliz lirasndan ok ithalde bulunan bu pek yoksul iki lkede o metallerin deerini
drmek bakmndan Byk Britanya'da zahire kanunlarnn yapabildiine kyasla hem daha
kestirme yoldan, hem daha kuvvetle etkide bulunmakta olsa gerektir. kincisine gelince, o lkelerde
bu kt ynetim tutumuna kar halkn genel zgrl ve gvenliiyle denge salanmamaktadr.
Onlarda alma ne zgrdr, ne de gven altndadr. Birou anlamszlklar ve sapklklar iinde
yzen ticaret dzenlemeleri, ayn derecede hikmetle dolu bile olsa, spanya'nn da Portekiz'in de
yalnzca mlki ynetimi ile kilise ynetimi, imdiki yoksulluk durumun srdrmeye yetecek
soydandr.
imdiki kraln 13'nc saltanat ylndaki kanunlarn 43'nc blm ile zahire kanunlar konusunda,
birok bakmlardan eskisinden iyi, fakat bir iki bakmdan belki pek o kadar iyi olmayan yeni bir
sistem kurulduu grlyor.
Bu yasa gereince, orta nitelikte budayn fiyat, eyrek kantar bana krk sekiz iline; orta
nitelikte avdarn, bezelyenin yahut fasulyenin fiyat, otuz iki iline; arpannki yirmi drt iline ve
yulafnki on alt iline kar kmaz, i tketime dnk ithalattan alnan yksek resimler
kaldrlmakta; bunlarn yerine, budayn eyrek kantar bana yalnzca alt peni, br tahllara da o
oranda olmak zere, ufak bir resim konulmaktadr. Trl cinsten btn bu tahllar iin, fakat zellikle

buday iin i piyasa, bylece eskisine gre epey ucuz fiyatlarla yabanc erzaka alm
bulunmaktadr.
Ayn yasa gereince, buday ihracna verilen be ilinlik eski prim, eskiden fiyat krk sekiz iline
ktnda kesilirken, artk, eyrek kantar bana krk drt iline knca kesilmekte; arpa ihracna
verilen iki ilin alt penilik eski prim, eskiden primin kesildii fiyat olan yirmi drt ilin yerine,
yirmi ikiye knca kesilmekte; yulaf ezmesine verilen iki ilin alt penilik eski prim, eskiden primin
kesildii fiyat olan on be ilin yerine, on drde kt m, kesilmektedir. avdar zerindeki prim
ilin alt peniden iline indirilmekte; eskiden kesildii fiyat olan otuz iki ilin yerine, fiyat yirmi
sekize knca kesilmektedir. Primler, benim ispatna altm gibi yakksz iseler, ne kadar nce
kesilir ve ne denli az olursa, o derece hayrldr.
Ayn yasa, o srada, anahtarnn biri kralda, biri ithalatda bulunacak bir depoya yerletirilmek
artyla, yeniden resimsiz olarak ihra edilmek zere, en dk fiyatlarla zahire ithaline izin
vermektedir. Gerekte bu serbestlik, trl Byk Britanya limanlarnn yirmi beinden fazlasn
kapsamaz. Ama bunlar, kalburst limanlar olup tekilerin ounda, belki bu ie elverili depolar
yoktur.
u ynlerden, bu kanunun, eski sisteme kyasla bir gelime olduu aka grlyor.
Gelgelelim, ayn kanun gereince, fiyat on drt ilini gemedike, yulaf ihracna eyrek kantar
bana iki ilinlik prim verilmektedir. Eskiden ne bu tahln, ne de bezelyenin ya da fasulyenin
ihracna hi prim verildii olmamt.
Yine ayn kanunla, fiyat eyrek kantar bana krk drt iline knca budayn, yirmi sekiz iline
knca avdarn, yirmi iki iline knca arpann, on drt iline knca yulafn ihrac yasak
edilmektedir. Bu eit eit fiyatlarn hepsi haddinden fazla dk gibi gelmektedir. Sonra, bula bula,
tam o ihrac zorlamak iin verilen primin kaldrld fiyatlarda ihrac bsbtn yasak etmekte bir
uygunsuzluk var gibidir. Elbette ki ya ok daha dk bir fiyatta prim kaldrlmal ya da, ok daha
yksek bir fiyatta, ihraca msaade olunmalyd.
Onun iin, u ynlerden bu kanun, yle grlyor ki, eski sistemin aasnda kalmaktadr. Ama
btn eksiklikleriyle birlikte, bu kanun iin belki Solon kanunlar hakknda syleneni syleyebilir:
Kendi bana mkemmel olmamakla birlikte, zamann karlaryla, pein yarglaryla ve mizacyla en
iyi uzlaabilen kanundur. Belki, sras gelince, daha iyisine yol aabilir.

Blm VI

Ticaret Antlamalar zerine

Bir millet, btn teki yabanc lkelerden girmesini yasak ettii bir takm mallarn, bir yabanc
lkeden girmesine msaade etmeye yahut bir lkenin mallarn, btn br lkelerinkini baml
tuttuu resimlerden bak klmaya bir anlama ile kendini zorunlu klarsa, ticareti byle dosta
kayrlan lkenin, ya da hi deilse, o lke tacirleri ile imalatlarnn antlamadan kukusuz byk
kazanlar salamalar gerekir. O tacirlerle imalatlar, kendilerine bylesine msamahal[272]
davranlan lkede bir tr tekelden yararlanrlar. Mallar iin, o lke hem daha geni hem daha
kazanl bir pazar haline gelir. Daha genitir; nk baka milletlerin mallar ya sokulmad ya daha
ar resimlere baml tutulduu iin, buras onlarn mallarn daha ok eker. Daha kazanldr;
nk dosta kayrlan lkenin tacirleri, orada bir eit tekelden yararlanarak, mallarn ou zaman,
btn teki milletlerin serbest rekabeti karsnda brakld takdirde olabileceine gre daha iyi
fiyata satarlar.
Gelgelelim, bu gibi antlamalar, dosta kayrlan lkenin tacirleriyle sanayicilerine faydal
olabilmekle birlikte, kayran lkenin tacirleriyle sanayicileri iin ister istemez sakncaldr. Bylece,
onlar aleyhine yabanc bir millete bir tekel balanm olur ve gereksindikleri yabanc mallar,
bunlarn, okluk baka milletlerin serbest rekabetine meydan verildii takdirde olabileceinden daha
pahalya satn almalar gerekir. Bu yzden, byle bir milletin, kendi rnnden, karlnda yabanc
mal satn ald ksmn, daha ucuza satlmas gerekir. nk iki ey birbiri karl dei
edildiinde, bu eylerden birinin ucuzluu, tekinin pahallnn zorunlu sonucu, yahut daha
dorusu, pahal oluu demektir. Dolaysyla, byle her anlamadan tr yllk rnnn dei etme
deerinde azalma olmas ihtimali vardr. Ama, bu azalma hemen hemen hibir zaman mutlak bir
zarara deil, yalnzca, antlama olmad takdirde edinebilecei kazancn eksilmesine varabilir.
Millet, mallarn haliyle olabileceinden daha ucuza satmakla birlikte, ihtimal ki hem maliyetinden
aa, hem de prim durumunda olduu gibi, mallar piyasaya iletmek iin kullanlan sermayeyi
allm krlaryla birlikte yeniden yerine koymayacak bir fiyata satmaz. Satarsa, bu ticaretin mr
uzun srmez. Dolaysyla, kayran lke de serbest bir rekabet bulunduu takdirde kazanacandan az
da olsa, bu ticaretten yine kazanr.
Gelgelelim, kimi ticaret anlamalar, bunlardan ok farkl ilkelere dayanlarak faydal saylm;
aralarndaki ticaretin tmnde, her yl satn alndndan fazla sat yapacan ve her yl kendisine
bir altn ve gm kalntsnn geri geleceini umduu iin, tccar bir lke, kimi zaman, yabanc bir
milletin bir takm mallarna, kendi aleyhine olmak zere, byle bir tekel balamtr. 1703'de, Bay
Methuen'in ngiltere ile Portekiz arasnda sonuca baland ticaret antlamas, bu ilkeye dayanlarak,
pek beenilmitir. Yalnzca maddeden oluan o antlamann, harfi harfine evirisi, aadadr.
Madde I
Hametli kutlu Portekiz kral, gerek kendi gerek halefleri adna, Britanya ii uhalarla bakaca
ynl mamullerin, kanunla yasak edilinceye dein adet olduu zere, Portekiz'e girmesine bundan
byle her zaman msaade eylemeye sz verir; u artla ki:
Madde II
Hametli, mbarek Byk Britanya Kraliesi, kendi ve halefleri adna, Portekiz rn araplarn
bundan byle Britanya'ya girmesine her zaman msaade eylemeyi taahht edecektir.[273] yle ki,

Britanya ve Fransa krallklar arasnda ister bar, ister sava olsun, Byk Britanya'ya ister varil
veya flarla, ister bakaca kaplarla ithal edilsin, bu araplar iin ayn miktar veya ldeki Fransz
arabndan, istenilen gmrn ya da resmin te biri indirilecek yahut dlecek; dorudan doruya
veya dolaysyla gmrk ad ile, resim ad ile ya da herhangi bir baka isimle hibir zaman daha fazla
bir ey istenmeyecektir. Ama gmrk resminde yukarda belirtildii zere, yaplacak bu indirime ya
da hafifletmeye, herhangi bir zamanda herhangi bir ekilde el atlr yahut ket vurulursa, hametli,
mbarek Portekiz Kral'nn Britanya ii uhalarla bakaca ynlleri yeniden yasak etmesi hakkaniyete
uygun ve caiz olacaktr.
Madde III
Asaletl[274], tam yetkili eliler yukarda adlar geen efendilerinin ibu antlamay resmen
onaylayacaklarn ve iki aylk bir sre iinde onaylama belgelerinin karlkl veriileceini vaat ve
tekeffl eylerler.
Bu antlama gereince Portekiz Kral, ngiliz ynllerinin tpk yasaktan nceki esasa gre
girmesine izin vermeyi, yani o zamandan nce denegelmi olan resimleri ykseltmemeyi stne
almaktadr. Ama bunlarn, herhangi bir baka milletin, rnein Fransa'nn yahut Felemenk'in
ynllerinden daha iyi artlarla girmesine msaade etme ykmll altna girmemektedir. Byk
Britanya hkmdar ise, aksine, Portekiz araplarnn, onlarla rekabet etmesi en olas araplar iin,
yani Fransz araplar iin denen resmin yalnzca te ikisini deyerek girmesini stne almaktadr.
Demek ki, o ynden, bu antlama aka Portekiz iin faydal, Byk Britanya iin sakncaldr.
yle iken, bu antlama, ngiltere ticaret politikasnn bir aheseri[275] olarak gklere karlmtr.
Portekiz Brezilya'dan, her yl i ticaretinde gerek sikke gerek kap kacak eklinde kullanlabilecek
miktardan fazla altn almaktadr. Fazla ksm, kasalarda bou bouna kilitli durmasna gz
yumulamayacak kadar deerlidir. Yurt iinde elverili srm yeri bulamad iin de, herhangi bir
yasaa karn, bu ksmn dar gnderilip lkede daha elverili bir srm yeri bulunan bir eyle
deitirilmesi gerekir. Bunun byk bir paras ya ngiliz mallar karlnda, yahut sattklar
mallarn karl ngiltere aracl ile ellerine deen br Avrupa milletlerinin mallar karlnda
her yl ngiltere'ye gelir. Bay Baretti'ye sylendiine gre, her hafta Lizbon'dan gelen posta gemisi,
ngiltere'ye haftadan haftaya elli bin ngiliz lirasn akn altn getirirmi. Bu tutar abartlm olabilir.
Toplam ylda iki milyon alt yz bin ngiliz lirasndan fazla tutar ki, bu, Brezilya'da kt
varsaylan altn miktarn aar.
Tacirlerimizin birka yl nce Portekiz hkmdar ile aralar akt. Antlama ile deil de o
hkmdarca ihtimal ki gerekte Byk Britanya hkmdarnn ricas zerine ve gsterecei savunma
ve kayrma gibi daha byk ltuflara karlk, srf atfet olarak kendilerine balanan ayrcalklar ya
ihll edilmi ya geri alnmt. Dolaysyla, Portekiz ticaretini gklere karmakta okluk en fazla
kar bulunanlar bunun zerine, onu genellikle sanldndan daha az faydal gstermeye epey yatkn
bulundular. ddia ettiler ki, her yl Byk Britanya'ya ithal edilen Portekiz yemileriyle araplar,
Portekiz'e gnderilen ngiliz mallarnn deerine hemen hemen denk geldiinden, bu yllk altn
ithalinin pek ou, aa yukar hepsi, Byk Britanya iin olmayp br Avrupa milletleri iindir.
Ama diyelim ki, topu birden Byk Britanya iindir ve tutar Bay Baretti'nin varsayar
grndnden daha da fazladr; byledir diye, bu ticaret, dar gnderilen ayn deer tutar
karl, yine o deerde tketim mallar almamzdan oluan herhangi bir baka ticaretten daha
faydal olmaz.

Krallk lkesi iinde, kap kacaa ya da sikkeye her yl eklenerek kullanlan altn miktarnn, bu
ithalatn ancak pek ufak bir ksm olduu kabul edilebilir. Kalannn olduu gibi darya gnderilip
u ya da bu eit tketim mallar ile deitirilmesi gerekir. Ama ngiliz alma rn ile nce
Portekiz altn satn alp sonra, o altnla bu tketim mallarn satn almaktansa, bu tketim mallarn
dorudan doruya o rn ile satn almak ngiltere iin daha faydal olur. Dorudan doruya yaplan
bir yabanc tketim ticareti, her zaman dolambalsndan daha faydaldr; ayn deer tutarnda
yabanc mallar lke piyasasna getirmek iin de birincisinde, ikinci eklindekine gre ok daha
kk bir sermaye ister. Dolaysyla, almasnn daha kk bir ksm Portekiz piyasasna
yarayacak mal retiminde, daha byk bir ksm ise Byk Britanya'da, talebi olan tketim mallarnn
bulunabilecei br piyasalara yarayan mallarn retiminde kullanlsa, ngiltere'nin daha hayrna
olur. Bylece, lke hem kendi ihtiyac iin gerekli altn hem tketim mallarn elde etmek zere,
imdikinden ok daha az bir sermaye ile kullanr. O zaman elde baka maksatlar iin, yani, fazladan
bir miktar sanayiyi harekete getirmek ve daha byk bir yllk rn elde etmek zere kullanlacak
yedek bir sermaye bulunur.
Portekiz ticaretinin bsbtn dnda da kalsa, Britanya, gerek kap kacak, gerek sikke, gerekse
yabanc ticaret maksatlar iin ihtiya duyduu yllk altn mevcudunu bulma konusunda pek glkle
karlamaz. Altn karl verilecek deer kendilerinde var olanlar, baka her mal gibi altn da,
deeri karlnda her zaman urada burada bulabilirler. Zaten, Portekiz'in yllk altn fazlas yine de
darya gnderilir; Byk Britanya alp gtrmese de, tpk imdi Byk Britanya'nn yapt gibi,
bedeli karl yeniden satmay uygun bulan bir baka millete alnp gtrlr. Portekiz'in altnn
satn alrken gerekte, birinci elden satn alrz; oysa, (spanya dnda) herhangi bir baka milletten
alrken, altn ikinci elden geerek almamz gerekir ve biraz fazla para verdiimiz olabilir.
Gelgelelim bu fark kukusuz, kamu dikkatine demeyecek derecede kktr.
Sylentiye gre, altnmzn hemen hemen hepsi Portekiz'den gelir. br milletlerle aramzdaki
ticaret dengesi ya aleyhimizdedir ya pek lehimizde deildir. Ancak, urasn gzden karmamak
gerekir ki, lkelerin birinden ne denli ok altn ithal edersek, btn teki lkelerden ister istemez o
derece eksik altn getirtmemiz gerekir. Baka her mal iin olduu gibi altna kar da etkili talep her
lkede belli bir miktarla snrlanmtr. Bu miktarn onda dokuzu bir lkeden gelirse, btn br
lkelerden, ithal edilmek zere yalnzca onda bir kalr. Sonra, her yl belli bir takm lkelerden, kap
kacak ve sikke iin gerekenden ne kadar fazla altn getirilirse, bir takm baka lkelere, o denli fazla
altn ihra olunmas gerekir. acl politikann o silik hedefini oluturan ticaret dengesini de belli bir
takm lkelerden yana ne denli lehimize grsek de baka bir oklarndan yana, ister istemez, o derece
aleyhimizde grmemiz gerekir.
Bununla birlikte, Portekiz ticareti olmadan ngiltere'nin yaayamayaca yolundaki bu gln fikre
dayanlaraktr ki, geen savan sonuna doru Fransa ile spanya, ortaya ne saldr ne kkrtma
bahanesi srmeden, Portekiz Kral'ndan, limanlarna hibir ngiliz gemisi sokmamasn ve bu
sokmay inancaya balamak zere, o limanlara Fransz yahut spanyol askerleri yerletirmeyi kabul
etmesini istediler. Portekiz Kral, kayn olan spanya Kral'nn kendisine nerdii bu yz kzartc
artlara boyun eseydi, Britanya, Portekiz ticaretini yitirmekten ok daha byk bir gaileden, yani
yeni bir savata ngiltere'nin btn gcn o tek maksada ynelse de, ihtimal ki g savunabilecei,
kendini savunmak iin hibir hazrl olmayan pek zayf bir mttefiki desteklemek yknden
kurtulurdu. Portekiz ticaretinin elden gitmesi, o srada bu ticaretle uraan ve belki bir iki yl
sermayelerini ayn derece kazanla kullanmann yolunu bulamayacak olan, o tacirleri kukusuz epey
skntya drrd. Bu dikkate deer ticari politika rnei yznden ngiltere'nin urayaca btn
tedirginlik de belki bununla kalrd.

Her yl yaplan byk altn ve gm ithali ne kap kacak ne sikke maksatlarna dnk olup d
ticaret iindir. Dolambal bir yabanc tketim ticareti bu metallerle, hemen hemen btn br mallar
aracl ile yaplabileceine gre daha kazanl ekilde yrtlebilir. Btn alemin ticaret aralar
olduklar iin bunlar, btn mallara karlk olarak, herhangi bir baka maldan daha kolay kabul
edilir. Hacimleri ufak, deerleri byk olduu iin de, bir yerden bir yere getirilip gtrlmeleri,
hemen hemen herhangi bir baka tr ticari maln getirilip gtrlmesine gre daha ucuza gelir ve
bylece tanmakla, deerlerinden daha az kaybederler. Onun iindir ki, srf bir baka lkede bir
takm baka eya karl yeniden satlmak ya da dei edilmek zere, yabanc bir lkede satn alnan
btn mallar arasnda altnla gm kadar elverilisi yoktur. Portekiz ticaretinin belli bal faydas,
Byk Britanya'da yaplan eit eit dolambal yabanc tketim ticaretlerinin hepsini
kolaylatrmasndadr. Pek nemli olmasa da bu, kukusuz epeyce bir faydadr.
yiden iyiye bellidir ki, kral, lkesinin avanisine ya da sikkesine her yl eklendii makul olarak
dnlebilecek altn ve gm, pek az miktarda yllk ithale lzum gsterebilir. Portekiz'le dorudan
doruya ticaretimiz olmad takdirde de, bu ufak miktar her zaman nereden olsa pek kolay
bulunabilir.
Kuyumculuk zanaatnn Byk Britanya'da fazla nemi olmakla birlikte, kuyumcularn her yl
sattklar yeni kap kacaktan pek ou, eritilmi bakaca eski kap kacaktan yaplmaktadr. Onun iin
kral, lkesinin tm ss eyalarna her yl eklenen, pek fazla olamaz ve yllk pek az bir ithale ihtiya
gsterebilir.
Sikke iin de durum ayndr. yle sanrm ki, altn sikkenin son defaki dzenlenmesinden nce,
altn olarak on yldr st ste senede sekiz yz bin liradan fazla tutan yllk sikke basmnn byk bir
ksmn bile, kimse, krallk lkesinde eskiden tedavlde bulunan paraya her yl yaplan bir art olarak
grmez. Para basma masrafn hkmetin grd bir lkede, sikke iinde kanunun arad arlkta
altn ve gm tam tamamna bulunsa da, sikkenin deeri, o metallerin baslmam haldeki ayn
miktarnn deerinden hibir zaman pek fazla olamaz. nk, baslmam haldeki herhangi bir miktar
altn ve gme karlk, bu metallerin bir o kadar sikkesini elde etmek iin yalnzca darphaneye
gitmek skntsna katlanmak ve belki bir iki hafta beklemek gerekir. Ama her lkede, tedavldeki
sikkelerin byk ksm hemen hemen hep az ok ypranm ya da baka tarzda ayarn yitirmitir.
Byk Britanya'da son defaki para dzenlenmesinden nce, durum enikonu yle olmu; altn yzde
ikiden, gm ise yzde sekizden fazla olmak zere, kanunlu arlnn aasna dmt.
Gelgelelim, kanunlu arl tam olan, yani, iinde bir libre altn bulunan krk drt buuk gine, bir
libre arlnda baslmam altndan pek daha fazlasn satn alamadna gre, arl biraz
eksilmi olan krk drt buuk gine, bir libre arlkta altn satn alamazd ve bu eksii karlamak iin
bir ey eklenmesi gerekirdi. Bundan dolay, altn klesinin piyasadaki geer fiyat, darphane
fiyatnn ayn, yahut 46 ngiliz liras, 14 ilin, 6 peni olacak yerde, o srada 47 lira, 14 ilin; bazen da
yaklak 48 lira idi. Gelgelelim, sikkelerin byk ksm byle ayarca bozuk olduu zaman,
darphaneden yeni km krk drt buuk gine, piyasada, teki basbaya ginelerin, herhangi birinden
daha fazla mal satn almyordu. nk, tacirin kasasna girdiinde br paralarla kart iin,
bunlar aradaki farka demeyecek kadar ok skntya katlanmadan, artk birbirinden ayrt
edilemiyordu. teki gineler gibi, bunlar da 46 ngiliz liras, 14 ilin, 6 peniden fazla etmiyordu. Ama
eritme potasna atlrlarsa, gze batacak bir fire vermeksizin, bunlardan bir libre arlnda, kanunlu
ayarda altn kyordu. Bu altn, altn sikkenin btn maksatlarna, eritilen altn kadar elverili olmak
zere, istenildii zaman 47 lira 14 ilin ile 48 lira orannda ya altn ya gm karl
satlabiliyordu. Demek ki, yeni baslm sikkeyi eritmekte dpedz kr vard ve eritme yle kala gz
arasnda yaplyordu ki, hkmete alnacak hibir tedbir bunu nleyemezdi. Bu yzden, darphanenin

ileri, biraz Penelope'un dokumasn andryor; gndz yaplan i, gece bozuluyordu. Darphane her
gn, pek sikke stne sikke eklemek iin deil, sikkenin tanrnn gn eritilen en iyi ksmn yeni
batan yerine koymak iin urayordu.
Altnlaryla gmlerini darphaneye gtren zel kiiler, sikke basm masrafn kendileri deseler,
biimi kap kacan deerini nasl artryorsa, bu masraf da, o metallerin deerine deer katar. O
zaman, baslm haldeki altnla gm, baslmamndan fazla eder. Sikke-hakk (seignorage) pek
ar deilse, bu resmin tm deeri kleye eklenir. nk para basma ayrcal her yerde tek bana
hkmete ait olduu iin piyasaya, hkmetin iletmeyi uygun grdnden daha ucuza sikke
kamaz. Resim gerekten ar, yani sikke basmak iin gerekli emekle masrafn gerek deerinden
pek fazla oldu mu, kle deeri ile sikke deeri arasndaki byk fark, gerek yurt iindeki gerek yurt
dndaki kalpazanlar, hkmet parasnn deerini drecek derecede fazla miktarda kalp para
srmeye heveslendirebilir. Bununla birlikte Fransa'da sikke-hakk yzde sekiz olduu halde, bundan o
trl, gze batacak bir tedirginlik doduu grlmemitir. Parasn taklit ettii lkede oturuyorsa,
kalpazann kendisinin, yabanc bir lkede oturuyorsa adamlarnn ya da muhabirlerinin her yanda
kar karya bulunduu tehlikeler yzde alt, yahut yedi kr uruna gze alnamayacak kadar
byktr.
Fransa'da sikke-hakk, sikkenin deerini, iindeki safi altn miktar oranna gre daha yukar
karmaktadr. Nitekim, Ocak 1726 tarihli fermanla,[276] yirmi drt kratlk halis altnn darphanede
fiyat (sekiz Paris onalk mark arlnda) 740 livre, 9 sou, 1 1/11 denier olarak saptanmtr.
Fransz altn parasnda, darphanenin dkm pay hesaba katlnca, yirmi bir krat eyrek halis altn,
iki krat bir eyrek alam vardr.
Bundan tr, bir mark[277] arlktaki tam ayar altn, aa yukar alt yz yetmi bir livre on
denier'den fazla etmez. Ama Fransa'da bu bir mark arlktaki tam ayar altndan, (her biri yirmi drt
livre'lik) otuz Louis altn, yahut yedi yz yirmi livre baslr. Dolaysyla, baslm olmak, bir mark
arlktaki tam ayar altn klenin deerini, alt yz yetmi bir livre, en denier ile yedi yz yirmi livre
arasndaki fark kadar ya da krk sekiz livre, on dokuz sou, iki denier artrr.
Sikke-hakk yeni sikkeyi eritmedeki kr, ou hallerde hie indirdii gibi, her zaman iin de
azaltr. Her zaman bu kr, her gnk tedavl arac iinde bulunmas gereken kle miktaryla,
gerekten bulunan miktar arasndaki farktan ileri gelir. Bu fark sikke-hakkndan az olursa, kr yerine
zarar edilir. Fark sikke-hakk kadarsa, ne kr olur ne zarar. Fark sikke-hakkndan fazla ise, gerekte
biraz kr edilir, ama bu, sikke-hakk olmad takdirde edilecek krdan azdr. rnein, altn parann
geen defaki dzenlenmesinden nce, para basm zerinde yzde be sikke-hakk olsayd, altn
sikkenin eritilmesi halinde yzde bir zarara girilirdi. Sikke-hakk yzde iki olsayd, ne kr edilirdi
ne zarar. Sikke-hakk yzde bir olsayd, yzde iki yerine, ancak yzde bir kr edilirdi. Onun iin,
parann tartlarak deil, saylarak alnd yerlerde sikke-hakk, sikkenin eritilmesinin ve ayn
nedenle ihracnn en etkili nleyicisidir. Eritilen ya da ihra edilen paralar ou zaman, en iyileri ve
en arlardr. nk en fazla kr bunlar brakr.
Para basmnn resimden bak tutularak zendirilmesine ilikin kanun, ilkin II. Charles'n
saltanat srasnda snrl bir zaman iin konuldu; sonra, trl uzatmalarla 1769'a dek srdrld ve o
zaman srekli hale getirildi. ngiltere Bankas kasalarn yeniden para ile doldurmak iin darphaneye
sk sk kle gtrmek zorundadr ve ihtimal ki, para basm masrafnn kendi srtna deil, hkmete
yklenmesinin kendi karna daha uygun geleceini dnmtr. Hkmetin bu kanunu devaml
klmaya rza gsterii, belki bu byk ortakln hatrn ho etmek iindi. Ama pek muhtemel
bulunduu zere, altn tartma deti, zahmetinden tr ortadan kalkmaya yz tutup ngiltere'nin altn

paras, sikkenin son defaki dzenlenmesinden nce olduu zere saylarak alnmaya balarsa, bu
byk ortaklk, daha kimi vesilelerde olduu gibi, bunda da, kendi kar ynnden azmsanmayacak
derecede aldandn belki grebilir.
Parann geen defaki dzenlenmesinden nce, ngiltere'nin tedavldeki altn paras, kanunlarn
ngrd arlndan yzde iki aa iken, sikke-hakk olmadndan, kapsamas gereken tam
ayarl altn kle miktar deerinin yzde iki aasnda idi. Dolaysyla bu byk ortaklk, sikke
kestirmek zere altn kle satn ald zaman kleye, basldktan sonra edeceinden yzde iki fazla
para vermek zorunda idi. Ama para basm zerinde yzde iki bir sikke-hakk olsa, her gn tedavlde
bulunan altn para, kanunlu arlndan yzde iki eksik olmasna karn, deerce yine, iermesi
gereken tam ayarl altn kadar eder. nk bu takdirde biimin deeri, arlktaki noksan telafi eder.
Dorusu, ortakln sikke-hakk demesi lazm gelecek; sikke-hakk yzde iki olduuna gre,
btn ilem zerinden ortakln zarar tp tpna yzde iki olacak; ama bu sikke hakknn gerekte
olduundan daha fazlaya kmayacaktr.
Sikke-hakk yzde be ve tedavldeki altn para kanunlu arlndan yalnzca yzde iki eksik ise, o
zaman banka, kle bedeli zerinden yzde kazanr. Ama para bastrmak iin yzde be bir sikkehakk demesi gerekeceinden, tm ilem zerinden kayb, yine tam tamamna yzde iki olur.
Sikke-hakk yalnzca yzde bir olup tedavldeki altn para kanunlu arlndan yzde iki eksik ise,
o zaman banka kle bedeli zerinden yalnzca yzde bir yitirir. Ama yine yzde bir sikke-hakk
demesi gerekecei iin btn br hallerde olduu gibi tm ilem zerinden zarar tam tamna
yzde iki olur.
Bir yandan makul bir sikke-hakk varken, ten yandan, parann geen defaki dzenlenmesinden beri
hemen hemen yle olduu zere, sikke tam kanunlu arlnda ise banka, sikke-hakk yznden
yitirilebileceini, kle bedelinden kazanr; kle bedelinden kazabileceini de, sikke-hakk
yznden yitirir. Bylece tm ilem zerinden ne zarar eder, ne kr; yukardaki hallerin hepsinde
olduu gibi, bunda da banka iin durum, sikke-hakknn olmad halin tamamyla ayndr.
Bir maldan alnan vergi, kaakl zendirmeyecek kadar lml ise; o maln alveriini yapan
tacir, vergiyi pein vermekle birlikte mal bedeli ile geri ald iin, sahiden demi olmaz. Vergiyi
nihayet, en son alc yahut tketici der. Gelgelelim para, karsnda herkesin tacir kesildii bir
maldr. Herkes paray olsa olsa yeniden satmak iin satn alr; olaan hallerde, onun son satcs veya
tketicisi yoktur. Bundan dolay, para basm vergisi kalpazanl yreklendirmeyecek kadar lml
olduu zaman, vergiyi herkes pein vermekle birlikte kesin olarak deyen yoktur. nk herkes
vergiyi, sikkedeki deer fazlas eklinde geri alr.
yle olduu iin, lml bir sikke-hakk, baslmak zere klesini darphaneye gtren bankann,
yahut br zel kiilerin masrafn hibir halde artrmaz. Ilml bir sikke-hakk olmay da masraf
hibir zaman azaltmaz. Sikke-hakk olsa da olmasa da, tedavldeki sikkenin kanunlu arl
tastamam ise, para basm kimseyi masrafa sokmaz; arl eksikse, para basmnn, sikke iinde her
zaman bulunmas gereken kle miktaryla, gerekten bulunan miktar arasndaki farka mal olmas
gerekir.
Demek ki, para basma masrafn kendi verince, hkmet yalnz ufak bir masrafa girmekle kalmayp
uygun bir resimle elde edebilecei ufak bir geliri de yitirir. Devlete gsterilen bu gereksiz cmertlik
rneinin ne bankaya, ne zel kiilere en kk bir faydas olur.

Bununla birlikte, kendilerine hibir kazan vaat etmeyip srf, bir zarara uramayacaklarn salama
balama iddiasnda bulunan bir hava oyununa gvenerek, sikke-hakk konulmasna rza gstermeye,
banka ynetim kurulu ihtimal ki yanamaz. Altn parann imdi iinde bulunduu durumda ve bu para
arl zerinden kabul ediledurduka, ynetim kurulunun byle bir deiiklikten elbette bir kazanc
olmaz. Ama altn paray tartma deti, pek muhtemel olduu gibi, bir kez ortadan kalkmaya yz tutarsa
ve altn para, geen defaki para dzenlenmesinden nce iinde bulunduu ayn itibarszlk durumuna
derse, sikke-hakk konulmasndan bankann elde edecei kazan, yahut daha doru tasarruflar,
ihtimal, pek nemli olur. Darphaneye hatr saylacak kadar kle gnderen tek ortaklk ngiltere
Bankas olup yllk para basm yk batan aa, yahut hemen hemen tamamyla onun srtndadr.
Grd i, yalnzca sikkedeki kanlmaz kayplar ve zorunlu bulunan anp ypranmay
onarmaktan oluursa, yllk para basm elli bin, yahut en ok yz bin liray pek gemez. Fakat sikke,
kanunun istedii arlktan aa dt m, yllk para basmnn, stelik tedavldeki parada, ihra ve
eritme potas yznden boyuna alp duran koskoca gedikleri kapatmas gerekir. Altn parann son
kez dzenlenmesinden hemen nceki on, on iki yl iinde, yllk para basmnn ortalama sekiz yz
elli bin liray amas bundan ileri geliyordu. Ama, altn para zerinde yzde drt ya da be sikkehakk olsa, iler o zamanki halde iken de, gerek ihracn gerek eritme potasnn yaptklarn belki
adam akll nlerdi. Sekiz yz elli bin liray akn sikke baslan kleden, her yl banka yzde iki
buuk dolaynda kayba urayacana, yahut her yl yirmi bir bin iki yz elli liradan fazla zarara
gireceine, o kaybn belki onda birine uramazd.
Sikke kesme masrafn karlamak zere parlamentonun ayrd gelir, ylda topu topu on drt bin
lira olup bundan hkmete den gerek masraf yahut darphane memurlarnn cretleri, gvenilir
biimde bana sylediklerine gre, olaan hallerde, o tutarn yarsn gememektedir. Dnlebilir
ki, bu kadarck bir tutarn tasarrufu, hatta ondan fazla tutmayacak bir baka tutarn kazanlmas,
hkmete ciddi olarak uralmaya demeyecek derecede nemsiz eylerdir. Fakat, ihtimal dnda
bulunmayan, eskiden ou kez olmu ve yine de olmas pek muhtemel bir olayn ortaya kmas
halinde, ylda on sekiz ya da yirmi bin lirann tasarruf edilmesi, ngiltere Bankas kadar byk bir
ortaklka bile ciddi olarak dikkate alnmaya kukusuz deer bir eydir.
Deminki dncelerle grlerden bir ksmn, Birinci Kitap'ta, parann kkeni ile kullanlnn,
mallarn gerek ve itibari fiyat arasndaki farkn ele alnd blmlere koymak, belki daha yerinde
olabilirdi. u var ki, para basmnn zendirilmesine ilikin kanunun kk, merkantilist sistemin
ortaya srd ayak takm harc olan pein yarglara dayandndan, onlar, bu blm iin
alkoymay daha doru buldum.
O sistemin ruhunu, her milletin zenginliini oluturur sand nesneye, yani parann retimine bir
tr prim vermek kadar okayacak hibir ey olamaz. Bu, onun lkeyi zenginletirmek iin bulduu,
pek beenilecek nice areden bir tanesidir.

Blm VII

Smrgeler zerine
Ksm I

Yeni Smrgeler Kurulmasnn Nedenleri

Amerika ile Bat Hint Adalar'ndaki trl Avrupa smrgelerinde ilk yerleme vesilesi olan
dnce eski Yunan ve Roma smrgelerinin kurulmasna klavuzluk eden dnce gibi alabildiine
belirgin ve kolay anlalr deildi.
Btn eitli eski Yunan devletlerinden her birinin elinde, olmuu bitmii ufack bir toprak vard.
Bunlardan birinde halk o topran kolayca besleyemeyecei kadar artt m, bir ksm, oturacak yeni
bir yurt aramak zere dnyann uzak ve cra bir blgesine gnderilirdi. nk kendilerini epeevre
kuatan sava komular dolaysyla, ilerinden herhangi birinin, ana yurttaki topran pek fazla
geniletmesi gt. Doriler'in smrgecileri, okluk Roma'nn kuruluundan nceki dnemlerde
barbar ve uygarlamam uluslarn oturduu talya ile Sicilya'ya; Yunanllar'n br iki byk
kabilesi olan yonlar'la Eoliler'in smrgecileriyse, ahalisinin o srada tpk Sicilya ve talya ahalisi
durumunda olduu anlalan Anadolu'ya ve Ege Denizi adalarna gidiyordu. Ana kentin gzyle,
smrge her zaman iin ok kayrlmaya ve yardm edilmeye hakk olan; buna karlk, byk kran
ve sayg borcu bulunan bir ocuktu. Ama ana kent onu, zerinde dorudan doruya nfuz ya da yetki
iddiasnda bulunmad, vasilik altndan km bir ocuk varsayyordu. Smrge kendi hkmet
eklini kararlatryor, kanunlarn kendi karyor, yksek memurlarn kendi seiyor, ana kentin
onayn ya da rzasn beklemeyi gereksinmeyen, bamsz bir devlet sfatyla, komularyla bar ya
da sava yapyordu. Bu tr her smrge kuruluuna klavuzluk eden dnceden daha belirgin ve
kolay anlalr bir ey olamaz.
ou teki eski cumhuriyetler gibi Roma da balangta, devleti oluturan trl yurttalar arasnda
kamu arazisini belli bir orana gre letiren bir toprak kanunu zerine kurulmutu. nsan ilerinin
izledii yry sonucunda, bu ilk blme ekli evlenme, miras ve fera [278] yolu ile ister istemez
bozuldu; baka baka birok ailelerin geimine ayrlm bulunan topraklarn, bir tek kimsenin eline
getii ok oldu. Bu kargaala (nk buna kargaalk gzyle baklyordu) are olmak zere,
herhangi bir yurtta elinde bulunabilecek toprak miktarn be yz jugera, yani, aa yukar yz
elli ngiliz acre' olarak snrlayan bir kanun yapld. Gelgelelim, her ne kadar bir iki kez uygulamaya
konulduunu okumusak da, bu kanun ya yz st brakld ya ondan yan izildi; dolaysyla
servetlerdeki eitsizlik devaml biimde artt gitti. Yurttalardan ounun topra yoktu. Bir zgr
insann, topra olmadan bamsz kalabilmesi ise o zamann rf ve detlerine gre gt. imdi,
yoksul bir kimse, kendi topra bulunmasa da, biraz sermayesi oldu mu, bir bakasnn topraklarn
ekip biebilir, ya da ufak tefek perakende ticareti yapabilir. Sermayesi yoksa ya kyde rgat ya da
zanaat olarak, i bulabilir. Fakat eski Romallar'da zenginlerin topraklarn, hep (kendisi de kle
olan) bir rgat bann buyruu altnda alan kleler ilerdi. O yzden, ifti ya da rgat olarak
almak, yoksul bir zgr insana hemen hemen nasip olmazd. Yine, btn zanaatlarla ve imalat ile,
hatta perakende ticaretle efendileri yararna olmak zere, kleler urard. Efendilerin
zenginliinden, nfuzundan ve desteinden tr, klelerle boy lmeye yoksul bir zgr insann
dayanabilmesi zordu. Bu nedenle, topra olmayan yurttalar iin, yllk seimlerdeki adaylarn
ihsanndan baka geim arac yoktu. Tribune'ler, halk zenginlerle bykler aleyhinde kkrtmak
istediklerinde, eski toprak blmn halkn aklna getirir; bu trl zel mlkiyeti snrlayan
kanunu ona, cumhuriyetin temel kanunu olarak gsterirlerdi. Halk toprak almak iin ii yaygaraya
vurur, zenginlerle bykler de, tahmin edebiliriz ki, kendi topraklarndan ona bir ey vermemek iin
iyiden iyiye direnirlerdi. Dolaysyla; halkn bir dereceye dek gnln almak zere, ikide bir darya
yeni bir smrgeci kme salnmasn dzenlerlerdi. Ama istilc Roma bu gibi hallerde de,

yurttalarn nereye yerleeceklerini bilmeden, byle demek doru ise, koca dnyada ksmetlerini
aramak zere kapp koyuvermek zorunda deildi. Onlara, genellikle zapt olunmu talya illerinden
topraklar tahsis ederdi. Orada cumhuriyet arazisi iinde olduklarndan bunlar, hibir zaman bamsz
bir devlet kuramyorlard; olsa olsa, bir tr tzel kiilii bulunan varlk idiler. Bu tzel varlk, kendi
ynetimi iin tzkler karabilmek yetkisi olmakla birlikte, hep ana kentin ihtarna,[279] hkmet
nfuzuna ve yaama gcne baml idi. Darya byle smrgeciler salnmakla halkn gnl biraz
ho edildii gibi, aksi halde itaati[280] kuku gtrecek olan yeni zapt edilmi bir ilde ou kez bir tr
asker kuvveti de yerletiriliyordu. Dolaysyla, bir Roma smrgesi, ister kuruluun kendi niteliini,
ister vcuda gelmesindeki nedenleri dnelim, bir Yunan smrgesine gre bsbtn farkl idi.
Nitekim, asl dillerinde bu birbirinden farkl kurulular belirten szlerin birbirinden apayr
anlamlar vardr. Latince (Colonia) sz yalnzca, topra ileme demektir. Yunanca (a oza) ise,
tersine, konuttan ayrlma, yurttan g etme, evden kma anlamna gelir. Ama, Roma smrgeleri bir
ok bakmlardan Yunan smrgelerinden farkl olmakla birlikte, bunlarn kurulmalarna n veren
dnce ayn derecede belirgin ve ak seikti. Her iki kurumun kkeni ya kanlmaz zorunluluk
yahut dpedz gzle grnr faydaya dayanyordu.
Amerika ile Bat Hint Adalar'nda Avrupa smrgelerinin kurulmas, zorunluluktan ileri gelmedi.
Yarattklar fayda ise, ok byk olmakla birlikte, yle kolay anlalmaz ve apak gze arpmaz.
Smrgeler ilk kurulurken, bu fayda kavranlm deildi; ne o kuruluta, ne ona yol aan keiflerde
etken oldu. O fayda neyin nesidir; genilii ve snrlar nedir, bugn de belki iyice anlalm
deildir.
On drdnc ve on beinci yzyllarda Venedikliler, Avrupa'nn br milletlerine dattklar
baharatn ve bakaca Dou Hint mallarnn ok kazanl bir ticaretini yapyorlard. Trkler'in
dman olan Venedikliler, bunlar en ok, o zaman Trkler'in dman Memlkler'in egemenlii
altndaki Msr'dan satn alyorlard. Venedik parasnn da yardm ile, bu kar birlii o ticareti
hemen hemen yalnz Venedikliler'e hasreden bir balant oluturdu.
Venedikliler'in byk kazanlar Portekizliler'in gzn dndrd. Portekizliler; on beinci yzyl
boyunca, Bat Araplar'nn ln kar yakasndan kendilerine fildii ve altn tozu getirdikleri
lkelere denizden ulamak zere bir yol bulmak iin uraa gelmilerdi. Madeira'lar, Kanarya'lar,
Azore'lar, Verde Burnu Adalar'n, Gine kylarn, Loango, Kongo, Angola ve Beguela kylarn, en
sonunda da, mit Burnu'nu kefettiler. Venedikliler'in yapt krl alverie nice zamandr ortak
kmak istiyorlard. Bu son keif, ortak olabilmek iin onlara muhtemel bir mit kaps at. 1497'de,
Vasco de Gama, drt para gemiden oluan bir donanma ile Lizbon limanndan yelken at. Denizde
on bir ay yol aldktan sonra, Hindistan kylarna vard. Bylece, st ste yzyla yakn bir zamanda
byk sebatla ve hemen hemen ard aras kesilmeksizin peinden koulan bir keif dizisini tamamna
erdirdi.
Ondan birka yl nce, baarlaca henz kukulu grnen Portekizliler'in giriimlerinden bir ey
kp kmayacan Avrupa merak ededursun, Cenevizli bir gemi klavuzu daha gz peklik isteyen
Bat yolu ile Dou Hint lkelerine gitme tasarsn dzenledi. O lkelerin durumu, o srada,
Avrupa'da pek yarm yamalak biliniyordu. Oralarn gezip tozmu bir iki Avrupal gezgin gerekten
pek byk olan ey, onu lemeyenlere belki aknlk ve bilgisizlik yznden nerede ise ucu buca
yokmu gibi geldiinden yahut belki, Avrupa'dan bylesine rak yerleri ziyaret etme servenlerinin
hayret uyandrn biraz daha artrmak iin mesafeyi byk gstermilerdi. Columbus pek hakl
olarak, bu yolun, Dou zerinden ne denli uzarsa, Bat zerinden de o denli ksalmas gerektii
sonucuna varmt. Bundan dolay hem en ksas hem en emini olmak zere, o yoldan gitmei ileri

srd ve ii rast gitti; tasarladnn olabileceine Castille Kraliesi sabella'y inandrd. Vasco de
Gama'nn sefer kurulu Portekiz'den yola kmazdan yaklak olarak be yl nce, 1492 Austosu'nda,
o, Palos limanndan yelken aarak, iki aylk bir yolculuktan sonra, ilkin kk Bahama ya da
Lucayan adalarndan kimisini, ardndan da, byk St. Domingo adasn buldu.
Gelgelelim, Columbus'un gerek bu yolculukta gerek sonrakilerin herhangi birinde kefettii
lkelerin, aramaya kt lkelere benzer yeri yoktu. St. Domingo'da ve yeni dnyann grp
grebilecei btn br blgelerinde, in'le Hindistan'daki ekip bime ve nfus okluu yerine,
batan aa ormanla kapl, ilenmemi ve yalnz bir takm plak, yoksul vahilerden oluan
kabilelerin oturduu bir lkeden baka bir ey bulamad. Ama in'i veya Dou Hint lkelerini
dolam, yahut hi deilse kendi arkasndan buralar az ok tasvir eden[281] bir eyler brakm ilk
Avrupal olan Marco Polo'nun anlatt lkelerden kimisinin bunlar olmadna inanmaya Columbus
kolay kolay yanamyordu. St. Domingo'da bir dan ad olan Cibao ile Marco Polo'nun szn ettii
Cibango ad arasnda bulduu biimde stn kr bir benzerlik, gn gibi gze arpan belirliliin
aksine bile olsa, onu, zihnini dolduran bu pek holand dnceye dne dolaa geri girmeye ou
kez yetiyordu. Ferdinand ile sabella'ya yazd mektuplarda, kefettii lkelere Hint Adalar adn
veriyordu. Kukusu yoktu: Buralar, olsa olsa Marco Polo'nun anlatt lkelerin bir ucu idi; Ganj'dan
ya da skender'in fethettii lkelerden pek uzak deildi. En sonunda, buralarn baka yerler olduu
kansna vardnda da, hl o zengin lkelerin ok uzaklarda olmad umudundayd. Bundan tr
daha sonraki bir gezide, Terra Firma kys boyunca ve Darien Berzahna[282] doru, onlar aramaya
kt.
Columbus'un bu yanlmas yznden, Hint Adalar ad, o zaman bu zaman bu zavall lkelerin
yakasna yapp kalmtr. Sonunda, yenilerinin eski Hint lkelerinden bsbtn baka olduklar
iyiden iyiye ortaya knca bunlara, Dou Hint lkeleri denilen brlerinin kart olarak, Bat Hint
Adalar ad verilmitir.
Ancak, kefettii lkeleri, her ne idi iseler, spanya saray evresine pek nemli diye tantmann
Columbus iin ehemmiyeti vard. Her lkenin gerek servetini vcuda getiren nesneler olarak,
topran hayvan ve bitki rnleri bakmndan, o zamanlar oralarn pek bu ekilde tantmay hakl
klabilecek bir eycikler yoktu.
Fare ile tavan aras bir ey olup Bay Buffon'un Brezilya Apereas ile bir tuttuu Cori, St.
Domingo'da, yavrusunu canl douran drt ayakllarn en by idi. yle grlyor ki, bu hayvan
soyu sayca hibir zaman pek ok olmam ve sylentiye gre, spanyallar'n kpekleriyle kedileri,
hem bunlarn hem daha kk boydaki bir takm baka hayvanlarn nice zamandr hemen hemen
kkn kurutmutur. Ama bunlar, Ivana ya da Iguana denilen, bycek bir kertenkele ile birlikte,
lkenin salayabildii hayvansal gdann balcasn oluturuyordu.
Ahalinin bitkiden elde ettii besin, bunlar almadklar iin, pek bol olmamakla birlikte bsbtn
kt da deildi. Bu besin, o zamanlar Avrupa'da hi bilinmeyen ve o zamandan beri hi de pek fazla
sevilmeyen, yahut dnyann bu blgesinde unutulmu zamanlardan beri yetitirilegelmi ok rastlanr
tahl ve baklagiller eitlerinden karlanlar kadar besleyici madde salar varsaylmayan bitkilerden,
yani msr, hint patatesi, patates, muz vb.'den oluuyordu.
Pamuk veren bitki, dorusu, pek nemli bir imalatta kullanlan maddeyi salyordu ve o adalarn
btn bitkisel rnleri iinde, o zamanlar, Avrupallar iin kukusuz en deerlisi idi. Fakat on beinci
yzyl sonunda, Dou Hint lkelerinin muslinleriyle bakaca pamuklular, Avrupa'nn her yannda
pek beenilmekle birlikte, pamuklu yapm Avrupa'nn hibir yerinde yoktu.

Dolaysyla, o srada bu rnlerin de Avrupallar'n gznde pek byk nemi olamazd.

Hayvanlarnda da, bitkilerinde de, yeni kefedilen lkeleri ballandra ballandra anlatmay hakl
gsterecek bir eye rastlamaynca, Columbus, oralardaki madenlere gz att. Doann bu nc
dnyasndaki rnlerin bolluunda, teki iki alemin mahsullerindeki deersizlii tm ile giderecek
karl bulduunu umdu. Ahalinin, stne bana ss yapt ve Columbus'un rendiine gre,
dalardan inen aylarla sellerde sk sk bulduu ufak ufak altn paralar, onu, bu dalarda en zengin
altn madenlerinin kaynadna inandrmak iin yeterli idi. Bundan dolay, St. Domingo altndan
geilmeyen bir lke ve o yzden, spanya hkmdar ve lkesi iin (gerek bugnn, gerek o zamann
sakat grlerine uygun olarak) tkenmek bilmez bir gerek zenginlik kayna halinde gsterildi. lk
yolculuktan dnte, Columbus, bir zafer trenine benzeyen gsteriler ile Castile ve Arragon
hkmdarlar huzuruna karld zaman, kefettii lkelerin belli bal rnleri tantanal bir alayla
nnden gidiyordu. Bunlar iinde deeri olanlar, yalnzca birtakm ufak altn erit, bilezik ve bakaca
altn sslerle, birka balya pamuktan oluuyordu. Geri, yani ayak takmna yaraan bir ama ve
grme merak uyandracak teberi idi: boylar pek byk bir takm sazlar, ok gzel tyl baz
kular, birtakm ileri doldurulmu koskocaman timsah ve deniz kz derileri... Hepsinin nnden
de, grlmedik renkleri ve biimleriyle bu gsterinin yeniliini bsbtn artran alt yedi tane zavall
yerli yryordu.
Columbus'un anlattklarna dayanarak, Castile Meclisi, ahalisi kendini savunmay aka
beceremeyen lkelere el koymay kararlatrd. Oralarn Hristiyan edilmesi biimindeki dinsel ama,
bu iteki insafszl kutsal kld. Ama ie girimede onu krkleyen tek neden, orada altn hazineleri
bulma midi idi; bu nedenin bsbtn ar basmas iin de Columbus, orada bulunacak altnla
gmn yarsnn hkmdara ait olacan ileri srd. Bu nerisi meclise kabul edildi.
lk bataki giriimcilerin Avrupa'ya soktuklar altnn tm ya da pek byk bir ksm, kendini
savunamayan yerlilerin talan edilmesi gibi ok kolay bir yoldan elde edildii iin, o ar verginin de
denmesi, belki pek yle g deildi. Fakat, yerlilerdeki olanca altn bir kez ellerinden alnd m, St.
Domingo ve Columbus'un kefettii btn br lkeler, 6 ya da 8 yl iinde soyulup soana
evrilmi, daha fazlasn bulmak iin madenler kazarak aramak gerekmiti. Artk, bu vergiyi
demeye olanak yoktu. Nitekim verginin atr atr alnmas, sylentiye gre, ilkin St. Domingo
madenlerinin toptan yz st braklmasna sebep olmutur. Buras o zamandan beri bir daha
iletilmemitir. Onun iin vergi, ok gemeden altn madenlerinin gayr safi rnnn te birine;
bunun ardndan, bete birine; sonra, onda birine ve sonunda, yirmide birine indirildi. Gm
zerindeki vergi, uzun zaman, gayr safi rnn bete biri olarak srp gitmitir. Onda bire
indirilmesi, ancak, bu yzyl iindedir. Gelgelelim, ilk bataki giriimciler gmle pek ilgilenmie
benzemezler. Kymete altndan aa hibir ey, onlara, stnde durulmaya demez gibi geliyordu.
spanyallar'n yeni dnyada Columbus'tan sonra giritikleri btn teebbsleri, yle grlyor ki,
ayn etken kkrtmtr. Oieda'y, Nicuessa'y ve Vasco Nugnes de Balboa'y Darien Berzah'na;
Cortez'i Meksika'ya; Almagro ile Pizzarro'yu ili'ye ve Peru'ya gtren, altna kar besledikleri bu
kutsal zlem idi. Bu servenciler, neresi olduu bilinmeyen bir kyya vardlar m, ilk nce hep,
oralarda altn bulunup bulunmadn soruyorlar; bu konuda elde ettikleri bilgiye gre, o lkeden
ayrlmaya ya da orada yerlemeye karar veriyorlard.
Bununla birlikte, iine girenlerden ou iflasa gtren btn o masrafl ve sonu neye varaca
bilinmez iler arasnda, yeni gm ve altn madenleri peinden komak kadar insann ocana incir
dikeni belki yoktur. Dnyann, belki en elverisiz piyangosu ya da ikramiyeleri kazananlarla bolar
ekenlerin kayb arasndaki orann en kk olduu piyango budur. nk ikramiyeler tek tk, bolar

ise pek ok olduu halde, genellikle bir bilet, ok zengin bir adamn btn servetine denktir.
Madencilik giriimleri, o giriimlerde kullanlan sermayeyi allm krlar ile birlikte yeniden
yerine koyacana, ou kez sermayeyi de, kr da siler sprr. Onun iin, milletinin sermayesini
artrmak isteyen, ilerisini dnr bir kanun koyucunun btn iler iinde, olaanst bir
zendirmede bulunmaya yahut o giriimlere bu sermayenin kendiliinden girecek ksmndan
fazlasn aktarmaya en az yanaacak olduklar bunlardr. Gerekte hemen hemen btn insanlar
talihlerine yok yere ylesine gvenirler ki, sermayenin gerektiinden byk bir ksm, baar
olasl nerede en az ise kendiliinden oralara kayar.
Fakat, bu gibi giriimler hakknda salam kafa ve tecrbe ile verilen yarar, her zaman son derece
aleyhte olduu halde, insanolunun agzll onlar ou kez baka gzle grmtr. pe sapa
gelir yan olmayan kimya tan[283] bunca kimselere hayal ettiren hrs, bir takmlarn da samalkta
ondan aa kalmayan bitip tkenmez altn ve gm madenleri dne kaptrmtr. Bunlar urasn
dnememilerdir ki, her ada ve her millette, o metallerin deeri, en ziyade azlklardan; azlklar
ise, her yanda doann bunlardan herhangi bir yere pek ufak miktarlarda depo etmi bulunmasndan;
bu ufak miktarlarn hemen hemen her yerde etin ve kolay kolay hakkndan gelinemeyen maddelerle
sarlp sarmalamasndan ve bu yzden yanlarna varlp ele geirilebilmesi iin her yerde gerekli
olan emekten ve masraftan ileri gelmitir. Bu metallerin birok yerlerde, genellikle kurun, bakr,
kalay yahut demir damarlar kadar geni ve onlar kadar bol damarlar bulunabileceini sanmlardr.
Sir Walter Raleigh'in altn kenti ve altn lkesi Eldorado hakknda besledii d, akl banda
adamlarn bile byle tuhaf[284] kuruntulara kaplmaktan kendilerini her zaman alamadklarna bizi
inandrabilir. Bu byk adamn lmnden yz yl, akn bir zaman sonra, Cizvit Gumila, o amaya
deer lkenin varlna hl inanyor ve misyonerlerinin, din urundaki abalarn bylesine gzel
dllendirebilen bir ulusa ncil'in n iletmenin kendisi iin ne mutlu olacan, byk bir scaklk,
hatta diyebilirim ki, byk bir itenlikle belirtiyordu.
spanyallar'n ilk kefettikleri lkelerde, iletilmeye deer varsaylan altn yahut gm madeni,
imdi bilinirde yoktur. Bu metallerden oralarda ilk servencilerce bulunduu sylenen miktarlar
olsun, ilk keiften hemen sonra iletilen ocaklarn verimlilii olsun, ihtimal, pek abartlmt. u var
ki, onlarca bulunduu bildirilen eyler, btn hemerilerinde a gzll krklemeye yeter idi.
Amerika'ya doru yelken aan her spanyal, bir Eldorado bulacan umuyordu. Felek de, baka
hallerde pek binde bir yaptn burada yapt. Kendisine bel balayanlarn ar mitlerini bir
dereceye dek gerekletirerek (biri, Columbus'un ilk seferinden aa yukar otuz yl, teki, yaklak
krk yl sonra olan) Meksika ile Peru'nun kefinde ve fethinde, nlerine, umduklarn pek
aratmayacak kadar bol, deerli metaller serdi.
Bylece, Dou Hint lkelerini gzleyen bir ticaret giriimi, Bat'nn ilk kefine yol at. Bir fetih
giriimi, spanyallar'n bu yeni kefedilen lkelerdeki btn tesislerinin kurulmasna vesile oldu.
Onlar bu fetih iin harekete geiren gereke, altn ve gm madenleri iletme tasars idi. Hibir
insan aklnn nceden kefedemeyecei bir olaylar zinciri, bu tasary giriimcilerin ellerindeki
herhangi bir trden akla uygun nedenlere gre umduklarndan ok daha baarl kld.
Amerika'da yerlemeye kalkan Avrupa'nn btn teki milletlerinden ilk servencilere, buna benzer
hayali grler canllk verdi. Gelgelelim, bunlar, o derece baar salayamadlar. lk yerlemeden
yzyl akn bir zaman sonradr ki, Brezilya'da herhangi bir gm, altn ya da elmas madeni
kefolunabildi. ngiliz, Fransz, Hollanda ve Danimarka smrgelerinde, henz hibir maden
bulunmu deildir. Yahut imdilik, iletilmeye deer sanlan bulunmamtr. Bununla birlikte, Kuzey
Amerika'da ngilizler'den ilk yerleenler, kendilerine berat verilmesine zendirmi olmak zere,

orada bulunacak tm altnla gmn bete birini krala peke ektiler. Nitekim Sir Walter Raleigh'e,
Londra ve Plymouth Ortaklklar'na, Plymouth Meclisi'ne vb. verilen beratlarda, bu bete bir pay,
hkmdar iin sakl tutuldu. Bu ilk yerleenler, altn ve gm madenleri bulma midinin yan sra,
Dou Hint lkelerine bir kuzeybat geidi kefetmek midini de besliyorlard. Bugne dek her iki
mitleri de boa kmtr.

Ksm II

Yeni Smrgelerin Refah[285] Nedenleri

Kimsesiz bir lkeye ya da yerlilerin yeni yurt edinenlere kolay yer verdii seyrek nfuslu bir
lkeye el koyan uygar bir milletin smrgecileri, zenginlie ve ycelmeye doru, herhangi bir baka
insan topluluundan daha tez yol alrlar.
Vahi ve barbar uluslar arasnda nice yzyllarn gemesiyle tarm ve br faydal sanatlar zerinde
kendiliinden geliebilecek bir bilgiden daha stnn, smrgeciler birlikte gtrrler. Bundan
baka, aama sras gzetme alkanln, kendi lkelerinde bulunan, kurallarna uygun hkmet,
onun dayand kanunlar sistemi ve kurallarna uygun bir adalet datm zerinde epeyi bir bilgiyi
de gtrrler; yeni yerlemede, tabii, onlara benzer bir eyler kurarlar. Gelgelelim vahi ve barbar
uluslarda, hukuktaki ve hkmetteki doal gelime (hukuk ve hkmet, sanatlarn kayrlmas iin
gereince kurulduktan sonra) sanatlarn doal gelimesinden daha da yavatr. Her smrgecinin
eline, ekip bimeye gcnn yetebileceinden ok toprak geer. Smrgeci ynnden denecek rant
yoktur; herhangi bir vergi de yok gibidir. Topran mahsulne ortak kan arazi sahibi olmad gibi
hkmdara decek pay da ou kez pek azdr. Byle hemen hemen tm kendine kalacak bir
mahsul elden geldiince oaltmak iin gerekli drtlerin hepsi onda vardr. Gelgelelim, topra
okluk pek geni olduu iin, gerek kendinin gerek altrmak iin bulabildii br kimselerin
olanca abasyla, oradan, yetimesi kabil mahsuln onda birini zor yetitirir. Bundan tr, sadan
soldan rgat devirip, onlara en dolgun creti vermeye can atar. Ancak bir yandan toprak bolluu ve
ucuzluu, bir yandan bu dolgun cretler dolaysyla, o rgatlar, toprak sahibi olmak ve kendileri ilk
efendilerini hangi nedenle brakp gittilerse, ayn nedenle abuk ayrlp gidecek baka rgatlara ayn
derecede bol cret vermek zere, smrgeciden abuk ayrlrlar. Emein bol dl grmesi,
evlenmeyi imrendirir. Kolay incindikleri krpe alarda, ocuklar iyi beslenmi, gerei gibi
baklm olur; yetitikleri zaman da, emeklerinin deeri, bakmlarnn masrafn fazlasyla karr.
Olgun yaa geldiler mi, emeinin yksek olan bedeli ve topran dk pahas, onlarn,
kendilerinden nce babalarnn yapt gibi, yer yurt edinmelerine imkn verir.
br lkelerde rant ile kr, cretleri yutar; o yzden, halkn iki st tabakas, alt tabakay ezer. Yeni
smrgelerde ise, iki st tabaka kar dolaysyla, alt tabakaya hi deilse, o alt tabakann kle
durumunda olmad yerde, daha cmerte, daha insanca davranmak zorunda kalr. Ekilmemi,
doas en bereketli topraklar, hemen hemen bedavaya alnr.
Mal sahibinin, iletilmesi hep kendi stnde bulunan topraklarn bayndrlmasndan bekledii gelir
art, bu gibi artlar iinde onun okluk pek fazla tutan krn oluturur. Gelgelelim, bu byk kr,
topran temizlenmesinde ve ekilip biilmesinde bakalarnn emei kullanlmadan elde edilemez.
Yeni smrgelerde usuz bucaksz toprakla kt ahali arasnda genellikle var olan oranszlk, mal
sahibinin bu emei bulmasn gletirir. Bundan tr, mal sahibi cretler zerinde ekimeyip her
ne pahasna olursa, emei kullanmaya istek gsterir. Yksek olan emek cretleri, nfusu zendirir.
yi topran ucuz ve bol oluu, arazi bayndrmay gayrete getirip, mal sahibinin, bu dolgun cretleri
deyebilmesine imkn verir. Topran hemen hemen btn pahas, bu cretlerden oluur. Emek creti
olarak dnldkte her ne kadar yksek iseler de, bu derece deerli bir nesnenin pahas olarak
dnldkte, dktrler. Nfusun ve toprak bayndrlmasnn gelimesini zendiren ey, gerek
zenginliin ve yceliin de, gelimesini zendirir.
Nitekim eski Yunan smrgelerinden ounun zenginlik ve ycelme yolunda pek hzl ilerledikleri

grlyor. Birka, yle grlyor ki, bir iki yzyl iinde ana kentleriyle boy lm, hatta
gemilerdir. Sicilya'daki Syracuse ile Agrigentum, talya'daki Tarentum ile Locri, Anadolu'daki
Ephesus ile Miletus, btn sylenenlere gre, eski Yunanistan'n herhangi bir kentine hi deilse
denkmi.
Sonradan kurulduklar halde, buralarda, yle grlyor ki, kemal ii olan btn sanatlarla; felsefe,
iir ve belagatle; anayurdun herhangi bir yerinde olduu gibi erkenden zene bezene uralm ve
bunlar ayn derecede ileri gtrlmtr. Dikkate deer ki, en eski iki Yunan filozofunun, yani Thales
ile Pythagoras'n okullar, eski Yunanistan'da deil, biri bir Kk Asya[286] smrgesinde, br bir
talya smrgesinde kurulmutur. Btn bu smrgeler, yeni yurt edineceklere kolayca yer aan,
uygarlksz ve barbar uluslarn oturduu lkelerde kurulmutu. Buralarda iyi toprak boldu; ana
kentten tamamyla ayr olduklar iin, bunlar ilerini karlarna en elverili grdkleri ekilde
ynetmekte serbest idiler.
Roma smrgelerinin tarihi, hi de yle parlak deildir. Geri, stnden nice yzyllarn gemesi
ve ana kentin yceliini yitirmesiyle, bu smrgeler iinde Floransa gibi kimisi, koskoca devletler
olmulardr. Ama yle grlyor ki, bunlarn hibir zaman pek tez gelieni olmamtr. Hepsi, ou
halde ahalinin iyiden iyiye nceden yerlemi bulunduu, fethedilmi illerde kurulmutu. Smrgeci
bana tahsis edilen toprak miktarnn ok bir ey tuttuu yok gibiydi. Smrgeciler bamsz
olmad iin de, ilerini karlarna en elverili grdkleri ekilde yrtmekte her zaman serbest
deillerdir.
Amerika ile Bat Hint Adalar'nda kurulan Avrupa smrgeleri, iyi topran bol oluu bakmndan,
eski Yunan smrgelerini andrrlar; hatta, onlara gre ok ileridedirler. Ana devlete bamllk
bakmndan, eski Roma smrgelerine benzerler. Gelgelelim, Avrupa'dan ok uzakta bulunular, bu
bamlln etkilerini hepsinde az ok hafifletmitir. Yerleri dolaysyla, ana yurtlarnn pek yle
gz nnde ve nfuzu altnda deillerdir. karlarn bildikleri gibi kollarken, ynetim tutumlar,
Avrupa'da ya bilinmedii ya anlalmad iin, ou hallerde grmezlikten gelinmi; uzak olular
nlenmesini gletirdii iin de, kimi zaman, aka ho grlp kabul edilmitir. Ali kran, ba
kesen spanya hkmeti bile, bir ok hallerde, smrgelerinin ynetimine ilikin olarak verilmi
buyruklar genel bir ayaklanma olur korkusuyla geri almak yahut yumuatmak zorunda kalmtr.
Bundan tr, btn Avrupa smrgelerinde zenginlik, nfus ve bayndrlk ynnden gelime, ok
byk olmutur.
spanya hkmdar, altn ve gmten ald pay ile, smrgelerinden, ilk kurulular anndan beri
bir miktar gelir salyordu. Ayn zamanda bu, daha da byk abalara kavumak bakmndan en ar
umutlara kaplmak iin insann agzlln kztracak trden bir gelirdi. Onun iin, spanya
smrgeleri, kurulur kurulmaz ana yurdun iyiden iyiye dikkatini ektiler. br Avrupa milletlerinin
smrgeleri ise, uzun zaman gereken ilgiyi pek grmedi. Belki, ne bu dikkat sayesinde spanya
smrgelerinin ii pek yolunda gitmi, ne de ilgisizlie uramakla tekilerin ii pek sarpa sarmtr.
Bir dereceye dek sahibi bulunduklar lkenin geniliine oranla, spanya smrgeleri hemen hemen
herhangi bir baka Avrupa milletinin smrgelerine gre daha az nfuslu ve daha az geliken saylr.
Bununla birlikte spanya smrgelerinin de nfus ve bayndrlk bakmndan gsterdikleri gelime,
kukusuz, pek hzl ve pek byk olmutur. Fetihten bu yana kurulmu bulunan Lima kentini, Ulloa,
yaklak otuz yl nce, elli bin nfuslu olarak tantmaktadr. Berbat bir Kzlderili kyceizi olan
Quito'yu, o yazar kendi bulunduu sralarda ayn derecede kalabalk gstermektedir. Dzmece bir
gezgin olduu syleniyorsa da, dorusu, btn yazdklarnda ok salam bilgiye dayand grlen
Gemelli Garreri, Mexico kentini yz bin nfuslu gsteriyor. spanyal yazarlarn bunca abartmalarna

karn, bu,

Montezuma zamannda orada bulunanlarn ihtimal ki be katndan da yksek bir rakamdr. Bu

rakamlar, ngiliz smrgelerinin en byk kenti olan Boston, New York ve Philadelphia'nnkini
ok amaktadr. spanyallar fethetmeden nce, Meksika'da da Peru'da da, yk ekmeye yarar hayvan
yoktu. Ellerinde yk hayvan olarak topu topu bir lama vard. Lamann kuvveti yle gzkyor ki,
basbaya bir eein gcnden epey azd. Orada, saban nedir bilinmiyordu. Demir kullanmay
bilmiyordular. Baslm paralar olmad gibi, saptanm herhangi trden bir alveri aralar da
yoktu. Ticaretlerini trampa ile yrtyorlard. Belli bal tarm aletleri, aatan yaplma bele benzer
bir eydi. Onlara keskin talar, kesmek iin bak ve balta, balk klklaryla bir takm hayvanlarn
kat sinirleri, diki dikmek iin ine hizmetlerini gryorlard. Belli bal zanaat aletleri, anlalan
bunlard.
O hale gre, bu imparatorluklarn ikisinin de, imdi olduu zere ki artk kendilerine her trl
Avrupa hayvanlar bol bol verilmi, demirin, sapann kullanlmas retilip oralara bir ok Avrupa
sanatlar sokulmutur bylesine iyi bayndrlmas, yahut bylesine mkemmel ekilip biilmesi
imknsz gibi grnr. Gelgelelim, nfusun her lkenin bayndrlma ve ilenme derecesi orannda
olmas gerekir. Fetihten sonra yerlilerin kyasya yok edilmelerine karn, bu iki imparatorlukta,
ihtimal ki eskiden hi olmayan bir nfus kalabal vardr; hem de halk kukusuz bambakadr. Zira,
spanyal melezlerin pek ok adan eski Kzlderililer'den stn olduunu, yle sanrm ki, teslim
etmemiz gerekir.
spanyallar'n yerleme yerlerinden sonra, herhangi bir Avrupa milletinin Amerika'da kurduu en
eski yerleme yeri olarak, Portekizliler'in Brezilya'da kurduklar yerler gelir. Ancak, ilk keiften
uzun zaman sonra altn ya da gm madenleri bulunmadndan, bu yzden de hkmdara az gelir
salad, ya da hi gelir getirmedii iin, oras ile uzun sre gereince ilgilenilmedi. Bylece
ilgilenilmeyii srasnda geliti; byk, gl bir smrge oldu kt. Portekiz spanya'nn egemenlii
altnda iken, Brezilya'ya Felemenkliler saldrd. Brezilya'nn blnm bulunduu on drt ilden
yedisi Felemenklilerin eline geti. Felemenkliler ok gemeden br yedi ili zapt etmeyi umarken,
Braganza ailesinin tahta kmas zerine, Portekiz yeniden bamszlna kavutu. Bunun zerine,
spanyallar'n dman sfatyla Felemenkliler, ayn tarzda spanyallar'a dman bulunan
Portekizliler'le dost oldular. Brezilya'nn fethetmedikleri ksmn, bundan tr, Portekiz Kral'na
brakmay kabul ettiler. Kral, Felemenkliler'in fethettii blgeyi, byle hayrl mttefiklerle zerinde
ekimeye demez bir sorun olarak, onlara brakmaya raz oldu. Fakat Felemenk hkmeti pek az
sonra Portekizli smrgecilere kymaya balad. Bunlar szlanmakla zaman geirecek yerde, yeni
efendilerine kar silaha sarldlar. Anayurtla dankl dv etmekle birlikte, onun aktan aa
hibir yardmn grmeden, dorusu, yiitlikleri ve azimleri sayesinde Felemenkliler'i Brezilya'dan
dar pskrttler. Bundan tr, lkenin hibir blgesini elde tutmaya imkn grmeyince, onu
olduu gibi Portekiz hkmdarna geri vermek, Felemenkliler'in iine geldi. Sylentiye gre
smrgede melez, beyazla zenci kark ve Portekiz-Brezilya krmas olmak zere ya Portekizli ya
Portekiz soyundan alt yz bini akn ahali vardr. yle sanlyor ki, Amerika'da, hibir smrgede
Avrupa kkenli bunun kadar ok ahalisi olan yer yoktur.
On beinci yzyl sonlarna doru ve on altnc yzyln byk ksmnda, okyanuslar zerinde iki
byk denizci devlet spanya ile Portekiz'di. nk Venedik'in ticareti Avrupa'nn her yanna dalbudak
salmakla birlikte, donanmalar Akdeniz'den teye hemen hemen hi sefer etmi deildi. lk kefeden
kendileri olduu iin spanyallar, btn Amerika'ya sahip kmak istiyorlard; Portekiz devleti gibi
byk bir denizci devletin Brezilya'y yurt edinmesine engel olamyorlard ama, o zamanlar spanyal

adndan yle rklyordu ki, Avrupa'nn ou br milletleri, o byk ktann herhangi bir baka
blgesinde yerlemeye korkuyordu. Florida'y yurt edinmeye kalkan Franszlar'n topunu birden
spanyallar ldrmlerdi. Ama, yenilmez Armada adn verdii donanmasnn on altnc yzyl
sonlarna rastlayan yenilgisi ya da baarszla uramas zerine, deniz kuvvetinin zayf dmesiyle
artk, o millette br Avrupa milletlerini nleyecek takat kalmad. Bu nedenle okyanus zerinde
limanlar olan byk milletlerin hepsi; ngilizler, Franszlar, Felemenkliler, Danimarkallar ve
sveliler, on yedinci yzyl iinde yeni dnyada baz yurt edinme giriimlerine kalktlar.
sveliler, New Jersey'de yerletiler. Ana yurdun desteini grse, bu smrgenin pek l
geliebilecek durumda olduunu hl orada bulunan sveli ailelerin says ispata yeter. Ama sve
gereince ilgilenmedii iin, burasn ok gemeden New York'taki Felemenk smrgesi yuttu. Bu
smrge de, 1764'de, ngilizlerin egemenlii altna girdi.
Yeni Dnya'da Danimarkallar'n elinde bulunan lkeler, olmuu bitmii, yalnzca St. Thomas ve
Santa Cruz adacklarndan oluur. Hem de bu ufak yerleme yerleri, tekelci bir ortakln ynetimi
altnda idiler. Gerek smrgecilerin fazla rnn satn almak, gerekse baka lkelerden muhta
olduklar mallar onlara salamak hakk, tek bana, ortaklndr. Bundan tr, ortakln,
almlarnda olsun satmlarnda olsun, smrgecileri hem ezecek gc, hem de bu yolda onu son
derece ayartan nedenler vard. Hangi lke iin olursa olsun, hkmetlerin en kts, tacirlerden
oluan tekelci bir ortaklka ynetilmektedir. yle iken o, bu smrgelerin ilerlemesini yavalatp
gevetmekle birlikte, bsbtn durduramad. Danimarka'nn len kral bu ortakl bozdu. O
zamandan beri, bu smrgeler refah iinde yzmektedir.
Felemenk'in gerek Bat gerek Dou Hint lkelerindeki yerleme yerleri, ta batan, tekelci bir
ortakln ynetimine verilmitir. Onun iin, kimisinde gelime, nice zamandr halkn yerleip yurt
edindii hemen hemen herhangi bir baka lkedekine kyasla epey ileri olmakla birlikte, yeni
smrgelerden oundakine kyasla cansz ve yavatr. Surinam smrgesi pek byk olmakla
birlikte, hl br Avrupa milletlerinin eker smrgelerinin ouna gre aa kalmaktadr. imdi
New York ve New Jersey illeri olarak ikiye blnen Nova Belgia smrgesi de, Felemenkliler'in
ynetiminde kalm olsayd bile, belki az zamanda byyecekti. yi topran bol ve ucuz oluu yle
gl refah nedenidir ki, bunun etkin bir ekilde ileyiini bsbtn krletmek, en kt hkmetin de
kolay kolay elinden gelmez. Sonra, ana yurttan ok uzak bulunmalar, smrgecilere, ortaklka
aleyhlerine olmak zere yararlanlan tekelden kaaklk yaparak az ok yakay syrmalar imknn
verir. imdi ortaklk, btn Felemenk gemilerine, yklerini deeri zerinden yzde iki buuk
ruhsatiye bedeli deyerek Surinam ile ticaret etme izini vermektedir. Yalnzca, Afrika'dan
Amerika'ya, hemen hemen tm kle alm satmndan olumak zere dorudan doruya yaplan
ticareti, ortaklk, srf kendisine alkoymaktadr. O smrgenin imdi iinde yaad refah dzeyinin
balca etkeni, ihtimal ki, ortakln tekelci ayrcalklarndaki bu gevemedir. Felemenkliler'in iki
belli bal adas, Curaoa ile Eustatia, btn milletlerin gemilerine ak olan serbest limanlardr.
Limanlar ancak bir tek milletlerin gemilerine ak tutulan daha iyi smrgeler ortasnda, o iki orak
adann refahnda, bu serbestlik en byk etken olmutur.
Geen yzyln byk ksm ile imdiki yzyln bir ksmnda, Fransa'nn Kanada smrgesi, tekelci
bir ortakln ynetiminde idi. Byle elverisiz bir ynetim altnda ilerleyii, teki yeni smrgelerin
ilerleyiine kyasla ister istemez ok yavat. Fakat Missisipi projesi denilen i suya dp bu ortaklk
feshedilince, ilerleme ok daha hzland. Ellerine getii zaman ngilizler, orada Rahip
Charlevoix'nn yirmi otuz yl nce bu lke iin saptad rakamn aa yukar iki kat ahali buldular.
Bu Cizvit keii, lkeyi bir batan bir baa dolamt ve orasn nemce olduundan aa

gstermeye eilimi yoktu.

Fransz smrgesi St. Domingo'yu, korsanlarla haydutlar kurmutu. Bunlar uzun zaman Fransa'nn
ne kayrmasn istediler, ne de nfuzunu tandlar. Bu ekya[287] srs, Fransa'nn nfuzunu
tanyacak yurtta kvamna gelince de, o nfuzun uzun zaman pek tatl kullanlmas gerekti. O
dnemde, bu smrgede, nfus ve bayndrlk abuk ald yrd. Fransa'nn btn br
smrgeleriyle birlikte, bir sre altnda kald tekelci ortakln basks da onun gelimesini,
kukusuz geciktirmekle birlikte, bsbtn durduramamt. O baskdan kurtulur kurtulmaz, yeniden
refah yolunu tuttu. Buras imdi, Bat Hint Adalar'ndaki eker smrgelerinin en nemlisi olup,
rn sylentiye gre, btn ngiliz eker smrgelerinin tm rnnden oktur. Fransa'nn br
eker smrgelerinin hepsinde iler genellikle ok yolundadr.
Bununla birlikte, ngilizler'in Kuzey Amerika'daki smrgelerinden daha abuk ileri giden
smrge yoktur.
Bol bol iyi toprak ve ilerini kendi bildikleri gibi grme serbestlii, yle grlyor ki, btn yeni
smrgelerde refahn en byk iki nedenidir.
yi toprak, Kuzey Amerika'daki ngiliz smrgelerinde kukusuz alabildiine boldur ama,
spanyallar'la Portekizliler'in smrgelerine kyasla az olup, geen savatan nce Franszlar'n
elinde bulunanlardan kimisine gre fazla deildir. u var ki, ngiliz smrgelerindeki siyasal
kurumlar bu topran bayndrlp ilenmesine, br milletten herhangi birinin smrgelerindeki
kurumlardan daha uygun gelmitir.
Birincisi, ilenmemi topra igal, ngiliz smrgelerinde bsbtn nlenmi olmamakla birlikte,
herhangi bir baka smrgedekine gre daha snrlanmtr.
Her mlk sahibine snrl bir zaman iinde topraklarnn belli bir ksmn bayndrma ve ekip bime
devini ykleyen; bu yaplmad takdirde, o gereince ilgilenilmeyen topraklarn bir bakasna
verileceini ilan eden smrge kanununun, belki pek sk uygulanmam bile olsa, yine de biraz etkisi
dokunmutur.
kincisi, Pennsylvania'da, mlkn byk evlada kalmas hakk yoktur; topraklar da, tanr mallar
gibi, ailenin btn ocuklar arasnda eitlik zere bllr. New England illerinden nde, en yal
evlada, Musa Peygamber'in yasasnda olduu gibi, yalnzca iki pay der. Onun iin, bu illerde belli
bir kimse bazen, haddinden fazla toprak igal ederse, bir iki kuak gemekle, bu topran yeniden
yeterince paralanmas olasdr. br ngiliz smrgelerinde, mlkn en byk evlada kalmas
dorusu ngiltere hukukundaki gibi olur.
Ama btn ngiliz smrgelerinde, hep, bir tr kiisel hizmet veya para karl mutlak ekilde
alm olan topraa tasarruf hakk, fera kolaylatrr; ve eline senetle geni bir toprak paras geen
kimse yalnzca hizmet yerine kabul edecei ufak bir belli kiray kendine alkoyarak, topran byk
ksmn elinden geldiince tezlikle bakasna fera etmeyi genellikle karna uygun grr.
spanya ve Portekiz smrgelerinde, zerine herhangi bir eref unvan ekli bulunan btn o byk
toprak mlklerinin miras kalnda, Majorazzo hakk[288] denilen ey vardr. Bu tr mlkler hep, tek
kiiye geer ve gerekte, artla kstl olup, bakasna temlik edilemez. Fransz smrgeleri, toprak
tevarsnde,[289] kk evlatlar, dorusu ngiliz kanunundan ok daha fazla kayran Paris rfne
bamldr. Gelgelelim, Fransz smrgelerinde, valyelik ve biat[290] yntemi uyarnca asilzadelik
hukukunca zerinde tasarrufta bulunulan bir toprak mlknn herhangi bir paras fera edilirse, bu

para ya metbuun[291] ya ailenin mirass lehine snrl bir sre iinde yeniden satn alnma hakkna
bamldr; lkenin btn en byk toprak mlklerinin hepsine bu tr asilzadelik hukuku gereince
tasarruf edilmekte olup; bu hal, fera [292] ister istemez gletirmektedir. Ama, yeni bir smrgede
ilenmemi byk bir toprak mlknn, miras yolundan ok, fera yoluyla pek daha abuk
blnmesi olasdr. nceden de grlmt ki, yeni smrgelerin tez elden refaha kavumasnda, iyi
topran bolluu ve ucuzluu balca etkenlerdir. Toprak, bir elde kalmakla, gerekte, bu bolluk ve
ucuzluk ortadan kalkar. stelik, bir elde kal, ilenmemi topran bayndrlmasn baltalayan en
byk engeldir. Gelgelelim, topran bayndrlp ilenmesinde kullanlan emek toplulua en byk
ve en deerli rnn verilmesinde etken olur. Bu durumda rn, emein hem kendi cretlerini ve
emei kullanan sermayesinin krn hem de iledii arazinin rantn der. u halde, ngiliz
smrgecilerinin emei, topran bayndrlmasnda ve ilenmesinde daha ok kullanld iin,
muhtemel olarak topran baz ellerde toplanmasndan tr az ok baka ilere doru sapm olan
teki milletten herhangi birinin emeine gre, miktar ve deerce daha fazla rn vermek gerekir.
ncs, ngiliz smrgecilerinin emeinin, miktarca ve deerce daha fazla rn vermesi olas
bulunduu gibi, vergileri ar olmad iin, bu rnn daha byk bir ksm da kendilerine kalr.
Onlar bu ksm biriktirebilir ve daha da ok emei ie komak iin kullanabilirler. ngiliz
smrgecilerinin, ana yurdun savunmas ya da mlki ynetim masrafnn grlmesi yolunda henz
hibir yardma katldklar olmamtr. Tersine, kendileri bugne dek, hemen hemen tamamyla
anayurdun srtndan savunulmutur. Ama, donanmalarla ordularn masraf, mlki hkmet iin
gerekli masrafa gre nispet kabul etmeyecek kadar fazladr. Smrgelerin mlki ynetim masraf her
zaman ok snrl kalmtr. Genellikle valiye, yarglara, daha bir takm zabta memurlarna geer
aylk verilmesi ve en faydal birka bayndrlk yaptnn bakm iin gerekli masrafla snrl
kalmtr. Son karklklar balayncaya dein, Massachusetts Bay'e ait mlki rgt masraf, ylda
yaklak 18.000 ngiliz liras tutard. New Hampshire ile Rhode Island'nki 3.500'er lira idi.
Connecticut'nki 4.000 lira idi. New York ile Pennsylvania'nnki 4.500'er lira, New Jersey'inki 1,200
lira, Virgina ile Gney Carolina'nnki 8'er bin lira idi. Nova Scotia'nn ve Georgia'nn mlki rgt
masrafnn bir ksm, parlamentonun yllk bir bayla karlanmaktadr. Ama, smrgenin kamu
masraflar iin Nova Scotia ayrca ylda yalnzca 7.000 ngiliz liras, Georgia ise ylda yaklak 2.500
ngiliz liras para vermektedir. Szn ksas, hesab kesin olarak elde edilmeyen Maryland ile Kuzey
Carolina'nn mlki rgt dnda, Kuzey Amerika'daki trl mlki rgtlerin hepsi, imdiki
karklklar balamadan nce, ahaliye ylda 64.700 ngiliz lirasndan fazlaya mal olmuyordu.
milyonluk nfusun ne az masrafla, nasl, hem de ne gzel ynetilebileceinin her zaman hatrda
tutulmaya deer bir rnei... Hkmet masrafnn en nemli ksm, yani savunma ve korunma gideri,
gerekte, boyuna anayurdun bana kalmtr. stelik smrgelerde yeni bir valinin kabul treni, yeni
bir meclisin vb. almasna ilikin mlki hkmet trenleri, enikonu gzeldir ama, bunlarn yan sra
masrafl hibir gsteri ya da geit resmi olmaz. Kilise ynetimleri ayn derecede idareli bir dzen
zere yrtlmektedir. Bunlar r nedir bilmezler. Saylar hi de ok olmayan rahipleri ya ufak
maalarla ya halkn gnlnden kopan yardmlarla geinir. spanya ve Portekiz devletleri ise tersine,
bir ksm masraflarn smrgelerinden devirilen vergilerle karrlar. Smrgelerinden toplad
vergiler, genellikle kendilerine harcand iin, Fransa, smrgelerinden gerekte hibir zaman
hatr saylr bir gelir elde etmemitir. Fakat bu milletin nn de smrge hkmeti, ok daha
masrafl trenlerle ynetilmektedir. rnein Peru'da, yeni bir kral vekilinin kabul treni iin
harcanan para, ou zaman pek ar olmutur. Bu eit trenler, o vesilelerle varlkl smrgecilerin
dedii gerek vergiler olmakla kalmayp btn baka vesilelerle de alm satma ve masrafa girme
alkanln onlara alamaya yardm eder. Bunlar hem ara sra ortaya kan pek yrekler acs
vergilerdir; hem de ayn trden daha yrekler acs srekli vergilerin, yani perian edici bireysel

gsteri ve israfn kklemesine yardm eder. Yine bu milletin her nn smrgelerinde, kilise
ynetimi, pek mi pek ezicidir. nde de r vardr ve spanya ile Portekiz smrgelerinde ar
iddetle tahsil edilir.[293] Ayrca hepsinde, srsne bereket dilenci keiler ortal haraca keserler.
Keilere sadaka vermelerinin bir dev ve onlar eli bo evirmelerinin pek byk bir gnah olduu
byk zenle kendilerine belletilen yoksullarn srtnda, keilerin dilencii, din asndan hem ho
grld hem aziz tutulduu iin pek yrekler acs bir vergidir. Btn bunlar yetmiyormu gibi, o
smrgelerin hepsinde topraklar en fazla ellerinde toplayanlar, rahiplerdir.
Drdncs, arta kalan yahut kendi tketimlerini aan rnlerinin elden karlmas bakmndan
ngiliz smrgeleri, herhangi bir baka Avrupa milleti smrgesine gre daha ok kayrlm,
kendilerine daha geni bir pazar braklmtr. Her Avrupa milleti, smrgelerinin ticaretini aa
yukar yalnz kendi elinde toplamaya alm; dolaysyla da, yabanc milletlere ait gemilerin onlarla
serbest ticaret etmesini, onlarn da herhangi bir yabanc milletten Avrupa mal ithal eylemelerini
yasak etmitir. Ancak, bu tekelin eitli uygulama tarz birbirinden pek farkl olmutur.
Kimi milletler, smrgelerinin btn ticaretini, tekelci bir ortakla brakmlar; smrgeciler,
gereksindikleri btn Avrupa mallarn ondan almak, rnlerinin btn fazlasn ona satmak zoru
altnda tutulmulardr. Bundan tr, ortakln kar hem Avrupa mallarn elden geldiince
pahalya satp smrge rnlerini imkn lsnde ucuza almakta hem de, Avrupa'da pek yksek
fiyata satabileceinden fazlasn, o dk fiyata bile satn almamakta idi. Hem smrgenin rn
fazlasnn deerini her zaman drmekte hem miktarnn doal artn ou zaman tavsatp
durdurmakta kar vard. Yeni bir smrgenin doal almasn ksteklemek iin hakkyla akl
edilebilecek btn areler iinde, tekelci bir ortaklk kukusu en etkinidir. yle iken, Felemenk'in
tuttuu yol bu olmu ama Felemenk ortakl, bu yzyl iinde, birok bakmdan tekelci
ayrcalklarn kullanmaktan vazgemitir. len kraln saltanat zamanna gelinceye dek Danimarka
da ayn yolun yolcusu idi. Fransa, bu siyaseti zaman zaman benimsemitir. ler tutar yeri olmad
iin btn br milletlerce, 1755'te terk edilmesinden beri, o siyaseti, son zamanlarda Portekiz, hi
deilse Brezilya'nn iki kalbur st ili Fernambuco ile Marannon hakknda benimsemitir.
br milletler, smrgelerinin btn ticaretini, tekelci bir ortaklk kurmakszn, anayurdun belli bir
liman ile snrlamlardr; bir gemi o limandan ancak ya baka gemilerle birlikte kafile halinde ve
belli zamanda, ya da tek bana olduu takdirde, karlnda okluk pek byk har denen zel bir
ruhsatiye ile yola kabilir. Bu siyaset, gereken limandan, gereken zamanda ve gereken gemilerle
yapmalar artyla, smrgeler ticaretini, gerekte, anayurdun btn yerli halkna amtr. Fakat bu
ruhsatiyeli gemileri donatmak iin sermayelerini bir araya getiren trl tacirlerin hepsinin el birlii
ile hareket etmek ilerine uygun geldiinden, bu tarzda yaplan ticaret, ister istemez, hemen hemen
tekelci bir ortaklk ticaretinin dayand ayn ilkelere gre yrtlr. Bu tacirlerin kr, arlkta ve
insafszlkta ondan pek aa kalmaz. Smrgelerin gereksinmeleri iyi salanmaz olur; bunlar hem
pek pahalya almak hem pek ucuza satmak zorunda kalrlar. Ama, u son birka yla gelinceye dek,
spanya hep bu yolu tutmutu. Onun iin de, spanyol Bat Hint Adalar'nda, sylentiye gre btn
Avrupa mallar ate pahas imi. Ulloa'dan reniyoruz ki, Quito'da demirin libresi ngiliz paras ile
aa yukar drt peniden alt peniye, eliin libresi ise alt peniden dokuz peniye dek satlrm. Ama
smrgelerin kendi rnlerini elden karmalar, zellikle, Avrupa mal satn almak iindir. u halde
smrgeler Avrupa malna ne denli fazla para verirlerse, kendi rnlerine karlk gerekten ellerine
geen o denli az olur. Birinin pahal olmas brnn ucuz olmas demektir. Bu bakmdan,
Portekiz'in, Fernambuco ile Maronnon dnda btn smrgelerine kar siyasal tutumu spanya'nn
eski tutumunun ayndr; o iki smrgeye kar ise, son zamanlarda, Portekiz bsbtn kt bir tutum
benimsemitir.

br milletler, smrgelerinin ticaretini, btn uyruklara serbest brakmaktadr. Uyruklar,

anayurdun trl limanlarnn hepsinden smrgelerle ticaret edebilir ve olaan gmrk evrakndan
baka ruhsatiyeleri olmasna gerek yoktur. O takdirde, baka baka tacirlerin says ve dank
durumu herhangi bir ekilde topluca elbirlii etmelerini imknszlatrr ve aralarndaki rekabet, pek
ar kr etmelerini nlemeye yeter. Bylesine geni grl bir siyasal tutumla, smrgelerin akla
uygun bir fiyata hem kendi rnlerini satmalar hem Avrupa mallarn satn almalar kabil olur. Ama
Plymouth ortaklnn, smrgelerimizin henz emekleme ana rastlayan dalmasndan bu yana,
ngiltere hep bu yolu tutagelmitir. Yine Fransa'nn da davran izgisi genellikle bu olmu; adna
ngiltere'de okluk Fransz Missisippi Ortakl denilen irketin dalmasndan beri, o kararda
kalmtr. Bundan tr, Fransa ile ngiltere'nin smrgeleriyle yaptklar ticarette krlar, rekabet
btn br milletlere ak bulunduu takdirde olabileceine gre kukusuz biraz yksektir ama, hi
de pek ar deildir; dolaysyla da bu milletlerden her ikisinin ou smrgelerinde, Avrupa
mallar ar derecede pahal deildir.
rnlerinin fazlasn ihra konusunda da, Byk Britanya smrgeleri, yalnz baz mallar
bakmndan anayurt piyasasna hapsedilmitir. Bu mallar denizcilik kanununda ve ondan sonraki daha
bir takm kanunlarda, teker teker gsterildikleri iin, bunlara cetvele giren mallar denilmitir. Geri
yanna cetvele girmeyen mallar denilmekte; bunlar, baka lkelere dorudan doruya ihra
edilebilmektedir. Elverir ki, sahipleri ve tayfasnn drtte Britanya uyruu olan Britanya
gemileriyle ya da smrge gemileriyle gnderilsinler.
Cetvele girmeyen mallar arasnda, Amerika ile Bat Hint Adalar'nn en nemli baz rnleri, tahln
her trls, kereste, et salamuras, balk, eker ve rom vardr.
Btn yeni smrgelerde ekimin ilk, belli bal hedefi, tabii, tahldr. Tahl srm iin, kanun,
smrgelere pek geni bir pazara msaade etmekle onlar bu ekimi, seyrek nfuslu bir lke
tketiminin ok stne karmaya; bylece, boyuna artp giden bir nfusa yetecek nafakay nceden
hazrlamaya zendirir.
Batan aa ormanla kapl bulunduu iin kerestelik aa deerinin ya az ya hi olduu bir lkede,
topran bayndrlmasna balca engel, araziyi temizleme masrafdr. Kerestelerinin srm iin
smrgelere pek geni bir pazar brakmakla, kanun, haliyle fazla para etmeyecek bir maln fiyatn
ykseltip, haliyle yalnz masraftan oluacak eyden onlarn biraz kr etmelerini mmkn klarak,
toprak bayndrlmasn kolaylatrmay gzetir.
Yar yarya bile yerleilmi ve ilenmi olmayan bir lkede hayvanlar, doal olarak, ahalinin
tketiminden fazla rer ve bu yzden okluk deerleri ya azdr, ya hi yoktur. Gelgelelim, nceden de
gsterilmiti ki, bir lke topraklarnn byk ksm ilenebilmek iin, nce hayvan fiyat ile zahire
fiyat arasnda belli bir oran bulunmak gerekir. Cansz ve canl olmak zere, her ekilde Amerika
hayvan iin pek geni bir pazara msaade etmekle kanun, yksek fiyat topran bayndrlmasna
bylesine gerekli bir maln deerini ykseltmeyi gzetir. Fakat postlarla derileri cetvele giren mallar
arasna sokup, Amerika hayvanlarnn deerini drmeye vesile olan III. George'un 4'nc saltanat
ylndaki kanunlarn 15'inci blm, bu serbestliin hayrl etkilerini biraz eksiltmi olsa gerektir.
Smrgelerimizde balkl ilerleterek, Byk Britanya'nn gemilerini ve deniz gcn
oaltmak, kanun koyucunun hemen hemen hibir zaman zerinden gzn ayrmad grlen bir
hedeftir. Bu nedenle, smrgelerdeki balklk, serbestliin salayabilecei olanca zendirmeyi
grm; yle olduu iin de gelimitir. Son karklklardan nce, zellikle New England'daki balk
avcl, belki dnyann en nemli balkl idi. Byk Britanya'da hesapsz bir prim verilmesine

karn, ou kimselerin (doruluuna gvenilir iddiasnda olmadm) fikrince, tm rn, her yl

denen primlerin tutarn pek gemeyecek kadar az sonu alnan balina avcl, New England'da,
hibir prim olmakszn, ok geni lde yaplmaktadr. Balk Kuzey Amerikallar'n spanya,
Portekiz ve Akdeniz'le ticaretini yaptklar belli bal maddelerden biridir.
Balangta, eker cetvele giren bir mald; yalnz Byk Britanya'ya ihra edilebiliyordu. Fakat,
byk eker iftilii sahiplerinin bir nerisi zerine, 1731'de, dnyann her yanna eker ihracna
izin verildi. Gelgelelim, bu serbestlik verilirken konulan ksntlar, Byk Britanya'daki yksek eker
fiyat ile bir araya gelince, ihra iznini byk lde etkisiz brakmtr. Britanya'nn eker tarm
alanlarnda retilen ekerin hepsi iin, Byk Britanya ile smrgeleri hl hemen hemen biricik
pazar olmakta devam etmektedir. Oralarda tketim yle hzla artmaktadr ki, gerek Jamaika'daki,
gerekse (1763 Paris Antlamas'yla) ngiltere'ye braklan adalardaki[294] artan gelime dolaysyla,
u son yirmi ylda eker ithali pek oald halde, yabanc lkelere ihracat, sylentiye gre,
eskisinden pek fazla deildir.
Amerikallar'n Afrika kys ile yaptklar ticarette, rom pek nemli bir maddedir; roma karlk
Amerikallar, oradan zenci kleler getirirler.
Amerika'nn her trl tahl, et salamuras ve balk eklindeki btn rn fazlas, cetvele giren
mallar arasna sokulup, ylece Byk Britanya piyasasna akmaya zorlansa, bunun kendi halkmzn
alma rnne ok zarar dokunur. htimal ki, Amerika'nn karn kollamaktan ok, o zarardan
korkulduu iindir ki, bu nemli mallar hem cetvele sokulmam, hem baka btn tahllarn ve
salamura etlerin Byk Britanya'ya girmesi yasak edilmitir.
Cetvele girmeyen mallar, balangta dnyann her yanna ihra edilebiliyordu. Bir kez cetvele
girmi bulunduu iin, kereste ile pirin sonradan cetvel d edildiinde, Avrupa piyasas
bakmndan, Finisterre Burnu gneyine den lkelere hasrolundu. Cetvele girmeyen btn mallar,
III.

George'un 6'nc saltanat ylndaki kanunlarn 52'inci blm gereince buna benzer ksntlara
baml tutuldu. Avrupa'nn Finisterre Burnu gneyine den blgeleri sanayici lkeler deildir.
Onun iin, smrge gemilerinin oralardan dnte yurda, bizimkilerine zarar dokunacak mamuller
getirmesini pek yle kskanmyorduk.
Cetvele giren mallar iki trldr: Birincisi, ister Amerika'nn kendine zg rnnden olan, ister
anayurtta ya retilemeyen, ya da hi deilse retilmeyen mallardr. eker pekmezi, kahve, hindistan
cevizi, ttn, yeni bahar, zencefil balina kanatlar, ham ipek, ham pamuk, kunduz derisi ve bakaca
Amerika krkleri, ivit, aa sar boya ve br aa boyalar bu trdendir. kincisi, Amerika'nn
kendine zg rnnden olmayan, ancak anayurt talebinin byk ksmn karlayacak miktarlarda
olmasa da anayurtta retilen ya da retilebilecek olan ve byk bir ksm yabanc lkelerce salanan
mallardr. Btn denizcilik gereleri, direkler, serenler ve civadarlar, katran, zift ve terementi, kle
ve ubuk demir, bakr cevheri, postlar ve deriler, potas ve saf kalya ta bu trdendir. Birinci trden
mallar ne denli ok ithal edilse, anayurt rnnden herhangi bir ksmn retimini tavsatamaz ya da
satna zarar veremezdi. Anayurt piyasasna hasredilmekle, bunlar, tacirlerimizin hem tarm
alanlarnda daha ucuza satn alp dolaysyla anayurtta daha elverili krla satmalar, hem de smrge
tarm alanlaryla yabanc lkeler arasnda kazanl bir yk tamacl kurmalar kabil olaca
umuluyordu. Byk Britanya da bu mallarn ilk ithal edildikleri Avrupa lkesi olarak ister istemez
merkezlik ve ambarlk edecekti. Yine, ikinci eit mallarn ithalinin, yurt iinde retilen mallar
trnden mallarn satna deil, yabanc lkelerden getirilen mallarn satna dokunacak ekilde
tertiplenebilecei dnlyordu, nk uygun resimler aracl ile bunlarn, her zaman yerli
mallardan epey ucuz hale getirilebilmesi mmkn grlyordu. te, bu gibi mallarn anayurt
piyasasna hasredilmesinden maksat, Byk Britanya rnnn deil, hangi lkelerle olan ticaret
dengesi Byk Britanya'nn aleyhine olduuna inanlyorsa, o yabanc lkeler rnnn
ksteklenmesi idi.
Byk Britanya'dan baka herhangi bir lkeye, smrgelerden direk, seren ve civadara, katran, zift
ve terementi ihracnn yasak edilmesi; tabii, smrgelerde kerestelik aa fiyatn drmeye,
dolaysyla da, smrge topraklarnn bayndrlmasna belli bal engel olan arazi temizleme
masrafn artrmaya vesile oluturdu. Gelgelelim, bu yzyln balarnda, 1703'de, sve katran ve zift
ortakl, kendi gemileriyle, kendi koyduu fiyatlar zerinden ve uygun grecei miktarlarda
olmadka mallarnn ihracn yasak ederek, ngiltere'ye kar mallarnn fiyatn ykseltmeye alt.
Tccarca politikann bu dikkate deer rneine kar koymak ve gerek sve'in gerek btn br
kuzey devletlerinin eline bakmaktan imkn lsnde kurtulmak iin, Byk Britanya, Amerika'dan
gemi gereleri ithaline prim verdi. Bu prim etkisini, kerestelik aacn Amerika'daki fiyatn ana yurt
piyasasna hasrediliin drebileceine kyasla ok fazla ykseltmekle gsterdi. Her iki dzenleme
de ayn zamanda kabul edilmi olduu iin, bunlarn ortaklaa sonucu, Amerika'daki arazi
temizlemeyi tavsatmak deil, gayrete getirmek oldu.
Kle ve ubuk demir de, cetvele giren mallar arasna sokulmutur ama, Amerika'dan ithallerinde,
bir baka lkeden getirtilirken baml bulunduklar azmsanmayacak resimlerden bak
tutulduklar iin, bu dzenlemenin bir yannn Amerika'da demir frnlar kurulmasn tevikte, te
yannn onu engellemesine kyasla, daha ok katks vardr. Bir demir frn kadar odun tketimine
ihtiya gsteren, ya da ormandan geilmeyen bir lkede arazi temizlenmesine[295] onun kadar
yardm dokunan sanayi yoktur.

Bu dzenlemelerden kimisinin Amerika'da kerestelik aa deerini ykseltmek ve ylece arazi

amay kolaylatrmak eilimini, kanun koyucu, ihtimal ne aklndan geirmi, ne de anlamt. Fakat
o dzenlemelerin faydal etkileri bu bakmdan rastlant olmakla birlikte, o yzden daha az gerek de
deildir.
Amerika'daki Britanya smrgeleri ile Bat Hint Adalar arasnda, cetvele giren ve girmeyen mallar
zerinden, ticaret serbestliinin en mkemmeline izin verilmitir. Bu smrgeler artk yle
kalabalklam, yle zenginlemilerdir ki, her biri, tekilerinden bazsnda, her ksm rnn
srecek byk ve geni bir piyasa bulmaktadr. Topu birlikte, birbirinin rn iin byk bir i pazar
oluturmaktadr.
Bununla birlikte, smrgelerinin ticaretine kar ngiltere'nin geni grl davran, daha ok,
onlarn ya ilenmemi haldeki ya imalatnn pek ilk aamasnda denilebilecek olan rnlerinin
srlecei pazara inhisar etmitir. Daha gelimi ve daha ince mamulleri, smrge ii dahi olsalar,
Byk Britanya tacirleri ile imalatlar, kendilerine alkoymay ye tutarlar. Bu tr sanayinin
smrgelerde kurulmasnn, kimi zaman yksek resimler, kimi zaman kesin yasaklarla nlenmesi
iin, kanun koyucunun gnln de etmilerdir.
rnein, Britanya eker tarm alanlarndan gelen esmer eker iin, ithal halinde kental[296] bana
yalnzca 6 ilin 4 peni denirken, beyaz eker iin 1 ngiliz liras 1 ilin 1 peni, katmerli ya da yaln
kat artlm kelle eker iin 4 ngiliz liras 2 ilin 5 8/20 peni denmektedir. Bu ar resimler
konulduu srada Byk Britanya, ngiliz smrgeleri ekerinin ihra olunabilecei biricik pazard;
hl da belli bal pazar olmakta devam ediyor. dolaysyla, bu resimler ilk bata, ekerin herhangi
bir yabanc piyasa iin, imdi ise, tm rnn belki onda dokuzundan ounu tek bana eken piyasa
iin balkla aartlmasn ya da artlmasn yasak etmek demekti. Nitekim, ekeri balktan geirerek
aartma ya da artma sanayisi, Fransa'nn btn eker smrgelerinde, kendi piyasalarna dnk
olandan bakas iin o sanayinin gelimesine pek az allmtr. Grenada Franszlar'n elinde iken,
hemen hemen her eker tarm alannda, ekeri hi deilse balktan geirerek artacak bir
tasfiyehane vard. Ada ngilizler'in eline deliberi, btn bu tr iletmeler yzst braklm olup,
gvenilecek biimde bana dediklerine gre, kalanlar imdi (1773 Ekimi'nde) iki gememektedir.
Bununla birlikte, balktan geirilerek aartlm ya da artlm eker, kelle biiminden toz haline
getirildi mi, imdi gmrk idaresinin ho grs ile, okluk esmer eker imiesine ithal
edilmektedir.
Byk Britanya, Amerika'nn kle ve ubuk demiri mamullerini, bir yandan benzeri mallarn
herhangi bir baka lkeden ithalinde baml olduu resimlerden bak tutarak zendirirken
Amerika'daki smrgelerinden herhangi birinde elik frnlar ve keski makineleri kurulmasn
kesinlikle yasak etmektedir. Smrgecilerin kendi gelecekleri iin bile bu ince sanayi ile
uramalarn ho grmemekte, gereksindikleri btn bu tr mallar Britanya tacirleriyle
sanayicilerinden satn almalarnda ayak diremektedir.
Byk Britanya, Amerika ii apkalarn ynlerin ve ynllerin, bir ilden brne su yolu ile
ihracn ve hatta beygir srtnda yahut araba ile karadan tanmasn yasak etmektedir. yle bir
dzenleme ki, o tr mallarn uzak yerlerde sat iin sanayi kurulmasn bsbtn engeller ve
bylece, smrgecilerinin almasn iine dnk bir ailenin okluk kendi ihtiyac ya da ayn il
iindeki kimi komularnn ihtiyac iin yapt kaba saba, ev ii mamullerle snrlar.
Gelgelelim, bir ok kimsenin kendi rnnn her parasndan imkn lsnde alabildiine
yararlanmasn, yahut sermayesi ile emeini kendisi iin en kazanl grd ekilde kullanmasn

yasak etmek, insan olunun en kutsal haklarn aktan aa inemektir. Ancak, hakka ve insafa
smasa da, bu gibi yasaklarn imdiye dek smrgelere pek bir zarar olmamtr. Smrgelerde
toprak hl yle ucuz, dolaysyla da emek yle pahaldr ki, ince yahut gelimi mamullerin hemen
hemen hepsini, bunlar, kendi yapabileceklerinden daha ucuza anayurttan ithal edebilirler. Demek ki,
bu gibi sanayiyi kurmalar smrgelere yasak edilmemi olsa bile, gelimelerinin u halinde kendi
karlarn gzetmeleri, ihtimal ki o yolda hareket etmelerini nler. Gelimelerinin u halinde bu
yasaklar, smrgecilerin almasn belki krletmeksizin ya da kendiliinden eriecei herhangi bir
iten alkoymakszn, anayurt tacirleriyle imalatlarnn sebepsiz kskanl yznden, yok yere
srtlarna vurulmu yakksz kulluk damgalardr yalnzca. Smrgelerin daha ileri bir durumunda
bu yasaklar, gerekten bunaltc ve ekilmez hale gelebilirler.
Byk Britanya, smrgelerin en nemli rnlerinden kimisini kendi piyasasna hasrederken,
karlk olarak benzeri rnlere, kimi zaman baka lkelerden ithal edildiklerinde daha yksek
resimler koymak, kimi zaman smrgelerden ithal edildiklerinde prim vererek, o piyasada smrge
rnlerinden kimisine stnlk salamaktadr. Birinci ekilde, smrgelerinin ekerine, ttnne ve
demirine; ikinci ekilde ham ipeine, keneviri ile ketenine, ivitine, gemi gerelerine ve yap
kerestesine, anayurt piyasasnda stnlk vermektedir. Smrgelerin rnn bu ikinci ekilde, ithale
prim vererek zendirme, renebildiim kadar, bir Byk Britanya'da vardr. Birinci ekil, Byk
Britanya'ya zg deildir. Portekiz, herhangi bir baka lkeden ttn ithaline, yalnzca daha yksek
resimler koymakla kalmayp bunu, en iddetli cezalarla yasak etmektedir.
Avrupa'dan mal ithali konusunda, smrgelerine kar ngiltere, yine herhangi bir baka millete
gre daha ak grl davranmtr.
Byk Britanya, yabanc mallarn ithalinde denen resimden bir ksmnn (hemen hemen her zaman
yarsnn, genellikle daha fazlasnn ve bazen tmnn) mallar bir yabanc lkeye ihra edildiinde,
geri alnmasna msaade etmektedir. Bunlar, zerlerine, hemen hemen btn yabanc mallarn Byk
Britanya'ya girerken baml tutulduu ar resimler bindirilmi olarak geldii takdirde, hibir
bamsz yabanc lkenin kabul etmeyeceini nceden kestirmek g deildi. Demek ki, bu
resimlerden bir ksm ihra halinde geri alnmad m, merkantilist sistemin pek el stnde tuttuu bir
ticaret olan tamaclk sona ererdi.
Ama smrgelerimiz, hibir bakma bamsz yabanc lkeler deildir; Byk Britanya,
smrgelere Avrupa'nn btn mallarn tek bana kendisi salamak hakkn kabullenmi
bulunduundan, onlar (br lkelerin kendi smrgelerine yaptklar tarzda) bu gibi mallar
anayurtta denen btn resimlerin tpks zerlerine binmi olarak almaya zorlayabilirdi. Oysa 1763'e
dek, ou yabanc mallarn smrgelerimize ihrac halinde tersine, herhangi bamsz bir yabanc
lkeye ihracnda geri verilen resimlerin ayn denmitir. Dorusu, 1763'tde III. George'un 4'nc
saltanat ylndaki kanunlarn 15'nci blm gereince, bu msaade epey daraltlarak u hkm
konuldu: "araplar, beyaz pamuklularla muslinler hari olmak zere, bu lkeden Amerika'daki bir
Britanya smrgesine yahut iftliine ihra edilecek, Avrupa ya da Dou Hint lkelerinde yetien,
retilen yahut imal edilen herhangi bir maldan alnm eski akal yardm adl resmin hibir ksm
verilmez." Bu kanundan nce, smrgelerde baka baka birok yabanc mal eitleri, anayurda gre
daha ucuza satn alnabiliyordu; kimisi hl da alnabilmektedir.
Smrgeler ticareti ile ilgili ou dzenlemeler iin akl hocal edenlerin banda o ticaretle
uraanlarn geldii gzden karlmamak gerekir. Dolaysyla, dzenlemelerin ounda onlarn
kar, smrgelerin ya da ana yurdun karna gre daha fazla gzetilmise, buna amamalyz.

Smrgelerin kar, Avrupa'dan istedikleri btn mallar onlara salamak ve onlarn fazla rn
iinde anayurtta tacirlerin kendi uratklar ticaretlerden birine zarar veremeyecek olanlarn hepsini
satn almak konusundaki tekelci ayrcalklar dolaysyla, o tacirlerin karna feda edildi. Avrupa ve
Dou Hint lkeleri mallarnn byk ksmnn smrgelere yeniden ihrac halinde, resimlerin tpk
herhangi bir bamsz lkeye yeniden ihracnda olduu gibi geri denmesine msaade edilerek,
anayurdun kar tacirlerin karna (o kar hakkndaki tccarca dncelere gre bile) feda edildi.
Smrgelere gnderdikleri yabanc mallara elden geldiince az para vermek, dolaysyla da o
mallarn Byk Britanya'ya ithalinde pein olarak dedikleri resimlerden elden geldii kadarn geri
almak, tacirlerin karna uygundu. ylece ya ayn miktar mal daha ok krla ya daha ok mal ayn
krla smrgelerde satma, dolaysyla da ister yle, ister teki trl bir ey kazanma olanan
bulabilirlerdi. Yine btn bu gibi mallar elden geldiince ucuz ve bol almak smrgelerin karna
uygundu. Ama bunun, ana yurdun karna uymad zaman da olabilirdi. Anayurt, bir yandan bu gibi
mallarn ithalinde denmi resimlerden ounu geri vermekle geliri bakmndan, bir yandan da bu
geri denen resimler sayesinde yabanc mamullerin smrgeye iletilebilmesindeki kolay artlardan
tr, smrge pazarnda kendi mamullerinden ucuza satlmasyla, sanayi bakmndan sk sk
hrpalanabilirdi. Hep derler ki, Amerika smrgelerine Alman keten bezlerinin yeniden ihracnda
resimlerin geri denmesi, Byk Britanya keten bezi sanayisinin gelimesini ok geri braktrmtr.
Smrgelerinin ticareti karsndaki tutumunu, Byk Britanya'ya dayatrcasna zorlayan
merkantilist zihniyet, baka milletlerininkinin ayn olmakla birlikte, topluca bakldkta onunki,
herhangi birinin tutumuna oranla daha az dar grl, daha az ezicidir.
ngiliz smrgelerinin, d ticaretleri dnda her ilerini bildikleri gibi yrtme serbestlii
eksiksizdir. Bu, her bakmdan anayurttaki hemerilerinin serbestliine denk olup oradaki gibi,
smrge hkmetinin masrafnn grlmesi iin vergi koyma hakknn yalnz kendisinde
bulunduunu iddia eden halk temsilcilerinden oluan bir meclise gerei gibi korunmaktadr. Bu
meclisin nfuzu yrtme erkini sindirmekte; smrgecilerin en deersizi olsun, en uygunsuzu olsun,
kanuna sayg gsterdike, ne valinin ne de ildeki herhangi mlki ya da askeri memurun
ierlemesinden hibir bakma korkmamaktadr. ngiltere'deki Avam Kamaras gibi, smrge
meclisleri de halk her zaman pek eit biimde temsil edenlerden olumaz, ama bu nitelie Avam
Kamaras'na gre ok daha yaklarlar. Yrtme erki ya para yedirip bu meclisleri satn alma
imknna sahip olmadndan ya da anayurta desteklendii iin buna gerek grmediinden, o
meclisleri, genellikle semenlerinin eilimleri belki daha ok etkiler. Smrgelerin yasama
rgtnde Byk Britanya'daki Lordlar Kamaras'na tekabl eden kurullar soyluluu babadan oula
kalan zadegn takmndan olumu deildir. New England Hkmeti'nde olduu zere,
smrgelerin kimisinde, bu kurullara kral atamayp halkn temsilcileri seer. ngiliz smrgelerinin
hibirinde soyluluu babadan oula kalan zadegn takm yoktur. Geri, btn br zgr lkelerde
olduu gibi, bu smrgelerin de hepsinde, eski bir smrge ailesinden gelen kimse, liyakat ve
servete e bir trediye gre ok itibar grr. Ama grp grecei yalnzca bundan oluup
komularna el aman dedirtecek ayrcalklar yoktur. u son karklklar balamadan nce; smrge
meclislerinde yasama yetkisinin yan sra, bir ksnt yrtme yetkisi de vard. Connecticut ile Rhode
Island'da, valiyi onlar seiyordu. br smrgelerde, her birinin kendi meclislerine konulan
vergileri toplayacak maliye memurlarn onlar atyordu; bu memurlar, dorudan doruya meclislere
kar sorumlu idiler. Bundan dolay, ngiliz smrgeleri arasnda, anayurt ahalisine gre daha fazla
eitlik vardr. Yine, treleri daha cumhuriyetidir; hkmetleri ve zellikle New England ilinin
hkmetleri, bugne dek daha cumhuriyeti olagelmitir.
spanya, Portekiz ve Fransa'nn ise tersine, mutlak[297] ynetimleri smrgelerinde egemen

olmakta; bu trl ynetimlerin alt basamaktaki btn memurlarna, okluk vekalet yolu ile verdikleri
takdir yetkisi, mesafe uzak olduu iin, oralarda tabii kyasya kullanlmaktadr. Mutlak ynetimlerin
hepsinde, lkenin herhangi baka yerine gre, bakentte daha ok serbestlik vardr. Adalet dzenini
altst etmek yahut byk halk topluluunu ezmek asndan hkmdarn ne kar, ne de eilimi
olabilir. Bakentte hkmdarn var olmas, alt basamaklardaki btn memurlarn az ok sindirir;
halktaki szltlarn hkmdara ulamas ihtimali daha az olan cra illerde, memurlar daha
gslerini gere gere kyc olabilirler.[298] Fakat Amerika'daki Avrupa smrgeleri, bugne dein
bilinen gelmi gemi en byk imparatorluklarn en cra illerine kyasla daha raktrlar. Dnya
kurulal beri byle uzak bir ilin ahalisine tam gvenlik salayabilen tek ynetim, belki, ngiliz
smrgelerinin hkmeti olmutur. Bununla birlikte; Fransz smrgelerinin ynetiminde spanya ve
Portekiz smrgelerine gre her zaman daha tatl ve daha ll davranlmtr. Ynetim
tutumundaki bu stnlk, Fransz milletinin hem seciyesine hem her milletin seciyesini youran
etkene, yani hkmetinin doasna uygundur. Byk Britanya hkmetine kyasla keyfi ve ast astk
olmakla birlikte, spanya ile Portekiz'in hkmetlerine kyasla Fransz hkmeti, nitelii bakmndan
kanuna dayanr ve zgrdr.
Ama ngiliz siyasetinin stnl, daha ok, Kuzey Amerika smrgelerindeki ilerlemede gze
arpmaktadr. Fransa'nn eker smrgelerindeki ilerleme, hi deilse ngiltere'nin ou eker
smrgelerindeki kadar olup belki ondan stndr. Oysa ngiltere eker smrgelerinde, hemen
hemen ngiltere'nin Kuzey Amerika smrgelerindekini andrr zgr bir hkmet vardr. Ama
Fransz eker smrgelerinin kendi ekerlerini artmalarna, ngiliz smrgelerindeki gibi ket
vurulmamaktadr. Daha da nemli olmak zere, hkmetlerinin zel nitelii ellerindeki zenci
klelerin daha iyi kullanlmasnn yolunu doal olarak retmektedir.
Btn Avrupa smrgelerinde, eker kam tarm ile uraanlar, zenci klelerdir. Ilml Avrupa
ikliminde domu kimselerin bnyesi, yle sanlyor ki, yakp kavuran Bat Hint Adalar gnei
altnda topra kazmak zahmetine dayanamaz. imdiki halde, eker kam tarm batan aa el ile
yaplmaktadr. Ama, biroklarnn dncesine gre, bu ie pulluk sokulmas pek faydal olabilir.
Gelgelelim, hayvanla yaplan tarmda kr ve baar, bu hayvanlarn iyi bakmna pek ok bal
olduu gibi, klelerle yaplanda da, kr ve baar bu klelerin ayn derecede ho tutulmasna bal
kalmaktadr. Klelerini ho tutmakta ise, yle sanyorum ki, Fransz tarmclarnn ngilizler'e gre
stn olduklar genellikle teslim edilmektedir.
Efendisinin iddetli davranna kar kleyi iyi kt kayrmak bakmndan kanun, hkmeti oka
keyfi bir smrgede, hkmeti tamamyla zgr bir smrgedekine gre daha iyi uygulanabilir.
Kara bahtl klelik kanunun kabul edilmi olduu her lkede, st makamlardaki yetkili memur kleyi
kayrdnda efendinin zel mlknn bir dereceye kadar ynetimine karm olur. Efendinin belki
ya smrge meclisi yesi ya byle bir yenin seicisi olduu zgr bir lkede yetkili memur, bunu
olsa olsa pek byk tedbir ve ihtiyatla gze alabilir. Efendiye gstermek zorunda olduu sayg,
kleyi kayrmasn gletirir. Ama hkmeti oka keyfi olan yetkili memurun, bireylerin zel
mlknn ynetimine de karmas ve mlk diledikleri gibi ynetmedikleri takdirde, belki bir lettre
de cachet[299] gndermesi olaan bulunan bir lkede, kleyi biraz kayrma, yetkili memur iin ok
daha kolaydr. Srf insanlk gerei olarak da, kendisi tabii, bu yolu tutar. Yetkili memurun kayrmas
zerine, efendisi kleyi daha az hor grr. Bylece kleyi daha adam yerine koyup ona daha nazik
davranmasna yol alr. Tatl muamele klenin balln artrd gibi, onu daha anlayl hale
getirir; dolaysyla, her iki yzden, daha faydal klar. Kle, itibarca, zgr bir uan durumuna
yaklar; efendisinin karna kar epey drstlk ve ilgi gsterebilir. Bunlar okluk zgr uaklarda
bulunan meziyetler [300] olup efendinin iyice zgr ve gven iinde bulunduu lkelerde klelere

yaplmas olaan muameleyi gren bir klede hibir zaman bulunamaz.

Bir klenin zgr bir hkmete gre keyfi bir hkmetin ynetiminde daha iyi durumda olduunu,
yle sanyorum ki, btn alarn ve btn milletlerin tarihi dorulamaktadr. Roma tarihinde, st
makamn, kleyi efendinin hrpalamasna kar kayrmak iin araya girdiini, ilkin, imparatorlar
zamannda okuyoruz. Vedius Pollio, ufak bir su ileyen klelerinden birinin para para edilip
balklara yem olmak zere balk havuzuna atlmas iin Augustus'un nnde buyruk verince,
mparator fkelenerek yalnz onu deil baka ne kadar klesi varsa, hepsini derhal azat etmesini
Pollio'ya emretti. Cumhuriyet ynetiminde, hibir st makamn kleyi kayracak kadar kfi yetkisi
olamazd; efendiyi cezalandrma yetkisi ise daha da azd.
Fransa'nn eker smrgelerini, zellikle Byk St. Domingo smrgesini bayndran sermayenin
hemen hemen hepsi yle grlyor ki, bu smrgelerin azar azar bayndrlmas ve ilenmesiyle elde
edilmitir. Bu sermayenin, hemen hemen tm smrgecilerin topraklaryla emeklerinin rn yahut
(hepsi bir kapya kar) o rnn iyi ynetilerek azar azar biriktirilip daha ok rn yetitirmekte
kullanlan bedeldir. Fakat ngiltere'nin eker smrgelerini bayndrp ileyen sermayenin byk bir
ksm ngiltere'den yollanmtr; hibir bakma batan aa smrgecilerin topra ile emeinden
remi deildir. ngiliz eker smrgelerindeki refah, byk lde, ngiltere'nin bu smrgelere,
yle demek yakrsa, bir ksm sanki tam bulunan byk serveti sayesinde olmutur. Ama Fransz
eker smrgelerindeki olanca refah smrgecilerin gzel tutumlarndan ileri gelmitir. ngiliz
smrgecilerinin tutumuna gre, bunda bir takm stnlkler bulunmu olmak gerektir. Bu stnlk
ise, Fransz smrgecilerinin, hereyden ok, klelerini ho kullanmalarnda gze arpmtr.
Baka baka Avrupa milletlerinin, smrgeleriyle ilgili siyasetin ana izgileri, ite bunlar olmutur.
u halde, Amerika'daki smrgelerin gerek ilk kurulularnda, gerekse ynetim ilerini
ilgilendirmesi bakmndan daha sonraki refahlarnda, Avrupa siyasetinin pek vnlecek bir taraf
yoktur.
Bu smrgelerin kurulmasna ilikin ilk tasarya egemen olup yn veren asl nedenler yle
grlyor ki, lgnlk ve insafszlkt. Altn ve gm madenleri peinde, akllar batan gitti. Zararsz
yerlileri, Avrupallar'a hibir zaman dokunmak yle dursun, ilk giriimcileri trl nezaket ve
konukseverlik gsterileri ile karlayan bir lkeyi ele geirmek iin agzllk edilmekle, insaf
ayaklar altna alnd.
Sonraki yerleme yerlerinden kimisini kuran giriimcilerin altn ve gm madenleri bulma
yolundaki hayal dolu tasarlarna, dorusu daha akla uyar ve vlmeye deer baka etkenler de
katld; ama bu etkenler de, Avrupa'nn siyasal tutumuna fazla eref kazandrmakta deildir.
Yurtlarnda bask altnda kalan ngiliz Priten mezhebi mensuplar, zgrle kavumak iin
Amerika'ya kaarak, orada drt New England hkmetini kurdular. Ezilmenin ok daha arna
urayan ngiliz Katolikleri Marylanda hkmetini, Quaker'lar Pennsylvania hkmetini kurdular.
Engizisyon mahkemesi elinden ekmedii kalmayan, soyulup soana evrilerek Brezilya'ya srlen
Portekizli Yahudiler, bu smrgeye ilk yerleen srgn sulularla fahieler arasnda verdikleri
rnekle bir tr dzen ve alma sistemi soktular. Onlara, eker kam yetitirmeyi rettiler. Btn
bu birbirinden farkl durumlarda, Amerika'nn yurt edinilmesi ve ilenmesi, Avrupa hkmetlerinin
akll davranndan ve siyasal tutumundan deil, dzensizliinden ve zulmnden ileri geldi.
Trl Avrupa hkmetlerinin bu yerleme yerlerinden en nemli bazlarn gerekletirmekte
olduu kadar, tasarlamak bakmndan da fazla hneri grlm deildir. Meksika'nn fethi spanya

Meclisi'nin deil, bir Kba valisinin tasars idi. Kendisine dev verilen atlgan bir servenci, byle
bir adamn ipiyle kuyuya indiine oktan piman olan valinin buna kar kmak iin elinden geleni
ardna koymamasna karn fethi gerekletirdi. ili ve Peru'yu ve spanya'nn Amerika ktasndaki
hemen hemen btn br yerleme yerlerini fethedenler, yanlarnda devletin destei olarak, topu
topu, spanya Kral adna kol salp fetihler yapmak iin bir genel ruhsatname gtryorlard. Btn
bu giriimlerin zarar ve masraflar giriimcilerin kendilerine aitti. spanya hkmeti bunlardan
hibirine hemen hemen hibir yardmda bulunmuyordu. ngiliz hkmetinin, Kuzey Amerika'daki en
nemli smrgelerinden kimisinin kurulmasn gerekletirmek bakmndan katks ayn derecede
azd.
Bu yerleim yerleri gerekleip dikkatini ekecek kadar nem kazannca, anayurdun zerlerinde
kard ilk dzenlemeler, hep onlarn ticaretlerinin tekelini kendi eline geirmeyi, pazarlarn
snrlamay ve srtlarndan kendi pazarlarn geniletmeyi, dolaysyla da onlarn refah yolundaki
ilerleyiini hzlandrp ilerleteceine, arlatp tavsatmay gzetiyordu. Smrgelerine kar trl
Avrupa milletlerinin siyasal tutumunda en esasl farklardan biri, bu tekelin uygulanndaki farkl
yntemlerden oluur. lerinde en iyisi olan ngiltere'nin tutumu, tekilerin herhangi birine gre
yalnzca bir para daha az dar grl ve daha az ezicidir.
yleyse, Amerika smrgelerinin gerek ilk kurulularna, gerek imdiki byklne, Avrupa'nn
siyasal tutumu ne ynden katkda bulunmutur? Bir ynden ve yalnz bir ynden epeyce katks
olmutur. Magna Virum Mater!.[301] Byle byk ilerin hakkndan gelebilecek, bu byklkte bir
imparatorluun temelini atabilecek yetenekte adamlar, yetitirip karmtr. Dnya yznde siyasal
tutumu bu tr adamlar karabilecek ya da eylemli olarak ve gerekten herhangi bir zamanda
karm baka yer yoktur. Smrgeler, tuttuunu koparan, becerikli kurucularnn eitimini ve engin
grlerini, Avrupa'nn tutumuna borludurlar; en byklerinden ve en nemlilerinden kimisinin ise,
i ynetimleri bakmndan hemen hemen bundan baka hibir borlar yoktur.

