www.muzikegitimcileri.

net

MZ K E

NDE L GRUPLAMALARI VE TANIMLAMALARINA

YEN B R BAKI
r.Gr. Adnan ATALAY
DE. Buca E t.Fak.
GSEB. MEABD.

Mzik e itimindeki ilk ve en nemli konulardan biri l ve Ritim konusudur. Mziksel

eserleri olu turan en nemli iki boyuttan birinin ykseklik boyutu, tekinin de sresel
boyut oldu u d nlecek olursa, konuya verilen ncelik ve nemin nedeni anla r.
Buna kar n, ilgili materyallerdeki bilgiler incelendi inde, mzik kuram
n en sorunlu
alanlar ndan biriyle kar kar ya kald
gryoruz. Terminolojik alandaki yanl
kullan mlar, bilgi eksiklikleri ya da ayn terime farkl anlamlar yklenmesinden kaynaklanan
kavram karga alar yznden, konunun temel terimleri olan zaman, vuru ve
tart m szcklerinden bile kimin neyi kastetti ini veya ne anlad
tam olarak
kestirebilmek mmkn olamamaktad r.
Bu nedenle, konunun toparlay
bir bak a yla yeniden ele al nmas , gruplama ve
tan mlamalar n yeniden yap lmas ve sunulacak yeni yap lanman n uzmanlarca tart
p
de erlendirilmesi kan mca ok yararl olacakt r. Ancak amalanan
konsensusun
sa lanabilmesi, her eyden nce kullan lacak terim ve kavramlar zerinde konsensus
gerektirdi inden, konuyu iki blm halinde ele al p, birinci blmde kullan lacak nemli
terim ve kavramlar gzden geirmek, bildirinin as l konusu olan l tan m ve
gruplamalar ise ikinci blmde ele almak ka lmaz olmu tur. Bu nedenle zellikle
birinci blmde de inmek zorunda kalaca m temel dzeydeki bilgi ve ayr nt lar n anlay la
kar lanaca
umar m.

BLM - 1
KONUYA

N TEMEL TER M VE KAVRAMLAR

A - MZ KSEL ESERLERDE R

MSEL YAPIYI OLU TURAN KATMANLAR

Mziksel eserlerde ritimsel yap At m, l ve Ritim olarak adland lan katmandan

olu maktad r :
l - At m: Mziksel eserlerde ritmik yap n en alt katman olu turan ve eserin notalar nda
grlmemesine kar n, seslendirme s ras nda hissetti imiz ve istendi inde (bazen de fark na
bile varmaks n) ayak vuru u, el vuru u ya da benzeri e it aral kl devinimlerle yans tt
z
kalp at na benzeyen blmlemeye (yine kalp at ndan hareketle) ATIM denmektedir.
Mziksel seslendirmeye e lik eden metronom vuru lar , ayak vuru lar ya da benzeri e
aral kl hareketler, ritmik yap n en alt katman olu turan ATIMIN tipik bir yans mas ya
da grngsdr. At m duygusu sayesindedir ki, ayn mzi i dinleyen yzlerce ki i (bir
orkestra efi taraf ndan ynetiliyormu cas na) ad mlar ya da hareketlerini byk bir dzen

