Matematik 11 Id

ORTARETM
MATEMATK 11
DERS KTABI (LER DZEY)
Selim KARATA
Bu kitap, Mill Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn

16.12.2014 tarihli ve 106 sayl (ekli listenin 61nci srasnda) kurul karar
ile 2015 - 2016 retim ylndan itibaren 5 (be) yl sre ile ders kitab
olarak kabul edilmitir.
ADA Matbaaclk Yaynclk Sanayi ve Ticaret Ltd. .

Uur Mumcu Mah. 1578. Cad. No.: 21 Ostim/ANKARA
tel.: (0 312) 385 54 10
Editr
Abdullah Tansel GEZM
Dil Uzman
Nihat ERDAL
Grsel Tasarmc
Soner GRGN
Program Gelitirme Uzman

Sanem GEZM
lme ve Deerlendirme Uzman

mer GLZ
Rehberlik/ocuk Geliim Uzman

Yasemin AKYAZ BAT
Bask
ADA Matbaaclk
Ankara - 2016
ISBN
978-975-6604-52-6
GENLE HTABE
Ey Trk genlii! Birinci vazifen, Trk istikllini, Trk Cumhuriyetini, ilelebet
muhafaza ve mdafaa etmektir.
Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegne temeli budur. Bu temel, senin en kymetli hazinendir. stikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek isteyecek
dhil ve hric bedhahlarn olacaktr. Bir gn, istikll ve cumhuriyeti mdafaa
mecburiyetine dersen, vazifeye atlmak iin, iinde bulunacan vaziyetin
imkn ve eraitini dnmeyeceksin! Bu imkn ve erait, ok namsait bir
mahiyette tezahr edebilir. stikll ve cumhuriyetine kastedecek dmanlar,
btn dnyada emsali grlmemi bir galibiyetin mmessili olabilirler. Cebren
ve hile ile aziz vatann btn kaleleri zapt edilmi, btn tersanelerine girilmi,
btn ordular datlm ve memleketin her kesi bilfiil igal edilmi olabilir.
Btn bu eraitten daha elm ve daha vahim olmak zere, memleketin dhilinde
iktidara sahip olanlar gaflet ve dallet ve hatt hyanet iinde bulunabilirler.
Hatt bu iktidar sahipleri ahs menfaatlerini, mstevllerin siyas emelleriyle
tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret iinde harap ve btap dm olabilir.
Ey Trk istikbalinin evld! te, bu ahval ve erait iinde dahi vazifen, Trk
istikll ve cumhuriyetini kurtarmaktr. Muhta olduun kudret, damarlarndaki
asil kanda mevcuttur.
Mustafa Kemal Atatrk
MUSTAFA KEMAL ATATRK
NDEKLER
ORGANZASYON EMASI.................................................................................................................. 9
SEMBOLLER VE ANLAMLARI........................................................................................................... 10
1. NTE: MANTIK.............................................................................................................. 11
1.1. NERMELER VE BLEK NERMELER........................................................................................... 12
1.1.1. nermeler....................................................................................................................................... 12
1.1.2. Bileik nermeler........................................................................................................................... 17
1.1.3. Kmelerdeki lemler ile Sembolik Mantk Kurallar Arasndaki likiler.......................................... 26
1.1.4. Koullu nerme.............................................................................................................................. 28
1.1.5. ki Ynl Koullu nerme................................................................................................................ 31
1.1.6. Bileik nermeleri Birbirine Dntrme........................................................................................ 33
1.1.7. Totoloji ve eliki .......................................................................................................................... 34
1.2. AIK NERMELER VE SPAT TEKNKLER ...................................................................................... 35
1.2.1. Her (6) ve Baz (7) Niceleyicileri................................................................................................. 35
1.2.2. Ak nermeler............................................................................................................................... 37
1.2.3. Tanm, Aksiyom, Teorem ve spat Kavramlar.................................................................................. 39
1.2.4. spat Yntemleri............................................................................................................................. 40
1.2.5. Tmevarm Yntemi ile spat.......................................................................................................... 44

1. NTE DEERLENDRME SORULARI............................................................................................... 49
2. NTE...................................................................................................................................... 51
2.1. BLNEBLME............................................................................................................................... 52
2.1.1. Tam Saylarda Blnebilme ve zellikleri....................................................................................... 52
2.1.2. klit Algoritmas............................................................................................................................. 60
2.2. MODLER ARTMETKTE LEMLER................................................................................................ 62
2.2.1. Modler Aritmetikle lgili zellikler................................................................................................. 62

2. NTE DEERLENDRME SORULARI............................................................................................... 72
3. NTE...................................................................................................................................... 73
3.1. DORUSAL DENKLEM SSTEMLERNN ZM........................................................................... 74
3.1.1. Dorusal Denklem Sistemleri ve zm........................................................................................ 74
3.2. KNC DERECEYE DNTRLEBLEN DENKLEMLER VE DENKLEM SSTEMLER........................ 79
3.2.1. kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denkleme Dntrlebilen Denklemlerin zm Kmesi.......... 79
3.2.2. kinci Dereceden ki Bilinmeyenli Denklem Sistemlerinin zm Kmesi........................................ 87
3.3. KNC DERECEDEN BR BLNMEYENL ETSZLKLER.................................................................. 90
3.3.1. kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizliklerin zm Kmesi...................................................... 90
3.3.2. kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemlerin Kklerinin Varl ve areti................................. 100
3.4. KNC DERECEDEN BR BLNMEYENL ETSZLK SSTEMLER.................................................. 105
3.4.1. kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlik Sistemlerinin zm Kmesi..................................... 105

3. NTE DEERLENDRME SORULARI............................................................................................. 110
4. NTE.................................................................................................................................... 113
4.1. YNL AILAR............................................................................................................................. 114
4.1.1. Ynl Alar.................................................................................................................................. 114
4.2. TRGONOMETK FONKSYONLAR.................................................................................................. 120
4.2.1. Trigonometrik Fonksiyonlar ve Grafikleri...................................................................................... 121
4.2.2. Ters Trigonometrik Fonksiyonlar................................................................................................... 148
4.3. K AININ LLER TOPLAMININ VE FARKININ TRGONOMETRK DEERLER......................... 154
4.3.1. Toplam ve Fark Formlleri............................................................................................................ 154
4.4. TRGONOMETRK DENKLEMLER................................................................................................... 166
4.4.1. Trigonometrik Denklemlerin zm Kmeleri............................................................................... 166

5. NTE.................................................................................................................................... 179
5.1. STEL FONKSYON....................................................................................................................... 180
5.1.1. stel Fonksiyon ve Grafii............................................................................................................ 181
5.1.2. stel Fonksiyonlarn Bire Bir ve rtenlii..................................................................................... 186
5.2. LOGARTMA FONKSYONU........................................................................................................... 187
5.2.1. Logaritma Fonksiyonu ve Grafii................................................................................................... 187
5.2.2. On Tabannda Logaritma Fonksiyonu ve Doal Logaritma Fonksiyonu.......................................... 196
5.2.3. Logaritma Fonksiyonunun zellikleri ve Uygulamalar.................................................................. 200
5.3. STEL VE LOGARTMK DENKLEM VE ETSZLKLER................................................................... 211
5.3.1. stel ve Logaritmik Denklemlerin ve Eitsizliklerin zm Kmeleri............................................. 211
5.3.2. stel ve Logaritmik Fonksiyonlarn Gnlk Hayat Durumlar ile lgili Problemler.......................... 220

6. NTE.................................................................................................................................... 233
6.1. GEREK SAYI DZLER................................................................................................................. 234
6.1.1. Dizi, Sonlu Dizi, Sabit Dizi ve ki Dizinin Eitlii............................................................................ 234
6.1.2. Genel Terimleri veya ndirgeme Bants Verilen Bir Say Dizisinin Terimleri................................ 240
6.1.3. Aritmetik ve Geometrik Dizilerin zellikleri................................................................................... 248

7. NTE.................................................................................................................................... 267
7.1. ANALTK DZLEMDE TEMEL DNMLER................................................................................ 268
7.1.1. Noktann teleme, Dnme ve Yansma Dnm........................................................................ 268
7.2. TELEME, YANSIMA, DNME VE BLEKE DNMLER........................................................... 291
7.2.1. teleme, Yansma, Dnme ve Bilekeleriyle lgili Uygulamalar...................................................... 291

SZLK........................................................................................................................................ 302
KAYNAKA................................................................................................................................... 305

NTE DEERLENDRME SORULARI CEVAP ANAHTARI................................................................ 305
c) 2 == 8 ve 3 = 9 olduundan, 2
=
= 101 bulunur.
= !3 dir. Dolaysyla nermenin doruluk deeri r/0 dr.
ab
10a + b
10a + b
10a + b
) Van Gl Trkiyenin en byk gl olduundan, nermenin doruluk deeri u/1 dir.
III. Yol
aba b ab
(a1ab olduundan blmn sana bir sfr yazlr.)
101
ab
00a b
ETKNLK
ab
Buradan, blm 101 bulunur.
Aada verilen ifadeleri inceleyiniz.
00
UYARI
Bu blmde, konunun pf
noktasna dikkat eken ve
ZM 1.2
56
a) Trkler birok lkede yaadndan nermenin doruluk deeri p/0 dr.

ki nermenin Denklii
Blen ile Kalan Arasndaki Bantlar
b) En kk asal say 2 olduundan, nermenin doruluk deeri q/1 dir.

Doruluk
deeri ayn 3 olan
nermelere denk nermeler denir. Denk nermeler
1a36"1 +3 a + 3 + 6A
=ve3k
(k!Z)
B tam
saylarnn x!3
tam2 dir. Dolaysyla nermenin doruluk deeri r/0 dr.
saysna blnmesinden elde edilen
A x
B x
c) 2 = 8 ve 32
= 9 olduundan, 2
arasna / sembl yazlr. p ve q nermeleri denk ise p/q biiminde gsterilir ve p
a +kalan
10 =srasyla
3k dir. Buradan;
a = 2, a = 5 veya a = 8 olur.
m ve n olsun.
denktir q diye okunur. p nermesi q nermesine denk deil ise p_q biiminde gstem
n
Buradan a+ b nin en byk deeri a + b = 9 + 6 = 15 bulunur.
rilir.
AB nin x ile blmnden kalan mn dir.
lamalar verilmitir.
64
etkinlikler verilmitir.
Konu ile ilgili zellikler ve
teoremler verilmitir (Baz

teoremlerin ispatlar da
verilmitir.).
rencilerin nceden
rendikleri bilgilerin hatrlatld blmdr.
lenile ilgili rnek ve

zmler verilmitir.
Pekitirme sorular verilmitir.
Blm sonu deerlendirme

sorular verilmitir.
A x
B
0
Yukardaki ifadelerden nerme olanlarn doruluk deerlerini bulunuz.

kendisi hari btn tam saylara blnr ve blm sfrdr.
0says,
uyarlar verilmitir.
rencilerin yapmalar iin
Yukardaki ifadelerden kesin hkm bildirenleri belirtiniz.

hibir sayy blmez. Yani bir tam sayy 0 ile blme tanmszdr.
0says,
kavram yanlglarna kar
Konuyla ilgili bilgi ve ak-
p: Ankara Trkiyenin bakentidir.

q: 3 + 2 > 6
r: Hoa kal!
s: stanbul, Trkiyenin en kalabalk ehridir.
Blme ileminde k = 0 ise x ve B, A saysnn birer tam say blenidir.
t: Bugn naslsnz?
her tam saynn blenidir.
1 says
u: Bir gn 24 saattir.
At nin x ile blnmnden kalan m t dir.

RNEK 1.3: Aadaki nermelerden denk olanlar belirtelim.
ETKNLK (A"B) nin x ile blnmnden kalan m"n dir.
p: En kk sayma says 1 dir.

) 5 ile a)
Blnebilme
Kural
ModlerBurada
Aritmetikle
lgili
"n)zelilkler
deerleri x ten kk deilse bu deerler x ile tekrar blnerek
mt ve (m
b) q: Anadolu Blgesinde pamuk yetimez.
p: Ankara Trkiyenin bakentidir.

kalan bulunur.
Bir doal saynn birler basamandaki rakam 0 veya 5 ise bu say 5 ile tam bl q: 3 + 2 > 6
c) r: 0 + 3 ! 3
ETKNLK
nr. Bir saynn 5 ile blmnden kalan, saynn birler basamann 5 ile blmnden
r: Hoa kal!
) u: 2 rasyonel bir saydr.
13/x(mod 4) ve 26/y(mod4) ilemlerine gre x ve y deerlerini bulunuz.
kalanna eittir.
s: stanbul, Trkiyenin en kalabalk ehridir.
13 + 26 = z(mod4) ileminde z deerini bulunuz.
t: Bugn naslsnz?
ZM
1.3
RNEK 2.6: A doal
saysnn
4 ile gre
blmnden
edilen
2 olduuna
gre
(A3 + 7A) ifadesinin

y nin (mod4)
deerinielde
bulunuz
vekalan
bu deeri
z deeri
ile karlatrnz.
xu: + Bir gn 24 saattir.
a)
En kk sayma says 1 olduundan, p/1 dir.
4
ile
blmnden
kalan
bulalm.
RNEK 2.10: 5 basamakl 246ab says, 5 ile blndnde 4 kalann veren bir tek saydr. Bu say 3

26 = u (mod4) ileminde u deerini bulunuz.
13
b) Anadolu Blgesinde pamuk yetimediinden, q/1 dir.
ile blnebildiine gre a nn alabilecei deerleri bulalm.

x
y
nin (mod4) gre deerini bulunuz ve bu deeri u deeri ile karlatrnz.
c) 0 + 3 = 3 olduundan, r/0 dr.

ZM
2.6 Yukardaki ifadelerden nerme olanlarn doruluk deerlerini bulunuz.
Modler aritmetikle ilgili zelliklerin neler olabileceini aklaynz.
) 2 irrasyonel say olduundan, u/0 dr.
ZM 2.10
A doal saysnn 4 ile blmnden kalan 2 ve 7 saysnn 4 ile blmnden kalan 3 tr.
3 Buna gre, p/q ve r/u olur.
246ab saysnn 5 ile blnebilmesi iin saylar 246a0 ve 246a5 olmaldr.
A + 7A saysnn 4 ile blmnden kalan 23 + 32 = 8 + 6 = 14 ve
5 ile blmnden kalan 4 olduuna gre, bu saylar 246a4 veya 246a9 olmaldr.
ZELLK
14 n 4 ile blmnden
kalan da 2 olduundan, A3 + 7A ifadesinin 4 ile blmnden kalan 2 olur.
m!Z+ ve a, b!Z olmak zere a/b(modm)+m|a b dir.
Saymz tek say olduundan 246a4 u almalyz.
1. NTE ki nermenin Denklii
246a9 says 3 ile blnebildiine gre
spat
59
Doruluk deeri ayn olan nermelere denk nermeler denir. Denk nermeler

ARTMETK
(I)
a/b(mod m) & a = mk + b (k!Z) & a b = mk & m|aMODLER
b dir.
246a9"2 + 4 + 6 + a + 9 = 3k (k!Z)
denktir q diye okunur. p nermesi q nermesine denk deil ise p_q biiminde gste21 + a = 3kb dir.
& (k!Z)
aBuradan,
b = mk (k!Z) & a = mk + b & a/b(modm) dir.
7m125 7 + m (II)
+ 1 + 2m|a
+ 5 = 3k
rilir.
m
dir.21
21 + a = 21
21
+15a +=ve
24=
+ a(mod
= 27 m) + m|a
21 +ab=dir.
30
(I)
(II)3kden
a/b
a
a =159 olur.
58 15a+=m0= 15
15a+=m3 = 18
15=+6m = 21
+ m = 24
RNEK
1.3: Aadaki nermelerden denk olanlar belirtelim.
m = 0,
m = 3,
m = 6,
m = 9 olur.
a nn alabilecei deerler; 0, 3, 6 ve 9 olarak bulunur.
a) p: En kk sayma says 1 dir.
HATIRLATMA
Buna
gre,
m 4|22
+ n nin
byk deeri
+ 5 =ifade
14 bulunur.
RNEK
2.28:
2enifadesini
modl 9olarak
edelim.
1 ve kendisinden baka bleni olmayan saylara asal say denir. 1 in bleni sadece
RNEK
Be basamakl
9a56b
says
44
ile
tam
olarak
blnebildiine gre a nn alabilecei deerd)
9 ile2.17:
Blnebilme
Kural
kendisi olduundan 1 asal say deildir.
c) r: 0 + 3 ! 3
ZM
2.28: 4|22 2 & 22/2(mod 4) olarak yazlr.
leri bulalm.
En
kk
asal
say
2
dir.

Bir doal sayy oluturan rakamlarnn say deerleri toplam 9 veya 9 un kat ise

asal sayasal
yoktur.
ZM 2.17: 44
=4211den
ve baka
4 ile 11ift
aralarnda
olduundan, 9a56b says 4 ve 11 ile tam blnebilir.
bu doal say 9 ile tam blnebilir.
ZELLK
ZM
1.3
9a56b
says
4 ile
tam baka
blnebildiinden
says saylara
4 n kataralarnda
olmaldr. asal
Bunun
iin b;denir.
0, 4, 8 olur. Bu
1 den
ortak bleni 6b
olmayan
saylar
+
Bir doal saynn 9 a blmnden kalan, bu doal saynn rakamlarnn say deer m!Z ve a, b, x!Z iin a/b(modm) ise
durumdaa) say
9a560, 9a564, 9a568 olmaldr. Bu saylar 11 ile tam blnebildiinden;
En kk sayma says 1 olduundan, p/1 dir.
leri toplamnn 9 ile blmnden elde edilen kalana eittir.
(i)
+ + ax/bx(modm)
+
9a560 says iin
9a56
(9 ++ x5 (modm)
+ 0) (6 + a) = 11k (k!Z)
(ii)
a 0+ &
x/b
Aralarnda
asal iki sayyadir.
blnebilen her say bunlarn arpmna da blnebilir.
14 6 a = 11k & 8 a = 11k & 8 a = 110 & 8 a = 0 & a = 8 dir.
rnein
bir
saynn,
RNEK 2.11:
2 irrasyonel say olduundan, u/0 dr.
) 6a54 says 9 ile blnebildiine gre, a nn alabilecei deerleri bulalm.
spat
+++
9a564
iin 9 a 5 6 4 ve
& (9
+ 5 + 4) (a + 6) = 11k (k!Z)
says
Buna gre, p/q
r/u olur.
(i)
m|aiin
bhem
& a2hem
b = mk
6 ilea/b(modm) &
tam blnebilmesi
3 ile(k!Z)
tam blnmesi,
18 2.11:
a 6a54 says 9 ile blnebildiine gre, 6 + a + 5 + 4 = 9k (k!Z
6 = 11k & 12 a = 11k & 12 a = 11 & a = 12 11 & a = 1+dir.
ZM
).
a=
b +blnebilmesi
mk (Eitliiniin
herhem
iki tarafn
x!Z5 ile
ile tam
arpalm.)
15 ile
tam
3 ile hem
blnmesi,
+++
15 + a = 9k dir.
ax
=
(b
+
mk)x
18
ile
tam
blnmesi
iin
hem
2
hem
9
ile
tam
blnmesi
gerekir.
9a568
says
iin
9
a
5
6
8
&
(9
+
5
+
8)
(a
+
6)
=
11k
(k!Z)
1. NTE
Buradan, 15 + a = 18 & a = 18 15 & a = 3 bulunur.
22 a 6 = 11k & 16 ax
a==bx
11k
& 16 (k!Z,
a = 11m!Z
& a =olduundan
16 11 & p
a = km!Z
5 dir. dir.)
+ mkx
ax = bx + mp
Buradan,
a nn2a3b
alabilecei
deerler
5 blnebilmesi
ve 8 olarak bulunur.
RNEK 2.15:
saysnn
12 ile 1,
tam
iin a nn alabilecei deerleri bulalm.
ax bx = mp & m|ax bx & ax/bx (modm) olur.MODLER ARTMETK
(ii) a/b(modm) &ALITIRMALAR

m|a b & a b = mk (k!Z)
ZM 2.15: Bir doal say 12 ile blnebiliyorsa 12 nin aralarnda asal arpanlarna da blnebilir.
= b + mk x(Eitliin
her iki tarafna
x!Z saysn
ekleyelim.)
1. Yanda bir blme ilemiaverilmitir.
doal saysnn
10 ile blmnden
kalan
8 olduuna
x 11
12 = 43 olduundan 2a3b says 4 ve 3 ile blnebilir.
a + x = bkalan
+ x+ mk
13
gre xy nin 9 ile blmnden
bulunuz.
2a3b saysnn 4 ile blnebilmesi iin 2a32 ve 2a36 olmaldr.
a + x (b + x) = mk & m|a + x (b + x) & a + x/b + x(modm) olur. y
2a32 says 3 ile blnebildiinden 2 + a + 3 + 2 = 3k & 7 + a = 3k (k!Z)
2. Yanda verilen blme ilemlerine gre A nn C trnden deerini bulunuz.
A B+1
B 5
olur.
2
C2
1
2
7 + a = 3k & 7 + a = 9
7 + a = 12
7 + a = 15
MODLER ARTMETK
49
a
=
2,
a
=
5,
a
=
8
olur.
3. Drt basamakl aaa0 says aadakilerden hangisine daima tam blnebilir?
A) 2011 + a =
4.
B) 18 a = 12
C)
D) +12a = 18
11 15
+ a = 15
11
NTE DEERLENDRME
SORULARI E) 4
3k & 11 + 1.
a = 1,
a = 4,
a = 7 olur.
30 basamakl 777...7 saysnn 9 ile blmnden elde edilen kalan bulunuz.
5.1. Alt
basamakl
says
20 ile
tam
gre,bulunur.
a nn alabilecei deeri bulunuz.
Buradan
a 76ab4a
nn alaca
deerler;
1, 2,blnebildiine
4, 5, 7 ve 8 olarak
Aadaki
terimlerden
ka
tanesi
tanmszdr?
6.
7.
Be
basamakl 3a15b
says 45 III.
ile gen
tam blnebildiine
I. Nokta
II. Doru
IV. Ingre, a + b nin alabilecei en kk ve en
byk
deeri
RNEK
2.16: bulunuz.
Be basamakl
7m12n says
gre, mE)+ 0n nin en byk deerini
A)
4
B) 3
C) 2 15 ile tam blnebildiine
D) 1
Drt
basamakl 7a6b says 6 ile tam blnebiliyor ve 5 ile blndnde kalan 3 olduuna gre, a
bulalm.
ka farkl
rakam hangisi
yazlabileceini
bulunuz.
2. yerine
Aadaki
ifadelerden
nerme deildir?
ZM
= 335
ve 3 ile 5 aralarnda
asal olduundan,
says
3 ve 5 ile tam blnr.
A)
Btn2.16:
arabalar
tekerleklidir.
8. Yaynlanan
bir15
kitab
tanmlamak
iin ISBN numaras
kullanlr.7m12n
Bir ISBN
numarasnn
doruluunu
belirlemek
iin, numaradaki
balanarak
B) Bir
ylda
52 hafta
7m12n
says
5 ilevardr.
tam blnebildiinden,
n = 0saylar
veya nsoldan
= 5 olmaldr.
Buna gre say, 7m120 veya
sras
ileolur.
10,
9,
7, ... ,32ile
iletam
arplr.
arpmlarn toplam 11 ile blnebilirse
C)
2 asal
saydr.
7m125
Bu8,saylar
blnebildiinden,
numara
dorudur.
Siz de bu yolla bir kitabn ISBN numarasnn doruluunu
D) Bu araba
ok gzel.
7m120 7 + m + 1 + 2 + 0 = 3k (k!Z)
13
10
SEMBOLLER VE ANLAMLARI
0
veya
ve
ya da
Her, btn
En az bir, baz
&
se, gerektirme
Ancak ve ancak
f:A"B
Adan Bye f fonksiyonu
f 1
f fonksiyonunun tersi
a|b
b, a yi tam bler
pl
p nermesinin deili
logax
x in a tabanna gre logaritmas
ln x
Doal logaritma fonksiyonu
(an)
an dizisi
[a,b]
a, b kapal aral
(a,b)
a, b ak aral
Doal saylar kmesi
Tam saylar kmesi
Rasyonel saylar kmesi
Ql
rrasyonel saylar kmesi
Gerek saylar kmesi
Kktr
Kktr veya eittir
Byktr
Byktr veya eittir
Eim
|AB|
AB doru parasnn uzunluu
A(x, y)
A noktasnn koordinatlar
A(ABCD)
ABCD drtgeninin alan
Diskriminant
Pi says
Euler says
Toplam sembol
EBOB(a,b)
a ve b saylarnn en byk ortak bleni
11
1. NTE
MANTIK
1.1.
1.1.1.
1.1.2.
1.1.3.
1.1.4.
1.1.5.
1.1.6.
1.1.7.
1.2.
1.2.1.
1.2.2.
1.2.3.
NERMELER VE BLEK NERMELER

nermeler
Bileik nermeler
Kmelerdeki lemler ile Sembolik Mantk
Kurallar Arasndaki likiler
Koullu nerme
ki Ynl Koullu nerme
Bileik nermeleri Birbirine Dntrme
Totoloji ve eliki
AIK NERMELER VE SPAT TEKNKLER

Her (6) ve Baz (7) Niceleyicileri
Ak nermeler
Tanm, Aksiyom, Teorem ve spat
Kavramlar
1.2.4. spat Yntemleri
1.2.5. Tmevarm Yntemi ile spat
12
1.1. NERMELER VE BLEK NERMELER

Mantk, Arapada sz, konuma slubu anlamna gelen nutuk veya
hitabet szcnden tretilmitir. Bat dillerinde karl ise Greke

logos (lagos) szcnden gelen logic (lacik)tir. Logos, sz, deyi, kavram, mantk vb. anlamlarndadr.
Gnlk hayatmzda bir konuda konuurken veya tartrken, kar-
mzdaki insan Mantkl dn! veya Mantkl ol! diye uyarrz.
Dnen adam heykeli 1904

Auguste Rodin (Agusto Rudin)
1.1.1. nermeler
Doru ya da yanl olarak kesin hkm bildiren ifadelere nerme denir. nermeler
genellikle p, q, r, s, t gibi kk harflerle gsterilir.
Bir nermenin doru ya da yanl olmasna, o nermenin doruluk deeri denir.

Bir nermenin doruluk deeri; nerme doruysa D veya 1, neme yanlsa Y
veya 0 ile gsterilir. p nermesi doru ise p/1, yanlsa p/0 eklinde gsterilir.
RNEK 1.1: Aadaki ifadelerden hangilerinin nerme olduunu ve nerme olanlarn da doruluk durumunu belirtelim.

a) 4 = 3 + 1
b) Bugn sinemaya gidelim.
c) Kzlrmak, Karadenize dklen en uzun nehrimizdir.
) Anadolu Medeniyetleri Mzesi Bursadadr.
d) Gnaydn!
ZM 1.1:

a, c ve ifadeleri kesin hkm bildirdiinden birer nermedir.

b ve d kesin hkm bildirmediinden nerme deildir.
a ve c doru ise yanltr.
RNEK 1.2: Aadaki nermelerin doruluk deerini bulalm.

a) p: Trkler yalnz Trkiyede yaarlar.
b) q: En kk asal say 2 dir.

c) r: 23 = 32
) u: Van Gl Trkiyenin en byk gldr.
MANTIK
13
ZM 1.2:

a) Trkler birok lkede yaadndan nermenin doruluk deeri p/0 dr.

b) En kk asal say 2 olduundan, nermenin doruluk deeri q/1 dir.
c) 23 = 8 ve 32 = 9 olduundan, 23!32 dir. Dolaysyla nermenin doruluk deeri r/0 dr.
ETKNLK

p:
q:
r:
s:
t:
u:
Ankara Trkiyenin bakentidir.

3 + 2 > 6
Hoa kal!
stanbul, Trkiyenin en kalabalk ehridir.
Bugn naslsnz?
Bir gn 24 saattir.

Yukardaki ifadelerden nerme olanlarn doruluk deerlerini bulunuz.
ki nermenin Denklii
Doruluk deeri ayn olan nermelere denk nermeler denir. Denk nermeler
denktir q diye okunur. p nermesi q nermesine denk deil ise p_q biiminde gsterilir.

a) p: En kk sayma says 1 dir.
c) r: 0 + 3 ! 3
ZM 1.3:

a) En kk sayma says 1 olduundan, p/1 dir.
) 2 irrasyonel say olduundan, u/0 dr.
Buna gre, p/q ve r/u olur.
1. NTE
14
a) p: 5 210
b) q: genin i alarnn lleri toplam 180 dir.

c) r: stanbul, Osmanl Devletinin ilk bakentidir.
) u: En kk asal say 2 dir.
ZM 1.4:

a) 5 2 = 3 olduundan, p/0 dr.
b) genin i alarnn llerinin toplam 180 olduundan q/1 dir.

c) stanbul Osmanl Devletinin ilk bakenti olmadndan, r/0 dr.
) En kk asal say 2 olduundan, u/1 dir.
Buna gre p/r ve q/u olur.
Bir nermenin Deili (Olumsuzu)

Bir nermenin hkmnn olumsuzu alnarak elde edilen nermeye, o nermenin
deili (olumsuzu) denir. Bir p nermesinin deili pl veya + p sembolleriyle gsterilir.
1 in deili 1l/0 ve 0 n deili 0l/1 dir.

Bir nermenin deilinin deili kendisine denktir. (pl)l/p dir.
RNEK 1.5: p: zmir Ege Blgesindedir. nermesinin doruluk deerini, nermenin olumsuzunu ve
olumsuzunun doruluk deerini bulalm.
ZM 1.5: zmir Ege Blgesinde olduundan, p/1 dir. p nermesinin olumsuzu pl: zmir Ege
Blgesinde deildir. nermesidir. Buna gre pl/0 olur.
RNEK 1.6: Aadaki nermelerin olumsuzunu yazarak doruluk deerlerini bulalm.

a) p: "2 nin katlar olan doal saylar tek saydr."
b) q: "Peribacalar Kapadokya'dadr. "
c) r: "3 + 2 = 5"
ZM 1.6:

a) pl: 2 nin katlar olan doal saylar tek say deildir. pl/1 dir.
b) ql: "Peribacalar Kapadokya'da deildir." ql/0 dr.
c) rl: "3 + 2!5", rl/0 dr.
MANTIK
15
RNEK 1.7: p ve q nermelerinin doruluk deerleri tablosunu yapalm.
ZM 1.7: p nermesinin doruluk deeri 1 veya 0 dr. Ayn ekilde q nermesinin de
doruluk deeri 1 veya 0 dr. p ve q nermelerinin birlikte doruluk deerleri tablosunda

22 = 4 durum oluur. Buna gre p ve q nermelerinin doruluk deerleri tablosu yandaki
gibi olur.
n tane farkl nermenin, birlikte doruluk deerleri iin 2n tane farkl durum vardr.
RNEK 1.8: tane farkl nermenin doruluk deerleri tablosunu yapalm.

ZM 1.8: nermelerimiz p, q ve r olsun. Bu nermeye ait doruluk
deer tablosu yandaki gibidir.

n = 3 olduundan 23 = 8 farkl durum vardr.
RNEK 1.9: (n 2) tane nermenin birlikte doruluk deerleri tablosunda 256 durum varsa n nin deerini bulalm.
ZM 1.9: 2 n 2 = 256 & 2 n 2 = 2 8 & n 2 = 8 & n = 10 olur.
RNEK 1.10: p: (2)(+4) = 8 nermesinin olumsuzunu yazalm.

ZM 1.10: p: (2)(+4) = 8 ise
1. NTE
pl(2)(+4) ! 8 olur.
16
ALITIRMALAR
1. Aadaki ifadelerden hangileri nermedir? nerme olanlarn doruluk deerini bulunuz.

a) p: 52 = 25
b) q: stanbul bir lkedir.
) r: Haydi gezelim.
d) t: orum bir sahil ehridir.
2. Aadaki tabloda bo braklan yerleri doldurunuz.

nerme
nermenin Doruluk Deeri
p: "En kk doal say 1 dir."

q: "2 + 3 = 5"
r: "0 + 7 = 0"
u: "3 < 5"
t: "Topkap Saray stanbuldadr."

Yukardaki nermelerden denk olanlar gruplandrnz.
3. Aadaki nermelerden hangileri denktir?

a) p: Edirne, Osmanl Devletinin bakentlerinden biridir.
b) q: 25 = 52
c) r: 12 saysnn en byk tam bleni 6 dr.

) t: Kocaeli, Karadeniz Blgesindedir.
4. Aadaki noktal yerleri uygun olarak doldurunuz.

a) 43 = 64 nermesinin deili .............................................................................
b) 3, 2 den byktr. nermesinin deilinin deili ...............................................................
5. Aadaki tabloda bo braklan yerleri doldurunuz.

nerme
nermenin Olumsuzu
p: Rizede ay retilir.
pl:
q: 4 + 16 ! 5
pl:
r: 24!42
rl:
u: 2 = 3
ul:
Olumsuzunun Doruluk Deeri
6. Aadaki ifadelerin solundaki kutucua; ifade doruysa D, yanlsa Y yaznz.

a)
p/1 ve q/1 ise p/q dur.
b)
p/1 ve q/0 ise p_q dur.
c)
n 1 tane farkl nermenin doruluk durumu says 16 ise n = 4 tr.
MANTIK
17

1.1.2. Bileik nermeler

Kilo sorunu olan insanlar salkl beslenip diyet yaparak zayf-
layabilirler.
Ahmet ve Mehmet adl iki arkada zayflamak iin diyetisyene
giderler. Diyetisyen onlara sebze ve st rnlerini ieren bir diyet

program hazrlar. Onlarn zayflamalar, ancak ve ancak verilen
diyet programna uymalaryla mmkndr. Ahmet ve Mehmet
sabrl iseler zayflayabilirler.
Yukardaki metinde geen balalar syleyiniz.

ki ya da daha fazla nermenin ve, veya, ya da, ise, ancak ve ancak gibi
balalarla birbirine balanmas ile elde edilen nermelere bileik nerme denir.
veya (0) Balac ile Kurulan Bileik nermeler

p ile q nermelerinin veya balac ile balanmasndan oluan bileik nermeye,
p veya q bileik nermesi denir ve p0q biiminde gsterilir. Veya 0 sembol ile
gsterilir.
RNEK 1.11: p: Bugn okula gideceim. ile q: Bugn sinemaya gideceim. nermelerini "veya" ba-
lacn kullanarak bileik nerme yazalm.
ZM 1.11: p ve q nermelerini veya balacyla birbirine balayarak

Bugn okula veya sinemaye gideceim. bileik nermesi yazlr.

Veya balac ile balanm iki nermenin oluturduu bileik
nerme, her iki nermenin de yanl olduu durumda yanl, dier
durumlarda dorudur.
p0q nermesi iin p0q nermesinin doruluk deerleri tablosu
yanda gsterilmitir.
p
1
1
0
0
q
1
0
1
0
p0q
1
1
1
0
RNEK 1.12: [(100)0(000)l] ifadesinin doruluk deerini bulalm.

ZM 1.12: [(100)0(000)l]/100l/101/1 bulunur.

ve (/) Balac ile Kurulan Bileik nermeler

p ile q nermelerinin ve balac ile balanmasndan oluan birleik nermeye,
p ve q bileik nermesi denir ve p/q biiminde gsterilir. Ve / sembol ile gsterilir.
1. NTE
18
RNEK 1.13: p: Ay, Gneten byktr.

q: 2 ift saydr.
nermeleri iin p/ql nermesini yazalm.
ZM 1.13: ql: 2 ift say deildir.

p/ql: Ay, Gneten byk ve 2 ift say deildir. bileik nermesi yazlr.
Ve balac ile balanm iki nermenin oluturduu bileik

nerme, her iki nermenin de doru olduu durumda doru, dier
durumlarda yanltr.
p ve q nermeleri iin p/q nermesinin doruluk deerleri tablosu yanda gsterilmitir.
p
1
1
0
0
q
1
0
1
0
p/q
1
0
0
0
RNEK 1.14: (p0q)l/r /1 olduuna gre p, q ve r nermelerinin doruluk deerlerini bulalm.

ZM 1.14: (p0q)l/r /1 ise (p0q)l/1 ve r /1 olur.
(p0q)l/1
[(p0q)l]l/1l
p0q/0
p/0 ve q/0 olur.
RNEK 1.15: (pl/q)0ql/0 olduuna gre p0ql nermesinin doruluk deerini bulalm.
ZM 1.15: (pl/q)0ql/0

pl/q/0 ve ql/0 dr. Buradan q/1 dir.

pl/1/0 ise pl/0 dr. Buradan p/1 dir.
p0ql/100/1 olur.
RNEK 1.16: p/ql/1 olduuna gre [(p0ql)/(pl/p)]l nermesinin doruluk deerini bulalm.
ZM 1.16:
p/ql/1 ise p/1 ve ql/1 dir. ql/1 olduundan q/0 dr. Bu deerleri verilen nermede yerine
yazalm.

[(p0ql)/(pl/p)]l/[(101)/(0/1)]l/(1/0)l/ 0l/1 olur.
MANTIK
19

veya ve ve Balalar le Kurulan Bileik nermelerin zellikleri
ZELLK
1. Tek Kuvvet zellii
Her p nermesi iin p0p/p ve p/p/p dir.

p
p0p
p/p
p/ p0p
p/p/p
2. Deime zellii
Her p, q nermeleri iin p0q/q0p ve p/q/q/p dir.

p
1
1
0
0
1
0
1
0
p0q
1
1
1
0
q0p
1
1
1
0
1
1
0
0
1
0
1
0
p0q/q0p
p/q
1
0
0
0
q/p
1
0
0
0
p/q/q/p
3. Birleme zellii
Her p, q, r nermesi iin (p0q)0r/p0(q0r) ve (p/q)/r/p/(q/r) dir.
veya nn birleme zelliinin doruluk tablosu aadadr.
p
1
1
1
1
0
0
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
0
1
0
1
0
1
0
p0q
1
1
1
1
1
1
0
0
(p0q)0r
1
1
1
1
1
1
1
0
q0r
1
1
1
0
1
1
1
0
p0(q0r)
1
1
1
1
1
1
1
0
(p0q)0r/p0(q0r)
ve nin birleme zelliinin doruluk tablosu aadadr.
p
1
1
1
1
0
0
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
0
1
0
1
0
1
0
p/q
1
1
0
0
0
0
0
0
q/r
1
0
0
0
1
0
0
0
(p/q)/r
1
0
0
0
0
0
0
0
p/(q/r)
1
0
0
0
0
0
0
0
(p/q)/r/p/(q/r)
1. NTE
20
ZELLK
4. Dalma zellii
venin veya zerine soldan dalma zellii
Her p, q, r nermesi iin p/(q0r)/ (p/q)0(p/r) dir.
p
q0r
p/(q0r)
p/q
p/r
(p/q)0(p/r)
p/(q0r)/(p/q)0(p/r)
venin veya zerine sadan dalma zellii
Her p, q, r nermeleri iin (q0r)/p/ (q/p)0(r/p) dir.
Siz de ve nin veya zerine sadan dalm zelliinin tablosunu yapnz.
Soldan ve sadan dalma zellii olduundan, / nin 0 zerine dalma zellii vardr.
veyann ve zerine soldan dalma zellii
Her p, q, r nermesi iin p0(q/r)/(p0q)/(p0r) dir.
p
q/r
p0(q/r)
p0q
p0r
(p0q)/(p0r)
p0(q/r)/(p0q)/(p0r)
veyann ve zerine sadan dalma zellii
Her p, q, r nermeleri iin (q/r)0p/ (q0p)/(r0p) dir.
Siz de veya nn ve zerine sadan dalma zelliinin doruluk tablolarn yapnz.
Soldan ve sadan dalma zellii olduundan, 0 nn / zerine dalma zellii
vardr.
MANTIK
21
SONULAR
p01/1 , p00/p , p/1/p , p/0/0
p0pl/1 , p/pl/0
p0(p/q)/p , p/(p0q)/p dir.
ya da Q Balac le Kurulan Bileik nermeler

p ile q nermelerinin ya da balac ile balanmasndan oluan bileik nermeye,
p ya da q bileik nermesi denir ve pQq biiminde gsterilir.

Ya da Q sembol ile gsterilir.
RNEK 1.17: p: 2 asal saydr.

q: 2 + 519 dur.
nermelerini ya da balac ile bileik nerme yazalm.
ZM 1.17: pQq: 2 asal saydr ya da 2 + 519 dur. bileik nermesi yazlr.
Ya da balac ile oluturulmu bileik nerme, her iki nermenin

ayn olduu durumlarda yanl, dier durumlarda dorudur.
p ve q nermeleri iin pQq nermesinin doruluk deerleri tablo-
su yanda gsterilmitir.
p
1
1
0
0
q
1
0
1
0
RNEK 1.18: (p/q)/(plQr)/1 olduuna gre qQr nermesinin doruluk deerini bulalm.
ZM 1.18: (p/q)/(plQr)/1 ise p/q/1 ve plQr/1 dir.

p/q/1 ise p/1 ve q/1 dir.
Buradan pl/0 dr.
plQr/1 ise 0Qr/1 ise r/1 olur.
qQr/1Q1/0 bulunur.
1. NTE
pQq
0
1
1
0
22
ZELLK
pQq/qQp (Deime zellii)

p
pQq
qQp
pQq/qQp
pQ1/pl
p
1
pQ1
pQp/0
p
p
pQ0/pl
p
0
pQ0
pQp
pQ1/pl
pQp/0
pQ0/pl
De Morgan Kurallar
(p0q)l/pl/ql
(p/q)l/pl0ql
Bu denkliklerin doruluk tablosu aadaki gibidir.

p
pl
ql
p0q
p/q
(p0q)l
pl/ql
(p/q)l
pl0ql
(p0q)l/pl/ql
(p/q)l/pl0ql
Bu kurallara De Morgan kurallar denir.
RNEK 1.19: [(p0ql)/(p0ql)]l nermesini en sade ekilde yazalm.

ZM 1.19: [(p0ql)/(p0ql)]l/ (p0ql)l0(p0ql)l
(De Morgan Kurallar)
/ (pl/q)0(pl/q)
/ pl/q olur.
(Tek Kuvvet zellii)
RNEK 1.20: (p0ql)l0(pl/ql) nermesini en sade ekilde yazalm.

ZM 1.20: (p0ql)l0(pl/ql) / (pl/q)0(pl/ql)
/ pl/(q0ql)
(/ nin 0 zerine dalma zellii)
/ pl/1
(q0ql/1)
/ pl olur.
(pl/1/pl)
MANTIK
23
ve/veya Balalarnn Elektrik Devrelerine Uygulan
Aadaki elektrik devrelerini inceleyiniz.
p
1. ekil
1. ekil
1. ekilde p anahtar ak olduundan, devreden akm gemez ve lamba yanmaz.

2. ekilde q anahtar kapal olduundan, devreden akm geer ve lamba yanar.
Kapal anahtar (akm geiren anahtar);
deeri 1 olarak alnr.
Ak anahtar (akm geirmeyen anahtar);
deeri 0 (sfr) olarak alnr.

Seri balama;
biiminde gsterir ve doruluk

biiminde gsterir ve doruluk
biiminde izilip p/q eklinde ifade edilir.
Paralel balama;
biiminde izilip p0q eklinde ifade edilir.
RNEK 1.21: Yandaki ekilde verilen devreye ait bileik nermeyi
yazp doruluk deerleri yardmyla lambann yanp yanmayaca-
p
p
n belirtelim.
ZM 1.21: Bu devrede p ile q anahtarlar seri balanm, r anahtar ise bunlara paralel balanmtr. O hlde, bu devreye uygun
bileik nerme (p/q)0r dir. imdi bu bileik nermenin doruluk
deerlerini yazalm:

^p / q h 0 r / ^1 / 1 h 0 0 / 1 0 0 / 1 olduundan, dev-
.
>
.
.
1
0
1 1
reden akm geer ve lamba yanar.
1. NTE
q
q
r
r
p
p
q
q
r
r
24
RNEK 1.22: p/1, q/0, r/0, s/1 olduuna gre,
a) p/[(q/rl)0s] bileik nermesine karlk gelen elektrik devresini izelim.
b) Lambann yanp yanmayacan belirtelim.
ZM 1.22:
a) p/[(q/rl)0s] bileik nermesine ait elektrik devresi yanda
izilmitir.
p
rl
rl
b) p / 6^p / rlh 0 s@ / 1 / ^0 / 1h 0 1 / 1 / ^0 0 1h / 1 / 1 / 1 olduundan lamba yanar.

<>
F
>
0
1
p
rl
rl
RNEK 1.23: p/q/r/s/t/m/1 olduuna gre,

p/[(ql/r)0(t0sl)/ml] bileik nermesine karlk gelen elektrik devresini izerek, lambann
yanp yanmayacan belirtelim.
ZM 1.23: Verilen bileik nermeye ait elektrik
ml
devresi yanda izilmitir.
sl
ql
Yukardaki elektrik devresine baktmzda ml ve ql anahtarlar ak olduundan akm lambaya
ulamaz. Dolaysyla lamba yanmaz.
Lambann yanmadn verilen bileik nermenin doruluk deerini bularak gsterelim.

p/[(ql/r)0((t0sl)/ml)] / 1/[(0/1)0((100)/0)]

/ 1/[00(1/0)]
/ 1/(000)
/ 1/0
/ 0 olduundan lamba yanmaz.
MANTIK
25
Bertrand Russell (Bertrant Rassl) (1872-1970), matematiin prensipleri
konulu bir kitap yazmtr. almalarnda, nermelerin ilikilerini ve, veya, ise,
ancak ve ancak gibi mantksal operatrlere dayal mantk sistemini tantmtr.
Mantksal retiyle yeni bir felsefe ortaya koymutur. Matematii p &q biiminde nermeler kmesi olarak tanmlamas ile matematie yeni bir boyut kazandrmtr.
George Boole (Cor Buul) (1815-1864), matematiksel mantk teorisine dayal
Boolean Cebirini gelitirmitir. George Boole bu eserle matematikte yeni bir
r aarak bugnk bilgi teknolojilerinin geliebilecei mjdesini o gnlerde
vermitir.
Kaynak: Dnya Matematik Tarihi Ansiklopedisi-nl Matematikiler
ALITIRMALAR
1. p0q/0 ve pl/r/1 ise [pl0(q/rl)]/[p0(r/ql)] nermesinin doruluk deerini bulunuz.
2. p: "En kk asal say 3 tr." q: "23 ! 32" olduuna gre aadaki bileik nermelerin doruluk
deerini noktal yere yaznz.

a) (p0ql)l/p/.....
b) (pl/q)l0q/....
c) (pl0ql)l/pl/.....
) (pl/ql)l0ql/.....
3. (r/q)0[ql0(p/q)]/0 ise rl0(pl0q) nermesinin doruluk deerini bulunuz.

4. p0q/0 ve pl/r/1 ise [pl0(q/rl)]/[p0(r/ql)] nermesinin doruluk deerini bulunuz.
5. (pl/q)l/q/1 ise aadakilerden hangisi dorudur?

A) p/q/1
B) p0q/0
C). pl0q/0
D) p/(p0q)/0 E) p/ql/1
p
6. Yandaki devreye uygun bileik nermeyi yaznz ve doruluk

deerleri yardm ile lambann yanp yanmayacan belirtiniz.
q
r
7. p/q/r/s/t/m/1 olduuna gre aadaki bileik nermelere karlk gelen elektrik devrelerini
iziniz ve lambann yanp yanmayacan belirtiniz.

a) [p/(ql0r)]0(sl0t)
1. NTE
b) [(pl/q)0r]0[s0(t/m)]
26

1.1.3. Kmelerdeki lemler ile Sembolik Mantk Kurallar Arasndaki likiler

Kmeler ile sembolik mantk arasnda aadaki ilikiler vardr.
Sembolik Mantk
Deili (l)
Kmeler
Tmleyeni (l)
Sembolik Mantkta lemler
Kmelerde lemler
p0pl/1
A,Al = E
p/pl/0
A+Al = Q
p/(q0r)/(p/q)0(p/r)
A+(B,C) = (A+B),(A+C)
(p/q)l/pl0ql
(A+B)l = Al,Bl
RNEK 1.24: Aadaki eitliklerin doru olduunu sembolik mantk kurallarn kullanarak gsterelim.

a) A,Al = E
b) A+Al = Q
c) A+(B,C) = (A+B),(A+C)
) (A+B)l = Al,Bl
ZM 1.24 :

a) A,Al = {x|x!A0x!Al} (p0pl/1)
=E
b) A+Al = {x|x!A/x!Al} (p/pl/0)
=
Q
c) A+(B,C) = {x|x!A/x!(B,C)}
(Kesiim kmesi tanm)
=
{x|x!A/(x!B0x!C)}
(Birleim kmesi tanm)
=
{x|(x!A/x!B)0(x!A/x!C)}
(/ nin, 0 zerine dalma zellii)
=
{x|x!(A+B)0x!(A+C)}
(Kesiim kmesi tanm)
=
{x|x!(A+B),(A+C)}
=
(A+B),(A+C)}
MANTIK
27

) (A+B)l = {x|x!(A+B)l}
(Tmleme ilemi tanm)
=
{x|xgA+B}
=
{x|(xgA0xgB)}
=
{x|x!Al0x!Bl}
(Tmleme ilemi tanm)
=
{x|x!(Al,Bl)}
= Al,Bl olur.
RNEK 1.25: E evrensel kmesinin tmleyenini (El) bulalm.

ZM 1.25: El = {x|x!El} (zerinde ilem yaplan en geni kme E olduundan,
x!El yanl nermedir.)
= Q olur.
RNEK 1.26: E A = Al eitliinin doru olduunu sembolik mantk kurallarn kullanarak gsterelim.
RNEK 1.26: E A = {x|x!E/xgA}
(Kmelerde fark tanm)
=
{x|x!E/x!Al} (Kmelerde tmleme tanm)
=
{x|x!E+Al}
(Kesiim kmesi tanm, //+)
=
{x|x!Al}
(Al1E)
= Al olur.
ALITIRMALAR
1. (A,B)l= Al+Bl eitliinin doru olduunu sembolik mantk kurallarn kullanarak gsteriniz.
2. A+E = A eitliinin doru olduunu sembolik mantk kurallarn kullanarak gsteriniz.
3. Ql = E eitliinin doru olduunu sembolik mantk kurallarn kullanarak gsteriniz.
4. A B = A+Bl eitliinin doru olduunu sembolik mantk kurallarn kullanarak gsteriniz.
1. NTE
28

1.1.4. Koullu nerme
RNEK 1.27: Aadaki nermeleri inceleyelim.

a) Yamur yaar ise emsiyemi aarm.
b) Beyza, dersine alr ise snfn geer.
c) Cemil, oyun oynar ise dersini alamaz.
ZM 1.27: Yukardaki nermeler ise balac ile birbirine balanmas ile elde edilmitir. Bu tr nermeler koullu nermelerdir.
Birinci nerme p, ikinci nerme q olmak zere bu iki nermenin ise balac ile
balanmasndan oluan bileik nermeye p ise q nermesi denir ve p&q biiminde
gsterilir.
p&q biimindeki bileik nermelere koullu nerme denir.
Bu nerme p doru, q yanl iken yanl, dier durumlarda dorudur.
p ve q nermeleri iin p&q nun doruluk deerleri yandaki
tabloda gsterilmitir.
1
1
0
0
1
0
1
0
p&q
1
0
1
1
RNEK 1.28: p: Yamur yayor.

q: Yerler slanr.
p&q nermesini yazalm ve doruluk deerini bulalm.
ZM 1.28: p&q: Yamur yayor ise yerler slanr.

p/1 olduundan q/1 olur. p&q/1 olur.
RNEK 1.29: En byk negatif tam say 1 ise iki basamakl en kk pozitif tam say 11 dir. koullu
nermenin doruluk deerini bulalm.
ZM 1.29: p: En byk negatif tam say 1 dir. p/1 dr.

q: ki basamakl en kk pozitif tam say 11 dir. q/0 dr.
p&q/1&0/0 olduundan, verilen koullu nermenin doruluk deeri 0 dr.
Koulla nermenin Kart, Tersi, Kart Tersi
p&q koullu nermesinin kart, q&p koullu nermesidir.

p&q koullu nermesinin tersi, pl&ql koullu nermesidir.
p&q koullu nermesinin kart tersi, ql&pl koullu nermesidir.
MANTIK
29
RNEK 1.30: p: 2(1) = 0 dr ve q: En kk asal say 2 dir. nermeleri veriliyor. Buna gre
a) p&q nermesini,
b) p&q nermesinin kartn,
c) p&q nermesinin tersini,
) p&q nermesinin kart tersini yazalm.
ZM 1.30 :
p: 2(1) = 0 dr , q: En kk asal say 2 dir.
a) p&q: 2(1) = 0 ise en kk asal say 2 dir.
b) p&q nermesinin kart q&p dir.

q&p En kk asal say 2 ise 2(1) = 0 dr.
c) p&q: nermesinin tersi pl&ql dr.

pl&ql: 2(1)!0 ise en kk asal say 2 deildir.
) p&q nermesinin kart tersi ql&pl dir.

ql&pl: En kk asal say 2 deil ise 2(1)!0 dr.

Koullu nermenin zellikleri
ZELLK

pl
ql
p&q
q&p
pl&ql
ql&pl
p&q/ql&pl
Bir koullu nerme, kart tersine denktir.
p&q/pl0q
pl
p&q
pl0q
p&q/pl0q
p&p/1

p&1/1
p&p
p
1
1
p&1
Siz de aadaki denkliklerin doru olduunu, doruluk tablolarn yaparak gsteriniz.

1. NTE
a) 1&p/p
b) p&0/pl
c) 0&p/1
) p&pl/pl
d) pl&p/p
30
RNEK 1.31: p&q koullu nermesinin deilini bulalm.
ZM 1.31: (p&q)l/(pl0q)l (p&q/pl0q)
=
(pl)l/ql
(De Morgan kural)
=
p/ql bulunur.
((pl)l/p)
RNEK 1.32: (p/ql)&(pl0r)/0 olduuna gre, q&r koullu nermesinin doruluk deerini bulalm.
ZM 1.32: (p/ql)&(pl0r)/0 ise p/ql/1 ve pl0r/0 olur.
p/ql/1
pl0r/0
p/1 ve ql/1
pl/0 ve r/0 olur.
q/0 olur.
q&r/0&0/1 bulunur.
RNEK 1.33: (p&q)0rl/0 ise p, q ve r nermelerinin doruluk deerlerini bulalm.

ZM 1.33: (p&q)0rl/0 ise p&q/0 ve rl/0 dr. Buradan r/1 dir.

p&q/0 ise p/1 ve q/0 dr.
RNEK 1.34: (pl&q)0(q&q)l nermesine denk olan nermeyi bulalm.

ZM 1.34: (pl&q)0(q&q)l / (p0q)0(ql0q)l
/ (p0q)01l
(p&q/pl0q kural)
(q00/q)
/ (p0q)00
(pl&q)0(q&q)l / p0q bulunur.
RNEK 1.35: (p&ql)l&(p&p)l nermesine denk olan nermeyi bulalm.

ZM 1.35: (p&pl)l&(p&p)l / (pl)l&(pl0p)l
(p&pl/pl ve p&p/pl0p)
/ p&(p/pl)
(De Morgan Kural)
/ pl0(p/pl)
(p&q/pl0q)
/ (pl0p)/(pl0pl)
(Dalma zellii)
/ 1/pl
(p&pl)l&(p&p)l / pl bulunur.
ALITIRMALAR
1. p&(q0r)/0 ise (pl0q)&[r/(ql0p)] bileik nermesinin doruluk deerini bulunuz.
2. p0(pl&0) nermesine denk olan nermeyi bulunuz.
3. q&(ql&p) nermesinin doruluk deerini, doruluk deerleri tablosu yaparak bulunuz.
4. (ql&p)l/q nermesine denk olan nermeyi bulunuz.
5. (p/ql)&(pl0q) nermesinin kart tersini bulunuz.
MANTIK
31

1.1.5. ki Ynl Koullu nerme

Ancak ve ancak balac ile oluturulan nermeye iki ynl koullu nerme denir.
p+q eklinde gsterilir ve p ancak ve ancak q diye olarak okunur.
Bu nerme p ile q ayn doruluk deerine sahip iken doru, dier durumlarda yanltr.
p ve q nermeleri iin p+q nermesinin doruluk deeri
yandaki tabloda gsterilmitir.
1
1
0
0
1
0
1
0
p+q
1
0
0
1
RNEK 1.36: p: ABC geni ekenar gendir.

q: ABC geninin i alarnn lleri eittir.
nermeleri veriliyor. Buna gre, p+q nermesini yazalm.
ZM 1.36: p+q: ABC geni ekenar gendir ancak ve ancak ABC geninin i alarnn lleri
eittir. bileik nermesi yazlr.
RNEK 1.37: p/0, q/1 ve r/1 olduuna gre (pl+ql)/rl nermesinin doruluk deerini bulalm.
ZM 1.37: p/0, q/1 ve r/1 ise pl/1, ql/0 ve rl/0 olur.
Buna gre (pl+ql)/rl/(1+0)/0/0/0/0 bulunur.
ZELLK
p+q/(p&q)/(q&p) dir.
p
p&q
q&p
(p&q)/(q&p)
p+q
p+q/(p&q)/(q&p)
1. NTE
Siz de aadaki denkliklerin doru olduunu doruluk deer tablosu yaparak gsteriniz.
a) p+p/1
b) p+1/p
c) p+0/pl
) p+pl/0
32
RNEK 1.38: (p0q)+q/p&q olduunu gsterelim.
ZM 1.38: (p0q)+q / [(p0q)&q]/[q&(p0q)/[(p0q)l0q]/[ql0(p0q)]

/ [(pl/ql)0q]/[(ql0q)0p]/[(pl0q)/(ql0q)]/(10p)
/ [(pl0q)/1]/1/pl0q/p&q olur.
RNEK 1.39: [(p0q)l&r]/0 ise (p/q)+rl nermesinin doruluk deerini bulalm.

ZM 1.39 :

[(p0q)l&r]/0
[(p0q)l]l0r/0
(p0q)0r/0
p0q/0 ve r/0
p/0, q/0 dr.
(p/q)+rl /[(0/0)+(1)]

/0+1
/0
ALITIRMALAR
1. Aadaki noktal yerleri uygun olarak doldurunuz.

a) p/ql/1 ise (pl+q)+(ql+p) nermesinin doruluk deeri ....................
b) (p+1)&(q+0) nermesinin en sade ekli ..........................

a)
p+q nermesi; bileenlerin her ikisinin de doruluk deeri ayn iken dorudur.
b)
p+q nermesi; bileenlerin doruluk deerlerinden biri 1, dieri 0 iken dorudur.
3. q&[(pl0r)0(p/s)l]/0 ise aadaki nermelerin doruluk deerlerini bulunuz.

a) pl+(q&r)]0sl
b) [p/(p+ql)]l&(s0rl)
4. Aadaki bileik nermelerin denk olduu nermeleri doruluk deer tablosu yaparak bulunuz.

a) p+1
b) pl+0
c) pl+(pl/q)
5. p/0, q/0, r/1 olduuna gre (p+q)0[(p0q)0rl] bileik nermesinin doruluk deerini bulunuz.
MANTIK
33
1.1.6. Bileik nermeleri Birbirine Dntrme
RNEK 1.40: p: 2 hem ift hem de asal saydr.
q: 32 tek saydr.
nermelerini p&q bileik nermesini yazalm ve 0 balac ile ifade edelim.
ZM 1.40: p&q 2 hem ift hem de asal say ise 32 tek saydr.
p&q/pl0q dur.
pl: 2 hem ift hem de asal say deildir.
p&q/pl0q: 2 hem ift hem de asal say deil veya 3 tek saydr. olarak yazlr.
RNEK 1.41: ql+p bileik nermesinin Q balac ile ifade edelim.