Ksm III

Amerika'nn Ve Dou Hint lkelerine mit Burnu zerinden Bir Geidin Kefedilmesi le
Avrupa'nn Elde Ettii Faydalar zerine
Avrupa'nn siyasal tutumundan Amerika smrgelerinin elde ettii faydalar ite bunlardr.
Ya, Amerika'nn kefedilip smrge haline getirilmesinden Avrupa ne gibi faydalar elde etmitir?
Bu faydalar, birincisi, bir tek byk lke gibi dnlnce, Avrupa'nn o byk olaylardan elde
ettii genel faydalar; ikincisi, her smrgeci lkenin kendi smrgelerinden, zerlerinde kulland
nfuz ya da egemenlik dolaysyla elde ettii zel faydalar olarak ayrlabilir.
Amerika'nn kefedilip smrge haline getirilmesinden, bir tek byk lke gibi dnldkte,
Avrupa'nn elde ettii genel faydalardan birincisini zevkini okayacak nesnelerin oalmas,
ikincisiniyse almasnn artmas oluturur.
Amerika'nn Avrupa'ya ithal edilen rn fazlas, bu byk ktann ahalisine, baka trl ele
geiremeyecei (kimi rahatlk arac olmak ve ie yaramak, kimisi haz vermek, bazs da ss iin)
eit eit mallar salar; dolaysyla da, zevkini okayacak nesnelerin artmasna yardm eder.
uras kolayca teslim olunur ki, Amerika'nn kefedilip smrge haline getirilmesi; birincisi,
spanya, Portekiz, Fransa ve ngiltere gibi, Amerika ile dorudan doruya alveri yapan btn
lkelerin; ikincisi, kendi rn olan mallar dorudan doruya ticaret etmeksizin, baka lkelerin
aracl ile oraya gnderen, Avusturya Flanders'i ve baz Almanya illeri gibi lkelerin almasn
artrmaya yardm etmitir. Bu lkeler, daha nce anlan lkelerin araclyla, Amerika'ya nemli
miktarda keten bezi ve daha baka mallar gnderirler. Btn bu gibi lkeler, rn fazlalar iin tabii
daha geni bir pazara kavumular; dolaysyla da, onun miktarn artrmak bakmndan gayrete
gelmilerdir.
Ama, kendi rnnden Amerika'ya belki hibir zaman bir tek mal gndermemi olan Macaristan'la
Lehistan gibi lkelerin almasn zendirmede bu byk olasln katks olmas, belki pek o kadar
gze arpmaz. Gelgelelim, o olaylarn buna katks olduundan phe edilmez. Macaristan'la
Lehistan'da, bir ksm Amerika rn tketilip dnyann bu yeni blgesinin ekeri, ikolatas ve
ttn iin oralarda epey talep vardr. Fakat bu mallar, ya Macaristan'la Lehistan'n almasnn
rn olan bir eyle, ya da o rnn bir ksmyla satn alnm bir eyle satn alnmak gerekir.
Amerika'nn bu mallar Macaristan'la Lehistan'a, o lkelerin rn fazlasyla dei edilmek zere
giren yeni kymetler, e deerde yeni nesnelerdir. Oralara gtrlmekle bunlar, o rn fazlas iin
yeni ve daha geni bir pazar yaratrlar. Onun deerini ykseltir, bylece oalmasn zendirmeye
yararlar. Bu rn fazlasnn Amerika'ya gtrld hibir zaman olmayabilirse de, Amerika'nn
rn fazlasndan paylarna denle onu satn alan br lkelere gtrld olabilir; ayrca o mallar,
ilk bata Amerika'nn rn fazlasnn harekete getirdii ticaret akm sayesinde bir pazar bulabilir.
Bu byk olaylar hem Amerika'ya hi mal gndermemi hem oradan hi mal almam lkelerin
bile zevk okayan nesnelerinin artmasna ve almasnn oalmasna yaram olabilir. Bu lkeler
de, Amerika ticareti sayesinde rn fazlalar artm bulunan lkelerden br mallar daha bol alm
olabilir. Bu artan bolluun, zevklerini okayan nesneleri ister istemez artrmas gerektii gibi,
almalarn da artrm olmas gerekir.
O almann rn fazlasyla dei edilmek zere, kendilerine u ya da bu eit e deerde yeni

eylerden daha ok miktarda verilmi olmas gerekir. O rn fazlas iin deerini oaltp bylece
artn zendirecek, daha geni bir piyasa yaratlm olmas arttr. Her yl Avrupa'nn geni ticaret
emberi iine atlp trl trl dnleriyle oradaki eitli milletlerin hepsi arasnda her yl leilen
mal ynnn, Amerika'nn rn fazlasnn tm kadar artmas gerekir. Onun iin, bu milletlerden her
birine, bu byyen yn iinden daha byk bir payn dm olmas, onlarn zevklerini okayan
nesneleri artrm ve almalarn oaltm bulunmas muhtemeldir.
Anayurtlarn uygulad tekelci ticaret[302] genellikle btn milletlerin ve zellikle Amerika
smrgelerinin gerek zevklerini okayacak nesneleri, gerek almalarn azaltmaya, yahut hi
deilse aksi takdirde ulaacaklar dzeyin aasnda brakmaya vesile olur. Bu, insanolunun byk
bir ksm ilerine yay gibi hz veren byk mekanizmalardan birinin harekete geii zerinde bir
arlk etkisi yapar. Btn br lkelerde smrge rnn pahalandrarak, onun tketimini daraltr.
Bylece smrgelerin almasna ve btn br lkelerin hem zevklerine hem almalarna engel
olur; zevk aldklar eylere daha fazla para verince, duyduklar zevk azald gibi, rettiklerine
karlk ellerine geen de azalnca, bunlar daha az retimde bulunurlar. Btn br lkelerin rnn
smrgelerde pahallatrmakla, ayn tarzda btn br lkelerin almalarna ve smrgelerin hem
zevklerine hem almalarna engel olur. Bu yle bir kstektir ki, filan filan lkeler szde fayda
grecekler diye btn br lkelerin ama herhangi bir bakasndan ok smrgelerin duyaca
hazlara ket vurur, almalarn gletirir. Btn br lkeleri, belli bir pazarn yanna kabil
olduunca uratmad gibi, smrgeleri de, imkn lsnde belli bir pazarn darsna brakmaz.
Btn br pazarlar ak dururken, belli bir pazarn yanna uratlmamakla, btn br pazarlar
kapal iken belli bir pazarn darsna kmamak arasnda ise, pek byk fark vardr. Bununla birlikte
Amerika'nn kefedilip smrge haline getirilmesiyle, zevk okayan nesneler bakmndan ve alma
bakmndan Avrupa'da ne oalma oldu ise hepsinin ana kayna, smrgelerin rn fazlasdr.
Anayurtlarn tekelci ticareti, bu kayna, haliyle olacana kyasla ok daha bereketsiz klar.
Her smrgeci lkenin, zel olarak kendisine ait bulunan smrgelerden elde ettii zel faydalar,
ayr ayr iki trdr: Birincisi, her imparatorluun egemenlii altndaki illerden elde ettii allm
faydalar; ikincisi, Amerika'daki Avrupa smrgeleri gibi bylesine esiz illerden kt varsaylan,
ei bulunmaz faydalardr.
Egemenliine baml illerden her imparatorluun elde ettii allm faydalar, birincisi, onun
savunmas iin illerin verdii askeri kuvvetten; ikincisi, mlki ynetim masrafnn karlanmas iin
salad gelirden oluur. Roma smrgeleri, sras geldike, her ikisini de verirlerdi. Yunan
smrgelerinin ara sra bir askeri kuvvet verdikleri olmusa da, gelir saladklar seyrektir.
Bunlarn, ana kentin egemenliine baml bulunduklarn kabul ettikleri, hemen hemen olmamtr.
Genellikle ana kentin savata mttefikleri idiler, ama barta onun uyruu olduklar pek yoktu.
Amerika'daki Avrupa smrgelerinin, anayurdun savunmas iin henz bir askeri kuvvet verdii
olmamtr. Henz askeri kuvvetleri, kendilerini savunmaya hibir zaman yetmemitir. Anayurtlarn
giritii trl savalarda da, smrgelerinin savunmas, o lkenin askeri kuvvetinden genellikle pek
nemli bir miktarn uratrmaya sebep olmutur. Dolaysyla, istisnasz btn Avrupa smrgeleri,
kendi anayurtlar iin bu bakmdan kuvvetten ok zaaf[303] nedeni olmulardr.
Anayurdun savunma yahut mlki ynetim masrafnn karlanmas iin, yalnzca spanya ve
Portekiz smrgeleri herhangi bir gelir yardmnda bulunmulardr. br Avrupa milletlerinin,
zellikle ngiltere'nin smrgelerinden toplanan vergiler, bar zamannda o smrgelere edilen
masrafa binde bir denk gelmi, sava srasnda sebep olduklar masrafn grlmesine ise hibir
zaman yetmemitir. Onun iin; bu gibi smrgeler, kendi anayurtlarna gelir kayna deil, masraf

kaps olmulardr.
Bu gibi smrgelerin kendi anayurtlarna saladklar faydalar, yalnzca Avrupa smrgeleri gibi
bylesine esiz illerden kt varsaylan ei bulunmaz faydalardan oluur. Btn bu ei bulunmaz
faydalarn biricik kaynann ise, tekelci ticaret olduu bilinmektedir.
Bu tekelci ticaretten tr, ngiliz smrgelerinin rn fazlasndan, rnein, cetvele giren mallar
adn tayan ne varsa, ngiltere'den baka bir lkeye gnderilemez. teki lkelerin sonradan bunu
ngiltere'den satn almalar gerekir. Onun iin, bunun ngiltere'de herhangi bir baka lkede
olabileceinden daha ucuz olmas ve herhangi bir baka lkeden ok, ngiltere'nin zevk aralarn
artrmaya yardm etmesi gerekir. Bunlarn, ayn tarzda ngiltere'nin almasn zendirmede daha
fazla katks olmas gerekir. ngiltere'nin kendi rn fazlasndan bu cetvele giren mallarla dei ettii
ne varsa, bunlarn tpksna karlk baka bir takm lkelerin kendi rn fazlalarn dei ettiklerinde
ellerine geebilecek bedelden daha ykseinin ngiltere'nin eline gemesi gerekir. rnein,
ngiltere'nin mamulleri kendi smrgelerinin eker ve ttnnden, miktarca, br lkelerin benzeri
mamullerinin o eker ve ttnden alabileceinden daha fazlasn satn alr. Demek ki, ngiliz
smrgelerinin eker ve ttn ile hem ngiltere'nin hem br lkelerin mamulleri, dei edildii
srece bu fiyat stnl, ngiltere mamullerine bu artlar iinde br lkeler mamullerinin
gremeyecei bir zendirme salar. Dolaysyla, smrgeler ticaretinin tek elden yrtlmesi, o
ticareti tek elden yrtmeyen lkelerin gerek elindeki zevk okayan nesneleri, gerekse almasn
azaltt yahut haliyle varaca dzeyin aasnda brakt gibi, onu tek elden yrten lkelere
beriki lkelere gre doal bir stnlk salar.
Fakat belki grlecektir ki, bu kesin bir stnlkten ok, nispi[304] denilebilecek bir stnlktr ve
ondan yararlanan lkeye sanayisini ve rnn serbest bir ticaret halinde doal ekilde artacandan
daha fazla oaltarak deil de, daha ziyade, baka lkelerin sanayisini ve rnn eksilterek bir
stnlk salar.
rnein, ngiltere'nin ou kez nemli bir ksmn Fransa'ya satt Maryland ve Virginia ttn,
ngiltere'ye yararlanmakta olduu o ttnn tekeli sayesinde, Fransa iin mmkn olabileceinden
kukusuz daha ucuza gelmektedir. Ama braklsayd da, Fransa ve btn teki Avrupa lkeleri,
Maryland ve Virginia ile oldum olas serbest ticaret etseydiler, o zaman bu zaman bu smrgelerin
ttn hem btn br lkelere hem ngiltere'ye imdikine gre daha ucuza gelebilirdi. imdiye dek
yararlandndan ok daha geni bir pazar sayesinde, o zaman ttn mahsul ylesine artabilirdi ve
ihtimal ylesine artacakt ki, zahire yetitiren bir iftliin krlarndan hl biraz daha yksek
varsaylan bir ttn iftliinin krlarn zahire iftlii krlar ile bir olacak ekilde doal kertesine
indirirdi. Ttn fiyat, o zaman bu zaman, imdi olduundan biraz daha aa debilirdi ve ihtimal ki
decekti. ngiltere'nin olsun, bu teki lkelerin olsun, ayn miktarda mallar ile, Maryland ve
Virginia'da, imdi alnabildiine gre daha fazla ttn satn alnabilir, dolaysyla da bunlar oralarda
o denli daha elverili fiyata satlabilirdi. Demek ki, o ttn, ucuzluu ve bolluu sayesinde
ngiltere'nin olsun, herhangi bir baka lkenin olsun, zevk duyduu nesneleri oaltp almasn
artrabiliyorsa, bu sonularn her ikisini, serbest bir ticaret durumunda, ihtimal, biraz daha fazlasyla
yaratabilir. ngiltere'nin bu takdirde baka lkelere gre gerekte hibir stnl olmaz.
Smrgelerinin ttnn biraz daha ucuza satn alabilir; bundan dolay da, baz mallarn imdikine
gre biraz pahalya satabilir. Ama ne smrgelerinin ttnn herhangi bir baka lkenin
alabileceinden daha ucuza satn alabilir, ne de kendi maln bir baka lkeden daha pahalya satabilir.
Mutlak[305] bir stnl belki ele geirebilir ama, nispi bir stnl kesin olarak elden karr.
Gelgelelim, smrge ticaretinde bu nispi stnl elde edip baka milletleri o ticarete mmkn

olduu kadar herhangi bir biimde ortak etmeme yolundaki kskan ve kt niyetli tasary
gerekletirmek zere, ngiltere'nin o ticaretten baka her millet kadar salayaca mutlak
stnlnn bir ksmn feda ettii gibi, hemen hemen baka her ticaret kolunda kendini hem mutlak
hem nispi bir elverisizlie drdn dnmek iin kuvvetli ihtimal iinde olan nedenler vardr.
Denizcilik kanunu gereince, ngiltere, smrge ticaretinin tekelini kabullenince, eskiden o ticarette
altrlan yabanc sermayeler ister istemez oradan geri ekildi. Bu ticaretin eskiden ancak bir
ksmnn yapld ngiliz sermayesiyle, artk tm yaplmak gerekiyordu. Smrgelerin Avrupa'dan
istedikleri mallarn imdi tmn tedarik iin kullanlan sermaye, eskiden ancak bir ksmn salayan
sermayeden oluurdu. Ama bu sermaye smrgelerin tm gereksinmesini karlayamazd ve
salad mallar ister istemez pek pahalya satlyordu. Smrgelerin imdi btn rn fazlasn satn
alan sermaye, eskiden ancak bir ksmnn satn alnmasnda kullanlan sermayeden oluurdu. Fakat bu
rn fazlasnn tmn hibir bakma eskiye yakn fiyata satn alamazd; dolaysyla da, alabildiini
ister istemez pek ucuza satn alyordu. Gelgelelim, tacirin pek pahalya sat ve pek ucuza alm yapt
bir sermaye altrma iinde, krn pek yksek olmas ve br ticaret kollarndaki allm kr
dzeyinin ok stnde bulunmas gerekir. Smrge ticaretindeki bu kr stnl, eskiden br
ticaret kollarnda kullanlan sermayenin bir ksmn kendine ekmekten geri kalamazd. Gelgelelim,
sermayenin bylece yn deitirmesinin, smrge ticaretinde sermayelerin rekabetini gitgide
oaltmas gerektii gibi, o rekabeti ticaretin btn kollarnda gitgide azaltm olmas gerekir;
smrge ticaretinde krlar gitgide nasl drmesi lazmsa; btn br ticaret kollarnda da krlar
gitgide ykseltmesi lzmdr. Ta ki, hepsindeki krlar eskiden olduklar dzeyden farkl ve biraz daha
yksek yeni bir dzeye ulasn.
Btn br ticaretlerden sermaye ekip kr kertesini btn ticaretlerde haliyle olabileceine gre
biraz yukar karmak eklindeki iki yanl etkisini bu tekel, yalnz ilk kuruluunda yaratmakla
kalmayp ondan beri de yarata gelmitir.
Birincisi, bu tekel, smrgeler ticaretinde kullanlmak zere, btn br ticaretlerden boyuna
sermaye ekegelmitir.
Deniz st gidi geli kanunu karlal beri, Byk Britanya'nn zenginlii pek ok artm olmakla
birlikte, kukusuz smrgelerin zenginlii kadar artm deildir. Ama her lkenin d ticareti doal
olarak, zenginlii orannda; rn fazlas ise, tam rn orannda artar. Byk Britanya, smrgelerin
d ticareti denilebilecek ne varsa hemen hepsini kendi avucuna alm olduu ve sermayesi o ticaretin
bykl orannda artmam bulunduu iin hem eskiden br ticaret kollarnda kullanlan
sermayenin bir ksmn srekli olarak oradan ekmeden, hem de haliyle o ticaret kollarna girecek
epey daha fazla sermayeyi oralara gitmekten alkoymadan bu ticareti yrtemezdi. Nitekim deniz st
gidi geli kanunu konulal beri smrge ticareti durmadan geliirken, birok baka d ticaret kolu,
zellikle Avrupa'nn br yerlerine yaplan ticaret durmadan azalmaktadr.
Dar satlacak mamuller, denizcilik kanunundan nceki gibi, yakn Avrupa pazarna ya da daha
uzak olan Akdeniz evresi pazarna uyacak tarzda dzenleneceine, ou bsbtn uzaktaki
smrgeler piyasasna, yani birok rakiplerin olduu pazardan ok, tekeline sahip bulunduklar
pazara gre ayarlanmtr. D ticaretin teki kollarndaki azaln, Sir Matthew Decker ile br
yazarlarca vergi alma tarzndaki arlk ve isabetsizlikte, yksek emek pahasnda, gsteri
dknlnn gemi azya almasnda vb.'de aranan nedenleri hep, smrge ticaretinin gerektiinden
te bymesinde bulunabilir. Byk Britanya'nn ticaret sermayesi pek byktr ama snrsz
deildir; denizcilik kanunundan beri ok artmtr ama, smrge ticareti orannda artmamtr.
Dolaysyla bu sermayenin bir ksm br ticaret kollarndan geri ekilmeksizin, dolaysyla da o

kollar biraz kntye uramakszn smrge ticaretinin yrmesi kabil olmazd.

uras gz nnde tutulmaldr ki, yalnz deniz st gidi geli kanunu smrge ticareti tekelini
kurmadan nce deil, o ticaretin henz fazla nemi yok iken de ngiltere byk bir alveri lkesi
idi; ticaret sermayesi ok byk olup, gnden gne de bsbtn bymek yatknlnda idi. Cromwell
ynetimi zamanndaki Felemenk savanda, ngiliz donanmas Hollanda donanmasndan stnd; II.
Charles saltanat banda patlak veren savata ise, Fransa ile Felemenk'in birlemi donanmalarna en
azndan denk, belki de onlardan stnd. Hi deilse, Felemenk donanmas ile Felemenk ticareti
arasnda imdi, o zamanki oran bulunduu takdirde, ngiliz donanmasnn stnl imdi belki
glkle daha fazla gibi gelir. Fakat o savalarn her ikisinde de, bu byk deniz kuvvetine, deniz st
gidi geli kanunu sebep olamazd. Birinci sava srasnda bu kanunun tasla, eklini henz almt.
Geri ikinci savan patlak vermesinden nce, yetkili makamca tamamyla kanunlatrlm
bulunuyordu ama, hibir hkmnn, hele smrgelerle yaplacak tekelci ticareti kuran ksmnn
nemli bir etki yapacak zaman bulmas olanakszd. O dnemde, gerek smrgeler, gerekse bunlarn
ticareti imdikine kyasla solda sfrd. Jamaika Adas sala zararl, az nfuslu bir ld; toprann
ilenmesi ise daha da devede kulakt; New York ile New Jersey Felemenkliler'de, St. Christopher'in
yars Franszlar'da idi. Antigua Adasna, ifte Carolina'lara, Pennsylvania'ya, Georgia'ya ve Nova
Scotia'ya yerleilmemiti; Virginia'ya, Maryland'a ve New England'a yerleilmiti. Bunlar ok gelien
smrgelerdi ama, o zamandan beri zenginlikten, nfustan ve bayndrlmadan yana gsterdikleri
hzl gelimeyi o srada ne Avrupa'da ne Amerika'da nceden gren, hatta aklna getiren belki bir tek
kimse yoktu. Szn ksas, o zamanki durumu imdikini biraz andran, hatr saylabilecek tek ngiliz
smrgesi Barbadoes Adas idi. Denizcilik kanunundan bir sre sonra da, ngiltere'nin ancak bir
ksmndan yararland smrgeler ticareti (nk deniz st gidi geli kanununun harfi harfine
uygulanmas, karlmasndan yllar sonradr) o srada ne ngiltere'nin byk ticaretinin, ne de o
ticaretin destekledii byk deniz kuvvetinin nedeni olabilirdi. O srada bu byk deniz kuvvetine
destek olan ticaret, Avrupa'nn ve Akdeniz evresine den lkelerin ticareti idi. Gelgelelim, o
ticaretin imdi ngiltere'nin elinde bulunan ksm, byle byk bir deniz kuvvetini destekleyemezdi.
Artmakta bulunan smrgeler ticareti btn milletlere ak tutulsayd, ondan Byk Britanya'ya
debilecek ve ihtimal epeyce nemli olacak pay, nceden elinde bulunan bu byk ticareti batan
aa oaltmak gerekirdi. Tekelden tr smrge ticaretinin bymesi, ngiltere'nin nceden sahip
olduu ticarette bir arttan ok onun dorultusunda toptan bir deimeye sebep olmutur.
kincisi, Britanya ticaretinin trl kollarnn hepsinde, kr kertesini, btn milletlerin Britanya
smrgeleriyle serbest ticaret etmelerine msaade edildii takdirde haliyle olacandan daha
yksekte tutmakta bu tekelin ister istemez katks vardr.
Smrge ticareti tekeli, bir yandan Byk Britanya sermayesinin kendiliinden o ticarete gidecek
olanndan fazlasn ister istemez oraya ekerken, bir yandan da btn yabanc sermayeleri kovmakla,
o ticarette kullanlan tm sermaye miktarn, serbest bir ticaret halinde haliyle olacandan ister
istemez daha aa drmtr. Ama ticaretin o kolunda sermayelerin rekabetini azaltmakla, o kolda
kr kertesini ister istemez artrmtr. Yine, ticaretin btn br kollarnda ngiliz sermayelerinin
rekabetini azaltmakla da, btn bu teki kollarda, Britanya'nn kr kertesini ister istemez
ykseltmitir. Deniz st gidi geli kanunu karlal beri, herhangi belli bir dnemde Byk
Britanya'nn ticaret sermayesi ne durumda ya da ne byklkte olursa olsun, o durum srp gittike
smrge ticareti tekelinin, Britanya'nn allm kr kertesini, Britanya ticaretinin gerek o kolunda,
gerek btn br kollarnda haliyle olabileceinden daha yukar karm bulunmas gerekir.
Denizcilik kanunu karlal beri Britanya'nn allm kr oran muhakkak olduu zere, epey dt
ise, bu oran o kanunla kurulan tekelin yardm ile yukarda tutulmasa, bsbtn dmek zorunda

kalrd.
Gelgelelim bir lkede allm kr orann haliyle olacandan daha fazla ykselten her ne ise bu, o
lkeyi, tekeline sahip bulunmad her ticaret kolunda ister istemez hem mutlak hem nispi bir zarara
uratr.
Bu, o lkeyi mutlak bir zarara uratr, nk o lkenin tacirleri bu gibi ticaret kollarnda gerek
kendi lkelerine ithal ettikleri yabanc lkelerin mallarn, gerekse yabanc lkelere ihra ettikleri
kendi lkelerinin mallarn haliyle olacandan daha pahalya satmakszn, bu daha byk kr elde
edemezler. Kendi lkeleri, eski haldekine gre hem daha pahalya satn almak hem daha pahalya
satmak, daha az satn alp daha az satmak, daha az zevk elde edip daha az retimde bulunmak gerekir.
Bu, o lkeyi nispi bir zarara uratr, nk bu gibi ticaret kollarnda ayn mutlak zararlarla kar
karya bulunmayan br lkeleri ona gre haliyle kacaklar dzeyin ya daha yukarsna karr, ya
decekleri dzeyin daha az aasna drr. O lkenin elde ettii zevke ve yapt retime oranla,
berikilerin hem daha fazla zevk edinmelerine, hem daha ok retimde bulunmalarna olanak verir.
Onlardaki stnl, haliyle olacandan daha fazla artrr, yahut eksiklii olacandan daha kk
hale getirir. rnnn fiyatn haliyle olacandan daha fazla ykselterek, teki lkelerin tacirlerine,
yabanc piyasalarda ondan daha ucuza sat yapmak ve bylece, tekeline sahip bulunmad ticaret
kollarnn hemen hemen hepsinden onu dar uratmak imkn verir.
Yabanc pazarlarda kendi mamullerinden daha ucuza mal satlarak mterilerinin ellerinden
gitmesine sebep oluyor diye, tacirlerimiz Britanya'daki emein yksek cretlerinden ikide bir
szlanrlar. Ama sermayenin yksek krlarna sesleri kmaz. Bakalarnn ar kazancndan yanar
yaknrlar da, kendi kazanlarnn lfn bile etmezler. Oysa ngiliz sermayesinin yksek krnn
ngiliz mamulleri fiyatn ykseltmekte, ou hallerde ngiliz emeinin yksek creti kadar ve kimi
hallerde belki ondan fazla katks olabilir.
Hakl olarak denilebilir ki, Byk Britanya'nn sermayesi, tekeline sahip bulunmad eitli ticaret
kollarnn oundan, zellikle Avrupa ticareti ile Akdeniz evresi lkelerinin ticaretinden ite
bylece ksmen ekilmi, ksmen dar uratlmtr.
ngiliz sermayesi, ticaretin o kollarndan smrge ticaretinin srekli olarak art ve onu bir yl
yrtm bulunan sermayenin ertesi yl yrtmeye srekli olarak yetmeyiinden doan smrge
ticaretindeki stn krn cazibesi[306] ile ksmen ekilmitir.
ngiliz sermayesi, Byk Britanya'nn tekelinde olmayan eitli ticaret kollarnn hepsinden, Byk
Britanya'da oluan yksek kr orannn br lkelere salad stnlk dolaysyla, ksmen
uzaklatrlmtr.
Smrge ticareti tekeli, haliyle bu teki ticaret kollarnda kullanlacak Britanya sermayesinin bir
ksmn oralardan ektii gibi, smrge ticaretinden dar uratlmas o kollara hi girmeyecek olan
birok yabanc sermayeleri oralara girmeye zorlamtr. Bu teki ticaret kollarnda Britanya
sermayesinin rekabetini azaltm; ylece, Britanya'nn kr orann haliyle olacandan daha yukarya
karmtr. Tersine, yabanc sermayelerin rekabetini artrm, ylece yabanc kr orann haliyle
olacandan daha aaya drmtr. Her iki ekilde de, bu teki ticaret kollarnn hepsinde Byk
Britanya'y doal olarak nispi bir elverisizlie drm bulunmas gerekir.
Bununla birlikte, smrge ticaretinin Byk Britanya'ya herhangi bir baka ticaretten daha faydal
olduu ve tekelin o ticarete Byk Britanya sermayesinin haliyle girecek olanndan daha fazlasn

girmeye zorlamakla, o sermayeyi, bulabilecei herhangi bir baka iten lke iin daha faydal bir ie
aktard, belki sylenebilir.
Bir sermayenin ait olduu lke iin en faydal kullanl, orada en byk miktarda retken emek
beslemekte ve o lkenin topra ile emeinin yllk rnn en fazla artrmakta kullanlmasdr.
Gelgelelim, ikinci kitapta gsterilmiti ki, d tketim ticaretinde kullanlan bir sermayenin
besleyebilecei retken emek miktar, tpk tpksna, sermayenin haslatndaki[307] birbirini kovalay
orannda olur. Haslat ylda bir kez aksamakszn ele geen bir d tketim ticaretinde kullanlan
rnein bin liralk bir sermaye, ait olduu lkede, bin lirann bir ylda orada besleyebilecei
miktarda retken emei srekli ekilde ite tutabilir. Haslat ylda iki kez ele geerse, bu orada, iki
bin lirann bir ylda besleyebilecei miktarda retken emei srekli olarak altrabilir. Komu
bir lkede yaplan bir d tketim ticareti, bundan tr, genellikle cra bir lke ile yaplana gre
daha faydaldr. Yine ikinci kitapta gsterildii gibi, dorudan doruya yaplan bir d tketim
ticareti, ayn nedenle, dolambalsna gre genellikle daha faydaldr.
Ancak Byk Britanya sermayesinin kullanln etkileme bakmndan, smrge ticareti tekeli,
btn hallerde, bu sermayenin bir ksmn komu bir lke ile yaplan bir d tketim ticaretinden kp
daha uzak bir lke ile yaplana ve birok halde, dorudan doruya yaplan bir d tketim ticaretinden
kp bir dolambalsna gemeye zorlamtr.
Birincisi, smrge ticareti tekeli btn hallerde Byk Britanya sermayesinin bir ksmn, komu
bir lke ile yaplan bir d tketim ticaretinden kp daha uzak bir lke ile yaplana gemeye
zorlamtr.
Tekel, btn hallerde, o sermayenin bir ksmn Avrupa ve Akdeniz evresi lkeleriyle yaplan
ticaretten ayrlp daha uzaktaki Amerika ve Bat Hint Adalar blgelerinin (o lkelerin hem rakl
hem iinde bulunduklar zel artlar dolaysyla haslat ister istemez daha seyrek ele geen)
ticaretine gemeye zorlamtr. Evvelce grlmt ki, yeni smrgelerde her zaman sermaye
eksiklii vardr. Sermayeleri, byk kr ve kazanla topraklarnn bayndrlp iletilmesinde
kullanabilecekleri miktarn her zaman ok aasndadr. Bu nedenle, onlarda sahibi olduklar
sermayeden daha fazlas iin srekli talep vardr. Kendilerinde olann noksann tamamlamak zere,
elden geldiince anayurttan dn almaya alr; bu yzden, ona kar her zaman borlu olurlar. Bu
borcun meydana gelmesi iin, anayurttaki zenginlerden kimi zaman senetle de dn almakla birlikte,
smrgecilerin en ok tuttuklar yol o olmayp, Avrupa'dan mal yollayan muhabirlerine denmemi
borlarn, o muhabirler msaade ettiince srncemede brakmaktadr. Bunlarn yllk haslat ou
kez borlandklarnn te birinden fazla tutmaz; o oran bile bulmaz. Dolaysyla, muhabirlerinin
kendilerine dn verdii tm sermayenin, yldan, bazen drt be yldan nce Britanya'ya geri
geldii seyrektir. Fakat Byk Britanya'ya ancak 5 ylda bir geri gelen, rnein, bin liralk bir
Britanya sermayesi, topu birden ylda bir kez geri geldii takdirde srekli olarak ite tutabilecei
Britanya emeinin ancak bete birini besleyebilir; bin lirann bir yl besleyebilecei emek miktar
yerine de, ancak iki yz lirann bir yl devaml olarak besleyebilecei kadar emei ite tutabilir.
Muhabirinin bu gecikme yznden urayabilecei btn ziyan, smrgeli ifti, kukusuz
Avrupa'dan gelen mala dedii yksek bedelle, uzun vade ile verdii bor senetleri zerindeki faizle,
ksa vade ile verdiklerinin yenilenmesindeki komisyonla karlar ve belki fazlasyla karlar.
Gelgelelim, muhabirinin ziyann karlayabilirse de, Byk Britanya'nn ziyann kapatamaz.
Haslatn ele gemesi ok uzun sren bir ticarette, tacirin kr, haslatn pek yakn zamanda ve sk sk
ele getii bir ticaretteki kadar yahut ondan fazla olabilir; ama oturduu lkenin salad faydann,
orada srekli biimde beslenen retken emek miktarnn, toprakla emein yllk rnnn, her

zaman, pek daha az olmas gerekir. Amerika ile ve hele Bat Hint Adalar ile yaplan ticarette haslatn
genellikle, Avrupa'daki herhangi bir yerle, hatta Akdeniz evresi lkeleriyle yaplan ticarete gre
hem daha ar aksak ve dzensiz hem de daha kararsz olarak ele getiini, bu eit eit ticaret
kollar zerinde biraz tecrbesi bulunan herkes kolayca teslim eder sanyorum.
kincisi, smrge ticareti tekeli ou hallerde Byk Britanya sermayesinin bir ksmn, dorudan
doruya yaplan bir yabanc tketim ticaretinden bir dolambalsna gemeye zorlamtr.
Byk Britanya'dan baka bir pazara gnderilemeyen, cetvel ii mallar arasnda, miktar Byk
Britanya'nn tketimini fazlasyla aan ve o nedenle bir ksm baka lkelere ihra edilmek gereken
birka tanesi vardr. Gelgelelim, Byk Britanya sermayesinin bir ksmn dolambal bir d tketim
ticaretine srklemeden, bunu yapmaya olanak yoktur. rnein, Maryland ile Virginia, Byk
Britanya'ya her yl doksan alt bin fdan fazla ttn yollar; Byk Britanya'nn tketimi ise,
sylentiye gre on drt bin fy gemez. Demek ki, seksen iki bin ksur fnn baka lkelere,
Fransa'ya Felemenk'e ve Baltk denizi ile Akdeniz evresine den lkelere ihra edilmesi gerekir.
Gelgelelim, ngiliz sermayesinin, o seksen iki bin fy Byk Britanya'ya getirip, oradan bu teki
lkelere yeniden ihra eden, bu teki lkelerden de Byk Britanya'ya karlk olarak ya mal ya para
getiren ksm, dolambal bir yabanc tketim ticaretinde kullanlmakta; bu iin iine, artan o byk
miktar elden ksn diye, ister istemez srklenmektedir. Bu sermayenin tmnn Byk Britanya'ya
ka ylda geri gelebileceini hesaplamak istersek, Amerika'dan gelecek haslatn ar aksakl
stne, o teki lkelerden gelecek haslatn yavaln eklememiz gerekir. Amerika ile dorudan
doruya yapmakta olduumuz d tketim ticaretinde kullanlan tm sermaye ou kez drt yldan
nce geri gelmezse, bu dolambal ticarette kullanlan tm sermayenin drt be yldan nce geri
gelmesi umulamaz. Dorudan doruya yaplan yabanc tketim ticareti, ylda bir kez geri gelen bir
sermayenin besleyebildii yerli emein ancak te yahut drtte birini srekli altrabilirse,
dolayls, o emein olsa olsa drtte yahut bete birini srekli altrabilir. Tacirlerin ttnlerini ihra
ettikleri yabanc muhabirlere, limanlardan kimisinde okluk bir kredi alr. Dorusu, Londra
limannda ttn ou kez pein para ile satlr. Geerli olan, tart, parasn ver! kuraldr. Onun iin,
Londra limannda, btn dolayl ticaretin kesin haslatnn ele gemesi Amerika'dan gelecek haslata
gre, olsa olsa, mallarn maazada satlmadan kald sre kadar uzar. Ama mallarn maazada
bazen epey uzun kald da olur. u var ki, ttnlerinin sat iin smrgeler Byk Britanya
pazarna hapsedilmeselerdi, bize geleni i tketim iin gerekenden ihtimal ki pek fazla olmazd.
Baka lkelere ihra ettii byk miktardaki ttn fazlasyla imdi kendi tketimi iin satn ald
mallar, Byk Britanya o takdirde ihtimal dorudan doruya kendi almasnn rnyle, yahut
kendi mamullerinin bir ksm ile satn alrd. O rn, o mamuller, imdi olduu gibi hemen hemen
batan aa bir tek byk pazara gre ayarlanacak yerde, ihtimal ki ok sayda daha ufak pazarlar
iin dzenlenirdi. Byk bir dolambal d tketim ticareti yerine, Byk Britanya ihtimal ki ayn
trden, ufak ufak, dosdoru birok d tketim ticareti yapard. Haslatn birbirini kovalayndan
tr, bu byk dolambal ticareti imdi yrtmekte olan sermayenin ihtimal bir ksm, belki te ya
da drtte birini amayan kk bir ksm, btn bu dosdoru yaplan ufak ticaretlerin yrtlmesine
yetebilir. Byk Britanya'da ayn miktar emei srekli ite tutabilir ve Britanya topra ile emeinin
yllk rnn ayn derecede destekleyebilirdi. Bu ticaretin btn amalarna bylece ok daha kk
bir sermaye ile eriildiinden, baka maksatlara harcamak iin; Byk Britanya topraklarn
bayndrmak, sanayisini geniletmek, ticaretini artrmak iin; hi deilse btn bu eit eit
ekillerde kullanlan br Britanya sermayeleriyle rekabete giriip topunun birden kr orann
alaltarak hepsinde Byk Britanya'ya teki lkelere gre imdikini de geen bir stnlk salanmas
iin byk bir sermaye arta kalrd.

Yine, smrge ticareti tekeli, Byk Britanya sermayesinin bir ksmn btn yabanc tketim
ticaretlerinden bir tamacla gemeye zorlam; dolaysyla da, az ok Byk Britanya'nn
almasn desteklemeyi brakp srf ksmen smrgelerin ksmen baz baka lkelerin almasn
desteklemek zere kullanlmaya srklemitir.
rnein, ttnn her yl Byk Britanya'dan yeni batan ihra edilen seksen iki bin flk byk
miktardaki artan ksm ile her yl satn alnan mallarn hepsi Byk Britanya'da tketilmez. Bir ksm,
rnein Almanya ile Felemenk'ten gelen keten bezi, kendi tketimleri iin, smrgelere geri gider.
Byk Britanya sermayesinin sonradan karlnda bu keten bezinin satn alnd ttn satn alan
ksm, srf, ksmen smrgelerin, ksmen bu ttnn pahasn kendi emeklerinin rn ile deyen
lkelerin almasn desteklemekte kullanlmak zere, ister istemez, Byk Britanya'nn almasna
destek olmaktan kar.
Bundan baka, smrge ticareti tekeli Byk Britanya sermayesinin o ticarette doal olarak girecek
ksmndan ok daha fazlasn srklemekle, yle grlyor ki, Britanya almasnn btn eitli
kollarnda haliyle meydana gelecek doal dengeyi tamamyla bozmutur. Byk Britanya'nn
almas ok sayda ufak pazarlara gre ayarlanacak yerde, daha ok bir tek byk pazara uymak
zere dzenlenmitir. Ticareti, ufak ufak birok oluklardan geeceine, daha ziyade bir tek byk
oluktan gemeyi bellemitir. Ama bylece sanayi ve ticaret sisteminin tmnde gvenlik, devlet
gvdesinin genel durumunda salamlk, aksi takdirde olabileceine gre eksik kalmtr. imdiki
haliyle Byk Britanya, u baz nemli ksmlar fazla boy atm ve o sebepten btn ksmlar daha
hakkyla orantl vcutlarn kolay kolay uramad bir sr tehlikeli hastalkla kar karya bulunan
salksz bir vcudu andrmaktadr. Doal lleri alarak yapay[308] biimde iirilen ve iinden
lke sanayisi ile ticaretinin doaya aykr bir miktar gemeye zorlanan bu koskoca kan damarnda
ufack bir tkankln btn devlet gvdesinin bana en korkun hastalklar sarmas olasl oktur.
Nitekim, smrgelerle bir iliki kesilmesi olabileceini beklemek, Byk Britanya halkn, spanya
Armadas'ndan ya da Fransz istilsndan[309] hibir zaman duymad iddette korkuya drmtr.
Damga resmi kanununu kaldrmann, hi deilse tacirler arasnda hoa giden bir tedbir haline
gelmesi, ister yerinde ister yersiz olan bu korku dolaysyladr.
Yalnzca birka yl da srse, smrge piyasasnn btn btn dnda kalmakla, tacirlerimizin ou
ticaretlerinin batan aa duracan, sanayici patronlarmzn ou ilerinin toptan yok olacan,
iilerin ou ise ilerinin sona ereceini nceden bildiklerini hayal etmeye alktrlar. Kta
zerindeki komularmzdan biriyle iliki kesilmesi hakknda hem de, btn bu baka baka
tabakalardan kimselerin kimisinin ilerini biraz aksatmas ya da duraklatmas ihtimali olduu halde,
her naslsa byle bir genel cokuya kaplmakszn tahmin yrtlr. Ufak damarlarn kiminde ak
duraklayan kan, herhangi bir bozuklua sebep olmadan, kolayca daha byne boalr, ama byk
damarlardan birinde tkanp kalrsa, birden vukua gelen, nne geilmez sonular ihtil,[310]
inme[311] ya da lmdr. Ya primler ya i piyasa ve smrge piyasas tekeli dolaysyla suni biimde,
doaya aykr olarak beslenip fazla boy atan, bu tr sanayiden yalnz bir tanesi iinde biraz
duraklama ya da aksama ile karlat m, okluk hkmeti tela drecek, hatta kanun yapanlarn
tartmalarn zorlatracak bir ayaklanma ve kargaalk dourur. yle ise, apansz ve toptan bir
duraklama ile belli bal sanayicilerimizin buncasnn iinde ister istemez meydana gelecek bozukluk
ve karklk kim bilir nerelere varr, diye dnlmtr.
Byk Britanya'y btn gelecekte bu tehlikeden kurtarabilecek; ona, bu fazla bym iten bir
ksm sermayesini ekip, daha az krla da olsa, baka ilere aktarma imkn verebilecek, yahut onu

hatta buna zorlayabilecek; almasnn bir kolunu git gide daraltp; btn brlerini byterek, btn
eitli kollarna ister istemez serbestliin kurduu ve ancak tam serbestliin koruyabilecei o doal,
salam ve isabetli oranty derece derece geri verebilecek tek are, yle grlyor ki, Byk
Britanya'ya smrgelerle yaplan ticaretin tekelini salayan kanunlarn, o ticaret byk lde serbest
kalncaya dein almllk iinde ve uzun uzun biraz gevetilmesidir.
Smrge ticaretini birden bire btn milletlere avermek geici bir tedirginlik dourabilecei
gibi, imdi oraya almasn yahut sermayelerini balam bulunan kimselerin ounu ayrca byk
bir srekli zarara da uratabilir. Yalnzca Byk Britanya'nn tketimini aan seksen iki bin f ttn
ithal eden gemilerin anszn ilerinden oluvermeleri de, fazlasyla hissedilecek kadar ac gelir.
Merkantilist sistemin btn dzenlemelerinden ite byle ackl sonular doar! Bunlar, devlet
gvdesi iinde pek tehlikeli rahatszlklar karmakla kalmaz. yle rahatszlklar karrlar ki, hi
deilse bir sre, daha byklerine sebep olmadan o rahatszlklarn aresini bulmak ou kez gtr.
O halde, smrge ticaretini adm adm nasl serbestletirmeli? lk azda kaldrlmak gereken
engellerle, en sonra kaldrlmak gerekenler hangileridir? Yahut, doal olan tam serbestlik ve adalet
sistemi adm adm ne tarzda geri gelmelidir? Bunlarn saptanmasn, gelecekteki devlet adamlarnn
ve kanun koyucularn yeteneine brakmamz gerek.
Ne mutlu ki, nceden bilinmeyen ve dnlmeyen baka baka be olay, smrge ticaretinin pek
nemli bir kolundan, yani Kuzey Amerika'nn on iki birlemi ilinin ticaretinden, artk bir yl akn
bir zamandr (1774 Aralk aynn birinden balayarak) tam yoksun kaln, Byk Britanya'nn
herkesin umduu kadar iddetle hissetmesini nlemeye yardmc olmutur. Birincisi, ithal etmeme
anlamalarna hazrlanrlarken, bu smrgeler, Byk Britanya'dan, kendi piyasalarna uygun gelen
mallarn olancasn ekip tketmilerdir. kincisi, spanya Flotas'nn[312] olaanst talebi, bir ok
mal, zellikle, eskiden Britanya pazarnda bile Byk Britanya mamulleriyle rekabete girien keten
bezlerini, bu yl Almanya'dan ve Kuzey'den ekerek tketmitir. ncs, Trkiye'nin ba dertte
iken ve bir Rus donanmas Ege Denizi'nde dolat srada, mal ihtiyac hi iyi karlanmayan o
lkenin piyasasnda, Rusya ile Trkiye arasndaki bar olaanst bir talep yaratmtr. Drdncs,
Avrupa kuzeyinin Byk Britanya mamullerine kar talebi bir sredir yldan yla artmakta
bulunmutur. Beincisi de, Lehistan'n son defaki bllmesi ve bundan tr bar durumuna
gemesiyle, o byk lkenin piyasasnn almas zerine, Kuzey'in artan talebine, bu yl oradan
olaan st bir talep eklenmitir. Drdncs hari, bu olaylarn hepsi, nitelikleri bakmdan geicidir
ve rastlantdr. Smrge ticaretinin bylesine nemli bir kolundan yoksun kal, yazk ki, ok daha
uzun srerse, yine bir derece skntya sebep olabilir. Gelgelelim, bu sknt ucun ucun kendini
gsterecei iin, anszn geliinde olduu kadar iddetle hissedilmez. Bir yandan da, lkenin
almas ve sermayesi, bu skntnn zamanla fazlaca artmasn nleyecek yeni bir i, yeni bir yn
bulabilir.
Demek ki, smrge ticareti tekeli, Byk Britanya sermayesinin aksi takdirde girecek olanndan
daha fazlasn o ticarete aktardka, onu hep komu bir lke ile yaplan yabanc tketim ticaretinden,
daha uzak bir lke ile yaplana; ou halde, dorudan doruya yaplan bir yabanc tketim
ticaretinden dolaylsna, kimi hallerde de, her trl yabanc tketim ticaretinden uzaklatrp
tamacla itmitir. Dolaysyla, hep daha ok miktarda retken emek besleyecei bir dorultudan
ok daha azn besleyebilecei bir yne evirmitir. Bundan baka, Byk Britanya'nn almasnn
ve ticaretinin buncasn yalnz bir tek piyasaya gre ayarlamakla, o almann ve ticaretin salam
durumunu, rnleri daha eitli piyasalara gre dzenledii takdirde olacana gre daha kararsz,
daha gvensiz hale getirmitir.

Smrge ticaretinin sonularyla, o ticaretin tekelinin sonularn birbirinden dikkatle ayrt

etmeliyiz. Biri her zaman ve ister istemez faydal, teki ise her zaman ve ister istemez zararldr.
Ancak, smrge ticaretinin sonular ylesine faydaldr ki, bir tekele baml olmasna ve o tekelin
zararl sonularna karn bile, topluca alnd m, yine de faydal, hem ok faydaldr, ama tekelsiz
halde olabileceine gre epey daha az faydaldr.
Doal ve serbest halile smrge ticaretinin sonucu, Britanya'nn almasndan rnnden yurda
daha yakn piyasalarn, yani Avrupa ve Akdeniz evresi lkeleri piyasalarnn talebini aabilecek
ksm iin, rak da olsa, byk bir pazar amaktadr.
Doal ve serbest halinde, smrge ticareti; herhangi bir zamanda gnderilen rnn hibir ksmn
bu piyasadan geri ekmeksizin, ortaya, srekli rn fazlasn, onunla dei edilecek yeni e deerler
kararak, boyuna artrma bakmndan Byk Britanya'y zendirir.
Doal ve serbest halinde, smrge ticareti Byk Britanya'daki retken emek miktarnn, orada
eskiden kullanlan emein ynn herhangi bir bakmdan deitirmeden artmasna vesile olur.
Smrge ticareti doal ve serbest halde bulunduunda, btn br milletlerin rekabeti, kr orannn,
yeni piyasada olsun yeni iten olsun ok rastlanan dzeyin yukarsna frlamasn nler. Yeni piyasa
eski piyasadan bir ey eksiltmeden, kendi ihtiyacn karlamak zere, byle demek yakrsa, bir yeni
rn yaratr; o yeni rn de, yeni ii yrtmek zere, eski iten yine hibir ey eksiltmeyecek olan,
yeni bir sermaye vcuda getirir.
Smrge ticareti tekeli tersine, teki milletleri rekabet d edip, bylece gerek yeni piyasada gerek
yeni ite kr orann ykselterek eski piyasadan rn ve eski iten sermaye kaldrr. Tekelin aktan
aa maksad, smrge ticaretindeki paymz eski halde olacak miktarn yukarsna karp
artrmaktr. O ticaretteki paymz, tekel olunca tekelsiz haldekinden fazla deil idiyse, tekeli kurmak
iin neden kalmazd. Fakat, haslat teki ticaretlerin oundakine gre daha ar aksak ele geen ve
geciken bir ticaret koluna, bir lkenin sermayesinin kendiliinden girecek payndan daha fazlasn
srkleyen ey, orada her yl beslenen retken emein tm miktarn, o lkenin topra ile emeinin
yllk rnnn tmn, aksi haldekine gre ister istemez azaltr. O lke ahalisinin gelirini, doal
olarak ykselip ulaaca dzeyin aasnda alkoyar; ylece, onlarn biriktirme gcn azaltr.
Sermayelerinin eski halde besleyebilecei miktarda retken emek beslemesine her zaman iin engel
olduktan baka, aksi halde artaca kadar hzla artmasna ve dolaysyla daha da ok miktarda retken
emek beslemesine engel olur.
Bununla birlikte, smrge ticaretinin doal nitelikteki iyi sonular, Byk Britanya iin, tekelin
kt neticelerini haydi haydi alt eder. O kadar ki, tekel ve hepsi bir arada olmak zere, imdiki
yrtl ekliyle bile, o ticaret yalnzca faydal deil, pek faydaldr. Smrge ticaretinin at yeni
piyasa ile yeni i, eski piyasann ve eski iin tekel yznden yitirilen ksmndan ok byktr.
Smrge ticaretinin, (byle demek yakrsa), yaratt yeni rn ve yeni piyasa, Byk Britanya'da,
haslat daha sk ele geen br ticaretlerden sermaye kaldrlmasyla iten atlabilecek retken emek
miktarndan daha fazlasn beslemektedir. Gelgelelim, smrge ticareti imdi yrtld ekilde
bile Byk Britanya iin faydal ise bu, tekel sayesinde deil, tekele karn byle olmaktadr.
Smrge ticaretinin at yeni pazar, Avrupa'nn ilenmemi rnnden ok, ilenmi rn
iindir. Tarm, btn yeni smrgelere yaraan itir; yle bir i ki, topran ucuz oluu, onu herhangi
bir baka iten daha kazanl klar. Bundan dolay, oralarda topran ilenmemi rnnden
geilmez; baka lkelerden ithal etmek yle dursun, genellikle kendilerinde ihra iin byk bir
miktar arta kalr. Yeni smrgelerde tarm ya btn teki hizmetlerden rgat eker ya da rgatlar bir

baka hizmete gitmekten alkoyar. Zorunlu mamullerin yapm iin ayrlabilecek ii tek tktr; ss
mamulleri yapm iin ise hi kimse yoktur. Her iki eitten mamullerin ounu kendileri
yapmaktansa, baka lkelerden satn almak onlara daha ucuza gelir. Smrge ticareti Avrupa'nn
tarmn, zellikle sanayisini tevik ederek, dolayl yoldan gayrete getirir. O ticaret sayesinde i bulan
Avrupa sanayisi, toprak mahsul iin yeni bir pazar oluturmaktadr. Btn piyasalarn en kazanls
olan yurt iin zahire ve hayvan piyasas, Avrupa'nn ekmek ve et piyasas, Amerika ile yaplan ticaret
sayesinde bylece ok geniletilmektedir.
Gelgelelim, spanya ve Portekiz rnekleri, bir lkede sanayiyi kurmak yahut hatta ynetmek iin,
kalabalk ve ii yolunda smrgelerin ticaret tekelinin, yalnz bana yeter olmadn gstermeye
kfidir. Daha ellerinde hatr saylr hibir smrgeleri yokken, spanya ile Portekiz, sanayici
lkelerdi. Dnyann en zengin ve en bereketli smrgeleri ellerinde bulunalberi, bunlarn ikisi de
sanayici olmaktan kmtr.
Tekelin, baka nedenlerle artm bulunan kt etkileri spanya ile Portekiz'de, smrge ticaretinin
doal nitelikteki etkilerini belki hemen hemen alt etmitir. Bu nedenler, yle grlyor ki, eit eit
baka bir takm tekellerdir; altn ile gmn deerce ou teki lkelere gre dk olmas; yersiz
ihracat vergilerinden tr yabanc piyasalarn dnda kalnmas ve lkenin bir yanndan brne
mal tanmasndan alnan bsbtn anlamsz vergilerden dolay i piyasann daralmas, ama hepsinin
stnde olmak zere, zengin ve nfuzlu borluyu, hakk yenilmi alacaklsnn kovuturmasna kar
okluk koruyan ve milletin alkan ksmn veresiye satmamazlk etmeyi gze alamad ve parasn
verip vermeyeceklerine hi emin olmad, burnu Kaf dandaki yksek zatlarn tketimi iin mal
hazrlamaktan yldran, o bozuk dzen ve taraf tutucu adalet datm.
ngiltere'de ise, bunun tam tersine, daha baka nedenlerin de yardmyla smrge ticaretinin doal
nitelikteki iyi etkileri, tekelin kt etkilerini byk lde yenmitir. Bu nedenlerin unlar olduu
grlyor: bir takm engellere karn, baka herhangi bir lkedekine hi deilse denk ve belki ondan
stn olan genel ticaret serbestlii; yerli almann rn olan hemen hemen her trl maln aa
yukar herhangi bir yabanc lkeye resimsiz ihrac serbestlii; belki daha da nemli olmak zere,
hibir devlet dairesine hesap verme zorunda kalmadan, bir tr sorguya ya da yoklamaya baml
tutulmakszn, lkemizin herhangi bir yerinden bir bakasna tanmasndaki snrsz serbestlik; fakat
hepsinden daha nemli olmak zere, en solda sfr Britanya uyruklarnn haklarna kar en dili
uyruklara sayg besleten ve her insann alma rnn salama balamakla, her trl almaya en
byk ve en etkili zendirmeyi gsteren, adalet datmndaki eitlik ve tarafszlk.
Gelgelelim, smrge ticareti Byk Britanya sanayisini kukusuz yle olduu zere ileri
gtrd ise, bu ilerleme o ticaretin tekeli sayesinde deil, tekele karn meydana gelmitir. Tekelin
etkisi, Byk Britanya'nn bir ksm mamullerinin miktarn artrma deil, niteliini ve biimini
deitirmek; aksi halde haslat sk sk ve yakn zamanda ele geen bir piyasaya gre ayarlanacak
mamulleri, haslat yava yava, uzun zamanda ele geen bir piyasaya gre ayarlamak olmutur.
Bundan tr, tekelin etkisi Byk Britanya sermayesinin bir ksmn, daha ok miktarda imalat
ikolu besleyecei bir iten, ok daha az miktarn besledii bir ie evirip, bylece, Byk
Britanya'da beslenen imalat ikolu miktarnn tmn artracak yerde azaltmak olmutur.
Bundan tr, smrge ticareti tekeli, merkantilist sistemin btn br pinti ve uursuz tedbirleri
gibi lehine kurulduu lkenin almasn azck olsun artrmayp, tam tersine azaltarak, btn br
lkelerin almasn ama zellikle smrgelerin almasn clzlatrr.
O lkenin sermayesi herhangi belli bir zamanda ne byklkte olursa olsun, bu sermayenin haliyle

besleyebilecei byklkte retken emek beslemesine ve alan ahaliye haliyle salayabilecei

kadar byk gelir getirebilmesine, tekel ket vurur. Gelgelelim, sermaye ancak gelirden yaplacak
tasarruflarla oaltlabilecei iin tekel, sermayeyi haliyle salayabilecei kadar byk bir gelir
getirmekten alkoymakla, haliyle olaca kadar abuk oaltmaktan; dolaysyla da, daha fazla
miktarda retken emek beslemekten ve o lkenin alan ahalisine daha da byk bir gelir
salayabilmekten ister istemez alkoyar. Dolaysyla, byk nemdeki ana gelir kaynaklarndan biri,
yani emek cretleri tekel yznden ister istemez, haliyle olabileceine gre her zaman iin daha az
olmak gerekir.
Ticaretin kr orann ykseltmekle, tekel, topran bayndrlmasn tavsatr. Bayndrma kr,
toprakta imdi yetienle, u kadar bir sermaye harcanarak yetitirilebilecek olan arasndaki farka
baldr. Bu fark, herhangi bir ticaret iinde onun kadar bir sermaye ile elde edilebilen krdan daha
fazlasn brakyorsa, topra bayndrmak, btn ticaret ilerinden sermaye eker, kr bundan azsa,
ticaret ileri, toprak bayndrlmasndan sermaye eker. Demek ki, ticaretin kr kertesini ykselten
etken, bayndrma krnn ya stnln azaltr ya dkln artrr. Birinci halde, sermayenin
bayndrmaya gitmesini nler; tekinde ise, ondan sermaye eker. Gelgelelim, bayndrmay
tavsatmakla tekel, byk nemdeki ana gelir kaynaklarndan bir bakasnn, yani rantn doal artn
ister istemez geciktirir. Kr orann ykseltmekle tekel, bir yandan da faizin piyasa orann, haliyle
olacandan ister istemez daha yksekte tutar. Ama getirdii kiraya oranla arazinin fiyat, yani satn
alnmas iin genellikle denen unca yllk geliri tutar, faiz oran ykseldike ister istemez der;
faiz oran dtke ykselir. Bundan tr tekel, birincisi rant gelirinin doal artn geciktirmek;
ikinci olarak da, getirdii rant orannda arazisine karlk elde edecei bedelin doal artn
geciktirmekle, arazi sahibinin karn iki ayr ekilde baltalar.
Tekel, dorusu ticaretin kr orann ykseltir; bylece tacirlerimizin kazancn biraz artrr. Ama,
sermayenin doal artna ket vurduu iin, lke ahalisinin sermaye krlarndan elde ettii gelirin
btnn artrmaktan ok, eksiltmeye vesile olur. nk byk bir sermaye zerinden edinilen ufak
bir kr genellikle, ufak bir sermaye zerinden edinilen byk bir krdan daha byk bir gelir salar.
Tekel, kr orann ykseltir ama, kr tutarnn, haliyle ykselecei dzeye ykselmesini nler.
Gelirin btn ana kaynaklar, emek cretleri, rant ve sermaye krlar, tekel yznden, aksi
haldekine gre pek daha az bol olur. Bir tek lkedeki insanlardan bir tek kk tabakann kk
karn kayrmak iin tekel, o lkedeki btn br insan tabakalarnn ve btn br lkelerdeki
insanlarn hepsinin karn zedeler.
Ancak, allm kr orann ykselterektir ki, tekel bal bana herhangi bir insan tabakasna
faydal olmutur ya da olabilir. Ama yksek bir kr orannn lke zerine genel olarak ister istemez
yapt, nceden anlan btn kt etkilerin yan sra, belki bunlarn topundan daha ykc, fakat
tecrbeye dayanarak sylememiz yakk alrsa, onunla sk skya ilikisi olan bir etkisi daha vardr.
Baka artlar altnda tacir mizac iin doal gelen tutumluluu, yksek kr oran, yle grlyor ki,
nerede olsa yok eder. Krlar yksek olunca tacire o ar ballarn harc meziyet gereksizmi ve
varlk iinde yzen durumuna pahal gsteri daha yararm gibi gelir. u var ki, her milletin btn
almasna klavuzluk edip yol gsterenler, ister istemez, byk ticaret sermayesine sahip
bulunanlardr; milletin btn alkan ksmnn davran biimi zerinde, herhangi bir baka insan
tabakasndan ok, onlarn verdikleri rnein ok daha fazla etkisi olur. Kendisini altran, titiz ve
tutumlu ise, iinin de yle olmas pek muhtemeldir. Ama efendi apkn ve babosa, efendisinin
izdii rnee bakarak iine ekil veren uak da yaayn, onun rneine uyarak biime sokar.

Bylece, birikime doal olarak en yatkn bulunanlar hepsinin eliyle birikime ket vurulur ve retken
emei beslemeye dnk denekler, bunlar doal olarak en fazla oaltmas gerekenlerin gelirinden,
hibir art elde etmez. lkenin sermayesi byyecek yerde gitgide ufalr, orada beslenen retken
emek miktar gnden gne azalr. Kadis ve Lizbon tacirlerinin ar krlar spanya ile Portekiz'in
sermayesini oaltm mdr? Bu iki fakir lkenin yoksulluunu hafifletmi, almasn
canlandrm mdr? O iki alverii kentte ticaret adamlarnn masraf ylesine olmutur ki, bu ar
krlar, lkenin gerek sermayesini artrmak yle dursun, yle grlyor ki, krlar salayan
sermayelerin korunmasna g yetmitir. Gnden gne yabanc sermayeler Kadis ve Lizbon ticaretine
byle demem yakrsa burunlarn daha ok sokmaktadrlar. Kendi sermayelerinin yrtmek
bakmndan gnden gne daha yetersiz hale geldii bir ticaretten o yabanc sermayeleri koymak
iindir ki, spanyallar'la Portekizliler, anlamsz tekellerinin bunaltc balarn her gn daha ok
kasmaya almaktadrlar. Kadis ile Lizbon'daki ticari adetleri Amsterdam'dakiyle kyaslaynz:
Sermayenin yksek kr ile dk krnn tacirlerin tavrn ve seciyesini ne denli baka baka
etkilediini sezersiniz. Londra tacirleri, gerekte henz genellikle Kadis ve Lizbon tacirleri kadar
saltanatl kodamanlar haline gelmemilerse de, genellikle Amsterdam tacirleri gibi iinin stne
titreyen, tutumlu kimseler deillerdir. Bununla birlikte, sanldna gre, biroklar Kadis ve Lizbon
tacirlerinin oundan epey daha zengin olup, Amsterdam tacirlerinin ou kadar zengin deildir.
Ama onlarn kr oran, Kadis ve Lizbon tacirlerinin kr oranndan ou kez pek daha aa,
Amsterdamllar'n kr oranndan ise epeyi yksektir. Atalar szdr: Haydan gelen huya gider.
Allm masraf tarz da, yle grlyor ki, nerede olursa olsun, gerek harcama yeteneine gre
deil, harcayacak paray kazanmann kolay saylp saylmamasna baklarak ayarlanmaktadr.
Tekelden biricik insan tabakasnn grd biricik fayda ite bylece lkenin genel karna birok
baka ynlerden zararldr.
Yalnzca satn alc bir halk yaratmak iin kalkp byk bir imparatorluk kurmak, ilk bakta, ancak
dkknc takm bir millete yaraan bir tasar gibi grnebilir. Oysa bu, dkknc takm bir millet
iin pek uygunsuz, fakat hkmeti dkknc takmnn nfuzu altnda bulunan bir millete alabildiine
elverili gelen bir tasardr. Bu tr devlet adamlar ve yalnz onlar, byle bir imparatorluu kurup,
devam ettirmek iin yurttalarnn kann ve cann kullanmaktan bir fayda greceklerini sanacak
gtedirler. Dkkncnn birine, "Bana drt ba mamur bir mlk satn aln, baka dkknlardan
alabileceimden biraz pahalya da gelse, giyeceimi hep sizin dkkndan satn alacam", deyiniz.
Onun, nerinize, aman karmayaym gibilerden, drt elle sarldn grmezsiniz. Ama, byle bir
mlk herhangi bir bakas size satn alrsa; velinimetinizin, size btn giyeceinizi o dkkncdan
satn almay emretmesine, dkknc pek minnet duyar. ngiltere, yurt iinde tedirginlik eken bir
takm uyruklar iin, uzak bir lkede byk bir mlk satn alt. Mlkn pahas gerekte devede
kulakt; u zamanda topran olaan fiyat olan otuz yllk geliri kadar tutacak yerde, ilk kefi yapan,
kyy tarayp inceleyen ve o lkeye yalancktan sahip kan takm takm gemilerin donatm masrafn
pek gemiyordu. Arazi gzeldi ve ok geniti; ellerinde ileyecek gzel toprak bol olduundan ve
mahsullerini diledikleri yerde satmakta bir sre iin serbest kaldklarndan, iftiler otuz krk yl
(1620 ile 1660 aras) pek amayan bir zaman gemekle yle oaldlar, yle genlii kavutular ki,
bunlarn alveri tekelini, ngiltere'nin dkknclar ile br esnaf kendilerine balamak istediler.
Dolaysyla, ilk satn alma bedelinin de, daha sonraki bayndrma masrafnn da hibir ksmn
demi olmak iddiasnda bulunmadan, Amerika iftilerinin, birincisi Avrupa'dan gereksindikleri
btn mallar satn almak, ikincisi rnlerinden o tacirlerin satn almay uygun grdkleri kadarn
nk, hepsini satn almak ilerine gelmiyordu satmak bakmndan Amerikan iftilerinin gelecekte
onlarn dkknlarna balanabilmeleri iin, parlamentoya dileke verdiler.

ngiltere'ye ithal edilmekle, bu rnlerden bir ksm, yurt iinde kendi uratklar ticaretlerden
kimisine zarar verebilirlerdi. O nedenle, bunlar rnlerinin o ksmn, smrgecilerin olanak
bulduklar yerde satmalarn istiyorlard. Ne denli uzakta satarlarsa, o kadar iyi idi. yle olduu iin
de, pazarlarnn, Finisterre Burnu gneyine den lkelerle snrl kalmasn istiyorlard. nl deniz
st gidi geli kanunundaki bir fkra, bu gerekten bezirgn ii neriyi yasa haline getirdi.
Byk Britanya'nn imdiye dein smrgeleri zerinde benimsedii egemenliin belli bal yahut
daha dorusu, belki biricik erei ve amac bu tekelin korunmas olmutur. Anayurdun mlki
ynetimleri desteklemek iin ya da onu savunmak iin henz hibir zaman ne gelir ne de askeri
kuvvet verebilmi olan illerden edinilen byk fayda, yle sanlyor ki, yalnzca bu tekelci
sermayeden oluur. Ballklarnn balca belirtisi ve o balln imdiye dek devirilen biricik
rn tekeldir. Byk Britanya bu ball srdrmek zere bugne dein ne masrafa girdiyse, o
tekelin desteklenmesi iin girmitir. u son karklklar balamadan nce, smrgelerin bar
iindeki olaan askeri rgt masraf yirmi piyade alaynn ulufesi, donatlmalar iin gerekli silah,
mhimmat ve olaan st gere masrafndan, bir de Kuzey Amerika'nn usuz bucaksz kylar ile
Bat Hint Adalar'mzn kylarnn br milletlerin kaak gemilerinden korumak zere srekli
hazr bulundurulan pek nemli bir deniz kuvvetinin masraf toplamndan oluuyordu. Bu bar
zaman ordusunun tm masraf Byk Britanya'nn gelii zerinde bir ykt; ayn zamanda da,
smrgeler zerindeki egemenliin anayurda olan maliyetinin en ufak paras idi. Tmnn ne
tuttuunu bilmek istersek, bu bar zaman ordusunun yllk masrafna, Byk Britanya'nn,
egemenliine baml iller sayd iin, smrgelerinin savunmasna trl vesilelerle harcad
tutarlarn faizini eklemeliyiz. Buna zellikle geen savan btn masrafn katmamz gerekir. Geen
sava, batan aa, bir smrge atmas idi. Onun btn masraf, dnyann her neresinde ister
Almanya'da, ister Dou Hint lkelerinde yapld ise, hakl olarak, smrgelerin hesabna geirilmek
gerekir.
Bu masraf, szlemeye balanan yeni borcun yan sra, lira bana iki ilinlik ek arazi vergisi ve
itfa deneinden her yl borlanlan paralar da iinde olmak zere, doksan milyon ngiliz lirasndan
fazla tutuyordu. 1739'da balayan spanya sava, daha ok bir smrge atmas idi. Bunda balca
maksat, spanya'nn kta zerindeki kara ksmyla kaak mal alverii yapan smrge gemilerinin
aranmasn nlemekti. Btn bu masraf, gerekte bir tekelin desteklenmesi iin verilen bir primdir.
Bundan ama, szde, Byk Britanya'nn sanayisini zendirip ticaretini artrmakt. Ama, gerek
sonucu, ticari kr orann ykseltmek ve haslat ou baka ticaretlerin haslatndan daha ar ve
daha uzun zamanda ele geen bir ticaret koluna, sermayelerinden haliyle sokacak olduklarndan daha
fazlasn aktarmalar imknn tacirlerimize vermek olmutur. yle iki olay ki, bir primle
nlenmeleri kabil olsa, nleyici bir prim verilmeye belki pekl deer.
Onun iin, smrgeleri zerinde benimsedii egemenlikten Byk Britanya'nn eline, imdiki
ynetim sistemi ile, zarardan baka bir ey gememektedir.
Byk Britanya'nn gnll olarak smrgeleri zerindeki btn nfuzundan vazgeip onlara,
yksek memurlarn kendileri semek, kendi balarna kendi kanunlarn koymak, uygun grdkleri
gibi bar ve sava yapmak zere izin vermesini nermek, dnyada hibir milletin hibir zaman kabul
etmedii ve etmeyecei bir tedbiri ileri srmek olur. Ynetimi ne denli g, sebep olduu masrafa
oranla getirdii gelir ne kadar az olursa olsun, hibir milletin herhangi bir il zerindeki egemenlii
gnll olarak elinden brakt yoktur. Bu gibi zveriler okluk her milletin karna elverse bile
her zaman gururunu[313] krar; belki daha da nemli olmak zere, bu zveriler, en alkantl ve byk
halk topluluu iin en kazansz ilin binde bir salamaktan geri kald nice erefli ve kazanl

mevkileri diledii gibi kullanmaktan, nice ykn tutma ve sivrilme frsatlarndan bylece yoksun
kalacak olan ynetim bandakilerin zel karna her zaman aykrdr.
Kendinden geip en olmayacak dlere kaplm bir kimse iin bile, hi deilse kabul edileceine
ilikin ciddi mitlerle byle bir tedbiri ne srdrebilmek gtr. Ama bar zaman, ordusunun tm
yllk masrafndan derhal kurtulaca gibi, onlarla, tacirler iin o denli kazanl olmamakla birlikte,
halk topluluu iin, imdi yararland tekelden daha kazanl, serbest bir alverii bsbtn
kendisine balayacak ekilde bir ticaret anlamas yapabilir. Byle dosta ayrlnd m, smrgelerin
ana yurda kar son zamanlardaki anlamazlklarmzla belki snmeye yz tutan doal sevgisi
abucak yeniden canlanr. Bu, onlar hem ayrl srasnda bizimle balandklar ticaret antlamasna
yzyllar boyunca sayg gstermeye hem de savata ve ticarette bizi tutmaya, grltc ve kartrc
uyruklar yerine, en vefal, en sevgili ve en cmert mttefiklerimiz olmaya yneltebilir. Tpk
barndan ktklar ana kentle eski Yunan smrgeleri arasnda alld biimde bir yandan ana
baba sevgisi, te yandan evlat saygs, Byk Britanya ile smrgeleri arasnda, yeni batan
canlanabilir.
Herhangi bir il, ait olduu imparatorlua faydal klnabilmek iin, devlete, bar zamannda hem
kendi bar ordusunun ya da donanmasnn btn masrafn grmeye hem de imparatorluun genel
ynetimini desteklemek bakmndan payna deni vermeye yeter bir gelir salayabilmelidir. Bu
genel ynetim masrafnn artmasnda her ilin ister istemez az ok katks vardr. Onun iin, bu
masrafn grlmesi yolunda herhangi belli bir il payna deni vermezse, imparatorluun bir baka
blgesine eitlie aykr bir yk bindirmek gerekir. Sonra, benzeri nedenle, her ilin sava zamannda
devlete salad olaanst gelirin, btn imparatorluun olaanst gelirine orannn, bar
zamanndaki olaan geliri orannn ayn olmas gerekir. Byk Britanya'nn smrgelerinden elde
ettii gerek olaan gerek olaanst gelirle, Britanya mparatorluu'nun tm geliri arasnda bu
orann bulunmad kolayca teslim olunur. Gerekte, yle dnlmtr ki, tekel, Byk Britanya
halknn kiisel gelirini artrp daha ok vergi demesine imkn vererek smrgelerin kamu
gelirindeki an kapatr.
Gelgelelim, ben, bu tekelin smrgelere pek tuzluya oturan bir vergi olmakla ve Byk Britanya'da
belli bir tabakann gelirini artrabilmekle birlikte, byk halk topluluunun gelirini artracak yerde
azalttn ve dolaysyla halk topluluunun vergi deme yeteneini oaltacak yerde eksilttiini
gstermeye altm.
Bundan sonraki kitapta gstermeye alacam gibi, tekel sayesinde geliri artanlar da yle zel bir
snf oluturmaktadrlar ki, bunlardan, baka tabakalarn vergi orann aan vergi alnmas hem
kesinlikle imknszdr; hem de buna kalkmak bile siyasete son derece aykr olur. O nedenle, bu
zel snftan zel hibir mali fayda elde edilemez.
Smrgeleri ya kendi meclisleri ya Byk Britanya Parlamentosu vergiye balayabilir.
Smrge meclislerini, bir yandan kendi mlki ve askeri kurulularn her zaman iin devam
ettirmeye, bir yandan Britanya mparatorluu'nun genel ynetim masrafndan paylarna deni
demeye yeter bir kamu gelirini semenlerinden toplayacak ekilde ustalkla ynetebilmek pek yle
olaslk iinde grnmez.
Hkmdarn gz nnde olduu halde, ngiltere Parlamentosu'nu bile byle bir ynetim tarzna
yatrabilmek yahut kendi lkesinin bile mlki ve askeri kurulularnn masrafn karlayacak
denekleri bakmndan yeterince cmert davrandrabilmek iin uzun zaman gemitir.

ngiltere Parlamentosu bakmndan bile, ancak, bu mlki ve askeri kurulutan doan,

memurluklarn yahut o memurluklar diledii gibi kullanma hakknn byk bir ksmnn,
parlamentonun belli yeleri arasnda datlmasyladr ki, byle bir ynetim sistemi kurulabilmitir.
Ancak, smrge meclislerinin hkmdar gznden rakl, saylarnn okluu, yer yer dalm
bulunmalar ve esas rgtlenilerinin baka baka oluu, elinde ayn aralar bulunsa bile,
hkmdarn, onlar ayn tarzda ynetmesini ok gletirir; kald ki, elinde bu aralar yoktur. Yurt
iinde kazandklar sevgiden vazgemek ve Britanya mparatorluu'nun genel ynetimini
desteklemek iin semenlerini, hemen hemen btn haslat yabancs bulunduklar kimseler arasnda
bllmek zere vergiye balamaya raz edecek ekilde, btn smrge meclislerinin ileri gelen
btn yelerine o, genel ynetimden doan memurluklardan yahut memurluklar diledii gibi
kullanma hakkndan bir pay datmak kesinlikle olanakszdr.
stelik bu baka baka meclislerin eitli yelerinin nispi[314] nfuzlarndan, ynetimin kanlmaz
olarak habersiz bulunuu; onlar bylece ynetime yeltenirken sk sk domas doal bulunan
krgnlklar, durmadan krlacak potlar, zerlerinde byle bir ynetim sisteminin uygulanmasn, yle
grlyor ki, bsbtn imknsz klar.
Kald ki, btn imparatorluun savunulup desteklenmesinin neyi gerektirdiini kestirmek
konusunda, smrge meclislerinin isabetle yargda bulunabilecei varsaylamaz. Bu savunma ve
destekleme ii, smrge meclislerine verilmi deildir. Bu, onlarn devi olmad gibi, ellerinde
buna degin bilgi verecek, dzene bal hibir ara yoktur. Bir il meclisi, kendi blgesinin ileri
zerinde, bir mahallenin kilise kurulu gibi, pek yerinde yargda bulunabilir, ama btn
imparatorluun ileri zerinde yargda bulunmak iin gerekli aralar elinde bulunamaz. Kendi ili ile
btn imparatorluk arasndaki oran, yahut br illere kyasla, onun izafi[315] zenginlii ve nem
derecesi zerinde bile yerinde bir yargya varamaz. nk, bu teki iller belli bir il meclisinin tefti
ve gzetimine baml deildirler. Btn imparatorluun savunulup desteklenmesi iin nelere lzum
olduunu ve her blgenin ne oranda yardma katlmas gerektiini, ancak btn imparatorluun
ilerini tefti edip gzden geiren meclis kestirebilir.
Onun iindir ki, her smrgenin demesi gereken tutar, Byk Britanya Parlamentosu'nca
belirlenmek ve il meclisi ilin durumuna en uygun gelecek ekilde bunu tahakkuk ettirip toplamak
zere, resmi buyrukla istenerek smrgelerden vergi alnmas ileri srlmtr. Bylece, btn
imparatorluu ilgilendiren konularda, btn imparatorluun ilerini tefti edip gzden geiren
meclis karar verir ve her smrgenin il ilerini, yine kendi meclisi dzene koyabilir.
Bu takdirde, smrgelerin Britanya Parlamentosu'nda her ne kadar temsilcileri bulunmayacaksa da,
tecrbeye dayanarak sylememiz yakk alrsa, parlamentodan kacak resmi buyruun mantksz
olmasna ihtimal yoktur. ngiltere Parlamentosu, imparatorluun parlamentoda temsil edilmeyen
blgelerine hibir zaman kullanabileceinden fazla yk bindirmek iin en ufak bir eilim
gstermemitir. Parlamento nfuzuna kar ellerinde dayatacak hibir imkn olmad halde,
Guernsey ve Jersey Adalarndan, Byk Britanya'nn herhangi bir yerindekine gre daha hafif vergi
alnmaktadr. Parlamento, smrgelerden (yerinde ya da yersiz olarak doru diye kabul edilen) vergi
alma hakkn kullanmaya alrken, imdiye dein onlardan, anayurttaki yurttalarnca denene adil
bir oranda yaklaacak kadar bile bir ey istememitir. Bundan baka, smrgelerin yardm pay, arazi
vergisinin ykselii yahut alal orannda oalp azalrsa, parlamento, ayn zamanda kendi
semenlerine vergi salmadan, smrgelerden vergi alamaz. yle olunca, smrgeler gerekte
parlamentoda temsil ediliyor saylabilirler. Trl illerden hepsine birden (bu deyimi kullanmama izin
verilirse) kme halinde vergi salnmakszn, her ilin demesi gereken tutar hkmdarca ayarlanan ve

kimi illerinde hkmdar uygun grld ekilde vergi tahakkuk ettirilip devirilen, kiminde ise her
ilin kendi meclisinin saptayacak ekilde vergi takdirine ve devirilmesine msaade edilen
imparatorluk rnekleri yok deildir.
Fransa'nn kimi illerinde kral, uygun grd vergileri hem koyar; hem de uygun grd
biimde tahakkuk ettirip toplar. brlerinden dolgunca bir tutar ister, ama o tutar uygun grdkleri
biimde tahakkuk ettirip toplamalarn, her ilin kendi meclisine brakr. Resmi buyrultu ile vergi alma
planna gre, Byk Britanya Parlamentosu'nun smrge meclisleri karsndaki durumu, aa
yukar, Fransa Kral'nn, Fransa'nn hl kendi meclisleri olmak ayrcal bulunan ve en iyi
ynetildii varsaylan illerinin meclisleri karsndaki durumuna benzer.
Ama bu plana gre her ne kadar kamu masraflarndan kendilerine den payn anayurttaki
yurttalarna denin adil orann hibir zaman aacandan smrgelerin korkmalar iin hakl
neden bulunmasa da, bu payn o adil orana hibir zaman erimeyeceinden Byk Britanya'nn
korkmas iin hakl neden bulunabilir. Fransz Kral'nn hl kendi meclisleri olmak ayrcal
bulunan Fransz illerindeki kabul edilmi nfuzunun tpksna Byk Britanya Parlamentosu,
smrgelerde epeyi zamandr sahiptir.
Gnlleri pek yatmyorsa (imdiye dein olduundan daha ustalkla ynetilmedike gnlleri
yatmasna fazla olaslk yoktur), smrge meclisleri, parlamentonun en akla uygun resmi
buyrultularn atlatmak yahut geri evirmek iin yine bin dereden su getirebilirler. Diyelim ki, bir
Fransz sava patlak veriyor; imparatorluk merkezini savunmak iin, tez elden on milyon bulup
buluturmak gerek.
Bu tutar, faizin denmesi iin karlk gsterilenden herhangi bir parlamento fonunun kredisine
dayanlarak dn alnmak gerekiyor. Parlamento, bu fonun bir ksmn Byk Britanya'ya salnacak
bir vergi ile, bir ksmn da Amerika'nn ve Bat Hint Adalar'nn, ayr ayr btn meclislerinden
resmi buyrultu ile isteyerek tahsil etmeyi ileri sryor. Sava yerinden ok uzakta bulunan ve kimi
zaman belki onun olup bitmesi ile kendilerinin fazla bir alverii bulunduunu sanmayan btn bu
meclislerin ksmen keyfine kalm bir fonun kredisine bel balayarak, halk kolay kolay parasn
dn verir mi? Byle bir fon karlnda muhtemel olarak, Byk Britanya'ya salnacak verginin
karlayaca varsaylabilecek miktardan daha ok para dn verilmez. Bylece, sava dolaysyla
girilen borcun btn yk, imdiye dek her zaman olduu zere, Byk Britanya'ya, yani btn
imparatorlua deil, imparatorluun bir ksmna der. Dnya kuruldu kurulal, imparatorluunu
geniletirken, mali aralarn bir kez olsun artrmadan yalnzca masrafn oaltan tek devlet belki
Byk Britanya'dr. br devletler, genellikle imparatorluu savunma masrafnn en kabark
parasn srtlarndan atp kendilerine baml ve egemenlikleri altnda bulunan illere yklemilerdir.
Byk Britanya, imdiye dek, bu masrafn hemen hemen hepsini, kendine baml ve egemenlii
altnda bulunan illerin, srtlarndan, onun stne atmalarna katlanmtr.
Kanunun imdiye dek baml ve egemenlii altnda sayd smrgeleriyle Byk Britanya'y eit
duruma getirmek iin, onlardan parlamentonun resmi buyrultusu ile vergi alma plan konusunda,
smrge meclisleri bu buyrultular batan savmaya yahut geri evirmeye kalktklar takdirde
parlamentonun elinde bunlar derhal yrrle sokabilecek bir takm aralar bulunmasnn gerek
olduu grlyor.
Bu aralarn neler olduunu ise anlamak pek kolay deildir ve ne olduklar henz aklanmamtr.
Ayn zamanda, kendi meclislerinin rzasna bal olmadan da, smrgelere vergi salma hakk
Byk Britanya Parlamentosu'na bir kez bsbtn tannd m, bu meclisler ve yan sra ngiliz

Amerikas'nn btn ileri gelen adamlar, o anda itibardan der. Daha ok, kendilerine salad
itibar dolaysyladr ki, insanlar kamu ilerinin ynetimine katlmak isterler.
Btn zgr hkmet sistemlerinin salaml ve sreklilii, her lkede ileri gelenlerin byk
ksmnn, o lkenin doal soylular snfnn, kendi itibarlarn koruma ya da savunma gcne dayanr.
Btn yerli anlamazlk ve tutku kaynamalar, bu ileri gelenlerin birbirlerinin itibarna bidziye
saldrmalarndan ve kendi itibarlarn savunmalarndan oluur. Amerika'nn ileri gelen adamlar da,
btn br lkelerin ileri gelenleri gibi, kendi itibarlarn korumak isterler. una inanr yahut yle
sanrlar ki, parlamento ad vermeye ve yetki bakmndan Byk Britanya Parlamentosu'na denk
grmeye bayldklar meclisleri, o parlamentonun iddiasz vekilleri ve yrtme makamlar haline
gelecek kadar deerden derse, kendi itibarlarnn epeycesi elden gider. Onun iin, parlamentonun
resmi buyrultu ile istedii, vergiye balanmalarna ilikin neriyi geri evirmiler; kendi itibarlarn
savunmak zere, br tutkulu ve yrekliler gibi, klnca sarlmay uygun grmlerdir.
Roma Cumhuriyeti kmeye yz tutarken, devleti savunmann ve imparatorluu geniletmenin
ou ykne katlanm bulunan Roma mttefikleri, Roma yurttalarnn btn ayrcalklarna
katlmak istediler. Ret cevab alnca, topluluk ii sava patlak verdi. O sava oladursun, bunlarn
ouna, genel birlikten ayrldklar oranda, bu ayrcalklar, Roma teker teker verdi. Byk Britanya
Parlamentosu, smrgelerden vergi almakta ayak diriyor. Onlar ise, iinde temsil olunmadklar bir
parlamento'nun kendilerine vergi salmasn kabul etmiyorlar. Byk Britanya, genel birlikten
ayrlacak her smrgenin, anayurttaki yurttalaryla ayn vergilere baml tutulduu ve buna karlk
kendisine onlardaki ticaret serbestliinin ayn verildii iin, imparatorluun kamu gelirine yardm
pay oranna uygun miktarda temsilcisi olmasna (yardm pay oran sonradan artt takdirde
temsilcilerinin says oaltlmak zere) msaade ederse, her smrgenin ileri gelenlerine, itibar
kazanmalar iin yeni bir yol, yeni ve daha gz kamatrc bir tutku hedefi gsterilmi olur. O
zaman, bunlar smrge hizipiliinin pestenkerani piyangosu denilebilecek olan oyunda bulunan
ufak tefek ikramiyelerle uraacaklarna, insanlarn kendi yararlk[316] ve talihleri bakmndan doal
olan had bilmeyilerinden tr, Britanya politikasnda byk devlet piyangosunun arkndan ara sra
kan dolgun ikramiyelerden kimisini ekmei umabilirler. tibarlarn koruyup tutkularn doyurmak
iin (daha basiti olmad grlen) bu ya da bir baka yola bavurulmadka, Amerika'nn ileri gelen
adamlarnn gnll olarak bize boyun emelerine pek ihtimal yoktur. urasn da dnmeliyiz ki,
onlar buna zorlamak iin dklmesi gereken kann her damlas, yurttalarmzn yahut yurttalarmz
olmasn zlediimiz kimselerin kandr. ler bu hale gelmi iken, smrgelerimizin yalnzca kuvvet
aracyla kolay kolay yenileceini sananlar ok yanlyorlar. Bunlarn, kta kongremiz diye
adlandrdklar, kurultayn kararlarna imdi yn veren kimseler, kendilerini u anda belki Avrupa'da
en yksek mevki sahibi uyruklarn binde bir grnecei kadar itibarl gryorlar. Dkknclktan,
esnaflktan, avukatlktan gelerek, devlet adam ve kanun koyucu olup kmlardr. Dnyada gelmi
gemi imparatorluklarn en by, en yaman olacan sandklar ve gerekte olmas pek
muhtemel grnen geni bir imparatorluk iin, yeni bir hkmet ekli bulmak zere almaktadrlar.
Trl yollardan, dorudan doruya kta kongresinin buyrultusu ile hareket eden ayr ayr belki yz
kii ve bu be yz kiinin buyrultusu ile hareket eden belki be yz bin kii, itibarlarnda, hep birden
e biimde orantl bir art olduunu fark etmektedirler. Amerika'da ynetim bandaki takmdan
hemen hemen her kii, gerek o zamana dein erebilip doldurduu, gerekse doldurmay umduu
makamdan daha ykseini, imdi kendi hayalinde[317] igal etmektedir. Ya kendisinin ya nderlerinin
karsna, yeni bir tutku hedefi karlmadka, er kii ise, o makam savunmak iin cann verecektir.
Bakan Henaut'nun bir gr vardr; Ligue'in, olurken belki pek nemli havadis saylmayan
birok kk ilemlerine degin tarihi, imdi zevkle okuduumuzu syler. Ama, der, o zamanda

herkes kendini bir ey sanrd. O dnemden bize dek ulaan saysz anlarn ounu, meydana
gelmesinde kendilerinin nemli rol bulunduunu sandklar olaylar kaleme alp iirmekten
holanan kimseler yazmtr. O aralk Paris kentinin kendini nasl direnerek savunduu, btn Fransz
krallarnn en iyisine ve sonradan en ok sevilenine boyun emektense, ne korkun bir ala gs
gerdii bilinir. Hemerilerin ou yahut onlarn ounu ynetenler, eski hkmet yeni batan kurulur
kurulmaz sona ereceini nceden kestirdikleri, kendi itibarlarn savunmak iin arptlar. Bir
birlemeye raz olmak zere kandrlmazlarsa, smrgelerimizin, Paris kentinin, krallar iinde en
iyilerinden birine dayatt kadar direnerek, anayurtlarn en iyisine kar kendilerini savunmalar
olasl oktur.
Temsil fikri eski alarda bilinmiyordu. Bir devletin ahalisine bir baka devlet iinde yurttalk
hakk verildi mi, o ahalinin, teki devletin ahalisiyle birlikte bir kurul halinde, toplanarak oy verip
grmelerde bulunmaktan baka bu hakk kullanmas olana yoktu. talya halknn ouna Roma
yurttalar ayrcalklarnn verilmesi, Roma Cumhuriyeti'ni alaa etti. Kimin Roma yurtta
olduunu kimin olmadn ayrt etmek artk kabil deildi. Hibir kabile, kendi yelerinin kimler
olduunu bilemiyordu. Her trl kalabalk, halk meclislerine sokulup gerek yurttalar dar
uratarak, kendisi yurttamasna, Cumhuriyet'in ileri zerinde karar verebiliyordu. Ama
Amerika, parlamentoya elli altm yeni temsilci gnderecek olsa, Avam Kamaras'nn kapcs kimin
ye olup kimin olmadn ayrt etmekte pek fazla gle uramaz. Dolaysyla, Roma devletinin
esas rgtlenii mttefik talya devletleriyle Roma'nn birlemesi yznden her ne kadar ister istemez
gt ise de, Byk Britanya'nn smrgeleriyle birlemesinden Britanya'nn esas rgtleniinin
zarar grmesine en ufak olaslk yoktur. Tersine, bu esas rgtleni onunla btnlenmi olur; onsuz
ise eksik kalyor gibidir. mparatorluun her blgesine ilikin iler zerinde grp karar veren
meclisin, bilgisi yerinde olmas iin, kukusuz onun her blgesinden temsilcileri bulunmak gerekir.
Demiyorum ki, bu birlik kolayca meydana gelecektir ya da gereklemesinde glkler, hem de
byk glkler kmayacaktr. Ama bu glklerin hakkndan gelinmez gibi gzkenini henz
iitmedim. Balca glk eyann tabiatndan[318] deil, Atlas Okyanusu'nun gerek bu gerek teki
yakasndaki halkn pein yarglarndan ve tad dncelerden ileri gelmektedir.
Suyun bu yakasndaki bizler, Amerikal temsilcilerin sayca ok oluunun, anayasann dengesini alt
st etmesinden, terazinin ya bir kefesinde hkmdarn nfuzunu ya teki kefesinde demokrasinin
gcn gerektiinden ok artrmasndan korkarz. Ama, Amerikal temsilciler says, Amerika'nn
vergi haslat orannda olursa, ynetilecek kimselerin says tam tamna bu imkn salayacak aralar
orannda, ynetme imknlar da ynetilecek kimseler orannda oalr. Birleme olunca, esas
rgtleniin hkmdarlk ve demokrasi ile ilgili ksmlar, aralarndaki izafi gcn derecesi
ynnden tpk eskisi kadar ar hasarlar.
Suyun teki yakasndaki halk, hkmet merkezinden uzak olularnn kendilerini birok skntlara
uratmas ihtimalinden korkmaktadrlar. Fakat, daha ilk azda saylar nemlice olmak gereken
parlamentodaki temsilcilerinin, onlar btn skntlardan kolaylkla korumas mmkndr. Mesafe,
temsilcinin semenlere kar olan balln pek gevetemez. Temsilci, parlamentodaki sandalyesini
ve bunun salad btn sonular semenlerin dostluuna borlu olduunu bidziye hisseder.
Dolaysyla, imparatorluun o cra yerlerindeki herhangi bir mlki ve askeri memurun sulu
bulunabilecek her kepazelikten, yasama kurulu yesi bulunmann verdii olanca yetkiyle szlanarak o
dostluu kazanmaya almak, temsilcinin kar gereidir. Bundan baka, Amerika ahalisi, o lkenin,
hkmet merkezinden uzak bulunuunun, grnrde biraz da hakl olarak, pek uzun srmeyeceini
umabilir. O lkenin imdiye dek zenginlik, nfus ve bayndrlk bakmndan ilerleyii yle olmutur
ki, yz yl pek amayan bir zaman gemekle, Amerika'nn vergi haslat belki Britanya'nnkini

geebilir. O zaman, imparatorluk merkezi, doal olarak, imparatorluun tmnn genel

savunmasnda ve desteklenmesinde en ok yardm pay olan ksmna tanr.
Amerika'nn kefi ve Dou Hint lkelerine mit Burnu zerinden bir geidin kefedilmesi, insanlk
tarihinin yazd en byk ve en nemli iki olaydr. Bunlarn daha imdiden pek byk sonular
olmutur. Gelgelelim, bu keiflerin yaplndan bu yana geen iki yzyllk ksa zaman iinde
dourduklar sonular btn genilii ile grebilmek kabil deildir. Bundan byle o byk
olaylardan insanla gelecek iyilik ya da ktlklerin neler olabileceine insan akl nceden
kestiremez. Dnyann en cra blgelerini az ok bir araya getirip birbirlerinin gereksinmelerine are
bulmalarn, zevklerini artrmalarn ve almalarn zendirmelerini mmkn klmakla, genel
eilimleri hayrl olacak gibi gzkr. Fakat, gerek Dou Hint lkelerinin gerek Bat Hint Adalar'nn
yerlileri iin bu olaylardan doabilecek btn ticari faydalar, o olaylarn sebep olduu korkun
felaketler iin gmlp kaybolmutur. Ama yle grlyor ki, bu felaketler o olaylarn doasndaki
bir eyden daha ok, rastlantdan ileri gelmitir. Tam keiflerin yapld srada, kuvvet stnl
Avrupallar tarafnda, tesadf, ylesine ar basyordu ki, o cra lkelerde, Avrupallar'n cezaya
arplmadan her trl haksz i grmeleri mmknd. Belki bundan byle o lkelerin yerlileri
glenebilir ya da Avrupa yerlileri elimsiz debilir ve dnyann btn eitli blgelerinin ahalisi,
karlkl korku ilham ederek, bamsz milletlerin adaletsizliini nleyip onlar birbirlerinin
haklarna sayg gibi bir ey gsterir hale getirecek tek ara olan yreklilie ve kuvvet eitliine
ulaabilirler. Ancak, grlyor ki, btn lkelerden btn lkelere yaplan geni bir ticaretle doal
olarak yahut daha dorusu, ister istemez birlikte gtrlen bilginin ve her trl ilerleme rnlerinin
karlkl olarak birbirlerine iletilmesi kadar bu kuvvet eitliini kurmas muhtemel bir ey yoktur.
Bir yandan da, bu keiflerin belli bal sonularndan biri, merkantilist sistemi, haliyle hibir zaman
kavuamayaca bir an ve eref kertesine ykseltmesi olmutur. O sistemin amac byk bir milleti
topran bayndrlmas ve ilenmesi yolu ile deil, ticaret ve sanayisiyle, kylerden ok kentlerin
almasyla zengin etmektedir. Ama bu keiflerin sonucu olarak, Avrupa'nn ticareti kentleri,
dnyann yalnzca ufak bir ksmnn (Avrupa'da Atlas okyanusu'nun yalad ksm ile Baltk ve
Akdeniz evrelerindeki lkelerin) imalats ve taycs olacak yerde, imdi Amerika'nn eitli
milletlerinin hemen hemen hepsinin taycs ve kimi bakmlardan hatta imalats haline
gelmilerdir. Bunlarn almasna, her biri eski dnyadan ok daha byk, ok daha geni olan ve bir
tanesinin pazar gnden gne bsbtn byyen iki yeni dnya alm bulunuyor.
Gerekte, bu byk ticaretin btn grkeminin, btn tantanasnn tadn karanlar, Amerika
smrgelerine sahip olup Dou Hint lkeleriyle dorudan doruya ticaret eden lkelerdir. Ama br
lkeler, bu ticaretin dnda braklmalar iin dnlm btn kskan engellere karn, onun
gerek kazancnn daha byk bir payndan sk sk yararlanmaktadrlar. rnein, spanya ve Portekiz
smrgeleri, spanya ile Portekiz'in almasndan ok, br lkelerin almasn daha gerekten
zendirmektedir. Yalnzca bir tek keten bezi maddesi zerinden, bu smrgelerin tketimi
(ekinmeden o kadardr demek iddiasnda deilim ama) sylentiye gre ylda milyon ngiliz
lirasn geiyormu. Fakat, bu byk tketimi hemen hemen batan aa Fransa, Flanders, Felemenk
ve Almanya karlamaktadr. spanya ile Portekiz bunun kk bir ksmn tedarik etmektedir. Bu
byk miktardaki keten bezini smrgelere salayan sermaye, her yl, ite bu teki lkelerin ahalisi
arasnda leilip onlara bir gelir getirir. Onlarn yalnzca krlar spanya ile Portekiz'de sarf edilip
oralarda Kadis ve Lizbon tacirlerinin gsterili israfn beslemeye yardm eder.
Smrgelerinin tekelci ticaretini her milletin kendine balamaya almasna ara olan
dzenlemeler de, ou kez aleyhlerine konulduklar lkelerden ok, lehlerine konulduklar lkelere

zararldrlar. br lkelerdeki almann insafszca sk boaz edilmesi, byle demem yakrsa geri
tepip sk boaz edenlerin kafasna arpar ve onlarn almasn teki lkelerinkine gre daha ok
hrpalar. Bu dzenlemeler gereince, rnein Hamburg tacirinin Amerika piyasas iin ayrd keten
bezini Londra'ya gndermesi ve Alman piyasas iin ayrd ttn Londra'dan alp getirmesi
gerekir. nk ne bezi dorudan doruya Amerika'ya gnderebilir, ne de ttn dorudan doruya
oradan getirebilir. Bu ksm dolaysyla ihtimal ki, birini aksi haldekine gre biraz daha ucuz satmak,
tekini ise biraz daha pahalya satn almak zorunda kalr; bundan tr de krlarnda, ihtimal ki biraz
eksilme olur. Ama, Amerika'nn yapt demelerin, hi de gn gnne olmamakla birlikte,
Londra'nnkiler kadar gn gnne olduunu varsaysak da, Hamburg ile Londra arasndaki bu
ticarette sermayesinin haslat tacirin eline, Amerika ile dorudan doruya yaplan ticarette muhtemel
olabilene gre kukusuz ok daha abuk deer. Dolaysyla Hamburglu tacirin, o dzenlemeler
yznden emberi iinde kald bu ticarette sermayesi, dnda brakld ticarette muhtemel
olabilene gre pek daha ok Alman emeini srekli ekilde ite tutabilir. u halde, birinci i kendisi
iin br iten belki daha az krl olabilirse de, lkesi iin daha az kazanl olamaz. Tekelin Londra
tacirine ait sermayeyi, byle demem yakrsa, doal olarak kendine ektii ite durum bsbtn
tersinedir. Bu i, kendisi iin belki baka ilerin oundan daha krl olabilir ama, haslatn
yavalndan tr, lkesi iin daha kazanl olamaz.
Bundan dolay, Avrupa'daki her lkenin smrgeleriyle olan ticaretin tm faydasn kendi elinde
toplamak yolundaki hakka aykr bunca abalarndan sonra, henz hibir lke, smrgeler zerinde
kabullendii ezici egemenlii barta destekleyip savata savunmak masrafndan baka bir ey elde
edebilmi deildir. Smrgelerine sahip olmalarndan ileri gelen tedirginliklerin hepsi her lkenin
kendine kalmtr. Onlarn ticaretinden ileri gelen faydalar ise, her lke birok baka lkelerle
paylamak zorunda kalmtr.
Hi kukusuz, ilk bakta, byk Amerika ticaretinin tekeli, paha biilmez bir nimet gibi gzkr.
Hrsla ba dnenin iyi seemeyen gzne bu, siyasetle savan karmakark alkants iinde, tabii,
urunda dvlmeye deer, pek gz kamatrc bir hedef olarak arpar. Ho, zaten, hedefin gz
kamatrc parlakl, yani ticaretin alabildiine geni oluudur ki, onun tekelini zararl klar, yahut
mahiyete lke iin br ilerin oundan ister istemez daha az faydal bulunan bir ie, haliyle
girecek olan lke sermayesine gre ok daha fazla bir sermayeyi smrtr.
kinci kitapta grlmt ki, her lkenin ticari sermayesi, o lkeye en faydal ii byle demek
yakrsa doal olarak arayp bulur. Tamaclkta kullanlyorsa, sermayenin ait bulunduu lke, o
sermayenin ticaretini yrtt btn lkelerin mallar iin alveri merkezi olur. Ama, o
sermayenin sahibi o mallarn mmkn olduunca ounu, ister istemez yurt iinde elden karmay
ister. Bylece, ihracn skntsndan, rizikosundan ve giderinden tasarruf eder; bu nedenle de, onlar
yurt iinde hem ok daha dk fiyata hem darya yolladnda elde etmeyi umabileceinden biraz
daha eksik krla seve seve satacaktr. Bu ekilde, tabii yapt tat ticaretini, elinden geldiince, bir
d tketim ticareti haline getirmeye alr. Yine, sermayesi bir d tketim ticaretinde kullanlyorsa,
yabanc bir pazara ihra etmek zere toplad yerli mallarn gcnn yettiince byk bir ksmn
yurt iinde elden karmaktan, ayn nedenle memnun kalr; yapt d tketim ticaretini bylece
elinden geldiince bir i ticaret haline getirmeye alr. te bylece, her lkenin ticari sermayesi,
doal olarak, yakn iin peine dp uzaktaki iten saknr; doal olarak, haslatn sk ele getii ie
sokulup ge ve ar aksak ele getii ilerden kaar; doal olarak, ait bulunduu yahut sahibinin
oturduu lkede en byk miktarda retken emek besleyebilecei ie yanap en azn besleyebilecei
iten yz evirir. Doal olarak, o lke iin olaan hallerde en kazanl ie gler yz gsterip olaan
hallerde en az kazanlsna srtn dner.

Gelgelelim, olaan hallerde lke iin daha az kazanl olan bu uzak ilerden birinde kr, daha yakn
ilere gsterilen doal tercihi karlamaya yeter miktarn biraz yukarsna kverirse, krdaki bu
stnlk, o daha yakn ilerden sermaye eler. Ta ki, hepsinde krlar yakk alan dzeylerine geri
gelsin. Ancak, bu kr stnl, o uzak ilerde, topluluun eylemli durumuna[319] gre br ilere
oranla biraz sermaye eksii olduunu ve o topluluk iinde yrtlen btn eit eit iler arasnda,
sermayesinin en elverili ekilde dalmam bulunduunu gsterir. Bu hal bir eyin lzumundan ya
daha ucuza satn alndn ya da pahalya satldn; belli bir yurtta tabakasnn, eitli btn yurtta
tabakalar arasnda bulunmas gereken ve tabii var olan eitlie uymayacak kadar fazla para vererek
ya da az kazanarak az ok sknt ektiini ispat eder. Geri, ayn sermaye uzak bir ite, hibir zaman
yakn iteki miktarda retken emek beslemez, ama daha yakndaki ilerin bir ounun yrtlmesi
iin, belki uzak yerdeki iin konusuna giren mallara lzum grldnden, uzaktaki bir i,
topluluun hayr iin, yine de yakndaki bir i kadar zorunlu olabilir. Fakat, bu mallarn alm satm
ile uraanlarn krlar yakk alan dzeylerinden yksek ise, bu mallar gerektiinden daha pahalya
yahut doal fiyatnn biraz stnde satlr ve daha yakndaki ilerde alanlar, bu yksek fiyat
yznden az ok sknt ekerler. Dolaysyla, onlarn kar bu durumda, uzaktaki iin krn yakk
alan dzeyine ve konusuna giren mallarn fiyatn doal fiyatna indirmek iin, bir ksm sermayenin
bu daha yakndaki ilerden karlp o uzaktaki ie aktarlmasn gerektirir. Bu, olaanst durumda,
olaan hallerde kamuya daha faydal olan bu ilerden bir ksm sermayenin ekilip, olaan hallerde
kamuya daha az faydal olan bir ie aktarlmasn gerektirir. Byle olaanst durumda da insanlarn
doal kar ve eilimleri, kamu karna, btn br olaan hallerdeki kadar tam tamna uygun
der; onlarn, yakndaki iten sermaye ekip uzaktaki ie aktarmalarna nayak olur.
te byle bireylerin kiisel kar ve hrslar, onlar olaan hallerde sermayelerini toplulua en
faydal olan ilere doru yneltmeye gtrr. Ama bu doal tercih dolaysyla o ilere haddinden
fazla sermaye aktarrlarsa, krn o ilerde dp btn tekilerinde ykselmesi, onlar bu hatal
dalm eklini derhal deitirip dzeltmeye yneltir. Bu nedenle, kanunun hibir araya girmesi
olmakszn insanlarn kiisel kar ve hrslar, onlarn her topluluun sermayesini orada yrtlen
btn eitli iler arasnda, btn topluluun karyla imkn lsnde en uzlaacak oranda leip
datmalarna, tabii, nayak olur.
Merkantilist sistemin eitli btn dzenlemeleri sermayenin bu doal ve en faydal dalm eklini
ister istemez az ok kartrr. Fakat, onu Amerika ve Dou Hint lkeleri ile yaplan ticarete ilikin
dzenlemeler, herhangi bir baka dzenlemeden daha fazla kartrmaktadr. nk bu iki byk kta
ile yaplan ticaret, ticaretin herhangi baka iki kolundan daha ok sermaye smrr. yle olmakla
birlikte, o iki ticaret kolunda bu karkl meydana getiren dzenlemelerin tm ayn deildir. Her
ikisini de ileten byk mekanizma tekeldir ama, tekelin tr baka bakadr. Gerekte, merkantilist
sistemin biricik mekanizmas, yle grlyor ki, u ya da bu trl bir tekeldir.
Amerika ile yaplan ticarette her millet, btn br milletleri smrgelerle dorudan doruya
ticaretin aka dnda brakarak, smrgelerinin tm pazarn imkn lsnde kendi avucunda
tutmaya bakar. Dou Hint lkeleri yolunu ilk kez meydana karmann dl olarak Portekizliler Hint
denizlerinde gidip gelme hakknn bal bana kendilerinde bulunduunu iddia edip on altnc
yzyln byk ksm iinde oralarn ticaretini o ekilde ynetmeye altlar. Btn br Avrupa
milletlerini, Felemenkliler kendi baharat adalaryla dorudan doruya yaplan hibir ticarete
sokmamaya hl devam etmektedirler. Avrupa'nn btn teki milletleri aleyhine bu tr tekeller
aka kurulmutur. Bylece, o milletler hem sermayelerinden bir ksmnn oraya aktarlmas
kendileri iin elverili olabilecek bir ticaretin dnda braklm hem o ticaretin konusuna giren
mallar, rettikleri lkelerden dorudan doruya kendileri getirebildikleri takdirde olacandan biraz

daha pahalya satn almak zorunda kalmlardr.

Gelgelelim, Portekiz devleti takatten deli beri, hibir Avrupa milleti belli bal limanlar artk
btn Avrupal milletlerin gemilerine ak bulunan Hint denizlerinde gidip gelme hakknn yalnzca
kendinde olduunu iddia etmi deildir. Bununla birlikte, Dou Hint lkeleriyle yaplan ticaret,
Portekiz ve u birka yldr Fransa hari olmak zere, her Avrupa lkesinde tekelci bir ortakln
ynetimine verilmitir. Bu tr tekeller, zellikle onlar vcuda getiren belli milletin aleyhine
kurulmu olur. Bylece o milletin ounluu, sermayesinden bir ksmnn aktarlmas elverili
olabilecek bir ticaretin dnda kald gibi, onun konusuna giren mallar, o ticaret btn yurttalar
iin ak ve serbest bulunduu takdirde olacandan biraz daha pahalya satn almak zorunda kalr.
rnein, ngiliz Dou Hint Ortakl kurulal beri, ngiltere ahalisinin geri yan, o ticaretin dnda
brakldktan baka; tkettikleri Dou Hint lkeleri mallarnn bedeli olarak hem tekel araclyla
ortakln bu mallardan elde edebilecei btn olaanst krlar iin hem bylesine byk bir
ortakln ilerinin yrtlmesinde eksik olmayan hile ve yolsuzluun ister istemez yol at btn
olaanst israf iin, para demi olsa gerektir. Bundan tr, bu ikinci eit tekeldeki anlamszlk,
birincidekine gre ok daha belirgindir.
Tekellerin bu her iki tr de topluluk sermayesinin doal dalm eklini az ok kartrr, ama her
zaman bir biimde kartrmaz.
Birinci eitten tekeller, iinde kurulduklar belli ticarete, topluluk sermayesinin kendiliinden
girecek ksmndan her zaman daha fazlasn ekerler.
kinci eitten tekeller, iinde kurulduklar belli ticarete, deiik artlara gre, sermayeyi kimi
zaman ekebilir, kimi zaman o ticaretten uzaklatrrlar. Yoksul lkelerde, o ticarete haliyle girecek
sermayeye gre tabii, daha fazlasn ekerler. Zengin lkelerde, haliyle girecek olan epey sermayeyi,
tabii, oradan uzaklatrrlar.
O ticaret tekelci bir ortakln ynetimine verilmeseydi, rnein sve ve Danimarka gibi yoksul
lkelerin, Dou Hint lkelerine ihtimal ki bir tek gemi gnderdikleri olmazd. Byle bir ortaklk
kurulmas hem kurnaz hem gz pek tacirleri ister istemez gayrete getirir. Ortakln sahip olduu
tekel, i pazardaki btn rakiplere kar onlar gerei gibi korur ve d pazarlar bakmndan bunlarn
nasibi, br milletlerin tacirlerinin ayndr. Sahip olduklar tekel, epey oka mal zerinden byk
bir krn muhakkak olduunu; ok mal zerinden de, epeyce bir krn muhtemel bulunduunu
nlerine serer. Byle olaanst bir zendirme olmasa, bu gibi zrt lkelerin yoksul tacirleri,
kendilerine tabii ok uzak ve sonu bilinmez grnmek gereken Dou Hint lkeleri ticareti gibi bir
servende, ufak sermayelerini tesadfn eline brakmay ihtimal ki hi akllarndan geirmezlerdi.
Felemenk gibi varlkl bir lke ise, tersine, serbest bir ticaret halinde, Dou Hint lkelerine imdi
yolladndan ihtimal ki ok daha fazla gemi gnderir. Felemenk Dou Hint Ortakl'nn snrl olan
sermaye paylar, haliyle o ticarete girecek birok ticaret sermayelerini, ihtimal ki, oradan geri
evirmektedir. Felemenk'in ticari sermayesi ylesine boldur ki, boyuna, kimi zaman lkelerin devlet
eshamna, kimi zaman yabanc lkelerin zel tacirlerine ve sermaye iletenlerine verilen dnlere;
bazen en dolambal yabanc tketim ticaretine, bazen da tamacla, sanki taarak akmaktadr.
Yakndaki btn iler batan baa dolu olduundan; onlara yle byle bir krla yatrlabilecek
sermayenin hepsi zaten yatm bulunduundan, Felemenk'in sermayesi, ister istemez daha uzak ilere
doru akp gider. Bsbtn serbest olsa, Dou Hint lkeleriyle yaplan ticaret, bu gereinden fazla
sermayenin ihtimal ki ounu smrr. Dou Hint lkeleri, gerek Avrupa mamulleri iin gerekse
Amerika'nn altn, gm ve teki birtakm rnleri iin, Avrupa ile Amerika'nn tmnden daha

byk ve daha geni bir pazar salar.

Sermayenin doal dalm eklindeki her karklk; ister eski halde girecei belli bir ticaretten
sermayeyi geri evirmek, ister belli bir ticarete haliyle girmeyecek oraya ekerek olsun, nerede
meydana geliyorsa o topluluk iin ister istemez zararldr. Tekelci bir ortaklk yok iken, Felemenk'in
Dou Hint lkeleriyle yapt ticaret imdikinden fazla olacaksa, o lkenin bir ksm sermayesi o
ksma en uygun gelecek iin dnda kalacandan epeyi kayba uramayacaktr. Yine ayn tarzda,
tekelci bir ortaklk yok iken, sve'le Danimarka'nn Dou Hint lkeleri ile yaptklar ticaret imdi
olduuna kyasla azalacaksa, yahut belki daha muhtemel bulunduu zere hi olmayacaksa,
sermayelerinin bir ksm, bugnk durumlarna az ok uygunsuz gelecek bir ie elindii iin, bu iki
lkenin yine epeyi bir kayba uramalar gerekir. Kk sermayelerinin byle byk bir ksmn bu
kadar uzaktaki ticarete aktaracaklarna, kendilerine biraz daha pahalya da gelse, Dou Hint lkeleri
mallarn baka milletlerden satn almak, bugnk durumlarnda sve'le Danimarka hakknda belki
daha hayrl olur. yle bir ticaret ki, haslat ok yava elde edilir; retken emeinin bunca yokluunu
eken, pek az ey yaplp ok ey yaplmak gereken anayurtta o sermaye pek az miktarda retken
emei besleyebilir.
Onun iin, belli bir lkenin tekelci bir ortaklk olmakszn, Dou Hint lkeleri ile dorudan
doruya ticaret etmesi her ne kadar kabil deilse de, bundan orada byle bir ortaklk kurulmak
gerektii anlam kmaz; yalnzca byle bir lke, bu artlar iinde Dou Hint lkeleri ile dorudan
doruya ticaret etmemelidir demek olur. Dou Hint ticaretini yrtmek iin genellikle bu gibi
ortaklklara gerek olmadn ispata, hibir tekelci ortaklk olmakszn st ste yz yldan fazla bir
zamandr o ticaretin hemen hemen tmnden yararlanan Portekizliler'in tecrbesi yeterlidir.
Dou Hint lkelerine zaman zaman gnderebilecei gemilere mal hazrlamalar iin orada trl
limanlarda vekil ve adam tutmaya yeterli sermaye, kendi bana alan tacirde kolay kolay bulunmaz
denmitir. Oysa tacir bunu yapamad m, ykleyecek mal bulmann gl yznden ou kez
gemileri dn mevsimini karabilir; byle uzun sren bir gecikmenin masraf da, bu giriimdeki
btn kr yiyip yuttuktan baka, ou kez pek hatr saylr bir zarara sebep olur. Ama, u
muhakeme[320] etse etse bir ey ispat edebilir; o da, hibir byk ticaret kolunun, tekelci bir ortaklk
olmadan yrtlemeyeceidir. Btn milletlerin geirdii tecrbe ise, bunun tersini gsterir. Hibir
byk ticaret kolu yoktur ki, esas kolun yrtlebilmesi iin, zerinde uralmak gereken btn
tali[321] kollar yrtmeye, kendi kendine alan herhangi bir tacirin sermayesi tek bana yeterli
gelsin. Ama, bir millet herhangi bir byk ticaret kolunda olgunlanca, tabii, tacirlerden bir ksm
sermayelerini o ticaretin esas koluna; bir ksm ise, ikincil kollarna aktarrlar. Her ne kadar o
ticaretin trl kollarnn hepsiyle birden bylece uralrsa da, hepsinin birden kendi bana alan
bir tek tacirin sermayesi ile dndrld pek seyrektir. Demek ki, bir millet Dou Hint ticareti iin
olgunlamsa, sermayesinin belli bir ksm, tabii o ticaretin btn eitli kollar arasnda bllr.
O milletin kimi tacirlerinin, Avrupa'da oturan br tacirlerin gnderecei gemilere mal hazrlamak
zere Dou Hint lkelerinde oturup sermayelerini iletmek karlarna uygun gelir. Baka baka
Avrupa milletlerinin Dou Hint lkelerinde edindikleri yurtlar, imdi ait bulunduklar tekelci
ortaklardan alnp dorudan doruya hkmdarn koruyuculuuna verilse, hi deilse bu yerlerin ait
olduu belli milletlerin tacirleri iin oralarda oturma hem gven altna alnm hem kolaylatrlm
olur. Filan zamanda herhangi bir lkenin sermayesinden, byle demem yakrsa, kendiliinden Dou
Hint ticaretine doru kayp ynelen ksm, o ticaretin bu eit eit kollarnn hepsini birden
yrtmeye yetmiyorsa, demek olur ki, tam o srada, bu lke o ticaret iin olgunlamamtr ve
gereksindii Dou Hint mallarn dorudan doruya Dou Hint lkelerinden kendisi getirmektense,
bir sre iin, hatta daha yksek bir fiyata da, br Avrupa milletlerinden satn almakla daha iyi eder.

Bu mallarn yksek fiyat yznden urayabilecei kayp, sermayesinin byk bir ksmnn, kendi
artlarna ve durumuna, Dou Hint lkeleriyle dorudan doruya ticaret etmekten daha gerekli, yahut
daha faydal veya daha elverili br ilerden uzaklatrlmas yznden karlaaca kayba binde
bir eit olabilir.
Gerek Afrika kysnda, gerek Dou Hint lkelerinde Avrupallar'n nemli birok yerleme yurdu
varsa da, Avrupallar bu lkelerin ikisinde de henz, Amerika adalarnda ve ktasndaki gibi ok
sayda, ileri yolunda smrgeler kurmu deillerdir. Bununla birlikte Afrika'da olsun, genel ad ile
Dou Hint lkelerinin kapsamna giren lkelerin birkanda olsun, barbar uluslar oturmaktadr.
Gelgelelim, bu uluslar hi de ii Allah'a kalm zavall Amerikallar kadar zayf ve kendilerini
savunmada beceriksiz olmadklar gibi, stelik oturduklar lkelerin bereketliliine nispet edilince
ok daha kalabalktrlar. Gerek Afrika'nn gerek Dou Hint lkelerinin en barbar uluslar obanlk
ediyorlard; Hottentotlar bile obandlar. Oysa, Meksika ile Peru hari, Amerika'nn her blgesindeki
yerliler yalnzca avc idiler. Eit derecede bereketli, ayn genilikteki topran besleyebilecei oban
says ile avc says arasndaki fark ise, pek byktr. Onun iin, Afrika ile Dou Hint lkelerinde,
yerlilerin aya kaydrlp Avrupal smrge iftliklerinin ilk oturanlara ait arazinin byk bir
ksmna yaylmas daha gt. Bundan baka, nceden grlmt ki, tekelci ortaklklarn zel
nitelii yeni smrgelerin gelimesine elverili deildir ve bunlarn Dou Hint lkelerinde az ileri
gitmesinin ihtimal ki balca nedeni olmutur. Portekizliler, gerek Afrika gerek Dou Hint lkeleri
ticaretini tekelci ortaklklar olmakszn yrttler. Portekizliler'in Afrika kysnda Kongo, Angola ve
Benguela'daki, Dou Hint lkeleri'nde Goa'daki yerleme yurtlar, bo inan ve her trl kt ynetim
yznden pek balar darda olmakla birlikte, biraz Amerika smrgelerine benzerler ve bunlarn bir
ksmnda, birka kuaktan beri orada yerlemi Portekizliler oturur. Bugn, mit Burnu'ndaki ve
Batavia'daki Felemenk yerleme yurtlar Avrupallar'n gerek Afrika'da gerek Dou Hint lkelerinde
kurduklar en nemli smrgeler olup, her ikisi de kurulduklar yer bakmndan zellikle talilidirler.
mit Burnu'nda, hemen hemen Amerika yerlileri kadar barbar ve onlar gibi kendini her bakmdan
savunamaz soydan bir halk oturuyordu. Sonra, buras yle demek yakrsa, Avrupa ile Dou Hint
lkeleri arasnda hemen hemen her Avrupa gemisinin, giderken olsun dnn olsun biraz mola
verdii yar yol konadr. Bu gemilere yalnzca her trl taze kumanya, yemi, bazen da arap
ikmali yaplmas, smrgecilerin fazla rnne pek geni bir srm yeri salar. Avrupa ile Dou
Hint lkelerinin her ksm arasnda mit Burnu ne durumda ise, Dou Hint lkelerinin belli bal
lkeleri arasnda da, Batavia o durumdadr. Hindistan'dan in'e ve Japonya'ya giden en ilek yolun
stnde olup, bu yolun aa yukar ortasna der. Yine, Avrupa ile in arasnda gidip gelen
gemilerin hemen hemen hepsi Batavia'ya urar; stelik buras, Dou Hint lkelerinin memleket
ticareti denilen alveriinin, yalnz Avrupallarca deil, Hintli yerlilerce de yaplan ksmnn merkezi
ve belli bal arsdr. in, Japonya, Tonquin, Malacca, Koinin ve Celebes Adalar ahalisinin
yolladklar gemilere Batavia limanlarnda sk sk rastlanr. Bu tr elverili durumlar, tekelci bir
ortakln kendine zg baskc vasf yznden, bu iki smrgeye, gelimelerinin zaman zaman
karsna dikilebilen btn engelleri amalar olanan vermitir. Dnyann sala belki en zararl
iklimi olarak eklenen bir baka sakncay, Batavia, o sayede gidermek imknn bulmutur.
ngiliz ve Felemenk ortaklklar, yukarda anlan iki smrge hari, nemli smrgeler kurmu
olmamakla birlikte, her ikisi de Dou Hint lkelerinde hatr saylr fetihler yapmlardr. Ama
tekelci bir ortakln doasna zg olan nitelik her iki ortakln kendini pek aka belli etmitir.
Derler ki, baharat adalarnda Felemenkliler, bereketli bir mevsimde yeter grdkleri krla Avrupa'da
satmay umduklar miktardan fazla kan baharatn hepsini yakarlarm. Yerleme yurtlarnn
bulunmad adalarda, kendiliinden biten karanfil ve hindistan cevizi aalarnn iek
tomurcuklarn ve krpe yapraklarn toplayanlara dl verirler. Fakat bu hoyrata tutum yznden,

sylentiye gre, hemen hemen hepsinin kk kaznm. Yerleme yurtlarnn bulunduu adalarda
bile, sylentiye gre, bu aalarn saysn iyiden iyiye azaltmlardr. Kendi adalarnn rn bile
piyasalarnn gereksinmesinden pek fazla oldu mu, yerliler bunun bir ksmn baka milletlere
iletmenin aresini bulabilirler diye kukulanmaktadrlar. Tekellerini korunmak iin de, yle sanrlar
ki, en iyi yol kendilerinin pazara srdklerinden fazla rn yetimemesine zen gstermektedir.
Trl trl bask oyunlaryla, Molucca Adalar'ndan bir kann nfusunu, aa yukar,
klalarndaki bir avu askere ve frsat dtke baharat yklemeye gelen gemilerine taze kumanya ve
yaamak iin zorunlu br maddeleri salamaya yetecek kadar azaltmlardr. Ama, Portekizliler'in
ynetiminde iken bile, sylentiye gre, bu adalarda epeyce oturan varm. ngiliz Ortakl'nn,
Bengal'de bylesine kl edici bir sistem kurabilmesine henz vakit olmamtr. Bununla birlikte
ynetimde onun da tuttuu yol, eilim bakmndan tp tpna ayn idi. Beni iyiden iyiye inandracak
biimde sylendiine gre, bir ticarethanenin khyasnn, yani baktibinin bir kylye, verimli bir
haha tarlasn srp, yerine pirin ya da baka bir tahl ekmesini emretmesi olaan ilerdenmi.
leri srlen bahane, erzak darln nlemek; gerek neden ise, khyann tesadf, o srada elinde
bulunan ok miktarda afyonu daha uygun fiyatla satabilmesine frsat vermektir. Yine zaman olmu,
bunun tam tersine buyruk kmtr. Khya, afyondan olaan st kr edilebilecei olasln
nceden kestirince, bir haha iftliine yer almak zere, bereketli bir pirin, yahut bir baka tahl
tarlas sapanla srlmtr. Ortaklk memurlar, defalarca lkenin gerek d gerek i ticaretinin baz
en nemli kollarnda kendi lehlerine tekel kurmaya kalkmlardr. Bildikleri gibi oynamalarna
msaade edilse, tekelini bylece zorla aldklar belli maddelerin retimini hem kendi satn
alabilecekleri hem yeterli grdkleri bir krla satmay umabilecekleri miktarda ksmaya, bir pundunu
bulup yeltenememeleri olanakszdr. Bu gidile bir iki yzyla kalmadan, ngiliz Ortakl, tutumca
ihtimal ki Felemenk Ortakl kadar ykc hale gelecektir.
Oysa fethettikleri lkelerin hkmdar sfatyla bu ortaklklarn gerek karna, bu ykc
yntemden daha taban tabana aykr bir ey olamaz. Hemen hemen btn lkelerde hkmdarn geliri,
halkn gelirinden elde edilir. Demek ki, geliri, topraklaryla emeinin yllk rn ne denli artarsa,
halk hkmdara o kadar ok vergi verebilir. u halde, bu yllk rn elden geldiince oaltmakla
hkmdarn kar vardr. mdi, hkmdarn kar bunda olduktan sonra, Bengal hkmdar gibi
geliri daha fazla ranttan doan bir hkmdarn kar zellikle bundadr. Bunun ister istemez, rnn
miktar ve deer tutar orannda olmas ve her ikisinin de pazarn geniliine bal bulunmas
gerekir. rn miktar, o miktarn bedelini demeye gc yetenlerin tketimine her zaman aa
yukar tam tamna uyar. deyecekleri bedel ise, her zaman, aralarndaki rekabetin kzmas orannda
olur. Dolaysyla, lkesinin rnne en geni pazar ap alclarn saysn ve rekabetini imkn
lsnde artrmak zere en eksiksiz ticaret serbestliine msaade etmek; bu nedenle de yurt
rnnn lkenin bir yanndan brne tanmasndaki, lkelere ihracndaki yahut karlnda dei
edilebilecei her trl maln ithali zerindeki tekellerin de, ksntlarn da hepsini birden ortadan
kaldrmak, byle bir hkmdarn kar gereidir. Bylece o rnn gerek miktarnn gerek deer
tutarnn artmas, dolaysyla da, bundan kendisine decek payn ya da gelirin oalmas ok
olasdr.
Gelgelelim, tacirlerden oluan bir ortaklkta, yle grlyor ki, egemen olduktan sonra da, kendini
egemen sayma yetenei yoktur. Ticareti yahut yeni batan satmak zere satn almay, hl esas ii
sayar; garip[322] anlamszlkla, hkmdar sfatn tacir sfatna yalnzca bir eklenti gibi grr; ona,
hizmet ettirilmek gereken bir elula ya da Hindistan'da daha ucuza satn alp ylece Avrupa'da daha
elverili bir krla sat yapabilmek olanaklarnn arac gibi bakar. Bu maksatla, imkn lsnde
btn rakipleri, egemenlii altndaki lkelerin pazarna sokmamaya, dolaysyla da, o lkelerin fazla
rnnn hi deilse bir ksmn kendi talebini dara dar karlamaya yetecek miktara ya da akla uyar

grecei bir krla Avrupa'da satmay umabilecei miktara indirmeye alr. Ticari alkanlklar,
btn olaan hallerde, onu bylece ihtimal ki farkna varmadan da olsa, okluk, ufak ve geici tekel
krn byk ve srekli hkmdar gelirine ye tutmaya hemen hemen ister istemez srkler;
egemenlii altndaki lkelere kar, gitgide aa yukar, Felemenkliler'in Moluccalar'a yaptklar
gibi davranmasna nayak olur. Hkmdar sfatyla, Dou Hint Ortaklnn kar, egemenlii
altndaki Hint lkelerine gtrlen Avrupa mallarnn orada imkn lsnde ucuza satlmasnda ve
oradan getirilen Hint mallarnn Avrupa'da elden geldiince en yksek fiyat salamasnda yahut
pahalya satlmasndadr. Ama, tacir olarak kar bunun tersidir. Hkmdar olarak kar hkmet
ettikleri lkenin karnn tpksdr. Tacir olarak kar, o kara taban tabana aykrdr.
Gelgelelim, Avrupa'daki mdrler bakmndan bile, bu tr bir hkmet etmede eilim byle
temelden ve belki dzelme bilmeyecek gibi bozuk olduuna gre, Hindistan'daki ynetim eilimi
bsbtn bozuktur. Bu ynetim, ister istemez bir tacirler kuruldan yani kukusuz pek saygya deer
olmakla birlikte, dnyann hibir lkesinde halk doal ekilde sindirip, zorlamadan, gnl rzasyla
ona sz geirtecek trden nfuzu bulunmayan bir meslein adamlarndan olumaktadr. Byle bir
kurul olsa olsa, kendilerine elik eden askeri kuvvete dayanarak szn dinletebilir; dolaysyla da,
onun hkmet edii ister istemez askerce ve zorbacadr. Ama, kurulun asl ii tacirliktir. Kendisine
emanet olarak gnderilen Avrupa mallarn patronlar hesabna satmak ve karlnda Avrupa
piyasas iin Hint mallar satn almaktr. mkn lsnde birini pahalya satp brn ucuza satn
almak; bylece, dkkn ilettii belli pazara, btn rakipleri elden geldiince sokmamaktr. Demek
ki, ortaklk ticareti bakmndan, ynetimin eilimi ile mdrlerin eilimi birbirinin ayndr. Eilim,
hkmet etmeyi tekel karnn basks altnda tutmaya ve dolaysyla lkenin fazla rnnden hi
deilse kimi ksmlarn doal yetiiini ortakln talebini karlamaya dara dar elverecek kadar
engellemeye yatkndr.
Bundan baka, ynetimin btn yeleri, az ok kendi hesaplarna ticaret etmekte olup, onlara bunu
yasak etmek bounadr. On bin mil uzakta ve bu yzden hemen hemen tamamyla gzden rak bulunan
byk bir ticarethanenin ktiplerinin, kendi hesaplarna herhangi bir tr i yapmaktan patronlarnn
stnkr bir buyruu ile hemen vazgeivereceklerini, imkn ellerinde olan btn ykn tutma
umutlarn sonsuza dein bir yana brakp, o patronlarn kendilerine verdii orta halli (ancak, orta
halli olmakla birlikte, ou kez ortaklk ticaretinin gerek krlarnn kaldrabilecei ykseklikte
olduu iin, binde bir artrlabilen) aylklar pp balarna koyacaklarn ummaktan daha byk
anlamszlk olmaz. Bu gibi hallerde ortaklk memurlarnn kendi hesaplarna ticaret yapmalarn
yasak etmek, st basamaktaki memurlara, irin grnmemek bahtszlna urayan alt basamaktaki
memurlar, patronlarnn buyruklarn yerine getirme bahanesiyle, ezmeleri olanan salamaktan
baka hemen hemen hibir sonu vermez. Memurlar, ortakln genel ticaretindeki tekelin aynnn,
tabii, kendi zel ticaretleri lehine de kurmaya bakarlar. Bildikleri gibi oynamalarna gz yumulursa,
ticaretini yapmay ye bulduklar maddeler zerindeki alverii, btn br kimselere bsbtn
yasak ederek, bu tekeli aktan aa ve dorudan doruya kurarlar. Onu, belki en iyi ve en az ezici
bir biimde kurmann yolu da budur. Fakat Avrupa'dan gelen bir buyrukla bunu yapmalar yasak
edildi mi, ayn trden bir tekeli, lkeye ok daha ykm olacak tarzda, gizli kapakl ve dolambal
yoldan yine de kurmaya alrlar. El altndan, yahut hi deilse aa vurulmayan simsarlar
araclyla yrtmeyi uygun grdkleri bir ticaret kolunda, kendileriyle atanlar tartaklayp yere
vurmak iin btn hkmet nfuzunu kullanr, adalet ynetimini eri yola srklerler. Ama
memurlarn zel ticareti, ortakln genel ticaretine gre, tabii, ok daha eitli maddeleri kapsar.
Ortakln genel ticareti, Avrupa ile olan ticaretten teye gitmez ve lkenin d ticaretinin yalnzca bir
ksmn kapsar. Memurlarn zel ticareti ise, lkenin gerek i, gerek d ticaretinin btn deiik
kollarna uzanabilir. Ortakln tekeli, rn fazlasnn yalnzca serbest bir ticaret halinde Avrupa'ya

ihra olunacak ksmnn doal yetiiini nlemeye vesile olabilir. Memurlarn tekeli, alveriini
yapmak ilerine uygun gelen rnn hepsinin, hem i tketime hem ihraca dnk rnn doal
yetiiini nlemeye, dolaysyla da, btn lkenin ekilip biilmesine zarar vermeye ve ahalisinin
saysn azaltmaya vesile olur. Memurlarn tekeli, her trl rnn miktarn; hatta ticaretini etmek
ortaklk memurlarnn houna gitti mi, yaamak iin zorunlu maddelerin bile miktarn, onlarn satn
almaya glerinin yettii ve ilerine elverecek krla satmay umduklar derecede azaltmaya vesile
olur.
Yine hkmet ettikleri lkenin kar aleyhine, memurlarn, durumlarndaki zellikten tr kendi
karlarn kat yrekle kyasya koruma yatknlnn, patronlarn kendi karlarn koruma
yatknlndan ok olmas gerekir. lke onlarn patronlarnndr. Patronlar, kendilerinin olan eyin
karn biraz kollamaktan uzak kalamazlar. Ama lke, memurlarn deildir. Patronlarn gerek
kar bunu kavrayacak yetenekleri olsa, o lkenin karlaryla birdir [323] ve onu hrpaladklar
oluyorsa, bu ancak cahillikten ve iin iyz bilinmeden varlan tccarca yargnn pintilii
yzndendir. Fakat, memurlarn gerek kar hi de lkenin kar ile bir deildir ve en eksiksiz
bilgileri de olsa yaptklar zulmlerin sona erecei kesin deildir. Nitekim, Avrupa'dan gnderilen
talimat,[324] ou kez yetersiz de olsa, ou halde iyi niyetlerle doludur. Hindistan'daki memurlarca
konulan ynergelerde bazen anlaya daha ok, iyi niyete ie belki daha az rastlanmtr. Bu eine hi
rastlanlmaz yle bir hkmettir ki, yneticilerinden her biri elinden geldiince abuk davranp
lkeden uzaklamak ve dolaysyla hkmetle iliiini kesmek ister; oradan ayrlp btn servetini
yannda gtrdnn ertesi gn de lke depremden batan baa batsa ty bile kprdamaz.
Bununla birlikte, u sylediklerimin hibirinde Dou Hint Ortakl memurlarnn genel seciyesine
ve hele, bal bana u ya da bu kimsenin seciyesine hibir amur sratmak kast yoktur. Knamak
istediim, hkmette grev yapanlarn seciyesi deil, hkmetin sistemi; yani, bana o kimselerin
geirilmi olduu grevdir. Onlar grevlerinin doal olarak izdii dorultuda yrmlerdir;
aleyhlerinde en fazla yaygara koparanlar da onlarn yerinde olsalar, ihtimal ki daha iyi
davranamazlard. Savata ve bir sorunu tedbirle zmede, Madras ve Kalkta kurullar, ok defalar,
Roma Cumhuriyeti'nin en parlak gnlerinde Roma Senatosu iin eref tekil edecek bir azimle ve
irkilmez bir anlayla kendilerini ynetmilerdir. Oysa bu kurullarn yeleri savala ve siyasetle hi
alverii olmayan mesleklerden yetimedirler. Ama eitim, tecrbe, hatta benzeyecek rnek
olmakszn, yalnzca grevleri, yle grlyor ki, grevin gerektirdii yksek nitelikleri bir rpda
meydana getirmi, kendilerinde bulunduunun pek farkna varamayacaklar yetenekleri olsun,
meziyetleri olsun onlara esinlemitir. Dolaysyla, onlara kimi hallerde kendilerinden pek
umulmayacak yce gnll davranlar ynnde canllk verdiine gre, grevlerinin br hallerde,
biraz daha baka trl servenlere kkrtm olmasna amamalyz.
Bundan tr, bu gibi tekelci ortaklklar, neresinden baklsa ba belasdr; kurulduklar lkeleri her
zaman az ok tedirgin eder, ynetimleri altna dmek bahtszlna urayan lkeler iin ise ykm
olurlar.

Blm VIII

Merkantilist Sistem Konusunun Sonu Ksm

Her lkeyi zengin etmek iin merkantilist sistemin ileri srd iki byk mekanizma, ihracatn
zendirilip ithalta ket vurulmasdr, ama belli bir takm mallar iin, bunun kart olan bir dorultu
tuttuu, ihracat tavsatp ithalt desteklemek yoluna gittii grlyor. Bununla birlikte, son ereinin
her zaman ayn, yani lehte bir ticaret dengesiyle lkeyi zengin etmek olduu iddiasndadr.
ilerimize stnlk salayp btn yabanc piyasalarda baka milletlerin iilerinden ucuza sat
yaparak, onlarn mterilerini elde etme olana vermek zere, sanayi gerelerinin ve zanaat
aletlerinin ihracn tavsatr; pahada hafif birka maln ihracn bylece ksarak, pek daha ok
miktarda ve daha ok deer tutarnda baka mallarn ihracna yol amay tasarlar. Kendi halkmza,
imalat gerelerini daha ucuza ileyebilme olana vermek, bylece daha ok miktarda ve daha ok
deer tutarnda mamul mal ithalini nlemek zere, o gerelerin ithalini zendirir. Zanaat aletlerinin
ithali iin herhangi bir zendirmede bulunduunu, hi deilse Yasalar Kitab'mzda, grmyorum.
Sanayi belli bir ilerleme aamasna vard m, bal bana zanaat aletlerinin yapm, pek nemli
birok sanayinin konusu olur. Bu tr aletlerin ithalini zel olarak zendirmek, o sanayinin karna
pek dokunur. Ondan tr, bu gibi ithalt zendirilecek yerde, ou kez yasak edilmitir. Nitekim,
yn taramaya yarayan taraklarn ithali (rlanda'dan getirtilenler ya da batm gemilerden karlm
veya ganimet olarak getirilenler dnda) IV. Edward'n 3'nc saltanat ylndaki kanun gereince yasak
edilmi; yasak, Elizabeth'in 39'uncu saltanat ylndaki kanunla yenilenmi ve daha sonraki kanunlar
gereince devam ederek srekli hale gelmitir.
malat gerelerinin ithali, kimi zaman br mallarn baml olduu resimlerden bak tutularak
kimi zaman primlerle zendirilmitir.
Baka baka birka lkeden koyun yapas, btn lkelerden pamuk, rlanda'dan yahut Britanya
smrgelerinden taranm keten, boyaclkta kullanlan ou ecza, tabaklanm deriler, Britanya'nn
Greenland'daki dalyanlarndan fok bal derileri, Britanya smrgelerinden kle ve ubuk demir,
yine daha bir takm sanayi gereleri ithali, gmre gerei gibi kaydettirildikleri takdirde, btn
resimlerden bak tutularak zendirilmitir. Tacirlerimizle sanayicilerimizin zel kar, gerek bu
baklklarn gerekse bakaca ticari dzenlemelerimizin ounu, kanun koyucudan belki
skercesine koparm olabilir. Ama bunlar, pek yerindedir, akla uygundur ve devletin
gereksinmeleriyle uyumlu ekilde btn br sanayi gerelerini de kapsamna alabilirlerse, bundan
kukusuz halkn kazanc olur.
Ancak, kimi hallerde byk sanayicilerimizin agzll yznden bu baklklar, hakkyla
onlarn iinin ham maddesi saylabilecek eylerin epey tesine geniletilmitir. II. George'un 24'nc
saltanat ylndaki kanunlarn 46'nc blm gereince, ykanmam yabanc ipliin ithaline, eskiden
baml tutulduu yksek resimler (yani, yelken bezi ipliinin libresine alt peni, btn Fransz ve
Felemenk ipliklerinin libresine bir ilin ve btn Moskova ipliinin 112 libresine iki lira on ilin
drt peni) yerine, libre bana yalnzca bir penilik ufak bir resim konulmutur. Gelgelelim,
imalatlarmz resimlerdeki bu initen uzun boylu memnun kalm deillerdir. Ayn kraln 29'uncu
saltanat ylndaki kanunlarn (fiyat yarda bana on sekiz peniyi gemeyen Britanya ve rlanda keten
bezinin ihracna prim veren kanundur) 15'inci blm, ykanmam iplik ithalinden alnan bu ufak
resmi bile kaldrmtr. Ancak, ipliin hazrlanmas iin gerekli eit eit ilemlerde, bunun ard sra
iplikten bez yapma ilemindekine gre ok daha fazla emek kullanlr. Keteni yetitirenlerle
tarayanlarn emei bir yana tek bir dokuyucuyu devaml olarak alr halde tutmak iin, en aa
drt eiriciye gerek vardr. pliin hazrlanmas iin de, bezi yapmak iin gerekli tm emek

miktarnn bete drdnden ou kullanlr. u var ki, eiricilerimiz yoksul kimselerdir; ou kez
lkenin her yanna serpilmi, arkas ya da kayran olmayan kadnlardr. Byk sanayici
patronlarmz, iiricilerin yaptn satarak deil, dokumaclarn btnlenmi rnlerini satarak kr
salarlar. karlarnn gerei btnlenmi mamul imkn lsnde pahalya satmak olduu gibi,
gereleri de imkn lsnde ucuza satn almaktr. Kanun koyucunun elinden, bezlerinin ihracna
prim, btn yabanc bezlerin ithaline yksek resimler ve kimi eit Fransz bezlerinin yurt iindeki
tketimine toptan bir yasak konulmasn kopararak kendi mallarn imkn lsnde pahal satmaya
bakarlar. Yabanc bez iplii ithalini zendirip bylece onu halkmzn yapt iplikle rekabete
sokarak, yoksul iiricilerin mamuln imkn lsnde ucuza satn almaya alrlar. Kendi
dokuyucularnn cretlerini de yoksul iiricilerin kazanlar kadar dk tutmak iin direnirler. ster
btnlenmi yaptn fiyatn ykseltmeye, ister ilenmemi gerelerin fiyatn drmeye almalar,
hi de iinin hayr iin deildir. Merkantilist sistemimiz, daha ok zenginlerle gllerin yararna
yaplan almay zendirir. Yoksullarla zrtlerin hayrna olarak yaplan, pek ok kez ya
savsamaya ya zerine yklenerek skntya uratr.
Yalnz on be yl iin verilip, iki kez uzatlarak yrrlkte kalan bez ihrac primi olsun, yabanc
iplik ithalinin resimden bakl olsun, 1786 yl 24 Haziran'nn hemen ardndan gelen parlamento
toplants sonunda kalkmaktadr.
Sanayi gereleri ithalinin primleri zendirilmesi daha ok, Amerika'daki smrgelerimizden
getirtilen sanayi gereleriyle snrlanmtr.
Bu tr primlerin ilki, Amerika'dan denizcilik gereleri ithaline, bu yzyl balarnda verilen
primlerdir. Bu balk altnda direk, seren ve civadara yaplmaya yarayan kalas, kenevir, katran, zift ve
terebentin vard. Ancak, direklik kerestede ton bana bir ngiliz liralk, kenevirde ise ton bana alt
ngiliz liralk prim, ngiltere'ye bunlarn skoya'dan getirtilecek olanlarn da kapsamna ald. Bu her
iki prim, teker teker kenevir primi 1 Ocak 1741'de, direklik kereste primi 1781 yl 24 Haziran'nn
hemen ardndan gelen parlamento toplants sonunda kaldrlncaya dein ayn halde, hi
deimeden kald.
Zift, katran ve terebentin ithaline verilen primler, yrrlkte iken birok deiikliklere urad.
Balangta, zift primi ton bana drt ngiliz liras, katran primi onun kadar, terebentin ise ton bana
ngiliz liras idi. Ton bana drt ngiliz liralk zift primi sonradan, ziftin zel bir biimde
hazrlanm bulunanyla snrland.
br, iyi, temiz ve sata elverili zifte verilen prim, ton bana iki lira drt iline indirildi. Katran
primi ayn tarzda, bir ngiliz lirasna, terebentin primi ise ton bana bir lira on iline indirildi.
Sanayi gerelerinden herhangi birinin ithaline tarih srasyla verilen ikinci prim, II. George'un
21'inci saltanat ylndaki kanunlarn 30'uncu blm gereince, Britanya smrgelerinden ivit
ithaline verilmi olan primdir. En iyi Fransz ividinin drtte pahasnda olduunda smrge
ividinin, bu kanun gereince libre bana alt peni prim hakk vard. ou br primler gibi yalnz
snrl bir zaman iin verilmi olan bu prim, trl uzatmalarla yrrlkte kald; fakat libre bana drt
peniye indirildi. 1781 yl 25 Mart'nn ardndan gelen parlamento toplants sona erdiinde, bu
primin kalkmas onayland.
Bu trden nc prim, III. George'un 4'nc saltanat ylndaki kanunlarn 26'nc blm gereince
Britanya smrgelerinden kenevir, yahut taranm keten ithaline (tam Amerika'daki
smrgelerimizle kh cilveleip kh bozumaya baladmz sralarda) verilen primdi. Bu prim 24
Haziran 1764'ten 24 Haziran 1785'e dein yirmi bir yl verildi. Kertesi ilk yedi ylda ton bana sekiz

lira, ikinci yedi ylda alt lira, nc yedi ylda drt lira idi. Prim kimi zaman az miktarda aa
nitelikte kenevir yetitirmekle birlikte iklimi o rne pek elvermeyen skoya'ya yaygnlatrlmad.
sko keteninin ngiltere'ye ithaline byle bir prim verilmesi, Birleik Krallk'n gney blgesinde
yetien yerli keten rn iin ok tavsatc olurdu.
Bu tr primlerin drdncs, III.George'un 5'inci saltanat ylndaki kanunlarn 45'inci blm
gereince, Amerika'dan aa ithaline verilen primdir. 1 Ocak 1766' dan 1 Ocak 1775'e dek olmak
zere, bu prim dokuz yl verildi. Kertesi ilk ylda iyi am tahtasnn yz yirmi tanesine bir lira,
br drt keli kerestelerin her elli ayak kplk ykne yirmi ilin idi. Prim kertesi ikinci ylda,
am tahtalar iin on be ilin, br drt keli keresteler iin sekiz ilin; nc ylda, am
tahtalar iin on ilin, br drt keli keresteler iin be ilin idi.
Bu trden beinci prim, Britanya smrgelerinden ham iplik ithaline III.George'un 9'uncu saltanat
ylndaki kanunlarn 38'inci blm gereince verilen primdi. 1 Ocak 1770'ten 1 Ocak 1791'e dein
olmak zere bu prim yirmi bir yl verildi. lk yedi ylda prim kertesi, deeri tutar zerinden her yz
lirada yirmi be lira; ikinci yedi ylda yirmi lira; nc yedi ylda on be lira idi. pek bcei tutup
ipek hazrlamak pek ok el emei istediinden, emek ise Amerika'da ate pahas olduundan, bu
dolgun primin bile, rendiime gre, hatr saylr bir etki yapmasna ihtimal yoktur.
Bu tr primlerin altncs, Britanya smrgelerinden irili ufakl flar ve variller iin f tahtas ve
f tepesi ithalinde, III. George'un 2'inci saltanat ylndaki kanunlarn 50'inci blm gereince
verilen primdir. 1 Ocak 1772'den 1 Ocak 1781'e dein, bu prim dokuz yl verildi. Prim kertesi, ilk
ylda drt lira, nc ylda iki lira idi.
Bu tr primlerin sonuncusu olan yedincisi, rlanda'dan kenevir ithaline, III. George'un 19'uncu
saltanat ylndaki kanunlarn 37'nci blm gereince verilen primdir. Amerika'dan kenevir ve
taranm keten ithaline verilen prim gibi, bu da 24 Haziran 1779'dan 24 Haziran 1800'e dein, yirmi
bir yl verilmitir. Bu sre ayn tarzda yedier yllk dneme ayrlm olup, her dnemde rlanda
priminin kertesi, Amerikan prim kertesinin ayndr. Ancak bu prim, Amerika primi gibi, taranm
keten ithalini kapsamna almaz. Kapsama alnmas o bitkinin Byk Britanya'da yetitirilmesini ok
tavsatr. Bu son prim verildii zaman, Britanya ve rlanda yasama meclislerinin aras, eskiden aralar
eker renk olan Britanya ve Amerika yasama meclislerinden daha iyi deildi. Fakat umulur ki,
rlanda'ya ynelik bu ihsan, Amerika'ya balananlarn hepsine gre daha bir eref saate rastlam
olsun.
Amerika'dan ithallerinde bylece prim verdiimiz mallarn ayn, bir baka lkeden ithal edildii
zaman, hatr saylr resimlere baml bulunuyordu. Amerika'daki smrgelerimizin kar,
anayurdun kar ile bir tutuluyordu. Onlarn zenginlii bizim zenginliimiz saylyordu. Para olarak
onlara ne gnderilse, hepsi ticaret dengesi yoluyla bize geri gelir ve onlar iin yapacamz herhangi
bir masraf yznden varlmzdan hibir zaman tek metelik eksilemez, deniliyordu. Smrgeler her
ynden bizimdi ve bu, kendi mlkmzn bayndrlmas, kendi halkmzn kazanl ekilde almas
iin yaplan bir masraft. Bir sistemin ac tecrbe ile artk yeterince aa vurulmu olan
anlamszln aklamak iin, imdi daha te bir ey sylemeye gerek yoktur sanrm. Amerika'daki
smrgelerimiz gerekten Byk Britanya'nn bir paras olsalar, bu primler, retimi zendirme
primi saylabilir ve yalnz o tr primlere kar yaplan itirazlarn hepsine yine de uramakla birlikte,
bakaca itiraza uramazlard.
Sanayi gerelerinin ihracna kimi zaman kesin yasaklarla, kimi zaman yksek resimlerle ket
vurulmutur.