Bildiriler 8. Ulusal Mzik E itimi Sempozyumu, 2325 Eyll 2009, OM

ve uyum iinde ayn ana denk getirmeyi, nefes al p vermek kadar do al bir davran olarak
gerekle tirirler1.
2 l : Mziksel eserlerde ritmik yap n 2. katman olan l , at
belli olan
eserlerde baz at mlar n di erlerine gre daha vurgulu gerekle tirilmesi ve alg lanmas
sonucu olu an bir st at m gruplamas r. At mlar n belirli bir dzen iinde (rne in her iki
,, drt ya da be at mda bir ) vurgulanmas , vurgulanan her at mda, devinimin yeniden
ba lad
alg lamas
getirdi inden, bu katmanda at mlar, iki erli, erli, drderli
gruplara ayr lacak biimde alg lanm olur ki, ilki daima tekilerden daha vurgulu e it say da
at mdan olu an bu at m gruplar n her birine bir L (fr. mesure; ing. bar ya da
measure; alm. Takt; ital. misura; trk.mezr ya da l) denmektedir.
At m katman n nota yaz nda grnmemesine kar n, l katman n izleri, paralar n
ba na yaz lan l belirteleri, notalar aras na her l bitiminden sonra izilen l izgileri
ve atk notalar n kmeleni biimleriyle nota yaz na da yans
olmaktad r2.
3- Ritim: Mziksel eserlerde ritmik yap n 3. ve en st katman r. (alm. Rhythmus;
ing.rythm; it., ritmo,; arab. 'kaa; trk.ritm, ritim, , dzm, , tart m) Belirli bir l iine
al nm at mlar n, ba ms z olarak (yani her at ma bir ses d ecek biimde), ya da daha kk
paralara blnerek (yani bir at mda birden ok sesin duyulmas biiminde) veya bir biriyle
birle tirilerek (yani bir sesin iki, ya da daha ok at m boyunca srdrlmesi biiminde)
kullan lmas sonucu olu an bu en st katman3, eserin notalar nda direkt olarak grld , bir
ba ka deyi le eserin notalar bu katman bire bir yans tt iin, asl nda katmandan olu an
sresel boyutunun tamam , yaln zca bu st katmana ili kin bir terimle ''ritmik yap '' olarak
adland lmaktad r4.
lkemizde ilk kez 70'li y llar n sonuna do ru Prof.Dr.G.Oransay taraf ndan tan mlanan bu
katman, Oransay taraf ndan nce At m,Tart m , Dzm olarak adland lm . ''At m''
terimi ve ifade etti i kavram bu alana getirdi i yepyeni bak a yla ok nemli bir bo lu u
doldurup yayg nla rken, daha l954 y nda yay nlanan Trk Dil Kurumu Terim Anketlerinde5
1

Ritmik yap n en alt katman

olu turan bu e aral kl blmlemenin, mziksel esrelerin byk bir
o unlu unda bylesine kesin bir biimde alg lan p hissedilebilmesine kar n, baz mzik trlerinde belirli bir
at m, yani e aral kl bir blmleme hissedilemez. r. Trk Halk Mzi inde ''Uzun hava'', Geleneksel Trk
Sanat Mzi inde ''Taksim'' olarak adland lan mzik trleri ile baz Sonat ve Konertolar n kadans (cadanze)
blmelerinin belirli bir at
yoktur. Nitekim THM terminolojisinde at
belli olmayan bu tr paralara ''uzun
hava'', at
belirli olan paralara ise ''k k hava'' denilmek suretiyle eserler, ritmik yap lar n en alt
katman na gre, (at
belli olanlar ve olmayanlar biiminde) iki gruba ayr lm olmaktad r.
2
l katman , belirli at mlar n vurgulanmas sonucu olu an bir st katman oldu u iin, at m katman nda
de indi imiz ''uzun hava'' , ''taksim'' , konerto kadanslar vb. at ms z mzik trlerinin l katmanlar da
yoktur. Bu nedenle sz konusu trler belirli bir l iine al namazlar.
3

Uzun hava ve Taksim gibi trler ile sonat ve konertolar n Kadans blmelerinde belirli bir ritmik
yap n var olmas na kar n bu tr paralar notaya alma konusunda kar la lan yetersizlik, bu tr eserlerde
at m ve l katman n belirli olmay ndan, bir ba ka deyi le yoklu undan kaynaklanmaktad r. Bu tr
eserlerde ilk iki katman bulunmad
iin, nc katman n tam olarak llebilmesi ve dolay yla
saptanabilmesi de mmkn olamamaktad r. Bu yzden sz konusu eserler ancak, ses yksekliklerini ve yakla k
olarak da devinimi gsterebilecek biimde notaya al nabilmekte, eserin ritmik yap yla ilgili kesin bir saptama
hi bir ekilde yap lamamaktad r.
4

nsanlar n, hemen her alanda, varl klar

ancak hissetme ya da bilgi yoluyla kavrayabildikleri alt katmanlar
yerine, direkt olarak alg lad klar st katmanla ilgilendikleri ve kimi zaman o yap (varl ) olu turan alt
katmanlar n fark na bile varmad klar d nlecek olursa, her katman n yaln zca st katmana zg bir
terimle ''ritmik yap '' olarak adland lmas yad rgamamak gerekir.
5
T.D.K. Terim Anketleri MZ K, Trkiye Matbaac k ve Gazetecilik A. O., Ankara, Yeni Matbaa, l954, s.23