ZM 1.41: Yandaki doruluk deer tablosundan
ql+p/pQq olduu grlr.
ql
ql+p
pQq
ql+p/pQq
RNEK 1.42: p: 210 dr.
q: 2 asal say deildir.

olmak zere p&q bileik nermesini ve p&q nermesine denk olan bileik nermeyi szel olarak ifade
edelim.
ZM 1.42: p&q: 210 ise 2 asal say deildir.
p&q/pl0q dur. Buradan,
pl0q: 210 deil veya 2 asal say deildir.
ALITIRMALAR
1. p: Mehmet sarndr.

q: Mehmet mavi gzldr.
nermelerini kullanarak aadaki bileik nermeleri szel olarak ifade ediniz.
a) p0q
b) pl&q
c) pl+(pl/q)
2. (p0q)&q bileik nermesini en sade ekilde yaznz.

3. p&(q/r) bileik nermesini / ve 0 balalar ile yaznz.
4. (p Q q)l/(p+q) denkliinin doru olduunu tablo yaparak gsteriniz.
1. NTE
) pQq
34

1.1.7. Totoloji ve eliki

Bir bileik nerme, kendisini oluturan nermelerin her doruluk deeri iin daima
doru (1) oluyorsa, bu bileik nermeye totoloji, daima yanl (0) oluyorsa, bu bileik
nermeye eliki denir.
RNEK 1.43: p0pl ve p/pl bileik nermelerinin totoloji yada eliki olup olmadklarn belirtelim.
ZM 1.43: Yandaki doruluk deer tablosunda da grld gibi
p0pl/1 olduundan p0pl totoloji, p/pl/0 olduundan p/pl bileik nermesi de elikidir.
pl
p0pl
p/pl
RNEK 1.44: (p/ql)l&(pl0q) bileik nermesinin totoloji olduunu gsterelim.

ZM 1.44: (p/ql)l&(pl0q)/(pl0q)l0(pl0q) /(p/ql)0(pl0q)

/[p0(pl0q)]/[ql0(pl0q)]
/[(p0pl)0q]/[(ql0q)0pl]
/(10q)/(10pl)
/1/1
/1
Buradan, verilen bileik nerme totolojidir.
RNEK 1.45: (p0q)/(pl/ql) bileik nermesinin eliki olduunu gsterelim.

ZM 1.45: (p0q)/(pl/ql) /[p/(pl/ql)]0[q/(pl/ql)]

/[(p/pl)/ql]0[(q/ql)/pl]
/(0/ql)0(0/pl)
/000/0
Buradan, verilen bileik nerme elikidir.
RNEK 1.46: (p/q)&(p0q) bileik nermesinin totoloji olduunu doruluk deer tablosunu yaparak
gsterelim.
ZM 1.46: Yandaki doruluk deer tablosuna
p0q
(p/q)&(p0q)
gre (p/q)&(p0q)/1 olduundan bileik ner-
p/q
mesi bir totolojidir.
MANTIK
35
ALITIRMALAR
1. Aadaki bileik nermelerin hangileri totoloji, hangileri elikidir. Tablo yaparak bulunuz.

a) (p/r)&(p0r)
b) (p/q)&(p/q)l

a)
(pl0q)l0(q0pl) nermesi bir totolojidir.
b)
(p&(q&p) nermesi bir elikidir.
3. Aadakilerden hangisi bir elikidir?

A) [(p0q)l0(p/ql)]0q
B) (ql/p)&p
D) (p0ql)l/(pl/q)
E) [(p&ql)&pl]0ql
C) [(p&q)l/q]l
4. (p0q)l/(q/pl)l bileik nermesi bir totoloji olduuna gre pl0ql nermesi aadakilerden
hangisine denktir?
A) p
B) q
C). p/ql
D) 0
E) 1
1.2. AIK NERMELER VE SPAT TEKNKLER

2x + 1 15 eitsizliinde x bir deikendir. Bu eitsizlik, her x
tam say deeri iin doru mudur? Aklaynz.
1.2.1. Her (6) ve Baz (7) Niceleyicileri

Her szc ile btn szc ayn anlama gelir. Bu szck 6 sembol ile
gsterilir.
6x, P(x) nermesinin doru olmas iin x in btn deerleri iin doru olmas gerekir. Fakat x in en az bir deeri iin P(x) yanl oluyorsa 6x, P(x) nermesi yanl olur.
Baz szc ile en az bir ifadesi ayn anlama gelir. Bu szck 7 sembol ile
gsterilir.
7x, P(x) nermesinin doru olmas iin P(x) in doru olduunu bir x deeri iin
gstermek yeterli olur.
1. NTE
36
RNEK 1.47: p: "Her hafta maa gidiyorum.

q: Baz gnler haberleri dinliyorum.
Yukardaki nermelerde kullanlan niceleyicileri belirtelim.
ZM 1.47: p nermesinde her q nermesinde de baz niceleyicileri kullanlmtr.

p nermesindeki her niceleyecisi nermenin her zaman gerekletii, q nermesindeki baz nice-
leyeciside nermenin her zaman gereklemedii anlam katmtr.
RNEK 1.48: Aadaki nermelerin doru ya da yanl olduklarn belirtelim.

a) p: Baz ubat aylar 29 gndr.
b) q: Her say 5 ile blnr.
c) r: 6x!N iin x + 5 bir doal saydr.
) s: 7x!N iin x3 = x tir.
d) t: Her doal say 6 dan byktr."
ZM 1.48 :

a) ubat aylar 4 ylda bir 29 gn olduundan p nermesi dorudur.
b) Son rakam sfr ve 5 olan saylar 5 ile tam blnr, dier saylar 5 ile tam blnmezler. Dolaysyla
q nermesi yanltr.
c) x!N ve 5!N olduundan her x!N iin x + 5!N olduundan r nermesi dorudur.
) 7x!N olduu iin bu nermeyi doru yapan x = 0 ve x = 1 deeri vardr. Yani 03 = 0 ve 13 = 1

doru olduundan s nermesi dorudur.
d) Doal saylar kmesi N = { 0, 1, 2, 3, ... } dir. 6 dan kk doal saylarda olduundan t nermesi
yanltr.
RNEK 1.49: p: 0 ile 1 arasndaki gerek saylarn karesi kendinden kktr. nermesini sembolik
mantk diliyle ifade edelim.
ZM 1.49: p(x): x!R ve 01x11 ise x21xtir.

RNEK 1.50: p: katndan bir eksii, drtten kk olan en az bir tam say vardr. nermesini sembolik mantk diliyle ifade edelim.
ZM 1.50: p(x): 7x!R, 3x 114

RNEK 1.51: p: Her x doal says ten kktr. nermesini sembolik mantk diliyle ifade edelim.
ZM 1.51: p(x): 6x!N iin x13 tr.
MANTIK
37
RNEK 1.52: Aada mantk dilinde verilen nermeleri szel olarak ifade edelim.

a) p(x): 7x!R iin x210 dr.
b) q(x): 6x!Z iin x + 120 dr.
ZM 1.52:

a) p(x): 7x!R iin x210 dr.
b) q(x): 6x!Z iin x + 120 dr.
p(x): En az bir x gerek saysnn karesi sfrdan kktr.

g(x): Her x tam saysnn bir fazlas sfrdan byktr.
1.2.2. Ak nermeler
erisinde en az bir deiken bulunan ve bu deikene (veya deikenlere) verilen
deerlere gre doru ya da yanl olan nermelere ak nerme denir. Denklemler ve

eitsizlikler birer ak nermedir. Deikenin ak nermeyi dorulayan deerlerinin
kmesine doruluk kmesi denir.
RNEK 1.53: p(x): x!N, x2112 nermesinin doruluk kmesini bulalm.

ZM 1.53: Doruluk kmesi D olsun.

x = 0 iin 02112 & 0116 doru olduundan, 0!D
x = 4 iin 42112 & 16112 yanl olduundan, 4gD dir.
O hlde p(x) nermesinin doruluk kmesi D = {0, 1, 2, 3} tr.
RNEK 1.54: p(x): x!Z, x2 1G15 nermesinin doruluk kmesini bulalm.

ZM 1.54: Doruluk kmesi D olsun.

Ak nermede x deikeni yerine srasyla 4, 3, 2, 1, 0, 1, 2, 3, 4 deerleri x2 1 ifadesinde
yerine yazldnda x2 1 15 eitsizlii salanr. 4, 3, 2, 1, 0, 1, 2, 3, 4 deerleri doruluk kmesinin eleman olur.

x = 5 iin p( 5) = ( 5)2 1 = 24G15 ifadesi doru olmadndan, 5gD dir.
Buradan p(x) nermesinin doruluk kmesi, D = {4, 3,2, 1, 0, 1, 2, 3, 4} tr.
1. NTE
38
RNEK 1.55: p(x): 4x2 25 = 0 nermesinin doruluk kmesini;

a) Tam saylarda bulalm.
b) Rasyonel saylarda bulalm.
ZM 1.55: 4x 2 - 25 = 0
4x 2 = 25
25
4
5
x = " dir.
2
x2 =
a) p(x) nermesinin tam saylarda doruluk kmesi D = Q dir.
b) p(x) nermesinin rasyonel saylarda doruluk kmesi D = & -
5 5
, 0 dir.
2 2
ALITIRMALAR
1. Her x rasyonel says iin karesinin 1 fazlas kendi kpnden kktr. nermesini sembolik mantk diliyle ifade ediniz.
2. q: 7!N, x2 = 4 nermesini szel olarak ifade ediniz.

3. t: 6x!R, x2H0 nermesini szel olarak ifade ediniz.
4. p(x): 6x!N, x2 = 4 nermesinin doruluk deerini bulunuz.
5. p(x): x!A, x + 1H3 nermesinin doruluk kmesini A = {1, 1, 2, 3, 4} kmesine gre bulunuz.
6. Aadaki noktal yerleri doldurunuz.

a) p(x): xG4, x!N ak nermesini doru yapan x deerleri ........................
b) q(x): x2 + 2G12, x!N ak nermesini doru yapan x deerleri ........................

a)
x!N iin x2 + 1G10 ak nermesinin doruluk kmesi D = {0, 1, 2, 3} tr.
b)
x!Z iin x2 2114 ak nermesinin doruluk kmesi D = {4, 3, 2, 1} dir.
8. Aadaki nermelerin doruluk kmesini bulunuz.

a) p(x): x!N, 101x2150
b) q(x): x!Z, 101x2150
9. Aadaki ak nermelerde x bir tam saydr. Bu nermelerin doru ya da yanl olduklarn belirtiniz.

a) 7x!Z, 3x 115
b) 6x!N, x2 = x
1
2 0
x2
d) (7x!N, x23)0(6x!N, x + 1 = 4)
) 6x!Z+, x2 + 120
c) 6x!N,
MANTIK
39

1.2.3. Tanm, Aksiyom, Teorem ve spat Kavramlar

Tanm
Bir terimin anlamn aklamaya terimi tanmlamak denir. Ancak her terimi tanmlamak mmkn deildir. Tanmlayamadmz terimlere de tanmsz terim denir.
RNEK 1.56: Geometrideki, nokta, doru, dzlem terimleri tanmsz terimler; a, gen, daire terimleri
tanml terimlerdir.
Aksiyom
Baz terimleri tanmsz olarak ele almak zorundayz. Ancak bir matematiksel yapy kurmak iin
tanml ve tanmsz terimler de yetmez. Baz nermeleri de sebebini aramadan doru olarak kabul
etmek zorundayz.
Doru olduu apak grlen, yani doruluunu ispatsz kabul edilen nermelere
aksiyom denir.
Teorem
Doruluunu ispatlayabildiimiz nermelere, teorem denir. p nermesi doru iken
p&q nermesi doru ise p&q nermesi bir teoremdir.
Bu teoremde p nermesine teoremin hipotezi, q nermesine de teoremin hkm
denir.
RNEK 1.57: ABC bir gen ise i alarnn lleri toplam 180 dir. teoreminin hipotez ve hkmn
yazalm.
ZM 1.57: p: Hipotez: ABC bir gendir.

q : Hkm: alarnn lleri 180 dir.
RNEK 1.58: n tek say ise n3 tek saydr. teoreminin hipotez ve hkmn yazalm.
ZM 1.58: p: Hipotez: n tek say

1. NTE
q : Hkm: n3 tek say
40
spat
Bir teoremin hipotezi doru iken mantkl matematik ilemler ile hkmnn de doru
olduunu gstermeye, bu teoremin ispatlanmas denir.
Aksiyom ile teorem arasndaki en nemli fark, aksiyomun doruluunun ispatlanmadan kabul edil-
mesi, teoremin ise doruluunun ispat edilebilmesidir.
1.2.4. spat Yntemleri
Leonardo Da Vinci (Leonardo Da Vinci) (1452-1519),
"Hibir aratrma; matematik ispattan gemedikten sonra

bilim adn almaya layk deildir." szyle ne demek istemitir? Aklaynz.
Leonardo Da Vinci
Aksine rnek Verme Yntemi ile spat
Bir teoremi salamayan bir rnek vererek bu teoremin yanl olduu sylenir. Bu tr
ispata aksine rnek verme yntemi ile ispat denir.
RNEK 1.59: 3 ile blnebilen her say 6 ile de blnebilir. nermesinin yanl olduunu ispatlayalm.
ZM 1.59: 3 ile blnebilen saylar: 0, 3, 6, 9, 12, 15, ...
6 ile blnebilen saylar: 0, 6, 12, 18, ...
&
Buna gre 3, 9, 15, ... saylar 6 ile blnmez. O hlde verilen nerme yanltr.
Olmayan Ergi Yntemi (Kart Ters) Yntemi ile spat

p &q nermesinin doruluunun yerine, ql&pl nermesinin doruluunun ispat
edilmesi yntemine olmayana ergi yntemi ile ispat denir.
RNEK 1.60: 3x 2!10 & x!4 tr. nermesini olmayana ergi yntemi ile ispatlayalm.
ZM 1.60: p: 3x 2!10 ise pl = 3x 2 = 10 ve q: x!4 ise ql: x = 4 tr.

x = 4 & 3x = 12
3x 2 = 12 2
3x 2 = 10 & plolur. ql&pl dorudur.
Buradan, p &q nermesinin doru olduu ispatlanm olur.
MANTIK
41
RNEK 1.61: x = 2 ise 3x + 4 = 10 nermesini olmayana ergi yntemi ile ispatlayalm.
ZM 1.61: Hipotez: p: x = 2

spat
Hkm: q: 3x + 4 = 10
p&q nermesinin kart tersi, ql&pl:(3x + 4!10&x!2) nermesinin doru olduunu gsterelim.
3x + 4!10 & 3x!10 4 & 3x!6 & x!2
O hlde ql&pldr. Buradan, p&q nermesinin doru olduu ispatlanm olur.
Dorudan spat Yntemi
p&q eklindeki bir teoremde doru olarak verilen p nermesi ile balanarak q nermesinin doruluunun gsterilmesi yntemine dorudan ispat yntemi denir.
RNEK 1.62: a ve b tek doal say ise ab tek doal saydr. teoremini ispatlayalm.
ZM 1.62: Hipotez: p: a ve b tek doal saydr.

Hkm: q: ab tek doal saydr.
spat
a ve b tek doal say ise a = 2n + 1 ve b = 2m + 1 dir. (7n, m!N).
ab = (2n + 1)(2m + 1) = 4nm + 2n + 2m + 1
= 2(2nm + n + m) + 1 ((2nm + n + m) = k, k!N)
ab = 2k + 1 olduundan ab tek doal saydr.
Buradan p &q nermesinin doru olduu ispatlanm olur.
RNEK 1.63: ki ift tam saynn arpm da ift tam saydr. nermesini ispatlayalm.
ZM 1.63: Teorem: p: a ve b ift tam say
spat
Hkm: q: ab ift tam saydr.
a bir ift say ise a = 2n (7n!Z)
b bir ift say ise b = 2m (7m!Z)
ab = 2n2m= 4nm
= 2(2nm)

ab = 2k (k = 2nm, k!Z)
ab ift tam saydr.

Buradan p&q nermesinin doru olduu ispatlanm olur.
1. NTE
42
eliki Yntemi ile spat
Bir teoremin hkmn deilinden hareketle genel bir eliki elde etme yntemidir.
Bu yntemde p&q bileik nermesinin doru olduunu ispatlamak yerine p&q bileik nermesinin deili olan (p&q)l/(pl0p)l/p/ql nermesinin yanl olduunu
gstermek yeterlidir.
RNEK 1.64: x!R, (x = 3) & (3x + 4!16) nermesini eliki yntemiyle ispatlayalm.
ZM 1.64: Teorem: p & q: x!R, (x = 3) & (3x + 4!16)

Hipotez: p: x!R, x = 3 , Hkm: q: x!R, 3x + 4!16
spat
x = 3 ve 3x + 4 = 16 olsun. 3x + 4 = 16 & 3x = 12 & x = 4 tr . Bu sonu x = 3 kabulyle eliir.
O hlde, p & q teoremi dorudur.
RNEK 1.65: 2 nin rasyonel say olmadn (irrasyonel say olduunu) eliki yntemiyle gsterelim.
ZM 1.65: a ile b aralarnda asal saylar, b!0 olmak zere
a
! Q (a ile b aralarnda asal b!0)
b
a
Hkm: q: 2 !
b
a
a
!Q& 2 !
b
b
Hipotez: p:
spat
a ile b aralarnda asal saylar ve
2 nin bir rasyonel say olduunu kabul edelim. (ql) Yani
eklinde yazlabilir.
2=
2=
a
b
2
a
a2
a2
& ^ 2h = 2 & 2 = 2
b
b
b
2b2 = a2 olduundan a ift saydr.

a = 2k & a2 = (2k)2 & a2 = 4k2 olur.
2b2 = a2 & 2b2 = 4k2 & b2 = 2k2 olur. Buradan b de ift saydr. Bu da a ile b aralarnda asal kabul
edilmesiyle eliir. Yani teorem dorudur.
MANTIK
43
spat Yntemleri
Tmevarm Yntemi
Tmdengelim Yntemi
Dorudan spat
Dolayl spat
Olmayana Ergi
Yntemi ile spat
eliki Yntemi
ile spat
Aksine rnek
Vererek spat
ALITIRMALAR
1. Aadaki terimlerden hangisi tanmszdr?

A) Asal say
B) gen
C) Paralelkenar
D) Dzlem
E) Yamuk
2. Aadaki teoremlerin hipotez ve hkmn belirtiniz.

a) 2x 10 = 0 ise x3 + 1 = 29 olur.
b) ki ift saynn fark yine ift saydr.
3. x!3 ise 5x 2!13 tr. nermesini olmayana ergi yntemiyle ispatlaynz..

4. Tek saylarn karesi de tek saydr. teoremini ispat ediniz.

a)
p&q teoreminden p hipotez, q hkmdr.
b)
Bir ift saynn karesi de ift saydr. nermesi bir aksiyomdur.
1. NTE
44

1.2.5. Tmevarm Yntemi ile spat
Gzlemlere dayal genellemelerde bulunmak her zaman geerli bir yol
deildir. nl matematiki Pierre de Fermat (Pier d Fermat), 1640 ylnda n

n
pozitif bir tam say olmak zere 22 + 1 in bir asal say olduunu iddia etmitir.

Formln uygulanmas ile bulunan ilk drt say gerekten asal saydr.
1
22 + 1 = 17
22 + 1 = 65537
22 + 1 = 5
22 + 1 = 257
Ne var ki Fermattan yaklak 100 yl sonra svireli matematiki Euler
(yler), formln n = 5 iin bir asal sayy vermediini gstermitir.

5
2 2 + 1 = 4294967297 = 6700417 x 641
Pierre de Fermat
Goldbach (Goldbah)n Her ift say iki asal saynn toplam olarak yazlabilir. varsaym da baz
gzlemlerin sonucudur. ki yzyl boyunca btn denemeler bu varsaym dorulamtr. Bu durumda

Goldbachn varsaymna doru diyebilir miyiz? Aklaynz.
Kaynak: Dnya Matematik Tarihi Ansiklopedisi-nl Matematikiler

N+ kmesinde tanml bir P(n) nermesinin doruluk kmesi
+
D = {n!N : P(n) nermesi dorudur.}
Bu durumda;
1. 1!D iin P(1) dorudur.
2. 6k!D iin P(k) doru iken P(k + 1) nermesi de dorudur.
Yukardaki artlar salayan 6n!D iin P(n) nermesi dorudur.
Bu ekilde yaplan ispat yntemine tmevarm yntemi ile ispat denir.
RNEK 1.66: 6n!N+ iin P ]ng: 1+ 2 + 3 + ... + n =
n ]n + 1g
olduunu tmevarm yntemi ile gsterelim.
2
ZM 1.66:

1 ]1 + 1g
& 1 = 1 dir. Buna gre P(1) dorudur.
2
k ]k + 1g
H n = k iin, P(k):1 + 2 + 3 + + k =
nermesinin doru olduunu kabul edelim.
2
H n = 1 iin P(1) :1 =
n = k + 1 iin P(k + 1) nermesinin doru olduunu gsterelim.

Eitliin her iki tarafna (k + 1) eklendiinde,
k ]k + 1g ]
+ k + 1g
2
k ]k + 1g + 2 ]k + 1g
=
2
k 2 + k + 2k + 2
=
2
2
k + 3k + 2
=
2
1 + 2 + 3 + ... + k + ]k + 1g =

MANTIK
45
P ]k + 1g : 1 + 2 + 3 + ... + k + ]k + 1g =
]k + 1g ]k + 2g
6k 2 + 3k + 2 = ^k + 1h^k + 2h@
]k + 1g5]k + 1g + 1?
elde edilir.
Bylece P(k) nin doru olduu varsayldnda P(k + 1) in de doru olduu bulunur. Tmevarm
n ^n + 1h
yntemine gre 6n!N+ iin P(n): 1 + 2 + 3 + ... + n =
nermesi doru olur.
2
RNEK 1.67: 6n!N+ iin P(n) : 2 + 4 + 6 + ... + 2n = n(n + 1) nermesinin doruluunu tmevarm
yntemiyle gsterelim.
ZM 1.67 :
H n = 1 iin P(1) : 2 = 1(1 + 1) = 2 olup P(1) iin dorudur.
H n = k iin P(k) : 2 + 4 + 6 + ... + 2k = k(k + 1) nermesinin doru olduunu kabul edelim.
n = k + 1 iin P(k + 1) : 2 + 4 + 6 + ... 2k + 2(k + 1) = (k + 1) ((k+ 1) + 1) nermesinin doruluunu
gsterelim.
2 + 4 + 6 + ... + 2k = k(k + 1) eitliinin her iki yanna son terimin ard olan 2(k + 1) i ekleyelim.
2 + 4 + 6 + ... + 2k + 2(k + 1) = k(k + 1) + 2(k + 1)

= k2 + k + 2k + 2
= k2 + 3k + 2
= (k + 1)(k + 2)
= (k + 1)[(k + 1) + 1] olur.
Bu durumda n N+ iin P(n) : 2 + 4 + 6 + ... + 2n = n(n + 1) nermesi dorudur.
RNEK 1.68: 6n!N+ iin P(n):1 + 3 + 5 + + (2n 1)= n2 nermesinin doruluunu tmevarm yntemiyle gsterelim.
ZM 1.68:

H n = 1 iin P(1) :1 = 12 & 1 = 1 dir. P(1) dorudur.
H n = k iin P(k):1 + 3 + 5 + + (2k 1) = k2 nermesinin doru olduunu kabul edelim.
Eitliin her iki tarafna (2k + 1) eklendiinde,
1 + 3 + 5 + + (2k 1) + (2k + 1) = k2 + (2k + 1) = k2 + 2k + 1
= (k + 1)2 olur ve
P(k + 1): 1 + 3 + 5 + + (2k 1)+ (2k + 1) = (k + 1)2 elde edilir.
Buna gre P(1) doru ve P(k) doru iken P(k + 1) de doru olduundan,
6n!N+ iin P(n): 1 + 3 + 5 + + (2n 1) = n2 nermesi dorudur.
1. NTE
46
RNEK 1.69: 6n!N+ iin P(n) : 12 + 22 + 32 + ... + n2 =

tmevarm yntemi ile gsterelim.
ZM 1.69:

H n = 1 iin P ]1g: 1 2 =
H n = k iin
n ^n + 1h^2n + 1h
nermesinin doruluunu
6
1 ]1 + 1g ]21 + 1g
& 1 = 1 dir. P(1) dorudur.
6
]
g]
g
P(k) :12 + 22 + 32 + + k2 = k k + 1 2k + 1 nermesinin doru olduunu kabul edelim.
6

Eitliin her iki tarafna (k + 1)2 eklendiinde,
1 2 + 2 2 + 3 2 + ... + k 2 + ]k + 1g2 =
k ]k + 1g ]2k + 1g ]
+ k + 1g 2
6
k ]k + 1g ]2k + 1g + 6 ]k + 1g
6
]k + 1g 5k ]2k + 1g + 6 ]k + 1g?
]k + 1g ^2k 2 + 7k + 6 h
=
=
6
6
]k + 1g ]k + 2g ]2k + 3g
=
6
]k + 1g]]k + 1g + 1g]2 ]k + 1g + 1g
bulunur.
=
6
nerme n = k + 1 iin de dorudur.
n ^n + 1h^2n + 1h
nermesi dorudur.
Buna gre 6n!N+ iin P(n): 12 + 22 + 32 + ... + n2 =
6
=
RNEK 1.70: 6n!N+ iin P(n): 13 + 23 + 33 + + n3 = c
rm yntemi ile gsterelim.
ZM 1.70: H n = 1 iin P(1) : 13 = c

H n = k iin
n ]n + 1g m2
nermesinin doruluunu tmeva2
1 ]1 + 1g m
& 1 = 1 dir. P(1) dorudur.
2
2
k ]k + 1g m2
P(k): 13 + 23 + 33 + ... + k3 = c
2
Eitliin her iki tarafna (k + 1)3 eklendiinde

1 3 + 2 3 + 3 3 + ... + k 3 + ]k + 1g = c
3
k 2 ]k + 1g
4 ]k + 1g ]k + 1g
+
4
4
]k + 1g2 6k 2 + 4 ]k + 1g@
=
4
2
2
]k + 1g2 ]k + 2g2
]k + 1g ^k + 4k + 4 h
=
=
4
4
]k + 1g 6]k + 1g + 1@ 2
n bulunur.
=d
2
k ]k + 1g m2 ]
3
+ k + 1g
2
2
MANTIK
47
Elde edilen eitlik P(k + 1) nermesinin doruluunu gstermektedir. Buna gre 6n!N+ iin
n ^n + 1h 2
m nermesi doru olur.
P ^nh: 1 3 + 2 3 + 3 3 + ... + n 3 = c
2
RNEK 1.71: 6n!N+ iin P ]ng:
1
1
1
1
n
nermesinin doruluunu
+
+
+ ... +
=
12 23 34
n+1
n ]n + 1g
tmevarm yntemi ile gsterelim.
ZM 1.71 :
H n = 1 iin P ]1g:
1
1
1
1
=
& =
dir. P(1) dorudur.
1+1
2
2
1 ]1 + 1g
H n = k iin
1
1
1
1
k
+
+
+ ... +
=
P ]kg =
12 23 34
k+1
k ]k + 1g

Eitliin her iki tarafna
]k + 1g ]k + 2g
eklendiinde,
1
1
1
1
1
k
1
+
+
+ ... +
+
=
+
12 23 34
k + 1 ]k + 1g ]k + 2g
k ]k + 1g ]k + 1g ]k + 2g
=

=
=
k ]k + 2g
1
+
]k + 1g ]k + 2g ]k + 1g ]k + 2g
k 2 + 2k + 1
]k + 1g ]k + 2g
]k + 1g2
]k + 1g
=
bulunur.
]k + 1g ]k + 2g
]k + 2g
Elde edilen eitlik P(k + 1) nermesinin doruluunu gstermektedir.
Buna gre 6n!N+ iin P ^nh:
1
1
1
1
n
nermesi dorudur.
+
+
+ ... +
=
12 23 34
n+1
n ^n + 1h
RNEK 1.72: N3 = {3, 4, 5, } olmak zere

6n!N3 iin, P(n): 2n22n + 1 nermesinin doruluunu tmevarm yntemiyle gsterelim.
ZM 1.72:

nermeyi dorulamas gereken kmenin en kk eleman 3 tr.
H n = 3 iin, P(3):2322 3 + 1 &827 dir. P(3) dorudur.

H nH3 ve n = k iin P(k) : 2k22 k + 1 nermesinin doru olduunu kabul edelim.

n = k + 1 iin P(k) nermesinin doru olduunu gsterelim.
kH3 iin 2k22 olduunu biliyoruz.
1. NTE
48

ki eitsizlik alt alta yazlp taraf tarafa toplandnda

2k22 k + 1
2k22
+
2 2k22k + 3 & 2k + 122(k + 1) + 1 bulunur.
P(k) nermesinin doruluu kabul edildiinde P(k + 1) de doru olur. Buna gre, 6n!N3 iin
P(n): 2n22n + 1 nermesi dorudur.
ALITIRMALAR
1. Aadaki nermelerin 6n!N+ iin doru olduunu tmevarm yntemi ile ispatlaynz.
3n ]n + 1g

2
a) 3 + 6 + 9 + ... + 3n =
b) 1 + 2 + 22 + + 2n 1 = 2n 1
n ]3n + 1g

2
n ]n + 1g]n + 2g
) 12 + 23 + 34 + ... + n ]n + 1g =
3
c) 2 + 5 + 8 + ... + ]3n - 1g =
d) 1 1! + 2 2! + 3 3! + + n n! = (n + 1)! 1
3. nH3 iin n kenarl bir konveks okgenin i alarnn lleri toplamnn (n 2) 180 olduunu
tmevarm yntemi ile ispatlaynz..
4. 6n!N+ iin P(n): 1 -
1 1 1
1
1
1
1
1
1
1
+ - + ... +
=
+
+
+ ... +
+
2 3 4
2n - 1 2n
n+1 n+2 n+3
2n - 1 2n
olduunu tmevarm yntemi ile hesaplaynz.

9. 6n!N+ iin P(n):
n ]n + 5g
ifadesinin bir tam say olduunu tmevarm yntemi ile ispatlaynz.
2
n
n
n
n
n
10. Binom alm x, y!R ve n!N+ iin P ]ng : ^x + yh = e o x n + e o x n - 1 y + e o x n - 2 y 2 + ... + e o y n
0
1
2
n
dir. Bu eitliin doru olduunu tmevarm yntemi ile ispatlaynz.
10. 6n!N+ iin 3nH1+2n olduunu tmevarm yntemiyle ispatlaynz.
MANTIK
49
1. NTE DEERLENDRME SORULARI

1. Aadaki terimlerden ka tanesi tanmszdr?

I. Nokta
A) 4
II. Doru
III. gen
B) 3
IV. In
C) 2
D) 1
E) 0
2. Aadaki ifadelerden hangisi nerme deildir?

A) Btn arabalar 3 tekerleklidir.

B) Bir ylda 52 hafta vardr.
C) 2 asal saydr.
D) Bu araba ok gzel.
E) Kediler denizde yaar.
3. 5 farkl nerme ile oluturulan doruluk tablosunda toplam ka farkl durum vardr?

A) 32
B) 16
C) 8
D) 4
E) 2
4. p: "Trkiye'nin en kalabalk ehri stanbul'dur."

q: "3 + 214"
r: "6 tek saydr."
s: "1 saat, 45 dakikadr."
Yukarda verilen nermelere gre aadakilerden hangisi yanltr?
A) p/q
B) p/rl
C) r/s
D) pl/s
E) ql/rl
5. p/1, q/0 ve r/1 olduuna gre aadakilerden hangisi yanltr?

A) pl/q/0
B) ql/(p0r)/1 C) p&q/0
D) (q&r)/p/1
E) qlQr/1
6. p0(q/r)l/0 olduuna gre p, q ve r nermelerinin doruluk deeri srasyla aadakilerden

hangisidir?

A) 1,1,1
B) 0,1,1
C) 0,0,1
D) 0,0,0
E) 1,0,1
7. "Yamur yamaz ise sinemaya gideriz." nermesinin kart aadakilerden hangisidir?

A) Yamur yaar ise sinemaya gidemeyiz.
B) Yamur yaar ve sinemaya gideriz.
C) Sinemaya gidersek yamur yaar.
D) Yamur yaarsa sinemaya gideriz.
E) Sinemaya gidersek yamur yamaz.
8. p&(q&p) nermesi aadakilerden hangisine denktir?

A) 1
1. NTE
B) 0
C) p
D) q
E) q&p
50
9. (p&q)0(r&q)/0 olduuna gre, aadakilerden hangisinin doruluk deeri 1 dir?

A) pl0q
D) (p0r)/q
B) (p0ql)/rl
E) (p&r)+q
C) (p0q)/(q0r)
10. [(pl+1)0(ql+0)l]+0 nermesinin en sade ekli aadakilerden hangisidir?

A) p/ql
B) 1
C) 0
D) pl0ql
E) p/q
11. pl&(q0r)/0 nermesine gre, aadaki nermelerden hangisinin doruluk deeri 1 dir?

A) p0r
B) r/p
C) q0r
D) pl/ql
E) q/rl
D) p/p
E) p0p
12. Aadaki nermelerden hangisi elikilidir?

A) p/pl
B) p0pl
C) p&pl
13. 3 ten kk gerek saylarn karesi 9 dan kktr. nermesini mantk diliyle ifadesi aadakilerden hangisidir?

A) 7x!R, x13 & x229
B) 7x!R, x23 & x219
C) 6x!R, x13 & x219
D) 6x!R, x23 & x219
E) 6x!R, x23 & x229
14. p(x): x!N, x
1110 nermesinin doruluk kmesini bulunuz.
15. p(x): x!R iin x2 x10 ak nermesi aadakiler x deerlerinden hangisi iin dorudur?

A) 1
B) 1
3
C) 1
D) 3
2
E) 2

a)

6n!N iin n214n + 1 dir.
b)

ql/p/1 ise pl0(p/q)/0 dr.
17. x = 3 ise 2x 5 = 1 dir. nermesinin hkm aadakilerden hangisidir?

A) x = 3
B) 2x 5 = 1
C) x!3
D) 2x 5!1
E) 23 5 = 1
18. Tek doal saylarn toplam ift doal saydr. nermesini ispatlaynz.
19. 2x 1 = 11 ise x2 = 36 dr. nermesini ispatlaynz.
20. 6n!N+ iin P(n): 11! + 22! + 33! + ... + nn! = (n + 1)! 1 nermesini tmevarm yntemiyle
ispatlaynz.
MANTIK
51
2. NTE
MODLER ARTMETK
2.1. BLNEBLME
2.1.1. Tam Saylarda Blnebilme ve zellikleri
2.1.2. klit Algoritmas
2.2. MODLER ARTMETKTE LEMLER
2.2.1. Modler Aritmetikle lgili zellikler
52
2.1. BLNEBLME

2.1.1. Tam Saylarda Blnebilme ve zellikleri

A, B, x ve k birer tam say, x!0 ve kH0 olmak zere, A saysnn x ile blnmesin
de blm B, kalan da k ise,

A : Blnen
x : Blen
B : Blm
k : Kalan
x
B
A
k
eklinde gsterilir.
Bu blme ilemine gre,

1) A = xB + k (Blme zdelii)
2) 0Gk1x
(Kalan zdelii)
3) k = 0 ise A says x ile kalansz blnr. (Tam blnebilme)

4) k1B ise blen x ile blm B yer deitirildiinde kalan deimez.
RNEK 2.1: 50 ve 50 saylarnn 13 ile blnmesinden blm ve kalan bulalm.

ZM 2.1: 50 13

39 3
11
50 13
52
4
50 = 133 + 11
50 = 13(4) + 2
Blm = 3
Blm = 4
Kalan = 11
Kalan = 2
RNEK 2.2: Yandaki blme ileminde y18 olmak zere x + y toplamn bulalm.
ZM 2.2: 95 x
95 x
8
y
95 = x8 + y
95 = 8x + y
&
95 x
8
(Kalan blmden kk ise blen ile blm yer deitirebilir. )
95 8
8 11
15
8
y
7
Buradan x + y = 11 + 7 = 18 bulunur.
MODLER ARTMETK
53
RNEK 2.3: Yandaki blme ilemlerine gre a nn c trnden deerini bulalm.
ZM 2.3: a b & a = b3 + 5
b c
2
1
& b = c2 + 1
a b
3
5
a = b3 + 5 denkleminde b = c2 + 1 deerini yerine yazalm.
a = (c2 + 1)3 + 5
a = 6c + 3 + 5
a = 6c + 8 olur. Bu ifadede a nn c ile blmnden kalann 8 olduunu syleyebiliriz.
RNEK 2.4: x ve y birer rakam, xy iki basamakl bir saydr. Yandaki blme ilemine gre xy
saysnn alabilecei deerler toplamn bulalm.
b c
2
1
xy y
3
ZM 2.4: x y y blme ilemeni gre xy = y3 + 2 olur.

xy
Birler basama
Yzler basama
xy = 10x + y eklinde yazabiliriz.
xy = 3y + 2
10x + y = 3y + 2
10x = 3y - y + 2
10x = 2y + 2
2y 2
10x
=
+
2
2
2
5x = y + 1 elde edilir. Bu eflitlikte x ve y rakamlarna deerler vererek xy saylarn bulalm.
x = 1 iin 51 = y + 1 & y = 4 & xy"14
x = 2 iin 52 = y + 1 & y = 9 & xy"29
x = 3 iin 53 = y + 1 & y = 14 (rakam deil)
Buradan, xy saylarnn alabilecei deerler toplam 14 + 29 = 43 bulunur.
RNEK 2.5: a ve b birer rakam olmak zere aba b ab blme ileminde blmn deerini bulalm.
ZM 2.5:
I. Yol
a = 1 ve b = 2 deerlerini verelim.
2. NTE
121 2 12
101
12
001 2
12
Buradan blm 101 bulunur.
00
54
II. Yol
101 ^10a + bh
abab
1000a + 100b + 10a + b
1010a + 101b
=
=
= 101 bulunur.
=
ab
10a + b
10a + b
10a + b
III. Yol
aba b ab (a1ab olduundan blmn sana bir sfr yazlr.)
101
ab
00a b
ab

Buradan, blm 101 bulunur.
00
UYARI
Blme ileminde k = 0 ise x ve B, A saysnn birer tam say blenidir.
A x
B
0
1 says her tam saynn blenidir.
0 says, hibir sayy blmez. Yani bir tam sayy 0 ile blme tanmszdr.
0 says, kendisi hari btn tam saylara blnr ve blm sfrdr.
Blen ile Kalan Arasndaki Bantlar

A ve B tam saylarnn x tam saysna blnmesinden elde edilen
kalan srasyla m ve n olsun.
A x
m
B x
n
AB nin x ile blmnden kalan mn dir.

At nin x ile blnmnden kalan m t dir.
(A"B) nin x ile blnmnden kalan m"n dir.
Burada mt ve (m"n) deerleri x ten kk deilse bu deerler x ile tekrar blnerek
kalan bulunur.
RNEK 2.6: A doal saysnn 4 ile blmnden elde edilen kalan 2 olduuna gre (A3 + 7A) ifadesinin
4 ile blmnden kalan bulalm.
ZM 2.6:

A doal saysnn 4 ile blmnden kalan 2 ve 7 saysnn 4 ile blmnden kalan 3 tr.
A3 + 7A saysnn 4 ile blmnden kalan 23 + 32 = 8 + 6 = 14 ve

14 n 4 ile blmnden kalan da 2 olduundan, A3 + 7A ifadesinin 4 ile blmnden kalan 2 olur.
MODLER ARTMETK
55

Blnebilme Kurallar
a) 2 ile Blnebilme Kurall

Birler basama; 2 nin kat olan saylar (ift saylar) 2 ile tam blnebilir. 2 ile tam
blnmeyen saynn kalan 1 dir.
RNEK 2.7: 12, 186 ve 255 saylarnn 2 ile blnp blnmediini belirtelim. Blnmeyen saynn 2 ile
blmnden kalan bulalm.
ZM 2.7:
12 " 2 ift say
186 " 6 ift say

& 12 ve 186 saylar 2 ile tam blnr.
265"5 tek say olduundan 265 says 2 ile tam blnmez. Bu saynn 2 ile blmnden kalan 1 dir.
b) 3 ile Blnebilme Kural

Rakamlarnn say deerlerinin toplam, 3 n kat olan saylar 3 ile tam blnebilir.
RNEK 2.8: 2a3 saysnn 3 ile blnebilmesi iin a nn alaca deerler toplamn bulalm.
ZM 2.8: 2a3 says 3 ile blnebilmesi iin 2 + a + 3 = 3k (k!Z) olmaldr.
5 + a = 32
5+a=6
a=65
a=1
5 + a = 33
5+a=9
a=95
a=4
5 + a = 34
5 + a = 12
a = 12 5
a=7
5 + a = 35
5 + a = 15
a = 15 5
a = 10 rakam olmad iin a nn deeri olamaz.
Buradan a nn alaca deerler toplam; 1 + 4 + 7 = 12 bulunur.
c) 4 ile Blnebilme Kurall

Bir doal saynn son iki basama (onlar ve birler) 4 n kat veya 00 ise bu say
4 ile tam blnebilir. 4 ile blmnden kalan, saynn sonundaki iki basamakl saynn
4 ile blmnden kalanna eittir.
RNEK 2.9: 1a3b says 3 ve 4 ile blnebildiine gre a + b nin alabilecei en byk deeri bulalm.
ZM 2.9: 1a3b says 4 ile blnebildiine gre saymz 1a32 veya 1a36 olmaldr.

1a3b says 3 ile blnebildiine gre,
1a32"1 + a + 3 + 2 = 3k (k!Z)

a + 6 = 3k dr. Buradan, a = 0, a = 3, a = 6 veya a = 9 olur.
2. NTE
56

1a36"1 + a + 3 + 6 = 3k (k!Z)
a + 10 = 3k dir. Buradan; a = 2, a = 5 veya a = 8 olur.
Buradan a+ b nin en byk deeri a + b = 9 + 6 = 15 bulunur.
) 5 ile Blnebilme Kural

Bir doal saynn birler basamandaki rakam 0 veya 5 ise bu say 5 ile tam bl-
nr. Bir saynn 5 ile blmnden kalan, saynn birler basamann 5 ile blmnden
kalanna eittir.
RNEK 2.10: 5 basamakl 246ab says, 5 ile blndnde 4 kalann veren bir tek saydr. Bu say 3
ile blnebildiine gre a nn alabilecei deerleri bulalm.
ZM 2.10:

246ab saysnn 5 ile blnebilmesi iin saylar 246a0 ve 246a5 olmaldr.
5 ile blmnden kalan 4 olduuna gre, bu saylar 246a4 veya 246a9 olmaldr.
stenen say tek say olduundan 246a0 ift saysn almayz.
246a9 says 3 ile blnebildiine gre
246a9"2 + 4 + 6 + a + 9 = 3k (k!Z)

21 + a = 3k dir. Buradan,
21 + a = 21
a=0
21 + a = 24
a=3
21 + a = 27
a=6
21 + a = 30
a = 9 olur.
a nn alabilecei deerler; 0, 3, 6 ve 9 olarak bulunur.
d) 9 ile Blnebilme Kural

Bir doal sayy oluturan rakamlarnn say deerleri toplam 9 veya 9 un kat ise
bu doal say 9 ile tam blnebilir.
Bir doal saynn 9 a blmnden kalan, bu doal saynn rakamlarnn say deerleri toplamnn 9 ile blmnden elde edilen kalana eittir.
RNEK 2.11: 6a54 says 9 ile blnebildiine gre, a nn alabilecei deerleri bulalm.
ZM 2.11: 6a54 says 9 ile blnebildiine gre, 6 + a + 5 + 4 = 9k (k!Z +).

15 + a = 9k dir.
Buradan, 15 + a = 18 & a = 18 15 & a = 3 bulunur.
MODLER ARTMETK
57
RNEK 2.12: 25 basamakl 333...3 saysnn 9 ile blmnden kalan bulalm.
ZM 2.12: Verilen saynn rakamlar toplamn bulalm.

333...3 says 25 basamakl olduundan bu saynn rakamlar toplam 253 = 75 tir.
75 9
72
8
03
Buradan kalan 3 bulunur.
RNEK 2.13: Be basamakl 4a96b says 5 ve 9 ile blndnde kalanlar, srasyla 3 ve 5 oluyor.
Buna gre a nn alabilecei en byk deeri bulalm.
ZM 2.13: 4a96b says 5 ve blmnden kalan 3 olduuna gre say 4a963 veya 4a968 olur.

4a963 saysnn 9 ile blmnden kalan 5
olduuna gre,
4a968 saysnn 9 ile blmnden kalan 5 olduuna gre
4 + a + 9 + 6 + 3 = 9k + 5 & 22 + a = 9k + 5
4 + a + 9 + 6 + 8 = 9k + 5 & 27 + a = 9k + 5
22 5 + a = 9k
27 5 + a = 9k
17 + a = 18
22 + a = 27
a = 18 17
a = 27 22
a = 1 dir.
a = 5 olur.
Buradan, a nn en byk deeri 5 olarak bulunur.
e) 11 ile Blnebilme Kural

Verilen bir doal saynn basamaklarndaki rakamlar birler basamandan balaya-
rak sola doru birer atlayarak gruplandrlr. Her gruptaki rakamlar toplanr. ki toplamn
fark 11 in kat veya 0 ise bu doal say 11 ile tam blnebilir.
+++
abcdef doal saysnda a b c d e f eklinde gruplandrlr (f + d + b)(e + c + a) = 11k
blmnden (k!Z) ise bu abcdef say 11 ile tam blnebilir.
RNEK 2.14: Be basamakl 39a62 says 11 ile tam blnebildiine gre a yerine yazlabilecek rakam
bulalm.
ZM 2.14:

+++
3 9 a 5 2 (3 + a + 2) (9 + 5) = 11k (k!Z)
5 + a 14 = 11k
a 9 = 11k
k = 0 alnrsa a 9 = 110
a=0+9
a = 9 bulunur.
k!Z {0} deerleri iin a rakam olmaz.
Buradan a = 9 bulunur.
2. NTE
58
HATIRLATMA
1 ve kendisinden baka bleni olmayan saylara asal say denir. 1 in bleni sadece
kendisi olduundan 1 asal say deildir.
En kk asal say 2 dir.

2 den baka ift asal say yoktur.
1 den baka ortak bleni olmayan saylara aralarnda asal saylar denir.
Aralarnda asal iki sayya blnebilen her say bunlarn arpmna da blnebilir.
rnein bir saynn,
6 ile tam blnebilmesi iin hem 2 hem 3 ile tam blnmesi,
15 ile tam blnebilmesi iin hem 3 ile hem 5 ile tam blnmesi,
18 ile tam blnmesi iin hem 2 hem 9 ile tam blnmesi gerekir.
RNEK 2.15: 2a3b saysnn 12 ile tam blnebilmesi iin a nn alabilecei deerleri bulalm.
ZM 2.15: Bir doal say 12 ile blnebiliyorsa, 12 nin arpanlar arasndan, aralarnda asal olan
arpanlara da blnebilir.

12 = 43 olduundan 2a3b says 4 ve 3 ile blnebilir.
2a3b saysnn 4 ile blnebilmesi iin 2a32 ve 2a36 olmaldr.
2a36 says 3 ile blnebildiinden 2 + a + 3 + 6 = 3k & 11 + a = 3k (k!Z) olur.
7 + a = 3k & 7 + a = 9
a = 2,
7 + a = 12
a = 5,
7 + a = 15
a = 8 olur.
11 + a = 3k & 11 + a = 12
a = 1,
11 + a = 15
a = 4,
11 + a = 18
a = 7 olur.
Buradan a nn alaca deerler; 1, 2, 4, 5, 7 ve 8 olarak bulunur.
RNEK 2.16: Be basamakl 7m12n says 15 ile tam blnebildiine gre, m + n nin en byk deerini
bulalm.
ZM 2.16: 15 = 35 ve 3 ile 5 aralarnda asal olduundan, 7m12n says 3 ve 5 ile tam blnr.

7m12n says 5 ile tam blnebildiinden, n = 0 veya n = 5 olmaldr. Buna gre say, 7m120 veya
7m120 7 + m + 1 + 2 + 0 = 3k (k!Z)
7m125 olur. Bu saylar 3 ile tam blnebildiinden,

10 + m = 3k dir.
10 + m = 12
m = 2,
10 + m = 15
m = 5,
10 + m = 18
m = 8 olur.
MODLER ARTMETK
59

7m125 7 + m + 1 + 2 + 5 = 3k (k!Z)
15 + m = 3k dir.
15 + m = 15
m = 0,
15 + m = 18
m = 3,
15 + m = 21
m = 6,
15 + m = 24
m = 9 olur.
Buna gre, m + n nin en byk deeri 9 + 5 = 14 bulunur.
RNEK 2.17: Be basamakl 9a56b says 44 ile tam olarak blnebildiine gre a nn alabilecei deer-
leri bulalm.
ZM 2.17: 44 = 411 ve 4 ile 11 aralarnda asal olduundan, 9a56b says 4 ve 11 ile tam blnebilir.
9a56b says 4 ile tam blnebildiinden 6b says 4 n kat olmaldr. Bunun iin b; 0, 4, 8 olur. Bu
durumda say 9a560, 9a564, 9a568 olmaldr. Bu saylar 11 ile tam blnebildiinden;
+++
9a560 says iin 9 a 5 6 0 & (9 + 5 + 0) (6 + a) = 11k (k!Z)

14 6 a = 11k & 8 a = 11k & 8 a = 110 & 8 a = 0 & a = 8 dir.
9a564 says iin 9 a 5 6 4 & (9 + 5 + 4) (a + 6) = 11k (k!Z)

18 a 6 = 11k & 12 a = 11k & 12 a = 11 & a = 12 11 & a = 1 dir.
9a568 says iin 9 a 5 6 8 & (9 + 5 + 8) (a + 6) = 11k (k!Z)

22 a 6 = 11k & 16 a = 11k & 16 a = 11 & a = 16 11 & a = 5 dir.
Buradan, a nn alabilecei deerler 1, 5 ve 8 olarak bulunur.
+++
+++
ALITIRMALAR
1. Yanda bir blme ilemi verilmitir. x doal saysnn 10 ile blmnden kalan 8 olduuna
gre xy nin 9 ile blmnden kalan bulunuz.
2. Yanda verilen blme ilemlerine gre A nn C trnden deerini bulunuz.
A B+1
2
x 11
13
y
B 5
C2
2
3. Drt basamakl aaa0 says aadakilerden hangisine daima tam blnebilir?

A) 20
B) 18
C) 15
D) 12
E) 4
4. 30 basamakl 777...7 saysnn 9 ile blmnden elde edilen kalan bulunuz.

5. Alt basamakl 76ab4a says 20 ile tam blnebildiine gre, a nn alabilecei deeri bulunuz.
6. Be basamakl 3a15b says 45 ile tam blnebildiine gre, a + b nin alabilecei en kk ve en
byk deeri bulunuz.
7. Drt basamakl 7a6b says 6 ile tam blnebiliyor ve 5 ile blndnde kalan 3 olduuna gre, a
yerine ka farkl rakam yazlabileceini bulunuz.
8. Yaynlanan bir kitab tanmlamak iin ISBN numaras kullanlr. Bir ISBN numarasnn doruluunu belirlemek iin, numaradaki saylar soldan balanarak sras
ile 10, 9, 8, 7, ... , 2 ile arplr. arpmlarn toplam 11 ile blnebilirse numara
dorudur. Siz de bu yolla bir kitabn ISBN numarasnn doruluunu kontrol ediniz.
2. NTE
60

2.1.2. klit Algoritmas

a,b,q ve r!Z /{0} olsun. EBOB(a, b) a ve b saylarnn en byk ortak bleni olmak
zere a = bq + r ise EBOB(a, b) = EBOB(b, q qb) = EBOB(b, r) dir.
a = b!Z +, a2bH1 olsun. Blme algoritmas ile
a = q0 + r1, 0Gr11b; EBOB(a, b) = EBOB(b, r1)
Eer r1!0 ise blme algoritmas ile
b = q1r1 + r2, 0Gr21r1, EBOB(b, r1) = EBOB(r1, r2)
Eer r2!0 ise blme algoritmas ile
b = q2r2 + r3, 0Gr31r2, EBOB(r1, r2) = EBOB(r2, r3) olur.
Her admda kalan kleceinden rn!0 iin rn + 1 = 0 olacaktr.
Buradan rn + 1 = qnrn + 0, EBOB(rn + 1, rn) olacaktr.
O hlde klit algoritmasyla elde edilen sfrdan farkl son kalan a ve b saylarnn
EBOB udur. EBOB(a, b) = rn olur.
RNEK 2.18: klit algoritmasndan faydalanarak 20 ile 12 nin EBOB unu bulalm. .
ZM 2.18: 20 = 112 + 8

12 = 18 + 4
8 = 24 sfr kalanndan nceki kalan 4 olduundan,
Buradan, EBOB(20, 12) = 4 bulunur.
RNEK 2.19: klit algoritmasndan faydalanarak 27 ile 84 n EBOB unu bulalm. .

ZM 2.19: 84 = 327 + 3

27 = 93
Buradan, EBOB(27, 84) = 3 bulunur.
RNEK 2.20: klit algoritmasndan faydalanarak gre 48 ile 174 n EBOB unu bulalm.
ZM 2.20: 174 = 348 + 30
48 = 130 + 18
30 = 118 + 12
18 = 112 + 6
12 = 26
Buradan EBOB(48, 174) = 6 bulunur.
MODLER ARTMETK
61
6a,b!Z+ iin EBOB (a,b) = ax + by olacak ekilde x ve y tam saylar vardr.

RNEK 2.21: EBOB(326, 78) = 326x + 78y olacak ekilde x ve y tam saylarn bulalm.
ZM 2.21: 326 = 478 + 14
(1)
78 = 514 + 8
(2)
14 = 18 + 6
(3)
8 = 16 + 2
(4)
6 = 32 dir.
(5)
EBOB (326, 78) = 2 olur.

2 = 8 16
= 8 1(14 18)
= 28 114
= 2(78 514) 114
= 278 1014 114
= 278 11(326 478)
(3 eitliinden 6 = 14 18)
= 18 114 + 18
(4 eitliinden)
(2 eitliinden 8 = 78 514)
= 278 1114
(1 eitliinden 14 = 326 478)
= 278 11326 + 4478
2 = 11326 + 4678 olur.
Buradan x = 11 ve y = 46 bulunur.
RNEK 2.22: a = 36 ve b = 42 olmak zere EBOB(a, b) = ax + by olacak ekilde x ve y tam saylarn bulalm.
ZM 2.22: 42 = 136 + 6

36 = 66 dr.
EBOB (36, 42) = 6 olur.

6 = 42 136
6 = 42x 36y & x = 1 ve y = 1 bulunur.
6 = 142 136 dr.
ALITIRMALAR
1. klit algoritmasndan faydalanarak aadaki a ve b saylar iin EBOB(a, b) deerini bulunuz.

a) a = 72 , b = 56
b) a = 124 , b = 72
2. Aadaki a ve b saylar iin EBOB(a, b) = ax + by olacak ekilde x ve y tam saylarn bulunuz.

a) a = 20 , b = 13
c) a = 24 , b = 96
2. NTE
b) a = 69 , b = 372
) a = 420 , b = 320
62
2.2. MODLER ARTMETKTE LEMLER

Akam saat 23.00 da Ankara'dan zmir'e hareket eden bir yolcu otobs
11
8 saat sonra zmir'e varacana gre saat kata zmir'de olacaktr? Aklaynz.
12
10
9
8
2.1.1. Modler Aritmetikle lgili zellikler
Modler Aritmetik
a b biimindeki kalanl blme ileminde a = bc + k, (0Gk1b) olarak yazmtk. a says, b

c
saysna blndnde k kalann veriyorsa a k, b ile kalansz blnr.
k

imdi baz saylarn 5 ile blmnden kalanlar bulalm.
15 5
15 3
00
Saylarn 5 ile blmnden elde edilen kalanlarn; 0, 1, 2, 3, 4 saylarndan biri olduu grlr.
21 5
20 4
01
27 5
25 5
02
33 5
30 6
03
49 5
45 9
04
5|x y demek; x y, 5 ile tam blnr demektir.
+
x, y!Z, m!Z , m21 olmak zere; x y saysnn m ile blm tam say ise, m
saysna x ve y saylarnn modl denir ve ksaca x/y(mod m) eklinde gsterilir

ve x says m modlne gre y saysna denktir. diye okunur.
+
x/y(modm) veya x y = km (k!Z ) dir.
RNEK 2.23: 34 saysnn 6 ya blmnden elde edilen kalan bulalm. Modl olarak ifadesini yazalm.
ZM 2.23: 34 6 olduundan, 34/4(mod6) olarak yazlr.

30 5
04
RNEK 2.24: 27/x(mod 7) denkliini salayan en kk pozitif x(iks) tam saysn bulalm.
ZM 2.24: 27 7
21 3

06
27/6(mod 7) ise x = 6 bulunur.
MODLER ARTMETK
63
RNEK 2.25: 2, 6, 13, 17 saylarnn (mod3) e gre hangi saylara denk olduunu bulalm.
ZM 2.25: 2/2(mod 3), 6/0(mod 3), 13/1(mod 3), 17/2(mod 3) tr.
RNEK 2.26: 2, 6, 10, 14 saylarnn (mod4) e gre hangi saylara denk olduunu bulalm.
ZM 2.26: 2/2(mod 4), 6/2(mod 4), 10/2(mod 4), 14/2(mod 4) dir. Buna gre 2, 6, 10, 14
saylar mod 4 e gre 2 ye denktir.
RNEK 2.27: Aadaki ifadelerde x ve y deerlerini bulalm.

a) 16/x(mod 7)
b) 41/y(mod 7)
ZM 2.27:

a)
16 7
14 2
02
16/2(mod 7) olduundan, x = 2 olur.

b)
41 7
42 6
01
41/1(mod 7) olduundan, y = 1 olur.
ALITIRMALAR

a)
c)
1/3(mod5)
b.
123/3(mod10)
16/4(mod5)
23/2(mod7)
2. 52/x(mod 18) ise x deerini bulunuz.

3. 57/y(mod 12) ise y deerini bulunuz.
2. NTE
64

Modler Aritmetikle lgili zellikler
ETKNLK
13/x(mod 4) ve 26/y(mod 4) ilemlerine gre x ve y deerlerini bulunuz.