Millet refahnn kendi ilerinin baarsna ve genilemesine dayandna yasama meclisini

inandrmakta, ynl yapmclarmz, herhangi bir baka sanayici tabakasna gre daha baarl
olmulardr. Onlar, herhangi bir yabanc lkeden ynl kuma ithalinin kesin olarak yasak
edilmesiyle, tketiciler aleyhine bir tekel edindikleri gibi canl koyun ve yn ihracnn buna benzer
biimde yasak edilmesiyle de, koyun reten iftilerle yn yetitiriciler aleyhine ayn tarzda bir baka
tekel edinmilerdir. Devlet gelirini salama balamak iin karlm birok kanunun iddetinden
(su olduklarn ilan eden yasalardan nce, hep, masum saylm bulunan eylemlere ar cezalar
koymas dolaysyla) pek hakl olarak szlanlmaktadr. Fakat gzm krpmadan sylerim ki;
tacirlerimizle sanayicilerimizin ipe sapa gelmez ve insaf bilmez tekellerine destek olmas iin, kanun
koyucuyu sk boaz edip grltye getirerek kopardklar kimi kanunlar yannda, mali
kanunlarmzn en can yakcs, tatl ve yumuak kalr. O kanunlar, Draco kanunlar gibi, batan aa
kanla yazlmtr denilebilir.
Koyun, kuzu ya da ko ihra eden kimse, bu suu ilk kez ilediinde, Elizabeth'in 8'inci saltanat
ylndaki kanunlarn 3'nc blm gereince btn mallar sonsuza dein elinden alnr, bir yl
hapis yatar; bu sre dolunca, pazar olan bir kentte pazar kurulduu bir gnde sol eli kesilir, orada
iviye asl kalr. O suu ikinci kez iledi mi, hain olduu yargsnda bulunulur ve dolaysyla lm
cezasna arptrlr. Bu kanunla gzetilen maksat, yle grlyor ki, bizim koyun cinsinin yabanc
lkelerde yaylmasn nlemektedir. Yn ihrac II. Charles'n 13'nc ve 14'nc saltanat yllarndaki
kanunlarn 18'inci blm gereince hainlik saylm ve ihracat, bir hainin arptrld cezalara ve
mal msaderesine[325] uratlmtr.
Milletin insanlk erefi gzetilmek kaygsyla, temenni olunur ki, bu yasalarn hibiri hibir zaman
uygulanmasn. Ama bunlardan birincisi, bildiime gre, hibir zaman aka ortadan kaldrlm
deildir ve Hukuku Hawkins, yle grlyor ki, onu hl yrrlkte saymaktadr. Ama bu, belki II.
Charles'n 12'nci saltanat ylndaki kanunlarn 32'nci blmnn 3'nc fasl ile zmni[326] olarak
yrrlkten kaldrlm saylabilir. O kanun eski yasalarla konulmu cezalar resmen ortadan
kaldrmamakla birlikte, yeni bir ceza, yani ihra olunan yahut ihracna kalklan her koyuna yirmi
ilin, ayrca hem koyunlar hem de koyun sahibinin gemideki payn msadere cezas koymaktadr.
Bunlardan ikincisi, III. William'n 7'nci ve 8'inci saltanat yllarndaki kanunun 28'inci blmnn
4'nc fasl gereince aka yrrlkten kalkmtr. Bunda yle denilmektedir: "Yn ihrac aleyhine
Kral II. Charles'n 13'nc ve 14'nc saltanat yllarnda karlan yasa, belirttii bakaca hususlar
arasnda, bu ihracn hainlik saylaca hkmn koyduu halde, cezann arlndan dolay,
sulularn kovuturulmas pek etkili ekilde yaplmamtr. Dolaysyla, anlan kanunda anlan suun
hainlik olduuna ilikin ksm, ibu kanunla kaldrlm ve hkmsz braklmt."
Gelgelelim, gerek bu daha yumuak yasann koyduu, gerek eski yasalarla konulmu olup da bu
yasa ile kaldrlmayan cezalar yine yeterince iddetlidir. Mal zapt olunduktan baka, ihra, ihra
edilen yahut ihracna kalklan ynn libresi bana ilinlik, yani deer tutarnn drt be kat
cezaya arptrlr. Bu sutan hkml bir tacir yahut baka kii, herhangi bir komisyoncudan yahut
baka kiiden, kendisine ait bir alaca ya da hesab isteyebilmek hakkn yitirir. Serveti her ne olursa
olsun, bu ar cezalar demeye gc ister yetsin ister yetmesin, kanunun kast, onu yere sermektir.
Fakat geni halk yn, henz bu yasay tretenler kadar ahlak dkn olmad iin, kanunun bu
kaydndan hibir zaman yararlanldn duymu deilim. Hkm giydikten sonra ay iinde
cezalar demeye gc yetmezse, bu sutan hkml kimse, yedi yl sre ile srgn edilir; o srenin
bitiminden nce geri gelirse (rahiplerin yarglanma baklna degin ayrcalk tannmamak
zere) hainlik cezasna arptrlr. Bu suu bilen gemi sahibinin, gemideki ve gemi donatm
zerindeki btn pay zapt edilir. Bu suu bilen kaptanla tayfann btn tanr mallar ellerinden

alnr; kendileri aylk hapis cezasna arptrlrlar. Daha sonraki bir yasa gereince, kaptan alt
aylk hapis cezasna uratlmaktadr.
hrac nlemek iin ynn btn i ticareti, pek etin ve pek ar ksntlara balanmtr. Yn
rasgele bir kutu, f, sandk, kasa ya da herhangi bir baka denk iine doldurulamaz; ancak, dnda
boyu parmaktan aa olmayan iri harflerle yn yahut iplik szckleri yazlmak gereken deri iine
ya da denk bezi iine istif edilebilir. Byle yaplmazsa, cezas, ynle dengin msaderesi ve mal
sahibinin yahut dengi yapann, libre bana deyecei ilindir. Ynn bir beygire veya arabaya
yklenmesi ya da deniz kysndan be millik mesafe iinde karadan tanmas, ancak gn
aarmasyla gn batmas arasnda kabildir. Yoksa cezas ynn, beygirlerin ve arabalarn
msaderesidir. Ynn tand yahut ihra edildii deniz kysna en yakn bucaktan, ynn deer
tutar on ngiliz lirasn bulmuyorsa, yirmi lira ceza alnr; deer tutar daha fazla ise, o yl iinde
dava almak zere, ceza, kat masrafla birlikte bu tutarn katdr. Hrszlk olaylarnda olduu
gibi, ceza bucakta oturanlardan gelii gzel iki kiiye uygulanarak yerine getirilir; mahkemece
bucan br sakinlerinden[327] toplanacak bir tutar ile, bu iki kiinin paras geri verilmek gerekir.
Bir kimse bucakla bundan daha az bir ceza zerinde uyuursa, be yl hapsedilir ve aleyhine herhangi
bir baka kimse dava aabilir. Bu dzenlemeler, krallk lkesinde bir batan bir baa olmaktadr.
Ama zellikle Kent ve Sussex kontluklarndaki[328] ksntlar bsbtn bunaltcdr. Deniz
kysndan on millik mesafe iinde yn bulunan herkesin, krklmasndan gn sonra
pstekilerinin saysn ve nerelere konulmu olduunu en yakn gmrk memuruna yazl olarak
bildirmesi gerekir. Herhangi bir ksmn yerinden oynatmadan da pstekilerinin saysna ve
arlna; satld kimsenin ad ile oturduu yere ve tanmas istenilen yere ilikin olarak ayn
tarzda ihbarda bulunmas gerekir. Ad geen kontluklarda denizden on be millik mesafe iinde hi
kimse, alaca ynn hibir ksmn, denizden on be millik mesafe iinde bulunan bir bakasna
satmayacan krala taahht etmedike, yn satn alamaz. Ad geen kontluklarda deniz kysna doru
gtrlen herhangi bir yne rastland m, yukarda sylendii tarzda, kayda geirilmi ve kefalete
balanm deilse, bu yn msadere edilir; sulu ayrca libre bana ilin ceza verir. Bir kimse
denizden on be millik mesafe iinde yukarda sylendii biimde kayda geirilmemi yn
bulundurursa, bu yn haciz olunup zapt edilmek gerekir. Bylece haczedildikten sonra o yn zerinde
herhangi bir kimse hak iddia ederse, mahkeme sonunda davas reddedildii takdirde, kendisinin btn
br cezalarla birlikte, masraflarn katn deyeceine ilikin Hazine'ye kefalet vermesi gerekir.
Karadan ticarete bu tr ksntlar konulunca, kabul edebiliriz ki, deniz kysndaki ticaret pek serbest
braklamaz. Deniz kysnda bir limana ya da yere, oradan deniz yoluyla, kydaki bir baka yere
yahut limana tanmak zere yn gtren ya da yollayan her mal sahibi, yn, gnderilmek
istenildii limandan be millik mesafe iine getirmeden, denklerin arln, iaretlerini ve saysn
o limanda kayda geirtmelidir. Yoksa ceza olarak yn de beygirler, arabalar ve br tatlar da
msadere edilir; ayrca yn ihrac aleyhinde yrrlkte bulunan br kanunlar gereince de, kendisi
cezaya ve kayba urar. Ama bu kanun (III. William'n 1'nci saltanat yl, blm 32) yle
msamahaldr ki, "bu hkm kimsenin ynn denizden be millik mesafe iinde de olsa, krkma
yerinden evine gtrmesine engel olmaz; elverir ki, krktktan sonra on gn iinde ve yn yerinden
oynatmadan nce en yakn gmrk memuruna pstekilerin gerek saysn ve nereye depo edildiini
el yazs ile resmi ekilde bildirsin ve baka yere kaldrmak istediini gn ncesinden el yazsyla
o memura resmen bildirmeden yn yerinden oynatmasn," demektedir. Ky boyunca tanacak
ynn, gmre bildirilmi olan belli limana karlaca taahht edilmelidir; herhangi bir ksm, bir
memur hazr bulunmakszn karaya karld m, teki mallarda olduu zere, yalnz ynn
msaderesi cezas deil, ayn zamanda libre bana ilinlik adet olmu ek ceza da uygulanr.

Bu tr olaan st ksntlar ve dzenlemeler istemekte hakl olduklarn gstermek iin, ynl

imalatlarmz gslerini gere gere iddia etmilerdir ki, ngiliz yn herhangi bir baka lkenin
ynnden stn, kendine zg bir niteliktedir; o ynden bir para kartrlmakszn, br lkelerin
yn ho grlecek bir mamul haline getirilemez; onsuz, ince kuma yaplamaz; dolaysyla, onun
ihrac toptan nlenebilirse, ngiltere aa yukar dnyann btn ynl ticaretini avucuna alabilir;
bylece rakipsiz kalaca iin diledii fiyata sat yapabilir ve ksa bir zamanda en elverili ticaret
dengesi sayesinde inanlmayacak kadar zenginleir. Epeyi kimsenin, gsn gere gere ileri srd
ou br kanlarda olduu zere, bu kanya daha da ok kimseler ynl ticaretini ya bilmeyenlerin
yahut zel tarzda incelememi olanlarn hemen hemen hepsi ilerine en ufak kuku dmeden, drt
elle sarlmtr ve hl da sarlmaktadr. Ama ince kuma yapmak iin ngiliz ynne herhangi bir
bakma ihtiya bulunduu alabildiine yanltr; yle ki, ngiliz yn o ie kesinlikle yaramaz. nce
kuma, ancak spanya ynnden yaplr.
Hatta, ngiliz ynn bir dereceye dek kuman dokusunu bozup irkinletirmeden karma girecek
ekilde spanya ynne kartrmak bile mmkn deildir.
Bu yaptn daha nceki ksmnda grlmt ki, bu dzenlemelerin etkisi ile ngiliz yn fiyata
hem imdi haliyle olacandan hem de III. Edward zamannda gerekten olduundan ok daha aaya
dmtr. ngiltere ile skoya'nn birlemesi zerine, sko yn de ayn dzenlemelere baml
tutulunca, fiyat, sylentiye gre yaklak yar yarya dmt. Yn zerine Tutanaklar'n yazar;
yanlmak bilmeyen, ok anlayl Rahip Bay John Smith'in fikrince ngiltere'de en iyi ngiliz ynnn
fiyat, pek dk nitelikteki ynn Amsterdam piyasasnda ou kez satld fiyattan genellikle
aadr. Bu dzenlemelerle aktan aa gzetilen maksat, o maln fiyatn doal ve yerinde
denilebilecek fiyatnn aasna drmekti ve grlyor ki, bunlarn kendilerinden beklenilen etkiyi
yarattklarna kuku yoktur.
Dnlmesi belki mmkndr ki, fiyattaki bu d, ynn yetitirilmesine ket vurarak, maln
yllk retimini, eskiden olduundan daha aa deilse bile, ak ve serbest bir pazar sayesinde doal
ve yerinde fiyatna ykselmeye brakld takdirde, ilerin imdiki durumunda, belki olabileceinden
daha aa drmtr. Ama ben, bu dzenlemelerin yllk retim miktarn belki biraz dokunsa da,
fazla etkileyemeyeceine inanma eilimindeyim. Koyun reten iftinin, urunda emeini ve
sermayesini kulland balca ama yn yetitirmek deildir. Yapann bedelinden ok, o, hayvann
gvdesinin bedelinden kr etmeyi umar; hatta yapann ortalama yahut allm fiyat dolaysyla
doabilecek an, ou hallerde, gvdenin ortalama ya da allm fiyatnn kapatmas gerekir. Bu
yaptn daha nceki ksmnda grlmt: "Gerek yn, gerek ham deri fiyatn, doal tarzda
olacandan daha aa drmeye vesile olan u ya da bu dzenleme, ilenmi, ekilip biilmi bir
lkede, et fiyatn biraz ykseltmeye yatkndr. lenmi, bayndrlm toprakta beslenen gerek byk
gerek kkba hayvann fiyat, toprak sahibinin hakl olarak umduu rant ile, iftinin beklemeye
hakk olduu kr demeye yetmelidir. Yoksa ok gemeden bunlar hayvan beslemez olur.
Dolaysyla, bu bedelin yn ve deri ile denmeyen ksm, gvde ile denmek gerekir. Birisi iin
denen ne denli eksikse, br iin denen o kadar ok olmak gerekir. Bu bedelden, hayvann trl
paralarna ne decei, toprak sahipleri ile iftilerin umurunda deildir. Yeter ki, kendilerine tam
olarak densin. Onun iin, ilenmi, ekilip biilmi bir lkede bu gibi dzenlemeler toprak sahibi ve
ifti sfatyla, onlarn karna pek dokunamaz. Ama tketici olarak, erzak fiyatnn ykselii,
karlarn etkileyebilir." Demek ki, bu uslamlamaya gre, yn fiyatndaki bu dn, ilenmi,
ekilip biilmi bir lkede, o maln yllk retiminde bir azalmaya sebep olmas ihtimali yoktur.
Yalnz, koyun eti fiyatn ykselttii kadar, zellikle o et trne kar olan talebi, dolaysyla da onun
retimini biraz azaltabilir. Gelgelelim, bylece bile etkisi muhtemeldir ki, pek nemli olmasn.

Bu halin yllk retim miktarna etkisi pek nemli olmayabilirse de, belki dnlmesi mmkndr
ki, nitelik zerine ister istemez pek etkili olmas gerekir. Belki varsaylabilir ki, ngiliz ynnn eski
zamanlarda olduundan daha aa deilse bile, imdilik ilerleme ve ekip bime durumuna gre,
doal biimde olacandan daha aa bulunan nitelikteki bozulu, fiyattaki de pek yakn oranda
olmutur. Nitelik, koyunun cinsine, otlatlmasna, yapann byynn btn gelimesi srasnda
koyunlarn bakmna ve temizliine bal olduu gibi pek doal olarak dnlebilir ki, bu koullara
gsterilecek zen yapa bedelinin o zenin gerektirdii emei ve masraf karlamas muhtemel
orandan hibir zaman fazla olamaz. Ama u var ki, yapann iyilii, byk lde, hayvann
salna, semizliine ve iriliine baldr; gvdenin gelimesi iin gsterilmesi gereken ayn zen,
kimi ynlerden, yapann da gzellemesine yeter. Fakat dne karn, imdiki yzylda da ngiliz
yn, denilir ki, epey dzelmitir. Fiyat daha iyi olsa, dzelme belki daha ok olurdu. Fakat fiyattaki
d bu dzelmeyi ksteklemi bile olsa, kukusuz btn btn durdurmu deildir.
Dolaysyla bu dzenlemelerdeki iddet, yllk yn rnnn ne niceliine ne niteliine, yle
grlyor ki, umulabilecei kadar dokunmamtr. (Bununla birlikte, nitelii ok daha fazla etkilemi
olmasn muhtemel grrm.) Yn yetitirenlerin kar da bir derece sarslm bulunsa bile, topluca
bakldkta, yle grlyor ki, tasarlanabileceinden ok daha az zedelenmitir.
Bu dnceler, yn ihracnn kesin olarak yasak edilmesini hakl karmaz. te yandan, yn
ihracna nemli bir vergi konulmasna, yerden ge kadar hak verdirir.
Srf baka bir takm yurttalarn karn kayrmak iin bir takmn karn herhangi bir derecede
baltalamak, hkmdarn, takm takm uyruklarnn hepsine kar borlu bulunduu adalete ve
muamele eitliine aka aykrdr. Ama srf sanayicilerin kar kayrlsn diye, yn yetitirenlerin
kar, yasak yznden, kukusuz epeyce sarslmaktadr.
Hkmdarn ya da devletin masrafn karlamaya her bir yurtta snfnn katlma zorunluluu
vardr. Yn ihracnda ton bana be, hatta on ilinlik bir vergi, hkmdara pek nemli bir gelir
getirir. Yetitiricilerin karna yasaktan bir para daha az dokunur. nk ynn fiyatn ihtimal ki,
pek yasak kadar drmez. Sanayiciye yetecek kadar fayda salar, nk yn, yasak varken olduu
kadar ucuza satn almasa bile, yine hi deilse herhangi yabanc bir sanayicinin alabileceinden hem
be on ilin ucuza alr hem de tekinin demek zorunda kalaca navlunla sigortadan tasarruf eder.
Hkmdara hatr saylr bir gelir getirebilirken, yan sra herhangi bir kimseyi bylesine az tedirgin
edebilecek bir vergi tasarlamak olanaksz gibidir.
Bunca cezalarn baucunda beklemesine karn, yasak, yn ihracn nlememektedir. Ynn byk
miktarda ihra edildii pekl bilinmektedir. piyasa fiyat ile yabanc piyasa fiyat arasndaki byk
fark, kaaklk iin insann iine yle bir fit sokmaktadr ki, kanunun olanca iddeti bunu nleyemez.
Kanuna aykr bu ihracat, kaakdan baka kimseye yaramaz. Vergiye baml, kanuna uygun bir
ihracat, hkmdara gelir salayp, belki daha ar ve daha uygunsuz vergiler konulmasna
gereksinme brakmayarak devletin teker teker btn uyruklarna faydal olabilir.
Ynl mamullerin hazrlanp temizlenmesi iin gerekli saylan rpc toprann yahut rpc
kilinin ihrac, aa yukar tpk yn ihracndaki cezalara baml tutulmutur. Lleci amuru ile
aralarnda fark bulunduu kabul edilmekle birlikte, birbirlerine benzemeleri ve rpc kilinin, kimi
zaman lleci amuru diye ihra edilebilmesinden tr, lleci amuru iin de ayn yasaklar ve
cezalar konulmutur.
Gerek ham derilerin, gerekse izme, ayakkab yahut terlik biimindekilerden bakaca tabakalanm
derinin ihrac II. Charles'n 13 ve 14'nc saltanat yllarndaki kanunlarn 7'nci blm gereince

yasak edildi. Bylece kanun, izmecilerimizle kunduraclarmza hem hayvan besleyenlerimiz hem
debbalarmz[329] aleyhine bir tekel getirdi. Daha sonraki yasalarla, debbalarmz, tabaklanm
derinin yz on iki librelik kantarna topu topu bir ilinlik ufak bir vergi deyerek, bu tekelden yakay
syrmlardr. Onun gibi, daha fazla ilenmeden ihra edildiinde de mallarndan alnan tketim
resimlerinin te ikisinin kendilerine geri verilmesini salamlardr. Btn deri mamulleri resimsiz
ihra edilebilir; bundan baka, tketim resimlerinin tmn geri almak ihracatnn hakkdr. Hayvan
besleyicilerimiz hl eski tekele baml bulunmaktadrlar. Birbirlerinden ayr ve lkenin eitli
kelerine dalm olan hayvan besleyiciler, ister yurttalarna kar tekeller kurmak, ister
bakalarnca zorla kabul ettirilen tekellerden kendilerini kurtarmak zere kolay kolay birleemezler.
Btn byk kentlerde, saysz kurullar halinde toplu duran her trl imalat ise, buna skntszca
olanak bulabilir. Hayvan boynuzlarnn bile ihrac yasaktr ve iki yle byle zanaat boynuz ileme ve
taraklk, bu bakmdan, hayvan besleyiciler aleyhindeki bir tekelden yararlanmaktadr.
Ksmen ilenip yapm tamam olmam, mallarn ihracnda ya yasak ya vergi eklinde ki ksntlar
yalnzca deri sanayisine zg deildir. Herhangi bir maln tez elden kullanlp tketilmeye elverili
klnmas iin, ortada yaplacak bir ey kaldka, imalatlarmz, yle dnrler ki, bunun
kendilerince yaplmas gerekir. Bir kat eirilmi ynn ve yn ipliinin ihrac, tpk yn ihracndaki
cezalarla yasak edilmitir. Beyaz kumalar bile, ihra halinde bir resme baml olup, boyaclarmz,
bu ynden kumalarmz aleyhinde bir tekel edinmilerdir. Kumalarmz, ihtimal ki buna kar
kendilerini savunabilirlerdi ama durum ylesinedir ki, kalburst kumalarmzdan ou, ayn
zamanda kendileri boyacdrlar. Duvar ve cep saatleri mahfazalaryla, duvar ve cep saatleri
mineletilin ihrac yasak edilmitir. Duvar ve cep saatilerimiz, yle grlyor ki, yabanclarn
rekabeti yznden bu tr iiliin kendilerine pahalya gelmesinden ekinmektedirler.
III. Edward, VIII. Henry ve VI. Edward zamanlarndaki baz eski yasalar gereince, btn metallerin
ihrac yasak edilmiti. Yalnz, ihralar o zamanlar krallk lkesi ticaretinde nemli bir yer tutan
kurunla kalay, ihtimal ki bu metaller pek bol olduu iin istisna edilmilerdi. Madencilik zanaatnn
zendirilmesi iin, ngiliz cevherinden elde edilen demir, bakr ve pirit, William ile Mary'nin 5'inci
saltanat ylndaki kanunlarn 17'nci blm gereince, yasak d brakld. Sonra, III. William'n 9 ve
10'uncu saltanat yllarndaki kanunlarn 26'nc blm, gerek yabanc gerek ngiliz, her trl bakr
ubuklarn ihracna izin verdi. lenmemi pirincin, bu arada top metali, an metali ve sikke klesi
denilen madenlerin ihra yasa hl srp gitmektedir. Pirin mamullerin her trls resim
vermeden ihra olunabilmektedir.
Btn btn yasak edilmediinde, sanayi gerelerinin ihrac, ou hallerde nemli resimlere
bamldr.
nceki yasalarla ihracna herhangi bir resim konulan, Byk Britanya rn ya da mamul btn
mallar, I. George'un 8'inci saltanat ylndaki kanunlarn 15'inci blm gereince resimden bak
tutuldu. Ancak, aadaki mallar istisna edildi: ap, kurun, kurun cevheri, kalay, tabaklanm deri,
za, ta kmr, yn taraklar, beyaz yn kumalar, tutya ta, her trl postlar ve mrdesenk.
Beygirleri bir yana brakrsanz, bunlarn hepsi ya sanayi gereleri ya (daha da baka sanayi
dallarnn ileyecei gereler saylabilen) btnlenmi mamuller yahut zanaat aletleridir. O yasayla
bu mallar, zamannda konulmu ne kadar eski resim varsa, hepsine eski akal yardma ve yzde bir
ihra resmine baml kalmaktadrlar.
Boyaclara yarar birok yabanc ecza, ayn yasa gereince, btn ithal resimlerinden baktr.
Ama sonra, ihra halinde bunlarn her biri, gerekte pek ar olmayan belli bir resme baml
tutulmaktadr. Boyaclarmz bir yandan bu eczann btn resimlerinden bak tutularak ithalinin

zendirilmesinde kar grrken, yle anlalyor ki, bir yandan da, ihracatlarna biraz ket
vurulmasnn karlarna uyacan dnmlerdir. Gelgelelim, tccar marifeti buluun bu dikkate
deer rneini telkin eden a gzlln sonu, pek muhtemeldir ki, umulduu gibi km olmasn.
thalatlar, ithalatlarnn i piyasa ihtiyacn karlamak iin gereken miktar amamas iin, haliyle
yapabileceklerinden daha dikkatli davranmay bylece ister istemez rendiler.
piyasa ihtiyacnn her zaman daha kt salanmas; mallarn, ihracatla ithalat kadar serbest hale
getirildii takdirde i piyasada olaca fiyattan her zaman biraz daha pahal olmalar muhtemeldi.
Senegal zamk yahut Arap zamk, cetvele giren boya eczas arasnda bulunduundan, yukarda
anlan yasa gereince resimsiz ithal edilebiliyordu. Gerekte, bunlar yeniden ihralar halinde, (yz
on iki libreli) kantar bana yalnzca on peni tutan, ufak bir kantar resmine baml idiler. O srada
Fransa, Senegal dolaynda bu eczay en ok yetitiren lke ile yapt tekelci bir ticaretten
yararlanyor; Britanya piyasas ihtiyacn ise, bunlar yetitirdikleri yerden dorudan doruya
getirerek salamak kolay olmuyordu. Onun iin, II. George'un 25'inci saltanat ylndaki kanunla,
Senegal zamknn Avrupa'nn herhangi bir yerinden ithaline (deniz st gidi geli kanunun genel
hkmlerine aykr olarak) izin verildi. Ancak, ngiltere ticaret politikasnn genel ilkelerine
bylesine aykr den bu tr ticaretin desteklenmesini ngrmedii iin, kanun, bu eit ithalatn
(yz on iki librelik) kantarna on ilinlik bir resim koydu. Sonradan ihrac halinde bu resmin hibir
ksm da geri verilmiyordu. 1755'de balayan baarl sava bu lkelerde eskiden Fransa'nn
yararland tekelci ticaretin aynn Byk Britanya'ya verdi. Bar yaplr yaplmaz, sanayicilerimiz
bu elverili durumdan yararlanp, bu maln gerek yetitiricileri gerek ithalatlar aleyhine,
kendilerine elverili gelecek bir tekel kurmaya altlar. Onun iin, Hametli Kral'n Afrika'daki
lkelerinden Senegal zamk ihrac III. George'un 5'inci saltanat ylndaki kanunlarn 37'nci blm
gereince, Byk Britanya'ya hasredilerek, Amerika ve Bat Hint Adalar'daki Britanya
smrgelerinin cetvele giren mallarnn baml tutulduu btn ksnt, dzenleme, msadere ve
cezalarn aynna baml tutuldu. Dorusu, ithali (yz on iki librelik) kantar bana alt penilik ufak
bir resme baml oldu ama, yeniden ihrac (yz on iki librelik) kantar bana bir lira on ilinlik
byk bir resme baml tutuldu. Sanayicilerimizin istei, bu lkelerin btn rnnn Byk
Britanya'ya ithal edilmesi ve onu diledikleri fiyata satn alabilmeleri iin, hibir ksmnn, ihrac
yeterince tavsatacak bir masrafa girilmeksizin yeniden ihra edilmemesi idi. Gelgelelim, a
gzllkleri yznden gerek bu gerekse birok baka hallerde, amalarna ulamadlar. Bu koskoca
resim, kaaklk iin ylesine bir kkrtma idi ki, hem Byk Britanya'dan hem Afrika'dan
Avrupa'nn ihtimal ki btn sanayici lkelerine, ama zellikle Felemenk'e bu mal el altndan ok
miktarda ihra olundu. Bundan tr, bu ihra resmi III. George'un 14'nc saltanat ylndaki
kanunlarn 10'uncu blm gereince (yz on iki librelik) kantar bana be iline indirildi.
Eski akal yardmn devirilmesinde esas olan tarife kitabnda, kunduz derilerine para bana alt
ilin sekiz peni deer biilmekte idi: 1722 ylndan nce, bunlarn ithaline konulan trl akal
yardmlarla vergiler ise, tarifedeki deer takdirinin bete birini buluyor, yahut deri bana on alt peni
tutuyor; eski akal yardmn yalnzca iki peni tutan yars mstesna, bunlarn hepsi, ihra halinde geri
deniyordu. Bylesine nemli bir sanayi gerecinin ithalinden alnan bu resim ok yksek grlm;
1722'de, tarifedeki deer takdiri iki ilin alt peniye indirilmiti; bu yoldan, ithal resmi alt peniye
dt; bunun da, ihra halinde ancak yars geri alnyordu. Ayn baarl sava, kunduzun en ok
yetitii lkeyi Byk Britanya'nn egemenlii altna soktu. Kunduz derileri cetvele giren mallar
arasnda olduu iin, bunlarn Amerika'dan ihrac o nedenle, Byk Britanya piyasasna hasredildi.
Sanayicilerimiz bu durumdan elde edebilecekleri fayday akla getirmekte gecikmediler ve 1764'de
kunduz derisi ithalinden alnan resim bir peniye indirildi. Fakat ihra resmi, ithal halinde denen

resim geri verilmeksizin, deri bana yedi peniye karld. Kunduzun tynn yahut karn derisinin
ithalinden alnan resimde hibir deiiklik yaplmakszn, ihracna ayn kanunla, lira bana on sekiz
penilik bir resim konuldu. Bu mal Britanya, ngiliz gemileriyle ithal etti mi, o srada resim, para
bana drt be peni kadar tutmakta idi.
Takmr hem bir sanayi gereci hem bir zanaat aleti saylabilir. yle olduu iin, bunun ihracna
imdi (1783'te) ton bana be ilini yahut Newcastle ls ile otuz alt kilesine on be ilini aan
ar resimler konulmutur. Bu ise, ou zaman o maln kmr ocandaki, hatta ihraca dnk
yollama limanndaki ilk deer tutarndan fazladr.
Bununla birlikte, hakl olarak zanaat aletleri adn tayan aralarn ihrac, ou kez yksek
resimlerle deil, kesin yasaklarla nlenmitir. Nitekim III William'n 7 ve 8'inci saltanat yllarndaki
kanunlarn 20'nci blmnn 8'inci fasl, eldiven ya da orap rmeye yarayan gergeflerin yahut
makinelerin ihracn, bylece ihra edilen veya ihracna kalklan gergeflerle makinelerin
msaderesi; ayrca, yars krala, br yars haber verene yahut dava aana ait olmak zere, krk lira
alnmas gibi bir ceza tehdidi altna koyarak yasak etmitir. Ayn tarzda, pamuklu, keten bezi, ynl ve
ipekli yapmnda kullanlan btn ara gerecin yabanc diyarlara ihrac III. George'un 14'nc saltanat
ylndaki kanunlarn 71'inci blm gereince yasaktr. Ceza olarak, bu gibi ara gereler msadere
edildikten baka, bu tarzda su ileyen kimseden iki yz lira ve bu tr avadanlklarn gemisine
yklenmesine bile bile ses karmayan gemi sahibinden ayn biimde iki yz lira alnr.
Zanaat aletlerinin cansz olanlarnn ihracna byle ar cezalar konulduktan sonra, canlsnn yani
zanaatnn ban alp gitmesine msaade edilecei pek umulamaz. Nitekim I. George'un 5'inci
saltanat ylndaki kanunlarn 27'nci blm gereince, Byk Britanya imalatnda bulunan herhangi
bir iiyi ya da zanaaty, zanaatn yrtmek yahut retmek zere herhangi bir yabanc yreye
gitmek iin ayartmaktan hkm giyen kimse, ilk su iin, yz liray gemeyen bir para cezasna ve
sresi para cezas deninceye dek uzatlmak zere ay hapse; ikinci su iin, mahkemenin takdir
edecei tutarda bir para cezasna ve sresi para cezas deninceye dek uzatlmak zere on iki ay
hapse arplabilir. II. George'un 23'nc saltanat ylndaki kanunlarn 13'nc blm bu cezay, ilk
ilenen suta, bu ekilde ayartlm her zanaat bana be yz liraya ve sresi para cezas deninceye
dek uzatlmak zere on iki ay hapse; ikinci su iin ise, bin liray ve sresi para cezas deninceye
dek uzatlmak zere iki yl hapse ykseltmitir.
Bu iki yasadan birincisi gereince, bir kimsenin bir zanaaty ayartt, yahut bir zanaatnn
yukarda anlan maksatlarla yabanc yreye gitmek zere sz verdii, yahut szleme yapt
saptandkta, deniz ar gitmeyeceine ilikin olarak bu zanaat, mahkemenin takdir edecei biimde
kefalet vermek zorunda brakabilir ve bu kefaleti verinceye dek hapse konulabilir.
Bir zanaat, deniz ar gitmi ve yabanc bir lkede zanaatn yapmakta yahut retmekte
bulunuyor ise, Hametli Kral'n dardaki elilerinden, konsoloslarndan herhangi birinin, yahut
Hametli Kral'n o zamanki bakanlarndan birinin kendisine ihtarda[330] bulunmas zerine, bu tr
ihtardan balayarak alt ay iinde bu lkeye dnmez ve ondan sonra, srekli olarak burada yerleip
oturmazsa, artk bu lkede kendisine vasiyetle balanan bir miras edinmeye, yahut herhangi bir
kimse iin vasiyeti tenfiz[331] memuru ya da kayyum olmaya yahut bu krallk lkesi iinde miras,
ba ya da satn alma yolu ile herhangi bir toprak edinmeye ehil bulunmad ilan edilir. Ayn tarzda,
btn arazisine ve tanr mallarna kral lehine el konulur; kendisi her bakmdan bir yabanc
saylarak, kraln kayrmas dna braklr.
Uyruklarn, szde titizlikle stne titrermi gibi yaptmz, ama u durumda, tacirlerimizle

sanayicilerimizin iki paralk karlar uruna dpedz feda edilen o vnme vesilesi zgrlklerine
bu gibi dzenlemelerin ne denli aykr olduunu gr olarak sylemeye, yle sanrm ki, gerek
yoktur.
Btn bu dzenlemelerin takdire deer grlen gerekesi, sanayimizi kendi kendini slah etmek
yolu ile deil, komularmzn hepsindeki sanayinin bunalm ve byle iren ve sevimsiz rakiplerin
tedirgin edici rekabetinin imkn lsnde sona ermesi ile ilerletme amacdr. Sanayici
patronlarmz, btn yurttalarnn olanca becerisinin kendi ellerinde toplanmasn doru
bulmaktadrlar. Kimi zanaatlarda bir defada kullanlabilecek rak saysn kstlamak ve btn
zanaatlarda uzun bir raklk sresine lzum olduunu kabul ettirerek, hepsi birden, kendi ilerinin
gerektirdii bilgiyi imkn lsnde az kimseye hasretmeye her ne kadar almakta iseler de, bu az
saydaki kimselerden herhangi bir ksmnn yabanclar yetitirmek zere dar gitmesini
istememektedirler.
Btn retimde gzetilen tek ama ve erek, tketimdir. reticinin kar ise, tketicinin karn ne
derece kayrmas gerekiyorsa, ancak o kertede kollanlmak lazmdr. Bu kural o kadar gn gibi
ortadadr ki, ispatna kalkmak anlamsz olur. Gelgelelim, merkantilist sistem tketicinin karn
hemen hemen bidziye reticinin karna feda etmekte ve yle grlyor ki, tketimi deil, retimi
btn sanayinin ve ticaretin son amac ve erei saymaktadr.
Yetitirdiimiz yahut yaptmz mallarla rekabete girebilecek btn yabanc mallarn ithaline kar
konulmu olan engellerde, yerli tketicinin kar, reticinin karna aka feda edilmektedir. Bu
tekel yznden hemen hemen her zaman olan fiyat artn, tketicinin cepten demek zorunda
kalmas, tamamyla reticinin yararnadr.
Bir takm rnlerinin ihracna prim verilmesi tamamyla reticinin yararnadr. Yurt iindeki
tketici nce, primin denmesi iin gerekli vergiyi; ikincisi, maln i piyasada pahallamas ile ister
istemez meydana gelen bsbtn ar vergiyi demek zorundadr.
Portekiz'le olan nl ticaret antlamas gereince tketici, bizim iklimimizde yetimeyen bir mal
komu bir lkeden satn almaktan yksek resimler araclyla alkonulmakta olup, onu, uzak lke
malnn nitelike yakn lke malndan kt olduu bilinmesine kar, uzak bir lkeden satn almak
zorunda braklmaktadr. retici bir takm rnlerini haliyle msaade edileceinden daha elverili
artlarla uzak lkeye ithal edebilsin diye, yurt iindeki tketici, bu sknty sineye ekmek zorundadr.
Tketici, hem de, bu zorlama ihracat yznden i piyasada ayn rnlerde meydana gelebilecek her
ne pahalanma olursa, bunu cepten deme zorundadr.
Ancak, Amerika'daki ve Bat Hint Adalar'ndaki smrgelerimizin ynetimi iin konulmu olan
kanunlar sisteminde, yurt ii tketicinin menfaati, reticinin karna btn br ticari
dzenlemelerimizdekine gre, ok daha bol keseden feda edilmitir. Srf trl reticilerimizin
dkknlarndan, ihtiyalarn karlayabilecek btn mallar satn almak zorunda kalacak mteri bir
millet yaratmak zere byk bir imparatorluk kurulmutur. Bu tekelin reticilerimize salayabildii
o ufak fiyat art uruna, o imparatorluun btn ynetme ve savunma masraf yurt iindeki
tketicilerin srtna yklenmitir. Baka bir yn gzetilmeksizin, srf bu maksatla, son iki savata iki
yz milyondan fazla para harcanm; eski savalarda ayn amala yaplm bunca masraflardan baka,
stelik yz yetmi milyonu aan yeni bir borca girilmitir. Yalnzca bu borcun faizi, smrge ticareti
tekelinden kazanld herhangi bir zamanda iddia edilebilecek tm olaan st krdan fazla olduu
gibi, o ticaretin tm deer tutarndan ya da ortalama olarak her yl smrgelere ihra edilen mallarn
tm deer tutarndan fazladr.

Btn bu merkantilist sistemin kimlerin bann altndan ktn kestirmek pek g olmasa
gerektir. Bunlarn, kar ile hi de gerei gibi ilgilenilmeyen tketiciler deil, karlar bunca zen
ile kollanm bulunan reticiler olduuna inanabiliriz; o tabaka iinde de, bu sistemin kurucular
olarak tacirlerimizle sanayicilerimiz en bata gelmitir. Bu blmde ele alnan ticari dzenlemelerde
sanayicilerimizin kar pek zel olarak gzetilmi ve tketicilerin karndan ok, baka bir takm
reticilerin kar ona feda edilmitir.

Blm IX

Tarmsal Sistemler ya da Toprak Mahsuln Her lkenin Geliriyle Zenginliinin

ya Tek ya Belli Bal Kayna Olarak Gsteren ktisat Sistemleri zerine
ktisat biliminin tarmsal sistemleri merkantilist ya da ticareti sistemler iin yapmay lzumlu
grdm aklama kadar uzun bir aklamay gerektirmeyecektir.
Toprak mahsuln, her lkenin geliriyle zenginliinin biricik kayna olarak gsteren sistemi,
bildiim kadaryla, hibir millet hibir zaman kabullenmemitir. imdi bu sistem Fransa'da birka
ok bilgili ve stn yetenekli adamn yalnzca kuramlarnda vardr. Dnyann hibir yerinde ktl
grlmemi ve ihtimal ki hibir zaman grlmeyecek olan bir sistemin yanllar uzun boylu
incelenmeye elbette ki demez. Bununla birlikte, bu pek hnerli sistemin ana izgilerini elimden
geldiince belirgin olarak aklamaya alacam.
XIV. Louis'nin nl bakan Bay Colbert, doruluktan amaz, ok alkan ve ayrntlar kavram,
devlet hesaplarnn incelenmesi konusunda ok tecrbeli ve becerikli bir adamd; szn ksas kamu
gelirinin devirilip harcanmasn metoda balayp dzene sokmak iin her ynden yetenekli idi.
Devlet hizmetlerinin trl kollarn dzenlemeye, her birini kendi alan dna tarmamak iin
gerekli yoklama ve denetleme aralarn getirmeye alm, i banda usanmadan ar ar didinen
bir adamn holanmadan edemeyecei, nitelii ve z bakmndan kstlayc ve dzenleyici bir
sistem olan merkantilist sistemin btn pein yarglarn bu bakan ne yazk ki barna basmt. Byk
bir lkenin sanayisi ile ticaretini, o, bir devlet dairesinin kollarn rnek tutarak dzenlemeye alt.
Herkesi, eitliin, zgrln ve adaletin geni temeline dayanarak kendi kar peinden bildii gibi
komakta serbest brakacana; sanayinin kimi kollarna olaanst ayrcalklar verirken, tekilerini
o derece olaanst ksntlara balad. Avrupal br bakanlar gibi hem kylerin almasna gre
kentlerin uran daha ok desteklemeye yatknd; hem kentlerin uran desteklemek iin kylerin
almasn tavsatmaya ve kalkndrmamaya da gnl vard. Kent ahalisi iin yiyecei iecei
ucuzlatp, bylece sanayiyi ve d ticareti zendirmek zere, zahire ihracn toptan yasak etti;
dolaysyla da, almalar rnnn en nemli ksmndan yana ky ahalisini btn yabanc
pazarlarn dnda brakt. Bir ilden brne zahire tanmasna Fransa'nn eski il kanunlaryla
konulmu olan ksntlar ve hemen hemen btn illerde renperlerden alnan indi[332] ve haysiyet
krc vergiler, bu yasakla bir araya gelince, o lkenin tarm tavsayarak, byle bereketli bir toprakta,
bu derece mutlu bir iklimde doal olarak eriecei durumun ok aasnda kald. Bu geveklik ve
knt hali, lkenin eitli yerlerinin her birinde az ok hissedildi ve bunun nedenleri zerinde
eitli bir ok aratrmalara giriildi. Bay Cobert'in koyduu yntemler gereince kentlerin
almasn kylerin urana ye tutulmas, bu nedenlerden biri olarak gzkt.
Atalar szdr: Dal bir yana fazla yatt m, dzeltmek iin, teki yana bir o kadar emelisiniz.
Tarm her lkenin biricik gelir ve zenginlik kayna olarak gsteren sistemi ortaya atan Fransz
filozoflar, yle grlyor ki, atalar sz deerindeki bu ba kural benimsemilerdir. Bay Colbert'in
plannda, kentlerin urana, kylerin urana kyasla kukusuz fazla deer verildii gibi; onlarn
sisteminde de, kentlerin urana yle grlyor ki, kukusuz dk deer verilmitir.
lke topra ile emeinin yllk rnne herhangi bir bakma hep katkda bulunduu varsaylan
eitli halk tabakalarn, bunlar, snfa ayryorlar. Birincisi, toprak sahipleri snfdr. kincisi,
retken snf diye zel bir adla saygnlatrdklar, iftiler ve renperler snfdr. ncs, ksr ya
da retken-olmayan snf diye knayc bir adla hor grmeye altklar zanaatlar, sanayiciler ve

tacirler snfdr.
Toprak sahipleri snfnn, arazinin bayndrlmas iin, arazi zerinde yapt ya da idame
ettii[333] yaplar,[334] hendekler, itler ve br slah ileri iin zaman zaman edebilecei masraflar
ki renperler ayn sermaye ile daha ok mahsul yetitirmek, dolaysyla, daha ok rant demek
imknna bu sayede kavuurlar aracsyla, yllk mahsulde katlma pay bulunur. O ykselen rant,
toprann bayndrlmas iin bylece edinilen masraf yahut kullanlan sermaye zerinden mlk
sahibine verilmesi gereken faiz ya da kr saylabilir. Bu sistemde bu tr masraflara araz giderleri
(dpenses foncires) denilmektedir.
Renperlerin ya da iftilerin yllk mahsule katks, topran ekilip biilmesi iin yaptklar bu
sistemde balang giderleri ve yllk giderler (dpenses primitives et dpenses annuelles) denilen
masrafla olur. Balang giderleri tarm aletlerinden, hayvan mevcudundan, tohumluktan ve iftinin
hi deilse ilk igal ylnn byk bir ksm iinde, yahut topraktan bir haslat elde edilebilinceye
dein, ailesi ile yanamalarnn nafakalarndan ve hayvanlarnn yiyeceinden oluur. Yllk giderler
tohumluktan, tarm aletlerinin ypranp anmasndan, iftinin yanamalarnn yllk nafakas ile
hayvanlarnn yllk yiyeceinden; herhangi bir ksm ekip bimede alr rgat saylabildii kadar
da, ailesinin yllk nafakasndan oluur. Rantn[335] denmesinden sonra, topran mahsulnden
iftiye kalan ksm nce, akla sar bir zaman iinde, hi deilse onu igal ettii srece, allm
sermaye krlaryla birlikte balang giderlerinin tmn kendisine geri getirmeye; ikincisi, yine
allm sermaye krlaryla birlikte, yllk giderlerinin tmn her yl kendisine geri getirmeye yeter
olmaldr. Bu iki eit masraf, iftinin tarmda kulland iki sermayedir; bunlar makul bir krla
birlikte aksamadan kendisine geri gelmedike, ifti iini br ilerle bir hizada yrtemez; karn
gzeterek, o iten mmkn olduunca abuk yakay syrp bir baka i aramas gerekir. Topran
mahsulnden, iftiye iini srdrme olana vermek iin bylece gerekli olan ksm, tarma
ayrlm, el srlmez bir varlk saylmaldr. Arazi sahibi bu varla el uzatrsa, ister istemez kendi
toprann mahsuln azaltr ve iftiye birka yl iinde, deil yalnz bu insafa smaz kiray
arazisine karlk haliyle alabilecei akla uyar kiray bile demeyecek duruma sokar. Hakkiyle arazi
sahibine ait bulunan rant,[336] gayri-safi mahsul yahut tm mahsul yetitirmek iin nceden
yaplmas gereken btn zorunlu masraflar hi eksiksiz dendikten sonra, geriye kalan safi
mahsulden baka bir ey deildir. Renperlerin emei, btn bu zorunlu masraflarn olancasn
dedikten baka, ayrca bu tarz bir safi mahsul brakabildii iindir ki, bu snf halka, yceltme yollu,
retken snf adyla, o sistemde zellikle ayr bir yer verilmektedir. Ayn nedenle, onlarn balang
ve yllk giderlerine, bu sistemde retken giderler denilmektedir. nk, onlar kendi deer tutarlarn
geri getirdikten baka, safi[337] mahsuln her yl yeni batan retiminde etken olmaktadrlar.
Anld adla arazi giderleri yahut mlk sahibinin toprann bayndrlmasna harcad da, bu
sistemde, retken giderler ismiyle el stnde tutulmaktadr. Arazisinden pein olarak ald[338] rant,
btn bu masraflar allm sermaye krlaryla birlikte mlk sahibine tmyle geri deyinceye
dein, kilise olsun kral olsun, bu pein hakka kutsal ve el srlmez gz ile bakmal; o ne re ne
vergiye baml tutulmaldr. Aksi halde, toprak bayndrlmasn tavsatmakla, kilise kendi
rlerinin, kral ise kendi vergilerinin gelecekteki artsn ksteklemi olur. Bundan tr, ilerin
iyice yoluna konulmu bulunduu bir durumda, bu arazi giderleri kendi deer tutarlarn yeni batan
hi eksiksiz rettikten baka, belli bir zaman sonra, ayn tarzda bir safi mahsuln yeni batan vcuda
gelmesine sebep olduklar iin, bu sistemde, retken giderler saylrlar.
Gelgelelim, bu sistemin retken olarak sayd eit gider, iftinin ilkel ve yllk giderleriyle
birlikte, mlk sahibinin arazi giderlerinden oluur. Btn br masraflar ve halkn btn br

tabakalar, hatta insanlar arasndaki yaygn anlaya gre en verimli saylanlar bile, ilerin bu biim
dnlmesiyle, batan aa ksr ve verimsiz gsterilmektedir.
zellikle, almalar topran ilenmemi rnn deerini, insanlar arasnda yaygn anlaya gre,
bunca artran zanaatlarla sanayiciler, bu sistemde, halkn tamamyla ksr ve verimsiz bir snf
olarak gsterilmektedir. Emeklerinin yalnzca, kendilerini altran sermayeyi allm krlaryla
birlikte yeniden yerine koyduu sylenmektedir. O sermaye, patronlarnca kendilerine dn verilen
gerelerden, aletlerden ve cretlerden oluur; onlarn almalar ve geinmeleri iin ayrlm olan
kaynaktr. Krlar ise, patronlarnn geimlerine ayrlm olan kaynaktr. almalar iin gerekli
gere, alet ve cretten oluan mevcudu, patronlar onlara dn verdii gibi, yine patron kendi
geimi iin gerekeni de kendine avans olarak verir ve bu geimi genellikle zanaatlarla sanayicilerin
yapt ilerin bedelinden elde etmeyi umduu kra gre ayarlar. Yaptn bedeli gerek kendine avans
olarak salad nafakay, gerek iilerine dn verdii gereleri, aletleri ve cretleri, yeni batan
kendisine geri getirmiyorsa, ettii masrafn tmn kukusuz demiyor demektir. Bundan dolay,
sanayide kullanlan sermayenin krlar ranta benzemez; bu krlar, elde edilmeleri iin yaplmas
gereken olanca masrafn tm ktktan sonra geri kalan bir safi rn deildir. iftinin sermayesi,
sanayici patronun sermayesi gibi, kendisine bir kr salar; yine bir bakasna da, sanayici patronun
sermayesinin salamad bir rant getirir. Dolaysyla, zanaat ve sanayiciyi altrp beslemek
zere yaplan masraf, byle demek yakrsa, ancak kendi deerinin varln srdrr, yeni bir deer
retmez. yle olduu iin, tamamyla ksr ve verimsiz bir masraftr. ifti ve rgat altrmak iin
edilen masraf ise, tersine deerinin varln srdrdkten baka, stelik yeni bir deer yaratr; yani,
toprak sahibinin rantn retir. Ondan tr, bu retken bir masraftr.
Ticari sermaye de, sanayi sermayesi kadar ksrdr ve verimsizdir. Yeni bir deer retmeksizin
yalnzca kendi deerinin varln srdrr. Ticari sermayeyi altrann krlar, onu altrd
srece, yahut haslat eline geinceye dein kendi kendine dn olarak salad nafakann yeni
batan geri gelmesinden oluur. Bu krlar, o sermaye kullanlrken yaplmas gereken masrafn bir
ksmnn geri denmesinden baka bir ey deildir.
Zanaatlarla sanayicilerin emei, topran ilenmemi mahsulnn yllk tm miktarnn deerine
hibir zaman hibir ey katmaz. Onun baz belli ksmlarnn deerini, dorusu ok artrr. Ama bir
yandan, br ksmlarnda sebep olduu tketim, tam o ksmlara katt deer kadardr. Bylece,
mahsuln tm miktarnn deeri, bu emekle herhangi bir anda hi mi hi artmaz. rnein, krmal bir
ift zarif kolluun tentenesini ileyen kimse bazen, belki bir penilik ketenin deerini otuz ngiliz
lirasna ykseltir. Fakat her ne kadar ilk bakta ilenmemi rnn bir ksmnn deerini bylece
aa yukar yedi bin iki yz kat artrm gibi grnrse de, gerekte, ilenmemi rnn yllk tm
miktarnn deerine bir ey eklemi olmaz. O tentenenin ilenmesi kendisine belki iki yllk emee
mal olur. Bittiinde, ona karlk eline geen otuz lira, tentene zerinde urat iki yl iinde kendi
kendisine dn olarak salad geim maddesinin geri dnmesinden baka bir ey deildir. Her
gnk, her ayki ya da her ylki emei ile ketene katt deer, olsa olsa o gn, o ay ya da o yl
iindeki kendi tketiminin deerini yeniden yerine koyar. Demek ki, topran ilenmemi rnn
yllk tm miktarnn deerine, hibir anda, bir ey ekledii olmaz. nk o rnden durmadan
tketmekte olduu para, her zaman, kendisinin durmadan retmekte olduu deere eittir. Bu
nemsiz, fakat ar masrafl sanayide alan ou kimselerin pek yoksul oluu, yaptklar iin
bedelinin, olaan hallerde nafakalarnn deerini gemediine bizi inandrabilir. iftilerle kydeki
rgatlarn grd ite ise, durum tersinedir. O i hem rgatlarn hem patronlarn btn tketimini,
bunlarn almalar ve geimleri iin edilen btn masraf, hi eksiksiz yeniden yerine koyar durur;
bundan baka, toprak sahibinin rant da, olaan hallerde, o iin devaml olarak rettii bir deerdir.

Zanaatlar, sanayiciler ve tacirler, bulunduklar topluluun gelirini ve zenginliini ancak

tutumlulukla yahut bu sistemde belirtildii gibi, yoksunlukla, yani geimlerine ayrlm fonlarn bir
ksmndan kendilerini yoksun brakarak oaltabilirler. Onlar her yl bu fonlardan baka, yeni batan
bir ey retmezler. Dolaysyla her yl, o fonlarn bir ksmn bir yana ayrmadka, her yl bunlarn
bir ksmnn zevkinden kendilerini mahrum etmedike, almalaryla, bulunduklar topluluun geliri
ve zenginlii hibir zaman en ufak lde oalmaz. iftilerle ky rgatlar ise, tersine, geimlerine
ayrlm btn fonlarn hepsinden yararlanabilir; ayn zamanda, bulunduklar topluluun gelirini ve
zenginliini yine de oaltabilirler. Bunlarn almas, kendi geimlerine ayrlandan baka her yl,
oalmas, bulunduklar topluluun gelirini ve zenginliini ister istemez oaltan bir safi rn verir.
Onun iin, ngiltere ile Fransa gibi, ounluu toprak sahiplerinden ve renperlerden oluan milletler
alp yararlanabilmekle zenginleebilirler. Felemenk ve Hamburg gibi, daha ok, tacirlerle
zanaatlardan ve sanayicilerden oluan milletler ise, tersine, yalnz tutumluluk ve yoksunlukla
zenginleebilirler. Bylesine farkl hal ve artlar iinde bulunan milletlerin karlar birbirinden nasl
ok farkl ise, halkn genel mizac da ayn tarzda farkldr. ncekilerde cmertlik, ak yreklilik ve
candan kaynama, berikilerde ise cimrilik, bayalk ve topluca zevklenip yararlanmann her
trlsnden kaan benliki bir eilim doal olarak o genel mizacn bir ksmn oluturur.
retken-olmayan snf, yani, tacirler, zanaatlar ve sanayiciler snf, batan aa br iki snfn,
mlk sahipleri snf ile renperler snfnn srtndan geinir ve alr. retken-olmayan snfn
urat iin gerecine ve geiminin akasn, o ite alrken tkettii zahireyi ve hayvan, bunlar
verir. retken-olmayan snfn hem btn iilerinin cretlerini hem de btn iverenlerinin krlarn,
sonunda mlk sahipleriyle renperler der. Bu iilerle onlara iverenler dorusu, toprak sahipleri
ile renperlerin uaklardr. u var ki, sradan uaklar evde hizmet ettikleri halde, bunlar darda
hizmet gren uaklardr.
Ho, ha o, ha teki; ayn biimde ayn efendilerin srtndan geinirler. Emeklerinin verimsizlii
birbirinden aa kalmaz. Emekleri, topran ilenmemi rnnn toplam deerine bir ey katmaz.
O toplamn deerini artrmak yle dursun, onun iinden karlan denilmesi gereken bir paha ve
masraf olutururlar.
Ama retken-olmayan snf, br snf iin yalnzca faydal deil, ok faydaldr. Tacirlerin,
zanaatlarn ve sanayicilerin almas sayesinde; mlk sahipleriyle renperler, ihtiyalar iin
gerekli grdkleri yabanc mallar olsun, kendi lkelerinin ilenmi rnn olsun; beceriksizce ve
tecrbesizce birini ithale veya brn kendileri yapmaya kalktklar takdirde, harcamak zorunda
kalacaklar emeklerinin ok daha az miktarnn rn ile satn alabilirler. Aksi halde kendilerini
topran ekilip biilmesinden alkoyacak bir sr kaygy, renperler, retken-olmayan snf
araclyla balarndan atm olurlar. Byle teye beriye taklmakszn, ie drt elle sarlmakla,
yetitirmek imknn bulduklar rnn stnl; retken-olmayan snfn geiminin ve
altrlmasnn ister mlk sahiplerine, ister kendilerine mal olan tm masrafnn denmesine bol bol
yeter. Tacirlerin, zanaatlarn ve sanayicilerin almas, nitelik bakmndan tmyle retken
olmamakla birlikte; bylece, dolak yoldan, toprak mahsulnn oalmasna yardm eder. retken
emein asl ii olan topran ekilip biilmesine hasredilmek zere serbest brakmakla, onun retici
glerini artrr; bylece, sabanla hi alverii olmayan kimsenin emei sayesinde, saban, okluk
daha kolay yrr ve daha iyi iler.
Tacirlerin, zanaatlarn ve sanayicilerin almasn her ne bakmdan olursa olsun engellemek ya
da tavsatmak, mlk sahipleriyle renperlerin karna hi elveremez. Bu retken-olmayan snfn
yararland zgnlk ne denli genilerse, o snf meydana getiren eit eit btn zanaatlarda

rekabet o derece oalr; br iki snfn, gerek yabanc mallar ile, gerek lkelerinin ilenmi rn
ile ihtiyalarnn karlanmas o denli ucuza gelir.
br iki snf ezmekte, retken-olmayan snfn hibir zaman kar olamaz. retken-olmayan
snf besleyip altran, topran fazla mahsuldr; baka deyile, nce renperlerin, onun ardndan
mlk sahiplerinin geimi ktktan sonra, geriye kalan eydir. Arta kalan bu ksm ne kadar oksa, o
snfn geimi ve ii ayn tarzda bol olur. Her snf birden en etkili biimde refahn en st
kertesine eritirmenin pek basit srr, kusursuz adaletin, eksiksiz zgrln ve tam eitliin kk
tutmasdr.
Felemenk ve Hamburg gibi, daha ok, bu retken-olmayan snftan oluan ticareti devletlerin
tacirleri, zanaatlar ve sanayicileri, ayn tarzda, batan aa mlk sahipleriyle renperlerin
srtndan geinip i grrler. Yalnz u farkla ki, tacirlere zanaatlara ve sanayicilere, ileyecekleri
gereleri ve geinecekleri fonlar tedarik eden toprak sahipleriyle renperlerin ou baka lkelerin
ahalisi ve baka hkmetlerin uyruklar onlara pek uygunsuz gelecek bir mesafede
bulunmaktadrlar.
Ama o tr merkantilist devletler, bu teki lkelerin ahalisi iin yalnzca faydal deil, ok
faydaldrlar. Bunlar pek nemli bir gedii epey kapatr; o lkelerin ahalisince yurt iinde bulunmas
gerekirken, tutulan siyasetin herhangi bir noksan yznden yurt iinde bulunmayan tacirlerin,
zanaatlarn ve sanayicilerin yerini doldururlar.
Bu adla anmam yakrsa, o toprak milletler iin, bu gibi ticareti devletlerin almasn, onlarn
ticaretlerine yahut verdikleri mallara yksek resimler koyarak tavsatmakta ya da krletmekte hibir
zaman kar olamaz. Bu trl resimler o mallar pahallatrd iin, karlnda o mallarn satn
alnd kendi topraklarnn rn fazlasnn, yahut bunun ayn demek olan bedelinin gerek
deerini drmekten baka bir ie yarayamaz. Bu gibi resimler yalnzca, o rn fazlasnn
oalmasn, dolaysyla da kendi topraklarnn bayndrlmasn ve ilenmesini duraklatmaya
yarayabilir. O rn fazlasnn deerini ykseltmek, onun oalmasn ve dolaysyla kendi
topraklarnn, bayndrlmasnn ve ekilip biilmesinin artmasn zendirmek iin en etkili are,
tersine btn bu gibi ticareti milletlerin ticaretini hi ksntsz serbest brakmaktadr.
Bu ksntsz ticaret serbestlii, hatta yurtlarnda eksik bulunan btn zanaatlar, sanayicileri ve
tacirleri sras gelince tedarik edip, orada hissettikleri bu pek nemli boluu, en uygun ve en faydal
ekilde doldurmak iin en kestirme tedbir olur.
Topraklarnn rn fazlasnn durmadan art, zamanla topran bayndrlmasnda ve ilenmesinde
allm kar oran ile kullanlabilecek sermayeden daha byk bir sermaye yaratr; bunun fazla ksm
ise, tabii, kendiliinden yurt iindeki zanaatlarn ve sanayicilerin altrlmasna gider. Ancak hem
ileyecekleri gereleri hem geinecekleri arac yurt iinde bulunca, bu zanaatlarla sanayiciler iin
ok daha az sanat ve el yatknl ile de olsa, bunlarn her ikisini ok uzaklardan getirmek zorundaki
ticareti devletlerin benzeri zanaat ve sanayicileri kadar ucuza almak derhal kabil olur. Sanat ve
el yatknl noksan yznden bir sre o derece ucuza alamasalar bile, yurt iinde srm yeri
bulduklar iin, yaptklarn ticareti devletlerin zanaatlar ile sanayicilerinin o pazara ancak bunca
mesafeden getirilebilen yaptlar derecesinde ucuza satabilirler; sanatlar ve el yatknlklar gelitike
de, ok gemeden daha ucuza satmalar kabil olur. Dolaysyla, bu gibi ticareti devletlerin
zanaatlar ile sanayicileri, bu toprak milletlerin pazarlarnda derhal rakiplerle karlar;
kendilerinden ucuza sat yapldndan, ok gemeden yerlerini kaptrr ve oradan btn btn dar
srlrler. Bu toprak milletlerin mamullerinde sanatn ve el yatknlnn ucun ucun gelimesinden

ileri gelen ucuzluk dolaysyla, zamanla, bunlarn sat i piyasadan teye yaylarak, birok yabanc
piyasaya ular; oradan, bu gibi ticareti milletlerin bir ok mamuln, ayn eklide gitgide dar
uratr.
O toprak milletlerin gerek ilenmemi gerek ilenmi rnndeki bu srekli art, sras gelince
tarmda olsun, sanayide olsun, allm kr oranyla kullanlabileceinden daha byk bir sermaye
yaratr. Bu sermayenin fazlas tabii, d ticaret yolunu tutar; ait olduu lkenin ilenmemi ve
ilenmi rnnden i piyasa talebini aan ksmn yabanc lkelere ihracnda kullanlr. Ticareti
milletlerin tacirlerine gre, toprak bir milletin tacirlerinin, lkelerinin rnn ihra konusunda
tpk zanaatlaryla sanayicilerinin bu gibi milletlerin zanaatlaryla sanayicileri karsndaki
stnl trnden bir stnl olur. Bu stnlk, tekilerin uzaklarda aramak zorunda kaldklar
gemi ykn, gerelerini ve erzak onlarn, yurt iinde bulmalar kolayldr. Dolaysyla,
gemicilikte geri olan beceri ve ustalklar ile, o yk yabanc piyasalarda bu gibi ticareti milletlerin
tacirleri kadar ucuza satabilirler; ayn derecede beceri ve ustalkla daha ucuza satmalar da kabildir.
Bundan tr ok gemeden d ticaretin bu kolunda o ticareti milletlerle boy lr; sras
gelince, onlar btn btn oradan dar uratrlar.
Demek ki, bu ak yrekli ve yce gnll sisteme gre toprak bir millet iin, kendi iinden
zanaat, sanayici ve tacir yetitirebilmenin en elverili yolu, btn br milletlerin zanaatlarna,
sanayicilerine ve tacirlerine, kaytsz artsz ticaret serbestlii vermektir. Bylece o millet, toprann
rn fazlasnn deerini ykseltir; onun srekli art, gereksindii btn zanaatlar, sanayicileri ve
tacirleri sras gelince ister istemez yetitirecek olan bir fonu ucun ucun meydana getirir.
Toprak bir millet, bunu tersine olarak ya yksek resimlerle ya da yasaklarla yabanc milletlerin
ticaretini skboaz etti mi, kendi karn iki ayr ekilde ister istemez baltalar. Birincisi, btn
yabanc mallarn ve her trl mamullerin fiyatn ykseltmekle, karlnda (yahut ayn ey demek
olan bedeliyle) bu yabanc mallar ve mamulleri satn ald, kendi toprann rn fazlasnn gerek
deerini ister istemez drr. kincisi, i piyasada kendi tacirlerine, zanaatlarna ve sanayicilerine
bir tr tekel sunmakla, zirai kr oranna kyasla ticari ve snai kr orann ykseltir; dolaysyla da,
eskiden tarmda kullanlm sermayenin ya bir ksmn oradan eker yahut haliyle tarma girecek
sermayenin bir ksmn oraya girmekten alkoyar. u halde bu siyaset, iki ayr ekilde; yani, birincisi
rnn gerek deerini drp bylece krnn orann indirmekle; ikincisi, btn br ilerde kr
orann ykseltmekle, tarma ket vurur. Tarmn kazanc, haliyle olacana gre azalr; ticaretle
sanayinin kazanc ise, artar. Bylece herkes, kar dolaysyla, gerek sermayesini gerek emeini
elinden geldiince tarm ilerinden br ilere aktarmaya kkrtlm olur.
Bu skboaz edici tedbirlerle, toprak bir milletin, her ne kadar kendi iinden zanaatlar,
sanayiciler ve tacirler yetitirebilmesi, ticaret serbestlii ile yapabileceine gre biraz daha abuk
olabilmek gerekirse de ho, oras epey belirsizdir ya onlar, byle demek yakrsa
olgunlamadan, mevsimsiz yetitirmi olur. in bir trlsnn canlanmasn ok aceleye getirirken,
iin daha deerli bir baka trlsn zaafa uratr. Yalnzca almasn salayan sermayeyi allm
krlaryla birlikte geri getirmekle kalan bir i eidini gerektiinden abuk canlandrmakla; o
sermayeyi kryla birlikte geri getirdikten baka, ayn tarzda arazi sahibine bir safi rn, takntsz bir
rant veren bir i eidini zaafa uratr. Tamamyla ksr ve verimsiz olan emei gerektiinden abuk
destekleyerek retken emein gelimesini duraklatr.
Topran yllk rn toplamnn, bu sisteme gre, yukarda anlan snf arasnda ne tarzda
blldn ve retken-olmayan snfn emeinin o toplam hibir bakma artrmakszn, nasl
yalnzca kendi tketiminin deer tutarnn yeniden yerine koymakla kaldn, bu sistemin pek zeki ve

derin grl kurucusu Bay Quesnai, bir takm aritmetik formlleri halinde gstermektedir. Bu
formllerden en bata gelmesi iin, Ekonomik izelge adyla zellikle stn mevkie koyduu
birincisi, en kusursuz bir serbestlik ve dolaysyla en yksek refah iinde yllk rnn mmkn
olan en byk safi rn verebildii ve her snfn yllk tn rnden hakkyla kendine den paydan
yararland durumda onun fikrince, bu blmn ne biim meydana geldiini gstermektedir.
Daha sonra gelen bir takm formller, trl ksntlarn ve dzenlemelerin bulunduu durumlarda, bu
blmn onun sandna gre yapl biimini gstermektedir. Bunda ya mlk sahipleri snf ya
ksr ve retken-olmayan snf, renperler snfna gre daha ok kayrlmakta ve birinden biri,
hakas bu retken snfn olmas gereken paya az ok el atmaktadr. En kusursuz serbestliin
belirleyecei doal blme kar bu tr her saldr, her el at, bu sisteme gre, yllk rnn
deerini ve toplamn yldan yla ister istemez az ok drecek; topluluun gerek zenginliinde ve
gelirinde tedrici[339] bir de ister istemez sebep olacaktr; yle bir d ki, gelimesi o saldrnn
derecesine, en kusursuz serbestliin saptayaca doal blmn ok ya da az bozulmasna gre,
daha hzl yahut daha yava olacaktr. Bu daha sonraki formller o sisteme gre, dn, bu doal
blmn trl ekilde bozulu derecelerine uygun den trl derecelerini gstermektedir.
Baz kafa yormu hekimler, yle grlyor ki, insan vcudu salnn, en ufak sapmann o sapma
orannda ister istemez bir hastalk ya da rahatszlk dourduu, ok dikkatli belli bir perhiz ve beden
hareketi rejimi olmakszn korunamayacan dnmlerdir. Gelgelelim, eidi pek bol rejimlerde,
hatta her ynden sala yaramaktan ok uzak bulunduuna genellikle inanlan kimi rejimlerde bile,
insan vcudunun en grbz durumunu hi deilse grne baknca ou kez koruduu tecrbe ile
saptanm gibidir. yle gelir ki, insan vcudunun salkl halinde, pek bozuk bir rejimin kt
etkilerini de birok bakmlardan ya nlemeye ya dzeltmeye gc yeten, bilinmez bir korunma
cevheri zaten vardr. Kendisi de hekim, hem de ok kafa yoran bir hekim olan Bay Quesnai, yle
grlyor ki, devlet gvdesi hakknda o tr bir fikir beslemi; onun ancak, ok dikkatli belli bir
rejim altnda, yani ksntsz serbestliin ve kusursuz adaletin eksiksiz rejimi altnda, geliip
serpileceini dnmtr. O, devlet gvdesi iinde, her insann kendi durumunu dzeltmek iin
srekli ekilde harcamakta olduu doal abann, bir dereceye kadar hem taraf tutucu hem skc olan
bir iktisadiyatn[340] kt etkilerini birok ynlerden nleyip dzeltecek gte bir korunma cevheri
olduunun yle grlyor ki, stnde durmu deildir. Byle bir iktisadiyat, bir milletin zenginlik ve
refah yolundaki ilerlemesini hi kukusuz az ok geciktirmekle birlikte, bsbtn durdurmaya ve
hele geri gtrmeye her zaman yeterli olamaz. Bir millet, ksntsz serbestlikten ve kusursuz
adaletten yararlanmakszn refaha kavuamasayd, dnyada bir tek milletin hibir zaman refah yz
grebildii olmazd. Ancak ne mutlu ki, doadaki anlayllk, yaratt bedende, insann
tembelliinden ve lmszlndan ileri gelen kt etkileri dzeltmek iin nasl geni hazrlklar
yapmsa, ayn tarzda, devlet varl iinde, onun bnlnden ve adaletsizliinden doan kt
etkilerin aresine bakmak zere ok ihtiyatl bulunmutur.
Ama bu sistemin asl yanl, yle grlyor ki, zanaatlar, sanayiciler ve tacirler snfn batan
aa ksr ve retken-olmayan nitelikte gstermesindendir. Onlar byle gstermenin
yakkszln, aadaki grler ispata yarayabilir.
nce, uras bilinmektedir ki, bu snf kendi yllk tketiminin deer tutarn her yl yeni batan
retir ve hi deilse kendisini besleyip altran anamaln ya da sermayenin varln srdrr. Ama
srf bu yzden, o snfa ksr ya da retken-olmayan ad taklmas pek yersiz gibi gelmek gerekir.
Yalnzca, baba ile anann yerini tutacak bir oulla bir kz meydana getirse ve insan soyunun saysn
artrmakszn, eskisi gibi srdrse de bir evlenmeye ksr yahut retken deil, diyemeyiz. Gerekte,
iftilerle kydeki rgatlar kendilerini geindirip altran sermayenin yan sra, toprak sahibi iin,

her yl yeni batan bir safi rn, takntsz bir rant meydana getirirler. ocuk meydana getiren bir
evlenme, yalnz iki ocuk oluturan bir evlenmeden kukusuz daha retken olduu gibi, iftilerle
kylerdeki rgatlarn emei de zanaatlarn ve sanayicilerin emeine gre kukusuz daha retkendir.
Ama birinde rnn stn oluu, brn ksr ve retkenlikten yoksun hale getirmez.
kincisi, yle grlyor ki, zanaatlar, sanayicileri ve tacirleri sradan hizmetilerle bir tutmak, bu
nedenle, hi yerinde deildir. Hizmetilerin emei, kendilerini besleyip altran fonun varln
srdrmez. Onlarn geinme ve alma masrafnn tm efendilerinin srtndan olup, yaptklar i, bu
masrafn bedelini geri getirecek trden deildir. O i, genellikle yaplmasyla ortadan silinmesi bir
olan hizmetlerden oluur ve onlarn cretlerinin ve nafakalarnn deer tutarn yeniden yerine
koyabilecek satlk bir malda kkleip maddelemez. Zanaatlarn, sanayicilerin ve tacirlerin emei
ise, tersine byle satlk bir malda doal olarak kkleip maddeleir. Bundan dolaydr ki, bu kitabn
retken emei ve retken-olmayan emei ele aldm blmnde, zanaatlar, sanayicileri ve
tacirleri retken, sradan hizmetileri ise, ksr ya da retken-olmayan iiler arasnda snflandrdm.
ncs, zanaatlarn, sanayicilerin ve tacirlerin emeinin topluluun gerek gelirini
artrmadn sylemek, yle grlyor ki, hangi varsayma gre olursa olsun, yerinde deildir.
rnein, bu sistemde varsaylyor grnd zere, bu snfn gnlk, aylk ve yllk tketiminin
deer tutarn tp tpna gnlk, aylk ve yllk retiminin deer tutarna eit kabul etsek; bu, onun
emei, topluluun gerek gelirine, topra ile emeinin yllk rnnn gerek deer tutarna bir ey
katmyor demek deildir. rnein, hasattan[341] sonraki ilk alt ayda, on liralk i yapan bir zanaat
ayn sre iinde on liralk zahire ve bakaca gerekli maddeler tketse de, gerekte, topluluun topra
ile emeinin yllk rnne on lirann deer tutarn ekler. Zahireden ve br zorunlu maddelerden,
on lira deerinde alt aylk bir gelir tketirken ya kendisine ya bir bakasna ona eit olan bir alt
aylk gelir satn alabilecek eit deerde bir rn meydana getirmitir. O halde, bu alt ay iinde
tketilenle retilenin deer tutar, on lira deil, yirmi liradr. Dorusu, mmkndr ki, herhangi bir
anda, bu deerin on lira tutarndan fazlas hibir zaman var olmu olmasn. Ama zanaatnn tkettii
on liralk zahireyi ve br zorunlu maddeleri bir asker yahut sradan bir hizmeti tketseydi yllk
rnden alt ay sonunda var olan ksmn deer tutar, zanaatnn emei sayesinde, gerekte
olduundan, on lira eksik olurdu. Demek ki, zanaatnn rettiinin deeri herhangi bir anda tkettii
deerden fazla varsaylsa bile, piyasadaki mallarn gerekten var olan deeri, onun rettii
sayesinde, her an, haliyle olacana gre daha fazladr.
Bu sistemi destekleyenler, zanaatlarn, sanayicilerin ve tacirlerin tketimi retimlerinin deer
tutarna eittir derlerken, ona ihtimal ki yalnzca bunlarn gelirinin ya da tketimlerine ayrlan
denein eit olduunu kastediyorlar. Ama sylemek istediklerini daha doru ekilde belirtip,
yalnzca, bu snfn geliri rettiinin deer tutarna eittir deseler, bu gelirden doal olarak yaplacak
tasarrufun, topluluun, gerek zenginliini ister istemez az ok artrmas gerektii okuyucunun
abucak aklna gelir. u halde, ortaya tartmams bir ey koyabilmek iin, meramlarn, belirttikleri
biimde anlatmalar gerekmitir. ler gerekte onlarn varsayar grnd gibi de olsa, bu
tartmann hibir sonuca ulamad meydan kmaktadr.
Drdncs, iftilerle kylerdeki rgatlar, bulunduklar topluluun gerek gelirini, topra ile
emeinin yllk rnn tutumluluk olmadan, zanaatlar, sanayiciler ve tacirlerden daha ok
artrabilecek durumda deillerdir. Bir topluluun toprayla emeinin yllk rn ancak iki biimde,
ya (birincisi) toplulukta gerekten beslenmekte olan faydal emein retici glerindeki bir
gelimeyle, yahut (ikincisi) o emein miktarndaki bir oalmayla artabilir.
Faydal emein retici glerindeki gelime, nce iinin yeteneindeki gelimeye; ikincisi, iinin

birlikte alt makinenin gelimesine baldr. Ancak, zanaatlarla sanayicilerin emeinin, daha
dar blmlere ayrlmas ve ilem bakmndan her iinin emeinin iftilerle ky rgatlarnn
emeine gre daha basit hale getirilmesi mmkn olduu gibi, bu her iki tr gelimede de ok daha
ileri bir dereceye varmas kabildir.[342] Onun iin, zanaat ve sanayici snf karsnda renper
snfnn, bu bakmdan hibir trl stnl olamaz.
Bir topluluk iinde eylemli olarak kullanlmakta bulunan faydal emek miktarndaki art tamamyla
o emei altran sermayenin artmasna baldr. O sermayedeki art ise yine, o sermayenin
kullanlmasn ynetip dzenleyen belli kimselerin yahut bunu onlara dn veren baka kimselerin
gelirinden yaplan tasarruflara tam tamna eit olmak gerekir.
Bu sistemin varsayar grnd zere tacirler, zanaatlar ve sanayiciler tutumlulua ve tasarrufa,
toprak sahipleriyle renperlerden doal olarak daha yatkn iseler; bunlarn, bulunduklar topluluk
iinde kullanlan faydal emek miktarn artrmalar, dolaysyla da o topluluun gerek gelirini,
topra ile emeinin yllk rnn oaltmalar, o denli daha olasdr.
Beincisi ve sonuncusu, bu sistemin varsayar grnd zere, her lkenin ahalisine ait gelirin,
srf, almasnn o ahaliye salayabilecei geim maddesi miktarndan olutuu kabul edilse, bu
varsayma dayanarak bile ticareti ve sanayici bir lkenin geliri, baka hususlar ayn olmak artyla,
ticareti ya da sanayisi bulunmayan bir lkenin gelirine gre her zaman ok daha byk olmak
gerekir. Ticaret ve sanayi aracl ile her yl belli bir lkeye, gncel[343] ekilip biilme durumuna
gre, topraklarnn verebileceinden daha fazla geim maddesi ithal edilebilir. Bir kentin ahalisi,
elinde ou kez kendi topra olmad halde, almas sayesinde bakalarnn topraklarnn
ilenmemi rnnden hem iinin gerelerini hem geiminin kaynan salayacak miktar elde eder.
Bir kent, komu kylere oranla her zaman ne ise, br bamsz devletlere ya da lkelere kyasla bir
bamsz devlet veya lkelere ou kez yle olabilir. Nitekim Felemenk, geim maddesinin ounu
bu ekilde baka lkelerden, canl hayvanlar Holstein ile Jutland'dan, zahireyi trl Avrupa
lkelerinin hemen hemen hepsinden getirir.
lenmi rnn az miktar, ok miktarda ilenmemi rn satn alr. Bundan tr; ticaret ve
sanayiyle uraan bir lke, ilenmi rnnn ufak bir ksm ile, baka lkelerin ilenmemi
rnnn, tabii, byk bir ksmn satn alr. Oysa ticareti ve sanayisi bulunmayan bir lke, tersine,
ilenmemi rnnn byk bir ksmn harcamaya ve baka lkelerin ilenmi rnnn pek kk
bir ksmn satn almaya genellikle ykmldr. Biri, sayca pek az kimseye geim ve rahatlk
salayabilecek ey ihra ederek ok sayda kimse iin geim maddesi ve rahatlk arac ithal eder.
br, ok sayda kimse iin rahatlk arac ve geim maddesi ihra edip ancak pek az kimse iin
bunlardan ithal eder. Birinin ahalisi, gncel ekilip biilme durumuna gre topraklarnn
verebildiinden ok daha fazla geim maddesinden her zaman faydalanmak durumundadr. brnn
ahalisi ise her zaman bunun ok daha azndan yararlanmak zorundadr.
Yine de, iktisat bilimi konusunda imdiye dein yaymlananlar iinde bu sistem, btn kusurlaryla
birlikte geree belki en ok yaklaandr; bu nedenle de, o pek nemli bilimin ilkelerini dikkatle
incelemek isteyen herkese zerinde durulmaya pekl deer. Topraa harcanan emei, biricik
retken emek olarak gstererek rettii fikirler belki gerektiinden ok dar ve snrldr.
Ama milletlerin zenginliini tketilmez para varlklarndan deil, topluluun emei ile her yl yeni
batan retilen tketim mallarndan oluur ve ksntsz serbestlii, bu yllk yeniden retimi
azami[344] hale getirecek tek etkin are olarak grmekle, retisi, yle anlalyor ki, her bakmdan
ak yrekli ve yce gnll olduu kadar, yanlgdan da uzaktr. O sistemin yandalar pek oktur.

nsanlar, paradokslara[345] dkn ve ayak takmnn akl erdiremedii eyleri anlar gibi grnmeye
merakl olduklar iin, onun sanayici emeinin retken-olmayan niteliine ilikin eliik iddiasnn,
hayranlarnn oalmasnda belki az katks olmamtr.
Bunlar, birka yldan beri Fransz edebiyat aleminde Ekonomistler adiyle sivrilen epey nemli bir
mezhep meydana getirmilerdir. Bir yandan, eskiden hi derinliine incelenmemi[346] birok
konular genel tartma haline sokmak, te yandan, tarm lehine kamu ynetimini bir dereceye dek
etkileyerek, yaptlarnn lkelerine kukusuz epey hizmeti dokunmutur. Nitekim Fransz tarm,
eskiden iinde bocalamakta olduu skntlarn biroundan, onlarn bu skntlar ortaya dkmeleri
dolaysyla kurtulmutur. Arazinin, gelecekteki her satn alcsna, yahut sahibine kar geerli
bulunan bir kira szlemesinin yaplabilecei sre dokuz yldan yirmi yedi yla karlmtr. Krallk
lkesinde bir ilden brne zahire tamaya illerce konulan eski kstlamalar batan aa kaldrlm;
btn olaan hallerde, zahirenin btn yabanc lkelere ihrac serbestlii lkenin ortaklaa hukuku
olarak yerlemitir. Hakkiyle ktisat Bilimi ad verilen eyden, yahut milletlerin zenginliinin mahiyet
ve nedenlerinin yan sra, ayrca mlki hkmet sisteminin her baka koluna deinen ok saydaki
yaptlarnda bu mezhep, tam bir gvenle ve hissedilir bir deiiklik grlmeksizin, hep birden, Bay
Quesnai'ya ait retinin pei sra yrr. yle olduu iin, yaptlarnn ounda birbirine kyasla
bakalk azdr. Bu retimin en ak ve anlam en birbirini tutan anlatm, bir zamanlar Martinico'da
ynetim amirlii yapm olan Bay Mercier de la Rivire'nin yazd, Siyasal Topluluklarn Doal ve
Gerek Dzeni adl ufak bir kitapta bulunabilir. Pek alakgnll, pek babacan bir adam olan
statlarna kar btn bu mezhebin besledii hayranlk, eski filozoflardan herhangi birinin kendi
sistemlerini kuranlara kar duyduklar hayranlktan aa deildir. ok titiz, ok beenilmeye deer
bir yazar olan Marquis de Mirabeau "dnya kuruldu kurulal, siyasal topluluklar zenginletirip
onlara ekidzen veren birok br bulularn yan sra, o topluluklar ounlukla kararlla
kavuturan byk bulu olmutur," diyor. "Birincisi, insan soyuna kanunlarn, szlemelerini,
tarihlerini ve keiflerini, deiiklie uramadan aktarma gcn tek bana veren yaznn
tketilmesidir. kincisi, uygar topluluklar arasndaki btn ilikileri birbirine kenetleyen parann
icaddr. br iki buluun sonucu olup her ikisinin amacn kemale erdirdii iin onlar btnleyen
ncs, yzylmzn byk kefi, yemiini ancak bizden sonra geleceklerin devirecei Ekonomik
izelge'dir."
acl Avrupa milletlerinin iktisadiyat, kentlerin ura olan sanayiyi ve d ticareti, kylerin
ura olan tarma gre daha ok kayrd gibi, br milletlerin iktisadiyat da, farkl bir yol tutarak,
sanayiden ve d ticaretten ok, tarm kayrmtr.
in'in tuttuu siyaset, btn br ilerden ok, tarm kayrmaktadr. Avrupa'nn ou yerinde bir
zanaat sahibinin durumu, topra ileyen bir kimseye gre ne kadar stnse; in'de de, topra
ileyen kimsenin durumu, sylentiye gre, zanaat sahibinin durumuna gre o kadar stndr. in'de
herkes ya mlk olarak ya kira ile, ufack bir toprak paras ele geirmek iin rpnrm, kira
szlemeleri orada pek lml artlarla ve kiraclarn haklar enikonu salama balanarak yaplrm.
inliler d ticareti pek umursamazlar. Rus elisi Bay de Lange ile konuurken Pekin
Manderenleri'nin d ticaretten, "O sizin aalk ticaret!" diye sz etmeleri adetti.[347] Japonya ile
olan ticaret hari, inliler'in kendi balarna ve kendi gemileriyle, dar ile ticaret ettikleri azdr ya
da hi yoktur. Hatta, yabanc milletlerin gemilerini, lkelerinin ancak bir iki limanna sokarlar.
Dolaysyla, in'de d ticaret, ister in gemileriyle ister yabanc milletlerin gemileriyle daha serbest
brakld takdirde doal olarak yaylaca evreden ok daha dar bir evre iinde her bakmdan
skp kalmaktadr.

Ufak bir hacim iinde ok byk bir deer saklayan ve yle olduu iin ilenmi rnn ouna
gre daha az masrafla lkeden lkeye tanabilen rnler, hemen hemen btn lkelerde, d ticaretin
balca desteidir. Bundan baka, i ticaret iin in'e gre genilikleri ve durumlar daha elverisiz
olan lkelerde, mamuller genellikle d ticaretin desteine gereksinme gsterir.
Ya darack bir i pazar ancak salayabilen genilii az lkelerde, ya da bir ille br arasndaki
ulam, herhangi belli bir yerin rnlerinin, lkenin salayabildii i pazarn tmnden
yararlanmasn imknszlatracak kadar g olan lkelerde, geni bir yabanc piyasa olmakszn
bunlar pek geliemezler.
Hatrlardadr ki, sanayicilik urann kemale ermesi tamamyla iblmne dayanr. blmnn
herhangi bir sanayiye ne derece sokulabileceini ise nceden gsterilmiti ister istemez piyasann
genilii belirler. Fakat, in mparatorluu'nun snrsz genilii, ahalisinin ok kalabalk olmas,
trl illerindeki iklimin ve dolaysyla retimlerinin eitlilii, bunlarn ou arasnda su yolundan
tayarak yaplan ulamn kolayl, o lkenin i piyasasn, pek byk sanayiyi tek bana
desteklemeye yetecek ve inceden inceye pek nemli iblmlerine yetecek kadar bytmektedir. Ayr
ayr btn Avrupa lkelerinin pazar bir araya getirilse, byklkte in'in i piyasas ondan belki pek
aa kalmaz. Ama bu byk i piyasaya dnyann btn br ksmlarnn piyasasn etkileyecek
daha geni bir d ticaretin, epeycesi in gemileriyle yapld takdirde in'in sanayisini ok artrp
sanayi almasnn retici glerini ok gelitirmemesi olanaksz gibidir. Denizlerde daha bol gidip
gelmekle inliler hem baka lkelerde yararlanlan trl makinelerin hepsini kendileri kullanmay ve
yapmay, hem dnyann ayr yar her yerinde uygulanan br sanat ve zanaat ilerlemelerini, doal
olarak, renirler. inliler'in, imdiki gidileriyle, Japonya'dan baka herhangi bir milletten rnek
alarak ilerlemeleri iin ellerinde de frsat vardr.
Eski Msr'n ve Hindistan'daki Gentoo hkmetinin tuttuu siyaset de, yle grlyor ki, btn
teki ilerden ok, tarm kayrmtr.
Gerek eski Msr'da gerek Hindistan'da, btn halk topluluu, her biri babadan oula kendini belli
bir ie ya da i snfna hasreden baka baka kmelere, yahut kabilelere ayrlmt. Bir rahibin olu
ister istemez rahip, askerin olu asker, rgatn olu rgat, dokumacnn olu dokumac, terzinin olu
terzi vb. oluyordu. Her iki lkede, en bata rahipler takm; ondan sonra askerler takm geliyordu.
iftiler ve rgatlar takm, her iki lkede de, tacirler ve sanayiciler takmna gre stnd.
Her iki lkenin hkmeti, tarmn karn zel olarak kolluyordu. Eski Msr hkmdarlarnn, Nil
sularnn gerei gibi leilmesi iin yapt tesisler, eski alarda n salmt. Bunlardan kimisinin
ykk kalntlarna gezginler hl hayrandrlar. Gerek Ganj sularnn, gerek birok baka rmak
suyunun gerei gibi leimi iin, eski Hindistan hkmdarlarnca yaplan ayn trden tesislerin daha
az n bulunmakla birlikte, onlar kadar byk olduklar grlyor. Nitekim, zaman zaman ktla
uramalarna karn, her iki lke, ok bereketli olmakla n salmtr. Nfusa ar kalabalk
olduklar halde, ikisi de orta derecede bereketli yllarda komularna byk miktarda tahl ihra
edebilmilerdir.
Eski Msrllar, bo bir inan yznden denizden uzak dururlard. Gentoo dini ise, yandalarnn su
zerinde ate yakmalarna, dolaysyla da yemek piirmelerine izin vermedii iin, gerekte, onlara
uzun deniz yolculuklarnn hepsini yasak etmektedir. rn fazlalarnn ihrac iin, Msrllar'n olsun,
Hintliler'in olsun, hemen hemen tamamyla baka milletlerin gemiciliine avu am bulunmalarnn
ve bu bamllk durumunun hem pazar daraltm, hem rn fazlasnn oalmasn tavsatm olmas
gerekir. Yine, bunun, ilenmemi rne gre ilenmi rnn artmasna daha ok ket vurmu olmas

gerekir.
Mamuller iin, topran ilenmemi rnnn en nemli ksmlarna gre, ok daha geni bir pazar
ister. Bir kundurac, tek bana ylda yz iften ok ayakkab yapar. Kendi ailesi, bunun belki alt
iftini eskitmez. Demek ki, kendi ailesi gibi hi deilse elli aile ona mteri olmad m, kundurac
emeinin tm rnn elden karamaz. Byk bir lkede en kalabalk zanaat snfnn, oradaki aile
says tutarnn ellide ya da yzde birinden fazla olduu seyrektir. Ancak, Fransa ve ngiltere gibi
byk lkelerde tarmda alanlarn saysn kimi yazarlar, lkenin btn ahalisinin yars, brleri,
te biri olarak hesap etmilerdir. Bunu, bete birden aa hesaplayan bilmiyorum. Gelgelelim,
gerek Fransa'nn, gerek ngiltere'nin tarm rnnn pek ou yurt iinde tketildiinden, bu
hesaplara gre, tarmla uraan her kimse, emeinin btn rnn elden karmak iin kendi ailesi
gibi bir, iki ya da en ok drt aileden fazla mteriye pek gereksinme gstermez. Onun iin, kapal
bir pazar yznden ksteklendiinde, tarm, sanayiye gre ok daha iyi tutunabilir. Gerekte, gerek
eski Msr'da gerekse Hindistan'da, i piyasay bu lkelerin ayr ayr her blgesindeki rnlerin
hepsine en kazanl ekilde alabildiine aan birok i, su yoluyla gidip gelme kolayl, yabanc
piyasann kapal oluunu bir derece telafi ediyordu. Yine, Hindistan'n alan pek byk olduu iin,
lkenin i piyasasn ok geniletip bin bir trl imalat desteklemeye yeter hale getiriyordu. Ama
eski Msr'n hibir zaman ngiltere'ye eit olmayan ufak alan, o lkede i pazar, her zaman birok
eitli imalat desteklemeyecek kadar daraltlm olmak gerekir. Nitekim Hindistan'n genellikle en
ok pirin ihra eden ili Bengal, tahl ihracndan ok, eit eit mamullerin ihracatyla her zaman
daha gze arpmtr. Eski Msr ise, bata iyi cins keten bezleriyle baka bir takm mallar olmak
zere, baz mamuller ihra etmekle birlikte tersine, her zaman en ok byk tahl ihracyla kendini
gstermiti. Oras, uzun zaman Roma mparatorluu'na zahire ambar oldu.
in'in, eski Msr'n ve eitli zamanlarda Hindistan' blmleyen eitli krallklarn hkmdarlar,
gelirlerinin tmn ya da en nemli parasn her zaman bir tr arazi vergisinden ya da ranttan elde
etmilerdir. Bu arazi vergisi yahut rant, Avrupa'daki r gibi, toprak rnnn, kesin bir tahakkuka
gre ya ayniyat olarak teslim edenin ya para olarak denen, dolaysyla da yldan yla rndeki btn
deimelere gre deien belli bir payndan; sylentiye gre, bete birinden oluuyordu. Dolaysyla,
gelirlerindeki yllk oalma ya da azalma, dorudan doruya tarmn baarsna yahut kntye
uramasna bal bulunan bu lkelerin hkmdarlar iin, tarmn karlarn zellikle gzetmek
doal idi.
Eski Yunan cumhuriyetleriyle Roma'nn siyaseti, tarm sanayiye yahut d ticarete gre daha stn
tutmakla birlikte, yle grlyor ki, ona dorudan doruya yahut bile bile destek olmaktan ok,
beriki ileri ksteklemitir. Eski Yunan devletlerinin birkanda d ticaret tmyle yasakt. teki bir
kanda da, zanaatlarla imalatlarn ileri; askeri talimlerin ve beden hareketlerinin insan
vcudunda yaratmaya alt alkanlklar bakmndan yeteneksiz hale getirerek, ylece sava
yorgunluklarna katlanma ve sava tehlikelerine kar durma niteliklerini vcuda az ok
kaybettirdiinden, gvde gc ve eviklii iin zararl saylyordu.
Bu tr uralar yalnz klelere yarar diye dnlyor; devletin zgr yurttalarnn onlar
yapmas yasak ediliyordu. Bu tr yasan bulunmad Roma ve Atina gibi devletlerde bile, byk
halk topluluu gerekte kentlerde imdi ou kez ayak takmnn yapt zanaatlarn, hepsinin dnda
braklyordu. Atina ile Roma'da btn bu gibi zanaatlarla zenginlerin kleleri urayor; bu ileri
efendilerinin hesabna yapyorlard. Zenginlerin klelerinin yapt ile rekabete girince, yoksul bir
zgr kimse iin, kendi yapt esere bir srm yeri bulmak, efendilerin zenginlii, gc ve
kayrmas dolaysyla, hemen hemen kabil olmuyordu. Ama, klelerin icat[348] olduklar ok

seyrektir; makinede olsun, iin dzenlenip blnmesinde olsun, emei kolaylatrp ksaltan en
nemli ilerlemeler zgr insanlarn bululardr. Klenin biri bu tr herhangi bir slah nerecek
olsa, hemen efendisi bu neriyi tembelliin drts ve efendinin zararna emeini esirgemek istei
gibi grr. dl yerine, zavall kle, ihtimal ki ok kt muamele, belki ceza grr. Bu nedenle,
kleler eliyle yrtlen sanayide ayn miktar ii yapmak iin genellikle zgr insanlarca
yrtlenlerdekine gre daha ok emek kullanlm olmak gerekir. Ondan tr, klenin yapt i,
genellikle tekilerin yaptndan daha pahalya gelmek gerekir. Bay Montesquieu, Macar
madenlerinin, dolaylarndaki Trk madenlerinden daha zengin olmadklar halde, her zaman daha az
masrafla, dolaysyla, daha ok krla iletildikleri grndedir. Trk madenlerini kleler
iletmektedir. Makine olarak da, her zaman Trkler'in aklna o klelerin kollarn kullanmak
gelmitir. Macar madenlerini, kendi ilerini kolaylatrp ksaltmak iin birok makine kullanan
zgr insanlar iletir. Yunanllar'la Romallar zamanndaki mamullerin fiyat zerinde pek kt olan
bilgiden meydana ktna gre, iyi cins mamuller ate pahas idi. pekli, arlnca altna
satlyordu. Gerekte, o alarda ipekli, bir Avrupa mamul deildi; hep Dou Hint lkelerinden
getirtildii iin fiyat yksekliine bir dereceye dek ulamn uzunluu sebep gsterilebilir. Ho,
bazen bir hanmn pek zarif bir keten bezi parasna verdii sylenilen para da, yle grlyor ki,
onun kadar ar idi. Keten bezi ise hep ya Avrupa mamul ya en uzak Msr'n ii olduuna gre, bu
yksek fiyata, yalnzca ona harcanmak gereken emein ar masraf neden gsterilebilir. Bu emein
masraf da, olsa olsa kullanlan makinenin biimsizliinden ileri gelebilir. Yine, iyi cins ynllerin
fiyat o denli ate pahas olmamakla birlikte, yle grlyor ki, imdikine gre ok yksekti.
Pliny'nin bize anlatna gre, zel bir tarzda boyanm kimi kumalarn libresi yz denarius, yahut
ngiliz liras alt ilin sekiz peni ediyordu.[349] Bir baka biimde boyanm olan tekilerinin
libresi, bir denarius ya da otuz lira alt ilin sekiz peni idi. Roma libresinin bizim adi tartyla, on
iki onadan olutuunu anmsamak gerekir. Dorusu fiyatn byle yksek oluu, yle grlyor ki,
daha ok boyadan dolaydr. Gelgelelim, kumalarn kendileri, imdiki zamanlarda yaplanlara gre
ok pahal olmasa, bunlara ihtimal ki bu denli pahal boya harcanmazd. nk yardmc maddenin
deeri ile esas maddenin deeri arasndaki oranszlk gerektiinden fazla olurdu. Triclinium'lardan
(sofrada sedirlere uzanrken yaslanmak zere kullandklar bir tr yn yastk ya da minder)
kimisinin, ayn yazarca zikredilen fiyat, inanlr gibi deildir.[350] Sylentiye gre, kimisi otuz bin,
brleri yz bin liradan fazla edermi. Yine, bu yksek fiyatn da boyadan ileri geldii
sylenmiyor. Dr. Arbuthnot, kadnl erkekli kibarlarn giyim kuamnda, eski alarda, yeni
zamanlardakine gre ok daha az eitlilik var gibi grnd dncesindedir. Eski heykellerin
giyim kuamnda rastladmz pek az eitlilik de, onun dncesini pekitirmektedir. Bundan
kendisi, onlarn giyim kuamnn genellikle bizimkine gre ucuz olmas gerektii sonucunu
karmaktadr. Gelgelelim, yle grlyor ki, karlan sonuta isabet yoktur. Kibarlarn beendii
giyim kuamn masraf pek ar oldu mu, eidi ok az olmak gerekir. Ama mal yapma sanatnn ve
sanayisinin retici glerindeki ilerlemeler araclyla, herhangi bir giysinin masraf iyice dt
m, eit, tabii pek oalr. Zengin ksm, herhangi bir tek giysinin masrafyla bakalarndan ayrt
edilebilecek biimde kendini gsteremeyince, tabii, giysilerinin okluu ve eitlilii ile sivrilmeye
alr.
Daha nce grlmt ki, her milletin en byk ve en nemli ticaret kolu, kent ahalisiyle ky
ahalisi arasnda yaplandr. Kent ahalisi hem iinin gerelerini hem geiminin kaynan oluturan
ilenmemi rn kylerden alr; bu ilenmemi rnn derhal kullanlmak zere ilenip hazrlanan
bir ksmn kye geri gndererek, bedelini der. Bu birbirinden ayr iki takm ahali arasnda yaplan
ticaret sonunda, belli bir miktar ilenmemi rnn belli bir miktar ilenmi rn ile dei
edilmesinden oluur. Dolaysyla, beriki ne denli pahal ise teki o denli ucuz olur. Bylece, herhangi

bir lkede ilenmi rnn fiyatn ykseltmeye sebep olan ey, topran ilenmemi rnnn
fiyatn drmeye ve bylece tarm tavsatmaya vesile olur. Belli miktarda ilenmemi rnn yahut
(ayn ey demek olan) belli miktarda ilenmemi rnn bedelinin satn almaya gcnn elverdii
ilenmi rn miktar ne denli azalrsa, ilenmemi rnn o belli miktarnn dei etme deeri o
derece der; arazi sahibinin, topra bayndrmak yahut iftinin, ekip bierek bunun miktarn
oaltmak hevesi o denli eksilir. Bundan baka, her ne ki bir lkede zanaat ve imalat saysn
azaltmak eilimindedir; topran ilenmemi rnnden yana btn pazarlarn en nemlisini, yani i
pazar ufaltmaya ve bylece tarm bsbtn tavsatmaya vesile olur.
Onun iin, kayrmak zere, tarm btn br ilere ye tutarak sanayiye ve d ticarete ksntlar
koyan bu sistemler, erimek istedikleri amaca aykr davran biimi tutarlar; zendirme isteinde
olduklar belli zanaat eidine dolak yoldan ket vururlar. O bakmdan bu sistemler, hatta belki
merkantilist sistemden daha yakkszdrlar. Merkantilist sistem, imalat ile d ticareti tarma gre
daha ok zendirerek, topluluk sermayesinin belli bir parasn, daha az kazanl bir zanaat eidini
desteklemek zere, daha kazanlsn desteklemekten alkoyar. Ama, gerekte ve sonunda, yine bu
zendirmek istedii zanaat eidini tevik eder. O ziraat sistemler ise, gerekte ve sonunda, tersine
kendi gzbebekleri olan zanaat eidine ket vururlar.
Topluluk sermayesinin doal olarak girecek miktarndan daha fazlasn, olaanst zendirmelerle
belli bir zanaat eidine gelmeye, yahut sermayenin haliyle belli bir zanaat eidinde kullanlacak
ksmn, olaanst ksntlarla oradan ksn diye zorlamaya alan bir sistem, kollanmasn istedii
byk amac ite byle, gerekte ayaklar altna alr. Topluluun gerek zenginlie ve ycelie doru
gelimesini hzlandracak yerde, geri braktrr; topra ile emeinin yllk rnnn gerek deerini
artracak yerde, azaltr.
Demek ki ya rhanlya[351] kstlamal btn sistemler bylece tmyle bir yana braklnca, ak
ve sade olan, doal serbestlik sistemi kendiliinden ortaya kp kurulur. Adalet kanunlarn
inemedike her insan, kendi kar peinden diledii gibi gitmekte, gerek emeini gerek
sermayesini herhangi bir baka insann yahut insan tabakasnn emei ve sermayesiyle rekabet
ettirmekte tamamyla serbest kalr.
Yapmaya kalktnda hep bin bir hileyle karlaaca ve gerei gibi yaplmasna insan aklnn
yahut bilgisinin hibir zaman yetmeyecei bir dev, yani zel kiilerin almalarn gzetip onu
topluluun karna en uygun iler dorultusuna yneltmek devi, hkmdarn stnden bsbtn
kalkar.
Doal serbestlik sistemine gre, hkmdarn gz kulak olaca topu topu dev vardr. Gerekten
byk nemi olan, fakat basit ve herkesin kavrayabilecei dev: Birincisi, topluluu br
bamsz topluluklarn saldrsndan ve istilsndan koruma devi; ikincisi, topluluun her yesini
her teki yesinin hakszlna yahut basksna uramaktan imkn lsnde koruma devi;
ncs, kr, byk bir topluluka edilen masraf ou kez haydi haydi karp aabildii halde,
herhangi bir bireyin ya da az sayda bireylerin edecei masraf hibir zaman karmayaca iin,
herhangi bir bireyin yahut az sayda bireylerin kurup bakmn salayarak srdrmekte hibir zaman
kar olmayacak belli bayndrlk ilerini ve belli kamu kurumlarn kurmak, bunlarn bakmn
salayp srdrmek devidir.
Hkmdarn bu baka baka devlerinin gerei gibi yerine getirilmesi, ister istemez, belli bir
masraf gerektirir. Bu masrafn karlanmas iin de yine, ister istemez belli bir gelire gereksinme
vardr. Onun iin, bundan sonraki kitapta, (birincisi) hkmdarn yahut devletin zorunlu

masraflarnn neler olduunu; bu masraflardan hangisinin btn topluluun genel yardmn

katmasyla, hangisinin topluluun yalnz belli bir ksmnca ya da belli yelerince grlmesi
gerektiini; (ikincisi) btn toplulua yklenen masraflarn grlmesi iin, btn topluluu katkda
bulundurabilmenin trl yollarnn ve bu yollardan her birinin balca fayda ve sakncalarnn neler
olduunu; (ncs) hemen hemen btn acl hkmetleri bu gelirin bir ksmn rehin etmeye
yahut borlanmaya gtren nedenlerle etkenlerin neler olduunu ve borlarn, toplumun gerek
zenginlii, topra ile emeinin yllk rn zerindeki etkilerinin neler olmu bulunduunu
anlatmaya alacam. Onun iin, bundan sonraki kitap doal olarak blme ayrlacaktr.

Beinci Kitap

Hkmdarn yahut Devletin Geliri zerine

Blm I

Hkmdarn yahut Devletin Giderleri zerine

Ksm I

Savunma Giderleri zerine

Hkmdarn, br bamsz topluluklarna saldrsndan ve istilsndan topluluu korumak olan
birinci devi, ancak askeri bir kuvvet araclyla yerine getirilebilir. Gelgelelim, bu askeri kuvvetin
hem bar zamannda hazrlanmasna hem sava srasnda kullanlmasna ilikin masraf, topluluun
trl durumlarnda, trl ilerleme dnemlerinde baka bakadr.
Kuzey Amerika'nn yerli kabilelerinde rastladmz zere topluluun en vahi ve ilerlememi
durumundaki avc uluslarda her adam, avc olduu kadar da savadr. Kendi topluluunu ya
savunmak ya ona teki topluluklarn yapt zararlarn cn almak iin savaa gittii zaman,
yerinde yurdunda otururken olduu ekilde, kendi emeiyle geinir. ler o halde iken, hakkyla, ne
hkmdar ne de devlet olmad iin, onu ister sava meydanna hazrlamak, ister orada beslemek
zere, iinde bulunduu topluluk hibir trl masrafa girmez.
Tatarlar'la Araplar'da rastladmz gibi, topluluun daha ileri bir durumundaki oban uluslarda,
ayn biimde, her adam bir savadr. Bu tr uluslarn, ou kez deimez konutu yoktur. Bunlar ya
adrlarda ya oradan oraya kolayca tanan bir tr st rtl arabalarda otururlar. Btn kabile yahut
ulus, gerek yln trl mevsimlerine, gerek bakaca rastlantlara gre yer deitirir. Srleri ve
davarlar lkenin bir yanndaki yemi tketti mi, bir baka yanna, oradan bir ncsne g eder.
Kurak mevsimde rmak boylarna iner; yamurlu mevsimde yaylaya ekilir. Byle bir ulus savaa
girdi mi, savalar, srlerini ve davarlarn yallarnn, kadnlarnn ve ocuklarnn gten yoksun
olan savunmasna emanet etmezler. Yallarn, kadnlaryla ocuklarn geride savunmasz ve azksz
da brakmak olmaz. Kald ki, bar zamannda bile gebe yaamaya alk olduundan, btn ulus
sava srasnda yadrgamadan sava alanna gider. ster ordu gibi yry yapsn, ister bir srtma
bl gibi g etsin, gzetilen hedef ne kadar farkl da olsa, yaay biimi hemen hemen birdir.
Onun iin, savaa hep birlikte giderler ve hibiri elinden geleni ardna koymaz. Tatarlar'da,
kadnlarn bile dve katld sk sk grlmtr. Yendiler mi, dman kabilenin nesi varsa,
zaferin dl olur. Bir de yenildiler mi, neleri varsa ellerinden gider. Deil yalnz srleriyle
davarlar, kadnlar ve ocuklar da yenenin ganimeti olur. arpmada sa kalanlarn bile ou, o
anda karnlarn doyurabilmek iin, yenenin nnde dize gelmek zorundadrlar. Geri yan, ou kez
lde darmadan olur.
Bir Tatar'n ya da Arap'n allm yaam, allm olan talimler, onu savaa yeterince hazrlar.
Ak havada yaayan kimseler, genellikle kou, gre, sopa oyunu, cirit atma, ok atma vb. gibi
elencelerle vakit geirirler. Bunlarn hepsi sava andran eylerdir. Bir Tatar ya da Arap gerekten
savaa girdii vakit, barta olduu gibi, birlikte gtrd srleri ve davarlaryla geimini salar.
Babuu ya da hakan (nk bu uluslarn hepsinin babuu ya da hakan vardr) onu sava alanna
hazrlamak iin hibir biimde masrafa girmez. Sava alannda iken de, onun umduu ya da istedii
btn dl, eline yama frsat gemesidir.
Avclardan oluan bir ordunun iki yz eri aabildii pek olmaz. Avn verebilecei bir gn bir
gne uymayan geim maddesi, bundan ok insan epey bir zaman bir arada bulundurmaya seyrek
olarak yetebilir. obanlardan oluan bir ordu ise, tersine, bazen iki yz bin kiiyi bulabilir.
Yrylerini durduran olmadktan, yemini tkettikleri bir blgeden henz el srlmemi bir
bakasna srekli olarak geebildikten sonra, bir arada yry srdrebileceklerin miktarnn, yle
grlyor ki, snr yok gibidir. Avclardan oluan ulus, yresindeki uygar milletlere, hibir zaman
korku salamaz. obanlardan oluan bir ulusun ise, onlar rktt olabilir. Kuzey Amerika'daki

kzlderililerle yaplan bir savatan daha aann bayas ey olamaz. Bunun tersine, Asya'da sk sk
olmu bulunduu zere, bir Tatar istilsndan daha korkun ey olamaz. Thucydides'in, birlik olmu
skitler'e, Avrupa'nn da Asya'nn da kar koyamayaca konusundaki fikrini, btn alarda
geirilen tecrbeler hakl karmtr. ok geni, fakat savunmadan yoksun skitya yahut Tataristan
ovalarnda oturan ahali, fetihler yapan bir airetin ya da oyman beyinin buyruu altnda sk sk
birlemi ve bunlarn birlemeleri, hep Asya'nn ykntya urayp viran olmasyla dikkati ekmitir.
obanlardan oluan teki byk ulus, yani barnlmas g Arabistan llerinde oturan ahali,
Muhammed'in ve haleflerinin ynetim altnda bir kez birlemenin dnda hibir zaman
birlememitir. Bunlarn, istilya can atmalarndan deil, daha ok din iin kendilerinden geip
comalarndan ileri gelen birlemeleri ayn biimde n salmtr.
Amerika'nn avc uluslar, gnn birinde obanlarlarsa, onlarla komuluk etmek, Avrupal
smrgeler iin imdikine gre ok daha tehlikeli olur.
Topluluun daha da ileri bir durumunda, d ticareti az olan ve hemen hemen her ailenin kendisi
kullanmak zere kendi bana hazrlad kaba saba ve ev ii mamullerden bakasnn bulunmad
tarmc uluslarda her adam, yine ya bir savadr ya da kolayca bir sava olur. Geimi tarm
yznden olanlar, genellikle btn gn, mevsimlerin btn hoyratlklarna gs gererek, ak
havada yaarlar. Allm yaamlarnn etinlii onlar, bir ksm kanlmaz ilerinin zahmetlerini
ok andran sava yorgunluklar iin hazrlar. Bir hendek kazcnn kanlmaz ii onu, bir tarlann
etrafn evirmeye olduu kadar, metrislerde almaya ve bir ordugh tahkime hazrlar. Bu gibi
tarmclarn zaman geirmeye dnk, allm elenceleri, tpk obanlarnki gibi olup ayn biimde
sava andrr. Ancak, bo zamanlar obanlara gre az olduu iin tarmclar bu elencelerle pek
yle uramazlar. Asker olmasna askerdirler ama, pek o denli talimli deillerdir. Bununla birlikte, o
halleriyle bunlar sava alan iin hazrlamak, hkmdara ya da devlete binde bir herhangi bir
masrafa mal olur.
En ilerlememi, en aa dzeydeki tarm iin bile bir yere yerlemeye, byk zarara uramakszn
braklmayacak trden, herhangi deimez bir konuta gerek vardr. Onun iin, srf tarmclardan
oluan bir ulus savaa girdi mi, halkn topu birden sava alanna gidemez. Hi deilse yal
erkeklerin, kadnlarn ve ocuklarn, yuvaya gz kulak olmak iin evde kalmalar gerekir. Bununla
birlikte, askerlik andaki btn erkekler sava alanna gidebilirler ve bu gibi kk uluslarda, ou
kez gitmilerdir. Her millette, askerlik andaki erkeklerin, btn halk topluluunun drtte ya da
bete biri kadar tuttuu varsaylabilir. Sefer, tohum ekme zamanndan sonra balayp da hasattan nce
sona erdi mi, tarmc olsun, onun belli bal rgatlar olsun, fazla zarar dokunmakszn iftten
ubuktan uzak kalabilirler. Tarmc; yal erkeklerin, kadnlarn ve ocuklarn, o arada grlmek
gereken ii pekl baarabileceklerine gvenir. Bu nedenle, ksa sren bir seferde, tarmc bedava
hizmet etmeye hevessiz deildir; ayrca hkmdar iin ya da devlet iin onu sava alannda beslemek,
ou kez savaa hazrlamak kadar az masrafa mal olur. ran sava sonrasna dek, eski Yunanistan'n
ayr ayr btn devletlerindeki yurttalar, Peloponez sava sonrasna dein de, Peloponez ahalisi,
yle grlyor ki, bu biim hizmet etmilerdir. Thucydides, Peloponezliler'in genellikle yazn sava
alanndan ayrldklarn ve harman kaldrmak zere yurda dndklerini kaydeder. Krallarnn
ynetimi altnda iken ve cumhuriyetin ilk dnemlerinde, Roma halk ayn ekilde askerlik hizmeti
grrd. Yurtta kalanlarn, savaa gidenlerin geimine bir miktar katkda bulunmas, ancak Velii'nin
kuatlmas ile balad. Roma mparatorluu'nun ykntlar zerine kurulan Avrupa krallklarnda,
yerinde olarak derebeylik hukuku ad verilen yntem hem konulmadan nce, hem konulduktan bir
sre sonra, byk derebeylerin, btn yakn uyruklar ile birlikte, hkmdara, masraf kendilerine ait
olmak zere hizmet etmeleri adetti. Yerlerinde yurtlarnda olduu zere sava alannda da bunlar,

kraldan zel olarak o vesile ile aldklar herhangi bir cret veya ulufe ile deil, kendi gelirleriyle
ihtiyalarn grrlerdi.
Topluluun daha ilerlemi bir durumunda, askere gidenlerin, masraf kendilerine ait olmak zere
beslenmelerini bsbtn imknsz klmakta pay bulunan iki ayr neden vard. Bu iki neden, sanayinin
gelimesi ve sava sanatndaki ilerlemedir.
Bir tarmc, tohum atma zamannn ard sra balayp hasattan nce sonra ermek artyla askeri bir
seferde hizmet grse bile, iine ara verilmesi, onun gelirinde hatr saylacak bir azalmaya her zaman
sebep olmaz. Yaplmak zere kalan iin ounu, tarmcnn emei karmadan, doann kendisi yapar.
Ama bir zanaat, rnein demirci, marangoz yahut dokumac, i yerinin bandan ayrlr ayrlmaz,
gelirinin biricik kayna bsbtn kuruyuverir. Ondan yana, doa, bir ey yapmaz; hepsini zanaat
kendi bana yapar. Dolaysyla devleti savunmak iin sava alanna gitti mi, geinecek geliri
olmadna gre, onu, ister istemez devlet beslemelidir. Ama, ahalisinin ou zanaat ve imalat
olan bir lkede, savaa gidenlerin byk bir ksmnn bu snflardan alnmas ve dolaysyla devletin
hizmetinde altrldklar srece ihtiyalar devlete salanmas gerekir.
te yandan, sava sanat gitgide pek karmak ve aprak bir bilim haline gelip, savan sonucu,
topluluun ilk alarndaki gibi, bir tek karma kark arpma ya da dvme ile belli olmaktan
karak, sava genellikle her biri yln ou ksmnda srp giden eitli birok seferlerle uzaynca,
devlete savata hizmet edenleri, hi deilse o hizmette kullandklar srece, devletin beslemesi
genellikle zorunlu hale gelmektedir. Askere gidenlerin bar zamanndaki olaan ura ne olursa
olsun, byle bitip tkenmez ve masrafl bir hizmet, haliyle onlar iin gerekliinden pek ar bir yk
oluturur. Nitekim, kinci ran savandan sonra Atina ordular, yle grlyor ki genellikle, gerekte
bir ksmn vatandalarn, fakat ayn zamanda bir ksmn yabanclarn oluturduu ve hepsi ayn
tarzda masraf devlete ait olmak zere para ile tutulup, hakk denen cretli askerlerden meydana
gelmitir. Veii'nin kuatlmas zamanndan balayarak, Roma ordular, sava alannda kaldklar
srece, hizmetlerine karlk cret aldlar. Derebeylik ynetimlerinde, gerek byk derebeylerinin,
gerekse bunlarn yakn uyruklarnn askeri hizmeti, belli bir sre sonra, genellikle onlarn yerine
gemek zere hizmet edenlerin masrafnn grlmesi iin kullanlan bir para ykmllne
dntrld.
Ahalinin tm saysna oranla savaa gidebileceklerin says, uygar bir toplulukta, ilerlememi bir
topluluktakine gre ister istemez ok daha azdr. Uygar bir toplulukta, askerlerin btn masraf asker
olmayanlarn emei ile karland iin asker says, askerlik etmeyenlerin (hem kendilerinin hem
beslemek zorunda olduklar br hkmet ve adalet memurlarnn ihtiyalar kendi durumlarna
uyacak biimde karlandktan sonra) besleyebilecei miktar hibir zaman aamaz. Eski
Yunanistan'n tarmla uraan ufak devletlerinde, btn halk topluluunun bete yahut drtte biri
kendini asker sayp, sylentiye gre, savaa giderdi. acl Avrupa'nn uygar milletlerinde,
genellikle hesap edilmitir ki, herhangi bir lkenin ahalisinin yzde birinden fazlas, askerlerin
hizmet masrafn deyen lkeyi perian etmeden asker olarak kullanlamaz.
Ordunun sava alanndaki ihtiyalarnn salanmas masrafnn bsbtn hkmdara ya da devlete
kalmasnn stnden uzun zaman gemeden, yle grlyor ki, herhangi bir millette, orduyu savaa
hazrlama masraf, hatr saylacak hale gelmemitir. Eski Yunanistan'n ayr ayr btn
cumhuriyetlerinde, her zgr yurttan kendi askeri talimlerini renmesi, devletin ona ykledii
eitimin zorunlu bir paras idi. Her kentte, ykse ynetim makamnn kanad altnda genlerin ayr
ayr retmenlerden kendilerinin ayr ayr talimlerini rendikleri genel bir alan bulunduu
grlyor. Yurttalarn savaa hazrlamak iin herhangi bir Yunan devletinin btn masraf, yle

grlyor ki, hep bu pek basit kurumdan oluuyordu. Eski Roma'da Campus Martius talimleri ile
karlanan maksat, eski Yunanistan'daki Gymnaisum talimlerinin karlad amacn ayn idi.
Derebeylik ynetiminde, her blge halknn okuluk talimleri ve daha bir takm askeri idmanlar
yapmalar gerektiine ilikin birok kamusal buyruk, ayn maksad gzetmek zere dnlmtr;
bununla birlikte uygulamaya pek hz vermi gibi gzkmezler. Ya bu buyruklarn yerine getirilmeleri
ile grevli subaylardaki ilgisizlikten, ya bir baka nedenle, bunlar yle grnyor ki, her yanda
ihmale uram ve btn bu hkmetlerin gsterdii gelime iinde, byk halk topluluu arasnda
askeri talimler, anlalan, gitgide yaplmaz olmutur.
Eski Yunan ve Roma cumhuriyetlerinde bunlarn btn mr boyunca, derebeylik ynetiminde ise
ilk kurulularndan hayli zaman sonrasna dek, askerlik, belli bir yurtta tabakasnn biricik yahut
belli bal ii olan, ayr bir zanaat deildi. Ekmeini kazand allm zanaat yahut ii ne olursa
olsun, devletin her uyruu, btn olaan hallerde kendini ayn zamanda, askerlik zanaatn yapmaya
elverili grr; birok olaanst hallerde ise onu yapmak zorunluluunda sayard.
Ama sava sanat, btn sanatlarn kukusuz en deerlisi olduu gibi, topluluk ilerledike, onlarn
ister istemez en karmaklarndan biri haline gelmektedir. Sava sanatnn belli bir zamanda
eriebilecei kemal derecesini, makine sanatnn ve yine onunla ister istemez ilikisi olan br baz
sanatlarn durumu belirler. Ancak, bu kemal derecesine erimesi iin, onun belli bir yurtta snfna
zg, biricik yahut belli bal ura haline gelmesi gerekir. Baka her sanat iin olduu gibi, bu
sanatn gelimesi iin de iblmne gerek vardr. br sanatlarda iblm, birounu birden
yapacaklarna, kendilerini belli bir zanaata hasretmekle kiisel karlarnn daha iyi yrdn
gren bireylerin akgzll ile tabii olarak ortaya kar. Fakat askerin zanaat, ancak devlet
tedbiri ile br zanaatlardan ayr ve farkl belli bir zanaat haline gelebilir. t kmayan bar
zamannda, devletten herhangi bir ekilde zel zendirme grmeksizin, ou zamann askeri
talimlerle geiren bir yurtta, kukusuz bunlarn hem iyiden iyiye ustas olabilir, hem kendini
adamakll oyalar. Ama elbette ki, kendi karn yrtm olmaz. Zamannn ounu bu belli uraa
brakmas, ancak devletin tedbirli davranmas zerine yurtta iin elverili olabilir. Devletler ise,
durumlar varlklarnn korunmas iin bunu gerektirdiinde de hep o anlay gstermi deillerdir.
Bir obann bo zaman oktur. Tarm ilerlememi durumda iken bir tarmcnn biraz bo zaman
olur. Zanaatnn ya da imalatnn bo zaman olmaz. Bunlardan ilki, hibir zarara uramadan
zamannn ounu, ikincisi bunun bir ksmn sava idmanlarna harcayabilir, fakat sonuncusu, biraz
zarara girmeden, zamannn bir tek saatini bu idmanlara harcayamaz ve kendi karn gzetmesi, onu
bunlar, tabii, savsamaya gtrr. Bir yandan da, sanat ve sanayideki gelime dolaysyla iftilie
ister istemez sokulan slahlar, tarmcya zanaat kadar az bo zaman brakr. Ky ahalisi de, askeri
talimleri kent ahalisi kadar batan savmaya balar ve byk halk topluluunda sava ruh bsbtn
kaybolur. te yandan, hep tarmla sanayideki ilerlemelerin pei sra yryp gerekte o ilerlemelerin
birikmi rnnden baka bir ey olmayan zenginlik, btn komularnn saldrsn kkrtr.
alkan ve dolaysyla zengin bir millet btn milletler arasnda saldrya uramas en muhtemel
olandr. Kanunun savunmas iin devlet bir takm yeni tedbirler almadka, doa alkanlklardan
tr halk, kendini savunmay hi beceremez hale gelir.
Bu artlar altnda, kanunun savunmas iin devlete herhangi bir biimde iyi kt hazrlkl
bulunabilmenin, yle grlyor ki, ancak iki yolu vardr.
Devlet ya (birincisi), halkn btn kar, huyu ve eilimi ile tuttuu dorultuya karn, pek sk bir
zabta aracl ile, askeri talimleri zorla yaptrtabilir ve askerlik andaki yurttalarn ister hepsini
ister belli bir miktarn, tesadfle uramakta olabilecekleri herhangi bir baka zanaata ya da

meslee, bir dereceye dek askerlik zanaatn katmaya ykml klabilir.

Yahut (ikincisi), devlet, srekli askeri talimler yapacak belli bir miktarda yurtta besleyip
kullanarak, askerlii btn br zanaatlardan ayr ve farkl bir belli zanaat haline getirebilir.
Devlet bu iki areden birincisine bavurursa, askeri kuvveti rediflerden; ikincisine bavurursa,
srekli silah altnda tutulan bir ordudan oluuyor denilir. Srekli silah altndaki bir orduda askerlerin
biricik ya da belli bal ura, askeri talimler yapmak olup, onlara devletin salad nafaka ya da
cret, geimlerinin belli bal ve allm kaynadr. Askeri talimler yapmak, redif askerlerinin
yalnzca ara sra ura olur. Geimlerinin belli bal ve allm kaynan bunlar, bir baka urata
bulurlar. Redif askerinde renper, zanaat ya da esnaf nitelii, asker vasfndan daha ar basar.
Srekli silah altndaki bir orduda ise asker nitelii br btn vasflardan baskndr. Bu iki ayr eit
askeri kuvvet arasndaki esasl fark da, yle grlyor ki, bu ayrmdan oluur.
Redif kuvvetlerinin deiik birka tr olmutur. yle grlyor ki, kimi lkelerde devleti
savunacak yurttalara, byle demem yakrsa, alay biiminde kurulmakszn, yani her biri kendine
zg ve srekli subaylar komutasnda talim gren, ayr ve farkl askeri birlikler halinde
blnmeksizin, yalnzca talim yaptrlmtr. Eski Yunan ve Roma Cumhuriyetleri'nde her yurttan,
evinde barknda kald srece talimlerini ya kendi bana ve bamsz ya da diledii eitleriyle
birlikte yapt ve sava alanna gerekten arlncaya dek, belli bir askeri birlie balanmad
grlyor. br lkelerde, rediflere yalnzca talim yaptrlmakla kalnmam, bunlar alay biimine
konulmutur. ngiltere'de, svire'de ve yle sanrm ki, bu tr bozuk dzenli bir askeri kuvvetin
kurulmu olduu btn teki acl Avrupa lkelerinde, her redif eri bar zamannda da kendine
zg ve srekli subaylarn komutasnda talimlerini yapan belli bir askeri birlie baldr.
Ateli silahlarn tretilmesinden nce stnlk, silahlarnn kullanlmas konusunda askerlerinin her
birinde teker teker en byk ustalk ve el yatknl bulunan orduda idi. Beden gc ve eviklii pek
nemli olup ou kez muharebelerin durumunu belirliyordu.
Gelgelelim, silahlarn kullanmada bu ustalk ve el yatknl, byk birlikler iinde deil, ancak
imdi tpk eskrimde olduu gibi, her adamn kendi bana, belli bir okulda, belli bir hoca
ynetiminde ya da kendi belli ei dostu ve eitleri arasnda talim etmesiyle elde edilebilirdi. Ateli
silahlarn tretilmesinden beri, beden gc ve eviklii, hatta silah kullanmakta olaanst ustalk ve
el yatknl, her ne kadar nemsiz olmaktan uzaksa da, daha az nemlidir. Eli sakar birini, silahn
cinsi, hibir biimde eli yatkn birinin dzeyine karmamakla birlikte, onu eskiden hibir zaman
grlmedik bir dzeye yaklatrr. yle varsaylyor ki, ateli silah kullanmak iin gereken el
yatknl ve ustalk byk birlikler halinde talim grmekle, pekl elde edilebilir.
acl ordularda, muharebelerin alnyazsn belirlemede de, intizam,[352] nizam[353] ve gz
krpmadan emre itaat, askerlerin silahlarn kullanmaktaki el yatknlna ve ustalna gre daha
nemli olan meziyetleridir. Gelgelelim, ateli silahlarn grlts, duman ve top menzili iine girer
girmez ve ou kez, savaa iyiden iyiye tutuulduu sylenebilecek zamandan ok nce, her adamn
her an kendini kar karya hissettii gze grnmez lm; bu intizamn, nizamn ve gz krpmadan
itaatin hatr saylacak kadar korunmasn acl bir muharebenin balangcnda bile pek gletirse
gerektir. Eski bir muharebede, insan sesinden baka grlt kmazd; duman yoktu, yaralara ya da
lme yol aan gze grnmez neden yoktu. ldrc bir silah yan bana gerekten sokuluncaya
dek, her adam, yaknnda byle bir silah olmadn aka grrd. Bu artlar altnda, silahlarn
kullanma bakmndan kendi ustalklarna ve el yatknlklarna biraz gveni bulunan askerler arasnda,
eski bir muharebenin hem balangcnda hem btn ak boyunca ve iki ordudan biri iyice

yenilinceye dein, bir derece intizam korumak epey daha kolay olmu olmak gerekir. Fakat intizam,
nizam ve gz krpmadan emre itaat alkanln, ancak byk birlikler halinde talim gren askerler
kazanabilir.
Bununla birlikte, her ne biimde sk dzen[354] altna alnm yahut talim grm olursa olsun, bir
redif kuvveti, sk dzeni yerinde ve gzel talim grm, srekli silah altndaki orduya gre her
zaman ok aa dzeyde olmak gerekir.
Topu topu haftada, yahut ayda bir talim gren askerler, silahlarn kullanmakta hibir zaman her
gn ya da gn ar talim grenler kadar uzman olamazlar. Bu artn imdi eski alardaki kadar
nemi olmayabilirse de, sylentiye gre, Prusyal askerlerin, nedeni pek fazlasyla talimlerindeki
stn uzmanlk olan, herkese kabul edilmi stnl, bu artn bugn bile pek hatr saylr nemi
bulunduuna bizi inandrabilir.
Subayna ancak haftada, yahut ayda bir itaat zorunda bulunan ve btn baka zamanlarda ona hibir
biimde hesap vermeksizin ilerini bildikleri gibi grmekte zgr olan askerlerin, tanrnn gn
btn yaamlarna ve davran tarzlarna subayn yn verdii, hatta tanrnn gn onun buyruu ile
yatp kalkan, yahut hi deilse koularna ekilen askerlerle subay nnde ayn korkuyu
duymalarna, itaat bakmndan ayn eilimde olmalarna hibir zaman imkn yoktur. Sk dzen
denilen hususta yahut derhal itaat alkanlnda, srekli silah altndaki bir orduya gre, bir redif
kuvvetinin, el idman denilen hususta yahut silahlarnn ynetiminde ve kullanlmasnda bazen
olabileceine kyasla her zaman daha dk dzeyde olmas gerekir. Gelgelelim, acl savata
derhal ve annda itaat etme alkanl, silahlarn ynetimindeki hatr saylr bir stnle gre ok
daha nemlidir.
Tatar, yahut Arap redifleri gibi, bar zamannda itaate alk olduklar ayn babularn buyruu
altnda savaa gidenler, en iyi rediflerdir. Subaylarna sayg gstermede, derhal itaat alkanlnda,
srekli silah altndaki ordulara en ok yaklaan bunlardr. Kendi babularnn buyruu altnda
hizmet ederken, da redifinin de bu trl bir stnl vard. Ancak dallar gezmeyen, yerinde
duran obanlar olduklarndan, hepsinin belli bir konutu bulunduundan ve bar zamanlarnda oradan
oraya babularnn pei sra gitmeye alk olmadklarndan, bunlar sava zamannda, onun ardndan
nemlice bir mesafeye gitmeye yahut uzunca sre sava alannda kalmaya daha az istekli idiler. Bir
ganimet ele geirdiler mi, evlerine barklarna dnmeye can atyorlard; babuun nfuzu ise onlar
alkoymaya binde bir yetiyordu. taat bakmndan, Tatarlar'la Araplar iin sylenene kyasla ok daha
aa kalyorlard. Dallar ayn zamanda yerlerinden kmldamakszn mr srdkleri iin
zamanlarnn daha azn ak havada geirdiklerinden, Tatarlar'la Araplar zerine sylenene kyasla,
askeri talimlere daha az alk ve silahlarn kullanmakta daha az uzman idiler.
Ama, uras gz nnde tutulmaldr ki, sava alannda st ste birka seferde hizmet grm
herhangi tr bir redif ordusu, her bakmdan srekli silah altndaki bir ordu haline gelir. Askerler
silahlarn kullanmaya her gn talim ederler; her zaman subaylarnn buyruu altnda
bulunduklarndan, srekli silah altnda tutulan ordulardaki gz krpmadan itaatin tpksna alrlar.
Bunlarn, sefere kmadan nce ne durumda olduklarnn pek nemi yoktur. Birka seferde
bulunduktan sonra, ister istemez her bakmdan srekli silah altndaki bir ordu haline gelirler.
Amerika'daki sava srncemede kalp daha bir sefer uzarsa, Amerika redifi, geen savata
yararlktan yana hi deilse Fransa ile spanya'nn kdemli askerlerinin en yiitlerinden aa kalmaz
gzken srekli silah altndaki orduyla her ynden boy lebilir.
Bu fark iyice kavrannca grlr ki, bir redif kuvvetine gre intizam yerinde bir srekli ordudaki

kar konulmaz stnle, btn alarn tarihi tanktr.

Salam belgeye dayanan herhangi bir tarih iinde, zerinde epey ak seik bilgimiz bulunan ilk
srekli silah altnda tutulan ordulardan biri, Makedonyal Filip'in ordusudur. Trakyallar'la,
liryallar'la, Tesalyallar'la ve Makedonya dolaylarndaki Yunan kentlerinden kimisiyle sk sk
yapt savalar, onun balangta ihtimal ki redif kuvvetinden oluan ordularn, git gide srekli silah
altndaki bir ordunun tam sk dzeni iinde yetitirdi. Pek seyrek olmak ve hibir zaman uzun
srmemek zere, bar iinde bulunduu zaman, Filip o orduyu datmamaya bakt. Gerekte, uzun
sren ve etin olan bir uramadan sonra bu ordu, eski Yunanistan'n kalburst cumhuriyetlerinin
yiit ve en iyi talim grm rediflerini, ardndan, pek az bir urama ile byk ran
mparatorluu'nun kadn tavrl ve talimden yana bozuk dzen rediflerini yenerek onlara pes dedirtti.
Yunan cumhuriyetlerinin ve ran mparatorluu'nun ykl, srekli silah altndaki bir orduda, her
trl redif kuvvetine gre bulunan kar konulmaz stnln sonucu idi. nsanoluna ilikin olaylar
iinde, tarihin, yksn ak seik veya ayrntl olarak saklad ilk byk devrim budur.
kincisi, Kartaca'nn k ve bunun sonucu olarak, Roma'nn yceliidir. Bu iki nl
cumhuriyetin talihindeki btn deimeler pekl ayn nedene yorulabilir.
Birinci Kartaca sava sonundan kinci Kartaca sava bana dein Kartaca ordular, devaml
olarak seferde bulundular ve komutanlkta birbirini izleyen byk generalin; Amilcar'n, damad
Asdrubal'in ve olu Annibal'in buyruu altnda altlar; ilkin, bakaldran kendi klelerinin
cezalandrlmasnda, sonra, ayaklanan Afrika milletlerinin itaat altna alnmasnda, en sonunda da,
byk spanya Krall'nn fethinde kullanldlar. Annibal'in, bana geip spanya'dan talya'ya
gtrd ordunun, bu trl trl savalarda gitgide ister istemez srekli silah altndaki bir ordunun
amaz sk dzeni iinde yetimi olmas gerekir. O srada Romallar, bsbtn bar iinde
kalmamakla birlikte, bu sre fazla nemi olan herhangi bir savaa tutumu deillerdi ve genellikle
sylendiine gre, bunlarn askerlikteki sk dzenleri epeyce gevekti. Trebia'da, Thrasymenus'ta ve
Cannae'de Annibal'in karlat Roma ordular, srekli silah altndaki bir orduya kar koyan
rediflerdi. Bu muharebelerin alnyazsn belirlemede, herhangi bir baka duruma gre bunun belki
daha ok katks olmutur.
Romallar'n kar koymak zere gnderdikleri redif kuvvetine kyasla Annibal'in spanya'da geride
brakt srekli ordunun ayn stnl vard ve kardei olan gen Asdrubal'n komutasnda, bu
ordu onlarn hemen hemen hepsini, bir iki yl iinde o lkeden dar pskrtt.
Donatm bakmndan Annibal, lkesinden iyi ikmal edilmiyordu.[355] Aralksz olarak seferde
bulunduklarndan Roma redifleri, savan gelimesi ile sk dzeni yerinde ve iyi talim grm bir
srekli ordu haline geldiler. Annibal'deki stnlk ise gnden gne azaldka azald. Asdrubal,
spanya'da komuta ettii srekli silah altndaki ordunun tmn yahut hemen hemen hepsini
talya'daki kardeinin yardmna gtrmeyi gerekli grd. Bu yryte, o sylentiye gre,
klavuzlarnca yanl yola yneltilmi ve tanmad bir lkede, kendisininkine her bakmdan denk,
yahut ondan stn bir baka srekli ordunun basksna ve saldrsna urayarak, adam akll
yenilmitir.
Asdrubal spanya'dan ayrlnca, Byk Scipio'nun karsna, kendisininkine gre daha aa
deerde bir redif kuvvetinden baka kan olmad. O, bu redif kuvvetini yenerek, ona boyun edirdi
ve savan oluu srasnda kendi redifleri ister istemez, sk dzeni yerinde ve gzel talim grm bir
srekli oldu haline geldiler. Bu srekli ordu, sonra, Afrika'ya tand; orada karsna ka ka bir
redif kuvveti kt. Kartaca'y savunmak iin, Annibal'in srekli ordusunu geri armak gerekti. Sk

sk yenilerek bezginlie uram bulunan Afrika redifleri buna katld ve Zama muharebesinde
Annibal ordusunun byk ksmn onlar oluturdu. ki rakip cumhuriyetin alnyazsn, o gnk sonu
belirledi.
kinci Kartaca sava sonundan Roma Cumhuriyeti'nin kne dein Roma ordular, her
bakmdan srekli silah altnda tutulan ordulard. Onlarn silahlarna kar Makedonya'nn srekli
ordusu epey dayand. Son kral tabanszlk etmese, fethi ihtimal ki bsbtn gleecek olan o ufak
kralla boyun edirmek, Roma'ya, yceliinin en parlak gnlerinde, iki byk savaa ve byk
muharebeye mal oldu. Eski cihann btn uygar milletlerinin; Yunanistan'n, Suriye'nin ve Msr'n
redif kuvvetleri, Roma'nn srekli silah altnda tutulan ordular karsnda ancak zayf bir direni
gsterdiler. Kimi barbar uluslarn redifleri, kendilerini ok daha iyi savundular. kinci Kartaca
Sava'ndan sonra, Romallar'n karlamak zorunda kaldklar en yaman dmanlar, Mithridates'in
Karadeniz ve Hazar Denizi Kuzeyi'ndeki lkelerden srp kard skit, yahut Tatar redifleri idi.
Yine, Partlar'n ve Almanlar'n redif askerleri de her zaman hatr saylacak kratta olup, birka kez
Roma ordularna kar pek nemli kazanmlar saladlar. Bununla birlikte, yle grlyor ki,
genellikle ve iyi komuta edildiklerinde, Roma ordular ok daha stn idiler. htimal ki, zaten
gerektiinden ok geni bir imparatorlua bu iki barbar lkeyi katmaya demez diye dndkleri
iin, Romallar ne Parthia'nn ne Almanya'nn kesin olarak fethine girimediler. Eski Partlar, yle
grlyor ki, skit ya da Tatar soyundan bir ulus olup hep, atalarnn geleneklerinden ounu
korumulardr. skitler ya da Tatarlar gibi, eski Cermenler de, barta peinden gitmeye alk
olduklar ayn babularn buyruu altnda savaa giden, ger obanlardan oluan bir ulustu.
Bunlarn redif kuvvetleri, ihtimal ki, ayn zamanda soyundan olduklar skitlerin ya da Tatarlarn
rediflerine tpk tpksna benziyordu.
Roma ordularnda sk dzenin gevemesinde baka baka birok nedenlerin katks olmutur. Bu
nedenlerden bir tanesi, sk dzenin ar derecede sert oluu idi. Hibir dmann karlarna kacak
gte grnmedii ycelik gnlerinde, ar kalkanlarn gereksiz safra diye bir yana koyup etin
talimlerini gereksiz zahmet diye savsadlar. Bundan baka, Roma imparatorlar zamannda, zellikle
Alman ve Pannoni snrlarn bekleyen srekli silah altndaki Roma ordular, aleyhlerine ikide bir
kendi generallerini ortaya srmeyi adet edindikleri efendileri iin tehlikeli oldular. Kimi yazarlara
gre ilkin Dioclesian, brlerine gre Constantine, evvelce genellikle her biri hep iki tugaylk
byk birlikler halinde konaklayan bu ordular daha az rklecek duruma getirmek iin snrdan geri
ekti; ardndan, bir istily pskrtmek gerekmedike yerlerinden hemen hemen hi oynatlmadklar
trl tara kentlerine ufak birlikler halinde datt. Ticaret ve sanayi kentlerinde yerletirilip, bu
merkezlerden pek seyrek kmldatlan ufak asker birlikleri tacir, zanaat ve imalat haline geldiler.
Babozukluk, askeri seciyeden daha ar basmaya balad ve srekli silah altnda tutulan Roma
ordular gitgide yozlat; Bat Roma mparatorluu'nu ok gemeden istil eden Cermen ve skit
rediflerinin saldrlarna kar koymay beceremeyen bozuk, bakmsz ve sk dzensiz bir redif
kuvveti olup kt.
mparatorlar, ancak, o milletlerden kimisinin redif askerlerini brlerinin redif askerlerine kar
koymak zere kiralayarak bir sre iin, kendilerini savunabildiler. nsanoluna ilikin olaylar iinde,
eski zamanlar tarihinin, yksn ak seik veya ayrntl olarak koruduu nc byk devrim,
Bat Roma mparatorluu'nun kdr. Uygar bir ulusun redif askerine gre barbar bir ulusun;
tarmc, zanaat ve imalat bir milletin redif askerine gre oban bir ulusun redif askerindeki kar
konulmaz stnlk, bunu meydana getirmiti. Redif ordularnn zaferleri genellikle srekli silah
altndaki ordulara kar deil, talimi ve sk dzeni kendilerine gre daha aa baka redif
askerlerine kar kazanlmtr. Yunan rediflerinin, ran mparatorluu rediflerine kar kazand

zaferler bu trden idi. Yine daha sonraki zamanlarda, svire rediflerini Avusturya ve Bourguignon
rediflerine kar kazandklar zaferler de o trden idi.
Bat Roma mparatorluu'nun ykntlar zerine yerleen Cermen ve skit uluslarnn askeri
kuvveti, yeni yurtlarnda da bir sre tpk asl lkelerindeki gibi olmaya devam etti. Bu, bar
zamannda itaate alk bulunduu ayn babularn komutas altnda sefere kan obanlarla
tarmclardan oluan bir redif kuvveti idi. Bu nedenle, talimi ve sk dzeni olduka yerinde idi.
Gelgelelim, sanat ve sanayi ilerledike, babularn nfuzu gitgide zaafa urad; byk halk
topluluunun askeri talimlere ayracak zaman azald. Bu yzden, derebeylik rediflerinin gitgide ne
sk dzeni ne talimi kald ve bunlarn yerine gemek zere, ucun ucun srekli silah altnda tutulan
ordular ortaya kt. Bundan baka bir uygar lke, srekli ordu tedbirini bir kez benimsedi mi, btn
komularnn onu rnek almas gerekiyordu. Esenliklerinin byle davranmalarna bal olduunu ve
kendi redif kuvvetlerinin byle bir ordunun saldrsna kar koymaktan bsbtn beceriksiz kaldn
abuk anladlar.
ok kez meydana kmtr ki, mrlerinde dman yz grmemi olsalar bile srekli silah
altnda tutulan bir ordunun askerlerinde kdemli[356] askerlerdeki btn gz peklik vardr ve sefere
gittikleri anda bunlar en ylmaz, en tecrbeli kdemlilerle karlamaya hazrdrlar. 1756'da Rus
ordusu Lehistan'a yrd zaman, Rus askerleri yiitlikte, o zamanlar Avrupa'nn en gz pek en
tecrbelisi saylan Prusyallar'n kdemli askerlerinden aa kalr gzkmyorlard. Gelgelelim, Rus
mparatorluu, daha nce yirmi yla yakn bir zamandr t kmayan bir bar iinde yaamt ve o
srada, mrnde dman yz grm pek az askeri olabilirdi. 1793'de spanya sava patlak
verdiinde ngiltere, aa yukar yirmi sekiz yl kadar tam bir bar iinde yaam bulunuyordu.
Ancak, askerlerindeki yiitlik, o uzun sren bar yznden bozulmak yle dursun, o bahtsz savan
ilk bahtsz kahramanl olan, Carthagena'y zapt etme giriimindekinden hibir zaman daha fazla
kendini gstermemiti.
Uzun bir bar iinde, kimi zaman generaller belki hnerlerini yitirebilirler. Ama eki dzeni
yerinde bir srekli ordu bulunduruldu mu, yle grlyor ki, askerler yiitliklerini hi yitirmezler.
Uygar bir millet, savunmas iin bir redif kuvvetine bel balad m, tesadf olarak yresinde
bulunan herhangi bir barbar ulusun istils ile her zaman kar karyadr. Asya'daki btn uygar
lkeleri ikide bir Tatarlar'n fethetmeleri, uygar bir ulusun redifine kar barbar bir ulusun redifinde
bulunan doal stnl yeterince ispat eder. ekidzeni yerinde bir srekli ordu, her trl redife
gre stndr. Byle bir ordunun gereksinmeleri varlkl ve uygar bir ulusa en iyi biimde
karlanabilecei gibi, byle bir ulusun da yoksul ve barbar bir komusunun istilsna kar yalnz o
savunabilir. Dolaysyla, bir lkede uygarln srp gitmesi, hatta epey bir sre korunabilmesi,
ancak srekli bir ordu araclyla kabildir.
Uygar bir millet ancak eki dzeni yerinde bir srekli ordu araclyla savunulabildii gibi, barbar
bir lkenin birden bire ve iyi kt uygarlaabilmesi de, ancak onun aracl ile mmkn olur.
Srekli silah altnda tutulan bir ordu, hkmdarn kanununu imparatorluun en cra illerinde, kar
konulmaz bir kuvvete egemen klar ve haliyle hibir kurallarna uygun hkmetin barnamayaca
lkelerde, byle bir hkmeti bir dereceye kadar srdrr. Her kim Byk Petro'nun Rus
mparatorluu'nda yapt slahlar dikkatle incelerse, grr ki, bunlarn hemen hemen hepsini eki
dzeni yerinde bir srekli silah altndaki ordunun kurulmas zmleyip aklar. Onun btn br
dzenlemelerini uygulayp, srdren alet ordudur. O zamandan beri bu imparatorlukta bu dzeyde
dirlik dzenliin ve i barn olagelmesi, tamamyla o ordunun etkisiyledir.