www.muzikegitimcileri.net

bile Rhythme kelimesinin ''eski'' kar

olarak kullan lan ''Dzm'' terimi tutulmad ve
yerini tekrar ''ritim'' kelimesine b rakt . Bylece sz konusu katman n adland lmas
At m,Tart m,Ritim terimleriyle srdrld.
Bu adland rman n en dikkat ekici yan , T.D.K.Terim Anketlerinde (1954) ''Tart '',
M.R.Gazimihal'in Musiki Szl nde (1961)6 ise ''Tart m'' olarak R M terimine kar k
olarak nerilen ve byk bir o unluk taraf ndan benimsenip o tarihlerden beri ''R M''
anlam nda kullan lagelen ''Tart m'' teriminin Oransay taraf ndan ''l'' kar
kullan lm
olmas r Y llarca R M anlam nda kullan lagelmi bir terimin L anlam nda da
kullan lmaya ba lanmas ciddi bir kavram karga as da beraberinde getirmi ; ayn terime
iki farkl anlam yklenmesi sonucu, kimin neyi kastetti i ya da anlad bilinemez olmu tur.
''Tart m'' szc , ta
anlam bak ndan, asl nda R M katman ndan daha ok L
katman na uygun d mekle birlikte (nk L ''lmek'' ten, TARTIM da ''tartmak''tan
geliyor olmas bak mdan anlamda r) daha 50li y llardan ba layarak R M anlam nda
kullan lageldi i iin ''L'' anlam nda kullanabilme ans kalmam ... Oysa Oransay' n
terminolojik tercihini benimsemi olan bir ok ki i ''tart m'' terimini ''l'' kar
olarak
kullanmay srdrd. Bylece ayn terime iki ayr (ve hatta z t) anlam yklenmi oldu.
Dolay yla tart m terimini kan mca art k ''R M'' anlam nda kullanabilme olana da
kalmad ... te tm bu nedenlerden dolay sz konusu terimin ''uluslararas terim'' olma
zelli i de ta yan asl na dnp yeniden R M terimini kullanman n, bu alandaki kavram
karga as na da son vermek bak ndan daha do ru olaca
d nyorum.

B - ZAMAN
Her lnn en vurgulu at
daima ilk at m olmakla birlikte, lnn teki at mlar aras nda
da vurgu farklar olabilmekte ve bu farklar, ayn l iindeki at mlar n, kendi aralar nda daha
kk alt gruplar olu turmalar na neden olmaktad r. te ayn l iindeki at mlar n kendi
aralar ndaki vurgu farklar ndan olu an bu alt guruplar, mzikte ZAMAN (ing. Time; fr.
Temps) ad verilen l ii bir blmlenmeye neden olmakta ve ller, ierdikleri at mlar
aras ndaki vurgu farklar ndan kaynaklanan bu alt blmlerinin say na gre ''iki zamanl
l'', '' zamanl l'', ''drt zamanl l'' vb. trlere ayr lmaktalar7.
6

M.R.GAZ
HAL, Musiki Szl , M.E.B., stanbul, Mill E itim Bas mevi, l961, s.244
Ancak ilerde ayr nt olarak incelenece i zere, zamanlar n olu umu bak ndan basit ve birle ik
ller aras nda ok nemli bir fark vard r: Basit llerde her at m bir zaman olu turturken, birle ik llerde
tek tek at mlar de il, at mlar aras ndaki vurgu farklar ndan do an l ii alt gruplar birer zaman
olu turmaktad r.
7

Bildiriler 8. Ulusal Mzik E itimi Sempozyumu, 2325 Eyll 2009, OM

Mzik e itimiyle ilgili materyallerde, eli kilerin en fazla yo unla

konulardan biri
ZAMAN konusudur. Nitekim ilgili materyaller kar la rmal olarak incelendi inde, rne in
daki zamanl 9/8 lik lnn, kaynaklar n byke bir k sm nda dokuz
zamanl olarak nitelendi i grlecektir. Ayn gruplama eli kileri 5/8 lik, 6/8 lik,7/8 lik,
10/8 lik vb. llerde de ya anmaktad r8.

C VURU
Bir mziksel eserin seslendirilmesi s ras nda eserdeki at m alg lamas ndan yararlan larak, el
ya da ayakla gerekle tirilen metrik hareketler veya bu hareketleri yapan elin,aya n bir yere
dzenli olarak vurulmas r. (lat. Tactus; alm.Schlag; ital.battuta; ing.beat ya da stroke; )
Asl nda ''at m'' terimiyle zde olmakla birlikte, yerine gre daha ba ka anlamlara da gelen
bu terim, en az ndan yklenilen anlamlar n e itlili i bak ndan at mdan ayr lmaktad r.
Nitekim, basit llerde her at m iin bir vuru yap rken, birle ik llerde her bir at m
iin de il, at mlar n alt gruplar olu turacak biimde vurgulanmalar ndan olu an her bir zaman
iin bir vuru yap lmaktad r.Dolay yla basit llerde ''at m'' terimiyle zde le en ''vuru ''
terimi, birle ik llerde ''zaman'' terimiyle zde le mektedir.
D - USL
Trk mzi iyle ilgili materyallerin ok byk bir k sm nda ''l'' ve ''usl'' kavramlar n
zde le tirilerek kullan ld ve ''usl'' ad alt nda o uslle ilgili lnn, l ad alt nda da o
l iinde gerekle tirilen herhangi bir usln anlat ld grlmektedir. Oysa ''l'' ve
''usl'' kavramlar birbiriyle ili kili fakat ayn ey de ildir! Her eyden nce bulunduklar
katmanlar farkl r. l, ritimsel yap n ikinci katman nda olu tu u halde, usl nc
katman n (yani ritim katman n) bir yan esidir. Dolay yla Dm, Tek vb.
8