13 + 26 = z(mod 4) ileminde z deerini bulunuz.
x + y nin (mod 4) gre deerini bulunuz ve bu deeri z deeri ile karlatrnz.
1326 = u (mod 4) ileminde u deerini bulunuz.
xy nin (mod 4) gre deerini bulunuz ve bu deeri u deeri ile karlatrnz.
Modler aritmetikle ilgili zelliklerin neler olabileceini aklaynz.
ZELLK
m!Z+ ve a, b!Z olmak zere a/b(modm)+m|a b dir.

spat
(I) a/b(mod m) & a = mk + b (k!Z) & a b = mk & m|a b dir.
(II) m|a b & a b = mk (k!Z) & a = mk + b & a/b(modm) dir.
(I) ve (II) den a/b (mod m) + m|a b dir.
RNEK 2.28: 4|22 2 ifadesini modl olarak ifade edelim.

ZM 2.28: 4|22 2 & 22/2(mod 4) olarak yazlr.
ZELLK
m!Z+ ve a, b, x!Z iin a/b(modm) ise

(i) ax/bx(modm)
(ii) a + x/b + x (modm) dir.
spat
(i) a/b(modm) & m|a b & a b = mk (k!Z)
a = b + mk (Eitliin her iki tarafn x!Z ile arpalm.)

ax = (b + mk)x
ax = bx + mkx
ax = bx + mp
(k!Z, m!Z olduundan p = km!Z dir.)
ax bx = mp & m|ax bx & ax/bx (modm) olur.

(ii) a/b(modm) & m|a b & a b = mk (k!Z)
a = b + mk (Eitliin her iki tarafna x!Z saysn ekleyelim.)

a + x = b + x+ mk
a + x (b + x) = mk & m|a + x (b + x) & a + x/b + x(modm) olur.
MODLER ARTMETK
65
RNEK 2.29: 17/2 (mod 5) olduuna gre, 17 + 11 toplamnn mod 5 e gre deerini bulalm.
ZM 2.29:
17/ 2 (mod 5)
17 + 11/ 2 + 11 (mod 5)
28/ 13 (mod 5)
28/ 3 (mod 5) bulunur. (13/3 (mod 5))
ZELLK
m!Z+ ve a, b, c, d!Z iin a/b(modm) ve c/d(mod m) ise

1. a + c/b + d(modm)
2. ac/bd(modm) dir.
spat
1. a/b(modm) & m|a b & a b = mk (k!Z)
c/d(modm) & m|c d & c d = mp (p!Z)
(I)
(II)

(I) ve (II) eitliklerini taraf tarafa toplayalm.

a b = mk
+ c d = mp
a b + c d = mk + mp
a + c (b + d) = m(k + p) & m|a + c (b + d)
2. a b = mk & a = b + mk
a + c/b + d(mod m) olur.
c d = mp & c = d + mp

(Eitlikleri taraf tarafa arpalm.)
ac = (b + mk)(d + mp)
ac = bd + bmp + mkd + m2kp

ac = bd + m(bp + dk + mkp) bulunur.
Bu eitlikte, bp + dk + mkp = t!Z alnrsa

ac = bd + mt & ac bd = mt & m|ac bd &
ac/bd(mod m) olur.
RNEK 2.30: 23/3(mod 5) ve 19/4(mod 5) ise 23 + 19 toplamnn mod5 e gre deerini bulalm.
ZM 2.30:
23/ 3(mod 5)
19/ 4(mod 5)

2. NTE
23 + 19/ 3+ 4(mod 5)
42/ 7(mod 5)
42/ 2(mod 5)
(7/2(mod 5))
66
RNEK 2.31: 15 + 25/x(mod6) ve 4362/y(mod5) ise x ve y deerlerini bulalm.
ZM 2.31: 15/3(mod 6) ve 25/1(mod 6) olduundan,
15 + 25 = 3 + 1(mod6) & 15 + 25/4(mod 6) dr.
O hlde x = 4 olur.
43/3(mod5) ve 62/2(mod5) olduundan,
4362 = 32 (mod5)
4362/6(mod5)
4362/1(mod5) dir.
O hlde y = 1 olur.
RNEK 2.32: 3122/x(mod5) denkliini salayan en kk doal saynn x deerini bulalm.

30
30
ZM 2.32:
31 /3(mod5)
32 /4(mod5) /19(mod5)
33 /2(mod5) /14 (mod5)

34 = 16 /1(mod5)
3122 = (34) 32 /(1) 32(mod5)
3122 /4(mod5) tir.
Buradan, x = 4 bulunur.
RNEK 2.33: 3311 + 1133 saysnn 7 ile blnmesinden elde edilen kalan bulalm.
ZM 2.33: 3311/x (mod7) ve 1133/y (mod7) olsun. Buna gre x + y/z(mod7) dir.

33/5 (mod 7) ve 11/4 (mod 7) olur. 33/5 ve 11/4 alabiliriz.
3311 + 1133/x + y (mod 7)
33/5(mod7)
51/5(mod7)
511 = 5655/13/3(mod7)
11 /4 (mod 7)
Buradan, x = 3 tr.
41 /4 (mod 7)
52/4(mod7)
42 /2 (mod 7)
53/6(mod7)
43 /1 (mod 7)
11
54/2(mod7)
433 = (43) /111/1(mod7) dir.
55/3(mod7) Buradan y = 1 olur.

56/1(mod7)

x + y/3 + 1(mod 7)&x + y /4(mod7) dir.
Buradan, 3311 + 1133 saysnn 7 ile blmnden kalan 4 bulunur.
MODLER ARTMETK
67
RNEK 2.34: 444777 + 777444 saysnn birler basamandaki rakam bulalm.
ZM 2.34:

Bir saynn birler basama, o saynn 10 ile blmnden kalana eittir.
444777/x (mod 10), 777444/y (mod 10) olmak zere 444777 + 777444/x + y(mod10) dur.
444/4 (mod 10) & 444777/x (mod 10), 777/7(mod10) & 7444 = y(mod10) olur.
41/4(mod10)
777 /7(mod10)
x + y/4 + 1(mod10)
42/6(mod10)
71 /7(mod10)
x + y/5(mod10) olduundan,
4 /4(mod10)
7 /9(mod10)
444777 + 777444 saysnn birler
44/6(mod10)
73 /3(mod10)
basama 5 bulunur.
45/4(mod10)
74 /1(mod10)
4 n tek kuvvetleri 4, ift kuvvet- 777444 = (74)111 dir.
leri 6 ya denktir.

777444 /1(mod 10) olur.
777 tek say olduundan,
Buradan, y = 1 dir.
4777/4(mod10) olur.

Buradan, x = 4 tr.
RNEK 2.35: EBOB(3,5) = 1 olduuna gre 5x /2(mod3) denkliini salayan baz x tam saylarn bulalm.
ZM 2.35: 5x /2(mod3)

25x /22(mod3)
10x /4(mod3)
x /1(mod3)
x 1 = 3k olur.
x = 1 + 3k
(Her iki taraf 2 ile arpalm.)

(10/1(mod3) ve 4/1(mod3))
(k!Z)
k = 1 iin x = 1 + 3(1)&x = 2
k = 0 iin x = 1 + 30&x = 1
k = 1 iin x = 1 + 31&x = 4
Buradan 5x/2(mod3) denkliini salayan baz x tam say deerleri 2, 1 ve 4 tr.
2. NTE
68
RNEK 2.36: 7x/3(mod5) denkliini salayan baz x tam say zmlerini bulalm.
ZM 2.36: Burada EBOB(5, 7) = 1 dir.
7x /3(mod5)

37x /33(mod5)
(Her iki taraf 3 ile arpalm.)
21x /9(mod5)
(21/1(mod5) ve 9/4(mod5))
x = 4 (mod5)
x 4 = 5k
(k!Z)
x = 4 + 5k
k = 1 iin x = 4 + 5(1)&x = 1
k = 0 iin x = 4 + 50&x = 4
k = 1 iin x = 4 + 51&x = 9 dur.
Denklii salayan baz x tam say deerleri 1, 4 ve 9 olur.
RNEK 2.37: m!Z + olmak zere, 88/4(mod m) denkliini salayan m deerlerini bulalm.
ZM 2.37: 88/4 (mod m) ise, 88 = 4+ km olacak ekilde k!Z vardr.
84
& 88 - 4 = km & m = k dir.
O hlde m, 84 n 4 ten byk olan pozitif tam blenleridir. Buna gre m!{7, 14, 21, 42, 84} olur.
RNEK 2.38: 4x + 6/3(mod 7) denkliini salayan en kk x!N deerini bulalm.

ZM 2.38: 4x + 6/ 3(mod7)

4x + 6 + 1/ 3 + 1(mod7) (Her iki tarafa 1 ekleyelim.)
4x + 0/ 4(mod7)
4x/ 4(mod7)
x/ 1 olur.
Buradan, x in en kk deeri 1 bulunur.
RNEK 2.39: 4x + 3/6(mod7) denkliini salayan en kk pozitif x tam saysn bulalm.
ZM 2.39: 4x + 3/ 6 (mod7)

4x + 3 + 4/ 6 + 4(mod7)
4x/ 3(mod7)
24x/ 23(mod7)
x/ 6(mod7) dir. O hlde en kk pozitif x tam says 6 bulunur.
MODLER ARTMETK
69
RNEK 2.40: 1! + 2! + 3! + ... + 100!/x (mod 12) denkliini salayan en kk doal sayy bulalm.
ZM 2.40: 1! / 1(mod 12)

2! / 2(mod 12)
3! / 6(mod 12)
4! / 0(mod 12)
(4! = 24 tr. 24 de 12 ile tam blnr. )
5! / 0(mod 12)
(54! = 5! dir. 5! de 12 ile tam blnr. )
100!/ 0 (mod 12)
(100! iinde 12 arpan olduundan 100! 12 ile tam blnr.)
1! + 2! + 3! + 4! + 5! + ... + 100! / 1 + 2 + 6 + 0 + 0 + ... + 0(mod 12)
/ 9(mod 12)
Buradan, en kk x doal says 9 bulunur.
RNEK 2.41: Bugn gnlerden sal ise 75 gn sonra ve 143 gn nce gnlerden ne olacan bulalm.
ZM 2.41: 75/x(mod7) ve 143/y(mod7) yi bulmamz gerekir.

75 7 & x = 5 tir. Sal

70 10
05

aramba
Cuma
Perembe
Cumartesi
75 gn sonra gnlerden pazar olur.
1 43 7 & y = 3 tr. Cuma

1 40 20
Cumartesi
Pazar
Pazartesi
Pazar
Pazartesi
Sal
143 gn nce gnlerden cumartesi olur.
RNEK 2.42: Bir hemire sal gn nbet tutmaya balyor. 5 gnde bir
nbet tuttuuna gre 60. nbetini hangi gn tutacan bulalm.
ZM 2.42: lk nbetini sal gn tutmutur. Bundan sonra 59 nbet

daha tutmaldr. Her nbet arasnda 5 gn olduundan 595 = 295 gn
sonra 60. nbetini tutacaktr.
295/1(mod 7) Bir hafta 7 gn olduundan her 7 gn sonra ayn gn olacandan burada modu 7
almalyz.
2 95 7
2 8 42
015
14
295/1 (mod 7)
Sal
aramba
01
O hlde hemire 60. nbetini aramba gn tutacaktr.
2. NTE
Perembe
70
ALITIRMALAR
1. 53 + 61/x (mod8) ve 7183/y(mod 8) ise x + y nin (mod 8) e gre deerini bulunuz.
2. 351 saysnn 5 ile blnmesinden elde edilen kalan bulunuz.
3. 1225 + 2435/x (mod 7) ise x katr?
A) 2
B) 3
C) 4
D) 5
E) 6
4. 412819991999/x(mod8) ise x in deerini bulunuz.

5. Aadaki noktal yerleri uygun ekilde doldurunuz.

a) x!Z + ve ( 53)71/x(mod7) ise x = .......
b) x, k!Z + ve 34k + 3 1216k + 1/x(mod5) ise x = .......
6. Bugn gnlerden pazar ise 93 gn sonra ve 256 gn nce gnlerden hangi gn olur?
7. Hastanede alan bir hemire 10 gnde bir nbet tutmaktadr. lk nbetini perembe gn tuttuuna gre 9. nbetini hangi gn tutar?
8. 92016 /x(mod5) olduuna gre, x in alabilecei en kk doal say deerini bulunuz.
9. Bir hasta A ilacn 3 saate bir, B ilacn 8 saatte bir almaktadr. Bu iki
ilac ilk kez birlikte 09.00 da aldna gre beinci kez birlikte saat
kata alr?
10. 5x + 1/2(mod 6) denkliini salayan en byk negatif tam say ile en kk pozitif tam saylarn
toplam aadakilerden hangisidir.
A) 2
B) 3
C) 4
D) 5
E) 6
MODLER ARTMETK
71

1.
A2
B
1
A) 5
K M
2

1
2.
ve
B 3
C
2
A, B ve C pozitif birer tam saydr.

Yandaki blme ilemlerine gre, A saysnn 6 ile blmnde kalan katr?
B) 4
ve
A) 5(M 1)
L M
3
C) 2
D) 1
E) 0
K, L, M birer rakam olmak zere,

Yandaki blme ilemine gre, K + L aadakilerden hangisine eittir?
B) 4 (M + 2)
C) 5(M + 1)
D) 4M + 5
3. A, B, C birer pozitif tam saydr.
E) 5M 2
Yandaki blme ilemine gre, A saysnn 12 ile blmnden elde edilen

blm ile kalann toplam aadakilerden hangisidir?
A 3
B
2
A) C + 4
E) 4C + 1
B) 2C + 3
C) 2C + 5
D) 3C 2
B 8
v C
4
4. 20 basamakl 888... saysnn 9 ile blmnden kalan katr?

A) 2
B) 5
C) 6
D) 7
E) 8
5. Drt basamakl 52AB says 30 ile tam blndne gre A nn en byk deeri katr?

A) 5
B) 6
C) 7
D) 8
E) 9
6. Rakamlar farkl 3M4N saysnn 5 ile blmnden kalan 3 tr. 3M4N saysnn 3 e tam blndne
gre, M nin alabilecei deerler toplam katr?

A) 16
B) 15
C) 14
D) 10
E) 8
7. Drt basamakl 5x2y says 4 ile tam blnebilmektedir. Bu saynn 3 ile blmnden kalan 1 olduuna gre x + y toplamnn alabilecei en byk deer katr?

A) 15
B) 14
C) 13
D) 11
E) 10
C) 18
D) 20
E) 24
8. 72 ile 48 in EBOB u katr?

A) 8
B) 12
9. a = 108, b = 84 olmak zere EBOB(108, 84) = ax + by olacak ekilde x ve y deerleri katr?

A) x = 4
B) x = 3
C) x = 3
D) x = 4
E) x = 4
y = 3 y = 4 y = 4 y = 3 y = 3
10. 59 + 95 toplamnn 8 ile blmnden kalan katr?

A) 7
2. NTE
B) 6
C) 5
D) 4
E) 3
72
11. 2626 ve 2522 saylarnn EBOB u katr?

A) 17
B) 19
C) 23
D) 26
E) 29
12. 29/x(mod 5) ve 127/y(mod 5) olduuna gre, x + y/z(mod 5) denkliinde z deeri katr?

A) 0
B) 1
C) 2
D) 3
E) 4
13. m21 olmak zere, 28/4(mod m) denkliini salayan ka adet m deeri vardr?

A) 4
B) 5
C) 6
D) 7
E) 8
D) 1
E) 0
14. 4124 saysnn 5 ile blnmnden kalan katr?

A) 4
B) 3
C) 2
15. x 5/4(mod 7) denkliini salayan x in alabilecei en kk pozitif tam say deeri katr?

A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
D) 3
E) 2
16. 347 saysnn birler basamandaki rakam katr?

A) 7
B) 6
C) 5
17. Gnlerden aramba ve saat 13.00 ise 4186 saat sonra gnlerden hangi gn ve saat ka olur?

A) aramba, 21:00
B) Sal, 23:00
D) Perembe, 21:00
E) Cuma, 23:00
C) Perembe, 21:00
18. Bir fabrikada yneticiler 9 gnde bir toplant yapyorlar. lk toplantlarn aramba gn yapmlardr. 12. toplantlarn hangi gn yaparlar?

A) Sal
B) aramba
D) Cuma
E) Cumartesi
C) Perembe
19. Bir hasta A ilacn 6 gnde bir, B ilacn 4 gnde bir, C ilacn da 2
gnde bir alyor.

Bu hasta A, B ve C ilacn birlikte ilk kez sal gn aldna gre

hepsini birlikte 118. kez hangi gn alr?
A) Cuma
B) Perembe
D) Cumartesi
E) Pazar
C) Cuma
20. Bir duvar saati 03.00 gstermektedir. 2001 saat sonra saat ka gsterir?

A) 3.00
B) 6.00
D) 11.00
E) 12.00
C) 9.00
MODLER ARTMETK
73
3. NTE
DENKLEM
VE
ETSZLKLER
3.1. DORUSAL DENKLEM SSTEMLERNN
ZM
3.1.1. Dorusal Denklem Sistemleri ve zm
3.2. KNC DERECEYE DNTRLEBLEN
DENKLEMLER VE DENKLEM SSTEMLER
3.2.1. kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli
Denkleme Dntrlebilen Denklemlerin
zm Kmesi
3.2.2. kinci Dereceden ki Bilinmeyenli
Denklem Sistemlerinin zm Kmesi
3.3. KNC DERECEDEN BR BLNMEYENL
ETSZLKLER
Eitsizliklerin zm Kmesi
Denklemlerin Kklerinin Varl ve areti
3.4. KNC DERECEDEN BR BLNMEYENL
ETSZLK SSTEMLER
Eitsizlik Sistemlerinin zm Kmesi
74
3.1. DORUSAL DENKLEM SSTEMLERNN ZM

Birinci dereceden iki bilinmeyenli denklem sistemlerinin
zm kmelerini 9. snfta yok etme veya yerine koyma
yntemleri ile kolaylkla bulmutuk. Denklem saysn ve
bilinmeyen saysn birer artrdmzda bu denklemin zm
kmesini nasl bulacamz reneceiz.
Bir denklem sisteminde bilinmeyen says arttka zm
kmesini bulmak daha ok zaman alr.
Bu denklem sistemlerini bilgisayar programlarnda daha
ksa zamanda zebiliriz.
3.1.1. Dorusal Denklem Sistemleri ve zm

x1, x2, ... , xn bilinmeyenler, a1, a2, ... , an birer gerek say olmak zere,
a1 x1 + a2 x2 + ... + an xn = b eklinde yazlan denkleme, dorusal (lineer) denklem
denir.
Birden fazla dorusal (lineer) denklemden oluan sisteme dorusal denklem sistemi denir. Biz burada bilinmeyenli denklemden oluan denklem sistemlerinin
zm kmelerini bulacaz.
RNEK 3.1: Bir manavda alveri yapan Ali, zlem ve Gln manavdan aldklar meyve miktarlar ve
dedikleri paralar aadaki tabloda verilmitir.

Portakal
Mandalina
Elma
denen toplam
para (TL)
Ali
3 kg
2 kg
1 kg
8,5
zlem
2 kg
3 kg
1 kg
Gl
4 kg
2 kg
3 kg
14
Yukardaki tabloya gre portakal, mandalina ve elmann bir kilogramnn ka TL olduunu bulalm.
ZM 3.1: Burada portakaln 1 kg fiyat x, mandalinann 1 kg fiyat y ve elmann 1 kg fiyat z olsun.

Verilere uygun denklem sistemi aadaki gibi olur.

3x + 2y + z = 8,5 .... (I)
2x + 3y + z = 8 ....... (II)
4x + 2y + 3z = 14 ..... (III)
(I) denklemini (1) ile arpp (II) denklemi ile taraf tarafa toplayalm.
1/ 3x + 2y + z = 8,5
2x + 3y + z = 8
&
3x 2y z = 8,5
+
2x + 3y + z = 8
x + y = 0,5
... (IV)
DENKLEM VE ETSZLKLER
75
(II) denklemini (3) ile arpp (III) denklemi ile taraf tarafa toplayalm.
3/ 2x + 3y + z = 8
6x 9y 3z = 24
&
4x + 2y + 3z = 14
4x + 2y + 3z = 14
... (V)
2x 7y = 10
(IV) ve (V) denklemlerini ortak zelim.
2/x + y = 0,5
2x 2y = 1
&
2x 7y = 10
2x 7y = 10
9y = 9
y = 1 dir.
x + y = 0,5 denkleminde y = 1 iin x + 1 = 0,5

x = 0,5 1

x = 1,5

x = 1,5 tir.
3x + 2y + z = 8,5 denkleminde x = 1,5 ve y = 1 iin,
31,5 + 21 + z = 8,5
z = 8,5 6,5
z = 2 olur.
Buradan 1 kg portakal 1,5 TL, 1 kg mandalina 1 TL ve 1 kg elma 2 TL olarak bulunur.
RNEK 3.2:
x 2y + z = 2
2x + y z = 1
3x + y 2z = 5
denklem sisteminin zm kmesini bulalm.
ZM 3.2: Denklem sisteminin zmn yok etme yntemi ile yapalm. Birinci denklemi ( 2) ile arpp ikinci denklemle ve 3 ile arpp nc denklemle toplayalm.
2/ x 2y + z = 2
2x + y z = 1
&
2x + 4y 2z = 4
+
2x + y z = 1
5y 3z = 3 ... (1)
3/ x 2y + z = 2
3x + y 2z = 5
&
3x 6y + 3z = 6
+
3x + y 2z = 5
5y + z = 1
3. NTE
... (2)
76

(1) ve (2) iki bilinmeyenli denklemlerini ortak zelim.

5y 3z = 3
+ 5y + z = 1
2z = 2
z = 1 dir. Buradan,
z = 1 iin 5y 3z = 3
y = 0, z = 1 iin x 2y + z = 2
5y 31 = 3
x 20 + 1 = 2
5y = 3 + 3
x = 21
5y = 0
x = 1 olur.
y = 0
Denklem sisteminin zm kmesi (x, y, z) = (1,0,1) bulunur.
RNEK 3.3:
x1 2x2 x3 = 2
2x1 + x2 + 3x3 = 1
3x1 + x2 2x3 = 1,1
ZM 3.3: kinci ve nc denklemlerdeki x1 li terimi yok edelim. Bunun iin birinci denklemi (2) ile
arpp ikinci denklemle, birinci denklemi 3 ile arpp nc denklemle taraf tarafa toplayalm.
2/ x1 2x2 x3 = 2
2x1 + x2 + 3x3 = 1
&
2x1 + 4x2 + 2x3 = 4

2x1 + x2 + 3x3 = 1
5x2 + 5x3 = 5
3/ x1 2x2 x3 = 2
3x1 + x2 2x3 = 1,1
&
... (1)
3x1 6x2 3x3 = 6
3x1 + x2 2x3 = 1,1

5x2 5x3 = 4,9 ... (2)
(1) ve (2) denklemlerini ortak zelim.

5x2 + 5x3 = 5
+ 5x2 5x3 = 4,9

0 = 0,1 olur.
Bu eitlik doru olmadndan bu denklem sistemi bir zme sahip deildir. = Q dir.
77
x1 2x2 x3 = 2
RNEK 3.4:
2x1 + x2 + 3x3 = 1
3x1 + x2 2x3 = 1
ZM 3.4: Birinci denklemi (2) ile arpp ikinci denklemle, birinci denklemi 3 ile arpp nc denk-
lemle toplayalm.
2/ x1 2x2 x3 = 2
2x1 + x2 + 3x3 = 1
&
2x1 + 4x2 + 2x3 = 4

2x1 + x2 + 3x3 = 1
5x2 + 5x3 = 5
3/ x1 2x2 x3 = 2
3x1 + x2 2x3 = 1
&
3x1 6x2 3x3 = 6
3x1 + x2 2x3 = 1
5x2 5x3 = 5
(1) ve (2) denklemlerini ortak zelim.
5x2 + 5x3 = 5
+ 5x2 5x3 = 5
0 = 0 olur. Bu eitlik dorudur.
1
5 /5x2 + 5x3 = 5 & x2 + x3 = 1

x2 = 1 x3 elde edilir.

x1 2x2 x3 = 2 denkleminde x2 = 1 x3 deerini yerine yazalm.
x1 2(1 x3) x3 = 2
x1 2 + 2x3 x3 = 2

x1 = x3
Burada x3 n her deeri iin denklem sisteminin bir zm vardr.
x3 = 2 iin denklem sisteminin bir zmn bulalm.
x1 = x3 & x1 = 2
x2 = 1 x3 & x2 = 1 2 = 1
Denklem sisteminin bir zm (x1 , x2, x3) = (2, 1, 2) dir.
Siz de x3 e farkl deerler vererek bu denklem sisteminin farkl zmlerini bulunuz.
Burada denklemin x3 deerine bal sonsuz zm bulunur.
3. NTE
78
ALITIRMALAR
1.
x+y+z = 6
x + 2y + 2z = 11
denklem sisteminin zm kmesi aadakilerden hangisidir?
x + 3y + 2z = 13
2.
A) (1,1,1)
B) (1,2,1)
x1 + x2 + x3 = 1
x1 + 2x2 x3 = 7
C) (1,2,3)
D) (1,2,3)
E) (1,2,3)
denklem sisteminin zm kmesini bulunuz.
x1 + 4x2 3x3 = 4
3.
2x1 + 3x2 x3 = 24
4x1 2x2 + 3x3 = 6
x1 x2 + 2x3 = 3
4.
x+y = 7
2x y + z = 3
x + 2y z = 14
5. Bir krtasiyeden alveri yapan kiinin, silgi ve kalemtratan ka adet aldklar ve dedikleri
toplam para aadaki tabloda verilmitir. Buna gre bir kalem, bir silgi ve bir kalemtran sat
fiyatlarn bulunuz.
Toplam denen para

1. kii
24 TL
2. kii
26 TL
3. kii
15 TL
79
3.2. KNC DERECEYE DNTRLEBLEN DENKLEMLER VE DENKLEM SSTEMLER

3.2.1. kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denkleme Dntrlebilen Denklemlerin zm Kmesi

a. kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denkleme Dntrlebilen Polinomlarn arpm veya

Blm Biimindeki Denklemler
kinci dereceden bir bilinmeyenli denklemlerin zm kmelerini bulmay 10. snfta renmitik.
Verilen denklem ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklem deilse bir dzenlemeyle ya da dnmle ikinci dereceden bir bilinmeyenli denkleme dntrlerek zmn bulabiliriz.
RNEK 3.5: x3 x2 4x + 4 = 0 denkleminin zm kmesini bulalm.

ZM 3.5: Verilen denklemi arpanlarna ayrarak ikinci ve birinci
dereceden iki denklemin arpm eklinde yazabiliriz.

x3 x2 4x + 4 = 0
x2(x 1) 4(x 1) = 0

(x2 4)(x 1) = 0 eklinde iki polinomun arpm olarak
yazabiliriz.
Buradaki arpm sfra eit olduundan her bir arpan sfra eitlenerek denklemin kkleri bulunur.

x2 4 = 0 veya x 1 = 0
x2 = 4
x = 1 dir.
x = "2
Buradan denklemin zm kmesi = {2, 1, 2} bulunur.

Yandaki grafik verilen fonksiyon grafiidir. Grld gibi grafik x eksenini zm kmesi olan x in
deerlerinde kesmektedir.
RNEK 3.6:
^3x - 4h2 - ^2x + 1h2
x 2 - 8x + 15
= 0 denkleminin zm kmesini bulalm.
ZM 3.6: Verilen denklemi en sade ekilde yazalm.

^3x - 4h2 - ^2x + 1h2
=0
^3x - 4 + 2x + 1h^3x - 4 - 2x - 1 h
=0
^ 5x - 3 h ^ x - 5 h
=0
x 2 - 8x + 15
^x - 5h^x - 3h
^x - 5h ^x - 3h
5x - 3
= 0 olur. Buradan,
x-3
5x 3 = 0
Paydann da sfrdan farkl olmas gerekir.
5x = 3
x 3 ! 0
ve
x 5 ! 0
3
x
! 3

x ! 5 tir.

x=
olur.
5

3
Denklemin zm kmesi = & 0 bulunur.
5
3. NTE
80
P(x)P(Q) = 0 eklindeki denklemler zlrken her arpan ayr ayr sfra eitlenir.

P(x) = 0 veya Q(x) = 0 olur.
P(x)
Q(x) = 0 eklindeki denklemler zlrken P(x) = 0 ve Q(x)!0 olmaldr. Pay sfr yapan
deer, payday da sfr yapyorsa o deer zm kmesine dahil edilmez.
RNEK 3.7:
x- 3
12
x+ 1
= 2
denkleminin zm kmesini bulalm.
x- 2
x+ 2
x -4
ZM 3.7:
x+1 x-3
12
= 2
x-2 x+2
x -4
^x + 2h
^x - 2h
^x + 1h^x + 2h - ^x - 3 h^x - 2 h
^x - 2h^x + 2h
12
=0
x2 - 4
x 2 + 3x + 2 - ^x 2 - 5x + 6h
12
- 2
=0
x2 - 4
x -4
x 2 + 3x + 2 - x 2 + 5x - 6 - 12
=0
x2 - 4
8x - 16
= 0 dr. Buradan,
x2 - 4
8x 16 = 0
8x = 16
x = 2
ve
x2 4! 0 dr.
x2! 4
x! "2 olur.
Burada x = 2 deeri payday x2 4 = 22 4 = 4 4 = 0 yaptndan kk olarak alamayz.

Denklemin zm kmesi = Q bulunur.
RNEK 3.8: x3 4x2 + 5x 2 = 0 denkleminin zm kmesini bulalm.

ZM 3.8:

P(x) = x3 4x2 + 5x 2 olarak alalm.
P(x) polinomunun ba katsays 1 olduundan polinomun tam say sfrlar, sabit terimin tam say
2 nin tam say arpanlar 1, 2, 1, 2 dir.
x = 1 iin P(1) = 13 41 + 51 2 = 1 4 + 5 2 = 0 dr.
Buradan x 1, P(x) polinomunun bir arpandr. O hlde P(x) polinomu x 1 ile tam blnr.
arpanlar arasndadr.
81
x3 4x2 + 5x 2
3+
+x
x2
2
3x + 5x 2
+
3x
3x2 +
x1
x2 3x + 2
x3 4x2 + 5x 2 = (x 1)(x2 3x + 2) = 0
(x 1)(x2 3x + 2) = 0 ise
eklinde yazabiliriz.
2x 2
2
+ 2x +
0
x 1 = 0 veya x2 3x + 2 = 0 olur.
x=1
/\
1 2
(x 1)(x 2) = 0
x 1 = 0
x 2 = 0
x = 1
x = 2 dir.
Buradan denklemin zm kmesi = {1, 2} bulunur.
b. Deiken Deitirerek kinci Dereceye Dntrlebilen Denklemlerin zm Kmesi
RNEK 3.9: x4 x2 6 = 0 denkleminin zm kmesini bulalm.

ZM 3.9: Verilen denklem 4. dereceden bir bilinmeyenli denklemdir.
x4 x2 6 = 0 & (x2) x2 6 = 0 eklinde yazabiliriz. x2 = t dnmn yapalm.
t2 t 6 = 0 denklemi elde edilir.

/\
3 2
(t 3)(t + 2) = 0
t 3 = 0 veya t + 2 = 0
t=3
t = 2
x = t olduundan, x = 3 veya x2 = 2 olur.
Karmak saylarda x 2 = - 2 & x = 2 ^- 1h =
x = " 3 tr. x = - 2 g R olduundan denklemin gerek saylarda zm kmesi = " 3 , 3 ,

olur.

2i 2 = " 2 i dir.
Denklemin karmak saylarda zm kmesi = " 3 , 2 i , 3 , 2 i , bulunur.
RNEK 3.10: (x2 4)2 5(x2 4) + 6 = 0 denkleminin zm kmesini bulalm.

ZM 3.10: x2 4 = t dnmn yapalm.
t2 5t + 6 = 0 denklemi elde edilir.

/\
2 3
(t 2)(t 3) = 0
t 2 = 0 veya t 3 = 0

t=2
x2 4

x2

x2

x

t = 3 olur. t = x2 4 olduundan,
= 2
veya
x2 4 = 3 tr.
= 2 + 4
x2 = 3 + 4
= 6
x2 = 7
= " 6
x = " 7 olur.
Buradan, denklemin zm kmesi = " - 7 , - 6 ,
3. NTE
6,
7 , bulunur.
82
RNEK 3.11: 9x 103x + 1 + 81 = 0 denkleminin zm kmesini bulalm.
ZM 3.11:

9x 103x + 1 + 81 = 0
x
(32) 103x3 + 81 = 0
2
(3x) 303x + 81 = 0 dr.
3x = t dnmn yapalm.
t2 30t + 81 = 0 denklemi elde edilir.

/ \
27 3
(t 27)(t 3) = 0
t = 27
t 27 = 0 veya t 3 = 0
t = 3 olur.
3x = t & 3x = 27
veya
3x = 33

x = 3
3x = 3
3x = 31
x = 1 dir.
Buradan, denklemin zm kmesi = {1, 3} bulunur.
c. Kkl fade eren Denklemler

Bilinmeyenin kk iinde bulunduu denklemlere kkl denklemler denir.

f ^xh = g ^xh veya
f ^xh = g ^xh biimindeki denklemleri zmek iin eitliin her iki tara-
fnn karesi alnarak denklem kkten kurtarlr. Elde edilen denklem zlerek kkleri bulunur.
Bulunan kkler verilen ilk kkl denklemde yerine yazlarak denklemi salayp salamad
kontrol edilir. Denklemi salayan kkler zm kmesini oluturur.
RNEK 3.12: 2x - 3 = x - 1 denkleminin zm kmesini bulalm.

ZM 3.12: Verilen denklemi kkten kurtarmak iin eitliin her iki tarafnn karesini alalm.
^ 2x - 3 h2 = ^x - 1h2
2x - 3 = x 2 - 2 x + 1
x 2 - 2x + 1 - 2x + 3 = 0
x 2 - 4x + 4 = 0
^x - 2 h2 = 0
x-2 = 0
x = 2 olur.
Bulunan x = 2 deerini verilen kkl denklemde yerine yazalm.

?
2x - 3 = x - 1 & 2 2 - 3 = 2 - 1

4-3 = 1
?
1 =1
1 = 1 olur.
x = 2 iin denklem salandndan denklemin zm kmesi = {2} bulunur.
83
RNEK 3.13: x + 3 + x + 6 = 3 denkleminin zm kmesini bulalm.
ZM 3.13: _ x + 3 + x + 6 i = 3 2
2
x+3+ x+6 = 9
^ x + 6h = 9 - x - 3
^ x + 6 h2 = ^6 - xh2
x + 6 = 36 - 12x + x 2
x2 12x + 36 x 6 = 0 ise x2 13x + 30 = 0 olur. Buradan,
x2 13x + 30 = 0
/ \
(x 3)(x 10) = 0
3 10
x 3 = 0 veya x 10 = 0
x=3
x = 10 olur. Bulduumuz deerleri
x + 3 + x + 6 = 3 denkleminde yerine yazalm.
x = 3 iin
x = 10 iin
3+ 3+ 3+ 6 =
6+ 9 =
10 + 3 + 10 + 6 =
6+ 3 =
13 + 16 =
9 = 3 denklem saland.
13 + 4 =
17 ! 3 denklem salanmad.
Buradan, denklemin zm kmesi = {3} bulunur.
RNEK 3.14: x - 3 - 2x + 1 = - 2 denkleminin zm kmesini bulalm.

^ x - 3 - 2x + 1 h2 = ^- 2h2
ZM 3.14:
x - 3 - 2 x - 3 2x + 1 + 2x + 1 = 4
3x - 2 - 4 = 2 ^x - 3h^2x + 1h
3 x - 6 = 2 2 x 2 + x - 6x - 3
9x 2 - 36x + 36 = 4 ^2x 2 - 5x - 3h
9x 2 - 36x + 36 = 8x 2 - 20x - 12
x 2 - 16x + 48 = 0 olur. Buradan,

/\
-4 -12
(x 4)(x 12) = 0
x 4 = 0 veya x 12 = 0
x=4
x - 3 - 2x + 1 = 2 denkleminde bulduumuz deerleri yerine yazalm.

x = 4 iin
x = 12 iin
x = 12 dir.
4 - 3 - 24 + 1 = 1 - 8 + 1 = 1 - 9 = 1 - 3 = - 2
12 - 3 - 212 + 1 = 9 - 24 + 1 = 3 - 25 = 3 - 5 = - 2 dir.
Verilen denklem x = 4 ve x = 12 iin salandndan denklemin zm kmesi = {4,12} bulunur.
3. NTE
84

. Mutlak Deer eren Denklemler
HATIRLATMA
|f(x)| =
f(x) , f(x)H0 ise

f(x) , f(x)10 ise
RNEK 3.15: x2 2|x| 15 = 0 denkleminin zm kmesini bulalm.

ZM 3.15:

xH0 iin |x| = x olduundan verilen denklem x2 2x 15 = 0 olur.

x2 2x 15 = 0
/ \
5 +3
(x 5)(x + 3) = 0
x 5 = 0 veya x + 3 = 0
x=5
x = 3 olur.
xH0 olduundan x = 3 zm kmesine alamayz.
x10 iin |x| = x olduundan verilen denklem x2 2(x) 15 = 0 & x2 + 2x 15 = 0 olur.
x2 + 2x 15 = 0
/ \
3 +5
(x 3)(x + 5) = 0
x 3 = 0 veya x + 5 = 0
x=3
x = 5 olur.
x10 olduundan x = 3 zm kmesine alamayz.
Buradan, verilen denklemin zm kmesi = { 5, 5} bulunur.
RNEK 3.16: x2 + |x 2| 4 = 0 denkleminin zm kmesini bulalm.

ZM 3.16:
x2=0 & x=2
xH2 iin |x 2| = x 2 dir.
Buna gre, x2 + |x 2| 4 = 0 & x2 + x 2 4 = 0

x2 + x 6 = 0

(x + 3)(x 2) = 0

x + 3 = 0 0 x 2 = 0

x = 3 0
x = 2

xH2 olduu iin x = 3 deeri zm kmesi olamaz.
xG2 iin |x 2| = x + 2 dir.
Buna gre, x2 + |x 2| 4 = 0 & x2 x + 2 4 = 0

x2 x 2 = 0

(x 2)(x + 1) = 0

x 2 = 0 0 x + 1 = 0

x = 2 0
x = 1

Buradan verilen denklemin zm kmesi = { 1, 2} bulunur.

85
RNEK 3.17: |15x2 + x 1| = 1 denkleminin zm kmesini bulalm.
ZM 3.17:
15x2 + x 1H0 iin |15x2 + x 1| = 1 & 15x2 + x 1 = 1
15x2 + x 2 = 0
3x
5x
(3x 1)(5x + 2) = 0
3x 1 = 0
3x = 1
1
x = 3
15x 2 + x + 1 ifadesi x =
veya
5
x + 2 = 0
5x = 2
2
x = 5 olur.
15 1 1
15 + 3 - 9
9
1
1 2 1
iin 15 b l + - 1 =
+ - =
= =120
3
3
9
3
3 1
9
9

15x 2 + x - 1 ifadesi x =
1
2
^1h
^3h
^9h
60 - 10 - 25
25
60 2
1
2
2 2 2
iin 15 b - l - - 1 =
- =
=
=120
5
5
5
1
25
25
25 5
^1h
^5h
^ 25 h
2
1
olduundan, x = 5 ve x = 3 deerleri zm kmesinin elemandr.

15x2 + x 110 ise |15x2 + x 1| = 1 & (15x2 + x 1) = 1

15x2 + x 1 = 1
15x2 + x = 0
x(15x + 1) = 0
x = 0 veya 15x + 1 = 0
15x = 1
x = 1 olur.
15

15x 2 + x - 1 ifadesi x = 0 iin 150 2 + 0 - 1 = - 1 1 0

15x 2 + x - 1 ifadesi x = -
1
1 2
1
1
1
l iin 15 b -1=
- 1 =-1 1 0
15
15
15
15
15
olduundan, x = 0 ve x = 1 deerleri zm kmesinin elemandr.

15
1
2
Buradan, verilen denklemin zm kmesi = = { 5 , 1 , 0, 3 } bulunur.
15
3. NTE
86
RNEK 3.18:Bilgisayar programn kullanarak y = x|x 2| 3 = 0 denkleminin kklerini bulalm.
ZM 3.18: GeoGebra programn altrarak,
Giri blmne y = x abs(x 2) 3 yazalm.
|x 2| yazmak iin Matematiksel Fonksiyonlar seeneinde abs(x) i tulayarak parantez iindeki

x yerine x 2 yazalm.
Enter tuuna bastmzda aadaki grafik elde edilir.
Grafie gre bu denklemin kk 3 tr.
ALITIRMALAR
1. 4x 32x 4 = 0 denkleminin zm kmesini bulunuz.
2. (x2 + x)2 2(x2 + x) 3 = 0 denkleminin zm kmesini bulunuz.
3.
10
1
- x + 25 = 0 denkleminin zm kmesini bulunuz.
x2
x denkleminin zm kmesini bulunuz.
4.
5- x + 1 =
5.
x - 6 = x - 6 denkleminin zm kmesini bulunuz.
6. x2 |x| 30 = 0 denkleminin zm kmesini bulunuz.

7. |x 2 5| = 5 x 2 denkleminin zm kmesini bulunuz.
8. x 2 + |5x| 6 = 0 denkleminin zm kmesini bulunuz.
87
3.2.2. kinci Dereceden ki Bilinmeyenli Denklem Sistemlerinin zm Kmesi

RNEK 3.19:
x2 + y2 = 5
2x2 + y2 = 9
ZM 3.19: Denklem sisteminin zmn yok etme yntemi ile yapalm. Birinci denklemi (1) ile arpp ikinci denklemle taraf tarafa toplayalm.
1/ x2 + y2 = 5
x2 y2 = 5
&
2x2 + y2 = 9
2x2 + y2 = 9
x2 = 4
x =
"2
Birinci denklemde x = 2 ve x = 2 deerlerini yerine yazarak y deerlerini bulalm.

x = 2 iin
(2)2 + y2 = 5
y2 = 5 4
y2 = 1
y =
x = 2 iin 22 + y2 = 5
y2 = 5 4
y =
"1
olur.
"1
Buradan denklem sisteminin zm kmesi = {( 2,1), ( 2,1), (2,1), (2,1)} bulunur.
RNEK 3.20: x2 y2 2xy = 23

x y = 3
ZM 3.20: x2 y2 2xy = 23...(I)
x y = 3...(II) olsun.
(II) denkleminde y yi yalnz brakarak (I) denkleminde yerine yazalm.

x y = 3
y = 3 x
y = x + 3 elde edilir.
x2 y2 2xy
x (x + 3)2 2x(x + 3)
x2 x2 6x 9 2x2 6x

2x2 12x 9

2x2 12x 9 + 23
1

2x2 12x + 14
2

x2 + 6x 7

(x 1)(x + 7)

x 1 = 0
veya
= 23
= 23
= 23
= 23
= 0
= 0
= 0 olur.
= 0 dr. Buradan,
x + 7 = 0

x = 1
x = 7 olur.
y = x + 3 denkleminde x = 1 iin y = 1 + 3 = 4 ve x = 7 iin y = 7 + 3 = 4 olur.
Denklem sisteminin zm kmesi = {(7, 4), (1, 4)} bulunur.
3. NTE
88
RNEK 3.21: x2 y 3 = 0
denklem sisteminin zm kmesini bularak grafik zerinde gsterelim.
xy+3 = 0
ZM 3.21:
x2 y = 3
&
1/ x y = 3
x2 y = 3
+ x + y = 3
x2 x = 6
x2 x 6 = 0
/ \
3 2
(x 3)(x + 2) = 0 dr. Buradan,
x 3 = 0
veya
x = 3
x + 2 = 0
x = 2 olur.
x y = 3 denkleminde x = 3 iin 3 y = 3 & y = 6,

x = 2 iin 2 y = 3 & y = 1 olur.
Denklem sisteminin zm kmesi = {(2, 1), (3, 6)} bulunur.
imdi denklemlerin grafiklerini ayn analitik dzlemde izelim.

x2 y 3 = 0
y = x2 + 3
y = x2 3
x2 y 3 = 0
x = 0 iin y = 02 3 & y = 3
y = 0 iin 0 = x 3 & x = 3 & x = " 3 olduundan,
bu grafik x eksenini x = 3 ve x = 3 apsisli noktalarda keser.

x y + 3 = 0
y = x 3
y = x + 3 olur.
5
4
3
A
2
1
:
3
-3 -2 -1 O
-1
:
3
-2
-3
x = 0 iin y = 0 + 3 & y = 3
y = 0 iin 0 = x + 3 & x = 3 tr.

x
y
3
0
0
3
y = x + 3 dorusu eksenleri (3, 0) ve (0, 3) noktalarnda keser.
ekilden de grld gibi grafiklerin A(2, 1), B(3, 6) kesim noktalar denklem sisteminin zm
kmesidir.
89
RNEK 3.22: x2 y2 + x + y = 20
xy = 4
ZM 3.22:

x2 y2 + x + y = 20
(x y)(x + y) + x + y = 20
4x + 4y + x + y = 20
5(x+ y) = 20
x + y = 4 olur. Buradan,
x+y = 4
x+y = 4
xy = 4
4+y = 4
2x = 8
x = 4
y = 44
y = 0 olur.
Denklem sisteminin zm kmesi = {(4, 0)} bulunur.
RNEK 3.23: x2 xy + x = 3
x2 + xy = 1
denklem sisteminin zm kmesini bilgisayar programn kullanarak

bulalm.
ZM 3.23: Microsoft Mathematics programn altrarak denklem zme seeneinden ikili denklem sistemini tklayarak denklem 1 yerine 1. denklemi, denklem 2 yerine 2. denklemi yazarak z dmesini tkladmzda aadaki zm kmesi elde edilir.
3. NTE
90
ALITIRMALAR
x2 2y2 = 1
1.
x2 + y2 = 13
xy2 = 0
2.
2
x 2x 3y + 6 = 0
3. ki saynn toplam 13, kareleri toplam ise 97 dir. Bu saylar bulunuz.

x2 +y2 = 13
4.
xy = 6
3x 2y + 8 = 0
5.
2
(x y) 3(x y) 10 = 0
3.3. KNC DERECEDEN BR BLNMEYENL ETSZLKLER

3.3.1. kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizliklerin zm Kmesi

a. Birinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlikler

a, b!R ve a!0 olmak zere ax + b20, ax + bH0, ax + b10 ve ax + bG0 eklin-
deki ifadelere birinci dereceden bir bilinmeyenli eitsizlik denir. Bu ifadeleri doru
yapan x gerek say deerlerinin kmesine de eitsizliin zm kmesi denir.
RNEK 3.24: 2x 410 eitsizliinin zm kmesini bulalm.

ZM 3.24: 2x 41 0 eitsizliinde 2x 4 = 0 denkleminin kkn bulalm.
y = 2x 4 dorusunun grafiini izelim.
x = 0 iin y = 20 4 = 4,
y = 0 iin 0 = 2x 4 & 4 = 2x & x = 2 olur.

x
y
2x 4 = 0
2x = 4
x = 2 olur.
0
4
2
0
2x 410 eitsizliini salayan deerler x!(3, 2) aralndadr.

Bu x deerlerini tablo yaparak gsterelim.
x
2
3
+3
2x 4
+ + +
zm kmesi = (3, 2) bulunur.
91
ax + b = 0 (sfr) denkleminin kk,

ax = b

x = b
a

ax + b nin iareti tablodaki gibi olur.
RNEK 3.25:
b
+3
a
3
a nn iareti ile
a nn iareti ile
ax + b
zt iaretli
ayn iaretli
x
3x - 1
4x + 6
eitsizliinin zm kmesini bulalm.
G
3
6
ZM 3.25:
3x - 1
4x + 6
3x - 1 4x + 6
G
&
G0
3
6
3
6
^2h
2x - 8
=0
6
2x - 8 = 0

2x = 8

x = 4 olur.

^1h
6x - 2 - 4x - 6
G0
6
2x - 8
2x - 8
= 0 denkleminin kkn bulalm.
G 0 dr.
6
6
x
3
2x 8

6
+3
+ + +
2x - 8
nn iaret tablosu yandaki gibidir.
6
zm kmesi = [3, 4) bulunur.
b. kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlikler

a, b,c!R ve a!0 olmak zere ax2 + bx + c20, ax2 + bx + cH0, ax2 + bx + c10
ve ax2 + bx + cG0 eklinde verilen ifadelerin her birine ikinci dereceden bir bilinmeyenli eitsizlik denir.
Bu ifadeyi salayan x gerek saylarnn kmesine de eitsizliin zm kmesi
denir.
imdi ax2 + bx + c ifadesinin iaretini inceleyelim.

f ^xh = ax 2 + bx + c
b
c
b
b2
b2
c
+ F
= a b x 2 + a x + a l = a <x 2 + a x +
2
4a
4a 2 a
= a <b x +
b 2 4ac - b 2
b 2 b 2 - 4ac
l +
b
l a
x
=
+
F
<
F olur.
2a
2a
4a 2
4a 2
a!0 ve 9= b2 4ac ifadesinin durumuna gre f(x) ifadesinin iareti incelenir.
3. NTE
92
I. 9= b2 4ac10 ise;
bx +
b 2
4ac - b 2
l H0,
2 0 olacandan,
2a
4a 2
a <b x +
b 2 4ac - b 2 F
l +
2 0 dr.
2a
4a
a 2 0 ise a <b x +
b 2 4ac - b 2 F
l +
2 0 olur.
2a
4a
a 1 0 ise a <b x +
b 2 4ac - b 2 F
l +
1 0 olur.
2a
4a
+3
ax2 + bx + c
a ile ayn iaretli
II. 9= b2 4ac = 0 ise;

b 2 4ac - b 2
b 2
l +
b
l olur.
F
=
a
x
+
2a
2a
4a 2
f ^xh = a <b x +
Bu durumda b x +
a nn iaretini alr.
x
b 2
b
l H 0 olduundan, x = iin f(x) = 0, dier durumlarda
2a
2a
ax2 + bx + c
a ile ayn
iaretli
b
2a
+3
a ile ayn
iaretli
III. 9= b2 4ac20 ise;

ax2 + bx + c = 0 denklemin iki farkl gerek kk vardr. Bu kkler x1 ve x2 olmak
zere x11x2 olarak alalm.
f(x) = ax2 + bx + c = a(x x1)(x x2) eklinde yazabiliriz.
k!R says iin

k1x11x2 ise f(k) = a(k x1)(k x2)

x11x21k ise f(k) = a(k x1)(k x2)
a nn iareti f(k) nin iareti ayndr.
x11k1x2 ise f(k) = a(k x1)(k x2) olur. Buradan a nn iareti ile f(k) nin iareti
terstir.
x
ax2 + bx + c
a ile
ayn iaretli
x1
a ile
ters iaretli
x2
+3
a ile
ayn iaretli
93
RNEK 3.26: f:R"R, f(x) = 2x2 x + 1 fonksiyonu iin

a) f(x) in iaretini inceleyelim.

b) 2x2 x + 120 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
c) 2x2 x + 1G0 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
ZM 3.26

a) 2x2 x + 1 = 0 denklemi iin a = 2, b = 1, c = 1 dir.
9= b2 4ac
= (1)2 421
= 1 8
= 710 dr.

O hlde 2x2 x + 1 ifadesinin iareti a = 2 in iareti ile ayndr. Yani her x!R iin f(x)20 dr.
x
f(x) = 2x x + 1
+ + + + + + + + + + +
+3
b) Tablodan da grld gibi 2x2 x + 120 eitsizliinin zm kmesi = R olur.

2
2x x + 1
+ + + + + + + + + + +
+3
c) Her x!R iin f(x)20 olduundan, 2x2 x + 1G0 eitsizliinin zm kmesi = Q olur.
RNEK 3.27: f:R"R, f(x) = 4x2 16x + 16 fonksiyonu iin

a) f(x)20
b) f(x)H0
c) f(x)10
eitsizliklerinin zm kmesini bulalm.
) f(x)G0
ZM 3.27:

4x2 16x + 16 = 0 denkleminde a = 4, b = 16, c = 16 dr.
9= b2 4ac
= (16)2 4416
= 256 256
= 0 dr.

x1 = x2 = 2
- ^- 16h
b
16
=
=
= 2 olur. aret tablosu aadaki gibidir.
2a
24
8
4x 16x + 16
3
+ + + + +
+3
+ + + + +
a) f(x) = 4x2 16x + 1620 eitsizliin zm kmesi = R {2} olur.
b) f(x) = 4x2 16x + 16H0 eitsizliin zm kmesi = R olur.
c) f(x) fonksiyonu negatif deer almadndan, f(x) = 4x2 16x + 1610 eitsizliin zm kmesi
= Q olur.
) x = 2 deeri iin f(2) = 0 olduundan, yani 4x2 16x + 16 = 0 denkleminin ift katl kk olduundan f(x) = 4x2 16x + 16H0 eitsizliin zm kmesi = {2} olur.
3. NTE
94
RNEK 3.28: Gmlek reten bir fabrikann satt gmlek saysna bal olarak krn veren fonksiyon
f(x) = x2 +38x 325 tir. Bu fabrikann zarar etmemesi iin hangi aralkta maksimum kr iin ka adet
gmlek satmas gerektiini bulalm.
ZM 3.28:
f(x) = x2 +38x 325 fonksiyonunda a = 1, b = 38 ve c = 325 dir.

r=
38
-b
- 38
=
= 19
=
2a
2
2 ^ - 1 h
k = f(r) = 192 + 3819 325
= 361 + 722 325

= 36 olur.

Paraboln tepe noktas T(r,k) = (19, 36) dir.
x = 0 iin y = x2 + 38x 325 & y = 02 + 380 325
y = 325
y = 0 iin 0 = x2 + 38x 325
9= b2 4ac
= 382 4(1)(325)
= 1444 1300
9= 144 tr.
x1 =
-b + T
- 38 + 144
- 26
- 38 + 12
=
= 13,
=
=
-2
2a
-2
2 ^ - 1 h
x2 =
-b - T
- 38 - 144
- 50
- 38 - 12
=
= 25 olur.
=
=
-2
-2
2a
2 ^ - 1 h
f(x) = x2 +38x 325

izilmitir.
fonksiyonuna ait grafik yanda
Zarar etmemesi iin f(x) 0 olan x deerleridir. Zarar

etmemesi iin 13 ile 25 adet arasnda gmlek satmas
gerekir (13 ile 25 dahil).
y
36
Maksimum kr iin 1900 adet gmlek satmas gerekir.

19 adet gmlek sattnda 3600 TL kr elde eder.

(Kr TL)
(x100)
13
19
25
x
(Gmlek
says x100)
y = f(x) fonksiyonu, x!(3, 13) ve x!(25, +3) ara-
lnda negatif (zarar), x!(13, 25) aralnda pozitif (kr)

deer almtr. x = 13 ve x = 25 deerlerinde de y = f(x)
sfr deerini almtr.
325
95
ETKNLK
x2 4x 12 = 0 denkleminin kklerini bulunuz.
f(x) = x2 4x 12 fonksiyonunun grafiini iziniz.

izdiiniz grafikten faydalanarak f(x) fonksiyo-
nunun hangi aralklarda negatif ve pozitif deer

aldn belirtiniz.
f(x) = 0 denkleminin kklerini aadaki tabloya

yerletiriniz.
x
x1 = ...
x2 = ...
+3
f(x)
Grafikten faydalanarak, fonksiyonun negatif ve pozitif ald deerlere gre tabloyu

ve + olarak doldurunuz.
RNEK 3.29: x!R, f(x) = x2 5x + 6 fonksiyonun;

a) Grafiini izelim.
b) f(x)20 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
c) f(x)G0 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
ZM 3.29:

a) f(x) = x2 5x + 6 denklemi iin a = 1, b = 5, ve c = 6 dr.

r =-
- ^- 5h
b
5
=
= ,
2a
21
2
k = f^ r h = b
25 25 6
25 - 50 + 24
5
5 2
1
l - 5 + 6 =
+ =
=olur.
4
2
1
2
2
4
4
^1h
x = 0 iin y = 02 50 + 6 = 6
y = 0 iin 0 = x2 x + 6
^2h
^4h
/ \
3 2
(x 3)(x 2) = 0
x 3 = 0
x = 3
veya
x 2 = 0
x = 2 olur.
Grafikte de grld gibi fonksiyon (3, 2),(3, +3) ara-
lnda pozitif deer, (2, 3) aralnda negatif deer, x = 2 ve

x = 3 iin de sfr deerini almtr.
3. NTE
5
2
O
1
4
96

b) f(x) = x2 5x + 620
x
x 5x + 6
+ + +
+3
+ + +
Eitsizliin zm kmesi = (3, 2),(3, +3) olur.

c)
f(x) = x2 5x + 6G0
x
x2 5x + 6
+ + +
+3
+ + +
Eitsizliin zm kmesi = [2, 3] olur.
RNEK 3.30: 2x2 + 7x + 4H0 eitsizliinin zm kmesini bulalm.

ZM 3.30:

2x2 + 7x + 4 = 0 denkleminde a = 2, b = 7 ve c = 4 tr.
9= b2 4ac
= 72 4(2)4
= 49 + 32
= 81 olur.
x1 =
-b + T
- 7 + 81
-7 + 9
2
1
=- =- ,
=
=
2a
-4
4
2
2 ^ - 2 h
x2 =
-b - T
- 7 - 81
- 16
-7 - 9
= 4 olur.
=
=
=
-4
2a
4
^
h
2 - 2
2x2 + 7x + 4
1
2
+ + +
+3
Eitsizliin zm kmesi = [ 1 , 4] olur.

2
1
GxG4, x!R} eklinde de yazabiliriz.
zm kmesini = {x|
2
c. arpm ve Blm eklindeki Eitsizlikler
RNEK 3.31: (x2 + 2x 3)(x 2)H0 eitsizliinin zm kmesini bulalm.

ZM 3.31: arpan oluturan ifadelerin ayr ayr kklerini bulup ayn tabloda iaretlerini inceleyelim.

x2 + 2x 3 = 0
/ \

3 1

(x + 3)(x 1) = 0

x + 3 = 0
x = 3
veya
x 2 = 0
x = 2,
x 1 = 0
x = 1 olur.
97
x
+3
x2 + 2x 3
x2
(x2 + 2x 3)(x 2)
= [3, 1],[2, +3) veya

= {x| 3GxG1 veya 2Gx1+3, x!R} olur.
Burada +3 zme dahil edilmez.
RNEK 3.32:
^x 2 + 1h^- x + 1h
x 2 - 3x + 2
G 0 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
ZM 3.32:

x2 + 1 = 0
x + 1 = 0
9= b2 4ac
x = 1 dir.
=410 dr.

Gerek kk yoktur.
x
2
1 2
(x 1)(x 2) = 0
x 1 = 0 veya x 2 = 0
x = 1
x = 2 dir.
+3
x +1
x + 1
x2 3x + 2
(x + 1)(x + 1)
x2 3x + 2
/ \
x = 1
= 02 411
x2 3x + 2 = 0
Burada payda sfr olunca kesir tanmsz olur. x = 1 ve x = 2 deeri de payday sfr yaptndan
zm 1 i ve 2 yi zm kmesine dahil etmeyiz. Eitsizliin zm kmesi = (2, +3) olur.

zm baka bir yolla zelim.
Eitsizlii oluturan denklemlerin kkleri bulunur. Denklemlerin bakatsaylar bulunarak arplp
(blnerek) iareti belirlenir.
Tablonun en sandan bu iaretle balanarak sola doru her kkte iaret deitirilir. Ancak ift kat
kkle iaret deitirilmez.
(+)()
(+)
Ayn zamanda paydann da kkdr.
Bakatsaylarnn iaretleri
x
3
(x + 1)(x 1)
+
x2 3x + 2
2
= ve x = 1 iki denkleminde kk olduundan ift kat kktr.