Cumhuriyeti ilkelere bal kimseler, zgrlk iin tehlikeli olaca dncesiyle, srekli silah
altnda tutulan bir ordudan ekinmilerdir. Her nerede ki, generalin ve belli bal subaylarn kar
devletin esas tekilatnn[357] desteklenmesine mutlaka bal deildir, kukusuz byle bir tehlike
vardr. Roma Cumhuriyeti'ni, Sezar'n srekli silah altndaki ordusu yere serdi. Cromwell'in srekli
ordusu, Uzun Parlamento'yu kap dar etti. Ama hkmdarn kendisi ordunun generali ve lkenin
ste gelenleriyle kiizadeleri ordunun belli bal subaylar ise; askeri kuvvet, mlki nfuzun en byk
payna sahip bulunduu iin, o nfuzu desteklemekte en byk kar olanlarn buyruu altna
verilmise; srekli bir ordu, zgrlk iin hi de tehlikeli olamaz. Tersine, kimi hallerde, elverili
olabilir. Baz acl cumhuriyetlerde her yurttan en ufak hareketini gzetledii ve onun her an
huzurunu karmak iin tetikte durduu grlen o sknt veren titizlii, bu ordunun hkmdara
salad gvenlik gereksiz klar. Yksek makamn gvenlii lke ahalisinin byk ksmnca
desteklenmekle birlikte, halktaki her honutsuzluk yznden tehlikeye den, kk bir patrtdan
birka saat iinde ortaya byk bir devrim kabilen yerlerde, hkmetin, btn nfuzu, aleyhindeki
her mrldanmay ve szlanmay bastrp cezalandrmak iin kullanmas gerekir. Bunun tersine,
arkasnda hem lkenin doma byme soylular, hem de eki dzeni yerinde bir srekli silah altnda
tutulan ordu olduunu bilen bir hkmdar en kaba, en anlamsz ve en kanun tanmaz sitemler pek az
tedirgin eder. O bunlar, gsn gere gere balayabilir ya da umursamayabilir ve kendi
stnlne inan, onu doal olarak byle davranmaya yetkin klar. Kanun tanmazlk derecesine
yaklaan zgrle ancak eki dzeni yerinde bir srekli silah altndaki ordu araclyla
hkmdarn gven iinde olduu lkelerde gz yumulabilir. Halkn gvenlii iin yalnz bu gibi
lkelerdedir ki, bu gemi azya alan zgrln kstaha markln nlemek zere bile
hkmdarn eline herhangi snrsz bir yetki verilmesine gerek kalmaz.
Onun iin, hkmdarn, br bamsz topluluklarn iddetinden ve zulmnden topluluu savunmak
olan ilk devi, topluluk uygarlk yolunda ilerledike, gitgide bsbtn masrafl olur. Balangta ne
barta ne savata hkmdara hibir masrafa mal olmayan topluluun askeri kuvvetini, gelimede
ileri gidildike, ilkin savata, sonralar barta da hkmdarn beslemesi gerekir.
Sava sanatnda ateli silahlarn tretilmesiyle meydana gelen byk deime, belli miktarda
askerin gerek barta talim ettirilip sk dzen altna alnmas, gerekse sava zamannda kullanlmas
masrafn bsbtn artrmtr. Bunlarn silahlar da, cephaneleri de pahallamtr. Bir tfek, bir
mzraa ya da bir yaya ve oklara; bir top ya da havan, bir mancna ya da glle atan sapana gre
daha pahal bir makinedir. acl bir asker teftiinde harcanan barut gitti mi, bir daha geri gelmez ve
pek nemli bir masrafa yol aar. Eski bir teftite atlan ya da frlatlan mzraklar ve oklar hem
kolayca yeniden toplanabilirdi hem de deerleri pek az tutard. Topla havan, mancna ya da sapana
gre hem ok pahal hem ok ar makineler olup, bunlarn hem sava alan iin hazrlanmalar hem
oraya tanmalar daha ok masraf ister. Ayn zamanda acl topuluun eski topulua gre
stnl pek fazla olduundan, bir kenti o stn topunun saldrlarna bir iki hafta iin kar
koymak zere bile tahkim etmek ok daha glemi, dolaysyla ok daha pahallamtr. Yeni
zamanlarda, topluluun savunma masrafn artrmakta birok baka baka nedenin katks vardr.
Sava sanatnda srf bir tesadften, yani barutun tretilmesinden ileri geldii grlen byk bir
devrim, gelimenin doal aknn kanlmaz etkilerini bu ynden epey artrmtr.
acl savata ateli silahlarn ar masraf; o masrafa katlanmaya en gc yeten millet yararna ve
dolaysyla yoksul ve barbar bir millete gre, varlkl ve uygar bir millet yararna ak seik bir
stnlk salamaktadr. Eski zamanlarda, yoksul ve barbar uluslara kar kendilerini savunmak,
varlkl ve uygar milletlere g geliyordu. Yeni zamanlarda, kendilerini varlkl ve uygar milletlere
kar savunmak, yoksul ve barbar uluslara g gelmektedir. lk bakta pek zararl bir bulu gibi

grnen ateli silahlarn tretilmesi, uygarln srp gitmesi iin olsun, yaylmas iin olsun,
kukusuz hayrldr.

Ksm II

Adalet Giderleri zerine

Hkmdarn ikinci devi, yani topluluun her yesini, her baka yenin hakszla uratmasndan
ya da ezmesinden imkn lsnde korumak, yahut doruluktan amayan bir adalet ynetimi
kurmak devi de, topluluun trl alarnda, pek deiik derecelerde masraf ister.
Avclardan oluan uluslarda mlkiyet ya da hi deilse iki gnlk emek deerini aan bir
mlkiyet hemen hemen olmad gibi, atanm bir yarg ya da yntemine uygun bir adalet ynetimi
de pek seyrek bulunur. Mal mlk olmayan insanlar, birbirlerinin yalnzca ya bedenine ya
hretine[358] zarar verebilirler. Ama bir adam bir bakasn ldrr, yaralar, dver yahut sverse,
hakk yenen kimse ziyana urasa da, hakszl yapan bir ey kazanmaz. Maln mlkn hasara
uratlmasnda ise, durum baka trldr. Ziyana sebep olan kiinin kazanc ou zaman, zarara
urayann kaybna eittir. Bir adama, bir bakasnn vcudunu ya da hretini incitmeye kkrtabilen
hrslar ekememezlik, ktlk ya da kzgnlktan oluur. Fakat, ou insan, bu tutkularn pek sk etkisi
altnda kalmazlar; en kt insanlar bile, bunlara ancak ara sra kendilerini kaptrrlar. stelik bu
hrslarn doyurulmas, kimi mizalara ne denli zevkli de gelse, yan sra herhangi gerek ya da
srekli bir kazan bulunmamasndan tr, ou insanda, sonu hesap edilerek genellikle
dizginlenmitir. Bu tutkularn zulmne uramaktan insanlar koruyacak mlki makam olmasa da,
insanlar, topluluk iinde epey bir gvenle bir arada yaayabilirler.
Fakat, mlkiyete saldry kkrtan, hkm ok daha srekli ve etkili, ok daha geni kapsaml
hrslar, zenginlerde cimrilikle agzllk, yoksullarda iten bucak bucak kap, rahatna ve gnn
gn etmeye bakmaktadr. Byk mlkiyet bulunan yerde byk eitsizlik olur. ok varlkl bir
zengine karlk, en aa be yz yoksul bulunmak gerekir ve tek tk kimsenin bolluk iinde
yzmesi, yokluk ekenlerin ok olmas demektir. Zenginin bolluk iinde oluu, yoksulu ileden
kartr. Yoksulu ou kez, zenginin mallarna saldrmaya hem ihtiya drter, hem kskanlk
kkrtr. Nice yllarn, yahut belki birbirini kovalayan birok kuaklarn emeiyle elde edilmi
bulunan o deerli mlkiyetin sahibi iin gven iinde bir tek gece bile uyuyabilmek, ancak mlki
makamn kanat germesi ile kabil olur. Her zaman, drt bir yan bilinmedik dmanlarla evrilidir.
Onlar hibir zaman kkrtmad halde, hibir zaman yattramaz, onlarn hakszlna uramaktan,
ancak bunu cezalandrmak iin mlki makamn srekli uzanm duran kuvvetli kolu ile korunabilir.
Bundan tr, deerli ve geni mlkiyetin benimsenmesi ister istemez, mlki ynetimin kurulmasna
gerek gsterir. Mlkiyet olmayan yahut hi deilse iki gnlk emek deerini aan mlkiyet
bulunmayan yerde, mlki ynetime pek o kadar gerek yoktur.
Mlki ynetim belli bir ast-st dzeni ister. Ama mlki ynetime duyulan gerek, deerli mlkiyetin
benimsenmesiyle ucun ucun artt gibi, ast-st dzenini doal olarak oluturan balca etkenler de o
deerli mlkiyetin oalmasyla gitgide artar.
Ast-st dzenini doal oluturan olarak, yahut doal olarak ve herhangi bir mlki rgtten nce,
baz insanlara, ou kardelerine gre bir miktar stnlk salayan nedenler yahut artlar, yle
grlyor ki, drt tanedir.
Bu nedenlerden yahut artlardan birincisi, kiisel yeterlik bakmndan, yani beden gc gzellii ve
eviklii bakmndan, akl ve erdem bakmndan, saduyu, insaf, sebat[359] ve ruhsal lmllk
bakmndan stnlktr. Topluluun hangi dneminde olursa olsun, ruhsal yeterlikle pekimedike,
beden bakmndan yeterliin salayabilecei nfuz azdr. ki elimsize, srf beden gc ile nnde diz

ktrebilen kimse pek zorlu biridir. ok byk nfuzu, yalnz, ruh bakmndan yeterlik salayabilir.
Gelgelelim bunlar, her zaman su gtrr yan bulunabilen ve genellikle tartma konusu olan, gzle
grnmez niteliklerdir. Uygar olsun, barbar olsun, topluluk sraya ve ast-st dzenine ilikin ne
geme kurallarn bu gze grnmez niteliklere gre saptamaya hibir zaman uygun bulmam, daha
ak ve daha kolay anlalan bir eye bakarak belirlemitir.
Bu nedenlerin yahut artlarn ikincisi, yaa stnlktr. Bunam olmak kukusunu verecek kadar
kocamamak artyla, yal bir adam her yerde, mevki, servet ve yeteneke kendisine e bir gence gre
fazla sayg grr. Kuzey Amerika'nn yerli kabileleri gibi, avclardan oluan uluslarda ya, sra ve
ne geme iin tek dayanaktr. Onlarda baba, bir st unvandr; karde bir eit, oul ise bir ast
unvandr. En varlkl ve en uygar milletlerde, btn baka ynlerden eit, dolaysyla, sra
belirleyecek baka bir ey bulunmayan kimseler arasnda sray dzenleyen, yatr. Erkek kardeler
arasnda ve kz kardeler arasnda en yals hep ne geer. Baba mal ve mlknn miras kalmas
halinde, bir eref unvan gibi leilmeyip, olduu gibi bir kiiye dmesi gereken her ey, ou
zaman en yalya verilir. Ya, itiraza yer brakmayan, ak ve kolay anlalr bir niteliktir.
Bu nedenlerden yahut artlardan ncs, servete stnlktr. Ama varlktan yana nfuz
topluluun her anda byk olmakla birlikte, topluluun, herhangi hatr saylr bir servet
eitsizliine elverdii, en ilerlememi anda belki en ok olur. Srlerindeki ve hayvanlarndaki
reme bin kiinin beslenmesine yeterli bir Tatar babuu, bu reyen eyleri, bin tane adam
beslemekten baka biimde pek kullanamaz.
yesi bulunduu topluluk, ilerlememi durumda olduundan, herhangi bir mamul, herhangi bir
eit cici bici yahut eften pften ssler meydana getirmez ki, karlnda ilenmemi rnnden
kendi tketimine fazla geleni dei edebilsin. Bylece besledii bin kii, geimleri iin varsa yoksa
onun eline baktklarndan hem savata onun buyruklarna boyun emekle hem de barta onun
yetkisine sayg gstermekle ykmldr. O, bunlarn ister istemez hem generali, hem yargcdr;
babuluu ise, servetindeki stnln kanlmaz sonucudur. Varlkl ve uygar bir toplulukta bir
adamn ok daha byk serveti olur da yine, bir dzine adama hkmetmeye gc yetmeyebilir.
Mlknn rn bin kiiden fazlasn beslemeye yetebilir ve belki gerekten besleyebilir, ama bu
beslenenler, ondan aldklar her eyin bedelini demek zere edeer bir eyle dei etmeden, onun
kimseye hemen hemen hibir ey koklatt olmad iin, kendini tamamyla onun eline bakyor
sayan kimse hemen hemen yoktur; dolaysyla onun nfuzu yalnzca birka ua kapsar. Bununla
birlikte varlkl ve uygar bir toplulukta bile, servet ynnden nfuz pek byktr. Topluluun epey
bir servet eitsizliine elveren her dneminde servet ynnden nfuzun, gerek ya gerek kiisel
nitelikler ynnden nfuza gre daha ar bastndan, srekli szlanlmtr. Topluluun ilk dnemi,
yani avclardan oluan topluluk, byle bir servet eitsizliine yer vermez. Youn olan yoksulluk
yznden, aralarnda genel eitlik kurulur; ya ya ya kiisel nitelikler ynnden stnlk, nfuzun ve
ast-st dzenin zayf da olsa, biricik temelini oluturur. Onun iin, topluluun bu dneminde nfuz ve
ast-st dzeni ya azdr, ya hi yoktur. Toplumun ikinci dnemi, obanlardan oluan topluluk, pek
byk servet eitsizliklerine elverir; servet stnlnn, sahiplerine bunca byk nfuz salad
hibir dnem yoktur. Dolaysyla da, nfuzun ve ast-st dzeninin bundan daha mkemmel olarak
kurulduu dnem yoktur. Bir Arap erifinin nfuzu ok byktr; bir Tatar hannn nfuzu ise
bsbtn mutlaktr.
Bu nedenlerin yahut artlarn drdncs, soy sop bakmndan stnlktr. Soy sop stnl, bu
iddiada olan kimsenin ailesinde eski bir servet stnl demektir. Btn aileler ayn derecede
eskidirler. Prensin atalar daha tannm olabilir, ama sayca dilencinin atalarndan pek fazla olamaz.

Her yerde aileden yana eskilik ya zenginlikten yana eskilik, yahut ou kez zenginlie dayanan veya
onunla birlikte yryen ycelikten yana eskilik anlamna gelir. Sonradan grme ycelie, her yerde,
eskiden beri sregelen ycelie gre daha az itibar edilir. Taht gasp edenlerden tiksinme, eski bir
kral hanedanna sevgi, daha ok, insanlarn tekilere kar doal olarak duyduklar irenmeden ve
berikine kar besledikler saygdan ileri gelir. Bir subay her zaman komutas altnda bulunduu bir
stn nfuzuna isteksizlik gstermeden katland halde, astnn bana geirilmesine katlanamad
gibi, insanlar da kendilerinin ve dedelerinin hep boyun emi olduklar bir aileye kolayca boyun
eerler. Ama bu tr bir stnln hi teslim etmedikleri bir baka aile onlarn ynetimini ele ald
m, ifrit olurlar.
Avc uluslarda btn insanlar servete eit olduundan, soy bakmndan da hemen hemen eit
olmalar gerekir. Soy dolaysyla itibar grme, servet eitsizliinden sonra meydana geldii iin,
avc uluslarda bunun yeri yoktur. Avc uluslarda bile, akl banda ve gz pek bir adamn olu, bir
aln, yahut tabanszn olu olmak bahtszlna urayan ayn deerdeki bir adama gre dorusu
biraz daha ok sayg grebilir. Ama aradaki fark pek byk olmaz, ve yle sanrm ki, dnyada btn
ann[360] zek ve erdem mirasndan alan bir byk aileye hi rastlanm deildir.
Soy sop bakmndan itibar grme, obanlardan oluan uluslarda kabildir; her zaman vardr. Bu gibi
uluslar, her trl ssl gsteriin hep yabancsdrlar; onlarda, byk servetin hesapszca kl edilip
savrulduu hemen hemen hibir zaman olamaz. Nitekim kk ok uzaklara varan ulu ve anl atalarn
soyundan geldikleri iin sayg grp el stnde ailelerin bunlardakinden daha bol olduu uluslar
yoktur. nk ayn aileler iinde zenginliin onlardakinden daha uzun bir zaman srp gitmesi
muhtemel uluslar yoktur.
Bir kimseye okluk bir bakasnn stnde mevki veren iki artn, soy ve servet olduu ak seiktir.
Kiisel itibarn iki byk kayna, dolaysyla, insanlar arasnda doal olarak nfuz ve ast-st dzeni
kuran belli bal nedenler, bunlardr. obanlardan oluan uluslarda bu nedenlerin ikisi birden, olanca
gc ile etkisini gsterir. Byk zenginliinden ve geimleri iin onun eline bakanlarn ok
olmasnda tr sayg gren; doma byme soylu oluu ve anl ailesinin balangcn kimsenin
bilmedii eskilii dolaysyla el stnde tutulan byk obann ya da srtmacn, kabilesi ya da
oyma iindeki btn ikinci derecede obanlar, yahut srtmalar zerinde doal bir nfuzu vardr.
O, ilerinden herhangi birine gre daha ok kimseden oluan birlemi kuvvete komuta edebilir.
Onun askeri kuvveti, ilerinden herhangi birinin askeri kuvvetinden oktur. Sava srasnda, hepsi
birden herhangi bir bakasnn sanca altnda toplanmaktansa, onun sanca altnda toplanmaya
doal olarak yatkndr. Bylece, soyu sopu ve serveti ona doal olarak bir tr yrtme erki verir.
Ayn zamanda onlardan herhangi birine gre daha ok kimseden oluan birlemi kuvvete komuta
ettii iin, ilerinde, bir bakasn zarara uratabilecek herhangi birini, yapt hakszl onarmaya
zorlamaya en gc yeten odur. Bu nedenle, btn kendilerini savunamayacak kadar zayf olanlarn,
kayrlmak zere tabiatyla bel baladklar kii, odur. Uradklarn dndkleri hakszlklardan,
doal olarak ona szlanrlar. Bu gibi hallerde, kendisinden szlanlan kimse bile herhangi bir
bakasndan ok, onun araya girmesine daha kolay raz olur. Bylece, soyu ve serveti, ona bir nevi
yarg yetkisi verir.
Servet eitsizlii ilkin, topluluun ikinci dneminde, obanlar dneminde domaya balar ve
insanlar arasna, eskiden varlna imkn olmayacak derecede bir nfuz ve ast-st dzeni getirir.
Bylece, topluluun kendini koruyabilmesi iin ister istemez gerekli bulunan mlki ynetimi bir
dereceye dek adet haline getirir ve yle grlyor ki bunu, doal olarak, hatta o geree baml
kalmakszn yapar. Sonradan bu gerein dnlmesinin, o nfuzun ve ast-st dzeninin

srdrlmesine ve salama balanmasna kukusuz pek ok katkda bulunduu olur. Elverili

durumlarn koruyabilmeleri yalnz bylece kabil olan ilerin o tertibini desteklemekte, zellikle
zenginlerin ister istemez kar vardr. Gerektiinde az varlkllarn mlkiyetini savunmak iin ok
varlkllar birleebilsinler diye, az varlkllar, ok varlkllarn mlkiyetlerini elde tutmalarn
savunmak zere, bir araya gelirler. Btn ikinci derecedeki obanlarla srtmalar tecrbe ile
anlarlar ki, srleriyle davarlarnn gvenlii, byk obann yahut srtmacn srlerinin ve
davarlarnn gvenliine baldr; kendi kk nfuzlarnn srdrlmesi, byk obann daha geni
nfuzunun devamna dayanr; astlarn kendilerine boyun edirmede byk obann etkisi,
kendilerinin ona boyun emesine baldr. Bunlar, ufak aptaki hkmdarlarnca kendi mlkiyetleri
savunulup nfuzlar desteklenebilsin diye, onun mlkiyetini savunup nfuzunu desteklemekte
karlar olduunu gren bir tr kk apta soylular snf vcuda getirirler. Mlkiyetin gvenlii
iin kurulduu srece mlki ynetim, gerekte, zenginlerin yoksullara, yahut biraz mal mlk
olanlarn hi mal olmayanlara kar savunulmas iin kurulur.
Gelgelelim, byle bir hkmdarn yarg yetkisi kendisine bir masraf kaps amak yle dursun,
uzun zaman bir gelir kayna oldu. Hak aramak iin ona bavuranlar, bunun karln demeye her
zaman raz idiler; bir dilekenin yan sra, bir armaan hibir zaman eksik olmuyordu. Yine,
hkmdar nfuzunun iyiden iyiye kklemesinden sonra, suu saptanan kimse, davac tarafa vermek
zorunda bulunduu tazminattan baka, ayn zamanda hkmdara para cezas demeye ykml
klnyordu. Sulunun efendisi olan kral zahmete soktuu, tedirgin ettii, onun huzurunu kard
iin, bu kabahatlerden tr bir para cezas demesi gerektii dnlmtr. Asya'daki Tatar
hkmetlerinde ya da Roma mparatorluu'nu deviren Cermen ve skit uluslarnn kurduu Avrupa
hkmetlerinde adalet ynetimi, gerek hkmdar iin gerekse ister belli bir kabilede yahut oymakta,
ister belli bir lkede yahut blgede, onun buyruu altnda herhangi belli bir yarg vazifesi gren
btn ikinci derecedeki babular veya derebeyleri iin, nemli bir gelir kayna idi. Balangta,
hkmdar olsun, ikinci derecedeki reisler olsun, bu yarg vazifesini kendileri grrlerdi. Sonra
sonra, bunun vekaletle bir naip, mvekkiline yahut kendisini atayan kimseye, hl yarg kazanlarna
verilen ynergeleri[361] okursa, bu yarglarn, kral gelirinin belli ksmlarn toplamak iin lkede
dolatrlan gezginci khya trnden kimseler olduunu aka grr.[362] O zamanlar adalet
ynetimi hkmdara epey bir gelir getirmekle kalmayp, adalet ynetimi araclyla onun salamak
istedii balca faydalardan biri, yle grlyor ki, bu gelirin elde edilmesi idi.
Adalet datmn gelir amalarnn hizmetine komak iin tasarlanan bu dzenin bir takm ok
byk yolsuzluklara meydan vermekten geri kalmas hemen hemen olanakszd. Elinde koskoca bir
armaanla hak aramak zere bavuran kimsenin, hakkndan fazla bir eyler elde etmesi olasl
vard; te yandan, ufak bir hediye ile bavurann ise, hakkndan daha azn elde etmesi olas idi. Yine,
bu armaann tekrarlanabilmesi iin, hakkn yerine getirilmesinin ou kez geciktirildii olabilirdi.
Bundan baka, denecek para cezas, kendisinden szlanlan kimse gerekten sulu olmadnda da,
onu haksz karmak iin ou zaman pek kuvvetli bir kant akla getirebilirdi. Avrupa'da her lkenin
eski zamanlar tarihi, bu gibi yolsuzluklarn hi de seyrek olmadna tanktr.
Yarg yetkisini hkmdar yahut reis kendisi kullandnda, ne denli ktye kullansa, hakkn yerine
getirilmesine hemen hemen hibir imkn olmamak gerekir. nk, onu saya ekmeye gc yeten
biri pek seyrek olabilirdi. Bunu bir naip araclyla kullandnda, hakszlk gerekte bazen
onarlabilirdi. Naip, srf kendi yarar iin haksz bir eylemden sulu bulunursa, hkmdarn onu
cezalandrmaya yahut hakszl onarmak iin zorlamaya her zaman isteksiz bulunmad olabilirdi.
Ama hkmdarnn yarar iin kendisini atam ve terfi ettirmi olan kiiye yaranmaya almak iin
bir zulm iledi ise, ou hallerde hakkn yerine gelmesi, bunu hkmdar kendisi ilemiesine

imknsz olurdu. Nitekim, btn barbar hkmetlerde, zellikle Avrupa'nn Roma mparatorluu
ykntlar zerinde kurulu btn o eski a hkmetlerinde, adalet ynetiminin uzun zaman pek
bozuk dzen; en iyi krallar elinde bile tam anlamyla eit ve yansz olmaktan uzak, kt krallar elinde
ise btn btn rezalet halinde olduu grlyor.
Kabilenin ya da airetin, hkmdar yahut babu yalnzca en byk oban yahut srtmac olduu,
obanlardan oluma uluslarda, o yine, kullarndan yahut uyruklarndan herhangi biri gibi, kendi
srlerinin ya da davarlarnn remesiyle geimini salar. Yunan kabilelerinde Truva sava
sralarnda, Cermen ve skit atalarmzda ise Bat Roma mparatorluu ykntlar zerine ilk
yerletikleri zaman grlm olduu zere, obanlk durumundan henz syrlp, o durumdan pek
daha ileriye gememi tarmc uluslarda hkmdar yahut babu, ayn tarzda lkesinin yalnzca en
byk toprak sahibidir ve herhangi bir baka toprak sahibi gibi, ayn biimde zel mlknden ya da
acl Avrupa'da kral emlak denilen eyden elde edilen bir gelirle geinir. Olaan hallerde,
uyruklar, kimi yurttalarnn zulmnden korunmak iin, hkmdarn ya da babuun nfuzuna
muhta olduklar zamann dnda, onun ihtiyacnn giderilmesine hi yardm etmezler. Uyruklar
zerindeki egemenliinden elde ettii btn olaan gelir; belki baz pek olaanst ortaya kanlar
dndaki btn kazan, onlarn, bu gibi hallerde kendisine sunduklar armaanlardan oluur.
Homeros'ta, Agamemnon, dostluuna karlk Akhilleus'a yedi Yunan kentini hkmdarln
sunarken, bundan elde edilmesinin olas bulunduunu syledii tek kazan, halkn armaanlarla onu
arlamalar idi. Hkmdarn, hkmdarlktan eline geen olaan gelirin tmn, bylece, bu gibi
armaanlar, adaletten salanan kazanlar ya da mahkeme harlar denilebilecek eyler oluturduu
srece, onun bunlardan bsbtn vazgemesi pek umulamaz; hatta vazgemesini nermek bile
yakk almazd. Bunlar, onun, dzenleyip, belirlenmesi nerilebilirdi ve ok defa da nerilmiti.
Ama bylece dzenlenip belirlendikten sonra, her eye gc yeten bir kimseyi, bunlar,
dzenlemelerin tesine tamaktan alkoymak, yine de, imknsz denilemese bile, pek zordu.
Dolaysyla, iler bylece yryp giderken, adalette, bu armaanlarn keyfi ve belirsiz niteliinin
doal olarak meydan verdii yolsuzlua etkili bir are bulmak iin imkn, hemen hemen
elvermiyordu.
Fakat en banda, br milletlerin istilsna kar milleti savunmak iin srekli artan giderlerin
bulunduu trl nedenler dolaysyla, hkmdarlk masrafnn grlmesine hkmdarn zel mlk
bsbtn yetmez olup, halkn kendi gvenlii uruna bu gidere trl vergilerle katlmalar gerekince,
yle grlyor ki, gerek hkmdar, gerek onun naipleri ve vekilleri olan yarglarca, herhangi bir
bahaneyle, adalet iine karlk armaan kabul edilmemesi pek ok kez art koulmutur. yle
grlyor ki, bu armaanlarn gerei gibi dzenlenip belirlenmesindense, toptan daha kolay
kaldrlabilecei varsaylmtr. Yarglara, adaletten salanan eski kazanlardan kendilerine
debilecek pay ynnden kayb (hkmdarn kendi pay zerinden kaybn vergilerin haydi haydi
karlad biimde) tazmin ettii varsaylan belli aylklar baland. Artk, adalet iinin parasz
grld sylendi.
Ama adalet iinin gerekte hibir lkede parasz grld olmamtr. Hi deilse avukatlara dava
vekillerine, davac taraflarca her zaman cret verilmek gerekmitir. cret verilmezse, bunlar
grevlerini imdi yaptklarndan daha da kt yaparlar. Her mahkemede avukatlarla dava vekillerine
her yl verilen cret, yarglarn aylklarna gre ok daha byk bir toplam tutar. Bu aylklar
hkmdarn demesi hali, bir davann zorunlu masrafn hibir yerde pek azaltamaz. u var ki,
yarglarn davac taraflardan bir armaan ya da har almalarnn yasak edilmesi, adalet iinin
giderini azaltmaktan ok, yoldan kmasn nlemek iindi.

Yarglk hizmeti kendi bana ylesine ereflidir ki, kazanc pek az da olsa, insanlar onu zerlerine
almaya hazrdrlar. Sknts fazla ve ou hallerde hi kazansz ikinci derecede bir hizmet olan sulh
yargl, taral mlk sahiplerimizden ounun pek istedikleri bir eydir. Adalet iinin ynetimine
ve yrtlmesine ilikin btn masraflarla birlikte, byk kk baka baka btn yarglar
aylklar, ok tutumlu ekip evrilmediinde bile, herhangi bir uygar lkede hkmetin tm
masrafnn sz edilmeyecek kadar ufak bir ksmn oluturur.
Kald ki, btn adalet masraf mahkeme harlaryla kolayca karlanabilir. Bylece, adalet ynetimi
gerekten bir yolsuzluk tehlikesiyle kar karya braklmakszn, kamu geliri belki ufak, fakat
muhakkak olan bir ykten bsbtn kurtulur. Hkmdar gibi gl bir kimse mahkeme harlarndan
pay alp gelirinin nemli bir ksmn oradan elde etti mi, bunlar gerei gibi dzenlemek zordur.
Harlardan asl yararlanabilecek olan balca kii yarg ise ok kolaydr. Kanun pek kolayca yargc
dzenlemeye sayg gstermeye zorlayabilir ama, hkmdarn sayg gstermesini her zaman
salayamaz. Mahkeme harlar, kesin olarak dzenlenip belirlenerek, dava bitmeden deil, karara
balandktan sonra, yarglara bilinen oranlarda teker teker datmas iin her davann belli bir
dneminde, hep birden bir kasadara yahut veznedara dendi mi, yle grlyor ki, fesat[363]
tehlikesi, bu tr harlarn bsbtn yasak edildii yerlerdekine gre daha fazla olmaz. Bu harlar, bir
davann masrafnda hatr saylr bir arta sebep olmakszn, adaletin tm giderini batan baa
karlamaya yeter hale getirebilir. Dava sona erinceye dek harlarn yarglara denmemesi davann
incelenip karara balanmas iin mahkemeyi epey gayrete getirebilir. oka sayda yargtan oluan
mahkemelerde, her yargcn pay, davay mahkemede yahut mahkemenin buyruu ile bir komisyonda
incelemekle geirdii saat ve gn saysna gre hesaplanarak, bu harlar, teker teker her yargcn
abasn epey zendirebilir. Kamu hizmetleri ancak, yerine getirildii takdirde ve yerine
getirilmesine sarf edilen aba orannda dllendirildii zaman, en iyi biimde yaplm olur.
Fransa'nn trl mahkemelerinde (Epices ve Vacations denilen) mahkeme harlar, yarg
kazanlarnn en byk ksmn oluturur. Krallk lkesindeki mahkemeler iinde, sra ve derece
asndan ikinci gelen Toulouse mahkemesinde, btn kesintilerin indirilmesinden sonra, hkmdarn
bir hukuk danmanna yahut yargca dedii safi maa, ylda topu topu yz elli lira, yani alt ngiliz
liras on bir ilin kadar tutar. Yaklak yedi yl nce, ayn yerde, bu para sradan bir kap
uhadarnn[364] yllk olaan creti idi. Hem de, bu piceler yarglarn abasna gre datlr.
alkan bir yarg, hizmetinden, yksek olmasa bile, enikonu bir gelir elde eder; almayann eline
maandan pek az fazla bir ey geer. Bu mahkemeler, belki bir ok ynlerden, pek elverili adalet
mahkemeleri deildirler. Ama yolsuzlukla asla sulanmamlardr; hatta yle grlyor ki,
yolsuzluklarndan hibir zaman kukuya bile dlmemitir.
ngiltere'deki trl adalet mahkemeleri iin, belli bal mali destein, ilkin mahkeme harlar
olduu grlyor. Her mahkeme, zerine elden geldiince fazla i almaya alyor; bu nedenle
aslnda, grevi iine girmesi dnlmeyen birok davaya bakmak istiyordu. Davac, kendisine
hakkn vermemekle, dava olunann, bir crmden yahut kabahatten sulu bulunduunu iddia ettii
iin medeni davalara bakmak, yalnzca ceza sorunlarna bakmak iin kurulmu bulunan kral krss
mahkemesinin grevi oldu. Davac, dava olunandan alacan alamamasndan tr krala borcunu
deyemediini syledii iin, kraln gelirini toplamak ve yalnz kraln alacaklarnn denmesini
yerine getirmek zere kurulmu bulunan hazine mahkemesi, szlemeye balanm btn br
borlara bakma grevini stne ald. Bu gibi yaktrmalar yznden, davalarnn hangi mahkemede
grlmesini ye tutacaklar, bir ok hallerde, bsbtn taraflara bal kalmaya balad; her
mahkeme, daha abuk ve daha tarafsz davranarak, elinden geldiince stne fazla dava ekmeye
alt. ngiltere'de adalet mahkemelerinin bugnk takdire deer bnyesi, her yarg, her trl

adaletsizlie kar, kanunla badaabilecek en tez ve en etkili areyi kendi mahkemesinde bulmaya
alarak, aslnda belki byk lde, her birindeki yarglar arasnda vaktiyle oluan bu rekabet
dolaysyla meydana gelmitir. Esasnda, hukuk mahkemeleri, szlemesinin bozulmas halinde,
yalnz zarar ziyan iin hkm veriyordu. Bir nasafet[365] mahkemesi sfatyla ilkin yksek mahkeme
szlemelerin harfi harfine yerine getirilmesini salama vazifesini zerine ald. Szlemenin
bozulmas, para dememekten olumakla kald m, uranlan ziyann tazminine, demek iin emir
vermekten baka ekilde imkn yoktu; bu ise, szlemenin harfi harfine yerine getirilmesi demekti.
Onun iin, bu gibi hallerde hukuk mahkemelerince alnan tedbir yetmiyordu. teki hallerde durum
yle deildi. Kirac kiralad yerden kendisini haksz olarak kard iin, mlk sahibini
mahkemeye verince elde ettii zarar ziyan, arazinin elinde kalmasna hi de edeerde deildi.
Bundan tr, bir sre bu gibi davalar hep yksek mahkemeye gitti; bu ise, hukuk mahkemeleri iin
azmsanacak kayp deildi. Sylentiye gre hukuk mahkemelerinin haksz yere topraktan karlmaya
veya yoksun braklmaya en etkili areyi, yapay ve dankl[366] ekildeki fuzuli igalden kurtarma
davasn tretmeleri, bu tr davalar yeniden ele geirmek iindi.
Bunun gibi, belli her mahkemenin bakt davalardan o mahkemece toplanacak ve onun yesi
bulunan yarglarla br memurlarn maana harcanacak bir damga resmi, topluluun genel
giderine hi yk olmadan, yine, adalet ynetimi masrafnn karlanmasna yeter bir gelir getirebilir.
Gerekte bu takdirde, yarglar bu tr bir damga resminin haslatn imkn lsnde artrmak iin,
her davann ilemlerini gereksiz yere oaltma a gzlln gsterebilirler. acl Avrupa'da
ou zaman, dava vekilleriyle mahkeme ktiplerinin cretini, yazmay gereksindikleri sahife says
zerinden dzenlemek det olmutur. Ancak, mahkeme, her sahifenin unca satr, her satrn unca
szck olmasn ister. Kazanlarn artrmak iin, dava vekilleriyle ktipler, szckleri hi gerei
olmayacak kadar oaltmaya bakmlardr. O yzden, yle sanyorum ki, Avrupa'da hukuk dili berbat
olmayan adalet mahkemesi kalmamtr. Bu tr bir ayartlma ile, belki dava usulleri de, ayn biimde
rndan kabilir.
Gelgelelim, adalet datm, ister kendi masrafn karacak tarzda tertiplensin, ister yarglar bir
baka denekten verilen belli maalarla geinsinler; o denein kullanlmasna yahut o maalarn
denmesine, yle grlyor ki, yrtme erki kendinde bulunan kiinin veya kiilerin memur
edilmelerine gerek yoktur. Bu denek, ynetimi, onunla masraf karlanacak belli mahkemeye
emanet edilerek tanmaz mallarn gelirlerinden oluabilir. Bu denek, dn verilmesi ii, yine
masraf karlanacak mahkemeye emanet edilecek bir para tutarnn faizinden de meydana gelebilir.
skoya'daki yksek hukuk mahkemesi yarglarnn pek kk de olsa, aylklarnn bir ksm bir
para tutarnn faizinden oluur. Bununla birlikte; bu tr bir denek, yle grlyor ki, sonsuz olarak
ayakta kalmas gereken bir kurumun srdrlmesi iin, kanlmaz deikenlii yznden, elverisiz
gelmektedir.
Yarg erkinin yrtme erkinden ayrlmas, aslnda, yle grlyor ki, topluluun artan gelimesi
dolaysyla, ilerinin oalmasndan ileri gelmitir. Adalet ynetimi, kendilerine emanet edildii
kimselerin olanca dikkatini gerektirecek kadar etin ve aprak bir dev halini ald. Kendisine
yrtme erki emanet edilen kiinin zel davalarnn karara balanmasyla uraacak bo vakti
olmadndan, onun yerine, bunlar yargya balayacak bir vekil atand. Roma ycelme yolunda
yrrken, konsl, devletin siyasi ileriyle adalet datmna bakamayacak kadar meguld. Bundan
tr; onun yerine adaleti yrtmek zere bir praetor atand. Roma mparatorluu'nun ykntlar
zerinde kurulan Avrupa krallklarnn gsterdii gelime iinde, hkmdarlarla ste gelen
derebeyleri, genellikle adalet ynetimini kendilerince grlmesi hem ok yorucu hem pek aalk
bir hizmet saymaya baladlar. Dolaysyla, bir vekil, icra memuru, yahut yarg atayarak, bunu

genellikle balarndan attlar.

Yarg erki, yrtme erkiyle birleti mi, adaletin, halk dilinde politikaclk denilen eye sk sk feda
edilmemesi imknsz gibi olur. Devletin byk karlar kendilerine emanet edilen kimseler, fesat
grleri olmakszn bile, kimi zaman bir zel kiinin haklarn bu karlara feda etmenin zorunlu
olduunu dnebilirler. Gelgelelim her bireyin zgrl kendi gvenliini benliinde duymas,
adalet ynetiminin yanszca ilemesine baldr. Her bireyi, kendine ait her hakk elinde
bulundurmasnn gvenle salama balanm olduuna iten inandrmak iin, yarg erkinin yrtme
erkinden hem ayrlmas, hem o erk karsnda imkn lsnde bamsz hale getirilmesi gerekir.
Yrtme erkinin geici hevesine gre, yargcn memurluundan karlmas ihtimali olmamaldr.
Maann aksamadan denmesi, yrtme erkinin iyi niyetine, hatta tutumluluunun yerinde olmasna
bile baml kalmamaldr.

Ksm III

Bayndrlk lerinin ve Kamu Kurumlarnn Gideri zerine

Hkmdarn ya da devletin nc ve son devi, byk bir toplulua ok faydal olabilmekle
birlikte kr bir ya da birka kiinin masrafn hibir zaman karmayacak, dolaysyla herhangi bir
bireyin ya da az sayda bireylerin kurmas yahut bakmas umulmayacak trden kamu kurumlarnn ve
bayndrlk ilerinin kurulmas ve bakma devidir.
Bu devin yerine getirilmesi de, ayn biimde topluluun baka baka dnemlerinde, pek deiik
derecelerde masraf gerektirir.
kisi de daha nce anlatlm bulunan, toplumun savunulmas ve adalet datm ii iin gerekli
kamu kurumlarndan ve bayndrlk ilerinden sonra, bu tr br iler ve kurumlar daha ok,
toplumun ticaretini kolaylatrmak ve halkn eitimini ilerletmek iin olanlardr. Eitim iin olan
kurumlar iki trldr; genlerin retimi iin olanlar, her yatan halkn eitimi iin olanlar. Bu baka
baka neviden kamu ilerinin ve kurumlarnn masrafn en uygun ekilde karlayabilme biimi gz
nnde tutularak, bu blmn u nc ksm ayr maddeye blnmtr.
I. Madde

Topluluun Ticaretini Kolaylatrmaya Yarayan Bayndrlk leri ve Kamu Kurumlar zerine nce;
Ticareti Genel Olarak Kolaylatrmak in Gerekli Bulunan ler ve Kurumlar
Ana yollar, kprler, gidi gelie elverili kanallar, limanlar vb. gibi bir lkenin ticaretini
kolaylatran bayndrlk ilerinin yapmyla bakmnn, topluluun baka baka dnemlerinde pek
deiik derecelerde masrafa lzum gstermesi gerektii ispatsz olarak meydandadr. Bir lkenin
kamu yollarnn yapm ve bakm masrafnn, o lke toprann ve emeinin yllk rn ile birlikte,
yahut o yollarda getirilip gtrlmek gereken eyann miktar ve arl ile besbelli oalmask
gerekir. Bir kprnn dayankllnn, stnden gemesi olasl bulunan arabalarn saysna ve
arlna uydurulmas gerekir. Gidip gelie elverili bir kanaln derinliinin ve iinde
bulundurulacak suyun, zerinde mal tamas olas mavnalarn says ve tonilatosu orannda, bir
limann geniliinin, oraya snmas muhtemel gemilerin says orannda olmas gerekir.
Bu bayndrlk ilerine ilikin masrafn, devirilip harcanmas grevi ou lkelerde yrtme
erkine verilmi bulunan (okluk tad adla) kamu gelirinden karlanmas zorunlu gibi grnmez.
Bu tr bayndrlk ilerinin ou, topluluun genel gelirine yk olmakszn, kendi masraflarn
karlamaya yeterli belli bir gelir salayacak ekilde kolayca ynetilebilir.
rnein bir byk yol, bir kpr, gidi gelie elverili bir kanal, ou hallerde onlardan
yararlanan tatlardan alnacak ufak bir ba ile, bir limansa orada ykleni boalan gemilerin yk
tonilatosundan alnacak lml bir liman resmi ile hem yaplr, hem baklp devam ettirilebilir. Ticareti
kolaylatrmaya yarar bir baka yerlemi det, para basma deti, birok lkelerde masrafn
kard gibi, hkmdara ufak bir gelir yahut sikke-hakk getirir. Ayn, amaca yarar bir baka kurum
olan posta ynetimi, masrafn kardktan baka, hemen hemen btn lkelerde, hkmdara pek
nemli bir gelir getirir.
Bir byk yoldan ya da kprden geen arabalarla, gidi gelie elverili bir kanal iinde giden
mavnalar, arlklar ya da yk tonilatolar orannda ba verdiklerinde, bu bayndrlk ilerinin
bakm iin, tam onlar ypratp eskittikleri oranda karlk demi olurlar. Bu tr bayndrlk
ilerinin bakm iin daha hakka uygun bir ekil bulmak, yle grlyor ki, hemen hemen
olanakszdr. Hem, bu vergiyi ya da ba pein olarak tayc vermekle birlikte, sonunda, mal bedeli
iinde hep kendi stne kalmak gereken tketici der. Fakat bu gibi bayndrlk ileri araclyla
tama masraf pek ok dt iin, baca karn, mallar, tketiciye aksi halde olabileceine kyasla
daha ucuza gelir. nk fiyatlarnn ba yznden ykselii, tama ucuzluu dolaysyla d
kadar deildir. Dolaysyla, sonunda bu vergiyi deyen kimsenin, verginin uygulanmasndan elde
ettii kazan, onu demekle urad kayptan fazladr. Verdii para, tamamyla salad kazan
oranndadr. Gerekte dedii, o kazancn gerisini elde edebilmek iin gzden karmak zorunda
olduu bir ksmndan baka bir ey deildir. Bundan daha insafl bir vergi alma yntemi dnmek
olanaksz grnr.
Ss arabalar, faytonlar, posta arabalar vb.'den alnan ba, arlklarna oranla, iki tekerlekli
arabalar, drt tekerlekli yk arabalar vb. gibi zorunlu ihtiyac karlayan tatlardan alnan baa
oranla biraz yksek tutuldu mu, ar eken mallarn lkenin eitli btn blgelerine tanmasn
ucuzlatr. Bylece, zenginlerin tembellii ve alm pek kolay bir yoldan yoksullarn skntsn
azaltmaya yardmc olur.
Bylece, oseler, kprler, kanallar vb. yrtlmesine arac olduklar ticaret sayesinde yaplp

devam ettirildi mi, bunlar ancak o ticaretin onlara lzum gsterdii ve dolaysyla, yaplmalarnn
doru olaca yerlerde yaplabilir. Ayn zamanda masraflar, byklkleri ve grkemleri, o ticaretin
deyebilecei paraya uygun olmak gerekir; dolaysyla bunlar, yaplmalarnda isabet varsa,
yaplmaldrlar. Ticareti az olan ya da hi olmayan ssz bir araziden geecek veya yalnzca tesadf
ilin ynetim amirinin ya da ynetim amirince kendisine yararlanlmas uygun grlen kalburst bir
soylunun krdaki kkne kyor diye, gsterili bir ose yaplamaz. Ku umaz kervan gemez bir
yere ya da srf o dolaydaki bir sarayn pencerelerinden baklnca gzel gzksn diye, bir rmak
zerine byk bir kpr kurulamaz. Bu tr ilerin, kendilerinin salayabilecei gelirden baka bir
gelirle yapld yerlerde, bunlar ara sra olaan eylerdir.
Avrupa'nn baka baka birtakm yerlerinde, bir kanaldan alnan ba ya da kapak resmi, zel
karlar dolaysyla kanala bakmak zorunda olan zel kiilere aittir. Kanal temizce tutulmad m,
gidi geli ister istemez tm ile durur ve yan sra, onlarn batan elde edebilecekleri btn krn
arkas kesilir. Bu balar, onlarda pay bulunmayan yetkili memurlarn ynetiminde braklrsa,
balar meydana getiren bayndrlk ilerinin bakmna bunlarn daha az zen gsterdikleri olabilir.
Languedoc kanal, Fransz Kral'na ve o eyalete on milyon liradan fazlaya mal oldu. Bu, (Fransz
parasnn geen yzyln sonundaki deerine gre bir mark gm yirmi sekiz Fransz liras
hesabyla) dokuz yz bin ngiliz lirasndan ok tutuyordu. Bu byk yapt tamamlannca, grld ki,
srekli olarak onarlm halde tutulmas iin en iyi are, balarn, yaptn plann izip banda
alm bulunan mhendis Rique'ye sunmaktr. Bu balar, imdi, o zatn ailesinden inen trl kollar
iin pek byk bir varlk oluturmaktadr; yle olduu iin, yapt srekli biimde onarmakta,
bunlarn byk kar vardr. Oysa bu balar, byle bir kar olmayan yetkili memurlarn
ynetiminde braklsayd, yaptn en esasl ksmlar yz st kalp harap olurken, para belki atafat
trnden gereksiz masraflar halinde arur edilebilirdi.
Bir osenin bakmna ayrlm balar, zel kiilere hibir zaman gvenle mal edilemez. Bsbtn
yz st braklsa bile, bir geni yol tm ile geilmez hale gelmez; bir kanal ise gelir. Onun iin, bir
oseden alnan balarn sahipleri, yolun onarlmasna hi aldr etmeyebilir de, yine aa yukar
ayn balar toplamay srdrdkleri olabilir. Bundan tr, bu tr bir yaptn bakmna ayrlm
balarn, yetkili memurlarn ya da mtevellilerin ynetimine verilmesi yerinde olur.
Byk Britanya'da, mtevellilerin bu balarn ynetimi srasnda yaptklar yolsuzluklardan, ou
hallerde pek hakl olarak szlanlmtr. Sylentiye gre, birok yol kapsnda toplanan para ou
zaman, batan savma rptrlveren ve bazen hi yaplmayan iin, eksiksiz olarak baarlmas iin
gereken parann iki katndan oktur. Geni yollar byle balarla onarma sisteminin pek uzun bir
gemii olmad gz nnde tutulmak gerekir. Onun iin, bu sistem yatkn gibi grnd kemal
dzeyine henz eritirilmemise, amamalyz. ou zaman, iki paralk, uygunsuz kimseler
mtevelli atanmsa ve bunlarn davranlarn denetleyip balar yaplacak iin grlmesine ucu
ucuna yetecek miktara indirmek zere gerekli tefti ve hesap divanlar henz kurulmamsa, kurumun
yenilii (sras gelince parlamentonun akll davran ile ou ucun ucun dzelebilecek olan) o
kusurlarn hem nedenini aklar hem zrn ortaya koyar.
Byk Britanya'da trl yol kaplarnda toplanan parann, yollarn onarlmas iin gerekeni
ylesine at sanlyor ki, uygun biimde tutumlu davranlmakla bundan yaplabilecek tasarruflar,
kimi bakanlarca da, u veya bu zamanda devlet gereksinmelerine harcanabilecek pek byk bir mali
ara saylmaktadr. Denilmitir ki, hkmet yol kaplarnn ynetimini stne alp cretlerine kk
bir zam karl seve seve alacak askerleri kullanarak, btn geimini gndelikleriyle salayan
iilerden baka kullanacak iisi bulunmayan mtevellilere kyasla ok daha az masrafla, yollar

dzgn halde tutabilir. Bylece, halka hibir yeni arlk yklemeden, belki yarm milyonluk byk
bir gelir kazanlabilecei[367] ve geit paras toplanan yollarn, imdi tpk posta ynetiminin yapt
gibi, devletin genel masrafna katks salanabilecei iddia edilmitir.
Belki pek bu plan tasarlayanlarn varsayd kadar olmasa da, bylece hatr saylr bir gelir
kazanabileceine kuku duymuyorum. Gelgelelim, plann kendisi, bir takm pek nemli itirazlara
urayabilecek gibi grnr.
Birincisi, yol kaplarnda alnan balar, herhangi bir zamanda, devlet ihtiyalarn karlayacak mali
aralardan biri olarak grld m, kukusuz bu ihtiyalarn ne dereceye dek gerektirdii
varsaylyorsa o derecede ykseltilecektir. Bu halde, Byk Britanya'nn siyasal tutumuna gre,
ihtimal, pek abuk ykseltilecektir. Balardan byk bir gelir salanabilmesi kolayl, ynetimi, bu
araca ihtimal pek sk bavurmaya heveslendirir. Her ne trl tasarruf yaplsa, imdiki haliyle
balardan yarm milyon artrlp artrlmayaca, belki ok kuku gtrr ama, iki katna
karldklar takdirde bir milyon, katna karlrsa belki iki milyon artrlabileceinden pek
kukulanlamaz.[368] Hem de bu, byk gelir, toplanp tahsil edilmesi iin bir tek yeni memur
atamadan, devirilebilir. Gelgelelim, yol kaps balar, byle srekli oaltlmakla, imdiki gibi
lkenin i ticaretini kolaylatracak yerde, ok gemeden, o ticaretin srtnda sunturlu bir yk olurlar.
Btn ar mallarn lkenin bir yanndan tekine tanmas masraf, ok gemeden ylesine artar,
bunun sonucu olarak btn bu tr mallarn srlecei pazar ok gemeden ylesine daralr ki,
retimleri byk lde tavsar ve lkenin yerli sanayisinin en nemli kollar btn yok olur.
kincisi, tatlarndan, arlklarna oranlanarak alnacak bir vergi, ancak yollarn onarlmas amac
ile tahsis edildiinde eitlie uygun bir vergi olduu halde, herhangi bir baka amaca, ya da devletin
her zamanki gereksinmelerinin giderilmesine tahsis edildiinde eitlie aykr bir vergidir. Yalnzca
yukarda belirtilen amaca tahsis edildiinde, her araba, tamamyla yollar andrp ypratmasnn
karln dyor varsaylr. Ama herhangi bir baka amaca tahsis edildi mi, her araba o anma ve
ypranmadan daha ounun karln dyor ve devletin bir baka gereksinmesinin karlanmasna
katkda bulunuyor varsaylr. Fakat, yol kaps bac, mallarn fiyatn deeri orannda deil arl
orannda artrdndan, daha ok bunu deerli ve hafif mallarn tketicileri deil, kaba ve hacimli
mallarn tketicileri der. Demek ki, bu vergi ile karlanmas dnlm olabilecek devlet ihtiyac
daha ok, zenginin srtndan deil yoksulun srtndan; onu karlamaya en gc yetenlerin kesesinden
deil, hi gc yetmeyenlerin kesesinden karlanr.
ncs, hkmet herhangi bir zamanda oselerin onarlmasn savsasa, yol kaps balarnn
herhangi bir ksmnn uygun biimde tahsisini zorlamak imdikinden daha da g olur.
Bu biim devirilen bir gelirin hibir ksm, her zaman tahsis edilmek gereken biricik amaca tahsis
edilmeksizin, halkn srtndan bylece byk bir gelir toplanabilir. oselerin mtevellilerindeki
dknlk ve yoksulluk yznden onlar kusurlarn dzeltmeye zorlamak imdi bazen g oluyorsa;
urada varsaylan durumda zenginlikleri ve byklkleri, bunu on kat daha gletirir.
Fransa'da oselerin onarlmasna ayrlan kaynaklar, dorudan doruya yrten erkinin ynetimi
altndadr. Bu kaynaklar ksmen Avrupa'nn ou blgelerinde ky ahalisinin oselerinin
onarlmasna vermeye ykml tutulduklar says belli gnlk emekten, ksmen kraln br
masraflarndan ksarak devletin genel gelirinden vermeyi uygun grd bir blmnden oluur.
Gerek Fransa'nn gerekse Avrupa'nn ou blgelerinin eski kanunlarna gre, tara ahalisinin
emei, kral kuruluna dorudan doruya baml bulunmayan yresel ya da ilkel yargcn ynetimi

altnda idi. imdiki uygulamada ise tara ahalisinin emei olsun, belli bir ilde ya da mali blgede ana
yollarn onarlmas iin kraln tahsisini uygun grd herhangi bir baka kaynak olsun, tmyle
ynetim amirinin ynetimi altndadr. Ynetim amiri, kral kurulunca atanp azledilen, oradan emir
alp srekli olarak onunla haberleen bir memurdur. Mutlakiyetiliin[369] izledii gidi iinde,
yrtme erkinin nfuzu, devlet iindeki br her erkin nfuzunu gitgide yutmakta; hangi kamu
amacna ayrlm olursa olsun, her gelir kolunun ynetimini, kendi ele almaktadr. Bununla birlikte,
Fransa'da byk posta yollar, yani lkenin belli bal kentleri arasnda ulam salayan yollar,
genellikle dzgn halde tutulmakta; hatta kimi illerde, bunlar, bakm iin para toplanan ngiltere
yollarnn oundan enikonu stn bulunmaktadr. Gelgelelim, sapa yol dediklerimiz, yani lkedeki
yollarn ok daha fazlas, yzst braklm olup, bunlar ou yerde herhangi ar bir arabaya hi
geit vermezler. Kimi yerlerden, at srtnda bile gitmek tehlikeli olup, esenlikle bel balanabilecek tek
tama arac katrdr. Gsteri dkn bir saray evresi iinden kendini beenmi bakan, alklar
yalnz gururunu okamakla kalmayp, saraydaki itibarnn artmasna da yardm eden, lordlarn sk sk
grdkleri, bir ana yol trnden azametli ve parlak bir yapt meydana getirmekten ou kez zevk
duyabilir. Ama ne yaplsa ok gze arpmayacak, ya da hibir gezginde en ufak bir hayranlk
uyandrmayacak ve ksaca, son derece faydal olmaktan baka iler tutar yeri bulunmayan ok sayda
kk yaptlar vcuda getirmek, her ynden, byle byk bir makam sahibinin dikkatine demeyecek
kadar baya ve solda sfr bir i gibi gelir. Onun iin, bu tr bir ynetimde, bu gibi iler hemen
hemen her zaman savsamaya urar.
in'de ve Asya'nn bir takm baka hkmetlerinde hem byk yollarn onarlmasn hem gidi
gelie elverili kanallarn bakmn yrtme erki kendi stne almaktadr. Sylendiine gre her ilin
valisine verilen ynergede bu ynler kendisine hep tlenir, saray evresince tutumun zerinde
yargya varlrken, ald ynergenin o ksmna gsterir grnd zene pek baklrm. Nitekim
btn bu lkelerde, fakat zellikle byk yollarn ve hele gidi gelie elverili kanallarn Avrupa'da
bilinen benzerlerinin hepsinden pek stn olduu iddia edilen in'de, kamu ynetiminin bu koluna,
sylendiine gre, ok dikkat edilirmi. Ama bu bayndrlk ileri zerinde Avrupa'ya ulaan
sylentileri, genellikle akn ve az ak kalm gezginleri, ou kez budala ve yalanc misyonerler
yazar. Bunlar daha akl banda olanlarn gzleri incelese ve yklerini daha szne inanlr tanklar
anlatsa, belki o denli hayrete deer grlmezler. Bernier'in Hindistan'daki bu tr baz bayndrlk
ileri iin anlattklar ondan daha kolay aknla den br gezginlerin bunlara degin
bildirdiklerine kyasla pek ok snk kalmaktadr. Yine, belki mmkndr ki, o lkelerde, Fransa'da
olduu zere, sarayda ve bakentte konuma konusu olabilecek geni yollara, byk ulam
aralarna zen gsterilip btn geri yan ile ilgilenilmemi bulunsun. Bundan baka, in'de,
Hindistan'da ve Asya'nn daha bir takm hkmetlerinde, hkmdarn geliri hemen hemen batan
aa, topran yllk rnnn art ve d ile birlikte ykselip alalan bir arazi vergisinden ya da
toprak rantndan oluur. Bundan tr, hkmdarn byk kar, yani geliri, bu gibi lkelerde, ister
istemez ve dorudan doruya topran ekilip biilmesine, mahsulnn byklne ve deer tutarna
baldr.
Fakat o mahsul imkn lsnde hem oaltmak hem deerlendirmek iin, ona elden geldiince
geni bir pazar bulmak; dolaysyla da, lkenin ayr ayr btn blgeleri arasnda en serbest, en kolay
ve masraf en az olan ulam kurmak gerekir. Bu da ancak, en iyi yollar ve gidi gelie en elverili
kanallar araclyla kabil olabilir. Ama Avrupa'nn hibir yerinde, hkmdar geliri okluk bir arazi
vergisinden ya da toprak rantndan meydana gelmez. Avrupa'nn btn byk krallklarnda, bu
gelirin ou, belki sonunda topran rnne dayanabilir, ama bu ballk ne yle dorudan doruya
ve ne de o denli ak seiktir. Onun iin, Avrupa'da hkmdar, toprak mahsulnn gerek miktar gerek
deer bakmndan artmasn kolaylatrmak ya da ana yollar ve kanallar bulundurarak o mahsule en

geni piyasay salamak bakmndan kendini pek dorudan doruya vazifeli grmez. Dolaysyla
yrtme erkinin, Asya'nn kimi yerlerinde, kamu ynetiminin bu kolunu pek kusursuz yrtt
gerek de olsa olup olmad pek belli deildir sanyorum Avrupa'nn herhangi bir yerinde iler
bylece olup giderken, o erkin bunun ynetimini enikonu baarabilmesine en kk olaslk yoktur.
Nitelik bakmndan, kendi masraflarn karlayacak hibir gelir getiremeyip, saladklar kolaylk
hemen hemen belli bir yerle ya da blge ile snrl bayndrlk ileri bile ynetimi hep yrtme
erkinin elinde bulunmak gereken devletin genel gelirine kyasla, yresel ya da ilsel bir ynetimin
kulland yresel ya da ilsel bir gelir ile her zaman daha iyi devam ettirirler. Londra sokaklarnn
aydnlatlmas ve dzeltilmesi ii, masraf hazineden olmak zere yaplsa, imdiki gibi ya da hatta
bunca az masrafla iyi aydnlatlmasna ve iyi kaldrm denmesine ihtimal var mdr? Bundan baka,
masraf, Londra'daki her belli sokan, mahallenin ya da bucan ahalisinden alnan yresel bir vergi
ile tahsil edileceine; bu takdirde, devletin genel gelirinden karlanr ve dolaysyla, lkenin, Londra
sokaklarnn aydnlatlmasndan ve dzeltilmesinden ou hibir bakma fayda grmeyen btn
ahalisinden toplanan bir vergi ile tahsil edilmi olur.
Yresel ya da ilsel bir gelirin yresel veya ilsel ynetimine bazen karan suiistimaller gze ne
denli byk grnrse grnsn, gerekte, byk bir imparatorluk gelirinin ynetiminde ve sarfnda
ou kez olanlara kyasla, hemen hemen hep pek azdr. stelik bunlar ok daha kolay giderilir.
Byk Britanya'da, sulh yarglarna bal yresel ynetimin ya da il ynetiminin emrinde, tara
halknn ana yollarn onarlmas iin vermeye zorunlu tutulduklar alt gnlk emek belki her zaman
pek akla sar biimde uygulanmamakla birlikte, ykmlln yerine getirilmesi iin zorbaca ya da
kyasya davranld hemen hemen hi olmamtr. Fransa'da, il ynetim amirlerinin buyruu
altndaki uygulama, her zaman daha akla uygun biimde olmayp, ykmlln yerine getirilmesi
iin ok defa, pek zorbaca ve kyasya davranlr. Bu memurlarn, kendilerini fkelendirmek
bahtszlna urayan bir mahalleliyi ya da communaut'yi cezalandrmak iin balca zulm
aralarndan bir tanesi, adyla sanyla, bu tr Corv'lerdir.[370]
Ticaretin Belli Kollarn Kolaylatrmak in Gerekli Bayndrlk lerin ve Kamu Kurumlar
zerine
Yukarda anlan kamu ilerinin ve kamu kurumlarnn amac, ticareti genel olarak kolaylatrmaktr.
Fakat, ticaretin belli kollarna kolaylk salamak iin, yine belli ve olaanst bir masraf isteyen belli
kurumlara gerek vardr.
Ticaretin barbar ve uygarlamam uluslarla yaplan belli kollar olaanst destee gerek gsterir.
Afrika'nn bat kysyla ticaret yapan tacirlerin mallarna ylesine bir maazann ya da tccar
yazhanesinin salayabilecei gven azdr. Barbar yerlilerden korunabilmeleri iin, bunlarn
konulduu yerin epeyce tahkim edilmi[371] olmas gerekir. Hindistan ynetimindeki karklklarn,
o yumuak bal ve uysal halk arasnda da byle bir tedbiri gerekli kld dnlm; o lkede
gerek ngiliz gerek Fransz Dou Hint Ortakl'na, canlarnn ve mallarnn gven altna alnmas
bahanesiyle ellerindeki ilk kaleleri kurmalarna izin verilmiti. lkesi iinde yabanclar elinde
tahkimli herhangi bir yer bulunmasna gl ynetimin gz yummayaca teki milletlerde hem
kendi yurttalar arasnda ortaya kacak anlamazlklar zerinde kendi detlerine gre karar
verebilecek hem yerlilerle aralarndaki anlamazlklarda resmi kimlii dolaysyla daha yetkiyle ie
karacak herhangi bir zel kiiden umabileceklerinden daha etkili ekilde onlar kayrabilecek bir
bykeli, eli ya da konsolos bulundurulmas gerekebilir. Ne sava ne ittifak amalarnn herhangi
bir biimde gerek gstermeyecei yabanc lkelerde, ticaret karlar, eliler bulundurulmasn ou

zaman gerekli klmtr. stanbul'a bir bykeli atanmasna ilkin, Trkiye Ortakl ticareti sebep
oldu. Rusya'daki ilk ngiliz bykelilikleri, srf, ticari karlardan tr vcut buldu. htimal ki,
btn komu lkelerde, bar zamannda da srekli olarak oturan byk ya da orta eliler
bulundurmak detini, Avrupa'nn trl devletlerinin uyruklar arasnda bu karlarn ister istemez
sebep olduu devaml atmalar ortaya karmtr. Eski zamanlarda bilinmeyen bu det, yle
grlyor ki, on beinci yzyln sonundan ya da on altnc yzyln bandan daha gerilere
gitmemektedir; yani ticaretin Avrupa milletlerinin ouna ilk yaylmaya balamasndan ve onlarn
ticaret karlarnn ilk gzetmeye baladklar zamandan eski deildir.
Ticaretin herhangi belli bir kolunu kayrmann sebep olabilecei olaanst masrafn, o belli
koldan alnacak lml bir vergi ile karlanmas; rnein, tacirlerin o ticarete ilk girerken
deyecekleri lml bir aidat[372] ile, ya da hakka daha uygun olmak zere, o ticaretin yapld belli
lkelere soktuklar yahut oralardan ihra ettikleri mallardan alnacak yzde u kadarlk belli bir
resimle karlanmas akla aykr gelmez. Sylentiye gre, gmrk resimlerinin ilkin ortaya
konuluuna, ticaretin genellikle korsanlardan ve deniz haydutlarndan korunmas sebep olmutur.
Ticaretin genel olarak korunmas masrafn karmak iin ticarete genel bir vergi koymak akla sar
sayldna gre, ticaretin belli bir kolunun korunmas masrafn karlamak iin o kola zg bir
vergi koymak ayn derecede akla uygun gelmek gerekir.
Ticaretin genel olarak korunmas, devlet varlnn savunulmas iin hep temelden gerekli, ve
bundan tr yrtme erkine ait bir dev saylmtr. Onun iin; genel gmrk resimlerinin devirilip
sarf edilmesi hep yrtme erkine braklmtr. Gelgelelim, ticaretin belli bir kolunun korunmas,
ticaretin genel olarak korunmasnn bir parasn oluturur; dolaysyla, yrtme erkinin devleri
arasndadr ve milletlerin her zaman bir yapt bir yaptn tutsa, bu tr belli korunma amalaryla
devirilen belli resimlerin, ayn tarzda hep yrtme erkinin buyruu altnda braklmas gerekirdi. u
var ki, birok baka konuda olduu gibi, bunda da, milletlerin bir yapt her zaman bir yaptn
tutmamtr. Avrupa'nn ticareti devletlerinin ounda, belli tacir ortaklklar, hkmdarn devinin
bu ksmnn yaplmasn, onunla ister istemez ilikisi bulunan btn yetkilerle birlikte kendilerine
emanet etmesi iin kanun koyucuyu kandrmakta el abukluu gstermilerdir.
Devletin yapmay basirete[373] uygun grmeyebilecei bir denemeyi, bu ortaklklar kendi
keselerinden yaparak, birtakm yeni ticaret kollarnn yaratlmasnda belki faydal olmularsa da, gel
zaman git zaman bunlar, genellikle ya sknt verecek duruma ya ie yaramaz hale gelmiler ve
ticareti ya rndan karmlar, ya avular iinde kskvrak balamlardr.
Bu ortaklklar, hisseli bir sermaye ile ticaret etmeyip de gerekli ehliyeti[374] bulunan herhangi bir
kimseyi (biraz aidat demesi ve ortaklk yasalarna boyun emeye rza gstermesi halinde, her ye
kendi sermayesiyle ve rizikosu kendine ait olmak zere ticaret ederek) aralarna kabul etmek zorunda
tutulurlarsa, bunlara yasal ortaklklar denilir. Her ye ortaklaa kr ya da zarar, sermayedeki pay
orannda blmek zere, hisseli bir sermaye ile ticaret ettiklerinde, bunlara hisseli sermaye ortaklar
denilir. ster yasal olsun, ister hisseli sermayesi olsun, bu gibi ortaklklarn tekelci ayrcalklar bazen
vardr, bazen yoktur.
Yasal ortaklklar, eitli Avrupa lkelerinin hepsinde, kent ve kasabalarda pek yaygn olan esnaf
loncalarn her bakmdan andrrlar ve ayn trden bir nevi geniletilmi tekellerdir. Bir kasabal,
lonca rgt kapsamna giren bir zanaat, nasl ki nce loncaya girip ruhsatn almakszn
yrtemiyorsa; devletin hibir uyruu da ondan yana yasal bir ortaklk kurulmu bulunan herhangi
bir d ticaret kolunda, nce o ortakla ye olmadan, ou hallerde kanuna uygun biimde
alamaz. Giri artlarna uyma glnn ok ya da az; ortaklk yneticilerinde yetkinin geni

veya dar olmasna; ya da ticaretin ounu kendilerine ya da belli arkadalarna hasredebilecek

biimde, bu ynetim gcnn ellerinde az veya ok bulunmasna gre; tekelin skl artar ya da
azalr. Yasal ortaklklarn en eskilerinde raklk ayrcalklar, br esnaf rgtlerinde olann ayn idi
ve ortaklk yelerinden biri yannda hizmet sresini dolduran kimseye ya aidat demeksizin ya
bakalarndan alnana gre ok daha az aidat deyerek ye olma hakk veriyordu. Kanun
nlemedike, allm bulunan lonca zihniyeti btn yasal ortaklklarda ar basar. Kendi huylarna
gre davranmalarna msaade edildi mi, her zaman rekabeti imkn lsnde az sayda kimseye
hasretmek iin, ticareti birok yk getiren dzenlemelere baml tutmaya bakmlardr. Kanun onlar
bunu yapmaktan alkoyunca, bsbtn ie yaramaz olmular, anlamlar kalmamtr.
Bugn Byk Britanya'da, d ticaret iin var olan yasal ortaklk, eski uzak lkeler tacirlerinin
ortakl olup, imdi genellikle Hamburg Ortakl, Rusya Ortakl, Doueli Ortakl, Trkiye
Ortakl ve Afrika Ortakl adn tamaktadr.
Hamburg Ortakl'na giri artlar, sylentiye gre, imdi pek kolay olup, yneticiler kendilerinde
o ticareti herhangi bir bakma skc, ksntlara ya da dzenlemelere baml klacak yetkiyi ya
bulamamakta ya da hi deilse bu ara kullanmamaktadrlar. Bu her zaman byle deildir. Geen
yzyln ortalarnda giri aidat elli lira, bir zamanlar ise yz lira idi ve sylentiye gre ortaklk
kimseye aman vermiyordu. 1643'de, 1645'de ve 1661'de ngiltere'nin bat blgesindeki uhaclar ve
rgtlenmi esnaf, bu ortaklktan, lkenin ticaretini zapt ve sanayisini skboaz eden tekelciler diye
parlamentoya yakndlar. Geri, bu szlanmalar zerine parlamentodan hibir karar kmad ama;
ihtimal ki, ortakl, tutumuna yeniden bir eki dzen vermek zorunda brakacak kadar rktm
oldular. Hi deilse, o zaman bu zaman ortaklk aleyhine szlanma olmamtr. III. William'n 10'uncu
ve 11'inci saltanat yllarnda karlan kanunlarn 6'nc blm gereince, Rusya Ortakl'na giri
aidat be liraya indirildi. II. Charles'n 25'inci saltanat ylndaki kanunlarn 7'nci blm ile de
Doueli Ortakl'na giri aidat krk iline indirildi; ayn zamanda, sve, Danimarka ve Norve,
Baltk Denizi'nin kuzey yanndaki btn lkeler, ortakln tekelci beratndan karld. Bu iki
parlamento kararna, ihtimal ki, o ortaklklarn davran biimi sebep olmutu. Daha nceleri, Sir
Josiah Child gerek bu ortaklklarn gerek Hamburg Ortakl'nn kimseye soluk aldrtmadn
belirtmi ve her birinin beratna giren lkelerle o srada yaptmz ticaretin ackl durumunu, onlarn
kt ynetiminden bilmiti. Bu gibi ortaklklar, imdiki zamanda her ne kadar ortal pek kasp
kavurmasalar da, kuku yok ki, hibir ie yaramamaktadrlar. Gerekte, yasal bir ortaklk hakknda
her zaman insaf ile yaplabilecek en byk vg yalnzca bir ie yaramaydr. Yukarda anlan
ortaklklarn da, yle grlyor ki, her birden bu vmeyi, imdiki durumlaryla hak
etmektedirler.
Trkiye Ortaklna giri aidat eskiden, ya yirmi altdan aa olan herkes iin yirmi be lira, o
ya gemi olan herkes iin elli lira idi. Tacirlerden bakas oraya giremiyordu; bu, btn
dkknclarla perakendecileri ortaklk d brakan bir kaytt. Bir tzk maddesi gereince, ngiliz
mamulleri, fark gzetilmeksizin herkesin yararlanmasna ak bulunan ortaklk gemilerinden
bakasyla Trkiye'ye ihra edilemiyordu. Bu gemiler her zaman Londra limanndan yola ktklar
bu kstlama, ticareti, masraf ar olan o limanla ve yalnzca Londra'da ve dolaynda oturan tacirlerle
snrlandrd. Bir baka tzk maddesi gereince, Londra'nn yirmi millik evresi iinde oturup da
Londra'nn gedikli hemerisi olmayan kimse, yelie kabul edilemiyordu. Bu bir baka kstlama ki,
yukardakine eklenince, Londra'nn gedikli ahalisinden bakasn, ister istemez ortaklk d
brakyordu. Bu herkese yararlanlan ortaklk gemilerinin ne zaman yklenip ne zaman yola
kacaklar, tmden ortaklk yneticilerinin eline kalm olduundan, ok ge bavurduklarn iddia
edebilecekleri br kimseleri akta brakarak, yneticiler bunlara kendi mallarn ya da kendi

arkadalarnn mallarn kolayca doldurabilirlerdi. Onun iin, u haliyle bu ortaklk neresinden

baklsa, aman vermez, gz atrmaz bir tekeldi. Bu suiistimaller,[375] II. George saltanatnn 26'nc
ylndaki kanunlarn 18' inci blmnn meydana gelmesine sebep oldu. Bu kanun hibir ya
gzetmeksizin, yahut yalnzca tacir ya da Londra hemerisi olmak bakmndan hibir ksnt
koymakszn, giri aidatn herkes iin yirmi liraya indirmekte ve btn bu gibi kimselere, Byk
Britanya'nn btn limanlarndan Trkiye'nin herhangi bir limanna ihrac yasak edilmemi btn
ngiliz mallarn ihra etme serbestlii vermekte; hem genel gmrk resimlerini hem ortakln
gerekli masraflarn karlamak iin konulan zel resimleri demek ve ayn zamanda, Trkiye'de
oturan ngiliz bykelisi ile konsoloslarnn kanunlu nfuzuna ve ortakln yolu yordamyla
karlm tzklerine boyun eerek, ithali yasak edilmemi btn Trk mallarn oradan ithal etme
serbestlii vermektedir. Bu tzklerden tr meydana gelebilecek herhangi bir zulm nlemek
zere, ayn kanunda u hkm vard: Bu kanunun kmasndan sonra konulacak herhangi bir tzk
dolaysyla ortaklk yelerinden herhangi yedisi, kendilerini zarara uram sayarlarsa, bavurma
tz karlmasndan balayarak on iki ay iinde yaplmak artyla, Ticaret ve Smrgeler Kurulu
(imdi bunun yerini devlet danma meclisinin bir komisyonu almtr) bavurabilirler; eer herhangi
yedi ye, bu kanunun kabulnden nce karlm herhangi bir tzk yznden kendilerini zarara
uram sayarsa, bu kanunun yrrle girdii tarihten sonra on iki ay iinde yaplmak artyla, ayn
biimde bir bavurmada bulunabilirler. Ancak, byk bir ortakln btn yelerinin zel bir tzn
tehlikeli eilimini kefetmesi iin bir yllk tecrbe her zaman yetmeyebilir. lerinden birka bunun
sonradan farkna varrsa, herhangi bir yarasna merhem olmak, ne Ticaret Kurulu'nun, ne danma
meclisi komisyonunun elinden gelir. Bundan baka gerek btn yasal ortaklklarn gerekse btn
br esnaf rgtlerinin tzklerinden ounun amac, zaten ye bulunanlar ezmekten ok,
bakalarnn ye olma hevesini krmaktadr. Bu ise, yalnzca ar bir aidat ile deil, daha birok
baka entrikayla yaplabilir. Bu gibi ortaklklar, hi amadan krlarnn kertesini hep ellerinden
geldiince ykseltmeye; hem ihra hem ithal ettikleri mallarn piyasasnda bunlarn mevcudunun
ellerinden geldiince eksik olmasna bakarlar. Bu da ancak, rekabeti ksmakla ya da yeni
giriimcilerin o ticarete girmesine ket vurmakla olabilir. Kald ki, yirmi liralk bir aidat bile,
herhangi bir kimsenin devam amacyla, Trkiye ticaretine girme isteini krmaya belki yetmeyebilir
ama, hava oyuncusu bir tacirin, yalnz bir tek iin tehlikesini gze alma hevesini baltalamaya
yetebilir. Btn zanaatlarda, esasl biimde yerlemi bulunan esnaf, tzel kiilik haline gelmi
olmasalar da, krlar ykseltmek zere doal ekilde birleirler; krlarn, hava oyuncusu tacirlerin
ara sra olan rekabetleriyle, normal dzeylerinde tutulmas hibir bakma olas deildir.
Trkiye ticareti, bu parlamento kararyla herkese bir dereceye dek alm olmakla birlikte, birok
kimseler onu hl bsbtn serbest olmaktan pek uzak grmektedirler. Bir bykeli ve iki
konsolos bulundurma masrafna Trkiye Ortakl katlmaktadr. Devletin br elileri gibi, bunlarn
da btn masraf devlete salanmak ve o ticaret Hametli Kral'n btn uyruklarna ak tutulmak
gerekir. Ortaklka, tzel kiiliin bu ve teki amalar iin toplanan eitli vergiler, devletin bu gibi
eliler bulundurmasn mmkn klmaya yetecek bir gelirden ok daha fazlasn getirebilir.
Sir Josiah Child'n gzlemine gre, yasal ortaklklar, ticaret ettikleri lkelerde ou kez devletin
elilerin beslemekle birlikte, hibir zaman kale ya da kla bulundurmamlar; hisseli sermaye
ortaklklar ise, ou kez bulundurmulardr.
Gerekte de, yle grlyor ki, bu tr hizmetler iin yasal ortaklklar, hisseli sermaye
ortaklklarna nazaran ok daha elverisizdir. Birincisi, bu tr yasal bir ortakln yneticilerinin,
kar iin byle kaleler ve garnizonlar bulundurulan ortaklk genel ticaretinin gelimesinde zel bir
kar yoktur. Hatta o genel ticaretinin kesat gitmesi, rakiplerinin saysn azaltarak hem daha ucuza

satn almalarn hem daha pahalya satmalarn mmkn klmakla, ou kez onlarn kendi kiisel
ticaretlerinin ekmeine ya srebilir. Tersine, hisseli bir sermaye ortaklnn yneticilerinin,
yalnzca ynetimine verilen ortaklara sermaye ile yaplan krlardan paylar olduu iin, bunlarn
kar ortakln genel ticaretinin karndan ayrlabilecek, kendilerine zg kiisel ticaretleri yoktur.
Bunlarn kiisel kar, ortakln genel ticaretinin yolunda gitmesine, onun savunulmas iin gerekli
kaleler ve klalar bulundurulmasna baldr.
Bundan tr kale ve kla bulundurmann ister istemez gerektirdii srekli ve zenli dikkatin
onlarda var olmas ihtimali daha oktur. kincisi, hisseli bir sermaye ortaklnn yneticilerinin
stnde her zaman byk bir sermayenin; ortakln hisseli sermayesinin ynetimi ii vardr. Onlar,
bunun bir ksmn bu gibi gerekli kalelerle klalarn yapmnda, onarlmasnda ve bakmnda pekl
sk sk kullanabilirler. Ama yasal bir ortakln yneticileri stnde ortaklaa sermayenin ynetimi
ii olmadndan, bunlarda, giri aidatndan ve ortaklk ticaretine konulan tzel kiilie ait
resimlerden doan ireti gelirden baka, bu yolda kullanlabilecek aka yoktur. Dolaysyla, bu gibi
kaleler ve klalar bulundurulmasyla uramakta kar ayn olmakla birlikte, o uramann verimli
klnabilmesi iin, ayn g onlarda binde bir bulunabilirler. Bir eli bulundurmak, hemen hemen
hibir zen istemedii ve topu topu oumsanmayacak snrl bir masraf gerektirdii iin, yasal bir
ortakln hem huyuna hem gcne ok daha uygun den bir itir.
Ama, Sir Josiah Child'n zamanndan ok sonra, 1750'de, yasal bir ortaklk Afrika ile alveri
eden imdiki tacirler ortakl kuruldu; ilkin Blanc Burnu ile mit Burnu arasndaki btn ngiliz
kaleleriyle klalarnn, sonra da yalnz Rouge Burnu ile mit Burnu arasndakilerin bakm ile
zellikle grevlendirildi. Bu ortakl kuran kanunun (II. George'un 23'nc saltanat yl, blm 31)
iki ayr ama gzettii grlyor: birincisi, yasal bir ortakln yneticilerine doal gelen ezici ve
tekelci zihniyeti etkin biimde dizginlemek; ikincisi, onlar kendilerine doal gelmeyen kale ve kla
bakmyla uramaya imkn lsnde zorlamak.
Bu amalardan birincisi iin, giri aidat krk ilin olarak kstlanmtr. Ortakln, tzel kiilik
sfatyla ya da hisseli bir sermaye zerinden ticaret etmesi, ortaklaa mhr ile taahht ederek para
borlanmas, yahut Britanya uyruu olan ve aidat deyen herkesin serbeste her yerde yapabilecei
ticarete herhangi bir bakma ksntlar koymas yasak edilmitir. Ynetim Londra'da toplanan, fakat
ortakln Londra, Bristol ve Liverpool'daki yelerince, her yl her kentten er tane olmak zere,
seilen dokuz kiilik bir komisyondadr. Komisyonun hibir yesi st ste yldan ok hizmette
kalamaz. Komisyonun herhangi bir yesini Ticaret ve Smrgeler Kurulu (imdi Danma Meclisinin
Komisyonu) savunmasn dinledikten sonra grevinden karabilir. Komisyonun Afrika'dan zenci
ihra etmesi ya da Byk Britanya'ya herhangi bir ekilde Afrika mal ithal etmesi yasaktr. Ancak,
stnde kalelerle klalarn bakm grevi bulunduu iin, komisyon o amala Byk Britanya'dan
Afrika'ya trl cinsten mal ve gere ihra edebilir. Londra, Bristol ve Liverpool'daki ktipleriyle
acentelerinin maalar, Londra'daki yazhanesinin kiras ve ngiltere'deki btn br ynetim
komisyon ve acentelik masraflar iin, komisyona, ortaklktan alaca paradan sekiz yz liray
gemeyen bir tutar braklmaktadr. Bu eitli masraflarn grlmesinden sonra, komisyon yeleri,
bu tutardan arta kalan, zahmetlerinin karl olarak uygun grdkleri biimde aralarnda
paylaabilirler. Bu kurulu ile, tekel zihniyetine iyiden iyiye gem vurulaca ve bu amalardan
birincisinin yeterince yerine gelecei umulabilirdi. Fakat anlalan, yle olmad. III. George'un 4'nc
saltanat ylndaki kanunlarn 20'nci blm gereince, btn eklentileriyle birlikte Senegal kalesi,
Afrika ile alveri eden tacirler ortaklna emanet edilmiti; oysa ertesi yl (III. George'un 5'inci
saltanat ylndaki kanunlarn 44'nc blm ile) hem Senegal ve eklentileri hem de Gney
Berberiye'de Sallee limanndan Rouge Burnu'na dek btn ky, o ortakln nfuz evresinden

karlp, hkmdara verildi; oralar ile yaplacak ticaretin Hametli Kral'n btn uyruklarna ak
olduu ilan edildi. Ortakln, ticareti engelleyip, bir tr yolsuz tekel kurduundan kukulanlmt.
Gelgelelim, II. George'un 23'nc saltanat ylndaki kanunlarn koyduu dzenlemeler uyarnca
ortakln bunu nasl yapabildiini anlamak pek kolay deildir. Bununla birlikte, (gerein her zaman
en inanlr belgeleri olmayan) Avam Kamaras grmelerinin tutanaklarnda, gryorum ki,
ortaklk bu sula itham edilmitir. Dokuzlar komisyonu yelerinin hepsi tacir olduklarndan ve eitli
kaleleriyle yerleim yerlerindeki valilerle vekillerin hepsi kendilerine baml bulunduundan,
onlarn gnderdikleri mallarla yaptklar siparilere, valilerle vekillerin gerek bir tekel yaratacak
olan zel zeni gstermi bulunmalar ihtimalden uzak deildir.
Bu amalardan ikincisi iin, yani kalelerle klalarn bakm iin, parlamento ortakl genellikle
yaklak 13.000 ngiliz liras tutan yllk bir tutar ayrmtr. Bu tutarn gerei gibi tahsisi zerinde
komisyon, her yl Hazine Divan'nn imza yetkili yesine, ardndan bu hesap parlamentoya sunulmak
zere, hesap vermek zorundadr. Gelgelelim, milyonlarn tahsisine bylesine az aldr eden
parlamentonun, ylda 13.000 ngiliz lirasnn tahsisine pek aldr etmesi olas deildir. Meslei ve
yetitirme tarz dolaysyla, Hazine Divan yesinin kalelerle klalarn masraf ne olmak gerektiini
iyiden iyiye bilmesi umulmaz. Gerekte, Hametli Kral'n donanmasndaki kaptanlar ya da Deniz
Kurulu'nca atanarak grev alan herhangi baka subaylar, kalelerle klalarn durumunu inceleyip
gzlemlerini o kurula bildirebilirler. Ancak o kurulun, yle grlyor ki, ne komisyon zerinde
dorudan doruya nfuzu, ne de tutumunu inceleyebilecei kimseleri cezalandrmak iin bir yetkisi
yoktur. Kald ki, Hametli Kral'n donanmasndaki kaptanlarn, tahkim fennini her zaman adamakll
bildikleri dnlmez. Halkn ya da ortakln parasn dpedz zimmetine geirmekten yahut
yemekten baka herhangi bir su dolaysyla, bir komisyon yesinin urayabilecei en ar ceza yle
grlyor ki, yalnzca yl sre ile yararlanlabilen ve o sre iinde bile meru kazanc pek az tutan
bir hizmetten uzaklatrlmaktr. Hibir zaman o ceza korkusu yeyi, grlmesinde bakaca bir
karnn bulunmad bir ie srekli ve zenli bir dikkat sarfna zorlamaya yetecek kadar etkin bir
neden olamaz. Parlamentonun birka kez olaanst denek verdii bir i olan, Gine kys
zerindeki Burun Yals Hisar'nn[376] onarlmas iin, komisyon, ngiltere'den tula ve ta
gndermi bulunmakla sulandrlmtr. stelik byle uzun bir yola gnderilen bu tulalarla talar
nitelike o kadar kt imi ki, sylentiye gre, onlarla onarlan duvarlar yeni batan, temelinden
yapmak gerekli olmu. Rouge Burnu'nun kuzeyine den kalelerle klalar dorudan doruya
yrtme erkinin ynetimi altndadr; bakm masraflar devlet tarafndan karlanr. O burnun
gneyine den ve bakmlar hi deilse ksmen yine devlet kesesinden salanan kalelerle klalar
niye ayr bir ynetim altnda bulunsun? Bunun iin akla sar bir neden dnmek bile yle
grlyor ki, pek kolay deildir. Cebelitark klalaryla Minorca klalarndan yana asl ama ya da
bahane, Akdeniz ticaretinin korunmas idi. Bu klalarn bakm ile ynetimi pek hakl olarak,
Trkiye Ortakl'na deil, hep yrtme erkine balanmtr. O erkin yceliini ve arballn
daha ok, egemenliinin kapsam oluturur. O egemenlii savunmann gereklerine, zen gstermede
yrtme erkinin geri kalmasna pek olaslk yoktur. Nitekim Cebelitark'taki ve Minorca'daki klalar
hi ilgisizlie uramamtr. Minorca iki kez zapt edilmi ve ihtimal ki, artk bir daha geri
gelmemecesine elden gitmi olduu halde, bu felaketin, yrtme erkini herhangi bir savsamasndan
bilindii bile olmamtr. Ama, bu masrafl klalarn her ikisinin de balangta spanya
Krall'ndan koparllarndaki ama bakmndan hibir zaman iin, pek az bile gerek bulunduunu
ima ediyormuum gibi anlalmasn. O kopu, doal mttefiki olan spanya Kral'n ngiltere'den
ayrmaktan ve Bourbon hanedannn iki ana kolunu, kan balarnn hibir zaman birletiremeyecei
derecede sk ve srekli bir ittifak iinde kaynatrmaktan baka hibir gerek amaca belki hibir
zaman yaramad.

ster kral berat ile, ister parlamento karar ile kurulmu olan hisseli sermaye ortaklklar gerek
yasal ortaklklardan gerekse zel irketlerden birok bakma ayrlrlar.
nce, zel bir irkette hibir ortak, ortakln rzas olmadan, payn bir bakasna devredemez,
yahut ortakla yeni bir ye sokamaz. Bununla birlikte, yolu yordam ile haber vermek artyla, her
ye irketten ekilebilir ve ortaklaa sermayeden paynn kendisine denmesini isteyebilir. Hisseli bir
sermaye ortaklnda, bunun tersine, hibir ye kendi paynn denmesini ortaklktan isteyemez. Ama
her ye onun rzas olmakszn payn bir bakasna devredebilir ve bylece, yeni bir yeyi ortakla
sokabilir. Hisseli bir sermayedeki payn deer tutar, payn piyasada getirecei bedeldir ve sahibinin,
ortaklk sermayesinde alacakls bulunduu tutardan, herhangi bir oranda ya yukar ya aa olabilir.
kincisi, zel bir irkette her ortak, ortaklka giriilen borlar iin servetinin tm ile sorumludur.
Hisseli bir sermaye ortaklnda, bunun tersine, her ortak ancak paynn byklnce sorumludur.
Hisseli bir sermaye ortaklnn ticareti, hep bir yneticiler kurulunca ynetilir. Gerekte bu kurul,
birok bakmdan, bir mal sahipleri genel kurulunun sk sk denetimine bamldr. Gelgelelim, bu
mal sahiplerinden ounun ortaklk iinden bir ey anladklar iddiasnda olduklar seyrektir.
Aralarnda anlamazlk abasnn ar basmad oldu mu, mal sahipleri iten yana hi tasalanmaz;
yneticilerin kendilerine vermeyi uygun grdkleri alt aylk ya da yllk temett pp balarna
korlar. Snrl bir tutar dnda, zahmet ve rizikodan yana balarnn byle tmden din oluu,
servetlerini hibir bakma herhangi zel bir irket elinde bahta brakmak istemeyen birok kimseyi,
hisseli sermaye ortaklklarnda talilerini denemeye heveslendirir. Onun iin, bu tr ortaklklar, ou
kez herhangi bir zel irketin gsn kabartacak miktara kyasla ok daha fazla sermaye toplarlar.
Gney Denizi Ortakl'nn ticaret sermayesi, bir zamanlar, otuz milyon sekiz yz bin ngiliz
lirasn ayordu.
ngiltere Bankas'nn, paylara blnm sermayesi, imdi, on milyon yedi yz seksen bin liray
bulmaktadr. Ama bu gibi ortaklklarn yneticileri, kendi paralarndan ok, bakalarnn parasn
kullanan kimseler olduklarndan, zel bir irketteki ortaklarn ou kez kendi paralarna kar
gsterdikleri ayn titiz uyanklkla onun stne titremeleri, bunlardan pek beklenemez. Zengin bir
adamn vekilharlar gibi, bunlar, ufak tefek eyler stnde durmay efendilerinin erefine yakmaz
grme eilimini gsterir ve kendilerini bundan pek kolay balayverirler. O yzden, byle bir
ortakln ilerinin ynetiminde, hep, az ok savsaklk ve arur ar basmak gerekir. D ticaret iin
olan hisseli sermaye ortaklklarnn, zel giriimcilerle seyrek olarak rekabete dayanabilmeleri, ite
bundan dolaydr. Onun iin, tekelci bir ayrcalk olmadan, bunlarn baar gsterdikleri seyrektir.
Ayrcalklar varken de, bunlar ou kez baar gsterememilerdir. Tekelci, bir ayrcalk olmakszn
yaptklar ticareti genellikle kt ynetmilerdir. Tekelci bir ayrcalk olunca, ticareti hem kt yn
etmiler hem kskvrak avularna almlardr.
imdiki Afrika Ortakl'nn selefi olan Afrika Kral Ortakl'nda, beratla verilmi tekelci bir
ayrcalk vardr. Fakat bu berat bir parlamento karar ile pekitirilmedii iin, devrimden biraz sonra,
Haklar Bildirgesi'ne dayanlarak, o ticaret, Hametli Kral'n btn uyruklarna ak tutuldu. Hudson
Krfezi Ortakl kanunlu haklar bakmndan, Afrika Kral Ortakl ile ayn durumdadr. Tekelci
berat, bir parlamento karar ile pekitirilmemitir. Gney Denizi Ortaklnn, ticareti bir ortaklk
olarak devam ettii srece, parlamento kararyla pekitirilmi tekelci bir ayrcal vard. Dou Hint
lkeleriyle alveri eden imdiki Birleik Tacirler Ortakl'nn da, onun gibi ayrcal vardr.
Afrika Kral Ortakl, Haklar Bildirgesi'ne karn, bir sre dalavereciler demeye ve yle
imicesine gz atrmamaya devam ettii zel giriimler karsnda, rekabette ba edemeyeceini

abuk anlad. Ama 1698'de, zel giriimciler yaptklar ticaretin eitli kollarnn hemen hemen
hepsinde, ortakln kaleleriyle klalarnn bakmna harcanmak iin, yzde on zerinden bir resme
baml tutuldular. Fakat bu ar vergiye karn, ortaklk rekabette yine ba edemedi. Ortakln
sermayesi ve itibar gitgide eridi. 1712'de borlar ylesine artt ki gerek ortakln gerek
alacakllarnn gveni iin, zel bir parlamento kararna gerek olduu dnld. Konulan hkmde
denildi ki, hem borlarnn denmesi iin ortakla verilecek mehil bakmndan hem de ortaklkla bu
borlar zerinde yaplmas uygun grlebilecek herhangi bir baka anlama iin, bu alacakllardan
sayca ve alacak tutar bakmndan te ikisinin verecei karar, brlerini de ykml klacaktr.
1730'da ileri ylesine karkt ki, ortaklk, kuruluunun tek amac ve bahanesi olan kalelerle
klalara bsbtn bakamayacak hale geldi. O yldan balayp ortakln kesin olarak dalmasna
dein bu ama iin ylda on bin lira para tahsis edilmesini parlamento gerekli grd. Ortaklk Bat
Hint Adalar'na zenci tama ticaretinde yllarca zarar ettikten sonra, sonunda 1732'de, bundan
bsbtn vazgemeye; kyda satn ald zencileri Amerika ile i yapan zel tacirlere satp,
memurlarn Afrika ierlerinde altn tozu, fildii, boyalk ecza vb. alveriinde altrmaya karar
verdi. Fakat ortakln bu daha kapank alanl alveriteki baars, nceki geni alanl ticaretindeki
baarsna kyasla daha byk olmad. Gitgide ileri bozulduka bozuldu. Sonunda, her ynden iflas
etmi bir ortaklk durumuna geldiinden, parlamento karar ile feshedildi; kaleleriyle klalar,
Afrika ile alveri eden tacirlerin imdiki yasal ortaklna verildi. Afrika Ortakl kurulmadan
nce, Afrika ile ticaret iin birbiri ard sra hisseli sermaye ortakl daha kurulmutu. Hibirinin
sonu gelmedi. Ama, parlamento kararyla pekitirilmemekle birlikte o zamanlar gerek bir tekelci
ayrcalk anlatt varsaylan tekelci beratlar hepsinde vard.
Son savata urad felaketlerden nce, Hudson Krfezi Ortakl'na talih, Afrika Kral
Ortakl'na nazaran ok daha yaver gitmiti. Bu ortakln zorunlu masraf ok daha azdr. Kaleler
adyla pohpohlad eitli kol atma yer ve yurtlarnda ortakln besledii kimseler, sylentiye gre,
yz yirmi kiiyi gemez. Ama buz yznden o denizlerde pek seyrek olarak alt veya sekiz haftadan
ok kalabilen ortaklk gemilerini doldurmak iin gereken krk ve bakaca mal ykn, nceden
hazrlamaya bu kadar yeter. Bir ykn byle nceden hazrlanm olmas kolayln, zel
giriimciler yllarca elde edemezler; o olmadan da, yle grlyor ki, Hudson Krfezi ile ticaret
etmeye olanak yoktur. Bundan baka, ortakln, yz on bin liray gemedii sylenen orta halli
sermayesi, berat iinde yer alan fakat acnacak durumdaki lkenin btn yahut hemen hemen btn
ticaretini ve rn fazlasn zapt etmek olanan vermeye yetebilir. Nitekim, zel giriimciler
arasnda, ortaklkla rekabet ederek o lkeyi ticarete kalkan, hibir zaman olmamtr. Dolaysyla,
kanun asndan hakk olmasa bile, bu ortaklk, tekelci bir ticaretten, gerekte her zaman
yararlanmtr. Bunlarn hepsinden nemli olarak, bu ortakln orta halli sermayesi, sylentiye gre,
says pek az tutan sahipler arasnda leilmitir. Ama sahip says az, sermayesi orta halli olan hisseli
bir sermaye ortakl, nitelike zel bir irkete pek yaklar ve hemen onun kadar uyanklk ve dikkat
gsterebilir. Onun iin, Hudson Krfezi Ortakl'nn bu trl trl stnlkler dolaysyla, son
savatan nce, ticaretini epey baar ile yrtebilmi olmasna almaz. te yandan ortaklk
krlarnn herhangi bir zaman, len Bay Dobbs'un dndne yakn olmas, yle grlyor ki,
ihtimal iinde deildir. ok daha akl banda ve gr ok daha yerinde bir yazar, Ticaret zerinde
Tarihsel ve Tarih Sral Sonu karma'y kaleme alan Bay Anderson, ortakln ihracat ve ithalatna
degin olarak st ste birka yla ilikin biimde Bay Dobbs'un kendisinin verdii hesaplar
inceleyip, olaanst rizikosu ile masraf iin elverili indirim yapnca, krlarnn pek hakl olarak,
imrenilmeye deer yahut olaan ticaret krlarn (getii varsa bile) ok geebilecek gibi
gzkmedii grndedir.
Gney Denizi Ortakl'nn hibir zaman bakacak ne kalesi, ne klas olmutur. Bundan tr de,

d ticaretle uraan teki hisseli, sermaye ortaklklarnn yklendii bir byk masraftan tamamyla
bakt. Fakat pek ok sayda sahip arasnda blnm ok byk bir sermayesi vard. Onun iin,
ilerinin ynetiminde bir batan bir baa dncesizliin, savsamann ve savurganln ar
basmasn doal olarak beklemek gerekirdi. Ortakln, esham tellall oyunlarndan yana, hilecilii
ve ar gidii yeterince bilinmekte olup, bunlarn aklanmas, eldeki konunun dna kmak olur.
Ortakln ticaret ileri de, bundan pek daha iyi ekilip evrilmi deildi. Giritii ilk alveri
Utrecht Antlamas'yla ortaklktan yana onanan Assiento szlemesi adl bat gereince tekelci
ayrcalna sahip olduu, spanyol Bat Hint Adalar'na zenci salama ticareti idi. Gelgelelim, ondan
nce, bu ticaretten ayn artlarla yararlanm bulunan Portekiz ve Fransz ortaklklarnn ikisi de bu
yzden battklar iin, bu ticarette ok kr edilebilmesi umulmadndan, tazminat olarak, dorudan
doruya spanyol Bat Hint Adalar'yla ticaret etmek zere, ortakln her yl belli bir yk alacak bir
gemi gndermesine msaade olundu. Bu, ylda tek sefere kan gemi ile yaplmasna izin verilen on
yolculuktan bir tanesinde, Royal Carolina'nn 1731'de yapt seferde, sylentiye gre ortaklk epey
kazanm; teki seferlerin, hemen hemen hepsinde az ok zarar etmitir. Ortakln baarszl,
sylentiye gre, kimi bir ylda bile byk servetler edinmi olan vekilleri ve acentelerince, spanya
hkmetinin zorbalndan ve ortakl haraca kesmesinden bilinmise de, daha ok belki bu
vekillerle acentelerinin kendi savurganlklarndan ve yamaclklarndan ileri geliyordu. Ortaklk,
ylda tek sefere kan gemisini, ticaretinden ve tonilato tutarndan az kr etmesi yznden elden
karp spanya Kral'ndan koparlabilecek bedeli kabul etmesine izin verilmesi iin 1734'de dileke
ile krala bavurdu.
1724'de bu ortaklk, balina balkln stne ald. Geri onun tekeline sahip deildi ama,
ortaklka yapld srece baka hibir Britanya uyruu yle grlyor ki, balina avclna
girimedi. Ortaklk, gemilerinin Greenland'e yapt sekiz seferden birinde kr, btn brlerinde
zarar etti. Gemilerini, levazmn ve kap kacan satm olduu sekizinci ve son seferden sonra,
ortaklk grd ki, sermayesiyle faizi birlikte olmak zere, bu koldan ettii tm zarar iki yz otuz yedi
bin liray amaktadr.
Tm hkmete dn verilmi bulunan otuz milyon sekiz yz bin liray akn koskoca
sermayesini iki eit ksma blmesine izin verilmesi iin, bu ortaklk 1722'de parlamentodan dilekte
bulundu; sermayenin yars ya da alt milyon dokuz yz bin lirasndan ou, hkmetin br yllk
gelir esham ile ayn esaslara balanacak ve ortakln, ticari tasarmlar gerekletirilirken
yneticilerince giriilecek borlarn yahut uranlan zararlarn etkisine baml olmayacak; teki
yars, eskisi gibi bir ticaret sermayesi olarak kalacak ve bu, borlarla zararlarn etkisine baml
tutulacakt. Bu dilek, yerine getirilmezlik edilemeyecek kadar akla uygundu. Ortaklk 1733'de ticaret
sermayesinin drtte nn yllk gelir esham haline getirilebilmesi ve yalnz drtte birinin ticaret
sermayesi olarak kalabilmesi, yahut yneticilerinin kt ynetiminden ileri gelecek tehlikelere
urayabilmesi konusunda, parlamentoya yeniden dileke verdi. Bu arada, ortakln gerek gelir
esham eklindeki sermayesi gerek ticaret sermayesi, hkmete yaplan trl demelerle, ikier
ksur milyon lira azalmt. Bylece bu drtte bir, topu topu 3.662.784 ngiliz liras 8 ilin 6 peni
tutuyordu. Ortakln Assiento Szlemesi gereince spanya Kral'ndan olan btn isteklerinden,
1748'de Aix-la-Chapelle Antlamas'yla, ayn deerde olduu varsaylan bir ivaz[377] karl
vazgeildi. Ortakln, spanyol Bat Hint Adalar ile olan ticaretine son verilip ticaret sermayesinin
geri kalan gelir esham haline getirildi ve ortaklk her bakmdan bir ticaret ortakl olmaktan kt.
uras gz nnde tutulmaldr ki, Gney Deniz Ortakl, nemli bir kr salayabilecei
umulabilen tek ticarette, ne d ne i piyasada rakipsizdi. Carthagena'da, Porto Bello'da ve La Vera
Cruz'da gemisinin ykleyip gtrd Avrupa mallar trnden mallar Kadiz'den bu piyasalara

getiren spanya tacirleriyle, ngiltere'de ise ykleyip getirdii spanyol Bat Hint Adalar mallar
cinsinden mallar Kadiz'den ithal eden ngiliz tacirleriyle boy lmek zorunda idi. Dorusu hem
spanyal hem ngiliz tacirlerin mallar, belki daha yksek resimlere baml idi. Ama ortaklk
memurlarnn savsaklndan, savurganlndan ve yiyiciliinden[378] ileri gelen zarar, ihtimal ki
btn bu resimlerden ok daha ar gelen bir vergi olmutu. zel tacirler iin herhangi bir ekilde
aktan aa ve elverili artlarla rekabete girimek mmkn olduu zaman, hisseli bir sermaye
ortaklnn herhangi bir d ticaret kolunda baar gstererek tutunabilmesi, yle grlyor ki her
trl tecrbe sonularna aykrdr.
Eski ngiliz Dou Hint Ortakl, 1600'de Kralie Elizabeth'ten alnan bir beratla kuruldu.
Ortakln, Hindistan iin dzenledii ilk on iki seferde, birbirinden ayr sermayelerle, yasal bir
ortaklk gibi, fakat ancak ortakln herkese yararlanlan gemileriyle ticaret ettii grlyor.
1612'de hisseli bir sermaye ortakl halinde birleti. Ortakln berat tekelci zellikte idi ve bir
parlamento karar ile pekitirilmekle birlikte, o zamanlar gerek bir tekel ayrcal anlatr
varsaylyordu. Onun iin; ortakl yllarca dalavereciler ok tedirgin etmedi. Yedi yz krk drt bin
liray hibir zaman gemeyen ve bir pay elli lira olan sermayesi, ortakln ipe un sermesine ve har
vurup harman savurmasna vesile verecek ya da gz gre gre yiyiciliini peeleyecek kadar ar
olmad gibi, ileri de bunlara elverecek kadar geni deildi. Ksmen Felemenk Dou Hint
Ortakl'nn hyanetinden, ksmen bakaca tersliklerden ileri gelen bir takm zararlara karn,
ortaklk yllarca baar ile ticaret etti. Fakat zamanla zgrlk ilkeleri daha iyi kavrannca,
parlamento kararyla pekitirilmeyen bir hkmdar beratnn, ne dereceye dek tekelci bir ayrcalk
salayabilecei kukusu gnden gne artt. Bu konuya ilikin mahkeme kararlar birbirini tutmuyor,
hkmetin nfuzuna ve eref saate gre deiiyordu. Ortakla dalavereciler t ve II. Charles
saltanatnn sonlarna doru, II. James'in btn saltanat boyunca ve III. William saltanatnn bir
ksmnda bunlar, ortakln ban ok derde soktular. 1698'de, ortak yazlmay taahht edenlerin,
tekelci ayrcalklar bulunan yeni bir Dou Hint Ortakl kurmalar artyla, hkmete yzde
sekizden iki milyon lira dn verilecei konusunda parlamentoya bir neri yapld. Eski Dou Hint
Ortakl, ayn artlarla, yzde drtten, aa yukar sermayesinin tutar olan yedi yz bin ngiliz
liras nerdi. Fakat, o sra devlet itibar yle durumda idi ki, yzde drtle yedi yz bin lira bor
almaktansa, yzde sekizle iki milyon bor almak hkmete daha uygun geliyordu. Yeni ortak
yazlacaklarn nerisi kabul edildi; bylece, yeni bir Dou Hint Ortakl kuruldu. Bununla birlikte,
eski Dou Hint Ortakl'nn yapt ticarete, 1701'e dein devam etme hakk vard. Ayn zamanda
eski ortaklk iyice kurnazlk edip veznedar adna yeni ortaklk sermayesinin yz on be bin
lirasna ortak yazlmt. Dou Hint ticaretini, bu iki milyonluk dnce, katlma taahhdnde
bulunanlara veren parlamento kararnn ifadesindeki bir dikkatsizlik yznden, taahht iin
yazlanlarn hepsinin hisseli bir sermaye ortakl halinde birleme zorunda olduklar gibi bir husus
aka anlalmyordu. Katlma taahhtleri topu topu yedi bin lira tutan, birka zel tacir, kendi
sermayeleriyle ve rizikosu kendilerine ait olmak zere, kendi balarna ticaret etme ayrcal
zerinde ayak dirediler. Eski Dou Hint Ortakl'nn, eski sermayesiyle 1701'e dek kendi bana
ticaret yapma hakk ve ayn biimde, o dnem gerek bitmeden gerek bittikten sonra yeni ortakln
sermayesinde taahht ettii yz on be bin lira zerinden de, teki zel tacirler gibi kendi bana
ticaret yapma hakk vard. Sylentiye gre, iki ortakln zel tacirlerle ve birbirleriyle olan rekabeti,
bunlarn her ikisini hemen hemen yere sermitir. Sonradan bir vesileyle, 1730'da bu ticareti yasal bir
ortakln ynetimine verip bylece bir dereceye dek herkese ak tutmak iin parlamentoya bir neri
yapldnda, Dou Hint Ortakl bu neriye kar koymak iin bu rekabetin o sradaki ackl
sonularnn neler olduunu pek dokunakl bir anlatm ile ortaya koydu.

Rekabetin, Hindistan'da mallarn fiyatn, satn alnmalarna demeyecek kadar ykselttiini,

ngiltere'de ise piyasay gerektiinden ok malla doldurarak, fiyatn kr edilmeyecek kadar
drdn syledi. Halka ok yarar ve rahatlk salayacak, daha bol mal arz ederek, rekabetin
ngiliz piyasasnda Hindistan mallarnn fiyatn fazlasyla drm olmas gerektiinden pek kuku
duyulmaz. Gelgelelim, rekabetin yaratabildii btn olaanst talep Hint ticareti okyanusunda bir
damla olmak gerektiine gre, onlarn fiyatn Hindistan piyasasnda ok fazla ykseltmesi pek
ihtimal iinde grnmez. Kald ki, talep art mallarn fiyatn balangta bazen ykseltebilirse de,
gel zaman git zaman onu drmekten hi geri durmaz. Talep art retimi coturur; bylece,
birbirlerinden ucuza satabilmek zere yeni i blmlerine ve sanatta aksi halde hi akla gelmeyecek
yeni slahlara bavuran reticilerin rekabetini oaltr. Ortakln szland ackl sonular,
tketiminin ucuzluu ve retimin zendirilmesi, yani geliimi tamamyla siyasal ekonominin byk
grevi olan iki sonutur. Ho, ortakln byle yana yakara anlatt rekabetin uzun boylu srp
gitmesine meydan verilmedi. 1702'de iki ortaklk, taraflardan ncs Kralie olan zl bir resmi
szleme gereince bir dereceye dek ve 1708'de parlamento karar gereince imdiki adyla Dou
Hint lkeleriyle alveri eden Birleik Tacirler Ortakl ad altnda, tek ortaklk halinde, bsbtn
birletiler. Bu karar iine, kendi bana ticaret yapanlarn, 1711 ylnn Mikail Yortusu'na[379] dein
ticaretlerini srdrmelerine izin veren, fakat ayn zamanda yneticilere, onlarn yedi bin iki yz
liralk ufak sermayesini, yl ncesinden ihbarda bulunarak satn almak ve bylece ortakln tm
sermayesini hisseli bir sermaye haline getirmek yetkisi veren bir kayt konulmas, yerinde grld.
Ayn karar gereince ortaklk sermayesi, hkmete verilen yeni bir dn dolaysyla, iki milyon
liradan milyon iki yz bin liraya karld. 1743'de ortaklk hkmete bir milyon daha avans verdi.
Lakin bu milyon, hisse sahiplerinden para istenerek deil, yllk gelir esham satmak ve szlemeli
borlara girerek toplandndan, hisse sahiplerinin, zerinden temett isteyebilecekleri sermayeyi
oaltmad. Bununla birlikte, ticari tasarlarn gerekletirirken ortakln urayaca zararlar ve
girecei borlar iin, br milyon iki yz bin lira ile ayn derecede sorumlu bulunduundan, onun
ticaret sermayesini artrd. 1708'den, yahut hi deilse 1711'den sonra, btn rakiplerden paay
kurtarp Dou Hint'le yaplan ngiliz ticaretinin tekelini iyiden iyiye kurunca, bu ortaklk baar ile
ticaret etti ve krndan, pay sahiplerine her yl orta halli bir temett salad. 1741'de balayan Fransz
savanda, Pondicherry'nin Fransz valisi Bay Dupleix'in ihtiras,[380] ortakl, Carnate savalarna
ve Hint prenslerinin politikalarna kartrd. O zamanlar Hindistan'daki belli bal yerleme yurdu
olan Madras', dikkate deer birok zaferlerden ve ayn derecede dikkate deer kayplardan sonra,
ortaklk, sonunda elinden kard. Aixla-Chapella Antlamas'yla, buras ortakla geri verildi. te o
sralarda, ortakln Hindistan'daki memurlarna, yle grlyor ki, bir savama ve istila etme
isteklilii geldi ve bir daha yakalarn brakmad. Byk Britanya silahlarna, genellikle gler yz
gsteren taliden, 1755'de balayan Fransz sava srasnda, ortakln silahlar da paylarn aldlar.
Ortaklk Madras' savundu, Pondicherry'yi ele geirdi, Calcutta'y geri ald; zengin ve geni bir
lkenin, o zamanki sylentiye gre, ylda milyonu aan gelirini elde etti. Birka yl, bu gelir,
hibir szlt kmadan ortakln mlkiyeti altnda kald. Derken, 1767'de, onun toprak edinmeleri ve
onlardan doan gelir zerinde, hukuka hkmdara ait bulunmalar dolaysyla, hkmet hak iddia
etti. Ortaklk da, bu iddiaya kar tazminat olarak, hkmete ylda drt yz bin ngiliz liras demeye
rza gsterdi. Bundan nce, ortaklk temettn gitgide aa yukar yzde altdan yzde ona
karmt. Yani, milyon iki yz bin liralk sermayesi zerinden, bunu yz yirmi sekiz bin lira
artrm, ya da ylda yz doksan iki bin liradan, yz yirmi bin liraya ykseltmiti. O srada, bunu
daha da artrp yzde on iki buua karmaya urayordu. Bununla, pay sahiplerine yapt yllk
demeler, her yl hkmete demeyi uygun bulduu miktara eit yahut ylda drt yz bin ngiliz liras
olacakt. Fakat hkmetle aralarndaki anlamann yrrlkte bulunaca iki yl iinde, artk
ortakln herhangi bir biimde temett daha fazla oaltmas birbiri ardndan iki parlamento karar

ile nlendi. Bu kararlarn amac ortakln o ara alt yedi milyon ngiliz lirasn at tahmin edilen
borlarnn denmesinde daha hzl bir gelime gstermesini mmkn klmakt. 1769'da ortaklk,
hkmetle aralarndaki anlamay daha be yl sre ile yeniledi; fakat ylda hibir zaman yzde
birden ok artrmamak zere, temettn, o sre iinde azar azar yzde on iki buua karmasna
izin verilmesini art kotu. Dolaysyla, bu temett art son kertesine vardnda, ortakln, pay
sahiplerine ve hkmete bir arada olmak zere, yapt yllk demeleri, son defaki toprak
edinmelerinden ncesine kyasla ancak alt yz sekiz bin lira oaltabiliyordu.
Bu toprak edinmelerinin gayri-safi gelirinin ne tutaca tahmin olarak daha nce sylenmiti. Dou
Hint'e iletilen Cruttenden gemisinin 1768'de getirdii bir hesaba gre, dlecek rakamlarn ve
btn askeri masraflarn hepsi karldktan sonra, safi gelir iki milyon krk sekiz bin yedi yz krk
yedi ngiliz liras olarak bildirilmiti. Sylentiye gre, ortakln ayn zamanda, ksmen araziden,
fakat daha ok eitli yerleme yurtlarnda kurulmu gmrklerden oluan, drt yz otuz dokuz bin
lira tutarnda, bir baka geliri daha vard. Yine, ortaklk bakannn Avam Kamaras'daki demecine
gre, ticaretinden ileri gelen krlar, o srada hi deilse ylda drt yz bin liray, muhasebecisinin
sylediine gre ise, en az be yz bini buluyor; en dk hesaba gre, hi deilse, pay sahiplerine
denecek en dolgun temett toplam kadar tutuyordu. Bylesine byk bir gelir, ortakln yllk
demelerinde alt yz sekiz bin liralk bir arta kukusuz olarak verebilir ve ayn zamanda,
borlarnn abucak azalmasna yetecek byk bir itfa akas brakabilirdi. Ama drt yz bin lirann
hazineye vaktinde denmesinden tr bir bor kalnts gmre denmeyen resimlerden tr bir
baka kalnt, dn alnm paradan tr bankaya byk bir bor, Hindistan'dan ortaklk zerine
ekilip ilerisi gerisi dnlmeden kabul edilmi bulunan yz yirmi bin liray akn tutardaki
polielerden tr bir drdnc kalnt dolaysyla, borlar 1773'te, azalacak yerde oalmt. Bu
st ste ylan alacaklar yznden ortakln urad sknt, onu hem temettlerini bir rpda
yzde altya indirmek hem hkmetin ocana dmek ve nce, art olan her yl drt yz bin lira
demekten artk balanmasn; ikincisi, kapsn alan iflastan kurtarlmak zere, bir milyon drt
yz bin liralk bir bor verilmesini dilemek zorunda brakt. Servetindeki byk art, yle grlyor
ki, yalnzca ortaklk memurlarna o servet oal oranna kyasla bile daha yukar bir israf vesilesi
ve daha byk bir yiyicilii perdeleme olana vermeye yaramt. Hindistan'daki memurlarnn
tutumu ve ilerinin gerek Hindistan'daki gerek Avrupa'daki genel durumu, bir parlamento
soruturmasna konu oldu. Bu soruturma sonunda, ortakln gerek ana yurttaki gerek dardaki
ynetim bnyesinde pek nemli birka deiiklik yapld. Hindistan'da nceleri birbirinden bsbtn
bamsz olan balca kol atma yerleri olan Madras, Bombay ve Calcutta, bir genel valinin hkm
altna verildi. Ona drt yeli bir danma kurulu yardmclk ediyor; Calcutta'da oturacak olan bu vali
ile kurulun ilk atanmas hakkn, parlamento eline alyordu. Artk Calcutta kenti, eskiden Madras ne
ise o olmu, Hindistan'daki ngiliz kol atma yerlerinin en nemlisi haline gelmi bulunuyordu.
Balangta, kentte ve dolaylarnda ortaya kacak ticaret davalarnn grlmesi iin kurulmu olan
Calcutta'nn belediye bakanl mahkemesi, imparatorluun genilemesiyle, yarg evresini
geniletmiti. imdi bu evre daraltlyor, kuruluundaki asl amala snrlanyordu. Bunun yerine,
hkmdarca atanan bir bakanla yargtan oluma bir yksek adalet mahkemesi kuruldu.
Avrupa'da, bir pay sahibinin ortaklk genel kurulunda oy vermeye hak kazanmas iin gerekli art,
ortaklk sermayesindeki bir payn ilk bedeli olan be yz liradan bin liraya karld. Yine, bu artla
oy verebilmek iin, miras yolu ile deil de, kendisince satn alnarak edinildiinde, hissenin, eskiden
lzum gsterilen alt aylk sre yerine, en az bir yl pay sahibinin mlkiyeti altnda bulunmas
gerektii ilan olundu. Yirmi drt kiilik yneticiler kurulu, eskiden her yl seilirdi. Artk bundan
byle, her yneticinin drt yl sreyle seileceine, fakat ilerinden altsnn her yl nbetlee
grevden kacana ve ertesi yl yeni alt ynetici seiminde, tekrar seilmeye ehil olmayacana

ilikin hkm konuldu. Bu deiikliklerden sonra, gerek pay sahipleri kurulunun gerek yneticiler
kurulunun, o zamana dein allagelen daha ar bal ve daha kararl davranmalar ihtimali olaca
umuldu. Gelgelelim, herhangi bir deiiklikle bu kurullar, byk bir imparatorluu ynetmeye ya da
hatta onun ynetimine katlmaya herhangi bir bakmdan elverili klmak, yle grlyor ki,
olanakszdr. nk kurul yelerinin ounun o imparatorluun gelimesi ile ilgileri hep, bunu
salayabilecek konularda ciddi zen gstermeyecek kadar az bulunmak gerekir. ou kez varlkl,
bazen de hatta az varlkl bir kimse, srf pay sahipleri kurulundaki bir oyla ele geirmei umduu
nfuz uruna, Hindistan eshamndan bin liralk pay satn almak ister. Bununla Hindistan soygununda
deilse bile, soyguncularnn atanmasnda pay olur. Zira yneticiler kurulu, bu atamay yapmakla
birlikte, (hem bu yneticileri seen hem de Hindistan'daki memurlarnn atanmalarnda bazen onlar
hie sayarak bildiini okuyan) pay sahiplerinin ister istemez az ok nfuzu altndadr. Bu nfuzun
birka yl tadn karp bylece epey dostunu kayrabildi mi, ou kez temette, hatta elindeki oya
esas olan pay senedinin deer tutarna pek az aldr eder. O oy, araclyla ynetiminde bir paynn
bulunduu byk imparatorluun refah, pek az umurundadr. Uyruklarnn mutluluu ya da
dknl, lkelerinin gelimesi ya da yklmas, ynetimlerinin parlakl ya da gzden dmesi
karsnda, bu tr bir ticaret ortaklndaki ou pay sahiplerinin pek gl manevi nedenler
yznden gsterdii ve gstermek zorunda bulunduu vurdumduymazl br hkmdarlar hibir
zaman gstermemilerdir, yahut eyann tabiat gerei, hibir zaman gsteremezler.
Hem de bu vurdumduymazln, parlamento soruturmas sonunda konulan yeni dzenlemelerin
bazsndan tr, azalmaktan ziyade oalmas olas idi. rnein, Avam Kamaras'nn bir kararyla
denildi ki, ortaklk, hkmetin dn verdii bir milyon drt yz bin liray deyip szlemeli
borlar, bir milyon be yz bin liraya indirdi mi, o zaman sermayesi zerinden yzde sekiz temett
databilir; ondan nce datamaz; gelirleriyle safi krlarndan anayurtta, her ne kalrsa, drt paraya
blnecektir: kam iin kullanlmak zere hazineye denecek, drdncs, ortakln ya
szlemeli borlarnn ayrca azaltlmasna ya skntsn ekebilecei bakaca akla gelen ihtiyalarn
giderilmesine ayrlm bir denek halinde yedek olarak saklanacaktr. Ama, safi geliriyle krlarnn
tm kendine ait iken ve bunlarla bildii gibi oynarken, ortaklk, khyal ve hkmdarl yzne
gzne bulatrdna gre, bunlarn drtte bakanlarna ait olunca ve br drtte biri ortakln
yararna harcanacak olmakla birlikte, ancak bakalarnn gzetimi ve onamas ile harcanabilince daha
iyi davranmasna elbette ihtimal yoktu.
nerilen yzde sekiz temettn denmesinden sonra arta kalabilecek olan, bu kararlar yznden
ortaklkla aralarnn epeyce almas hemen hemen imknsz bulunan bir takm kimselerin eline
brakmaktansa, bunu ister arur etmek zevkinin, ister cephelerine indirmek kazancnn kendi
memurlaryla adamlarna kalmas, ortakln daha houna gidebilir. Bu memurlarn ve adamlarn
kar, pay sahipleri kurulu zerine ylesine ar basabilir ki, onu, bazen kurul nfuzu dpedz
ayaklar altna alnarak yaplan yamann faillerini[381] desteklemeye dek gtrebilir. Pay sahiplerinin
ounluu iin, hatta kendi kurullarnn nfuzunu desteklemek bazen o nfuza meydan okumu
kimselerin desteklenmesine kyasla daha nemsiz olabilir.
Nitekim, 1773 dzenlemeleri ortakln Hindistan'daki ynetim curcunasna son vermedi. Bir an
iin naslsa dzgn davranaca tuttuu srada ortaklk, Calcutta hazinesinde bir ara milyonu akn
ngiliz liras toplam olmasna; sonra ya egemenliini, ya yamacln Hindistan'n en zengin ve
en bitek lkelerinden kimisinin drt bir yanna alabildiine salmasna karn hepsi, yok olup
gitmitir. Ortaklk Haydar Ali ayaklanmasn bastrmak ya da buna kar koymak iin hi hazrlkl
olmadn grd; bu karklklar yznden imdi (1784 de) her zamankine gre ortakln daha
ba dertte olup kapsn alan iflas nlemek iin bir kez daha hkmet yardmna avu amak

durumuna dmtr. Ortaklk ilerinin daha iyi yrtlmesi iin, parlamentodaki trl partiler baka
baka yollar gstermilerdir. Gsterilen btn bu yollar, yle grlyor ki, gerekte hep fazlasyla
gze arpan bir hususu, ortakln elindeki lkeleri ynetmeye hi layk[382] olmayn kabul etmek
noktasnda birlemektedir. O ynden yle grlyor ki, ortaklk da kendi yetersizliine inanmaktadr
ve bu nedenle o lkeleri yine yle grlyor ki hkmete brakmaya isteklidir.

cra ve barbar lkelerde kaleleri ve klalar olmak hakk ile, o lkelerde bar ve sava yapmak
hakk arasnda ister istemez iliki vardr. Bu haklardan birincisine sahip olan hisseli sermaye
ortaklklar, brn de hi durmadan kullanmlar ve ou kez o hakk kendilerine resmen
balatmlardr. O hakk genellikle ne derece insafszca, delimence ve kyasya kullandklar yakn
zamann tecrbesi ile gerektiinden te bilinmektedir.
Bir tacir ortakl, rizikosu ile masraf kendine ait olmak zere, cra ve barbar bir ulusla yeni bir
ticaret kurmaya giriti mi, buna hisseli bir sermaye ortakl halinde tzel kiilik verip baar
gsterdii takdirde, unca yl sreyle o ticaretin tekelini vermek akla aykr olmayabilir. Sonradan
kazancn kamunun devirecek olduu, tehlikeli ve masrafl bir denemeyi gze almasna karlk,
ortakl devlete dllendirebilmenin en kolay ve en doal ekli budur. Bu tr geici bir tekel, bir
yeni makine zerindeki bir e tekelin onu icat edene, bir yeni kitaba degin olann onu yazana
verilmesinin dayand ayn ilkeler uyarnca hakl grlebilir. Fakat srenin bitmesiyle, tekelin kesin
olarak sona ermesi gerekir; kurulmas gerekli grlm bulunan kale ve klalar varsa, bunlara
hkmete el konulup, deerleri tutar ortakla denmesi ve o ticaret, devletin btn uyruklarna
almas lazmdr. Srekli bir tekel, devletin btn br uyruklarna, nce, serbest bir ticaret halinde
ok daha ucuza alabilecekleri mallarn fiyat ykseklii; ikincisi, ilerinden biroklarnca uralmas
hem elverili hem krl olabilecek bir i kolunun bsbtn dnda kalmalar dolaysyla iki ayr
ekilde, pek anlamsz arlk ykler. stelik bylece haraca kesilileri, en hayrsz bir ama
urunadr; yalnzca, yolsuz davranlar, ortaklk temettnn tamamyla serbest olan ticaretlerdeki
allm kr kertesini amasna pek az meydan veren ve hatta, pek ok kez temett o kertenin epey
aasna dren ortaklk memurlarnn savsama, israf ve yiyiciliine, ortaklk destekleyebilsin
diyedir. Ama, tecrbe gsteriyor ki, bir tekel olmadan, hisseli bir sermaye ortakl herhangi bir d
ticaret kolunda uzun boylu tutunamaz. Her iki piyasada nice rakipler varken, bir baka piyasada krla
satmak zere bir piyasadan alm yapmak; hem, talepte zaman zaman olan deimeleri, hem de
rekabetteki ya da o talepten tr bakalarndan gelmesi muhtemel arzdaki ok daha byk ve daha
sk sk rastlanan deimeleri gzden karmamak; ayrca btn mal eitlerini gerek miktar gerek
nitelik bakmndan btn bu artlara gre ustalkla ve isabetle ayarlamak; ylesine bir penelemedir
ki, uygulamas boyuna deiir; dolaysyla, hisseli bir sermaye ortakl yneticilerinden pek
umulamayacak ekilde, gevemez bir uyanklk ve dikkat gsterilmedike, baar ile yrtlmesi
hemen hemen her zaman imknsz olur. Dou Hint Ortakl, sermayesi itfa olunup tekelci ayrcal
sona erdikten sonra, parlamento karar gereince, hisseli bir sermayesi olan bir tzel kiilik halinde
devam edip, br yurttalar ile birlikte tzel kii kimliiyle Dou Hint lkeleriyle ticaret etme
hakkna sahiptir. Gelgelelim, bu durumda, zel tacirlerde uyanklk ve dikkat bakmndan olan
stnlk, pek muhtemeldir ki, ortakl o ticaretten abuk bezdirsin.
Siyasal ekonomi konularnda ok bilgili sekin bir Fransz yazar olan Abb Morellet, 1600
ylndan beri Avrupa'nn trl yerlerinde kurulmu ve onun dncesine gre, tekelci ayrcalklar
bulunmasna karn, hepsi de kt ynetildikleri iin batm olan, d ticarete dnk, hisseli elli be
sermaye ortaklnn listesini vermektedir. lerinde, hisseli sermaye ortakl olmayan ve batmam
bulunan iki ya da nn tarihesi zerinde kendisi yanl bilgi edinmitir. Ama buna karlk, batm
olan hisseli birka sermaye ortakl vardr ki, o bunlar atlamtr.
Hisseli bir sermaye ortaklnca, tekelci bir ayrcal olmakszn baar ile yrtlebilecek
ticaretler, yle grlyor ki, btn uygulamas, yalnz grenek denilen eski alkanlklar haline ya da
deiiklie az elveren ya da hi elvermeyen bir yntem sreklilii haline getirebilenlerden oluur. Bu
tr ticaretlerin birincisi bankaclk, ikincisi yangna, deniz rizikosuna ve sava srasnda zapta kar
sigortaclk, ncs gidi gelie elverili bir su cetvelinin ya da kanalnn yapm ve bakm ii,

drdncs de bunu andran, byk bir kentin ihtiyacn karlamak zere su getirme iidir.
Her ne kadar bankaclk ilkelerinin kavranlmas biraz g gibi gelirse de, uygulamann sk
kurallar haline sokulmas kabildir. nsana umut veren olaanst kazanl bir hava oyunu uruna, bu
kurallardan herhangi bir vesile ile yan izilmesi, buna kalkan bankaclk ortakl iin hemen
hemen her zaman pek tehlikeli ve ou kez ykc olur. Bununla birlikte, hisseli sermaye
ortaklklarnn yaps onlar, kklemi kurallara genellikle herhangi bir zel irketten daha ok
bal tutar. Dolaysyla, bu gibi ortaklklar, bu ticaret iin yle grnyor ki, ok uygundurlar.
Nitekim Avrupa'daki belli bal bankaclk ortaklklar, hisseli sermaye ortaklardr, bunlarn ou,
hibir tekelci ayrcal olmakszn, ilerini iyiden iyiye baar ile yrtmektedirler. ngiltere
Bankas'nn, ngiltere'de, baka hibir banka ortaklnn, altdan fazla kimseden olumayacana
ilikin olan ayrcalndan baka tekelci imtiyaz yoktur. Edinburgh'taki iki banka, hibir tekelci
ayrcal olmayan, hisseli sermaye ortaklardr.
Gerek yangndan, gerek denizde yitirilmekten ya da zapttan ileri gelen rizikonun deer tutac belki
pek tam tamna hesaplanamaz ama, yine de bir dereceye dek sk bir kural ve yntem haline
getirilebilmeye elverili kabataslak bir tahmin yrtmeye yatkndr. Onun iin, bir tekelci ayrcal
olmayan hisseli bir sermaye ortakl, baar ile sigortaclk edebilir. London Assurance
Ortakl'nn da Royal Exchange Assurance Ortakl'nn da, herhangi bir biimde bu tr
ayrcalklar yoktur.
Gidi gelie elverili bir su cetveli ya da kanal bir kez yapld m, ynetimi pek sade ve pek kolay
olur; sk bir kural ve yntem haline getirilebilir. Mteahhitlerle, bir mili u kadara ve bir cetvel
kaps u kadara olmak zere szlemeye girilebilecei iin, yapm bile o hale sokulabilir. Byk bir
kentin ihtiyacn karlamak zere su getirmeye zg bir kanal, bir su kemeri ya da bir ana knk iin
de ayn ey sylenebilir. Dolaysyla, tekelci ayrcal olmayan hisseli sermaye ortaklklar, bu gibi
giriimleri iyiden iyiye ekip evirebilirler ve nitekim sk sk ekip evirmektedirler de.
Ama srf, hisseli bir sermaye ortakl ekip evirebilir diye, herhangi bir giriim iin, byle bir
ortaklk kurmak; ya da srf, btn hemerileri iin geerli genel kanunlarn kiminden bir takm
iadamlar bak tutulduu takdirde daha baarl olabilirler diye, onlara byle bir baklk
tanmak kukusuz akla uygun olmaz. Byle bir kuruluun tamamyla akla uygun olabilmesi iin, sk
bir kural ve ynteme balanabilme artnn yan sra iki artn daha bulunmas gerekir. Birincisi, bu
giriimdeki faydann, sradan ticaretlerin oundaki faydadan daha byk ve daha genel olduu;
ikincisi, zel bir irkette kolayca toplanabilecek olana kyasla daha byk bir sermayeye gereksinme
gsterdii pek ak seik meydana kmaldr. Orta halli bir sermaye yetiyorsa, giriimdeki faydann
byk oluu, hisseli bir sermaye ortakl kurulmas iin neden oluturmaz. nk bu takdirde,
giriimin retecei eye olacak talep, zel tacirlerce seve seve ve kolaylkla karlanabilir. Yukarda
anlan drt ticarette bu artlarn ikisi birden vardr.
Tedbirlice yaplan bankacln byk ve genel olan faydas, bu incelemenin ikinci kitabnda enine
boyuna anlatlmt. Ama devlet itibarn destekleyecek ve ortaya kveren g durumlarda, bir
verginin belki birka milyon tutan btn haslatn, ele geirmesinden bir iki yl nce hkmete avans
olarak verecek bir kamu bankas herhangi bir zel irkete kolaylkla toplanabilecek olana kyasla
daha byk bir sermaye ister.
Sigortaclk, zel kiilerin servetlerine byk gven salar ve tek bireyi yere serecek olan kayb,
biroklar arasnda letirmekle onu, btn toplulua hafif ve kolay ekilde bltrr. Gelgelelim,
bu gveni salayabilmek iin sigortaclarda pek byk bir sermaye bulunmas gerekir. Sigortaclk

iin, Londra'da hisseli iki sermaye ortaklnn kurulmasndan nce basavcya, sylentiye gre,
birka yl iinde, iflas etmi olan yz elli zel sigortacya ilikin bir liste sunulmutur.
Gidi gelie elverili su cetvelleriyle kanallarn ve byk bir kentin su ihtiyacn karlamak iin
bazen zorunlu grlen bayndrlk yaptlarnn byk ve geni faydalar olduu ve ayn zamanda,
ou kez zel kiilerin servetlerine uygun gelecek masraftan daha fazlasna gerek gsterdikleri
yeterince belirgindir.
Yukarda anlan drt ticaret dnda hisseli sermaye ortakl kurulmasn akla sar klmak iin
gereken artn hep bir arada bulunduu herhangi bir baka ticaret anmsayamadm. Londra ngiliz
bakr ortaklnn, kurun ergitme ortaklnn, cam perdahlama ortaklnn, uratklar ilerde
herhangi byk yahut esiz bir fayda bahanesi bile bulunmad gibi; uralan i de, yle grlyor
ki, birok zel kiilerin servetine uygun dmeyecek herhangi bir masraf gerektirmez. Bu
ortaklklarn yapt ticaretin, hisseli bir sermaye ortaklnn ynetimine elverili klacak sk bir
kurala ve yntem iine sokulup sokulamayacan; ya da olaanst krlaryla vnmeleri iin bir
neden olup olmadn bilme iddiasnda deilim. Maden iletenler ortakl, oktan iflas etmi
durumdadr. Edinburgh ngiliz Bez Ortakl'nn bir hisse senedi, dkl epey yllar ncekine
nazaran daha az olmakla birlikte, imdiki halde baa batan ok aa satlmaktadr. Belli baz
sanayiye hz vermek gibi, kamuya yararl olmak amacyla kurulmu hisseli sermaye ortaklklar,
topluluun genel sermayesini eritecek biimde ilerini yzlerine gzlerine bulatrdklar gibi;
stelik baka bakmlardan da, iyiliklerinden ok ktlkleri dokunmaktan hibir zaman geri
kalamazlar. En namusluca niyetlere karn, ortaklk yneticilerine, akllarn elerek giriimcilerin
zorla kabul ettirdikleri, belli sanayi kollarna kar yneticilerde kendini gsteren kanlmaz taraf
tutuculuk, br kollarn almasn gerekten baltalar; lkenin genel almak iin btn
zendirmelerin en by ve en etkilisi olup, anlayl ura ile kr arasnda haliyle kurulacak
bulunan o doal oran ister istemez az ok bozar.
II. Madde

Genlerin Eitimine zg Kurumlarn Gideri zerine

Genlerin eitimi iin olan kurumlar, ayn tarzda, kendi masraflarnn karlanmasna yetecek bir
gelir getirebilirler. rencinin retmene dedii cret ya da hak bu tr bir geliri doal olarak
meydana getirir.
retmen dlnn, tm bu doal gelirden olumadnda da, bunun toplumun (tahsili ve tahsisi
grevi ou lkelerde yrtme erkine verilen) genel gelirinden elde edilmesine yine gerek yoktur.
Nitekim Avrupa'nn ou yerinde okullarla kolejlerin yardmdan oluma sermayesi bu genel gelire
ya hi yk olmaz, ya pek az yk olur. Her yerde bu sermaye, daha ok kimi zaman hkmdarn
kendisinin, kimi zaman zel bir bann ayrd ve bu ie bakan mtevellilerin ynetimine teslim
ettii yresel ya da ilsel bir gelirden, bir arazi mlknn gelirinden ya da bir para tutarnn faizinden
meydana gelir.
Bu kamu sermayeleri, konulularndaki amacn gereklemesine genellikle katkda bulunmu
mudur? Hocalarn alkanln zendirmeye ve yeteneklerini gelitirmeye yardm etmi midir?
Eitimin akn, kendiliinden doal biimde ynelecei amalara kyasla gerek birey gerek kamu
iin daha faydal olanlarna doru yneltmi midir? Bu sorularn her birine hi deilse ihtimale
dayanan birer cevap vermek pek g olmasa gerektir.
Her meslekte, o meslekle uraanlarn oundaki aba, hep o abay gstermek iin duyduklar
zorunluluk oranndadr. Servetleri ya da hatta allm gelir ve geimleri iin eline baktklar tek
kaynaklar mesleklerindeki kazan olan kimseler, bu zorunluluu en ok duyarlar. Bu serveti ele
geirmek iin ya da hatta bu geimi salayabilmek iin, bir ylda deer tutar belli unca i grmeleri
gerekir. Rekabetin serbest olduu yerde, hepsi birbirini iten dar uratmaya savaan rakiplerin
yarmas, her kimseyi iini epey yanlsz baarmaya almak zorunda brakr. Belli baz
mesleklerdeki baar sayesinde eriilebilecek ereklerin bykl, dirilii stn ve gz ok
ykseklerde olan birka kiiyi bazen aba sarfna hi kukusuz kamlayabilir. Bununla birlikte, en
byk abalar dourmak iin byk ereklere gerek olmad meydandadr. Yarma ve birbirini
gemeye zenme, ykselip ilerlemeyi yle byle mesleklerde bile istenilir bir erek haline getirir ve
ou kez en byk abalara yol aar.
Tersine olarak, yalnz bana ve amaca uyma gerei ile pekimeden byk erekler herhangi nemli
bir aba yaratmaya binde bir yetmitir. ngiltere'de, hukuk mesleinde baar gstermek, insan,
istenilen baz pek byk ereklere ulatrr. yle iken, doma byme hali vakti yerinde olanlardan, o
meslekte sivrilmi kimseler, bu lkede her zaman ne azdr.
Okullarla kolejlerdeki yardmdan oluma sermaye, hocalarda dikkat ve aba gerekliliini ister
istemez az ok hafifletmitir. Hocalarn geimi maalaryla salandka, tabii, kendi mesleklerindeki
baar ve n ile hi ilgisi bulunmayan bir mali kaynaktan doar.
Kimi niversitelerde maa hocaya ait kazancn bir ksmn ve ou kez pek ufak bir ksmn
oluturur; kazancn byk ksm, hocann rencilerinden ald haklardan ya da cretlerden
meydana gelir. Bu halde dikkat ve aba gereklilii hep az ok hafiflemekle birlikte, bsbtn ortadan
kalkm olmaz. Mesleinde n salmann hoca iin hl biraz nemi vardr; derslerine devam etmi
olanlarn sevgisine, kranna ve iyiliini sylemelerine o yine biraz muhtatr. Bu gzel duygular
kazanabilmesi iin de, en iyi yol o duygulara layk olmak, yani devinin her ksmn yetenek ve

alkanlkla yerine getirmektir.

br niversitelerde hocann, rencilerinden bir hak ya da cret almas yasak edilmi olup;
maa, hizmetinden elde ettii gelirin tmn oluturur. Bu takdirde, hocann kar, grevi ile ne
denli taban tabana aykr gelmek mmknse, o kerte aykrdr. Her insann kar, elinden geldiince
rahat yaamaktadr. Pek skntl bir grevi ister yapsn ister yapmasn, kazanc hi deimeksizin
olduu gibi kalacaksa, hi deilse kabaca anlamda kar, elbette ki o devi ya yz st
brakmaktadr; ya da bu ekilde davranmasn ho grmeyecek bir makamn buyruu altnda
bulunuyorsa, devi, bu makamn gz yumduu lde dikkatsiz ve batan savarak yapmaktadr.
Tabiata hamaratsa ve almay seviyorsa, kar o hamaratl, hibir fayda elde edemeyecei
devinin yaplmasnda kullanmaktansa, biraz fayda elde edebilecei herhangi bir biimde
kullanmaktadr.
Buyruun altnda olduu makam, kendisinin de yesi bulunduu ve teki yelerden ou kendisi
gibi hoca olan ya da olmak gereken kimselerden oluma tzel kiilik, yani kolej yahut niversite ise,
muhtemeldir ki, bunlar, hepsi birbirlerine kar pek msamahal davranmak ve her biri, kendi devini
savsaklamas ho grlmek artyla, kap yoldann grevini savsayabilmesine rza gstermek
zere, ibirlii ederler. Oxford niversitesi'nde kamu hizmetindeki profesrlerin ou yllar vardr
ki, retir grnmekten bile bsbtn vazgemilerdir.
Baml bulunduu makam, kendisinin yesi olduu tzel kiilikten ok, dardan baka baz
kimseler rnein, blgenin piskoposu, ilin valisi ya da belki devletin herhangi bir bakan ise, o
takdirde grevini bsbtn yz st brakmasnn ho grlmesi gerekte pek olas deildir. Bununla
birlikte, bu gibi stlerin onu yapmaya zorlayabilecekleri ey, topu topu, rencileriyle unca saat
birlikte bulunmaktan ya da haftada veya ylda unca ders vermekten oluur. Derslerin ne tr eyler
olaca, yine hocann abasna bal kalmak gerekir; o abann ise, hocay abaya itecek drtler
orannda olmas muhtemeldir. Bundan baka, dardan egemen olarak bu tr bir nfuz hem ne
yaptn bilmeden hem densizce kullanlmaya elverilidir. Astlar bakmndan bu nfuz, keyfe ve
istee kalmtr; kullanan kimselerin hem hocann derslerinde bulunmadklar hem de, retilmesi
hocann vazifesi olan bilimleri belki anlamadklar iin, onu yerinde kullanabildikleri seyrektir. Yine,
mevkiin verdii kstahlkla, ou kez, onu nasl kullandklarn umursamazlar; hocay sulandrmaya
ya da akllarna esince hakl bir neden olmakszn yerinden etmeye kalkverirler. Bu tr nfuzun
egemenliine baml kimse, o yzden ister istemez saygnln yitirir; topluluk iinde en ok
saylanlardan biri olacak yerde, en aalk ve en hor grlenlerden biri durumuna gelir. Tanrnn
gn urayabilecei kt muameleye kar, ancak gl kayrma grerek kendini yeterince
koruyabilir. Bu kayrmaya ise en ok, mesleindeki yetenei yahut abas ile deil, stlerinin bir
dediini iki etmemek ve yesi bulunduu tzel kiiliin haklarn, karn ve erefini, onlarn
ynetimine fedaya hazr olarak kavuabilir. Bir Fransz niversitesinin ynetimini epey bir zaman
gzden geiren her kimse, bu tr dardan keyfe gre dayatan bir nfuzun doal biimde dourduu
sonular grmeye frsat bulmu olmak gerektir.
Belli bir sayda renciyi hocalarn deerine ya da nne baklmakszn herhangi bir koleje yahut
niversiteye srkleyen ey, o deerin veya nn gerekliliini az ok eksiltecek yatknlktadr.
Edebiyat, hukuk, tp ve ilahiyat mezunlarnn ayrcalklar, ancak belli niversitelerde unca yl
kalmakla elde edilmek mmkn olunca, hocalarn deerine yahut nne baklmakszn, belli sayda
renciyi ister istemez bu gibi niversitelere srkler. Mezunlarn ayrcalklar, bir tr raklk
yasas olup, teki raklk yasalar nasl sanatlarn ve sanayinin gelimesine yardm etmise, bunlar
da, eitimin ilerlemesine katkl olmulardr.