Sz konusu eli kiler, belirgin bir gr ayr

ya da alg lama farkl
ndan ok, yeterli bir terminolojik
birli e ula mam olmam zdan kaynaklanmaktad r. Yazarlar z ve e itimcilerimizden bir k sm ZAMAN
terimiyle, ayn l iindeki at mlar aras ndaki vurgu farklar ndan olu an alt blmleri kastedip -ki do rusu da
budur- rne in her bir ls alt grup ieren 9/8 lik ly '' zamanl l'' olarak nitelerken, teki yazar
ve e itimcilerimiz (ayn terimi ''at m'' yerine kulland klar iin) ''dokuz zamanl '' olarak nitelemektedirler. Oysa
an lan l, izelgede de a ka grlece i zere dokuz at ml fakat zamanl bir ldr.

www.muzikegitimcileri.net

heceleriyle ifade edilen kuvvetli ve zay f vuru lar n, ritimsel yap n en st katman nda
(eserin ritminden de ba ms z olarak), geleneksel bir ritim kal
olu turacak biimde
ard
lmas yla olu an ve usl ad verilen ritmik bir e li in, daha alt katmandaki bir e olan
l ile zde le tirmesi, katmanlar n da bir birine kar
lmas anlam na gelmektedir. Kald
ki her usln, ancak o usle zg belirli bir l iinde gerekle tirilebilmesine kar n,
(a
daki rneklerde de
grlece i zere) ayn l iinde birden ok usl
gerekle ebilmektedir.
(9/8 lik l iinde gerekle tirilmi 4 ayr usl ):

BLM - 2
L GRUPLAMALARI VE L TANIMLAMALARI
ller, mzik e itimiyle ilgili materyallerin ve e itim kurumlar
n hemen tmnde,
Basit, Birle ik ve Karma olmak zere gruba ayr lmakta ve Basit ller ''iki erli
blnme'', Birle ik ller ''erli blnme'' kavramlar yla a klanmaya al rken, her iki
l trnn bir karmas olarak d nlen Karma (ya da teki ad yla Aksak) ller de
''iki erli ve erli blnmelerin bir arada yap ld
ller'' olarak tan mlanmaktad r.
Ayr nt larda baz farkl klar olsa da genelde birbirinin varyasyonu gibi olan bu gruplama ve
tan mlar n yan s ra, ''Birim sresi iki ve katlar na blnen llere Basit l, e blnen
llere Birle ik l, hem ikiye hem e blnen llere ise Karma l denir'' trnden
anlams z tan mlara da s kl kla rastlanmaktad r. nemli yanl lar ve kavram karga alar ieren
bu tan mlamalardaki hatalar n daha iyi anla labilmesi iin, gnmzdeki gruplamaya gre
Basit, Birle ik ve Karma olmak zere 3 ba k alt nda ele al nan sz konusu lleri biz de
ayn ba klar alt nda tek tek ele al p inceleyelim:
a) Basit l: Basit llerle ilgili olarak en s k kar la lan tan mlama Birim sresi ikiye
blnen l tan mlamas r. Bu tan mlama, 'yanl '' de il ama anlams zd r. nk birim
srenin bln biimiyle ilgili olarak kullan lan ''iki erli blnme'' ifadesi, basit llere
ili kin bir zelli i yans tt
iin de il, notalar n blnme ilkesini yans tt
ve l
belirtecinde verilen birim sre de, bir say
de il bir notay gsterdi i iin ''do ru''
d mektedir. Ancak ayn ilke Birle ik ve Karma olarak adland lan teki llerin
birim sreleri iin de geerlidir, nk her trl lnn birim sresi (leme, be leme vb.
yapay blnmeler yap lmad
srece) daima ''iki erli blnme'' ilkesine gre blnr. O
halde her trl lnn birim sresi iin geerli olan ve asl nda llerle de il, notalar n
blnme disipliniyle ilgili olan bir ilke, belirli bir l trn tan mlamak iin kullan lamaz.
Bu nedenle basit ly yukar daki a klamalar do rultusunda yeniden tan mlamak istersek,
ad n ba ndakibasit vurgulamas na da uygun bir yal nl k iinde her at
bir
vuru kabul edilen l demek yeterlidir.
5