2
+3
Eitsizliin zm kmesi boyal blgedir (2 dahil edilmez.). = (2, +3) olur.
3. NTE
98
RNEK 3.33:
x 2 - 5x + 4
G 0 eitsizliini salayan en byk tam say deerini bulalm.
^16 - x 2 h^- x 2 + x + 12h
ZM 3.33:
x2 5x + 4 = 0
/ \
x2 + x + 12 = 0
(x 1)(x 4) = 0
x 1 = 0 veya x 4 = 0
x = 1
x = 4
(x + 4)(x + 3) = 0
Bakatsaylarn iaretleri
tablosu aadaki gibi olur.
x
x
16 = x2
1 4
16 x2 = 0
x = "4
4
3
x + 4 = 0 veya x + 3 = 0

(+)
()()
x
3
x2 5x + 4
+
(16 x2)(x2 + x + 12)
x = 4
x = 3 olur.
= + olur. x = 4 ten 3 tane olutuu iin tek katl kktr. aret
+3
= (4, 3),[1, 4) olur. Buna gre bu eitsizlii salayan en byk tam say deeri x = 3 olur
(4, 3 ve 4 paydann kkdr).

1
RNEK 3.34: x + 2 1 x eitsizliinin zm kmesini bulalm.

ZM 3.34:
1
1
x+ 2 1 x & x+ 2- x 1 0

x
x 2 + 2x - 1
2
1
+ - x 10&
10
x
1
1
^xh
^1h
^xh
x2 + 2x 1 = 0
9= b2 4ac
x1 =
-b + T
-2 + 8
-2 + 2 2
=
=
=-1 + 2
2a
2 1
2
= 4 + 4
x2 =
-b - T
-2 - 8
-2 - 2 2
=
=
=-1 - 2
2a
2 1
2
= 22 41(1)
= 8 olur.

x = 0 paydann kkdr. Baflkatsaylarn iflaretler blm
x 2x 1
x
1 2
1 + 2
^+h
^+h
= + olur.
+3
Eitsizliin zm kmesi = ^- 3, - 1 - 2 h , ^0, 1 + 2 h olur.
99
RNEK 3.35: Bilgisayar programn kullanarak f(x) = x2 x + 2 fonksiyonunun iaretini inceleyelim.
ZM 3.35: GeoGebra programn altrarak giri blmne, y = x^2 x + 2 yazp enter tuuna
bastmzda aadaki grafik elde edilir. (x2 ifadesini yazmak iin srasyla 2, alt h ve x e baslr.)
f(x) = x2 x + 2 fonksiyonu (3, 2) aralnda negatif, (2, 1) aralnda pozitif ve (1, +3) ara-
lnda negatif deerler almtr. f(x) fonksiyonu 2 ve 1 deerlerinde de 0 deerini almtr.
ALITIRMALAR
1. Aadaki fonksiyonlarn iaretlerini inceleyiniz.

a) f(x) = x2 2x 2
c) f(x) = x2 2x + 1
b) f(x) = x2 4
) f(x) = x2 x 2
2. x2 2xG3 eitsizliinin zm kmesini bulunuz.

3. x2 2xH0 eitsizliinin zm kmesini bulunuz.
1
4. x + x G 2 eitsizliinin zm kmesini bulunuz.
5.
x2 - 4
1 0 eitsizliinin zm kmesini bulunuz.
x+ 1
6. (x 2)(x2 6x + 8)20 eitsizliinin zm kmesini bulunuz.

7.
x2 - x - 2
1 0 eitsizliinin zm kmesini bulunuz.
^x - 1h^x - 3h
8. 24 + 2x x 2 H0 eitsizliinin zm kmesini bulunuz.

3. NTE
100
3.3.2. kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemlerin Kklerinin Varl ve areti

ax2 + bx + c = 0 denklemini zmeden kklerin varl ve iaretini belirleyebiliriz.
Bunun iin diskriminant, kkler toplam ve kkler arpmnn iaretini incelemeliyiz.
1. ax2 + bx + c = 0 denkleminin gerek kkleri x1, x2 ve x11x2 olsun. Bu durumda

9= b2 4ac20 dr.
c 10 olsun.
I. x1x2 = a
a) x1 + x2 = b
a 20 ise x1101x2 ve |x1|1x2 dir.
b) x1 + x2 = b
a 10 ise x1101x2 ve |x1|2x2 dir.
a) x1 + x2 = b
a = 0 ise x1101x2 ve |x1| = x2 dir.
c 20 olsun.
II. x1x2 = a
a) x1 + x2 = b
a 20 ise 01x11x2 pozitif iki kk vardr.
b) x1 + x2 = b
a 10 ise x11x210 negatif iki kk vadr.
2. 9= b2 4ac = 0 ise ax2 + bx + c = 0 denkleminin eit iki gerek kk vardr.
x1 = x2 dir.
c 20 olsun.
I. x1x2 = a
a) x1 + x2 = b
a 20 ise 01x1 = x2 eit iki pozitif kk vardr.
b) x1 + x2 = b
a 10 ise x1 = x210 eit iki negatif kk vardr.
3. 9= b2 4ac10 ise denklemin gerek kk yoktur.
RNEK 3.36: x2 + 2x 3 = 0 denklemini zmeden kklerin varln ve iaretlerini inceleyelim.

ZM 3.36:

x2 + 2x 3 = 0 denkleminde a = 1, b = 2, c = 3 tr.
9= b2 4ac
= 22 41(3)
= 4 + 12
9= 1620 olduundan denklemin farkl iki gerek kk vardr. Bu kkler x1 ve x2 olsun.

c = 3 = 310 olduundan kkler zt iaretlidir.

x1 x2 = a
1
b
x1 + x2 = a = 2 = 210 olduundan mutlak deerce byk olan kk negatiftir.
1
101
RNEK 3.37: x2 7x + 2 = 0 denkleminin kklerini bulmadan, kklerinin varln ve iaretlerini inceleyelim.
ZM 3.37: x2 7x + 2 = 0 denkleminde a = 1, b = 7 ve c = 2 dir.

9= b2 4ac
= (7)2 412
= 49 8
9= 4120 olduundan bu denklemin farkl iki gerek kk vardr. Bu kkler x1 ve x2 olsun.
c = 2 = 220 olduundan kkler ayn iaretlidir. Yani kklerin her ikisi de negatif ya da her
x1 x2 = a
1
ikisi de pozitiftir.
( 7)
x1 + x2 = b
a = 1 = 720 olduundan kklerin ikisi de pozitiftir.
RNEK 3.38: 2x2 + x 2 = 0 denkleminin kklerini bulmadan, kklerinin varln ve iaretlerini inceleyelim.
ZM 3.38: 2x2 + x 2 = 0 denkleminde a = 2, b = 1 ve c = 2 dir.

9= b2 4ac
= (1)2 42(2)
= 1 + 16
9= 1720 olduundan bu denklemin farkl iki gerek kk vardr. Bu kkler x1 ve x2 olsun.

c = 2 = 110 olduundan kkler zt iaretlidir.

x1 x2 = a
2
b
x1 + x2 = a = 1
2 10 olduundan mutlak deerce byk kk negatiftir.
RNEK 3.39: x2 2 3x + 3 = 0 denkleminin kklerini bulmadan, kklerinin varln ve iaretlerini inceleyelim.
ZM 3.39: x2 2 3x + 3 = 0 denkleminde a = 1, b = 2 3 ve c = 3 tr.

9= b2 4ac
= (2 3 )2 413
= 12 12
9= 0 olduundan bu denklemin eit iki gerek kk vardr.

c = 3 = 320 olduundan kkler ayn iaretlidir.

x1 x2 = a
1
(2 3 )
b
20 olduundan kkler pozitiftir. Yani x1 = x220 dr.
x1 + x2 = a =
1
3. NTE
102
RNEK 3.40: (m + 1)x2 + (m + 1)x + m 2 = 0 denkleminin m deerlerine gre kklerinin varln ve
iaretini inceleyelim.
ZM 3.40:

(m + 1)x2 + (m + 1)x + m 2 = 0 denkleminde a = m + 1, b = m + 1 ve c = m 2 dir.
9= (m + 1)2 4(m + 1)(m 2)
= m2 + 2m + 1 4(m2 m 2)
= m2 + 2m + 1 4m2 + 4m + 8
=3m2 + 6m + 9

3m2 + 6m + 9 = 0 & (3m + 3)(m + 3) = 0 olur.
3m
m
3
3
3m + 3 = 0
veya
3m = 3
m = 1
c
m-2
x 1 x 2 = a =
m+1
m-2 = 0
m = 2,
m+1 = 0
m = - 1 dir.
m + 3 = 0
m = 3
m = 3 tr.
- ^m + 1h
b
=-1
x1 + x2 =- a =
m+1
Bakatsaylarn iaretleri, + = + dr.

+
x
+3
c
a
b
a
gerek kk
yok
kkler ters
iaretli
x1101x2
|x1 |2|x2|
kkler ayn
iaretli
x11x210
gerek kk
yok
RNEK 3.41: x2 5x + m + 2 = 0 denkleminin birbirinden farkl iki pozitif kknn olmas iin m nin
alaca deer araln bulalm.
ZM 3.41: x2 5x + m + 2 denkleminde a = 1, b = 5 ve c = m + 2 dir.

Denklemin farkl iki gerek kknn olmas iin 920 olmaldr.
9= b2 4ac20
(5)2 41(m + 2)2 0
25 4m 82 0
4m2 17
m1 17 olur. ....... (I )
4
103

Kkler pozitif olduuna gre kkler arpm ve kkler toplam pozitiftir.
c 2 0
x1 x2 = a

m + 2 2 0
1
m + 22 0
x1 + x2 = b
a 2 0
(5)
2 0
1
5 2 0 ... ( III)
m2 2 ... (II)
(I) ve (II) eitsizliklerini birlikte salayan aralk, m nin alabilecei deerler araldr.
17
21m1 4 bulunur.
RNEK 3.42: x2 + (m + 2)x + m + 4 = 0 denkleminin negatif iki gerek kk olduuna gre m nin deer
araln bulalm.
ZM 3.42:

920
x1x220
x1 + x210 eitsizliklerinin zm kmelerini ayn tabloda bulalm.

x2 + (m + 2)x + m + 4 = 0 denkleminde a = 1, b = m + 2 ve c = m + 4 tr.

9= b2 4ac20
(m + 2)2 41(m + 4)2 0

2
m + 4m + 2 4m 162 0
m2 122 0 dr.
m2 12 = 0
x1 + x2 = b
a 1 0
m + 4 2 0
1
(m + 2)
1 0
1
m + 42 0 dr.
m 21 0 olur.
m + 4 = 0
m 2 = 0
m2 = 12

c 2 0
x1 x2 = a
m = 4 tr.
m = 2 dir.
m = " 2 3 tr.
Bunlara gre iaret tablosu aadaki gibi olur.

m
2
9= m 12
c
a =m+4
b = m 2
a
2 3
+3
Tablodan, m!(2 3 , +3) olur.
3. NTE
2 3
104
RNEK 3.43: (3m + 4)x2 + 2mx + 120 eitsizlii her x!R iin doru olmas iin m nin alaca deer
araln bulalm.
ZM 3.43:
(3m + 4)x2 + 2mx + 1 = 0 denkleminde a = 3m + 4, b = 2m ve c = 1 dir.

y = f(x) = ax2 + bx + c fonksiyonunun daima pozitif olmas iin a20 ve 910 olmaldr.
a20
910 eitsizliklerinin zm kmelerini ayn tabloda bulalm.
9= b2 4ac10
3m + 42 0 dr.
3m + 4 = 0
(2m)2 4(3m + 4)11 0
4m2 12m 161 0
3m = 4
4
m = 3 olur.
m2 3m 4 = 0 dr.
/\
4 1
(m 4)(m + 1) = 0
(m 4) = 0 veya m + 1 = 0
m = 4
4
3
m = 1 olur.
+3
a = 3m + 4
9= m2 3m 4
Tablodan, m!(1, 4) bulunur.
RNEK 3.44: x 2 (m + 2)x (m + 5)10 eitsizlii her x!R iin doru olmas iin m nin alaca deer
araln bulalm.
ZM 3.44:
x 2 (m + 2)x (m + 5) = 0 denkleminde a = 1, b = (m + 2) ve c = (m + 5) tir.

y = f(x) = ax2 + bx + c fonksiyonunun daima negatif olmas iin a10 ve 910 olmaldr.
a = 110 dr.
9= b2 4ac10
[(m + 2)]2 4(1)[(m + 5)]1 0
m2 + 4m + 4 4m 201 0
m2 16 = 0
m2 = 16

m = "4 olur.
m
2
9= m 16
+3
Tablodan, m!(4, 4) bulunur.
105
ALITIRMALAR
1. Aadaki denklemleri zmeden kklerinin varln ve iaretini inceleyiniz.

a) x2 12x + 35 = 0
b) x2 + 2x + 2 = 0
c) x2 + 4x 1 = 0
) x2 4x 3 = 0
2. (m + 3)x2 (m + 2)x + m 1 = 0 denkleminin kklerinin varln m nin alaca deerlere gre

inceleyiniz.
3. (m + 1)x2 2mx + m 1 = 0 denkleminin negatif iki gerek kk olduuna gre m nin alaca deer
araln bulunuz.
4. x2 + (2m 1)x + m = 0 denkleminin kkleri x1 ve x2 dir. x1101x2 ve |x1|1x2 olduuna gre

m nin alaca deer araln bulunuz.
5. (2m 4)x2 4x + (m + 2)10 eitsizlii her x!R iin salanyorsa, m hangi aralkta olmaldr?

A) (1, 1)
B) ( 2, 2)
C) ( 3, 3)
D) (2, 2)
E) (3, 2)
3.4. KNC DERECEDEN BR BLNMEYENL ETSZLK SSTEMLER

3.4.1. kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlik Sistemlerinin zm Kmesi
ki ya da daha ok eitsizliin bulunduu eitsizliklere eitsizlik sistemi denir. Bu
eitsizliklerin zm kmelerinin kesiim kmesine de eitsizlik sisteminin zm

kmesi denir.
RNEK 3.45: x2 3x 4 1 0
eitsizlik sisteminin zm kmesini bulalm.
x 220
ZM 3.45: x2 3x 4 = 0 ve x 2 = 0 denklemlerinin kklerini bulup ayn iaret tablosunda gsterelim.

x2 3x 4 = 0
/\
4 1
(x 4)(x + 1) = 0
x 4 = 0 veya x + 1 = 0
x = 4
x = 1 olur.
x
2
+3
x 3x 4
x2
aret tablosundan da grld gibi birinci eitsizliin () ve ikinci eitsizliin (+) olduu aralk
(2, 4) tr. Buradan eitsizlik sisteminin zm kmesi = (2, 4) bulunur.
3. NTE
106
RNEK 3.46: (x2 + 2x)(x + 1) G 0
eitsizlik sisteminin zm kmesini bulalm.
(2x2 + 2x + 12) 2 0
ZM 3.46:

2x2 + 2x + 12 = 0
(x2 + 2x)(x + 1) = 0

x2 + 2x = 0
x(x + 2) = 0
x = 0 veya x + 2 = 0
x = 0
4
3
(2x + 4)(x + 3) = 0
x = 1
x = 2
2x
x
veya x + 1 = 0
x = 2 olur.
2x + 4 = 0
veya
x + 3 = 0
2x = 4
x = 2
x = 3
x = 3 olur.
Bunlara gre eitsizlik tablosu aadaki gibidir.

x
+3
(x + 2x)(x + 1)
2x2 + 2x + 12
Eitsizlik sisteminin zm kmesi,
= {x|1GxG0 veya 2Gx13, x!R} ya da
= [1,0],[2,3) bulunur.
kinci Dereceden Eitsizliklerin Grafii

a, b!R ve a!0 olmak zere,
1. y2ax + bx + c eitsizliinin grafii, y = ax2 + bx + c parabolnn

st blgesideki noktalardr.
yHax2 + bx + c eitsizliinin
grafiinde, paraboln zerindeki
noktalar da grafie dahil edilir.
2. y1ax2 + bx + c eitsizliinin grafii, y = ax2 + bx + c paraboln alt
blgesindeki noktalardr.
y#ax2 + bx + c eitsizliinin
grafiinde, paraboln zerindeki
noktalar da grafie dahil edilir.
y > ax2 + bx + 2
a>0
x
y > ax2 + bx + 2
a<0
y < ax2 + bx + c
a>0
x
y < ax2 + bx + c
a <0
107
RNEK 3.47: yHx2 4x + 3
2
y1x + 2x
eitsizlik sistemini salayan noktalar kmesini analitik dzlemde

gsterelim.
ZM 3.47:

lk nce y = x2 4x + 3 ve y = x2 + 2x parabollerini ayn analitik dzlemde izelim.
y = x2 4x + 3
r=
k = f(r) = f(2) = 22 42 + 3 = 4 8 + 3 = 1 olur.
Paraboln tepe noktas T(r, k) = T(2, 1) dir.
x = 0 iin y = 02 40 + 3 = 3,
y = 0 iin 0 = x2 4x + 3 & (x 1)(x 3) = 0
b = ( 4) = 4 = 2,
2a
21
2
/\
1 3
x 1 = 0 veya x 3 = 0
x = 1
x = 3 tr.
y = x2 + 2x
r=
k = f(r) = f(1) = 12 + 21 = 1 + 2 = 1 olur.
x = 0 iin y = 02 20 = 0,
y = 0 iin 0 = x2 + 2x & x(x + 2) = 0
b = 2 = 2 = 1,
2a 2(1) 2

x = 0 veya x + 2 = 0

x = 2

x = 2 olur.
Verilen eitsizlik sisteminin zm kmesi, yandaki iki grafikte de

salanan ortak blgedir. Yani ift boyanan ksmdr.
3
2
1
3. NTE
2
-1
x
3
108
y 1(x 1)2 4
y + x2 2 2
RNEK 3.48:
eitsizlik sisteminin zm kmesini analitik dzlemde gsterelim.
ZM 3.48:

y = (x r)2 + k olduundan y = (x 1)2 4 denkleminde T(r, k) = T(1, 4) tr.
x = 0 iin y = (0 1)2 4 = 1 4 = 3
y = 0 iin (x 1)2 4 = 0
(x 1)2 = 4
x 1 = " 2 & x 1 = 2
veya x 1 = 2 dir. Buradan
x = 2 + 1
x = 2 + 1
x = 3
x = 1 olur.
y + x222 & y2x2 + 2 olur.
y = x2 + 2
r=
k = f(r) = f(0) = 02 + 2 = 2 olur.
x = 0 iin y = 02 + 2 = 2,
y = 0 iin 0 = x2 + 2
b = 0 = 0,
2a 2(1)
x2 = 2 & x = 2 veya x = 2 olur.
Verilen eitsizlik sisteminin zm kmesi, aadaki iki grafikte de salanan ortak blgedir. Yani gri
boyal blgedir.
y
2
- 2
1 O
x
3
-3
-4
109
ALITIRMALAR
1.
x2 5x + 6 H 0
eitsizlik sisteminin zm kmesini bulunuz.
x + 310
2.
(x2 x)(x2 1) 2 0
(2x 1)(x2 + 2) G 0
3.
x2 4x + 4 H 0
x 310
4.
x2 4x 21 1 0
eitsizlik sistemini salayan x tam saylarnn toplam katr?
5 x20

A) 2
B) 3
x2 2 0
5.
x2 + 2x 1 0
6.
y G (x 2)2 + 4
y G x2 4x + 3
y 2 x2 + 2x
8.
y G (x 1)2 2
y 2 (x + 2)2 4
3. NTE
D) 7
E) 8
y + x2 1 16
7.
C) 5
eitsizlik sisteminin zm kmesini analitik dzlemde gsteriniz.
110

1.
x + y + z = 8
2x y + z = 9
x 3y 4z = 5

A) (5,2,1)
2.
2x + y 5z = 1
x y + 4z = 2
B) (5,2,1)
C) (1,2,5)
D) (1,2,5)
E) (1,1,0)
3x y z = 4

A) (1,2,3)
3.
x + 2y + 3z = 14
2x y z = 3
B) (1,2,3)
C) (1,2,1)
D) (1,1,0)
E) (1,2,1)
3x + y + 2z = 13

A) (2,2,0)
B) (3,3,1)
C) (1,0,1)
D) (3,1,1)
E) Q
4. (x2 + 4)(3x2 27) = 0 denkleminin gerek saylarda zm kmesi aadakilerden hangisidir?

A) { 3, 2, 2 ,3}
B) { 9, 9}
D) { 2, 2}
E) { 3, 9}
5.
x 2 - 6x - 7
= 0 denkleminin zm kmesi aadakilerden hangisidir?
x2 - 1
A) {6, 7} B)
{1}
2
C) {7}
D) {1, 1}
C) { 3, 3}
E) {1, 1, 7}
6. 6x 3 - 7x 3 - 20 = 0 denkleminin zm kmesi aadakilerden hangisidir?

1
A) { 64 , 125 } B)
{ 1
5 , 7 }
27 8
C) { 2
5}
D) { 3
5 }
19
E) { 2
3 , 8 }
7. 4x4 25x2 + 36 = 0 denklemi veriliyor. Buna gre aadakilerden hangisi bu denklemin kklerinden
biri deildir?
A) 2
B) 3
2
C) 3
2
D) 2
E) 3
111
x 2
2x
k - 15 = 0 denkleminin zm kmesi aadakilerden hangisidir?
x+ 2
x+ 2
1
3
1
A) { 5
{ 3
C) { 5
D) { 1
E) { 1
2 , 2 }
2, 2 }
2 }
2 , 2 } B)
2 }
8. a
9. x =
5 - x + 5 denkleminin zm kmesi aadakilerden hangisidir?
A) {5, 6} B)
{5}
1 0.

x+ 7 - 2 =
C) {1}
D) {2, 5}
E) Q
x - 9 denkleminin zm kmesi aadakilerden hangisidir?
A) {2, 3} B)
{7}
C) {9}
D) {18}
E) {21}
D) 2
E) 1
1 1. x|x 1| = 12 denkleminin kkleri toplam katr?

A) 5
B) 4
C) 3
1 2. |x + 3|2 12|x + 3| 13 = 0 denkleminin zm kmesi aadakilerden hangisidir?

A) {4, 8} B)
{3, 11}
13. x2 3y2 = 23
x2 + y2 = 13
C) {1, 12}
D) {16, 10}
E) {1, 10}
A) {(2, 2), (4, 1)} B)

{(3, 3), (1, 2), (1, 2)}
C) {(2, 3), ( 2, 3), (2, 3), (2, 3)}
E) {(1, 4), (1, 4)}
14. x2 + y2 + 4y 14 = 0
y x = 2
D) {(2, 1)}
A) {(3, 5), (3, 1)} B)

{(1, 1), (1, 7)}
C) {(2, 5), (1, 8)}
E) {(1, 4), ( 1, 5)}
1 5.
^x 2 + 7x - 8h^x - 2h
A) (1, +3) B)
(3, 1)
x2 + x + 4
3. NTE
D) {( 2, 5), ( 2, 4)}
H 0 eitsizliin zm kmesi aadakilerden hangisidir?

C) [1, 1]
D) (7, 2)
E) [ 8, 1][2, +3)
112
1 6.
^3 - xh^x 2 + 4 h
A) (3, 4) B)
(3, 4]
x+ 4
G 0 eitsizliin zm kmesi aadakilerden hangisidir?

C) R-[ 4, 3)
D) R-[ 4, 3]
E) Q
1 7. x2 + 2x + nH0 eitsizlii her x!R iin salandna gre n hangi aralkta olmaldr?

A) [1, +3) B)
[1, +3)
x2 4x H 0
18.
x + 4 G0
x7
A) 6
C) (1, +3)
D) R-{3}
E) R-[1, 3]
eitsizlik sistemini salayan x tam saylarnn toplam katr?

B) 5
C) 4
D) 3
E) 2
1 9. x2 + (m 2)x + m + 1 = 0 denkleminin farkl gerek kklerinin ikisi de negatif olduuna gre m hangi
aralkta olmaldr?
A) (3, 2) B)
(1, +3)
C) (1, 2)
D) (8, +3)
E) (8, 10)
y
2 0. Yandaki ekilde y = x2 6x + 5 ile y = 2x2 + 12x 10
y = x2 6x + 5
parabolleri arasndaki boyal blgeyi belirten eitsizlik

sistemi aadakilerden hangisidir?
x
1
y = 2x2 + 12x 10
A) yGx2 6x + 5
C) yGx2 6x + 5
yH 2x2 + 12x + 5
B) yHx2 6x + 5
yH 2x2 + 12x 10
D) yGx2 6x + 5
yH 2x2 + 12x + 10 yG 2x2 + 12x 10
E) yHx2 6x + 5
yG 2x2 + 12x 10
113
4. NTE
TRGONOMETR
4.1. YNL AILAR

4.1.1. Ynl Alar
4.2. TRGONOMETK FONKSYONLAR
4.2.1. Trigonometrik Fonksiyonlar ve Grafikleri
4.2.2. Ters Trigonometrik Fonksiyonlar
4.3. K AININ LLER TOPLAMININ VE
FARKININ TRGONOMETRK DEERLER
4.3.1. Toplam ve Fark Formlleri
4.4. TRGONOMETRK DENKLEMLER
4.4.1. Trigonometrik Denklemlerin zm
Kmeleri
114
4.1. YNL AILAR

4.1.1. Ynl Alar
Balang noktalar ayn olan iki nn birleimine a demitik.
Bir ann kenarlarndan biri balang kenar, dieri bitim kenar olarak alndnda
elde edilen aya ynl a denir.

B
im
bit
n
ke
(+) pozitif yn
O balang kenar
na
ar
g
() negatif yn
lan
ba
e
k
O bitim kenar
Yukardaki ekillerde grld gibi saatin ibrelerinin dnme ynnde olan alara
negatif ynl alar, saatin ibrelerinin ters ynnde olan alara pozitif ynl alar
denir.
RNEK 4.1: Aada verilen alarn ynlerini belirtelim.

a)
b)
c)
L
O
K
M
R
ZM 4.1:
%
a) Ann yn, saatin ibrelerinin dnme ynnn ayns olduundan AOB negatif ynl adr.
%
b) Ann yn, saatin ibrelerinin dnme ynnn ayns olduundan MLK negatif ynl adr.
%
c) Ann yn, saatin ibrelerinin dnme ynnn tersi olduundan SPR pozitif ynl adr.
A l Birimleri
Bir ann lsnn bykln veya kkln tanmlamak iin bir l birimi tanmlamalyz.
Ay lmek, ann kollar arasndaki akl belirlemek demektir.

A l birimleri derece, radyan ve graddr. Biz burada derece ve radyan tanmlayacaz.
TRGONOMETR
115

Derece
Bir emberin evresini 360 e paraya blelim. Birbirine
e olan bu 360 yay parasndan herhangi birini gren merkez ann lsne, bir derece denir. Derece () sembol ile gsterilir. Bir emberin ls 360 dir.
B
A
1 nin 1 na 1 dakika denir. Dakika, (l) sembol ile

60
gsterilir.

1 = 60l dr.
RNEK 4.2: Dnyann eksen eikliini belirterek dakikaya evirelim.

ZM 4.2:

Dnyann eksen eiklii 2327l dr.

1 = 60l olduundan 23 = 2360l = 1380l
Dnyann eksen eiklii, 1380l + 27l = 1407l dr.
RNEK 4.3: 25708l lik ay, derece ve dakika olarak yazalm.

ZM 4.3:

1 = 60l olduundan
Buradan 25708l = 428 28l olur.
25708 60
240
428
0170
120
0508
480
028
A h = 35c26l, m ^W
Bh = 50c55l olduuna gre C asnn lsn
RNEK 4.4: Bir ABC geninde m ^W
bulalm.
ZM 4.4: ABC geninin i alar toplam 180 dir.

35 26l
+ 50 55l
85 81l
86 21l
(1 = 60l)
m ^W
A h + m ^W
B h + m ^X
Ch = 180c
86c21l + m ^X
Ch = 180c
m ^X
Ch = 180c - 86c21l
180
86 21l
Ch = 93c39l bulunur.
Buradan m ^X
4. NTE
&
179 60l
86 21l
&
179 60l
86 21l
93 39l
116

Radyan
Bir emberde, yarap uzunluundaki bir yay gren
merkez ann lsne 1 radyan denir.
Yarap r olan bir emberin evresi 2rr dir.
Buradan, 2rr
r = 2r dir.
r
O
1 raydan
Bir ember yaynn ls radyan cinsinden 2r dir.
A l Birimlerinin Birbirine Dntrlmesi

Bir ember yaynn ls derece olarak 360 veya radyan olarak 2r radyandr.
Dereceyi D, radyan da R ile gsterirsek;

D = R yazlabilir. Bu eitliin paydalarn 2 ile sadeletirirsek,

360 2r
D = R bants elde edilir.
180
r
A l birimleri, bu bant kullanlarak birbirine dntrlr.

RNEK 4.5: 30 yi radyan trnden yazalm.
1
30c
R
R
R
1
= r &
= r & = r
6
180c
180c 6
6R = r
r
R =
olur.
6
ZM 4.5: D
RNEK 4.6: 150 yi radyan trnden yazalm.

D
150c
= r & 6R = 5r
ZM 4.6: 180c = r &
180c 6
R=
RNEK 4.7:
5r
olur.
6
2r
radyan derece trnden yazalm.
3
2r
2r 1
3
D
R
D
D
ZM 4.7:
= r &
= r &
=
3 r
180c
180c
180c
3D = 180c2
60
180c 2
31
D = 120c olur.
D=
TRGONOMETR
117
RNEK 4.8:
7r
radyan derece trnden yazalm.
4
ZM 4.8: I. Yol
7r
7r 1
4
D
R
D
D
= r &
= r &
=
4 r
180c
180c
180c
4D = 180c7
D=
45c
180c 7
41
D = 315c olur.
II. Yol
7 180c
7r
r = 180c alarak
=
4
4c 1
Birim ember
45
= 315c olur.
I. Yarap 1 birim olan embere birim ember denir.
y
1 r
II. Merkezi balang noktasnda (orijinde) ve yarap

1 birim olan embere trigonometrik ember denir.
1
r
2
0 x
1(2r)
3r 1
2
Bir Ann Esas ls
ETKNLK
Yandaki dairesel pistte P noktasndan balayan

atlet 5 tur attnda hangi noktaya gelir?
Bu dairesel pist, analitik dzlemde birim ember ile

%
modelleniyor. m _ AOP i = a olarak veriliyor. Bu atlet
5 tur attnda x ekseni ile yapt ay belirtiniz.
r y
2
a
O
3r
2 y
4. NTE
A(2r)
x
118
Yandaki ekilde, birim emberle x = 1 dorusunu
x=1
gryorsunuz. x = 1 dorusunu say dorusu olarak kabul

edersek, bu say dorusunun (2r, 0] ve [0, 2r) aral-
i+2r
ndaki baz saylar, birim emberle elenmitir. r ve r

saylar birim emberin Al noktasyla elenmitir.

2r
0, 2r, 2r saylar da birim emberin A noktas ile
elenmitir. B noktasyla elenen sonsuz oklukta say

r
+ k2r ^k ! Zh eklinde tanmbulunabilir. Bu saylar
2
layabiliriz. Ayn biimde, P noktasyla elenecek tm ger-
B
Al
ek saylar i + k2r (k!Z) eklinde tanmlayabiliriz.

3r
2
r
2
i
P
A
Bl
r
2
ller derece cinsinden alnrsa; P noktasna karlk
gelen gerek saylar k!Z olmak zere, i + k360 bii-
3r
2
minde alnr.
Say dorusunun btn noktalaryla birim emberin nok-
2r
talar arasnda bir eleme yaplabilir. Yaplan elemede
birim emberin her noktasna sonsuz sayda gerek say

karlk gelir.
0Gi1360 ve k!Z olmak zere; ls i + k360 olan alarn esas ls

i derecedir.
0 radyan Gi radyan1 2r radyan, k!Z olmak zere, ls i + k2r olan alarn

esas ls i dr.

Ann birimi ne olursa olsun, esas ls daima pozitif ynl adr.
RNEK 4.9: Esas ls 220 olan alarn kmesi {220+ k360, k!Z} dir.

Esas ls r radyan olan alarn kmesi { r + k2r, k!Z} dir.

3
3
RNEK 4.10: Aadaki alarn esas llerini bulalm.

a) 3790
b) 2570
c) 125
a) 3790 nin esas ls i olsun.
3790
360
) 135
ZM 4.10:

3790 = i + k360 (k!Z)

3790 = 190 + 10360 (k = 10)
Buradan i = 190 esas ldr.
360
10
0190
TRGONOMETR
119

b) 2570 nin esas ls a olsun.
2 5 7 0
28 80
2570 = a + k360 (k!Z)
2570 = 310 + ( 8)360 (k = 8)
3 10
Buradan a = 310 esas ldr.
c) 011251360 olduundan 125 esas ldr.
) 135 nin esas ls b olsun.
360
8
135
360
135 = b + k360 (k!Z)
135 = 225 + ( 1)360 (k = 1)
360
1
225
Buradan b = 225 esas ldr.
RNEK 4.11: Aadaki alarn esas llerini bulalm.

a) 83r
5
b)
7r

3
c) r
6
65r
6
ZM 4.11:

a) 83r in esas lsn bulmak iin pay paydann iki katna blnr. Kalan r ile arplp paya,
5
paydaya da verilen ann paydas aynen yazlr.
25 = 10
83 10
80 8 "k
Esas l
3r
olur.
5
03 "esas lnn pay
83r
3r + 810r
3r
=
=
+ 82r ^k = 8h
5
5
5
8
esas
l
b) 23 = 6
c) 23 = 6
7 6
6 1
1
1 12
1 2 1
11
7r
r + 6r
r
=
=
+ 2r ^ k = 1 h
3
3
3
T
esas
l
r
11r + 112r
11r
=
=
+ ^- 1h 2r ^k = - 1h
6
6
6
;
esas
l
Yukardaki blme ilemine gre ksaca esas l 11r olarak yazlr.

6
) 26 = 12
6 5 12
72 6
07
4. NTE
Buradan, esas l
7r
olur.
6
120
ALITIRMALAR
1. Aada verilen alarn ynlerini belirtiniz.
a)
b)
c)
O
O
&
A h = 64c18l, m ^W
Bh = 52c15l olduuna gre m ^X
Ch deerini bulunuz.
2. Bir ABC nde m ^W
3. 35000l lik ay derece ve dakika trnden yaznz.
4.

5r
radyanlk ann ls ka derecedir?
3
A) 120
B) 180
C) 220
D) 300
E) 345
) 3115
d) 400
5. 330 lik ay radyan trnden yaznz.

6. Aada verilen alarn esas llerini bulunuz.

a) 1970
b) 2785
c) 120
7. Aada verilen alarn esas llerini bulunuz.

24r

5
a) 28r
3
b) 45r
8
c)
41r

4
d) 7r
2
e) 7r
2
4.2. TRGONOMETRK FONKSYONLAR

Yeryznde trmanlamayan sarp dalar vardr. Bu dalarn ykseklikleri trigonometrik fonksiyonlar
yardmyla llebilmektedir. Buna benzer olarak bir tsunami dalgasnn ykseklii trigonometrik fonksiyonlar yardmyla llebilmektedir.
TRGONOMETR
121

4.2.1. Trigonometrik Fonksiyonlar ve Grafikleri
Kosins ve Sins Fonksiyonlar
Birim ember zerinde P(x, y) noktas ile elenen a m _ AOP i = i olsun. P nokta%
snn apsisine i gerek saysnn kosins denir ve cosi ile gsterilir.

P noktasnn ordinatna da i gerek saysnn sins denir ve sini ile gsterilir.
x eksenine kosins ekseni, y eksenine sins ekseni denir.
A(1, 0) olduundan
cos0 = 1
Al(1, 0) olduundan
cos180 = 1
sin 180 = 0
B(0, 1) olduundan
cos90 = 0
Bl(0, 1) olduundan
cos270 = 0
sin 0 = 0
sin
B(0,1)
P(x,y)
1
O
cos H
A(-1,0)
A(1,0)
x
sin90 = 1
B(0,-1)
sin270 = 1 dir.
a) Bir x gerek saysn cos x e dntren fonksiyona, kosins fonksiyonu denir.

cos: R"[1, 1], f(x) = cosx olur.
b) Bir x gerek saysn sin x e dntren fonksiyona, sins fonksiyonu denir.

sin: R"[1, 1], f(x) = sinx olur.
Kosins ve sins fonksiyonlarnn grnt kmesi [1, 1] dir.
P(x, y) birim ember zerinde bir nokta ise, 1GxG1 ve 1GyG1 dir.
Buna gre; 6i!R iin 1Gcos iG1 ve 1Gsin iG1 olur.

k!Z olmak zere, ls i ve i + k2r olan alarn birim ember zerinde bitim kenarlar ayndr.
O hlde,

cos(i + k2r) = cos i ve

sin(i + k2r) = sini olur.
Yandaki ekilde; POH dik geninde; Pisagor bantsndan,
|OH| = cos i
|PH| = sini
H
2
2
&|OH| + |PH| = 1
(cosi)2 + (sini)2 = 1 & cos 2 i + sin 2 i = 1 elde edilir.
Buradan, cos 2 i = 1 - sin 2 i ya da cos i =
4. NTE
sin 2 i = 1 - cos 2 i ya da sin i =
1 - sin 2 i ve
1 - cos 2 i yazlabilir.
P(cos , sin )
1
122
Koordinat sisteminde, birim emberdeki drt blgeye gre sins ve kosins fonksiyonlarnn iaretleri aadaki gibidir.
1. Blge
2. Blge
3. Blge
r
2
r
1x1r
2
r1x1
cos x20
cos x10
cos x10
cos x20
sin x20
sin x20
sin x10
sin x10
01x1
4. Blge
3r
1x12r
2
3r
2
Tanjant ve Kotanjant Fonksiyonlar
Birim ember zerinde P noktas ile elenen a m _ AOP i = i olsun. [OP nn x = 1

%
dorusunu kestii T noktasnn ordinatna, i asnn tanjant denir ve tani ile gste-
rilir.

[OP nn y = 1 dorusunu kestii K noktasnn apsisine, i asnn kotanjant denir
ve coti ile gsterilir.
i = 0 olduunda, P ile A akr.
|AT| = 0 olduundan, tani = 0 olur.

r
olduunda, P ile B akr.
2
[OP ile x = 1 dorusu paralel olduundan kesimez.
r
tan tanmsz olur.
2
i = r olduunda, P ile Al akr.
[OP n zerinde tayan dorunun x = 1 dorusunu kestii
cot
P
i=
y=1
x = 1 dorusuna tanjant, y = 1 dorusuna kotanjant ekseni denir.
tan
x=1
nokta, yine A olur ve tanr = 0 dr.

3r
3r
i=
olduunda P noktas Bl ile aktndan tan
tanmsz olur.
2
2
i as 0 ve 180 iken y = 1 dorusu [OP ile paralel olduundan kesimez.
cot0 ve cot180 tanmsz olur.
i as 90 ve 270 iken [OP ile y = 1 dorusu B de kesitiinden,
cot90 = 0 ve cot270 = 0 olur.
TRGONOMETR
123
r
+ kr, k!Z} olan ve tanm kmesindeki her bir x gerek say2
sn tan x e dntren fonksiyona, tanjant fonksiyonu denir.
r
tan: R { + kr, k!Z}"R, f(x) = tanx olur.
2
a) Tanm kmesi, R {

b) Tanm kmesi, R {kr, k!Z} olan ve tanm kmesindeki her bir x elemann cotx e
dntren fonksiyona, kotanjant fonksiyonu denir.

|OH| = cosi
|OHl| = |PH| = sini
|BK| = coti
sin
sin i
cos i
sin i
^cos i ! 0h
=
& tan i =
1
tan i
cos i
O H
cos
OH
HP
&
&
OHP + OAT &
=
AT
OA
cot
|AT| = tani
|OA| = 1 dir.
y=1
Tanjant ve kotanjant fonksiyonlarn, sins ve kosins trnden ifade edelim.
cot: R {kr, k!Z}"R, f(x) = cotx olur.
tan
P
B
x=1
OHl
HlP
&
&
OHlP + OBK &
=
OB
BK
cos i
sin i
cos i
^sin i ! 0h olur.
=
& cot i =
1
cot i
sin i
tan i cot i =
sin i cos i
= 1 & tan icot i = 1 dir.

cos i sin i
Buradan tan =
1
1
ve cot i =
elde edilir.
cot i
tan i
y
Koordinat sisteminde, birim emberdeki drt blgeye gre tanjant
ve kotanjant fonksiyonlarnn iaretleri yandaki gibidir.
tanx < 0
cot x <0
O
tanx > 0
cot x > 0
4. NTE
tan x >0
cot x > 0
tanx < 0
cot x < 0
124
RNEK 4.12: cos 98, sin 170, tan 265, cot 295, tan 105 trigonometrik deerlerinin iaretlerini bula-
lm.
90
ZM 4.12 :

98
2. blgede olduundan cos 98 negatiftir.
170 2. blgede olduundan sin 170 pozitiftir.
265 3. blgede olduundan tan 265 pozitiftir.
295 4. blgede olduundan cot 295 negatiftir.
105 2. blgede olduundan tan 105 negatiftir.
Sekant ve Kosekant Fonksiyonlar
180
360
270
Birim ember zerinde m^KOPh = i olmak zere, emberin P noktasndaki teetinin

koordinat eksenlerini kestii noktalar, R ve S olsun.

R noktasnn apsisine, i gerek saysnn sekant denir ve seci ile gsterilir. S nok-
tasnn ordinatna, i gerek saysnn kosekant denir ve csci ile gsterilir.
0 ve 180 iin kosekant; 90 ve 270 iinde sekant

deerleri tanmszdr.
sec: R {
csc: R { kr, k!Z}"R, f(x) = cscx

Secant ve kosekant fonksiyonlarnn grnt kmeleri,
R (1, 1) dir.
OP
OK
&
&
=
OPK + ORP &
OP
OR
cos i
1
1
&
=
& sec i =
1
sec i
cos i
coc
r
+ kr, k!Z}"R, f(x) = secx
2
S
B
P
1
O
K A
sec

PO
OL
&
&
POL + SOP &
=
SO
OP
sin i
1
1
olur.
&
=
& csc i =
1
csci
sin i
TRGONOMETR
125
RNEK 4.13: Aadaki ifadeleri en sade biimde yazalm.

b) ^1 - sin xh^1 + sin xh
a) 1 + tan 2 x
c) tan x +
cos x
1 + sin x
sin x
1 + cos x
+
1 + cos x
sin x
ZM 4.13:
a) 1 + tan 2 x =
sin 2 x
cos 2 x + sin 2 x
1
1
+
=
=
= sec 2 x
2
2
2
1
cos
cos
x
cos
x
x
2
^ cos x h
b) ^1 - sin xh^1 + sin xh = 1 2 - sin 2 x = cos 2 x

c) tan x +
sin x ^1 + sin xh + cos x cos x

cos x
sin x
cos x
= cos x +
=
1 + sin x
1 + sin x
cos x ^1 + sin xh
^ 1 + sin x h
^ cos x h
6444
47444
48
sin x + 1
sin x + sin 2 x + cos 2 x
1
=
=
= cos x = sec x
cos x ^1 + sin xh
^
h
cos x 1 + sin x
sin x sin x + ^1 + cos xh^1 + cos xh

sin x
1 + cos x
+
=
1 + cos x
sin x
^1 + cos x h sin x
^ sin x h
^ 1 + cos x h
6444
47444
48
sin x + 1 + 2 cos x + cos x
sin 2 x + cos 2 x + 1 + 2 cos x
=
=
^1 + cos x h sin x
^1 + cos x h sin x
2
2 + 2 cos x
^1 + cos xh sin x
2 ^1 + cos xh
^1 + cos xh sin x
2
= 2 csc x olur.
sin x
RNEK 4.14: tan x - cot x = 3 olduuna gre tan 2 x + cot 2 x deerini bulalm.
ZM 4.14 :
^tan x - cot x h2 = 3 2
tan 2 x - 2 tan x cot x + cot 2 x = 9

144
42
443
1
tan 2 x - 2 + cot 2 x = 9
tan 2 x + cot 2 x = 9 + 2
tan 2 x + cot 2 x = 11 bulunur.
4. NTE
126
RNEK 4.15: Aadaki eitliklerin doru olduunu gsterelim.
a)
1 + cos x 1 - cos x = sin x
b)
1 - cot 2 x
= 1 - 2 cos 2 x
1 + cot 2 x
1 - sin 4 x
= cos 4 x
2
2
sec x + tan x

c) cos 4 x - sin 4 x = 2 cos 2 x - 1
ZM 4.15:

a)
1 + cos x 1 - cos x = ^1 + cos xh ^1 - cos xh =

=
1 2 - cos 2 x
sin 2 x = sin x
cos 2 x
sin 2 x - cos 2 x
sin 2 x
1 - cot 2 x
sin 2 x
sin 2 x - cos 2 x
b)
=
=
=
= sin 2 x cos 2 x
2
2
2
2
sin x + cos x
1 + cot x
cos x
sin 2 x + cos 2 x
1+
sin 2 x
sin 2 x
= 1 cos 2 x cos 2 x
1-
= 1 2 cos 2 x
2
2
c) cos 4 x - sin 4 x = ^cos 2 xh - ^sin 2 xh = ^cos 2 x - sin 2 xh^cos 2 x + sin 2 xh = cos 2 x - sin 2 x
= cos 2 x - ^1 - cos 2 xh = cos 2 x - 1 + cos 2 x = 2 cos 2 x - 1
1 - sin 4 x
=
sec 2 x + tan 2 x
HATIRLATMA
2
^1 - sin 2 x h^1 + sin 2 x h
1 2 - ^sin 2 xh
=
sin 2 x
1 + sin 2 x
1
+
2
2
cos 2 x
cos x cos x
cos 2 x _ 1 + sin 2 x i cos 2 x

= cos 4 x olur.
1
1 + sin 2 x
%
%
%
&
ABC nde m _ BCA i = 90, m _ ABC i = i ve m _ BAC i = b olmak zere,
Komflu dik kenar uzunluu
a
1) cos i =
= c
Hipotens uzunluu
Karfl dik kenar uzunluu
b
sin i =
= c
Hipotens uzunluu
b
tan i =
= a
cot i =
A
b
c
i
a

a
= dir.
b
2) Birbirini 90 ye tamamlayan (tmler olan) alarn llerinin, birinin sins dierinin

kosinsne, birini tanjant dierinin kotanjantna eittir.
a + b = 90 ise sin a = cos b ve tana = cot b dr.
TRGONOMETR
127
3) a. ABC ekenar geninde [AH] ykseklik,

|AB| = |BC| = |AC| = 2 br alrsak
|BH| = |HC| = 1 br ve |AH| = 3 br olur.
Buradan,
A
30 30
2
3
&
1
, sin 60c =
,
ABH nde, cos 60c =
2
2

3
1
=
3
3
tan 30c =

60
3
1
tan 60c = 3 , cot 60c =
=
,
3
3
3
1
cos 30c =
, sin 30c = ,
2
2
60
, cot 30c = 3 olur.

A
b. ABC geni ikizkenar dik geninde,
|AC| = |BC| = 1 br alrsak
|AB| = 2 |BC| & |AB| = 2 br olur.
45
:
2
2
1
Buradan, cos 45c = sin 45c =
,
=
2
2
:
3
tan 45c = cot 45c =
1
= 1 olur.
1
45
RNEK 4.16: lleri 0, 30, 45, 60, 90, 180, 270 ve 360 olan alarn trigonometrik oranlarn bir
tabloda gsterelim.
ZM 4.16 :
i derece
30
45
60
90
180
270
360
i (radyan)
r
6
r
4
r
3
r
2
3r
2
2r
sin i
1
2
2
2
3
2
cosi
3
2
2
2
1
2
tani
3
3
Tanmsz
Tanmsz
coti
Tanmsz
3
3
Tanmsz
Tanmsz
ls, 0 ile 360 olan alar, birim ember zerinde ayn nokta ile elendiinden, trigonometrik
deerleri birbirine eittir.
4. NTE
128
RNEK 4.17: cos2 5 + cos2 10 + cos2 15 + ... + cos2 90 toplamnn deerini bulalm.
ZM 4.17:

cos2 5 = sin2 85 , cos2 10 = sin2 80 , cos2 15 = sin2 75 , ... ,
cos2 5 + cos2 10 + cos2 15 + ... + cos2 45 + ... + cos2 75 + cos2 80 + cos2 85 + cos2 90
= cos2 5 + cos2 10 + cos2 15 + ... + 2 + ... + sin2 15 + sin2 10 + sin2 5 + 02.

2
1
1
1
2
n +0
= 1 + 1 + 1 + ... + d
2
144482
444
3
tan e

2
4
= 8, 5 bulunur.
= 8+
RNEK 4.18: i!(r, 3r ) olmak zere cosi = 3 olduuna gre sin i, tan i, coti ve csc i deerlerini
2
bulalm.
ZM 4.18 :

cos i =
cos i =
3
olduundan yandaki ABC dik geninde,
7
BC
AC
&
BC
3
=
7
AC
2 10
& BC = 3 br ve AC = 7 br olarak alabiliriz.

Pisagor bantsndan, |AC|2 = |BC|2 + |AB|2
72 = 32 + |AB|2
|AB|2 = 49 9
|AB|2 = 40
|AB|2 = 2 10 br bulunur.
i as 3. blgede olduundan sin i ve csc i nn iareti negatif, tan i ve cot i nn iareti ise pozi-
tiftir.
sin i =

cot i =
AB
AC
BC
AB
2 10
7
tan i =
3
2 10
csc i =
& sin i = & cot i =
AB
BC
& tan i =
1
=
sin i
2 10
7
2 10
3
=-
7 10
7
bulunur.
20
2 10
TRGONOMETR
129
D
RNEK 4.19: Yandaki ABCD dikdrtgeninin evresi 64 cm dir.
tana = 4 ve tanb = 3 olduuna gre ABCD dikdrtgeninin

alann bulalm.
ZM 4.19:

AE
DA
&4=
DAE dik geninde

tan a =
AE
DA
& AE = 4 DA
DA = k dersek AE = 4k olur.

CBE dik geninde,

tan b =
BC
EB
&3=
BC
EB
& BC = 3 EB
EB = p dersek BC = 3p olur.
evre(ABCD) = 2(4k + p + 3p)
64 = 32p
3p
64 = 2(43p + 4p) (k = 3p)
4k + p
p = 2 cm
b
E
4k
|AD| = |BC| = 3p = 32 = 6 cm
|AB| = |DC| = 4k + p = 43p + p = 13p = 132 = 26 cm olur.
A(ABCD) = |AB||AD|
= 266
= 156 cm2 bulunur.
RNEK 4.20: Yanda, yerden ykseklii 3,2 m olan bir balkonun
grnm verilmitir. Destekle balkon arasndaki kalan ann

ls 54 olduuna gre, destein uzunluunu bulalm.
ZM 4.20:

3,2 m
eDestek
Verilen problemi yanda ABC dik geni ile modelleyelim.

sin54c =

0, 8 =

54
AC
BC
3, 2
3, 2
& BC =
& BC = 4 m
0, 8
BC
Destein uzunluu 4 m bulunur.
54

4. NTE
sin c 0,8
3,2 m
54
4m
130
ALITIRMALAR
1. Aadaki ifadeleri en sade ekilde yaznz.
a) sin x csc x - cos 2 x

) sec x -
cos x
1 + sin x
b)
sin x
1 + cos x
+
1 + cos x
sin x
c)
cos 2 x - 1
sin x
d)
cos x + cot x
1 + csc x
e)
1
1
2
sin x
tan 2 x
2. Aadaki eitliklerin doru olduunu gsteriniz.

a) csc 2 x ^cos 4 x - 1 - sin 4 xh = 2

c)
3.
1 - sin x
= sec x - tan x
1 + sin x
b)
2 cos 2 x - sin 2 x + 1
= 3 cos x
cos x
sin x + tan x
= tan x sin x
cot x + cscx
3r
1a12r ve cosa = 2 olduuna gre sina, tan a, cota ve csc a deerlerini bulunuz.
2
3
4. ABCD dikdrtgeninde E noktas [CD] zerinde, |AB| = 15 br,

%
%
|AD| = 6 br, m _ DAE i = m _ CEB i = a olduuna gre tan a nn
alabilecei deerler arpm katr?
A) 1
5
D) 2
B) 1
2
C) 1
D
6
15
E) 3
5. Bir cirit atma msabakasnda, uzunluu 260 cm olan cirit,
yere 37 lik a yaparak ekildeki gibi saplanyor. Bu ciritin
dier ucunun yerden ykseklii 120 cm olduuna gre saplanan ksm ka santimetredir? (sin 37 = 0,6 alnz.)

A) 10
B) 20
D) 60
E) 80
C) 40
120
B
37
6. tan 10tan 20tan 30 ... tan80 ileminin sonucunu bulunuz.

7. sin x + cos x = 1 olduuna gre sin x cos x ifadesinin pozitif deerini bulunuz.
2
TRGONOMETR
131
kr
2
"
a ( k!Z)
Alar iin Trigonometrik Oranlar
ETKNLK
( kr "r) deerini k = 0, k = 1, k = 2, k = 3 ve k = 4 iin bulunuz.
2
Bulduunuz deerleri birim ember zerinde iaretleyiniz.
k nin tek ya da ift olma durumlarna gre birim emberde iaretlediiniz noktalarn
sins ve kosins deerlerini karlatrnz.
a) kr a ( k!Z) Alar iin Trigonometrik Oranlar

2
k = 1 iin
r
a as I. blgededir.
2
r
- a k = cota
2
cot a
r
- a k = tan a
2
k = 3 iin
3r
- a l = - sin a
cos b
2
3r
- a l = cot a
tan b
2
cot b
P(y, x)
3r
- a l = tan a
2
P(x, y)
a
a
3r
a as III. blgededir.
2
3r
- a l = - cos a
sin b
2

r
cos a - a k = sin a
2
tan a
r
sin a - a k = cos a
2
y
3a a
2
P(x, y)
a
O
P(y, x)
3
2
Yukardaki eitliklerde grld gibi sol yanda verilen ann blgesi bulunup iareti belirlendikten
sonra sins kosinse, kosins sinse, tanjant kotanjanta, kotanjantta tanjanta dnmektedir.
4. NTE
132
k = 2 iin

sin(r a) = sina
cos(r a) = cosa
tan(r a) = tana
cot(r a) = cota
UYARI
2r
a = r a as II. blgededir.
2
Pl(x, y)
r a
a
P(x, y)
Birbirini 180 ye tamamlayan (btnler olan) alarn llerinin sinsleri eit; kosins,
tanjant ve kotanjantlar ise birbirinin ters iaretlisine eittir.
k = 4 iin

sin(2r a) = sina
cos(2r a) = cos a
tan(2r a) = tana
cot(2r a) = cota
UYARI
4r
a = 2r a as IV. blgededir.
2
P(x, y)
O
a
a
2r a
2r x
Pl(x, y)
lleri 2r a ve (a) olan alar, birim ember zerinde ayn noktay gsterdiinden
sin(a) = sina, cos(a) = cosa, tan(a) = tan a, cot(a) = cota dr.
RNEK 4.21: Aadaki ifadelerinin deerlerini bulalm.

a) sin120
b) cos 120
c) tan 120
d) cos330
e) sin (30)
f) cos (45)
) cot 135
ZM 4.21 :

a) sin120 = sin(90 + 30) = cos 30 = 3

2
b) cos120 = cos(90 + 30) = sin30 =
c) tan120 = tan(180 60) = tan60 = 3
) cot135 = cot(180 45) = cot45 = 1
d) sin(30) = sin30 =
1
2
1
2
2
e) cos(45) = cos 45 =
bulunur.
2
TRGONOMETR
133
RNEK 4.22:
cos ^x - 2rh + cos ^- xh

ifadesini en sade ekilde yazalm.
sin ^x - 2rh - sin ^- xh
ZM 4.22: cos(x 2r) = cos[(2r x)] = cos(2r x) = cosx

cos(x) = cos x
sin(x 2r) = sin[(2r x)] = sin(2r x) = (sinx) = sin x
sin(x) = sin x
Bulunan bu deerleri verilen ifadede yerlerine yazalm.
cos ^x - 2rh + cos ^- xh

cos x + cos x
2 cos x
=
=
= cot x olur.
sin
x
+
sin
x
2 sin x
^
h
^
h
sin x - 2r - sin - x
RNEK 4.23: Aadaki ifadelerin deerlerini bulalm.

a) sin
7r
5r
b) tan
4
6
3
ZM 4.23: a) sin 6 = sin a 2r - 3 k = - sin 3 = - 2

5r
b) tan
7r
r
r
= tan a 2r - k = - tan = - 1 bulunur.
4
4
4
b) kr + a ( k!Z) Alar iin Trigonometrik Oranlar

2
k = 1 iin
r
sin a + a k = cos a
2
r
cos a + a k = - sin a
2
r
tan a + a k = - cot a
2
r
cot a + a k = - tan a
2
k = 3 iin
sin b

r
+ a as II. blgededir.
2
P(y, x)
y r
2
r
3r
+ a l = sin a
cos b
2
tan b
3r
+ a l = - cot a
2
cot b
3r
+ a l = - tan a
2
+a
P(x, y)
3r
+ a as IV. blgededir.
2
3r
+ a l = - cos a
2
y
3a + a
2
P(x, y)
a
3r
2
P(y, x)
Yukardaki eitlerde, sol yanda ls verilen ann blgesi bulunup iareti belirlendikten sonra
sins kosinse, kosins sinse, tanjant kotanjanta, kotanjanta tanjanta dnmektedir.
4. NTE
134
k = 2 iin
P(x, y)
sin(r + a) = sina
cos(r + a) = cosa
tan(r + a) = tana
cot(r + a) = cota
k = 4 iin
2r
+ a = r + a as III. blgededir.
2
r
P(y, x)
4r
+ a = 2r + a as I. blgededir.
2
sin(2r + a) = sina
cos(2r + a) = cos a
tan(2r + a) = tana
cot(2r + a) = cota
Yukardaki eitlerde, trigonometrik fonksiyonlar bulunduu blgedeki iaretini alrlar.
P(x, y) = P(x, y)
a
2r x
2r + a
RNEK 4.24: ls 5r olan ann trigonometrik oranlarn bulalm.

3
ZM 4.24:
sin
5r
3r
r
eklinde yazlabildiinden amz IV. blgededir.
=
+
3
2
6
3
5r
3r r
r
= sin b
+ l = - cos = 3
2
6
6
2
cos
5r
3r r
r
1
= cos b
+ l = sin =
3
2
6
6
2
tan
5r
3r r
r
= tan b
+ l = - cot = - 3
3
2
6
6
cot
3
5r
3r r
r
bulunur.
= cot b
+ l = - tan = 3
2
6
6
3
RNEK 4.25: ls 675 olan ann trigonometrik oranlarn bulalm.

ZM 4.25: 675 360 675 nin esas ls 315 dir.