Okuma gedikleri, retim denekleri, renciye burs verme vb. biiminde hayr kurumlar, ister
istemez belli kolejlere, o kolejlerin deerine hi baklmakszn epey sayda renciyi balar. Bu gibi
hayr kurumlarndan faydalanan renciler, en beendikleri koleji semekte serbest kalsalar, bu tr
bir zgrlk baka baka kolejler arasnda birbirine yetimek iin biraz rekabet uyandrmakta belki
katkda bulunabilir. Tersine, belli her kolejin bamsz yelerinin bile ayrlmaya karar verdii
kolejden pein izin almadan, ekip bir bakasna gitmelerini yasak eden bir dzenleme o rekabetin
iyiden iyiye snmesine vesile olur.
Her kolejde bir renciyi edebiyatn ve bilimlerin tmnde yetitirecek olan retmeni ya da
hocay renci diledii gibi kendi semeyip kolejin bana atarsa ve savsama, yeteneksizlik ya da
kt muamele halinde, pein izin alnmadan rencinin onu bir baka retmenle deitirmesine
msaade edilmezse, byle bir dzenleme hem ayn kolejin trl retmenleri arasndaki btn
rekabeti sndrmeye hem hepsi iin, kendi rencileri zerinde zenle durup ileme gerekliliini
fazlasyla azaltmaya vesile olur. rencilerinden bu gibi hocalar ok dolgun cret bile alsalar,
rencisinden hi cret almayan ya da maandan baka dl olmayan hocalar kadar onlara kar
ilgisiz kalmaya yatkn olabilirler.
Hoca tesadfle akl banda biri ise, rencisine ders verirken, sylediklerinin ya da okuduklarnn
sama ya da samadan pek farksz olduunu bilmesi, kendisi iin irkin bir ey olmak gerekir.
Verdii derslere rencilerinden ounun uramadn ya da gze batacak kadar batan
savarmasna, saygszca ve alaya alarak devam ettiini grmek de hocaya irkin gelmek gerekir. O
halde, belli bir miktar ders vermek zorunda ise, herhangi bir baka kar olmakszn yalnzca bu
nedenler, onu enikonu iyi ders vermek iin kendini biraz skntya sokmaya yetkin klabilir. Bununla
birlikte, abay zendiren btn dsturlarn etkisini bsbtn krleten eitli birka araca
bavurulabilir. Hoca, retmek niyetinde olduu bilimi rencilerine kendisi anlatacak yerde, buna
degin bir kitap okuyabilir. Bu kitap yabanc ve l bir dille yazlmsa, onu dillerine evirmek ya da
katlanaca zahmeti bsbtn azaltacak ekilde, kitab rencilere tercme ettirip, o konuda ara sra
gelii gzel bir lakrd ederek kendini ders veriyor sanabilir. Azck bilgi ve aba, saygszlk
grmeden, alaya alnmadan ya da gerekten abuk sabuk, yersiz yahut gln bir ey sylemeden ders
vermesini mmkn klar. Ayn zamanda, kolejdeki sk dzen ona, btn rencilerini bu szm ona
derste hi sektirmeden hazr bulundurmaya ve btn bu elendirici eylerin bandan sonuna dek pek
edepli ve saygl davranmaya zorlamak iin olanak verebilir.
Kolejlerle niversitelerdeki sk dzen genellikle rencinin yarar iin deil, retmenlerin kar
yahut daha hakkyla belirtildikte, rahatl iin dnlmtr. Amac her durumda retmenin
nfuzunu korumak; retmen, grevini ister yapsn, ister ipe un sersin, renciyi ona kar her
durumda, sanki canla bala ve byk bir yetenekle grevini yapyormu gibi tavr taknmaya
zorlamaktr. Sk dzen yle grlyor ki, retmen ksmnn, hikmet[383] ve erdem iinde
yzdn, renci ksmnn ise bir eye yaramadn, aklnn hibir eye ermediini varsayar. Ama
retmenler grevlerini hakkyla yapt m, yle sanrm ki, ou rencinin grevlerini hi
savsadklarnn rneklerine rastlanmaz. Gerekten dinlenilmeye deer ders verilen yerlerde pekl
fark edildii zere, bu tr derslere devam zorlamak iin hibir zaman sk dzene gerek yoktur.
ocuklar ya da pek ufak yataki olanlar, yaamn bu ilk anda, eitimin elde etmeleri gerekli
olduu dnlen ksmlarna devama zorlamak zere cebre ve skya, kukusuz, bir dereceye dek
gerek olabilir. Ama on ikisini, on n getikten sonra, eitimin herhangi bir ksmna devam iin,
retmen grevini yapmak artyla, cebre ya da skya hemen hemen hibir zaman gereksinme
olamaz. ou delikanl yle temiz yreklidir ki, kendisine faydal olmak bakmndan retmen biraz
ciddi niyet gstermek artyla, onun dersini umursamamaya yahut hor grmeye kaplmak yle

dursun, devinin yerine getirilmesindeki aksamalardan epeycesini balatmak iin almaya, hatta
bazen olduka byk savsamalar herkesten gizlemeye yatkndrlar.
Eitim iinde, gsterilmesi iin kamu kurumlar bulunmayan ksmlarn genellikle, en iyi
belletilenler olduu dikkate deer. Bir gen, bir eskrim ya da dans okuluna gittiinde, me
kullanmay ya da dans etmeyi geri her zaman pek iyi renemez ama, me kullanmay yahut dans
etmeyi renmekten geri kald seyrektir. Binicilik okulundan elde edilen iyi sonular, ou kez o
kadar ak seik deildir. Masraf pek ar olduundan, binicilik okulu ou yerde, bir kamu
kuruluudur. Kitapla ilikili eitimin en esasl kolu olan okuma, yazma ve hesabn hl kamu
okullarndan ok zel okullarda bellenmesi, daha olaan olmakta srp gidiyor. Bunlar gerektiince
bellemekten herhangi bir kimsenin geri kaldna rastland da pek seyrek olur.
ngiltere'de kamu okullar niversitelere kyasla daha az bozuk dzendir. Okullarda genlere
Greke ve Latince, yani retmenlerin retmek iddiasnda olduklar ya da retmeleri umulan
eylerin hepsi okutulur veya hi deilse okutulabilir. niversitelerde, retilmesi bu tzel kiilerin
grevi olan bilimler genlere hem retilir, hem de onlar, bu bilimleri renmek iin uygun decek
aralar her zaman bulabilirler. Okul retmeninin dl ou hallerde enikonu, kimi hallerde
hemen hemen batan aa talebelerinin verdii cretlere ya da haklara bal kalr. Okullarn tekelci
ayrcalklar yoktur. Mezun itibar grmek iin, bir kimsenin bir kamu okulunda unca yl okuduunu
gsterir bir belge getirmesi gerekmez. Snavdan geirildiinde, orada retileni kavram
grnyorsa, rendii yerin neresi olduu sorulmaz.
Eitimin genellikle niversitelerde gsterilen ksmlar, belki pek iyi belletilmiyor denilebilir.
Ama, o kurumlar olmasa, bunlar genellikle hi gsterilmez ve eitimin bu nemli ksmlarnn
yokluundan, gerek birey, gerek kamu iyiden iyiye sknt ekerdi.
Avrupa'nn imdiki niversitelerinden ou kkeninde, papazlarn eitimi iin kurulmu kilise tzel
kiilikleri idi. Bunlar, Papa'nn nfuzu ile kurulmutu ve mutlak olarak onun yakn kayrmas altnda
idiler. yle ki, retmen olsun, talebe olsun, niversitelerin btn yelerinde o zamann deyimiyle,
papazlk ayrcal vard; yani hepsi, kendi niversitelerinin kurulmu bulunduu lkelerdeki mlki
yarg yetkisinin dnda idiler; yalnz, kilise mahkemeleri nne karlabilirlerdi. Bu niversitelerin
ounda retilen, kurulu amacna uygundu; ya ilahiyat ya yalnzca ilahiyata hazrlayc bir ey
retilirdi.
Hristiyanlk kanun gereince ilk kez resmi hale geldii zaman, bozuk bir Latince Avrupa'nn btn
bat blgelerinin ortaklaa dili olmutu. Byle olduu iin, gerek kilise ayini, gerek kiliselerde
okunan ncil evirisi o bozuk Latince ile, yani lkenin ortaklaa dili ile idi. Roma mparatorluu'nu
deviren barbar uluslarn basksndan sonra, Latince gitgide Avrupa'nn herhangi bir blgesinin dili
olmaktan kt. Gelgelelim dinin kk tutmu eilimlerini ve trenlerini, ilkin meydana getirip akla
sar klan artlar ortadan kalktktan uzun zaman sonra da, halkn saygs, doal olarak korur.
Dolaysyla, artk hibir yerde halkn byk ounluu Latince'yi anlamad halde, btn kilise ayini
hl o dille yaplmaya devam ediliyordu. Eski Msr'da olduu gibi, Avrupa'da da, bylece iki ayr
dil; bir rahipler dili, bir halk dili; bir okumular, bir okumamlar dili yer etti. Fakat, kullanarak
vazife grecekleri o kutsal ve okumularn dilinden papazlarn bir para anlamalar gerekiyordu.
Bundan tr, Latin diline almak batan beri niversite eitiminin esasl bir ksmn oluturdu.
Ne Greke, ne branice reniminde durum yle deildi. Kilisenin retiye ilikin yanlmaz
kararlarnda resmen bildirildiine gre, ncil'in genellikle Vulgate ad verilen Latince evirisi
Greke ve branice asllarna kyasla eit derecede tanrsal ilhamla[384] yazdrlmtr; dolaysyla,

eit derecede geerlidir. Bundan dolay, o iki dili bilmek, bir kilise adam iin vazgeilemeyecek
kadar zorunlu bulunduundan, niversite eitiminde genellikle gsterilen dersler arasnda bunlarn
okunmas uzun zaman gerekli bir yer tutmad. Doruluuna inanarak bana sylediklerine gre, o
dersler arasnda Grek diline henz hi yer verilmemi kimi spanya niversiteleri varm. Yeni
Ahit'in[385] Greke metni, hatta Eski Ahit'in[386] branice metni, ilk din slahlarnn dncelerine
Vulgate evirisinden daha uygun geldi. Vulgate evirisi, doal olarak akla gelebilecei zere, azar
azar Katolik retilerini destekleyecek kalba sokulmutu. Bundan tr, slahlar o evirinin bir
sr yanllarn aa vurmaya koyuldular. Bylece Roma Katolii rahipler yanllar savunmak ya
da aklamak zoru ile kar karya kaldlar. Ama esas diller biraz bilinmedike bunu yapmaya pek
olanak yoktu. Dolaysyla, bunlarn bellenmesi ou niversitelere, Din Islah[387] retilerini kabul
edenlere de, etmeyenlere de yava yava girdi. lkin daha ok Katoliklerle talyanlarca
gelitirilmesine allmakla birlikte, tam Din Islah retilerinin yerlemesi srasnda moda oluveren
klasik renimin her ksm ile Grek dili arasnda iliki vard. O nedenle niversitelerin ounda bu
dil, felsefe okunmadan nce ve renci Latince'de biraz ilerleyince retiliyordu. branice'nin klasik
renimde ilgisi bulunmad iin ve kutsal kitaptan baka herhangi bir bakma saygya deer tutulan
bir tek kitabn bile dili olmay dolaysyla okutulmas, ou kez renci felsefe renimini bitirip
ilahiyata girmeden balamyordu.
Balangta hem Grek hem Latin dillerinin ilk eleri niversitelerde okutuluyordu; kimi
niversitelerde hl okutulmaktadr. br niversitelerde, okutulmas her yerde niversite eitiminin
pek nemli bir blm olmakta srp giden bu dillerden birinin ya da ikisinin hi deilse ilk
elerinin rencinin daha nceden bellemi olmas istenmektedir.
Eski Yunan felsefesi byk kola blnmt: fizik ya da doa felsefesi; trebilim1 ya da ahlak
felsefesi; bir de mantk. Bu genel bln, yle grlyor ki eyann tabiatna pek uygun dyordu.
Byk doa olaylar gkyzndeki cisimlerin dnleri, ay ve gne tutulmalar, kuyruklu
yldzlar; gk grlemesi, imek akmas ve havann bakaca olaanst hadiseleri; bitkilerin ve
hayvanlarn reyii, yaay, byy ve l insanolunu ister istemez hayrette braktndan,
nedenlerinin soruturulmas iin, onda, doal olarak tecesss[389] uyandran konulardr. lkin bo
inan, btn bu akl almayan gsterileri dorudan doruya tanrlarn yaptna vererek, bu anlama
merakn gidermeye kalkt. Ard sra, felsefe, bunlarn nedenini, insanolunun tanrlarn iine
kyasla, daha iyi tand ya da bildii nedenlerle aklamaya alt. Bu byk olaylar insanolunun
ilk tecesss konular olduuna gre, onlar aklamak iddiasnda bulunan bilimin, felsefenin tabii ilk
gelitirilmeye allan kolu olmas gerekirdi. Nitekim herhangi bir yks tarihe saklanm ilk
filozoflar, yle gzkyor ki, doal felsefe ile uraanlardr.
Yeryznde, her dnemde ve her lkede, insanlarn birbirlerinin seciyelerine, meramlarna ve
davranlarna gz kulak olmalar lazm gelmi, insanolunun yaam biimi zerinde birok akla
uygun kurallar ve dsturlar [390] konulup bunlar kamunun rzasyla[391] onaylanmak gerekmitir. Yaz
ortala yaylnca, bilgeler ya da bilge geinenler, bu kklemi ve el stnde tutulmu dsturlarn
saysn doal olarak artrmaya ve tutulacak uygun yolla uygunsuz yolu kendilerince nasl
anladklarn, bazen Ezop masallar denilen kssalar gibi, ekil bakmndan yapay[392] olan hisseli
kssalarla,[393] kimi zaman Sleyman Peygamber'in Atalar szleri, Theognis ile Phocyllides'in
iirleri ve Hesiodos'un bir ksm yaptlar gibi yaln biimdeki kelm- kibarlarla[394] ya da
vecizelerle belirtmeye altlar. Pek belirgin ya da metotlu herhangi bir srayla, dzenlemeye bile
almadan; sonular doal nedenlerinden karld zere, hepsinin anlalabilecekleri bir ya da
daha ok genel ilkeyle birbirlerine balamaya hele hi almadan, uzun zaman, bylece sagr ve

ahlak[395] dsturlarnn ancak saysn oaltmay srdrebilirlerdi. Birka ortaklaa ilkeyle birbirine
balanan trl gzlemlerin sistemli bir diziliindeki gzellik, nce, o eski zamanlarn bir doal
felsefe sistemine doru ynelen kaba taslak kalem denemelerinde grld. Sonra, ahlakta buna
benzer bir eye giriildi. Ortaklaa yaamn dsturlar, doa olaylarn dzenleyip birbirine
balamaya altklar biimde, metotlu bir sra ile dzenlenip birka ortaklaa ilke ile birbirine
baland. Bu balayc ilkeleri inceleyip aklamak isteyen bilim, hakkyla ahlak felsefesi adn
tayan bilimdir. Baka baka yazarlar doa felsefesi iin olsun, ahlak felsefesi iin olsun, ayr ayr
sistemler gsterdiler. Gelgelelim, onlarn bu trl trl sistemleri desteklemek zere kullandklar
kantlar her zaman belgitlemeler [396] olmak zere yle dursun, ou kez ancak pek zayf
olaslklardan, bazen de gndelik dildeki kusurdan ve belirsizlikten baka dayana bulunmayan salt
safsatalardan[397] oluuyordu. Yeryznn her dneminde, saduyulu herhangi bir kimsenin en ufak
maddi kara ilikin bir sorundaki kararn belirleyemeyecek kadar sama nedenlerle, kavramsal
sistemler konulmutur. Ar mugalatann[398] insanolunun fikirleri zerinde, felsefe ve kuram
dnda hemen hemen hibir zaman bir etkisi olmam; bu konularda ise ou kez en byk etkisi
olmutur. Her doa ve ahlak felsefesi sisteminin koruyucular, kendilerinin sistemine aykr
sistemleri desteklemek iin ileri srlen belgitlemelerin sakatln ortaya koymaya tabii
alyorlard. Bu kantlar gzden geirirken ister istemez, olas bir kant ile belgitlemeli bir kant ve
batl[399] kantla inandrc bir kant arasndaki fark dnme yolunu tuttular. Bu tr derin bir
incelemenin vesile olduu gzlemlerden de, Mantk ya da iyi ve kt muhakemenin[400] genel
ilkesine deinen bilim ister istemez ortaya kt. Kken bakmndan fizikten de ahlaktan da sonra
gelmekle birlikte, bu iki bilimin her ikisinden nce Mantk retilmesi, eski felsefe okullarnn
gerekte hepsinde deilse bile ounda det olmutu. rencinin, yle grlyor ki bylesine
nemli konular zerinde uslamlamaya itilmeden nce, iyi ve kt uslamlama arasndaki ayrm
gzelce kavramas gerektii dnlmt.
Felsefede ksm zerine olan bu eski bln, Avrupa niversitelerinin ounda deitirilerek
yerine, beli bir baka bln geti.
Eski felsefede ister insan zihninin, ister Tanrln niteliine degin olsun, her ne okutulsa, hikmet
sisteminin bir blmn oluturuyordu. Knhleri[401] her neden oluuyor varsaylrsa varsaylsn, o
varlklar yce evren sisteminin hem de, en nemli sonular douran paralaryd. Bunlar, zerinde
insan aklnn varabilecei sonu ya da yapabilecei san ve oranlarna,[402] yce evren sisteminin
kkenini ve bir merkez evresindeki dnlerini anlatmak isteyen bilimin sanki iki blmn, ama
kukusuz pek nemli iki blmn oluturuyordu. Gelgelelim, ilahiyata ancak yardmc olarak
felsefe okutulan Avrupa niversitelerinde o bilimin herhangi bir baka blmnden ok, bu iki blm
geniledike geniledi; birok ikincil blmlere ayrld. yle ki, sonunda zerinde pek az ey
bilinebilen ruhlar retisi, pek ok eyi bilinebilen bedenler [403] retisi kadar, felsefe sisteminde yer
tutmaya balad. Bu iki konu ile ilgili retiler, apayr iki bilim meydana getirir saylyordu.
Fizie[404] karlk, metafizik ya da Mabadettebia denilen ey ortaya kondu ve bu iki bilim iinde hem
daha yksei, hem belli bir meslek iin daha faydals saylarak, gelitirilmeye alld. Deneye ve
gzleme hakkyla elverili olan konu; titiz bir dikkatle nice faydal keiflere olanak verecek bir konu,
hemen hemen yzst brakld. En zenli dikkatin, pek basit ve hemen hemen ak seik birka
hakikatten sonra, anlalmazlktan ve pheden baka bir ey kefedemedii, dolaysyla da,
kurnazlktan ve safsatalardan baka bir ey meydana getirmeyen konu, fazlasyla gelitirilmeye
alld.
Bu iki bilim bylece birbirinin karsna dikilince, aralarndaki kyaslama, tabii bir ncsn,

Varlkbilim[405] ad verilen yahut br iki bilimin her iki konusunda ortaklaa var olan nitelikleri ve
sfatlar ele alan bilimi dourdu. Ama, okullardaki metafiziin ya da Mabadettabia'nn ou
kurnazlklarla safsatalardan oluuyorsa, bazen ayn zamanda metafizik de denilen varlkbilimin, o
rmcek ana benzeyen bilimin tm bunlardan oluuyordu.
Eski ahlak felsefesinin incelemek istedii ey, bir insann yalnz bir birey olarak deil, bir ailenin,
bir devletin ve byk insan topluluunun yesi olarak alndkta, mutluluunu ve kemalinin nasl
meydana geldii idi. O felsefede insan yaamnn devleri, insan yaamnn mutluluuna ve kemaline
hizmet edecek aralar olarak ele alnyordu. Ama gerek ahlak gerek doa felsefesi, yalnzca ilahiyata
yardmc gibi retilmeye balannca, insan yaamnn devleri, daha ok, ileride bir yaamn
mutluluuna hizmet edecek devler olarak ele alnd. Eski felsefede, erdemin kemali, sahibi iin, bu
yaamda en kmil mutluluu ister istemez yaratr diye anlatlyordu. acl felsefede, ou kez,
erdem kemalinin genellikle ya da daha dorusu hemen hemen her zaman bu yaamdaki mutluluu
herhangi bir derecesiyle uzlaamaz olduu; insana zg olan ak yrekli, cmert ve gz pek
davranla deil, ancak, bir keiin harc olan riyazet[406] ve alakgnlllk ile cennete
kavuabilecei syleniyordu. Okullardaki ahlak felsefesinin byk bir ksm, ou hallerde,
vicdaniyatla[407] ve ileci bir ahlak ile doldurulmutu. Felsefenin eit eit btn kollar iinde en
nemlisi, bylece en ok rndan kt.
Avrupa niversitelerinin ounda, felsefe eitiminde genellikle tutulan yol yle idi: nce Mantk
retiliyor, Varlkbilim ikinci geliyor, srada nc olarak insan ruhu ile tanrln niteliine
degin retiyi iine alan Ruhlar Bilimi bulunuyordu. Ardndan, drdnc olarak, Ruhlar Bilimi
retisiyle, insan ruhunun lmszl ile ve Tanr'nn adaletinden br dnyada umulacak dller
ve cezalarla yakndan ilikili saylan bozuk dzen bir ahlaki felsefe sistemi geliyordu. ou kez, ksa
ve stnkr bir Fizik sistemi ile dersler bitiyordu.
Eski felsefe derslerine Avrupa niversitelerinin bylece getirdii deiikliklerle hep, kilise
adamlarnn eitimi ve derslerin, ilahiyat renimi iin daha yerinde bir balang haline getirilmesi
istenilmiti. Fakat bu deiikliklerle icat edilip derslere eklenen kurnazlk ve mugalata, vicdaniyat ve
ileci ahlak, onlar, hali vakti yerinde olanlarn ya da kibarlarn eitimi iin kukusuz daha elverili
klmad; yani ne kafay daha gelitirecek, ne gnle daha yar olacak hle getirmedi.
Belli her niversitenin bnyesi aba sarfn hocalar iin ok ya da az gerekli klmasna gre, ok
ya da az abayla, Avrupa niversitelerinin byk bir ksmnda hl okutulmas srdrlen felsefe
dersleri bunlardr. En zengin ve yardmla salanm sermayesi en fazla olan baz niversitelerde,
retmenler, bu bozuk dzen derslerden birbiriyle balants olmayan blk prk birka para
okutmakla yetinir; hatta bunlar bile ou kez pek batan savma ve stn kr retirler.
Yeni zamanlarda, felsefenin baka baka birok kolundaki ilerlemelerden bir ksm kukusuz
niversitelerde meydana gelmekle birlikte, byk bir ksm niversitelerde olmamtr. Bu
ilerlemeler olduktan sonra, onlar benimsemekte bile, ou niversiteler pek atlgan davranmamlar
ve bu bilgin yuvalarndan bir takm, iptal edilmi sistemlerin ve eskimi nyarglarn dnyann baka
her kesinden kap dar edildikten sonra snp kayrld snaklar olarak kalmay, uzun zaman
ye tutmulardr. Genellikle en zengin ve yardmla salanm sermayesi en fazla olan niversiteler,
bu ilerlemeleri benimsemekte en yava davranmlar; kklemi eitim planndan herhangi nemli
bir deiiklie izin vermekte, en ok ekingenlik gstermilerdir. Baz daha yoksul niversitelere, bu
ilerlemeler daha kolay girdi; oralardaki hocalar, geimlerinin byk ksm kendi nlerine bal
olduundan cihann imdiki fikirlerine daha ok zen gstermek zorunda idiler.

Ama, Avrupa'nn kamu okullaryla niversiteleri, ilkin, yalnz belli bir meslein, yani papazln
retilmesi iin dnld ve rencileri o meslek iin gerekli saylan bilimlerde bile yetitirmek
iin her zaman pek canla bala almadklar halde, gitgide, hemen hemen btn teki kimselerin,
zellikle hemen hemen btn hali vakti yerinde olanlarn ve zenginlerin eitimini ellerine aldlar.
ocukluk a ile, insanlarn gerek dnya iine, yani geri kalan gnlerinde uraacaklar ie
kendilerini iyiden iyiye uydurmaya baladklar yaam dnemi arasndaki uzun zaman herhangi bir
biimde faydal geirmek iin, yle grlyor ki, daha iyi yol bulunamaz. Ama okullarla
niversitelerde retilenin ou, o i iin, en yerinde hazrlk gibi grnmez.
ngiltere'de, okuldan kar kmaz genleri bir niversiteye yollamayp yabanc lkelere gezmeye
gndermek, gnden gne daha ok det oluyor. Sylenene gre, genlerimiz gezileri sayesinde,
yurda genellikle ok gelimi olarak dnmektedirler. On yedi, on sekiz yalarnda lke dna kp,
yirmi birinde slaya dnen bir delikanl, gittii sradakine gre drt yl yalanm olarak geri
gelir. O yata, drt yl iinde epey gelimemek pek gtr. Gezii srasnda genellikle bir iki
yabanc dili epeyce beller. Ancak, yle bir belleyi ki, onlar yolu yordamyla konuup yazabilmesine
pek az elverir. Baka bakmlardan ou kez yurtta oturduu takdirde byle ksa zamanda pek
olmayaca kadar kendini beenmi, doruluktan yana gevek, haylaz ve gerek okumaya gerek ie
ciddi bir biimde sarlmaktan aciz halde slaya dner. Bylesine gen yata yolculuk edip mrnn en
deerli yllarn ana babasnn ve akrabalarnn gznden ve denetiminden uzakta har vurup harman
savurarak hoppaca tketmekle, eitimin ilk ksmlarnn onda olumasna biraz vesile verebilecei
faydal her alkanlk, perinlenip pekiecek yerde, hemen hemen ister istemez ya zayflar, ya silinip
gider. Yaamn bu erken anda gezginlik etmek gibi pek anlamsz bir det, her zaman olsa olsa,
niversitelerin kendi kendilerini gzden drmeleri yznden beenilebilir. Olunu yurtdna
yollamakla bir baba, isiz gsz, bakmsz ve gznn nnde uuruma srklenen bir oul gibi
pek tatsz bir eyden, hi deilse bir sre iin kurtulmu olur.
acl eitim kurumlarndan kimisinin verdii sonular, ite byledir.
Baka dnemlerde ve milletlerde, eitim iin trl yollar tutulduu, trl kurumlar bulunduu
grlyor.
Eski Yunan cumhuriyetlerinde, her zgn yurttaa, yksek ynetim makamnn emrinde beden
hareketi altrmalar ve mzik retilirdi. Beden hareketi altrmalaryla yurttan gvdesini
pekitirmek, yrekliliini artrmak, onu, sava yorgunluklarna ve tehlikelerine hazrlamak amac
gzetiliyordu. Btn anlatlanlara bakarak Yunan redif askeri, dnyada gelmi gemi rediflerin en
iyilerinden biri olduuna gre, Yunanllar'daki kamu eitiminin bu ksm, gzettii amaca tmyle
elvermi bulunmak gerekir. Eitimin br ksm olan mzikle, (hi deilse bu kurumlara ilikin
olarak bize aklamada bulunan felsefecilere ve tarihilere gre) zihni insanlk yoluna yneltmek,
mizac yumuatarak gerek genel, gerek zel yaamn btn toplumsal ve ahlaksal devlerini yapmaya
yatkn hale sokmak isteniyordu.
Eski Roma'daki Campus Martius talimleri, eski Yunanistan'da Gymnasium idmanlarnn karlad
ayn amac, yle grlyor ki, ayn derecede karlyordu. Gelgelelim, Romallar'da, Yunanllar'n
mzik eitimine benzer bir ey yoktu. Ancak, Romallar'n gerek zel, gerek kamusal yaamnda
ahlaklar, yle grlyor ki, Yunanllar'n ahlakna yalnzca eit olmakla kalmayp genellikle epey
daha stnd. zel yaamnda stn olduu zerinde elimizde her iki milleti iyi tanyan iki yazarn,
Polybius ile Halicarnassus'lu Dionysius'un ak seik tankl vardr. Yunan ve Roma tarihinin btn
ak, Romallar'da kamu ahlaknn stnln ispatlamaktadr. zgr bir halkn kamu ahlaknda en
esasl art, yle grlyor ki, birbirleriyle ekime halindeki blnmelerin iyi huylu ve lml

olmasdr. Gelgelelim, Yunanllar'daki ekimeler hemen hemen her zaman zorlu ve kan dkc idi.
Oysa, Gracchusler zamanna dein, Roma'da hibir ekimede kan aktld olmamtr. Gracchusler
zamanndan sonra da, Roma Cumhuriyeti gerekte dalm saylabilir. Dolaysyla, Efltun'un,
Aristo'nun ve Plybius'un ok sayg deer, belge gcndeki szlerine ve Bay Montesquieu'nun o belge
gcndeki szleri desteklemeye almak zere pek maharetle gsterdii nedenlere karn, mzik
eitimi olmakszn, Romallar'n ahlak genellikle stn olduuna gre, Yunanllar'n ahlakn
dzeltmekte bu tr herhangi bir eitimin byk etkisi bulunmad olas grlr. Bu eski, bilgeler
atalarnn koyduu yntemlere kar besledikleri sayg dolaysyla, o topluluklarn en nceki
dneminden hatr saylr bir incelmilik dzeyine erdikleri zamanlara dein, arasz devam edip,
belki topu topu eski bir detten oluan eyde, ihtimal ki, derin siyasal beceri bulma eilimi
gstermilerdir. Mzik ile dans, hemen hemen btn barbar uluslarda kalburst elenceler ve
bulunduu topluluu enlendirmesi iin her insana yarat varsaylan byk hnerlerdir. Bugn,
Afrika kylarndaki zenciler arasnda hal byledir. Eski Keltler'de, eski skandinavyallar'da ve
Homeros'ta grebileceimiz zere, Truva savandan nceki zamanlarda eski Yunanllar'da hal byle
idi. Yunan kabileleri, kk cumhuriyetler eklini aldnda doal idi ki, bu hnerlerin renilmesi
uzun zaman halkn genel ve ortaklaa eitiminin bir ksmn olutursun. Ne Roma'da, ne de hatta
kanunlarn ve detlerini en iyi bildiimiz Yunan Cumhuriyeti olan Atina'da, genleri mzikte ya da
askeri talimlerde yetitiren retmenlere, devlete para verildii, hatta bunlar devletin atad
grlmyor. Devlet her hr yurttan, savata devleti savunabilmek iin kendini hazrlkl
bulundurmasna ve bundan tr askerlik talimlerini renmesine gerek gsteriyordu. Fakat bunlar
bulabildii retmenlerden renmeyi yurttaa brakr ve yle grlyor ki, bunlar yapaca bir
genel talim alanndan ya da meydanndan baka, o ama iin, pein hi bir ey verdii olmazd.
Gerek Yunan gerek Roma cumhuriyetlerinin ilk dnemlerinde eitimin br ksmlar yle
grlyor ki, okuyup yazmay ve o zamann aritmetiine gre hesap yapmay renmekten
oluuyordu. ou zaman bu hnerleri, varlkl yurttalarn genellikle ya bir kle ya bir azatl olan
yerli bir lala yardm ile evde, yoksullarn ise cretle ders vermeyi ura edinmi retmenlerin
okullarnda elde ettikleri grlyor. Gelgelelim, eitimin bu ksmlar, tm ile her bireyin ana
babasna ya da velilerine braklmt. Bunlarn hibir biimde teftiini ya da ynetimini devletin
hibir zaman stne ald grlmyordu. Gerekte, ocuklar kendilerine kazanl bir zanaat, yahut
i belletmeyi savsam ana babaya, yalandklarnda bakmaktan, bir Solon kanunu gereince
balanmlard. Gelime yolunda yrnrken, felsefe ve belagat bilimi[408] istekle karlannca,
kibar takmnn, modaya uygun olan bu bilimlerde yetimek zere ocuklarn felsefecilerle
belagatilerin okullarna gndermeleri det oldu. Ama bu okullarn masrafn devlet grmyordu.
Devlet bunlara uzun zaman g bela gz yumdu. Felsefeye ve belagat bilimine kar istek uzun zaman
ylesine az idi ki, onu da ilk kez retmek iddiasnda bulunan hocalar, tek bir kentte srekli i
bulamayarak, oradan oraya dolamak zorunda kaldlar. Eleal Zeno, Protagoras, Gorgias, Hippias ve
daha bir oklar bylece mr srdler. stek oaldka hem felsefe hem belagat bilimi okullar
ilkin Atina'ya, sonra birok baka kentlere yerletiler. Ancak, yle grlyor ki, devlet kimisini ders
okutacak belli bir yer gstermekten te, bunlar hi zendirmi deildir; bunu ara sra zel balar
da yapyordu. Devletin, Eflatun'a, Academy'yi, Aristo'ya Lyceum'u ve Stoaclar'n kurucusu Citta'l
Zeno'ya kemer altn tahsis ettii grlyor. Fakat Epicurus, kendi okuluna bahelerini miras brakt.
Bununla birlikte, Marcus Antonius zamanna dein hibir hocann devletten herhangi bir maa ald,
ya da talebelerinin verdii haktan ya da cretten baka kazanc olduu grlmyor. O felsefeci
imparatorun, felsefe hocalarndan birine baladn Lucian'dan rendiimiz armaan ihtimal ki,
kendi mrnden teye srp gitmemitir. Mezuniyet ayrcalklarna benzer bir ey yoktu; herhangi
belli bir zanaat ya da meslei yrtmeye izin verilmi olmak iin, o okullardan birine devam etmi

bulunmak gerekli deildi. Bu okullarn faydal olduklar dncesi talebeyi kendilerine ekemezse,
kanun hibir kimseyi oralara ne girmeye zorluyor, ne girdi diye dllendiriyordu. Hocalarn
rencileri zerinde ne nfuzu, ne de herhangi bir yetkisi vard; yalnz eitimlerinin herhangi bir
ksm kendilerine emanet edilen kimselere, stn erdemin ve yetenein genler yannda salamaktan
hibir zaman geri kalmad doal yetki vardr.
Roma'da medeni hukuk renimi, yurttalar ounluunun deil, ancak baz belli ailelerin eitimi
arasnda idi. Ancak, hukuk bellemek isteyen genlerin gitmeleri iin kamu okulu olmad gibi,
hukuka almak iin de akraba ve arkadalar arasnda hukuktan anlar varsaylanlara dadanmaktan
baka kar yol yoktu. uras belki gz nnde tutulmaldr ki, On ki Levha Kanunlar'nn ou
birtakm eski Yunan cumhuriyetleri kanunlarndan kopya edilmi olmakla birlikte, eski Yunanistan'n
herhangi bir cumhuriyetinde hukuk, grne baklrsa, hibir zaman bir bilim haline gelecek gibi
ilerlememitir. Roma'da hukuk pek erkenden bir bilim durumuna geldi; hukuktan anlar diye n salan
yurttalara, hatr saylacak derecede eref salad. Eski Yunan cumhuriyetlerinde, zellikle Atina'da,
allm adalet mahkemeleri, kalabalk ve dolaysyla karmakark halk kmelerinden oluuyordu.
Bunlar, ou kez hemen hemen gelii gzel ya da yaygara, ekime ve particilik abas ile rasgele
verilecek karara gre yargya varyorlard. Haksz bir yargnn yz karas, be yz, bin ya da bin be
yz kii (nk mahkemelerinden kimisi bunca kalabalkt) arasnda bllecek olursa, bundan
herhangi bir bireye pek ok bir ey dmez. Roma'da ise, tersine, belli bal adalet mahkemeleri,
(zellikle hep halkn nnde tarttklar iin, dncesiz ya da haksz bir karar yznden nleri pek
ok incinmekten geri kalmayacak olan) tek bir yargtan ya da az sayda yargtan oluuyordu. Kuku
uyandracak davalarda, bu tr mahkemeler, sulanmaktan kurtulmak kaygsyla ya ayn mahkemede
ya baka bir mahkemede kendilerinden nce vazife grm yarglarn rneine, ya da nceden
verdikleri emsale doal olarak snmaya bakyorlard. Teamle[409] ve emsale bylece zen
gsterilmesi, ister istemez, Roma hukukunu bize dek erien o dzgn ve derli toplu sistem haline
getirdi. Bu tr zenin gsterildii baka her lkenin kanunlar zerinde o zen ayn etkiyi yapt.
Yunanllar'a kyasla Romallar'daki Polybius ile Halicarnasus'lu Dionysius'ca zerinde bunca
durulan seciye stnl, bu yazarlarn neden olarak gsterdikleri konularn herhangi birinden daha
ok, ihtimal ki, adalet mahkemelerinin daha iyi kurulmu bulunmasndan ileri geliyordu. tikleri
and tutmakta, Romallar, sylenene gre, zellikle sivrilmilerdir. Fakat ancak dikkatli ve bilgili bir
adalet mahkemesi nnde ant imeye alk kimseler, ettikleri yemine, o ii ayak takmnn
doldurduu karmakark meclisler nnde yapmaya alk bulunanlara kyasla, tabii, ok daha bal
olurlar.
Pekl teslim olunur ki, Yunanllar'la Romallar'n, gerek mlki gerek askeri yetenekleri herhangi
acl bir milletin yeteneklerine hi deilse denktir. Bizim pein n yargmz, daha ok, belki bunlara
haklarndan daha fazla deer vermektedir. Gelgelelim, bu byk yeteneklerin askeri talimlerle ilgili
olanlarndan bakasnn vcuda gelmesinde devlet yle grlyor ki, hibir skntya katlanm
deildir. nk bunlarn vcuda gelmesinde Yunanllar'n mzik eitiminin ok etkisi olabileceine
benim aklmn yatmas imknszdr. Bununla birlikte, yle grlyor ki, bu milletlerin kibar takmn,
yesi bulunduklar topluluktaki artlarn gerekli ya da elverili kld her sanatta ve bilimde
yetitirmek iin retmenler bulunmutu. Bu tr retime kar talep, her zaman yaratt eyi onu
retecek istidad yaratt. Alabildiine bir rekabetin uyandrmaktan hi geri kalmad imrenme,
grne gre, o istidad pek yksek kemal dzeyine ulatrd. Uyardklar dikkat, dinleyicilerinin
dnceleri ve inanlar zerinde kazandklar egemenlik, o dinleyicilerin davranlarna ve
konumalarna belli bir ruh ve kiilik vermek bakmndan sahip olduklar meleke[410] konusunda,
eski filozoflar, acl hocalarn herhangi birine kyasla ok stn gzkyorlar. Yeni zamanlarda

kamu okullar retmenlerinin abasn, kendi mesleklerindeki baarya ve ne kar onlar az ok

umursamaz hale getiren artlar krletmektedir. Ayn zamanda maalar, onlarla boy lmeye
yeltenen zel retmeni, tpk dolgun bir primle ticaret edenlere kar primsiz ticaret ederek rekabete
kalkan bir tacirin durumuna sokmaktadr. Byle bir tacir maln aa yukar ayn fiyata satarsa,
ayn kr elde edemez; iflas edip sfr tketmese bile, amayan nasibi[411] hi deilse yoksulluk ve
ele gne avu amak olur. ok daha pahalya satmaya kalkrsa, o denli az mteri bulmas olasl
vardr ki, vaziyeti pek dzelemez. Bundan baka, mezun olma ayrcalklar birok lkede, bilgi
isteyen mesleklerdeki ou kimseler iin, yani bilgi veren eitime ihtiyac olanlardan pek ou iin
gereklidir, ya da hi deilse pek elverilidir. Gelgelelim, bu ayrcalklar, ancak kamu
retmenlerinin derslerine devamla elde edilebilir. Herhangi zel bir retmenin drt ba mamur
olan derslerine en byk zenle devam edilmi olmas, bu ayrcalklar istemek iin, her zaman bir
hak salamaz. Bu eitli nedenler dolaysyladr ki, niversitelerde genellikle retilen bilimlerden
birinin zel retmeni, yeni zamanlarda, genellikle bilim adamlarnn en alt tabakasndan saylr.
Gerekten yetenekli birinin, o yetenei kullanabilecei daha utandrc ya da daha kazansz bir i
bulabilmesi gtr. Bylece, okullarn ve kolejlerin yardmdan oluma sermayesi, kamu
retmenlerinin canla bala almalarn krlettii gibi, zel retmenlerinin iyisini bulabilme
olanan da, hemen hemen ortadan kaldrmtr.
Eitime zg kamu kurumlar olmasayd, biraz talebi bulunmayan ya da zamann artlar
dolaysyla renilmesi ya gerekli ya elverili yahut hi deilse moda olmayan hibir sistem, hibir
bilim retilemezdi. ster faydal kabul edilen bir bilimin iptal edilmi ve eskimi bir sistemini, ister
yalnzca bir yn ie yaramaz, bilgilik trnden mugalata ve sama olduuna genellikle inanlan bir
bilimi retmek, zel bir retmenin hi hesabna elveremezdi.
Bu gibi sistemler, bu gibi bilimler, ancak, feyizleri[412] ve gelirleri nlerine oka bal
bulunmayan, almalar ile ise hi kstl olmayan tzel kiilik halindeki eitim derneklerinde
tutunabilir. Eitime zg kamu kurumlar olmasayd, hali vakti yerinde bir bey, zamane artlarnn
salad varsaylan en mkemmel eitime ilikin dersleri, aba ve yetenek gstererek bitirdikten
sonra, hali vakti yerinde beylerle dier erkeklerin ortaklaa sohbet konusu olan her eyin tmden
cahili olarak dnyaya ayak atamazd.
Kadnlarn eitimi iin kamu kurumlar yoktur. yle olduu iin de, onlarn eitiminin allan
gidii iinde, faydasz, anlamsz ya da acayip[413] bir ey bulunmaz. Onlara, renilmesini, ana
babalarnn ya da velilerinin gerekli ya da faydal grdkleri eyler retilir; baka bir ey
retilmez. Eitimlerinin her ksm, aka faydal bir ama gzetir; ya kiiliklerinin doal
albenisini artrmay ya da beyinlerini arballk, alak gnlllk, iffet ve tutum yolunda
yourmay; onlar hem bir ev hanm olabilecek hem de ev hanm olunca gerei gibi davranacak
hale getirmeyi hedef tutar. Eitimin her ksm bir kadna yaamnn her aamasnda rahatlk salar ya
da faydal olur. Bir erkein, eitiminin en etin ve en skc kimi ksmlarndan, kendine mrnn
herhangi bir aamasnda herhangi bir rahatlk ya da fayda salad pek az olur.
yle ise, devlet halkn eitimine hi mi gz kulak olmamal diye sorulabilir? Yahut, bunu herhangi
bir biimde yapmas gerekiyorsa, trl halk tabakalar iinde eitimin trl ksmlarndan gz kulak
olmas gerekenler nelerdir? Devlet bunlarla ne trl uramaldr?
Kimi hallerde, topluluun durumu; bireylerin ounu, onlarda o durumun gerektirecei ya da belki
msaade edebilecei yeteneklerin ve erdemlerin hemen hemen hepsini, hkmet gz kulak olmadan,
doal ekilde oluturacak yerlere ister istemez yerletirir. Baka hallerde, topluluk, bireylerin ounu
bu gibi yerlere yerletirecek durumda deildir ve byk halk topluluunun hemen hemen batan

aa yozlap soysuzlamasn nlemek iin, hkmetin epey uramasna gerek vardr.

blmnn gsterdii gelime iinde, i grerek yaayanlardan pek ounun, yani byk halk
topluluunun almas, birka pek basit ilemle, ou zaman bir iki ilemle snrlanmaya balar.
Ama, ou insandaki anlay, ister istemez alt ileri sayesinde oluur. Btn mr, sonular
belki hep ayn kapya kan ya da hemen hemen ayn olan birka basit ilemin yaplmasyla geen
adam, hibir zaman ba gstermeyen zorluklar gidermek zere areler bulmak iin anlay gcn
kullanmaya ya da tretme gcn iletmeye gereksinme duymaz. Dolaysyla, bu tr alma
alkanln tabii yitirir; genellikle, Tanr'nn kulu iin ne denli sersemleyip cahillemek mmknse,
ylesine sersem olup cahil hale gelir. Kafasndaki uyuukluk onu, herhangi derli toplu bir
konumann tadn karamayacak ya da sze karamayacak hale getirdii gibi, onda yksek, temiz
ya da ince bir his duyabilme, dolaysyla da, zel yaamn bir ok olaan devleri zerinde bile
doru herhangi bir yargya varabilme yetenei brakmaz. lkenin byk ve geni karlar zerinde
yargya varmak ise bsbtn elinden gelmez. Onu baka trl bir hale koymak iin, son derece zel
bir dikkat ve ilgi gsterilmezse, lkesini savunmakta ayn derecede becerisiz kalr. Yerinden
kmldamadan geen yaamn biteviyelii kendisini, tabii, tabanszlatrr; bir askerin tutarsz, gn
gnne uymayan serven dolu yaamna, o yzden korkulu bir tiksinti ile bakar. Bu hal bedeninin
almasn bile bozar; gcn, yetitii iten bakasn da canla bala ve sebatla[414] kullanamayacak
duruma getirir. Kendi belli zanaatndaki el yatknln, yle grlyor ki, bu ekilde dnsel,
toplumsal ve sava erdemlerinin pahasna elde eder. Ho, nlenilmesine hkmete biraz zahmete
katlanlmadka, her ileri gitmi, uygar toplulukta, yoksul iilerin, yani byk halk ounluunun
ister istemez iine yuvarlanaca durum ite budur.
ou kez barbar topluluklar denilen avclardan, obanlardan ve (tarmn, sanayi gelimeden ve d
ticaret genilemeden nceki ilerlememi durumda) tarmclardan oluma toplumlarda durum baka
trldr. Bu gibi topluluklarda her adamn urat deiik iler herkesi zeksn kullanmaya ve
boyuna ortaya kan glkleri gidermek zere areler bulmaya zorlar. D gc uyank tutulur ve
uygar bir topluluktaki hemen hemen btn ayak takmnn anlay gcn uyuturduu grlen o ar
kafa sersemliine meydan verilmez. arldklar adla, o barbar topluluklarda, daha nce grld
zere, her adam bir savadr. Her adam ayn zamanda bir dereceye dek devlet adamdr ve toplumun
kar ile, onu ynetenlerin tutumu zerinde iyi kt bir yargda bulunabilir.
Reislerinin barta ne denli iyi yarg ya da savata ne derece iyi babu olduu, ilerindeki hemen
hemen her adamn bakp syleyecei ekilde ak seiktir. Gerekte byle bir toplulukta, kimse, daha
uygar bir durumda bazen birka kiide bulunan, o yetikin ve ileri anlay gcn pek kazanamaz.
lerlememi bir toplulukta, her bireyin urat i epey deiik olmakla birlikte, btn topluluun
ilerinde pek byk eitlilik yoktur. Her adam, baka herhangi bir kimsenin yapt ya da
yapabilecei iin hemen hemen hepsini yapar veya yapabilir. Her adamda epey bir bilgi, maharet ve
icat gc vardr ama, bu hemen hemen hi birinde byk dzeyde deildir. Bununla birlikte, herkeste
olduu kadar, topluluun basit olan btn iinin grlmesine genellikle yeterlidir. Uygar bir
durumda ise, tersine, ou bireylerin urat iler arasnda eitlilik az olmakla birlikte, btn
topluluun ileri arasnda, hemen hemen snrsz bir eitlilik vardr. Kendileri belli bir ie bal
olmadklar iin, bakalarnn urat ileri incelemeye zaman ve eilimi bulunan tek tk
kimselere bu deiik iler, zerlerinde inceleme yapmak iin, tr hudutsuz denecek kadar ok
konular verir. Bunca deiik konularn incelenmesi, bunlarn zihinlerini bitip tkenmez kyaslamalar
ve bileimler zerinde ister istemez ileterek, anlaylarn son derece keskinletirir ve geniletir.
Gelgelelim, bu birka kii, bir takm ok zellii bulunan yerlere konulmu olmazlarsa byk
yetenekleri kendilerine saygnlk vermekle birlikte, iinde bulunduklar topluluun gzel

ynetilmesine ya da mutluluuna pek az katkda bulunabilir. Bu bir avu adamdaki yksek yetenee
karn, byk halk topluluu iinde insan seciyesinin btn soylu ynleri, byk lde ortadan
silinip kaybolur.
Halk tabakasnn eitimi, uygar ve ticareti bir toplulukta, hatrl ve varlkl kimselerin eitimine
kyasla devletten belki daha ok ilgi ister. Hatrl ve varlkl kimseler, yeryznde sayesinde sivrilmek
niyetinde olduklar belli ie, meslee veya zanaata girinceye dek, genellikle on sekizini, on dokuzunu
bulurlar. O aa gelmeden, halkn takdirini kazanmalarna ya da takdire layk olmalarna imkn
verecek her beceriyi elde etmek ya da hi deilse sonra elde etmek zere hazrlanmak iin
alabildiine zaman bulurlar. Genellikle, ana babalar ya da velileri, onlarn bylece beceri sahibi
olmalar iin yeterince meraklanrlar ve ou hallerde, o ama iin gereken masraf yapacak kadar
isteklidirler.
Her zaman hakkyla yetimiyorlarsa, bunun eitimlerine masraf edilmemesinden ileri geldii pek
azdr; fakat bu, o masrafn yersiz yaplmasndan ileri gelir. Bunun, retmen yokluundan ileri
geldii seyrektir; daha ok, bulunan retmenlerin ipe un sermesinden ve yetersizliinden, imdiki
artlar altnda daha iyilerini bulmaktaki glkten ya da daha ok olanakszlktan ileri gelir. Bundan
baka, hatrl ve varlkl kimselerin mrlerinin ounu iinde tkettikleri iler, halk tabakasnn
ileri gibi, basit[415] ve tekdze deildir. Hemen hemen hepsi son derece kark olup, ellerden ok
kafay ileten trdendir. Bu tr ilerle uraanlarn zeksnn, ilememek yznden uyuuklua
urayabildii seyrektir. Bundan baka, hatrl ve varlkl kimselerin uratklar iler, binde bir
onlar, sabahtan akama dek yoracak niteliktedir. mrlerinin ilk anda temelini kurduklar ya da
zevk aldklar faydal yahut ss trnden bilginin her kolunda kemale[416] erebilmek iin genellikle
bo zamanlar oktur.
Halk tabakasnn durumu baka trldr. Eitime ayracak zamanlar azdr. Ana babalarnn onlara
ocukluklarnda bile bakmaya hemen hemen gc yetmez. alabilecek hale gelir gelmez,
geimlerini kazabilecekleri bir zanaatla uramalar gerekir. O zanaat da genellikle pek basit, pek
tekdze olduundan, zeky az iletir; ayn zamanda hem durup dinlenmeden hem de pek sk
altklar iin bo zamanlar herhangi bir baka eyle uramaya, hatta byle bir eyi dnmeye
imkn vermeyecek kadar az, hevesleri ise bsbtn ylesinedir.
Herhangi uygar bir toplulukta halk tabakasna, hatrl ve varlkl kimseler gibi iyi retim
gsterilemez ama, eitimin en esasl ksmlar olan okuma, yazma ve hesap yle kk yata
renilebilir ki, en sradan ilerde yetieceklerin bile ounun, bunlar o ilerde
altrlabilmelerinden nce, bellemeye zaman vardr. Eitimin bu en esasl ksmlarnn elde
edilmesini devlet, ufack bir masrafla, hemen hemen btn halk topluluu iin kolaylatrp
zendirebilir ve hatta zorlayabilir.
Her kilise blgesinde ya da her bucakta, bir iinin bile kesesine elverecek kadar insafl bir cretle,
ocuklarn ders grebilecei kk bir okul kurarak devlet, bu bilgi edinmeyi kolaylatrabilir.
Devlet, retmene cretinin tmn deil, bir ksmn verir. nk hepsini ya da hatta ounu devlet
verirse, iini savsaklamak retmenin tez elden aklnda yer eder. skoya'da bu tr kilise blgesi
okullar kurulmakla, halk tabakasnn hemen hemen hepsine okuma, pek byk bir ksmna yazma ve
hesap retilmitir. Hayrat okullar kurulmas, ngiltere'de tpk o tr, fakat her yanda birden
kurulmad iin, yle geni kapsaml olmayan bir sonu dourmutur. Bu kk okullarda
ocuklara okuma retmek iin kullanlan kitaplar, ou zaman olduundan biraz daha retici olsa
ve halk tabakasndan ocuklara orada bazen retilip, hemen hemen hibir zaman ilerine
yaramasna imkn olmayan yarm yamalak Latince bilgisi yerine geometri ile mekaniin esasl

ksmlar okutulsa, bu snf halkn kitaba dayanan eitimi belki olanan elverdii mkemmellikte
olurdu. Hemen hemen hibir yaygn zanaat yoktur ki onda geometri ve mekanik ilkelerinin
uygulanmasna biraz frsat olmasn; dolaysyla da, halk tabakas, en yksek, ayn zamanda en faydal
bilimlere zorunlu, balang olan o ilkeler zerinde azar azar ileyip olgunlamasn.
Halk tabakas ocuklarndan, eitimin bu en kkl ksmlarnda kendini gsterenlere, devlet, ufak
dller ve kk kendini gsterme nianlar vererek o bilgilerin elde edilmesini zendirebilir.
Devlet, bir esnaf loncasnda yelik elde edebilmek ya da ister bir kyde, ister kent hukuku bulunan
bir kasabada bir zanaat kurabilmek iin, nce herkesi eitimin bu en kkl ksmlarnda bir snavdan
ya da denemeden gemek zorunda brakarak, hemen hemen btn halk topluluuna onlar elde etme
gereini zorla kabul ettirebilir.
Bylece askerlik ve beden eitimi talimlerinin bellenmesini kolaylatrp zendirmek, hatta btn
halk topluluuna bu talimleri renme gereini zorla kabul ettirmekledir ki, Yunan ve Roma
cumhuriyetleri, kendi yurttalarnn savakanlk ruhunu korumulardr. Bu talimlerin bellenmesini,
bunlar renecek ve yapacak belli bir yer ayrp birtakm retmenlere orada ders gsterme
ayrcal vererek kolaylatryorlard. Bu retmenlerin ne tr olursa olsun, maalar ya da tekelci
ayrcalklar bulunduu grlmyor; btn cretleri, rencilerinden aldklarndan oluuyordu.
Talimlerini genel cimnastikhanede renen bir yurttan, onlar ayn derecede iyi bellemek artyla,
zel biimde renene kyasla, hukuka, hibir tr stnl yoktu. Bu cumhuriyetler, o talimlerde
kendini gsterenlere ufak dller ve sivrilme nianlar vererek bunlarn bellenmesini
zendiriyorlard. Olymp, Isthmia ve Nemea oyunlarnda bir dl kazanmak hem kazanana hem btn
ailesine ve soyuna sopuna an veriyordu. Her yurttan, arlnca, cumhuriyet ordularnda unca yl
hizmet etme devi ona, bu talimleri renme zorunluluunu yeterince yklyordu. Bu talimler
olmakszn, yurtta o hizmete yarayamazd.
Gelime yol alrken, hkmet, gerei gibi desteklemek zahmetine katlanmadka, askeri talimlerle
uramann, gitgide rndan ktn ve onun yan sra, byk halk topluluundaki savakanlk
ruhunun gitgide bozulduunu, acl Avrupa'nn rnei yeterince ispat eder. Ama her topluluun
gvenlii hep, az ok byk halk ktlesindeki savakanla dayanmak gerekir. Gerekten, imdi, sk
dzeni yerinde, srekli silah altnda bir ordu ile desteklenmeden, yalnz bana bu savakanlk ruhu,
herhangi bir topluluun savunmas ve gvenlii iin belki yeterli olmaz. Ama her yurttan bir asker
ruhu tad yerde, kukusuz, daha kk bir srekli orduya gerek olur. Bundan baka, o ruh ou
kez srekli bir ordu dolaysyla zgrln uramasndan korkulan gerek ya da hayali tehlikeleri,
ister istemez pek azaltr. O ordunun bir yabanc istilacya kar yapaca hareketleri pek ok
kolaylatraca gibi, herhangi bir zamanda ordu, zlecek biimde, devletin ana kuruluu aleyhine
yneldii takdirde, ona da ayn derecede kar gelir.
Byk halk topluluundaki savakanlk ruhunu korumada, Yunanistan'n ve Roma'nn eski
kurumlara, yle grlyor ki, yeni zamanlarn redif kuvvetleri denilen askeri rgtn kyasla, ok
daha etkin olmulardr. O eski kurumlar ok daha sade idi. Bir kere kuruldular m, kendi kendilerine
yryor; harl harl alp durmalar iin, bunlarla hkmetin uramasna gerek ya az oluyor, ya
hi olmuyordu. Oysa herhangi oul bir redif kuvvetinin kark yasalarn hatta iyi kt yrrlkte
tutmak iin bile, hkmetin durmadan gzn drt ama zahmetine katlanmas gerekir.
Yoksa topu birden srgit yzst kalr, kullanlmaz olur. Bundan baka, eski kurumlarn etkisi, ok
daha geni idi. Onlar araclyla btn halk topluluu, silah kullanmay iyice reniyordu. Oysa,
belki svire redifi dnda, herhangi acl bir redif kuvvetinin yasalaryla bu biim yetiebilecek

olanlar, halkn hep pek kk bir ksmdr. Ama, tabanszn birinde, kendini savunmay ya da
almay beceremeyen kimsede, bir insan seciyesinin en zl elerinden bir tabii eksiktir. Vcudunun
en esasl uzuvlarndan birini yitirmi ya da kullanamaz olmu bir bakas, beden bakmndan ne denli
sakat ve alil ise, o da ruha yledir. O, tekinden tabii daha zavall ve daha acnacak durumdadr.
nk, merkezi tamamyla ruhun iinde bulunan, mutluluk yahut mutsuzluk ister istemez, bedenden
ok ruhun salamlna ya da rklne, sakat ya da tam oluuna dayanr. Halktaki savakanlk
ruhunun topluluun savunmas iin faydas olmasa da; onu tabanszln ister istemez uratt trden
manevi sakatln, alilliin ve perianln byk halk ktlesi iinde yaylmasnn nlenmesi,
hkmetin yine de en ciddi zenine deer. Nasl ki, ne ldrc, ne de tehlikeli olmad halde, bir
czam illetinin ya da baka herhangi bir iren ve pis hastaln halk arasnda yaylmasn nlemek
de, hkmete zerinde pek ciddi olarak uralmaya deer. Ama bu uradan kamunun grecei
hayr, belki, bylesine byk bir genel belann nlenmesinden baka bir ey olmayabilir.
Uygar bir toplulukta, btn aa tabakadan halkn anlay gcn byle sk sk uyuturduu
grlen kara cahillik ve bnlk iin ayn ey sylenebilir. nsana zg akl melekelerini[417] hakkyla
kullanlamayan bir adam, bylesi kabilse, bir korkaktan da daha alak olup, grne bakarak
insanlk niteliinin daha da esasl bir ynnden sakat ve bozuktur. Aa halk tabakalarn
yetitirmenin devlete faydas olmasa bile, bsbtn eitimsiz kalmamalar, devletin yine de zenine
deer. Ama, devlet onlarn yetimesinden hi azmsanmayacak fayda da salar. Bunlar ne denli
yetiirlerse, cahil uluslar arasnda sk sk en korkun kargaalklar douran taknla ve bo
inanlara kendilerini de o derece az kaptrmalar ihtimali olur. Kald ki, bilgili, akl banda bir halk,
bilgisiz ve bn bir halka kyasla hep daha terbiyeli, daha itaatlidir. Birey olarak her biri kendini daha
saygya layk ve meru stlerine kendini saydrtmay daha olas grr; dolaysyla o stlere sayg
gstermeye daha yatkndr. Blnmeciliin ve fesatln kara dayanan szlanmalarn sorguya
ekmeye daha yatkn, iine nfuz edip grmeye daha yeterlidir.
Bu nedenle hkmetin tedbirlerine kar herhangi sallapati ya da gereksiz bir muhalefete sapp
srklenivermeye daha az elverilidirler. Hkmetin esenlii, onun davran biimi zerine halkn
verebilecei lehte yargya pek bal bulunan zgr lkelerde, o konuda halkn kr krne ya da
geici istee kaplarak yargda bulunma eilimi gstermemesinin, kukusuz, pek byk nemi olmak
gerektir.
III. Madde

Her Yataki Halkn retimine zg Kurumlarn Gideri zerine

Her yatan halkn retimine zg kurumlar, daha ok, din retimi iin olanlardr. Bu, o tr bir
retimdir ki, insanlar bu dnyada iyi yurtta klmaktan ok, ahretteki[418] bir baka ve daha iyi
dnya iin hazrlamay amalar. Bu retimi kapsayan bilimin retmenleri br retmenler gibi,
geimleri iin ya tmyle dinleyicilerinin gnlnden kopan balara bel balayabilirler; ya da bunu,
bir toprak mlk, bir r veya arazi vergisi, resmi bir maa ya da aylk gibi, lkelerindeki kanunun
kendilerine hak olarak tand bir baka mali kaynaktan elde edebilirler. Birinci halde retmenlerin
abas, istei ve almas, ikinci haldekine kyasla ok daha fazla olmaya yatkndr. Eski ve resmi
sistemlere saldrrken, yeni dinlerin retmenlerinde bu bakmdan, hep hatr saylr bir stnlk
olmutur. O sistemlerin rahipleri, arpalklarna yaslanp yan geldiklerinden, byk hal topluluu
iinde inan ve sofuluk ateini srdrmekle ilgilenmemiler; ii gevettiklerinden, kendi kurumlarn
savunmak iin bile dii trnaa takarak didinmeyi beceremez hale gelmilerdir. Ba biimindeki
sermayesi dolgun bir resmi dinin rahiplerinin, kendilerinde btn kibarlk erdemleri ya da kibarlar
yannda onlara sayg kazandracak btn erdemler bulunan, okumu, ince insanlar olduu oktur.
Gelgelelim, bunlar, aa halk tabakalar zerinde nfuz ve etki salayan ve belki dinlerinin baar
kazanp tutunmasnn asl nedenlerini oluturan gerek iyi, gerek kt nitelikleri gitgide yitirmeye
yatkndrlar. Bu gibi rahipler, belki bn ve bilgisizlik fakat halka sevilen, atlgan bir takm din
yardaks cezbelinin saldrsna uraynca, kendilerini Asya gneyi blgelerinin rahatna dkn,
kadnlam ve karn tok kavimlerinin,[419] kuzeyin evik, gz pek ve karn a Tatarlar'nn istilasna
uradklarnda olduu gibi, savunmaktan tamamyla yoksun grrler. Balarna anszn byle bir ey
geldi mi, bu gibi rahipler iin ou zaman hasmlarn kamunun dirlik dzenliini bozan kimseler
olarak sktrmasn, ortadan kaldrmasn ya da srmesini, mlki ynetim makamndan istemekten
baka are yoktur. Katolik papazlar Protestanlar'n, ngiltere Kilisesi kendinden ayrlm
Bamszlar'n ezilmesi iin mlki makama[420] bylece bavurmu; genellikle her din mezhebi,
resmen kanunla kabul edilmi bulunmann verdii gvenliin bir zaman bir iki, yz yl zevkini
karnca, inan bana ya da bilimine saldrmak isteyen herhangi bir yeni mezhep karsnda iddetli
bir savunmada bulunmay becerememitir. Bu gibi hallerde, bilgiden ve iyi yapt yazmaktan yana,
stnlk bazen resmi kilisede olabilir. Gelgelelim, halka irin grnme hnerleri, mezhebe yeniden
adam ayartp kazandrma hnerlerinin tm hep hasmlarnn tarafndadr. ngiltere'de, bu hnerleri,
resmi kilisenin ba biimindeki sermayesi dolgun olan rahipleri, nice zamandr savsam olup,
imdi bunlarn gelitirilmesiyle, en ok bamszlar ile metodistler uramaktadr. Bununla birlikte,
birok yerlerde yaplm olan gnlden kopma para taahhtleriyle, arta bal vasiyetlerle ve
kanundan yan izmek iin birtakm kaamaklarla, bamszlar mezhebinden retmenlere salanan
ynetimi kendilerine ait gelir, bu hocalarn abasn ve almasn yle grlyor ki, pek azaltmtr.
lerinde, derin bilgili, becerikli, saygdeer olanlar oktur, fakat genellikle, bunlar halkn pek
tuttuu vaizler olmaktan kmlardr. Kendilerinde, bamszlarn bilgisinin yars kadar bilgi
bulunmayan metodistler, ok daha el stnde tutulmaktadr.
Roma kilisesinde, beli herhangi bir resmi Protestan kilisesindekine gre kk rtbeli papazlarn
hamaratl ve abas, kuvvetle etkisini gsteren kar drts sayesinde daha canl tutulmaktadr.
Mahalle papazlarndan birou, geiminin pek nemli bir ksmn, halkn gnlnden kopan
yardmlardan elde eder. Bu yle bir gelir kaynadr ki, gnah kartmak yolu, gelitirilmesi iin
birok frsat salar. Dilenci tarikatlar, btn nafakalarn[421] bu tr sadakalardan elde ederler. Kimi
ordulardaki hafif svariler, hafif piyadeler gibi, bu tarikatlar de, talan olmad m, azlarn havaya

aarlar. Mahalle papazlar, cretleri ksmen maalarna, ksmen rencilerinden aldklar dentilere
ya da caizelere dayanan retmenlere benzer; bu cretler ise, hep az ok almalarna ve nlerine
baldr. Dilenci tarikatlar, geimleri ancak harcayacaklar abaya bal bulunan hocalara benzer.
Onun iin bu tarikatlar, halk tabakasnn sofuluunu krkleyecek her hnere bavurmak zorundadr.
ki byk dilenci tarikat olan Dominiken ve Fransisken tarikatlarnn kurulmas, Machiavelli'nin
grne gre, on nc ve on drdnc yzyllarda Katolik kilisesinin geveyen inanna ve
sofuluuna yeni batan canllk vermitir. Katolik lkelerde, sofuluk abasn, tm ile keiler ve
yoksul mahalle papazlar ayakta tutar. Kendilerinde, soylulardaki ve kibarlardaki, kimi zaman de
bilginlerdeki bilgilerin hepsi bulunan yksek kilise erkn,[422] astlar zerinde gereken sk dzeni
srdrmek iin yeterli zen gsteriler ama, halkn yetimesi bakmndan herhangi bir zahmete
katlandklar seyrektir.
inde bulunduumuz dnemin en sekin felsefecisi ve tarihisi diyor ki: "Bir devletteki sanatlarn
ve mesleklerin ou, bir yandan topluluun kar iin hayrl olurken, bir yanda da, kimi bireylere
faydal ve elverili gelecek zelliktedir.
yle olunca, belki herhangi bir sanatn ilk kez ortaya konulmas durumu dnda, ynetim makam
iin deimez kural o meslei kendi haline brakmak ve zendirilmesini onun kazancn deviren
bireylere emanet etmektir. Zanaatlar, mterilerinin beenmesiyle krlarnn ykseldiini grerek,
ustalklarn ve almalarn imkn lsnde artrrlar. Yersizce burnunu sokup ileri bozan
bulunmadndan, her zaman iin maln, hemen hemen talep orannda olacana hibir zaman kuku
yoktur.
"Ama yine birtakm uralar vardr ki, bunlar bir devlet iin faydal ve hatta zorunlu olmakla
birlikte, herhangi bir kimseye ne yarar ne zevk salar. Yksek makam, bu mesleklerde bulunanlara
kar tutumunu deitirmek zorunda kalr. Varlklarn salamak iin, yksek makamn, onlara devlet
eliyle zendirmede bulunmas; tabiatyla urayacaklar ilgisizlie kar, o meslee ya zel eref
payeleri eklemek, uzun bir mertebeler aras itaat ve sk bir ballk kurmakla ya da bir baka tedbir
ile are bulmas gerekir. Maliyede, donanmada, yarglkta altrlan kimseler, bu takmdan insan
rnekleridir.
"lk bakta, doal olarak dnlebilir ki, kilise adamlar bataki snfa girerler ve avukatlarla
hekimler gibi bunlarn da, yreklendirilmeleri, onlarn retilerine balanp manevi hizmetlerinden
ve yardmlarndan fayda ya da avunma bulan bireylerin cmertliine, zararszca emanet edilebilir.
Bunlarn uramalarn ve uyankln bu tr fazladan bir zendirme kukusuz keskinletirir. Halkn
zihnini eitmek bakmndan yetenekleri gibi meslekteki becerileri de, alkanlklar, almalar ve
zenleri arttka, gnden gne artmak gerekir.
"Fakat, sorunu daha yakndan ele alrsak, greceiz ki, rahiplerin kara dayal bu abas, akl
banda her kanun koyucunun nlemeye alaca bir eydir. nk gerek dinden bakasnda bu
aba pek zararldr; hatta, kuvvetli bir bo inan, kaklk ve hile karmas katarak, onu karmakark
etmek iin doal bir eilim tar. Vazife gren bir ruhani, kendine bal olanlarn gzne daha
aziz[423] ve daha mbarek[424] grnmek iin, onlara btn teki mezheplerden bucak bucak kamay
esinler ve dinleyicilerinin tavsayan sofuluunu baz yeniliklerle coturmak iin durmadan alr.
retilen inan balarnda ne geree, ne sa treye, ne de edebe aldr edilir. nsan ruhunun kark
eilimlerine en uygun gelecek her inan benimsenir.
"Halkn acs ve safl zerinde ilemek iin yeniden allp el abukluu edilerek, her kanun d
ibadet toplants iin mteri avlanr. Nihayet, mlki makam anlar ki, papazlar iin kurulacak dzenli

bir rgtten, tasarruf etmedeki szde tutumluluu, kendisine tuzluya oturmutur ve ruhani nderlerle
yapabilecei en iyi ve en elverili uzlama, gerekte, bunlarn mesleine belli maalar tahsis edip
yalnzca srlerinin, yeni otlaklar peinde yoldan kp avare dolamalarn nlemekten baka
igzarlkta bulunmalarn gereksiz klarak, tembelliklerini rvet karl satn almaktr. Kanunla
konulan kilise rgt, ite bylece, ilkin okluk dinsel amalarla ortaya km bulunmakla birlikte,
sonunda, topluluun siyasal karlarna yararl olur."
Fakat papazlarn, ynetimi kendilerinde bulunan gelirin, iyi ya da kt sonular her ne olursa
olsun, o sonulara herhangi bir biimde baklarak kendilerine baland seyrektir. iddetli din
atmalarnn olduu zamanlar, genellikle, ayn iddetle siyaset ekimeleri olan zamanlardr. Bu
gibi hallerde, her siyasal parti, kapan din mezheplerinden biriyle ya da bryle birlemeyi
karna ya uygun grm ya uygun olacan sanmtr. Ama, bu ancak o belli mezhebin inanlarn
kabul etmek ya da hi deilse sevmekle kabil olabilir. stn gelen parti ile mttefik[425] bulunmak
talihine ermi olan mezhep, mttefikinin zaferinden ister istemez pay alyor; onun ltfu ve kayrmas
ile ok gemeden btn hasmlarn[426] bir dereceye dek susturup sindirmek imkn buluyordu. Bu
hasmlar, genellikle, kazanan partinin dmanlaryla birlik olmulard ve dolaysyla o partinin
dmanlar idiler. O belli mezhebin papazlar bylece ortala pes dedirttiklerinden ve byk halk
topluu zerindeki etki ve nfuzlar en son kertesinde bulunduundan partilerinin bakanlarna ve
nderlerine dediklerini yaptrp fikirlerine ve isteklerine mlki makamca sayg gsterilmesini
zorlayacak kadar gl idiler. steklerinin birincisi genellikle btn hasmlarnn bu makamca
susturulup sindirilmesi, ikincisi kendilerine ynetimi ellerinde bulunacak bir gelir balanmas idi.
Zafere genellikle enikonu yardmlar olduu iin ganimette bir miktar paylar bulunmas manta
aykr gelmiyordu. Bundan baka, halka kavuk sallamaktan ve nafaka hatrna onun keyfini
kollamaktan illllah demilerdi. Dolaysyla, bu talepte bulunurken, tarikatlarnn nfuzuna ve
yetkisine bunun ileride yapabilecei etkiye kulak asmadan, kendi rahat[427] ve huzurlarn[428]
kolluyorlard. Ancak, ele geirmei ya da elinde kalmasn ok daha ye tutaca bir eyi onlara
vermekle, bu istei yerine getirebilecek olan mlki makamn, onu balamakta fazla acele
gsterdii binde birdi. Ama ou kez bir sr geciktirmeden, kaamaktan ve dzmece zrlerden
sonra da olsa, zorunluluk, mlki makam sonunda hep boyun emek ykmllnde brakyordu.
Fakat siyaset, dini hi yardma armasa, kazanan parti zaferi elde ettiinde, bir mezhebin
inanlarn bir tekininkilere ye tutarak hibir zaman benimsemese, eit eit btn mezheplerle
alverii ihtimal ki eitlik ve yanszlk zere olur; her insana papazn ve dinini doru grd
biimde semeye msaade eder. Bu takdirde kukusuz, pek ok sayda dinsel mezhep olur. htimal ki,
hemen hemen her ayr cemaat kendi bana ufak bir mezhep oluturur ya da kendine zg baz
inanlar kabul eder. Her retmen, var gcyle alp, rencileri saysn hem korumak hem
artrmak iin her hnerden yararlanmak gereksinmesini kesinkes duyar. Ama baka her retmen de
ayn gereksinmeyi duyduundan tek bir retmenin ya da bir retmen takmnn baars pek byk
olamaz. Din reten retmenlerin kara dayanan ve geceyi gndze katan abas, ancak topluluk
iinde bir tek ho grlen mezhebin bulunduu ya da btn bir byk topluluun iki byk
mezhebe ayrld yerde tehlikeli ve zc olabilir. nk her mezhebin hocalar birlik halinde,
ynteme uygun bir sk dzen ve itaatle davranrlar. Fakat topluluk, ilerinden hi biri kamunun dirlik
dzenliini bozacak kadar nemli olmayacak iki yz ya da belki o kadar bin kk mezhebe
ayrld m, o abadan hibir zarar gelmemek gerekir. Her mezhebin hocalar, epeevre, dosttan ok
dmanla sarldklarn grerek, ak yrekli ve lml davranmay renmek zorunda kalrlar.
nanlar mlki makamca desteklendii iin, geni krallklarn ve imparatorluklarn hemen hemen
btn ahalisinin saygsn toplayan ve bu nedenle drt bir yannda, tarafllardan, rencilerden ve

alak gnll hayranlardan baka bir ey grmeyen byk mezheplerin hocalar arasnda ak
yreklilie ve lmlla pek az rastlanr. Her kk mezhebin hocalar hemen hemen tek balarna
kaldklarndan, hemen hemen btn br mezhep hocalarna sayg gstermek zorunda olurlar.
Bunlarn karlkl olarak birbirlerine balamay yerinde ve elverili grdkleri tavizler [429]
zamanla ihtimal ki ilerinden ounun retisini; yeryznn btn dnemlerinde akll insanlarn
kurulduunu grmek istedikleri, fakat mevzu hukukun hibir lkede henz belki hi kurmad
(nk din ynnden mevzu hukuk, halk arasndaki bo inanlarn ve cokunun az ok, her zaman
etkisi altnda kalmtr ve ihtimal ki her zaman kalacaktr) ve belki hi kuramayaca, o her trl
samalk, yalanclk ya da taassup[430] karmandan ayklanm, katksz ve akla uygun din haline
getirir. Kilise ynetimine, yahut daha dorusu, kilise ynetimi kurulmamasna ilikin olan bu dzenin
ngiltere'de kk salmas nerisini, pek gz dnm cezbeliler mezhebi olduuna kuku bulunmayan
bana buyruklar [431] adndaki mezhep, i savan sonralarna doru, ileri srmt. Filozoflua pek
aykr den bir kaynaktan kmakla birlikte, bu dzen gerekleseydi, her tr din ilkesi karsnda,
filozoflua en uygun yumuak ball ve lmll, imdiye dein ihtimal ki yaratm olacakt. En
kalabalk mezhebin tesadfle Quakerlar olduu, fakat, kanunun gerekte hibir mezhebi bir
bakasndan daha ok kayrmad Pennsylvania'da, bu dzende kilise ynetimi kurulmu ve
sylentiye gre, orada, bu filozofa yumuak ball ve lmll vcuda getirmitir.
Bu muamele eitlii, belli bir lkenin din mezheplerinin hepsinde, yahut hatta ounda bu yumuak
ball ve lmll yaratmasa bile, bu mezhepler enikonu ok ve dolaysyla, her biri kamunun
dirlik dzenliini bozmayacak kadar kk olmak artyla, her birinin kendine zg inanlar
urundaki ar abas hibir bakma kolay kolay pek zararl sonular douramaz, tersine, birtakm
iyi sonular yaratr. Hkmet de hem onlara hi karmamak hem hepsini birbirlerini kendi hallerine
brakmaya zorlamak kararn iyiden iyiye vermi ise, ok gemeden, kendiliklerinden yeterince
oalacak ekilde, abuk blnvermemeleri tehlikesi yok gibidir.
Her uygar toplulukta, snflar arasndaki farkn bir kez iyice yer ettii her toplulukta, iki ayr ahlak
dzeni ya da sistemi hep ayn zamanda yrrlkte olmutur. Bunlardan birine, imsaki[432] ya da sert;
tekine, geni ya da dilerseniz gevek sistem denilebilir. Birinci sistemi, genellikle halk tabakas ok
beenir ve el stnde tutar. tekisini, kibar takm denilenler, okluk, daha ok takdir edip
benimserler. Byk refahn ar nee ve keyfin dourmak yatknlnda olduu eksikleri, hoppalk
trnden kusurlar ne lde honutsuzlukla karlamamz gerektii yle grlyor ki, bu birbirine
aykr iki dzen ya da sistem arasndaki belli bal fark oluturmaktadr. Geni ya da gevek sistemde
yan sra ar hayszlk olmamak ve hilecilie ya da zulme dek varmamak artyla, atafatl
yaantya dalmak, dnyaya metelik vermemek ve hatta uygunsuzca cmb etmek; epey gemi azya
alacak kertede kendini zevk ve sefaya kaptrmak; kadn erkek cinsinin, hi deilse birinden birinde
iffetin zedelenmesi vb. genellikle olduka hogr ile karlanr; kolayca ya mazur grlr ya btn
btn balanr.
msaki sistemde, bu gibi ar gidilerden, tersine, pek tiksinilir, bucak bucak kalr. Hoppalk
trnden kusurlar, halk tabakasna her zaman ykm olur. Yoksul bir iinin tek bir hafta dncesizlik
edip hovardalk yapmas, ou kez, bir daha belini dorultamamas ve umutsuzlua kaplarak en
byk sular ilemeye srklenmesi iin yeterlidir. Bundan tr, halk tabakasnn akl banda ve
ste gelen ksm, kendi gibileri iin dpedz lm demek olduunu tecrbeleriyle rendikleri bu tr
ar gidilerden her zaman ok irenir ve tiksinirler. Kibar takmndan birisi, tersine, yllarca
kantarn topunu kararak, kendini kapp koyuverir de, yine her zaman tepesi aa gelmez. O
tabakadan kimseler biraz gemi azya alabilme olanan, servetlerinin salad faydalardan biri
saymaya, ayplanmakszn ya da kusurlar balarna kaklmakszn bunu yapabilme zgrln ise,

mevkilerine zg ayrcalklardan biri olarak grmeye pek yatkndrlar. Bundan dolay, kendi
durumlarnda bulunanlarn bu tr ar gidilerini ancak azck uygun grmedikleri olur; onlar ya
pek hafife ayplarlar ya hi ayplamazlar.
Hemen hemen btn dinsel mezhepler, genellikle kendilerine katlanlarn en eskilerini ve en ounu
iinden devirdikleri halk tabakas arasndan tremitir. Nitekim, imsaki ahlak sistemini, hemen
hemen hep ya da pek az istisnalarla (nk, baz istisnalar olmutur) bu mezhepler kabul etmilerdir.
Bu mezheplerin, eskiden kklemi eyler zerindeki slah tasarlarn, halk iinde ilk kez nermeye
baladklar tabakaya, kendilerini, en iyi tantabilecekleri sistem bu idi. lerinden ou, belki pek
byk ksm, bu imsaki sistemi, kemale erdirecek ve hatta bir derece sapkla ve acayiplie dek
gtrerek gze girmeye almtr. Her eyden ok bu ar sklk onlar sk sk halk tabakasna
sayg ve ululama ile beendirmitir.
Hatrl ve varlkl bir adam, mevkisi dolaysyla bir byk topluluun sekin yesidir. Topluluk,
onun her davrann gzden geirir ve bylece kendisini her davranna dikkat etmek zorunda
brakr. Nfuzu ve itibar bu topluluun kendisine kar besledii saygya pek ok baldr. Topluluk
iinde, kendini kk drecek ya da deerini sarsacak herhangi bir ey yapmay gze alamaz; bu
topluluun genel rzasnn, mevki ve servete onun gibi olanlar iin emrettii ister geni ister
imsaki trden ahlaka pek titizce uymak zorundadr. Dkn bir adam, tersine herhangi bir byk
topluluun sekin bir yesi olmaktan uzaktr. Tarann bir kynde kaldka, onun davranlaryla
uralabilir; kendisi de, kendi davranlarna gz kulak olmak zorunda bulunabilir. Dile dme
denilen ey, bu durumda ve ancak bu durumda, bana gelebilir. Ama bir byk kente gelir gelmez,
karanla gmlr, ad anlmaz olur. Davranlarna bakan ve aldran olmaz. Bu yzden, onlar
kendisinin de savsayp, her tr yakk almayacak apknlklara ve kepazeliklere kendini
kaptrvermesi pek olasdr. Bu silik durumdan en etkili bir biimde syrlmas, ancak kk bir dinsel
toplulua ye olmasyla kabildir ve tutumu ancak burada, hibir temiz toplulukta olmayacak derecede
ilgi eker. O andan balayarak, eskiden hibir zaman olmad kertede bir nem kazanr. Btn
mezhep kardeleri, mezhebin haysiyeti uruna, onun tutumunu gzden karmamakta; rezalete
meydan verdii, hemen hemen her zaman birbirlerinden istedikleri o imsaki ahlaktan pek ok yan
izdii takdirde zel hukuk bakmndan etkisi bulunmasa bile hep, pek ar bir ceza olan mezhepten
karlma ya da aforoz edilme cezasyla onu cezalandrmakta kar grrler. Nitekim bu kk din
mezheplerinde halk tabakasnn ahlak, hemen hemen her zaman gze arpacak kadar dzgn ve
yolunda, genellikle resmi kilisedekine kyasla daha dzgn ve yolunda olagelmitir. Gerekte, bu
kk mezheplerin ahlak, ou zaman, hoa gitmeyecek biimde sk tutulmu ve toplum yaamna
aykr dmtr.
Bununla birlikte, pek kolay ve etkili ki are vardr ki, onlarn ortaklara etkisiyle, devlet, lkeyi
ksmlara blen btn kk mezheplerin ahlaknda toplum yaamna aykr ya da hoa gitmeyecek
biimde sk olan ne varsa, bunlar zor kullanmakszn dzeltebilir.
Bu arelerden birincisi, bilim ve felsefe renimidir. Devlet, retmenleri ihmalci edip
aylaklatracak ekilde maalar vererek deil; herhangi bir serbest meslekle uramaya msaade
edilmeden ya da gven isteyen veya kazan salayan erefli bir mansba[433] aday olarak kabul
edilmeden nce, yksek ve g bilimlerde bile herkese verilmesi gereken herhangi bir snava
koyarak, orta derecede ya da ortann stnde hatrl ve varlkl kimseler arasnda, bunu hemen hemen
yaygn hale getirebilir.
Devlet, bu tabakadan kimselere renim zorunluluu ykledii takdirde, onlara elverili hocalar
bulmak iin hibir skntya girmesine gerek kalmaz. ok gemeden bunlar, kendileri iin devletin

salayabileceinden daha iyi hocalar bulurlar. Cezbenin ve bo inancn zehrine kar bilim, en bata
gelen panzehirdir. Halkn btn yksek tabakalar, erbetli bulundu mu, aa tabakalar o zehrin
etkisine pek urayamaz. Bu arelerden ikincisi, halka dnk elencelerin sk ve enlikli olmasdr.
Kendi karna ahaliyi resim, iir, mzik ve dansla, her trl tiyatro oyunlar ve gsterileriyle, rezalet
karmadan ya da edepsizlie kamadan elendirip oyalamaya kalkacaklarn hepsini zendirmek,
yani bunlara tam bir serbestlik vererek, devlet ahalinin byk bir ksmnn, halka beenilen bo
inanc ve cezbeyi hemen hemen her zaman besleyen, can skntsn ve tasasn kolayca datr. Halka
beenilen bu sapklklar banazlkla krkleyenlerin hepsi, genel elencelere hep tiksinme ile ve
rkerek bakmlardr. Bu elencelerin esinledii enlik ve nee, onlarn amacna en elveren ya da
zerinde en iyi ileyebilecekleri zihniyet[434] ile kesinlikle badaamyordu. stelik, hilelerini sk sk
ortaya dkerek, onlar halkn alaya almasna, hatta bazen lanetine uratt iin, btn br
elencelerden ok, tiyatro oyunlarndan bu yzden zellikle yaka silkiyorlard.
Hibir dinin hocalar, kanunla, bir bakasnn hocalarna nazaran daha ok kayrlmayan bir lkede,
ilerinden herhangi birinin, hkmdara ya da yrtme erkine kar herhangi zel ya da yakn bir
ball, ya da gerek atanmalarna gerek memurluklarndan karlmalarna karlmas, art
deildir. Hkmdarn ya da yrtme erkinin, byle bir durumda, btn teki uyruklar iin olduu
zere, hocalar iinde, aralarnda huzuru korumaktan, yani birbirlerine rahat vermemelerini, ktlk
ya da eziyet etmelerini nlemekten baka konularda onlardan yana hibir bakma kayglanmasna
gerek yoktur. Fakat, resmi ya da egemen bir dini bulunan lkelerde durum bambakadr. Bu takdirde,
elinde o dinin ou hocalarn iyiden iyiye etkileyebilecek aralar bulunmadka, hkmdar esenlik
iinde olamaz.
Her resmi kilisenin papazlar, byk bir tzel kiilik vcuda getirirler. Elbirlii ile davranp
karlarn gzetirler; zaten ou kez bu tr bir ynetime bamldrlar. Tzel kiilik halinde bir
varlk olarak, bunlarn kar, hkmdarn kar ile hibir zaman bir deildir; kimi zaman taban
tabana aykrdr. Papazlarn en bata gelen kar halk zerindeki nfuzlarn korumaktr. Bu nfuz
ise, rettikleri inan bann btn olarak szde doru ve nemli olduuna, sonsuz azaptan kanmak
iin, onun tmn kr krne inanarak kabul etmenin szde zorunlu bulunduuna dayanr.
Hkmdar onlarn retisinin ufack bir yerini alaya alyor ya da kuku ile karlyor grnmek
basiretsizliinde[435] bulundu mu, yahut bunlarn birinden birini yapanlar insanlk gerei olarak
kayrmaya kalkt m, hibir ynden hkmdar eline bakmayan papazlarn, buluttan nem kapan erefi
derhal ahlanr; hkmdar, kutsal kavramlar tanmayan bir saygsz olarak knanr ve halk, inanc
daha salam, daha itaatli bir prense balanmaya zorlanmak iin, dine degin btn korkutma aralar
kullanlr. Onlarn isteklerinden ya da gasplarndan herhangi birine hkmdar olmaz derse, tehlike,
yine ayn derecede byktr. Kiliseye kar bylesine bakaldrma ataklnda bulunan krallar,
kilisenin kendilerine tlemeyi doru bulduu her inanca kar iten ballklarna ve alak gnll
boyun eilerine ilikin resmi gvence vermelerine karn, bu bakaldrma suundan baka,
genellikle bir de bidat[436] suu ile itham edilmilerdir. Fakat din nfuzu baka her nfuzu glgede
brakr. Onun alad dehet btn teki dehetleri alt eder. Din retmeye kanunla yetkili hocalar
byk halk topluluu iinde, hkmdarn nfuzunu ykacak retiler yaynca, nfuzunu o, olsa olsa
ya iddet kullanarak ya da srekli silah altnda tutulan bir ordu gc ile koruyabilir. Bu takdirde,
srekli bir ordu bile, ona herhangi bir bakma gvenlik salayamaz. nk askerler yabanc deil de,
yabanc olabildii seyrektir hemen hemen her zaman olmas gerektii zere, byk halk topluluu
iinden devirilmi ise, onlarn, bu ayn retilerle abuk rndan kmalar olasdr. Elinde
lkenin resmi ve egemen dininin papazlarn etkilemek iin gerei gibi olanaklar bulunmayan
hkmdarn hli, her zaman ne kadar kararsz ve ne denli gvensiz olmaldr; bunu, Dou

mparatorluu ayakta kald srece Rum papazlarnn kavgacl yznden Konstantinopol'de[437]

eksik olmayan devrimler, Avrupa'nn drt bir yannda Roma papazlarnn kavgaclndan tr
yzyllarca olup duran sarsntlar yeterince ispat eder.
Btn br manevi konular gibi, inan sorunlarnn da, cismani bir hkmdarn asl hizmet evresi
iine girmedii pek ak seiktir. Hkmdar, halk korumak iin pekl yeterli olabilirse de, onu
yetitirmek iin gereken nitelikleri bulunduu binde bir dnlr. Dolaysyla, bu gibi konularda
nfuzunun, resmi kilise papazlarnn birleik nfuzuna denk olmaya yettii pek azdr. Oysa kamunun
dirlii dzenlii ve hkmdarn kendi gvenlii, okluk, papazlarn bu gibi konular zerinde
yaymay uygun grebilecekleri retilere bal kalabilir.
Bundan tr, papazlarn ynetimine kar, gerei gibi ar basarak ve nfuz kullanarak dorudan
doruya dayatabildii pek seyrek olduundan, hkmdarn onu etkileyebilmesi zorunluluu vardr.
Ancak etkin olabilmesi de, o tarikat iindeki kimselerin ounda uyandrabilecei korku ve umutlarla
kabildir. Bu korku, grevden karlma ya da bakaca cezalandrlma korkusu ve daha yukarlara
ykselme umudu olabilir.
Btn Hristiyan kiliselerinde papaz arpalklar, papazlarca, istenildiince deil, mr boyunca ya
da akll uslu davranld srece yararlanlan trden mlkiyet haklardr. Papazlarn arpalklardan
yararlanma biimi daha ireti olsa ya hkmdarn, ya bakanlarnn her ufak honutsuzluu halinde
arpaln elden gitmesi olasl bulunsa, halk zerindeki nfuzlarn korumak, papazlar iin belki
olanaksz hale gelir. O zaman halk, onlar saray evresine avu am, rettiklerinin itenliine artk
hi inanmayacaklar kar dknleri olarak sayar. Fakat, belki ortala olaanst aba ile bir
kartrc ya da ara bozucu reti yaydklar iin hkmdar, bir miktar papaz yalnzca ve iddet
gstererek arpalk hakkndan yoksun brakmaya kalkt m, bu tr zulmle, yalnzca hem onlar hem
retilerini halka eskisine gre on kat daha ok sevdirtmek, dolaysyla on kat daha ok sknt verici
ve tehlikeli hale getirmekle kalr. Gzda vermek, hemen hemen btn hallerde kt bir ynetim
aracdr; zellikle en ufak bamszlk iddiasnda olan herhangi bir insan tabakasna kar hi
kullanlmamaldr. Korkutmaya kalkmak, yalnzca banban koparp onlar ileden karmaya ve
daha tatl davranmann belki kolayca yumuamalarna ya da bsbtn vazgemelerine sebep
olabilecei bir muhalefette, ayak diretmeye yarar. Fransz ynetimince, btn divanlar ya da
bamsz adalet mahkemelerini, halkn beenmedii herhangi bir ferman tescil etmeye[438] zorlamak
zere ou kez kullanlan iddet, binde bir baarl olmutur. Oysa kullanlmas olaan yntem, yani
btn kafa tutan yelerin hapsedilmesi ynteminin, insana yle gelir ki, enikonu etkili olmas gerekir.
Stewart hanedanndan krallar, ngiltere parlamentosunun bir takm yelerinin fikrini elmek iin kimi
zaman buna benzer aralar kullanmlar ve genellikle yelerin de ayn derecede inat olduklarn
grmlerdir. ngiltere parlamentosu, imdi bir baka biimde yola getirilmektedir. Bundan yaklak
on iki yl nce, Choiseul Dukas'nn Paris divan zerinde yapt ufack bir deneme, Fransa'nn btn
divanlarnn ayn tarzda daha da kolay yola getirilebileceini yeterince ispat etmitir. O denemeye
devam olunmu deildir. nk ynetme ve inandrma, hkmet aralarnn en kolay, en salam;
zor ve iddet ise, en kts, en tehlikelisi olmakla birlikte, grne gre insan ksmnn yaradltan
gelme arszl ylesinedir ki, kt arac kullanmad ya da kullanmay gze alamad zamanlar
dnda, iyi arac kullanmay hemen hemen hep hor grr. Fransz hkmeti kuvvet kullanabildii ve
kullanmay gze alabildii iin, ynetme ve inandrma yollarndan yararlanmaya tenezzl etmedi.
Ama btn dnemlerde geirilmi tecrbe yle gsteriyor ki, herhangi bir resmi kilisenin sayg
gren papazlar kadar, zerlerinde kuvvet ve iddet kullanlmas tehlikeli ya da daha dorusu tmyle
mahvedici olan bir snf kanmca yoktur. En mstebit ynetimlerde bile, kendi tarikatyla aras iyi
olan bir kilisede adamnn haklarna, ayrcalklarna, kii zgrlne, hatr ve varl aa yukar

ayn olan herhangi bir baka kimseninkine gre daha ok sayg gsterilmektedir. Paris'in yumuak
bal ve uysal hkmetinden, Konstantinopol'n zorba ve azl hkmetine varncaya dek, istibdadn
her dzeyinde bu byledir. Geri insanlarn bu tabakasn zorlamak hemen hemen her zaman
imknszdr ama, o da herhangi bir bakas kadar kolay ynetilebilir. Gerek hkmdarn gvenlii
gerek halkn dirlii dzenlii, yle grlyor ki, onlar ynetmek iin hkmdarn elinde bulunan
olanaklara pek baldr. Bu olanaklar ise, yle grlyor ki, hkmdarn onlara sunaca
mansplardan oluur.
Hristiyan kilisesinin eski kurulu rgtnde her piskoposluk blgesinin piskoposu, piskoposa
bal papazlarn ve kent halknn ortaklaa oylar ile seiliyordu. Halkn seim hakk, elinde, uzun
zaman kalmad. O hakk elinde tutarken de halk, hemen hemen hep bu tr ruhani ilerde kendisinin
doal klavuzu olarak grnen papazlarn etkisi altnda hareket ediyordu. Ancak, papazlar halk
kandrma skntsndan abuk bkknlk getirdiler ve piskoposlarn kendi balarna semek daha
kolaylarna geldi. Ayn tarzda, manastr bakann da, hi deilse ou kei yurtlarnda, manastrn
keileri seiyordu. Piskoposluk blgesine giren ufak kilise arpalklarndaki atamalarn hepsini
piskopos yapyor; arpalklar uygun grd kilise adamlarna sunuyordu. Btn kilise mansplar,
bylece, rahiplerin buyruu altnda idi. Hkmdarn bu seimler zerinde dolambal yoldan biraz
etkisi olabilmekle birlikte ve bazen onun hem seim iin rzasn hem seimi onamasn istemek det
idiyse de, papazlar yola getirmek iin, elinde dorudan doruya ya da yeterli bir olanak yoktu.
Mevki hrs, her papaz, doal olarak hkmdarndan ok, tarikatna yaranmaya itiyordu. Papaz, terfii
yalnzca oradan umabilirdi.
Avrupa'nn ou yerinde, ilkin hemen hemen btn piskoposlarn ve manastr bakanlarnn ya da
Kardinaller Meclisi arpalklar denilen rtbelerin sunulmasn, sonra da, trl oyunlar ve bahanelerle,
her piskoposluk blgesine giren ufak arpalklardan ounun sunulmasn, Papa ucun ucun kendi eline
ald. Piskoposun elinde, papazlar zerinde iyi kt bir nfuz salamas iin gerekenden pek ok bir
ey kalmad. Bu dzenle, hkmdarn durumu eskisine gre daha da kt oldu. Bylece, Avrupa'nn
eitli lkelerinin papazlar gerekte ayr ayr yerlere dalm olmakla birlikte, btn davranlar
ve almalar artk bir tek baa tek tip plana gre ynetilebilen bir tr ruhani ordu halini aldlar.
Belli lkenin papazlar, o ordunun, hareketleri evrede eitli lkelere yerlemi bulunan btn br
ktalarca kolayca desteklenip tekrarlanabilen belli bir ktas saylabilirdi. Her kta, iinde konaklad
ve beslendii lkenin hkmdarna kar bamsz durumda olduktan baka, herhangi bir zamanda
ktann silahlarn o belli lkenin hkmdarna kar evirtip onlar btn teki ktalarn silahlaryla
destekleyebilecek bir yabanc hkmdara baml idi.
Bunlar, dnlebilecek silahlarn en korkunlar idi. Avrupa, sanatlarn ve sanayinin
kurulmasndan nceki eski durumunda iken, papazlarn zenginlii kendilerine halk tabakas zerinde
tpk soylularn servetinin kendi kullar, kiraclar ve astlar zerinde salad ekilde bir nfuz
salyordu. Gerek krallarn gerek zel kiilerin yanl grl dinseverliklerinden tr kiliseye
balanan byk toprak mlkleri iinde, tpk byk baronlarn arazisinde olduu gibi ve ayn
nedenle egemenlik alanlar kuruldu. Bu byk mlkler zerinde, papazlar yahut onlarn khyalar,
kraln ya da herhangi bir baka kimsenin desteklemesi ve yardm olmakszn bar kolayca
koruyabiliyor ve papazlarn desteklemesi ve yardm olmakszn, orada ne kral ne bir bakas bar
koruyabiliyordu. Dolaysyla papazlarn kendilerine zg maliknelerindeki ya da ocaklklarndaki
egemenlik alanlar, cismani efendilerin egemenlik alanlar kadar bamsz ve kral mahkemeleri
nfuzunun onlar kadar dnda bulunuyordu. Papazlarn hemen hemen btn kiraclar, byk
baronlarn kiraclar gibi, yakn efendilerine tamamyla baml, o isteyince kap dar edilebilen
keyfe bal kiraclard; yle olduu iin de, bunlarn, girmeleri papazlarca uygun grlebilecek

herhangi bir kavgada dvmek zere, akla estii zaman arlmalar muhtemeldi. Bu mlklerin
kirasnn yan sra, r olarak, Avrupa'nn her krallndaki btn br mlklerin rantnn pek byk
bir pay papazlarn elinde bulunuyordu. Bu her iki trl ranttan meydana gelen gelirlerin pek ou
ayniyat olarak, zahire, arap, davar, kmes hayvan vb. halinde deniyordu. Miktar, papazlarn kendi
tketebileceklerini ok ayordu; artan ksm, rnleri ile dei edebilecekleri sanatlar ya da sanayi
ise yoktu. Bu ok byk fazlalktan, papazlar, byk baronlarn gelirlerinin buna benzer artan ksmn
kullandklar tarzda, bol keseden konuk arlayp hayr ilerinde kullanmaktan baka bir biimde
yararlanamazlard. Bundan trdr ki, eski zaman papazlarnn ikram olsun, hayr ilemeleri olsun,
sylentiye gre pek boldu. Papazlarn bir yandan, her kral lkesinin hemen hemen btn yoksullarna
bakarlarken; te yandan, birok silahrle kibar kiiler iin de, sofuluk taslayarak, fakat gerekte
papazlarn konukseverliinden yararlanmak zere, ou kez, manastr manastr dolamaktan baka
geim yolu yoktu. okluk, belli baz kilise beylerinin yanamalar, ruhani kimlii olmayan en byk
soylularn uaklar kadar kalabalkt. Topluca alnrsa, btn papaz takmnn yanamalar, btn
ruhani kimlii olmayan soylularn uaklarndan belki daha kalabalkt.
Papazlar arasnda hep, ruhani kimlii olmayan soylular arasndakine kyasla ok daha fazla birlik
vard. Onlar, ynteme bal bir sk dzen ve rtbeler dizisi iinde, papaln buyruu altnda idiler.
Berikilerde, ynteme bal bir sk dzen ya da rtbeler dizisi egemen deildi; hemen hemen
birbirlerini ve kral ayn derecede kskanyorlard. Dolaysyla, papazlarn kiraclar ve yanamalar
hepsi birlikte, ruhani kimlii olmayan kalburst soylularn uaklarna kyasla sayca az kiraclar
ise, belki ok daha az olmakla birlikte, birlemeleri, onlar daha korkun bir hale getirirdi. Yine,
konuk arlamalar ve hayr ilemeleri, papazlarn emrine hem byk bir cismani g veriyor hem
manevi silahlarnn etkisini fazlasyla artryordu. Bu eler, ounu her zaman ve hemen hemen
hepsini vakit vakit doyurduklar btn ayak takm arasnda, onlara en yksek saygy ve itibar
salyordu. Halka bylesine sevilen bir kmeye ait veya ilikin ne varsa; mal mlk, ayrcalklar,
retiler, halk tabakasnn gzne ister istemez kutsal grnyor ve bunlarn ister gerekten, ister
szde inenmesi, kutsal varlklar ineyen en byk gnah ve en byk kfr [439] gibi geliyordu.
ler bu yolda iken, birlemi birka kalburst soyluya kar koymak hkmdara okluk g
geliyorsa, btn komu lkeler papazlarnn destekledii kendi lkesi papazlarnn birleik kuvvetine
kar koymann, hkmdara bsbtn zor gelmesine aamayz. Bu gibi hallerde alacak yn,
hkmdarn bazen ba emek zorunda kalmas deil, nasl olup da bazen kar koyabildiidir.
Papazlarn o eski zamanlardaki (u zamanda yaayan bizlere pek mi pek sama gelen) ayrcalklar,
rnein, cismani yargya baml tutulmaktan tmyle bak olmalar ya da ngiltere'de papaz
bakl denilen ey, ilerin bu tarz oluunun doal yahut daha ok, kanlmaz sonular idi. Kendi
tarikat, bir papaz korumaya ya kantn byle aziz bir adama hkm giydirmeye yetmediini ya da
cezann, kiilii din ile kutsallam birine verilmeyecek kadar iddetli olduunu sylemeye yatkn
ise, hkmdarn, onu her ne sutan olursa olsun cezalandrmaya kalkmas ne denli tehlikeli olmak
gerekir. Bu gibi hallerde, hkmdar, papaz, (her yesinin ar sular ilemesini, hatta halk
tiksindirebilecek ar rezaletlere meydan vermesini imkn lsnde nlemekte, tarikatlarnn erefi
bakmndan kar bulunan) kilise mahkemelerinde yarglanmak zere salvermekten daha iyi bir yol
tutamaz.
Avrupa'nn ou yerinde onuncu, on birinci, on ikinci ve on nc yzyllardaki ve o dnemden
biraz nceki ve sonraki hl ve artlar iinde, Roma Kilisesi rgt, gerek mlki ynetimin nfuzu ve
esenlii aleyhine, gerekse insanolunun ancak mlki ynetimce kayrlmas kabil olduka geliebilen
zgrl, fikri ve mutluluu aleyhine olan tm dzenlerin en korkuncu saylabilir. Bu rgt iinde
bunca ok kimsenin kiisel karlar bo inann en baya yalan dolann, ylesine desteklemekte idi

ki, insan aklnn herhangi bir saldrsndan gelecek btn tehlikeleri bunlarn yanna uratmyordu.
nk insan akl, bo inanca dayanan kimi yalan dolanlar rtsnden syrp, hatta halk tabakasnn
gz nne belki serebilirdi ama, kiisel kar balarnda hi znt yapamazd. nsan aklnn
elimsiz abalarnn saldrsna uramam olsa, bu rgt, sonsuz olarak ayakta kalabilirdi.
Gelgelelim, insanolundaki olanca bilgeliin, erdemin hi yerinden kmldatamayaca, ykmasn
ise bsbtn beceremeyecei o koskoca ve salam yap olaylarn doal ak iinde, nce yufkalat,
sonra ksmen kt; imdi ise, olasdr ki, daha birka yz yl gemekle bsbtn gp gitsin.
Sanatlardaki, sanayideki ve ticaretteki ucun ucun ilerlemeler, yani byk baronlarn gcn yok
eden ayn nedenler, Avrupa'nn ou yerinde, papazlarn btn cismani gcn, ayn tarzda ortadan
kaldrd. Sanatlarn, sanayinin ve ticaretin rnlerinde, papaz takm da, byk baronlar gibi,
ilenmemi rnlerini, dei edebilecek bir ey buldular; bylece, gelirlerinin nemlice parasn
bakalarna vermeksizin, tmn kendilerine harcamann yolunu kefettiler. Hayr iin yaptklar
yardmlar gitgide darald; ikramlarndaki eli aklk ya da bolluk azald. Bundan tr yanlarndaki
yanamalar eksildi; azala azala hi kalmad. Yine, tpk byk baronlar gibi, papazlar da, ayn tarzda
kiisel almlarn ve budalalklarn tatmin[440] iin sarf etmek zere, arazi mlklerinden daha
dolgun bir gelir elde etmek istediler. Fakat bu gelir art, ancak, kiraclarna uzun vdeli kontrat
yapma msaadesi verilmekle elde edilebildiinden, kiraclar papazlarn eline bakmaktan bylece
epey kurtuldular. Ayaktakmn papazlara kenetleyen kar balar, bylece git gide kopup zld.
Hatta bu balar, halkn ayn tabakasn byk baronlara kenetleyen balara kyasla daha ok abuk
kopup zld. nk, kilise arpalklarndan ou, byk baronlarn maliknelerinden pek daha ufak
olduu iin, her arpalk sahibi, gelirinin topunu birden daha abucak kendine harcayabiliyordu. On
drdnc ve on beinci yzyllarn byk bir ksmnda, Avrupa'nn ou yerinde, byk baronlarn
nfuzu alabildiine gl idi. Ama papazlarn cismani gc, byk halk topluluu zerinde bir
zamanlar ellerinde olan salt g ise fazlasyla tavsamt. O sralarda, Avrupa'nn ou yerinde
kilisenin gc hemen hemen ruhani nfuzdan ileri gelen gten ibaret kalm, papazlarn
iyilikseverlikleri ve konuk arlamalaryla desteklenmez olunca, o ruhani nfuz bile ok zayf
dmt. Ayaktakm artk bu snfa, eskiden olduu zere acsn dindiren, zrtln gideren
kimseler gz ile bakmaz oldu. Tersine, eskiden hep yoksullarn baba miras saylagelmi nesneyi
kendi keyiflerine harcar grnen varlkl papazlarn cakas, atafatl yaam ve masraf onlar ileden
karyor, tiksindiriyordu.
ler bu yolda giderken, eitli Avrupa devletlerinin hkmdarlar, her piskoposluk blgesinin
papazlar meclisine ve papazlar meclisi bakanna piskopos, her manastrn keilerine de ba kei
semeye ilikin eski haklarnn geri verilmesini salayarak, byk kilise arpalklarn kullanma
konusunda bir zamanlar sahip olduklar nfuzu yeniden ele geirmeye altlar.
ngiltere'de on drdnc yzyl iinde karlan birka kanun, zellikle Papann Arpalklar
Kartrlmamas Kanunu adn tayan kanun, on beinci yzylda Fransa'da yrrle konulan Papa
Nfuzunu Kstlama Kanunu, bu eski dzenin yeni batan kurulmasn hedef tutuyordu.
Seim geerli klnmak iin, hkmdarn nce buna rza gstermesi, sonra da seilen kimseyi
onamas gerekiyordu ve seim yine serbest varsaylmakla birlikte, lkelerindeki papazlar etkilemek
iin hkmdar, mevkiinin kendisine ister istemez salad btn dolambal aralara sahipti.
Avrupa'nn br yerlerinde, buna benzer bir eilimde bakaca dzenlemeler konuldu. Ama
Hristiyanl Reform Hareketi'nden nce, Papa'nn kilisedeki byk arpalklar sunma yetkisi, yle
grlyor ki, hibir yerde Fransa ve ngiltere'deki kadar etkin ve yaygn olarak daraltlmamtr.
Ondan sonra, on altnc yzyldaki Papa-Hkmdar Antlamas, Fransz Katolik Kilisesi'ndeki byk

arpalklarn ya da kardinaller meclisi arpalklar denilen mansplarn hepsi zerinde, salt sunu
hakkn Fransz krallarna verdi.
Papa Nfuzunu Kstlama Kanunu ve Papa-Hkmdar Antlamas yaplalberi, Fransz papazlar,
papalk divannn fermanlarna, genellikle herhangi baka Katolik lkenin papazlarna kyasla daha az
sayg gstermilerdir. Hkmdarlar ile Papa arasnda kan btn anlamazlklarda bunlar, hemen
hemen hep hkmdardan yana kmlardr. Fransz papazlarnn Roma divan karsndaki bu
bamszlklar, yle grlyor ki, daha ok Papa Nfuzunu Kstlama Kanunu'na ve Papa-Hkmdar
Antlamas'na dayanmaktadr. Krallk ynetiminin ilk zamanlarnda, Fransz papazlar, Papa'ya baka
herhangi bir lkenin papazlar kadar sadk gzkyorlar. Capet soyunun ikinci hkmdar olan
Robert'i, Roma divan pek haksz yere aforoz edince, kendi uaklar, sylentiye gre, onun
sofrasndan kalkan yemekleri kpeklere atar ve o durumdaki bir kimsenin eli demekle mekruh[441]
olan eyleri azlarna srmekten kanrlarm. yle davranmalar iin, uaklara, kendi lkesinin
papazlarnn akl retmi olmalarna byk gvenle ihtimal verilebilir.
Kilisedeki byk arpalklar sunma hakk iddias ki, bu iddiann savunulmas urunda Roma
divan, Hristiyan leminin en yce hkmdarlarndan kimisinin tahtlarn sk sk sarsm ve bazen de
devirmitir bylece Avrupa'nn baka baka birok yerlerinde, hatta Hristiyanl Reform Hareketi
zamanndan nce ya kstland, ya deiiklie urad, yahut bu iddiadan bsbtn vazgeildi. Artk,
halk zerinde papazlarn etkisi azald gibi, devletin papazlar zerindeki etkisi de artmtr.
Dolaysyla, papazlarn devleti tedirgin etmek iin hem gleri hem hevesleri azalmt.
Almanya'da Hristiyanl Reform Hareketi'ni douran atmalar balayp, ok gemeden bir
batan bir baa btn Avrupa'y sard srada, Roma kilisesinin nfuzu bylece tavsamaya yz tutmu
bulunuyordu. Yeni retileri halk her yerde son derece beeniyordu. Resmi nfuza saldrrken
okluk blnmecilik ateini krkleyen o alabildiine takn aba, bunlar ortala yayyordu. Bu
inanlar reten retmenler, resmi kiliseyi savunan ou ilahiyatlara kyasla belki baka
bakmlardan daha bilgili deillerdi, ama yle grlyor ki, kilise tarihini ve kilise iktidarna temel
olan dnce sisteminin kkenini ve gelimesini genellikle daha iyi biliyorlard; o nedenle de, hemen
hemen her atmada epey stnlkleri oluyordu. Tutumlarndaki sssz sadelik, davranlarndaki
titiz derli topluluk, onlar kendi papazlarndan ounun uygunsuz yaam ile kyaslayan halk
tabakasna kabul ettiriyordu. stelik btn kendini sevdirme ve mezhebe yeni adam kazanma
hnerleri, onlarda hasmlarndakine kyasla daha yksek dzeyde vard. O hnerler ki, bunlardan,
kilisenin azametli ve kerli ferli evlatlar, kendileri iin olduka gereksiz diye nice zamandr yz
eviregelmilerdi. Yeni retileni, baz kimseler akla yatt iin, biroklar yeniliinden tr ve
daha da ou, resmi papazlardan yaka silktikleri ve onlar hor grdkleri iin beeniyordu. Fakat
kyas kabul etmeyecek kadar ok kimsenin gzne, bu retiler, hemen hemen her yerde okluk
kyl az ve kaba olmasna karn, scak, tutkulu ve banazca gzel szlerle retildikleri iin irin
grnyordu.
Hemen hemen her yerde yeni retilerin baars ylesine bykt ki, bu srada Roma divan ile
tesadf aralar ak olan krallar, ayaktakmnn saygsn ve itibarn yitirdii iin, hemen hemen
hibir direnme gstermeyen kiliseyi, o retilen araclyla kendi lkelerinde kolayca devirmek
olanan buldular. Roma divan, Almanya'nn kuzey blgelerindeki (ihtimal ki, ynetmeye
demeyecek kadar kk grd) ufak krallardan kimisini gcendirmiti. Onun iin, bu krallar,
Reform Hareketini kendi lkelerinde bir batan bir baa kabul ettirdiler. II. Christiern ile Upsal'n
Troll bapiskoposunun zorbal, Gustavus Vasa'ya, bunlarn ikisini birden sve dna atmak
olanan verdi. Papa bu ast astk hkmdarn ve bapiskoposun tarafn tuttu; Gustavus Vasa da

sve'te reform hareketini kabul ettirmekte glk ekmedi. Sonra, kt tutumu yznden sve'te
olduu gibi Danimarka'da da tiksinilir hale gelen II. Christiern, Danimarka tahtndan indirildi. Ama
Papa onu hl kayrmak istiyordu. Onun yerine tahta geen Holsteinl Frederick, Gustavus Vasa'y
rnek tutarak Papa'dan ald. Berne ve Zrich'te, bir ksm papazlar, her zamanki
kartrclklarnn biraz daha by ile btn tarikat iki paralk edip tiksinilir bir hale drmeye
kalmadan, buralarn Papa ile ayrdan bir alp veremedii olmayan yksek ynetim makamlar, kendi
kantonlarnda reform hareketini pek kolay kabul ettirdiler.
leri byle sarpa sard srada, papalk divan, Fransa'nn ve spanya'nn sonuncusu o zamanlar
Almanya mparatoru idi gl hkmdarlar ile dostluunu ilerletmek iin enikonu abalyordu.
Deme glklerle ve ok kan dkerek de olsa, onlarn yardm ile lkelerinde reform hareketinin
ilerleyiini ya bsbtn nlemek ya da iyiden iyiye durdurmak mmkn oldu. ngiltere Kral'nn
hatrn ho etmeye bile divann pekl gnl vard. Fakat daha byk bir imparatoru, spanya Kral
ve Almanya mparatoru V. Charles' darltmadan, buna, o zamann artlar dolaysyla olanak yoktu.
Dolaysyla, ounu kendi benimsememekle birlikte, reform hareketi retileri ortalkta tutunmu
olduu iin VIII. Henry, lkesindeki btn kei yurtlarn zapt etmek ve Katolik Kilisesi'nin nfuzunu
ortadan kaldrmak olanan buldu. Daha ilerisine varmad halde, yapt kadar, reform hareketi
koruyucularn epey memnun etti. Halefi olan olunun saltanat srasnda bunlar, hkmeti ele
aldklar iin, VIII. Henry'nin balad ii hibir zorlua uramadan tamamladlar.
Hkmetin zayf bulunduu, halka sevilmedii ve pek salam kurulmu olmad skoya gibi
kimi lkelerde reform hareketi, deil yalnz kiliseyi, kiliseyi desteklemeye kalkt iin devleti de
devirecek kadar gl idi.
Avrupa'nn eit eit btn lkelerine dalm olan reform hareketi yandalarnn, aralarndaki
btn anlamazlklar yoluna koyacak ve kar gelinemez gle hepsine birden en doru inancn
kesin snrlarn izebilecek, Roma divan gibi, yahut genel kiliseler karma meclisi gibi bir genel
mahkemesi yoktu. Bundan tr, lkenin birinde reform yandalar, bir baka lkedeki din
kardelerinden, tesadfle, baka trl dnecek olsalar, bavuracaklar ortaklaa yarg bulunmad
iin, anlamazlk zerinde hibir zaman karara varlamyor ve aralarnda bu tr birok
anlamazlklar kyordu. Yurtta topluluunun dirlik dzenliini ve mutluluunu belki en ok
ilgilendiren anlamazlklar, kilise ynetimine ve kilise arpalklarn sunma hakkna ilikin olanlard.
Dolaysyla bu atmalar, reform hareketi yandalar arasndaki belli bal iki mezhep frkasn,
Lutherci ve Calvinci mezhepleri dourdu. Reformcu takmlar arasnda retisi ve eitimi imdiye
dein Avrupa'nn herhangi bir yerinde resmen kabul edilmi mezhepler yalnzca bunlardr.
ngiltere kilisesi ad verilen rgtn yandalaryla birlikte Luther yandalar, piskoposluk
ynetimini az ok korudular; papazlar arasnda rtbeler dizisi kurdular; hkmdara, lkeleri iindeki
btn piskoposluk blgeleri zerinde ve br kardinaller meclisi arpalklar zerinde diledikleri gibi
kullanma hakk verdiler; bylece onu, kilisenin gerek ba yaptlar. Piskoposun, piskoposluu
blgesindeki ufak arpalklara adam atama hakkn elinden almadan, bu arpalklarn da, gerek
hkmdarca gerek ruhani kimlii olmayan btn teki mtevellilerce sunulmas hakkn kabul
ettikten baka, ondan yana da oldular. Bu yntem zere kilise ynetimi ta balangtan, bartan, dirlik
dzenlikten ve mlki hkmdara itaatten yana idi. Nitekim hangi lkede olursa olsun, bir kez kk tuttu
mu, orada hibir sarsntya ya da i karkla hibir zaman meydan vermi deildir. zellikle
ngiltere kilisesi, pek hakl olarak, ilkelerinin sz gtrmez doruluu ile her zaman deer
kazanmtr. yle bir ynetim altnda papazlar, terfilerinde zellikle etkisi olacan umduklar
hkmdara, saray evresini oluturanlara ve lkenin soylularyla kiizadelerine kendilerini

beendirmeye tabii alrlar. Bu kayrclara kimi zaman en baya dalkavuklukla ve evet

efendimcilikle yaltaklandklar olur ama, ou zaman, itibara en layk ve yle olduu iin en hatrl,
en varlkl kimselerin saygsn kazandrmas en olas bilimlerin hepsini almakla; faydal ve ss
trnden renmenin eitli btn kollarndaki bilgileriyle; tavrlarndaki tertemiz yce
gnlllkle; i aan konumalarnn cana yaknl ile ve banazlarn (halk tabakasnn saygsn
kazanmak ve uygulamadklarn aka syleyen byk sayda hatrl ve varlkl kimseleri halkn
gznde ktlemek iin rettikleri ve szde uygular grndkleri) o ipe sapa gelmez yapmack
sofuluklarn aktan aa knamakla yaranmaya alrlar. Ama bu gibi papazlar yksek tabakaya
bylece kavuk sallarken, alt tabakalar zerindeki etki ve nfuzlarn elde tutabilme olanaklarn
savsamaya pek yatkndrlar. stleri kendilerini dinler, sayar ve onlara itibar eder, ama astlar nnde,
ar bal ve lml retilerini kendilerine saldrmay uygun gren kara cahil cezbeliye kar baar
ile ve bu tr dinleyicileri inandracak gibi savunmay okluk beceremezler.
Zuinglius yandalar ya da daha dorusu Calvin yandalar, tersine, kilise rgtnde yer aldka,
her mahallenin ahalisine kendi rahiplerini seme hakkn verdiler; ayn zamanda papaz takm
arasnda tam eitlik kurdular. Konulan bu yntemin ilk ksm yrrlkte kaldka, yle grlyor ki,
kargaalktan ve karklktan baka bir ey yaratmam; papazlar kadar, halkn da ahlakn ayn
derecede bozmaya sebep olmutur. br ksm ise, yle grnyor ki, yalnzca elverili olan
sonular vermitir.
Rahiplerini seme hakk elinde bulunduka, her mahallenin halk hemen hemen her zaman
papazlarn ve genellikle, o takmn en kartrc ve en bamsz olanlarnn, etkisi altnda hareket
ediyordu. Halka yaplan bu seimlerde papazlarn byk ksm nfuzlarn korumak iin banaz
kesildiler yahut banazlk tasladlar; halk arasnda banazl krkleyerek, hemen hemen her zaman
en banaz aday ye tuttular. Bir mahalle papaznn atanmas gibi en ufak bir sorun, yalnz bir tek
mahallede deil, kavgaya katlmaktan pek seyrek geri kalan btn komu mahallelerde, hemen hemen
her zaman sert bir kapmaya sebep oluyordu. Mahalle, tesadf byk bir kentte ise, bu yzden btn
ahali ikiye ayrlyor; svire ve Felemenk'teki kalburst kentlerin ounda olduu zere, tesadf o
kent kendi bana ufak bir cumhuriyet ya da ufak bir cumhuriyetin merkezini ve bakentini
oluturmakta ise, incir ekirdeini doldurmayan bu tr her anlamazlk, oralardaki btn br
frkalarn dmanln iddetlendirdikten baka, pei sra hem kilise iinde yeni bir hizipleme hem
devlet iinde yeni bir ayrklk brakmak tehdidini tayordu. O yzden, bu kk cumhuriyetlerde
kamu barn korumak iin, ok gemeden yksek ynetim makam, btn boalm arpalklara
adam yerletirme hakkn kendi zerine almak gereini grd. Herhangi bir zamanda byle yallar
meclisi eliyle kilise ynetimi[442] eklinin kurulmu bulunduu en geni lke olan skoya'da,
mtevellilerce mahalle papazl sunma haklar, gerekte III. William saltanat banda, yallar
meclisi eliyle ynetme esasn koyan kanun gereince kaldrlmt. O kanun, hi deilse, her
mahalledeki halkn kimi snflarna, kendi rahiplerini semek hakkn pek ufak bir bedel karl
satn alma yetkisi veriyordu. Bu kanunla konulan dzenin yirmi iki yl kadar srp gitmesine
msaade edildi. Fakat halka daha beenilen bu seim tarznn hemen hemen her yerde sebep olduu
kargaalktan ve karklklardan tr, bu dzen Kralie Anne'n 10'uncu saltanat ylndaki
kanunlarn 12'nci blm gereince kaldrld. Ama skoya gibi geni bir lkede, cra bir
mahalledeki bir kaynamann, hkmeti, ufak bir devlette olduu kadar tedirgin etmesine ihtimal
yoktu. Kralie Anne'n 10'uncu saltanat ylnda kan kanun, mtevellilerce mahalle papazl sunma
haklarn yeni batan geri getirdi. Dorusu, skoya'da kanun, istisnasz olarak, arpal, aday
atamaya yetkili mtevellinin gsterdii kimseye vermekle birlikte, aday gsterilene, ruhani vaizlik
denilen eyi ya da mahallenin kilise memurluunu sunmadan nce, kilise rgt bazen (nk bu
konuda kararlar pek birbirini tutmaz) halkn arasnda kesin bir uyuma olmasn ister. Kimi zaman

mahallenin barndan yana hi deilse yalancktan kayglanarak, uyuma salanncaya dein atamay
geciktirir. skoya'nn ister papazlarnda ister halknda, eski banaz ruhtan ne kalmsa, onu balca
srdren nedenler, bu uyumay bazen salamak, daha ok ta nlemek zere, komu papazlardan
kimisinin kendi balarna dolap evirmeleri ve bu gibi hllerde daha baarl dolap evirebilmek
zere gelitirmeye altklar beenilen hnerlerdir.
Kilisenin, yallar meclisi eliyle ynetimi eklinin papazlar arasnda kurduu eitlik, nce, makam
nfuzu eitliinden yahut kilise grevine ilikin eitlikten; ikincisi, arpalk eitliinden olumaktadr.
Yallar meclisi eliyle ynetilen btn kiliselerde makam nfuzu eitlii tamdr; arpalk ynnden
eitlik ise yle deildir. Ama bir arpalkla br arasndaki fark, ufak arpalk sahibini bile, okluk
daha iyi arpal elde etmek iin kendisini aday gsterecek mtevelliye yaltaklanp kavuk sallama
alalmasna decek kadar yaranmaya almaya binde bir heveslendirecek nemdedir. Papazlk
sunma haklarnn resmen tmyle kabul edildii, yallar meclisi eliyle ynetilen kilise rgtnde,
resmi papazlar genellikle daha temiz ve daha gzel yollardan, bilgileriyle, toz kondurulamayacak
kadar dzgn yaaylaryla ve vazifelerini iten bamllk ile, canla bala alarak stlerinin
gzne girmeye alrlar. Hatta aday gstermeye yetkili mtevelliler, onlarn zgr huylu
olularndan sk sk szlanrlar. Bunu, gemi ltuflara kar nankrlk olarak yorumlamaya
yatkndrlar. Ama pek seyrektir ki, bu, bu tr belki daha baka ltuflarn hibir zaman
umulmayacan bilmenin doal olarak yaratt umursamazlktan te bir ey olsun. Felemenk,
Cenevre, svire ve skoya'da, yallar meclisi eliyle ynetilen kilisenin papazlarndan daha okumu,
daha edepli, daha zgr dnceli ve daha sayg eken bir insan takmna, Avrupa'nn herhangi bir
yerinde belki g rastlanr.
Kilise arpalklarnn hepsi birbirine hemen hemen eit olunca, ilerinde pek by bulunmas
kabil deildir. Arpalklardaki bu orta hallilik kukusuz pek ar gidebilirse de, bunun bir takm ok
elverili sonular vardr. Az varlkl bir adam, ancak herkese rnek olacak tertemiz bir ahlakla
arballk kazanabilir. Hafiflik ve kendini beenmilik gibi kusurlar, onu ister istemez gln
drr; stelik hemen hemen halk tabakas kadar kendisini de perian eder. Bundan tr, davran
tarz olarak, halk tabakasnn en ok sayg gsterdii ahlak sistemini izlemek zorundadr. Kendi
karn ve durumunu kollayarak, tutturduu yaay biimi ile onlarn gzne girer, sevgisini
kazanr. Hali vakti biraz bizimkine yakn bulunan, fakat daha iyi olmas gerektiini dndmz
birine, biz, tabii nasl iyi yrekle bakarsak, halk tabakas da ona yle bakar. Halk tabakasnn iyi
yreklilii, tabii onun iyi yrekliliini harekete getirir. Onlar yetitirmek iin zen gsterir;
yardmlarna koup onlar ferahlatmak iin urar. Kendisine bylesine yaknlk gstermeye yatkn
kimselerin pein yarglarn bile hor grmez. Hibir zaman onlara, varlkl ve balanm sermayesi
bol kiliselerin kibirli byklerinde pek sk rastladmz o tepeden bakan, kendini beenmi tavrlarla
davranmaz. yle olduu iindir ki, herhangi bir baka resmi kilisenin papazlarna kyasla, yallar
meclisi eliyle ynetilen kiliselerin papazlar, halk tabakasnn ruhlarn belki daha fazla etkilerler.
Nitekim, zerinde bask yaplmakszn, halk tabakasnn hemen hemen tek adam kalmamacasna,
batan aa resmi kiliseye gemesine hep, ancak, kilisenin yallar meclisi eliyle ynetildii
lkelerde rastladmz olur.
Kilise arpalklarndan ou pek yle byle olan lkelerde, bir kilise arpalna kyasla
niversitede bir krs, genellikle daha iyi bir mansptr. Bu takdirde, niversiteler, yelerini, her
lkede bilim adamlarnn en kalabalk snfn oluturan lke ruhanilerinin tm iinden seip
ayrabilirler. Kilise arpalklarndan ou gelir bakmndan, tersine, pek nemli olan yerlerde,
niversitelerin sekin bilim adamlarndan ounu, tabii kilise eker. Genellikle bunlar, kendilerine
bir kilise mevkii salamakla saygnlk kazanan, atamaya yetkili bir mtevelli bulurlar. Birinci halde,

niversitelerin lkede bulunabilecek en sekin bilim adamlaryla dolduunu grmemiz olasl

vardr. teki halde, ilerinde pek az sayda deerli adama ve bu az saydakilere de topluluun en gen
yeleri arasnda rastlamamz olasdr. Hem de bunlarn, toplulua ok fayda salamaya yeterli
deneyim ve bilgiyi edinmeleri kabil olmadan oradan ekilip alnmalar ihtimali vardr. Bay de
Voltaire'in grne gre, bilim leminde pek parlamam bir Cizvit olan Rahip Porre, Fransa'da
yaptlar okunmaya deer, gelmi gemi tek profesr imi. Bunca parlak bilim adamlar yetitirmi
bir lkede, bunlar iinde yalnzca bir tanesinin bir niversitede profesr olmu olmas, biraz tuhaf
gibi gzkmek gerektir. nl Gassendi, yaamnn banda, Aix niversitesi'nde profesrd. Yksek
yeteneinin ilk klar belirmeye baladnda, kiliseye gemekle kendisine kolayca ok daha rahat,
ok daha refahl bir geim, ayn zamanda, almalarn srdrmek iin daha elverili bir durum
salayabilecei sylendi; o da hemen bu d tuttu. Bay de Voltaire'in gr yle sanyorum ki,
yalnz Fransa'ya deil, btn br Katolik lkelerine de uygulanabilir. Onlarn hi birinde, bir
niversitede profesrlk eden sekin bir bilim adamna, belki hukuk ve tp mesleklerindekiler
dnda, pek seyrek rastlarz. Hukuk ve tp, profesrleri kilisece onlarn ekilip alnmas ihtimali pek
olmayan mesleklerdir. Roma kilisesinden sonra, Hristiyan leminde en zengin ve balanm
sermayesi en bol kilise ngiltere kilisesidir. yle olduu iin ngiltere'de niversitelerin en iyi ve en
yeterli yelerinin kilise durmadan ellerinden almaktadr ve herhangi bir Katolik lkesinde olduu
zere, orada da, Avrupa'da sekin bir bilim adam diye tannp sivrilmi, yal bir kolej retmenine
pek az rastlanr. Cenevre'de, svire'nin Protestan kantonlarnda, Almanya'nn Protestan lkelerinde,
Felemenk'te, skoya'da, sve'te ve Danimarka'da, bu lkelerin yetitirdii en sekin bilim
adamlarnn hepsi deil ama pek ou, tersine, niversitelerde profesrlk etmilerdir. O lkelerde
niversiteler, kilisenin btn en sekin bilim adamlarn boyuna elinden almaktadr.
u sra belki dikkate deer ki, ozanlar, bir iki konumac ile bir iki tarihiyi hari tutarsak, gerek
Yunanistan'n gerek Roma'nn br sekin bilim adamlarndan pek ou, grne baklnca
genellikle ya felsefe ya belagat bilgisi reten ya kamusal veya zel hocalar imi. Bu dncenin
Lysias ile Sokrates'in, Eflatun ile Aristo'nun zamanndan, Plutarch ile Epitectus, Suetonius ile
Quintilian zamanna gelinceye dein doru olduu grlecektir. Gerekte, herhangi bir adamn,
bilimin belli bir kolunu iyiden iyiye kavrayabilmesi iin en etkin yol, ona, yle grlyor ki, bunu
ard arkas kesilmeden yllarca retme ykmlln kabul ettirmektir. Kendini ie yarar bir
kimse ise, her yl ayn alanda yrmek zorunda olduu iin, o dersin birka ylda her yann ister
istemez gzelce renir. Herhangi belli bir noktas zerinde bir yl edindii fikir fazlaca aceleye
gelmise, ertesi yl dersleri srasnda ayn konuyu yeniden ele aldnda, onu dzeltmesi pek olasdr.
Yalnzca bir bilimle uraan adamn doal ii kesenkes bir bilimin hocaln etmek olduu gibi,
kendisini irfan ve bilgisi salam bir adam haline getirmesi en ok muhtemel eitim yolu da, belki
yine budur.
Kilise arpalklarnn yle byle oluu, o lkede bilim adamlarnn ounu halka en faydal
olabilecekleri ie ekmeye ve ayn zamanda, onlara elde etmeye glerinin yettii eitimin belki en
iyisini vermeye doal biimde vesile olur.
Onlarn bilgilerini hem imkn lsnde pekitirmek hem olabildiince faydal klmak eilimini
gsterir.
Her resmi kilisenin, zel topraklardan yahut yurtluklardan doabilecek gelirler dndaki geliri,
dikkat olunmaya deer ki, devletin genel gelirinin, bylece, devletin savunmasndan ok farkl olan
bir amaca yneltilmi bir koludur. rnein, r, toprak sahiplerinin elinden devlet savunmasna aksi
halde salayabilecekleri kadar geni yardm salayabilmeleri olanan alan, gerek bir arazi

vergisidir. Ama btn byk kral lkelerinde, devlet ihtiyalarn eninde sonunda karlamas
gereken (kimisine gre) biricik ve (brlerine gre) belli bal mali kaynak, toprak geliridir. Bu
kaynaktan kiliseye ne denli ok verilirse, devlete, bellidir ki, o denli az verilebilir. Kesin bir kural
olarak ortaya konulabilir ki, btn teki eyler eit varsayldkta, kilise ne denli zenginse; ya bir
yandan hkmdar ya te yandan halk ister istemez o denli yoksul ve her halde devlet kendini
savunmada daha az gl olmak gerekir. Birka Protestan lkesinde, zellikle svire'nin btn
Protestan kantonlarnda, eskiden Katolik kilisesine ait bulunan gelirin, rlerle kilise topraklarnn,
hem resmi papazlara yeter maa verilmeye hem de stne az bir ilve ile yahut hibir ey eklemeden,
devletin btn br giderlerini karlamaya yeter bir mali kaynak olduu grlmtr. Bu mali
kaynaktan yaplan tasarruflarla, genellikle, kudretli Berne kantonunun yksek ynetim mahkemeleri,
bir ksm devlet hazinesine konulmu, bir ksm Avrupa'nn borlu bulunan trl milletlerinin, balca
Fransa ile ngiltere'nin, devlet tahvilleri denilen eshamna faizle yatrlm, birka milyon tuttuu
tahmin edilen pek byk bir para biriktirmilerdir. Gerek Berne kilisesinin, gerek bir baka Protestan
kantonu kilisesinin devlete mal olduu tm giderin ne tutabileceini biliyorum, diyemem. Pek doru
bir hesaptan yle grlyor ki, 1755'de, tarlalaryla ayrlar ya da kilise topraklar ve konutlarnn
yahut oturduklar evlerin kiralar dahil, skoya kilisesi papazlarnn tm geliri, insafl bir
deerlendirmeye gre yaplan tahminle, topu topu 68.514 ngiliz Liras 1 ilin 5 1/12 peni tutmakta
idi. Bu pek orta halli gelir, dokuz yz krk drt rahibe iyice bir geim salar. Zaman zaman
kiliselerin ve rahip konaklarnn inas ve onarlmas iin harcanan miktar da kapsamak zere, kilise
rgtnn tm giderinin ylda seksen, seksen be bin liray getii pek varsaylmaz. Hristiyan
leminin en varlkl kilisesi, byk halk topluluu iinde inan birliini, ibadet abasn, dzen
fikrini, drstl ve sk ahlak, bu denekleri pek kt skoya kilisesine gre daha iyi srdrmekte
deildir. Resmi bir kilisenin meydana getirmesi dnlebilecek medeni ve dini btn hayrl
sonular, o herhangi bir bakas kadar tam olarak meydana getirmektedir. denekleri genellikle
skoya kilisesinden stn olmayan svire Protestan kiliselerinin ou, bu sonular daha da ileri
derecede yaratmaktadrlar. Protestan kantonlarnn ounda, resmi kilisedenim demeyen tek kimseye
rastlanmaz. Bir kimse, herhangi bir baka kiliseden olduunu sylerse, gerekte, kanun onu
kantondan kmaya zorlar. Ama belki sadece birka kii dnda btn halk topluluu, papaz takmnn
abasyla resmi kiliseye nceden yneltilmemi olsayd, bylesine sert ya da daha dorusu, bylesine
ezici bir kanun bu gibi zgr lkelerde kesinlikle yrtlemezdi. Dolaysyla, bir Protestan lkenin
bir Katolik lke ile tesadf olarak birlemesi yznden, svire'nin, din deitirmenin o kadar tam
olmad baz yerlerinde, her iki din hem ho grlm, hem kanunla kabul edilmitir.
Her hizmet gerei gibi yerine getirilmek iin, o hizmetin cretinin ya da dlnn yle grlyor
ki, hizmetin niteliine elden geldiince tam oranlanm olmas lazmdr. Herhangi bir hizmete verilen
cret pek azsa, hizmet, orada alanlardan ounun deersizliinden ya da yetersizliinden zarar
grmeye ok yatkndr. cret gereinden ok fazla ise, hizmet, bunlarn ipe un sermesinden ve
aylaklndan belki bsbtn etkilenmeye yatkndr. Meslei ne olursa olsun, dolgun gelirli bir adam
teki dolgun gelirliler gibi yaayp, zamannn ounu vur patlasn, caka satarak, harabatice sarf
etmesi gerektiini sanr. Gelgelelim, bir papazn bu tarzda yaamas, iine ilikin grevlerde
kullanlmas gereken vakti tkettii gibi, bu grevleri yakk alan nfuz ve yetki ile yerine
getirmesine imkn verecek tek ara olan seciye mbarekliini, halk tabakasnn gznde hemen
hemen sfra indirir.