Bildiriler 8. Ulusal Mzik E itimi Sempozyumu, 2325 Eyll 2009, OM

Bu tan ma gre, her at

bir vuru kabul edilen 2/4 lk, 3/4 lk, 4/4 lk gibi llerle bu
llerin tm mertebeleri Basit l grubuna girmektedir 9 :

Birle ik l: . Birle ik llerle ilgili olarak ba ca iki tr tan m yap lmaktad r : lki,
Birim sresi e blnen l tan
r ki, bir nota sresi ancak leme yap ld
takdirde e blnebilece ine ve birle ik ller de lemelerden olu an ller olmad na
gre, bu tan mlamadaki yanl ortadad r.
Birle ik llerle ilgili olarak srdrlen ikinci tr tan mlama ise, bu llerde zaman n,
noktal drtlk srenin veya bir vuru un e blnmesi olgusundan hareket eden
erli blnme kavram na dayal tan mlamad r ki, bu ikinci tan mlama tr, ilki gibi
yanl de il ama yan lt
olmaktad r. Bu tan mlaman n dayand
erli blnme
kavram , (ilgili l belirtelerinde bu kavram destekleyecek hibir e bulunmad iin),
l belirtecinde verilen birim srenin e blnece i trnden yanl anlamalara neden
olman n yan s ra, Birle ik bir ly birle me yerine blnme kavram yla
a klamaya al mak gibi (lnn ad na da ters d en) bir eli ki iermektedir. Oysa sz
konusu lleri olu turan ey, l belirtecinde grlmeyen ancak vurgulamadan
hissedilen soyut bir ''zaman'' alg
n e blnmesi de il, at mlar n sz konusu
alg lamay yaratacak biimde er er kmelenmesi, yani birle tirilmesidir. Nitekim
Compound Time (Birle ik Zaman) ve dolay yla Birle ik l terimleri de
bu
birle imden gelmektedir.
rne in 6/8 lik l, bu ly olu turan 6 adet at n, kendi aralar nda erli gruplar
olu turacak ekilde birle mesinden olu an iki zamanl bir l olup, 2/4 lk lden fark ,
2/4 lk lde ''drtlk'' sreye e it olan her bir zaman n 6/8 lik lde sekizli e, (yani
''noktal drtlk'' sreye) e it olmas r. Dolay yla asl nda
anlam na gelen bu l,
''noktal drtlk'' sreyi gsterebilecek herhangi bir rakam olmad
iin, yaln zca at m
sresini ve at m say
belirtebilecek biimde ( 6/8 rakamlar yla) gsterilmekte, bu da alt
zamanl oldu u gibi yanl anlamalara neden olabilmektedir. Birle ik llerin l
9

Bugnk nota yaz nda l belirtelerinin st ste iki rakamdan olu mas esas olmakla birlikte, 4/4 lk ve 2/2
lik ller iin, rakamlar yerine
ve
simgelerinin de kullan ld
biliyoruz. Dinsel bir yorumla
zamanl llerin Perfekt olarak nitelenip mkemmelli in simgesi olan tam daireyle, zamanl olmayan
llerinse Imperfekt olarak nitelenip bir ucu a k kalm (yar m) daireyle gsterildi i dnemden kalma olan
bu iki simge, gnmzde 4/4 lk ve 2/2 lik l belirteleriyle ayn anlamda kullan ld iin izelgede ayr ca
yer verilmemi tir.

www.muzikegitimcileri.net

belirteleriyle ilgili bu soruna daha 50' li y llarda de inen byk bestecimiz Ahmed Adnan
SAYGUN, ''...erli lleri gsteren rakamlar, iki erli llerdeki kadar a k ve vz h
de ildir. Bunun sebebi, sre de erlerini belli eden notalar n hep iki erli blnme esas na
gre tesbit edilmi olmalar r. Demek oluyor ki, erli blnmeye ait notalar n kendilerine
mahsus i aretleri olmad gibi, bu notalardan meydana gelen llerin de vz h i aretleri
yoktur.'' demi tir10.
Ayn ekilde A. DANHAUSER in Temel Mzik Kurallar ba kl kitab nda da (1985)
Birle ik llerde, alttaki RAKAM, bir ZAMAN n TE B ni dolduran sre
de erini belirtir. () Yine birle ik llerde, stteki RAKAM, lnn iindeki sre de erinin
say
gsterir. Birle ik llerde, sre de eri, bir ZAMAN doldurdu una gre, bu
rakam, iki zamanl bir l iin 6, zamanl bir l iin 9, drt zamanl bir l iin de
12 olacakt r denilmek suretiyle, birle ik llerdeki l belirtelerinin nas l yorumlanmas
gerekti i a klanm r11.
Btn bu a klamalardan da anla laca zere, birle ik l belirtelerindeki st rakam,
l iindeki zaman say
de il, yaln zca at m say
gstermektedir 12:

Basit ve Birle ik llerle ilgili olarak verilen rnekler kar la

lacak olursa, her bir basit
lye kar k, o llerle ayn zaman say na sahip bir birle ik lnn bulundu u
grlecektir. ki ayr gruptaki llerin zamansal a dan bir birinin kar
olmas anlam na
gelen bu ili ki, Paul ROUGNON un Mufassal Musiki Nazariyat ba kl kitab nda
(1930) u ekilde a klanm r : (Dili gnmzn trkesine gre olduka eski olan bu
a klamay , materyallerimizle ilgili bir belge niteli i ta
iin aynen al yorum. Bu trke
a klaman n zerinden 79 y l gemi olmas na kar n, konuya ili kin yanl yorumlar n hala
srd n grmek d ndrcdr.)
...Her basit usule mukabil (kar k) olarak bir mrekkep (birle ik) usul vard r. ... Basit bir
usul gsteren m 'ir rakam n (l belirtecinin) suretini (at m say
) le, mahrecini (birim
10

A.Adnan SAYGUN, Musiki Temel Bilgisi Kitap I, Devlet Konservatuvar Yay nlar Serisi, stanbul, Mill
itim Bas mevi, l971 (2.bask ), s.85-86
11
A. DANHAUSER, Temel Mzik Kurallar , Danhauserden geni leterek trkeye uyarlayan . BARAN,
Belge Yay nlar , Ankara,1985, s.57-58
12

erli Birle ik llerle ilgili izelge A.DANHAUSERin Thorie de la Musique ( Henry Lemoine / Cie,
Paris, l929, s.86) ba kl kitab ndan al nm r.

Bildiriler 8. Ulusal Mzik E itimi Sempozyumu, 2325 Eyll 2009, OM

sresini) de iki ile darbedersek (arparsak) mukabili (kar

) olan mrekkep usuln m 'ir
rakamlar
elde ederiz. Mesel, 2/4 rakamile gsterilen basit bir usuln mukabili olan
mrekkep usul 6/8 lik olacakt r; nki 2/4 rakam n stndeki ''2''yi ''3''ile darbedince 6,
alt ndaki '4' rakam
2 ile darbedersek 8 rakamlar
elde ederiz. Mrekkep bir u suln
mukabili olan basit usul bulmak iin aksi ameliye (uygulama) yap r; yani mrekkep usul
rakam n sureti (at m say ) le, mahreci (birim sresi) de iki ile taksim edilir. Mesel, 6/8
rakamile gsterilen mrekkep bir usuln mukabil basit usul 2/4 lk olacakt r; nk 6/8
rakam n stndeki '6'y 4 ile (3 olmas gerekir) alt ndaki '8'i de 2 ile taksim edersek 2 ve 4
rakamlar elde ederiz. ... Mrekkep usullerin st rakamlar , basit usullerde oldu u vechile ,
l dahilindeki darblar n adedini stermez;sadece usul te kil eden birlik kesirlerin adedini
ar eder (bildirir), alt rakamlar ise basit usullerde oldu u vehile, mezkr kesirlerin
ymetini gsterir. ... Her mrekkep usul mukabili olan basit bir usulden i tikak eder (trer).
Bu sebeple mrekkep usullere ayn zamanda ''M tak (tremi ) usuller'' dahi denir.''13
2/4 lk, 3/4 lk,4/4 lk gibi ''basit'' llerle, bu llerin ''birle ik'' l trndeki kar klar
olan 6/8 lik, 9/8 lik ve 12/8 lik gibi ''erli birle ik'' ller aras ndaki zamansal ili ki ylesine
gldr ki, mziksel etkilerinde herhangi bir de iklik olmaks n, rne in 6/8 lik para 2/4
lk, 9/8 lik para ise 3/4 lde (ya da tersi) notaya al nabilir. (Nitekim sonraki sayfadaki
rneklerin a ve b klar arka arkaya seslendirildi inde, mzikal etkileri aras nda fark olmad
grlecektir.):
c) Karma (Aksak) ller: ''Basit'' ve ''Birle ik'' olarak nitelenen iki l trnn
tan mlanmas ve a klanmas nda ya anan sorunlar, ''her iki l tipinin karmas '' olarak
nitelenen ''Aksak'' llerin tan m ve a klamalar na da aynen yans makta ve o ller iin de
edimle ya da bir biriyle eli en tan mlar ve a klamalar yap lmaktad r. Nitekim Trk
Mzi inin hemen tm trlerinde ok yayg n bir biimde kullan lan ve ''teki kltrlere
Trklerden geti i'' d nlen aksak llerimizin ''ka zamanl '' olduklar konusunda bile
nemli hatalar yap lmaktad r. rne in t pk 2/4 lk ve 6/8 lik ller gibi ''iki zamanl '' bir
l olan 5/8 lik l, Geleneksel Trk Sanat Mzi i ile ilgili kaynaklar ba ta olmak zere
materyallerimizin byke bir k sm nda ''be zamanl '' l olarak nitelenmekte ve ayn hata
7/8 lik, 9/8 lik, 10/8 lik vb. tm aksak llerde de yayg n olarak tekrarlan p 7/8 lik l ''yedi
zamanl '', 9/8 lik l ''dokuz zamanl '', 10/8 lik l ''on zamanl '' ... olarak nitelenmektedir.