360 1
315
sin(675) = sin675 = sin315 = sin(270 + 45) = (cos45) = cos 45 = 2
2
2
cos(675) = cos 675 = cos 315 = cos(270 + 45) = sin 45 =
2
tan(675) = tan675 = tan315 = tan(270 + 45) = ( cot45) = 1
cot(675) = cot675 = cot315 = cot(270 + 45) = (tan45) = 1 bulunur.
Siz de 360 45 ileminden faydalanarak 315 nin trigonometrik oranlarn bulunuz.
TRGONOMETR
135
RNEK 4.26:
sin ^r - xh - cos a
cot b
ZM 4.26

sin ^r - xh - cos a
cot b
r
+ xk
2
3r
+ xl
2
r
+ xk
2
3r
+ xl
2
RNEK 4.27: sin10 = a ise
ifadesini en sade ekilde yazalm.
sin x - ^- sin xh
2 sin x
2 sin x
cos x
=== - 2 sin x
= - 2 cos x olur.
tan x
- tan x
sin x
sin x
cos x
cos 2 260 - 1
ifadesinin deerini bulalm.
1 - sin 190
ZM 4.27:
cos 260 = cos ^270 - 10h = - sin 10
sin 190 = sin ^180 + 10h = - sin 10
^- sin 10h2 - 1
cos 2 260 - 1
=
1 - sin 190
1 - ^- sin 10h
=
=
sin 2 10 - 1
1 + sin 10
^sin 10 - 1h ^sin 10 + 1 h
sin 10 + 1
= sin 10 - 1 = a - 1 bulunur.
RNEK 4.28: Aada verilen trigonometrik deerleri kkten bye doru sralayalm.

a = sin 275 , b = cos195 , c = sin 126
ZM 4.28:
a = sin 275 = sin (270 + 5) = cos5
b = cos195 = cos(180 + 15) = cos15
c = sin126 = sin(90 + 36) = cos36
cos5, cos 15 ve cos 36 deerleri yandaki birim emberde
grld gibi I. blgede ann ls bydke kosins deeri

klmektedir.

36
c
cos361cos151cos5 & cos51cos151cos36
4. NTE
& a1b1c olur.
15
cc
5
136
RNEK 4.29: Aada verilen trigonometrik deerleri kkten bye doru sralayalm.

a = sin 200 , b = cos200 , c = tan200 , d = cot200
ZM 4.29:

a = sin 200 = sin (180 + 20) = sin20
x =1
b = cos 200 = cos(270 70) = sin70
c = tan200 = tan(180 + 20) = tan 20
d = cot200 = cot(270 70) = tan 70
Yandaki birim emberde 20 ve 70 alar gsterilmitir.
sin20 = |OB|, sin70 = |OC| & sin201sin70
& sin202sin70 & sin701sin20
& cos2001sin 200 & b1a olur.
tan20 = |AT|, tan70 = |AK| & tan201tan70
& tan2001cot200 & c1d dir.
Buradan b1a1c1d olur.
y
C
B
70
RNEK 4.30: Yandaki ABCD karesinde, [AF]=[DE], |AE| = 3
T
20
cm, |EB| = 1 cm olduuna gre, cotx deerini bulalm.
ABCD kare olduundan |AB| = |AD| = |BC| = 4 cm dir.

AED dik geninde |DE| = 5 cm olur. (3-4-5 zel dik geni)
AD AE
AG DE
&
AG 15
=
& 34 =
AÂEDh =
2
2
2
2
12
AG =
cm olur.
5
12
3
5
=
&
=
&
4
AB
AF
AF
AE
12 1
3
=
5 41
AF
35
AF =
= 5 cm dir.
3
ABF dik geninde |BF| = 3 cm dir. (3-4-5 zel dik geni)
ABF dik geninde, cot ^180 - xh =
BF
AB
= - cot x =
E 1 B
D
x
4
&
&
AGE + ABF olduundan (A.A. benzerlik kural)
AG
ZM 4.30:
A x
15 G
2
E 1 B
3
3
& cot x = - bulunur.
4
4
TRGONOMETR
137
ALITIRMALAR
1.
tan 225 + cot 120

deerini bulunuz.
1 - sin 240 tan 210
2. Aadaki ifadelerin deerlerini bulunuz.

a) cos( 45)
b) cos 150
c) tan(210)
) cot(1110)
3. Aadaki ifadeleri en sade ekilde yaznz.

a) sin ^- 5r - ih + sin b i
b) tan b i c)
3r
5r
l + cos b
- il
3
2
7r
3r
7r
l - cot b
+ i l - tan b
- il
2
2
2
sin ^3r + ih + sin î - 5rh

cos ^4r + ih - cos ^5r + ih
4. Bir ABC geninde aadaki ifadelerin deerini hesaplaynz.

a) cot ^W
A+ W
Bh + cot X
C
c) cos d
W
W
B+X
Cn
A
- sin d n
2
2
b) cos ^W
B+X
Ch + cos W
A
) sin 2 d
W
W
A+X
Cn
B
+ sin 2 d n
2
2
5. Yandaki ABCD dikdrtgeninde, |AB| = 2|AD| ve [CD] drt e

paraya blnyor. Buna gre cot x deerini bulunuz.
6. x = tan255, y = tan 265, z = cot275 olduuna gre, bu deerleri kkten bye doru sralaynz.
3r
r
r
a) = 1 olduuna gre sin(r + a)cosa + cot( + a) ifadesinin
7. 01a1 olmak zere tan(
2
2
2
4
deerini bulunuz.
4. NTE
138

Periyod
A
Dairesel bir hareketle A noktasndan balayp tekrar A noktasna gelmesi iin gereken
sreye periyod denir.
Sinizoidal harekette A noktasndan balayp, B noktasna gelmesi iin gereken sreye

periyod denir.

B
A
Ayn ekilde tekrarlanan grafiklere periyodik grafikler denir.
Periyodik Fonksiyonlar
f: A"B, 6x!A iin, f(x + T) = f(x) eitliini gerekleyen en az bir T!0 gerek says
varsa; f fonksiyona periyodik fonksiyon, T gerek saysna da f fonksiyonunun bir

periyodu denir. Bu eitlii gerekleyen birden fazla T gerek says varsa, pozitif olanlarnn en kne f fonksiyonunun esas periyodu denir.
6x!R ve k!Z iin sin(x + k2r) = sin x,

6x!R ve k!Z iin cos(x + k2r) = cosx olduundan,

sins ve kosins fonksiyonlar periyodik fonksiyonlardr. Sins ve kosins fonksiyonlarnn periyod-
lar k2r dir. k = 1 iin esas periyodlar T = 2r olur.
k!Z, x! r2 + kr ve x!R iin, tan(x + kr) = tanx,

k!Z, x!kr ve x!R iin cot(x + kr) = cotx olduundan,

tanjant ve kotanjant fonksiyonlar periyodik fonksiyonlardr. Tanjant ve kotanjant fonksiyonlarnn
periyodlar kr dir. k = 1 iin esas periyodlar T = r olur.
UYARI
Periyod denince esas periyod anlalacaktr.
RNEK 4.31: a!0, p!0 iin f:R"R, f(x) = asin(px + q) fonksiyonu veriliyor.

a) f fonksiyonunun periyodik fonksiyon olup olmadn belirtelim.
b) f periyodik fonksiyon ise periyodunu bulalm.
TRGONOMETR
139
ZM 4.31 :

a) f(x + T) = f(x) eitliini salayan T gerek saysn bulmalyz.
f(x) = asin(px + q)
f(x + T) = asin[p(x + T) + q] = asin(px + q)

sin(px + pT + q) = sin(px + q)
px + pT + q = px + q + k2r (k!Z)
pT = k2r
T = k2r
p olur.
Eitlii salayan T!R bulunduundan f periyodik fonksiyondur.
2r
b) k = 1 iin T = 12r
p & T = p deeri de f fonksiyonunun esas periyodudur.
Ayn ekilde f(x) = acos(px + q) fonksiyonun da periyodik fonksiyon olduu gsterilebilir.
RNEK 4.32: a!0, p!0 iin f:R"R, f(x) = atan(px + q) fonksiyonu veriliyor.

a) f fonksiyonunun periyodik fonksiyon olup olmadn belirtelim.
b) f periyodik fonksiyon ise periyodunu bulalm.
ZM 4.32:

a) f(x + T) = f(x) eitliini salayan T gerek saysn bulmalyz.
f(x) = atan(px + q)
f(x + T) = atan[p(x + T) + q] = atan(px + q) = f(x)

px + pT + q = px + q + kr
pT = kr
T = kr
p olur. (k!Z)
Eitlii salayan T!R bulunduundan f(x) = atan(px + q) fonksiyonu periyodik fonksiyondur.
r
b) k = 1 iin T = 1r
p & T = p deeri de f fonksiyonunun periyodudur.
Ayn ekilde f(x) = acot(px + q) fonksiyonun da periyodik fonksiyon olduu gsterilebilir.
Trigonometrik fonksiyonlar periyodik fonksiyonlardr.
4. NTE
140
1) a, p, q!R ve a!0, p!0 olmak zere;

2r
p
2r
f(x) = acos(px + q) fonksiyonunun periyodu, T =
p
r
f(x) = atan(px + q) fonksiyonunun periyodu, T =
p
r
f(x) = acot(px + q) fonksiyonunun periyodu, T =
p
f(x) = asin(px + q) fonksiyonunun periyodu, T =
2) p, q!R ve m!Z ve m!0, p!0 ise;

y = sinm(px + q) ve y = cosm(px +q) fonksiyonlar iin periyod;
Z 2r
]
, m tek ise
] p
T = [
] r , m ift ise olur.
]p
\

y = tanm(px + q) ve y = cotm(px + q) fonksiyonlar iin periyod T =
r
dir.
p
RNEK 4.33: Aadaki fonksiyonlarn periyodlarn bulalm.
a) f ^xh = cos ^3x - 2h
b) f ^xh = 2 sin b
3x
l- 5
2
c) f ^xh = 2 tan ^4x + 1h + 3
) f ^xh = 2 cot a
x
+ 1k
2
d) f ^xh = sin 2 ^- 4x + 1h
e) f ^xh = cos 3 ^5x - 1h
f) f ^xh = tan ^6x + 1h
g) f ^xh = - 2 cot
6f
- 2x +
5
r
3
+r
ZM 4.33:
a) f ^xh = cos ^3x - 2h & T =
b) f ^xh = 2 sin b
2r
3
c) f ^xh = 2 tan ^4x + 1h + 3 & T =

d) f ^xh = sin 2 ^- 4x + 1h & T =

f) f ^xh = tan 3 ^6x + 1 h & T =
r
6
r
4
r
r
=
-4 4
3x
2r 4r
l - 5& T =
=
2
3
3
2
r
x
) f ^xh = 2 cot a + 1 k & T =
= 2r
2
1
2
2r
e) f ^xh = cos 3 ^5x - 1 h & T =
5
r
- 2x +
p
5r
r
3
6f
g) f ^xh = - 2 cot
+ r &T =
=
olur.
5
2
-2
5
TRGONOMETR
141

Trigonometrik Fonksiyonlarnn Grafikleri
a) Sins Fonksiyonunun Grafii
RNEK 4.34: f:R"[1, 1], f(x) = sinx fonksiyonunun grafiini izelim.

ZM 4.34:
f(x) = sin x fonksiyonunun periyodu T = 2r olduundan grafii [0, 2r] aralnda izeceiz. Elde
edilen grafii [2r, 4r], [4r, 6r], [2r, 0], ... , aralklarna teleyerek f(x) = sin x fonksiyonunun grafiini
izeriz.

x![0, 2r] aralnda baz zel deerler alalm.

x= 0
x=
r
2
x= r
x=
iin y = sin 0 = 0
iin y = sin
r
=1
2
y = sin x
iin y = sin r = 0
r
2
3r
2
2r
0 3 1 4 0 4 1 3 0
3r
3r
iin y = sin
=-1
2
2
x = 2r iin y = sin 2r = 0

Bulunan noktalar analitik dzlemde iaretlendiinde y = sin x fonksiyon grafii aadaki gibi olur.
y
1
3r
2
r
2
2r
3r
2
r
2
2r
UYARI
f(x) = sin x fonksiyonunun grafii orijine gre simetrik olduundan f(x) = sin x fonksiyonu
tek fonksiyondur.

f(x) = sin( x) = sinx = f(x) tir.
b) Kosins Fonksiyonunun Grafii
RNEK 4.35: f:R"[1, 1], f(x) = cosx fonksiyonunun grafiini izelim.

ZM 4.35:
f(x) = cosx fonksiyonunun periyodu 2r olduundan grafii [0, 2r] aralnda izeceiz. Elde edilen
grafii [2r, 4r], [4r, 6r], [2r, 0], ... , aralklarna teleyerek f(x) = cosx fonksiyonunun grafiini izeriz.
4. NTE
142

x![0, 2r] aralnda baz zel deerler alalm.

x= 0
x=
iin y = cos 0 = 1
r
2
iin y = cos
x= r
x=
r
=0
2
y = cos x
iin y = cos r = - 1
r
2
3r
2
2r
1 4 0 4 1 3 0 3 1
3r
3r
iin y = cos
=0
2
2
x = 2r iin y = cos 2r = 1

Bulunan noktalar analitik dzlemde iaretlendiinde y = cos x fonksiyon grafii aadaki gibi olur.
y
1
3r
2
r
2
2r
3r
2
r
2
2r
UYARI
f(x) = cos x fonksiyonunun grafii y eksenine gre simetrik olduundan f(x) = cos x
fonksiyonu ift fonksiyondur.

f(x) = cos(x) = cosx = f(x) tir.
c) Tanjant Fonksiyonunun Grafii
RNEK 4.36: f: a -
r r
, k " R, f ^xh = tan x fonksiyonunun grafiini izelim.
2 2
ZM 4.36:

f(x) = tanx fonksiyonunun k!Z olmak zere x =
yodunun T = r olduunu biliyoruz.

r r
x ! a - , k aralnda baz zel deerler alalm.
2 2
x =
x= 0
x=
r
4
r
r
r
iin y = tan a - k = - tan = - 1
4
4
4
iin y = tan 0 = 0
iin y = tan
r
=1
2
r
+ kr deerlerinde tanmsz olduunu ve peri2
y = tan x
r
2
r
r
r
0
4
4
2
3 1 3 0 3 1 3
3
+3
tanmsz
tanmsz
TRGONOMETR
143

Bulunan noktalar analitik dzlemde iaretlen-
diinde y = tan x fonksiyonun grafii yandaki gibi

olur.
r 1
4
3r
2
O r
1 4
r
2
r
2
3r
2
f(x) = tanx
UYARI
f(x) = tan x fonksiyonunun grafii orijine gre simetrik olduundan f(x) = tan x fonksiyonu tek fonksiyondur.

f(x) = tan( x) = tanx = f(x) tir.
) Kotanjant Fonksiyonunun Grafii
RNEK 4.37: f:(0, r)" R, f(x) = cotx fonksiyonunun grafiini izelim.

ZM 4.37:

f(x) = cot x fonksiyonunun k!Z olmak zere x = kr deerinde tanmsz olduunu ve periyodunun
T = r olduunu biliyoruz.

x!(0, r) aralnda baz zel deerler alalm.
x=
r
4
iin y = cot
r
=1
4
x=
r
2
iin y = cot
r
=0
2
x=
3r
3r
iin y = cot
=-1
4
4
r
r
3r
r
4
2
4
4 1 4 0 4 1 4
3
+3
y = tan x
tanmsz
Bulunan noktalar analitik dzlemde iaret-
tanmsz
lenerek ve tabloya gre y = cotx fonksiyonun

grafii yandaki gibi olur.
4. NTE
r 3r
2 4
1
r
2
O r
4
3r
2
2r
144
RNEK 4.38: f:[0, r]"R, f(x) = 2sin 2x fonksiyonunun grafiini izelim.
ZM 4.38:

Fonksiyonun periyodu T =
x
sin 2x
2 sin 2x

r
4
1
r
2
0
2r
= r dir.
2
3r
4
1
y
2
r
0
y = sin2x
0 3 2 4 0 4 2 3 0
3r
4
y = sin x in grafiinin x ekseni zerinde periyodu r
olacak ekilde daraltlrsa y = sin 2x fonksiyonun grafii
y = 2sin2x grafii elde edilir.
elde edilir. Bu grafik y ekseni boyunca 2 kat geniletilirse
r
4
r
2
y = 2 sin2x
RNEK 4.39: f:[0, 4r]"R, f(x) = 2sin x fonksiyonun grafiini izelim.

2
ZM 4.39:

Fonksiyonun periyodu T =
x
sin x
2
2sin x
2

2r
= 4r dir.
1
2
2r
3r
4r
y = sin x in grafiini x ekseni zerinde
periyodu 4r olacak ekilde geniletilirse y =

sin x grafii elde edilir. Bu grafik y ekseni
2
boyunca 2 kat geniletilirse y = 2sin x grafii
2
elde edilir.
y
y = sin x
2
2
1
O
1
2
3r
r
4r
2r
y = 2 sin 2x
y = asin(bx + c) ve y = acos(bx + c) fonksiyonunun herhangi bir periyodta grafii

izilirken, periyod bulunur.
|b|21 ise periyod kleceinden grafik x ekseni boyunca daralr.

|b|11 ise periyod byyeceinden grafik x ekseni boyunca geniler.
TRGONOMETR
145
RNEK 4.40: Aadaki fonksiyonlarn grafiklerini izelim.

r
]"R, f(x) = 2 + sin x
2
b) f:[r, r]"R, f(x) = 1 + 2cos2x
a) f:[r,
ZM 4.40:

a)
sin x
r
2
1
r
2
1
0
0
2 + sin x 2 4 1 3 2 3 3

y = sin x
y = sin x in grafiini y ekseni
boyunca pozitif ynde 2 br telen-
r
2
diinde y = 2 + sin x fonksiyonunun
r
2
grafii elde edilir.

y = 2 + sinx
b) y = 1 + 2cos2x in periyodu T =
2r
= r dir.
2
y = cosx in grafiini periyodu r olacak ekilde daraltr, y ekseni boyunca 2 katn alr, y eksenine
pozitif ynnde 1 br telersek y = 1 + 2cos2x fonksiyonun grafii elde edilir. Ya da aadaki tabloya
gre grafik izilir.
r
2
1
2 4 2
cos 2x
2 cos2x
r
2
1
r
1
1 + 2 cos 2x 3 4 1 3 3 4 1 3 3
r
2
r
2
O
RNEK 4.41: Yandaki dnme dolapta bir kiinin dnme

dolabn tepe noktasndan tekrar tepe noktasna gelinceye kadar geen sreye periyod denir. Bu dnme dolabn
iindeki kiinin yerden ykseklii h, zaman t olmak zere
r
h(t) = 22 20 cos(
t) metre olarak modelleniyor.
15

a) Balangtaki kiinin yksekliinin ne kadar olduu-
b) 18. dakikada kiinin yksekliinin ne kadar olduu-
nu bulalm.
nu bulalm.
4. NTE
146
ZM 4.41:

a) h(0) = 22 20 cos(
= 22 201
= 2 m
r
0)
15
b) h(18) = 22 20 cos(

r
18)
15
= 22 20cos216
= 22 20( 0,809)
c 38,18 m bulunur.
216
cos c 0,809016994374948
ALITIRMALAR
1. Aadaki fonksiyonlarn periyodlarn bulunuz.

a) f(x) = 2 sin 6x
c) f(x) = 2 cos(
x
d) f(x) = 3 cot( )
2
e) f(x) = 2 sin
f) f(x) = cot6(2x + 5)
g) f(x) = sin3(2x 5)
x
r
)
2 2
b) f(x) = 2 cos(1 2x)

) f(x) = 2 cos(4x +
r
)+2
6
rx
3
2. Aadaki fonksiyonlarn grafiklerini iziniz.

a) f:[0, 2r]"R, f(x) = 2 + cos x
b) f:[0, 2r]"[1, 1], f(x) = sin x
r
c) f:[0, r]"[1, 1], f(x) = cos ( )
2
) f:[0, r]"R, f(x) = cotx

a) f:[0, r]"R, f(x) = 1 cos x
b) f:[0, r]"R, f(x) = 4 cos 3x
c) f:[0, 2r]"R, f(x) = 3 sin 2x 1
TRGONOMETR
147
RNEK 4.42: Bilgisayar programn kullanarak f(x) = 2 sin x(x + r ), g(x) = sinx, h(x) = 4 sin(2x + r) ve
p(x) = sin(x +
r
) fonksiyonlarnn grafiklerini izelim.
2
ZM 4.42: GeoGebra programn altrarak matematiksel fonksiyonlar seeneinden sin(x) seeneine tklayarak yukardaki fonksiyonlar giri blmne yazalm. Enter tuuna bastmzda aadaki
grafikler elde edilir.
1) f(x) = a sin (bx + c) fonksiyonunda, a deeri bydke grafik y ekseninin pozitif ynne doru genilemektedir.
2) f(x) = a sin (bx + c) fonksiyonunda, y = sin x fonksiyonunun y ekseninde c birim telenmiidir.
3) f(x) = a sin (bx + c) fonkiyonunda b deeri bydke grafik x ekseni boyunca daralmaktadr.
4. NTE
148
4.2.2. Ters Trigonometrik Fonksiyonlar

A"B ye tanml bir f fonksiyonunun tersinin de bir fonksiyon olabilmesi iin f fonksiyonunun bire bir
ve rten fonksiyon olmas gerektiini daha nce renmitik.

f: A"B, y = f(x) fonksiyonu bire bir rten olsun. f 1:B"A, y = f 1(x) ters fonksiyonu da bire bir rten-
dir. Trigonometrik fonksiyonlarn ters fonksiyonlarn bire bir rten olduklar aralklarda inceleyeceiz.
y = f(x) fonksiyonunun grafii ile y = f 1(x) ters fonksiyonun grafikleri y = x dorusuna gre simetriktir.
a) Arksins Fonksiyonu
y = sin x fonksiyonunun bire bir ve rten olduu alt aralklardan [ r2 , r2 ] araln

alalm.

sin:[
f:[
olur.
r , r
]"[1, 1] olmak zere f(x) = sin x fonksiyonu bire bir ve rtendir.
2 2
r , r
r , r
]"[1, 1] , f(x) = sin x ise f 1:[1, 1]"[
], f 1(x) = arcsinx = sin1x
2 2
2 2
Bu tanmdan yararlanarak; y = sinx + x = arcsiny dir.

1
l
2
a) arcsin b
b) arcsin ^- 1h
c) arcsin d -
3
n
2
) sin d arcsin
3
n
2
ZM 4.43:

arcsin: 6- 1, 1@ " 9-
a) arcsin b
c) arcsin d -
r r
r r
, C olduundan x ! 9- , C dir.
2 2
2 2
1
l = x olsun.
2
1
sin x =
2
1
sin =
6
2
r
x=
6
3
n = x olsun.
2
3
2
3
5
=sin
6
2
5r
x=
3
sin x = -
b) arcsin ^- 1h = x olsun.
sin x = - 1
3
sin
= 1
2
3r
x=
2
3
= x olsun.
2
3
sin x =
2
r
x=
3
3
sin =
3
2
) arcsin
TRGONOMETR
149
RNEK 4.44: f:[ r , r ]"R, f(x) = sin x ve f:[1, 1]"[ r , r ], f 1(x) = arcsinx fonksiyonlarnn gra2 2
fiklerini ayn analitik dzlemde izelim.
ZM 4.44:
r
2
sin x
x
1 3
1
r
23
arcsinx
r
r
r
0
4
4
2
2
2
3 0 3
3 1
2
2
y
f 1(x) = sin1x
r
2
f(x) = sin x
r
2 1
2
2
0
1
2
2
r
r
r
0 3
4 3 2
4 3
r
2
Yukardaki grafikte de grld gibi f(x) = sin x fonkr , r

] aralnda
siyonunun bire bir ve rten olduu [
2 2
f(x) = sin x fonksiyonunun tersi vardr. f ile f 1 fonksiyon-
r
2
y=x
larnn grafikleri y = x eksenine gre simetriktir.
RNEK 4.45: x![1, 1] iin cos(arcsinx) ifadesinin deerini, x cinsinden bulalm.

ZM 4.45: arcsinx = a olsun. Buradan sina = x olur.
BC = 1 x 2 olur.
r , r
a![
] olduundan, cosa20
2 2
cos a =
a
1 x2
1 - x2
cos ^sin -1 xh = cos a =
1 - x 2 bulunur.
RNEK 4.46: cos b sin -1
4
l ifadesinin deerini bulalm.
5
ZM 4.46: cos b sin -1
4
l=
5
Yandaki ABC dik geninde

AC
x
sin a =
=
1
AB
1 -b
4 2
l =
5
1-
16
=
25
9
3
=
olur.
5
25
b) Arkkosins Fonksiyonu
y = cos x fonksiyonunun bire bir ve rten olduu alt aralklardan [0, r] araln alalm.
4. NTE
f:[0, r]"[1, 1] olmak zere f(x) = cos x fonksiyonunun ters fonksiyonu,
f 1:[1, 1]"[0, r], f 1(x) = arccosx = cos1x olur. y = cos x + x = arccosy dir.
150

a) arc cos d
3
n
2
b) cos -1 ^- 1h
c) arc cos b
-1
l
2
) cos b arcsin
1
l
2
ZM 4.47:

arc cos: 6- 1, 1@ " 60 , r@ olduundan x ! 60 , r@ dir.

3
n = x olsun.
2
a) arccos d
b) cos -1 ^- 1h = x olsun.
cos x = - 1
x = r ^cos = 1h
3
cos x =
2
x=
r d
n
cos =
6
6
2
1
l = x olsun.

2
1
cos x = 2
2
2r
1
b cos
x=
= l
3
3
2
c) arccos b -
1
= x olsun.
2
1
sin x = den
2
r
r
1
b sin = olur. l
x=
6
6
2
3
r
cos =
6
2
) arcsin
RNEK 4.48: f:[0, r]"[1, 1], f(x) = cos x , f 1:[1, 1]"[0, r], f 1(x) = arccos x fonksiyonlarnn grafiklerini ayn analitik dzlemde izelim.
ZM 4.48:

f(x) = cosx ve f 1(x) = arccos x fonksiyonlarnn deiim tablosu ve grafikleri aada verilmitir.
x
cos x
3r
r
r
r
4
2
4
2
2
1 4
4 0 4
4 1
2
2
y
1
f (x) = cos x
y=x
r
2
2
2
x
1
0
1
2
2
r
3r
r
arccosx r 4
4
4 4 4 0
2
4
Yandaki grafikte de grld gibi f(x) = cos x fonksiyonunun bire bir ve rten olduu [0, r] aralnda f(x) = cosx
r
O
1
1
r
2
x
f(x) = cos x
fonksiyonunun tersi vardr. f ile f 1 fonksiyonlarnn grafikleri

y = x eksenine gre simetriktir.
TRGONOMETR
151
RNEK 4.49: x![0, r] iin, sin(arccosx) ifadesinin deerini, x cinsinden bulalm.
ZM 4.49: arccos = a olsun.

cosa = x olur. cos2 a + sin2 a = 1

2
x![0, r] iin sinaH0 olacandan;
sin a = 1 cos a
sin2 a = 1 cos2a
sina = 1 x2
sin(arccosx) = 1 x2 bulunur.
1 x2
B
RNEK 4.50: sin d arccos
3
n ifadesinin deerini bulalm.
2
ZM 4.50: sin d arccos
3
n=
2
1 -d
3
n =
2
1-
3
=
4
4-3
=
4
1
1
olur.
=
4
2
c) Arktanjant Fonksiyonu
f:( r2 , r2 )"R olmak zere, f(x) = tan x fonksiyonu bire bir ve rtendir.
Bu durumda f 1:R"(

dir.
r r 1
, ), f (x) = arctan x = tan1 x olur. y = tanx + x = arctany
2 2

b) arc tan ^ 3 h
a) arc tan ^- 1h
ZM 4.51: arctan: R " a -
c) arc tan d
r r
, k tanml olduundan;
2 2
a) arctan ^- 1h = x
&
tan x = - 1 & x =
7r
4
b) arctan ^ 3 h = x
&
tan x = 3 & x =
r
3
c) arctan d
3
n=x
3
) arctan 1 = x
4. NTE
&
&
tan x =
3
3
& x=
tan x = 1 & x =
r
6
r
olur.
4
3
n
3
) arctan ^1h
152
RNEK 4.52: f:( r , r )"R, f(x) = tanx , f 1: R"( r , r ), f 1(x) = arctanx fonksiyonlarnn grafiklerini
2 2
ayn analitik dzlemde izelim.
2 2
ZM 4.52:

f(x) = tanx ve f 1(x) = tan 1x fonksiyonlarnn deiim tablosu ve grafikleri aada verilmitir.
r
2
r
2
3 3 1 3 0 3 1 3 3
r
2
tanx
r
4
r
4
1
0
1
3
3
r
r
r
r
arctan x 2 4 4 4 0 4
4 4 2
f(x) = tan x
y=x
f 1(x) = arctan x
r
2
Yandaki grafiktede grld gibi f(x) = tan x fonksiyonur r

nun bire bir ve rten olduu ( , ) aralnda f(x) = tanx
2 2
fonksiyonunun tersi vardr. f ile f 1 fonksiyonlarnn grafikleri
r
2
r
2
y = x eksenine gre simetriktir.
RNEK 4.53: arctan( 4 ) = x ise cos x sin x ifadesinin deerini bulalm.

ZM 4.53:

3
3
arctan( 4 ) = x & tanx = 4 olur.
Bu eitlii ABC dik geninde |AB| = 3 br ve |BC| = 4 br olarak gsterebiliriz.

ABC dik geni (3-4-5 zel dik geni) |AC| = 5 br olur.
cos x sinx = 4 3 = 1 bulunur.
5 5 5
5
x
4
3
C
TRGONOMETR
153
RNEK 4.54: Bilgisayar programn kullanarak f(x) = arcsin x, g(x) = arccos x ve h(x) = arctan x fonksiyonlarnn grafiklerini izelim.
ZM 4.54: GeoGebra programn altrarak matematiksel fonksiyonlardan srasyla asin(x), acos(x)

ve a tan(x) seerek enter tuuna bastmzda aadaki grafikler elde edilir.
Giri Yardm
Matematiksel Fonksiyonlar
sqrt(x)
abs(x)
arg(x)
cbrt(x)
sgn(x)
conjugate(x)
floor(x)
ceil(x)
round(x)
exp(x)
log(b,x)
ln(x)
lg(x)
sin(x)
ld(x)
asin(x)
cos(x)
tan(x)
acos(x)
atan(x)
ALITIRMALAR

a) arcsin( 1 )
2
) arctan( 3)
b) arccos(
3 )
2
d) arcsin(1)
c) arccos( 1 )
3
e) arccos(1)

7
lD
11
b) arcsin ;cos b
25
lE
4
3
n + arctan 3
2
d) cos :arcsin b
1
lD
3
a) sin :arcsin b
) arccos d -
c) tan ;arcsin c
3. tan[arcsin( 2 )] ifadesinin deerini bulunuz.

5
4. Aadaki eitliklerin doru olduunu gsteriniz.

a) cos(arccos x) = x
4. NTE
b) sin(arccos t) =
1 t 2
4
mE
7
154
4.3. K AININ LLER TOPLAMININ VE FARKININ TRGONOMETRK DEERLER

4.3.1. Toplam ve Fark Formlleri
Yandaki ABC geninde, [AH] yksekliini izelim.

Kosins teoremine gre,
2
2
2
BC = AC + AB - 2 AC AB cos W
A
^m + n h2 = x 2 + z 2 - 2xz cos â + b h
2xz cos â + b h = x 2 + z 2 - ^m + n h2
m
x
2xz cos â + b h = x 2 + z 2 - m 2 - 2mn - n 2
2xz cos â + b h = ^x 2 - m 2 h + ^z 2 - n 2h - 2mn

14422 443
14422 443
2xz cos â + b h = y + y - 2mn

2
y
a
A
n
z
2xz cos â + b h = 2 ^y 2 - mn h
xz cos â + b h = y 2 - mn Êflitliin her iki taraf 2 ile blnd.h
y 2 - mn Êflitliin her iki tarafn xz ile blelim.h

xz cos â + b h
=
xz
xz
2
y
mn
cos â + b h = xz - xz
y y m n
cos â + b h = x z - x z ^_h
y
y
m
n
AHC ve AHB dik genlerinde cos a = x , cos b = z , sin a = x , sin b = z dir.
a ve b alarnn sins ve kosins deerleri (_) da yerine yazlrsa;
I.
cos(a + b) = cos acosb sin asin b elde edilir.

I. eitlikte b yerine b yazalm.
cos(a b) = cosacos(b) sina sin(b)
cos(a b) = cosacosb sin a(sinb)
II. cos(a b) = cos acosb + sin asinb elde edilir.
a yazalm.
2
r
r
r
cos a - a - b k = cos a - a k cos b + sin a - a k sin b
2
2
2
II. eitliinde a yerine

cos a
r
- â + bhk = sin a cos b + cos a sin b
2
III. sin(a + b) = sinacosb + cosasinb elde edilir.
TRGONOMETR
155
III. eitlikte b yerine b yazalm.

sin(a b) = sin acos(b) + cosasin( b)
sin(a b) = sin acosb + cos a(sin b)
IV. sin(a b) = sinacosb cosasinb elde edilir.

tan â + bh =
sin â + bh
sin a cos b + cos a sin b
=
cos a cos b - sin a sin b
cos â + bh
Pay ve payday cos a cos b ile ble lim .

sin a cos b
cos a sin b
+
cos a cos b
cos a cos b
tan a + tan b
=
=
1
- tan a tan b
cos a cos b
sin a sin b
cos
a
cos
b
cos a cos b
V. tan ^ a + b h =
tan a + tan b
elde edilir.
1 - tan a tan b
V. eitlikte b yerine b yazalm.

tan â - bh =
tan a + tan ^- bh
1 - tan a tan ^- bh
VI. tan ^ a - b h =
cot â + bh =
cos â + bh
cos a cos b - sin a sin b
=
sin a cos b + cos a sin b
^
h
sin a + b
cos a cos b sin a sin b
sin a sin b
sin a sin b
(pay payday sin a sin b ile ble lim .)
=
sin a cos b cos a sin b
+
sin a sin b
sin a sin b
VII. cot ^ a + b h =

cot a cot b - 1
elde edilir.
cot a + cot b
VII. eitlikte b yerine b yazalm.

cot â - bh =
=

=
cot ^ a - b h =
4. NTE
tan a - tan b
elde edilir.
1 + tan a tan b
cot a cot ^- bh - 1
cot a + cot ^- bh
cot a ^- cot bh - 1
cot a - cot b
- ^cot a cot b + 1h
- ^cot b - cot ah
cot a cot b + 1
elde edilir.
cot b - cot a
156
RNEK 4.55: cos105 deerini bulalm.
ZM 4.55: 105 = 60 + 45 olduundan,
cos 105 = cos ^60 + 45h = cos 60 cos 45 - sin 45 sin 60
RNEK 4.56: sin

ZM 4.56:
sin
2
3
1 2
=
2 2
2
2
2- 6
bulunur.
4
13r
deerlerini bulalm.
12
13r
5r r
olduundan,
=
+
12
6
4
13r
5r r
5r
r
5r
r
r
r
r
r
= sin b
+ l = sin
cos + cos
sin = sin a r - k cos + cos a r - k sin
12
6
4
6
4
6
4
6
4
6
4
= sin
=
r
r
r
r
cos - cos sin
6
4
6
4
3
2
1 2
=
2 2
2
2
2- 6
bulunur.
4
RNEK 4.57: Yandaki ekilde ABCD kare |DE| = 4|CE| ve

%
m _ CAE i = a olduuna gre sin a deerini bulalm.
F
a
ZM 4.57:

|CE| = 1 br alrsak, |DE| = 4br olur.
ABCD kare olduundan,
|AD| = |DC| = 4 1 = 3 br olur.
ADE dik geninde ve |AE| = 5 br olur. (3-4-5 zel dik geni)
ACD as ACE geninin bir d as olduundan,
45 = a + i & a = 45 i yazabiliriz.
sin a = sin ^45 - ih = sin 45 cos i - sin i cos 45

=
AD
2 DE
2
2 AE
AE 2
C 1
i
45
F
3
45
A
2 4 3 2
=
-
2 5 5 2
=
4 2 -3 2
2
bulunur.
=
10
10
TRGONOMETR
157
RNEK 4.58: Yandaki ekilde ABCD ve BEFG karedir.
%
|AB| = 2br, |BG| = |GC| olduuna gre sin _ AGE i deerini bulalm.
ZM 4.58:

|BG| = |GC| = 2 = 1 br
1
ABG ve BEG dik genlerinde Pisagor bantsn uygulayalm.
D
1
|AG|2 = |AB|2 + |BG|2

= 22 + 12
= 4 + 1
= 5
|AG| = 5 br
:
5
A
:
2
1
|GE|2 = |BE|2 + |BG|2

= 12 + 12
= 2
|GE| = 2 br olur.
%
sin _ AGE i = sin â + bh = sin a cos b + cos a sin b
2
1
1
1
+
5
2
5
2
2
+
10
4 10
2 10
4
=
=
bulunur.
5
10
10
2
10
^ 10 h
RNEK 4.59: cot75 ifadesinin deerini bulalm.

ZM 4.59:
75 = 45 + 30 olarak yazabiliriz.
cot 75 = cot ^45 + 30h =
1 3 - 1
3 -1
cot 45 cot 30 - 1
=
bulunur.
=
cot 45 + cot 30
1+ 3
1+ 3
RNEK 4.60: tan25 = x olduuna gre tan 40 nin deerini x trnden bulalm.
1
1
& tan 65 = x tir.
cot 65
1
1 - x2
x
tan 65 - tan 25
x
x
1 - x2
=
=
=
bulunur.
tan 40 = tan ^65 - 25h =
1 + tan 65 tan 25
1
2
2x
1 + x x
ZM 4.60: tan 25 = cot 65 = x & tan 65 =
4. NTE
158

Yarm A Formlleri
sin(a + b) = sinacosb + cos asinb eitliinde b yerine a yazalm.

sin(a + a) = sinacosa + cos asina
sin2a = 2sinacosa elde edilir.
cos(a + b) = cos acosb sin asinb eitliinde b yerine a yazalm.
cos(a + a) = cos acosa sin asina
cos2a = cos2a sin2a
cos2a + sin2a = 1 sin2a = 1 cos2a

sin2a yerine 1 cos2a yazalm.

cos2a = cos 2a (1 cos2a)

= cos 2a 1 + cos2a
cos2a = 2cos2a 1 elde edilir.
cos2a = cos 2a sin2a eitliinde cos2a = 1 sin2a yazalm.
cos2a = 1 sin2a sin2a
cos 2a = 1 2sin2a elde edilir.

tan â + bh =
tan a + tan b
eflitliinde b yerine a yazalm.
1 - tan a tan b
tan â + ah =
tan a + tan a
1 - tan a tan a
tan 2a =

2 tan a
elde edilir.
1 - tan 2 a
cot â + b h =
cot a cot b - 1
eflitliinde b yerine a yazalm.
cot a + cot b
tan â + a h =
cot a cot a - 1
cot a + cot a
cot 2a =
cot 2 a - 1
elde edilir.
2 cot a
Yukarda bulduumuz formllere yarm a formlleri denir.
TRGONOMETR
159
RNEK 4.61: Aadaki ifadeleri yarm a formlleri ile yazalm.

a) sin 28
b) sin
r
4
c) cos x
) tan 14
ZM 4.61:
a) sin 28 = sin 214 = 2 sin 14 cos 14
b) sin

r
r
r
r
= sin a 2 k = 2 sin cos
4
8
8
8
c) cos x = cos a 2
x
x
x
k = cos 2 - sin 2
2
2
2
) tan 14 = tan ^27h =
2 tan 7
olur.
1 - tan 2 7
RNEK 4.62: t = sin15cos15 olduuna gre t deerini bulalm.

ZM 4.62:
t = sin 15 cos 15
t=
=

=
=
t=
1
2 sin 15 cos 15
2
1
sin ^215h
2
1
sin 30
2
1 1
2 2
1
bulunur.
4
RNEK 4.63: cos12 = x olduuna gre,
cos 18 sin 18
ifadesinin x trnden deerini bulalm.
+
cos 6
sin 6
ZM 4.63:
sin ^6 + 18h
cos 18 sin 18
sin 6 cos 18 + cos 6 sin 18
sin 24
+
=
=
=
cos 6
sin 6
cos 6 sin 6
cos 6 sin 6
cos 6 sin 6
^ sin 6 h
^ cos 6 h
sin ^212h
1
2 cos 6 sin 6
2
= 4x bulunur.
4. NTE
2 sin 12 cos 12
= 4 cos 12
1
sin 12
2
160
UYARI
2x dar a olmak zere yandaki dik gen, yarm alarn

trigonometrik oranlarnn bulunmasnda kullanlabilir.
m ^W
Bh = 90
AC = AD
X h=a
W h = m ÂCD
m ^CDA
2a
W h = 2a
m ^CAB
RNEK 4.64: tan22,5 deerini bulalm.

ZM 4.64:
2 tan 22, 5
tan 45 =
Yanda ABC ikizkenar dik geninde,
|AC| = |DA| = 2 br olur.
1 - tan 2 22, 5
C
|BC| = |AC| = 1 br alnrsa,
22,5
BDC dik geninde,

tan W
D = tan 22, 5 =
=
BC
DB
22,5
:
2
:
2
45
A 1
1
B
1
2 +1
^ 2 - 1h
2 -1
^ 2 + 1h^ 2 - 1h
2 -1
= 2 - 1 bulunur.
2-1
RNEK 4.65: Bir ABC geninde, tan W

A=
3
1
ve tan W
B=
olduuna gre tan X
C deerini bulalm.
2
4
ZM 4.65:

&
ABC nde m ^W
A h + m ^W
B h + m ^X
Ch = 180 & m ^X
Ch = 180 - 7m ^W
A h + m ^W
BhA
C = tan _ 180 - 7m ^W
A h + m ^W
BhAi
tan X
= - tan _ m ^W
A h + m ^W
Bhi
=-
A + tan W
B
tan W
W
B
1 - tan A tan W
1 3
+
2 4
=1 3
1-
2 4
5
5 8
4
== - = - 2 bulunur.
5
4 5
8
TRGONOMETR
161
RNEK 4.66: Yandaki emberin merkezi O, A ve C noktalar teet
%
4
noktalardr. sin _ ABC i = a, tan a =
ve |BC| = 6 cm olduuna
3
gre emberin yarap uzunluunu bulalm.
a
6
C
ZM 4.66:
A
a/2
a/2
6
C
O merkezli emberde [BE teet olduundan [BC [OC],
|AB| = |BC|,
%
%
a
m _ ABO i = m _ OBC i = dir.
2
OC
OC
a
tan =
=
2
6
BC
a
OC = 6 tan dir.
2
C
a/2
a/2
a
4
& tan deerini yandaki dik gen yardmyla bulalm.
3
2
tan a =
DBC dik geninde |DC| = 5 br ve |AD| = |DC| = 5 br olur. (3 - 4 -5 zel dik geni)
a
4
dir.
=
2
8
a
a OC = 6 tan k
2
a
4
OC = 6 tan = 6 = 3 cm bulunur.
2
8
tan
4. NTE
162

Dnm Formlleri
cos â + bh = cos a cos b - sin a sin b

cos â - bh = cos a cos b - sin a sin b
cos â + bh + cos â - bh = 2 cos a cos b

a+b = x
a+b = x
+ a-b = y
2a = x + y
x+y
a=
dir.
2

- 1/ a - b = y
4 &
" cos â - bh = " cos a cos b " sin a sin b
a ve b deerlerini yerine yazalm.

x+y
x-y
cos x - cos y = - 2 sin
sin
elde edilir.
2
2
cos â + bh - cos â - bh = - 2 sin a sin b
sin â + bh = sin a cos b + cos a sin b
sin â - bh = sin a cos b - cos a sin b

x+y
x-y
sinx + siny = 2 sin
cos
elde edilir.
2
2
sin â + bh + sin â - bh = 2 sin a cos b
sin â + bh = sin a cos b + cos a sin b
" sin â - bh = " sin a cos b ! cos a sin b

x+y
x-y
sin x - sin y = 2cos
sin
elde edilir.
2
2
2b = x - y
x-y
b=
dir.
2
cos â + bh = cos a cos b - sin a sin b
+ - a + b =-y
Buradaki a ve b deerlerini yukarda bulduumuz toplamda yerine yazalm.

x+y
x-y
cos x + cos y = 2 cos
cos
elde edilir.
2
2
a+b = x
sin â + bh - sin â - bh = 2 cos a sin b
sin y
sin x cos y + cos x sin y
sin x
tan x + tan y = cos x + cos y =
cos x cos y
^ cos y h
^ cos x h
sin ^ x + y h
tan x + tan y = cos x cos y elde edilir.
TRGONOMETR
163
y yerine y yazalm.
tan x + tan ^- yh =
sin ^x - yh
cos x cos ^- yh
sin ^ x - y h
tan x - tan y = cos x cos y elde edilir.
cot x + cot y =
sin y cos x + cos y sin x

cos x cos y
+
=
sin x
sin y
sin x sin y
^ sin y h
^ sin x h
sin ^ x + y h
cot x + cot y =
elde edilir.
sin x sin y

y yerine y yazalm.
cot x + cot ^- y h =
sin ^x - y h
sin x sin ^- yh
cot x - cot y = -
sin ^ x - y h
elde edilir.
sin x sin y
RNEK 4.67: cos15 + sin15 toplamnn deerini bulalm.

ZM 4.67 sin15 = cos 75 olarak yazabiliriz.
cos x + cos y = 2 cos
cos 15 + cos 75 = 2 cos
= 2 cos
x+y
x-y
cos
2
2
15 + 75
15 - 75
cos
2
2
90
- 60
l
cos b
2
2
= 2 cos 45 cos 30
2
3
2
2
= 2
=
6
bulunur.
2
RNEK 4.68: 14x = r olmak zere

ZM 4.68 sin x sin y = 2 cos
sin x - sin 5x
=
cos 5x cos 3x

sin x - sin 5x
ileminin sonucunu bulalm.
cos 5x cos 3x
x+y
x-y
sin
olduundan,
2
2
x + 5x
x - 5x
sin
2 cos 3x sin ^- 2xh
- 2 sin 2x
2
2
=
=
cos 5x
cos 5x cos 3x
cos 5x cos 3x
2 cos
14x = r & 27x = & 7x =

2x + 5x = 7x & 2x + 5x =
r
dir.
2
r
olur. Buradan sin 2x = cos 5x olur.
2
- 2 cos 5x
sin x - sin 5x
- 2 sin 2x
=
=
= - 2 bulunur.
cos 5x
cos 5x cos 3x
cos 5x
4. NTE
164
RNEK 4.69:
sin x + sin 3x + sin 5x

cos x + cos 3x + cos 5x
x+y
x-y
cos
2
2
ZM 4.69 sin x sin y = 2 sin

sin x + sin 3x + sin 5x
=
cos x + cos 3x + cos 5x
x + 5x
x - 5x
cos
+ sin 3x
2
2
x + 5x
x - 5x
+ cos 3x
2 cos
cos
2
2
2 sin
2 sin 3x cos 2x + sin 3x

2 cos 3x cos 2x + cos 3x
sin 3x ^2 cos 2x + 1h
cos 3x ^2 cos 2x + 1h
sin 3x
cos 3x
= tan 3x olur.
RNEK 4.70: Aadaki ifadeleri sins ve kosins trnden yazalm.

a) 1 tan x
b) 1 + cot x
ZM 4.70:
a) 1 - tan x = tan 45 - tan x =
sin ^45 - xh
cos 45 cos x
sin ^45 - xh
2
cos x
2
2 sin ^45 - xh
cos x
r
sin a + x k
r
4
b) 1 + cot x = cot + cot x =
r
4
sin sin x
4

sin a
r
+ xk
4
1
sin x
2
2 sin a
r
+ xk
4
olur.
sin x
TRGONOMETR
165
ALITIRMALAR
1. cos15 deerini bulunuz.
2.
sin 12 cos 12
ileminin sonucunu bulunuz.
cos 4
sin 4
3. cos 24 = x olduuna gre sin 12 yi x trnden bulunuz.

4. tan x = 2 olduuna gre 5 sin x 2 cos 2x deerini bulunuz.
5. sin x - cos x =

1
a) 2
1
olduuna gre sin 2x aadakilerden hangisine eittir?
4
1
b) 3
2
c) 5
15
) 16
17
d) 16
6. cos 105 + cos 15 toplamnn sonucunu bulunuz.

7r
7r
+ cos
sin
18
18
7.
5r
cos
36
8. Yandaki ekilde ABCD dikdrtgendir.

|FC| = 2 br, |FE| = 3 br, |ED| = 4 br,

|AD| = 5 br olduuna gre
%
tan _ EOF i deerini bulunuz.
9.
cos 2x + cos 8x + cos 14x

sin 2x + sin 8x + sin 14x
10.
sin 3 x - cos 3 x
1
1+
2 sin 2x
11. Yandaki ekilde ABCD karedir.

|DE| = |EA| olduuna gre
cotx deerini bulunuz.
D
x
E
A
4. NTE
166
4.4. TRGONOMETRK DENKLEMLER

4.4.1. Trigonometrik Denklemlerin zm Kmeleri
inde bilinmeyenin trigonometrik fonksiyonlar bulunan, bilinmeyenin baz deerleri
iin doru olan eitliklere, trigonometrik denklem denir. Denklemi salayan deerle-
re, denklemin kkleri; kklerin oluturduu kmeye de zm kmesi denir. zm

kmesini bulmak iin yaplan ilemlere de denklemi zme denir.
a) a![1,1] Olmak zere cosx = a Denkleminin zm

ekilde kosins a olan gerek saylarn,
sin
birim emberdeki grntleri C ve D noktalar
B(0,1)
ve D noktasna i + k2r gerek saylar kar-
sin
lk gelir.
A(-1,0)
olsun. k!Z olmak zere, C noktasna i + k2r
C
1
cosx = a denklemini salayan i as olmak
zere denklemin zm kmesi,
= {x| x = i + k2r veya x = i + k2r, k!Z} dir.
A(1,0)
cos
D
B(0,-1)
RNEK 4.71: Aadaki trigonometrik denklemlerin zm kmelerini bulalm.

a) cos x =
1
2
ZM 4.71:
a) Kosins
cos x =
1
2
b) cos x = -
2
2
r
1
olan a,
tr.
3
2
r
r
&x=
olur. Buradan,
3
3
r
r
= % x ; x = + k2r 0 x =- + k2r , k ! Z / bulunur.
3
3
cos x = cos

b) Kosins -
2
3r
olan a,
tr.
2
4
2
2
3r
3r
&x=
cos x = cos
olur. Buradan,
4
4
3r
3r
= &x ; x =
+ k2r , k ! Z 0 bulunur.
+ k2r 0 x =4
4
cos x = -
TRGONOMETR
167

b) a![1,1] Olmak zere sinx = a Denkleminin zm

ekilde sins a olan gerek saylarn, birim
emberde karlk geldii noktalar C ve D dir.
k!Z olmak zere; C noktasna i + k2r ve D
noktasna r a + k2r gerek saylar karlk

gelir.
sinx = a denklemini salayan i as olmak
B(0,1)
A(-1,0)
zere denklemin zm kmesi
= {x| x = i + k2r veya x = r i + k2r, k!Z} dir.
B(0,-1)

a) sin x =
3
2
b) sin x = 0
ZM 4.72:
3
olan a,
2
3
sinx =
2
r
r
sin x = sin & x =
3
3
r
= % x ; x = + k2r
3
r
= & x ; x = + k2r
3
a) sins
r
tr.
3
olur. Buradan,
0 x = r0 x=
r
+ k2r , k ! Z / veya
3
2r
3
b) sins 0 olan a, 0 radyandr.

sin x = 0
sin x = sin 0
x=0
= " x ; x = 0 + k2r 0 x = r - 0 + k2r , k ! Z ,
= " x ; x = k2r 0 x = r + k2r , k ! Z , veya
= " x ; x = kr , k ! Z , bulunur.
3r
c) sins - 1 olan a,
dir.
2
sin x = - 1
3r
3r
&x=
sin x = sin
2
2
3r
x=
2
3r
3r
+ k2r , k ! Z 0 veya
= &x ; x =
+ k2r 0 x = r 2
2
3r
r
= &x ; x =
+ k2r, 0 x =- + k2r , k ! Z 0
2
2
3r
r
= &x ; x =
+ k2r, 0 x = 2r - + k2r , k ! Z 0
2
2
3r
= &x ; x =
2
4. NTE
c) sin x = - 1
A(1,0)
x
168

c) a!R Olmak zere tanx = a Denkleminin zm

ekilde tanjant a olan gerek saylarn
birim emberdeki C ve E noktalar olsun. k!Z
B
C
olmak zere, C noktasna i + k2r ve E nokta-
sna r + i + k2r gerek saylar karlk gelir.
Tanjant fonksiyonunun periyodu r olduundan

r
60, r@ - % / aralnda tan x = a denkleminin
2
bir kk vardr. Dier kkler r eklenerek bulu-
+
O
nur. O hlde tanx = a denklemini salayan i
as olmak zere denklemin i + k2r veya
r + i + k2r kkleri yerine sadece i + kr yazmak yeterlidir.
= {x| x = i + kr , k!Z} dir.

a) tan x =
1
3
b) tan x = - 1
ZM 4.73:
r
1
olan a,
dr.
6
3
1
tan x =
3
r
r
r
olur. Buradan, = % x ; x = + kr , k ! Z / bulunur.
tan x = tan & x =
6
6
6
a) tanjant
b) tanjant - 1 olan a,
tan x = - 1
tan x = tan
3r
tr.
4
3r
3r
3r
&x=
olur. Buradan, = & x ; x =
+ kr , k ! Z 0 olur.
4
4
4
) a!R Olmak zere cotx = a Denkleminin zm

ekilde, kotanjant a olan gerek saylarn
birim emberdeki grntleri, C ve E noktalar
olsun. k!Z olmak zere, C noktasna i + k2r
ve E noktasna r + i + k2r gerek saylar karlk gelir. Kotanjant fonksiyonunun periyodu r
olduundan (0, r) aralnda cotx = a denkleminin bir kk vardr. Dier kkler r eklenerek
elde edilir. O hlde cot x = a denklemini salayan i as olmak zere denklemin i + k2r
veya r + i + k2r kkleri yerine sadece i + kr
yazmak yeterlidir.
= {x| x = i + kr , k!Z} olur.
C
+
O
y=1
E
B
TRGONOMETR
169

a) cot x = 1
b) cot x = - 3
ZM 4.74:
a) kotanjant 1 olan a,
cot x = 1
r
tr.
4
r
r
bulunur.
&x=
4
4
r
= % x ; x = + kr , k ! Z / bulunur.
4
cot x = cot
b) kotanjant - 3 olan a,
5r
dr.
6
cot x = - 3
5r
5r
cot x = cot
buradan,
&x=
6
6
5r
+ kr , k ! Z 0 bulunur.
= &x ; x =
6
d) Eitliin ki Yannda Ayn Tr Trigonometrik Fonksiyon Bulunan Denklemler

cosx = cosi
ise
= {x| x =
sinx = sin i
ise
= {x| x = i + k2r 0 x = r i + k2r, k!Z}
ise
= {x| x = i + kr , k!Z} olur.
tanx = tani
cotx = coti
"i
+ k2r , k!Z} dir.
Ayrca, f:R"R ve g:R"R olmak zere;

sin f(x) = sing(x) ise kkleri
f(x) = g(x) + k2r veya f(x) = r g(x) + k2r dir.
cosf(x) = cosg(x) ise kkleri
f(x) =
tan f(x) = tang(x)

cot f(x) = cot g(x)
RNEK 4.75: cos x = cos

ZM 4.75:

ise kkleri
"g(x)
+ k2r dir.
f(x) = g(x) + kr olarak yazlr.
r
7
r
r
& x = " + k2r ^k ! Zh buradan denklemin zm kmesi,
7
7
r
= % x ; x = " + k2r , k ! Z / bulunur.
7
cos x = cos
4. NTE
170
RNEK 4.76: sinx = sin 65 denkleminin zm kmesini bulalm.
ZM 4.76: sin x = sin 65 & x = 65 + k360 0 x = 180 65 + k360 (k!Z)

= {x| x = 65 + k360 0 x = 115 + k360, k!Z} bulunur.
RNEK 4.77: tanx = tan50 denkleminin zm kmesini bulalm.

ZM 4.77: tanx = tan50 & x = 50 + k180 buradan denklemin zm kmesi,

= {x| x = 50 + k180 k!Z} bulunur.
RNEK 4.78: cot x = cot
r
6
r
r
& x = + kr ^k ! Zh buradan denklemin zm kmesi,
6
6
r
= % x ; x = + kr , k ! Z / bulunur.
6
ZM 4.78: cot x = cot

RNEK 4.79: sin x = cos
r
5
r
r r
3r
& sin x = sin a - k yazabiliriz. sin x = sin
olur.
5
2 5
10
3r
3r
x=
+ k2r 0 x = r + k2r ^k ! Zh buradan denklemin zm kmesi,
10
10
3r
7r
= &x ; x =
+ k 2r 0 x =
+ k2r, k ! Z 0 bulunur.
10
10
ZM 4.79: sin x = cos
RNEK 4.80: tanx = cot25 denkleminin zm kmesini bulalm.

ZM 4.80: tanx = cot25 & tanx = tan(90 25) yazabiliriz.
tanx = tan65 & x = 65 + k180 (k!Z) buradan denklemin zm kmesi,

= {x| x = 65 + k180 k!Z} bulunur.
RNEK 4.81: sin 3x = sin a x +
r
k denkleminin zm kmesini bulalm.
4
ZM 4.81: sin 3x = sin a x + r k & 3x = x + r + k2r 0 3x = r - a x + r k + k2r

4
4
r
r
3x - x = + k2r 0 3x + x = r - + k2r
4
4
3r k
r
x = + kr 0 x =
+ r olur.
8
16 2
Buradan denklemin zm kmesi = & x ; x =
3r k
r
+ kr 0 x =
+ r, k ! Z 0 bulunur.
8
16 2
TRGONOMETR
171
RNEK 4.82: cos a 2x -
r
r
k = sin a x - k denkleminin [0, r] aralnda kklerini bulalm.
3
4
ZM 4.82:
cos a 2x -
r
r
r
r
r
k = sin a x - k & cos a 2x - k = cos : - a x - kD
3
4
3
2
4
cos a 2x -
2x 2x -
r
3r
l
k = cos b - x +
3
4
3r
r
l + k2r ^k ! Zh
= "b - x +
3
4
3r
r
=x+ k2r
3
4
3r
r
=-x +
+ k2r
3
4
3x =
13r
+ k2r
12
x =-
x=
13r
2r
+ k
36
3
x=
2x -
5r
+ k2r
12
19r
+ k2r olur.
12
19r
13r
verilen aralkta olmadndan kk deildir.
dr. k = 0 iin x =
12
36
37r
verilen aralkta olmadndan kk deildir.
k = 1 iin x =
36
k = 0 iin x =
O hlde, denklemin 60, r@ aralndaki kk, x =
13r
olur.
36
RNEK 4.83: 2sin2 x + 11 cosx 7 = 0 denkleminin [0, r] aralnda kklerini bulalm.