Ksm IV

Hkmdarn Saygnln ve erefini Koruma Giderleri stne

Hkmdara trl devlerini yapabilme olanan salamak iin gereken giderlerden baka, ayrca,
onun saygnlk ve erefini desteklemek iin belli bir gider ister. Bu gider hem topluluun trl
gelime dnemlerine gre hem eitli hkmet biimlerine gre deiir.
Ahalinin btn eitli tabakalarnn ev bark, deme, sofra, giyim kuam ve takm taklavat giderleri
Tanr'nn gn artmakta olan varlkl ve ileri bir toplulukta, yalnzca hkmdarn modaya kar ayak
diremesi pek umulmaz. Dolaysyla btn bu eitli maddelere ettii masraf, o da, tabii olarak ya da
daha ok ister istemez artrr. Hatta saygnl, yle davranmasn gerektirir gibi gzkr.
Saygnlka bir hkmdarn, uyruklarna stnl, herhangi bir zamanda herhangi bir
cumhuriyetin en byk mevki sahibinin yurttalar yannda var saylan stnle kyasla daha fazla
olduundan o daha yksek saygnln desteklenmesi iin daha byk bir gider ister. Bir kraln saray
evresinde, kk bir cumhuriyetin devlet bakanna ya da bir belediye bakanna ait konaktakine
nazaran, tabii, daha ok atafat umarz.
Bitiri
Gerek topluluu savunma, gerek devletin ba makamnn saygnln koruma gideri btn
topluluun genel yarar iin yaplr. Dolaysyla, ayr yar btn yelerin, kendi glerine elden
geldiince en yakn oranda katlmalaryla, bu giderlerin btn topluluun genel yardmndan
karlanmas akla uygundur.
Adalet datm gideri de, kukusuz, btn topluluun yarar iin yaplyor saylabilir. Onun iin bu
giderin, btn topluluun genel yardmn katmasyla grlmesinde yakkszlk yoktur. Ancak, bu
gidere neden olanlar, u ya da bu ekilde hakk ineyerek adalet mahkemelerinden hak ya da
esirgenme istenmesini gerekli klan kimselerdir. Yine, bu giderin en dorudan doruya yararn
grenler, haklar adalet mahkemelerince ya kendilerine geri verilen yahut kendilerinde braklan
kimselerdir. Onun iin, adalet datm gideri, trl durumlarda doabilecek ihtiyaca gre, bu
birbirinden ayr iki takm kimseden birinin, brnn ya da her ikisinin birden kendi yardmn
katmasyla, yani mahkeme harlaryla pek elverili olarak denebilir. Bu harlar demeye yeter bir
varl ya da mali olana bulunmayan sululara hkm giydirilmesi hali dnda btn topluluun
genel yardmna bavurmaya gereksinme olamaz.
Yarar yerel ya da eyalete ait olan (rnein belli bir kentin ya da ilenin zabtas iin yaplan) yerel
ya da eyalete zg giderler, yerel ya da ile ilikin bir gelirden karlanmal ve topluluun genel
gelirine yk olmamaldr. Yarar topluluun bir ksm ile kstl bir gidere btn topluluun katlmas
adalete aykrdr.
yi yollar ve ulam kolaylklar bulundurma gideri, kukusuz btn toplulua yarar ve bundan
tr hibir hakszlk olmadan, btn topluluun genel yardm ile karlanabilir. Gelgelelim, bu
giderin en yakn ve dorudan doruya yarar, bir yerden brne yolculuk edenlere ya da mal
gtrenlere ve bu gibi mallar tketenleredir. ngiltere'deki anayollarda alnan ayak bast parasyla,
teki lkelerde mruriye denilen resimler, bu gideri tmyle halkn bu iki ayr takmna ykler ve
topluluun genel gelirini pek nemli bir klfetten kurtarr.
Eitim ve din retimi kurumlarnn gideri de, yine kukusuz btn toplulua yarar; yle olduu

iin de insafa aykr dmeden, btn topluluun genel yardm ile karlanabilir. Ama bu giderin,
tm bu trl eitim ve retimden dorudan doruya yararlananlarca ya da bunlardan birine ya da
brne gereksinme olduunu dnenlerin gnlden kopma yardm ile denmesi, belki ayn
derecede yakk alabilir; hatta biraz istifadeli olabilir.
Btn toplulua yararl kurumlar ya da bayndrlk ileri topluluun onlardan en yakn yarar gren
belli yelerinin yardm ile tm olarak yrtlemediklerinde ya da tm olarak yrtlmediklerine,
geri kalan an, ou hallerde btn topluluun genel yardm ile kapatlmas gerekir. Topluluun
genel geliri, topluluu savunma ve devletin ba makamnn saygnln destekleme giderini
karladktan baka, belli birok gelir kolunun an da kapatmak gerekir. Bu genel gelirin ya da
kamu gelirinin kaynaklarn, aadaki blmde aklamaya alacam.

Blm II

Topluluun Genel Gelirinin Ya da Kamu Gelirinin Kaynaklar Hakknda

Hem topluluu savunma ve devletin ba makamnn saygnln destekleme, hem de devlet
anayasasnn herhangi belli bir gelirle karlamad br lzumlu btn hkmet giderlerini
demesi gereken gelir, ya (birincisi) hkmdar ya da devlete zg olan ve halkn gelirine
dayanmayan bir mali kaynaktan ya da (ikincisi) halkn gelirinden elde edilebilir.

Ksm I

Hkmdara Ya da Devlete zg Olabilen Mali Aralar Ya da Gelir Kaynaklar stne

Hkmdara ya da devlete zg olabilen mali aralar ya da gelir kaynaklar ya sermayeden ya
topraktan oluabilir.
Herhangi bir baka sermaye sahibi gibi, hkmdar da ya kendi iletmek ya dn vermekle o
sermayeden bir gelir elde edebilir. Geliri, birinci halde kr, brnde faizdir.
Bir Tatar ya da Arap kabile reisinin geliri krdan oluur. Bu gelir ncelikle aireti ya da kabilesi
iinde ba oban ya da ba srtmac bulunduu ve ynetilmesine kendisi gz kulak olduu
srleriyle davarlarnn stnden ve remesinden doar. Ancak, kral ynetimi altndaki bir devlette,
kamu gelirinin belli bal ksmnn herhangi bir zamanda krdan olutuu, mlki hkmetin yalnz bu
en eski ve en ilerlememi halinde vardr.
Ufak cumhuriyetlerin, kimi zaman ticari giriimlerin krndan nemli bir gelir saladklar
olmutur. Sylentiye gre Hamburg Cumhuriyeti, bunu kamuya ait bir arap mahzeninin ve eczac
dkknnn krlar ile yaparm.[443] Hkmdar arap tacirliiyle ya da eczaclkla uraacak zaman
bulan devletin pek byk olmamas gerekir. Daha bycek devletlere, bir kamu bankasnn kr, bir
gelir kayna oluturmutur. Gerek Hamburg'da, gerek Venedik ile Amsterdam'da da, byle olmutur.
Hatta kimileri, bu trl bir gelirin Byk Britanya mparatorluu kadar byk bir imparatorluk iin
beenilmeye demez saylmayaca dncesindedirler. di temett yzde be buuk ve sermayesi
on milyon yedi yz seksen bin lira hesabyla ngiltere Bankas yllk safi krnn, ynetim giderleri
ktktan sonra be yz doksan iki bin dokuz yz ngiliz liras tutmas gerektii sylenmektedir. ddia
edildiine gre hkmet, bu sermayeyi yzde faizle dn alabilir ve bankann ynetimini kendi
eline almakla, ylda iki yz altm dokuz bin be yz lira safi kr salayabilir. Bu trl bir ticari
giriimin baarlmas iin, Venedik ve Amsterdam soylular gibi rabtal, uyank ve eli sk soylularn
ynetimi, tecrbe ile belli olduuna gre, biilmi kaftandr. Ama ngiltere hkmeti gibi,
meziyetleri ne olursa olsun tutumlulukla tannmam, barta genellikle kral ynetimleri iin belki
tabii olan tembel ii kaytszlkla savurgan davranm, savata ise halk ynetimlerinin kaplma
eiliminde bulunduklar olanca dncesizlikle durmadan har vurup harman savurmu bir hkmetin
eline byle bir giriimin ynetiminin esenlikle verilip verilemeyecei, hi deilse, ok daha kuku
gtrr olmak gerekir.
Posta ynetimi, hakkyla, bir ticari giriimdir. Ayr ayr dairelerin kuruluu ve gerekli beygirlerin
ya da arabalarn satn alnmas veya kiralanmas giderini hkmet pein verir; tanan eyler
zerindeki resimlerle, bu gideri byk bir krla birlikte geri alr. yle sanyorum ki, her trl
hkmetin baar ile ynettii bir tek ticari giriim belki budur. Pein olarak konulacak sermaye pek
ok tutmaz. in bilinmeyen ve anlalmaz bir yan yoktur. Haslat hem salama balanmtr hem
tezlikle ele geer.
Bununla birlikte, hkmdarlar ok kez daha nice ticari ilere girimi ve ticaretin yaygn kollarnda
zel kiiler gibi at oynatarak, servetlerini hale yola koymak istemilerdir. Hemen hemen hibir
zaman baar salayamamlardr. Hkmdarlarn ilerinin hep savurganca ynetilmesi, baar
salamalarn hemen hemen olanaksz klar. Bir hkmdarn adamlar, efendilerinin zenginliini
bitip tkenmez grr, kaa satn aldklarna aldr etmezler; kaa sattklarna aldr etmezler; onun
mallarn bir yerden brne ne giderle tadklarna aldr etmezler. Bu adamlar ok kez
hkmdarlara zg savurganlk iinde yaarlar; hatta bazen bu savurganla karn, hesaplarn

elverili bir biimde yoluna koyarak, hkmdarlara zg servetler edinirler. Makyavelli'nin bize
anlatna gre, Medicigillerden, yetenek yoksulu bir hkmdar olmayan Lorenzo'nun adamlar,
onun ticaretini bu biim yrtrlerdi. Onlarn hesapsz gidii yznden kendisinin girdii borcu,
Floransa Cumhuriyeti birka kez demek zorunda kald. Bundan tr, tccarlktan, yani ailesinin
kkeninde servetini borlu bulunduu iten vazgeip, ahir mrnde hem o servetten arta kalan hem
de kullanabilecei devlet gelirini, mevkiine daha yaraan giriim ve giderler uruna kullanmay
uygun buldu.
yle grlyor ki, tacir nitelii ile hkmdar niteliinden daha ok birbirleriyle badamak
bilmeyen iki sfat yoktur. ngiliz Dou Hint Ortakl'nn tacirlik abas onu pek kt bir hkmdar
yapyor ise, hkmran olma abas da, yle grlyor ki, o denli kt tacir haline getirmitir.
Yalnzca tacir olarak kaldnda, ticaretini baar ile yrtp, krlarndan hisse sahiplerine orta halli
bir temett deyebiliyordu. Sylentiye gre, balangta milyon ngiliz lirasn aan bir gelirle,
hkmdar olal beri kapsn alan iflastan kanmak iin, hkmetin olaan st yardmna avu
amak zorunda kalmtr. Ortakln eski halinde, Hindistan'daki memurlar kendilerini tccar ktibi
sayarlard; imdiki halinde, bu memurlar kendilerini hkmdarn vekili saymaktadrlar.
Kimileyin bir devlet, kamu gelirinin bir ksmn, sermaye krlar ile olduu kadar, para faiziyle de
elde edebilir. Devlet bir servet biriktirmise, o servetin bir ksmn ya yabanc devletlere ya kendi
uyruklarna dn verebilir.
Berne kantonu, hazinesinin bir ksmn yabanc devletlere dn vermek, yani onu Avrupa'nn
borlu olan trl milletlerinin, zellikle Fransa ile ngiltere'nin devlet tahvillerine yatrarak, hatr
saylr bir gelir elde etmektedir. Bu gelirin gvenlii, nce yatrlm olduu tahvillerin salamlna
ya da bunlar tertipleyen hkmetin iyi niyetine; ikincisi, borlu milletle aradaki barn srp
gitmesinin kesin ya da olas oluuna bal bulunmak gerekir. Bir sava durumunda borlu millete en
bata gelen arpma eylemi, alacaklsnn paralarnn alkonulmas olabilir. Yabanc devletlere bu
dn para verme politikas, bildiime gre Berne Kantonu'na zgdr.
Hamburg kenti,[444] kamusal rehinci dkkn gibi bir ey kurmutur. Dkkn, devlet uyruklarna
rehin karl yzde alt faizle dn para verir. Bu tefeci dkkn ya da (tad adla) Lombard,
sylentiye gre, devlete yz elli bin kronluk bir gelir getirmitir ki, kron drt ilin alt peni hesap
edildikte, 33,750 ngiliz Liras tutar.
Pennsylvania hkmeti, hibir servet biriktirmeksizin, uyruklarna gerekte para deil de, paraya
edeer bir eyi dn vermek iin bir yntem icat etti. zerlerindeki tarihten on be yl sonra bedeli
denerek geri alnacak ve o arada, banknot gibi elden ele dolaabilecek ve eyalet ahalisinin birinden
tekine yaplan btn demelerde, kabul zorunlu yasal bir para olduu Meclis karar ile ilan edilen,
senet trnden kredi mektuplarn, hususi ahslara, faizle ve deerinin iki kat arazi kefaleti ile dn
verdi; bylece, o hesabn bilir ve ileri dzgn hkmetin allm giderinin tm demek olan
yaklak 4500 ngiliz Liras kadar yllk bir giderin denmesinde epey ie yarayan orta halli bir gelir
elde etti. Bu tr bir nlemin baar kazanmasnn, ayr arta dayanm olmas gerekir: birincisi,
altn ve gm parann yan sra, bir baka ticaret aracna kar istem olmasna, ya da satn alnmak
iin, altn ve gm paralarnn ou dar yollanmakszn elde edilemeyecek miktarda tketim
malna kar istem bulunmasna; ikincisi, bu nlemden yararlanan hkmetin itibarnn yerinde
olmasna; ncs, senet trnden kredi mektuplar olmad takdirde oradaki tedavl iini
yrtebilmek zere gerekecek altn ve gm parann deer tutarn, kredi mektuplarnn deer tutar
kesinlikle aamamak zere bu nlemden yararlanrken gsterilen lmlla. Trl vesilelerle daha
birka Amerika smrgesi ayn nlemi almlar; ama bu lmllk gsterilmedii iin, nlem,

ounda kolaylktan pek daha ziyade, tedirginlik dourmutur.

Yine de, sermayesinin ve kredinin mahiyete kararszl ve dayanakszl, bunlar hkmete
gvenlik ve itibar salayabilecek tek aracn, o salam, deimez ve srekli gelirin balca kaynaklar
olarak emniyet edilmeye elverisiz klar. obanlk durumundan ileriye gemi hibir byk ulusun
hkmeti, kamu gelirinin ounu, yle grlyor ki, hibir zaman bu gibi kaynaklardan elde etmi
deildir.
Toprak, mahiyete, daha deimez ve srekli bir varlktr; ondan tr, kamu arazisinin geliri,
obanlk durumundan ok ileriye gitmi nice byk uluslarn kamu gelirinin belli bal kayna
olmutur. Eski Yunan ve talya cumhuriyetleri, devletin gerekli giderlerini deyen gelirin ounu,
uzun zaman, kamu arazisinin rnnden ya da gelirinden elde etmilerdir. Avrupa'nn eski
hkmdarlarnn gelirinden ounu uzun zaman, kamu arazisinin rant oluturmutur.
Yeni zamanlarda, btn byk devletlerin gerekli giderlerinden ouna yol aan iki durum, sava
ve savaa hazrlktr. Fakat eski Yunan ve talya cumhuriyetlerinde, her yurtta gideri kendine ait
olmak zere hem hizmet gren hem hizmete hazrlanan bir askerdi. Bundan dolay, bu her iki durum
devlet iin pek nemli herhangi bir gidere yol amazd. yle byle bir arazi mlknn rant
hkmetin btn br gerekli giderlerinin denmesine tmden yetebiliyordu.
Avrupa'nn eski kral-idarelerinde, zamann rf ve detleri, byk halk topluluunu sava iin
yeterince hazrlyordu. Askere gittiklerinde, bunlarn, hkmdara yeni bir klfet yklemeden
derebeylik tresince mal mlk stnde baml bulunduklar tasarruf artna gre, gideri ya
kendilerine ya dorudan doruya bulunduklar metbua[445] ait olmak zere beslenmeleri
gerekiyordu. Hkmetin br giderlerinin byk ksm pek dkt. Daha nce gsterilmi olduu
gibi, adalet ynetimi bir masraf kaps olacak yerde, bir gelir kayna idi. lke ticaretinin ihtiya
gsterdii varsaylan btn kprlerini, yollarn ve bakaca bayndrlk ilerinin yapm ile bakm
iin, ky ahalisinin harman zamanndan nce ve sonra er gn almas yeter bir mali kaynak
saylyordu. O zamanlar hkmdarn balca gideri, yle grlyor ki, yalnzca ailesinin ve oluk
ocuunun geiminden oluuyordu. Bu nedenle hkmdarn aile ocandaki memurlar, o zamanlarda
devletin yksek memurlar idi. Hazine nazr, onun gelirini toplard. Terifat nazr[446] ile mabeyin
miri,[447] onun ev bark giderlerine bakard. Ahrlarnn bakm, hisar muhafzna ve avular
kethdasna braklmt. Evleri batan aa tahkimli kasrlar biiminde yaplyor ve yle grlyor
ki, belli bal kale olarak elinde bunlar bulunuyordu. Bu evlerin ya da tahkimli kasrlarn muhafzlar,
bir nevi askeri vali saylabilirdi. Bar zamannda beslenmek gereken subaylar, grne gre
yalnzca bunlardan oluuyordu. Bu artlar iinde byk bir arazi mlknn rant, olaan hallerde,
gerekli hkmet masrafnn hepsini pekl deyebiliyordu.
Avrupa'nn ou uygar krallklarnn imdiki durumunda, lkedeki, hepsi tek bir kimsenin olduu
takdirde kullanlmas muhtemel bulunacak ekilde kullanlan btn arazinin rant bunlar hatta belki
bar zamanlarnda halktan topladklar adi gelir [448] kadar bile g tutar. rnein, Byk
Britanya'nn hem yl iindeki cari[449] giderinin karlanmas hem kamu borlar faizinin denmesi
ve o borlarn anamalnn bir ksmnn itfas iin gereken miktarlarla birlikte olmak zere, adi geliri
ylda on milyondan ok tutar. Ama lira bana drt ilin olan arazi vergisi, ylda iki milyonu bulmaz.
Gelgelelim, arazi-vergisi denilen bu verginin ngiltere'nin hem btn arazisinin hem btn evlerinin
gelirinin ve (kamuya dn verilen ya da topran ekilip biilmesine tarm sermayesi olarak
kullanlan ksm mstesna) btn sermayelerinin faizinin bete biri olduu varsaylabilir. Bu vergi
haslatnn pek nemli bir paras, evlerin gelirinden ve sermaye faizinden meydan gelir. rnein,

Londra kentinin lira bana drt ilin olan arazi-vergisi 123.399 ngiliz liras 6 ilin 7 peni,
Westminister kentininki 63.092 ngiliz liras 1 ilin 5 peni, Whitehall ve St. James saraylarndaki
30.754 lira 6 ilin 3 peni tutar. Arazi-vergisinin bir ksm, ayn tarzda, kral lkesinin btn br
kentleriyle kent hakkna sahip kasabalarndan alnr ve hemen hemen hepsi ya evlerin gelirinden ya
ticari mal mevcudunun ve sermayesinin faizi olmas gereken eyden oluur. Bundan tr, Byk
Britanya'nn arazi-vergisinin hesaplanna temel olan tahmine gre, btn topraklarn, btn evlerin
gelirinden ve (kamuya dn verilen yahut topran ekilip biilmesinde kullanlan ksm mstesna)
btn sermayenin faizinden meydana gelen tm gelir toplam, ylda on milyon ngiliz lirasn, yani
hkmetin halktan bar zamanlarnda bile toplad adi geliri amaz. Byk Britanya'da arazi-vergisi
hesabnn dayand tahmin, sylentiye gre, her ne kadar belli birka ile ve bucakta gerek deere
hemen hemen eit ise de, kral lkesi bir btn olarak alndkta, kukusuz o deerin ok aasnda
kalmaktadr. Evlerin geliri ve sermaye faizi dnda, yalnzca topraklarnn gelirini, biroklar, yirmi
milyon tahmin etmitir. Bu epey gelii gzel yrtlm bir tahmindir ve anladma gre,
gerektekinden aa olmas ihtimali kadar, yukar olmas ihtimali vardr. Gelgelelim, imdiki ekilip
biilme durumu ile, Byk Britanya arazisi ylda yirmi milyondan ok gelir getirmiyorsa; hepsi bir
tek kimsenin mal olup, onun vekillerinin ve adamlarnn savruk, pahal ve bunaltc ynetimi altna
verildiinde, bu gelirin yarsn, pek muhtemel olarak drtte birini, kolay kolay salayamaz. imdi
Byk Britanya'da kamu arazisi, zel kiilerin mlk olduu takdirde bunlardan alnabilmesi
muhtemel gelirin drtte birini getirememektedir. Kamu arazisinin daha geni olmas halinde bunlarn
bsbtn kt ynetilmesi ihtimal iindedir.
Byk halk topluluunun araziden elde ettii gelir, topran geliri orannda deil, rn
oranndadr. Tohumluk iin ayrlan bir yana brakrsak, her lkenin toprann yllk tm rn, her
yl ya byk halk topluluunca tketilir ya da tketilecek bir baka eyle dei edilir. Toprak
mahsuln aksi halde eriecek olduu miktarn aasnda tutan her ne ise, byk halk topluluunun
gelirini, o, toprak sahiplerinin gelirine kyasla daha da aada brakr.
Arazi gelirinin, yani mahsuln toprak sahiplerine ait olan ksmnn, Byk Britanya'nn hemen
hemen hibir yerinde tm rnn te birinden ok tuttuu varsaylmaz. Tarmn iinde bulunduu
bir durumda ylda on milyon ngiliz liras gelir getiren arazi, bir baka trlsnde yirmi milyon gelir
getirirse, gelir her iki halde de mahsuln te biri varsayldndan, toprak sahiplerinin geliri, aksi
takdirde olabileceine kyasla ylda yalnzca on milyon eksik olur. Fakat byk halk topluluunun
geliri, aksi halde olabileceine kyasla, ylda (ancak tohumluk iin gereken miktar dlmek artyla)
otuz milyon eksik olur.
lke nfusu, ylda otuz milyonun (her tohumluk dldkten sonra arta kalan aralarnda leen)
trl tabakadan insanlardaki olabilecek belli yaay ve harcay tarzna gre besleyebilecei ahali
says kadar eksik olur.
imdi Avrupa'da kamu gelirinin ounu devletin mlk olan arazinin rantndan elde eden, hibir
eit uygar devlet yoktur, ama Avrupa'nn btn byk krallklarnda, hkmdara ait olan birok
geni arazi paralar hl vardr. Bunlar genellikle ormanlktr; kimi zaman yle ormanlk ki, birka
mil gezip tozar da, tek aaca g rastlarsnz. Gerek rn gerek nfus bakmndan dpedz toprak
ziyan ve yitirimi ... Avrupa'nn her byk krallnda hkmdara ait arazinin satlmas pek ok para
getirir. Bu para kamu borlarnn denmesine ayrlsa, o arazinin hkmdara oldum bittim
getirebildiinden ok daha fazla bir geliri ipotekten kurtarr. Pek gzel bayndrlp ilenmi ve sat
srasnda, kolayca salayabildii rantn en ykseini getiren arazi, okluk, otuz yllk geliri karl
satlan lkelerde; bayndrlmam, ilenmemi ve dk gelirli kamu arazisinin krk, elli ya da altm

yllk geliri tutarna satlmas pekl umulabilir. Hkmdar bu dolgun bedelin ipotekten kurtaraca
gelirden derhal yararlanabilir. Birka yl gemekle, hkmdar olasdr ki bir baka gelir daha elde
eder. zel mlk haline gelince, hkmdara ait arazi birka yl iinde iyice bayndrlp ilenir.
Bunlarn mahsulnn artmas, ahalinin gelirini ve tketimini oaltarak lke nfusunu artrr.
Hkmdarn gmrk ve tketim resimlerinden elde ettii gelir ise, ahalinin gelirinin ve tketiminin
artmasyla, ister istemez artar.
Herhangi uygar bir krallkta, hkmdarn kamu arazisinden elde ettii gelir, bireylere hi yk
olmuyor gibi gzkrse de, gerekte toplulua, hkmdarca yararlanlana eit herhangi bir baka
gelirden daha pahalya mal olur. Her durumda, hkmdarn bu gelirinin yerine, dengi bir baka gelir
koyup araziyi halk arasnda blmek, topluluun yararna olur. Bu ise, belki araziyi aktan sata
karmaktan daha iyi bir ekilde yaplamaz.
Byk ve uygar bir krallkta, hkmdara ait bulunmak gereken arazinin, ancak, zevk ve gsterie
ayrlm topraklar parklar, baheler, genel gezi yerleri vb., yani hep gelir kayna deil, masraf
kaps saylan mlkler olduu grlyor.
Dolaysyla, hkmdara ya da devlete zg olabilecek iki gelir kayna, yani kamu sermayesi ile
kamu arazisi, herhangi byk ve uygar bir devletin gerekli masrafn demeye hem yaramayan hem
yetmeyen mali kaynaklar olduklar iin, kala kala bu masrafn byk ksm, hkmdar iin ya da
devlet iin kamu geliri vcuda getirmek zere, halka zel gelirlerinin bir paras verilerek u ya da
bu tr vergilerle denmek gerekir.

Ksm II

Vergiler zerine
Bu incelemenin birinci kitabnda gsterildii zere, bireylerin kiisel geliri eninde sonunda u
ayr kaynaktan kar: Rant, Kr ve cretler. Her vergi, sonunda birbirinden farkl bu tr gelirin
biri ya da teki ile, yahut da ayrt edilmeksizin hepsiyle denmek gerekir. lkin, ranta isabet etmesi
istenilen vergilerin; ikincisi, kra dmesi istenilenlerin; ncs, cretlere dmesi istenilenlerin;
drdnc olarak da, ayrm gzetilmeksizin kiisel gelirin bu baka baka kaynaklarnn her ne
birden dmesi istenilen vergilerin, gcmn yettiince iyi aklanmasna alacam. Bu ayr ayr
drt tr vergiden her birinin zel olarak teker teker ele alnmas bu blmn ikinci ksmn drt
maddeye ayracak ve ilerinden birka alt blmleri daha gerektirecektir. Aadaki
incelemeden, bu vergilerin ounun, sonunda isabet etmeleri istenilen fondan ya da gelir
kaynandan denmedikleri grlecektir.
Belli vergilerin incelenmesine girimemden nce, genellikle btn vergiler zerinde aada drt
ana kural nsz olarak ileri srmek gerekir.
I. Hkmetin masrafn karlamak iin, her devletin uyruklar kendi glerine imkn lsnde en
yakn oranda, yani devletin koruyuculuunda her birinin yararland gelir orannda katkda
bulunmaldrlar. Bir byk milletin bireylerine kyasla hkmet masraf, bir byk mlkn btn
ortaklaa sahiplerine kyasla her birinin, o mlkteki karlar orannda vermek zorunda bulunduklar
ynetim giderine benzer. Vergide eitlik ya da eitsizlik denilen ey, bu ana kuraln gzetilmesinden
veya gzetilmemesinden oluur. uras ilk ve son olarak gzden karlmamaldr ki, yukarda anlan
tr gelirden eninde sonunda yalnz bir tanesine isabet eden her vergi, br ikisini etkilemedike,
ister istemez eitlie aykrdr. eitli vergileri aada incelerken, bu tr eitsizlik zerinde seyrek
olarak daha ok duracam. ou halde gzlemlerimi belli bir verginin, etkiledii zel gelirin o
belli trne bile eitsizlikle isabet etmesinden doan eitsizlikle snrlayacam.
II. Her bireyin demek zorunda bulunduu vergi kesin olmal ve keyfi olmamaldr. deme vakti,
deme biimi, denecek miktar, hepsi, ykml iin ve btn br kimseler iin belli ve ak seik
olmaldr. Tersi olursa, vergiye baml her kii, herhangi sevilmeyen bir ykmlnn vergisini ya
artrabilen ya bu tr artma korkusu sayesinde kendine bir armaan ya da srekli bahi koparabilen
vergi tahsildarnn az ok egemenlii altna girer. Verginin kesin olmay, halka, arsz ya da yolsuz
deil iken bile tabiatyla holanlmayan bir insan tabakasn arszla zendirir ve yolsuzlamasn
kolaylatrr. Her bireyin ne demesi gerektiinin kesinlii, vergi almada yle byk nemi olan bir
sorundur ki, epeyce nemli bir eitsizliin, sanmca btn milletlerin tecrbeleriyle belli olduuna
gre, pek kk derecedeki belirsizliin ktlne yaklaacak kadar byk bir ktlk yoktur.
III. Her verginin, ykmlye demenin uygun gelmesi en olas zamanda ya da biimde devirilmesi
gerekir. Arazinin ya da evlerin kiras zerinde, bu tr kiralarn okluk dendii vadede denebilen
bir vergi, ykmlye demenin uygun gelmesi en olas zamanda ya da ykmlde deyecek para
bulunmas en olas zamanda devirilir. atafat maddeleri trnden tketim mallarna konulan
vergileri, sonunda hep tketici der; genellikle de iine pek elveren bir biimde der. Onlar, mallar
satn almaya ihtiya duyduka, azar azar der. Ayn zamanda diledii gibi satn alp almamakta
serbest bulunduu iin, bu gibi vergiler yznden herhangi bir zamanda herhangi nemli bir
tedirginlie urasa, su kendisinin olmak gerekir.
IV. Her vergi ylesine dzenlenmelidir ki, halkn cebinden, devlet hazinesine getirdiinin yan sra

ald miktar hem imkn lsnde az olsun hem halkn cebi dnda olabildiince az sre kalsn. Bir
vergi, halkn cebinden devlet hazinesine getirdiinin ok fazlasn u drt ekilde ya karabilir ya da
darda tutabilir: Birincisi, verginin devirilmesi, maalar vergi haslatnn byk ksmn
yutabilecek ve aldklar bahile halk zerine cabadan bir vergi ykleyebilecek olan ok sayda
memura gereksinme gsterebilir. kincisi, halkn almasn kstekleyip, onu pek ok kimselere
geim ve i salayabilecek bir takm ura kollarna atlmaktan alkoyabilir. Halk demeye
zorlarken, bir yandan, halka daha kolayca deyebilme olana verecek mali kaynaklardan kimisini
bylece azaltabilir, yahut belki yok edebilir. ncs, vergiden kanmaya kalkarak yakay ele
veren zavalllarn arpldklar msadere ve bakaca cezalar, bu gibilerini okluk, mahvedebilir;
dolaysyla da, topluluun, onlarn sermayelerini ileterek elde edebilecei fayday krletebilirler.
Basirete[450] uymayan bir vergi, insann iine adamakll fit sokarak kaakl kkrtr. Fakat
kaaklk cezalarnn bu kkrtma orannda artmas gerekir. Adaletin btn allm ilkelerine
aykr olarak, kanun nce kkrtmay yaratr; sonra, ona kendini kaptranlar cezalandrr. Ayn
zamanda, cezay ou kez, kukusuz hafifletmesi gereken gerek nedenle, yani suu ilemek iin olan
kkrtmaya oranlayarak iddetlendirir.[451] Drdncs, tahsildarlarn kap andrmalar ve insan
ileden karan yoklamalar karsnda brakmakla, halk bir sr gereksiz skntya, zntye ve
ezgiye uratabilir. Geri, znt masraf demek deildir ama, zntden kurtulmak iin herkesin raz
olaca masrafa kukusuz denktir. te, bu drt ayr ekilden biri veya teki ile, vergilerin halka
ykledii arlk, hkmdara salad faydaya kyasla okluk pek daha ok olur.
Yukardaki ana kurallarda ak seik olan adalete uygunluk ve faydallk dolaysyla, bunlara az ok
btn milletler deer vermilerdir. Kendi ayrt etme glerine gre btn milletler vergilerini,
yolunu bulabildikleri kadar eit klmaya, demenin gerek zaman gerek ekli bakmndan ykml
iin imkn lsnde kesin ve elverili klmaya, hkmdara getirdikleri gelire oranla da halka imkn
lsnde az yk olacak hale getirmeye almlardr. Trl dnemlerde ve trl lkelerde
yrrlkte bulunmu olan belli bal vergilerden kimisinin aada ksaca gzden geirilmesi, bu
konuda btn milletlerin abalarnn ayn derecede baarl olmadn gsterecektir.
I. Madde

Gelir Vergileri Rant zerindeki Vergiler

Arazinin rantndan alnan bir vergi ya her blgeye sonradan deitirilmemek zere, belli bir rant
takdir edilerek belli bir izelgeye gre konulabilir ya da o ekilde konulabilir ki, vergi, arazinin
gerek ranttaki her deime ile deiir ve ekilip biilmesinin gelimesi ya da tavsamas ile artp
eksilebilir.
Her blgeden deimeyen belli bir izelgeye gre alnan, Byk Britanya'dakine benzer bir arazivergisi, ilk konulduunda eitlie uygun olmak gerekirse de, gel zaman git zaman lkenin baka
baka ksmlarnn tarmnda eit olmayan gelime ya da savsama derecelerine gre, ister istemez eit
olmaktan kar. ngiltere'de William ile Mary'nin 4'nc saltanat ylndaki kanun gereince, trl
bucaklarla ilelere arazi-vergisi salnmasnda esas tutulan deer takdiri, ilk yaplnda da eitlie pek
aykr idi. Dolaysyla, bu vergi, yukarda anlan drt ana kuraldan birincisine, o ynden aykr der.
br ana kurala tamamyla uygundur. Kesinlik bakmndan mkemmeldir. Verginin denmesi
zaman ile rantn denmesi zaman bir olduundan, ykml iin, bundan daha elverilisi bulunamaz.
Herhalde gerek ykml toprak sahibi olmakla birlikte, vergiyi ou kez pein deyen, kiracdr.
Rant bedeli denirken, toprak sahibi bunu kiracnn hesabndan dmek zorundadr. Hemen hemen
ayn geliri getiren herhangi bir baka vergiye kyasla, bu vergi, ok daha az sayda memurla
devirilir. Gelir artmakla her bir blgenin vergisi artmad iin, toprak sahibince yaplan slahlardan
ileri gelen krlarda, hkmdarn pay olmaz. Gerekte, bu slahlarn kimi zaman o blgenin br
toprak sahiplerinin borcunun denmesine yardm olur. Ama bu yzden belli bir mlkn vergisinde
kimi zaman olabilecek art hep o kadar azdr ki, bu slahlara hi ket vuramayaca gibi, toprak
mahsuln aksi halde eriecei dzeyin aasna dremez. O mahsuln miktarn azaltmak
yatknlnda da olamaz. Halkn almasna engel olmaz. Toprak sahibini, kanlmas imknsz olan
vergiyi deme zahmetinden baka bir tedirginlie uratmaz.
Ama Byk Britanya'nn btn topraklarnn arazi-vergisi tahminlerine esas tutulan deerin
takdirindeki deimeyen kararllktan toprak sahibinin elde ettii kazan, asl, verginin nitelii ile hi
ilgisi olmayan birtakm nedenlerden ileri gelmitir.
Bu kazan ksmen, lkenin hemen hemen her yerindeki byk refah sayesinde meydana gelmitir:
Bu deer takdirinin ilk yaplndan beri, Byk Britanya'nn hemen btn mlklerinin geliri srekli
ykselmi ve iinde hemen hemen deni olmamtr. Bundan tr, toprak sahiplerinin hemen
hemen hepsi, mlklerinin imdiki gelirine gre deyecek olduklar vergi ile eski deer takdirine
gre gerekten demekte bulunduklar vergi arasndaki fark kazanmlardr. lkenin durumu baka
trl olup da, tarmn ktlemesi yznden gelirler gitgide dmekte bulunsayd, toprak sahiplerinin
hemen hemen hepsi bu fark yitirirlerdi. Devrimden beri ilerin tuttura geldii gidi tarz iinde,
vergi takdirindeki bu kararllk toprak sahibinin ekmeine ya srm, hkmdarn zararna
olmutur. lerin bir baka trl gidii halinde, bu deimezliin hkmdara faydas, toprak sahibine
zarar dokunabilir.
Vergi para olarak dendii gibi, topraa biilen deer de para olarak belirtilmitir. Bu deer
takdiri yaplal beri, gmn deeri hemen hemen hep bir kararda kalm, ne arl ne
halislii[452] bakmndan, sikke ayarnda bir deiiklik olmamtr. Amerika madenlerinin kefinden
nceki iki yzyl iinde grld zere, gm deerce epey ykselseydi, deer takdirindeki
kararllk, toprak sahibine pek ar gelebilirdi. O madenlerin kefinden sonra, hi deilse yzyl
kadar muhakkak olduu gibi, gm deeri epey dseydi, hkmdar gelirinin bu kolu, deer

takdirindeki ayn kararllk yznden ok azalrd. Ya ayn miktar gm; daha dk bir ad tayan
para birimi haline indirmek ya da daha byk bir ad tayan birim haline ykselterek, para ayarnda
herhangi bir nemli deiiklik yaplsayd, rnein, bir ona gmle be ilin iki peni baslacak
yerde ya iki ilin yedi peni kadar dk bir ad tayan sikkeler baslsa, ya da on ilin drt peni kadar
yksek ad tayan sikkeler baslsayd, bunun, birinci halde mlk sahibinin gelirine, brnde ise,
hkmdarn gelirine zarar dokunurdu.
Bundan tr, gerekte olanlardan biraz farkl artlar iinde, deer takdirindeki bu kararllk ya
ykmller iin ya devlet iin pek byk bir sknt dourabilirdi. Ama yzyllar boyunca, u ya da
bu zamanda, bu gibi artlar meydana gelmek gerekir. Dorusu, insanolunun btn teki yaptlar
gibi, imparatorluklarn da hepsinin bugne dek bir sonu gelmitir ama, her imparatorluk lmezlii
ama tutar. Dolaysyla, imparatorluun kendisi kadar srekli olmas kastyla konulan her yntem,
yalnz kimi hallerde deil, btn artlar altnda elverili olmak, ya da geici, ereti ya da rasgele
artlara deil, zorunlu ve dolaysyla her zaman ayn kalan artlara uygun olmak gerekir.
Fransa'da, u kendilerine iktisatlar adn veren bilim adamlar takm, btn vergiler iinde adalete
en uygunu olarak, arazinin rantndan, rantn her deimesiyle deien ya da tarmn gelimesine
yahut savsanmasna gre ykselip alalan bir vergi alnmasn salk vermektedirler. Onlar, btn
vergilerin eninde sonunda arazinin rantna isabet ettiini, dolaysyla, sonunda bunlar deyecek olan
mali kaynaa eitlik zere konulmas gerektiini iddia ederler. Btn vergilerin, onlar sonunda
deyecek olan mali kaynaa imkn lsnde eitlik zere isabet etmesi gerektii, kukusuz
dorudur. Fakat bunlarn pek marifetli kuramlarna destek yaptklar kark kantlarn ho olmayan
tartmasna girmeksizin, sonunda arazinin rantna isabet eden vergilerin ve sonunda bir baka mali
kaynaa isabet eden vergilerin neler olduu, aadaki incelemede yeterince meydana kacaktr.
Venedik lkesinde iftilere szleme ile kiralanan tarma elverili btn araziden, rantn onda biri
zerinden vergi alnr.[453] Szlemeler her ilde ya da ilede maliye memurlarnca tutulan bir genel
kte kaydedilir. Topraklarn mlk sahibi kendi ilettiinde bunlara, adaletli bir tahmin yrtlerek
deer biilir ve kendisine vergiden bete bir indirme yaplr. Bylece mlk sahibi, bu tr arazi iin
varsaylan rantn yzde onu yerine, yalnzca yzde sekizini der.
Bu tr bir arazi-vergisi, eitlie, ngiltere'nin arazi-vergisine kyasla kukusuz daha uygundur.
Kesinlii, belki, pek onun kadar olmayabilir; verginin aln ekli de ou kez toprak sahibini ok
daha fazla zebilir. Sonra, devirilii epey daha masrafl olabilir.
Ama belki o tr bir ynetim yolu bulunabilir ki hem bu kesinsizlii epey nler hem de bu masraf
epey azaltr.
rnein, toprak sahibi ile kirac, szlemelerini bir genel kte birlikte geirtmek zorunda
tutulabilirler. Szleme artlarndan herhangi birisinin gizlenmesine ya da yanl bildirilmesine kar
uygun para cezalar konulabilir. Bu para cezalarndan bir ksm, iki taraftan birinin bu tr bir
gizlemesini ya da yanl bildirimini ihbar edip, onu sulu kartan tekine denecek olursa, bunlarn,
kamu gelirinin hakkn yemek zere birlik olmalar, etkin ekilde nlenir. Szlemenin btn
kaytlar, byle bir ktkten yeterince renilebilir.
Kimi toprak sahipleri, kiray ykselteceklerine, szlemenin yenilenmesi iin hava paras alrlar.
ou halde, bu yntem, deer tutar pek daha ok olan gelecekteki bir geliri, pein bir tutar
karlnda satan bir savurgann bavuraca yoldur. yle olduu iin ise hep zararldr. ou kez,
kiracnn elinden sermayesinin yle byk bir parasn alr ve bu yzden onun topra ileme

yeteneini ylesine azaltr ki, ufak bir kira demek, kiracya, teki halde daha byk bir kira
demeye nazaran daha g gelir. Onun ekip bime olanan azaltan ey, toplum gelirinin en nemli
ksmn aksi halde ulaaca dzeyin ister istemez aasnda brakr. Bu gibi hava paralarndan
alnan vergi, olaan gelirden alnan vergiye gre ok fazla arlatrlmakla, ayr ayr btn ilgili
taraflarn toprak sahibinin, kiracnn, hkmdarn ve btn toplumun azmsanmayacak kadar
hayrna olmak zere, bu zararl det engellenebilir.
Kimi kira szlemeleri btn szleme sresince, kiracnn belli bir tarm tarz ve mahsullerde belli
bir sra gzeteceini art koar. Genellikle toprak sahibinin kendini (ou hallerde pek yersiz bir
kuruntu olan) stn bilgili sanmasndan ileri gelen bu art, hep cabadan bir kira, yani para eklindeki
bir kira yerine, hizmet eklindeki bir kira saylmak gerekir. Genellikle budalaca bir yntem olan bu
deti engellemek iin, bu tr kira epey yksek takdir edilebilir ve bylece bundan, para ile denen
olaan kiraya kyasla biraz daha yksek vergi alnabilir.
Kimi toprak sahipleri, para ile denen kira yerine, ayniyat olarak, zahire, davar, kmes hayvan,
arap, ya vb. halinde kira isterler; yine bakalar hizmet eklinde kira isterler. Bu tr kiralarn
kiracya olan zarar, toprak sahibinin salad faydaya kyasla hep daha oktur. Kiracnn cebinden
kan ya da cebi dnda kalan, toprak sahibinin cebine girene kyasla daha oktur. O tr kiralarn
olduu her lkede, olu derecesine ziyadesiyle bal bulunmak zere, kiraclar yoksul ve
dkndrler. Bu tr kiralara, ayn tarzda ykseke deer biip, dolaysyla bunlardan, para ile
denen olaan kiralara gre biraz daha yksek vergi alarak, btn toplum iin zararl bir det belki
yeterince engellenebilir.
Toprak sahibi, bir ksm arazisini kendisi iletmeyi ye tutunca, gelire, o semtteki iftilerle arazi
sahiplerinin yansz hakemliine dayanlarak deer biilebilir ve tpk Venedik lkesinde olduu
zere, sahip lehine vergiden ufak bir indirim yaplabilir; elverir ki, ilettii arazinin geliri, belli bir
tutar gemesin, toprak sahibinin, bir ksm arazisini kendisinin ekip bimeye zendirilmesinin nemi
vardr. Onun sermayesi, genellikle, kiracnn sermayesine kyasla daha fazladr ve okluk, o, daha az
bilgi ile, daha byk bir mahsul yetitirebilir. Toprak sahibinin denemelere girimeye gc yeter;
genellikle de buna gnl yatkndr. Boa giden denemelerinden grecei zarar ok tutmaz. Baar ile
sonulanan denemeleri, btn lkenin gelimesine ve daha iyi ekilip biilmesine katkda bulunur.
Bununla birlikte, vergiyi indirmenin, onu yalnzca belli bir yere dek ekip bimeye zendirmesinde
bir nem olabilir. Toprak sahipleri ounlukla kendi arazilerinin topunda birden iftilik etmeye
heveslenirlerse, lke (kendi karlar dolaysyla sermayeleri ve bilgileri elverdiince gzel ekip
bimek zorunda olan akl banda ve alkan kiraclar yerine) aylak ve haylaz khyalarla dolar.
Bunlarn bozuk ynetimi, ok gemeden ekip bimeyi ktletirip topran yllk mahsuln
azaltarak hem efendilerinin gelirini, hem de btn topluluun gelirinin en nemli ksmn eksiltir.
Bu tr bir ynetim sistemi, byle bir vergiyi, ykmlnn ya ezilmesine ya sklmasna sebep
olabilecek herhangi derecedeki bir belirsizlikten belki kurtarabilir; ayn zamanda, lkenin genel
bayndrlmasna ve iyi ekilip biilmesine epey katkl olacak bir yntemin ya da tedbirin topran
allm bulunan ynetiminde yer almasna yarayabilir.
Arazinin rantn her deimesiyle deien bir arazi-vergisinin devirilmesi hep sabit[454] bir deer
takdirine gre konulan bir verginin devirilmesine kyasla kukusuz biraz daha masrafl olur. Gerek
lkenin trl blgelerinde kurulmas uygun decek ayr ayr ktk memurluklar, gerekse mlk
sahibinin kendi iletmeyi ye tuttuu topraklarda zaman zaman yaplabilecek trl deer takdirleri
dolaysyla, masrafta ister istemez bir miktar art olur. Ama btn bunlarn masraf pek lml
olabilir ve bu tr bir vergiden kolayca salanabilecek gelire kyasla, pek nemsiz bir gelir

getirebilen birok baka vergilerin devirilmesinde edinilen masrafn ok aasnda kalabilir.

Bu tr deien bir arazi-vergisine kar yaplabilecek en nemli itiraz, yle grlyor ki, bunun
topran slahna vurabilecei kstektir.
Masrafa katlmayan hkmdar, topran slahndan elde edilen kra ortak olacaksa, mlk sahibi
bayndrmaya kukusuz daha az yatkn olur.
Mlk sahibinin slaha balamasndan nce, her iki tarafa eitlik zere seilen o evredeki belli
sayda toprak sahibi ve iftinin yansz hakemliine dayanarak, topraklarnn eylemli[455] deerini
maliye memurlaryla birlikte tahakkuk ettirmesine msaade edecek ve bu deer takdirine gre
kaybnn tmyle karlanmasn iyice gven altna alacak ekilde unca yl sreyle kendisi vergiye
balanarak, bu itiraz da belki ortadan kalkabilir.
Bu tr arazi-vergisiyle kastedilen balca faydalardan biri, hkmdarn zenini, kendi geliri
oalacak dncesiyle, topran slah zerine ekmektir. Dolaysyla, karn uzak oluu bu zeni
gerektirdiinden ok gevetmesin diye, toprak sahibine zarara uramamasn salamak iin verilen
mehil, o ama iin gereken sreden pek uzun olmamaldr. Bununla birlikte, herhangi bir halde pek
ksa olmaktansa, biraz uzun olmas daha hayrldr.
Toprak sahibinin zenindeki en ufak gevemeyi, hkmdarn zeni ne denli uyarlsa, hibir zaman
telafi edemez. Hkmdarn zeni, ok ok, lkesindeki topraklarn byk ksmnn daha iyi ekilip
biilmesine nelerin yaramas olasl bulunduunu pek genel ve pek belli belirsiz hesaplamakla
snrl kalabilir. Toprak sahibi, mlk zerindeki her kar yerin ihtimale gre en kazanl tahsisinin
ne olmas gerektiini zel olarak ve kl krk yararcasna hesaplamaya zen gsterir. Hkmdarn
balca zeni, gerek toprak sahibinin gerek iftinin, kendi karlarn bildikleri gibi ve kendi ayrt
etme glerine gre kovalamalarna msaade etmek; her ikisine, almalarnn btn dllerinden
yararlanacaklarna degin en eksiksiz gvence vermek; ayrca hem lkesindeki topraklarn her
yanna gerek kara gerek su yoluyla en kolay ve en gvenilir ulam sistemini kurarak hem de btn
br hkmdarlarnn lkelerine en snrsz ihracat serbestlii kurarak, her ksm mahsul iin her
ikisine en geni pazar salayarak, bunlarn zenini emrindeki her ara ile isteklendirmek olmaldr.
Bu tr bir ynetim sistemiyle byle bir vergi, topran slahn yalnzca tavsatmamak deil, tersine,
biraz zendirmek zere kullanlabilirse, bunun, toprak sahibi iin, hep kanlmas imknsz olan
vergiyi deme zorunda kalmak yknden baka bir tedirginlie sebep olmas ihtimal iinde
gzkmez.
Topluluun durumundaki btn deiikliklerde, tarmn gelimesinde ve ktlemesinde, gm
deerinde ve sikke ayarndaki btn deimelerde, bu tr bir vergi, hkmetin hibir zeni
olmakszn, kendi kendine, ilerin gncel durumuna derhal kendini uydurarak, btn bu eit eit
deimeler iinde hem adalete hem de hakkaniyete elverir. Dolaysyla, her zaman belli bir deer
takdirine gre devirilecek herhangi bir vergiye kyasla bunun, srekli ve deimez bir dzenleme
gibi ya da devletin anayasas ad verilen kanun gibi kabul ok daha yakk alr.
Kimi devletler, basit ve ak seik bir kira szleme kt tedbiri yerine, lkedeki btn topraklar
iin olmak zere zahmetli ve masrafl bir eylemli lme ve deer takdir etme tedbirine
bavurmulardr. Onlar ihtimal ki, kiralayan ile kiracnn, kamu gelirinin hakkn yemek zere
szlemenin gerek hkmlerini gizli tutmak iin birlik olmalarndan kukulanmlardr.
ngiltere'deki mlk-ktnn hi yanl olmayan bu tr tam bir lme sonucu meydana geldii
grlyor.

Prusya Kral'nn eski lkelerinde, arazi-vergisi, zaman zaman gzden geirilip deitirilen, eylemli
bir lmeye ve deer takdirine gre alnmaktadr.[456] O deer takdirine gre, ruhani nitelii
olmayan mlk sahipleri, gelirlerinin yzde yirmi, yirmi beini; kilise rgt iindeki mlk sahipleri,
yzde krk, krk beini derler. Silezya arazisinin llmesi ve deer takdiri, imdiki kraln buyruu
ile ve sylentiye gre, pek doru olarak yaplmtr. Breslav piskoposunun arazisinden bu deer
takdirine dayanlarak, rantn yzde yirmi bei zerinden vergi alnmaktadr. Her iki dinden kilise
adamlarnn br gelirlerinden yzde elli, Teuton tarikatlarnn ve Malta tarikatlarnn
zeametlerinden yzde krk, zerinde asilzadelik hukukunca tasarruf edilen malikne topraklarndan
yzde 38 1/3, kulluk hukukuna gre tasarruf altnda bulunan topraklardan yzde 35 1/3 alnmaktadr.
Sylentiye gre, Bohemia arazisinin llmesi ve deer takdiri, yz yl aan bir almann rn
imi. Ancak, 1748 barndan sonradr ki, imdiki imparatorienin buyruu ile iin arkas alnmtr.
[457]

VI. Charles zamannda balanan Milano Dukal arazisinin llme ii, t 1760'dan sonra tamam
olmutur. O zamana dein yaplanlar iinde bunun, en dorularndan biri olduu sanlmaktadr.
Savoy arazisiyle Piedmont arazisinin llmesi, len Sardunya Kral'nn buyruu gereince
yaplmt.[458]
Prusya Kral'nn lkelerinde kilise gelirinden, ruhani kimlii olmayan mlk sahiplerinin gelirine
nazaran ok daha yksek vergi alnmaktadr. Kilisenin geliri, byk ksm bakmndan arazinin
rantna yklenen bir arlktr. Bu gelirin bir ksmnn topran slah yoluna harcand ya da byk
halk topluluu gelirini herhangi bir bakma oaltmaya katkda bulunacak tarzda kullanld pek az
olur. Hametli Prusya Kral ihtimal ki o nedenle devlet ihtiyalarnn giderilmesine kilise gelirinin
ok daha fazla katks olmasn akla uygun grmtr. Kimi lkelerde kilise topraklar, btn
vergilerden bak tutulmutur. brlerinde bunlardan, teki topraklara kyasla daha hafif vergi
alnr. Milano Dukal'nda kilisenin 1575'ten nce tasarrufunda bulunan topraklarn vergisi,
deerlerinin yalnzca te biri zerinden hesaplanmtr.
Silezya'da asilzadelik hukukunca tasarruf altnda bulundurulan topraklardan, kulluk hukukuna gre
tasarruf altndaki topraklara kyasla yzde fazla vergi alnr. Hametli Prusya Kral, ihtimal ki
birinci ekildeki arazi kullanmaya ekli bulunan trl trl itibar ve ayrcalklarn, mal sahibi iin,
vergisindeki ufak bir art yeterince telafi edeceini; ayn zamanda br ekildeki kullanmada insan
kk dren bayaln biraz daha hafif vergi alnmakla bir dereceye kadar hafifleyeceini
dnmtr. teki lkelerde vergi sistemi, bu eitsizlii hafifletecek yerde artrmaktadr. Sardunya
Kral'nn lkelerinde ve Fransa'nn ayni cizye ya da mlk cizyesi[459] denilen eye bal olan
illerinde, vergi tmyle kulluk hukukuna gre kullanlan topraklara isabet eder. Asilzadelik
hukukunca kullanlan topraklar vergiden baktr.
Genel bir lmeye ve deer takdirine dayanlarak konulan bir arazi vergisinin, balangta ne denli
eitlie uygun olursa olsun, stnden az bir zaman gemekle eitlie aykr hale gelmesi gerekir. O
hale gelmesini nlemek iin, lkede teker teker her iftliin durumundaki ve mahsulndeki btn
deiikliklerle hkmetin durmadan ve zahmete katlanarak uramas gerekir. Prusya, Bohemya,
Sardunya ve Milano Dukal hkmetleri gerekte bu tr bir zen gstermektedirler. Bu, hkmet
mizacna hi uymad iin, uzun srmesi olasl bulunmayan ve srd takdirde gel zaman git
zaman ihtimal ki ykmllere getirebilecei ferahla kyasla ok daha fazla sknt ve krgnla
sebep olacak bir zendir.
1666'da Montauban mali blgesinde, ayni cizye ya da mlk cizyesi, sylentiye gre, pek doru bir

lmeye ve deer takdirine dayanlarak matraha balanmtr.[460] 1727'ye doru, matrah tmden
eitlie aykr hale gelmiti. Bu uygunsuzluu dzeltmek zere hkmet, bu mali blgesinin topuna
birden yz yirmi bin lira bir ek vergi koymaktan daha iyi are grmemitir. Bu ek vergi, eski
matraha gre cizyeye baml trl ilelerin hepsine salnmaktadr. Ama bu, gerekte, yalnzca o
matraha gre kendilerinden dk vergi alnanlardan devirilmekte ve ayn matraha gre
kendilerinden yksek vergi alnanlarn ferahlatlmasna tahsis edilmektedir. rnein gerekte
birinden dokuz yz, tekinden bin yz lira vergi alnmak gereken iki ilenin ikisine de, eski matraha
gre biner lira konulmutur. Bu her iki ileye, ek vergi gereince, bin yzer lira hesap yrtlmtr.
Ama bu ek vergi, ancak vergisi az olan ileden alnmakta ve bunun topu birden, vergi yk fazla olan
ilenin ferahlatlmasna tahsis edilmektedir; bylece, vergi yk fazla olan ile yalnzca dokuz yz
lira demektedir. Topu birden, eski matrahtan ileri gelen eitsizliklerin dzeltilmesine tahsis edilen ek
vergiden hkmetin ne kazanc ne ziyan vardr. Tahsis, daha ok mali blgedeki ynetim amirinin
isteine gre dzenlenmekte ve bundan tr oka keyfi olmas gerekmektedir.
Rantla Deil Arazinin Mahsul le Orantl Vergiler
Arazinin mahsulnden alnan vergiler, gerekte gelir vergileridir. Bunlar balangta ifti pein
vermi olabilmekle birlikte, sonunda toprak sahibi der. Mahsuln belli bir ksm bir vergi uruna
denip gidecek olunca, bu ksmn deerinin st ste her yl ne tutabilecei ihtimalini ifti elinden
geldiince doru olarak hesap eder ve arazi sahibine demeye rza gsterdii kiradan o oranda bir
indirim yapar. Bu tr bir arazi-vergisi olan kilise rne st ste her yl ne tutabileceini nceden
hesaplamayan ifti yoktur.
Mahsuln belli bir ksm, baka baka durumlarda kirann pek deiik bir miktarna eit olduu iin
r ve o tr btn br arazi-vergileri, tam bir eitlik grn altnda eitlie hi uymayan
vergilerdir. Baz ok verimli topraklarda mahsul ylesine ok olur ki, bunun yars, iftinin ekip
bimede kulland sermayesini (o semtte iftilie yatrlan sermayenin allm krlaryla birlikte)
geri getirmeye tmyle yeter. r olmasa, mahsuln teki yarsn yahut hepsi bir kapya kan
teki yarsnn bedelini kira olarak arazi sahibine demek, iftinin kesesine elverir. Ama mahsuln
onda biri r olarak elinden alnrsa, iftinin, kirasnn bete birinin dlmesini istemesi gerekir,
yoksa sermayesini allm krla birlikte geri alamaz. Bu takdirde, arazi sahibinin geliri, tm
mahsuln yarsn ya da onda beini tutacak yerde, ancak onda drdn bulur. Bunun aksine, kt
topraklarda mahsul kimi zaman yle az ve ekip bime masraf yle ar olur ki, iftinin
sermayesinin allm krla birlikte kendisine geri gelmesi iin, tm mahsuln bete drdne
gereksinme doar. Bu takdirde, r olmasa da, arazi sahibinin geliri, tm mahsuln bete birinden
yahut onda ikisinden ok tutamaz. Gelgelelim ifti, mahsulnn onda birini r olarak verirse,
onun arazi sahibine ait kiradan bir o kadar indirim yaplmasn istemesi gerekir. Bylece kira, tm
mahsuln ancak onda biriyle snrl kalr. Verimli arazinin gelirinden alnan r, kimi zaman, bete
biri ya da lira bana drt ilini gemeyen bir vergi olabilir. Oysa kt topraklarn r ise, kimi
zaman yar yarya yahut lira bana on ilinlik bir vergi olabilir.
r, kira zerinde okluk eitlie pek aykr bir vergi olduu gibi, gerek toprak sahibinin yapt
slahlara gerekse iftinin ekip bimesine hep ket vuran byk bir kstektir. Masrafa hi karmayan
kilise, kra byle geni lde ortak kacak olunca, toprak sahibi genellikle en pahalya gelen en
nemli slahlar yapmay, ifti ise yine genellikle en pahalya gelen en deerli mahsulleri
yetitirmeyi gze alamaz. r yznden, kk boya tarm uzun zaman Felemenk Birlemi
Eyaletleri ile snrl kalmt. Presbiter mezhebinden lkeler olduklar ve dolaysyla bu ykc
vergiden bak tutulduklar iin onlarda Avrupa'nn btn geri kalan aleyhine bu faydal boya

eczasnn bir tr tekeli vard. Bu bitkinin ngiltere'de ekilmesini retmek iin son zamanlarda
yaplan giriimler, srf kk boyadan alnan her trl rn yerine, acre bana be ilin alnaca
hkmn koyan yasa dolaysyla olmutur.
Avrupa'nn byk ksmnn kilise masraf gibi, Asya'nn birok baka baka lkelerinde de devlet
masraf, ounlukla arazinin gelirine deil, mahsulne oranlanan bir arazi-vergisi ile
salanmaktadr. in'de hkmdarn belli bal geliri, imparatorluun btn topraklar mahsulnn
onda birinden oluur. Ama bu ondalk ylesine dk tahmin edilirdi ki, ou illerde olaan
mahsuln otuzda birini gemedii sylenir. Bengal, ngiliz Dou Hint Ortakl'nn eline dmeden,
o lkenin Mslman hkmetine denegelen arazi-vergisi yahut arazinin rant, sylentiye gre,
mahsuln bete biri kadar tutarm. Eski Msr'da, arazi-vergisi ayn tarzda bete bir tutarm.
Sylentiye gre, bu tr arazi-vergisi, Asya'da hkmdar topran slah edilip ilenmesiyle
ilgilendirirmi. Nitekim in'in, slm ynetiminde iken Bengal'in hkmdarlar ve eski Msr'n
hkmdarlar, sylentiye gre, toprak mahsulnn her ksmna lkelerinin imkn verdii en geni
pazar salayarak, mahsuln her ksmnn gerek miktarn gerek deer tutarn imkn lsnde
artrmak zere, iyi yollar ve gidi gelie elverili kanallar yapm ve bakm iin, son derece zen
gsterirlermi. Kilise r pek ufak ufak paralara blnd iin, onun zerinden tasarruf edenlerin
hi birinde o tr bir ilgi olmasna imkn yoktur. Kendi rahiplik blgesi mahsulnn srmn
artrmak zere lkenin cra bir yerine bir yol ya da kanal yapmak, bir mahalle papaznn iine hi
elvermez. Bu gibi vergilerin, devlet masrafnn karlanmasna tahsis edildikleri zaman, sakncalarna
bir dereceye kadar denk gelmeye yarayacak baz faydalar vardr. Kilise masrafnn grlmesine
tahsis edildiklerinde, yalnzca sakncalar olur.
Toprak mahsul vergileri ya ayniyat halinde ya kesin bir deer takdirine gre para olarak
devirilebilir.
Bir mahalle papaz rn ya da, kendi arazisinde oturan az varlkl bir mlk sahibi gelirini, kimi
zaman ayniyat olarak almakta belki bir fayda grebilir. Devirilecek miktar ve bunun devirilecei
yer yle ufaktr ki, ikisi de alacaklarnn toplanna ve ynetimine kendileri gz kulak olabilirler.
cra bir ildeki bir arazinin geliri, bakentte oturan ok varlkl bir mlk sahibine bylece denecek
olsa onun, adamlarnn ve vekillerinin savsamalar yznden ok, hileleri yznden ise, daha ok
zarara uramas tehlikesi vardr. Vergi tahsildarlarnn yolsuzluu ve talan yznden, hkmdarn
kayb, ister istemez daha byk olur. En tasasz zel kiilerin uaklar, belki en ku uurtmayan kraln
adamlarna kyasla, efendilerinin daha gz nndedir. Ayniyat olarak denen bir kamu geliri,
tahsildarlarn kt ynetiminden tr yle zarara urar ki, halktan devirilenin hep pek az ksm
hkmdarn hazinesine ular. Bununla birlikte, in'de, kamu gelirinin bir ksm, sylentiye gre, bu
ekilde denirmi. Para ile yaplan bir demeye gre yolsuzlua ok daha fazla kap aabilecek bir
deme yntemini srdrmek, manderinlerin ve vergi toplayan bakaca kimselerin kukusuz daha
ilerine gelir.
Toprak mahsulnden para olarak devirilen bir vergi ya piyasa fiyatnn btn deimeleriyle
deien bir deer takdirine gre, ya da rnein, bir kile budaya, piyasann durumu ne olursa olsun,
para olarak hep bir ve ayn bedel takdir edilerek, sabit bir deer takdirine gre tahsil edilir. Birinci
ekilde devirilen bir verginin haslat, ancak topran gerek mahsulndeki deimelere gre
tarmn gelimesine ya da savsanmasna bal olarak deiir. Beriki tr devirilen bir verginin
haslat, yalnz toprak mahsulnn deimelerine gre deimekle kalmayp, gerek deerli
metallerin kymetindeki deimelere, gerekse ayn para biriminin adn tayan sikkenin baka baka
zamanlarda bu metallerden kapsad miktarda olan deimelere gre deiir. Birinci ekilde

devirilenin haslat ile topran gerek mahsulnn deer tutar arasnda hep ayn oran bulunur.
Beriki tr devirilenin haslat ile o deer tutar arasnda, baka baka zamanlarda pek deiik oranlar
bulunabilir.
Btn vergiyi ya da rc tmyle karlamak zere, toprak mahsulnn ve belli bir miktar
yerine yahut belli bir miktarnn bedeli yerine, belli bir para tutar denirse, bu takdirde, vergi nitelik
bakmndan tpk ngiltere'nin arazi-vergisi haline gelir. Arazinin rant ile birlikte ne ykselir, ne
alalr. Topran slahn ne zendirir, ne engeller. Btn br rlerin yerini tutmak zere, modus
denilen eyin dendii ou rahiplik blgelerinde, r bu tr bir vergidir. Bengal slm
hkmetince ynetildii srada, mahsuln bete birinin ayniyat olarak denmesi yerine, lkenin pek
ok ilelerinde yahut zemindarilerinde,[461] sylentiye gre hem de pek lml olan bir r bedeli
yrrlkte imi. Dou Hint Ortakl memurlarndan kimisi kamu gelirini yakk alan kymet
dzeyine ykseltmek bahanesiyle, kimi illerde bu r bedelini, ayniyat halindeki bir deme ile dei
etmilerdir. Onlarn ynetiminde bu deiikliin hem tarm engellemesi hem de ortaklk ynetimine
ilk getii srada varl sylenilen miktarn pek ok aasna den kamu gelirinin tahsilinde yeni
suiistimal[462] kaplar amas olasdr. Bu deiiklikten ortaklk memurlarnn belki kazanlar
olmutur, ama bu, ihtimal ki hem efendilerinin hem lkenin srtndan kmtr.
Evlerin Geliri zerindeki Vergiler
Bir evin geliri iki ksma ayrlabilir: Birine pek yerinde olarak yap-geliri denebilir; brne okluk
arsa-geliri derler.
Yap-geliri, ev yaplrken harcanan sermayenin faizi ya da krdr. naatnn ura br
zanaatlarla bir dzeye gelmek iin bu gelir, nce sermayesini salam kefaletle dn verdii takdirde
alaca faizin aynn kendisine demeye; ikincisi, evi her zaman onarml olarak korumaya yahut
hepsi bir kapya kar yaplmasnda kullanlm olan sermayeyi belli yllk bir sre iinde yeniden
yerine koymaya yetmelidir. Onun iin, yap gelirini ya da inaatln olaan krn, her yerde
parann olaan faizi ayarlar. Piyasadaki faiz kertesi yzde drt olan yerde, arsa gelirini dedikten
sonra, yap masrafnn tm zerinden yzde alt, alt buuk getirebilen bir ev geliri, inaatya belki
yeter bir kr salayabilir. Piyasadaki faiz kertesinin yzde be olduu yerde, belki yzde yedi ya da
yedi buua gereksinme grlebilir. Para faizine oranla, inaatlk herhangi bir zamanda bundan
ok daha fazla kr getirebiliyorsa, ok gemeden br zanaatlardan o denli sermaye eker ki, kr,
yakk alan dzeyine indirir. Herhangi bir zamanda, bundan ok daha azn getirebiliyorsa, br
zanaatlar, ok gemeden inaatlktan o kadar sermaye eker ki, o kr yeniden ykselir.
Bir evin tm gelirinin bu akla uygun kr salamaya yeten ksmndan tesi, tabii, arsann gelirine
gider ve arsa-sahibi iki ayr kimse ise, ou hallerde, tm arsa sahibine denir. Bu gelir fazlas,
evde oturann, o yerin gerek ya da farazi[463] bir stnl bulunmasna karlk olarak dedii
bedeldir. Herhangi byk bir kentin uzaklarnda, arsalarn istenildii gibi seilecek kadar bol olduu
yerlerdeki kr evlerinde, arsa geliri, stnde evin bulunduu arsa tarmda kullanld takdirde ne
getirirse, hemen hemen odur, yahut ondan fazla bir ey deildir.
Bir byk kent dolayndaki k kklerinde arsa geliri kimi zaman ok daha yksek olup, orada,
yrenin kendine zg rahatl ya da gzellii, okluk adamakll para eder. En yksek arsa gelirleri,
genellikle bakentte ve bakentin evlere kar talebin bu talebe sebep her ne ise: ister ticaret ve i
iin, ister sefa srp e dostla dp kalkmak iin, ister srf kvanmak ve modaya uymak iin
tesadf, en fazla olduu belli yakalarndadr.

Ev geliri zerinde, kiracnn deyecei ve her evin tm gelirine oranlan bir verginin, yap
gelirine hi deilse uzunca bir zaman iin etkisi olamaz. naat umduu akla uygun kr elde
etmezse, o ii brakmak zorunda kalr. Bu ise, inaata kar talebi artrarak, inaatnn krn ksa
zamanda yeniden br ilerdeki krla yakk alacak dzeye getirir. Hem de o tr bir vergi tm ile
arsa-gelirine isabet etmeyip, ksmen evde oturana, ksmen arsa sahibine decek ekilde blnr.
rnein diyelim ki, belli bir kimsenin ev kiras olarak, ylda altm liralk bir masrafa kesesinin
elvereceine akl kesiyor. Yine diyelim ki, ev gelirine, evde oturann deyecei, lira bana drt
ilinlik yahut bete bir vergi konulmutur. Kiras altm lira olan bir ev bu takdirde, ona ylda yetmi
iki liraya gelecektir. Bu ise, onun kesesinin elvereceini sand miktardan on iki lira fazladr.
Dolaysyla o, daha ktce ya da kiras elli lira olan bir evle yetinecektir. Vergi iin demesi gereken
on lirann eklenmesiyle, bu tutar ylda, kesesinin elvereceine aklnn kestii masraf olan altm
liray bulacaktr. Vergiyi demek iin de, yllk kiras on lira fazla bir evden salayabilecei daha ok
rahatln bir ksmndan vazgeecektir. Bu daha ok rahatln bir ksmndan vazgeer, diyorum;
nk tmnden vazgeme zorunda kald pek seyrektir; vergi dolaysyla, ylda elli liraya, vergi
olmad takdirde bulabileceinden daha iyi bir ev bulur. nk bu tr bir verginin, u belli rakibi
uzaklatrarak kiras altm lira olan evlere kar rekabeti azaltmas gerektii gibi, yine, elli lira
kiral evlere ve (en dk krallar dnda) deiik kiral btn evlere kar olan rekabeti de, ayn
tarzda azaltmas gerekir. En dk kirallara kar olan rekbeti bir sre iin artrr. Ama zerlerinde
rekabetin azald her snf evlerin kiralar, ister istemez az ok iner. Ancak, bu iniin, hi deilse
uzunca bir zaman iin, yap kirasna etkisi olmayacandan, tm birden eninde sonunda arsa kirasna
dnmek gerekir. Bundan tr, sonunda, bu verginin denmesi, ksmen, payna deni demek iin
rahatln bir ksmndan vazgemek zorunda olan ev kiracsna, ksmen de payna deni demek iin
gelirinin bir ksmndan vazgemek zorunda olan arsa sahibine kalr. Bu kesin demenin, aralarnda
ne oranda blleceini doru olarak anlamak belki pek kolay deildir. Bu blme, baka baka
artlar altnda, ihtimal ki, birbirinden pek farkl olacak ve bu tr bir vergi, bu deiik artlara gre
hem evde oturan, hem arsa sahibini eitlie pek aykr ekilde etkileyebilecektir.
Bu tr bir verginin baka baka arsa gelirleri sahiplerine eitlie aykr ekilde isabet edebilmesi,
tmyle bu blmedeki rasgele eitsizlikten ileri gelir. Fakat baka baka evlerde oturanlara eitlie
aykr ekilde isabet edebilmesi, yalnz bundan deil, bir baka nedenden ileri gelir. Ev kiras
masrafnn tm geim masrafna oran trl servet basamaklarnda baka bakadr. Bu oran, servetin
en yksek basamanda belki en yksektir ve genellikle en aa basamakta en dk olmak zere, alt
basamaklar doru gitgide klr. Yoksullarn belli bal masraf kaps, yaam iin zorunlu olan
maddelerdir. Yiyecek bulmakta glk ekerler; kk olan gelirlerinin ou, onu elde etmek iin
harcanr. Zenginlerin balca masraf zevke dnk atafat eyasndan ve kuru kuruya vnlecek
nesnelerden ileri gelir. Grkemli bir ev ie zenginlerdeki atafat eyasnn ve kuru kuruya
kvandklar nesnelerin hepsini, en elverili ekilde bezeyip gz nne serer. Dolaysyla ev
kiralarndan alnan bir verginin arl, genellikle en ok zenginlere isabet eder. Bu tr eitsizlikte
ise, belki pek akla uymayan bir ey yoktur. Kamu giderine zenginlerin yalnzca gelirleri orannda
deil, ondan biraz daha fazla oranda katlmalar pek akla aykr deildir.
Evlerin kiras kimi bakmlardan arazi kirasna benzerse de, bir bakma ondan esasl olarak ayrlr.
Arazi kiras, rn veren bir eyin kullanlmasna karlk denmektedir. Kiray deyen arazi, o kiray
retir. Evlerin kiras, rn vermeyen bir eyin kullanlmasna karlk olarak denir. Ne ev, ne
stnde ev bulunan arsa, rn verir. Dolaysyla, deyen kimsenin kiray o eyden ayr ve onunla
balants olmayan bir baka gelir kaynandan elde etmesi gerekir. Evlerin kirasndan alnan bir
verginin, evde oturanlara isabet ettii srece, kirann elde edildii ayn kaynaktan gelmesi ve onlarn

(ister emek cretlerinden ister sermaye krlarndan, ister arazinin rantndan elde edilmi) gelirinden
denmesi gerekir. Byle bir vergi, evde oturanlara isabet ettii srece ayr gelir kaynann yalnz
bir tanesine deil, ayrm gzetmeksizin hepsine birden isabet eden vergilerdendir ve nitelii her
bakmdan, tketim mallarnn herhangi bir baka eidinden alnann ayn olan bir vergidir.
Genellikle bir insann tm masrafn geni mi dar m tuttuunu kestirebilmek iin, evinin kirasndan
daha iyi herhangi tek bir gider ya da tketim maddesi belki yoktur. Bu belli gider maddesine
oranlanan bir vergi, o maddeden Avrupa'nn herhangi bir yerinde imdiye dein elde edilene gre
belki daha hatr saylr bir gelir meydana getirebilir. Gerekte vergi pek yksek olursa, halkn ou
daha kk evlerle yetinip, masraflarnn ounu bir baka ra sokarak elden geldiince ondan
yakay syrmaya bakarlar.
Evlerin kiras tpk arazinin olaan kirasn aratrmak iin gerekli grlecek trden bir tedbirle,
yeterince doru olarak kolayca anlalabilir. inde oturulmayan evlerin vergi vermemesi gerekir.
Bunlardan alnan bir vergi tm ile mal sahibine isabet eder; bylece, o kendisine ne rahatlk ne gelir
salamayan bir ey iin vergi vermi olur. inde sahibinin oturduu evlere, yaplmalarnn mal
olabilecei masrafa gre deil, bir kiracya kiraland takdirde getirmeleri olas bulunduuna
(yansz bir hakem yntemi ile) hkmedilebilecek kira zerinden vergi konulmas gerekir.
Yaplmalarnn mal olmu olabilecei masrafa gre vergi hesaplanrsa, teki vergilere eklenecek,
lira bana drt ilinlik bir vergi, bu lkenin ve yle sanrm ki, baka her uygar lkenin hemen
hemen btn varlkl ve byk ailelerini yere serer. Bu lkedeki en varlkl ve en byk ailelerden
kimisinin kentteki ve krdaki trl evlerini dikkatle inceleyen bir kimse, grr ki, ilk yaplma
masrafn yalnzca yzde alt buuk ya da yedisi hesabyla, bunlarn ev kiras, mlklerinin safi
gelirinin tmne hemen hemen eittir.
Bu, dorusu, ok gzel ve grkemli eylere birbiri pei sra gelen birka kuaka yaplarak
birikmi bir masraftr.[464] Ama maliyetine oranla bu eylerin dei edilme deeri pek azdr.
Arsa kiralar, vergi alnmaya, evlerin kirasna kyasla daha da uygun gelen bir konudur. Arsa
kiralarnda alnan bir vergi ev kiralarn artrmaz. Bu verginin topu birden hep, bir tekelci olarak
davranan ve arsasnn kullanlmasna karlk alnabilecek en yksek kiray isteyen arsa kiras
sahibine isabet eder. Rakiplerin tesadfle daha zengin ya da daha yoksul bulunmalarna ya da belli bir
arsa parasndan heveslerini almak iin daha ok ya da daha az bir masrafa katlanabilmelerine gre,
arsaya karlk, daha ok ya da daha az kira elde edilebilir.
Her lkede en ok sayda zengin rakip, bakentte bulunur; yle olduu iin de, en yksek arsa
kiralarna hep orada rastlanr. Arsa kiralarndan alnan bir vergi, bu rakiplerin zenginliini hibir
bakma artrmayacandan, arsadan yararlanmak iin bunlar daha ok para vermeye ihtimal ki
yanamayacaklardr. Vergiyi, oturann m, yoksa arsa sahibinin mi pein deyeceinin ok nemi
olmaz. Oturan, vergi iin ne denli fazla para demek zorunda kalrsa, arsa iin o kadar az para verme
eiliminde olur; bylece verginin eninde sonunda denmesi, tmyle arsa kiras sahibinin stne
kalr. inde oturulmayan evlerin arsa kiras zerinden vergi verilmemesi gerekir.
Gerek arsa kiralar, gerek, olaan arazi kiras mal sahibinin ou hallerde, kendi hesabna hibir
dikkat ya da zen gstermeden yararland bir gelir eididir. Devlet giderlerinin denmesi iin, bu
gelirin bir ksm mal sahibinin elinden alnsa da, bu yzden herhangi bir tr ura baltalanm olmaz.
Topluluun topra ile emeinin yllk rn, byk halk ktlesinin gerek zenginlii ile geliri, bu
tr bir vergiden sonra, eskisinin ayn olarak kalabilir. Onun iin, arsa kiralar ve olaan arazi kiras,
kendilerine zg vergi konulmaya belki en ok dayanabilecek olan gelir eitleridir.

Bu bakmdan arsa kiralarnn, zel olarak vergi alnmaya, olaan arazi kirasna kyasla daha bile
elverili bir konu olduu grlyor. ou hallerde olaan arazi kiras, hi deilse ksmen arazi
sahibinin zeni ve ustaca ynetimi sayesinde meydana gelir. Pek ar bir vergi, bu zeni ve ustaca
ynetimi fazlasyla engelleyebilir. Arsa kiralarnn, olaan arazi kirasn amalar ise, tm ile
hkmdarn iyi ynetimi sayesindedir. Hkmdar ya btn halkn ya da belli bir yerdeki ahalinin
uran kayrarak, onlarn, zerinde evlerini yaptklar arsaya gerek deerinden o denli fazla para
vermelerini ya da arsann bu kullanlndan dolay, arsa sahibine, urayabilecei zarar karlayacak
tazminattan o kadar daha fazlasn salamalarn mmkn klar. Devletin iyi ynetimi sayesinde
vcuda gelen bir fonun zel olarak vergiye balanmasndan ya da o ynetimin masrafnn
grlmesinde bunun br mali kaynaklarn ouna kyasla daha fazla pay bulunmasndan daha akla
sar bir ey olamaz.
Avrupa'nn eitli birok lkesinde evlerin kirasna vergiler konulmu bulunmakla birlikte, arsa
kiralarnn ayr bir vergi konusu olarak grld bir lke bilmiyorum. Vergileri dzenleyen
kimselere kirann hangi ksmnn arsa kiras hangisinin yap kiras saylmas gerektiini aratrmak
ihtimal ki biraz g gelmitir. Bununla birlikte, kirann bu iki ksmn birbirinden ayrt etmek pek g
gibi gelmese gerektir.
Byk Britanya'da evlerin kirasndan tpk yllk arazi-vergisi ad altnda arazi kirasndan alnan
oranda vergi alnd kabul olunur. Her ayr mahalle ve bucak iin bu vergiye matrah olmak zere
yaplan deer takdiri hep ayndr. Bu takdir balangta eitlie son derece aykr idi; hl da aykr
olmakta srp gidiyor. Krallk lkesinin ou ksmnda bu vergi, arazinin kirasna kyasla evlerin
kirasna daha da hafif isabet eder. Balangta vergileri yksek konulup evlerinin kiralar epey
dm olan tek tk bir iki bucakta lira bana drt ilinlik arazi vergisinin, evlerin gerek
kirasna eit bir oran bulmakta olduunu sylerler. Kiracsz evler kanun gereince vergiye baml
bulunmakla birlikte, ou bucaklarda, tahakkuk yapanlarn araclyla vergiden bak
tutulmaktadr. Bucan vergisi hep ayn kalmakla birlikte bu baklk belli evlere den vergi
paynda kimi zaman ufak tefek deiikliklere sebep olmaktadr. Yeni yaplar, onarmalar vb.
dolaysyla kirada meydan gelen artlarla bucan borcu denmekte, bu ise belli evlere den vergi
paynda bsbtn deimelere sebep olmaktadr.
Felemenk ilinde[465] her evden gerekte getirdii kiraya ya da kirada olup olmamasna
baklmakszn, deerinin yzde iki buuu zerinden vergi alnr. Gelir elde edemedii kiracsz bir
ev iin mal sahibini, hele bunca ar bir vergi demeye zorlamakta biraz hakszlk vardr gibi gelir.
Piyasadaki faiz kertesinin yzde gemedii Felemenk'te, evin tm deeri zerinden yzde iki
buuk; ou hallerde yap kirasnn, belki de btn kirann te birinden ok tutmak gerekir.
Gerekte, evlerin vergiye balanna esas tutulan deer takdiri eitlie pek aykr olmakla birlikte,
sylentiye gre, hep gerek deerin aasndadr. Bir ev yeniden yapld, slah edildi ya da
geniletildi mi, yeni bir deer takdiri yaplarak, vergi ona gre hesaplanr.
ngiltere'de evlere baka baka zamanlarda konulmu trl vergileri dzenleyenler, yle grlyor
ki, her evin gerek kirasn olduka doru ekilde anlamakta byk bir glk bulunduunu
dnmlerdir. Onun iin bunlar, vergilerini, ihtimal ki, kira ile arasnda ou hallerde bir oran
bulunacan dndkleri daha ak seik bir hususa gre dzenlemilerdir.
Bu tr ilk vergi, ocak paras ya da ocak bana iki ilinlik bir vergi idi. Evde ka ocak bulunduunu
anlamak iin, vergi tahsildarnn evdeki her odaya girmesi gerekiyordu. Bu tatsz yoklama, vergiyi
tatszlatryordu. Onun iin, devrimden hemen sonra, klelik belirtisidir diye, bu vergi kaldrld.

Onun ardndan gelen ayn tr vergi, iinde oturulan her evden alnan iki ilinlik bir vergi idi. On
penceresi olan bir ev, drt ilin fazla veriyordu. Yirmi ya da yirmiden ok pencereli bir ev, sekiz ilin
veriyordu. Sonralar bu vergi, penceresi yirmi tane olup, otuza varmayan evlerin on ilin; otuz ve
daha ok pencerelilerin yirmi ilin vermesini buyurur biimde deiiklie urad. Pencere says
ou hllerde dardan ve her halde evin btn odalarna girmeksizin saylabilir. Dolaysyla,
tahsildarn yoklamas, bu vergide, ocak parasndakine gre daha az gce gidiyordu.
Sonra, bu vergi kaldrld; yerine, pencere vergisi konuldu. Bu da, birok deiikliklere uram ve
artrlmtr. Pencere-vergisi, imdiki (1775 Ocak ay) haliyle, ngiltere'de ev bana ilinlik,
skoya'da ise ev bana bir ilinlik bir resimin yan sra her pencereyi bir resme baml tutmaktadr.
Bu resim, ngiltere'de, penceresi yediyi gemeyen evler iin (en dk kerte olan) iki peniden, azar
azar ykselerek, yirmi be ve daha ok pencereli, evler iin (en yksek kerte olan) iki iline dek
kmaktadr.
Btn bu tr vergilere kar balca itiraz, bunlarn okluk zenginlere kyasla yoksullara ok daha
ar isabet etmeleri gerektii iin, eitlie en kt ekilde aykr olulardr. Bir tara kentinde kiras
on lira olan bir evin, kimi zaman, Londra'da kiras be yz lira olan bir evden daha ok penceresi
bulunabilir. Taradakinde oturann tekinde oturana gre ok daha yoksul bir kimse olmas
muhtemelse de, onun, vergiye katlma payn dzenleyen pencere-vergisi olduka, devlet giderinin
grlmesine daha ok katkda bulunmas gerekir. Demek ki, bu gibi vergiler, yukarda anlan drt
ana kuraln birincisine taban tabana aykrdr. br ana kuraldan herhangi birine pek aykr gibi
grnmezler
Pencere-vergisinin ve evlerden alnan btn teki vergilerin doal yatknl kiralar drmektir.
Bir kimse vergiye ne denli ok para derse, bellidir ki, kira iin o kadar az para verebilir. Bununla
birlikte, pencere-vergisi konunalberi, Byk Britanya'nn hemen hemen her tandm kent ve
kynde, evlerin kiras genellikle az ok ykselmitir. Hemen hemen her yerde evlere kar talep
ylesine oalmtr ki, kiralar, pencere vergisinin drebileceinden daha ok ykseltmitir. Bu,
lkedeki byk refahn ve lke ahalisinin artmakta olan gelirinin ok saydaki kantlarndan bir
tanesidir. Vergi olmasa, kiralar belki bsbtn ykselirdi.
II. Madde

Kr zerindeki Ya da Sermayeden Doan Gelir zerindeki Vergiler

Sermayeden doan gelir ya da kr, tabiatyla ikiye blnr: sermayenin faizini deyen ve sermaye
sahibine ait olan ksm; faizin denmesi iin gerekenden arta kalan ksm.
Krn bu ikinci ksm, tabii, dorudan doruya vergiye balanamayacak olan bir konudur. O
sermayeyi iletilmenin rizikosu ile zahmeti karl ve ou hallerde, ar lml bir karldr.
leten kimsenin bu karl almas gerekir, yoksa kendi karn zedelemeden bu ii srdremez.
Dolaysyla, kendisinden dorudan doruya krn tm orannda vergi alnrsa, o ya krnn kertesini
ykseltmek ya da vergiyi para faizinin stne yklemek, yani, daha az faiz demek zorunda kalr.
Krnn kertesini vergi orannda ykseltirse, btn vergiyi, pein olarak kendisi verebilir ama,
kulland sermayeyi eitli alanlardan hangisinde iletiyorsa, ona gre, sonunda, vergiyi iki ayr
snf halktan ya biri ya teki der. Paray bir ifti sermayesi olarak topran ekilip biilmesinde
kullanrsa, krnn kertesini ancak, toprak mahsulnn ya da (ayn ey demek olan) toprak mahsul
bedelinin daha byk bir payn alkoyarak ykseltebilir. Bu ise, ancak arazi kirasnn indirilmesi ile
kabil olacandan, sonunda verginin denmesi arazi sahibine kalr. Paray bir ticaret ya da sanayi
sermayesi olarak kullanrsa, krnn kertesini ancak mallarnn fiyatn ykselterek artrabilir. O
takdirde, verginin sonunda denmesi, tmyle o mallarn tketicilerine kalr. Krnn kertesini
ykseltmezse, verginin tmn, krn para faizi iin ayrlan ksmna yklemek zorunda kalr.
Sermaye olarak her ne dn ald ise, onun iin, daha az faize katlanabilir. Bu takdirde verginin btn
arl, eninde sonunda para faizine yklenir. Yakasn vergiden bu trl kurtaramadka, br trl
kurtarmak zorunda kalr.
lk bakta para faizi, arazi kiras gibi dorudan doruya vergi alnmaya elverili bir konu gibi
gelir. Bu, arazi kiras gibi, sermayeyi iletmenin btn rizikosu ile zahmetini batan aa
karladktan sonra, arta kalan bir safi haslattr. iftinin sermayesi (akla uygun kryla birlikte)
yerine konduktan sonra, arta kalan safi haslat, vergiden sonra, vergiden ncekine kyasla daha byk
olamayaca iin, arazi kirasndan alnan bir vergi nasl kiralar ykseltemiyorsa, para faizinden
alnan bir vergi de, faiz kertesini ayn nedenle ykseltemez. nk lkedeki sermaye ya da para
miktarnn, topran miktar gibi, vergiden sonra, vergiden ncesine gre ayn kald varsaylr.
Birinci kitapta grlmt ki, her yerde allm kr kertesini, iletilecek sermaye miktar ve o
sermaye ile yaplmas gereken i ya da ticaret miktar arasndaki oran dzenler. Gelgelelim, sermaye
ile yaplacak ii ya da ticareti, para faizinden alnacak herhangi bir vergi ne oaltabilir, ne
azaltabilir. Dolaysyla, iletilecek sermaye miktar vergiden tr ne oalyor ne azalyorsa,
allm kr kertesi ister istemez ayn kalr. Fakat bu krn, sermaye iletenin rizikosunu ve zahmetini
karlamak iin gerekli olan ksm, yine ayn kalr. nk o riziko ile zahmet hibir bakmdan
deimez. Bundan tr, arta kalan, yani sermaye sahibine ait olup parann faizini deyen ksm da,
yine ister istemez ayn kalr. Onun iin, para faizi, ilk bakta, arazi kiras gibi, dorudan doruya
vergi alnmaya uygun bir konu olarak gzkr.
Bununla birlikte, para faizini, dorudan doruya vergi alnmaya arazi kirasna gre ok daha az
yakr bir konu haline getiren iki ayr durum vardr.
Birincisi, herhangi bir adamn elindeki topran miktar ile deeri, hibir zaman sr olamaz ve hep
pek doru biimde aratrlabilir. Ama elindeki sermayenin tm tutar, hemen hemen hep bir srdr ve
hemen hemen hibir zaman epey doru biimde aratrlamaz. stelik hemen hemen durmadan,
deiikliklere uramas olasdr. Pek seyrek olarak bir yl, okluk bir ay, hemen hemen kimi zaman

bir tek gn gemez ki, sermaye az ok artp eksilmesin. Her insann kiisel ahvali zerinde, verginin
ona gre ayarlanmas amacyla, servetinin btn dalgalanmalarn gzetleyecek bir soruturma,
kimsenin dayanamayaca, bitip tkenmez bir znt kayna olur.
kincisi, toprak yerinden oynatlamayan bir ey olduu halde, sermaye kolayca baka yere
aktarlabilir. Toprak sahibi ister istemez, mlknn bulunduu belli lkenin yurttadr. Sermaye
sahibi ise, hakl olarak, cihann yurttadr ve kesinlikle herhangi belli bir lkeye bal deildir. Ar
bir vergi konulmak zere can skc bir soruturmaya urayabilecei lkeden ayrlverme
eilimindedir ve sermayesini, daha ba din olarak ya iini grebilecei ya servetinin tadn
karabilecei bir baka lkeye gtrr. Sermayesini aktarma etmekle, ayrld lkede onun
srdrm olduu btn almaya son verir. Topra ileyen sermayedir; emei ie koan
sermayedir. Herhangi belli bir lkeden sermaye kartacak yatknlkta bir vergi, gerek hkmdar iin,
gerek toplum iin, her gelir kaynan ayn derecede kurutmaya vesile olur. Yalnz sermaye krlar
deil, arazi geliri ile emek cretleri de, sermayenin baka yana aktarlmas yznden, ister istemez az
ok eksilir.
yle olduu iin, sermayeden oluma gelirden vergi almaya kalkm milletler, bu tr herhangi
sk bir soruturma yerine, pek gevek ve dolaysyla az ok keyfi bir miktar tahminiyle yetinmek
zorunda kalmlardr. Bylece tahakkuk ettirilen bir vergideki ar eitsizlik ve belirsizlik, ancak
verginin son derece lml olmas ile telafi edilebilir. Bylece, her kimse kendisine gerek gelirinden
pek aa vergi salndn grdnden komusuna biraz daha dk vergi kesilse bile pek znt
duymaz.
ngiltere'de, arazi-vergisi denilen vergi araclyla, sermayeden, tpk toprak orannda vergi
alnmak istenmiti. Topraktan alnan vergi, lira bana drt ilin ya da varsaylan kirann bete biri
iken, sermayeden, varsaylan faizin bete biri zerinden vergi alnmas istenilmiti. imdiki yllk
arazi-vergisi ilk konulduu zaman, kanunlu faiz kertesi yzde alt idi. Dolaysyla, her yz liralk
sermayeden, alt lirann bete biri olan, yirmi drt ilin vergi alnd varsaylyordu. Kanunlu faiz
kertesi yzde bee indirildiinden beri, her yz liralk sermayeden ancak yirmi ilin vergi alnd
varsaylmaktadr. Arazi-vergisi denilen vergi ile toplanacak para, tara ile belli bal kentler arasnda
bllyordu. Verginin daha ou taraya konulmu olup, kentlere konulann byk ksm evlerden
alnyordu. Kentlerin sermayesinden ya da ticaretinden alnmak zere kalan ksm, (nk topraa ait
sermayeden vergi alnmas amalanmt) o sermayenin ya da o ticaretin gerek deerinin ok
aasnda kalyordu. Dolaysyla, ilk bataki tahakkukta her ne eitsizlik olsa, pek az tedirginlik
veriyordu. Her mahallenin ve her bucan, toprana, evlerine ve sermayesine hl, ilk bataki
tahakkuka uygun olarak vergi kesilmektedir. ou yerde btn bunlarn deerini pek ok ykseltmi
bulunan, lkenin hemen hemen her yann kaplayacak refah, bu eitsizlikleri imdi daha da az nemli
hale getirmitir. Bundan baka, her bucan vergi pay hep ayn kald iin, herhangi bir kimsenin
sermayesine konulabildii lde, bu verginin kesin olmay hem pek azalm hem ok daha nemli
hle gelmitir. ngiltere topraklarndan ounun arazi-vergisine balanmas, bunlarn gncl[466]
deerinin yars zerinden deilse, ngiltere sermayesinin ounun vergiye balamas da belki
gncl deerinin hemen hemen ya ellide biri zerindedir ya deildir. Sermayenin ve ticaretin
vergiden bak tutulduu Westminister'de olduu zere, kimi kentlerde arazi-vergisinin tm evlere
konulmutur. Londra'da teki trldr.
Btn lkelerde, zel kiilerin ahvalini sk skya soruturmaktan titizlikle saknlmtr.
Hamburg'ta[467] oturan herkes, varnn younun yzde eyreini devlete vermek zorundadr.
Hamburg ahalisinin varl, okluk, sermayeden olutuuna gre bu vergi, sermayeden alnan bir

vergi saylabilir. Her kimse vergisinin takdirini kendi yapar ve her yl, varnn younun yzde
eyrei olduunu yeminle bildirdii belli bir tutar, ne kadar tuttuunu bildirmeksizin ya da o konuda
herhangi bir yoklamaya uratlmadan yetkili byk memurun nnde, devlet kasasna koyar. Bu
verginin, genellikle kl kadar doruluktan amakszn dendii sanlmaktadr. Kendi yetkili byk
memurlarna kar halkn tam bir gven besledii, devletin desteklenmesi iin vergi zorunluluuna
inand ve bunun o amaca iten ballkla tahsis edileceine gvendii kk bir cumhuriyette, kimi
zaman verginin byle hak ve insaf zere, gnl rzasyla denmesi umulabilir. Bu, Hamburglular'a
zg deildir.
svire'deki Underwald kantonu, frtna ve su basknlar yznden sk sk ykntya urar; bylece
olaanst masraflarla karlar. Bu gibi durumlarda, halk bir araya toplanr ve kendisinden ona
gre vergi alnmak zere, her biri varlnn ne tuttuunu, sylentiye gre byk bir ak yreklilikle
bildirir. Zrich'te kanun, zorunluluk hallerinde herkesten tutarn yeminle bildirmekle ykml
olduu geliri orannda vergi alnacan emretmektedir. Hemerilerinden herhangi birinin
kendilerine oyun edecei kukusunun bunlarn ilerine dmediini sylerler. Basil'de devletin belli
bal geliri, ihra edilen mallardan alnan ufak bir gmrk resminden domaktadr. Kanunun koymu
olduu vergilerin hepsini ayda bir deyecekleri zerine btn yurttalar ant ierler. Btn
tacirlerin, hatta btn hanclarn, lke iinde ya da dnda sattklar mallarn pusulasn tutmalar,
gvenle kendilerine braklmtr. Her ayn sonunda bu pusulay, aasnda vergi tutar
hesaplanm olarak, hazinedara gnderirler. Bu gven yznden, gelirin zarar grd kukusu
yoktur.[468]
Bu svire kantonlarnda, her yurtta varl tutarn yeminle aka bildirmekle ykml tutmak,
bir cefa saylmasa gerektir. Hamburg'da olsa, bu cefann en sunturlusu saylr. Tehlikeli ticari
giriimlere giren btn tacirler hallerinin vakitlerinin gerek durumunu her an aa vurmak
zorunda bulunma dncesi karsnda titrerler. Bunun sonunun, pek ok kez, itibarlarnn yklmas
ve giriimlerinin suya dmesi olacan, onlar nceden bilirler. Btn bu tr giriimlerin yabancs
olan ar bal ve tutumlu bir halk kendileri iin, byle herhangi bir gizlilie gereksinme duymaz.
Felemenk'te, len Orange Prensi, devlet bakanlna getikten hemen sonra, her yurttan btn
mallarna yzde iki ya da (taklan adla) ellide bir penilik bir vergi konuldu. Her yurtta Hamburg'da
olduu gibi tahakkukunu kendi yapp vergisini dyor; genellikle, verginin byk bir dorulukla
dendii kabul ediliyordu. O srada, genel bir ayaklanma ile henz kurmu olduklar yeni hkmete
kar halkn pek byk sevgisi vard. Verginin tez elden tedbir alnmasn gerektiren bir olay
ktnda devletin skntsn gidermek iin, yalnz bir defaya zg olmak zere denmesi
gerekiyordu. Gerekte vergi, srekli olamayacak kadar ard. Piyasadaki faiz kertesi seyrek olarak
yzde geen bir lkede yzde ikilik bir vergi, sermayeden genellikle elde edilen en yksek safi
gelir zerinde, lira bana on ilin drt peni tutar. Bu, sermayesine az ok el uzatmadan pek az
kimsenin deyebilecei bir vergidir. Zorunlu hallerde byk yurtseverliinden tr halk byk bir
aba gstererek, devletin skntsn gidermek iin, sermayesinin bile bir ksmndan vazgeebilir.
Gelgelelim, uzunca bir zaman bunu srdrmesi olanakszdr. Srdrrse, ok gemeden vergi
yznden yle bitkin der ki, devleti bsbtn destekleyemez hale gelir.
ngiltere'de Arazi-vergisi Kanunu gereince sermayeye konulan verginin, sermayeye oranlanm
olmakla birlikte, o sermayenin herhangi bir ksmn eksiltmesi ya da ele geirmesi kastedilmemitir.
Bunun, ancak para faizi zerinde, arazi kiras vergisine oranlanm bir vergi olmas istenmitir. yle
ki, arazi kiras vergisi lira bana drt ilin iken, teki de lira bana drt ilin olabilsin. Ayn tarzda,
Hamburg'daki verginin ne Unterwald ile Zurich'in daha lml olan vergilerinin sermayeden alnan

vergiler deil, sermayenin faizi ya da safi geliri zerinden alnan vergiler olmas istenmitir.
Felemenk'in vergisi, sermayeden alnacak bir vergi olarak dnlmtr.
Belli lerin Krndan Alnan Vergiler
Kimi lkelerde, kimi zaman ticaretin belli kollarnda, kimi zaman tarmda altrldnda,
sermayenin krlarna olaanst vergiler konulmaktadr.
ngiltere'de, gezginci esnafla ayak satclarndan alnan vergi, kira arabalaryla tahtrevanlardan
alnan vergi ve meyhane iletenlerin perakende bira ve ispirtolu ikiler satma ruhsatiyesi iin
dedikleri vergi, batakilerdendir. Geen sava srasnda, dkknlardan o tr bir baka vergi alnmas
nerilmiti. Savaa lke ticaretinin savunulmas iin giriildiinden, ondan kazan salayacak olan
tacirlerin, sava giderinin karlanmasna katkda bulunmalar gerekir denilmiti.
Bununla birlikte, ticaretin belli bir kolunda kullanlan sermayenin krlarndan alnan bir vergi,
sonunda hibir zaman (btn olaan hallerde akla uygun krn elde etmesi gereken ve rekabet
serbest iken binde bir o krdan fazlasn elde edebilen) tccarn stne kalamaz; hep tccarca pein
verilen vergiyi mallarn bedeli halinde ve genellikle biraz fiyat fazlasyla demek zorunda bulunmak
gereken tketicilerin stne kalabilir.
Bu tr bir vergi, tacirin yapt ticarete oranland m; sonunda tketici bunu der ve tacir skntya
girmez. Bylece oranlanmayp da btn tacirler iin ayn olursa, bu takdirde bile onu eninde sonunda
tketici der ama vergi, byk taciri kayrp, kk tacirin biraz ezilmesine sebep olur. Kira arabas
bana haftada be ilinlik ve tahtrevan bana ylda on ilinlik vergi, bu gibi araba ve tahtrevan
iletenlerce pein dendike, her birinin i hacmine tpa tp yetecek derecede oranlanm olur. Ne
byk esnaf kayrr, ne kk esnaf ezer. Hafif bira satma ruhsatiyesi iin ylda yirmi ilin, ispirtolu
ikiler satma ruhsatiyesi iin ayrca krk ilin vergi, btn perakendecilerde ayn olduundan, ister
istemez, byk i yapanlar iin epey krl, kkler iin ise epey ezici olmak gerekir. Bykler iin
mal bedeli halinde vergiyi geri almak, tekilere kyasla daha kolay olmak gerektir. Ancak, verginin
lmll, bu eitsizliin nemini azaltt gibi, ufak birahanelerin oalmasna biraz ket vurulmas
da birok kimselerce yersiz grlmeyebilir. Dkknlar zerindeki verginin, btn dkknlar iin
ayn olmas istenilmitir. Pek baka trl de olamazd. Bir dkknn vergisini, orada yaplan alveri
hacmine (yle byle doru biimde) oranlamak, zgr bir lkede tahamml aacak trden bir
soruturma yaplmakszn imknsz olurdu. Vergi ykseke olsayd, kk tccar ezer ve hemen
hemen btn perakende ticareti byk tccar eline gemeye zorlard. Kklerin rekabeti ortadan
kalkt iin, tekiler o ticaretin tekeline sahip olur ve btn br tekelciler gibi, krlarn verginin
denmesi iin gerekenin ok daha yukarsna karmak zere abucak birlik olurlard. Verginin
eninde sonunda denmesi, dkkncya kalacak yerde, fiyatta dkkncdan yana olacak epeyce bir
kabarklk ile birlikte tketiciye derdi. Bu nedenlerden tr, dkknlardan alnacak bir vergiye
ilikin olan tasar bir yana braklp, yerine 1759 ylnn akal yardm' konuldu.
Avrupa'nn herhangi bir yerinde, tarmda kullanlan sermayenin krlarna konulan belki en nemli
vergi, Fransa'daki, kiisel cizye denilen vergidir.
Derebeylik ynetiminin egemen bulunduu srada, Avrupa'daki kargaalk hali iinde, hkmdar,
vergi demeyi reddedemeyecek kadar zayf olanlar vergiye balamakla yetinmek zorunda idi.
Kalburst derebeyleri, birden ortaya kan g durumlarda hkmdara yardm etmeye istekli
olmakla birlikte, herhangi srekli bir vergiye baml tutulmay kabul etmiyor; hkmdarn da,
onlar zorlamaya gc elvermiyordu. Avrupa'nn bir bandan bir bana, arazi ileyenler, aslnda

ounluk olarak toprak kulu idiler. Avrupa'nn ou yerinde bunlar ucun ucun azat edildiler.
lerinden bir ksm, ngiltere'nin eski derebeyi defterlerine kaytl mlk sahipleri gibi, bazen
kraln, bazen bakaca bir lord metbuun emrinde, kulluk hukukuna ya da soylular hukuku dndaki bir
ynteme gre zerinde tasarruf ettikleri topraklarn mlkiyetini kazandlar. brleri, efendilerinin
emrinde iledikleri topraklarn mlkiyetini edinmeksizin, sresi yllar zerinden hesaplanan kira
szlemeleri elde ettiler ve bylece efendilerine daha az bal hale geldiler. Bu ayak takmnn,
bylece tadn karmaya baladklar refah ve bamszlk derecesini, kalburst metbular yle
grlyor ki, fkeyle, kt kt, tepeden bakarak seyrettiler ve ayak takmndan hkmdarn vergi
almasna memnunlukla raz oldular. Kimi lkelerde bu vergi, soylular hukuku dndaki bir ynteme
gre tasarruf altnda bulunan topraklarla snrl kalyor, bu taktirde cizyenin ayni olduu
syleniyordu. len Sardunya Kral'nn koyduu arazi-vergisi ve Languedoc, Provence, Dauphin ve
Bretagne illerindeki, Montauban mali blgesindeki, Agen ile Condom defterdarlk blgesindeki ve de
Fransa'nn br bir takm blgelerindeki cizye, soylular hukuku d bir ynteme gre tasarruf
altnda bulundurulan topraklardan alnan vergilerdir. Baka lkelerde, mal sahibinin tasarruf biimi
ne olursa olsun, vergi, btn bakalarna ait topraklara iltizam yolu ile ya da kira kontrat ile tasarruf
edenlerin varsaylan krlar zerine konulmutu. Bu takdirde de, cizyenin kiisel olduu
syleniyordu. Fransa'nn Defterdarlk lkeleri ad verilen illerinden ounda, cizye bu trldr. Ayni
cizye, lke topraklarndan ancak bir ksmna konulmu olduu iin, ister istemez eitlie aykr bir
vergidir. Ama kimi hallerde keyfi olsa bile, her zaman keyfi bir vergi deildir. Belli bir halk
tabakasnn, zerinde ancak gelii gzel tahmin yrtlebilen krlarna oranlanmas istenildii iin,
kiisel cizye ister istemez hem keyfidir, hem eitlie aykrdr.
Fransa'da Defterdarlk lkeleri denilen yirmi mali blgeye her yl konulmakta olan kiisel cizye,
imdi (1775'de), 40.107.239 lira, 16 sous tutmaktadr.[469] Bu tutarn o ayr ayr illere salnma oran
hem mahsuln iyiliine ktlne hem her ilin deme yeteneini ya oaltabilecek ya azaltabilecek
bakaca etkenler zerinde kral kuruluna verilen bilgiye gre yldan yla deiir. Her mali blge belli
sayda defterdarla ayrlr ve mali blgenin tmne birden salnan vergi tutarnn bu ayr ayr
defterdarlklar arasnda bllmesi oran, yine her birinin yetenekleri zerinde kurula verilen
bilgiye gre yldan yla deiir. Btn iyi niyetlere karn, bu iki vergi takdirinden birini ya da
brn, kurulun ait olduu her ilin ya da ilenin gerek yeteneine epey doru oranlanmas her
zaman imknsz gibi gzkr. Bilgisizlik ve yanl bilgi edinme, en yanlmak bilmez kurulu her
zaman az ok yanltabilir. Gerek defterdarlk blgesinin tmne tahakkuk ettirilen miktardan her
mahallenin yklenmesi, gerekse kendi mahallesine denden her kimsenin yklenmesi gereken pay,
ayn tarzda, hl ve artlarn gerektirdii varsaylan biimde yldan yla deiir. Bu hl ve artlar
zerinde, birinci durumda defterdarlk blgesi memurlar, brnde mahallenin memurlar yararda
bulunur ve onlar da tekiler de ynetim mfettiinin az ok emrinde ve nfuzu altndadrlar. Vergi
tahakkuku yapan bu gibileri, yalnzca bilgisizlik ve yanl bilgiden deil, okluk ahbaplk, parti
dmanl ve kiisel krgnln da yanltt sylenmektedir. Byle bir vergiye baml hi kimse,
vergisi tahakkuk ettirilmeden, doaldr ki, hibir zaman ne deyeceinden emin olmaz. Hatta
tahakkuk ettirildikten sonra da emin olamaz. Bak tutulmas gereken birine vergi salnm ya da bir
kimseye, payn aan vergi konulmusa, bunlarn her ikisi o srada vergiyi demeleri gerekmekle
birlikte, szlanrlar ve szlanmalar kabul grrse, onlarn paras geri denmek zere, ertesi yl btn
mahalleye yeni batan vergi konulur. Ykmllerden biri iflas eder ya da acze derse, tahsilat
yapann parasn demek zere de, ertesi yl, btn mahalleye vergi konulur. Tahsilat yapann kendi
iflas ederse, onu seen mahalle, bu davranndan, defterdarlk blgesinin ba-tahsildarna kar
sorumludur. Gelgelelim, btn mahalle aleyhine kanunlu kovuturmada bulunmak, ba-tahsildar iin
zahmetli olabileceinden, o, gzne kestirdii en zenginlerinden be alt ykmlye bavurarak,

bunlar, tahsilat yapann acze dmesiyle yitirilen paray yerine koymaya zorlar. Sonra, bu be alt
kiinin parasn demek iin, btn mahalleye yeni batan ykmllk yklenir. Bu yeni batan
ykmllkler, hep konulduklar belli yla ayrlm cizyeden bakadr.
Ticaretin belli bir kolundaki sermaye krlarna bir vergi konulduu vakit, btn tacirler, piyasaya
vergi iin dediklerini geri almaya gelen bir fiyata satabileceklerinden ok mal getirmemeye dikkat
ederler. lerinden kimisi, sermayelerinden bir ksmn ticaretten geri eker ve pazar, mal bakmndan
eskisine gre daha az donatlm olur. Mallarn fiyat ykselir ve eninde sonunda verginin denmesi
tketiciye kalr. Ama tarmda kullanlan sermayenin krlarna bir vergi konuldu mu, sermayelerinin
herhangi bir ksmn o iten geri ekmek, iftilerin karna uymaz. Her ifti, karlnda kira
dedii, belli bir miktar arazi iler. Bu topran gerei gibi ekilip biilmesi iin belli bir miktarda
sermayeye gerek vardr ve bu gerekli miktarn herhangi bir ksmn geri ekmekle, iftinin, ne
kiray ne vergiyi daha iyi deyebilecek bir hale gelmesi olasdr. Vergiyi demek iin, mahsuln
miktarn azaltmak ya da, bunun sonucu olarak, pazarn gereksinmesini eskisinden daha az salamak
hi iine elveremez.
Dolaysyla, eninde sonunda yaplan demeyi tketicinin bana sararak parasn geri almak iin,
mahsuln fiyatn ykseltme olanan, vergi iftiye hibir zaman vermez. Ama baka her i adam
kadar iftinin de akla sar krn elde etmesi yoksa, o iten vazgemesi gerekir. Bu tr bir vergi
konulduktan sonra, ifti ancak, arazi sahibine daha az kira deyerek, bu akla sar kr elde edebilir.
Vergi olarak ne denli ok para demek zorunda kalrsa, kira olarak o kadar az para vermeye
katlanabilir. Bir arazi kiralama szlemesi yrrlkte bulunduu srada konulan bu tr bir vergi,
iftiyi kukusuz hrpalayabilir ya da tepesi aa getirebilir. Kira szlemesinin yenilenmesi halinde,
verginin hep arazi sahibinin bana kalmas gerekir.
Kiisel cizyenin yrrlkte olduu lkelerde, okluk, iftiye ekip bimede kulland grlen
sermaye orannda vergi takdir edilir. ifti bu yzden, elinde koum iin iyi bir takm beygir ya da
kz bulundurmaktan ou kez ekinir; elden geldiince en klstr, en di tarm aletleriyle ekip
bimeye abalar. Kendisine vergi tahakkuk ettirenlerin doruluuna ylesine gveni yoktur ki,
yoksulmu gibi yapar ve gerektiinden ok deme zorunda kalmaktan korktuu iin, hemen hemen
hibir ey demeye gc yetmezmi gibi gzkmek ister. Bu miskince gidile, kendi karn belki
hep en etkin biimde kollam olmaz ve mahsulnn azalmas yznden kayb, ihtimal ki vergisinin
azalmasyla elde ettii tasarrufa kyasla daha ok olur. Bu kt tarm dolaysyla, pazarn ihtiyac
kukusuz biraz daha fena salanmakla birlikte, bu yzden meydana gelebilecek ufak fiyat
ykseliinin, iftinin mahsulnn azalmasndan doan kaybn karlamas da muhtemel olmad
gibi, arazi sahibine daha ok kira demesini mmkn klmas daha az muhtemeldir. Halk, ifti,
toprak sahibi; hepsi, bu bozuk dzen tarmdan az ok zarar grr. Kiisel cizyenin baka baka bir
ok yollardan ekip bimeyi tavsattn ve dolaysyla, her byk lkenin belli bal zenginlik
kaynan kurutmaya vesile olduunu grmeye, bu incelemenin nc kitabnda daha nce frsat
bulmutum.
Kuzey Amerika'nn gney illerinde nfus vergisi denilen ey, Bat Hint Adalar'nda zenci bana
unca tutan yllk vergiler, dorusu, tarmda kullanlan belli bir tr sermayenin krlarndan alnan
vergilerdir. Smrgecilerin ounluu hem ifti hem toprak sahibi olduklarndan, sonunda verginin
denmesi, hi yansmadan, toprak sahibi kimliiyle kendilerine kalr.
Tarmda altrlan, topraa bal kle rgatlar bana unca tutan vergiler, yle grlyor ki,
eskiden batan baa btn Avrupa'da vard. imdi bu tr bir vergi, Rusya mparatorluu'nda vardr.
Her trl nfus vergilerinin ou kez klelik belirtisi olarak gsterilmesi, ihtimal ki bu nedenledir.

Oysa deyen kimse iin her vergi, kleliin deil, zgrln belirtisidir. Bu, geri o kimsenin
hkmete baml bulunduunu, fakat bir miktar mal mlk olduu iin, kendisinin, bir efendinin
mal olamayacan gsterir. Klelerden alnan bir nfus vergisi, zgr insanlardan alnan bir nfus
vergisinden bsbtn farkldr. zgr insanlarn nfus vergisi, kime konulmusa onlarca, teki ise
baka birtakm kimselerce denir. zgr insanlarnki ya tm ile keyfi ya eitlie tm ile aykrdr
ve ou hllerde hem yle hem yledir. teki ise, kimi bakmlardan eitlie aykr olmakla birlikte,
trl klelerin deeri deiik olduu iin, hibir bakm keyfi deildir. Klelerinin saysn bilen her
efendi, ne vergi demesi gerektiini kesin olarak bilir. Ama bu birbirinden farkl vergiler, ayn ad
tadklarndan, ayn nitelikte saylmtr.
Felemenk'te uaklarla hizmeti kadnlara konulan vergiler sermayeden deil, masraftan alnan
vergiler olup, bu ynden, tketim maddelerinden alnan vergileri andrrlar. Byk Britanya'da uak
bana son zamanlarda bir ginelik vergi, bu cinstendir. En fazla orta tabakaya yk olur. Ylda iki yz
lira geliri olan, tek bir uak tutabilir. Ylda on bin lira geliri olan, elli uak tutmaz. Bu verginin
yoksullara etkisi olmaz.
Belli ilerdeki sermayenin krlarndan alnan vergiler, para faizini hi etkilemez. Kimse parasn,
vergiye baml ite alanlara, vergiye baml tutulmayan ilerle uraanlara kyasla verdiinden
daha az faizle dn vermez. Hkmetin, vergileri herhangi bir derecede yanla dmeden almaya
alt btn ilerdeki sermayeden domu gelirden alnan vergiler, ou hallerde, para faizine
isabet eder. Fransa'daki Vingtime ya da yirmide bir peni, ngiltere'de arazi-vergisi denilenle ayn
trden bir vergidir ve ayn tarzda, topraktan, evlerden ve sermayeden reyen gelir zerinden
tahakkuk ettirilir. Sermayeye etkisi ynnden, pek titizce olmamakla birlikte, ngiltere'deki arazivergisinin ayn mali kaynaa konulan ksmna nazaran ok daha yanlla dmeden takdir edilir.
ou hallerde, batan aa para faizine isabet eder. Fransa'da para, okluk, bir gelir oluturmaya
ynelen kontratlar denilen eylere, yani (balangta dn verilen tutar deyerek borlunun ne
zaman olsa geri alabildii, fakat bu geri almann, kimi haller dnda, alacaklca istenemeyecei)
srekli yllk gelir eshamna yatrlr. Vingtime, bu yllk gelirlerin hepsinden tam tamna alnmakla
birlikte, yle grlyor ki, onlarn deerini ykseltmemektedir.
I. ve II. Maddelere Ek

Topran, Evlerin ve Mal Mevcudunun Sermaye Deeri zerinden Alnan Vergiler

Mal mlk ayn kiinin tasarrufu altnda kaldka, zerine her ne tr devaml vergiler konulmu
olursa olsun, bunlarn, onun hibir zaman sermaye deerinin bir ksmn deil, ancak rettii gelirin
bir ksmn eksiltmesi ya da alp gtrmesi gzetilmitir. Fakat mal mlk el deitirdiinde; ister
lmlerden yaayanlara, ister yaayanlardan yaayanlara getiinde, ou zaman, zerine, sermaye
deerinin bir ksmn ister istemez alp gtren vergiler konulmutur.
Her tr maln mlkn lenlerden yaayanlara ve tanmaz mallarn (topraklarla evlerin)
yaayanlardan yaayanlara geii, doas bakmndan ya aka ve herkese bilinen ya da uzun zaman
gizli tutulamayacak olan ilemlerdir. Onun iin, bu gibi ilemlerden dorudan doruya vergi
alnabilir. Sermayenin ya da tanr maln, yaayandan yaayana para dnc yolu ile geii okluk
gizli bir ilemdir ve hep sakl olarak yaplabilir. Dolaysyla bundan dorudan doruya vergi almak
kolay olmaz. Sermayeden ya da tanr maldan, dolayl yoldan, iki ayr biimde vergi alnmtr:
Birincisi, geri deme ykmlln kapsayan senedin, (aksi halde geerli olmamak zere) belli bir
damga resmi demi bir kda ya da parmene yazlmasna gerek gstermek; ikincisi, yine ayn
tarzda geerli olmama cezasnn hkm altnda, senedin ya ak ya gizli bir kte kaydedilmesine
gerek gstermek ve bu tr tescile belli resimler koymakla... Damga resimleriyle tescil resimleri, yine
ou kez, her trl mal mlk, lenlerden yaayanlara aktaran senetlere ve (kolayca dorudan
doruya vergiye balanabilecek ilemleri olan) tanmaz mallar yaayanlardan yaayanlara aktaran
senetlere konulmutur.
Augustus'un eski Romallar'a koyduu Vicesima Hereditatum, yani, miraslardan alnan yirmide bir
peni vergi, maln mlkn lenlerden yaayanlara iletilmesinden alnan bir vergi idi. zerinde en az
anlatm bulankl ile kalem kullanan yazar Dion Cassius,[470] bu verginin, (en yakn akrabaya ve
yoksullara braklanlar dnda) btn miraslar, vasiyetle braklan mallar ve lme bal balar
zerine konulduunu syler.
Felemenk'in veraset vergisi ayn trdendir.[471] Yakn akrabalarn miraslarndan, akrabalk
derecesine gre, mirasn tm deerinin yzde beinden otuzuna dein vergi alnr. Yakn akrabalara
vasiyetle yaplan balar ya da hibeler, bu tr resimlere bamldr. Kocadan karya ya da kardan
kocaya braklanlar, ellide bir peniye bamldr. Frudan usule[472] kalan ackl miras, Luctuosa
Hereditas, yalnzca yirmide bir peniye bamldr. Dorudan doruya ya da usulden fruya kalan
miraslar vergi vermez. Baba ile ayn evde oturan ocuklarn gelirinde, babann lmyle, binde bir
herhangi bir art; te yandan, okluk, babann zanaatnn, memurluunun ya da tasarrufu altnda
bulunabilecek hayat kaydna bal bir gelir getiren mlkn yitirilmesi yznden, hatr saylr bir
azalma olur. Baba mirasnn bir ksmn ocuklarn elinden alarak, onlarn kayplarn artran vergi,
acmasz ve ezici olur. Ancak, Roma hukuku dilinde azatl, sko hukuku dilinde aile dnda tutunmu
denilen ocuklar iin, yani paylarn alm, kendi bana aile sahibi olmu ve babalarnnkinden ayr
ve bamsz mali aralarla geinen ocuklar iin, durum kimi zaman baka trl olabilir. Bu tr
ocuklara, baba mirasnn her nesi kalsa, onlarn servetini gerekten oaltr ve dolaysyla belki
btn bu tr resimlere kyasla daha ok sakncas olmakszn bir vergiye baml tutulabilir.
Derebeylik hukukundaki denti, topran gerek lenlerden yaayanlara, gerekse yaayanlardan
yaayanlara geii zerinden alnan vergilerdi. Eski zamanlarda denti, Avrupa'nn her yannda
hkmdar gelirinin balca kollarndan birini oluturuyordu.

Hkmdarn her yakn kulunun mirass, mlkn resmen kendisine sunuluu zerine belli miktarda
bir resim, genellikle bir yllk kira bedeli dyordu. Miras yaa kkse, kkl srdke
mlkn btn gelirleri, ke bakmaktan ve tesadfle emlak zerinde hak sahibi bir dul varsa, onun
kocadan kalma gelirini demekten baka hibir arlk olmakszn efendiye kalyordu. Kk
rte[473] erince, genellikle yine bir yllk kira bedeli kadar tutan miras-caizesi adnda bir baka
verginin hl efendiye verilmesi gerekiyordu. imdiki zamanda, byk bir mlk pek ok kez btn
ykmllklerinden syrp, eski debdebesini aileye geri getiren uzun bir kklk dnemi, o
zamanlarda byle bir sonu douramyordu. Uzun sren kklk, okluk, mlkn ykmllkten
kurtulmas ile deil, viran olmas ile sonulanyordu.
Derebeylik hukuku gereince, kul, efendisinin rzas olmadka ferada bulunamyordu.[474] Rza
gstermek iin efendi, genellikle intikal harc ya da uzlama diyeti alyordu. lkin keyfi olan bu har,
bir ok lkede, topran bedelinin belli bir ksm esas alnarak dzenlenmeye balad. Bakaca
derebeylik detlerinin oundan vazgeildii kimi lkelerde, toprak ferandan alnan bu vergi,
hkmdar gelirinin hl pek nemli bir kolunu oluturmaya devam etmektedir. Bu vergi, Berne
kantonunda, btn soylularn malikneleri bedelinin altda birine ve btn soylular hukuku dndaki
malikneler bedelinin onda birine dek ykselmektedir.[475] Lucerne kantonunda, toprak satndan
alnan vergi genel kapsaml olmayp, kimi bucaklarda vardr. Ancak, bir kimse lkeden ayrlp
gitmek zere topran satarsa, sat bedelinin tm zerinden yzde on verir.[476] Ya btn
topraklarn ya belli biimde tasarruf altnda bulundurulan topraklarn satndan alnan ayn eit
vergiler, daha birok lkede var olup, hkmdar gelirinin az ok nemlice bir kolunu oluturur.
Bu gibi ilemlerden ya damga resimleri araclyla ya da kte yazma resimleriyle dolambal
yoldan vergi alnabilir ve bu resimler, el deitiren eyin deerine ister oranlanr, ister
oranlanmayabilir.
Byk Britanya'da damga resimleri, pek yle el deitiren maln mlkn deerine gre deil de,
senedin cinsine gre ykselip alalr. (En byk tutardaki bir bono iin, on sekiz penilik ya da yarm
crown'lk bir pul yeter) En yksei, kt tabakas ya da parmen derisi bana alt liray gemez ve
bu yksek resimler, sz konusu olan eyin deerine baklmakszn, zellikle hkmdarca yaplan
ihsanlara ya da baz dava ilemlerine isabet eder. Byk Britanya'da, senetlerin ya da evrakn kte
yazlmasndan, sicili tutan memurlarn harcndan baka, resim alnmaz. Bu harlarn, memurlarn
emeini karlayan, akla sar bir dlden fazla olduu seyrektir. Hkmdar bunlardan gelir elde
etmez.
Felemenk'te[477] el deitiren maln mlkn, kimi hallerde deeri orannda olan, kimisinde
olmayan damga resimleri de, kte yazma resimleri de vardr. Btn vasiyetnamelerin, pahas elden
karlan mala mlke oranlanm olan pullu kda yazlmas gerekir. Bylece, tabakas peni ya da
stiver'den balayp (bizim para ile yaklak, yirmi yedi lira on ilin eden) yz florin'e dek kan
damga pullar vardr. Pulun pahas, vasiyetname sahibince kullanlm olmak gerekenden tutarca
aa ise, onun mirasna hazine el koyar. Bu damga resmi, Felemenkliler'in mirastan aldklar btn
br vergilerden bakadr. Polielerle teki baz ticari senetler dnda, btn br senetler, bonolar
ve kontratlar, bir damga resmine bamldr. Ama, bu resim, matrahn deer tutar orannda artmaz.
Btn toprak ve ev satlarnn ve bunlarn birinden biri zerindeki ipoteklerin kte yazlmas ve
yazlma halinde, bedel ya da ipotek tutar zerinden devlete yzde iki buuk bir resim demesi
gerekir. Bu resim, yk arl iki tonu akn, gerek gverteli gerek gvertesiz, btn gemi ve
teknelerin satn kapsar. Bunlar, yle grlyor ki, bir tr su st ev saylmaktadr. Tanr mallarn
sat, bir mahkeme buyrultusu ile yapldnda, yine o tr yzde iki buuk resme bamldr.

Fransa'da hem damga resimleri hem kte yazlma resimleri vardr. Damga resimleri, yardm
vergisinin ya da tketim vergisinin bir kolu saylr ve bu resimlerin olduu illerde, tketim vergisi
memurlarnca toplanr. Berikiler, hkmdar mallarnn bir kolu saylr; baka bir memur takmnca
devirilir.
Bu tr damga resimleri ve kte yazlma resimleri araclyla vergi alma ekilleri, ok yeni
bululardr. Ancak, yz yldan biraz ok bir zaman gemekle, damga resimleri Avrupa'da hemen
hemen yaygnlam ve kte yazlma resimleri pek harclem olmutur. Bir hkmetin bir
tekinden, halkn cebinden para szdrma becerisi kadar abuk rendii hibir beceri yoktur.
Maln mlkn lenlerden yaayanlara geiinden alnan vergiler hem sonunda hem dorudan
doruya, maln mlkn kald kimseye isabet eder. Toprak satndan alnan vergiler tmyle
satcnn stne kalr. Satc, hemen hemen hep satmak ihtiyacndadr. yle olduu iin, bulabildii
fiyat, kabul etmesi gerekir. Alc, hemen hemen hibir zaman satn almak ihtiyacnda deildir;
bundan dolay, ancak iine gelen bedeli verir. Vergi ve bedel bir arada olmak zere, topran
kendisine kaa geleceini lp bier. Vergi olarak ne denli ok demek zorunda kalrsa bedel olarak
o kadar az verme eilimindedir. Bundan tr, bu gibi vergiler, hemen hemen hep ba darda bir
kimsenin stne kalr ve dolaysyla, okluk, pek acmasz, pek ezici olurlar. Yeni yaplm evlerin
satndan alnan vergiler, yap arsasz satldnda, genellikle alcnn stne kalr. nk inaatnn
genellikle krn almas, yoksa o ii brakmas gerekir. Dolaysyla, vergiyi pein olarak verirse,
genellikle alcnn bunu kendisine geri demesi gerekir. Eski evlerin satndan alnan vergiler, tpk
toprak satndan alnanlar iin olan nedenlerden tr, genellikle, ou hallerde ya iine yle
elvermesi ya zorunluluk dolaysyla, satmaya mecbur kalan kimseye isabet eder. Her yl piyasaya
srlen yeni yaplm evlerin saysn, aa yukar talep ayarlar. Talep, btn masraflar ktktan
sonra, inaatya krn salayacak kadar deilse, o artk baka ev yapmaz olur. Herhangi bir
zamanda, rasgele sata kan eski evlerin saysn, ounun taleple ilikisi olmayan tesadfler
dzenler. Bir ticaret kentinde iki byk iflas, bedel bakmndan tutturabildiine satlmak gereken
birok evi piyasaya drr. Arsa satndan alnan vergiler, tpk toprak satndan alnanlar iin olan
sebepten tr, tamamyla satcya kalr. Damga resimleri ile bonolarn ve dn alnan paraya ait
szlemelerin kte yazlmasndan alnan resimler, tmyle dn alann stne kalr ve gerekte
bunlar hep o der. Dava ilemi zerindeki ayn tr resimler davaclara isabet eder. Bu resimler,
taraflarn her ikisi iin, davaya konu olan eyin sermaye deerini azaltm olur. Bir maln edinilmesi
ne derece masrafl ise, edinilmesinde safi deeri o denli az olmak gerekir.
Her trl maln mlkn el deitirmesi halinde alnan btn vergiler, o maln mlkn sermaye
deerini azalttklar lde, retici emek beslemeye dnk akalarn azalmasna vesile olurlar.
Bunlarn hepsi, salt retken ii besleyen halkn sermayesinin srtndan retken-olmayan iiden
bakasn binde bir besleyen hkmdarn gelirini artran az ok savurgan[478] vergilerdir.
Eit deerdeki mallarda olan el deitirmeler hep eit sayda tekerrr etmedii iin el deitiren
maln deerine oranlandklarnda da yine eitlie aykrdrlar. ou damga resimleriyle kte
yazma resimlerinde olduu zere, bu vergiler, o deere oranlanmadklar zaman eitlie bsbtn
aykrdrlar. Hibir bakma keyfi deildirler ama btn hallerde, tmyle ak seik ve kesindirler ya
da yle olabilirler. demeye gc pek yetmeyen kimseye isabet ettikleri bazen olur ise de, deme
zaman kendisine ou hallerde yeterince uygun gelir. deme vadesi geldiinde, ou hallerde,
elinde verecek paras bulunmak gerekir. Bu vergiler pek az masrafla devirilir ve genellikle
ykmlleri, kanlmas her zaman imknsz olan vergi deme skntsndan baka bir tedirginlie
uratmazlar.