13

Paul ROUGNON,Mufassal Musiki Nazariyat ,ev:Ahmet Muhtar, Mf.V., stanbul, Devlet Matbaas , l930, s.42-43

www.muzikegitimcileri.net

Zaman konusunda yap lan bu gibi hatalar d nda, gruplamalar konusunda da genel bir
hata yap lmakta ve ller, (daha nce de de inildi i zere) materyallerimizin ve e itim
kurumlar
n hemen tmnde , ''Basit'', ''Birle ik'' ve ''Karma'' olmak zere 3 tre
ayr lmaktad r. Oysa ''Karma'' ya da ''Aksak'' ad verilen ller de asl nda birer birle ik
ldr (!)
Zamanlar e it uzunlukta olmad iin ''aksak l'' olarak da nitelenen 5/8 lik, 7/8 lik, 9/8
lik, l0/8 lik gibi asimetrik lleri, tamamen farkl yap daki 6/8 lik, 9/8 lik ve 12/8 lik
gibi simetrik llerle ayn kefeye koyup ''onlar da birer birle ik ldr'' demek, ilk anda
ok yad rganacak bir sylem gibi gelebilirse de, bu durum, Birle ik l kavram ,
birle me yerine blnme ile a klamaya al mam z ve yaln zca erli birle ik
llerle zde le tirmi olmam n sonucudur.
Aksak bir l olan 5/8 lik ly ele alal m. Bu ly olu turan be adet at m da, t pk 6/8
lik lde oldu u gibi, vurgu farklar ndan kaynaklanan bir ayr m sonucu iki alt grup,
dolay yla iki zamanl l alg lamas yaratm yor mu? T pk 6/8 lik gibi ''iki zamanl '' olan
bu l ile 6/8 lik l aras ndaki esas fark, 6/8 lik lde e it uzunlukta zamanlar olu turacak
biimde''er er'' birle en at mlar n, 5/8 lik lde, biri ''iki'' , teki ise '''' at mdan olu an
farkl uzunlukta iki zaman olu turacak biimde birle mesinden ibaret de il midir? Nitekim
an lan llerle ilgili ''karma'' ya da ''aksak l'' nitelemesi de, o llerdeki at mlar n farkl
uzunlukta zamanlar olu turacak biimde birle melerinden kaynaklanm yor mu?..
Bu gerekler, bugne kadar yaln zca erli birle ik tipleri d nlerek olu turulan ve o
rlar iinde bile yetersiz olan Birle ik l tan
n, aksak lleri de kapsayacak
biimde yeniden yap lmas gerektirmektedir. te tm bu gerekler do rultusunda Birle ik
lleri, At mlar iki ya da at ml k alt gruplar olu turacak biimde vurgulanan ve
at mlar n her biri iin de il, vurgu farklar ndan olu an alt gruplar n (zamanlar n) her
biri iin bir vuru yap lan ller olarak tan mlayabiliriz.
Bu yeni tan mda birle ik llerin bir alt tr olarak nitelenen karma lleri, 6/8 lik, 9/8 lik
ve 12/8 lik gibi birle ik llerden ay rmak iin de, at mlar , er at ml k kmeler
olu turacak biimde vurgulanan birle ik llere erli Birle ik , lnn kimi yerinde
iki er, kimi yerinde ise er at ml k kmeler olu turacak biimde vurgulanan birle ik llere
ise Karma Birle ik l denilebilir. Bu durumda lleri a
daki izelgede grld
biimde, ''Basit'' ve ''Birle ik'' ller olmak zere iki ana tre ay p, ''Birle ik'' lleri de
kendi iinde ''erli Birle ik'' ve ''Karma Birle ik'' olmak zere iki alt ba k alt nda
toplamak kan mca daha do ru bir gruplama olacakt r :