ZM 4.83:
2sin2 x + 11 cosx 7 = 0
2(1 cos2 x) + 11 cosx 7 = 0 (sin2 x = 1 cos2 x)
2 2cos2 x + 11 cosx 7 = 0
2cos2 x + 11 cosx 5 = 0
2cos2 x 11 cosx + 5 = 0
(2cosx 1)(cos x 5) = 0
2 cosx 1 = 0 veya cos x 5 = 0
r
1
& cos x = cos
2
3
r
r
x = + k2r 0 x = - + k2r dir. ^k ! Zh
3
3
cosx = 1
cosx = 5 tir. cosx in en geni tanm kmesi [1,1] olduundan
2

cos x in deeri 5 olamaz.
cos x =
Buradan denklemin zm kmesi,

r
r
= % x ; x = + k2r 0 x = - + k2r, k ! Z / bulunur.
3
3
4. NTE
172
RNEK 4.84: tanxtan5x = 1 denkleminin [0, 3r] aralnda ka farkl kknn olduunu bulalm.
tan 5x = tan a
ZM 4.84: tan x tan 5x = 1

tan 5x =
1
tan x
tan 5x = cot x b
5x =
1
= cot x l
tan x
5x + x =
6x =
x=
x=
k = 0, k = 1, k = 2, ..., k = 17 deeri iin 0GxG3r olur.
e) Kosins ve Sinse Gre Lineer Denklemler
r
- xk
2
r
- x + kr
2
r
+ kr ^k ! Zh
2
r
+ kr
2
2kr
r
+
12
12
^2k + 1h
r olur.
12
O hlde denklemin [0, 3r] aralnda 18 farkl kk vardr.
a, b, c!R {0} olmak zere,

asinx + b cosx = c biimindeki denklemlere, sinx ve cosx e gre lineer denklem
denir.
Lineer denklemlerin eitli zm yntemleri vardr. Bu zm yntemlerinden birini
verelim.
a sin x + b cos x = c
b
c
sin x + a cos x = a
sin a
c
sin x + cos a cos x = a
cos a sin x + sin a cos x
c
= a
cos a
c
sin ^x + ah = a cos a
â ! 0 olduundan her terimi a ile blelim.h
sin a
b
l
a = tan a ve tan a = cos a yazalm.
c
Denklemin zlebilmesi iin - 1 G a cos a G 1 olmaldr.
c2
Buradan 2 cos 2 a G 1
a
a2
c2 G
cos 2 a
2
c G a 2 ^1 + tan 2 a h
b2
c2 G a2 d1 + 2 n
a
c 2 G a 2 + b 2 elde edilir. Bu eflitsizlik, denklemin zm kofluludur.
c
c
sin ^x + ah = a cos a eflitliinde a cos a = sin b olsun. sin ^x + ah = sin b olur.
x + a = b + k2r ^k ! Z h veya
x + a = ^r - bh + k2r , ^k ! Z h Buradan, denklemin zm kmesi bulunur.
TRGONOMETR
173
RNEK 4.85: sinx + cosx = 1 denkleminin zm kmesini bulalm.
r
ZM 4.85: tan 4 = 1 olduundan, sin x + 1 cos x = 1
r
cos x = 1
4
r
r
r
sin
sin x cos + sin cos x
4
4
4
sin x +
=1
r cos x = 1 &
r
cos
cos
4
4
r
r
sin a x + k = cos
4
4
r
r
sin a x + k = sin
4
4
r
r
r
r
x + = + k2r 0 x + = r - + k2r ^k ! Zh
4
4
4
4
r r
x = k2r
x = r - - + k2r
4 4
r
x = + k2r olur.
2
r
= % x ; x = k2r 0 x = + k2r, k ! Z / bulunur.
2
sin x + tan
RNEK 4.86: sin x - 3 cos x = 1 denkleminin zm kmesini bulalm.

ZM 4.86:
sin x - 3 cos x = 1
r
r
a tan = 3 k
sin x - tan cos x = 1
3
3
r
sin
3
sin x r cos x = 1
cos
3
r
r
sin x cos - sin cos x
3
3
=1
r
cos
3
r
r
sin a x - k = cos
3
3
r
r r
sin a x - k = sin a - k
3
2 3
r
r
sin a x - k = sin
3
6
r
r
r
r
x - = + k2r
0
x - = r - + k2r ^k ! Zh
3
6
3
6
r r
5
r
r
x = + + k2r
x=
+ + k2r
6 3
6
3
3r
7
r
x=
+ k2r
x=
+ k2r olur.
6
6
r
x = + k2r
2
r
7r
Buradan = & x ; x = + k2r 0 x =
+ k2r, k ! Z 0 bulunur.
2
6
4. NTE
174
f) Kosins ve Sinse Gre Homojen Denklemler

Birinci Dereceden Homojen Denklemler

a!0, b!0, a, b!R olmak zere,
asinx + b cosx = 0 biimindeki denklemlere birinci dereceden homojen trigonometrik denklem denir.
Birinci dereceden bir homojen denklem, lineer denklemin zld gibi zlebilir.
a sin x + b cos x = 0 , cos ! 0 olmak zere;
a sin x
cos x + b = 0
Êflitliin her iki yann cosx e blelim:h
a tan x + b = 0
b
tan x = - c denklemine dnfltrlmfl olur.
RNEK 4.87: 3 sin x + cos x = 0 denkleminin zm kmesini bulalm.

ZM 4.87: 3 sin x + cos x = 0 (Eitliin her iki tarafn cosx e blelim.)
3 sin x cos x
cos x + cos x = 0 &
tan x = x=
3 tan x + 1 = 0
5r
1
& tan x = tan
6
3
5r
+ kr olur.
6

5r
= &x ; x =
+ kr , k ! Z 0 bulunur.
6
kinci Dereceden Homojen Denklemler

a, b, c!R ve a, b, c den en az ikisi sfrdan farkl olmak zere,
acos2x + b cosxsinx + c sin2 x = 0 biimindeki denklemlere ikinci dereceden homo-
jen trigonometrik denklem denir.
acos2x + b cosxsinx + c sin2 x = 0, cos x!0 olmak zere (Eitliin her iki tarafn
cos2x e blelim.)
a cos 2 x b cos x sin x c sin 2 x

0
+
+
=
2
2
2
cos x
cos x
cos x
cos 2 x
a + btanx + ctan2 x = 0 elde edilir.
TRGONOMETR
175
RNEK 4.88: 2cos2 x sin xcosx + sin2x = 0 denkleminin zm kmesini bulalm.
ZM 4.88: 2cos2 x sin xcosx + sin2x = 0 (Eitliin her iki tarafn cos 2x!0 ile blelim.)
2 tan x + tan2x = 0 elde edilir.
tanx = t diyelim; t2 t 2 = 0 olur.
(t 2)(t + 1) = 0 ise
t1 = 2 0 t2 = 1 olur.
tanx = 2 0 tan x = 1
3r
tanx = 2 0 tanx = tan
4
3r
x = arctan 2 + kr 0 x =
+ kr olur. (k!Z)
4
= {x| x = arctan 2 + kr 0 x =
3r
+ kr , k!Z} olur.
4
ALITIRMALAR
1. Aadaki trigonometrik denklemlerin zm kmelerini bulunuz.

a) cos x = 1
) sin x = 1
2
b) cos x = 0
c) sin x = 1
e) cot3x = 3
3
d) tan 4x = 1

r
r
r
r
a) sin a x + k = sin a 3x - k
b) cos a 2x + k = cos a + x k
4
6
3
4

c) tan a x -
r
r
k = tan a - 2x k
3
3
) sin a 2x -
r
k = - cos x
6
d) cot b x +
2r
l = tan x
5
e) sin 5x = cos a x +
r
k
4
a) cos 2x - 4 sin x - 3 = 0
b) sin 4x + sin 2x = 0
c) tan 3x cot x = 1
) 2 sin 2 x - 3 sin 2x = 2
d) cos 2x + 3 sin 2x = 2
e)
3 cos x - sin x = 0
4. sin x - 3 cos x = 0 denkleminin en kk pozitif kkn bulunuz.

5. x ! 90,
r
1
1
C olmak zere
+
= 16 denkleminin kkleri toplamn bulunuz.
2
cos 2 x sin 2 x
6. sin 2x + 4 cos2x = 1 denklemin zm kmesini bulunuz.
4. NTE
176

1. 34825l lik ann derece ve dakika trnden deeri aadakilerden hangisidir?

A) 5310l
B) 5825l
C) 6026l
D) 6215l
E) 6527l
2. ls 100 olan a ka radyandr?

2r

3
3r

5
A)
3.
4r
radyanlk a ka derecedir?
3

4.

A) 240
B)
B) 220
C)
4r

5
C) 200
D)
5r

9
D) 185
E)
6r
7
E) 160
51r radyanlk ann esas ls ka radyandr?

6
r
A)
7
r
B)
5
C)
3r

2
D)
4r

5
E)
5r
7
5. 1710 nin esas ls ka derecedir?

A) 190
6.
2
2
ifadesinin en sade ekli aadakilerden hangisidir?
+
1 + tan x 1 + cot x
A) 1
7.

8.

B) 200
B) 2
C) 220
C) sin x
D) 250
D) cos x
4 cos 2 x + 1 - sin 2 x
ifadesinin en sade ekli aadakilerden hangisidir?
8 cos x
4 cos x
A) sin x
B) 2 secx
C)

D) 8 cos x
5
3 sin x - cos x
= 2 olduuna gre, cotx deeri katr?
cos x + sin x
A) 7
B) 6
C) 5
D) 5
2
E) 270
E) sec x
E)
5 cos x
8
E) 1
3
9. x = cos 92, y = sin 178, z = tan 268 ve t = cot(124) olduuna gre, (x, y, z, t) nin iareti srasyla
aadakilerden hangisidir?
A) (,+,+,+)
B) (,,+,+)
C) (+,+,,+)
D) (,,+,)
E) (+,+,+,)
10. x = sin 118, y = sin 130 ve z = cos140 olduuna gre, aadaki sralamalardan hangisi dorudur?
A) z1x1y
B) z1y1x
11.
sin ^r - xh + cos ^r - yh
ifadesinin eiti aadakilerden hangisidir?
r
3r
cos a + x k - sin b
+ yl
2
2
A) 3
B) 2
C) y1x1z
C) 1
D) x1y1z
D) 1
E) y1z1x
E) 2
TRGONOMETR
177
12.
3r
1x12r olmak zere cos x = 3 ise tan x + cotx deeri katr?
2
13
A)
13

6
B)
15

8
C)
15

7
D)
16

9
E)
&
Bh = 90,
13. Yandaki ABC nde, m ^W

21
4
AB = 4 cm, BD = 2 cm, DC = 1 cm
olduuna gre, tan x deeri katr?
A)
5

11
B)
4

11
D)
10

11
E)
2
11
C)
3

11
14. cos 2 = x olduuna gre, cos 268 nin x trnden deeri aadakilerden hangisidir?

A) 1
x
B) - 1 - x 2
C)
x

1 - x2
D)
1 - x2
E) x
15. Alp kapanabilir bir sandkl yatan 210 cm uzunlu-
undaki kapa yandaki gibi aldnda, kapan yerden
Kapak
ykseklii zlemin boyuna eit olmaktadr.
210 cm
Sandn yerden ykseklii 46 cm olduuna gre,

zlemin boyu ka cm dir? (sin 37 = 0,6 alnz.)
A) 168
B) 172
D) 174
E) 175
46 cm
Sandk
C) 173
16. f(x) = 2 4 cos (4x 5) fonksiyonunun periyodu katr?

r
B)
5
r
A)
6
r
C)
4
r
D)
2
E)
3r
4
17. f:[0, 2r]"R, f(x) = 2 sin x fonksiyonunun grafii aadakilerden hangisidir?

A)
B)
C) y
2r x
D) y
E)
2
1
4. NTE
2r x
2r x
2r x
2r x
178
18. sin b arcsin
9

25
4
4
- arccos l ifadesinin deeri katr?
5
5
7

25
7

25
D) 8
5
A)
19.
cos 10 + cos 5 + 1
ifadesi aadakilerden hangisine eittir?
sin 10 + sin 5
A) cos 15
B)
B) sin 5
C)
C) tan 5
E)
6
25
D) tan10
E) cot5
D) 1
2
E)
20. cos415 sin4 15 ifadesinin deeri katr?

1
B) 2
A) 3
2
21.
sin 3x + sin 5x + sin 7x

ifadesi aadakilerden hangisine eittir?
cos 3x + cos 5x + cos 7x
A) csc5x
B) cos 5x
C) 1
C) 2 sin 5x
D) tan 5x
E) cot5x
%
22. Yanda ABCD karesinde, |DC| = 3|EC|, m _ EAC i = x,
26

5
olduuna gre, tan x + cotx deeri katr?
A)
28

D)
5
24

5
B)
C)
27

5
59
E)
8
3
2
A) 2
4
2
B) 3
23. 01xG90 olmak zere sin
x
1
olduuna gre, sin x deeri katr?
=
2
3
1
C) 5
D) 4 2
9
E) 3 2
4
24. sin 4x + sin 2x = 0 denklemini salayan en kk pozitif x deeri katr?

A) 35
B) 45
C) 50
D) 60
E) 90
25. tan x cot x = 2 3 denkleminin kklerinden biri aadakilerden hangisidir?

A) 165
B) 175
C) 180
D) 195
E) 205
26. sin x + 3cosx = 0 denkleminin kklerinden biri aadakilerden hangisidir?

r
A)
3
r
B)
6
r
C)
2
D)
2r

3
E)
4r
5
TRGONOMETR
179
SAYILAR VE CEBR
5. NTE
STEL VE LOGARTMK
FONKSYONLAR
5.1. STEL FONKSYON
5.1.1. stel Fonksiyon
5.1.2. stel Fonksiyonlarn Bire Bir ve rtenlii
5.2. LOGARTMA FONKSYONU
5.2.1. Logaritma Fonksiyonu
5.2.2. On Tabannda Logaritma Fonksiyonu ve
Doal Logaritma Fonksiyonu
5.2.3. Logaritma Fonksiyonunun zellikleri ve
Uygulamalar
5.3. STEL VE LOGARTMK DENKLEM VE
ETSZLKLER
5.3.1. stel ve Logaritmik Denklemlerin ve
Eitsizliklerin zm Kmeleri
5.3.2. stel ve Logaritmik Fonksiyonlarn
Gnlk Hayat Durumlar ile lgili
Problemler
180
5.1. STEL FONKSYON

stel ve logaritmik fonksiyonlar biyoloji, kimya ve fizik gibi
bilimin birok dalnn yannda zellikle banka ve finans sektr
gibi i hayatnn deiik kollarnda yaygn olarak kullanlmaktadr.

Karlalan birok olayn modellenmesinde bu fonksiyonlarn
nemli bir rol vardr. Sosyologlar dnya nfusundaki art stel

fonksiyonlar ile modelleyerek gelecee ait tahminlerde bulunmak-
tadrlar. rnein 1999da ortalama 6 milyar olan dnya nfusu
her yl % 1,3 orannda artmaktadr. t, 1999dan itibaren ka yl

getiini gsteren bir deiken olmak zere t yl sonraki dnya
nfusu, matematiksel olarak N(t) = 6. (1,013)t (milyar) eklinde
ifade edilir. N(t) stel fonksiyonuna gre 2019 ylnda dnya nfusu yaklak olarak ka kii olur?
ZELLK
stl saylar ile ilgili zellikleri hatrlayalm.

a, b!R ve m, n!Z + iin
a n = aa... a
>
n tan e
a -n =
am an = am + n
an bn = (a b)n
a n an
a k = n (b!0)
b
b
(am)n = am n

1
an
am
= am n (a!0)
an
m
n
= n a m = ^n a h
RNEK 5.1: Aadaki ifadelerin eitlerini bulalm.

a) 34
b) 2542
c) 23 + 24
2 4 5 2

10 3
d) 52
ZM 5.1:

a) 34 ifadesi, 3 n 4 defa yan yana yazlp arplacan belirtir. 34 = 3 3 3 3 = 81 bulunur.
b) arpma ileminde tabanlar ayn ise sler toplanr, ssn ss bulunurken sler arplr.
c) Dereceleri ayn olan stl saylarda toplama ve karma ilemi yaplabilir.
2542 = 25 (22)2 = 25 24 = 29
23 + 24 = 1 23 + 2 23 = (1 + 2) 23 = 3 23 = 3 8 = 24
) Blme ileminde tabanlar ayn ise sler karlr.
2 2 ^25h2
2 4 5 2
2 2 2 2 5 2
2 2 10 2
22
4
2
=
=
=
=
=
=
3
3
3
3
5
10
10
10
10
10
10 3 - 2
1
1
d) 52 = 2 =
olur.
25
5
STEL VE LOGARTMK FONKSYONLAR
181
3
a) 16 4
b) 27
1
3
c) 64
1
2
ZM 5.2:
3
4
a) 16 4 = 4 16 3 = 4 ^2 4h = 4 ^2 3 h = 2 3 = 8
3
b) 27 - 3 =
c)
1
64 - 2
1
27 3
1
64 2
=
=
1
=
27
1
3
1
3
1
1
=
olur.
8
64
5.1.1. stel Fonksiyon ve Grafii
a!R+ {1} ve x!R olmak zere, f:R"R+, f(x) = ax fonksiyonuna, taban a olan
stel fonksiyon denir.
RNEK 5.3: f:R"R+, f(x) = 2x fonksiyonunun grafiini izelim.

ZM 5.3:

f(x) = 2x fonksiyonunun baz x deerleri iin ald deerler
aadaki tabloda verilmitir. Tablodaki deerlere gre grafik

yandaki gibi olur.
x
2
1
y = 2x
y
8
f(x)
1
1
=
4
2 -2
1
1
2 -1 = 1 =
2
2
2 -2 =
20 = 1
21 = 2
22 = 4
23 = 8
4
2
1
2 1
1/2
1/4
O 1
1
2
Grafii incelediimizde x!( 3, +3) iin f(x)!(0, +3) olarak deer almaktadr.
6x!R iin f(x) = 2x20 olduu grlmektedir. x deerleri bydke f(x) = 2x deerlerinin de by-
d grlmektedir.
5. NTE
182
1
RNEK 5.4: f:R"R+, f(x) = ( 2 )x fonksiyonunun grafiini izelim.

ZM 5.4:
f(x)
-2
f(x) = ( 1 )x = 2 x
2
1
l
2
1 -1
l =2
2
=4
1 0
l =1
2
1 1 1
l =
2
2
1 2 1
l =
2
4
2
1
1/2
1/4
Grafii incelediimizde x!( 3, +3) iin f(x)!(0, +3) olarak deer almaktadr.
6x!R iin f(x) = ( 2 )x = 2 x20 olduu grlmektedir. x deerleri bydke f(x) = ( 2 )x deerlerinin
de azald grlmektedir.
f(x) = ax
a>1
f(x) = ax
a>1
y
f(x) = ax
0<a<1
f(x) = ax
0<a<1
1
O
x!R+ {1} ve a21 iin f(x) = ax fonksiyonu artan fonksiyondur.
1
x
01a11 iin f(x) = ax fonksiyonu

azalan fonksiyondur.
RNEK 5.5: Aadaki fonksiyonlarn grafiklerini izerek artan ya da azalan olduklarn gsterelim.
a) f ]xg = c
2 mx

5
b) g ]xg = c
5 mx
3
ZM 5.5:

a)
2
1 1 olduundan grafikten de grld zere
5
2 x
f ]xg = c m azalan fonksiyondur.
5
y
5/ 2
1
2/ 5
4/ 25
183
b)
5
2 1 olduundan grafikten de grld zere
3
5 x
g ]xg = c m artan fonksiyondur.
3
y
25/ 9
5/ 3
1
3/ 5
1
1
1
RNEK 5.6: f(x) = 2x, g(x) = 3x, h(x) = 4x, n ^xh = b l , m ^xh = b l , k ^xh = b l , fonksiyon grafiklerini
2
inceleyelim (Grafikler bilgisayar programnda izilmitir.).

GeoGebra programn altrp matematiksel fonksiyonlar seeneinden y = 2x yazp enter tuuna
bastmzda aadaki grafikler elde edilir. (y = 2x fonksiyonunu yazmak iin srasyla 2, alt h ve x e
baslr.)
g(x) = 3
h(x)=4
m ^xh = b
1 x
1 x
l
3 k ^xh = b l
4
f(x) = 2x
n ^xh = b
1 x
l
2
ZM 5.6:

a!R+ {1} ve a21 iin f(x) = ax fonksiyonunda a nn deeri bydke grafik y eksenine yakla-
a!R+ {1} ve 01a11 iin f(x) = ax fonksiyonunda a nn deeri kldke grafik y eksenine yak-
maktadr.
lamaktadr.
5. NTE
184
RNEK 5.7: f:R"R+, f(x) = 2x + 4 fonksiyonunun grafiini izelim.
ZM 5.7: f(x) = 2x + 4 artan fonksiyondur. Tablodaki deerler dikkate alnrsa fonksiyonun grafiinin
x ekseninin negatif ynnde y = 4 dorusuna yaklat grlr.
x
y=2 +4 4
+3
4,125
4,25
4,5
4,5
12
+3
y=4
y = 2x + 4
y=4
y=4

f(x) = 2x + 4 fonksiyonunun grafii; f(x) = 2x fonksiyonunun grafiinin y ekseninde 4 birim yukar

doru telenmi hlidir.
ETKNLK
Yanda grafii verilen stel fonksiyonun

denklemini yaznz.
y
16
Grafie gre fonksiyonun artan ya da

azalan olduunu belirtiniz.
1
1 O
1
4
185
7 x
l fonksiyonunun artan fonksiyon olmas iin a nn hangi gerek saylar araa-5
snda olacan bulalm.
RNEK 5.8: f ^xh = b
ZM 5.8:

stel fonksiyonunun artan fonksiyon olmas iin taban 1 den byk olmaldr.
f ^xh = b
7-a+5
- a + 12
7 x
7
7
l &
21&
-1 2 0 &
20&
20
a-5
a-5
a-5
a-5
a-5
- a + 12 = 0
- a = - 12
a = 12
x
12
+3
a + 12
a5
a + 12
a5

a-5 = 0
a=5
Buradan 51a112 olmaldr.
ALITIRMALAR

a) f(x) = 3x
b) f(x) = 4x
1
c) f(x) = ( 3 )x
3
) f(x) = ( 2 )x
d) y = (0,2)x
2. f:R"R (3, 2), f(x) = 3x 1 2 fonksiyonun grafiini bilgisayar grafik programnda iziniz.
3. Yandaki grafikleri verilen fonksiyonlar iin a, b, c saylarn kkten
bye doru sralaynz.
y = 1x
b
y = 1x
a
y = 1x
c
4. f ^xh = b
2 x
l fonksiyonun artan fonksiyon olmas iin a nn hangi gerek saylar arasnda olaca4-a
n bulunuz.
5. f:R"R +, f(x) = 3x + 2 fonksiyonunun grafiini iziniz.
5. NTE
186

5.1.2. stel Fonksiyonlarn Bire Bir ve rtenlii
RNEK 5.9: f:R"R+, f(x) = 2x fonksiyonunun grafiini izerek f fonksiyonunun bire bir ve rten olup
olmadn belirtelim.
ZM 5.9:
y
(x, f(x))
f(x) = 2
x = 2
f(2) = 22 = 1
b - 2,
1
l
4
x = 1
f(1) = 21 = 1
b - 1,
1
l
2
x=0
f(0) = 20 = 1
4
2
(0, 1)
x=1
f(1) = 2 = 2
(1, 2)
x=2
f(2) = 22 = 4
(2, 4)
f(x) = 2x
1
2
1
4
ekildeki grafii incelediimizde x = 2 iin f(2) = 1 ve x = 1 iin f(1) = 2 dir.

4
6x1, x2!R ve x1!x2 iin f(x1)!f(x2) olduundan, f(x) = 2x fonksiyonu bire birdir.
6(2x)!R+ iin (x, 2x)!f olduundan, f:R"R+, f(x) = 2x fonksiyonu rtendir.
ZELLK
6x1, x2!R iin x1!x2 & a x 1 ! a x 2 & f(x1)! f(x2) olduundan, f(x) = ax fonksiyonu
bire birdir.
6y!R+ iin y = ax eitliini salayan 7x!R olduundan, f(x) = ax fonksiyonu

rtendir.
01a11 ve a21 iin R den R+ ya tanmlanan f(x) = ax biimindeki fonksiyonlar bire
bir ve rten olmaktadr. Bu stel fonksiyonlar bire bir ve rten olduundan tersleri de
alnabilen fonksiyonlardr.
RNEK 5.10: f:R"R+, f(x) = 3x fonksiyonunun bire bir ve rten olduunu gsterelim.
y
ZM 5.10:

f(x) = 3x fonksiyonun grafii yandaki gibidir.
y = 3x
Fonksiyonun grafiine yatay doru testi uyguladmzda;

yatay dorular fonksiyonun grafiini yalnz bir noktada kesmektedir. Buradan f(x) = 3x fonksiyonu bire bir fonksiyondur.
1
1
3
187
Fonksiyonun grafiine yatay doru testi uyguladmzda;
yatay dorular grafii f(x)20 olmak zere her noktada kestiklerinden f(x) = 3x fonksiyonu rtendir.
y = 3x
1
1
3
ALITIRMALAR
1. g:R R+, g(x) = ( 4 )x fonksiyonunun bire bir ve rten olup olmadn belirleyerek grafiini iziniz.
5
2. g:R R, g(x) = 2x 5 fonksiyonunun grafiini izerek yatay ve dey doru testlerini uygulaynz.
Bire bir ve rten olup olmadn aklaynz.
5.2. LOGARTMA FONKSYONU

John Napier (Con Nepyer) (1550 - 1617): Logaritmann bulucusu olarak
bilinir. Napier, Saint Andrews niversitesinde eitim grm ve matematii de
iinden gelen bir merak olarak izlemitir. Kendisi, amatr bir matematikidir.
Saysal hesaplamalar kolaylatracak bir yol ararken nce Napier cetvelleri
diye bilinen, zerinde rakamlar yazlm kk denekler yardmyla yaplan
bir arpma veya blme yntemi bulmutur. 1, 2, 3, eklindeki aritmetik dizi
ile, buna karlk gelen 10, 100, 1000,... biimindeki geometrik dizi arasndaki
ilikiyi grmtr. 1614 ylnda yazd Logaritma Kurallarnn Tanm adl
eserinde, aritmetik dizi ile geometrik dizinin karlatrlmasndan, matematie
logaritma kavramn getirmitir.
Kaynaka: Dnya Matematik Tarihi Ansiklopedisi
John Napier
(1550 - 1617)
5.2.1. Logaritma Fonksiyonu ve Grafii
RNEK 5.11: f(x) = 2x olduuna gre f 1(8) deerini bulalm.

ZM 5.11:

f(x) = 2x = 8 & 2x = 23 & x = 3 olduundan f 1(8) = 3 bulunur.
f(x) = 2x fonksiyonu bire bir ve rten olduundan stel fonksiyonun tersi vardr. y = 2x eitliinde
y nin deeri verildiinde x i bulmak iin stel fonksiyonun tersi olan farkl bir fonksiyona ihtiya vardr.
5. NTE
188
a!R+ {1} olmak zere f:R"R+, f(x) = ax fonksiyonunun ters fonksiyonu olan
f:R+"R f(x) = logax fonksiyonuna a tabanna gre logaritma fonksiyonu denir.
Tanma gre y = ax + x = log a y dir. y = logax fonksiyonu y eittir a tabanna gre
logaritma x diye okunur.
UYARI
y = logax fonksiyonunda;
x in pozitif bir gerek say,

a nn 1 den farkl pozitif bir gerek say,
y nin bir gerek say olduunu unutmaynz.
RNEK 5.12: Aada verilen ifadelerdeki x deerlerini bulalm.

a) x = log84
b) logx16 = 4
) log
= x
d) 5x + 1 = 10
39
c) log4x = 3
2
e) log41 = x
ZM 5.12:
a) x = log 8 4 & 8 x = 4
^2 3 hx = 2 2
^2h3x = 2 2
3x = 2
2
x =
3
c) log 4 x =

3
3
& x = 42
2
x = 2 43
x = 444
x = 222
x=8
d) 5 x + 1 = 10 & log 5 10 = x + 1
x = - 1 + log 5 10
b) log x 16 = 4 & x 4 = 16
x = " 4 16
x ="2
x ! R + olacandan x = 2 dir.
) log
39
=x
^ 3 xh = 9
x
3 2 = 32
x
=2
2
x=4
e) log 4 1 = x & 4 x = 1
4x = 40
x = 0 olur.
189
RNEK 5.13: Aadaki stel ifadelerin her birini logaritma kullanarak yazalm.

a) 3x = 8
b) 2x = 5
c) ab = c
) 3x 1 = 2
ZM 5.13:

a) 3x = 8 & x = log38
b) 2x = 5 & x = log25
c) ab = c & b = logac
) 3x 1 = 2 & x 1 = log32 & x = log32 + 1 olur.
RNEK 5.14: Aada verilen ifadeleri stel olarak yazalm.

a) log37 = x
b) log25 = a
c) log3x = y
) logx y = 8
ZM 5.14:

a) log37 = x & 3x = 7
b) log25 = a & 2a = 5
c) log3x = y & 3y = x
) logx y = 8 & x8 = y
RNEK 5.15: Aadaki ifadelerin deerini bulalm.

a) log381
b) log81
c) log 1
4
1

16
) log2(16)
ZM 5.15:

a) log381 = x olsun.
log381 = x + 3x = 81 3x = 34 & x = 4 olur.
b) log81 = x + 8x = 1 & 8x = 80 & x = 0 olur.
c) log 1
) log2(16) = x + 2x = 16 olmaldr. Fakat 2x = 16 sonucunu veren x!R deeri yoktur.
1
1 x
1
1 x
1 2
=x+b l =
& b l = b l & x = 2 olur.
16
4
16
4
4
Her pozitif gerek saynn btn kuvvetleri pozitiftir. Negatif saylarn logaritmas
yoktur.
2
RNEK 5.16: g, h:R"R+, g(x) = 5x ve h ]xg = c m fonksiyonlarnn terslerini bulalm.
3
ZM 5.16:

5x = y + log5y = x olduundan, g1(x) = log5x olur.

2 x
b l = y + log 2 y = x olduundan, h -1 ^xh = log 2 x olur.
3
3
3
5. NTE
190
RNEK 5.17: f(x) = log5(2x 1) 3 ise f 1(x) fonksiyonunun kuraln bulalm.
ZM 5.17
log5(2x 1) 3 = y & log5(2x 1) = y + 3
2x 1 = 5y + 3 & 2x = 5y + 3 + 1
& x =
Buna gre f 1(x) =
5y+3 + 1
2
5x+3 + 1
olur.
2
RNEK 5.18: f(x) = log(x 2)(x2 + 4x 21) fonksiyonunun en geni tanm kmesini bulalm.
ZM 5.18: f(x) bir logaritma fonksiyonu olduuna gre (x 2)!R+ {1} ve x2 + 4x 2120 dr.
x2 + 4x 21 = 0 & (x + 7)(x 3) = 0
/\
x + 7 = 0 veya x 3 = 0
x = 7
x = 3
x 220 iin x22 dir. Buradan, iaret tablosu yandaki gibi olur.

Tablodan da anlalaca zere verilen art-
lar (3, +3) aral salar. O hlde f(x) fonksiyo-
+3
x + 4x 21
x2
nunun en geni tanm kmesi, (3, +3) aralndaki gerek saylarn oluturduu kmedir.
RNEK 5.19: f(x) = log(5 x)(x + 7) fonksiyonunun en geni tanm kmesini bulalm.
ZM 5.19: Fonksiyonun tanml olmas iin x + 720, 5 x20 ve 5 x!1 olmaldr.

x + 720
5 x20
x27
x15
5 x!1
x!1 5
x!4
x!4
Buna gre f fonksiyonun en geni tanm kmesi (7, 5) {4} olur.
RNEK 5.20: f(x) = 32x 1 45 olduuna gre f 1(198)deerini bulalm.

ZM 5.20: nce f 1(x)fonksiyonunu bulalm.

32x 1 45 = y

32x 1 = y + 45
log3(y + 45) = 2x 1
x=
7log 3 ^y + 45hA + 1
dir.
2
191
6log 3 ]x + 45g@ + 1
Buna gre f -1 ]xg =
f -1 ]198g =
f:R+"R , f(x) = logax Fonksiyonunun Grafii
6log 3 ]198 + 45g@ + 1

2
olur.
5+1
= 3 bulunur.
2
(log3243 = log335 = 5 tir.)
f:R+"R, f(x) = logax fonksiyonunun tanm kmesi, pozitif gerek saylar, deer
kmesi ise tm gerek saylar kmesidir.
Bu nedenle, x, (0, +3) aralnda deerler alr. Grafik, koordinat dzleminde, x in

pozitif deerler ald 1. ve 4. blgelerde izilir.
x = 1 iin y = loga1 = 0 olur. Grafik, x eksenini (1, 0) noktasnda keser.
x = a iin y = logaa = 1 olur. Grafik, (a, 1) noktasndan geer.
RNEK 5.21: f:R"R+, f(x) = 2x ve g:R+"R, g(x) = log2x fonksiyonlarnn grafiklerini ayn analitik dz-
lemde izelim.
ZM 5.21: y = 2x stel fonksiyonunun grafii yandaki gibidir:

x
y=2
+3
y = 2x
10
8
6
4
2
4
1 2
10
y = 2x fonksiyonunun grafiinin y = x dorusuna gre simet-
rii, y = log2x fonksiyonunun grafiidir. ekilde de grld
gibi (0, 1) noktasnn simetrii olan (1, 0) noktas y = log2x
y = log 2 x
3
3
+3
+3
2
1
4
O
2
4
5. NTE
y=x
fonksiyonunun grafiine aittir.

x
y = 2x
10
y = log2x
1 2
10 x
192
RNEK 5.22: f:R"R+, f(x) = 10x ve g:R+"R, g(x) = log 10 x fonksiyonlarnn grafiklerini ayn analitik
dzlemde izelim.
ZM 5.22: y = 10x stel fonksiyonunun grafii aadaki gibidir.
y = 10x
1
100
1
10
10
8
6
4
2
2 O 1 2
2
10
+3
y = log10x
+3
y = 10
10
y = log10x fonksiyonunun grafii yandaki gibidir.
y = 10
y
y = 10
10
8
6
fonksiyonunun grafiinin y = x dorusu-
na gre simetrii alnrsa y = log10x fonksiyonunun
grafii bulunur.
Bunun iin stel fonksiyonunun grafiine ait (x, y)
y = log 10x
10
noktalar (y, x) olarak iaretlenebilir.
1
RNEK 5.23: y = b l ve y = log 1 x fonksiyonlarnn grafiklerini izelim.
3
ZM 5.23:

+3
1
3
1
3
+3
y = log 1 x
+3
y=b
1 x
l
3
+3
3
2
1
O
1
1
3
y = ( 1 )x
3
3
4
y = log 1 x
3
193

y = ax ve y = logax Fonksiyonunun Grafiinin Ayn Analitik Dzlemde Gsterimi

a > 1 ise
y
0<a<1 ise
y = ax
y = ax
y=x
y=x
y = logax
1
1
x
O
x
O
(a > 1)
(0 <a< 1)
y = logax
y = ax ve y = logax fonksiyonlar birbirinin ters fonksiyonlar olduklarndan grafikleri
y = x dorusuna gre simetriktir.
a!R + {1} olmak zere f:R"R +, f(x) = logax logaritma fonksiyonu;

a21 iin artan fonksiyon,
01a11 iin azalan fonksiyondur.
RNEK 5.24: f(x) = log 3 (x 2) fonksiyonunun grafiini izelim.

ZM 5.24: Aadaki tabloyu inceleyiniz.
x
y = log 3 (x 2) 3
7
3
+3
+3
x=2
Fonksiyon x 220 iin tanmldr. Buna gre x yerine

koyabileceimiz deerler x22 artn salamaldr. Ayn
zamanda 321 olduundan fonksiyon artandr. Tablodaki
deerler dikkate alnrsa fonksiyonun grafiinin y ekseninin
negatif ynnde x = 2 dorusuna yaklat grlr.
5. NTE
y = log3(x 2)
1
O
1
2
7
3
1
x
3
194
UYARI
y = log 3(x 2)fonksiyonunun grafiinin y = log3x

fonksiyonunun grafiinin
x ekseninde 2 birim saa
telenmi hlidir.
log3x
1
O
log3(x 2)
1
O
RNEK 5.25: f ^xh = log 1 x, g ^xh = log 1 x ve h ^xh = log 1 x fonksiyonlarnn grafiklerini bilgisayar
2
program kullanarak izelim.
ZM 5.25:GeoGebra programn altrp matematiksel fonksiyonlar
1 1
1
yazp
,
ve
2 3
4
enter tuuna bastmzda aadaki grafikler elde edilir.
seeneinden log(b, x) seerek b yerine srasyla
01a11 iin a nn deeri kldke logax fonksiyonunun grafii x eksenine yaklamaktdr.
195
ALITIRMALAR
1. Verilen x ve y deerlerine uygun olan stel ve logaritma fonksiyonlar yazarak tabloyu doldurunuz.
y = 10x
f(x)
f 1(x)
2x
log2x
25
1
2
1
4
16
1
3
1
9
2. Aadaki tabloda rnee uygun olarak bo braklan yerleri doldurunuz.

y = ax
216 = 63
logay = x
lemler
log6216 = 3
216 = 63 + log6216 = 3
log5625 = ...
27 = 9...
log3243 = ...
2 = 8...
log 3 b
1
l = ...
9
1000 = (0,1)...
log10(0,1) = ...
1 = 6...
log 1 81 = ...
9
3. Aadaki ifadeleri logaritma fonksiyonunu kullanarak yaznz.

a) 3x = 81
b) 25 = y
c) ( 1 ) = 16
2
) xy = t
4. Aadaki ifadelerdeki x deerlerini bulunuz.

a) log5125 = x
b) logx312 = 24
c) logx25 = 6
) logx16 = 4
3
d) logx0,001 = 3
e) log3(x 1) = 2
5. f(x) = 23x + 1 ise f 1(x) fonksiyonunun kuraln bulunuz.

5. NTE
196
6. f(x) = 53x 7 35 olduuna gre f 1(90) deerini bulunuz.
7. f(x) = log(x + 1)(x2 2x 15) fonksiyonunun en geni tanm kmesini bulunuz.
8. Aadaki fonksiyonlarn grafiklerini iziniz. Hangilerinin artan ya da azalan olduklarn belirtiniz.

a) y = log3x
b) y = log 1 x
) y = log2(x 2)
d) y = log 1 ^x - 4h
c) y = log 4 x
9. f:(2, +3)"R, f(x) = log2(x 2) fonksiyonunun grafiini iziniz.

10. Yanda grafikleri verilen f ve g fonksiyonlarnn kurallarn bulunuz. Bu fonksiyonlarn grafikleri hangi doruya
gre simetrik olduunu belirtiniz.
f(x)
4
3
2
1
1/4
O 1/4
5.2.2. On Tabannda Logaritma Fonksiyonu ve Doal Logaritma Fonksiyonu
On Tabannda Logaritma Fonksiyonu
4
g(x)
RNEK 5.26: Aadaki logaritmalarn deerlerini bulalm.

a) log100,01
b) log101
c) log1010
) log101000
ZM 5.26:

a) log100,01 = m olsun. 10m = 0,01 & 10m = 102 & m = 2 olur.
b) log101 = n olsun. 10n = 1 & 10n = 100 & n = 0 olur.
c) log1010 = p olsun. 10p = 10 ve 10p = 101 & p = 1 olur.
) log101000 = r olsun. 10r = 1000 & 10r = 103 & r = 3 olur.

Taban 10 olan logaritma fonksiyonuna onluk logaritma fonksiyonu denir. f:R+"R,
f(x) = log10x veya f(x) = logx biiminde gsterilir.
RNEK 5.27: log 1000 deerini bulalm.

3
ZM 5.27: log 1000 = x & log 10 1000 = x & 1000 = 10 x & 10 3 = 10 x & 10 2 = 10 x & x = 3 olur.
197
RNEK 5.28: log(logx) = 1 olduuna gre x deerini bulalm.
ZM 5.28: log(logx) = 1 & logx = 101 & 1010 = x olur.
P TL yi n aylk vadelerle r bileik faiz oranyla bankaya yatrlsn. t yl sonra bankar nt

daki toplam para A olmak zere A = P a 1 + n k dir.
RNEK 5.29: 1000 TL 4 er aylk vade ile % 8 bileik faiz oranyla bir bankaya yatrlyor. Yatrlan para-
nn bankadan hi ekilmeden 10 yl sonra toplam ka TL faiz getireceini bulalm.
ZM 5.29:
r nt
Verilere gre P = 1000, r = 8 = 0,08, n = 4 ve t = 10 olur. Bu deerleri A = P a 1 + n k form100
lnde yerine yazalm.

A = 1000 c 1 +
0, 08 410
m
= 1000 ^1 + 0, 02h40 = 1000 ^1, 02h40
4
1,02 ^ 40 1000
Ac2208,039664
Bu bulunan toplam paray kuru cinsinden Ac2208,04 eklinde yuvarlayabiliriz.
10 ylda alnan faiz = A P
= 2208,04 1000
ETKNLK
= 1208,04 TL bulunur.
1 x
x!R olmak zere x in alabilecei farkl deerlere gre b 1 + x l ifadesinin alaca
deerleri hesap makinesi yardmyla bularak aadaki tabloyu doldurunuz.
x
b1 + 1 l
x
1000 000000
1000 000
10000
100
100
10000
1000000
1000000 000
1 x
x saysnn alabilecei ok byk pozitif ve ok kk negatif deerler iin b 1 + x l
ifadesinin hangi sayya yaklatn belirtiniz.
5. NTE
198
Yllar nce sveli Matematiki Leonard Euler (Leonard yler) x saysnn alaca ok
1 x
byk pozitif ve ok kk negatif deerler iin b 1 + x l ifadesinin 2,7182818284590452...
saysna yaklatn bulmutur ve bu sayya e says adn vermitir.

e = 2,7182818284591452...
e says irrasyonel bir saydr. Bu say matematik ve dier bilim dallarnda ska kul-
lanlmaktadr.
n
r
1
k = r olarak alndnda n = rk ve n =
olur.
k
r nt
Bu deerler A = P a 1 + n k formlnde yerine yazldnda,
A = Pb 1 +
Burada n"3 ve k"3 iin b 1 +
rt
1 rkt
1 k
l = P cb 1 + l m
k
k
1 k
l " e olacandan A = Pert forml ile hesaplanr.
k
P TL yi r bileik faiz oranyla bankaya yatran bir kiinin t yl sonraki toplam paras
A = Pert forlm ile hesaplanr.
RNEK 5.30: Bir kii 5000 TL yi % 8 bileik faizle 5 yllna bankaya yatryor. Bu kiinin 5 yl sonunda
bankada toplam ka TLsi olacan ve ka TL faiz alnacan bulalm.
ZM 5.30: Verilere gre P = 5000, r = 8 = 0,08 ve t = 5 olur.

A = Pert & A = 5000e0,085
100
A = 5000 e4
A = 7459,2
5 yl sonra bankada toplam 7459,2 TL olur.
Doal Logaritma Fonksiyonu
5000
5 ylda alnan faiz, A P = 7459,2 5000 = 2459,12 TL bulunur.
e = 2,718281828...olmak zere taban e irrasyonel says olan logaritma fonksiyonuna doal logaritma fonksiyonu denir ve f:R+"R, f(x) = logex veya f(x) = lnx
eklinde gsterilir.

Buna gre y = ln x + x = ey olur.
199

a) ln1
b) ln0
c) lne
) ln e2
ZM 5.31:

a) ln 1 = x & ex = 1 = ex = e0 & x = 0 olur.
b) ln 0 = x & ex = 0 ifadeyi salayan x gerek says yoktur.
c) ln e = x & ex = e & ex = e1 & x = 1 olur.
) ln e2 = x & ex = e2 & x = 2 olur.
RNEK 5.32: ln (x + 1) = 1 eitliini salayan x deerini bulalm.

ZM 5.32:

1-e
1
ln ^x + 1h = - 1 & x + 1 = e -1 & x = e -1 - 1 & x = e - 1 & x = e olur.
RNEK 5.33: ln(2x 4) = 3 eitliini salayan x deerini bulalm.

ZM 5.33: ln(2x 4) = 3 & 2x 4 = e3 & 2x = e3 + 4
x=
e3 + 4
olur.
2
ALITIRMALAR
1. Aadaki logaritmal ifadelerin deerlerini bulunuz.

a) log 0,001
b) log 10 000
c) ln e6
) ln
1
e7
3. Aada verilen eitlikleri salayan x deerlerini bulunuz.

a) log x = 5
b) ln x = 2
c) log x = 4
) ln x = 3
3. Aada verilen eitlikleri salayan x deerlerini bulunuz.

a) log(2x 5) = 2
5. NTE
b) log(3x 1) = 2
c) ln(2x 1) = 2
200

5.2.3. Logaritma Fonksiyonunun zellikleri ve Uygulamalar
Logaritma Fonksiyonunun zellikleri
log 2 nin deerini hesap makinesi kullanarak bulalm.
"
log = 0,301029996
log 3 2 nin deerini hesap makinesi kullanarak bulalm.
ETKNLK
"
logax "
= 0,630929754
Ara ve Gere: ok fonksiyonlu hesap makinesi.
Hesap makinesini kullanarak aadaki tabloda bo braklan yerleri doldurunuz.

log22 = 1
log33 =
log21 =
log31 =
log 5 + log 3 =
log 15 =
log 3 + log 2 =
log 6 =
log 4 log 3 =
log
log 3 log 2 =
log 3 = log1,5 =
2
log34 =
log322 = 2log32
log316 =
log324 = 4log32
4
= log 1, 75 =
3
log 5 3
=
log 5 4
log 3
=
log 4
log 6 3
=
log 6 4
log427 =
log 2 2 3 3 =
3
log 2 3 =
2
log 16 27 =
log 2 4 3 3 =
3
log 2 3 =
4
3log35 =
5log56 =
log43 =
Ayn satrdaki ifadelerin deerlerini karlatrnz.
201
RNEK 5.34: log77 ve log251 deerlerini bulalm.
ZM 5.34: log77 = m & 7m = 7 & 7m = 71 & m = 1

log251 = n & 25n = 1 & 25n = 250 & n = 0 bulunur.
ZELLK
6a!R+ {1} iin logaa = 1 ve loga1 = 0 dr.

spat
a1 = a + logaa = 1 ve a0 = 1 + loga1 = 0 olur.
ZELLK
6x, y!R+, a!R+ {1} iin loga(xy) = logax + logay dir.

spat
logax = p ve logay = r olsun. Buradan xy = ap + r + loga(x y) = p + r olur.
p = logax ve r = logay deerlerini bu eitlikte yerine yazarsak

loga(x y) = logax + logay bulunur.
RNEK 5.35: Aadaki verilen ifadeleri logaritmann toplam olarak yazalm.

a) log310
b) log 315
c) ln 3e
) log(xyz)
ZM 5.35:

a) log310 = log3(25) = log32 + log35
b) log 315 = log3(35) = log33 + log35 = 1 + log35
c) ln 3e = ln 3 + ln e = ln 3 + 1
) log (xyz) = log x + log y + log z
ZELLK
6x, y!R+, a!R+ {1} iin log a b y l = log a x - log a y dir.

spat
logax = p ve logay = r olsun. x = ap ve y = ar dir.
ap
x
Bu eitlikleri taraf tarafa blersek y = r = a p - r olur.
a
x
xl
p-r
b
+ log a y = p - r olur.
y =a
p = logax ve r = logay deerlerini bu eitlikte yerine yazarsak,
loga x = logax logay bulunur.
y
5. NTE
202
RNEK 5.36: Aadaki verilen ifadeleri logaritmann fark olarak yazalm.

a) log 2 b
b) log 3 b
1
l
5
5
l
3
c) log b
10
l
7x
ZM 5.36:
a) log 2 b
1
l = log 2 1 - log 2 5 = 0 - log 2 5 = - log 2 5
5
b) log 3 b
5
l = log 3 5 - log 3 3 = log 3 5 - 1
3
c) log b
10
l = log 10 - log 7x = 1 - log 7x = 1 - ^log 7 + log xh = 1 - log 7 - log x olur.
7x
ZELLK
6n!R, x!R+ ve a!R+ {1} iin logaxn = nlogax tir.

spat
log a x n = log a ^xx ... xh = log a x + log a x + ... + log a x = n log a x olur.
144n2
443 14444444244444443
tane
n tane
log a x = n log a x bulunur.
RNEK 5.37: Aadaki ifadelerin eitlerini bulalm.

a) log24
b) log 327
c) log 1000
) ln x3
ZM 5.37:

a) log24 = log222 = 2log22 = 21 = 2
b) log 327 = log333 = 3 log 3 3 = 31 = 3
c) log 1000 = log 103 = 3 log 10 = 31 = 3
) ln x3 = 3 ln x
RNEK 5.38: Logaritmann zelliklerini kullanarak aadaki ifadelerin eitlerini bulalm.

a) log 5 8
x
c) log a yz
b) log 0, 1
) log a 3 x 2
d) log b n
x3y5
zm
ZM 5.38:
1
a) log 5 8 = log 5 8 2 = log 5 ^2 3h 2 = log 5 2 2 =

b) log 0, 1 = log
3
log 5 2
2
1
= log 1 - log 10 = 0 - 1 = - 1
10
x
c) log a yz = log a x - log a yz = log a x - ^log a y + log a zh = log a x - log a y - log a z
203
2
) log a 3 x 2 = log a x 3 =
2
log a x
3
1
d) log b
x3y5
x3y5 n
e
o = 1 _ log b x 3 + log b y 5 - log b z m i
=
log
b
n
zm
zm
1
= n ^3 log b x + 5 log b y - m log b zh
3
5
m
= n log b x + n log b y - n log b z
RNEK 5.39: Aadaki ifadeleri tek logaritma altnda yazalm.

a) log b x + log b y - log b m
b) ^log b k - log b mh - log b a
c) 2 log a x - 3 log a y 2
1
2
log y p 3 q 4 - log y p 4 q 3
2
3
ZM 5.39:
x y
a) log b x + log b y - log b m & log b ^xyh - log b m = log b m
k
b) ^log b k - log b mh - log b a = log b k - ^log b m + log b ah = log b k - log b ^mah = log b b ma l
c) 2 log a x - 3 log a y 2 = log a x 2 - log a ^y 2h = log a e
3
x2
o
y6
1
2
1
2
log y p 3 q 4 - log y p 4 q 3 = log y ^p 3 q 4h 2 - log y ^p 4 q 3h 3
2
3
3
= log y
=-
p 2 q2
8
p3
q2
= log y p 2 - 3 = log y p
9 - 16
6
= log y p - 6
7
log y p olur.
6
RNEK 5.40: log3 = a, log 5 = b olmak zere log 12 nin deerini a ve b trnden bulalm.
ZM 5.40: log12 = log(223) = log22 + log 3 = 2log2 + log 3 olur.

2=
10
10
olduundan, 2 log 2 + log 3 = 2 log
+ log 3
5
5
= 2 ^log 10 - log 5h + log 3

= 2 ^1 - bh + a
= 2 - 2b + a olur.
5. NTE
204
ZELLK
a!1, c!1; a, b, c!R+ olmak zere log a b =
spat
log c b
dr.
log c a
logab = x ve logca = y olsun.

logab = x & b = ax ................... (I)
logca = y & a = cy olur. ............ (II)
(II) eitliindeki a deerini (I) eitliinde yerine yazalm.

b = ax & b = (cy)x & b = cyx olur.
b = cyx & logcb = yx ........... (III)
x = logab ve y = logca deerlerini (III) eitliinde yerine yazalm.

logcb = logcalogab olur. Eitliin her iki tarafn logca ile blelim.
log c a log a b
log c b
log c b
bulunur.
=
& log a b =
log c a
log c a
log c a
Bu zellie, taban deitirme zellii denir.
RNEK 5.41: log32 saysn 2 tabanndaki eitini bulalm.

ZM 5.41: log 32 = log1032 olduundan 2 tabanna evirelim.

log 10 32 =
log 2 32
log 2 2 5
5 log 2 2
5
olur.
=
=
=
log 2 10 log 2 ^25h log 2 2 + log 2 5 1 + log 2 5
RNEK 5.42: log1218 = x olduuna gre log23 ifadesini x cinsinden bulalm.

ZM 5.42: log 1218 saysn 2 tabanna evirelim.

log 12 18 =
log 2 18
log 2 ^29h
log 2 2 + log 2 3 2
1 + 2 log 2 3
1 + 2 log 2 3
=
=
=
=
=x
2
log 2 12
+
log
3
2
log
2
log 2 3 + 2
log 2 ^34h
log 2 3 + log 2 2
2
2
log 2 3 = t olsun.
1 + 2t
= x & 1 + 2t = tx + 2x
t+2

2t - tx = 2x - 1
t ^ 2 - x h = 2x - 1
t=
2x - 1
2x - 1
& log 2 3 =
olur.
2-x
2-x
205
RNEK 5.43: log129 = a olduuna gre log3672 nin deerini a cinsinden bulalm.
log 3 2
log 9
3
3
=
ZM 5.43: a = log 12 9 = log 12 =
]34g
log 3 + log 4
log
3
3
3
3
2
2
=
ve
1 + 2 log 2
1 + log 2 2
3
3
2
2
& 1 + 2 log 3 2 = a
a=
1 + 2 log 2
3
log 2 =
3
log 36 72 =
2-a
dr.
2a
log 3 72
log 3 ^3 2 2 3h
2 log 3 3 + 3 log 3 2
2 + 3 log 3 2
=
=
=
2 2h
+
log 3 36
2
log
3
2
log
2
2 + 2 log 3 2
^
log 3 3 2
3
3
2-a
4a + 6 - 3a
2a
2a
=
=
2-a
4a + 4 - 2a
2 + 2
2a
2a
2 + 3
a+6
olur.
2a + 4
RNEK 5.44: log57 log79 log911 ileminin sonucunu bulalm.

ZM 5.44: log 7 log 9 log 11 =
5
7
9
=
Sonu
log 7 log 9 log 11
log 5 log 7 log 9

log 11
= log 11 olur.
5
log 5
Taban Deitirme zelliinin Sonular
spat
1) a!1, b!1, c!1 ve a, b, c, d!R+ ise logablogbclogcd = logad dir.

Logaritma ifadelerinin tabanlarn 10 olarak deitirelim.

log b log c log d
log d
log a b log b c log c d =
=
= log a d olur.
log a
log a log b log c
2) a,b!R+ {1} iin log a b =

spat
logab = ifadesinin tabannn, b olarak deitirelim.
5. NTE
1
dr.
log b a
log a b =
log b b
1
=
bulunur.
log b a
log b a
Buradan log a b =
1
eflitliinden log a b log b a = 1 bulunur.
log b a
206
RNEK 5.45:
1
1
1
1
+
+
+
log 3 360 log 4 360 log 5 360 log 6 360
ZM 5.45: 2. sonutan log3603 + log3604 + log3605 + log3606 = log360(3 4 5 6) = log360360 = 1 olur.
ZELLK
n
a!R+ {1}, b!R+ ve m, n!R, m!0 olmak zere, log a m b n = m log a b dir.
spat
log a m b n ifadesinin tabann, a olarak deifltirelim.
log a m b n =
log a b n
log a a m
n log a b
n
= m log a b olur.
m log a a
RNEK 5.46: log25625 in deerini bulalm.

ZM 5.46: log 25 625 = log 5 2 5 4 =
ZELLK
4
4
log 5 = 1 = 2 olur.
5
2
2
a!R+ {1} ve b!R+ olmak zere, a log a b = b dir.

spat
a log a b = b olsun. (I) Eflitliin her iki tarafn a tabanna gre logaritmasn alalm.
a log a b = log a x & log a b log a a = log a x & log a b = log a x & b = x olur.
(I) eflitliinde x = b deeri yerine yazarsak a log a b = b bulunur.
RNEK 5.47: 5log53 n ve eln(x
2 + 1)
ZM 5.47: 5log53 = 3 ve eln(x

RNEK 5.48: ^3 2 h
log 4 8
ZM 5.48: ^3 2 h
log 4 8
=2
log 2 2
1
log 2 2 2
2 + 1)
= x2 + 1 dir.
+ 25 log 5 2 ileminin sonucunu bulalm.

+ 25
3
log 2 2
1
a 2 3 k2
= 22
in deerini bulalm.
log 5 2
+5
+5
= a2 3 k
log 5 2
1 log 2 2 2
2
+ _5 i
log 5 2
log 5 4
+4
= 2 + 4 olur.
_ a log a x = x i
207
RNEK 5.49: f:R"R+, f(x) = 2x fonksiyonu iin (fof 1)(x) fonksiyonunu bulalm.
ZM 5.49

f(x) = 2x & f 1: R+"R, f 1(x) = log2x tir.

(fof 1)(x) = f[f 1(x)] = 2f
RNEK 5.50: In6 log 6
(x)
= 2log2x = x olur.
1
log 0, 008 log e 5 ileminin sonucunu bulalm.
2
5
64
ZM 5.50: ln 6 log 6 1 log 2 0, 008 log 5 e 5 = In6 log 6 4 -3 log 2 ^810 3h log 5 e 5
64
8
log 5 e
1000
1
log 6 log 4 log e log 125
= - 15
log 2
log e log 6 log 5
= - 35 log e 6 log 6 4 log 2
= ]- 15g
2 log 2
log 2 2 3 log 5
^- 3h
= ^- 15h
log 2
log 5
log 2
= ]- 15g 2 ]3g = 90 olur.
RNEK 5.51: a = log210, b = log324 ve c = log415 saylarn sralayalm.

ZM 5.51: log 8 1 log 2 10 1 log 16 & log 2 2 3 1 a 1 log 2 2 4 & 3 1 a 1 4 _b
2
2
>
a
b
b
log 9 1 log 3 24 1 log 27 & log 3 3 2 1 b 1 log 3 3 3 & 2 1 b 1 3 b`
3
3
&c1b1a
>
b
b
b
log 4 1 log 4 15 1 log 16 & log 4 4 1 c 1 log 4 4 2 & 1 1 c 1 2 b
4
4
b
>
c
a
RNEK 5.52: log2 = m ve log 3 = n olduuna gre log 72 ifadesinin m ve n cinsinden deerini bulalm.
ZM 5.52: 72 2
72 = 2332 & log72 = log(2332) = log23 + log32
36 2

18 2

9 3
3 3
1
RNEK 5.53: log
= 3log2 + 2log3
= 3m + 2n olur.
3
99
1
2
ifadesinin deerini bulalm.
+ log + log + ... + log
2
3
4
100
ZM 5.53: log 1 + log 2 + log

2
99
3
99
1 2 3
1
o = log
+ ... + log
= log e ...
= log 10 -2
4
100
100
100
2 3 4
= - 2 olur.
5. NTE
208
&
RNEK 5.54: Yandaki ABC nde 6AB@ = 6AC@, 6AD@ = 6BC@ ,
|BD| = log 2 cm, |DC| = log16 cm olduuna gre

&
AÂBCh nin ka cm2 olduunu bulalm.
log2
ZM 5.54: ABC dik geninde klit bantsndan,
log16
|AD| = |BD||DC|

= log2log 16
= log2log 24
= log24log 2
log2
log16
|AD| = 4(log2)
|AD| = 2log2 cm dir.