Fransa'da damga resimlerinden pek szlanlmaz. Contrle adn verdikleri kte yazlma
resimlerinden, ok szlanlr. Epey hayli ve kesinlikten uzak olan vergiyi deviren ba
iltizamclarn[479] memurlar elinde bunlar, iddiaya gre, insafszca ok para koparlmasna sebep
olmaktadr. Fransa'nn imdiki maliye sistemi aleyhinde yaymlanan krc yazlarn ounda,
Contrle'e ilikin suistimaller belli bal bir fasl oluturur. Ancak, belirsizlik mutlaka tabiatnda
varm gibi grnmemektedir. Yaygn szlanmalar bir esasa dayanmyorsa, suistimal verginin bu tr
vergilerin tabiatndan deil, onu koyan fermanlarn ya da kanunlarn szlerinde kesinlik ve aklk
olmamasndan ileri gelmek gerekir.
poteklerin ve genellikle tanmaz mallar zerindeki btn haklarn kte yazlmas alacakllara
olsun, satn alclara olsun, byk gvenlik saladndan, kamunun son derece yararnadr. br
trl senetlerden ounun tescili ise, kamuya hibir faydas olmakszn, bireyler iin okluk
sakncal, hatta tehlikelidir. uras teslim olunur ki, btn gizli tutulmalar gereken ktkler, elbette ki
hi olmamaldr. Bireylerin itibar, kukusuz alt basamaklardaki maliye memurlarnn doruluu ve
inan gibi pek ufak bir gvenceye hibir zaman bal kalmamaldr. Ama kte yazlma harlar,
hkmdara bir gelir kayna yaplm olan yerlerde, tescil daireleri, okluk, hem kte yazlmak
gereken hem gerekmeyen senetler iin alabildiine oaltlmtr. Fransa'da, ayr ayr birka trl
gizli ktk vardr. Bu suistimal, teslim edilmek gerektir ki, bu gibi vergilerin, belki zorunlu
olmamakla birlikte, pek doal bir sonucudur.
ngiltere'de, oyun kt ve zarlarndan, gazetelerle belli zamanlarda kan risalelerden vb.'den
alnanlara benzer damga resimleri, dorusu, tketim vergileridir; eninde sonunda denmesi, o tr
maddeleri kullanan ya da tketen kimselere kalr. Perakende olarak, hafif bira, arap ve ispirtolu
ikiler satma ruhsatiyelerinden alnanlar gibi damga resimleri, belki perakendecilerin krlarna
isabet etmeleri istenilmekle birlikte, sonunda yine o ikileri tketenlerce denir. Bu tr vergiler,
yukarda anlan maln mlkn el deitirmesi zerindeki damga resimleriyle ayn ad tad ve ayn
memurlarca ve ayn tarzda devirildii halde, bsbtn baka niteliktedirler ve bambaka mali
kaynaklara isabet ederler.
III. Madde

Emek cretleri zerindeki Vergiler

Alt tabakalardan iilerin cretlerini, birinci kitapta gstermeye altm zere, her yerde ister
istemez iki ayr art, yani, emee kar olan talep ve erzakn[480] allm ya da ortalama fiyat
dzenler. Emee kar talep, tesadfle artmakta, duralamakta ya da azalmakta olmasna veya artan,
duralayan ya da azalan bir nfusa gerek gstermesine gre iinin geimini ayarlayp, onun ne
dereceye kadar bol, orta halli ya da kt olacan belirler. st ste her yl, bu bol, orta halli ya da kt
geimlii[481] satn alabilmesine imkn vermek iin, emekiye denmesi gereken para miktarn,
erzakn allm ya da ortalama fiyat belirler. Dolaysyla emee kar talep ve erzak fiyat ayn
kalrken, emek cretlerinden dorudan doruya alnan bir verginin, cretleri vergiye kyasla biraz
daha yukar karmaktan baka etkisi olamaz. rnein, diyelim ki, belli bir yerde emee kar talep
ve erzak fiyat, emein allm cretlerini haftada on ilin klacak kadardr ve cretlere, bete bir ya
da lira bana drt ilin bir vergi konulmutur. Emee kar talep ve erzak fiyat ayn kalrsa, iinin o
yerde hl haftada ancak on iline satn alnabilecek bir geimlik kazanmas, yahut vergiyi dedikten
sonra haftalk salt cret olarak eline on ilin gemesi gerekecektir. Gelgelelim byle bir vergiyi
dedikten sonra eline bu kadar salt cret kalmas iin, ok gemeden o yerde emek bedelinin, haftada
yalnzca on iki iline deil, on iki ilin alt peniye ykselmesi gerekir; yani, bete bir vergi
verebilmesi iin, ok gemeden, cretlerinin yalnzca bete bir deil, ister istemez drtte bir artmas
lazmdr. Verginin oran ne olursa olsun, emek cretlerinin, btn hallerde yalnzca vergi orannda
deil, daha yksek oranda artmas gerekir. Vergi rnein onda birse, emek cretlerinin ok
gemeden yalnzca onda bir deil, ister istemez sekizde bir ykselmesi gerekir.
Bundan tr, emek cretlerinden dorudan doruya alnan bir vergiyi, ii belki cebinden de
verse, onun avans verdii bile hakl olarak sylenemez. Hi deilse, vergiden sonra emee kar
talep ve erzakn ortalama fiyat, tpk vergiden nce olduu gibi kald takdirde hal byledir. Btn
bu gibi durumlarda iiyi dorudan doruya altran kimse, yalnzca vergiyi deil, gerekte
vergiden fazla bir eyi pein olarak verir. Verginin, sonunda denmesi, baka baka hallerde, baka
kimselere kalr. Bu tr bir verginin sanayi emei cretlerinde sebep olabilecei art, sanayici patron
pein olarak der. Bunu bir krla birlikte mallarnn fiyatna eklemeye, sanayici patron hem hak
kazanr hem zorunludur. Dolaysyla, sanayici patronun ek kryla birlikte bu cret artnn
denmesi, sonunda tketiciye der. Bu tr bir verginin, krdaki rgat cretlerinde sebep olabilecei
art, pein olarak ifti der; eskisi kadar rgat beslemek iin, daha byk bir sermaye kullanmak
zorunda kalr. Bu daha byk sermayeyi olaan sermaye krlaryla birlikte geri almak iin, toprak
mahsulnden daha byk bir pay ya da (ayn ey demek olan) daha byk bir payn bedelini
alkoymas, dolaysyla da, arazi sahibine daha az kira demesi gerekir. Bylece, bu takdirde bu cret
artnn, onu pein vermi bulunan iftinin ek kryla birlikte denmesi, eninde sonunda toprak
sahibine der. Btn hallerde, emek cretlerinden dorudan doruya alnan bir verginin, ksmen
arazi gelirine, ksmen tketim mallarna bu verginin haslatna eit bir tutarn uygun biimde takdir
edilmesinden ileri gelecek olana oranla hem arazi gelirinde daha byk bir eksilmeye hem mamul
mallarn fiyatndaki daha byk bir arta, zamanla sebep olmas gerekir.
Emek cretlerinden dorudan doruya alnan vergiler, bu cretleri hep vergi orannda
artrmlarsa bu, genellikle, emee kar talepte nemli bir de sebep olduklar iindir. Bu gibi
vergilerin etkileri, genellikle almann tavsamas, yoksullar iin iin azalmas, lke toprayla
emeinin yllk rnnn eksilmesi olmutur. Bununla birlikte, vergiler dolaysyla emek bedeli, o
sradaki talebin gncl durumuna gre aksi halde olacana kyasla hep daha yksek olmak gerekir

ve bedeldeki bu art, onu pein verenlerin kr ile birlikte, sonunda hep toprak sahiplerince ve
tketicilerce denmek gerekir.
iftinin krndan alnan bir vergi, topran ilenmemi rnnn fiyatn niin vergi orannda
ykseltmiyorsa, rgatlk cretlerinden alnan bir vergi de, o fiyat ayn nedenle o oranda ykseltmez.
Ancak, yersiz ve ykc olmakla birlikte, bu tr vergiler ok lkede vardr. Fransa'da, cizyenin, tara
kylerindeki iilerle gndelikilerin emeine yklenen ksm, dorusu, bu tr bir vergidir. Bunlarn
cretleri, oturduklar blgenin allm cret kertesine gre hesaplanr; imkn lsnde herhangi
bir ar arla uramamalar iin de, yllk kazanlarnn hesabnda, ylda iki yz alma
gnnden daha yukar klmaz.[482] Her bireyin vergisi, tahsildarn ya da ynetim mfettiince
tahsildara yardm etmek iin vekilinin zerinde yargda bulunduu deiik artlara gre, yldan yla
deitirilir. Bohemya'da, maliye sisteminde 1748'de balayan deiikliin sonucu olarak,
zanaatlarn emeine pek ar bir vergi konulmutur. Bunlar drt snfa ayrlmtr. En yksek snf
ylda yz florin verir. Florin yirmi iki buuk peni hesabyla bu, 9 ngiliz liras 7 ilin 6 peni tutar.
kinci snftan yetmi, ncden elli, kylerdeki zanaat sahipleri ile kentlerdekinin en aa
tabakasn kapsayan drdnc snftan yirmi be florin vergi alnr.[483]
Hner sahibi sanatkrlarla serbest meslek adamlarnn dl, birinci kitapta gstermeye altm
gibi, sradan zanaatlardaki kazanlara gre ister istemez belli oran korur. Dolaysyla, bu dlden
alnan bir verginin, onu, vergiye olan oranna gre biraz daha yukar karmaktan baka etkisi
olamaz. dl bylece ykselmezse, hner isteyen sanatlar ve serbest meslekler br zanaatlarla artk
ayn dzeyde olmayaca iin ylesine terkedilmi durumda kalr ki, ksa bir zaman sonra yeniden o
dzeye gelirler.
Memurluk kazanlar, zanaat ve meslek kazanlar gibi piyasann serbest rekabetiyle dzenlenmez;
yle olduu iin de, iin zelliinin gerekleri ile bunlar arasnda her zaman adil bir oran bulunmaz.
Hkmet ynetimi zerlerinde bulunanlar, gerek kendilerini gerek dorudan doruya kendilerine
bal olan kimseleri genellikle epeyce gerektiinden fazla dllendirme eiliminde olduklar iin
bunlar, belki ou lkede, iin zelliinin gerektirdiinden yksektirler. Onun iin; memurluk
kazanlar, ou hallerde, vergi alnmaya pekl dayanabilir. Kald ki, kamu mansplarnn, hele
bunlardan paras dolgun olanlarn sefasn sren kimseleri, btn lkelerde herkes kskanr ve
onlarn kazanlarndan alnan bir vergi, herhangi baka tr bir gelirden alnana kyasla biraz ar da
olsa, halka hep pek beenilen bir vergidir. rnein, ngiltere'de baka her tr gelirden, arazi-vergisi
gereince lira bana drt ilin alnyor varsaylmakta iken, (kral hanedannn gen frusunun
aylklar, ordu ve deniz subaylarnn cretleri ve pek o kadar kskanlmayan daha bir ka dnda)
ylda yz liray aan memurluklarn maalarna, lira bana be ilin alt penilik bir gerek vergi
konulmas halka ok iyi karlanyordu. ngiltere'de, emek cretlerinden, bunlarn dnda dorudan
doruya alnan vergiler yoktur.
IV. Madde

Ayrt Edilmeksizin Gelirin Her Trlsne sabet Etmesi stenilen Vergiler

Ayrm gzetilmeksizin eit eit her trl gelire isabet etmesi istenilen vergiler, nfuz vergileriyle
tketim maddelerinden alnan vergilerdir. Bu vergilerin, ykmllerin tasarrufu altnda her ne gelir
bulunabilirse, ayrt edilmeksizin onunla denmesi, yani arazilerinin kiras, sermayelerinin kr ya da
emeklerinin creti ile denmesi gerekir.
Nfus Bana Vergiler
Her ykmlnn servetine ya da gelirine oranlamaya allrsa, nfus bana vergiler batan aa
keyfileir. Bir kimsenin servet durumu gnden gne deiir ve herhangi bir vergiye gre daha
tahamml aan ve hi deilse ylda bir tekrarlanan bir yoklama yaplmadka, ancak tahminle
bilinebilir. Bundan tr, onun zerinde yaplacak vergi takdiri, ou hallerde takdiri yapanlarn iyi
huylu olup olmadna bal kalmak ve o yzden, tmyle keyfi ve kesinlie aykr olmak gerekir.
Ayn snf basamandaki servet basamaklar okluk eit olmadndan, nfus vergileri varsaylan
servete deil, her ykmlnn snf basamana oranlanrsa, eitlie batan aa aykr olur.
Dolaysyla, eitlie uygun klmaya allrsa, bu gibi vergiler tmyle keyfileip kesinlie aykr
hale gelir; kesinletirilip keyfilikten kurtarlmaya allrsa, bu vergiler eitlie tmyle aykr hale
gelirler. Vergi hafif de olsa, ar da olsa, kesinlie aykrlk hep byk bir szlanma nedenidir. Hafif
bir vergide eitsizliin epeycesine katlanlabilir; ar bir vergide eitsizlik dayanlr ey deildir.
III.William'n saltanat srasnda, ngiltere'de olan trl nfus vergileri, ou ykmllere duka,
marki, kont, vikont, baron, mlk sahibi, geliriyle geinen soylularn en byk ve en kk oullar
vb. gibi, snflarnn basamaklarna gre takdir ediliyordu. Varlklar yz liray aan btn
dkknclarla esnaf, yani bunlarn ste gelenleri, servetleri arasndaki fark ne denli byk olursa
olsun, ayn vergi takdirine baml idiler. Bunlarn servetlerine kyasla iinde olduklar snfa daha
ok baklyordu. lk nfus vergisinde varsaylan servetlerine gre hesap yrtlenlerden birou,
sonradan snflarna gre derecelendirildi. lk nfus vergisinde, kendilerine varsaylan kazanlar
zerinden lira bana ilin vergi takdir edilen avukatlara, dava vekillerine ve hukuk
danmanlarna, sonradan, geliriyle geinenler gibi vergi konuldu. Pek ar olmayan bir verginin
konuluunda byk bir eitsizliin, herhangi kertede bir belirsizlie gre daha az ekilmez olduu
anlalmt.
Fransa'da, u yzyln bandan beri, hi arasz olarak devirilen nfus vergisinde, halkn en yksek
tabakalarna deimez bir tarife zerinden snflarna gre, halkn aa tabakasna yldan yla
deien bir tahmin zerinden, servetleri ne varsaylabiliyorsa ona gre, vergi hesap edilmektedir.
Saray memurlarndan, yksek mahkemelerin yarglaryla memurlarndan, ordu subaylarndan
vb.'den, birinci ekilde vergi alnmaktadr. llerdeki aa tabakadan halka, ikinci ekilde vergi
salnmaktadr. Fransa'dan, ste gelenler, bir verginin kendilerine etkisi bakmndan ok ar olmayan
byle eitsizliine kolayca boyun eerler de, bir ynetim mfettiinin yapt keyfi takdire
dayanamazlar. O lkede, aa halk tabakas, stlerinin kendilerine yapmay uygun grd
muameleyi sabrla sineye ekmek zorundadr.
ngiltere'de trl nfus vergileri, onlardan umulan ya da tam tamna devirildii takdirde
getirebilecekleri varsaylan tutar hibir zaman retmemilerdir. Fransa'da nfus vergisi, ondan

umulan paray her zaman getirmektedir. ngiltere'nin yumuak bal hkmeti trl halk tabakalarna
nfus vergisi takdir ettii zaman, bu takdir tesadf ne getirdiyse, ona raz olmu; demeyen ya da
demek istemeyen (nk bylesi oktu) ve kanun hogr ile uyguland iin demeye
zorlanmayanlar yznden devletin urayabilecei kaybn karlanmasn istemitir. Fransa'nn daha
sert olan hkmeti, her mali blgeye belli bir tutar takdir eder. Ynetim mfettiinin, ne yapp yapp
bu paray bulmas gerekir. Herhangi bir il ar vergi takdir edildiinden szlanrsa, ertesi yl
yaplacak vergi takdirinde, geen yl fazla alnan para orannda bir indirim elde edebilir. Ama bu
arada ilin vergiyi demesi gerekir. Kendi mali blgesi iin tahakkuk ettirilen paray bulacana emin
olmak zere, ykmllerden kiminin iflas ya da aczi, brlerinin fazla demesiyle karlanabilsin
diye, ynetim mfettiine, onu daha kabark bir tutar halinde tahakkuk ettirme yetkisi verilmiti.
1765'e dein, bu fazla tahakkukun saptanmas, tamamyla onun da takdirine braklmt. Gerekten, o
yl kurul bu yetkiyi kendi stne ald. Fransa Vergilerine likin Yazlar'n bilgisi ok yerinde olan
yazarnn grne gre, illerden alnan nfus vergisinden soylulara ve ayrcalklar sayesinde
cizyeden bak tutulanlara den pay pek azdr. Payn en by, cizyeye baml olanlara
dmekte; onlara, br vergi iin dediklerinin liras bana unca olmak zere, nfus vergisi takdir
edilmektedir.
Nfus vergileri, aa halk tabakalarndan tahsil edildike, emek cretlerinden dorudan doruya
alnan vergilerdir ve bunlarda, o tr vergilerin btn sakncalar vardr.
Nfus vergileri, az masrafla devirilir ve iddetle tahsil edildikleri yerlerde, devlete hi aksamayan
bir gelir salar. Bu yzden, halkn alt tabakalarnn refahna, rahatna ve gvenliine pek aldr
edilmeyen lkelerde, nfus bana alnan vergilere ok rastlanr. Ama byk bir imparatorlukta,
genellikle kamu gelirinin her zaman olsa olsa pek kk bir ksm bu gibi vergilerden elde edilir.
Bunlarn herhangi bir zamanda salayabildii en byk tutar, hep halka ok daha uygun gelecek bir
baka ekilde bulunabilir.
Tketim Mallar zerindeki Vergiler
Halkn, nfus bana alnan herhangi bir vergi araclyla, geliri orannda vergiye
balanmasndaki imknszlk, yle grlyor ki, tketim mallarndan alnan vergilerin karlmasna
sebep olmutur. Devlet, uyruklarnn gelirinden dorudan doruya ve oran zerine nasl vergi
alacan bilmediinden, ou hallerde, onlarn, aa yukar geliri orannda olaca varsaylan
giderini vergiye balayarak dolambal ekilde vergi almaya alr. Uyruklarn masrafndan, o
masrafa sebep olan tketim mallar vergiye balanarak vergi alnr.
Tketim mallar ya zorunlu maddelerdir ya da atafat[484] maddeleridir.
Zorunlu maddelerden, hem yaam srdrmek iin vazgeilemeyecek kadar gerekli mallar hem de,
kendini bilen kimseleri, en alt tabakadan da olsalar, lke detine gre yokluklar halinde edebe aykr
bir duruma drecek her eyi anlyorum. rnein, bir bez gmlek, dorusu, yaam iin zorunlu bir
madde deildir. Yunanllar'la Romallar'n amarlar yoktu ama, yle sanrm ki pek rahat
yaarlard. Gelgelelim, imdiki zamanda Avrupa'nn ou yerinde, kendini bilen bir gndeliki, bir
bez gmleksiz ortaya kmaya utanr.
Gmlein olmay, ktlkte gemi azya almadan kimsenin kolay kolay iine yuvarlanamayaca
sanlan yz kzartc yoksulluk derecesini gsterir varsaylr. Ayn tarzda, det deri kunduray,
ngiltere'de yaam iin zorunlu bir madde haline getirmitir. Kadn olsun erkek olsun, kendini bilen
en yoksul bir kimse, herkesin nne onsuz kmaya utanr. skoya'da, det deri kunduray, en aa

tabakadan erkekler iin yaamn zorunlu bir maddesi haline getirmitir. Ama hibir itibarszla
dmeksizin, yaln ayak gezebilen ayn tabakadan kadnlar iin yle olmamtr. Fransa'da, bunlar ne
erkekler ne kadnlar iin zorunlu maddeler olup en alt tabaka, kadnl erkekli, hibir sz gelmeksizin,
kimi zaman tahta kunduralarla, kimi zaman yaln ayak herkesin iine kar. Dolaysyla, zorunlu
maddeler olarak hem doann hem yerlemi edep kurallarnn halkn en alt tabakas iin gerekli
kld eyleri anlyorum. Btn br eylere atafat maddeleri adn veriyorum. Byle demekle
bunlarn lmllkla kullanlmalarna azck olsun knyor deilim. rnein, bira ile hafif biraya
Byk Britanya'da, araba arap lkelerde bile, atafat maddeleri adn veriyorum. Hangi tabakadan
olursa olsun, bir adam, hibir bakma ayplanmakszn, bu gibi ikileri azna koymaktan bsbtn
saknabilir. Doa, yaamn srdrlmesi iin bunlar zorunlu klmad gibi, det de hibir yerde
onlarsz yaamay edebe aykr klmaz.
Emek cretlerini her yerde, ksmen emee kar olan talep, ksmen zorunlu geim maddelerinin
ortalama fiyat dzenledii iin, bu ortalama fiyat ykselten her ey, o cretleri ister istemez
ykseltmek gerekir; yle olmaldr ki, emee kar ya artmakta ya duralamakta ya da azalmakta olan
talep durumuna gre, o zorunlu maddelerden iinin elde etmesi gereken miktarn ii satn
alabilsin.[485] Bu maddelerden alnan bir vergi, onlarn fiyatn, vergi tutarna nazaran ister istemez
biraz daha ok ykseltir. nk vergiyi pein olarak deyen tacirin, onu genellikle bir krla birlikte
geri almas gerekir. Dolaysyla bu tr bir vergi, emek cretlerinde bu fiyat ykselii orannda bir
arta sebep olmak lazmdr.
Yaam iin zorunlu maddelerden alnan bir vergi, bylece tpk emek cretlerinden dorudan
doruya alnan bir vergi eklinde etkisini gsterir. Eliyle de verse iinin, bu vergiyi hi deilse
herhangi nemlice bir zaman iin pein dedii bile hakkyla sylenemez. iyi dorudan doruya
altran kimsenin, onu gel zaman git zaman iiye, cretlerinin art biiminde demesi gerekir.
altran kimse bir sanayici ise, bu cret artn bir krla birlikte mallarnn fiyat zerine bindirir.
Bylece, verginin bu ek arlkla birlikte eninde sonunda denmesi tketiciye kalr. iyi altran
kimse bir ifti ise, sonunda verginin denmesi, e bir ek arlkla birlikte arazi sahibinin kirasna
isabet eder.
atafat maddeleri adn verdiim eylerden, hatta yoksullarn atafat maddelerinden alnan
vergilerde durum baka trldr. Vergiye balanm mallarn fiyatndaki ykseli, emek cretlerinde
kesenkes herhangi bir ykselie sebep olmak gerekmez. rnein, ttn, gerek yoksullarn gerek
zenginlerin bir atafat maddesi olduu halde, ttnden alnan bir vergi cretleri ykseltmez.
ngiltere'de bundan asl fiyatnn kat, Fransa'da on be kat vergi alnd halde, yle grnyor
ki, o yksek resimlerin emek cretleri zerinde etkisi yoktur. ngiltere ile Felemenk'te, en aa
tabakalardan halkn atafat maddeleri haline gelmi bulunan ay ve ekerden alnan vergilerle,
spanya'da, o hale geldii sylenen ikolatadan alnanlar iin ayn ey sylenebilir. Bu yzyl iinde
Byk Britanya'da ispirtolu ikilere konulan eitli vergilerin, emek cretleri zerinde herhangi bir
etkisi olduu sanlmamaktadr. Sert birann varili bana ilinlik ek bir verginin, siyah bira
fiyatnda sebep olduu ykseli Londra'da sradan emein cretlerini ykseltmemitir. Vergiden bir
gn nce bu cretler on sekiz yirmi peni kadard; imdi de, daha ok deildir.
Bu tr mallarn yksek fiyat, aa tabakadan halkn ocuk yetitirme gcn kesenkes azaltmaz.
Akl banda ve alkan yoksullar bu gibi mallardan alnan vergiler, ss ve gsterii yasak eden
kanunlar gibi etkiler; onlar artk kolay kolay para dayandramayacaklar gereksiz nesnelerin
kullanlmasn azaltmaya ya da bundan bsbtn vazgemeye yatkn klar. Bu zorunlu tutumluluk
dolaysyla bunlarn evlat yetitirme gleri azalacana, vergi yznden belki ou kez artar.

Genellikle en ok sayda evlat yetitirenler ve ie yarar emee kar olan talebe zellikle cevap
verenler, akl banda ve alkan yoksullardr. Geri, btn yoksullar akl banda ve alkan
deillerdir. Bozuk ahlakllar ve uygunsuzlar, kendilerini byle bir tiryakilie kaptrmakla,
ailelerinin bana gelebilecek skntya aldr etmeksizin, bu fiyat ykselmesinden sonra da, o tr
mallar tpk eskisi gibi kullanmaktan ba alamayabilir. Ama ocuklar bakmszlktan, kt
ynetilmekten, yiyeceklerinin ktl ya da sala zararll yznden genellikle telef olduklar iin
bu gibi uygunsuz kimselerin ok evlat yetitirdikleri seyrektir. ocuklar, ana babalarnn kt
davran yznden uradklar skntlar, bnyelerinin dayankll sayesinde atlatp sa kalrlarsa,
yine de gzleri nne serili duran o kt davran rnei okluk ahlaklarn bozar. Bylece,
almalaryla toplulua faydal olacak yerde, kusurlar ve uygunsuzluklaryla lemin bana bela
kesilirler. Dolaysyla, yoksullarn atafat maddelerindeki fiyat ykselii, bu tr bozuk dzen ailelerin
acsn biraz artrp, dolaysyla ocuk yetitirme olanaklarn biraz daraltsa da, lkenin ie yarar
nfusunu, ihtimal ki pek azaltmaz.
Zorunlu maddelerin ortalama fiyatndaki herhangi bir ykseliin, emek cretlerinde o oranda bir
ykselile telafi edilmezse, yoksullarn ok sayda evlat yetitirmek ve dolaysyla, ie yarar emee
kar olan talebe o talep gerek artar, gerek duralar, gerekse eksilir durumda olsun, ya da gerek
artan, gerek duralayan, gerekse eksilen bir nfusa ihtiya gstersin cevap vermek imknn ister
istemez az ok azaltmas zorunludur.
atafat maddelerinden alnan vergiler, vergi alnan mallardan baka mallarn fiyatn ykseltme
eiliminde deildir. Zorunlu maddelerden alnan vergiler, emek cretlerini ykselterek btn
mamullerin fiyatn ister istemez ykseltmeye, dolaysyla da, satlarnn ve tketimlerinin hacmini
daraltmaya vesile olurlar. atafat maddelerinden alnan vergileri, sonunda vergiye balanm mallar
tketenler, hibir yansma olmakszn derler. Bunlar, ayrm gzetilmeksizin, gelirin her trlsne,
emek cretlerine, sermaye krlarna ve arazi kirasna isabet ederler. Zorunlu maddelerden alnan
vergileri, iilere etkileri bakmndan, sonunda ksmen toprak sahipleri, arazilerinin eksilen geliri
halinde; ksmen, toprak sahibi olsun olmasn zengin tketiciler, mamul mallarn fiyat art halinde ve
hep nemli bir ek arlkla birlikte derler. Yaam iin gerekten zorunlu olup yoksullarca
tketilecek bulunan mamullerin, rnein kaba ynllerin fiyat ykseliine kar, cretlerinde daha
ok bir artrma yaplarak yoksullardan yana denge salanmas gerekir. Halkn orta ve yksek
tabakalar, kendi karlarnn ne olduunu bilseler hem yaam iin zorunlu maddelerden alnan btn
vergilere, hem emek cretlerinden dorudan doruya alnan btn vergilere kar koymaldrlar.
Sonunda her ikisinin hep byk bir ek arlkla birlikte denmesi, tm ile bu tabakalarn stne
kalr. Onlarn en byk arl, toprak sahiplerinin srtna biner; toprak sahibi olarak gelirlerinin
eksilmesiyle ve zengin tketiciler olarak, masraflarnn artmasyla, bunlar hep iki kimlik altnda
vergi verirler. Kimi vergilerin, birtakm mallarn fiyatnda bazen, drt be kez tekrarlanp yldna
ilikin olan Sir Matthew Decker'in gzlemi, yaam iin zorunlu maddeler bakmndan tm ile
dorudur. rnein, deri fiyatnda, yalnzca kendi ayakkablarnzn derisinden alnan vergi iin deil,
kundurac ile debban[486] ayakkablarndan alnan verginin bir ksm iin de para vermeniz gerekir.
Sonra, bu iilerin sizin hizmetinizde alrken tkettikleri tuzdan, sabundan ve mumlardan alnan
vergi iin ve tuzcunun, sabuncunun ve mumcunun, o iilerin hizmetinde alrken tkettikleri
deriden alnan vergi iin de para vermemiz lazmdr.
Byk Britanya'da yaam iin zorunlu maddeler zerindeki belli bal vergiler, demin anlan drt
maldan, yani tuz, deri, sabun ve mumdan alnan vergilerdir.
Tuz, pek eski ve pek genel bir vergi konusudur. Tuzdan Romallar'da vergi alnrd; imdi, yle

sanyorum ki, Avrupa'nn her yannda alnmaktadr. Bir bireyin her yl tkettii tuz miktar ylesine
azdr ve ylesine ucun ucun satn alnabilir ki, ondan alnacak pek ar bir verginin bile, kimsece pek
farkna varlmayacann dnld grlyor. ngiltere'de bu maln kilesinden ilin drt peni
asl pahasnn aa yukar kat kadar vergi alnr. br baz lkelerde bu vergi daha da yksektir.
Deri, yaam iin gerekten zorunlu bir maddedir. amar kullanlmas, sabunu gerek bir ihtiya
maddesi haline getirmektedir. K gecelerinin uzun olduu lkelerde, mum zorunlu bir zanaat
aracdr. Byk Britanya'da deri ile sabunun libresinden yarm-peni, mumdan, bir peni vergi
alnmaktadr. Bunlar, derinin asl pahas zerinde aa yukar yzde sekiz ya da onu, sabunda yzde
yirmi ya da yirmi bei, mumda ise, yzde on drt ya da on bei bulabilen vergilerdir. yle vergiler
ki, tuzdan alnana kyasla hafif olmakla birlikte, yine de, ok ardrlar. Bu mallarn drd de yaam
iin gerekten zorunlu maddeler olduundan, onlardan alnan bu tr ar vergilerin akl banda ve
alkan yoksullarn masrafn biraz artrmas, dolaysyla onlarn emek cretlerini az ok
ykseltmesi gerekir.
Klar Byk Britanya kadar souk olan bir lkede; o mevsim iinde yakt hem yemeklerin
hazrlanmas hem st rtl yerlerde alan eit eit birok iinin rahat yaamas bakmndan,
kelimenin en dar anlamyla, yaam iin zorunlu bir maddedir. Btn yaktlar iinde en ucuzu
takmrdr. Yakt fiyatnn emek fiyatna yle nemli etkisi vardr ki, lkenin baka yerlerinde
takmrnn yksek fiyatndan tr o denli allamadndan, btn Byk Britanya'da sanayi,
kendini zellikle bu zorunlu maddenin bulunduu yerlerle snrlamtr. Bundan baka, cam, demir ve
btn br metal sanayisinde olduu zere, bir takm sanayide, takmr zorunlu bir zanaat
aracdr. Bir primin, herhangi bir halde akla uygun grlmesi kabilse, bu, belki takmrnn lkede
bol bulunduu blgelerden bulunmad blgelere tanmas halinde olabilir. Gelgelelim, kanun
koyucu, ky boyunca tanan takmrnn tonu bana prim yerine, ilin penilik bir vergi
koymutur; bu, ou takmr cinslerinde, kmr ocandaki asl fiyatn yzde altmn geer. Ya
karadan ya da ta i suyolu ile tanan takmrnden, resim alnmaz. Tabiatyla ucuz olduu yerde,
takmr resimsiz tketilmekte; tabiatyla pahal olduu yerde, stne ar bir resim binmektedir.
Bu tr vergiler geim pahasn ykseltmek ve dolaysyla emek cretlerini artrmakla birlikte, yine
de hkmete, baka herhangi bir ekilde kolay kolay bulunamayacak nemli bir gelir salarlar.
Dolaysyla, bunlarn srdrlmesi iin beenilen nedenler olabilir. Zahire[487] ihracna verilen prim,
bu zorunlu nesnenin fiyatn, tarmn gncl durumuna gre ykseltmeye vesile olma bakmndan
ayn kt etkilerin hepsini yaratr ve herhangi bir gelir getireceine, hkmetin bana ou kez pek
byk bir masraf aar. Yabanc zahire ithaline konulmu olan ve orta halli bolluk yllarnda bir yasak
derecesine varan yksek resimler ve her zamanki kanun durumuna gre geerli olup, ktlk yznden
imdi rlanda ve Britanya smrgeleri bakmndan snrl bir sre iin ertelenen, canl hayvan ve
salamura et ithalinin kesenkes yasak oluu; yaam iin zorunlu maddelerden alnan vergilerin btn
kt etkilerini tarlar ve hkmete hibir gelir getirmezler. yle grlyor ki, bu tr
dzenlemelerin kaldrlmas iin kamuyu, onlarn konulmasna sebep olan sistemin faydaszlna
inandrmaktan baka bir eye gerek yoktur.
Yaam iin zorunlu maddelerden alnan vergiler, birok baka lkelerde, Byk Britanya'dakine
kyasla ok yksektir. Birok lkede, deirmende tlen unla krmadan ve frnda piirilen
ekmekten alnan resimler vardr. Flemenk'te, kentlerde tketilen ekmein parasal fiyatnn, bu tr
vergiler dolaysyla iki katna kt sanlmaktadr. Tarada oturan halk, bu vergilerden bir ksmnn
yerine tkettikleri varsaylan ekmek eidine gre, adam bana her yl unca para verir. Buday
ekmei yiyenler alt ilin dokuz buuk peni kadar tutan florin on be stiver verirler. Bunlar ve
ayn eit baka baz vergiler, emein pahasn ykselterek, Felemenk sanayisinin ounu, sylentiye

gre, yoksul drmtr.[488] O denli ar olmamakla birlikte, benzeri vergiler Milanese'de,

Ceneviz devletlerinde, Modena Dukal'nda, Parma, Placentia ve Guastalla dukalklarnda ve kilise
devletinde vardr. Epey tannm[489] bir Fransz yazar, btn vergiler iinde bu en ykc olan, br
vergilerden ounun yerine geirerek lkenin maliyesini dzeltme nerisinde bulunmutur. Cicero,
hibir ey yoktur ki, der, ara sra kimi filozoflarca iddia edilemeyecek kadar gln olsun.
Kasaplk etten alnan vergilere, ekmekten alnan vergilere gre daha da ok rastlanr. Gerekten,
kasaplk etin yaam iin zorunlu bir madde olduu herhangi bir yer var mdr kukusuna dlebilir.
Tecrbe ile bilinmektedir ki, stn, peynirin, tereyann ya da tereya bulunmayan yerde yan
yardmyla, tahl ve br bitkiler en bol, sala en yararl, besleyici ve en kuvvet verici yiyecei,
hibir kasaplk et olmakszn salayabilirler. ou yerlerde herhangi bir insann bir bez gmlek ya
da deri ayakkab giymesi edep gerei iken kasaplk et yemesi, hibir yerde edep gerei deildir.
ster zorunlu madde, ister atafat maddesi olsunlar, tketim mallarndan, iki ayr ekilde vergi
alnabilir. Belli bir eit mal kulland ya da tkettii iin, tketici ya yllk bir tutar deyebilir ya da
maldan, tacirin elinde dururken ve tketiciye teslim olunmadan vergi alnabilir. Btn btn
tketilinceye dek, epey zaman dayanan tketim mallar, pek uygun olarak birinci ekilde, tketimi ya
yakn ya da abuk olan mallar teki ekilde vergiye balanr. Araba vergisi ile altn ya da gm
sofra takm vergisi, birinci tarz vergi almann, br tketim ve gmrk resimlerinden ou da teki
tarz vergi almann rnekleridir.
Temiz tutulan bir araba on, on iki yl dayanr. Yapann elinden kmadan, arabadan ilk ve son kez
olmak zere vergi alnabilir. Fakat satn alan iin bir arabas olmas ayrcalna karlk ylda drt
lira vermek, araba yapana bir rpda krk ya da krk sekiz lira fiyat fazlas (yani, o arabay kulland
srece vergi iin yapmas olas masraf kadar bir tutar) demekten kukusuz daha elverilidir. Bir
altn ya da gm sofra takm, ayn tarzda bir yzyldan ok dayanabilir. Her yz ona altn ya da
gm sofra takm iin ylda be ilin, yani deerin aa yukar yzde birini demek, tketiciye
(fiyat en az yzde yirmi be, otuz artracak olan) otuz yllk tutarn deyerek bu uzun taksitten
kurtulmaktan kukusuz daha kolay gelir. Evlere salnan eitli vergiler, yldan yla azar azar
demelerle, evin ilk yaplmasna ya da satna konulan eit deerde ar bir vergiye gre kukusuz
daha rahat denir.
Tccar pein bir ey vermemek, fakat tketici belli mallar tketmek iin ruhsatiye karl olarak
ylda belli bir tutar demek zere, btn mallardan hatta tketimi ya yakn ya daha abuk olan
mallardan, bylece vergi alnmas, Sir

Matthew Decker'in herkese bilinen nerisi idi. Onun tasarmndan da gzetilen ama ithalat ve
ihracattan btn resimleri kaldrmak, dolaysyla tacirin btn sermayesini ve kredisini, bunlarn
hibir ksm vergilerin pein olarak denmesi yoluna saptrlmadan, mal satn almada ve gemi
ulamnda kullanmasn mmkn klmak ve bylece yabanc ticaretin ayr ayr btn kollarn,
zellikle tama ticaretini gelitirmekti.
Gelgelelim, tketimi ya yakn ya daha abuk olan mallardan bylece vergi alma tasarm, yle
grlyor ki, aadaki drt nemli itiraza kap amaktadr. Birincisi, vergi okluk konulmakta
olduu ekle gre eitlie daha aykr der ya da baka baka ykmllerin masrafna ve tketimine
pek o kadar iyi oranlanmam olur.
Tccarn hafif bira, arap ve ispirtolu ikiler zerinden pein verdii vergileri, sonunda baka
baka tketiciler, tam kendi tketimleri orannda derler. Ama vergi bu ikileri imek zere bir
ruhsatiye satn alnarak denirse, az ien, tketicisine oranla, fazla ienden ok daha ar vergi
vermi olur. ok konukseverlik gsteren bir aile, daha tek tk konuk arlayan bir aileye kyasla ok
daha hafif vergi vermi olur. kincisi, kimi mallarn tketimi iin yllk, alt aylk ya da aylk bir
ruhsatiyeye para verilerek vergi devirilmesi ekli, abuk tketilen mallardan alnan vergilerin
balca kolaylklarndan birini, yani taksitle demeyi pek azaltr.
imdi siyah birann bir litresine denen buuk peni bedelin iinde, malt, erbeti otu ve biradan
alnan trl vergiler, bunlar pein dedii iin biracnn koyduu olaanst krla birlikte belki
yarm peni kadar tutabilir. Bir ii kendisini skmadan, bu yarm peniyi gzden karabiliyorsa, bir
litre siyah bira satn alr. karamyorsa yarm litre ile yetinir. Tasarruf edilen metelik, kr demek
olduuna gre de; lmllk zere imekle, bylece bir farthing (1/4 peni) kazanr. Vergiyi, gcnn
yettii tarzda ucun ucun ve gcnn yettii zaman der. Her deyi tamamyla isteine kalm olup,
dilerse, ondan kanabilir. ncs, bu tr vergiler, ar masraf nleyici kanunlar olarak daha az
etki yapar. Ruhsatiye bir kere satn alnd m, alan kimse az da ise, ok da ise, vergisi ayndr.
Drdncs; bir ii byle herhangi bir dnem iinde itii siyah birann ayr ayr her bir ve yarm
litrelik lei zerinden, imdi pek ya da hi tedirginlik duymakszn dedii kadar bir vergiyi yllk,
alt aylk ya da aylk demelerle bir rpda verse, bu tutar kendisini okluk fazlasyla tedirgin
eder. Dolaysyla, aka grlyor ki, bu vergi al tarz imdiki hibir sknt vermeyen ekilde elde
edilene hemen hemen eit bir geliri, ykmll ok skntya sokmadan hibir zaman retemez.
Ama birka lkede, tketimleri yakn ya da pek abuk olan mallardan bylece vergi alnr. ay ime
ruhsatiyesi iin, Felemenk'te, halk adam bana unca para verir. Ekmein, iftliklerle kylerde
tketileninden orada ayn ekilde devirilen bir vergiyi daha nce sylemitim.
Tketim resimleri, zellikle, yurt iinde tketilecek yerli mallara konulur. Bunlar herkesin en ok
kulland birka eit mala konulur. Ne bu resimlere baml mallar, ne de her mal eidinin baml
bulunduu belli resim zerinde hakknda hibir kuku olamaz. Yukarda anlan tuz, sabun, deri ve
mumdan alnan drt resim ile, belki di camdan alnan resim hep hari tutulmak artyla, bunlarn
hemen hemen hepsi atafat maddeleri dediim mallara isabet eder.
Gmrk resimleri, tketim resimlerine gre ok daha eskidir. ok eski zamandan beri allm
demeleri gstermeleri dolaysyla, bunlarn "det" anlamna gelen bir szck ile adlandrld
grlyor. Aslnda bunlar, yle grlyor ki, tacir krlarndan alnan vergiler saylmtr. Derebeylik
kargaal ile alkalanan barbar dnemlerde, kasabalarn btn br ahalisi gibi, kiilikleri kk
grlp kazanlar kskanlan tacirler, azatl klelere kyasla biraz hallice saylyorlard.

Mlklerindeki kiraclarn kazanlarnn, kralca haraca balanmasna rza gstermi bulunan yksek
tabaka soylular, kayrlmasnda ok daha az kar bulunan bir insan tabakasnn kazanlarndan
kraln ayn tarzda hara almasn istemiyor deillerdi. Tacir krlarnn, dorudan doruya vergiye
balanabilir bir konu olmad ya da, btn bu tr vergilerde demenin eninde sonunda byk bir ek
arlkla birlikte tketicilerin bana kalmas gerektii, o bilgisizlik dnemlerinde anlalm deildi.
Yabanc tacirlerin kazanlarna, ngiliz tacirlerinin kazanlarna kyasla daha kt gzle
baklyordu. Dolaysyla, onlarn kazanlarndan, tekilerin kazanlarna kyasla daha ar vergi
alnmas doal idi. Yabanc tacirlerden alnan resimlerle, ngiliz tacirlerinden alnan resimler
arasnda, bilgisizlik yznden balayan bu ayrm gzetme, tekel abasyla ya da kendi tacirlerimize
gerek i gerek d piyasada bir stnlk kazandrmak iin srdrlmtr.
Bu ayrm gzetmeden tr, eski gmrk resimleri her tr mallara, her zorunlu maddelere hem
atafat maddelerine ve ihra edilen mallara olduu kadar, ithal edilen mallara da eitlik zere
konuldu. yle grlyor ki, filan eit mallarn ticaretini yapanlar, bir tekinin ticaretini yapanlardan
niin daha ok kayrlsnlar ya da ihracat tacir niin ithalatdan daha ok kayrlsn, diye
dnlmt.
Eski gmrk resimleri kola ayrlmt. Btn bunlarn bata geleni ve belki en eskisi, ynle
deriden alnan resimlerdi. Bunun daha ok ya da tmyle bir ihra resmi olduu grlyor.
ngiltere'de ynl sanayisi kurulmaya balaynca, ynl kuma ihrac dolaysyla kral, ynden alnan,
gmrk resimlerinin herhangi bir ksmn yitirmesin diye, ynl kumalara o tr bir resim konuldu.
Gmrk resimlerinin br iki kolu unlard: Birincisi, araba ton bana unca olmak zere
konulduu iin, tonnage denilen bir resim; ikincisi, btn br mallarn varsaylan deerlerine lira
bana unca olmak zere konulduu iin poundage denilen bir resimdi. III. Edward'n krk yedinci
saltanat ylnda, belli resimlere baml tutulan ynller, yapal postlar, deri ve araplar dnda
ihra ve ithal edilen btn mallara, lira bana alt penilik bir resim konulmutu. II. Richard'n on
drdnc saltanat ylnda, bu resim lira bana bir iline kartld, fakat yl sonra yeniden alt
peniye indirildi. IV. Henry'nin ikinci saltanat ylnda sekiz peniye ve ayn hkmdarn drdnc
saltanat ylnda bir iline karld. O zamandan III. William'n dokuzunca saltanat ylna dein, bu
resim, lira bana bir ilin olarak srp gitti. Kraln tonnage ve poundage resimleri almasna
genellikle bir tek ve ayn parlamento kararyla msaade edilerek, bunlara, Tonnage ve Poundage
Akal Yardm ad verildi. Poundage akal yardm, yle uzun sre lira bana bir ilin ya da yzde
be olarak devam etti ki; gmrk dilinde bir akal yardm, bu tr yzde belik genel bir resmin ad
olmaya balad. imdiki, Eski Akal Yardm denilen bu akal yardm, hl II. Charles'n on ikinci
saltanat ylnda konulan tarife cetveline gre alnagelmektedir. Bu resme baml mallarn deerini,
bir tarife cetveli aracl ile doru ekilde anlamak yntemi, sylentiye gre, I. James zamanndan
daha ncesine dek gitmektedir. III. William'n dokuzuncu ve onuncu saltanat yllarndaki kanunlarla
konulan yeni akal yardm, ou mallardan alnan yzde be bir ek resimdi. te bir ve te iki
akal yardm,; orantl czlerini oluturduklar yzde belik bir baka resim vcuda getiriyorlard.
1747 akal yardm, ou mallardan alnan bir drdnc; 1759 akal yardm, belli baz eit
mallardan alnan bir beinci yzde belik resim oluturuyordu. Bu be akal yardmn yan sra kh
devletin skntsn gidermek, kh lke ticaretini merkantilist sistem ilkelerine gre dzenlemek iin,
belli baz eit mallara zaman zaman, trl trl daha baka resimler konulmutur.
Bu sistem gitgide daha ok beenilip benimsenmitir. Eski akal yardm, ayrm gzetilmeksizin
hem ihracata hem ithalata konulmutu. Ondan sonraki drt akal yardm ve o zaman bu zaman belli
kimi eit mallara ara sra konulan br resimler, pek az istisnas ile, hep ithalata yklenmitir. Yurt

iinde yetien ve yaplan mallarn ihracna konulmu olan eski resimlerden ou ya hafifletilmi ya
btn btn kaldrlmtr. ou hallerde kaldrlmtr. Hatta kimisinin ihracna prim bile verilmitir.
Yabanc mallarn ithali halinde denen resimlerden kimi zaman tmnn ve okluk bir ksmnn,
bunlarn ihrac halinde geri alnmasna msaade edilmitir. Eski akal yardm gereince ithalata
konulan resimlerin, ihra halinde yalnzca yars geri alnmaktadr. Fakat sonraki akal yardmlarla
ve br vergi ykmllkleriyle konulan resimlerin hepsi, ou mallarda, ayn biimde geri
alnmaktadr. Byle ihracn gitgide daha ok kayrlp, ithalin engellenmesinin yalnz bir iki istisnas
olmutur. Bu istisnalar, zellikle kimi sanayinin gerelerine ilikindir. Sanayicilerimizle tacirlerimiz,
bunlarn kendilerine kabil olduu kadar ucuza, baka lkelerdeki rakipleriyle hasmlarna, imkn
lsnde pahalya gelmesini isterler. Bu yzden, yabanc mal gerelerini, rnein spanya ynnn,
ketenin ve ykanmam ipliin resimsiz olarak ithaline kimi zaman msaade edilmektedir. Yurt iinde
yetien gereler ile smrgelerimiz rnlerinden olanlarn ihrac bazen yasak edilmi, bazen daha
yksek resimlere baml tutulmutur. ngiliz ynnn ihrac yasak edilmitir. Kanada ile Senegal'i
fetheden Byk Britanya, kunduz postlarnn, kunduz klnn, Arap zamknn hemen hemen tekeline
sahip olduu iin, bu mallarn ihrac daha yksek resimlere baml tutulmutur.
Byk halk topluluunun gelirine, lke topra ile emeinin yllk rnne, merkantilist sistemin
pek elverili olmadn, bu nceleme'nin drdnc kitabnda gstermeye altm. Bu sistem, yle
grlyor ki, hkmdar gelirinin, hi deilse gmrk resimlerine dayand kadar iin, daha
elverili olmu deildir.
O sistemden tr, birka mal eidinin ithali, btn btn yasak edilmitir. Bu yasak, ithalcileri
kaaklk etmek zoru altnda brakarak, o mallarn ithalini kimi hallerde bsbtn nlemi,
brlerinde de pek azaltmtr. Yabanc mal ynllerin ithaline batan aa engel olmu, yabanc
mal ipeklilerle kadifelerin ithalini ise pek azaltmtr. Her iki halde de, bu tr ithalden
devirilebilecek olan gmrk gelirini tmyle hie indirmitir.
Ayr ayr birok eit yabanc maln Byk Britanya'daki tketimini ksteklemek iin bunlarn
ithaline konulan yksek resimler, ou hallerde kaakl zendirmeye yaramakla kalm ve her
durumda, gmrk gelirini daha lml resimlerin salayabilecei miktardan aaya drmtr. Dr.
Swift'in "gmrn kr cmlesinde[490] iki iki daha drt edeceine, kimi zaman yalnzca bir eder"
yollu sz, merkantilist sistem vergiyi bize ou halde bir gelir arac olarak deil, tekel arac olarak
kullanmay belletmese, hi konulamayacak trden ar resimler iin yerden ge dek hakldr.
Yerli rn ve mamullerin ihrac halinde kimi zaman verilen primlerle, ou yabanc mallarn
yeniden ihrac halinde geri denen resimler, birok hilelere ve kamu gelirine herhangi bir baka
kaakla oranla daha ok ykm olan bir kaaklk trne yol amtr. Primi ya da geri verilen
resmi elde etmek iin kimi zaman maln gemiye ykletilip denize yollandn, ama ok gemeden de
lkenin bir baka yerinde gizlice karaya karldn herkes bilir. Bu ou hileli olarak alnan
primlerin ve geri denmi resimlerin, gmrkler gelirinde at gedik ok byktr. 1755 Ocak'nn
5'inde sona eren yl iinde, gmrklerin gayr safi haslat 5.068.000 ngiliz liras tutuyordu. Bu
gelirden denen primler, zahireye o yl prim verilmedii halde, 167.800 lira tutuyordu. Geri alnan
resimlere ilikin belge ve ehadetnamelere gre geri verilen resimler 2.156.800 liray buluyordu.
Primler ve geri verilen resimler bir arada, 2.324.600 lira tutuyordu. Bu eksililer sonucunda,
gmrklerin geliri, yalnzca 2.743.400 lira ediyordu. Aylklarla bakaca geici giderler eklindeki
ynetim masraf iin, bundan 287.900 lira dlmekle, o yl gmrklerin safi geliri 2.455.500 lira
olarak ortaya kar. Bylece ynetim masraf, gmrklerin gayr safi geliri zerinden yzde bele
alt aras, prim ve geri verilen resim olarak denip gidenler dldkten sonra arta kalann da yzde

onundan biraz fazla tutar.

Hemen hemen btn ithal edilen mallara ar resimler konulmu bulunduundan, ithalat
tacirlerimiz, ellerinden geldiince ok mal karp gmrk defterine imkn lsnde az yazdrrlar.
hracat tacirlerimiz ise, kh alm satmak ve kendilerine, resim demeyen mallarn ticaretini yapan
byk tccar ss vermek iin, kh bir prim kazanmak ya da resim geri almak iin, gmrk
defterine, tersine, ihra ettiklerinden fazla yazdrrlar. Bu trl trl oyunlar yznden, gmrk
defterlerinde, ihracatmz ithalatmz ok akn grnr de, ulusal refah ticaret dengesi dedikleri
eyle len politikaclar, tarife smaz bir avunma bulurlar.
zel olarak bak tutulmadka (ve bu tr baklklar pek ok deildir) ithal olunan btn
mallar, baz gmrk resimlerine bamldr. Tarife cetvelinde anlmayan kimi mallar ithal edilirse,
ithalcinin yeminine gre her yirmi ilinlik deer zerinden 4 ilin 9 9/20 peni, yani yaklak be
akal yardm ya da be poundage resmi hesabyla vergi alnr. Tarife cetveli son derece geni
kapsamldr; ou az kullanlan ve bundan tr herkesin bilmedii pek ok eit maddeyi teker teker
sayar. Belli bir mal eidinin hangi madde iinde snrlandrlmas ve dolaysyla ne resim demesi
gerektiinin ou kez belli olmay bu yzdendir. Bu konudaki yanlglar kimi zaman gmrk
memurunun ocana incir diker; ithalaty ou kez bir sr zahmete ve masrafa sokar, ileden
kartr. Dolaysyla aklk, kesinlik ve belirlilik noktasndan, gmrk resimleri, tketim resimlerine
gre ok aa kalr.
Herhangi bir topluluun ou yelerinin kamu gelirine kendi masraflar orannda katlmalar iin,
yle grlyor ki, o masrafn her bir kaleminden vergi alnmasna gerek yoktur.
Tketim resimlerinden toplanan gelirin, ykmllere gmrk resimleriyle devirilen gelir kadar
eitlik zere isabet ettii varsaylr; tketim resimleri yalnzca en genel biimde kullanlp tketilen
birka maddeye konulmutur. Birok kimse, doru ynetildiinde, kamu geliri hibir kayba
uramamak ve d ticaret ok fayda grmek zere gmrk resimlerinin ayn tarzda yalnz birka
maddeyle snrlanabilecei dncesini ileri srmtr.
Byk Britanya'da en genel biimde kullanlp tketilen yabanc maddeler, imdi yle grlyor ki,
genellikle yabanc mal araplarla konyaklardan, Amerika ile Bat Hint Adalar'nn eker, rom,
ttn, hindistan cevizi vb. gibi bir takm rnlerinden; Dou Hint lkelerinin ay, kahve, porselen,
her trl baharat, eit eit manifatura eyas, vb. gibi kimi rnlerinden olumaktadr. Gmrk
resimlerinden elde edilen gelirin ounu, imdi belki bu trl trl maddeler salamaktadr. Yabanc
mamuller zerinde imdi yrrlkte kalan vergiler yukardaki listede bulunanlarn bir kandan
alnan vergileri bir yana brakrsanz byk ksm bakmndan gelir kastyla deil, tekel amacyla ya
da i piyasada bizim tacirlere stnlk salamak iin konulmutur. Yasaklarn hepsi kaldrlp, btn
yabanc mamuller, her madde zerinden kamuya en byk gelir getirebildii tecrbe ile anlalan
lml vergilere baml tutularak, iilerimiz, i piyasada yine epey stnle sahip olabilirler ve bir
ksm hkmete imdi hi gelir getirmeyen, bir ksm ise pek nemsiz gelir getiren birok madde pek
byk bir gelir salayabilir.
Yksek vergiler, kh vergi alnan mallar azaltmak, kh kaakl zendirmek yolundan, okluk,
hkmete daha lml vergilerle elde edilebilecek olana gre daha az gelir getirirler.
Gelirdeki d tketimdeki azaltan ileri geldiinde, bunun ancak bir tek aresi olabilir: O da,
verginin indirilmesidir.
Gelirdeki d, kaakln zendirilmesinden tr oldu mu, buna belki iki ekilde, ya

kaaklk hevesini azaltmak ya kaakln gln artrmakla are bulunabilir. Kaaklk

hevesi, ancak verginin indirilmesiyle azaltlabilir; kaakln gln artrmak ise ancak,
kaakl nleyebilecek en uygun ynetim sistemini kurmakla kabil olabilir.
Kaaknn i evirmesini, tketim resmi kanunlarnn, gmrk kanunlarna kyasla ok daha etkili
olarak durdurup gletirdii, yle sanyorum ki, tecrbeyle grlmektedir. Gmrklerde bu
birbirinden farkl resimlerin zellii elverdii kadar tketim resmi ynetimine benzer bir ynetim
yntemi ortaya koyarak, kaaklk pek ok zorlatrlabilir. ok kimseler, bu deiikliin pek kolay
gerekletirilebileceini dnmlerdir.
Bir takm gmrk resimlerine baml mallar ithal eden kimsenin, diledii gibi o mallar ya kendi
zel maazasna tamak, ya da masraf ister kendine ister devlete ait olmak zere tedarik edilen,
fakat anahtar gmrk memurunda duran ve o hazr olmadka hi almayan bir maazada brakmak
hakk olmasna msaade edilsin, denmitir. Tacir mallar kendi zel maazasna gtrrse, resimler
hemen denmeli ve bir daha geri alnmamal; maazadaki mal miktarnn, resmi verilen mal
miktarna ne derece uyduunu soruturmak iin, bu maaza, gmrk memurunun her zaman
ziyaretine ve yoklamasna baml tutulmaldr. Mallar devletin maazasna tarsa, yurt iinde
tketilmek zere oradan karlncaya dein resim denmeli; ihra edilmek zere kartld
takdirde gerekten ihra edileceine ilikin yeter kefalet her zaman verilmek artyla mallar,
resimden bak olmaldr. Bu belli mallarn toptan ya da perakende ticaretini yapan tccar, gmrk
memurunun ziyaretine ve yoklamasna her zaman baml tutulmal ve dkknlarnda ya da
maazalarnda bulunan tm miktarn resminin denmi olduunu yntemine uygun tasdiknamelerle
kantlamak zorunda bulunmaldr.
thal edilen romdan, tketim resmi ad altnda alnan resimler imdi bylece devirilmekte olup,
ayn ynetim yntemi belki, ithal edilen mallardan alnan btn resimleri kapsamna alabilir. Elverir
ki, bu resimler de tketim resimleri gibi, hep en genel biimde kullanlp tketilen birka mal eidi
ile snrlansn. imdi olduu gibi, hemen hemen her trl mal kapsamna alrsa, yeter genilikte
devlet maazalar kolay kolay bulunamaz. Pek nazik trden ya da korunmas ok zen ve dikkat
isteyen mallar ise, tacir kendininki dnda herhangi bir baka maazaya esenlikle emanet edemez.
Epey alm yrm bir kaaklk, enikonu yksek resimler varken bile bu tr bir ynetim sistemi
araclyla nlenebilirse ve verginin hep bir gelir arac olarak kullanlp hibir zaman tekel arac
gibi kullanlmamas artyla, her resim, devlete hangi ekilde en ok gelir getirmesi olas ise, ona
gre ara sra ykseltilir ya da alaltlrsa; o zaman hi deilse gmrklerin imdiki safi geliri kadar
bir gelirin, en genel biimde kullanlp tketilebilen yalnzca birka eit maln ithalinden alnan
resimlerle elde edilebilmesi ve bylece, gmrk resimlerinin tketim resimleri derecesinde sadelie,
kesinlie ve belirlilie kavuabilmesi olaslk d gzkmez.
Sonradan tekrar karaya kartlp, yurt iinde tketilen yabanc mallarn yeniden ihrac halinde geri
verilen resimler yznden kamu gelirinin imdi urad kayptan, bu yntem sayesinde toptan
kurtulunur. Kendi bana pek ok tutacak olan bu tasarrufa ek olarak yerli rnn ihrac halinde
verilen btn primler (bu primlerin, gerekte eskiden pein denmi baz tketim resimlerinin geri
alnmas demek olmad btn hllerde) kaldrlrsa, bu tr bir deiiklikten sonra, gmrklerin safi
geliri, hi kukusuz eskiden herhangi bir zamanda ulam bulunduu kerteye tamamyla ulaabilir.
Bu tr bir sistem deiiklii ile kamu geliri kayba uramyorsa, lke ticaretiyle imalat kukusuz
pek byk faydalar salar. tekilerle kyaslanamayacak kadar ok olan, vergiye balanmam
mallara ait ticaret tmyle serbest kalr ve imkn iindeki her stnlk elinde olarak cihann her yan

ile alveri yaplabilir. Bu mallar arasna, yaam iin zorunlu btn maddeler ve btn sanayi
gereleri girer. Yaam iin zorunlu maddelerin serbest ithalat, bunlarn i piyasadaki ortalama
parasal fiyatn indirdii kadar, emein parasal pahasn drr, ama onun gerek dln hibir
bakma eksiltmez. Parann deeri, satn alaca yaam iin zorunlu maddelerin miktar ile orantldr.
Yaam iin zorunlu maddelerin deeri ise onlara karlk elde edilebilecek para miktarna hi bal
deildir. Emein parasal pahasndaki iniin yan sra, yerli mamullerin hepsinin fiyatnda ister
istemez oranda bir d olur. Yerli mamuller, bylece btn yabanc piyasalarda biraz stnlk
kazanr. Ham maddelerin serbest ithalinden tr, kimi mamullerin fiyat daha da byk oranda
der. Ham ipek in'le Hindistan'dan resimsiz getirtilebilse, ngiltere'de ipekli sanayicileri, mallarn
gerek Fransa'nn gerek talya'nnkilere gre ok ucuza satp onlarn mterilerini ele geirebilirler.
Yabanc ipeklilerle kadifelerin ithalini yasak etmeye gereksinme kalmaz. Mallarnn ucuz olmas,
iilerimizin hem i piyasay elde tutmalarn salama balar hem de yabanc pazar zerinde onlara
pek byk bir egemenlik salar. Vergi alnan mallar zerindeki ticaret bile, imdikine gre ok daha
kazanl ekilde yaplr. Bu mallar, ihra edilmek zere devlet maazasndan dar karlrsa, bu
takdirde btn vergilerden bak tutulduklar iin, bunlarn ticareti tm ile serbest olur. Bu
sistemde, her tr mala ilgili tama ticareti, kabil olan her tr kazantan yararlanr. Bu mallar
maazadan, yurt iinde tketilmek zere karlrsa, maln ya bir tccara ya bir tketiciye satmak
frsat buluncaya dein vergiyi pein vermek zorunda olmadndan; ithalatnn, bunu ithal srasnda
pein demek zorunda kald takdirde satacana kyasla daha ucuza brakmak her zaman kesesine
elverebilir. Hatta vergiye baml mallara ait olan yabanc tketim ticareti de, bylece, ayn vergilerle
imdikine gre ok daha kazanl ekilde yaplabilir.
Sir Robert Walpole'un nl tketim vergisi tasarm, arapla ttn zerinde, urada dnlenden
pek farkl olmayan bir yntem kurulmasn amalyordu. Dorusu o srada parlamentoya sunulan
tasarda bu iki mal vard ama, genellikle bunun, ayn trden daha geni bir plana balang olmasnn
amaland sanlyordu. Fesatlk[491] kaak tacirlerin kar ile el ele verince, tasar aleyhine pek
haksz olmakla birlikte yle iddetli bir patrt koptu ki, bakan onu brakmay uygun buldu. Yine o tr
bir grlt kmasn korkusuyla, haleflerinden hibirinin tasary yeniden ele almay gzleri
tutmamtr.
Yurtiinde tketilmek iin ithal edilen yabanc atafat maddelerinden alnan resimler, kimi zaman
yoksullarn stne kalmakla birlikte, zellikle varl orta ya da ortadan yukar olan halkn stne
kalr. rnein, yabanc araplarla kahve, ikolata, ay, eker vb.'den alnanlar o tr resimlerdir.
Yurt iinde tketilecek, yerli ii ucuz atafat maddelerinden alnan resimler, eitlie pek uygun
olarak, her tabaka halka kendi masraflar orannda isabet eder. Malt, erbetiotu, bira ve hafif biradan
alnan resimleri, yoksullar kendi tketimleri zerinden, zenginler hem kendilerinin hem uaklarnn
tketimi zerinden derler.
uras dikkate deer ki, aa halk tabakalarnn ya da ortann aasndakilerin tm tketimi, her
lkede gerek miktar gerek deer bakmndan, orta ve ortann st tabakalarn tketimine oranla ok
daha fazladr. Aa tabakalarn tm masraf, st tabakalarn tm masrafna oranla ok daha fazladr.
nce her lkenin hemen hemen btn sermayesi, retken emein creti olarak, her yl halkn alt
tabakalar arasnda leilir. kincisi, gerek arazi kirasndan gerek sermaye krlarndan doan gelirin
byk bir ksm, her yl uaklarla retken olmayan br iilerin cretleri ve geimlii eklinde, ayn
tabaka arasnda paylalr. ncs, bir ksm sermaye krlar, ayn tabakann ufak sermayelerinin
altrlmasndan reyen bir gelir halinde, o tabakaya ait olur. Her tr kk dkknc, tacir ve
perakendecilerin her yl ettikleri krlarn toplam her yerde pek byk olup, yllk retimin ok

byk bir payn oluturur. Drdncs ve sonuncusu, bir ksm arazi geliri de ayn tabakaya aittir.
Byk bir ksm, orta tabakann biraz aasnda bulunanlarn; (bazen sradan rgatlarn elinde bir iki
acre'lk toprak mlk bulunduu iin) ufak bir ksm da, hatta en aa tabakanndr. Dolaysyla bu
aa tabakalardan halkn, teker teker baklnca masraf pek az olmakla birlikte, ortaklaa ele
alndnda, masrafn tm, toplumun tm masrafnn hep en byk parasn oluturur. nk lke
toprayla emeinin yllk retiminden, yukar tabakalarn tketimi iin geriye kalan, yalnz miktarca
deil, deerce de her zaman ok daha azdr.
Dolaysyla, masraftan alnan vergilerden, okluk halkn yukar tabakalarnn masrafna, yani yllk
retiminin kk parasna isabet eden vergilerin, gerek ayrm gzetilmeksizin her snf halkn
masrafna ya da hatta balca aa tabakalarn masrafna isabet eden vergilere, gerekse yllk
retimin ayrm gzetilmeksizin tmne ya da balca byk ksmna isabet eden vergilere kyasla
daha az verimli olmas muhtemeldir. Nitekim masraftan alnan trl trl btn vergiler iinde, hi
biriyle karlatrlamayacak kadar verimlisi, yurt iinde yaplan ihtmarl ve ispirtolu ikilerin
gerelerinden ve yapmndan alnan tketim resmidir. Tketim resminin bu kolu fazlasyla, belki de
zellikle, halk tabakasnn masrafna isabet eder. 1775 Temmuzu'nun 5'inde sona eren yl iinde,
tketim resminin bu kolunun gayr safi haslat, 3.341.837 ngiliz liras, 9 ilin, 9 peni tutuyordu.
Bununla birlikte, hep hatrda tutulmaldr ki, her zaman vergi alnmas gereken, aa halk
tabakasnn zorunlu masraf deil, atafat masrafdr. Aa tabakann, zorunlu masrafndan alnan bir
verginin denmesi, sonunda, tm ile halkn st tabakalarna kalr; yllk retimin byk parasna
deil, kk parasna isabet eder. Bu tr bir vergi, btn hallerde ya emek cretlerini artrmak ya
emee kar talebi azaltmak gerekir. Verginin denmesini, eninde sonunda halkn st tabakalarna
yklemeden, emek cretlerini ykseltemez. Eninde sonunda btn vergileri demesi gereken mali
kayna, yani lkenin topra ile emeinin yllk haslasn eksiltmeksizin emek talebini azaltamaz.
Bu tr bir verginin emee kar olan talebi ne hale drm olursa olsun, cretleri o halde vergi
bulunmad takdirde olabileceklerine oranla hep daha ok ykseltmesi gerektir. cretlerdeki bu
artn denmesi ykmllnn ise, sonuta, her halde halkn st tabakalarna kalmas gerekir.
Sat iin deil de, zel ihtiyac karlamak zere yaplan ihtmarl ikilerle imbikten ekilen
ispirtolu ikiler, Byk Britanya'da hibir tketim resmine baml tutulmaz. Amac, zel yaam
iindeki aileleri tahsildarn tatsz ziyaretinden ve yoklamasndan kurtarmak olan bu baklk, bu
resimlerin, ou kez yoksullara deil, zenginlere daha az yk olmasna sebep olur.
zel ihtiyac karlamak iin imbikle iki ekildii, ara sra olsa bile, gerekte pek sk olmaz.
Gelgelelim, tarada, ou orta halli ailelerle zengin ve byk ailelerin hemen hemen hepsi, biralarn
kendileri yaparlar. O nedenle sert bira, bunlara, sradan bira yapmcsna oranla varil bana sekiz
ilin aa mal olur. nk bira yapmcsnn hem vergi hem pein olarak ettii btn teki masraflar
zerinden kr salamas gerekir. Demek ki, bu tr ailelerin biralarn, ayn nitelikteki herhangi bir
ikiyi halk tabakasnn iebildiine kyasla hi deilse varili dokuz on ilin ucuza iebilmesi lazmdr.
O halk tabakas ki, nerede olsa birasn, bira fabrikasndan ya da meyhaneden azar azar satn almak
daha iine gelir. Yine, zel yaam iindeki bir ailenin kendi ihtiyac iin imlendirilmi biralk
arpa[492] da, vergi tahsildarnn ziyaretine ve yoklamasna uramaz. Ama bu takdirde ailenin, adam
bana toptan yedi ilin alt peni vergi deyip krarak sulh olmas gerekir. Yedi ilin alt peni, on
kile imlenmi arpann tketim resmine denktir. kiye dkn olmayan bir ailenin, kadn erkek,
oluk ocuk btn yelerinin ortalama olarak tketebilecei miktar, tutsa tutsa bunca tutar. Taraya
yarar ikramlarn ok olduu, zengin ve byk ailelerde ise, aile bireylerinin tkettii imlenmi
arpa ile yaplan ikiler, evde iilen ikinin pek kk bir ksmn oluturur. Ancak ya bu krmaca ya

baka nedenler dolaysyla, zel ihtiyac karlamak iin arpadan malt yapmak, pek, bira yapmak
kadar det deildir. zel ihtiyalar iin bira yapanlarn ya da imbikten iki ekenlerin o tr bir
krma paras demeye baml tutulmaylarna hakl bir neden dnmek gtr.
imlendirilmi arpadan ok daha hafif bir vergi alnarak, imlendirilmi arpa, bira ve hafif biradan
alnan btn ar vergilerle imdi toplanan gelire kyasla daha fazlasnn devirilebilecei sk sk
sylenmitir. nk bir bira fabrikasnda maliye gelirine hile kartrmak iin, malt fabrikasndakine
gre ok daha byk frsatlar vardr ve zel ihtiyalar iin iki yapanlar, btn resimlerden ya da
resim yerine krma akas demekten baktrlar. zel ihtiyalar iin biralk arpa
imlendirenlerde ise bu yoktur.
Londra'da, siyah bira yaplan fabrikada, imenlenmi arpann eyrek kantarndan ou kez iki
buuk varilden fazla, bazen varil siyah bira karlr. imenlenmi arpadan alnan trl vergiler,
eyrek kantar bana alt ilin, sert bira ile hafif biradan alnanlar ise varil bana sekiz ilin tutar.
Onun iin, siyah bira yaplan fabrikada malt, bira ve hafif ihtmarl biradan alnan eitli vergilerin
tutar, eyrek kantar malttan elde edilen haslat zerinde, yirmi alt ilinle otuz ilin arasndadr. Her
zamanki tara satlar iin bira karan tara fabrikalarnda, eyrek kantar malt ile iki varilden aa
sert ve bir varilden aa hafif bira yapld seyrektir; okluk, iki buuk varil sert bira yaplr. Hafif
biradan alnan trl vergiler, varil bana bir ilin drt peni tutar. Demek ki, taradaki bira
fabrikalarnda malt, bira ve hafif biradan alnan trl vergiler, eyrek kantar malttan elde edilen
haslat zerinde, pek seyrek olarak yirmi ilin drt peniden aa der; okluk, yirmi alt ilin
tutar. u halde, btn krallk lkesi ortalama olarak alnrsa, malt, bira ve hafif biradan alnan
resimlerin tm tutar, eyrek kantar malttan elde edilen haslat zerinde, yirmi drt ya da yirmi be
ilinden aa tahmin edilemez. Gelgelelim, deniyor ki, bira ile hafif biradan alnan btn eit eit
resimler kaldrlp, malt vergisi katna ya da maltn eyrek kantar bana alt ilinden on sekiz
iline kartlarak, imdi btn bu daha ar vergilerle elde edilmekte olana oranla daha byk bir
gelir, o bir tek vergiden salanabilecekti.
ngiliz Liras

ilin

Peni

1772'de eski malt vergisi

722.023

11

11

getirmitir.

Ek vergi..............

356.776

9 3/4

1773'te eski vergi

561.627

7 1/2

Ek vergi..............

278.650

15

3 3/4

1774'te eski vergi

624.614

17

5 3/4

Ek vergi..............

310.745

8 1/2

1775'te eski vergi

657.357

8 1/4

Ek vergi..............

323.785

12

6 1/4

3.835.580

12

0 3/4

Bu drt yln ortalamas

958.895

0 3/16

1772'de taradaki tketim vergisi

1.243.128

getirmitir.

Londra Bira Fabrikalar

408 406

17

10 1/2

1774'te taradaki tketim vergisi

1.246.373

14

5 1/2

Londra Bira Fabrikalar

320.601

18

0 1/4

1775'te taradaki tketim vergisi

1.214.583

Londra Bira Fabrikalar

463.670

0 1/4

6.547.832

19

2 1/4

Bu drt yln ortalamas

1.636.958

9 1/2

Buna malt vergisinin ortalamas olan

958.895

0 3/16 eklenince

Bu ayr ayr vergilerin tm

2.595.853

9 10/11 tutar.

Fakat, malt vergisi katna ya da maltn eyrek kantar bana alt iline karlmakta, bu bir
2.876.685 9 0 9/16 getirir.
tek vergi
Bu, yukardaki toplam

280.832

2 14/16 aan bir

tutardr.

Eski malt vergisi gerekte, elma arabnn byk fs[493] bana drt ilinlik bir vergiyi, sert
birann varili bana on ilinlik bir baka vergiyi kapsar. 1774'de, elma arabndan alnan vergi, topu
topu 3.083 lira 6 ilin 8 peni getirmiti. Belki o yl, elma arabndan alnan eit eit btn vergiler
allana kyasla daha az haslat getirdiinden, tutar her zamankinden biraz eksik oldu. Sert biradan
alnan vergi ok daha ar olmakla birlikte, bu iki daha az tketildii iin, vergi haslat daha da
azdr. Ama bu iki verginin allan tutar ne olursa olsun, denk gelmeleri iin, tara tketim resmi
denilen verginin iine; birincisi, elma arabnn fs bana alt ilin sekiz penilik eski tketim
resmi; ikincisi, koruk suyunun fs bana yine alt ilin sekiz penilik bir vergi; ncs, sirkenin
fs bana sekiz ilin dokuz penilik bir baka vergi; sonuncusu olarak da, bal arabnn ya da
likrnn galonu bana on bir penilik bir drdnc vergi girmektedir. Bu eitli vergilerin haslat,
elma arab ile keskin biraya (yllk malt vergisi adyla) konulan resimlerin haslatna denk gelip,
ihtimal ki artar bile.
Malt, yalnz bira yapmakta deil, derecesi dk araplarla ispirtolu ikilerin yaplmasnda da
tketilir. Malt vergisi, eyrek kantar bana on sekiz iline kartlsa, gerelerinin herhangi bir ksm
malt olan, arabn ve ispirtolu ikilerin bu dk dereceli belli eitlerine konulan trl tketim
resimlerinde bir indirim yapmak gerekebilir. Malttan yaplm ispirtolu ikiler ad verilen ikilerde,
okluk gerelerin ancak te biri imlenmi arpadr. Geri kalan te iki ya ihtmar ettirilmemi arpa
ya da te bir arpa, te bir budaydr. Malttan ispirtolu ikiler yaplan fabrikada, kaaklk iin
gerek frsat gerek zenme hem bira fabrikasndakine hem malt fabrikasndakine kyasla ok daha
fazladr. Kaaklk frsat, maln hacimce ufak, deerce byk olmasndan; kaakla zenme ise,
ispirtolu ikilerin galonu bana 3 ilin 10 2/3 peniyi bulan resimlerin, ar ykseklii yzndendir.
[494] Malttan alnan resimler oaltlp iki fabrikasndan alnanlar azaltlmak, kaaklk iin hem
frsat hem ayartma nedenleri azalr. Bu ise gelirin bsbtn artmasna sebep olabilir.
Byk Britanya'nn siyasal tutumu epey zamandr, halk tabakasnn saln zedelemek ve ahlakn
bozma eiliminde olduklar varsaymndan tr ispirtolu ikilerin tketimini tavsatmak olmutur.
Bu tutuma gre, iki yapan fabrikalardan alnan vergilerdeki indirim, herhangi bir bakma o ikilerin
fiyatn drecek kadar ok olmamaldr. Bir yandan ispirtolu ikiler her zamanki kadar pahal
kalabilirken, te yandan sala yarayan ve kuvvet veren bira ve hafif bira gibi ikiler fiyata epey
drlebilir. Bylece halk, imdi en ok szlad yklerin birinden ksmen kurtulmu olur; ayn
zamanda, maliyenin geliri hatr saylacak kadar artabilir.
Dr. Davenant'n, imdiki tketim resimleri sistemindeki bu deiiklie kar olan itirazlar yersiz
gibi gzkr. Bu itirazlar unlardr: Vergi imdi olduu gibi malt yapann, bira yapann ve
perakendecinin krlar arasnda epey eitlik zere blme urayacak yerde, kra etkisi bakmndan,
tm ile malt yapann krna isabet edecektir; malt yapan vergi tutarn, iki yapanla perakendecinin,
ikilerinin fiyatna eklemeleri eklinde davranak maltnn fiyatn artrmakla kolayca geri
alamayacaktr ve imlenmi arpadan byle ar bir vergi alnmas, arpa ekilen arazinin rant ile
krn azaltabilecektir.
Yrenin br zanaatlaryla hep bir dzey de bulunmak gereken, herhangi belli bir zanaatn kr

kertesini, hibir vergi uzun bir dnem iin dremez. imdiki malt, bira ve hafif bira resimleri, bu
mallarn ticaretini yapanlarn krlarna dokunmaz. Bunlarn hepsi, vergiyi, mallarnn fiyatn artrma
eklinde ek bir krla birlikte geri alrlar. Geri bir vergi, konulduu mallar, onlarn tketimini
azaltacak kadar pahalandrabilir. Ama malt, malttan yaplan ikiler iin tketilir. Maltn eyrek
kantarndan alnan on sekiz ilinlik bir vergi ise bu ikileri, yirmi drt yirmi be ilin tutan eitli
vergilerin imdi pahallatrdna kyasla pek daha ok pahallatramaz. Tersine, ihtimal ki bu
ikiler ucuzlar; tketimlerinin oalmas, azalmasna nazaran daha muhtemel olur.
Malt yapann, malt fiyatn artrma eklinde sekiz ilini geri almasnn, imdi, iki yapann yirmi
drt ya da yirmi be, bazen otuz ilini, ikisinin fiyatn artrma eklinde geri almasna gre niin
daha g olduunu kavramak pek kolay deildir. Gerekte; malt yapan alt ilinlik bir vergi vermek
zorunda kalr. Gelgelelim, iki yapan, iki yapt maltn her eyrek kantar bana imdi pein olarak
yirmi drt ya da yirmi be, bazen otuz ilinlik bir vergi vermek zorundadr. Malt yapann daha hafif
bir vergiyi pein vermesi, iki yapann imdi daha ar bir vergiyi pein vermesinden daha skntl
olamaz.
Malt yapan, ambarlarnda her zaman (satlmas, iki yapann mahzenlerinde okluk saklad bira
ve hafif bira stokuna nazaran pek daha uzun zaman isteyen) bir malt stoku bulundurmaz. O nedenle,
malt yapan parasnn kazancn, ou kez br kadar tezlikle elde edebilir. Fakat daha ar bir
vergiyi pein demek zorunda bulunmas yznden, malt yapan her ne tedirginlie uruyorsa;
kendisine imdi iki yapana okluk alan krediye kyasla birka ay daha uzun vadelisi alarak, bu
tedirginlie kolayca are bulunabilir.
Arpa talebini azaltmayan hibir ey, arpa ekilen arazinin rantn ve krn dremez. Gelgelelim,
bira ve hafif bira haline getirilen eyrek kantar malttan alnan resimleri, yirmi drt ve yirmi be
ilinden on sekiz iline indiren bir sistem deimesinin, o talebi artrmas, artrmamasna oranla daha
olasdr. Kald ki, arpa ekilen arazinin rant ile kr, o arazi kadar bitek ve iyi ilenmi arazinin
rantyla krna hep hemen hemen eit olmak gerekir. Rant ile kr ondan aa olursa, arpa ekilen
arazinin bir ksm, ok gemeden bir baka araca ynelir. Ondan yukar olursa, ok gemeden, daha
fazla arazi arpa yetitirme dorultusuna evrilir. Herhangi belli bir toprak mahsulnn olaan fiyat,
tekel fiyat denilebilecek halde ise, ondan alnan bir vergi, yetitii arazinin rantn ve krn ister
istemez azaltr.
Verdii arabn miktar, olagelen[495] talebin ok aasnda kald iin, fiyat, bu fiyatla ayn
derecede bereketli ve iyi ilenmi baka arazinin mahsul fiyat aralarndaki doal oran her zaman
aan, deerli balarn mahsulne konulacak bir vergi, bu balarn rantn ve krn ister istemez
azaltr. Bu araplarn fiyat, piyasaya okluk gnderilen miktara kar elde edilebilecek fiyatn zaten
en yksei olduundan, o miktar azalmadan, daha yukar kamaz. Miktarn ise, daha da byk kayba
uranlmadan, azaltlmas kabil deildir. nk, o topraklar ayn derecede deerli bir baka mahsul
dorultusuna yneltilemez.
Onun iin, verginin btn arl ban rant ile krna daha dorusu kirasna isabet eder. ekere
yeni bir vergi konulmas ileri srld m, vergiden sonra ekerlerinin fiyatn eskiden olduundan
daha yukarya karamadklar iin, eker tarm ile uraanlarmz bu tr vergilerin btn
arlnn tketiciye isabet etmeyip, reticinin srtna kaldndan sk sk szlanmlardr. Vergiden
nce fiyat, yle grlyor ki, bir tekel fiyat idi; matrahlarn en elverilisi, ulama imkn
bulunduka kukusuz, tekelcilerin kazanlar olduuna gre, ekerin vergi alnmaya elverisiz bir
konu olduunu gstermek iin ortaya atlan kant, belki, elverili olduunu ispat etmitir. Fakat
arpann olaan fiyat, hibir zaman bir tekel fiyat olmamtr. Arpa ekilen arazinin rant ve kr da

ayn derecede bereketli ve iyi ilenmi baka arazinin kiras ve kr ile aralarndaki doal oran hi
amamtr. Malt, bira ve hafif biraya konulan trl vergiler, arpa fiyatn hi alaltmam; arpa ekilen
arazinin rantn ve krn hi drd olmamtr. Bira yapan iin malt fiyat, arpaya konulan
vergiler orannda durmadan artm ve bu vergiler, bira ile hafif biradan alnan eitli resimlerle
birlikte, tketici iin, bu mallarn srekli olarak ya fiyatn ykseltmi ya da hepsi bir kapya kar
niteliini drmtr. Bu vergilerin denmesi, eninde sonunda reticiye deil, hep tketiciye
kalmtr.
Burada ileri srlen sistem deimesinden zarar etmesi muhtemel olanlar, ancak zel
gereksinmeleri iin iki yapan kimselerdir. Ama yoksul ii ile zanaatnn dedii pek ar
vergilerden, halkn bu yksek tabakasnn imdi bak tutulmak zevkini srmesi, kukusuz son
derece haksz ve eitlie aykr olup, bu deiiklik hi olmasa da, ortadan kaldrlmak gerekir. Ancak
hem maliyenin gelirini artrmaktan hem halk ferahlatmaktan pek geri kalmayacak bir sistem
deiikliine, imdiye dein ihtimal ki bu yksek snfn kar engel olmutur.
Yukarda anlan gmrk ve tketim resimleri trnden resimlerin yan sra, mallarn fiyatn daha
eitlie aykr ekilde ve daha dolak yoldan etkileyen baka birka resim vardr. Fransz dilinde
Pages, eski Sakson dnemlerinde Geit Vergileri denilen ve balangtaki konulu amacnn, bizim
yol ya da suyolu ulamnn srdrlmesine ayrlm yol paralarnn ya da kanallarmzla gidi gelie
elverili rmaklarmzda alnan balarn ayn olduu grlen resimler bu trdendir.
Bu gibi amalara tahsis edildiinde, bu resimlerin, mallarn hacmine ya da arlna gre
konulmas en yakk alan eklidir. Aslnda, yresel ve ilsel amalara tahsis edilecek yreye ve ile
ilikin resimler olduklarndan, bunlarn ynetimi ou hllerde devirildikleri belli kente, blgeye ya
da derebeylik maliknesine emanet ediliyordu. nk u ya da bu ekilde, bu gibi toplumlarn, tahsis
ynnden sorumlu olduklar varsaylyordu. Tamamyla sorumsuz olan hkmdarlar, ou lkede bu
resimlerin ynetimini kendi zerine alm ve ou hallerde, resmi pek artrm olmakla birlikte, pek
ok hallerde tahsis ynn yzst brakmtr.
Herhangi bir zamanda yol paralar, Byk Britanya'da hkmetin gelir kaynaklarndan biri haline
geldii takdirde, sonucunun ne olmas ihtimali bulunduunu, birok br milletlerin gsterdii
rnekten renebiliriz. Bu tr balar, eninde sonunda, kukusuz tketici der. Ama tkettiinin
deerine gre deil, hacmine ya da arlna gre para dediinde, tketiciden, masraf orannda
vergi alnmam olur. Bu gibi resimler, hacme ya da arla gre deil, mallarn varsaylan
deerine gre konulduunda, hakkyla btn ticaret kollarnn en nemlisine, yani lkenin i
ticaretine pek ok engel olan bir tr kara gmr resimleri ya da i tketim resimleri haline
gelirler.
Kimi kk devletlerde, lke iinden ya kara ya su yolu ile karya geerek bir yabanc lkeden bir
bakasna tanan mallara, bu gei resimlerine benzer resimler konulmutur. Kimi lkelerde, bunlara
transit-resimleri derler. Po rmann ve ona karan rmaklarn kylarnda bulunan kk talya
devletlerinden bir ksm, bu tr resimlerden bir miktar gelir salamaktadr.
Bunlar tm ile yabanclar demektedir ve bir devletin kendi sanayisini ya da ticaretini hibir
bakma krletmeksizin, bir baka devletin uyruklarna koyabildii resimler belki yalnzca bunlardr.
Dnyada en nemli transit-resmi, Sund Boazndan geen btn ticaret gemilerinden Danimarka
kralnn devirdii resimdir.
Dorusu, atafat maddelerinden alnan, ou gmrk ve tketim resimleri gibi vergilerin, hepsi her
tr gelir eidine ayrmsz olarak isabet eder ve konulduklar mallar her kim tketirse, eninde

sonunda ya da yansmadan, o der; ama bu, hep her bireyin gelirine eitlik zere ya da orantl
biimde isabet etmez.
Her insann tketim derecesini huyu ayarlad iin, daha ok her insan geliri orannda deil,
huyuna gre vergi verir. Savurganlar kendilerine yakan orana gre fazla, eli sk olanlar ise az
vergi verirler. Kanad altnda byk bir gelir salad devletin desteklenmesi iin, byk servet
sahibi bir adamn, kk yata iken yapt tketim ile verdii vergi okluk devede kulaktr. Baka bir
lkede oturanlar, gelirinin kaynann bulunduu lkenin hkmetini desteklemek iin, tketimleri
yolu ile hibir vergi vermezler. Beriki lkede, rlanda'da, olduu zere ne arazi-vergisi ne de tanr
ya da tanmaz mallarn el deitirmesinden alnan herhangi nemli bir resim bulunmazsa, lke
dndaki bu tr mal sahipleri, bir tek ilinle masrafna katlmadklar bir hkmetin kayrmas
sayesinde, byk bir gelir salayabilirler. Hkmeti, kimi bakmlardan bir baka lkenin hkmetine
bal ve baml bir lkede, bu eitsizliin en ok olmas muhtemeldir. Baml lkede pek ok mal
mlk bulunanlar, bu takdirde, egemen lkede oturmay genellikle ye bulurlar. rlanda, tam bu
durumdadr. Onun iindir ki, darda oturan mal sahiplerinden vergi alnmas nerisinin o lkede,
halka bylesine iyi karlanmasna amamz olanakszdr.
Ne trl ya da ne derece bir bulunmayn, lke dnda oturan mal sahibi olarak, bir kimseyi,
vergiye baml klacan ya da verginin kesinlikle ne zaman balayacan ya da sona ereceini
aratrmak belki biraz g gelebilir. Ama u pek zel durumu bir yana brakrsanz, bu tr
vergilerden bireylerin deyecei payda ortaya kabilecek herhangi bir eitsizlii, o eitsizlie sebep
olan belli art her insann vergi paynn tm ile istee bal oluu art fazlasyla karlar. nk
vergi alnmakta olan mal tketip tketmemek tm ile onun elindedir.
Dolaysyla, uygun ekilde takdir edilip yakk alan mallara konuldu mu, bu gibi vergiler, br
herhangi bir vergiye gre daha az homurdanarak denilir. Tacir ya da sanayici pein olarak
dediklerinde, bunlar, eninde sonunda deyen tketici, ok gemeden, mallarn bedeli ile birbirine
kartrmaya balar ve herhangi bir vergi dediini hemen hemen unutur.
Bu tr vergiler tm ile kesindirler ya da kesin olabilirler; yle ki, ne denmesi gerektiine ya da
ne zaman denmesi gerektiine; gerek deme miktarna, gerek deme zamanna ilikin hibir kuku
brakmayacak biimde tahakkuk ettirilebilirler. Gerek Byk Britanya'da gmrk resimlerinde, gerek
baka lkelerdeki ayn eit bakaca resimlerde bazen olabilecek her trl belirsizlik, o resimlerin
zelliinden deil, onlar kanunun anlatm biimindeki kusurdan ya da acemilikten ileri gelebilir.
atafat maddelerinden alnan vergiler genellikle ucun ucun ya da konulduklar mallar ykmller
satn almaya ihtiya duyduka denir ve her zaman o ekilde denebilir. deme zaman ve tarz
bakmndan bunlar, btn vergilerin en elverilisidir ya da en elverilisi olabilirler. Dolaysyla,
szn ksas, bu tr vergiler vergi almaya ilikin drt genel kuraln ilk ile belki herhangi bir
baka vergi kadar badarlar. Drdnc ana kurala, her ynden aykrdrlar.
Devlet hazinesine getirdiklerine oranla, bu tr vergiler, her zaman hemen hemen btn vergilere
kyasla, halkn cebinden hep daha fazla para karr ya da daha uzun zaman halk o paradan yoksun
brakrlar. Bunu, yle grlyor ki, mmkn olan drt ayr eklin drd ile de yaparlar.
Birincisi, akla ve manta en uygun ekilde konulduklarnda da, bu gibi vergilerin devirilmesi iin
ok sayda gmrk memuru ve tketim resmi memuru ister. Bunlarn aylklaryla bahileri, halkn
srtnda devlet hazinesine hibir ey getirmeyen gerek bir vergidir. Ama uras teslim olunmaldr
ki, bu masraf Byk Britanya'da ou br lkelerdekine nazaran daha lmldr.

1775 Temmuzu'nun 5'inde sona eren yl iinde, ngiltere'de tketim resmi ynetmenlerinin
idaresindeki trl resimlerin gayri-safi haslat, 5.507.308 ngiliz Liras 18 ilin 8 1/4 peni tutuyordu.
Bu para, yzde be buuu biraz geen bir masrafla toplanyordu. Gelgelelim, bu gayr safi
haslattan, tketim resmine baml mallara prim olarak ve ihralar halinde geri alnan resim
eklinde verilen miktarn dlmesi gerekir. Bu ise, safi haslat be milyondan aaya indirir.[496]
Bir tketim resmi olmakla birlikte, ayr bir ynetim altnda bulunan tuz resminin devirilii ok daha
masrafldr. Gmrklerin safi geliri iki buuk milyonu bulmaz. Bu gelir, memur maalar ve br
fer'i[497] giderler olarak, yzde onu aan bir masrafla devirilir. Gelgelelim, gmrk memurlarnn
bahileri her yerde maalarna kyasla ok fazla olup, kimi limanlarda bu maalarn iki katn
akndr. Dolaysyla, memur maalaryla bakaca fer'i giderler, gmrklerin safi gelirinin yzde
onundan ok tuttu mu, o geliri devirmenin tm masraf, maa ve bahi bir arada olmak zere yzde
yirmiyi ya da otuzu geebilir. Tketim resmi memurlar ya pek az bahi alrlar ya hi almazlar. O
gelir kolunun ynetimi daha yeni kurulduu iin, genellikle, gmrk ynetimine nazaran daha az
bozulmutur. Aradan uzun zaman gemesi, gmre bir sr suiistimaller sokmu ve bunlar
ekincesizce yapabilir klmtr. imdi malttan ve maltla yaplm ikilerden eitli resimlerle
toplanan btn geliri, imlenmi arpa hesabna yklemekle, yllk tketim resmi masrafnda elli bin
liray akn bir tasarruf salanabilecei sanlmaktadr. Gmrk resimlerini yalnzca birka mal eidi
ile snrlamak ve o resimleri tketim resmi kanunlarna gre devirmek yolundan, gmrklerin yllk
masrafnda ihtimal ki ok daha byk bir tasarruf yaplabilir.
kincisi, bu tr vergiler kimi alma kollarnn ister istemez biraz krlenmesine ya da
engellenmesine sebep olur. Vergi alnan maln fiyatn hep ykselttikleri iin, o maln tketimini ve
dolaysyla retimini o lde tavsatrlar. Bu, yurt iinde yetien ya da yaplan bir malsa, onun
yetitirilmesinde ve tketilmesinde daha az emek altrlmaya balanr. Fiyat bylece vergi ile
ykselen yabanc mal ise, yurt iinde yaplan ayn eit mallar bylece i piyasada gerekte baz
stnlkler elde edebilir; bu yolla, daha byk miktarda yerli alma bunlarn hazrlanmasna
ynelebilir. Gelgelelim, yabanc bir maln fiyatndaki bu ykseli yerli almann belli bir kolunu
zendirebilir ama, o almay hemen hemen btn br kollarda ister istemez tavsatr.
Birmingham'daki sanayici kendine yabanc arab ne denli pahalya satn alrsa, madeni eyasnn (ya
da ayn ey demek olan bedelinin) onu satn alan ksmn ister istemez o kadar ucuza satm olur.
Bundan tr, madeni eyasnn o ksmnn kendisi iin deeri azalr, onun zerinde alma abas
eksilir. Bir lkenin tketicileri, bir baka lkenin rn fazlasna ne denli ok para verirlerse, onu satn
almak iin kullandklar kendi rn fazlalarnn (ya da ayn ey demek olan bedelini) ister istemez o
kadar ucuza satarlar. rn fazlalarnn o ksmnn kendileri iin deeri azalr ve o ksmn miktarn
artrmakta abalar eksilir. Dolaysyla, tketim mallarndan alnan btn vergiler, vergi alnanlar
yerli mallar ise, bunlarn hazrlanmasndaki; yabanc mallar ise, karlnda satn alndklar
mallarn hazrlanmasndaki retken emek miktarn haliyle olacandan daha aa drmeye vesile
olurlar. Dolaysyla, bu tr vergiler, ulusal almann doal ynn hep az ok deitirir;
kendiliinden tutaca yola gre hep farkl ve genellikle daha az faydal bir ra sokarlar.
ncs; bu tr vergilerden kaaklkla yakay syrma umudu, kaaky yere seren
msaderelere ve bakaca para cezalarna sk sk sebep olur; o kimse ki, lkenin kanunlarn inedii
iin kabahati kukusuz ok byk olmakla birlikte, okluk doal adalet kanunlarn ineyecek gte
deildir ve doann su olmasn hi istemedii eyi lkenin kanunlar bir su haline getirmese, her
bakmdan mkemmel bir yurtta olabilecektir. Kamu gelirinin ok gereksiz harcand ve pek yolsuz
tahsis olunduu zerinde hi deilse genel bir kuku beslenen bozuk dzen hkmetlerde, onu
koruyan kanunlara pek sayg gsterilmez. Yalan yere yemine gerek olmakszn kaaklk etmek iin

herhangi kolay ve gvenilir bir frsat bulunabildi mi, kaaklktan, vicdan elvermeyerek ekinen
ok olmaz. Mali kanunlarn inenmesini ve ona hemen hemen her zaman yoldalk eden yalan yere
yemini ak seik kkrtma demek olan kaak mal satn almaya vicdan elvermiyormuasna
herhangi bir ekingenlik taslamak, ou lkelerde herhangi bir kimseden sayg greceine, bunu
yapar gibi grnen kimseyi yalnzca ou komularna kyasla daha dzenbaz olduu kukusu altnda
brakmaya yarayan, ukalalk rnei bir ikiyzllk saylr. lemin bu hogrrlnden tr,
bylece ksmen masum saymasnn rendii bir zanaat srdrmek iin, kaak, okluk cesaret
bulur. iddetli mali kanunlarn zerine ullanmasna sra gelince, o helal mal gibi grmeye alt
nesneyi, okluk kyasya savunmaya yatkndr. Su ilemekten ok, belki tedbirsizlik ederek ie
balam iken, sonunda, pek ok kez toplum kanunlarn en byk yreklilik ve azimle
ineyenlerden biri olur kar. Kaaknn perian olmas zerine, eskiden retici emek beslemekte
kullanlan sermayesini ya devletin geliri ya da maliye memurunun geliri yutar ve topluluun genel
sermayesinin ve aksi halde srdrebilecei faydal almann eksilmesi sonucunu dourarak, bu
sermaye, retken-olmayan emein beslenmesinde kullanlr.
Drdncs, bu tr vergiler, hi deilse vergiye balanm mallarn ticaretini yapanlar
tahsildarlarn sk sk ziyaretlerine ve tatsz yoklamalarna baml tutarak, ara sra kukusuz epeyce
skntya uratr; her zaman zahmete ve zntye sokar. Daha nce sylenmi olduu gibi, znt,
sahiden masraf demek deildir ama, her insann znty bandan atmak iin seve seve katlanaca
masrafa elbette denktir. Kabul edildikleri amaca daha elverili olmakla birlikte, tketim resmi
kanunlar, bu bakmdan gmrk kanunlarna kyasla daha zcdr. Bir tacir belli gmrk
resimlerine baml mal ithal ettiinde, bu resimleri deyip mallar maazasna yerletirdii zaman,
ou hallerde gmrk memurunun onu artk herhangi bir baka zahmete ya da zntye sokmas
olas deildir. Tketim resimlerine baml mallar iin durum baka trldr. Tacirler, tketim resmi
memurlarnn srekli ziyaretlerinden ve yoklamalarndan gz aamazlar. Bu yzden tketim
resimlerini herkes gmrk resimlerine kyasla daha kt karlad gibi, onlar deviren memurlar
da daha sevimsiz grr. ddia olunur ki, devlerini genellikle belki gmrk memurlar kadar eksiksiz
yapmakla birlikte kendilerini o dev kimi komularn sk sk tedirgin etmek zorunda brakt iin,
okluk bunlar gmrk memurlarnda ou kez bulunmayan bir terslik peyda ederler. Ama pek
muhtemeldir ki, bu gr, onlarn abasyla kaaklklar ya nlenen ya meydana karlan hileci
tccarn imasndan olusun.
Ancak, tketim mallarndan alnan vergilerden ayrlmas belki bir dereceye dek imknsz olan
sakncas yznden Byk Britanya halknn urad tedirginlik, hkmeti aa yukar onun kadar
masrafl bir baka lkenin urad kadar hafiftir. Devlet ynetimimiz mkemmel deildir ve daha
iyi hale konulabilir ama ou komularmznki kadar ya da ondan daha iyidir.
Tketim mallarndan alnan resimlerin, tacir krlarna konulan vergiler olduu dncesinden
tr bu resimler, kimi lkelerde mallarn birbirini izleyen her satnda tekrarlanmtr. thalci
tacirin ya da sanayici tacirin krlar vergiye baland m, bunlarn ikisinden biri ile, tketicinin
arasna giren orta yerdeki satn alclardan ayn tarzda vergi alnmas eitlik gerei gibi gelmitir.
spanya'nn nl alcavala's, yle grnyor ki, bu ilke zerinde kurulmutur. Bu, gerek tanr gerek
tanmaz her tr maln satndan alnan, ilkin yzde on, sonra yzde on drt ve imdi ancak yzde
alt olan bir vergidir ve mal her satldka tekerrr eder.[498] Bu verginin devirilmesi iin, mallarn
hem bir ilden brne hem bir dkkndan tekine aktarlmasn gzlemeye, yeter birok gelir
memuru ister. Yalnzca kimi eit mallarn ticaretini yapanlar deil, her tr mal ticareti yapanlar;
her iftiyi, her imalaty, her taciri ve dkkncy tahsildarlarn srekli ziyaretlerine ve
yoklamalarna baml tutar. Bu tr vergi konulan bir lkenin ou ksmnda, uzaklarda satlacak

hibir ey retilemez. lkenin her ksmnn rn, o yrenin tketimi orannda olmak gerekir.
Dolaysyla, spanya sanayisinin yklmasn, Ustaritz, alcavala'ya yklemektedir. Alcavala yalnzca
mamulleri deil, topran ilenmemi rnne de konulmu olduu iin, tarmdaki knty de ayn
biimde buna yorabilirdi.
Napoli Krallnda btn szlemelerin ve dolaysyla btn sat szlemelerinin deeri zerinden
alnan buna benzer yzde bir vergi vardr. Bu hem spanya'daki vergiden daha hafiftir hem ou
kasabalarla ilelerde bunun yerine gemek zere toplu bir para denip sulh olunmasna msaade
edilmektedir. Bu krma akasn diledikleri ekilde, genellikle o yerin i ticaretini aksatmayacak
ekilde devirirler. Bundan tr, Napoli'deki vergi hi de spanya'daki gibi ykc deildir.
Byk Britanya birleik krallnn, pek az istisnayla, ayr ayr btn blgelerinde olagelen bir
rnek vergi alma sistemi, lkenin i ticaretini, karadan ve kydan yaplan alveriini hemen hemen
tm ile serbeste brakr.
Kara ticareti hemen hemen tm ile serbest olup, herhangi bir izin belgesine ya da ruhsata gerek
kalmakszn, gelir memurlarnn soruturmasna, ziyaretine ya da yoklamasna baml tutulmakszn,
ou mallar lkenin bir ucundan brne tanabilir. Birka istisna vardr ama, bunlar lkenin kara
ticaretinin herhangi nemli bir kolunu aksatmayacak trdendir. Ky boyunca tanan mallar iin,
gerekte, ilmhaber ya da gmrk kayt tezkeresi ister. Ama ta kmrn bir yana brakrsanz, geri
kalann hemen hemen hepsi resimden baktr.
Her byk lke, kendi almas, rnnn byk ksmna ister istemez en iyi ve en geni pazar
olduu iin, vergi alma sisteminin bir rnek oluundan ileri gelen bu i ticaret serbestlii, Byk
Britanya refahnn belki balca nedenlerinden biridir. Ayn tekdzen sistem sonucunda ayn serbestlik
rlanda'y ve smrgeleri kapsayabilse hem devletin ycelii hem imparatorluun her ksmnn
refah, ihtimal ki imdikine kyasla daha da ileri olur.
Fransa'da baka baka illerdeki eitli gelir kanunlar, belli mallarn ithalini ya nlemek ya da onu
resimlerin denmesine baml tutmak zere, lkenin i ticaretinde azmsanmayacak bir aksaklk
douracak biimde, lkenin snrlarndan baka, ayrca hemen hemen her belli ilin snrlarn
kuatacak birok gelir memurunu gerektirir. Kimi illerin gablle ya da tuz vergisi iin toplu bir para
deyip sulh olmasna msaade edilmektedir. brleri, bundan btn btn bak tutulmaktadr. Kral
lkesinin byk ksmnda vergi ba mltezimlerinde[499] bulunan ttn sat tekelinden, kimi iller
baktr. ngiltere'deki tketim resimlerine benzeyen aide'ler, eitli illerde baka bakadr. Kimi
iller bunlardan bak tutulmakta, sulh olmak zere toptan bir para ya da bir ivaz[500]
demektedirler. Bunlarn olageldii ve iltizama[501] bal bulunduu illerde belli bir kasabadan ya da
bucaktan teye uzanmayan birok yresel resimler vardr. Bizim gmrk resimlerini andran
traite'ler krallk lkesini byk ksma bler: Birincisi, be byk iltizam ili ad verilen ve
Picardie'nin, Normandie'nin ve lkenin i illerinde ounu kapsayan 1664 tarifesine baml iller
kincisi, yabanc hkmnde tutulan iller ad verilip, snr illerinden ounu kapsyor, 1667 tarifesine
baml iller ncs de, yabanc muamelesi grd sylenen ya da yabanc lkelerde serbest
ticaret yapmalarna izin verildii iin, Fransa'nn br illeriyle olan ticaretlerinde tpk teki yabanc
lkelerin baml tutulduu resimlere baml tutulan iller Bunlar Alsace, piskoposluk Metz,
Toul ve Verdun piskoposluklar, de kent Dunkerque, Bayonne ve Marsilya kentleridir. (imdi
hepsi birletirilmi bulunmakla birlikte, gmrk resimlerinin, balangta her biri ayr bir iltizam
konusu olmak zere be byk kol halindeki eski bir blm dolaysyla yle adlandrlan) be
byk iltizam illerinde olsun, yabanc hkmnde tutulduklar sylenenlerde olsun, belli bir kasabadan
ya da bucaktan teye uzanmayan birok yresel resim vardr. Hatta yabanc muamelesi grd

sylenen illerde, zellikle Marsilya kentinde bir takm bu tr resimler vardr. Byle birbirinden farkl
vergi alma sistemlerine baml baka baka il ve ilelerin snrlarn korumak iin, gerek lkenin i
ticareti zerindeki ksntlarn gerekse maliye memurlar saysnn ne denli oalmas gerektii
zerinde gr sylemeye gerek yoktur.
Bu kark gelir kanunlar sisteminden ileri gelen gerek kstlamalarn yan sra, ayrca zahireden
sonra Fransa'nn belki en nemli rn olan arabn ticareti, ou illerde, belli il ve ilelerin
balarnn brlerinin balarndan daha ok kayrlmasndan meydana gelen zel kstlamalara
bamldr. yle sanrm ki, arap ticaretinin bu tr kstlamalarn en azna baml tutulduu illerin,
bu maddesi en n salm iller olduu grlecektir.
Bu gibi illerin yararland geni pazar hem balarnn ilenmesinde hem bunun ard sra
araplarnn hazrlanmasnda onlar iyi bir yol izlemeye zendirir.
Byle trl trl ve kark gelir kanunlar Fransa'ya zg deildir. Ufak Milano Dukal alt ile
blnm olup, bunlarn her birinde baka baka birok eit tketim mal iin ayr bir vergi alma
yntemi vardr. Parma dukasnn daha ufak olan topraklar ya da drt ile ayrlmtr, her birinde
ayn tarzda kendine gre bir vergi alma yntemi vardr. Bu tr ipe sapa gelmeyen bir ynetim altnda,
bu gibi lkeleri az zamanda yoksulluk ve barbarlk ukurunun ta dibine yuvarlanmaktan
koruyabilecek ey, olsa olsa topran engin bereketi ve iklimin mutluluudur.
Tketim mallarndan alnan vergileri ya memurlar hkmete atanp dorudan doruya hkmete
hesap veren bir ynetim devirebilir ki, o takdirde bunlarn geliri vergi haslatnda zaman zaman
olan deiikliklere gre yldan yla deimek gerekir ya da bu vergiler deimez bir gelir karl
iltizama verilebilir. ltizamc, kendi memurlarn atamakta serbest braklr. Memurlar vergiyi
kanunun buyurduu gibi devirmek zorunda bulunmakla birlikte, dorudan doruya iltizamcnn
teftiine bamldrlar ve doruca ona kar sorumludurlar. Bir vergi devirmenin en iyi ve en idareli
yolu hibir zaman iltizam ekli olamaz. Vergi haslatndan art koulan geliri memurlarn maalarn
ve btn ynetim giderini demek iin gerekenin yan sra, iltizamcnn, hi deilse verdii avans
gze ald riziko, katland zahmet ve bunca kark bir ii evirmek iin gerekli bilgi ve hner
orannda hep belli bir kr elde etmesi gerekir. Hkmet tpk iltizamcnn kurduu trden bir
ynetimi dorudan doruya kendi ynetimine baml olmak zere kurarak, hi deilse hemen
hemen hep ar olan bu krdan tasarruf edebilir. Kamu gelirinin herhangi nemli bir kolunun
iltizamn almak iin ya byk bir sermaye ya byk bir kredi ister.
Yalnzca bu artlar, bu tr bir giriimde rekabeti pek az kimse ile snrlar. Bu sermayeye ya da
krediye sahip tek tk kimse iinde, gerekli bilgisi ya da tecrbesi olan ise daha da azdr. Bu, rekabeti
bsbtn daraltan bir baka arttr. Birbirlerine rakip olacak durumdaki tek tk kimselerin birlemek;
rakip olacaklarna ortak olmak ve iltizam akartrmaya karldnda, gerek deerin ok daha
aasnda bir gelirden fazlasn nermemek, karlarna daha elverir. Kamu gelir iltizama balanm
bulunan lkelerde, iltizamclar genellikle en varlkl kimselerdir. Bunlarn yalnzca zenginlii halk
fkelendirmeye yeter.
Bu tr tredi servetlerde hemen hemen her zaman birlikte yryen alm, okluk o serveti budalaca
gsterilerle ortaya sermeleri, bu fkeyi bsbtn krkler.
Bir vergiyi demekten kamak zere kalklacak herhangi bir davran cezalandran kanunlar,
kamu geliri iltizamclar hi sert bulmazlar. Kendilerinin uyruu olmayan ve iltizamlar sona erdii
gnn ertesine rastlamak artyla, hepsinin birden iflas karlarna pek dokunmayacak olan
ykmllere kar bunlarn acmas yoktur.

Gelirinin tam tamna denmesi bakmndan hkmdarn ister istemez en ok kaygya dt,
devletin en ba skk durumlarnda, iltizamclarn, yrrlkte bulunan kanunlardan daha iddetlileri
olmadan, allm geliri bile demenin kendileri iin imknsz olaca yolunda szlanmaktan geri
kaldklar seyrektir. Devletin byle ba dertte iken, bunlarn dileklerine kar gelinemez. Dolaysyla
gelir kanunlar gitgide sertleir. Bunlarn en kyasya olanlarna, hep kamu gelirinin byk ksmnn
iltizama bal bulunduu lkelerde, en yumuaklarnda, kamu gelirinin dorudan doruya hkmdar
gzetimi altnda devirildii lkelerde rastlanr. Kt bir hkmdar bile kendi halkna kar, gelirinin
iltizamclarndan ta atlasa umulabilecek olana nazaran daha ok efkat[502] duyar. Bilir ki, ailesinin
srekli olarak yldznn parlamas, halknn refahna dayanr ve bu refah kendi geici kar uruna
bile bile hibir zaman ayaklar altna almaz. Yldznn parlakl halkn refah sonucunda deil, ou
kez perian olmasyla meydana gelen gelirinin iltizamclar iin ise durum baka trldr.
Bir vergi bazen yalnzca belli bir gelir karlnda iltizama verilmekle kalmayp, iltizamc ayrca,
vergiye balanan maln tekeline sahip olur. Fransa'da ttn ile tuzdan alnan resimler byle devirilir.
Bu gibi hallerde iltizamc, halktan bir yerine iki ar kr, iltizamc kr ile ondan daha baskn olan
tekelci kr alr. Bir atafat maddesi olduu iin, ttn herkesin diledii gibi satn almasna ya da
almamasna msaade edilir. Fakat tuz zorunlu bir madde olduu iin, herkes iltizamcdan bunun belli
bir miktarn satn almakla ykmldr. nk bu miktar iltizamcdan satn almad takdirde bir
kaakdan satn ald varsaylr. Bu her iki maldan alnan vergiler ok ardr. Bundan tr,
kaaklk hevesi birok kimsede kar konamayacak kadar ar basar; ayn zamanda, eytana uyup o
hevese kaplnca, kanundaki iddet ve iltizamcnn memurlarndaki uyanklk dolaysyla, yok olmak
hemen hemen muhakkaktr. Tuz ve ttn kaaklndan her yl, pek ok kimse daraacn
boyladktan baka, birka yz kii de krek cezasna arplr. Bu biim devirilen o vergiler
hkmete pek byk bir gelir getirir. 1767'de ttn, ylda yirmi iki milyon be yz krk bir bin iki yz
yetmi sekiz liraya iltizama verilmiti. Tuz, otuz alt milyon drt yz doksan iki bin drt yz liraya
iltizama verilmiti. Her iki halde, iltizam 1768'de balayp alt yl srecekti. Hkmdarn gelirine
kyasla halkn kann hie sayanlar, bu ynteme gre vergi devirmeyi belki doru bulurlar. Birok
teki lkelerde, zellikle Avusturya ve Rusya gibi lkelerde ve talya devletlerinin ounda, tuzla
ttne buna benzer vergiler ve tekeller konmutur.
Fransa'da hkmdarn gncl gelirinin ou sekiz ayr kaynaktan elde edilmektedir: cizye, nfus
vergisi, iki tane vingtime, gabelle'ler, aide'ler, traite'ler, domaine ve tuz iltizam... Bunlardan son be
tanesi, ou illerde iltizam altndadr. lk , her tarafta dorudan doruya hkmetin tefti ve
ynetimine baml bir ynetim tabi bir idare araclyla devirilmekte ve bunlarn, halkn cebinden
aldklarna oranla hkmdarn hazinesine, ynetimi ok daha savurgan ve masrafl olan br beine
kyasla daha ok para getirdii genellikle teslim edilmektedir.
imdiki durumunda Fransa maliyesi pek ak seik olan slaha elverili grlmektedir: Birincisi,
cizye ile nfus vergisi kaldrlarak ve vingtime'lerin says btn o beriki vergilerin tutarna eit bir
ek gelir getirecek ekilde artrlarak hkmdarn geliri korunabilir; devirme masraf ok
drlebilir; cizye ile nfus vergisinin halkn alt tabakalarnda sebep olduu krgnlk tm ile
nlenebilir; ayrca yukar tabakalarn ou ksmna imdikine gre daha fazla arlk verilmeyebilir.
Daha nce gr olarak sylemitim ki, vingtime hemen hemen tpk ngiltere'nin arazi-vergisi
denilen trden bir vergidir. Cizyenin yk, teslim edildii zere, eninde sonunda toprak sahiplerinin
bana kalr. Nfus vergisinin ou, cizyeye baml bulunanlara bu verginin liras bana unca
olmak zere takdir edildii iin, bunun byk ksmnn denmesi, eninde sonunda yine halkn o
snfna kalmak gerekir. Dolaysyla, vingtime'lerin says, bu her iki verginin tutarna eit bir ek
gelir getirecek ekilde oaltlsa da, halkn yukar tabakalarna imdikine gre daha ok arlk

yklenilmeyebilir. Baka baka bireylerin mlklerine ve kiraclarna cizye okluk eitlie pek aykr
olarak takdir edildii iin, birok bireylere hi kukusuz imdikinden daha ok yklenilmi olur. Bu
slahn ya da ayn trden bir baka slahn karsna kmas en olas bulunan engeller, bu tr iltimas
gren uyruklarn kar ve onlardan ykselecek itirazdr. kincisi, gabelle, aide'ler, traite'ler, ttnden
alnan vergi, trl trl gmrk ve tketim resimlerinin hepsi, kral lkesinin ayr ayr her yannda bir
rnek klnarak, bu vergiler ok daha az masrafla devirilebilir ve lkenin i ticareti, ngiltere'nin
ticareti gibi serbest hale getirilebilir. ncs ve sonuncusu, btn bu vergiler hkmetin dorudan
doruya tefti ve ynetimine baml bir idare altna verilerek, ba-mltezimlerin ar kazanlar
devlet gelirinin stne eklenebilir. Bireylerin kiisel kar dolaysyla ykselen itirazn, ilk anlan
slah tasarm kadar son ikisinin de engellenmesini etkilemesi olasdr.
Fransz vergi alma sistemi yle grlyor ki, Britanya sisteminden her bakma aa kalmaktadr.
Herhangi bir belli tabakann skk duruma drldn sylemeye olanak braklmakszn, Byk
Britanya'da, sekiz milyona varmayan halktan her yl on milyon ngiliz liras toplanmaktadr. Abb
Expilly'nin derledii kitaptan ve Zahire Kanunlar ve Ticareti zerinde Kalem Denemesi yazarnn
gzlemlerinden, Lorraine ve Bar illeri dahil, Fransa'da Byk Britanya'dakinin belki kat yirmi
, yirmi drt milyon nfus olduu ihtimal iinde grlmektedir. Fransa'nn topra ile iklimi,
ngiltere'ninkine gre daha iyidir. lke ok daha uzun zamandr bayndrlm ve ekilip biilmi
durumdadr; yle olduu iin de, kentler ya da kentte olsun krda olsun rahat ve yapl gzel evler
gibi, yaplmas ve oalmas uzun zaman isteyen eylerin hepsi ile daha iyi donanmtr. Bu
stnlkler, Fransa'da devletin desteklenmesi iin otuz milyonluk bir gelirin, Byk Britanya'da on
milyonluk bir gelir kadar az tedirginlik ile devirilebilecei umulabilir. O konuda elde edebildiim
en salam, fakat itiraf edeyim ki, ok eksik aklamaya gre, 1765 ile 1766'da Fransa hazinesine
denen gelirin tm, okluk 308 milyon ile 325 milyon lira arasnda dolaan; on be milyon ngiliz
lirasn, yani halk saysna oranla Byk Britanya halk kadar vergi verdii takdirde umulabilecek
olann yarsn bulmamtr. Oysa Fransa halknn vergiler yznden Byk Britanya halkna gre
ok daha fazla ezildii genellikle kabul edilmektedir. Bununla birlikte, Avrupa'da en yumuak bal ve
en efkatli hkmete sahip olma zevki tadan byk imparatorluk, Byk Britanya imparatorluundan
sonra, elbette ki Fransa'dr.
Felemenk'te yaam iin zorunlu maddelerden alnan ar vergiler, sylentiye gre orann belli bal
sanayisini perian etmitir; bunlarn, azar azar balkln ve gemi yapma zanaatn da tavsatmas
olasdr. Yaam iin zorunlu maddelerden alnan vergiler, Byk Britanya'da devede kulaktr ve
imdiye dek bunlar yznden perian olmu sanayi yoktur. Sanayiye en ok yk olan Britanya
vergileri, ham maddelerinin, zellikle ham ipein ithalinden alnan baz resimlerdir. Oysa Felemenk
millet meclisinin ve ayr ayr kentlerin geliri, sylentiye gre be milyon iki yz elli bin ngiliz
lirasn akndr; Byk Britanya ahalisine gre Felemenk Birleik Eyaletleri ahalisinin, te birden
ok tuttuu pek dnlemeyeceine gre, onlardan saysna oranla ok daha ar vergi alnmakta
olsa gerektir.
Vergi alnmaya elverili olmayan konular tkendikten sonra, devlet ihtiyalar hl yeni vergilere
gereksinme gstermekte devam ederse, bunlarn, elverili olmayan konulara konulmalar gerekir.
Dolaysyla yaam iin zorunlu maddelerden alnan vergiler, bamszln kazanp korumak zere,
ok tutumlu davranmasna karn, kendisini byk borlara girmek zorunda brakacak masrafl
savalara karm bulunan o cumhuriyetin akll davranndan kukulanmak iin sebep olamaz.
Kald ki, bambaka zellikleri olan Felemenk ve Zealand lkeleri varlklarn korumak ya da denizin
kendilerini yutmasn nlemek iin bile nemli bir masrafa gereksinme gsterirler. Bunun ise, o iki
ildeki vergi ykn epey kabartmakta katks olmak gerekir. Cumhuriyeti hkmet ekli, yle

grlyor ki, Felemenk'in bugnk yceliinde balca dayanaktr. Byk sermaye sahiplerinin,
ticareti byk ailelerin, o hkmetin ynetiminde genellikle ya dorudan doruya bir pay ya da
dolayl bir etkisi vardr. Bunlar, o durum sayesinde saladklar sayg ve nfuz hatrna,
sermayelerinin kendileri kullandklarnda daha az kr ve bir bakasna dn verdiklerinde daha az
faiz getirecei; bu sermaye ile elde edebildikleri pek lml gelirin, yaam iin zorunlu ve elverili
maddelerden Avrupa'nn herhangi bir baka yerindekine gre daha azn satn alabilecei bir lkede
yaamaya razdrlar. Bu tr zengin kimselerin oturmalar, o lkede belli bir derece almaya, btn
engellere karn, ister istemez canllk verir. Cumhuriyeti hkmet eklini yok ederek, btn
ynetimi soylularla askerlerin eline drp, bu zengin tacirlerin nfuzunu tm ile ortadan
kaldracak herhangi genel bir felaket, artk ok sayg grmeleri muhtemel olmayacak bir lkede
yaamay onlar iin az zamanda tatsz hale getirir. Bu zenginler, konutlarn da sermayelerini de bir
baka lkeye aktarrlar ve Felemenk sanayisi ile ticareti, ok gemeden onlar desteklemi olan
sermayelerin pei sra gider.

Blm III

Kamu Borlar zerine

Topluluun, ticaretteki genilemeden ve sanayideki gelimeden nceki ilerlememi durumunda,
yalnzca ticaretle sanayinin ortaya koyabildii pahal atafat maddelerinin hi bilinmedii zamanda,
byk bir gelir kullanan kimsenin, bu geliri, onunla ne kadar insan beslenebilirse, hemen hemen o
kadarn beslemekten baka ekilde sarf edemeyeceini ya da baka trl onun zevkini
karamayacan, bu nceleme'nin nc kitabnda gstermeye altm. Her zaman, byk bir
gelirin, yaam iin zorunlu maddelerin byk bir miktarna hkmetmekten olutuunu sylemek
kabildir. O ilerlenmemi durumda bu gelir, okluk o zorunlu maddelerin byk bir miktar halinde,
basit yiyecek ve kaba saba giyecek gereleri olarak, zahire ve hayvan, yn ve ham deri eklinde
denir. Ticaret de sanayi de, bu gerelerin sahibine, bunlarn kendi tketiminden arta kalann ounu
karlnda dei edebilecei bir ey vermeyince, bu fazla ksmla o, adam besleyip giydirebilecei
miktara yakn kimseyi besleyip giydirmekten baka bir ey yapamaz. atafatszca misafir arlamak
ve gsterisizce eli ak davranmak, o tr artlar iinde, zenginlerle ulular iin belli bal masraf
kapsdr. Ama ayn kitapta yine gstermeye altm gibi, insanlar bu masraflarla kendi kendilerini
perian etmeye pek yatkn deillerdir. Hi ipe sapa gelmez herhangi bencil bir zevk yoktur ki, kendini
kaptrnca bazen akl banda kimseleri bile yere vurmasn. Horoz dvtrme merak, biroklarnn
ocana incir dikmitir. atafat iinde ikram ve alabildiine gsteri ok kimseyi tepe takla getirmi
olmakla birlikte, her iki tr konuk arlamak ya da eli ak davranmak yznden yoksul denlerin
rnekleri, yle sanyorum ki, pek ok deildir. Derebeylik dnemlerindeki atalarmz arasnda,
mlklerin uzun zaman ayn aile elinde kalp gitmesi, halkta genel olan yorganna gre ayak uzatma
eilimini yeterince ispat eder. Byk arazi sahiplerinin durmadan ky tarz konuk arlamalar, u
zamanda bizlere gerek tutumluluktan ayrlmaz diye dnmeye yatkn bulunduumuz yntemle
badamaz gibi gelebilirse de, onlarn hi deilse okluk btn kazanlarn harcamayacak kadar
idareli davrandklarn kukusuz kabul etmemiz gerekir. Onlar, genellikle bir ksm ynlerini ve
tabakalanmam postlarn para ile satma frsatn buluyorlard. Belki bu parann bir parasn o
zamann artlar iinde bulabildikleri kuru kuru kvanmaya yarayan az miktardaki atafat eyas satn
almak iin harcyor ama bir ksmn, yle grlyor ki, okluk biriktiriyorlard. Artrdklar paray,
gerekte, biriktirmekten baka bir ey yapamazlard. Ticaret etmek, kibar bir kimse iin yz karas
idi; o zamanlar tefecilik saylan ve kanunla yasak edilen faizle dn para vermek ise bsbtn ayp
olurdu. Bundan baka, ortaln kaslp kavrulduu o ana baba gnlerinde, yerlerinden yurtlarndan
kovulduklar takdirde yanlarnda gvenilir bir yere gtrebilecekleri deeri bilinen bir eyleri
bulunmak iin el altnda birikmi paras olmak uygun geliyordu. O kasp kavurma yznden para
biriktirmek nasl uygun geliyorsa, biriktirilen hazineyi saklamak da ayn derecede elverili idi. Sahibi
bilinmeyen defineye ya bulunmu hazineye sk sk rastlanmas, gerek biriktirmenin gerekse
biriktirileni saklamann o dnemlerdeki okluuna yeter tanktr. O zamanlar define, hkmdar
gelirinin nemli bir ksm saylyordu. u zamanda, lkedeki definelerin hepsi bir araya gelse, epey
varlkl, efendiden bir kimsenin gelirinde belki az nemli bir yer tutar.
Artrp biriktirme konusundaki ayn eilim uyruklarda olduu gibi hkmdarda da vard. Ticaretle
sanayiyi az bilen milletlerde hkmdarn, biriktirmek iin gereken tutumlulua tabiatyla yatkn bir
durumda olduu, daha nce drdnc kitapta gr olarak sylenmiti. O durumda iken, bir
hkmdarn da masrafnn ynn, bir saray evresinin cicili bicili sslerinden holanan alm satma
merak belirleyemez. O ssleri meydana getiren deersiz eylerin, o dnemlerdeki bilgisizlik
dolaysyla, olsa olsa pek az salanabilir. O zamanlarda srekli silah altnda tutulan ordulara gerek
yoktur; bylece, bir hkmdarn bile masraf, herhangi byk bir derebeyinin masraf gibi,

kiraclarna ihsanda bulunmak ve maiyetini arlamaktan baka bir eye g gidebilir. Fakat ihsanda
bulunmak ve konuk arlamak binde bir savurganla dek varr. alm merak ise, hemen hemen hep
savurganla gtrr. Dolaysyla, daha nce zerinde durulduu gibi, Avrupa'da btn eski
hkmdarlarn hazineleri vard. imdiki zamanda, sylentiye gre, her Tatar babuunun bir hazinesi
vardr.
Pahada ar her trl atafat maddesinden geilmeyen ticareti bir lkede, topraklarndaki hemen
hemen btn byk mlk sahipleri gibi, hkmdar da, gelirinin ounu, tabii atafat maddelerinin
satn alnmasna harcar. Bir saray evresinin grkemli fakat anlamsz debdebesini oluturan, pahada
ar btn cicili bicili eyleri hkmdarn kendi lkesi ve komu lkeler ona bol bol salarlar.
Hkmdarla ilikili soylular, o tr daha snk bir gsteri uruna uaklarna yol verir,
arazilerindeki uaklar azat eder ve kendileri, gitgide hkmdar lkesindeki zengin kasaballarn
ou gibi solda sfr kalrlar. Soylularn davrann etkileyen anlamsz meraklar, hkmdarn
davrann da etkiler. Dnlebilir mi ki, bu trl zevkler karsnda lkesinde vurdumduymazlk
edecek tek zengin bir o kalsn.
Gelirinden, devletin savunma gcn iyice elimsiz drecek kadar byk bir ksmn bu zevklere
harcamasa bile harcamas da pek olasdr ya hkmdarn, o gcn masrafn grmek iin gerekli
miktardan fazlasn tamamyla onlara harcamamas pek umulamaz. Olaan masraf olaan gelirine
denk olur; bu masraf ou zaman o geliri amazsa, diyecek yoktur. Artk, hazine biriktirilecei
umulamaz ve olaanst gerekler olaanst masraflara lzum gsterdi mi, olaanst bir yardm
iin, ister istemez uyruklarna bavurmas gerekir. 1610'da Fransa Kral IV. Henry'nin lmnden
beri, Avrupa'da byke bir hazine biriktirdii sanlan byk hkmdarlar, Prusya'nn imdiki kral
ile len kralndan oluur. Sonu biriktirmeye varan tutumlulua, cumhuriyeti hkmetlerde de,
hemen hemen kralc ynetimlerdeki kadar seyrek rastlanr olmutur. talya cumhuriyetleri, Birleik
Felemenk Eyaletleri hep bor iindedirler. Avrupa'da hatr saylr bir hazine biriktirmi tek
cumhuriyet Berne kantonudur. br svire cumhuriyetleri hazine biriktirmemilerdir. u ya da bu
tr gsteriten, hi deilse grkemli binalardan ve bakaca genel bezeneklerden en yce kraln
savurganla boulmu saray evresinde olduu gibi, kk bir cumhuriyetin grnte arbal
meclis konanda da okluk holanld olur.
Bar zamannda tutumlu davranlmamas, sava srasnda borca girmek zorunluluunu ykler.
Sava gelip attnda hazinede, bartaki ordunun ve donanmann olaan masrafn grmek iin
gerekenden baka para yoktur. Savata, devletin savunmas iin o masrafn drt kat masrafl bir
orduya ve donanmaya, dolaysyla da bar gelirinden drt kat fazla bir gelire gereksinme duyulur.
Hkmdarn elinde, hemen hemen hibir zaman bulunmayan gelirini, masrafnn art orannda
kendi kendine artracak arenin olduu varsaylrsa, yine de bu gelir artn salamas gereken vergi
haslat, bunlarn konulmasndan belki ancak on, on iki ay sonra hazineye girmeye balar. Fakat
savan balad ya da daha ok, balamas olasl belirdii anda, ordu mevcudu artrlmak,
donanma donatlmak, asker bulundurulan kentler savunma durumuna sokulmak, bu orduya, bu
donanmaya, bu asker bulundurulan kentlere silah ve erzak salamak gerekir. Yeni vergilerin ucun
ucun ve ar ar ele geecek haslatn beklemeyecek olan o yakn tehlike annda, tez elden, byk
bir masrafa girilmek gerekir. Byle skk durumda hkmet iin dn almaktan baka are
olamaz.
Topluluun, manevi[503] nedenler etkisiyle hkmeti bylece dn alma zorunda brakan ticareti
durumu, uyruklarda hem bor verme yetenei hem bor verme istei yaratr. okluk dn alma
ihtiyac ile birlikte, bu durum dn alma kolayln da getirir.