Bu yeni gruplamaya gre Basit ller, erli Birle ik ller, Karma Birle ik llerin
mzi imizde en s k kullan lan trleri ve l trleri aras ndaki zamansal ili kiler a
daki
14
gibi gsterilebilir .
14

Herhangi bir l ile ilgili zellikler, o lnn tm mertebeleri iin geerli olaca ndan, a
daki
izelgede , basit ller iin drtlk, birle ik ller iinse sekizlik birim srenin kullan lmas yla
yetinilmi , teki mertebeler ayr ca verilmemi tir.

Bildiriler 8. Ulusal Mzik E itimi Sempozyumu, 2325 Eyll 2009, OM

SONU VE NER LER

Mzik e itiminde srdrlegelen l tan m ve gruplamalar nda nemli belirsizliler, kavram
karga alar ve eli kiler bulunmaktad r. . Mzik kuram
uluslararas mzik kuramlar yla
ve edimle uyumlu bir hale getirebilmek iin, ki isel terminolojik al kanl k ve e ilimlerimizi
bir yana b rak p, gerekli de iklikleri yapmam z gerekti i d ncesindeyim. Konuya ili kin
nerilerimi u ekilde zetleyebilirim:
1 Bugne dek Basit, Birle ik ve Karma olmak zere gruba ayr lan ller,
Basit ve Birle ik olmak zere iki gruba ayr lmal ; bugne dek Birle ik l olarak
adland lan erli Birle ik llerle, ayr bir l tr olarak nitelenen Karma Birle ik
ller de Birle ik l lerin birer alt tr olarak ele al nmal r.
2- Bu gruplamaya ba
olarak, bugnk l tan mlar da yukar daki neriler
do rultusunda yeniden yap lmal , l trleriyle de il, notalar n blnme disipliniyle ilgili bir
zellik olan iki erli blnme ilkesini, l gruplar aras ndaki farklar belirleyen bir kriter
saymaktan vazgeilmelidir.
10

www.muzikegitimcileri.net

3- Basit l belirtelerinde, bir l iindeki at m say

n yan s ra, ayn zamanda zaman
say
da gsteren st rakam n, birle ik llerde yaln zca at m say
gsterdi i, iki ya da
at n birle mesinden olu an zamanlar gstermedi i gere inden dolay , rne in 6/8 lik
lnn alt zamanl , 7/8 lik lnn yedi zamanl olarak nitelenmesi yanl na son
verilmelidir.
4- Bu bildiride ele al nan konuyla ilgili terimlerde de grld zere, mzik
terminolojimizdeki bir ok terim, bilgi eksikli i, yanl kullan m ya da yer yer keyf olarak
nitelenebilecek ki isel tercihler sonucu, bir birinden ok farkl anlamlar yklenmi ,
dolay yla ayn terimden kimin neyi kastetti i ve ne anlad bilinemez olmu tur. Byle bir
kaos ortam nda yap labilecek en do ru al ma ve saptamalar bile yanl anla labilece i iin,
terminolojimizin, ele ald m konuda yapmaya al
m zere (mzikle ilgili her bir alan
ve her bir kavram tek tek ele al narak) ok byk bir dikkatle gzden geirilmesi, hatal
terimlerin ve yanl kullan mlar n saptan p ay klanmas gerekmektedir.
Yapmaya al
m saptamalar n de erli katk lar zla daha da tamamlanaca ve bylece
amac na daha ok yakla abilece i umudunday m. Bu sempozyumun, burada ele al nan tm
konular gibi, bu konunun ayd nlanmas na da temel olu turmas diler, ilgi ve katk lar z iin
te ekkr ederim.
Sayg lar mla.
NOT: Bu ara rmada incelenen kaynaklar n kimlikleri (yap lan genel ele tirilerin kaynak ele tirisine
dn mesini nlemek amac yla) sakl tutulup, yaln zca al nt yap lan kaynaklar n belirtilmesiyle yetinilmi tir.

11