&
1
AÂBCh = AD BC
2
=
1
2 log 2 ^log 2 + log 16h = log 2 ^log 216h
2
= log 2 log 32 = log 2 ^log 2 5h = log 2 ^5 log 2h

= 5 ^log 2h2 cm 2 olur.
RNEK 5.55: log295 deerinin hangi iki ardk tam say arasnda olduunu bulalm.
ZM 5.55: log295 deerinin bir tam say olmad aktr. 95 e en yakn olan 2 nin tam kuvvetleri,
log295 deerine en yakn tam say deerlerini verir.
Buna gre
641951128 & log2641log2951log2128
log2261log2951log227
61log29517 olur.
log295 in deeri 6 ve 7 tam saylar arasndadr.
log295 in deeri 6, biiminde, virglden nceki basama 6 olan gerek bir saydr.
RNEK 5.56: ln5 deerinin hangi iki ardk tam say arasnda olduunu bulalm.
ZM 5.56:

e = 2,718281828... olduundan
e < 5 < e2 & lne < ln 5 < ln e2
& 1 < ln 5 < 2 olur.
ln5 deeri 1 ve 2 tam saylar arasndadr.
ln 5 deeri (1, )biiminde, virglden nceki basama 1 olan bir gerek saydr.
209
RNEK 5.57: log405000 deerini bulalm.
ZM 5.57: log405000 = log(4,05 105) = log4,05 + 5 log10 = 0,6075 + 5 c 5,6075 olur.

(Logaritma cetveli veya hesap makinesi yardmyla log 4,05 c 0,6075 olduu grlr.)
RNEK 5.58: log0,00738 deerini bulalm.

ZM 5.58:
log0,00738 = log (7,3810 3)
= log 7,38 + log10 3
= log 7,38 + (3) log10
c 2,1319 dur.
c 0,8681 3
(Logaritma cetveli veya hesap makinesi yardmyla log(7,38) c 0,8681 olduu grlr.)
ZELLK
1 den byk bir saynn onluk logaritmas pozitif, 0 ile 1 arasndaki bir saynn onluk
logaritmas negatiftir.
ALITIRMALAR
1. log x = a, log y = b ve log z = c olduuna gre aadaki ifadeleri logaritmann zelliklerinden yararlanarak eletiriniz.
a) log
x2y3
z
4 2a - b - 3c
b) log xy

4 ab + c
x2
yz 3
a+b
2
) log x log y + log z
a+c
b
d) log y x + log y z
4 2a + 3b - c
c) log
2. Aada verilen ilemlerin sonularn bulunuz.

b)
log 9
log 9
1
+
+
log 6 log 8 6 log 36
c) log 7 e 5 ln 0, 02 log 7 7 10 log 2 16
1
1
1
+
+
log 3 150 log 5 150 log 150
d) 4 log 4 14 + 5 log 5 15 + 6 log 6 16
e) log 4 9 In
a) log 4 48 + log 4

5. NTE
1
- log 4 8
3
1
log 2 e 3 log 3 0, 25
16
210
3. log27 = a ise log2898 in a cinsinden deerini bulunuz.
4. log 5 = 0,7 ve log 3 = 0,48 olduuna gre log35 in deerini bulunuz.
5. log259 log
6.
5 8 log35
log 2 + log 5
log 4 + log 250
7. log204 = a olduuna gre log30180 in deerini a cinsinden bulunuz.

8. log53 ln 1 log30,008 log2e3 ileminin sonucunu bulunuz.
4
9. log34 = x ise log312 + log412 ifadesinin deerini x trnden bulunuz.
10. 3 e
ln ^ x + y h
ifadesinin deerini bulunuz.
11. log3(log2625 log516) ileminin sonucunu bulunuz.
12. log4(63!) = a ise log14(64!) ifadesinin a cinsinden deerini bulunuz.
13. log3 = 0,4771 ise aadaki ifadelerin yaklak deerlerini bulunuz.

a) log300
b) log0,000003
14.
6 log 3 2
ifadesinin deerini bulunuz.
2 log 9 2
c) log 1
9
) log0,027
15. eln 2 ln(ln 4) ifadesinin deerini bulunuz.
211
5.3. STEL VE LOGARTMK DENKLEM VE ETSZLKLER

5.3.1. stel ve Logaritmik Denklemlerin ve Eitsizliklerin zm Kmeleri

stel ve Logaritmik Denklemler
HATIRLATMA
6a!R + {1} olmak zere;

ax!R + dr.
ab = ac+b = c dir.
RNEK 5.59: ^1, 5hx + 1 = b
27 x
l denkleminin zm kmesini bulalm.
8
x
27
ZM 5.59: ^1, 5hx + 1 = b 8 l
3 x+1
3 3
l
= ;b l E
2
2
x+1
3
3 3x
b l
= b l & x + 1 = 3x
2
2
1 = 3x - x
1
= & 0 olur.
2
1 = 2x
1
x=
2
a!R + {1} olmak zere af(x) = ag(x) eklindeki denklemlere stel denklemler denir.

a!R + {1} iin af(x) = ag(x) + f(x) = g(x) tir.
stel denklemler zlrken genellikle eitliin her iki tarafnn logaritmas alnr.
Bilinmeyenli logaritma ifadelerinin bulunduu denklemlere logaritmal denklemler

denir. Logaritmal denklemler zlrken logaritmann zelliklerinden yararlanlarak
ifadeler sadeletirilir. Bu tr denklemlerin zmlerinde logaritmas alnan ifadelerin
pozitif olma art aranr ve bulunan deerlerin bu art salamasna gre zm
kmesi oluturulur.
UYARI
a!R + {1}, f(x)20, g(x)20 olmak zere,
logaf(x) = logag(x) + f(x) = g(x) tir.
ax = y sl denkleminde her iki tarafn logaritmasnn alnmas ile elde edilen x = logay
eitliinin, logaritmann tanmna uygun olduuna dikkat ediniz.
5. NTE
212
RNEK 5.60: 102x 1 = 40 denkleminde x deerini bulalm.
ZM 5.60: 102x 1 = 40
log102x 1 = log40
(Her iki tarafn 10 tabannda logaritmasn alalm.)
(2x 1) log10 = log(4 10)
(logaxn = n logax)
2x 1 = log22 + log10
(logax y = logax + logay)

(logaxn = n logax)
2x = 2 log2 + 2
x = log2 + 1
(Her iki taraf ikiye blnr.)
x = 1,3010
(log2 = 0,301029995663981)
RNEK 5.61: 23x + 1 = 34 x denkleminin zm kmesini bulalm.

ZM 5.61:
2 3x + 1 = 3 4 - x
log 2 3x + 1 = log 3 4 - x
(Eflitliin her iki tarafnn 10 tabannda logaritmasn alalm.)
^3x + 1h log 2 = ^4 - x h log 3
3x log 2 + log 2 = 4 log 3 - x log 3

(Dalma zelliinden)
3x log 2 + x log 3 = 4 log 3 - log 2
x ^3 log 2 + log 3h = 4 log 3 - log 2

x=
x=

x=
(x ortak arpan parantezine alalm.)
4 log 3 - log 2
3 log 2 + log 3
log 3 4 - log 2
log 2 3 + log 3
log 81 - log 2
log 8 + log 3
41,5
log c 1.61804809671209
24
log c 1.380211241711606
81
2
x=
log 24
log
x . 1, 165
RNEK 5.62: e2x ex 6 = 0 denkleminin zm kmesini bulalm.

ZM 5.62: e2x ex 6 = 0
t2 t 6 = 0
ex = t yazalm.
/\
3 2
(t 3) (t + 2) = 0
t 3 = 0 veya t + 2 = 0
t=3
x
e = 3, e 2
t = 2
(e saysnn herhangi bir kuvveti negatif olamaz.)
x = ln3, = {ln3}
213
RNEK 5.63: 2x + 1 = 32x + 1 denkleminin zm kmesini bulalm.
ZM 5.63: 2x + 1 = 32x + 1
log2x + 1 = log32x + 1
(Her iki tarafn 10 tabannda logaritmasn alalm.)
(x + 1) log2 = (2x + 1) log3

x log2 + log2 = 2x log3 + log3
log2 log3 = x(2 log3 log2)
x=
log 2 - log 3
= - 0, 2696
2 log 3 - log 2
(log2 = 0,301029995663981)
(log3 = 0,477121254719662)
= { 0,2696 }
RNEK 5.64: log3(x 2) = 2 denkleminin zm kmesini bulalm.

ZM 5.64: log3(x 2) = 2
x 2 = 32
(Logaritmann tanmndan denklemi sl ifade olarak yazalm.)
x = 11
x = 11 iin log3(11 2) = log39 = log332 = 2log33 = 2
(x = 11 iin log3(x 2) tanmldr.)
= {11}
RNEK 5.65: log2(x + 1)+ log2(x 3) = 5 denkleminin zm kmesini bulalm.

ZM 5.65: log2(x + 1)+ log2(x 3) = 5
log2[(x + 1) (x 3)] = 5
x2 2x 3 = 25
x2 2x 35 = 0
/\
7 5
(x 7)(x + 5) = 0
x 7 = 0 veya x + 5 = 0
x = 7 veya x = 5
(7 ve 5 deerleri srayla denklemde yerine yazalm.)
x = 7 iin log2(7 + 1) + log2(7 3) = log28 + log24 = 3 + 2 = 5 tir.

x = 5 iin log2(4) + log2(8) = 5 eitlii tanmsz olduundan x ! 5 tir.
= {7}
5. NTE
214
RNEK 5.66: log(2x 1) = log(3x + 1) log(x 1) denkleminin zm kmesini bulalm.
ZM 5.66: log(2x 1) = log(3x + 1) log(x 1)
log(2x 1) = log
2x 1 =
3x + 1
x-1
3x + 1
x-1
(2x 1) (x 1) = 3x + 1
(Eitliin her iki tarafn (x 1) ile arpalm.)
2x2 2x x + 1 = 3x + 1
2x2 6x = 0
x(2x 6) = 0
x = 0 veya x = 3 olur.
x = 0 iin log(1) = log 1 log (1) eitlii tanmsz olduundan x ! 0 dr.
x = 3 iin log ^23 - 1h = log ^33 + 1h - log ^3 - 1h
?
log 5 = log b
?
10
l
2
log 5 = log 5 tir.

= {3} olur.
RNEK 5.67: e -2 ln x =
1
16
ZM 5.67: e -2 ln x = 1
^x 2 0h
16
-2
1
e ln x =
16
1
x -2 =
16
ê ln x = x h
x -2 = 4 -2
x=4
= " 4 , olur.
RNEK 5.68: ln e ln x - ln ^x - 3h = ln 2 denkleminin zm kmesini bulalm.

ZM 5.68: ln e ln x - ln ^x - 3h = ln 2
ln x - ln ^x - 3h = ln 2
ln
x
= ln 2
x-3
x
=2
x-3
^x - 3 2 0 & x 2 3h
x = 2x - 6
x = 6 dr.
215

x = 6 deerinin denklemini salayp salamadn kontrol edelim.

lneln x ln(x 3) = ln2
x = 6 iin lneln 6 ln(6 3) =? ln2

ln6 ln 3 =? ln2
ln 6 =? ln2
3
ln2 = ln2 & x = 6 iin doru olduu grlr.
= { 6 } olur.
ALITIRMALAR
1. Aadaki stel denklemlerin zm kmelerini bulunuz.

a) 3x = 10
b) 2x + 3 = 5x
c) ex 1 = 4
) e2 x = 12
d) e8xe2x = 20
e) 10e3x 7 = 5
2. Aadaki stel denklemlerin zm kmelerini bulunuz.

a) c
-2x
1m
2
b) (3x)x 1 = 27
c)
) 10x = 4
d) 3x + 6 = 8x
e) 6x = 32x 1
f) 2x + 6 + 4x + 1 = 180
g) ex + ex 2 = 0
) e3x ex = 0
= 83
x +1
5 x - 1 = x 25
3. Aadaki logaritmik denklemlerin zm kmelerini bulunuz.

a) log3(x + 50) = 2
b) log5(2x 1) = 3
c) log(4 x) = 1
) ln(5 + 4x) ln(3 + x) = ln 3
d) ln ex ln e3 = ln e5
e) log x = logx
f) 6 + log(8x) = 10
g) log3(x 1) = 1
2
) ln(x 3) + ln(x 2) = ln(12x + 24)
4. Aadaki logaritmik denklemlerin zm kmelerini bulunuz.

a) 2log9(x 3)= 1
b) ln(ln(4x)) = 0
c) ln(x + 3) = ln x + ln3
) log x1/4 + log x7/4 = 2
d) log(x 1)2 = 2
e) log3x log3(x + 1) = log32x
f) log(x + 5) + log(x + 2) = log(x + 5)
g) log(6x) log(1 + 2x) = 2
5. xln x e2 x = 0 denkleminin zm kmesini bulunuz.

x2
log y = 14
6.
log xy 2 = - 7
5. NTE
_
bb
` olduuna gre (x, y)ikilisini bulunuz.
b
a
216

stel ve Logaritmik Eitsizlikler

2
1
1
RNEK 5.69: 4 2 ile 4 3 ve b l ile b l ifadelerinin deerlerini karlatralm.
2
ZM 5.69: 4 2 = 16

HATIRLATMA
4 3 = 64
4 & 16 1 64 & 4 2 1 4 3
1 2
l =
2
1 3
b l =
2
_
1b
4b
1
1
1 2
1 3
` & 2 & b l 2 b l olur.
4
8
2
2
1b
8 ba
6a!R + {1} olmak zere;

a21 ve ax1ay & x1y dir.
01a11 ve ax1ay & x2y dir.
a!R+ {1} olmak zere, af(x)1ag(x), af(x)Gag(x), af(x)2ag(x), af(x)Hag(x) eklindeki

eitsizliklere stel eitsizlikler denir. Bu eitsizlii salayan gerek saylarn kmesine, bu eitsizliin zm kmesi denir.

a21 ise
af(x)Gag(x) & f(x)Gg(x)
af(x)Hag(x) & f(x)Hg(x) tir.
01a11 ise
af(x)Gag(x) & f(x)Hg(x)
af(x)Hag(x) & f(x)Gg(x) tir.
RNEK 5.70: 3x + 11272x 1 eitsizliinin zm kmesini bulalm.

ZM 5.70:
3x + 11272x 1
3x + 11(33)2x 1
3x + 1136x 3
x + 116x 3
(a21 iin, ax1ay & x1y dir.)
415x
4
1x
5
x2
4
5
=b
4
, + 3 l olur.
5
217
2x - 1
2
RNEK 5.71: c m
7
2c
2x - 1
c2m
7
ZM 5.71:
4 m1 - 3x
eitsizliinin zm kmesini bulalm.
49
2c
1 - 3x
4 m1 - 3x
2 2x - 1
2 2
&b l
2 ;b l E
7
7
49
b
2 2x - 1
2 2 - 6x
l
2b l
7
7
2x 112 6x
(a 11 iin ax2ay & x1y dir.)
2x + 6x12 + 1
8x < 3
x1
3
dir.
8
= b - 3,
3
l olur.
8
Bilinmeyenli logaritma ifadelerinin bulunduu eitsizliklere logaritmal eitsizlikler

denir. Logaritmal eitsizlikler zlrken nce eitsizliin her iki yan ayn tabana gre
logaritma olarak yazlr.
a21 ise logaf(x)Glogag(x) & f(x)Gg(x)
logaf(x)Hlogag(x) & f(x)Hg(x) tir.

01a11 ise logaf(x)Glogag(x) & f(x)Hg(x)
logaf(x)Hlogag(x) & f(x)Gg(x) tir.
RNEK 5.72: log2(3x 4)G5 eitsizliinin zm kmesini bulalm.

ZM 5.72:
log2(3x 4)G5
log2(3x 4)G5 log 2 2

log2(3x 4)Glog 2 25
log2(3x 4)Glog232
3x 4G32
3xG36
xG12 ... (1)
3x 420
4
... (2) olur.
3
4
(1) ve (2) den, 3 1 x G 12
4
= b , 12D olur.
3
x2
5. NTE
(a21 iin logaxGlogay & xGy dir.)
218
RNEK 5.73: log 1 ]5x - 3g 2 -2 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
2
ZM 5.73:
log 1 ]5x - 3g 2 -2
2
log 1 ^5x - 3h 2 log 1 b

2
1 -2
l
2
5x 314
(a11 iin logax2logay & x < y dir.)
5x14 + 3
5x17
x1
7
5
(1)
5x 320
5x23
x2
3
... (2) dir.
5
(1) ve (2) den,

=c
3
7
1x1
5
5
3 7m
,
olur.
5 5
RNEK 5.74: ln(x 3) + ln(x 2) < ln(2x + 24) eitsizliinin zm kmesini bulalm.
ZM 5.74:
ln(x 3) + ln(x 2) < ln(2x + 24)

ln[(x 3)(x 2)]1ln(2x + 24)
x2 5x + 612x + 24
x2 7x 1810
(e21 iin lnx1lny & x1y)
/\
9 2
(x 9)(x + 2) = 0
x 9 = 0 veya x + 2 = 0
x = 9 veya x = 2 dir.
x
x2 7x 18
+3
Tabloya gre, 21x19 dur.

x 320, x 220 ve 2x + 2420
(Logaritma tanm)
x23, x22 ve x212
((x 3)!R+ ve (x 2)!R+ olmaldr.)
31x19 dur.
Btn artlar salayan x deerleri zm kmesidir. = (3, 9) olur.
219
RNEK 5.75: 2G4 log2xG3 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
ZM 5.75: 2G4 log2xG3 & 2 4Glog2xG3 4 & 2Glog2xG1 & 1Glog2xG2 dir.

1Glog2x & log22Glog2x & 2Gx ve log2xG2 & log2xG2log2 2 & log2xGlog24 & xG4 tr.
= {x | 2GxG4, x!R} olur.
ALITIRMALAR
1. Aadaki sl eitsizliklerin zm kmelerini bulunuz.
3 3x + 1
8 x-1
l
l
1b
2
81
a) b
1
c) c b l
2
- 1 m^x 2 - 1h H 0
d) e - ln x 2
1

16
x+3
b) 32x + 1 119x + 3x + 1
) b
81 x + 1
2 x-1
l
l
Hb
3
16
2. Aadaki sl eitsizliklerin zm kmelerini bulunuz.

1 3x 1
a) c m
< 42 x
2
2
c) c m
3
2x + 1
1c
3 mx - 3

2
b) log 1 c
x+1m
H 0
3-x
) 2 x + c
1m
2
1-x
1 3x+1
3. Aadaki logaritmik eitsizliklerin zm kmelerini bulunuz.

a) log 1 ]x - 3g 2 - 2
b) log 1 c
x - 22 m
G 0
c) log 0, 4 c
4 - xx
) log 1 ]2x - 1g 1 log 1 ]x + 1g
d) log(x + 1) 2 log3 < 1
e) log5(x 2) + log5(x + 2)G1
f) log(x + 2) + log(x + 1)Glog2x
x+1m
H 0
3x
4. log3(log2(x 3)) < 1 eitsizliinin zm kmesi aadakilerden hangisidir?

A) (3, 4)
5. NTE
B) (4, 11)
C) (4, 20)
D) (11, +3)
E) (3, 25)
220

5.3.2. stel ve Logaritmik Fonksiyonlarn Gnlk Hayat Durumlar ile lgili Problemler
Logaritma gnlk yaammzda belki de matematikte en ok kullanlan konulardan biridir.
Astronomide, jeolojide, akustikte, istatistikte, kimyada, biyolojide, banka faiz hesaplarnda vb. birok
alanda kullanlr.
Deprem iddeti
(Richter lei)
(P)
Depremin
Bykl
(M)
Depremin Etkileri
101
Deprem cihazlarla ancak fark edilir. Normalde hissedilemez.
102
Asl eyalar sallanr.
103
Hissedilir.
104
Camlarda krlmalar olur ve binalarda hasar grlr.
105
Dolap, kitaplk gibi eyalar sallanr ve devrilir.
106
Yaplarda hasar grlr.
107
Depreme dayankl yaplar hari yaplar zarar grr.
108
iddetli hasar oluur.
109
Dnyada bu iddette tek bir deprem 1906 da

Ekvador da meydana gelmitir.
ABDli deprem bilimci (sismolog) Richter (Rihter) 1935 ylnda bugn adyla anlan
ve hepimizin bildii Richter leini bulmutur. Deiik blgelere yerletirilmi Richter
lei yardmyla depremin merkezi, etki alan, bykl ve aa kard enerji (erg)
10 un kuvvetlerinden yararlanarak hesaplanr.

Depremin aa kard E(erg), depremin bykl M olmak zere,
logE = 11,4 + 1,5 M forml ile hesaplanr.
RNEK 5.76: Bykl 5 olan bir depremin hemen ardndan bykl 4 ve 3 olan iki art deprem
olmutur. Depremin iddeti art depremlerin iddetlerininin ka kat olduunu bulalm.
ZM 5.76: Depremin bykl M1 = 5, iddeti P1 = 105 dir.

Art depremlerin byklkleri M2 = 4, M3 = 3 iddetleri ise P2 = 104 ve P3 = 103 tr.
Bu durumda depremin iddeti

P1
ilk art depremin
=
P2
P1
ikinci art depremin
=
P3
10 5
= 10 kat
10 4
10 5
= 10 2 katdr.
10 3
221
RNEK 5.77: Rihter leine gre 7,2 byklnde bir depremin aa kard enerjiyi bulalm.
ZM 5.77:
M = 7, 2
log E = 11, 4 + 1, 5 M
log E = 11, 4 + 1, 57, 2
log E = 11, 4 + 10, 8
log E = 22, 2
E = 10
22 +
1
5
= 10 22 5 10 olur.
RNEK 5.78: P0 = Balangta nfus says,

P = Belirli bir zaman sonra oluacak nfus says,
k = Nfus art hz (%) olmak zere,
t = Zaman (yl),
P = P0ekt bants ile modellenmitir.
Nfus at hz %0,02 olan bir topluluun nfusunun yaklak ka yl sonra iki katna kacan
bulalm.
ZM 5.78: P = P0 e kt & 2P0 = P0 e 0, 02t

2 = e 0, 02t
ln 2 = ln ê 0, 02th
ln 2 = 0, 02t ln e
ln 2 = 0, 02t
ln 2
t=
0, 02
100 ln 2
t=
2
t = 50 ln 2
^ln 2 . 0, 6931471805599 h
t . 500, 6931471805599
t . 34, 7 yl olur.
RNEK 5.79: Bileik faiz hesaplamalar stel fonksiyonun en gzel uygulamalar arasnda yer alr.
Anapara P, yllk bileik faiz oran r ve zaman t (yl) olmak zere toplam para f(t) = P(1 + r)t eklinde
modellenmektedir. 1000 TL sini % 10 bileik faiz ile bankaya yatran bir kiinin 10 yl sonra bankada
ka TL si olacan bulalm.
ZM 5.79: P: 1000 TL,
r: % 10 = 0,1,
t = 10,
f: Bankada biriken para
f(t) = P(1 + r)r & f(10) = 1000(1 + 0,1)10 = 10(1,1)10
f(10)c2593,74 tr. O hlde 10 yl sonra bankada yaklak 2593,74 TL olur.
5. NTE
222
RNEK 5.80: P anapara, t zaman, r yllk bileik faiz oran olmak zere, ele geen para A = Pert forml
ile modellenmitir. % 3 bileik faiz oranyla bankaya yatrlan 10000 TL nin ka yl sonra 15000 TL
olacan bulalm.
ZM 5.80: P = 10 000 TL,

A = Pe
A = 15 000 TL,
15 000 = 10 000e 0, 03t

15 000
10 000e 0, 03t
=
10 000
10 000
0, 03t
1, 5 = e
ln 1, 5 = ln e 0, 03t

r = 0,03 bu deerleri verilen formlde yerine yazalm.
rt
ln 1, 5 = 0, 03t ln e
0, 03t = ln 1, 5
ln 1, 5
t=
0, 03
0, 405
t.
0, 03
Êflitliin her iki tarafn 10 000 ile blelim.h
^Her iki tarafn e tabannda logaritmasn ^lnh alalm.h
1,5
LN
0,405465108108164
t . 13, 5
Buradan yaklak 13,5 yl sonra bankada biriken para 15 000 TL olur.
nsan kulann duyarl olduu en dk ses iddeti (1012 watt/m2) ile insan kulann zarar grmeden duyabilecei en yksek ses iddeti (1 watt/m2) deerleri ok geni
bir aralktadr. Bu nedenle iki miktar arasndaki logaritmik oran ifade eden desibel (dB)
kullanlr. Bir ses kaynann ses dzeyi (dB), oluturduu ses iddetinin bir referans
ses iddetine oranlanmas ve logaritmasnn alnmas ile belirlenir. Bir sesin, iitme
rahatszlklarna neden olup olmayaca bu ses dzeyine gre deerlendirilir. , kaynan ses iddeti; 0 = 1012 watt/m2, kabul edilen uluslararas referans ses iddeti ve L
ses dzeyini gstermek zere,
] g
L = 10 log
dB ile hesaplanr.
0
223
RNEK 5.81: Bir rock (rak) konserinde ses dzeyinin 130 dB olduu cihazlarla tespit edilmitir.
Konserdeki ses iddetinin ses dzeyi 70 dB olan normal konuma ses iddetinin ka kat olduunu
bulalm.
ZM 5.81:
I
formln kullanalm.
I0 m
_
I
I
13
1
L 1 = 130 & 130 = 10 log c m &
= 10 13 b
I0
I0
b
10 13
` saylar oranlandnda
= 10 6 kat bulunur.
10 7
I
I
7
1
7
b
= 10
L 2 = 70 & 70 = 10 log c m &
b
I0
I0
a
L = 10 log c
RNEK 5.82: Bakteriler blnerek oalr. Blnmeye balamadan nceki
bakteri saysn n, blnme sonras bakteri says y, bakteri trne gre
oalma sabiti k, oalma sresi (dakika) t olmak zere y = nekt bants

ile modellenmitir. Buna gre 20 dakikada 1 bakterinin oalarak 2 bakteri
olduu tr iin k sabitini bulalm.
ZM 5.82: y = n ekt model bantsnda y = 2, n = 1 ve t = 20 deerlerini yerine yazalm
ve hesap makinesi ile hesaplayalm.
2 = 1 ek 20 & 2 = ek20 & ln 2 = ln ek20 & ln 2 = k 20 & k =
LN
0,6931471805599
ln 2
& k c0,0347 olur.
20
RNEK 5.83: Radyoaktif bir maddenin balangtaki madde miktar BO, bozulmas sonucu kalan madde
miktar B (gram), zaman t (saat) dir. Kalan madde miktar B = BOe0,025t denklemi ile modellenmitir.
Balangtaki 271 gram olan bu radyoaktif maddeden 40 saat sonra ka gram kalacan bulalm.
(e c2,71)
ZM 5.83: B = B 0 e -0, 025t
B = 271 ^2, 71h-0, 02540
B = 271 ^2, 71h-1

271
B=
2, 71
B = 100 gram bulunur.
5. NTE
224
Bir zeltinin asitlii ya da bazl, zeltilerdeki [H] ve [OH ] deerleri ile belirlenmektedir. Bu deerler, ok kk saylar olduundan pH ve pOH lekleri gelitirilmitir.

pH = log[H+], pOH = log[OH ] dir.
Eer pH17 ise zelti asidik, pH = 7 ise zelti ntral ve pOH27 ise zelti
baziktir.
RNEK 5.84 :

a) H3O+ zeltisinin deriimi [H 3O+] = 2,510 4 olduuna gre bu zeltinin pH deerini bularak
asidik olduunu gsterelim.
b) Hidrojen ve iyonun zeltisinin pH = 7,1 olduuna gre H3O zeltisinin deriimini bulalm.
ZM 5.84:

a) pH = log[H 3O+]
pH = log[2,510 4]
pH = [log2,5 + log 10 4]
pH = (log2,5 4]
2,5 LOG c 0,397940008672038
pH c 3,6 olur.
pH c 3,617 olduundan bu zelti asidiktir.
b)
pH = - log 6H 3 0 +@
7, 1 = - log 6H 3 O +@
- 7, 1 = log 6H 3 O +@
6H 3 O +@ = 10 -7, 1
6H 3 O +@ = 10 -7 10 -0, 1
6H 3 O +@ = 10 -7
1
10 0, 1
6H 3 O +@ . 7, 910 -8 olur.
10
yx
0,1
1,2589254118
= 1,2589254118
= 0,7943282347
225
ALITIRMALAR
1. Bir bakteri topluluunun t saat sonundaki says P(t) = 20,05t + 2 denklemi ile modellenmektedir. Ka
saat sonunda bakteri says 256 olur?
2. Atelenen bir roketin grlts atelemeden sonra geen sreye (dakika) bal olarak

G ^ t h = 16 ^ 3t + 2 h ^dBh denklemi ile modellenmektedir. Roketin

grlts kanc dakikadan sonra 2 desibelin altna der?
3. P nfusu, t yl olarak geen zaman ve a nfus art hzn gstermek zere bir ehrin nfusu,

P = 5000 eat (1980 ylnda t = 0 alnacak.) denklemi ile modellenmektedir. 1990 ylnda nfus
10 000 olduuna gre a nn yaklak deerini bulunuz.
4. Devaml ma ile ktlesi azalan bir radyoaktif maddenin ktlesi,

t maya baladktan sonraki gn saysn gstermek zere
K(t) = 12. e 0,2t (gram) denklemi ile modellenmektedir. Buna
gre radyoaktif maddenin ktlesi maya baladktan ka gn
sonra 6 gramn altna der?
5. Bir fosilde kalan Carbon 14 miktarnn ncekine gre yzdesi P

ile gsterilmek zere bir fosilin ya (Y),

log b
P
l
100
Y = 5760
denklemi ile modellenmitir. Buna gre,
log ^0, 5h
a) Fosilin yann 11 520 yldan daha fazla olduunda Carbon 14 miktarnn yzde katan az olacan bulmanz salayacak bir eitsizlik kurunuz.
b) Hesap makinesi yardmyla eitsizlii zerek fosilin yann 11 520 yldan byk olduu durumda P nin alabilecei en byk tam say deerini bulunuz.
5. NTE
226
6. Verilere gre Trkiyenin nfusu 2010 yl banda 73 722 988
iken 2011 yl banda 74 633 988 olmutur. Buna gre yllk
nfus art hz yaklak olarak % 1,27 dir. Ayn art hznn
srecei kabul edilerek Trkiyenin 2011 ylndan itibaren t yl
sonraki nfusu N(t) = 74,63 e0,0127t (milyon kii) (2011 ylnda
t = 0 alnacak.) biiminde modellenmektedir. Buna gre lkemizin 2015 ylndaki nfusunu hesap makinesi kullanarak bulunuz.
7. Bir depremin iddeti R ve aa kan enerji kilovat /saat trnden E dir. R ile E arasnda
R = (0,67) log(0,37 E) + 1,46 bants vardr. Buna gre 7 iddetindeki bir depremde aa kan
enerjiyi hesaplaynz.
8. Anapara P, aylk bileik faiz oran r, zaman t (ay) olmak zere t ay sonraki toplam para
r t
k eklinde modellenmitir. Buna gre 1000 TL sini % 1,2 bileik faizle bankaya
f ^ t h = P a 1 +
12
yatran bir kiinin 18 ay sonra ka TL si olur?
9. nsanlar rendiklerini unutmaya meyillidirler. Psikolojik bir deney sonunda; x, bilginin ilk renildiinden itibaren ka ay getiini ve y, bilginin yzde kann hatrlandn gstermek zere x ile y
arasndaki ilikinin,
y(x) = 75 6 ln(x + 1) denklemi ile ifade edilebilecei belirlenmitir.

Buna gre renilen bir bilginin % 43 hatrlanyorsa o bilginin renilmesinin zerinden yaklak
olarak ka ay gemitir?
10. y = 100 (0,87)n denklemi, tketilen bir miktar kafeinin n saat

sonra vcutta % y sinin kaldn gstermekte ve geen sre ile
vcutta kalan kafein arasndaki ilikiyi ifade etmektedir. Vcutta,
tketilen kafein miktarnn % 50 sinin kalmas iin ka saat gemesi gerektiini bulunuz.
227
10 TABANINA GRE LOGARTMA CETVEL

1,0
1,1
1,2
1,3
1,4
0,0000
0,0414
0,0792
0,1139
0,1461
0,0043
0,0453
0,0828
0,1173
0,1492
0,0086
0,0492
0,0864
0,1206
0,1523
0,0128
0,0531
0,0899
0,1239
0,1553
0,0170
0,0569
0,0934
0,1271
0,1584
0,0212
0,0607
0,0969
0,1303
0,1614
0,0253
0,0645
0,1004
0,1335
0,1644
0,0294
0,0682
0,1038
0,1367
0,1673
0,0334
0,0719
0,1072
0,1399
0,1703
0,0374
0,0755
0,1106
0,1430
0,1732
1,5
1,6
1,7
1,8
1,9
0,1761
0,2041
0,2304
0,2553
0,2788
0,1790
0,2068
0,2330
0,2577
0,2810
0,1818
0,2095
0,2355
0,2601
0,2833
0,1847
0,2122
0,2380
0,2625
0,2856
0,1875
0,2148
0,2405
0,2648
0,2878
0,1903
0,2175
0,2430
0,2672
0,2900
0,1931
0,2201
0,2455
0,2695
0,2923
0,1959
0,2227
0,2480
0,2718
0,2945
0,1987
0,2253
0,2504
0,2742
0,2967
0,2014
0,2279
0,2529
0,2765
0,2989
2,0
2,1
2,2
2,3
2,4
0,3010
0,3222
0,3424
0,3617
0,3802
0,3032
0,3243
0,3444
0,3636
0,3820
0,3054
0,3263
0,3464
0,3655
0,3838
0,3075
0,3284
0,3483
0,3674
0,3856
0,3096
0,3304
0,3502
0,3692
0,3874
0,3118
0,3324
0,3522
0,3711
0,3892
0,3139
0,3345
0,3541
0,3729
0,3909
0,3160
0,3365
0,3560
0,3747
0,3927
0,3181
0,3385
0,3579
0,3766
0,3945
0,3201
0,3404
0,3598
0,3784
0,3962
2,5
2,6
2,7
2,8
2,9
0,3979
0,4150
0,4314
0,4472
0,4624
0,3997
0,4166
0,4330
0,4487
0,4639
0,4014
0,4183
0,4346
0,4502
0,4654
0,4031
0,4200
0,4362
0,4518
0,4669
0,4048
0,4216
0,4378
0,4533
0,4683
0,4065
0,4232
0,4393
0,4548
0,4698
0,4082
0,4249
0,4409
0,4564
0,4713
0,4099
0,4265
0,4425
0,4579
0,4728
0,4116
0,4281
0,4440
0,4594
0,4742
0,4133
0,4298
0,4456
0,4609
0,4757
3,0
3,1
3,2
3,3
3,4
0,4771
0,4914
0,5051
0,5185
0,5315
0,4786
0,4928
0,5065
0,5198
0,5328
0,4800
0,4942
0,5079
0,5211
0,5340
0,4814
0,4955
0,5092
0,5224
0,5353
0,4829
0,4969
0,5105
0,5237
0,5366
0,4843
0,4983
0,5119
0,5250
0,5378
0,4857
0,4997
0,5132
0,5263
0,5391
0,4871
0,5011
0,5145
0,5276
0,5403
0,4886
0,5024
0,5159
0,5289
0,5416
0,4900
0,5038
0,5172
0,5302
0,5428
3,5
3,6
3,7
3,8
3,9
0,5441
0,5563
0,5682
0,5798
0,5911
0,5453
0,5575
0,5694
0,5809
0,5922
0,5465
0,5587
0,5705
0,5821
0,5933
0,5478
0,5599
0,5717
0,5832
0,5944
0,5490
0,5611
0,5729
0,5843
0,5955
0,5502
0,5623
0,5740
0,5855
0,5966
0,5514
0,5635
0,5752
0,5866
0,5977
0,5527
0,5647
0,5763
0,5877
0,5988
0,5539
0,5658
0,5775
0,5888
0,5999
0,5551
0,5670
0,5786
0,5899
0,6010
4,0
4,1
4,2
4,3
4,4
0,6021
0,6128
0,6232
0,6335
0,6435
0,6031
0,6138
0,6243
0,6345
0,6444
0,6042
0,6149
0,6253
0,6355
0,6454
0,6053
0,6160
0,6263
0,6365
0,6464
0,6064
0,6170
0,6274
0,6375
0,6474
0,6075
0,6180
0,6284
0,6385
0,6484
0,6085
0,6191
0,6294
0,6395
0,6493
0,6096
0,6201
0,6304
0,6405
0,6503
0,6107
0,6212
0,6314
0,6415
0,6513
0,6117
0,6222
0,6325
0,6425
0,6522
4,5
4,6
4,7
4,8
4,9
0,6532
0,6628
0,6721
0,6812
0,6902
0,6542
0,6637
0,6730
0,6821
0,6911
0,6551
0,6646
0,6739
0,6830
0,6920
0,6561
0,6656
0,6749
0,6839
0,6928
0,6571
0,6665
0,6758
0,6848
0,6937
0,6580
0,6675
0,6767
0,6857
0,6946
0,6590
0,6684
0,6776
0,6866
0,6955
0,6599
0,6693
0,6785
0,6875
0,6964
0,6609
0,6702
0,6794
0,6884
0,6972
0,6618
0,6712
0,6803
0,6893
0,6981
5,0
5,1
5,2
5,3
5,4
0,6990
0,7076
0,7160
0,7243
0,7324
0,6998
0,7084
0,7168
0,7251
0,7332
0,7007
0,7093
0,7177
0,7259
0,7340
0,7016
0,7101
0,7185
0,7267
0,7348
0,7024
0,7110
0,7193
0,7275
0,7356
0,7033
0,7118
0,7202
0,7284
0,7364
0,7042
0,7126
0,7210
0,7292
0,7372
0,7050
0,7135
0,7218
0,7300
0,7380
0,7059
0,7143
0,7226
0,7308
0,7388
0,7067
0,7152
0,7235
0,7316
0,7396
5. NTE
228
10 TABANINA GRE LOGARTMA CETVEL (DEVAMI)

5,5
5,6
5,7
5,8
5,9
0,7404
0,7482
0,7559
0,7634
0,7709
0,7412
0,7490
0,7566
0,7642
0,7716
0,7419
0,7497
0,7574
0,7649
0,7723
0,7427
0,7505
0,7582
0,7657
0,7731
0,7435
0,7513
0,7589
0,7664
0,7738
0,7443
0,7520
0,7597
0,7672
0,7745
0,7451
0,7528
0,7604
0,7679
0,7752
0,7459
0,7536
0,7612
0,7686
0,7760
0,7466
0,7543
0,7619
0,7694
0,7767
0,7474
0,7551
0,7627
0,7701
0,7774
6,0
6,1
6,2
6,3
6,4
0,7782
0,7853
0,7924
0,7993
0,8062
0,7789
0,7860
0,7931
0,8000
0,8069
0,7796
0,7868
0,7938
0,8007
0,8075
0,7803
0,7875
0,7945
0,8014
0,8082
0,7810
0,7882
0,7952
0,8021
0,8089
0,7818
0,7889
0,7959
0,8028
0,8096
0,7825
0,7896
0,7966
0,8035
0,8102
0,7832
0,7903
0,7973
0,8041
0,8109
0,7839
0,7910
0,7980
0,8048
0,8116
0,7846
0,7917
0,7987
0,8055
0,8122
6,5
6,6
6,7
6,8
6,9
0,8129
0,8195
0,8261
0,8325
0,8388
0,8136
0,8202
0,8267
0,8331
0,8395
0,8142
0,8209
0,8274
0,8338
0,8401
0,8149
0,8215
0,8280
0,8344
0,8407
0,8156
0,8222
0,8287
0,8351
0,8414
0,8162
0,8228
0,8293
0,8357
0,8420
0,8169
0,8235
0,8299
0,8363
0,8426
0,8176
0,8241
0,8306
0,8370
0,8432
0,8182
0,8248
0,8312
0,8376
0,8439
0,8189
0,8254
0,8319
0,8382
0,8445
7,0
7,1
7,2
7,3
7,4
0,8451
0,8513
0,8573
0,8633
0,8692
0,8457
0,8519
0,8579
0,8639
0,8698
0,8463
0,8525
0,8585
0,8645
0,8704
0,8470
0,8531
0,8591
0,8651
0,8710
0,8476
0,8537
0,8597
0,8657
0,8716
0,8482
0,8543
0,8603
0,8663
0,8722
0,8488
0,8549
0,8609
0,8669
0,8727
0,8494
0,8555
0,8615
0,8675
0,8733
0,8500
0,8561
0,8621
0,8681
0,8739
0,8506
0,8567
0,8827
0,8686
0,8745
7,5
7,6
7,7
7,8
7,9
0,8751
0,8808
0,8865
0,8921
0,8976
0,8756
0,8814
0,8871
0,8927
0,8982
0,8762
0,8820
0,8876
0,8932
0,8987
0,8768
0,8825
0,8882
0,8938
0,8993
0,8774
0,8831
0,8887
0,8943
0,8998
0,8779
0,8837
0,8893
0,8949
0,9004
0,8785
0,8842
0,8899
0,8954
0,9009
0,8791
0,8848
0,8904
0,8960
0,9015
0,8797
0,8854
0,8910
0,8965
0,9020
0,8802
0,8859
0,8915
0,8971
0,9025
8,0
8,1
8,2
8,3
8,4
0,9031
0,9085
0,9138
0,9191
0,9243
0,9036
0,9090
0,9143
0,9196
0,9248
0,9042
0,9096
0,9149
0,9201
0,9253
0,9047
0,9101
0,9154
0,9206
0,9258
0,9053
0,9106
0,9159
0,9212
0,9263
0,9058
0,9112
0,9165
0,9217
0,9269
0,9063
0,9117
0,9170
0,9222
0,9274
0,9069
0,9122
0,9175
0,9227
0,9279
0,9074
0,9128
0,9180
0,9232
0,9284
0,9079
0,9133
0,9186
0,9238
0,9289
8,5
8,6
8,7
8,8
8,9
0,9294
0,9345
0,9395
0,9445
0,9494
0,9299
0,9350
0,9400
0,9450
0,9499
0,9304
0,9355
0,9405
0,9455
0,9504
0,9309
0,9360
0,9410
0,9460
0,9509
0,9315
0,9365
0,9415
0,9465
0,9513
0,9320
0,9370
0,9420
0,9469
0,9518
0,9325
0,9375
0,9425
0,9474
0,9523
0,9330
0,9380
0,9430
0,9479
0,9528
0,9335
0,9385
0,9435
0,9484
0,9533
0,9340
0,9390
0,9440
0,9489
0,9538
9,0
9,1
9,2
9,3
9,4
0,9542
0,9590
0,9638
0,9685
0,9731
0,9547
0,9595
0,9643
0,9689
0,9736
0,9552
0,9600
0,9647
0,9694
0,9741
0,9557
0,9605
0,9652
0,9699
0,9745
0,9562
0,9609
0,9657
0,9703
0,9750
0,9566
0,9614
0,9661
0,9708
0,9754
0,9571
0,9619
0,9666
0,9713
0,9759
0,9576
0,9624
0,9671
0,9717
0,9763
0,9581
0,9628
0,9675
0,9722
0,9768
0,9586
0,9633
0,9680
0,9727
0,9773
9,5
9,6
9,7
9,8
9,9
0,9777
0,9823
0,9868
0,9912
0,9956
0,9782
0,9827
0,9872
0,9917
0,9961
0,9786
0,9832
0,9877
0,9921
0,9965
0,9791
0,9836
0,9881
0,9926
0,9969
0,9795
0,9841
0,9886
0,9930
0,9974
0,9800
0,9845
0,9890
0,9934
0,9978
0,9805
0,9850
0,9894
0,9939
0,9983
0,9809
0,9854
0,9899
0,9943
0,9987
0,9814
0,9859
0,9903
0,9948
0,9991
0,9818
0,9863
0,9908
0,9952
0,9996
229

2
1
ifadesinin logaritmal ifade olarak yazl aadakilerden hangisidir?
4
2
2
1
A) log 1 = -
B) log - 2 8 =
C) log 1 b - l = 8
3
3
4
4
4
3
1. 8 - 3 =

D) log 8 b -
2
1
l =
3
4
E) log 8
1
2
=4
3
2. 2 ln(x + y) 5 lny 4 lnx ifadesinin bir tek logaritma ifadesi olarak yazl aadakilerden hangisidir?

A) ln
D) ln
x2 + y2
x4y5
^x + yh2 + y 5
x4
B) ln
^x + yh2
E) ln
^x + yh2 + x 4
x4y5
C) ln
x4y5
^x + yh2
y5
3. f(x) = log(x 1)(x2 4) fonksiyonunun en geni tanm aral aadakilerden hangisidir?

A) (1, +3)
B) (2, +3)
C) ( 2, 2)
D) (4, +3)
E) (2, +3)
4. log52 = a ve log53 = b ise log572 nin a ve b trnden deeri aadakilerden hangisidir?

A) 4a + b
B) 2a + 3b
C) a3+ b2
D) 3a + 2b
E) a + 4b
5. log32 = x olduuna gre log2716 ifadesinin deeri aadakilerden hangisidir?

A)
3

4x
B)
3x

2
C)
3

2x
D)
2x

3
E)
4x
3
6. log26 log664 log8 1 ifadesinin deeri katr?

8

A) 6
B) 3
C) 2
D) 8
E) 16
D) 3
E) 4
7. 2 2 log 2 6 - log 2 12 ifadesinin deeri katr?

A) 1
4
B) 1
3
C) 2
8. log5[log3(x + 3) + 24] = 2 denkleminin zm kmesi aadakilerden hangisidir?

A) {2}
5. NTE
B) {0}
C) {1}
D) {3}
E) {5}
230
9. f(x) = 32x 1 + 2 fonksiyonu bire bir ve rten bir fonksiyon ise tersinin kural aadakilerden hangisidir?
A)

D)
log 3 ^2x - 1h + 1

3
log 3 ^x - 2h + 1

2
B)
E)
log 3 ^x + 2h
3
C)
log 3 ^x - 3h
log 3 ^x + 2h + 1
3
10. f(x) = log3(x + 2) 5 olduuna gre f 1( 3) n deeri katr?

A) 7
B) 11
C) 25
D) 27
E) 31
D) 8
E) 16
11. log2(log364 log89) ifadesinin deeri katr?

A) 1
B) 2
C) 4
12. log(5x + 3x 6) = x(1 log 2) denkleminin zm kmesi aadakilerden hangisidir?

A) {2}
B) { 8}
16
D) { 3 }
C) {12}
8
E) { 3 }
13. Aada verilen sorular, cevaplar ile eletiriniz.

Soru
Cevap
log 7 3
nin a trnden deeri nedir?
I. log 2 3 = a ise
log 7 2
II.
a) 1
1
1
+
=?
log 3 12 log 4 12
b) log210
III. log27log710 = ?
c) a
IV. log53log725log37 = ?
) 2
14. ln x 3 + ln x =

A) e
7
olduuna gre x in deeri aadakilerden hangisidir?
2
B) e2
C) 3
D) 3 3
E) 3
15. Aadaki ifadelerden doru olanlarn bana D, yanl olanlarn bana Y yaznz.
7 _b
3b
` & ^ x, y h = ^ e 3 , e h
(...)
7b
ln ^xyh = b
2a
_
ln ^xy 3h = 3 bb
` & ^x, yh = ê 3, e 2h
(...)
x2
ln d y n = 8 b
a
log x e + log y e =
(...) log3(4x + 1) = 2 & x = 4
(...) log3x log3(x + 2) = 4 + log23 & x = 5
231
16. log2(x + 1) 2log23 < 2 eitsizliini salayan ka tane x tam says vardr?

A) 1
17. log 2 b

B) 2
C) 4
D) 8
E) 10
5
- sin x l G 1 eitsizliini salayan en kk pozitif x as ka derecedir?
2
A) 30
B) 45
C) 60
D) 90
E) 195
16 x - 1
l
eitsizliinin zm kmesi aadakilerden hangisidir?
9
A) (3, 5)
B) (3, 4)
C) ( 2 , +3)
D) (3, 2 )
E) (3, 1)
3
3
18. ^0, 75hx 2 b

19. xln x + 4 = e5 denklemini salayan x deerlerinden biri aadakilerden hangisidir?

A)
1

e2
B) 1
e
C) e
D) e 2
E) e + 3
20. Yanda y = loga(x + b) fonksiyonunun grafii verilmitir.

Buna gre ab deeri katr?

A) 8
B) 12
D) 24
E) 36
C) 18
y = loga(x + b)
1
O
3 2
21. Yanda grafii verilen fonksiyon aadakilerden hangisidir?

A) f(x) = 2x + 2
C) f ^xh =
E) f(x) = 3 x
1

3 +1
x
B) f ^xh =
y
3
1

2x + 1
D) f(x) = 2 x
1 O
22. Yandaki ABC geninde [AN] aortay, |NC| = 2|BN|,

|AB| = log2(x 1), |AC| = log2(3x + 1) olduuna gre
|AB| + |AC| toplamnn deeri katr?

A) 7
D) 4
5. NTE
B) 6
E) 3
og
C) 5
(x
2
1)
log
2 (3
x+
1)
232
23. x yl olmak zere Trkiyede yaayan Robins (robins)
2 - log ^100 - xh
kularnn lm yzde oran y =
denk0, 42
lemi ile modellenmitir. 2 yl sonra Robins kularnn
yzde ka lmtr?
A) % 1,6
B) % 2
D) % 4
E) % 5
C) % 3
24. Bir aratrma sonucu okyanus kenarlarndaki plaj yzeyinin eimi ile zerindeki kum taneciklerinin bykl
arasnda, m plaj eimi ve r kum taneciklerinin ortalama

ap (mm) olmak zere,
m = 0,159 + 0,118log r
eklinde bir bant olduu bulunmutur.
Kum taneciklerinin ap 0,10 mm olduunda plajn eimi

katr?
A) 0,126
B) 1,832
D) 0,83
E) 0,84
C) 0,041
25. Bir blgedeki penguen poplasyonunun t yldaki says

P ^ t h = 2, 510 20 (bin) denklemi ile modellenmitir.
Buna gre ka yl sonra penguen poplasyonu 1000 kat-
A) 10
na kar?
D) 45
B) 20
E) 60
C) 30
26. Uluslararas referans ses iddeti I0 = 10 12 watt/m2 olmak zere, ses iddeti I olan bir ses kaynann ses gc dzeyi,
L = 10 log
I
^desibel ^dBhh ile hesaplanmaktadr.
I0
Buna gre ses kaynann ses gc dzeyi 100 dB olduunda ses iddeti ka olur?
A) 10 2
B) 10 4
C) 10 12
D) 10 18
E) 10 22
233
6. NTE
DZLER
6.1. GEREK SAYI DZLER

6.1.1. Dizi, Sonlu Dizi, Sabit Dizi ve ki Dizinin
Eitlii
6.1.2. Genel Terimleri veya ndirgeme Bants
Verilen Bir Say Dizisinin Terimleri
6.1.3. Aritmetik ve Geometrik Dizilerin
zellikleri
234
6.1. GEREK SAYI DZLER

6.1.1. Dizi, Sonlu Dizi, Sabit Dizi ve ki Dizinin Eitlii

N+ kmesinden, R kmesine tanmlanan her fonksiyona gerek say dizisi denir.
f(n) = an olmak zere f: N+"R atn salayan her fonksiyon bir gerek say dizisidir.
Dizi ksaca (an) biiminde gsterilir.
n = 1 iin f(1) = a1 saysna, dizinin 1. terimi,
h
n = n iin f(n) = (an) saysna da dizinin n. terimi ya da genel terimi denir.
RNEK 6.1: Aadaki fonksiyonlarn n!N+ iin, bir gerek say dizisi olup olmadn belirtelim. Dizi
olanlarn ilk terimini bulalm.

n
n+1
b) f ^ n h =
a) f ^ n h =
n+2
n-3
c) f ^ n h =
2
n2 + 1
) f ^nh =
n2 - 9
ZM 6.1: Verilen bir fonksiyonun gerek say dizisi olabilmesi iin f:N+"R yani tanm kmesi
N+ = { 1, 2, 3, ... } olmaldr.

a) f ^nh =
n
n
fonksiyonu n = 2 iin tanmszdr. Fakat 2"N+ olduundan
doal saylar
n+2
n+2
kmesinde fonksiyondur. n = 2 deeri, payday sfr yapar.

Buradan 6n!N+ iin f ^nh =
Dizinin 1. terimi n = 1 iin a 1 = f ^1h =
1
1
=
1+2
3
2. terimi n = 2 iin a 2 = f ^2h =
1
1
=
2+2
4
3. terimi n = 3 iin a 3 = f ^3h =
1
1
=
olur.
5
3+2
n
fonksiyonu bir gerek say dizisidir.
n+2
n+1
fonksiyonu, n = 3 iin tanmszdr. Yani n = 3 deeri, payday sfr yaptndan
n-3
n+1
f(3)"R dir. n = 3!N+ olduundan f ^nh =
fonksiyonu bir gerek say dizisi deildir.
n-3
b) f ^nh =
DZLER
235
2
fonksiyonunun tanm kmesi R dir. Yani n2 + 1 = 0 & n2 = 1 & n = 1"R payn2 + 1
day sfr yapan deer yoktur. Buradan 6n!N+ iin f(n)!R dir.
c) f ^nh =
2
fonksiyonu bir gerek say dizisidir.
n +1
2
2
= =1
Dizinin 1. terimi n = 1 iin a 1 = f ^1h = 2
2
1 +1
2
2
2. terimi n = 2 iin a 2 = f ^2h = 2
=
5
2 +1
2
2
3. terimi n = 3 iin a 3 = f ^3h = 2
=
bulunur.
10
3 +1
f ^nh =
) f ^nh =
n 2 - 9 fonksiyonunda n = 1 iin,
a 1 = f ^1h =
deildir.
1 2 - 9 = - 8 g R olduundan f ^nh =
n 2 - 9 fonksiyonu bir gerek say dizisi
RNEK 6.2: rencilerin hazrlam olduu projelerin sergilendii bir bilim sergisinde okul aile birlii, dereceye giren ilk 10
renciye dl vermeyi planlamtr. Dereceye giren rencilerin alaca dller aadaki tabloda gsterilmektedir.
Tablo: Dereceye giren rencilere verilen dl miktar
Baar sras
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9. 10. (A)
Para dl (TL) 100 95 90 85 80 75 70 65 60 55 (B)
a) f: A B, tanmlanan y = f(x) fonksiyonunun kuraln bulalm ve grafiini izelim.

b) f(x) = (an) olarak (an) dizisinin grafiini izelim.
ZM 6.2:
a) f: A"B ise f = {(1, 100), (2, 95), (3, 90), (4, 85), (5, 80),
(6, 75), (7, 70), (8, 65), (9, 60), (10, 55)}
f(x) = mx + n olsun.
(1, 100) iin f(1) = 100&100 = m 1 + n 100 = m + n (I)
(2, 95) iin f(2) = 95&95 = m2 + n 95 = 2m + n (II)
(I) denkleminde 100 = m + n & n = 100 m
Bu deeri (II) denkleminde yerine yazalm.
95 = 2m + n & 95 = 2m + 100 m & m = 5 tir.

n = 100 m & n = 100 (5) = 105 tir.

f(x) = mx + n & f(x) = 5x + 105 olur.
f(x) = 5x + 105 in grafii yandaki gibidir.
6. NTE
y
100
95
90
85
80
75
70
65
60
55
O
f(x) = 5x + 105
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
236
b) (an) = (5n + 105) dizisini alalm.
an
a1 = 51 + 105 = 100, a2 = 52 + 105 = 95
(an) = 5n + 105
100
95
90
85
80
75
70
65
60
55
a3 = 53 + 105 = 90, ... , a10 = 510 + 105 = 55 tir.

(an) = (5n + 105) in grafii yandaki gibidir.
Dizinin grafii noktalardan oluur.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Bir (an) dizisi N+"R tanmldr. Bir f(x) fonksiyonu ise f:N+"R, f:N"R, f:R"R ...
gibi tanmlanabilir. Yani diziler N+ kmesinde tanmldr. Fonksiyonlarda ise byle bir
kstlama yoktur.
Sonlu Dizi

p ve p den kk pozitif tam saylar kmesi an:Ap = {1, 2, 3, , p}1N+ olmak zere
Ap"R ye tanmlanan her diziye sonlu dizi denir.
n+1
RNEK 6.3: A6 = {1, 2, 3, 4, 5, 6} olmak zere A6"R, â nh = b n l dizisinin terimlerini bulalm.
ZM 6.3:
A 6 = " 1, 2, 3, 4, 5, 6 , olmak zere A 6 " R, â nh = b
n+1l
olduundan;
n
a1 =
1+1
= 2,
1
a2 =
3
2+1
= ,
2
2
a3 =
3+1
4
= ,
3
3
a4 =
5
4+1
= ,
4
4
a5 =
5+1
6
= ,
5
5
a6 =
6+1
7
= olur.
6
6
RNEK 6.4: A = {1, 2, 3, ... , 20} olmak zere an:A"R, (an) = (4n 44) dizisinin ka teriminin pozitif
olduunu bulalm.
ZM 6.4: (an) = (4n 44) dizisinin pozitif olmas iin

4n 44 20
4n
244
n
211 olmaldr. A = {1, 2, 3, ... , 20} olduundan, n!{12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20} iin
pozitif olur. Dizinin dokuz terimi pozitiftir.
DZLER
237

Sabit Dizi
c!R olmak zere 6n!N+ iin (an) = c ise, (an) dizisine sabit dizi denir. Tanm
kmesi pozitif tam saylar olan her sabit fonksiyon, ayn zamanda sabit bir dizidir.
RNEK 6.5: Aadaki dizilerin terimlerini bularak sabit dizi olduunu gsterelim.

a) â nh = ^cos 2 n + sin 2 nh
b) ^ b n h = ^ 3 h
c) ^ c n h = d
^- 1 h2n
ZM 6.5:
a) â nh = ^cos 2 n + sin 2 nh = ^1, 1, 1, ...h & â n h = ^1h
b) ^b nh = ^3h = ^3, 3, 3, ...h & ^b nh = 3

c) ^c nh = d
^- 1h2n
n = b 1 , 1 , 1 , ... l & ^c nh = 1
2 2 2
2
Yukarda grld gibi verilen diziler sabit dizidir.
RNEK 6.6: â nh = b
3n - 2
l dizisi sabit dizi ise x deerini bulalm.
xn - 4
ZM 6.6:

I. Yol
(an) dizisi sabit dizi ise (an) = c!R dir.
Buna gre,
n bamsz deiken olmak zere iki polinomun eitliinden,

3 = xc
3n - 2
= c & 3n - 2 = xcn - 4c
xn - 4
ve

3 = xc & 3 = x
- 2 = - 4c
1
c=
2
1
& x = 6 olur.
2
II. Yol
Pay ve paydas birer polinom olan â nh =
P ^nh
dizisi, sabit dizi ise P(n) ve Q(n) nin ayn dereceli
Q ^nh
terimlerinin katsaylarnn oran, birbirine eit olmaldr.