Tacirleri ve sanayicileri bol bir lkede, ticareti ya da ii olmakszn geliriyle geinir bir zel
kiinin gelirinin kendi elinden geii kadar sk ya da ondan daha sk bir biimde hem kendi
sermayeleri hem onlara ya dn para veren ya da mal emanet eden btn kimselerin sermayeleri
ellerinden geen bir takm insanlar ister istemez ok olur. Bu tr bir kimsenin geliri, dzgn olarak
ylda yalnzca bir kez elinden geebilir. Fakat mal haslatnn pek abuk geri geldii bir ticaretle
uraan bir tacirin sermayesinin ve kredisinin tm tutar, bazen ylda iki, ya da drt kez elinden
geebilir. Dolaysyla, tacirlerle ve sanayicilerle dolu bir lkede, dilerlerse, dn olarak hkmete
byk bir para tutar vermeye her zaman gc yeten bir takm insanlar ister istemez ok olur.
Ticareti bir devletin uyruklarndaki dn verme yetenei ite buradan gelir.
Dzgn bir adalet ynetimi bulunmayan; malna mlkne tasarruf bakmndan halkn iinden
gvenlik duymad, szlemelere bal kalmann kanunlarla desteklenmedii ve btn demeye
gc yetenleri borlarn demeye zorlamakta devlet nfuzunun yolu yordam ile kullanld
varsaylmayan bir devlette, ticaretle sanayinin uzun sre serpilip geliebildii seyrektir. Szn ksas,
bir devlette hkmetin adaletine kar belli bir derecede gven olmazsa, orada ticaretle sanayi pek
seyrek geliebilir. Byk tacirlerle sanayicilere, mallarn mlklerin olaan hallerde belli bir
hkmetin kayrmasna emanet etme yatknln veren ayn gven, onlar, olaanst hallerde
mallarnn mlklerinin intifasn[504] o hkmete brakmaya yatkn klar. Hkmete bor para
vermekle bunlar, ticaretlerini ve sanayilerini yrtme yeteneklerini bir an iin bile azaltm olmazlar.
Tersine, ou kez onu artrm olurlar. Devlet ihtiyalar, hkmeti, ou hallerde bor verenin son
derece iine elveren artlarla dn almaya istekli klar. Hkmetin asl alacaklya verdii kefil olma
senedi, herhangi bir baka alacaklya devredilebilecek biimde dzenlenir ve devlet adaletine kar
beslenen genel gven sayesinde, piyasada, karlna ilk bata denen paraya oranla genellikle daha
fazlaya satlr. Tacir ya da para sahibi, hkmete dn vererek para kazanr ve ticaret sermayesini
azaltacak yerde oaltr. Dolaysyla, yeni bir dn iin alan ilk katlma taahhdnde bir pay
bulunmasna ynetimce msaade olundu mu, o bunu genellikle bir ltuf sayar. Ticareti bir devletin
uyruklarndaki dn verme istei ya da hevesi ite buradan gelir.
Bu tr bir devletin hkmeti, uyruklarnn olaanst durumlarda ona paralarn bor vermedeki bu
yeteneini ve isteini kendine dayanak yapmaya pek yatkndr. dn almasnn kolay olduunu
nceden bildii iin, kendini tasarruf etme devlerinden bak tutar.
Topluluk ileri gitmemi bir durumda iken, byk ticaret ya da sanayi sermayeleri yoktur.
Artrabildikleri btn paray biriktiren ve biriktirdiklerini saklayan bireyler hkmetin adaletine
gvenmedikleri iin, gizli paralar olduu ve bu parann nerede bulunabilecei sezildii takdirde
abucak soyulacaklarndan korktuklar iin yle davranrlar. O artlar iinde, olaanst
gereksinmeler iin hkmete pek az kimse parasn dn verebilir ve kimse vermek istemez. dn
almann salt imknszln nceden grd iin hkmdar, bu tr gerekler iin tasarruf ederek
tedbir almas lzumunu duyar. Bu basiret, onun tasarruf konusundaki doal eilimini bsbtn artrr.
imdi Avrupa'nn btn byk milletlerini bunaltan ve gel zaman git zaman ihtimal ki hepsini iflas
ettirecek olan ok byk borlar, epey tekdzen bir gelime gstermitir. zel kiiler gibi milletler
de, genellikle, borcun denmesi iin herhangi belli bir karlk ayrmakszn ya da rehin etmeksizin,
kiisel itibar denilebilecek eye dayanarak dn almaya balamlar; bu mali aracn hayrn
grmeyince, belli mali karlklarn ayrlmasna ya da rehin edilmesine dayanarak dn almaya
koyulmulardr.
Byk Britanya'nn karlk deneine balanmam borcu denilen bor, bu iki eklin birincisine
gre alnmtr. Bu ksmen, faizsiz ya da faizsiz varsaylan ve bir zel kiinin hesaba gemek zere

yapt borlar andrr bir bortan, ksmen de zerinden faiz yrtlen ve bir zel kiinin emre
yazl senediyle ya da bonosu ile yapt borcu andran bir bortan olumaktadr. Gerek olaanst
hizmetlerden, gerek denek konulmam ya da yerine getirilmesi srasnda bedeli denmemi
hizmetlerden ileri gelen borlar, ordunun, donanmann ve topu askerinin olaanst masraflarnn
bir ksm, yabanc hkmdarlara yaplan akal yardmlarn kalntlar, denizcilerin cretlerinden arta
kalanlar vb. okluk birinci trden bir bor oluturur. Kh bu trl borlardan bir ksmnn denmesi
iin, kh br amalarla karlan donanma ve hazine tahvilleri (hazine tahvillerine karldklar
gnden, donanma tahvillerine karldktan alt ay sonra balamak zere faiz yrtlr) ikinci trden
bir bor olutururlar. ngiltere Bankas ya bu tahvilleri olagelen deerler zerinden kendi istei ile
skonto etmek ya da belli dnler karl hazine tahvillerini tedavl ettirmek, yani vadesi o sraya
rastlayan faizlerini deyip, tahvilleri baa ba zerinden kabul etmek iin hkmetle uyuarak,
bunlarn deerlerini yukarda tutar ve tedavllerini kolaylatrr; bylece hkmetin, okluk bu tr
pek byk bir borca girebilmesini mmkn klar. Bankas olmayan Fransa'da, devlet tahvilleri (billets
d'tat)[505] kimi zaman yzde altm, yzde yetmi skonto ile satlmtr. ngiltere Bankas'nn her
zamanki ilemlerini durdurmay doru bulduu, Kral William zamanndaki byk lde yeni batan
para basm srasnda, ksmen kukusuz, Devrim'le kurulan yeni hkmette olduu varsaylan
kararszlk dolaysyla, ama ksmen de ngiltere Bankas'nca desteklenmeyiten tr, hazine
tahvilleriyle kuponlar, sylentiye gre, yzde yirmi beten yzde altma dek skonto ile satlmtr.
Bu mali ara tketildi ve para bulmak zere, borcun denmesi iin kamu gelirinin belli bir kolunu
ayrmak ya da rehin etmek gerekti mi, hkmet bu ayrmay da rehini baka baka vesilelerle, iki ayr
biimde yapmtr. Hkmet bu rehini bazen rnein, bir ya da birka yl gibi ancak ksa bir sreyle,
bazen, srekli olmak zere yapmtr. Birinci halde, karlk deneinin, borlanlan parann gerek
ana tutarn gerek faizini snrl sre iinde demeye yeter olduu varsaylmtr. brnde yalnzca,
faizi ya da faize eit bir srekli yllk taksiti demeye yetecei kabul edilmitir. (dn alnan ana
tutar deyerek, bu yllk taksitten herhangi bir zamanda kurtulmak hkmetin elindedir.) Bu birinci
biimde para bulmaya, ele gemeden harcama yoluyla, br biimdekine ise, srekli karlk
deneine balayarak ya da daha ksas, karlk deneine balayarak para bulma ad veriliyordu.
Byk Britanya'da yllk arazi-vergisi ve malttan alnan vergi, bunlar koyan kanunlar iine srekli
eklenen bir borlanma kayd gereince, bidziye her yl, ele gemeden harcanr. Karlnda bu
vergilerin brakld tutarlar, genellikle, ngiltere Bankas, Devrim'den beri yzde sekizle yzde
arasnda deien bir faizle dn verir ve bunlarn haslat ucun ucun devirildike alacan elde
etmi olur. Her zaman olduu gibi, bir ak kalrsa, bunun, ertesi yln geliriyle aresine baklr.
Kamu gelirinin henz rehin edilmemi olarak kalan tek nemli kolu, bylece devirilmeden harcanr.
Skboaz eden ihtiyalar yznden, gelirinin kendisine yolu yordam ile denmesini beklemeye
meydan olmayan sagrnn bir savurgan gibi, devlet kendi temsilcilerinden ve vekillerinden bor
alp kendi parasndan yararlanmak iin faiz vermeyi srekli det edinmitir.
Srekli karlk deneine balayarak para bulma detini imdiki kadar alk olmadmz Kral
William saltanat zaman ile Kralie Anne saltanatnn byk bir ksm iinde, yeni vergilerden ou
pek ksa bir sre iin (ancak drt, be, alt ya da yedi yl sreyle) konuluyor ve her yl ayrlan
denein byk bir ksm, o vergiler haslatnn ele gemeden harcanmasna dayanan dnlerden
oluuyordu. Haslat, borcun anaparas ile faizinin snrl vade iinde denmesine okluk yetmedii
iin ak veriliyor; bunu kapatmak zere, vadeyi uzatmak gerekiyordu.
1697'de III. William'n 8'inci saltanat ylndaki kanunun 20'nci blm gereince, birka verginin
aklar, o zamanlar birinci genel rehin ya da karlk denei ad verilen hesaba geirildi. Bu, vadesi

daha ksa zamanda dolacak olup, haslat tek bir genel karlk denei halinde bir araya toplanan
baka baka birka verginin, 1706 Austosu'nun birine dek uzatlmasndan meydana geliyordu. Bu
uzatlan vade hesabna geirilen aklar, 5.160.459 ngiliz liras 14 ilin 9 1/4 peni tutuyordu.
1701'de, baz brleriyle birlikte, bu vergilerin sresi, buna benzer amalarla, yeniden 1710
Austosu'nun birine dein uzatld ve bunlara ikinci genel rehin ya da karlk denei ad verildi. Bu
hesaba geirilen aklar, 2.055.999 ngiliz liras 7 ilin 11 1/2 peni tutuyordu.
1707'de, bu vergilerin, yeni dnler iin bir karlk akas olarak, 1712 Austosu'nun birine dek
sresi tekrar uzatld ve bunlara nc genel rehin ya da karlk denei denildi. Buna dayanlarak
borlanlan tutar 983.254 ngiliz liras 11 ilin 9 1/4 peni idi.
1708'de, (yalnzca yars bu karlk deneinin bir ksmn oluturan eski tonnage ve poundage
akal yardm ve ngiltere ile birleme hkmleri gereince kaldrlm bulunan sko bezi ithaline
ilikin bir resim hari olmak zere) bu vergilerin hepsi, yeni dnler iin bir karlk denei
olarak, 1714 Austosu'nun birine dein tekrar srdrld ve bunlara drdnc genel rehin ya da
karlk denei denildi. Buna dayanlarak borlanlan tutar, 925.176 ngiliz liras 9 ilin 2 1/4 peni
idi.
1709'da, (artk bu karlk deneinden bsbtn kartlan eski tonnage ve poundage akal
yardm dnda) bu vergilerin hepsi, ayn maksatla, 1716 Austosu'nun birine dein yine srdrld
ve bunlara beinci genel rehin ya da karlk denei denildi. Buna dayanlarak borlanlan tutar
922.029 ngiliz liras 6 ilin idi.
1710'da, bu vergilerin sresi yeni batan 1720 Austosu'nun birine dek uzatld ve bunlara altnc
genel rehin ya da karlk denei denildi. Buna dayanlarak borlanlan tutar 1.296.552 ngiliz liras
9 ilin 11 3/4 peni idi.
1711'de, (bu srat bylece ayr ayr drt kez ele gemeden harcanmaya baml tutulan) ayn
vergiler, birka baka resimle birlikte srdrlp gitti ve Gney Denizi Ortakl sermayesinin
faizinin denmesi iin bir karlk denei oluturdu. O yl bu ortaklk, o zamanlarda alnm en
byk dn olan 9.177.967 lira 15 ilin 4 penilik tutar, borlarn denip aklarn kapanmas iin
hkmete dn vermiti.
Bu dnemden nce, bir borcun faizini demek iin srekli olarak konulan balca ve dikkat
edebildiim kadar biricik vergiler, bankaca ve Dou Hint Ortakl'nca hkmete dn verilen ve
kurulmas tasarlanan bir toprak bankasnca dn verilecei umulan, fakat hibir zaman verilmeyen
parann faizini demek iin ayrlan vergilerdi.
O srada banka karlk akas 3.375.027 ngiliz liras 17 ilin 10 1/2 peni tutuyor, bunun iin
206.501 ngiliz liras 13 ilin 5 peni yllk bir taksit ya da faiz deniyordu. Dou Hint Ortakl
kark denei 3.200.000 ngiliz liras tutuyor, bunun iin 160.000 ngiliz liras yllk bir taksit ya da
faiz deniyordu. Banka karlk akasnn faizi yzde altdan, Dou Hint karlk deneininki yzde
betendi.
1715'de, I.George'un birinci saltanat ylndaki kanunlarn 12'nci blm gereince, bankann yllk
taksitinin denmesi iin rehin edilen trl vergiler, yine bu kanunla srekli hale getirilen teki birka
vergi ile birlikte, Kmeleme Karlk denei denilen ortaklaa tek bir karlk denei eklinde
topland. Kmeleme denee bankann yllk taksitinin denmesinden baka, eitli birka baka taksit
ve ykler de bindirilmiti. Sonra, bu karlk denei, I. George'un nc saltanat ylndaki

kanunlarn 8'inci ve I. George'un beinci saltanat ylndaki kanunlarn 3'nc blm gereince
oald ve o zaman buna eklenen trl resimler yine srekli hle getirildi.
1717'de, I. George'un nc saltanat ylndaki kanunlarn 7'nci blm gereince, daha birka
vergi srekli hle getirildi ve tm 724.849 ngiliz liras 6 ilin 10 1/2 peni tutan belli yllk
taksitlerin denmesi iin, Genel Karlk denei denilen bir baka ortaklaa karlk denei
biiminde bir araya topland.
Eskiden yalnzca yllk vadesi ksa sreli olmak zere ele gemeden harcanm bulunan vergilerden
ou, karlan bu baka baka kanunlar sonunda, bu vergilere dayanlarak birbirini izleyen trl ele
gemeden harcamalar yolu ile borcun anaparasn deil, srf faizini demeye ayrlm bir karlk
denei olmak zere srekli hale getirildi.
Ele gemeden harcamaktan baka ekilde hibir zaman para toplanmasa, hkmetin bakaca bir
zeni olmakszn, yalnzca karlk deneinin ykn, snrl vde iinde deyebileceinden fazla
bor bindirerek gereinden ok arlatrmamaya ve birinci ele gemeden harcama sona ermeden,
ikinci bir kez ele gemeden harcamada bulunmamaya dikkat etmesiyle, birka yl iinde, kamu geliri
serbest kalabilir.
Gelgelelim, Avrupa hkmetlerinden ou, bu zen yeteneini gsterememilerdir. Bunlar, ou
kez karlk deneine, ilk ele gemeden harcamada da gerektiinden ok yklenmilerdir; tesadfle,
bu olmadnda da genellikle birinci ele gemeden harcama sona ermeden, bir ikinci ve nc kez
ele gemeden harcamada bulunarak karlk deneine gerektiinden ok yklenmeye bakmlardr.
Karlk denei, ona dayanlarak borlanlan parann hem ana tutarnn hem faizinin denmesine
bylece bsbtn yetmez hle geldiinden, karlk deneine yalnzca faiz ya da faize eit bir srekli
yllk taksit yklemek gerekti; dolaysyla bu tr basiretsiz[506] ele gemeden harcamalar, daha ykc
olan srekli karlk deneine balayarak borlanma detini ister istemez ortaya kard.
Fakat bu det, kamu gelirinin serbest kalmasn, belli bir zamandan, gelmesi hibir zaman pek
muhtemel olmayacak kadar belirsiz bir zamana geri atmakla birlikte, her halde, bu yeni det
sayesinde, eski ele gemeden harcama detine kyasla daha byk bir tutar elde edilebildiinden,
insanlar ona bir kez alnca, devletin byk gereksinmeleri karsnda genellikle brne ye
tutagelmilerdir.
Gnn gereksinmesini gidermek, kamu ilerinin grlmesi ile dorudan doruya ilgili
bulunanlarn hep balca ilgilendikleri konudur. Kamu gelirinin ileride serbest kalmasyla uramay,
onlar gelecektekilere brakrlar.
Kralie, Anne saltanat srasnda, piyasadaki faiz kertesi yzde bee dm ve onun on ikinci
saltanat ylnda, kiisel kefaletle borlanlan para zerinden kanunlu ekilde alnabilecek en yksek
faiz kertesinin yzde be olduu ilan edilmiti. Byk Britanya'nn geici vergilerinden ounun
srekli hale getirilip, Kmeleme Karlk denei'ne, Gney Denizi Karlk denei'ne ve Genel
Karlk denei'ne ayrlmasndan hemen sonra, devletin alacakllar, zel kiilerin alacakllar gibi,
paralarnn faizi olarak yzde bei kabule raz edildiler.
Bu, bylece srekli karlk deneine balanan borlardan ounun anaparas zerinde yzde bir
ya da, yukarda anlan byk karlk deneinden denen yllk taksitlerin oundan altda bir
tasarruf edilmesine meydan verdi.
Bu tasarruf sayesinde, o karlk denekleri halinde biriken eitli vergilerin haslatndan, imdi

onlarn hesabna geirilen yllk taksitlerin denmesi iin gereken miktar aan byk bir fazlalk arta
kald ve o zamandan beri tfa denei ad verilen eyin temelini oluturdu.
1717' de, bu fazla ksm, 323.434 ngiliz liras 7 ilin 7 1/2 peni tuttu. 1727'de kamu borlarnn
ounun faizi yeniden yzde drde, 1753'de ve 1757'de, yzde buua ve yzde e indirildi. Bu
indirimler, itfa deneini bsbtn artrd.
Bir itfa denei eski borlarn denmesi iin konulmakla birlikte, yeni borlar alnmasn pek
kolaylatrr. Bu, devlete hemen tedbir alnmasn gerektiren herhangi bir olayda, araclyla para
toplanmas dnlen, sonucu kukuya yol aacak herhangi bir baka karlk deneine yardmc
olarak rehin edilmek iin her zaman el altnda duran ikincil bir denektir.
Byk Britanya'nn tfa denei'nin bu iki amacn birincisine mi, ikincisine mi daha ok ayrld,
ileride yeterince belli olacaktr.
Ele gemeden harcama ve srekli karla balama eklindeki bu iki borlanma ynteminden
baka, bunlar arasnda bir tr ortalama yer tutan iki yntem daha vardr. Bunlar, yllar zerinden
vadeli gelir taksiti ile borlanma yntemi ve hayat kaydna bal gelir taksiti ile borlanma
yntemidir.
Kral William ve Kralie Anne saltanatlar srasnda, yllar zerinden vadesi kh daha uzun kh daha
ksa olan yllk gelir taksitleriyle sk sk byk tutarlar borlanlmtr. 1693'de, on alt yl sreyle,
yzde on drt ya da ylda, 140.000 ngiliz liralk yllk bir taksit zerinden bir milyon borlanlmak
iin bir kanun karld. 1691'de, imdiki zamanda pek elverili grnecek artlarla, hayat kaydna
bal gelir taksitleri zerinden bir milyon borlanlmas iin bir kanun kt. Fakat katlma
taahhdnde bulunanlar iin alan kayt defteri dolmad. Ertesi yl, yzde on drtle ya da bedeli yedi
yllk gelirinden bir az ok tutan hayat kaydna bal gelir taksitleriyle borlanlarak ak kapatld.
Bu hayat kaydna bal gelir eshamn satn alm kimselerin, 1695'te Hazine'ye yz lirada altm
lira deyerek, bunlar doksan alt yllk baka gelir eshamyla dei etmelerine izin verildi. Yani,
hayat kaydna bal yzde on drt ile doksan alt yllk yzde on drt arasndaki fark altm liraya
ya da drt buuk yllk gelir tutar karlna satld. Hkmette olduu varsaylan kararszlk
ylesine idi ki, bu artlarla da pek az alc bulunabildi. Kralie Anne saltanat zamannda, trl
vesilelerle hem hayat kaydna bal gelir taksitleri ile hem de otuz iki, seksen dokuz, doksan sekiz ve
doksan dokuz yl vadeli gelir taksitleri ile para borlanld. 1719'da, otuz iki yl vadeli gelir esham
sahipleri, bu eshamn yerine, bedeli bunlarn on bir buuk yllk geliri kadar tutan Gney Denizi
Ortakl pay senedini daha bir miktar ek (o srada denme sras gelip gemi olanlar miktarnda)
pay senedi ile birlikte kabule arldlar. 1720'de, gerek uzun gerek ksa vadeli br yllk gelir
eshamnn ou, katlma taahhd yoluyla ayn ortaklk sermayesine dnt. Uzun vadeli yllk gelir
esham, o srada ylda 666.821 lira 8 ilin 3 1/2 peni tutuyordu. 1775 Ocak aynn 5'inde bunlarn geri
yan ya da o srada henz katlma taahhd yoluyla sermayeye dnmeyenler yalnzca 136.453 lira
12 ilin 8 peniden oluuyordu.
1739'da ve 1755'de balayan iki sava srasnda, yllar zerinden vadeli gelir taksitleriyle olsun,
hayat kaydna bal gelir taksitleri ile olsun, pek az borlanld. Ama doksan sekiz ya da doksan
dokuz yllk bir gelir taksiti para olarak aa yukar srekli taksit kadar eder; dolaysyla,
dnlebilir ki, aa yukar o miktarda bir dn paraya karlk denei oluturmas gerekir.
Ancak, aileye gelir balamak ve ok ilerisi iin tedbirli bulunmak zere kamu esham satn alanlar,
deeri durmadan dmekte olan eshama para yatrmak istemezler. Gerek esham sahiplerinin gerek
esham alclarnn pek ou da bu tr kimselerdir. Dolaysyla, uzun yllar vadesi olan bir gelir

eshamna gerek deeri, hemen hemen tpk srekli bir gelir eshamnn deeri kadar olabilirse de,
ona yakn alc says bulamaz. Taahht ettikleri pay genellik bir an nce satmak niyetiyle yeni bir
dnce katlanlar, parlamentonun dilerse bedelini verip geri alabilecei srekli bir gelir eshamn,
para tutar yalnzca eit, satn alnmas olanaksz, uzun yllar vadeli bir gelir eshamna ye tutarlar.
Srekli gelir eshamnn deeri her zaman ayn ya da hemen hemen ayn saylabilir ve dolaysyla,
devredilebilmek bakmndan brne kyasla daha kullanl eshamdandr.
Yukarda son anlan iki sava srasnda gerek yllar zerinden vadeli gerek hayat kaydna bal
gelir esham, yeni bir dn iin katlma taahhdnde bulunanlara, o dncn alnmasnda esas
varsaylan krediye ait satn alnmas mmkn yllk gelir taksitlerinden ya da faizden ayr olarak
ancak prim biiminde verilmitir. Baka trl verildii pek seyrektir. Bunlar, zerinden bor para
alnan asl karlk akas gibi deil, dn verene fazladan bir zendirme olmak zere verilmitir.
Hayat kaydna bal gelir taksitleri frsat dtke iki ayr ekilde, ya teker teker hayatlar zerinden
ya da Fransa'da icat edenin adndan tr Tontine denilen kme kme hayatlar zerinden
verilmitir. Gelir taksitleri teker teker hayatlar zerinden verildiinde, her bir yllk gelir taksiti
sahibinin lm, kamu gelirini, onun taksitinin sebep olduu kadar ykten kurtarr. Yllk gelir
taksitleri Tontine'ler esasna gre verildiinde kamu gelirinin serbest kalmas, bir kme iindeki
btn yllk gelir taksiti sahipleri lmedike balamaz. Kme kimi zaman yirmi otuz kiiden
oluabilir. Bunlardan sa kalanlar, kendilerinden nce lenlerin hepsinin yllk gelir taksitine miras
olurlar. En son sa kalan, btn kmenin gelir taksitlerine miras olur. Ayn gelir zerinden,
Tontine'lerle, teker teker hayatlara zg gelir taksitlerine gre hep daha ok para toplanabilir.
zerinde en son hayatta kalana ilikin bir hak bulunan bir gelir taksiti gerekte tek bir hayata zg,
eit bir gelir taksitine kyasla daha ok eder. Btn piyangolarn baar kazanmasna temel olan, her
insann kendi talihine doal biimde gvenmesi yznden, bu tr bir yllk gelir esham deerinden
genellikle biraz daha fazlaya satlr. Yllk gelir taksitleri vererek para toplamann hkmet iin
alkanlk olduu lkelerde, Tontine'ler, tek hayata zg yllk gelir taksitlerine genellikle bu yzden
ye tutulur. En fazla para toplanacak tedbir, kamu gelirini en hzl biimde serbest braktrmas
muhtemel olan areye hemen hemen hep ye tutulur.
Fransa'daki kamu borlarnn, ngiltere'dekine gre ok daha byk bir ksm, hayat kaydna bal
yllk gelir taksitlerinden oluur. 1764'de Bordeaux parlamentosunun krala sunduu bir
muhtraya[507] gre, Fransa'nn kamu borcunun tm iki milyar drt yz milyon lira tahmin
edilmektedir. Bunun ierisinde karlnda hayat kaydna bal gelir taksitleri verilen sermayenin
yz milyonu bulduu, yani tm kamu borcunun sekizde birini oluturduu sanlmaktadr. Gelir,
taksitlerinin kendi bana ylda otuz milyon tuttuu, yani, btn bu borcun faizi olduu dnlen yz
yirmi milyonun drtte birini bulduu hesap edilmektedir. Pek iyi biliyorum ki, bu tahminler doru
deildir, ama byle hatr saylr bir kurulca geree yakn olarak gsterildikleri iin, doru
saylabilirler sanyorum. Fransa ile ngiltere'nin kendi borlanma ekillerindeki bu fark, kamu
gelirinin serbest kalmas bakmndan bu iki hkmetin baka baka derecelerde kayglanmalarndan
ileri gelmez. Bu, tmyle, dn verenlerin baka baka olan grnden ve baka baka olan
karlarndan ileri gelir.
ngiltere'de hkmet merkezi dnyann en byk ticareti kentinde bulunduu iin, hkmete dn
para verenler genellikle tacirlerdir. dn vermekle onlar, ticaret sermayelerini azaltmay deil,
tersine, oaltmay amalarlar. Yeni bir dn taahhdne katlma paylarn biraz krla satmay
ummasalar, taahhde hibir zaman katlmak istemezler. Lakin paralarn dn vererek yllk srekli
gelir esham yerine, yalnzca ya kendilerinin ya bakalarnn hayatna bal yllk gelir esham satn

alsalar, bunlar her zaman bir krla satmalar o denli muhtemel olmaz. Kendi hayatlarna bal gelir
eshamn hep zararna satarlar. nk hi kimse, ya ve salk durumu kendisininkine gre hemen
hemen ayn olan bir bakasnn hayatna bal bir yllk gelir esham iin, kendi hayatna bal bir
gelir eshamna verdii paray vermez. Geri, nc bir kiinin hayatna bal yllk bir gelir esham,
satn alan iin ve satan iin kukusuz ayn deerdedir. Ama gerek deeri, eshamn verilii anndan
balayarak azalmaya yz tutar ve varolduka gitgide azalmaya devam eder. Dolaysyla bu, hibir
zaman gerek deeri hep ayn varsaylabilecek srekli bir gelir esham kadar kolaylkla
devredilebilen bir pay senedi oluturmaz.
Fransa'da hkmet merkezi bir byk ticareti kentte bulunmadndan, hkmete dn para veren
kimseler, halkn yle byk bir ksmn oluturmazlar. Btn kamu gereksinmeleri iin paralarn
dn verenlerin ounu maliye ileriyle ilgili kimseler, ba mltezimler, iltizama balanmam
vergilerin tahsildarlar, saray bankerleri vb. oluturur. Bu tr kimseler, soy sop bakmndan okluk
yle byle; fakat pek zengin ve ou zaman pek kendini beenmitirler. Kfvler [508] ile
evlenemeyecek kadar burunlar Kaf dandadr. Sekin kadnlar ise, onlara varmay burun bkerek
karlarlar. Dolaysyla bunlar, ou kez bekr yaamaya karar verirler; kendi aileleri olmad iin
ve varolduklarn kabul ve itiraf etmeyi her zaman yle pek sevmedikleri akrabalarnn ailelerine
fazla sayg gstermedikleri iin, btn istedikleri, mrlerinin gsteri iinde gemesidir;
servetlerinin kendileriyle birlikte sona ermesini de istemez deillerdir. Bundan baka, evlenme
yanls olmayan ya da yaam durumlar evlenmelerini yakksz ya da uygunsuz klan zengin
kimselerin says, Fransa'da, ngiltere'dekine gre ok fazladr. Dl d olmasn pek ya da hi
umursamayan bu tr kimseler iin, sermayelerini, dilediklerince devam edip daha uzun srmeyecek
bir gelirle dei etmekten daha elverili bir ey olamaz.
ou acl hkmetlerin bar zamanndaki olaan masraf olaan gelirlerine eit ya da hemen
hemen eit olduundan, sava gelip attnda, gelirlerini giderlerinin art orannda oaltmaya,
bunlarn hem istei hem olana yoktur. stekleri yoktur, nk halk gcendirmekten korkarlar.
Vergiler byle apanszn, bu denli artverince, halk savatan abuk yaka silker. Olanaklar yoktur,
nk ihtiya duyulan geliri retmek iin hangi vergilerin yeteceini pek bilmezler. Borlanma
kolayl, onlar bu korkunun ve olanakszln aksi halde sebep olaca skntlardan kurtarr.
Borlanma araclyla, vergileri pek az artrarak, yldan yla sava yrtmeye yetecek para
toplamalar mmkn olur; srekli karlk denei yntemi uygulayarak da vergileri imkn
lsnde az artrp her yl mmkn olan en byk tutar toplayabilirler.
Byk imparatorluklarda, bakentte ve muharebe patrtsndan rak illerde oturan ahaliden ou,
savatan hemen hemen hibir tedirginlik duymaz; donanmalarnn ve ordularnn yararlklarn
gazetelerde rahat rahat okuyarak elenmenin tadn karrlar. Bu elence onlar iin sava yznden
dedikleri vergilerle bar zamannda demeye alk olduklar vergiler asarndaki ufak fark
karlar. Elencelerini ve dlerindeki savan uzamasna bal bin bir fetih ve ulusal an ve eref
umutlarn sona erdiren barn geri geliinden, bunlar okluk holanmazlar.
Barn geri gelmesiyle bunlarn, sava srasnda konulmu vergilerin oundan kurtulduklar
gerekte pek seyrektir. Bu vergiler, sava yrtmek zere girilen borcun faizi iin rehin edilmitir.
Bu borcun faizi denip hkmetin olaan masraf karlandktan sonra, eski gelir yeni vergilerle
birlikte bir gelir fazlas dourursa bu, belki borcun denip bitirilmesi iin bir itfa deneine
dntrlebilir. Ama baka amaca ayrlmayaca varsaylan da, bu itfa denei nce sava srasnda
yaplan btn borcu barn srp gitmesinin akla uygun olarak umulabilecei herhangi bir dnem
iinde demeye genellikle hi de yeter deildir; ikincisi, bu denek hemen hemen hep baka amalara

tahsis edilir.
Yeni vergiler, srf bu vergilere dayanlarak borlanlan parann faizini demek zere konulmutu.
Daha ok haslat getiriyorlarsa, bu, genellikle ne tasarlanm ne de umulmu bir eydir; dolaysyla
de pek ok tuttuu seyrektir. Genellikle itfa denekleri, balangta bunlarn hesabna geirilen faizin
ya da taksitin denmesi iin gerekli miktar aan herhangi bir vergiler ziyadesinden olumayp, daha
ok, o faizde sonradan yaplan bir indirim ile vcut bulmutur. 1655'de Felemenk ve 1685'de kilise
devleti itfa deneklerinin ikisi de, bu tarzda meydana geldi. Bu tr deneklerin her zamanki
yetmezlii ite bundan ileri gelir.
t kmayan bar iinde, olaanst masraf isteyen trl olaylar olur ve yeni bir vergi
koymaktansa, itfa deneinin yolsuz biimde kullanlmasyla bu masraf karlamak, hkmete hep
daha uygun gelir. Her yeni vergi, kendini halka hemen az ok hissettirir. Her zaman biraz drltya
sebep olur ve biraz itiraza urar. Vergiler oaldka, her ayr vergi matrah zerindeki vergiler
ykselebilir; yine her yeni vergiden halk ne denli yaygara kopararak szlanrsa, gerek vergi alacak
yeni konular bulmak, gerek eski konulara daha nce konulmu vergileri ok daha artrmak o kadar
gleir. Borcun denmesini bir anda durdurmak, halka hemen hissedilmez ve drltya ya da
szltya sebep olmaz. imdi olagelen sknty savuturmak iin itfa deneinden bor almak, hep
gz nnde duran ve kolay gelen bir yoldur.
Kamu borlar st ste yldka, onlar azaltmaya bakmak gerekebilir; itfa deneinin herhangi
bir ksmn yolsuzca kullanmak daha tehlikeli, daha ykc olabilir. Kamu borcunun herhangi nemli
bir kertede eksilmesi olasl azaldka, bar zaman ortaya kan btn olaanst masraflar
karlamak zere itfa deneinin yolsuzca kullanlmas o denli olaslk iine girer, ylesine
muhakkak olur. Bir milletin vergi yk zaten ar iken, ancak bir yeni savan zorunluluklar, ancak
ya millete almaktan ileri gelen dmanlk ya ulusal gvenlik kaygs, halka, enikonu bir sabrla
yeni bir vergiye boyun edirilebilir. tfa deneinin genellikle yolsuzca kullanlmas ite bundan
dolaydr.
Ykc bir tedbir olan srekli karlk deneiyle borlanma yoluna Byk Britanya'da ilk
bavurduumuzdan beri, kamu borcunun bar zamannda azalmas, sava zamannda birikmesi ile
hibir zaman orantl olmamtr. Byk Britanya'nn imdiki koskoca borcunun temeli, 1688'de
balayp 1697'de Ryswcik Antlamas'yla sona eren savata atlmtr.
1697 Aralk aynn 31'inde, Byk Britanya'nn karlk deneine balanm ve balanmam
kamu borlar 21.515.742 ngiliz liras 13 ilin 8 1/2 peni tutuyordu. Bu borlarn byk bir ksm
ksa vadeli ele gemeden harcamalara dayanlarak bir ksm ise hayat kaydna bal gelir taksitleri
zerinden alnmt. Bylece, 1701 Aralk aynn 31'inden nce, drt yldan az bir zamanda, 5.121.041
lira 12 ilin 0 3/4 penilik bir tutar ksmen denip bitmi, ksmen yeniden halka geri gelmiti. (O
zamandan bu zamana dek byle ksa bir dnem iinde kamu borcundan bunca byk bir indirim
yaplmamtr.) Dolaysyla, geri kalan bor topu topu 16.394.701 lira 1 ilin 7 1/4 peni tutuyordu.
1702'de balayp Utrecht Antlamas'yla sona eren savata, kamu borlar bsbtn birikti. 1714
Aralk aynn 31' inde, 53.681.076 lira 5 ilin 6 1/12 peniyi buldu. Ksa ve uzun vadeli yllk gelir
eshamnn, katlma taahhd yoluyla, Gney Denizi Ortakl pay senedine dnmesi, kamu borlar
anamaln artrd. Bylece, 1722 Aralk aynn 31'inde anapara 55.282.978 lira 1 ilin 3 5/6 peniyi
buldu. Borcun indirilmesine 1724'te baland; yle ar yrd ki, 1739 Aralk aynn 31'inde, t
kmayan on yedi yllk bar iinde, denip biten tm tutar 8.328.354 lira 17 ilin 11 3/12 peniyi
amad; kamu borcunun anaparas o srada 46.954.623 lira 3 ilin 4 7/12 peni tutuyordu.

1739'da balayan spanya sava; hemen ardndan gelen Fransz sava, borcu bir daha artrd. 1748
Aralk aynn 31'inde sava Aix-la-Chapelle Antlamas'yla sona erince, bor 78. 293.313 lira 1 ilin
10 3/4 peniyi buldu. On yedi yl sren tam bir bar, bunun ancak 8.328.354 lira 17 ilin 11 3/12
penilik ksmn eksiltti. Dokuz yl bulmayan bir sava, buna 31.338.689 lira 18 ilin 6 1/6 peni ekledi.
[509]

Bay Pelham ynetim banda bulunduu srada, kamu borcunun faizi yzde drtten e indirildi ya
da hi deilse indirilmek iin tedbirler alnd. tfa akas artrld ve kamu borcunun bir ksm denip
bitirildi. 1775'de, son savan patlak vermesinden nce, Byk Britanya'nn karlk deneine
balanm borcu 72.289.673 lira tutuyordu. 1763 Ocak aynn 5'inde, bar yapldnda, karlk
deneine balanm bor 122.603.336 lira 8 ilin 2 1/4 peni tutuyordu. Karlk deneine
balanmam bor 13.927.589 lira 2 ilin 2 peni olarak gsterilmitir. Gelgelelim, savan sebep
olduu masraf, barn yaplmasyla sona ermedi. Bylece 1764 Ocak aynn 5'inde, karlk akasna
balanm bor (ksmen bir yeni dnle ve ksmen karlk akasna balanmam borcun bir
parasnn karlk deneine balanmasyla) 129.586.789 lira 10 ilin 1 3/4 peniye kmakla birlikte,
yine de geride (Byk Britanya Ticareti ve Maliyesi zerinde Dnceler adl yaptn bilgisi pek
yerinde olan yazarna gre) o ylla ertesi yln hesabna alnan 9.975.017 lira 12 ilin 2 15/44 penilik
karlk akasna balanmam bir bor kald. Dolaysyla, 1764'de Byk Britanya'nn, karlk
deneine balanm ve balanmam bir arada olmak zere kamu borcu, bu yazara gre,
139.516.807 lira 2 ilin 4 peni tutuyordu. Yine 1757'deki yeni dnleri taahht iin katlanlara prim
olarak verilip bedeli on drt yllk gelir tutar zerinden hesaplanan hayat kaydna bal gelir
eshamna 472.500 lira deer biilmi; 1761 ve 1762' de yine prim olarak verilip, bedeli yirmi yedi
buuk yllk gelir tutar zerinden hesaplanan, uzun vadeli yllk gelir eshamna ise 6.826.875 lira
deer biilmiti. Yedi yl kadar sren bir bar srasnda, Bay Pelham'n tedbirli ve gerekten
yurtsever ynetimi, alt milyonluk eski bir borcu deyip bitiremedi. Hemen hemen ayn sre devam
eden bir sava srasnda, yetmi be milyonu aan bir yeni bor altna girildi.
1775 Ocak aynn 5'inde Byk Britanya'nn karlk deneine balanm borcu 124.996.086 lira 1
ilin 6 1/4 peni tutuyordu. Byk bir hkmdar hazinesi borcu dnda, karlk akasna
balanmam bor 4.150.236 lira 3 ilin 11 7/8 peniyi tutuyordu. kisi birlikte, 129.146.322 lira 5 ilin
6 peni ediyordu. Bu hesaba gre, t kmayan on bir yllk bar iinde denip bitirilen bor,
yalnzca 10.415.474 lira 16 ilin 9 7/8 peni tutuyordu. Ama, bu ufak bor indiriminden bile hepsi,
devletin olaan gelirinden yaplan tasarruflarla salanm deildir. O olaan gelirle hibir balants
olmayan birka tutarn, bu bor indiriminde katks olmutur. Bunlar arasnda, arazi vergisine lira
bana yl sreyle bir ilinlik bir eki, edindii topraklara karlk Dou Hint Ortakl'ndan
tazminat olarak alnan iki milyonu ve beratlarnn yenilenmesi iin bankadan alnan yz on bin liray
sayabiliriz. Son sava dolaysyla meydana geldikleri iin belki o savan masraflarndan indirim
saylmas gereken birka baka tutar bunlara eklemek gerekir.
ngiliz liras

ilin

peni

Fransz ganimetleri haslat

690.449

18

Fransz tutsaklar iin alnan uzlama paras

670.000

Devrolunan adalarn satndan elde edilen

95.500

Toplam:

1.455.949

18

Bu tutara, Chatham Kontu ile Bay Calcraft'n hesap kalntlarn ve ordunun o tr bakaca artm
paralarn, bir de bankadan, Dou Hint Ortakl'ndan alnan ve arazi-vergisinin lira bana ek
ilinini katarsak, tmnn, be milyonu epey gemesi gerekir. Dolaysyla, bartan beri devletin

olaan gelirinden yaplan tasarruflarla denen bor, st ste, ylda yarm milyonu bulmamtr.
Bartan beri denip biten borla; geri alnmas mmkn yzde drtlerin yzde e indirilmesiyle
ve hayat kaydna bal yllk gelir eshamndan sresi dolanlarla, itfa denei bartan beri kukusuz
hatr saylacak kadar artmtr ve bar srdrmek artyla, imdi bunun ylda belki bir milyonu,
borcun denmesi iin verilebilir de. Nitekim geen yl iinde daha bir milyon denmi, ama byk
bir hkmdar hazinesi borcu denmeden kalmtr. imdi ise, gelimesiyle eski savalarmzdan
herhangi biri kadar masrafl olabilecek bir yeni savaa katlm bulunuyoruz.[510] nmzdeki sefer
sona ermeden alnmas ihtimal iinde bulunan yeni bor, belki, devletin olaan gelirinden yaplan
tasarruflarla denip biten eski borcun tmne hemen hemen eit olabilir. Dolaysyla imdiki halinde,
o olaan gelirden yaplabilecek herhangi bir tasarrufla kamu borcunun herhangi bir zamanda
tmyle deneceini ummak dpedz de kaplmak olur.
Bir yazar, Avrupa'nn trl borlu milletlerine degin kamu karlk deneklerini, zellikle
ngiltere'ninkilerini, lkenin br sermayesine fazladan eklenmi; ticaretini yalnzca br sermaye
ile olabileceinden pek daha ok geniletmeye, sanayisini pek daha fazla oaltmaya, topraklarn
pek daha ok ileyip bayndrmaya yarayan byk bir sermaye birikimi olarak gstermitir.
Kendisi urasn hesaba katmyor: Devletin ilk alacaklarnn hkmete dn verdikleri sermaye,
yllk rnn belli bir parasdr; verdikleri andan balayarak bir gelir hizmeti grmek zere bir
sermaye hizmeti yapmaktan, retken-olmayan iiler beslemek zere retici iiler beslemekten
kmtr ve ileride hibir yeniden retilme midi bile olmakszn, genellikle o yl iinde harcanp
arur edilecektir. dn verdikleri sermayenin karlnda bunlar, kamu karlk deneklerinden,
dorusu, ou hallerde verdiklerinin deerinden fazla tutan yllk bir gelir esham elde etmilerdir.
Bu yllk gelir esham, sermayelerini onlara kukusuz geri getirmi; ticaretlerini ve ilerini eski
hacimde, belki eskisinden daha geni biimde yrtmelerini mmkn klmtr. Yani bu yllk gelir
eshamnn kredisine dayanarak bakalarndan ya yeni bir sermaye borlanacak ya da hkmete dn
vermi olduklar kadar yahut daha byk bir yeni sermayeyi, onu satarak bakalarndan
salayabilecek duruma girmilerdir. Ancak, bylece bakalarndan ya satn ya dn aldklar bu yeni
sermayenin, lkede daha nce var olmu ve btn sermayeler gibi retken emek beslemekte
kullanlm olmas gerekir. Paralarn hkmete dn verenlerin eline getiinde, bu kimi
bakmlardan onlara gre yeni bir sermaye olmakla birlikte, lke iinde yeni deildi; yalnzca
tekilerine aktarlmak zere belli ilerden geri ekilmi bir sermayeden oluuyordu. Hkmete
dn verdiklerini kendilerine geri getirmekle birlikte, lkeye geri getirmiyordu. Bu sermayeyi
hkmete dn vermemi olsalard, lkede retken emek beslemekte kullanlan bir deil iki
sermaye, yllk rnn bir deil iki paras varolacakt.
Serbest ya da rehin edilmemi vergiler haslatndan, yl iinde hkmet masrafn karlamak zere
bir gelir devirildiinde, zel kiilere ait gelirin belli bir pay, yalnzca retken olmayan emein bir
trlsnn beslenmesinden alnp bir baka trlsnn beslenmesine aktarlm olur. Onlarn bylece
vergi halinde dediklerinden bir ksm, kukusuz, sermaye halinde biriktirilebilir, dolaysyla da
retken emek beslemekte kullanlabilirdi. Ama ou ksm ihtimal ki harcanr, dolaysyla da retkenolmayan emein beslenmesinde kullanlrd. te yandan kamu masrafnn bylece karlanmas,
baka yeni sermayelerin birikmesini kukusuz az ok kstekler, ama gerekten var olan herhangi bir
sermayenin kesenkes yitirilmesine sebep olmaz.
Kamu masraf karlk akasna balayarak borlanlma biiminde dendi mi, lkede eskiden
varolan bir sermayenin her yl yitirilmesiyle yllk rnn eskiden retken emein beslenmesine
ayrlan bir parasnn yolundan saptrlp retken-olmayan emein beslenmesine aktarlmasyla

denmi olur. Ancak, bu takdirde vergiler ayn masrafn grlmesi iin yl iinde yeter bir gelir
devirildii takdirde olacana gre daha hafif olduu iin, bireylerin zel gelirine ister istemez daha
az yk biner; dolaysyla, onlarn bu gelirin bir ksmn sermaye olarak tasarruf edip biriktirmeleri
imkn ok daha az eksilir.
Karlk deneine balayarak borlanma yntemi, daha ok miktarda eski sermaye yitiriyorsa,
ayn zamanda, yeni sermaye birikmesini ya da edinilmesini, kamu masrafnn yl iinde devirilen bir
gelirle denmesi yntemine gre daha az engeller. Karlk deneine balama sisteminde, zel
kiilerin tutumluluu ve almas, hkmetin savurganlnn ve ar gidiinin topluluun genel
sermayesinde zaman zaman aabilecei gedikleri daha kolay onarabilir.
Ama karlk deneine balama sisteminin br sisteme gre bu stnl, yalnzca savan
devamncadr. Sava masraf hep yl iinde devirilecek bir gelirle dense, bu olaanst gelirin elde
edildii vergiler, savatan daha uzun zaman srp gitmezler. zel kiilerin biriktirme imkn sava
srasnda daha az olmakla birlikte, bar srasnda, karlk deneine balama sistemindekine gre
daha ok olur. Sava, bir miktar eski sermayenin kesenkes yitirilmesine sebep olmaz ve bar daha
birok yenilerinin birikmesine yol aar. Savalara genellikle daha tezlikle son verilir ve daha az
umursamazlkla giriilir. Savan devamnca halk, onun btn ykn hissettii iin savatan abuk
bezginlik getirir. Hkmet de, halka yaranmak iin sava gerektiinden daha uzun srdrmek
zorunda kalmaz. Savan ar ve kanlmaz gailelerinin nceden gzde canlanmas, urunda
dvecek gerek ya da esasl kar olmadka, kaytszca sava istemekten halk alkoyar. zel
kiilerin biriktirme yeteneinin biraz eksildii zamanlar daha seyrek ortaya kar ve daha ksa srer.
Bu yetenei en kuvvetli bulunduu zamanlar ise, karlk deneine balama sisteminde
olabileceine gre, tersine ok daha uzun srer.
Bundan baka, karlk deneine balama belli bir gelime gsterince, bunun yan sra vergi
saysnda meydana gelen oalma, zel kiilerin biriktirme yeteneini, bar zamannda bile bazen,
teki sistemin sava zamannda eksilttii kadar eksiltir. Byk Britanya'nn bar zamanndaki geliri,
imdi on milyondan ok tutmaktadr. Serbest kalp rehine balanmasa, iyi yneltilmek ve bir tek ilin
yeni borca girilmemekle, en etin sava srdrmeye yetebilir. imdi, Byk Britanya ahalisinin zel
gelirine bar zamanlarnda yklenen arlk, biriktirme yeteneindeki azal, zararl nitelikteki
karlk deneine balama sisteminin hi benimsenmemesi halinde, en masrafl sava iinde olaca
kadardr.
Kamu borcunun faizi denirken, paray sa el sol ele verir, derler. Para lke dna kmaz. Ancak,
ahaliden bir takmnn bir ksm geliri bir bakasnn eline geer ve milletin tek metelii eksilmez. Bu
savunma, batan aa ticareti sistemin mugalatasna[511] dayanlarak kurulmutur ve o sistem
zerinde daha nce yapm olduum uzun incelemeden sonra, bu konuda baka bir ey sylemek
belki gereksiz olabilir. Bundan baka, bu sistemde tm kamu borcunun alacaklsnn, lke ahalisi
olduu varsaylmaktadr. Oysa yle olduu doru deildir; gerek Felemenkliler'in, gerek br
birka yabanc milletin bizim kamu eshammzda pek nemli paylar vardr. Ama tm borcun
alacakls lke ahalisi olsa bile, ylece zarar azalacak demek deildir.
Gerek kiisel gerek kamusal btn gelirlerin iki ana kayna, toprakla sermayedir. ster tarmda,
ister sanayide, ister ticarette altrlsn, retken emein cretlerini sermaye der. Gelirin bu iki ana
kaynann ynetimi, ayr ayr iki takm kimseye; toprak sahiplerine ve sermaye sahiplerine ya da
iletenlere aittir.
Toprak sahibi kendi gelirinin hatrna, kiraclarnn evlerini yapp onarmak, gerekli su aktma

hendeklerini ve araziyi evirecek itleri ve yaplp srdrlmesi hakkyla toprak sahibine den btn
br pahal slahlar yapp srdrmekle, mlkn elinden geldiince iyi tutmaya ilgi gsterir. Fakat
toprak sahibinin geliri, trl trl arazi-vergilerden tr yle azalabilir ve o azalan gelirin gerek
deeri, yaam iin zorunlu ve elverili maddelerden alnan eitli resimler yznden, ylesine
debilir ki, toprak sahibi o pahal slahlar yapamayacak ya da srdremeyecek hale gelebilir. Ama
toprak sahibi kendi payna deni yapmaz olunca, kiracnn kendi payna deni yerine getirmeye
devam etmesi bsbtn imknszdr. Toprak sahibinin sknts arttka, lkenin tarm durumu ister
istemez bozulmak gerekir.
Sermaye sahipleri ve sermaye iletenler, belli bir lkede, sermayeden elde ettikleri gelirin, yaam
iin zorunlu ve elverili maddelerden alnan trl trl vergiler dolaysyla, o maddelerin eit bir
gelirle hemen hemen herhangi bir baka lkede satn alaca miktarn aynsn satn almadn
grnce, bunlar bir baka lkeye tanma eilimi gsterirler. Bu vergilerin devirilmesi iin tacirleri
sanayicilerin hepsi ya da pek ou, yani byk sermayeleri iletenlerin hepsi ya da pek ou srekli
olarak tahsildarlarn can skc, keyif karc ziyaretleriyle karlamaya balaynca, bu tanma
eilimi ok gemeden gerekten bir tanmaya dnr. Kendisini destekleyen sermayenin baka yere
aktarlmasyla, lkedeki alma ister istemez tavsar ve tarmn snmesini ticaretle sanayinin iflas
izler.
Gerek topraktan, gerek sermayeden oluan gelirin ounu, bu iki byk gelir kaynann
sahiplerinden, yani topran her belli parasnn iyi tutulmasyla ve sermayenin her belli parasnn
gzel kullanlmasyla yakndan ilgili kimselerden alp baka bir takm kimselere (bu tr zel bir
ilgisi hi bulunmayan devlet alacakllarna) vermek, zamanla hem topran yzst kalmasna hem
sermayenin arur edilmesine ya da baka yere tanmasna sebep olacaktr. Devletin alacakls olan
bir kimsenin, lkenin tarmnn, sanayisinin ve ticaretinin gelimesinde ve dolaysyla lkenin
topraklarnn iyi tutulup, sermayesinin iyi kullanlmasnda kukusuz genel bir kar bulunur. Bu
eylerden herhangi birinde genel bir knt ya da d olursa, kendisine verilmek gereken yllk
taksitin yahut faizin denmesine, trl vergilerin haslat artk yetmeyebilir. Fakat devletin alacakls
olan bir kimsenin, salt devlet alacakls olarak sayldnda, topran herhangi belli bir parasnn iyi
tutulmasyla ya da sermayenin herhangi belli bir parasnn gzel kullanlmasyla ilgisi yoktur.
Devletin bir alacakls olarak, o, topran ya da sermayenin bu tr belli bir paras zerinde bilgi
sahibi deildir. Onu gzetim altnda bulunduramaz. Onunla uraamaz. Onun yok olup gitmesinin,
kimi hallerde farknda olmayabilir ve bunun kendisine dorudan doruya etkisi dokunamaz.
Karlk deneine balayarak borlanma deti, onu kabul etmi olan her devleti azar azar clz
drmtr. Bunda, yle grlyor ki, talya cumhuriyetleri ba ekmilerdir. Gerek Ceneviz gerek
Venedik bunlardan geriye kalan bamsz bir varlk iddiasnda bulunabilecek olan yalnzca bu
ikisidir o yzden gten dmtr. spanya, yle grlyor ki, bu deti talyan cumhuriyetlerinden
renmi ve (vergileri ihtimal ki onlarn vergilerine gre akl ve manta daha az uygun olduu
iin) doal gcne oranla onlardan daha clz dmtr. spanya'nn borlar pek eskiye dayanr.
ngiltere tek ilin borlanmazdan yz yl kadar nce, on altnc yzyl sona ermeden, spanya iyice
borca batm bulunuyordu. Bunca doal kaynaklarna karn Fransa, ayn trden bunaltc bir arlk
altnda ezgindir. Borlar yznden Birleik Eyaletler Cumhuriyeti, Ceneviz ya da Venedik
mecalsizdir.[512] Baka her lkeyi ya elimsizlie dren ya perianla uratan bir detin yalnzca
Byk Britanya'da bsbtn zararsz kalmas olas mdr?
Bu baka baka lkelerde kurulmu vergi alma sistemi, nitelike ngiltere'ninkine gre aadr,
denildii olabilir. Ben byle olduu kansndaym. Ancak, uras unutulmamaldr ki, vergi alnmas

elverili btn konular tkettikten sonra en yetenekli hkmetin, ba pek skt hallerde, elverili
olmayanlara bavurmas gerekir. Becerikli Felemenk cumhuriyeti, kimi hallerde, spanya'nn ou
vergileri kadar uygunsuz olan vergilere bavurmak zorunda kalmtr. Kamu gelirinde nemli bir
ferahlama salanmadan balayacak ve gelimesiyle geenki sava kadar masraf oalacak bir baka
sava, dayanlmas imknsz zorunluluktan tr, Felemenk'in ya da hatta spanya'nn sistemi kadar
Britanya vergi sistemini de ezici hle getirebilir. imdiki vergi alma sistemimize gerekten ne mutlu
ki, bugne dein almay pek az tedirgin etmitir; yle ki, en masrafl savalar bile olurken,
hkmet arurunun ve savurganlnn toplumun genel sermayesinde at btn gediklerin,
bireylerin tutumluluu ve iyi davranmalar sayesinde, tasarruf ve biriktirme ile onarlabildii
grlyor. O zamana dein yapt savalar iinde en masrafls olan geen sava sona erdiinde,
Byk Britanya'nn tarm en iyi dnemine denk bir dzeyde parlak; sanayisi, sayca ve tam alr
olma bakmndan ayn; ticareti ise, yine ylesine geniti. Dolaysyla, bu trl trl alma kollarn
destekleyen sermaye de, o zamana dein en ok hangi miktar bulmusa, ona denk olmas gerekirdi.
Bartan beri tarm daha da ileri gitmi, lkenin her kasabasnda ve kynde ev kiralar halktaki
artan zenginliin ve gelirin bir kant ykselmi; eski vergilerden ounun, zellikle tketim resmi
ile gmrk resimlerinin balca kollarnn yllk tutar durmadan artmakta bulunmutur. Bu ise, artan
bir tketim ve dolaysyla bu tketimi ancak besleyebilmi olan artan bir rnn ayn derecede ak
seik bir kantdr. Yarm yzyl nce kaldrabileceine kimsenin aklnn kesmedii bir yke Byk
Britanya, yle grlyor ki, kolayca katlanmaktadr. Ama byledir diye, ne herhangi bir yke
katlanmaya gc yetecei sonucuna dnmeden varalm; ne de hatta, zaten stne yklenmi bulunan
klfetten biraz daha arna byk skntya dmeden katlanabileceine pek ok gvenelim.
Ulusal borlar bir kez yla yla belli bir dzeye vard m, yle sanyorum ki, bunlarn hak
yemeden ve tam olarak dendiinin tek bir rnei hemen hemen yoktur. Kamu gelirinin herhangi bir
zamanda serbestlie kavuturulduu olmu ise bu, hep bir iflasla meydana gelmi; bazen aktan
aa ilan edilen bir iflasla, okluk szde bir deme ile de olsa, hep gerek bir iflasla olmutur.
Devletin gerekten bir iflasnn szde bir deme grnts altna brnerek klk deitirmesinde
en ok bavurulan are, parann adn tad birimin ykseltilmesi olmutur. rnein, alt penilik
yirmi sikkeye, ad ykseltilerek, bir ngiliz liras denilse; eski adna gre yirmi ilin ya da yaklak
drt ona gm borlanm bulunan kimse, yeni ad gereince, alt penilik yirmi sikke ile ya da iki
onadan bir miktar noksan ile deme yapar. Yaklak olarak yz yirmi sekiz milyonluk Byk
Britanya'nn karlk akasna balanmam borcunun hemen hemen anamal kadar bir ulusal bor,
bylece, imdiki paramzn yaklak altm drt milyonu ile denebilir. Gerekte bu, yalnzca szde
bir demeden oluur ve devlet alacakllarnn hakk, kendilerine verilmesi gereken zerinden
gerekte lira bana on ilin yenilmi olur. stelik bu musibet devlet alacakllarndan ok daha telere
dal budak salar ve her zel kiiden alaca olanlar, orantl bir kayba urarlar. Bu ise, devlet
alacakllarna hibir fayda salamakszn, ou hallerde, onlarn fazladan bir kaybna sebep olur.
Gerekten, devletten alacakl olanlarn baka kimselere genellikle ok borlar varsa, bunlar,
alacaklarna devletin kendilerine verdii ayn para ile deme yaparak zararlarn bir dereceye dek
kapatabilirler. Ama ou lkede devlet alacakllar, byk ksm bakmndan, teki yurttalar
karsnda, borludan ok alacakl durumda bulunan zengin kimselerdir. Dolaysyla bu tr
yalanclktan bir deme, devlet alacakllarnn kaybn ou halde hafifletecek yerde artrr ve devlete
hibir faydas dokunmakszn, bu musibeti daha birok gnahszn bana sarar. ou halde, alkan
ve tutumlu alacakllarnn srtndan aylak ve savurgan borluyu zengin ederek ve ulusal sermayenin
byk bir ksmn, onu oaltp gelitirmesi muhtemel olanlarn elinden savurup yok etmesi
muhtemel bulunanlara aktararak, zel kiilerin servetini genel ve en zararl bir biimde altst eder.
Bir birey iin olduu zere bir devlet iin de, ba skp iflasn ilan etmek gerektiinde, dosdoru,

aktan aa ve ikrar olunmu bir iflas, hep hem borlunun yzn en az kzartacak hem alacakly
en az zarara sokacak tedbirdir. Gerek bir iflasn yz karasn rtmek iin, pek kolay sezilen, ayn
zamanda son derece zararl olan bu tr bir hokkabazla sndnda, bir devletin haysiyeti kukusuz
pek az gzetilmi olur.
Bununla birlikte, eski olsun yeni olsun hemen hemen btn devletler, balar skp baka areleri
kalmaynca, bir vesileyle, bu pek hokkabaz ii el abukluunu yapmlardr. Romallar, btn br
paralarnn deerini hesaplamak iin kullandklar sikke ya da para birimi ad olan As', Birinci Pn
Sava sonunda, on iki ona bakr kapsar durumdan, topu topu iki ona kapsayan durma drdler.
Yani, iki ona bakra, eskiden hep on iki ona bakrn deerini belirtmi olan daha yksek bir para
biriminin ad verdiler. Bylece, cumhuriyet, altna girdii byk borlar gerekte borlu olduunun
altda biriyle demek imknna kavutu. imdiki zamanda hemen aklmza, bunca amansz ve bunca
byk bir iflasn halk arasnda pek iddetli bir patrt koparm olmas gerekecei gelir. yle
grlyor ki, bu yzden hibir patrt kopmu deildir. Para ile ilgili btn teki kanunlar gibi, bu
iflas yrrle sokan kanunu da, bir tribune halk meclisine sunarak oradan geirtti ve ihtimal ki bu,
herkesin pek beendii bir kanun oldu. teki btn eski cumhuriyetlerde olduu gibi Roma'da da
yoksul halk, zenginlere ve byklere her zaman borlu idi. Yllk seimlerde yoksul halkn oylarn
elde etmek iin, zenginlerle byklerin, ona ar faizle dn para vermeleri detti. Hibir zaman
denmedii iin, bu faiz, ok gemeden birikerek, borlunun da onun yerine herhangi bir bakasnn
da demesine imkn olmayacak kadar byk bir tutara varrd. Borlu, pek kyasya bir icra
kovuturmasndan korktuu iin, alacaklnn salk verdii adaya, bakaca hibir ihsan grmeksizin
oy vermek zorunda idi. Senatonun frsat dtke dzenledii zahire datmlar ile birlikte, rvet
yedirme ve oy satma aleyhindeki btn kanunlara karn, adaylarla ilgili armaan Roma
Cumhuriyeti'nin son dnemlerinde yoksul yurttalarn geimlerini saladklar belli bal
kaynaklard. Alacakllarn bu boyunduruundan kurtulmak zere, yoksul yurttalar, durmadan
borlarn toptan kaldrlmasn ya da Yeni Levhalar adn verdikleri eyi, yani birikmi borlarnn
yalnzca belli bir ksmnn denmesiyle kendilerine tam bir ibra[513] hakk tanyacak bir kanunu
istiyorlard. Trl adlar tayan btn sikkeleri, eski deerinin altda birine dren kanun, onlara,
gerekten borlu bulunduklarnn altda biriyle borlarn deme imknn verdii iin, en yelemeye
deer yeni hevhalara anlamca eit idi.
Halk honut etmek iin, zenginler ve bykler ayr ayr birka kez hem borlar kaldracak hem
yeni levhalar karacak kanunlara rza gstermek zorunda kalmlard. Onlar bu kanuna rza
gstermeye, gtren, ihtimal ki ksmen ayn nedendi; ksmen de, balca ynetimini ellerinde
tuttuklar hkmeti, kamu gelirinin serbest kalmasnn yeni batan kuvvetlendirebilecei umudu idi.
Bu tr bir giriim, yz yirmi sekiz milyonluk bir borcu, bir rpda, yirmi bir milyon yz otuz
bin yz otuz lira alt ilin sekiz peniye indirir. kinci Pn Sava olurken, As daha da
drld. nce, iki ona bakrdan bir ona bakra; sonra, bir onadan yarm onaya, yani ilk bataki
deerinin yirmi drtte birine indirildi. Roma'nn bu giriimi bir araya gelerek, bizim imdiki para
ile yz yirmi sekiz milyonluk bir bor, bylece bir rpda be milyon yz otuz bin yz otuz
lira alt ilin sekiz peniye debilir. Byk Britanya'nn koskoca borcu bile bylece arabuk
denebilir.
Bu tr yollara bavurularak, yle sanyorum ki, btn milletlerin sikkesi ucun ucun balangtaki
deerinin gitgide daha aasna drlm ve ayn itibari tutar ucun ucun azaldka, azalan bir
gm miktarn kapsar hale getirilmitir.
Ayn maksatla milletler, kimi zaman sikkelerinin ayarn bozmular, yani bunun iine daha byk

miktarda deersiz metal kartrmlardr. rnein, gm sikkemizin libresine imdiki ayar

gereince konulan 18/20 ona deersiz metal yerine, sekiz ona deersiz metal kartrlrsa, bu tr
sikkenin bir ngiliz liras ya da yirmi ilini, imdiki paramzla alt ilin sekiz peniden biraz fazla eder.
Bylece, imdiki paramzn alt ilin sekiz penilik ksmnda bulunan gm miktar, hemen hemen
bir ngiliz liras adn tayan para birimi durumuna ykselmi olur. Ayar bozmann douraca
sonu, tpk tpksna Franszlar'n augmentation dedikleri eyin yahut sikke adnn dorudan doruya
ykseltilmesinin douraca sonucun ayndr.
Bir augmentation yahut sikke adnn dorudan doruya ykseltilmesi, her zaman aktan ve ikrar
edilen bir giriimdir ve zellii dolaysyla yle olmas gerekir.
ylece eskiden daha ar ve daha hacimli sikkelere verilen adn ayn, arl ve hacmi daha az
olan sikkelere taklr. Ayar bozulmas ise, tersine, genellikle gizli kapakl bir giriim halinde olur.
ylece darphaneden, eskiden tedavlde bulunan ok daha byk deerdeki sikkelerin tad ayn ad
tayan ve arl, hacmi ve gsterii, yolunu bulmaya imkn elverdiince hemen hemen onlarn
ayn olan sikkeler karlmtr. Borlarn demek iin Fransa Kral Jean[514] sikkelerinin ayarn
bozdurduu zaman, darphanesindeki btn memurlar, bunu gizli tutacaklarna ant imilerdi. Bu
giriimlerin ikisi de adalete aykrdr. Ama dpedz bir augmentation, gz gre gre yaplan zorbaca
bir hakszlk olduu halde, ayar bozma, dolandrma trnden haince bir hakszlktr. Dolaysyla,
uzun zaman gizli tutulmas kabil olmayan beriki giriim, farkna varlr varlmaz, tekine kyasla her
zaman ok daha fazla kzgnlk yaratmtr. Herhangi nemlice bir augmentation'dan sonra, sikkenin
eski arlna geri getirildii pek seyrektir. Ama en byk ayar bozmalardan sonra, sikkenin hemen
hemen her zaman eski halislii[515] geri getirilmitir. Halkn fke ve kzgnlnn baka trl
yattrlabildii hemen hemen hibir zaman olmu deildir.
VIII. Henry saltanatnn sonunda ve VI. Edward saltanatnn balarnda, ngiliz sikkesinin hem ad
ykseltilmi hem ayar bozulmutur. VI. James kk yata iken buna benzer hileler skoya'da da
uygulanmtr. ou br lkelerde, bunlar frsat dtke uygulanmtr.
Byk Britanya'nn kamu gelirinin fazlas ya da bartaki ordu ve donanmann yllk masrafnn
grlmesinden sonra arta kalan bunca az iken, bu gelirin hibir zaman tm ile serbest
kalabileceini yahut hatta o serbestlie doru herhangi nemli bir gelime gsterebileceini ummak,
yle grlyor ki, pek bounadr. Ya kamu gelirinde pek zenli bir artma ya kamu masrafnda ayn
derecede nemli bir azalma olmakszn, bu serbestleme, ak seiktir ki, hi meydana gelemez.
Eitlie daha uygun bir arazi-vergisi, ev kiralarndan alnacak, eitlie daha uygun bir vergi ve
imdiki gmrk ve tketim resmi sisteminde, geen blmde anlana benzer deimeler, halkn
byk ksmnn ykn artrmakszn, yalnzca onun arln hepsine daha eitlik zere blerek
belki nemli bir gelir art dourabilir. Bununla birlikte, bu tr herhangi bir artn, kamu gelirinin
bsbtn serbestlemesi ya da hatta gelecek savata kamu borcunun yeniden birikmesini ya nleyecek
ya telafi edecek biimde o serbestlie doru bar zamannda gelime gstermesi bakmlarndan akla
uygun bir umut kapsn aabilecek dereceyi bulaca gibi bo bir umuda en iyimser hayal sahibi bile
kendini kolay kolay kaptrmaz.
ngiliz vergi sistemini, imparatorluun ya Britanya ya Avrupa soyundan gelme ahalinin oturduu
ayr ayr btn illerine yayarak, ok daha byk bir gelir art umulabilir. Ama Britanya
mparatorluu'nun genel meclisinde, her ilin temsilcisiyle vergilerinin haslat arasnda, Byk
Britanya temsilcileri ile Byk Britanya'da devirilen vergiler haslat arasnda olabilecek orann

ayn bulunmak zere, ayr ayr btn bu illerin, tam ve eitlik zere temsili kabul edilmedike, bunu,
Britanya anayasasnn lkeleriyle uzlaacak biimde yapabilmek belki hemen hemen kabil deildir.
Gerekte, yle grlyor ki, birok nfuzlu bireylerin zel kar, byk halk topluluklarnda
tutunmu pein yarglar, imdi bu derece byk bir deiiklie, almas ok g belki tm ile
imknsz olabilecek engeller halinde kar koymaktadr. Ancak, bu tr bir birlemenin mmkn olup
olmayacan belirlemeye kalkmakszn, ngiliz vergi sisteminin, imparatorluun ayr ayr btn
illerine ne derece uygulanabileceini, o ekilde uygulad takdirde bundan ne gelir umulabileceini
ve bu tr genel bir birlemenin onun iindeki baka baka illerin, mutluluunu ve refahn ne yolda
etkilemesi muhtemel bulunduunu, bu tr kuramsal bir yaptta ele almak belki yakksz
dmeyebilir. En kt gzle bakldkta, bu tr bir varsaym, olsa olsa eskisine gre kukusuz daha az
elenceli, fakat ondan daha gereksiz ve daha hayali[516] olmayan yeni bir Kemal lkesi (utopia) gibi
grlebilir.
Arazi-vergisi, damga resimleri ve eitli gmrk ve tketim resimleri, Britanya vergilerinin belli
bal drt kolunu oluturur.
Byk Britanya'ya kyasla, bir arazi-vergisi demek bakmndan rlanda kesenkes ayn derecede;
Amerika'daki ve Bat Hint Adalar'ndaki smrgelerimize ise, daha da gldrler. Toprak sahibinin,
ne re ne yoksullara yardm vergisine baml tutulmad yerde, gc, bu tr bir vergiyi demeye,
o baka trlerin ikisine birden baml tutulduu yerdekine gre kukusuz daha ok elverir. r
bedeli bulunmayan ve rn ayniyat olarak devirildii yerlerde, aksi halde toprak sahibinin gelirini
oluturacak eyi, r, gerekte lira bana be ilin tutan bir arazi-vergisine gre daha ok azaltr.
ou hallerde bu tr bir rn, arazinin gerek gelirinin ya da, iftinin sermayesi akla uygun
kryla birlikte tm ile yerine konulduktan sonra arta kalann drtte birinden ok tuttuu
grlecektir.
r yerine geen parasal vergilerin ve kilise mallarndan kilise dndakilere yaplan temliklerin
hepsi alp gtrlse, Byk Britanya ile rlanda'nn tm kilise r, pek de alt yedi milyondan aa
hesap edilemez. Ne Byk Britanya'da ne rlanda'da r olmasa, toprak sahipleri imdi pek ounun
srtnda bulunana kyasla daha ar yk altna girmeksizin, fazladan yedi sekiz milyon arazi-vergisi
demeye katlanabilirler. Amerika r vermemektedir; dolaysyla, pekl bir arazi-vergisi
deyebilecek durumdadr. Gerekte, Amerika'daki ve Bat Hint Adalar'ndaki topraklar, genellikle
iftilere kiraya verilmi ya da kira szlemesine balanm deildir. Dolaysyla bunlara herhangi
bir kiralk mlkler listesine gre vergi takdir edilemez. Ama William ile Mary'nin 4'nc saltanat
ylnda, Byk Britanya topraklarna da herhangi bir kiralk mlkler listesine gre deil, pek belirsiz
ve pek yanl bir tahmin zerinden vergi takdiri yaplmt. Amerika'daki topraklara ya o tarzda, ya da
geenlerde Milanese'de ve Avusturya, Prusya ve Sardunya devletlerinde yaplana benzer doru bir
lme sonucu adaletli bir takdire gre vergi tahakkuk ettirilebilir.
Damga resimleri, adli dava ekillerinin ve gerek tanmaz gerek tanr maln ferana[517] ilikin
senetlerin ayn ya da hemen hemen ayn olduu btn lkelerde, ak seiktir ki, hibir deime
olmakszn tahsil edilebilir.
Hakas yle olmak gerektii zere, ticaret serbestliinin geniletilmesiyle birlikte olmak artyla,
Byk Britanya'nn gmrk kanunlarnn rlanda'y ve smrgeleri kapsamna almas, her iki taraf
iin son derece faydal olur. rlanda'nn ticaretini imdi kskvrak balayan btn fke uyandrc
kstlamalar, Amerika'nn izelgeye giren ve girmeyen mallar arasnda gzetilen farklar tmyle
sona erer. Finisterre Burnu gneyindeki lkeler, Amerika rnnden kimisine imdi nasl aksa, o
burnun kuzeyine den lkeler de Amerika'nn her ksm rnne ylece alr. Gmrk kanunlarnn

bylece tekdzen oluu sonucu, Britanya imparatorluunun ayr ayr btn blgeleri arasndaki
ticaret, imdi Byk Britanya'nn ky ticaretinde olduu gibi serbest olur. Bylece Britanya
imparatorluu, kendi ierisinde, ayr ayr btn illerinin her ksm rn iin ok byk bir i piyasa
meydana getirir. Piyasann bylesine genilemesi, gerek rlanda'ya gerek smrgelere, gmrk
resimlerinin artmas yznden urayabilecekleri btn zarar abuk der.
Britanya vergi sisteminde, imparatorluun baka baka illerine uygulanna gre, herhangi bir
bakma deimesi gerekecek tek ksm, tketim resmidir. rlanda'nn rn ve tketimi Byk
Britanya'nnkine nazaran batan aa ayn olduundan, tketim resmi o lkede hibir deime
yaplmakszn uygulanabilir. rn ve tketimi Byk Britanya'nnkinden o derece farkl olan
Amerika ile Bat Hint Adalar'na uygulannda tpk ngiltere'nin elma arab ve bira tketilen
ilelerinde uyguland ekilde bir deiiklie gerek olabilir.
rnein, bira ad verilen, fakat eker pekmezinden yapld iin bizim biramza pek az benzeyen,
ihtmar ettirilmi bir iki, Amerika'da halkn her gnk ikisinin byk bir ksmn oluturmaktadr.
Bu iki yalnzca birka gn dayandndan, bizim biramz gibi byk bira fabrikalarnda hazrlanp,
satlmak zere depo edilemez. Ancak her ailenin, yemeini piirdii ekilde, kendi ihtiyac iin onu
yapmas gerekir. Fakat yaam zellii kendi iindeki her aileyi, halka satlmak zere bira yapanlar
ve meyhanecileri baml tuttuumuz ekilde tahsildarlarn ziyaretine ve tatsz yoklamasna baml
tutmak zgrlkle kesin olarak badaamaz. Bu ikiyi eitlik hatr iin bir vergiye balamak gerekli
grlrse, yapld gerelerden ya yapm yerinde vergi alnmak ya da bu zanaata zg olan hal ve
artlar o tr bir tketim resmi alnmasna elvermiyorsa, gerelerin tketilecei smrgeye ithaline
bir resim konularak bundan vergi alnabilir.
Amerika'ya eker pekmezi ithaline Britanya parlamentosunun koyduu galon bana bir penilik
resimin yan sra, bunun herhangi bir baka smrgenin gemileriyle Massachusetts'e ithali halinde
f bana sekiz penilik bu tr bir il vergisi, kuzey smrgelerinden Gney Carolina'ya ithali halinde
de, galon bana be penilik bir baka vergi vardr.
Yahut bu yntemlerden hi biri uygun grlmezse, ister ailelerin, ngiltere'de malt vergisi iin ka
kii iseler ona gre toptan bir para deyerek sulh olular tarznda, ister Felemenk'te eitli birka
verginin deviriliinde olduu zere, o kimselerin ya ve cinsiyet farkna gre, ister Sir Matthew
Decker'in ngiltere'de tketim mallarndan alnan btn vergilerin devirilmesi iin ileri srd
ynteme yakn ekilde, her aile bu ikiden tketimine karlk toptan bir para vererek sulh olabilir.
Daha nce gr olarak sylenmitir ki, bu vergi alma ekli tez elden tketilen mallara uyguland
zaman pek elverili gelmez. Ama daha iyisi olamayan yerlerde bu ekil kabul edilebilir.
eker, rom ve ttn, hibir yerde yaam iin zorunlu olmayan, hemen hemen genel tketim mal
haline gelmi, dolaysyla vergi alnmaya son derece uygun bir konu oluturan mallardr.
Smrgelerle bir birleme olursa, bu mallardan sanayicinin ya da yetitiricinin elinden kmadan
vergi alnabilir ya da, bu vergi alma ekli o kimselerin ilerine elvermiyorsa, mallar hem yapm
yerlerindeki hem de imparatorluu sonradan tanabilecekleri eitli limanlarndaki genel
maazalara konulabilir. Burada ya tketiciye ya yurt iinde tketilmek zere perakendeci tacire ya da
ihracat tacire karlp teslim edilinceye dein sahibinin ve maliye memurunun ortaklaa gzetimi
altnda kalrlar ve bu ekilde teslime dein vergileri denmez. hracat iin maazadan
karldklarnda, gerekten imparatorluk dna ihra olunacaklarna ilikin uygun kefalet
gsterilmek artyla, resimden bak tutulur. Smrgelerle bir birleme halinde, imdilik ngiliz
vergi alma sisteminde nemli bir deiiklii gerektirecek belli bal mallar belki bunlardr.

Bu vergi sisteminin imparatorluun ayr ayr btn illerine yaygnlatrlmakla getirebilecei

gelirin ne tutabileceini epeyce doru olarak anlamak, kukusuz batan aa imknsz olmak
gerektir. Byk Britanya'da sekiz milyonu bulmayan halktan bu sistem araclyla, ylda on
milyondan ok gelir toplanmaktadr. rlanda'da iki milyondan ok; kongreye sunulan hesaplara gre,
Amerika'nn birlemi on iki ilinde de, milyondan ok insan vardr.
Ama belki ya kendi halkn yreklendirmek ya bu lkenin halkna gzda vermek iin, bu hesaplar
iirilmi olabilir. Dolaysyla, Kuzey Amerika ve Bat Hint Adalar smrgelerimizin ikisi bir arada
milyondan ok olmadn, ya da Avrupa ve Amerika'daki btn Britanya mparatorluu'nda, on
milyondan ok ahali bulunmadn varsayacaz.
Sekiz milyonu bulmayan ahaliden, bu vergi sistemiyle on milyon ngiliz lirasndan fazla gelir
toplanabildiine gre, on milyon ahaliden on alt milyon iki yz elli bin ngiliz lirasndan ok
gelir toplanmas gerekir. Bu sistemin o geliri getirebildii kabul olundukta, bundan, rlanda'da ve
smrgelerde, kendi mlki ynetimlerinin masrafn demek zere toplanlmasna allm olan
gelirin dlmesi gerekir. rlanda'nn mlki ve askeri rgt masraf, kamu borcunun faizi ile birlikte,
1775 Mart'nda sona eren iki yln ortalamas olarak, ylda yedi yz elli bin liradan bir miktar az tutar.
Belli bal Amerika ve Bat Hint Adalar smrgelerinin gelirine ilikin pek doru bir hesaba gre,
imdiki karklklar balamadan nce, bu gelir yz krk bir bin sekiz yz lira tutuyordu. Ancak, bu
hesaba Maryland'n, Kuzey Carolina'nn ve gerek kt'a zerinde gerek adalarda son zamandaki btn
toprak edinmelerimizin geliri yazlmamtr. Bu ise, belki otuz krk bin liralk bir fark yapabilir.
Dolaysyla, yuvarlak hesap olsun diye, rlanda'nn ve smrgelerin mlki ynetim masrafnn
grlmesi iin gereken gelirin bir milyon tutabileceini varsayalm. Byle olunca, imparatorluun
genel masrafnn grlmesine ve kamu borcunun demesine ayrlmak iin on be milyon iki yz elli
bin liralk bir gelir kalr. Fakat bar zamanlarnda o borcun denmesi iin Byk Britanya'nn
imdiki gelirinden bir milyon iki yz elli bin lira haydi haydi verilebilir. Yine, bu byk itfa denei
her yl, bir yl nce denmi borcun faizi kadar byyebilir; bylece birka yl iinde btn borcu
demeye yetecek ve dolaysyla imparatorluun imdiki dkn ve gevemi gcn yeni batan
tm ile yerine getirecek kadar byk hzla oalabilir. O srada halk en ar vergilerin kimisinden
ya yaam iin zorunlu maddelere ya sanayi gerelerine konulmu vergilerden kurtulabilir. Bylece,
i gren yoksullara daha ucuza almalar ve mallarn pazara daha ucuz iletmeleri imkn verilmi
olur. Mallarnn ucuz oluu, bunlara ve dolaysyla onlar retenlerin emeine kar talebi artrr.
Emee kar talepteki bu art, i gren yoksullarn saysn artrd gibi, halini vaktini de dzeltir.
Tketimleri artar ve bununla birlikte, tkettikleri btn bu maddelerden ki zerlerindeki vergiler
olduu gibi braklabilir meydana gelen gelir kabarr.
Ama bu vergi sisteminden reyen gelir, tez elden o sisteme baml halkn says orannda
artmayabilir. mparatorluun, bylece eskiden alk olmadklar yklere baml tutulan illerine bir
sre ok msamahal davranmak gerekecektir. Hatta ayn vergiler, her yerde mmkn olduu kadar
tamam tamamna devirilmeye balandnda da, her yerde halkn says orannda bir gelir
getirmeyecektir. Yoksul bir lkede, gmrk ve tketim resimlerine baml belli bal mallarn
tketimi pek azdr. Seyrek nfuslu bir lkede ise, kaaklk iin pek ok frsat bulunur. skoya'da
halkn aa tabakalar arasnda, malt ile yaplm ikilerin tketimi ok azdr. Nfus saysna ve
resimleri kertesine (maltn niteliinde bulunduu varsaylan fark dolaysyla, malttan alnan
resimlerin kertesi skoya'da farkldr) oranla, malt, bira ve hafif biradan alnan tketim resmi orada
ngiltere'dekinden daha az gelir getirir. Tketim resimlerinin bu belli kollarnda o lkelerin birindeki
kaaklk tekindekine kyasla ok fazla deildir sanyorum. ki fabrikalarndan alnan resimler ve
ou gmrk resimleri, bu lkelerin her birindeki ahali saysna oranla, skoya'da, (hem vergiye

balanm mallarn tketimi daha az hem kaaklk ok daha kolay olduu iin) ngiltere'dekine
gre daha az gelir getirir. rlanda'nn aa tabakas skoya'dakine gre daha da yoksul ve lkenin
birok blgeleri hemen hemen skoya kadar seyrek nfusludur. Dolaysyla, rlanda'da vergiye
baml mallarn tketimi, ahali saysna oranla, skoya'dakinden daha da az ve kaaklktan yana
kolaylk hemen hemen oradaki kadar olabilir.
Amerika ile Bat Hint Adalar'nda beyaz ahalinin ayak takm da, ngiltere'de ayn tabaka halka gre
ok daha iyi durumdadrlar ve bunlarn okluk tiryakisi olduklar btn atafat maddelerinden
tkettikleri miktar, ihtimal ki ok daha fazladr. Gerekten, gerek kta zerindeki gney
smrgelerinin, gerekse Bat Hint Adalar'nn ou ahalisini oluturan siyahlar, kle durumunda
olduklarndan, gerek skoya'daki gerek rlanda'daki en yoksul halka kyasla kukusuz daha kt
haldedirler. Ama, yledir diye, onlarn daha kt beslendiklerini ya da hatta ufak resimlere baml
tutulabilecek maddelerden tkettiklerinin, ngiltere'de halkn alt tabakalarna kyasla bile daha az
olduunu sanmamalyz. yi alabilmeleri iin bunlarn iyi yedirilip iirilmeleri ve keyiflerinin
yerinde olmasnn salanmas, efendilerinin kar gereidir. Nasl ki, altrd hayvanlarn da
yle olmas, efendinin karnadr. Dolaysyla, hemen hemen her yerde siyah rgatlarn da, tpk
beyazlar gibi, rom ve eker pekmezi ya da reine arab taynlar vardr ve bu nesneler ufak tefek
resimlere baml tutulsa da, ihtimal ki bu tayn kaldrlmaz. Onun iin, vergiye balanm mallarn
tketimi Amerika'da ve Bat Hint Adalar'nda, ahali saysna oranla ihtimal ki, Britanya
imparatorluunun herhangi bir yerindeki kadar byk olur. Amerika, toprak geniliine oranla,
gerek skoya'ya gerek rlanda'ya gre daha seyrek nfuslu olduu iin kaaklk frsatlar gerekte
pek daha ok olacaktr. Ancak, imdi malttan ve malt ile yaplma ikilerden alnan trl resimlerle
elde edilen gelir, malttan alnacak tek bir vergi ile devirilse, tketim resminin en nemli kolundaki
kaaklk frsat hemen hemen bsbtn ortadan kalkar. Gmrk resimleri de, eitli ithal
maddelerinin hemen hemen hepsine konulacak yerde, en genel olarak kullanlan ve tketilen birka
tanesiyle snrlansa ve bu resimlerin devirilmeleri tketim resmi kanunlarna gre yaplsa,
kaaklk frsat btn btn yok edilmese bile, pek ok azalm olur.
Grnte ok sade ve kolay olan bu iki deiiklik sonucunda, gmrk ve tketim resimleri, imdi
en kalabalk nfuslu ilin tketimine oranla ne gelir getiriyorsa, en seyrek nfuslu ilin tketimine
oranla da belki ayn geliri retebilir.
Denilmitir ki, lkenin i ticareti bir kt para aracl ile yapld ve Amerikallar'a ara sra
gelen altnla gm, bizden aldklar mallara karlk hep Byk Britanya'ya gnderildii iin,
onlarn gerekte altn ya da gm paras yoktur. Fakat, diye buna eklenmitir, altnla gm
olmakszn, vergilerin denmesine imkn yoktur. Onlarn ellerindeki olanca altn ve gm zaten
alp duruyoruz. Ellerinde olmayan almak nasl kabildir?
Amerika'da imdiki altn ve gm para darl, o lkenin yoksulluundan ya da ora halknn bu
metalleri almaya gcnn yetmemesinden ileri gelmemektedir. Emek cretlerinin ngiltere'dekine
gre bunca yksek ve yiyecek iecek fiyatlarnn bylesine aa olduu bir lkede, bu metallerden
daha ok miktarda satn almak, halk iin ya gerekli ya faydal olsa, halkn ounda bunlar alacak
mali gcn kukusuz bulunmas gerekir. Dolaysyla, bu metallerin ktlnn, yle olmas
zorunluluundan deil, ylesi ye bulunduundan ileri geliyor olmas lazmdr.
Altn ve gm parann ya gerekli ya faydal oluu ya i ya d alverite bulunmaya yaramasndan
ileri gelmektedir.
Her lkenin i alveriinin, hi deilse grltsz patrtsz zamanlarda, bir kt para araclyla

hemen hemen tpk altn ve gm para kadar rahatlkla yaplabilecei, bu nceleme'nin ikinci
kitabnda gsterilmitir. Kolayca bulabildiklerinden daha byk bir sermayeyi topraklarnn
bayndrlmasnda her zaman kazanla iletebilen Amerikallar iin, altnla gm kadar pahal bir
ticaret aracnn masrafndan imkn lsnde tasarruf edip, rnlerin artk ksmndan bu metallerin
satn alnmas iin gerekecek olan, daha ok, zanaat aletleri, giyinme gereleri, trl ev eyas ve
yerleme yurtlar ile tarm iletmelerini kurup geniletmek iin gerekli demir mamulleri satn
almakta, ksr sermaye deil, hareketli ve retime yarar sermayenin satn alnmasnda kullanmak
elverili gelmektedir.
Halka, i alverilerini yapmaya tmyle yetecek ve genellikle yetip de artacak kadar kt para
salamay, smrge hkmetleri karlarna uygun bulmaktadrlar. Bu hkmetlerden kimisi,
zellikle Pennsylvania hkmeti, bu kt paray uyruklarna yzde u kadar faizle dn vererek bir
gelir elde etmektedir. Massachusetts Krfezi hkmeti gibi, brleri, ivedi tedbir alnmasn
gerektiren hallerde devlete masrafnn denmesi iin, bu tr bir kt paray srmekte; sonra,
smrgenin kolayna geldii zaman, bunu ucun ucun indii dk deer zerinden bedelini verip
geri almaktadr.
Bylelikle, 1747'de,[518] bu smrge kamu borlarnn ounu, karlnda senetlerini verdii
parann onda biriyle dedi. Altn ve gm para kullanma masrafndan tasarruf etmek, i
alverilerinde smrgecilerin iine gelmekte ve baz pek nemli sakncalar olmakla birlikte,
smrgecileri bu masraftan tasarruf etmelerine olanak veren bir ara ile donatmak, smrge
hkmetinin iine elvermektedir. Kt parann gerektiinden ok oluu, altnla gm skoya'daki
i alverilerin oundan hangi nedenle uzaklatrmsa, ayn nedenden tr smrgelerin i
alveriinden de ister istemez dar uratmaktadr. Her iki lkede de bu para okluuna vesile veren,
halkn yoksulluu deil, i yapmaktaki girikenlii ve i dzenleme abas, eline geirebildii
sermayenin hepsini hareketli ve retime yarar sermaye olarak kullanma isteidir.
Trl smrgelerin Byk Britanya ile yaptklar d ticarette altnla gm, tam tamna, ok ya da
az gerekli olduklar oranda ok ya da az kullanlmaktadr. Gerekli olmadklar yerde, bu metallere
seyrek rastlanlmaktadr. Gerek olan yerde, bunlar genellikle bulunmaktadr.
Byk Britanya ile btn smrgeleri arasndaki ticarette, Britanya mallar smrgecilere uzunca
bir vade ile genellikle veresiye verilmekte, sonra bedelleri belli bir fiyat zerinden hesaplanan ttn
halinde denmektedir. Bedeli altn ve gmten ok ttnle demek smrgelerin daha iine
elvermektedir. Muhabirlerinin kendisine sattklar mallarn bedelini para olarak vermektense,
ticaretini yapmakta olduu herhangi bir baka tr mal halinde demek, bir tacirin daha iine gelir.
Byle bir tacirin ara sra olan talepleri karlamak zere, sermayesinin herhangi bir ksmn
iletmeksizin ve nakit halinde yannda alkoymasna gereksinme kalmaz.
Dkknnda ya da maazasnda her zaman iin daha ok mal bulundurmasna ve daha geni
hacimde i yapmasna imkn olur. Fakat bir tacirin btn muhabirlerinin, ona sattklar mallarn
bedelini, tacirin tesadfle ticaretini yapt bir baka eit mal eklinde almalarnn ilerine elverdii
binde bir olur.
Virginia ve Maryland ile ticaret eden ngiliz tacirleri, zellii bulunan bir muhabirler takmdr. Bu
smrgelere sattklar mal bedelini altnla gmten ok ttn olarak almak ilerine tesadfle daha
elverili gelmektedir. Bunlar ttnn satndan bir kr umarlar. Altnla gm satndan bir ey
kazanmalar kabil deildir. Onun iin, Byk Britanya ile ttn smrgeleri arasndaki ticarette
altnla gme pek seyrek rastlanr. D ticaretlerinde Maryland ile Virginia'nn bu metallere

gereksinmesi i ticaretindeki kadar azdr. Dolaysyla, sylentiye gre bunlarda, Amerika'daki br

smrgelerin herhangi birine kyasla daha az altn ve gm para vardr. Ancak bunlar,
komularndan herhangi biri kadar ileri yolunda ve dolaysyla zengin saylmaktadrlar.
Kuzey smrgelerinde; Pennsylvania'nn, New York'un, New Jersey'in, drt New England
hkmetinin vb.'nin Byk Britanya'ya ihra ettikleri rnlerinin deer tutar, kendi ve taycln
yaptklar br baz smrgelerin ihtiyalar iin Byk Britanya'dan ithal ettikleri mamullerin deer
tutarna eit deildir. Dolaysyla anayurda altn ve gm halinde bir kalnt demek gerekir ve onlar
bu kalnty genellikle arayp bulurlar.
eker smrgelerinde; Byk Britanya'ya her yl ihra edilen rnn deer tutar, oradan ithal
olunan btn mallarn deer tutarna kyasla ok daha fazladr. Her yl anayurda gnderilen ekerle
romun bedeli, bu smrgelerde dense, Byk Britanya her yl darya pek byk bir para kalnts
gndermek zorunda kalr ve o zaman, Bat Hint Adalar'yla olan ticaret belli bir politikac takmnca
son derece elverisiz grlr. Gelgelelim, durum odur ki, eker smrgelerinin belli bal mal
sahiplerinden birou Byk Britanya'da otururlar. Gelirleri kendilerine mlklerinin rn olan
eker ve rom halinde gnderilir. Bat Hint Adalar tacirlerinin bu smrgelerde kendi hesaplarna
satn aldklar ekerle rom, deer tutar bakmndan, her yl orada sattklar mallara eit deildir.
Dolaysyla, kendilerine altn ve gm halinde bir kalntnn zorunlu olarak denmesi gerekmekte ve
bu kalntnn karl da genellikle bulunmaktadr.
Baka baka smrgelerden Byk Britanya'ya yaplan demelerdeki glk ve aksama, kesin
olarak, her birinin borlu bulunduu kalntlarn bykl ya da kkl orannda olmamtr.
Genellikle kuzey smrgeleri ttn smrgelerine gre daha dzgn deme yapmlardr; ancak,
kuzey smrgeleri genellikle para olarak dolgunca bir kalnt derken, tekiler ya hi kalnt
dememi ya da ok daha kk bir kalnt demilerdir. Trl eker smrgelerimize para
detmekteki glk, pek yle bunlardan her birinin borlu olduu kalntlarn bykl orannda
deil, kapsadklar ilenmemi toprak miktar orannda da, yani smrgecilerin yorganna gre ayak
uzatmamak ya da ellerindeki sermaye hacminin ba edemeyecei miktarda sahipsiz toprakta
yerlemek ve onu ekip bimek hevesinin okluuna ya da azlna gre oalp azalmtr.
lenmemi arazinin hl ok olduu byk Jamaika adasndan gelen haslat daha kk olan
Barbadoes, Antigua ve St. Christophers adalarndan gelene gre, bu yzden genellikle daha ok
aksam ve daha kararsz olmutur.
Buralar birok yllardan beri bir batan bir baa ekilip biilmi ve yle olduu iin, ekicinin hava
oyunlarna daha az meydan vermi bulunmaktadr. Yeni edinilenler, Grenada, Tobago, St. Vincents ve
Dominica, bu tr hava oyunlar iin yeni bir alan am ve son zamanlarda bu adalardan gelen haslat
byk Jamaika adasndan gelenler kadar aksam ve kararsz olmutur.
Dolaysyla, smrgelerin ounda imdiki altn ve gm para ktl, onlarn yoksulluundan
ileri gelmemektedir. Smrgelerin hareketli ve retime yarar sermayeye kar olan byk talepleri,
imkn lsnde az miktarda ksr sermayeleri bulunmasn kendileri iin elverili klmakta ve
bylece onlar, altnla gmten daha az kullanl, fakat daha ucuz bir ticaret aracyla yetinmeye
yatkn klmaktadr.
Bylece, o altn ve gm deerini, zanaat aletlerine, giyinme gerelerine, ev eyasna ve yerleme
yurtlaryla tarm iletmelerinin kurulup geniletilmesi iin gerekli demir mamullerine
dntrmeleri mmkn olmaktadr. Alveriin, altn ve gm para olmadan yaplmayan
kollarnda, yle grlyor ki onlar, bu metallerden gerektii kadarn hep bulabilmektedirler; okluk

bulamyorlarsa, baarszlklar, genellikle kanlmaz yoksulluklarnn deil, zorunlu olmayan,

hesapsz ilere kalkmalarnn sonucudur. demelerindeki aksama ve kararszlk, yoksul
olularndan deil, alabildiine zengin olmak iin ar tutku beslemelerindendir.
Smrge vergileri haslatndan kendi mlki ve askeri rgtleri masrafn karlamak iin gerekenin
fazlas, olduu gibi, altn ve gm halinde Byt Britanya'ya gnderilse bile, smrgelerde bu
metallerden gerekli miktarn satn alacak mali g bol bol vardr. Gerekten, bu takdirde, imdi
karlnda hareketli ve retime yarar sermaye satn aldklar fazla rnlerinin bir ksmn, ksr
sermaye ile dei etmek zorunda kalrlar. alverilerini yaparken, ucuz bir ticaret arac yerine bir
pahalsn kullanmak zorunda kalrlar. Bu pahal arac satn almak masraf ise, topra bayndrma
bakmndan ar giriimlerinin canlln ve hzn biraz kesebilir.
Bununla birlikte, Amerikan vergi gelirinin herhangi bir ksmn, altn ve gm halinde
gndermeye gerek olmayabilir. Bu gelir, Amerika'nn bir ksm fazla rnnn gnderildii
ngiltere'deki tacirler ya da ortaklklar zerine ekilip onlarca kabul edilen polieler halinde
yollanabilir. Bedelini kendileri mal olarak aldktan sonra, Amerikan vergi gelirini hazineye para
halinde derler ve btn bu ilem, ou kez Amerika'dan tek bir ona altn ya da gm ihra
edilmeksizin yerine getirilebilir.
Byk Britanya'nn kamu borcunun denmesi iin, rlanda'nn olsun Amerika'nn olsun
yardmlarn katmalar adalete aykr deildir. O borca Devrim'le kurulan hkmetin desteklenmesi
iin girilmitir. yle bir hkmet ki, rlanda Protestanlar hem imdi lkelerinde sahip olduklar
btn nfuzu hem de zgrlkleri, mlkleri ve dinleri ynnden ellerinde bulunan her gvenceyi ona
borludurlar; yle bir hkmet ki, birka Amerika smrgesi imdiki beratlarn ve dolaysyla
imdiki anayasalarn ve btn Amerika smrgeleri, o zamandan beri tadn kardklar zgrl,
gvenlii ve mal ve mlk ona borludurlar. O kamu borcu yalnzca Byk Britanya'nn deil,
imparatorluun ayr ayr btn illerinin savunmas iin yaplmtr. zellikle, gerek geen savata
girilen koskoca bor, gerek ondan nceki savata yaplan borcun ou, dorusu, Amerika'nn
savunmas iin olmutur.
rlanda Byk Britanya ile birlemekle, ticaret serbestliinin yan sra ok daha nemli ve
vergilerde o birleme ile birlikte gelebilecek herhangi bir art haydi haydi karlayacak bakaca
faydalar salar. Byk Britanya ile birleerek, skoya'da orta ve aa tabaka halk, eskiden
kendilerini her zaman, ezmi olan bir soylular snfnn hkmnden bsbtn kurtulmutur. Byk
Britanya ile birlemekle, rlanda'da her tabakadan halkn byk ksm ok daha ezici bir soylular
snfnn egemenliinden, ayn derecede tam bir kurtulua kavuur.
yle bir soylular snf ki, kk skoya'nnki gibi doal ve saygya deer soy sop ve servet
stnl ayrmlarn deil, stnlk farklarnn en irkini olan dinsel ve siyasal garezlerden
domu ayrmlara dayanmaktadr. yle stnlk farklar ki hem ezenlerin kstahln hem
ezilenlerin tiksintisini ve kzgnln herhangi bir baka farktan daha ok krkler ve okluk ayn
lkenin ahalisini, deiik lkeler ahalisinin, hi olmadklar bir derecede birbirlerine dman eder.
Byk Britanya ile birlemeksizin, rlanda ahalisinin daha nice zaman kendini tek bir millet saymas
olas deildir.
Smrgelerde ezici bir soylular snfnn stn geldii hi olmu deildir. Ancak, mutluluk ve
dirlik dzenlik bakmndan onlarn da Byk Britanya ile birleerek epey kazanlar olacaktr. Bu, hi
deilse kk halk ynetimi hkmetlerinde eksik olmayan ve ahalisinin durmadan arasn ap, ekil
bakmndan demokratik ynteme ok yakn hkmetlerinin dirlik dzenliini bozan kin gdc ve

dmanlk besleyici kartrclardan onlar kurtarr. Bu tr bir birleme aracl ile nlenmezse,
Byk Britanya'dan, bir ayrlma pek olas grnmektedir. Byle bir halde bu kartrclar zehir
samay her zamankine gre on kat daha artrrlar. imdiki karklklar balamazdan nce,
anayurdun zorlayc gc, bu kartrclarn edepsizce satamaktan ve svp saymaktan daha kt bir
taknlkta bulunmalarn hep nleyebilmitir.
Bu zorlayc g bsbtn ortadan kalkarsa, ok gemeden anlamazlklar, ihtimal ki aktan aa
krp geirme ve kan dkme eklinde patlak verir. Tekdzen bir ynetim altnda birlemi btn
byk lkelerde, particilik abas cra illerde, okluk imparatorluk merkezindekine gre daha az
ar basar. Bu iller bakentten, kartrcln ve mevki tutkusunun alkaland balca kapma
merkezinden uzak olduklar iin, atan partilerden herhangi birinin grlerine daha az katlr ve
btn partilerce tutulan yolun daha umursamaz ve yansz seyircisi kalrlar.
skoya'da parti abas, ngiltere'dekine gre daha az ar basar. ngiltere ile birleme halinde, bu
aba rlanda'da, skoya'dakine kyasla ihtimal ki daha az ar basar ve ok gemeden ihtimal ki,
smrgeler imdi Britanya mparatorluu'nun hibir yerinde bilinmedik derecede bir uyuma ve
birlie kavuurlar.
Geri, rlanda olsun smrgeler olsun, imdi demekte bulunduklarna oranla daha ar vergilere
baml tutulacaklardr. Ama kamu gelirinin titizlikle ve doru yoldan amakszn ulusal borcun
denmesine tahsisi sonucu, bu vergilerden ounun mr uzun srmeyebilir ve Byk Britanya'nn
kamu geliri yalnzca bar zamannn orta apta bir ordu ve donanma mevcudunu beslemek iin
gerekecek miktara ksa bir zamanda indirilebilir.
Dou Hint Ortakl'nca edinilen Byk Britanya tacnn, yani devleti ile halknn kuku gtrmez
hakk olan lkeler, daha nce anlanlarn belki hepsine kyasla daha bol bir baka gelir kayna
haline getirilebilir. Bu lkelerin, Byk Britanya'ya gre daha bitek, daha geni ve geniliklerine
oranla ok daha zengin ve kalabalk olduu anlatlmaktadr.
Buralardan byk bir gelir elde etmek iin zaten yeterince ve yeterinceden de fazla vergi alnmakta
bulunan bu lkelere, ihtimal ki, hibir yeni vergi sistemi sokmaya gerek olmayacaktr. Bu bahtsz
lkelerin yklerini oaltmaktansa, hafifletmek ve yeni vergiler koymakla deil, imdiki halde
dediklerinden ounun arlmasn ve yolsuz tahsisini nlemekle, bunlardan bir gelir elde etmeye
bakmak ihtimal ki yerinde olabilir.
Yukarda anlan arelerden herhangi biriyle nemlice bir gelir art salamann Byk Britanya
iin kar yol olmad grlrse, Britanya'nn elinde yalnzca masrafn indirme aresi kalr. Kamu
gelirinin gerek toplanmas gerek harcanmas eklinin daha da dzeltilmesi imkn olabilir ise de,
Byk Britanya, yle grlyor ki, hi deilse komularndan herhangi biri kadar tutumludur.
Bar zamannda kendi savunmas iin besledii askeri rgt, zenginlike ya da kudrete Byk
Britanya ile boy lmeyi iddia edebilecek, herhangi bir Avrupa devletinin askeri varlndan
ufaktr. Dolaysyla, bu maddelerden hibiri nemli bir masraf indirimine elverili gibi gzkmez.
imdiki karklklar balamazdan nce, smrgelerin bar zamanndaki rgt masraf pek hatr
saylacak kadard; bu yle bir masraftr ki, tasarruf edilebilir ve kendilerinden gelir elde edilmedii
takdirde kukusuz bsbtn tasarruf edilmesi gerekir. Bar zamannn bu srekli masraf pek byk
ise de, sava srasnda smrgeler savunmasnn bize mal olduu miktara kyasla hi gibidir. Srf
smrgeler yznden giriilmi bulunan geen sava daha nce gr olarak kaydedildii zere,
Byk Britanya'ya doksan milyondan fazlaya mal oldu.

1739 spanya savana, zellikle smrgeler uruna girilmiti. O savata ve onun sonucu olan
Fransz savanda, Byk Britanya, krk milyondan ok masraf etti. Bunun byk bir ksm, hakas,
smrgelerin hesabna geirilmek gerekir. O iki savata, smrgeler, Byk Britanya'ya birinci
savan balamasndan nceki milli bor tutarnn iki katndan ok paraya mal oldu. Bu savalar
olmasa, o bor batan aa denebilirdi ve imdiye dek ihtimal ki denip bitmiti bile. Yine
smrgeler olmasayd, bu savalardan birincisine girilmeyebilir; ikincisine ise kesenkes girilmezdi.
Smrgeler, Britanya imparatorluunun illeri varsaydklar iindir ki, onlara bu masraf edildi. Ama,
imparatorluun desteklenmesi iin gelir ya da askeri kuvvet yardmnda bulunmayan lkeler il
saylmazlar. Bunlar, belki imparatorluun uzantlar, onun peinde gelen bir tr debdebeli ve
gsterili kafile gibi grlebilir. Fakat imparatorluun, bu kafileyi srdrme masrafn gelirine
uydurmas gerekir. Smrgeler, Britanya vergilerine baml olmay reddetmelerine karn, hl
Britanya imparatorluunun illeri saylacaklarsa, gelecekteki bir savata onlarn savunulmas, Byk
Britanya'ya herhangi eski bir savataki kadar ar bir masrafa mal olabilir.
Byk Britanya'y ynetenler, yzyl akn bir zamandan beri, Atlas Denizi'nin Bat kysnda
byk bir imparatorluklar olduu kuruntusu ile halk oyalamlardr. Ama bu imparatorluk bugne
dein yalnzca dte varolagelmitir. Bugne dek var olan, bir imparatorluk deil, bir imparatorluk
tasarm; bir altn madeni deil, bir altn madeni tasarmdr. yle bir tasarm ki, pek byk masrafa
mal olmutur, olmaktadr; ylece srp giderse, hibir kr getirmesi ihtimali bulunmakszn, pek
byk masrafa mal olmas muhtemeldir. Zira smrge ticareti tekelinin sonular, daha nce
gsterilmi olduu zere, byk millet topluluu iin, kr yerine dpedz zarar getirmektedir.
Kendileri kapldklar kadar belki halk da iine daldrdklar bu yaldzl ryay, yneticilerimizin
ya gerekletirmeleri, ya bu ryadan uyanp halk da uyandrmaya almalar zaman artk elbette ki
gelmitir.
Bu tasarm gerekletirilemeyecekse, ondan vazgeilmelidir. Britanya imparatorluu illerinden
hibiri tm imparatorluun ayakta tutulmas yolunda katkda bulundurulamyorsa, Byk
Britanya'nn, bu illeri sava zamannda savunma ve bar zamannda mlki ve askeri rgtlerinin
herhangi bir ksmn destekleme masrafndan kurtulmasnn ve gelecekteki zlem ve amalarn hal
ve vaktinin gerek yetersizliiyle uzlatrmaya almasnn elbette ki srasdr.
Kitaba Ek
Aadaki iki hesap, Beyaz Ringa Balklna ton bana verilen prim zerinde drdnc kitabn
beinci blmnde sylenenleri aklayp dorulamak iin buraya eklenmitir. Okuyucu, yle
sanyorum ki, her iki hesabn doruluuna gvenebilir.
skoya'da on bir yl iinde bala kan gverteli teknelerle, bunlarn yanlarnda, gtrdkleri bo
f saysna ve tutulan ringa balnn (f olarak) saysna ilikin hesap; yine, deniz omann
(deniz stnde iken ilk salamuras yaplm ringann) fs bana ve yeni batan salamura yaplp
skca istif edilen ringann fs bana ortalama olarak denen prim.

Yllar

Gverteli Tekne Says Bo olarak gtrlen flar Tutulan ringalar (f olarak) Gverteli teknelere denen prim

1771

29

5948

2832

2085

0 0

1772

168

41316

22237

11055

7 6

1773

190

42333

42055

12510

8 6

1776

294

76329

51863

21290

7 6

1777

240

62679

43313

17592

2 6

1778

220

56390

40958

16316

2 6

1779

206

55194

29367

15287

0 0

1780

181

48315

19885

13445

12 6

1781

135

33992

16593

9613

12 6

Toplam

2186

550943

378347

155463

11 0

Deniz-omaklar: 378,347

Deniz-omann fs bana orrtalama prim: 0 ngiliz liras 8

ilin 2 1/4 peni ama, bir f deniz-oma, yeniden salamura
yaplp skca istif edilmi bir fnn yalnzca te ikisi sayld
iin, bundan te bir dlmekte; bylece prim: 0 ngiliz liras
12 ilin 3 3/4 peniye ykselmektedir.

1/3 dlyor: 126,115 2/3 skca istif edilmi flar: 252,231 1/3
0 ngiliz liras 2 ilin 8 penilik bir prim verilir.
Ringalar ihra edildii takdirde, bunlara ayrca:
Bylece, hkmetin para olarak dedii prim f bana:

0 ngiliz liras 14 ilin 11 3/4 penidir.

Ama, buna, her f ringann salamuras yaplrken genellikle

kullanld kabul edilen ortalama bir ve bir eyrek kile yabanc 0 ngiliz liras 12 ilin 6 peni eklenirse;
tuzdan alnan kile bana 10 ilin hesabyla tuz resmi:
F bana prim:

1 ingiliz liras 7 ilin 5 3/4 peni tutar.

Ringalarn salamuras Britanya tuzu ile yaplrsa, prim durumu yle olur:
Yukardaki kadar prim:

0 ngiliz liras 14 ilin 8 peni

Ama bu prime, her f ringann salamuras yaplrken ortalama

olarak kullanld varsaylan iki kile sko tuzunun kilesi bana 1 0 ngiliz liras 3 ilin 0 peni eklenirse,
ilin 6 penilik resim, yani:
F bana prim:

0 ngiliz liras 17 ilin 11 3/4 peni tutar.

Sonra,
Gverteli teknelere ykl ringalar skoya iinde tketilmek zere kayda geirilip, f bana
bir ilinlik resim deyince, durum yle olur;
Yani, yukardaki kadar prim:

0 ngiliz liras 12 ilin 3 3/4 peni

Bundan f bana bir ilin dlmek gerekir:

0 ngiliz liras 1 ilin 0 peni

0 ngiliz liras 11 ilin 3 3/4 peni

Ama, buna, yine bir f ringann salamuras yaplrken kullanlan

0 ngiliz liras 12 ilin 6 peni eklenmek gerekir.
yabanc tuzdan alnan resim, yani:
Bylece, lke iinde tketilmek zere kayda geirilen ringalarn
1 ngiliz liras 3 ilin 9 3/4 penidir.
fs bana verilen prim:

Ringalarn salamuras Britanya tuzu ile yaplrsa, prim durumu aadaki gibi olur:
Gverteli teknelerin getirdii her f bana yukardaki kadar
0 ngiliz liras 12 ilin 3 3/4 peni
prim:
Bundan, lke iinde tketilmek zere kayda getii zaman
0 ngiliz liras 1 ilin 0 peni
denen bir ilin dlr:
0 ngiliz liras 11 ilin 3 3/4 peni
Ama, prime, her f ringann salamuras yaplrken ortalama
olarak kullanlan tuz miktar olduu varsaylm iki kile sko 0 ngiliz liras 3 ilin 0 peni eklenirse
tuzunun, kilesi bana 1 ilin 6 peni resim, yani:
lke iinde tketilmek zere kayda geirilen her f bana
0 ngiliz liras 14 ilin 3 3/4 peni olur.
prim:

hra edilen ringalardan tuz resimlerinin indirilmesi, belki hakkiyle prim saylmazsa da, bu
resimlerin lke iinde tketilmek zere kayda geirilen ringalardan alnan ksmnn indirilmesi
kukusuz prim saylabilir.
1771 Nisannn 5 inden 1782 Nisannn 5 ine dein balklk iin skoya'ya ithal edilen yabanc
mal tuz miktarna, ve skoya tuzlalarndan resimlerden bak olarak verilen sko tuzu (her

ikisinin bir yllk ortalamas) miktarna ilikin hesap:

thal edilen yabanc mal tuz

Dnem

Tuzlalardan verilen sko tuzu

Kile

Kile

1771 Nisannn 5 inden 1782 Nisannn 5 ine ilikin

936,974

168,226

Bir yln ortalamas

85,179 5/11

15,293 3/11

Yabanc mal tuzun kilesinin 84 libre, ngiliz tuzunun kilesinin yalnzca 56 libre ektiinin
gznnde tutulmas gerekir.

[1]

Ancak O. Lange yaratlan gelirin blm / dalm konusunu sosyalist devletin kendi
kurallaryla zecei bir sorun olarak ortaya koydu. V. Pareto da statik tam rekabet piyasa modelinde
optimal zm gsterirken, gelir blm / dalm konusunu "veri" kabul etmiti.

[2] Public kelimesi eski ngilizcede publick olarak yazlyordu.

[3] Nash dengesi oligopolc piyasa yaplarnda dengenin ancak u koulda kurulacan belirtir: Bir

oligopolc firma kendi en iyi stratejisini, kar tarafn en iyi stratejisini hesaba katarak gelitirirse,
denge kurulur.

[4] Doa Yasas felsefesinden yola kan Fizyokrat Dr. Quesnay "Ekonomik Tablo (1758) kitabnda

retim kesimleri arasnda rn akmlarnn btn toplum snflar iin rant, cret gibi gelirlerle
birlikte satn almalar desteklediini gstermiti. Bu ak zmlemesine mdahale zenginlemeyi
nleyecekti. Ekonomide tam serbestliin Doa Yasasna uygunluunu, dzeni ve zenginlemeyi
salayacan Milletlerin Zenginlii'nden nce sylemiti.

[5] Sanayi Devriminin ngiltere'deki ba uyarcsnn J. Watt'n buhar makinesini icad kabul edilir.

Geri bu icat 1769'da patentlemiti ama imalat sanayiinde yaygn kullanm uzun yllar almt.

[6] Milli gelirin dnemin anlayna gre ilk kez hesaplanmas giriimleri ngiltere'de balamt.

[7] Kurumcular (The Institutionalists) piyasa ekonomisinin hi de kendiliinden ilemediini, ancak

salam bir kurumsal alt-yaps varsa ileyebileceini gsterseler de, sosyalizmin dalmasyla
(1990'lar sonras) piyasa kurumlar olmayan bu lkelerde nasl bir kargaa yaand gzle grlse
de, bu anlay Bat'da pek deimedi. Ancak bir kurumsal e olarak "gerekli hukuk dzeninin
varl", A.Smith'de de sonrasnda da hep yerini korudu.

[8]

Bu koullarn yerine getirilmedii Asya Toplumlar arasnda Trkiye'yi (Osmanl

mparatorluu) gsterdi. Dolaysyla, bu toplumlarda zenginleme, refah art ortaya kamyordu.

[9] A. Smith snrsz serbest ticareti, belirtilen iki koul dnda savunsa da, kendisi uygulamada bu

tavsiyesine uymamt. skoya'da gmrk sorumlusu olarak alrken, ngiltere'den gelen ucuz
dokumalar, dokuma iilerini isiz brakp sanayileri yknca, gmrk vergilerini skca uygulamay
srdrmeyi ihmal etmemiti.

[10] ya da: "tkettii" (.n.)

[11] ya da: "gncel=aktel" (.n.)

[12] pein yarglar

[13] imalatta (.n.)

[14] imalathanede, atlyede. (.n.)

[15] Bugn bunlara buhar makinesi denilmektedir. (.n.)

[16] Ya da: "kafa adam" (.n.)

[17] beceriklilii (.n.)

[18] kerteli (.n.)

[19] uslamlama (.n.)

[20] yetilerinin (.n.)

[21] akitleri (.n.)

[22] Eskiden, savata kullanlan kpeklere verilen ad. (.n.)

[23] rn fazlas: ngilizce metinde "surplus produce"; dilimize "art-rn" olarak da evrilmektedir.

(y.h.n.)

[24] Ya da: "stnde gidilip gelinebilen". (.n.)

[25]

"East Indies", eskiden, Hindistan'la Uzakdou anlamn belirten genel bir ad idi. imdi,
Avustralya ile Asya arasndaki Cava, Sumatra, Celebe gibi adalar kapsayan bir deyim olarak
kullanlyor. (.n.)

[26] Pliny, Doal Tarih, kitap 33, Blm, 3.)

[27] ilevini (.n.)

[28] duyarl (.n.)

[29] Bir peni'nin drtte biri. (.n.)

[30] greli (.n.)

[31] Mcerret. (.n.)

[32] tibari: Nominal (y.h.n.)

[33] duyarl (.n.)

[34] Bir litreden biraz fazla eden bir l. (.n.)

[35] bol (.n.)

[36] salkl (.n.)

[37]

ngiltere'de kanunlar; hkmdarn saltanat ylna gre ayrt edilmekte; parlamentonun bir
dnemi iinde kan kanunlar; bir btn saylmakta; her ayr kanun blm says ile gsterilmektedir.

[38] Bu szck eskiden hastane, yurt vb. gibi vakf yahut tesisi andrr hayr kurumu anlamna da

geliyordu. (.n.)

[39] ereti (.n.)

[40] Pliny, kitap XXIII, blm, 3.

[41] 21 ilinlik ngiliz paras. (.n.)

[42] iyiletirilmesinden, dzeltilmesinden (.n.)

[43] Seigniorage. (.n.)

[44] mal edilmitir, balanmtr. (.n.)

[45] e (.n.)

[46] dn

[47] rem (.n.)

[48] tali (.n.)

[49] savurgan. (.n.)

[50] Etkin Talep: Efektif Talep (y.h.n.)

[51] salt (.n.)

[52] kolluk (.n.)

[53] Tekel: ngilizce metinde "monopoly" (y.h.n.)

[54] Tekelci ayrcalk: ngilizce metinde "exclusive privileges" (y.h.n.).

[55] kapal (.n.)

[56] Bu, son toplumsal karklklar balamadan nce, 1773'te yazlmtr.

[57] 0.528 litre eden bir ngiliz ls. (.n.)

[58] genlik, gnen (.n.).

[59] seyyahlarn (.n.)

[60]

"Settlement" karl olarak bazen da "kol salma yurtlar" ya da "kk salma kurumlar"
szlerini kullandk. (.n.)

[61] dorular. (.n.)

[62]

Bu zatn, yoksullarn bakm hakkndaki tasars iin Burn'un History of The Poor-laws/
Yoksullarla lgili Kanunlarn Tarihi adl yaptna baknz.

[63] ss ve gsteri (.n.)

[64] kerteli (.n.)

[65] Metinde: "Restoration". (.n.)

[66] Denifart'n, Article Taux des Interets adl yaptna baknz; Cilt, III, sayfa 8.

[67] Antiller (Meksika krfezi azndaki adalar). (.n.)

[68] batknlarla. (.n.)

[69] dn. (.n.)

[70] Riyazi nispette. (.n.)

[71] Hendesi nispette. (.n.)

[72] altrl: ngilizce metinde "employment"; istihdam (y.h.n.)

[73] Baknz; Idyllium, XXI.

[74] 30 peni. (.n.)

[75] kovumsamay (.n.)

[76] kuruntuya dayanan.(.n.)

[77] Yahut; "devletin". (.n.)

[78] Cotters... cottagers. (.n.)

[79] Master of arts, yksek lisans diplomas olan. (.n.)

[80] Teminat. (.n.)

[81] dergilenmi (.n.)

[82] Baknz: Madox Firma Burgi, s. 26. vb.

[83] yanltmacas. (.n.)

[84] III. Edward'n 25'inci saltanat ylndaki Statute of Labourers/iler Yasas'na baknz.

[85] Rhetoric. (.n.)

[86] ekimesiz.

[87]

"General Warrants = Genel tutuklama mzekkereleri" denilen bu buyrultularda, belirli bir

kimsenin ad bulunmazm. Belirli suu olan herkesi bununla yakalarlarm. (.n.)

[88] Gncel (aktel) (.n.)

[89] eviride, batan beri, ",Capital stock" karl "anamal" ; "capital" karl "sermaye"; "stock"

karl "mal mevcudu" deyimlerini kullanyoruz. Yazar, terim olarak, kimi zaman arasnda
ayrm gzetmiyor gibidir. (.n.)

[90] greli (.n.)

[91]

Kendinden ok sonraki kuaktan torunu olan br Cato'dan ayrt etmek iin "eski"
denilmektedir. (.n.)

[92] "Peck" karl kullandk. . Kilenin drtte birine yakn bir lek. (.n.)

[93] Voyages d'un Philosophe.

[94] Douglas, Summary, Cilt II, S. 372, 373.

[95] Gayri-safi. (.n.)

[96] arz = sunu (.n.)

[97] Yahut: "Kei yurdunun." (.n.)

[98] kattrmalar (.n.)

[99] Pillory: Sulunun balanp halka gsterildii ceza direi...

Tumbrel: Huysuz kadnlarla hile yapan esnafn baland ya da suya daldrld tekerlekli bir
iskemle. (.n.)

[100] Alt kilelik bir zahire ls. (.n.)

[101] Bu zatn, Anderson'un Diplomata Scotia'sndaki nszne baknz.

[102] Derebeyi: ngilizce metinde "feudal"; feodal. Kitabn tm boyunca evirmen, "feodal" yerine

"derebeyi", feodal dzeni anlatmak iin "derebeylik" terimini kullanmtr (y.h.n.)

[103] dman (.n.)

[104] Metinde: "ortalama arz". (.n.)

[105] Lowndes'in Gm Sikke zerinde Kalem Denemesi, adl yapt. S. 68.

[106] Baknz: Zahire Ticareti zerine Yazlar; Para 3.

[107] genlik, gnen. (.n.)

[108] Solorzano, Cilt II.

[109] olgunlua, erginlie, yetkinlie (.n.)

[110] gereksiz (.n.)

[111] Bu haiye, ikinci bir basks olmayan kitabn yaynlanmasndan yl sonrasna, yani 1756'ya

gelinceye dein baslmamt. Bundan dolay, haiye ancak birka nshada bulunabilmektedir. Bu,
kitaptaki birok yanllar dzeltmektedir.
(Haiye = Aklama)

[112] dil uzluu, uz dil (.n.)

[113] Anderson'un Diplomata &c. Scotiae adl yaptna Ruddiman'n yazd nsze baknz.

[114] Doal Tarih, Kitap X, Blm 29.

[115] Doal Tarih, Kitap IX, Blm 17.

[116] Kalm'n Gezileri, Cilt I, S. 343, 344.

[117] Savurganlk (.n.)

[118] Smith'in Yne likin Tutanaklar'na baknz. Cilt I. Blm 5,6 ve 7. Bir de, Cilt II. Blm 176.

[119] Fok bal (.n.)

[120] Tabaklarmz, sepicilerimiz. (.n.)

[121] aymaz, olup bitenleri sezmez. (.n.)

[122] Mtedavil. (.n.)

[123] Sabit. (.n.)

[124] Derebeylik hkmeti: Feodal ynetim (y.h.n.)

[125] Gm (.n.)

[126] stne evirtmeye, bakasna brakmaya (.n.)

[127] Ayrcalk, gedik. (.n.)

[128] Srm (.n.)

[129] Dolaysyla anlatma (.n.)

[130] Basiret (.n.)

[131] Anderson'un Diplomata, etc Scotiae'sine, Ruddiman'n yazm olduu nsze baknz.

[132] Yahut: "kredi". (.n.)

[133] Yapay. (.n.)

[134] Sakntszlkla. (.n.)

[135] eriini. (.n.)

[136] Elinde bulundurana. (.n.)

[137] Speculation. (.n.)

[138] Bazen, bu sergzetilerin, tedavlle para bulduklar, metinde anlatlan yntem, ne en ok

kullandklar ne de en pahal olan yoldur. okluk, yle oluyordu ki, Edinburgh'daki A, Londra'daki
B'nin birinci polieyi demesini, vadesi gelmezden birka gn nce, Londra'daki ayn B zerine,
ay vadeli ikinci bir polie ekmekle mmkn klyordu. Bu polie; kendi emrine denecek
olduundan, A onu Edinburgh'da baa ba zerinden satyordu. Onun muhtevas ile, Londra zerine,
grldnde, B'nin emrine denecek polieler satn alyor; bunlar posta ile ona nderiyordu.
Geen savan sonuna doru, Edinburgh ile Londra arasnda mbadele, okluk, Edinburgh'un yzde
aleyhine idi. Bu grldkte denecek polieler de, A'ya, okluk, bu prime mal olsa gerektir. Onun
iin, bu ilem ylda hi deilse drt kez tekrarlandna ve her tekrar edilite, zerlerine hi deilse
yzde yarm komisyon bindiine gre, o srede A'ya ylda hi deilse yzde on drde mal olmu
olmaldr. Baka zamanlarda, A, B'nin birinci polieyi teyiye etmesini,[demesini (.n.)] bunun
vadesi gelmezden birka gn nce, B yerine, bir nc kii zerine, rnein Londra'da C'ye, iki ay
vadeli bir polie ekmekle mmkn klar. Bu teki polie, B'nin emrine denmek zere kaleme
alnmtr. C kabul ettikten sonra, byk B bunu, Londra'daki bir bankacya skonto ettirir. A da,
vadesi gelmezden birka gn nce, yine iki ay vadeli bir nc polieyi bazen birinci muhabiri B'ye,
bazen, drdnc ya da beinci bir kimseye, rnein, B veya E zerine ekerek, C'nin onu tesviye
etmesini mmkn klar. Bu nc polie, C'nin emrine denecek ekilde kaleme alnmtr. Kabul
olunur olunmaz, C bunu, ayn tarzda, Londra'daki bir bankacya krdrr. Bu gibi ilemler, ylda hi
deilse alt kez tekrarlandndan ve her tekrarlanta zerine yzde be kanunlu faizle birlikte en
aa yzde yarm bir komisyon bindiinden, bu para bulma yntemi de, metinde anlatlm olan
gibi, A'ya, yzde sekizden bir miktar fazlaya mal olmu olmaldr. Bununla birlikte, Edinburgh ile
Londra arasndaki mbadele tasarruf edildii iin, bu notun ilk banda sz edilenden daha ucuzdu.
Ama o takdirde de Londra'da birden ok ticaret evinde itibar sahibi olmak gerekmitir. Bu ise, o
servencilerin yle kolay kolay bulabilecekleri bir de deildir.

[139] Dankl. (.n.)

[140] stne alnan. (.n.)

[141] James Postlethwaite'in Kamu Geliri Tarihi, sayfa 301.

[142] Kullanlktan, yararlktan kard. (.n.)

[143] Grek Mitolojisinde: Daedalus'un olu Icarus, Girit adasndaki maaradan, vcuduna balmumu

ile yaptrd kanatlar takarak kamtr. Uarken, gnee pek yaklat iin, mum erimi, kanatlar
km; Icarus denize dmtr. Eriilmez dlere kaplanlar kimi zaman Icarus'a benzetirler. (.n.)

[144] Yeterliin. (.n.)

[145] akla, temize kar (.n.)

[146] farazi (.n.)

[147] Aktarma: ngilizce metinde "transfer"; mnakale (y.h.n.)

[148]

ok bilmi, her telden alan Fransz yazarlar, bu szckleri bir baka anlamda
kullanmlardr. Drdnc kitabn son blmnde, bunlarn o szcklere verdikleri anlamn yersiz
olduunu gstermeye alacam.

[149] Ykse sesle, yakk alan eda ile okumas. (.n.)

[150] Ezgisi. (.n.)

[151] Mlk sahibi diledii zaman bunlar kap dar edebilirdi.

[152] Tutkusuz. (.n.)

[153] Byk Britanya'da Cermenlerin kurduu Yedi Krallk'a, Sakson Heptarchy'si ad veriliyordu.

Bu Yedi Krallar ynetimini 827'de Egbert'teki bir krallk halinde birletirmitir. (.n.)

[154] yi huy. (.n.)

[155] Grkem. (.n.)

[156] ok zenli. (.n.)

[157] Bir tahmine gre bu, Lehistan Kral'nn bakan ve bamabeyincisi kont Bruhl'dr. ldnde

bu zat 365 kat giysi brakm.

[158] Bo inandan. (.n.)

[159] ya da: "haslat". (.n.)

[160] Oylumlaryla. (.n.)

[161] Tabaklar. (.n.)

[162] Primogeniture.

[163] bakasnn stne geme (.n.)

[164] aslanma, yararlanma (.n.)

[165] kaltm (.n.)

[166] tanrlar. (.n.)

[167] 4 dnm kadar bir toprak ls. (.n.)

[168] hile.(.n.)

[169] Metayer. (.n.)

[170]

Toprak kulluu: ngilizce metinde "villanage"; ortaada Bat Avrupa'da yaygn olan,
kyllerin yar bamsz bir hukuksal konum tadklar serflik. Genel olarak angarya dzenine
gnderme yapan "servitude" karl olarak da eviride "kulluk" szc kullanlmtr. (y.h.n.)

[171] Bunlarn eskiden, savata elik bir yay kullandklar iin, o ad alm olmalar ihtimali varm.

[172] Dankl (.n.)

[173] Geri alma, kurtarma. (.n.)

[174] Gereksiz. (.n.)

[175] Salt (.n.)

[176] Yurtluunun. (.n.)

[177] Taille. (.n.)

[178] ngilizce'deki burgher ile Franszca'daki Bourgeois karl olarak hisarl szn kullandk.

Belki burlu yahut kasabal da denilebilir. Bugn, Trke'de burjuva biiminde yaygndr.

[179] Mlikane. (.n.)

[180] Baknz: Brady'nin Kentlerle Hisarlar zerinde Tarihsel Kalem Denemesi. S. 3. v. b.

[181] Sancan, livann, ilenin. (.n.)

[182] Sheriff'e. (.n.)

[183] Kesenee almaya. (.n.)

[184] Baknz: Madox'un Firma Burgi'si, S. 18. 1 de hazine tarihi, Bl. 10. ksm. 5. s. 223 birinci

basm.

[185] On ailelik ya da on bamsz kiilik kmelerden onunun birden stnde "Yzlk" bir askeri ve

sivil memur bulunurmu. Bir kontluk ierisindeki btn "Yzlk" memurlarn stnde de, kont ya da
kontun yardmcs olan sheriff varm.

[186] Baknz: Madox'un Firma Burgi'si. II. Frederic ile, onun Suabia hanedanndan haleflerinin

saltanat srasndaki dikkate deer olaylar iin, Pfeffel'e de baknz.

[187] Zorlayc. (.n.)

[188] Madox'a baknz.

[189] Pfeffel'e baknz.

[190] Ya da: "kasaballarn".

[191] Baknz. Sandi'nin Istoria Civile de Venezia, ksm II. Cilt I, s. 247 ile 256.

[192] Bir aln.(.n.)

[193] 5 ilinlik gm para. (.n.)

[194] Territorial. (.n.)

[195] Lord of regality karl olarak kullandk. Kraln yarglama hakkn tanmamaya kalkarak,

bunu kendisi yapan lord ya da byk.(.n.)

[196] Bamls.(.n.)

[197] aama sras, hiyerari. (.n.)

[198] rgenlerde (.n.)

[199] beceriksizdi. (.n.)

[200] Genel kuraln, ba yasann.(.n.)

[201] Byklenmesi. (.n.)

[202]

shak Peygamberin oludur. Kk kardei Yakup'un ettii bir oyun zerine, bir anak
mercimee, byk evlat sfatyla, elinde olan miras hakkn, Esav, ona kaptrmtr.

[203] soy aalaryla (.n.)

[204] benliin (.n.)

[205] esinledii (.n.)

[206] r: ngilizce metinde "tithe" (y.h.n.)

[207] ereini (.n.)

[208] kalnt, artan.(.n.)

[209] uslamlamalarn (.n.)

[210] bilgicilik, sofizm.(.n.)

[211] yanltmaca (.n.)

[212] bozukluk (.n.)

[213] yantlayamayaca (.n.)

[214] Metinde: "Yce Ticareti Cumhuriyeti'nin..."

[215] Metinde: "Bir groat" (.n.)

[216] uslamlamalar (.n.)

[217] yadsnmaz. (.n.)

[218] belleklerinden (.n.)

[219] salt (.n.)

[220] yapay (.n.)

[221] "Pius Questus, ok salam seciyeli, hi kskan olmayan bir insan; bu alanda alanlar en az

aksak dnen kimselerdir." (.n.)

[222] zor almna arptrlr. (.n.)

[223] iki kat. (.n.)

[224] 1640'ta toplanp, 1653'te Cromwell'ce datlan; 1659'da yeniden toplanan ve 1660'ta resmen

feshedilen parlamento. (.n.)

[225] 1653 ile 1658 yllar arasnda, ngiltere hkmetini yneten Oliver Cromwell'in zamanna bu

ad verilmektedir. (.n.)

[226] bilgelik. (.n.)

[227] yapay (.n.)

[228] dengi ile karlamalar (.n.)

[229] saknmal ve sagrl (.n.)

[230] Oceana: 1611-1677 yllar arasnda yaam olan James Harrington'un kaleme ald Oceana

lkesi adl siyasal bir ykde ad geen, hayali bir lksel cumhuriyet. (.n.)

[231] Utopia: Sir Thomas More'un 1516'da bu adla yazd yaptnda szn ettii hayali bir ada.

Burada, toplum yaamnda, siyasette ve devlet ynetiminde kemal dzeyine varlm imi. (.n.)

[232] pein yarglar. (.n.)

[233] Subsidies (.n.)

[234] doru drst (.n.)

[235] pein yargdan (.n.)

[236] denek ta, l. (.n.)

[237] Amsterdam bankasnn, imdi (1775 Eyll'nde) trl eitlerden kle ve sikkeleri kabul ettii

fiyatlar aadadr:
Gm
Meksika dolar

Fransz ecu's

Mark bana 22 florin

ngiliz gm sikkesi
Meksika dolar, yeni sikke

21 10

Ducatoon

Rix dolar,

2 8

inde on ikide on bir ayarnda gm bulunan ubuk gme mark bana 21 florin; ve bu oranda
1/4 ayara dek 5 florin verilmektedir. Tam ayar ubuk; Mark bana 23 florin.
Altn
Portekiz sikkesi
Gine

Mark bana 310 florin

Louis altn yeni

Louis altn eski

300

Yeni ducat.

Ducat bana 4 19 8

ubuk ya da kle altn, yukardaki yabanc altn sikke ile kyaslanarak, ayarna gre kabul
olunmaktadr. Tam ayarl ubuklar zerine, banka, mark bana 340 florin vermektedir. Bununla
birlikte, genel olarak, ayar belli bir sikkeye, eritme ve deneme yaplmadan ayar anlalmayan altn
veya gm ubuklardan daha fazla verilmektedir.

[238] karlk olur. (.n.)

[239] stenmelerinin (.n.)

[240] grp anlama merak (.n.)

[241] oranlamalarla.(.n.)

[242] retisinden, rndan, doktrininden. (.n.)

[243] yk (.n.)

[244] tutkusu (.n.)

[245] Bu fkra 1775 ylnda yazlmtr.

[246] teviklerde (.n.)

[247] Akal Yardm: ngilizce metinde "subsidy"; hkmetin para yardm, sbvansiyon (y.h.n.)

[248] retisi (.n.)

[249] 268 litrelik (.n.)

[250] erkimizin (.n.)

[251] tbi (.n.)

[252] Rhana (.n.)

[253] muaf. (.n.)

[254] gncel (aktel), gerek (.n.)

[255] srm (.n.)

[256] Eylemli (edimli) olarak. (.n.)

[257] Kitabn sonundaki hesaplara baknz. (.n.)

[258] stenip (.n.)

[259] sa grl (.n.)

[260] tama (.n.)

[261] denkserlik (.n.)

[262] gncel olarak (.n.)

[263] elinden bir ok i gelen; ok bilen (.n.)

[264] kran (.n.)

[265] ekince olmayan (.n.)

[266] yerindelikle (.n.)

[267] kanuni (.n.)

[268]

imdiki kraln 13'nc saltanat ylnda karlan kanunlardan nce, trl cinsten tahln
ithalinde denen resimler yle idi:
Tahl

Resimler

Resimler

Fasulye:

eyrek kantar 28 . e 19 . 10 40 . e
kadar olduunda
p.
olduunda

kadar

Arpa:

eyrek kantar 28 . e 19 . 10 32 . e
kadar olduunda
p.
olduunda

kadar

Resimler

16 . 8 p.

daha
12 peni
yukars

16 . 8 p.

daha
12 peni
yukars

imlenmi
ithali, imlenmi arpadan alnan yllk vergiye ilikin kanun ile yasak edilmitir.
arpa:
Yulaf:

eyrek kantar 16 . e
5 . 10 p.
kadar olduunda

daha
9 1/2 peni
yukars

Bezelye:

eyrek kantar 40 . e 16 . 10
kadar olduunda
p.

daha
9 3/4 peni
yukars

avdar:

eyrek kantar 36 . e 19 . 10
40 . e kadar
kadar olduunda
p.

Buday:

eyrek kantar 44 . e
55 . e 4 pe.ye kadar
21 . 9 p.
17 .
kadar olduunda
olduunda

(kara:)

eyrek kantar 32 . e 16
.
kadar olduunda
deyecek

16 . 8 p.

daha
12 peni
yukars
daha
8 ilin;
yukars
4 liraya kadar ve fazlas iin aa
yukar 1 ilin 4 peni

Bu eitli resimlerin bir ksm eski akal yardm yerine gemek zere, II. Charles'n 22'nci saltanat
ylndaki kanun gereince bir ksm yeni akal, te bir ve te iki akal yardm ve 1747 akal
yardm uyarnca konulmutur.

[269] srm deeri (.n.)

[270] dolaysyla, kapalca, alttan alta (.n.)

[271] hkmetin akl ermeyen ileri, hkmet ynetimi artlar (.n.)

[272] hogrl (.n.)

[273] stenecektir, stne alacaktr. (.n.)

[274] soylu (.n.)

[275] stn yapt (.n.)

[276] Dictionnaire de Monnoies, cilt iki, Seigneurage yazsna baknz; S.489; yazan M. Abot de

Bazinghen, Paris'teki Para Divannda Danman ye.

[277] Avrupa'da altnla gm iin eskiden kullanlan bir arlk ls (.n.)

[278] bakasna brakma (.n.)

[279] uyarmasna, dikkatini ekmesine (.n.)

[280] sz dinlemesi (.n.)

[281] betimleyen (.n.)

[282] Ksta'na (.n.)

[283] baka metalleri altna evirdii varsaylan tlsml ta (iksir) (.n.)

[284] yabans (.n.)

[285] genlik, gnen (.n.)

[286] Anadolu (.n.)

[287] kr urular (.n.)

[288] Jus Majoratus (.n.)

[289] kaltmnda (.n.)

[290] bir kimsenin egemenliini tama (.n.)

[291] kendisine uyruk olunan (.n.)

[292] bakasna brakmay (.n.)

[293] devirilir, toplanr (.n.)

[294] Grenade, Grenadin, Saint-Vincet, Dominique, Tabago adalar. (.n.)

[295] amaya (.n.)

[296] Hundreweiht: ngiltere'de 112, Amerika'da 100 libre (.n.)

[297] saltk (.n.)

[298] zulmedebilirler. (.n.)

[299] Tevkif ve hapis emri (.n.)

[300] erdemler (.n.)

[301] Magna Virum Mater!: nsanlar Yetitiren Bykana! (.n.)

[302] Tekelci ticaret: ngilizce metinde "exclusive trade"; ayrcalkl ticaret (y.h.n.)

[303] arklk, gszlk (.n.)

[304] greli (.n.)

[305] salt, saltk (.n.)

[306] ekimi, ekimlilii, albenisi (.n.)

[307] mal karlklarndaki (.n.)

[308] suni (.n.)

[309] salgnndan (.n.)

[310] rpnma, seirme (.n.)

[311] nzl, fel (.n.)

[312]

zellikle spanyol Amerika'snn rnlerini alp tamak zere Kadis'ten kalkarak

Meksika'daki Vera Cruz'a her yl sefer eden gemiler. (.n.)

[313] benliini, kurumunu (.n.)

[314] greli (.n.)

[315] greli (.n.)

[316] liyakat (.n.)

[317] dnde (.n.)

[318] ilerin zelliinden (.n.)

[319] gncel (gerek) koullarna (artlarna) (.n.)

[320] uslamlama (.n.)

[321] ikincil (.n.)

[322] yabans (.n.)

[323] Ama; her Hint hisse senedi sahibinin kar, elindeki oyla ynetimi zerinde bir miktar nfuz

sahibi bulunduu lkenin karnn hite ayn deildir. (V. Kitap, Blm I, Ksm III e baknz,)

[324] ynerge (.n.)

[325] zor almna (.n.)

[326] kapal (.n.)

[327] oturanlarndan (.n.)

[328] ilelerindeki (.n.)

[329] tabaklanm (.n.)

[330] uyarmada, dikkati ekmede (.n.)

[331] hkmn yrtme (.n.)

[332] kendince (ya da: keyfi=keyfince) (.n.)

[333] devam ettirdii, srdrd, bakmn salad (.n.)

[334] binalar (.n.)

[335] toprak kiras (.n.)

[336] toprak kiras (.n.)

[337] katksz (.n.)

[338] avans olarak (.n.)

[339] derece derece, kerteli (.n.)

[340] siyasal ekonominin (.n.)

[341] rn kaldrmadan (.n.)

[342] Baknz: Kitap I, Blm 1.

[343] aktel (.n.)

[344] en byk, en yksek, en ok (.n.)

[345] kklemi kanlara aykr dncelere (.n.)

[346] irdelenmemi (.n.)

[347] Baknz: Bell'in Geziler'inde Bay de Lange'n Anlar Defteri, Cilt II. sayfa 258, 276 ve 293.

[348] tretici (.n.)

[349] Plin. Kitap IX, Blm 39,

[350] Plin. Kitap VIII, Blm 48.

[351] yelikli (.n.)

[352] dzgnlk (.n.)

[353] dzen (.n.)

[354] zapturapt, inzibat, disiplin (.n.)

[355] beslenmiyordu.(.n.)

[356] ite eski (.n.)

[357] anayasann (.n.)

[358] itibarna, nne, saygnlna (.n.)

[359] direme (.n.)

[360] nn, sann (.n.)

[361] talimat (.n.)

[362] Bunlar Tyrrell'in History of England/ngiltere Tarihi'nde vardr.

[363] karklk, bozukluk, rme (.n.)

[364] uan, piyade erinin (.n.)

[365] ya da: nasfet, nsfet= denkserlik (.n.)

[366] suni ve muavazaal (.n.)

[367] Bu kitabn ilk iki basmn yaynlayal beri; Byk Britanya'da toplanan btn balarn yarm

milyon tutan bir safi gelir getirmediine inanmam iin esasl nedenler var. Bu yarm, milyon, krallk
lkesindeki belli bal yollardan be tanesini, hkmetin ynetimi altnda, onarlm durumda tutmaya
elvermeyecek bir paradr.

[368] imdi beni, btn bu tahmin edilen tutarlarn ok ar olduklarna inandracak esasl nedenler

vardr.

[369] Saltln (.n.)

[370] Angarya. (.n.)

[371] berkitilmi (.n.)

[372] denti (.n.)

[373] sagrye (.n.)

[374] yeterlii (.n.)

[375] ktye kullanmalar (.n.)

[376] Cape Coast Castle (.n.)

[377] dn (.n.)

[378] irtikbndan (.n.)

[379] 29 Eyll. (.n.)

[380] tutkusu, ar istei (.n.)

[381] edenlerini, ileyenlerini (.n.)

[382] deimli, yarak

[383] bilgelik (.n.)

[384] esinle (.n.)

[385] Ahd-i Cedid'in; sa'dan nceki kutsal kitaplarn (.n.)

[386] Ahd-i Atih'in; sa'dan sonraki kutsal kitaplar (.n.)

[387] Reformation (.n.)

[388] etik (y.h.n.)

[389] grme, anlama merak (.n.)

[390] genel kurallar, bo yasalar (.n.)

[391] onamasyla (.n.)

[392] suni (.n.)

[393] ders kartlan yklerle (.n.)

[394] nl kiilerin unutulmaz szleri (.n.)

[395] trebilim, sa tre, aktre (.n.)

[396] burhanlar (.n.)

[397] bilgisizlikten, sofizmden (.n.)

[398] yanltmacann (.n.)

[399] bo, rk, temelsiz (.n.)

[400] uslamlamann (.n.)

[401] zleri, iyzleri (.n.)

[402] zanm- tahmin (.n.)

[403] gvdeler (.n.)

[404] Hikmete (..n)

[405] Ontoloji (y.h.n.)

[406] nefsin isteklerini krma, perhiz (.n.)

[407] casuistry (ahlak sorunlarn zmeye alma bilimi; hileli mantk) (.n.)

[408] dil uzluu (.n.)

[409] yaplagelie (.n.)

[410] yeti, yetkinlik, alkanlk (.n.)

[411] derlii, pay (.n.)

[412] genlikleri (.n.)

[413] yabans (.n.)

[414] direme ile (.n.)

[415] yaln (.n.)

[416] olgunlua, yetkinlie, erginlie (.n.)

[417] yetilerini (.n.)

[418] br dnyadaki (.n.)

[419] budunlarnn (.n.)

[420] Dissenters (.n.)

[421] geimliklerini (.n.)

[422] bykleri (.n.)

[423] sevik, ermi (.n.)

[424] kutlu (.n.)

[425] balak, birleik (.n.)

[426] dmanlarn (.n.)

[427] erin (.n.)

[428] ba dinliklerini (.n.)

[429] dnler (.n.)

[430] banazlk (.n.)

[431] Independents (.n.)

[432] kendini tutucu (.n.)

[433] oruna (.n.)

[434] anlay

[435] sagrszlnde (.n.)

[436] tre, sonradan treyen det (.n.)

[437] stanbul'da (.n.)

[438] buyrultuyu kte geirmeye (.n.)

[439] Tanry yadsma (.n.)

[440] doyurma, gnl kandrma

[441] iren (.n.)

[442] Presbyterian (.n.)

[443] Baknz: Memoires concernant les Droits et Impositions en Europe; cilt i, sayfa 73. Bu yapt,

birka yl nce Fransa maliyesini slah iin uygun decek olanaklarn aratrlmasnda altrlan
bir komisyonca yararlanlmak zere, sarayn buyruu ile derlenmitir. Sekiz sayfalk forma halinde
dzenlenmi cilt dolduran Fransz vergilerine ilikin aklama tamamyla belgesel saylabilir.
teki Avrupa milletlerinin vergileri hakknda anlatlanlar baka baka hkmdarlar katndaki Fransz
elilerinin elde edebildikleri bilgilerden toplanmtr. Daha ksadr ve ola ki Fransz vergilerine
ilikin aklama kadar doru deildir.

[444] Baknz: Memoires concernant les Droits et Impositions en Europe, Cilt I, sayfa, 73.

[445] efendiye (.n.)

[446] Protokol Bakan (.n.)

[447] saray bakan

[448] Adi gelir: ngilizce metinde "ordinary revenue"; olaan gelir (y.h.n.)

[449] olagelen (.n.)

[450] sagrye (.n.)

[451] Baknz: nsan Tarihinin Ksa Tanmlamalar, s.474 ile ondan sonraki sayfalar.

[452] katkszl (.n.)

[453] Memoires concernant les Droits, s.240, 241.

[454] duraan (.n.)

[455] eylemli: fiili (y.h.n.)

[456] Memoires concernant les Droits, etc. Cilt 1, sayfa 114, 115,116, vb.

[457] Ayn yapt, s. 83,84.

[458] Ayn yapt, s. 280, vb. Yine s, 287, vb. den 316 ya dek.

[459] harac, vergisi (.n.)

[460] Memoires concernant les Droits etc. , cilt II. s. 139, vb.

[461] Hindistan'daki derebeylik malikneleri (.n.).

[462] ktye kullanma (.n.)

[463] varsayl (.n.)

[464] Bu kitabn ilk yaymlanndan beri hemen hemen yukarda anlan ilkelere dayanan bir vergi

konulmu bulunmaktadr.

[465] Memoires concernant les Droits, etc. S. 223

[466] aktel (.n.)

[467] Memoires concernant les Droits, cilt i, s.74.

[468] Memoires concernant les Droits, cilt i, s. 163, 166, 171

[469] Memoires concernant les Droits, etc., cilt II. s.17.

[470]

Lib. 55. Burman'n De Vecligalibus Pop. Rom. Eap, xi ve Bouchaud'nun De l'impt du

vingtime sur les successions'una da baknz.

[471] Memoires concernant les Droits, etc. Cilt I. S. 225.

[472] ocuklardan byklere

menlerden aanlara (.n.)

[473] erginlie (ulanca) (.n.)

[474] mlk bakasnn stne evirtemiyordu. (.n.)

[475] Memoires concernant les Droits, etc. Cilt. I. S. 154.

[476] Ayn yapt, s. 157.

[477] Ayn yapt s. 157

[478] israf (.n.)

[479] kesenekilerin (.n.)

[480] azn (.n.)

[481] nafakay (.n.)

[482] Memoires concernant les Droits, etc., cilt. II, s. 108.

[483] Ayn yapt, cilt III, s. 87.

[484] atafat: lks (y.h.n.)

[485] Baknz: Birinci Kitap, Blm VIII.

[486] tabakn (.n.)

[487] alk (.n.)

[488] Memoires concernant les Droits etc., s. 210, 211.

[489] Le Reformateur (.n.)

[490] aritmetiinde (.n.)

[491] kartrclk (.n.)

[492] malt da (.n.)

[493] 238 1/2 litrelik

[494] Yksek dereceli ispirtolu ikilere dorudan doruya konulan resimler, galon bana topu topu

2 ilin 6 peni tutmakla birlikte, bu resimler o ikilerin ekildikleri dk dereceli araplardan alnan
resimlere eklenince, 3 ilin 10 2/3 peniyi bulur. imdi, hileyi nlemek iin, gerek dk dereceli
araplara gerek yksek dereceli ispirtolu ikilere, henz mayalanma halinde iken miktar llerek
vergi hesap edilmektedir.

[495] cari (.n.)

[496] Btn giderlerin ve aylklarn dlmesinden sonra o yln safi haslat 4.975.652 lira 19 ilin 6

peni tutuyordu.

[497] ikincil (.n.)

[498] Memoires corcernant les Droits, etc, cilt I. S.455

[499] kesenekilerinde, iltizamclarnda (.n.)

[500] dn, karlk (.n.)

[501] kesenee (.n.)

[502] sevecenlik (.n.)

[503] ilek, tinsel (.n.)

[504] aslanmasn, yararlanmasn (.n.)

[505] Baknz: Examen des Reflexions Politiques sur les Finances.

[506] sagrsz (.n.)

[507] anda (.n.)

[508] kendilerine benzeyen, yakan, denk olanlar (.n.)

[509] James Postlethwaite'in Kamu Geliri Tarihi'ne baknz.

[510] Bu, eski savalarmzdan herhangi birine gre daha masrafl olmu, bizi yz milyonu akn bir

ek borca sokmutur. t kmadan on bir yl sren bir bar iinde, denen bor on milyondan az
fazla idi; yedi yllk bir savata yz milyonu akn borca girildi.

[511] yanltmacasna (.n.)

[512] argndr. (.n.)

[513] aklama, temize karma (.n.)

[514] Du Cange'n "Moneta" szc iin yazd Haiye'ye baknz.

Benedietine basm.

[515] katkszl, katkszl (.n.)

[516] dsel (.n.)

[517] bakasna braklmasna, kendisine evrilmesine

[518] Hutchinson'un Massachusetts Krfezi Tarihi'ne baknz; cilt, II, s. 436 ve sonras.