â nh =
6. NTE
3n - 2
3
-2
sabit dizi ise x =
& x = 6 olur.
xn - 4
-4
238

Eit Diziler

6n!N+ iin (an) = (bn) ise (an) ile (bn) dizilerine eit diziler denir ve (a n) = (bn)
eklinde gsterilir.
RNEK 6.7: Aada verilen dizilerin eit olup olmadklarn belirtelim.

b) ^ c n h = b
a) â nh = ^cos ^nrhh, ^b nh = ^- 1hn
n+1l
, ^ d n h = ^ 2n h
n
ZM 6.7:
n=1
.
n=2
.
n=3
.
n=4
.
a) â nh = ^cos ^nrhh = ^cos r , cos 2r , cos 3r , cos 4r , ...h = ^- 1, 1, - 1, 1, ...h ve

n

,
1
, -1
,
1
, ...h dir.
^b n h = ^^- 1 h h = ^- 1
k!Z olmak zere, n = 2k 1 iin (1)n = cos(nr) = 1 ve n = 2k iin,
6n!N+ iin (1)n = cos (nr) = 1 olduundan (an) = (bn) dir.

3 4
n+1
n+1
,
, ... l ve ^2nh = ^2, 4, 6, ...h dr. n 2 1 iin n ! 2n olduundan,
b) b n l = b 2,
2 3
n+1
n ! 2n dir.
6n!N+ iin
Buna gre (cn)!(dn) dir.
RNEK 6.8: (an) = (5n 4m) ve (bn) = [(2k + 1)n + 16] olan diziler eit olduuna gre k + m deerini
bulalm.
ZM 6.8: (an) = (bn) & 6n!N+ iin 5n 4m = (2k + 1)n + 16

5 = 2k + 1
5 1 = 2k
Buradan m + k = 4 + 2 = 2 bulunur.
4 = 2k
ve
4m = 16
m = 4
k = 2 dir.
DZLER
239
ALITIRMALAR
1. Aadaki ifadelerden hangileri bir dizinin genel terimi deildir?
a)
n2 - 2
n+2
b ) ^ 3 - 4n h 2
c)
9
n -9
d)
2n + 1
3n - 6
e) cos a
n
n-1
nr
k
2
2. Aadaki dizilerin ilk 5 terimini yaznz.
a) ^^- 1hn ^n 2 - 1hh
b) d
1
1
1
c) c 1 + + 2 + ... + n m
5 5
5
) a
d) b
2 n!
^n!h2
n
+ 8k
2
ln n
l
n!
3. (bn) = (2n 1) dizisinin grafiini iziniz.

4. â nh = b
3n - 5
l dizisinin ka teriminin negatif olduunu bulunuz.
2n - 11
n+2
l ve (bn) = (xn + y) x, y!R dizileri veriliyor.
4
(an) = (bn) olduuna gre, x + y toplam katr?
5. â nh = b
6. Aadaki her bir dizinin ilk be terimini bularak grafiini iziniz.

a) c
1 m

b) (n2 + n)
n+1
c) (2n)
]4g
n
d) d
e) (2n 1)
n!
) ((1)3n cos (n))
7. Srasyla x, y ve z nin hangi deerleri iin aadaki diziler birer sabit dizidir?

a) â nh = c
b) (bn) = (y2n + yn 6n + 2)
c) (cn) = (nz + (1)2n)
6. NTE
9n + x - 1 m

3n + 3
240

6.1.2. Genel Terimleri veya ndirgeme Bants Verilen Bir Say Dizisinin Terimleri
Bir terimi kendinden nceki bir veya bir ka terim cinsinden tanmlanan dizilere
indirgemeli dizi, tanmlama bantsna da indirgeme bants denir.
RNEK 6.9: Aada indirgeme bantlar verilen dizilerin ilk drt terimini bulalm.

a) a1 = 4, 6n!N+, n21 iin (an) = (2an 1 + 1) dir.
b) a1 = 2, 6n!N+, n21 iin (an) = (an 1 + n 1) dir.
ZM 6.9:

a) Verilen dizinin n21 deerleri iin ilk drt terimin bulalm.
a1 = 4 , (an) = (2an 1 + 1)
n = 2 iin a2 = 2a1 + 1 = 24 + 1 = 9,
n = 3 iin a3 = 2a2 + 1 = 29 + 1 = 19,
n = 4 iin a4 = 2a3 + 1 = 219 + 1 = 39 olur.
b) a1 = 2 , (an) = (an 1 + n 1)
n = 2 iin a2 = a1 + 2 1 = 2 + 1 = 3
n = 3 iin a3 = a2 + 3 1 = 3 + 2 = 5
n = 4 iin a4 = a3 + 4 1 = 5 + 3 = 8 olur.
RNEK 6.10: a6 = 13 ve an + 1 = an + 5 indirgemeli dizinin a50 deerini bulalm.

ZM 6.10:
an + 1 = an + 5 indirgeme bantsnda n yerine 6 dan balayarak 49 a kadar ardk doal say
deerlerini yazalm ve elde edilen eitlikleri taraf tarafa toplayalm.

n=6
iin a7 = a6 + 5
n=8
iin a9 = a8 + 5
n=7
iin a8 = a7 + 5
h
n = 48 iin a49 = a48 + 5
n = 49 iin a50 = a49 + 5

+

a50 = a6 + 445

6 dan 49 a kadar ardk saylarn terim says,

49 - 6
+ 1 = 43 + 1 = 44 olur.
1
a50 = 13 + 220
a50 = 233 olur.
DZLER
241
RNEK 6.11: Genel terimi â nh = b
4n - 20
l olan dizinin tam say olan terimlerini bulalm.
2n
ZM 6.11:
4n - 20
10 l
4n 20
l=b
l = b2 n eklinde yazabiliriz.
2n
2n 2n
10
an dizisinin tam say olabilmesi iin n ifadesinin tam say olmas gerekir.
Bu durumda n saysnn alaca deerler, 10 saysnn pozitif blenleri olan 1, 2, 5 ve 10 dur.
â nh = b
Buna gre, â nh = b
4n - 20
l dizisinin 4 tane terimi tam saydr.
2n
10
10
n = 1 iin a 1 = 2 = - 8, n = 2 iin a 2 = 2 = - 3,
1
2
10
10
n = 5 iin a 5 = 2 = 0, n = 10 iin a 10 = 2 = 1 olur.
5
10
RNEK 6.12: â nh = d
n2 - 9
n olan dizinin hangi terimlerinin negatif olduunu bulalm.
n 2 - 6n
ZM 6.12:

â nh = d
n2 - 9
n dizisinin iaret tablosunu yapalm.
n 2 - 6n
n2 9 = 0 & n = " 3,

n2 6n = n(n 6) = 0 & n = 0 ve n = 6 dr.

x
(an)
+3
6n!N+ iin negatif olan aralk (3, 6) dr. Bu durumda (an) dizisinin a4 ve a5 terimleri negatiftir.
RNEK 6.13: Bir (an) dizisinde 6n!N+ iin a n+1 = a n + 2n ve a 2 = 5 olduuna gre, a12 nin ka olduunu bulalm.
ZM 6.13:
Verilen kurala gre dizinin terimleri aadaki gibidir.

1. terim â 1h
a1
a1
2. terim â 2h
a 1 + 21
a 1+ 2 1
3. terim â 3h
a 2 + 22
a1 + 2 1 + 2 2
4. terim â 4h
a 3 + 23
...
n. terim â nh
a n 1 + 2 ]n 1g
a1+ 2 1 + 2 2 + 2 3 ... a1 + 2 1 + 2 2 + ... + 2 (n 1)
Buna gre, an = a1+2 (1 + 2 + ... + n 1) = a1 + 2 c

= a1 + n(n 1) = a1 + n2 n dir.
]n - 1g 5]n - 1g + 1?
a2 = 5 ise 5 = a1 + 22 2 ise a1 = 3 tr. Dizinin genel terimi, an = 3 + n n2 dir.

Buradan, a12 = 3 + 122 12 = 135 olur.
6. NTE
242
RNEK 6.14: Genel terimi,

Z
] sin n
]
1
â nh = [ 1 + n
]
] 2n 2
\
,
,
,
n / 0 ^mod 3h
n / 1 ^mod 3h olan dizinin 16, 20 ve 30. terimlerini bulalm.

n / 2 ^mod 3h
17
ZM 6.14: 16 / 1 ^mod 3h olduundan a 16 = 1 + 16 = 16 ,

20 / 2 ^mod 3h olduundan a 20 = 220 2 = 800 ,
30 / 0 ^mod 3h olduundan a 30 = sin 30 =
1
olur.
2
Aritmetik Dizi

Ardk herhangi iki teriminin arasndaki farklar sabit olan dizilere aritmetik dizi
(an) dizisinde 6n!N+ iin an + 1 an = d olacak ekilde bir d!R varsa, (an) dizisine
denir.
aritmetik dizi, d sabit saysna da bu aritmetik dizinin ortak fark denir.
RNEK 6.15: (an) = (2n + 3) dizisinin aritmetik dizi olduunu gsterelim.

ZM 6.15: (an) = (2n + 3) ve n!N+ olduundan,
a1 = 21 + 3 = 5 ,
a2 = 22 + 3 = 7 ,
a4 = 24 + 3 = 11 , ... , an = 2n + 3 tr.
a3 = 23 + 3 = 9
(an) dizisinin terimleri { 5, 7, 9, 11, ... , 2n + 3, ... } dir.
Burada her terim bir nceki terimin 2 fazlasdr. Yani birinci terimden itibaren terimler 2 er artmtr.
Dolaysyla (an) dizisi aritmetik dizidir ve ortak fark d = 2 dir.
RNEK 6.16: Aada verilen aritmetik dizilerin ortak farklarn bulalm.

a) (an) = (3, 5, 7, ... , 1 + 2n, ...)
b) (bn) = (3, 7, 11, 15, ... , 4n 1, ...)
c) (cn) = (3, 3, 3, ... )
ZM 6.16:

a) (an) dizisinin ardk terimleri arasndaki fark 5 3 = 2 olduundan dizinin ortak fark d = 2 dir.
b) (bn) dizisinin ardk terimleri arasndaki fark 7 3 = 4 olduundan dizinin ortak fark d = 4 tr.
c) (cn) = (3, 3, 3, ...) sabit dizisi olup ortak fark 3 3 = 0 olduundan d = 0 olan bir aritmetik dizidir.
DZLER
243

Geometrik Dizi

Ardk herhangi iki teriminin oran sabit olan dizilere geometrik dizi denir.
(an) dizisinde 6n!N+ iin
an+1
a n = r olacak biimde bir r!R varsa, (an) dizisine
geometrik dizi, r saysna da bu geometrik dizinin ortak arpan denir.
n-1
RNEK 6.17: â nh = c 8 b l
2
1
ZM 6.17:
^ a n h = c 8 b
m dizisinin geometrik dizi olduunu gsterelim.
1 n-1m
l
ve 6n ! N + olduundan
2
a 1 = 8 b
1 1-1
1 0
l
= 8 b l = 8
2
2
a 3 = 8 b
1 3-1
1
l
= 8 = 2
2
4
a 4 = 8 b
1 4-1
1
l
= 8 = 1
2
8
a 5 = 8 b
1 5-1
1
1
l
= 8
=
2
16
2
a n = 8 b
1 n-1
l
2
a 2 = 8 b
1 2-1
1
l
= 8 = 4
2
2
1
1 n-1
(an) dizisinin terimleri ' 8, 4, 2, 1,
, ... , 8 b l , ... 1 dir.
2
2
Burada her terim bir nceki terimin 1 ile arpmdr.
2
1
(an) dizisi bir geometrik dizi ve ortak arpan r =
dir.
2
RNEK 6.18: Ortak arpan 3 ve a1 = 2 olan geometrik dizinin terimlerini yazalm.

ZM 6.18:

r = 3 ve a1 = 2 olmak zere,
(an) = (2, 23, 233, 2333, ... , 23n 1, ...)
= (2, 6, 18, 54, ... , 23n 1, ... ) olur.
RNEK 6.19: Ortak arpan 1 ve a1 = 4 olan bir geometrik dizinin terimlerini yazalm.
ZM 6.19:

r = 1 ve a1 = 4 olmak zere
(an) = (4, 41, 411, 4111, ... , 41 n 1)
(an) = (4, 4, 4, ...) olur. Bu dizi ayn zamanda bir sabit dizidir.
6. NTE
244

Kare Say
Genel terimi n!N+ iin (an) = n2 olan dizinin terimlerini oluturan saylara kare
saylar denir.

RNEK 6.20: (an) = (n2) olan dizinin terimlerini bulalm.

ZM 6.20:

n!N+ ve (an) = (n2) olmak zere;
a1 = 12 = 1,
a2 = 22 = 4, a3 = 32 = 9,
a4 = 42 = 16,
a5 = 52 = 25,
a6 = 62 = 36,
an = n2 olur.
a7 = 72 = 49,
Bu saylar kare saylardr. Dizinin terimleri { 1, 4, 9, 16, 25, 36, ... , n2, ... } dir.
gen Say

1 den n ye kadar ardk doal saylarn toplamn veren saylara gen saylar
denir.
RNEK 6.21: Doal saylar kullanarak gen saylar bulalm.

ZM 6.21:
1 = 1

3 = 1 + 2

6 = 1 + 2 + 3
10 = 1 + 2 + 3 + 4
15 = 1 + 2 + 3 + 4 + 5
21 = 1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6
28 = 1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 + 7
36 = 1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 + 7 + 8
45 = 1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 + 7 + 8 + 9
55 = 1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 + 7 + 8 + 9 + 10
gen saylarda ardk iki gen saynn toplam bir kare saydr.
3 + 6 = 9 = 32
1 + 3 = 4 = 22
6 + 10 = 16 = 42
h
DZLER
245
gen say dizisinin genel terimi n!N+ iin a n =
RNEK 6.22: â nh = c
n2 + n
dir.
2
n2 + n m
dizisinin terimlerini bulalm.
2
ZM 6.22:

n ! N + ve â nh = c
a1 =
12 + 1
= 1,
2
n2 + n m
olmak zere,
2
a2 =
22 + 2
= 3,
2
a3 =
32 + 3
= 6,
2
Bu saylar gen saylardr.
n2 + n
Dizinin terimleri ' 1, 3, 6, 10, ... ,
, ... , 1 dir.
2
a4 =
n2 + n
42 + 4
= 10, ... , a n =
n
2
RNEK 6.23: Pascal genini kullanarak gen saylar bulalm.

PASCAL GEN
ZM 6.23:
1
1
1
1
1
1
1
1
1
6. NTE
15
1
4
10
20
35
56
1
3
10
21
28
5
15
35
70
1
6
21
56
gen eklinin iindeki saylar gen saylardr.
1
7
28
1
8
246

Fibonacci Dizisi
Ad orta an en byk matematikileri arasnda geen Fibonaccinin
hayat ile ilgili pek fazla bilgi bulunmamaktadr. talyann Pisa ehrinde 1170li
yllarda doduu sanlmakta, babasnn ii nedeniyle Kuzey Afrikaya ve
Cezayire gittii ve burada Arap hocalardan matematik dersleri ald bilinmektedir. Hint-Arap saylarn (1, 2, 3 ...) renerek bunlar Avrupaya tantmtr. Bu bakmdan Fibonacci, matematii Araplardan alp Avrupaya tantan
kii olarak anlr.
Fibonacci dizisinin terimleri, 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144, 233, 377, 610, 987, 1597, 2584,
4181, 6765, 10946, ... vb. eklinde devam etmektedir. Her say kendisinden nce gelen iki saynn toplamdr. Baka bir deyile kendisinden bir nceki say karlarak iki terim nceki say bulunur.

Fibonacci dizisinin grld yerler;

Ayiei: Ayieinin merkezinden darya doru sadan sola ve soldan saa doru taneler sayl-
dnda kan saylar Fibonacci dizisinin ardk terimleridir.
Papatya iei: Papatya ieinde de ayieinde olduu gibi bir Fibonacci dizisi mevcuttur.
Fibonacci dizisinin fark dizisi: Fibonacci dizisindeki ardk terimlerin farkyla oluan dizi de
Fibonacci Dizisidir.
mer Hayyam (Pascal veya Binom) geni: mer Hayyam genindeki tm katsaylar veya
terimler yazlp apraz toplamlar alndnda Fibonacci dizisi otaya kar.
am kozala: am kozalandaki taneler kozalan altndaki sabit bir noktadan kozalan tepesin-
deki baka bir sabit noktaya doru spiraller (eriler) oluturarak karlar. te bu taneler soldan saa ve
sadan sola sayldnda kan saylar, Fibonacci dizisinin ardk terimleridir.
Ttn bitkisi: Ttn bitkisinin yapraklarnn diziliinde de Fibonacci dizisi mevcuttur. Bundan dolay
ttn bitkisi Gneten en iyi ekilde gne ile havadan en iyi ekilde karbondioksit alarak fotosentezi mkemmel bir ekilde gerekletirir.
Erelti otu: Ttn bitkisindeki ayn zellik erelti otunda da vardr.

Mimar Sinan: Mimar Sinann da bir ok eserinde Fibonacci dizisi grlmektedir. Mesela
Sleymaniye ve Selimiye Camilerinin minarelerinde bu dizi mevcuttur.

Kaynak: Matematiin Aydnlk Dnyas
DZLER
247
Fibonacci dizisi genel terimi, a1 = 1, a2 = 1 ve n22 iin (an) = an 1 + an 2 ek-
lindedir.
RNEK 6.24: Fibonacci dizisinin 7. terimini bulalm.

ZM 6.24 a1 = 1, a2 = 1 ve (an) = an 1 + an 2 olmak zere,
a2 = 1,
a3 = a2 + a1 = 1 + 1 = 2,
a4 = a3 + a2 = 2 + 1 = 3,
a5 = a4 + a3 = 3 + 2 = 5,
a6 = a5 + a4 = 5 + 3 = 8,
a7 = a6 + a5 = 8 + 5 = 13 olur.
ALITIRMALAR
1. Genel terimi a n =
2n - 3
olan dizinin ka terimi negatiftir?
3n - 14
2. Aada kurallar ve 3. terimleri verilen dizilerin 9. terimlerini bulunuz.

a) a3 = 17, an + 1 = an + n 1
b) a3 = 84, an+1 =
an
2
c) a3 = 7, an+1 = 2an+1
3. an = an + 1 2 ve a4 = 12 olduuna gre a22 deerini bulunuz.

4. â nh = b
3n - 5
l dizisinin ka teriminin negatif olduunu bulunuz.
2n - 11
5. Bir (an) dizisinde n N+ iin an + 1 = an + n ve a4 = 5 olduuna gre a42 katr?

6. Genel terimi b n =
4n - 5
olan dizinin ka terimi negatiftir?
3n - 11
B) 2
A) 1
C) 3
D) 4
E) 5
7. Aada genel terimleri verilen dizilerin kaar terimi tam saydr?

a) a n =
6n + 14

n+1
b) b n =
n 2 - 2n + 1

n+1
c) c n =
3n 2 + 5n + 10
n+2
8. Aadakilerden hangisi bir aritmetik dizinin terimleri olamaz?

A) {1, 2, 3, 4, 5, ...}
B) {1, 3, 5, 7, 9, ...}
D) {1, 1, 1, 1, ...}
E) {1, 4, 9, 16, 25, ...}
C) {2, 4, 6, 8, 10, ...}
Z 2
] n - 1 , n / 0 ]mod 3g ise
]
9. Genel terimi a n = [ n 2 , n / 1 ]mod 3g ise olan dizi iin a19 + a20 + a21 deerini bulunuz.
] 2
] n + 1 , n / 2 ]mod 3g ise
\
6. NTE
248

6.1.3. Aritmetik ve Geometrik Dizilerin zellikleri
Aritmetik Dizinin zellikleri
ETKNLK
Aadaki tabloda dizilerin ilk be terimleri verilmitir.

1. terim
2. terim
3. terim
4. terim
5. terim
(an )
(bn )
11
(cn )
11
Her bir dizi iin ardk iki terim arasndaki fark bulunuz.
Her bir dizi iin 1. terim ile 5. terimi, 2. terim ile 4. terimin toplamn karlatrnz.
Herhangi bir (an) dizisi iin a2 a1 = a3 a2 = a4 a3 = = an+1 an = d olacak
ekilde bir
d!R varsa (an) dizisine aritmetik dizi, d sabit gerek saysna ortak fark
demitik. Aritmetik dizi, ardk her iki terimi arasndaki fark sabit olan bir dizidir.
(an)= (a1, a2, a3, , an, an+1, ) bir aritmetik dizi ise
d!R iin a2 a1 = a3 a2 = a4 a3 = = an+1 an = d dir.
a2 a1 = d
& a2 = a1 + (2 1)d
a3 a2 = d & a3 = a1 + (3 1)d
h
an an + 1 = d
& an = a1 + (n 1) d olduundan ilk terimi a1, ortak fark d olan
(an) aritmetik dizisinin genel terimi an = a1 + (n 1)d dir.
RNEK 6.25: lk terimi 6 ve ortak fark 1 olan aritmetik dizinin 5. terimini bulalm.
2
ZM 6.25: (an) = a1 + (n 1)d a5 = 6 + (5 1) 1 = 6 4 = 4 olur.

2
RNEK 6.26: (an) = (3n + 5) aritmetik dizisinin genel terimini, ilk terim ve ortak fark cinsinden yazalm.
ZM 6.26: (an) = (8, 11, 14, , 3n + 5, ) dir. Bu dizinin ilk terimi 8 ve ortak fark d = 11 8 = 3
olduundan genel terimi ilk terim ve ortak fark cinsinden an = 8 + (n 1)3 eklinde yazlr.
DZLER
249
RNEK 6.27: a12= 45, a4 = 5 olan aritmetik dizinin ortak farkn bulalm.
ZM 6.27: an = a1 + (n 1)d & a12 = a1 + (12 1)d & 45 = a1 + 11d

a4 = a1 + (4 1)d & 5 = a1 + 3d

40 = 8d & d = 5 olur.
ZELLK
ap - ar
Bir aritmetik dizide p. terim ap, r. terim ar ise dizinin ortak fark d = p - r dir.
spat
ap = a1 + (p 1)d
ar = a1 + (r 1)d
ap ar = (p r) d & d =
ap - ar
p - r olur.
RNEK 6.28: Bir (an) aritmetik dizisinde a15 = 49 ve a21 = 67 ise dizinin ortak fark bulalm.
ap - ar
67 - 49
18
ZM 6.28: Ortak fark d = p - r & d =

=
= 3 olur.
21 - 15
6
ZELLK
a ve b gibi iki say arasna n tane terim yerletirilerek oluturulan n + 2 terimli bir
b-a
aritmetik dizinin ortak fark d =
dir.
n+1

spat
a1 = a ve an + 2 = b olmak zere d =
an+2 - a1
b-a
=
olur.
n+2-1
n+1
RNEK 6.29: 60 ve 35 saylar arasna 9 terim yerletirilerek oluturulan bir aritmetik dizinin ortak farkn
bulalm.
ZM 6.29: d =
ZELLK
b-a
35 - 60
5
- 25
olur.
=
=&d=
n+1
9+1
10
2
lk terimi a1, son terimi an ve ortak fark d olan sonlu bir aritmetik dizinin terim says
a - a1
n= n
+ 1 dir.
d

spat
an = a1 + (n 1)d & an a1 = (n 1) d
a - a1

n= n
+ 1 olur.
d
6. NTE
250
RNEK 6.30: lk terimi 8, son terimi 42 ve ortak fark 5 olan aritmetik dizinin terim saysn bulalm.
an - a1
42 - ]- 8 g
50
+1 & n =
+1 =
+ 1 = 11 olur.
5
5
d
ZM 6.30: n =
ZELLK
Bir aritmetik dizide her terim, kendisine eit uzaklktaki terimlerin aritmetik ortalamaap+k + ap-k
sna eittir. k1p iin a p =
dir.
2

spat
ap + k = ap + kd
ap k = ap kd
ap + k + ap k = 2ap
ap+k + ap-k
ap =
olur.

2
RNEK 6.31: Aritmetik bir dizide a7 = 23 ve a15 = 57 olduuna gre, a11 deerini bulalm.

ZM 6.31:

I. Yol
ap =
ap+k + ap-k
2
a 15 + a 7
=
2
57 + 23
=
2
80
=
2
a 11 = 40 olur.
a15 = 57 ise 57 = a1 + (15 1)d

57 = a1 + 14d
a7 = 23 ise 23 = a1 + (7 1)d

23 = a1 + 6d
57 = a1 + 14d
23 = a1 + 6d
80 = 2a1 + 20d
40 = a1 + 10d
40 = a1 + (11 1)d = a11

ZELLK
II. Yol
Buradan, a11 = 40 bulunur.
Sonlu bir aritmetik dizide, batan ve sondan eit uzaklkta bulunan terimlerin toplam

birbirine eittir.
(a1, a2, a3, , ak, , an+k+1, , an2, an1, an) dizisi iin
a1 + an = a2 + an 1 = = ak + ank+1 = dir.
RNEK 6.32: Bir aritmetik dizinin terimleri 1, 4, a3, a4, a5, 16, 19 olduuna gre a3 + a5 toplamnn
deerini bulalm.
ZM 6.32: Dizi aritmetik dizi olduundan,

1 + 19 = 4 + 16 = a3 + a5 dir.
Buradan a3 + a5 = 20 olur.
DZLER
251
Sonlu bir aritmetik dizide iki terimin indisleri toplam eit ise terimler toplam da eittir.
k + p = r + s ise ak + ap = ar + as dir.
RNEK 6.33: Bir aritmetik dizide a15 = 6 ve a13 + a20 = 30 olduuna gre a18 deerini bulalm.
ZM 6.33:
I. Yol
13 + 20 = 15 + 18 ise a13 + a20 = a15 + a18

k
30 = 6 + a18
a18 = 30 68
a18 = 24 olur.
II. Yol
a13 + a20 = 30 ise (a1 + 12d) + (a1 + 19d) = 30

a1 + 12d + 2d + a1 + 19d 2d = 30

(a1 + 14d) + (a1 + 17r) = 30
a15 + a18 = 30

6 + a18 = 30
a18 = 30 6
a18 = 24 bulunur.
Aritmetik Dizinin lk n Terim Toplam

(an) aritmetik dizisinin ilk n teriminin toplamn Sn ile gsterelim. Buna gre,
Sn = a1 + a2 + a3 + ... + an 2 + an 1 + an
Sn = an + an 1 + an 2 + ... + a3 + a2 + a1
2S n = â 1 + a nh + â 2 + a n 1h + â 3 + a n - 2h + ... + â n 2 + a 3h + â n 1 + a 2h + â n + a 1 h
1444444444444444444444n 2
4444444444444444444443
tan e
a1 + an = a2 + an 1 = a3 + an 2 = zelliinden dolay
n
2Sn = n(a1 + an) & S n = ] a 1 + a n g dir.
2
Bu formlde an yerine a1 + (n 1)d yazlrsa
n
S n = â 1 + a nh
2
n
S n = 6a 1 + a 1 + ]n 1g d@
2
n
S n = 62a 1 + ]n 1g d@ elde edilir.
2
RNEK 6.34: (an) = (6n 9) aritmetik dizisinin ilk 20 teriminin toplamn bulalm.
ZM 6.34: a1 = 6 1 9 = 3 ve an = 6n 9 dur.

6. NTE
Sn =
S 20 =
n ]6n - 12g
n
n
6a 1 + a n@ & S n = 5- 3 + 6n - 9? =
dir.
2
2
2
20 ]620 - 12g
= 10108 = 1080 olur.
2
252
RNEK 6.35: (an) aritmetik dizisinde a4 = 9 ve S9 = 54 ise a100 deerini bulalm.
ZM 6.35: Aritmetik dizide an = a1 + (n 1)d & a4 = a1 + (4 1)d & a1 + 3d = 9 dur. ...... (I)
9
9
n
62a 1 + ^n - 1h d@ & S 9 = 62a 1 + ^9 - 1h d@ & ^2a 1 + 8dh = 54
2
2
2
Sn =
& 2a1 + 8d = 12 & a1 + 4d = 6 dr. ...... (II)

a1 + 3d = 9
1/a1 + 4d = 6
_
bb
`
bb
a
a1 + 3d = 9
+ a1 4d = 6
d = 3 d = 3 tr.
(I) ve (II) denklemlerini zelim.
a4 = a1 + (4 1)d
9 = a1 + 3(3) & a1 = 18
a100 = a1 + 99d = 18 + 99(3) = 18 297 = 279 olur.
RNEK 6.36: (an) aritmetik dizisinin ilk 40 teriminin toplam 5260 tr. a40 a1 = 273 olduuna gre,
dizinin 40. terimini bulalm.
ZM 6.36: S 40 =

40
n
â + a 40h & - 5260 =
â 1 + a 40h & - 263 = a 1 + a 40 tr.
2 1
2
a40 + a1 = 263
a40 a1 = 273
2a40 = 536 & a40 = 268 olur.
Geometrik Dizilerin zellikleri

a
a
a
a
Herhangi bir (an) dizisi iin a 2 = a 3 = a 4 = ... = an + 1 = r olacak ekilde bir r!R
n
1
2
3
varsa (an) dizisine geometrik dizi, r sabit gerek saysna da ortak arpan demitik.
Geometrik dizi, ardk terimlerinin oran sabit olan dizidir.
(an)= (a1, a2, a3, , an 1, an, ) bir geometrik dizi ve r!R iin
a2
a1 = r
a3
a2 = r
a4
a3 = r
an
an-1 = r
a2 = a1 r2 1
a3 = a1 r3 1
a4 = a1 r4 1
h
an = a1 rn 1 olduundan ilk terimi a1, ortak arpan r olan geomet-
rik dizinin genel terimi (an) = a1 rn 1 dir.
DZLER
253
RNEK 6.37: lk terimi
3
4
, ortak arpan
olan geometrik dizinin n. terimini ve 3. terimini bulalm.
3
4
ZM 6.37: an = a1rn 1 a n =

n = 3 iin a 3 =
3 4 n 1
dir.
c m
4
3
3 4 3-1
3 4 2
b l
=
b l =
4
3
4
3
3 16
4 3
=
olur.
49
9
RNEK 6.38: (an) = (7 3n 1) dizisi bir geometrik dizi olduuna gre dizinin ilk terimini ve ortak arpann bulalm.
ZM 6.38: (an) = (7, 21, 63, 189, , 7. 3n 1, ) olduundan dizinin ilk terimi a1 = 7,

a2
27
ortak arpan r = a =
= 3 olur.
7
1
RNEK 6.39: a6 = 8 ve a4 = 2 olan geometrik dizinin ortak arpann bulalm.

ZM 6.39: a 6 = a 1 r 6 1 & 8 = a 1 r 5
a 4 = a 1 r 4 1 & 2 = a 1 r
ZELLK
a 1 r 5
8
4
&
=
& r 2 = 4 & r = 2 olur.
3
3
2
a 1 r
k2p iin bir geometrik dizide k. terim ak, p. terim ap ise k > p iin dizinin ortak arak
pan r = k - p a dir.
p
spat
ak
ak
a 1 r k - 1
=
= r k - p & r = k - p a olur.
p-1
ap
p
a 1 r
RNEK 6.40: (an) geometrik dizisinde a4 = 24 ve a9 = 768 ise ortak arpan bulalm.
ak
ZM 6.40: Ortak arpan r = k - p a & r = 9 - 4

p
768
= 5 32 = 5 2 5 = 2 olur.
24
RNEK 6.41: 8 ile 24 arasna geometrik dizi olacak ekilde 5 tane terim yerletirilince ortak arpann ka
olacan bulalm.
ZM 6.41: a1, a2, a3, a4, a5, a6, a7
5 tane terim
a7 = a1r7 1 24 = 8 r 6 & r 6 =
6. NTE
a1 = 8, a7 = 24 tr.
24
& r6 = 3 & r =
8
3 olur.
254
ZELLK
a ve b gibi iki gerek say arasna n tane terim yerletirilirse n + 2 terimli bir geometrik dizi oluur.
b
Oluan bu dizinin ortak arpan r = n + 1 a dr.
a1 = a ve an + 2 = b ise b = an + 2 = a1 rn+1 = a rn+1 dir. b = a rn+1 olduundan,

b
r = n + 1 a olur.
1
ile 125 arasna, bir geometrik dizi oluturacak ekilde 3 terim yerletirilerek oluturulan
5
dizinin terimlerini bulalm.
RNEK 6.42:
ZM 6.42: Bu dizi be terimli bir dizi olur. Bu dizinin ortak arpan r = 3 + 1

olur.

Buna gre dizinin terimleri srasyla;

1
1
a 1 = , a 2 = 5 = 1, a 3 = 15 = 5,
5
5
ZELLK
125
= 4 625 = 4 5 4 = 5
1
5
a 4 = 55 = 25 ve a 5 = 255 = 125 olur.
Bir geometrik dizide her terim, kendisine eit uzaklktaki terimlerin geometrik ortasna eittir. k1p iin, a p = a p - k a p + k dir.

spat
ap k ap + k = (a1 rp k 1) (a1 . rp + k 1)
= a12 rp k 1 + p + k 1
= a12 r2p 2
RNEK 6.43: â nh = d
lm.
n-1
= (a1 rp 1)2 & (ap)2 = ap k ap + k & a p =
a p - k a p + k olur.
n geometrik dizisinde a3, a5 ve a7 terimlerini ve
a 3 a 7 nin sonucunu bula-
ZM 6.43:
a3 =
3-1
6
35-1
6
a7 = 7-1
3
a5 =
a 3 a 7 =
6
6
2
= = ,
2
9
3
3
6
6
2
ve
= 4 =
=
81
27
3
6
6
2
dr.
= 6 =
=
729
243
3
=
2
2
=
3 243
Buna gre a 5 =
4
=
33 5
4
2
2
= 3 =
dir.
27
36
3
a 3 a 7 olduu grlr.
DZLER
255
ZELLK
Sonlu bir geometrik dizide batan ve sondan eit uzaklkta bulunan terimlerin arpm birbirine eittir.

(a1, a2, a3, , ak, ak + 1, ... an k + 1, ... ,an) sonlu geometrik dizisinde,
a1 an = a2 an 1 = a2an 2 = = akan k + 1 = ... dir.
RNEK 6.44: â nh = c 2, x, y, z,
1m
geometrik dizisinde xyz deerini bulalm.
8
ZM 6.44:

J
1N
K2 , x , y , z , O
8O
.
.
.
K.
Ka 1 a 2 a 3 a 4 a. O
5P
L
1
1
tr.
= xz & xz =
8
4
a 1 a 5 = a 2 a 4 & 2
Ayrca y terimi, x ve z nin geometrik ortas olduundan,
1
1
1
dir.
&y=
&y=
8
4
2
1 1
1
O hlde xyz = =
olur.
4 2
8
y = x z & y =
(an) geometrik dizisinde 11k1n
ve
k!N+ olmak zere, ortak arpan r ise
an = ak r n k dir.

spat
a n = a 1 r n - 1 .......... ^ I h
a k = a 1 r k - 1 & a 1 =
an =
ak
k-1
ak
k-1
olur. Bunu ^ I h denkleminde yerine yazalm.
r n - 1 = a k r n - 1 - k + 1
a n = a k r n - k olur.
RNEK 6.45: Bir geometrik dizide, a4 = 25 ve ortak arpan r =

ZM 6.45:
^ a n h = a k r n - k
1 8-4
l
5
1 4
1
1
1
a 8 = 25 b l = 5 2 4 = 4 - 2 = 2
5
5
5
5
1
a8 =
olur.
25
a 8 = a 4 b
6. NTE
1
olduuna gre a8 deerini bulalm.
5
256
Bir Geometrik Dizinin Toplam
ETKNLK
Stoklarn eritmek iin defter satnda kampanya

yapan bir krtasiyeci mterilerinden, satn aldklar ilk defter iin 4 TL, sonraki satn aldklar her
defter iin ise bir nceki defterin fiyatnn % 10 u
kadar daha az para almaktadr.
Buna gre krtasiyeden 8 defter alan bir mterinin, ald sekizinci defter iin ne kadar deyeceini bulunuz.
10 defter alan bir mteri krtasiyeye toplam ne
kadar der?
Satn alnan n tane defterin toplam fiyatn gsteren bir bant bulunuz.
Birinci terim a1 ve ortak arpan r olmak zere (an) geometrik dizisinin ilk n teriminin
toplam

Sn = a1
1 - rn
dir. (r!1)
1-r
S n = a 1 + a 2 + a 3 + ... + a n
S n = a 1 + a 1 r + a 1 r 2 + ... + a 1 r n - 1 ... ^ I h
r = 1 iin S n = na 1 dir.
r!1 iin Sn toplamn bulalm. (I) denkleminin her iki yannn r ile arpalm.
rSn = a1r + a1r2 + a1r3 + ... + a1rn ...(II)
(I) ve (II) denklemlerini alt alta yazp karalm.
S n = a 1 + a 1 r + a 1 r 2 + ... + a 1 r n - 1
-
rS n = a 1 r + a 1 r 2 + ... + a 1 r n - 1 + a 1 r n
S n - rS n = a 1 - a 1 r n
S n ^1 - rh = a 1 ^1 - r nh
Sn =
a 1 ^1 - r nh
^r ! 1h toplam elde edilir.
1-r
DZLER
257
RNEK 6.46: lk terimi 6 ve ortak arpan
1
olan geometrik dizinin ilk 30 teriminin toplamn bulalm.
2
ZM 6.46: Dizinin ilk n teriminin toplamn Sn ile gsterelim.

a 1 = 6, a 2 = 6
S n = 6 + 6 c
= 6d 1 +
= 6
1
1 2
1 n-1
1 29
, a 3 = 6 c m , ... , a n = 6 c m , ... , a 30 = 6 c m olduundan,
2
2
2
2
1 m2
1 29
+ ... + 6 c m
2
2
1 c1m
1
+
+ ... + c m n
2
2
2
2
29
1 m30
2
= 12 ^1 - 2 30h olur.
1
12
1 -c
RNEK 6.47: lk terimi 5 ve ortak arpan 2 olan bir geometrik dizinin ilk 8 teriminin toplamn bulalm.
ZM 6.47: S n = a 1
- 25 5
1 - rn
1 - 28
= 1275 olur.
formlnden S 8 = 5
= 5
1-r
1-2
-1
RNEK 6.48: lk 6 teriminin toplam 364 olan bir geometrik dizinin ortak arpan
terimini bulalm.
1-r
ZM 6.48: S n = a 1
1-r
&
1 m6
3
364 = a 1
1
1
3
1 c
&
1
ise bu dizinin ilk
3
728
729
364 = a 1
& a 1 = 243 olur.
2
3
ALITIRMALAR
1. 4. terimi 100 ve 13. terimi 46 olan aritmetik dizinin genel terimini bulunuz.
2. lk 18 teriminin toplam 45 ve ortak fark 9 olan aritmetik dizinin ilk terimini bulunuz.
3. Handan Hanm, ocuuna her ay bir nceki aya gre 2 TL daha fazla harlk vermektedir. lk ay
ocuuna 20 TL harlk verdiine gre Handan Hanm, ilk 1 ylda ne kadar harlk vermitir?
6. NTE
258
4. 3 11 yalarndaki normal bir ocuun her yl boy uzamas 6 cm dir.

Buna gre 3 yandaki ocuun boyu 98,2 cm olduuna gre bu ocuun 8 yandaki boyunun
uzunluunu bulunuz.
5. Bir (an) geometrik dizisinde a9 = 5 ve a13 = 80 olduuna gre a15 katr?

6. Genel terimi an = 2 3n 1 olan geometrik dizinin ilk 8 teriminin toplamn bulunuz.
7. Eve yeni tanan bir aile ilk yl 1800 TL yakt paras demitir. Her yl yakt paras % 5 orannda
arttna gre;

a) Bu aile 5. ylda ka TL yakt paras der?
b) lk 5 ylda toplam ka TL yakt paras demi olacaktr?
8. Aada verilen dizilerden hangilerinin aritmetik, hangilerinin geometrik dizi olduunu belirtiniz.
n- 1
2
b) c m
3
a) (4 + 3n)
n!
c) c n m
2
d) (cos (n p))
5
15
1
7
e) c , , 1 , 1 m
9
18
4
8
a
a
, - , - a m
f) c a,
3
3
3n + 29 m
g) c
4
) (1 + 5n)
9. Bir (an) aritmetik dizisinde a4 = 16 ve a9 = 33 olduuna gre a2 katr?

10. Bir (an) dizisinde a1 = 9 ve n!N+ iin an+1 = an + 4 olduuna gre dizinin ilk 10 teriminin toplam
katr?
11. Bir (an) aritmetik dizisinde a6 = 14 ve a32 = 46 olduuna gre dizinin ilk 16 teriminin toplam katr?
12. Ali Bey, arkadandan ald 1890 TL borcu ilk ay 150 TL ve bundan sonra her ay bir nceki aydan
15 TL fazla deyerek bitirmeyi planlamtr. Bu deme planna gre Ali Beyin borcu ka ayda biter?
13. lk terimi 2, ortak fark 5 olan aritmetik dizide 53 saysnn kanc terim olduunu bulunuz.
14. 11. terimi 38 olan bir aritmetik dizinin 4 ve 18. terimlerinin toplamn bulunuz.
15. (bn) ve (cn) aritmetik dizileri iin b1 = 2, c1 = 3 ve b40 + c40 = 350 olduuna gre (bn + cn) dizisinin
ilk 40 teriminin toplamn bulunuz.
DZLER
259
16. Bir koucu 21 gn sonra 1600 m semelerine katlacaktr. imdiki kondisyonu yeterli olmad iin hzl tempoda
en fazla 900 m koabilmektedir. Koucu kondisyonunu
kademe kademe arttrarak her gn bir nceki gne gre

belirli bir miktar daha fazla kotuuna gre;

a) Koucu semelere yarma gnnden bir gn nce hazr olmak iin her gn bir nceki gne gre,
b) Her gn hzl olarak kotuu mesafe bir aritmetik dizinin terimleri eklinde modellenirse koucu-
c) Koucu semelere kadar hzl tempoda toplam ka m komu olacaktr?
hzl tempoda en az ka m daha fazla komaldr?
nun n. gnde hzl tempoda kotuu mesafe nasl ifade edilir?
17. Bir (an)aritmetik dizisinde a2 = 3x y ve a6 = 3x + y olduuna gre dizinin 12. terimini x ve y trnden
bulunuz.
18. Bir (bn)aritmetik dizisinde a4 = ln9 ve a8 = ln6 olduuna gre dizinin 6. terimini bulunuz.
19. nc terimi 1, sekizinci terimi
1
olan bir geometrik dizinin genel terimini bulunuz.
243
20. Bir (an) geometrik dizisinde a8 = 15 ve a13 = 480 olduuna gre dizinin 17. terimini bulunuz.
n1
3
21. Genel terimi c m
5
olan bir geometrik dizinin ilk 9 teriminin arpmn ve toplamn bulunuz.
22. 3 ve 192 saylar arasna 5 tane say yerletirerek oluturulan geometrik dizinin terimlerini bulunuz.
23. Mitoz blnme ile 15 dakikada bir saysn ikiye katlayan bir
bakteri eidinin says 1 saat iinde 800 e karyor. Buna gre

balangta ortamda ka bakteri olduunu bulunuz.
24. lk terimi srasyla
3x
2x
, x ve
olan geometrik dizinin n. terimini bulunuz.
3
2
25. lk terimi srasyla 2,
3
9
ve
olan geometrik dizinin ilk 11 teriminin toplamn bulunuz.
8
128
26. 2x + y, x + 2y 1, 2x + 3y 6 terimleri hem aritmetik dizinin hem de geometrik dizinin ardk terimleri olduuna gre xy deerini bulunuz.
6. NTE
260

Toplam Sembol
lk 15 pozitif tam say iin f(k) = k fonksiyonunun terimlerinin top-
lam aadaki gibidir. nceleyiniz.
1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 + 7 + 8 + 9 + 10 + 11 + 12 + 13 + 14 + 15
En kk terimi 1, en byk terimi 15 olan bu toplamn terimleri
bir rnt oluturur ve sembol kullanlarak ok daha ksa ekilde
gsterilebilir. Bunun iin Yunan alfabesindeki (Sigma) sembol

15
/ k eklinde gsterilir.
kullanlr ve ksaca
k=1
r1n ve r, n!Z olacak ekilde
/a
k=r
= a r + a r + 1 + a r + 2 + ... + a n ifadesinde;
k ye indis ya da deiken, r ye alt snr, n ye ise st snr denir.

n
/a
k=r
ifadesi k = r den n ye kadar ak saylarnn toplam eklinde okunur.
RNEK 6.49: 5 + 6 + 7 + ... + 20 toplamn sembol ile yazalm.

ZM 6.49: 5 + 6 + 7 + ... + 20 =
RNEK 6.50:
/ ^2
6
/ ^2
k=1
/ k eklinde yazlr.
k=5
+ 1h ifadesinin sonucunu bulalm.
+ 1h = ^2 1 + 1 h + ^2 2 + 1 h + ^2 3 + 1 h + ^2 4 + 1 h + ^2 5 + 1 h + ^2 6 + 1 h
k=1
ZM 6.50:
20
= ^2 + 1h + ^4 + 1h + ^8 + 1h + ^16 + 1h + ^32 + 1h + ^64 + 1h

= 3 + 5 + 9 + 17 + 33 + 65
= 132 olur.
RNEK 6.51:
ZM 6.51:
12
/ 4 toplamnn deerini bulalm.
k=1
12
+ 4 + ... + 4 = 124 = 48 olur.

/ 4 = 14444
24443
k=1
12 tane
UYARI
1 + 2 + 3 + ... + n =
RNEK 6.52:
ZM 6.52:
n ^n + 1h
2
100
/ k toplamnn deerini bulalm.
k=1
+ 1h
= 5050 olur.
/ k = 1 + 2 + 3 + ... + 100 = 100^100
2
25
k=1
DZLER
261

Sonsuz Geometrik Dizi Toplam

2
S N = 1 + r + r + ... + r =
/r
toplam, N bydke
k=1
1) r H 1 ise snrsz olarak byr.

2) 0 G r 1 1 ise bir gerek sayya yaklaflr.
(an) bir geometrik dizi ise
toplamdr.
3
/ a = / a r
n=1
n=1
n-1
geometrik dizinin terimlerinin sonsuz
/ a r
n-1
sonsuz geometrik dizi toplam, |r|11 ise gerek sayya yaklar ve
/ a r
n-1
= a 1 ^1 + r + r 2 + ...h =
/ a r
n-1
sonsuz geometrik dizi toplam, |r|H1 ise bir gerek sayya yaklamaz.
n=1
3
n=1
3
n=1
a1
olur.
1-r
RNEK 6.53: Aadaki toplamlarn deerini bulalm.

3
a)
/ b 13 l
n1
b)
n=1
/2
n-1
c)
n=1
/d2
n=1
n+1
- 3n n
ZM 6.53:
n- 1
a)
/ c 13 m
n=1
3
b)

/2
n=1
3
c)
n- 1
/d2
n=1
= 1+
a1
1 c 1 m2
+
+ ... =
=
3
3
1-r
= 1 + 2 + 2 2 + ... =
n+1
- 3n n
/ d 262
n=1
= 2
1
13
1 - 2n
= 2n - 1 c 3
1-2
-
31 n
=2
6n
br =
3
2
br =
1
1 1l
3
1
1 1l
3
/ c 13 m / c 12 m
n=1
n=1
1
1
1 1 ve
1 1l
3
2
a1
a 1l
3
1
1
= 2
= 2 - 2 = 1
1 - r 1 - rl
1
1
2
113
2
RNEK 6.54: Aadaki ekilde yarap 4 cm olan bir daire ile her birinin yarapnn oran
reler iziliyor. Bu dairelerin alanlar toplamn bulalm.
A
B
4
r1
6. NTE
r2
D
r3
E
r4
r5
......
1
olan dai2
262
ZM 6.54: r1 = 4 cm, r2 = 4 1 = 2 m, r3 = 4 1 1 = 1 cm
2
1
1
1
1
r4 = 4 = cm
2 2 2 2
r5 = 4 1 1 1 1 = 1 cm
2 2 2 2
4
A = 42 = 16
B = 22 = 4
C = 12 =
Toplam alan = a 16r + 4r + r +
2 2
r
r
+
+ ... k
4 16
= 20r + r b 1 +
1
1
+
+ ... l
4 16
= 20r + r d 1 +
1 c 1 m2 c 1 m3
+
+
+ ... n
4
4
4
Toplam alan = 20r + f
64
4
r = 20r + r =
r cm 2 olur.
3
3
1 p
14
1
RNEK 6.55: Bir top 8 m ykseklikten braklyor. Topun her
defasnda dey dorultuda bir nceki dme yksekliinin

3 kadar ykseliyor. Topun duruncaya kadar ka metre yol
4
alacan bulalm.
h1 =8 m
h2 =6 m
h3 =4m
ZM 6.55:
,
h 2 = 8
3
4
h 3 = 8 b
3 2
l
4
h n = 8 b
3 n-1
l
4
h1 = 8
Top ilk brakld ykseklii bir kez, bundan sonraki zplad her yolu ise bir kez zplarken bir kez
Alnan yol h ise
de derken olmak zere iki kez alr.
h = h 1 + 2h 2 + 2h 3 + ... + 2h n + ...

= h 1 + 2 ^h 2 + h 3 + ... + h n + ...h
3
= 8 + 2
k=2
3 n-1
8b l
= 8 + 2
4
3
6
4
= 8 + 2
= 8 + 264 = 8 + 48 = 56 olur.
3
1
14
4
8
DZLER
263

Muhammed Bin Musa El Harezm (780-850): Matematik, gk bilim ve
corafya alanlarnda alm, dnyann en byk matematikilerinden biridir.

780 ylnda Harzem blgesinin Hive ehrinde dnyaya gelmitir. 850 ylnda
Badatta vefat etmitir. Bugnk bilgisayar bilimi ve dijital elektroniin temeli
olan 2 lik say sistemini ve sfr bulmutur.

Cebir szc Harezmnin ElKitabl-Muhtasar fi Hesab-l Cebir vel-
Mukabele (Cebir ve Denklem Hesab zerine zet Kitap) adl eserinden

gelmektedir. Bu eser ayn zamanda Dou ve Batnn ilk mstakil cebir kitab
olma zelliini tamaktadr.

Harezmnin matematik alanndaki almalar cebirin temelini oluturmutur. Bir dnem bulunduu
Hindistanda saylar ifade etmek iin harfler ya da heceler yerine basamakl say sisteminin kullanldn saptamtr. Harezmnin bu konuda yazd kitabn Algoritmi de mimero Indorum adyla
Latinceye tercme edilmesi sonucu, sembollerden oluan bir sistem ve sfr 12. yzylda Bat dnyasna sunulmutur. Hesab-l Cebir vel-Mukabele adl kitab, matematik tarihinde birinci ve ikinci
dereceden denklemlerin sistematik zmlerinin yer ald ilk eserdir. Bu nedenle Harezm (Diophantus
ile birlikte) cebirin babas olarak da bilinir. ngilizcedeki algebra ve bunun Trkedeki karl olan
cebir szc, Harezmnin kitabndaki ikinci dereceden denklemleri zme yntemlerinden biri olan
el-cebrden gelmektedir. Harezm algoritma (ng. algorithm) szcn de Latince karl olan
algoritmiden tretmitir.
Kaynak: Dnya Matematik Tarihi Ansiklopedisi
ALITIRMALAR
3
1.
n- 1
/ c 34 m
n=1
2.
/ 3b 13 l
n=1
toplam bulunuz.
n-1
toplamn bulunuz.
3. ekildeki karesel blgenin kenar uzunluklar 10 br dir. Bu karesel blge bir kegeni ile ikiye blnm ve yars boyanmtr. Daha sonra boyal olmayan gen de iki e paraya blnerek yars
boyanmtr. Benzer ekilde boyanmam kalan her bir genin yars boyanmaya devam edilmitir.

a) Boyama ilemini bir dizi ile modelleyerek boyanan n. genin alann ifade eden terimi bulunuz.
b) Boyama ileminin sonsuza kadar devam ettirildiini dnnz. Bu durumda boyanan toplam
alann ka birim kare olduunu yaklak olarak bulunuz.
6. NTE
264
4. Aadaki toplamlar bulunuz.

a)
n- 1
/ c 23 m
n=1
b)
/ c 23 m
n=1
c)
n- 1
/ 4c 12 m
n=1
5. 10 metre ykseklikten braklan bir top her seferinde bir nceki yksekliinin
durana kadar ka metre yol alr?
/ 3c - 23 m
n=0
2
si kadar zplarsa
5
6. Gayrisafi yurt ii hasla, bir lke snrlar ierisinde 1 yl

iinde retilen tm nihai mal ve hizmetlerin para birimi
cinsinden deeridir. Vatandalarn cretlerindeki belirli bir

art ve bu artn piyasadaki sirklasyonu gayrisafi yurt
ii haslaya eklenir. lkemizdeki bir vatandan, bir miktar para eline getiinde % 80 ini harcadn, % 20 sini
bankaya yatrarak biriktirdiini dnelim. Ayn ekilde bu
harcanan % 80 parann da % 80 i harcanacak ve % 20 si
biriktirilecektir ve bu ilem 1 yl iinde srekli meydana
gelecektir. lkeye sermaye giriiyle alanlarn cretlerinde 1 000 000 TL tutarnda bir art olursa
mal ve hizmet satn almak iin harcanan toplam para yaklak olarak ne kadar artar? Gayrisafi yurt
ii haslada ne kadar art olur?
7. Alan 1 birim kare olan ikizkenar yamuk, ekildeki
gibi 4 e paraya blnm ve her biri 1 birim kare

4
olan kk ikizkenar yamuklar elde edilmitir.
Daha sonra, yeil ikizkenar yamuk tekrar 4 e par-
aya blnm ve 1 i sar ile boyanmtr. Bu sre

4
sonsuza kadar devam ederse balangtaki yeil
ikizkenar yamuun kata ka sar ile boyanm
Balang
1. adm
2. adm
3. adm
4. adm
olur?
DZLER
265

Z
] n + 1 , n / 0 ^mod 3h
]
1. â nh = [ 3n - 1 , n / 1 ^mod 3h olduuna gre a4 + a5 + a6 toplam katr?
]] 2
^
h
\ n + 1 , n / 2 mod 3

2.

A) 42
B) 43
C) 44
D) 45
E) 46
C) 198
D) 202
E) 217
11
/ 3k ifadesinin deeri katr?
k=1
A) 32
B) 132
3. a1 = 4, a2 = 1 ve n22 olak zere an = 2an 1 + 5an 2 dizisi veriliyor. Buna gre a4 aadakilerden hangisidir?

A) 25
B) 34
4. â nh = c

A) 6
C) 33
4n 2 + 6 m
dizisinin kanc terimi 33 tr?
n+1
B) 7
C) 8
D) 32
E) 31
D) 9
E) 10
5. Bir dizinin ilk n terim toplam Sn = 4n2 3n bantsyla verildiine gre bu dizinin 6. terimi katr?

A) 40
B) 41
C) 42
D) 43
E) 44
D) 30
E) 36
6. Ardk 4 karesel saynn toplam en az katr?

A) 21
B) 24
C) 27
7. a2 + a4 + a6 + a8 toplamnn toplam sembol ile gsterilii aadakilerden hangisidir?

A)
k=2
ak
B)
k=1
a 2k
C)
k=2
ak
D)
k=1
a 2k
E)
/a
k=2
8. a5 = 21, a14 = 57 olan aritmetik dizinin genel terimi aadakilerden hangisidir?

A) 3n + 6
B) 4n + 1
C) 5n 4
D) 6n 9
E) 6n 1
9. (an) geometrik dizisinde a4 = 6 ve a7 = 12 olduuna gre a16 katr?

A) 48
6. NTE
B) 54
C) 72
D) 96
E) 108
266
10. Bir aritmetik dizinin ilk terimi srasyla (x + 1), (x + 5) ve (2x 1) olduuna gre 7. terimi katr?

A) 27
B) 35
C) 41
D) 49
E) 63
11. Aadakilerden hangisi bir gerek say dizisi deildir?

A) c
n m

2n - 4
B) (2n + 5)
C) (logn+1(n + 2)) D) c
n m

n+1
E) ^ n + 2 h
12. Aadakilerden hangisi bir dizinin genel terimi olamaz?

A)
13. d

B)
n+1

2n 2 - 5
C)
1

2n-2
D)
n

n2 + 1
E)
n
n-1
n 2 - 4n + 3 n
dizisinin ka terimi negatif tam saydr?
2n - 3
A) 1
14. c

n-1

2n + 1
B) 2
C) 4
D) 7
E) 8
4n - 1 m
sabit bir dizi olduuna gre k nin deeri katr?
kn + 3
A) 17
B) 12
C) 8
D) 11
E) 13
15. 5 ile 320 arasna bir geometrik dizi oluturacak ekilde 5 say yerletiriliyor. Elde edilen bu geometrik dizinin 5. terimi katr?

A) 80
B) 90
C) 100
D) 120
E) 144
16. x + 4, 15, 3y dizisi hem aritmetik hem de geometrik dizi ise xy katr?

A) 42
B) 45
C) 48
D) 51
E) 55
17. lk n terim toplam Sn = 3(2n 1) olan geometrik dizinin 6. terimi katr?

A) 84
18.
/ 5 k4 1
B) 90
C) 96
D) 104
E) 108
C) 6
D) 5
E) 4
toplamnn deeri katr?
k=1
A) 8
19.
/ 1 + 24 k+ 3
B) 7
k
toplamnn deeri katr?
k=0
A)
19

3
B)
22

3
C)
23

3
D)
25

3
E)
26
3
DZLER
267
7. NTE
DNMLER
7.1. ANALTK DZLEMDE TEMEL DNMLER

7.1.1. Noktann teleme, Dnme ve Yansma Dnm
7.2. TELEME, YANSIMA, DNME VE BLEKE
DNMLER
7.2.1. teleme, Yansma, Dnme ve Bilekeleriyle lgili
Uygulamalar
268
RENE DESCARTES (1596 - 1650)
Rene Decsartes (Ren Dekart), ou batl matematikilere gre analitik
geometrinin kurucusu kabul edilir.
Descartes cebiri geometride kullanarak analitik geometriyi kurmutur. Descartesin kurduu analitik geometri, zihniyet bakmndan eski
Yunanllarn, geometri yardmyla aritmetii kavramak istemelerinin tam
tersine, geometriyi aritmetik ve cebirle sistemletirip, kavramaktan kmtr.
Kartezyen geometri olarak adlandrlan, cebirin geometriye uygulamala-
rn ieren ve modern analitik geometrinin kurucusu olan Rene Descartesin
La Geometrie adl eseri vardr. Ayn zamanda filozof olan Rene Descartes,
analitik dnme sisteminin kurucusudur.
Rene Descartes
Kaynak: mebbk12.meb.gov.tr
7.1. ANALTK DZLEMDE TEMEL DNMLER

Analitik dzlemde temel dnmler teleme, yansma ve dnme dnmleridir.
Aada yansma, teleme ve dnme dnmleri ile ilgili rnekleri inceleyiniz.
K harfinin y eksenine gre yansmas C harfinin x eksenine gre telenmii T harfinin ise bir dnme
dnm grlmektedir.
teleme
Yansma
7.1.1. Noktann teleme, Dnme ve Yansma Dnm
teleme Dnm
Analitik dzlemde bir P noktasnn belli bir ynde
sabit bir uzaklk kadar yer deitirmesine teleme denir.
x ekseni boyunca a birim saa teleme pozitif ynde,
a birim sola teleme negatif ynde teleme, y ekseni
boyunca b birim yukar teleme pozitif ynde, b birim
aa teleme negatif ynde telemedir.
A noktasnn x ekseni boyunca pozitif ynde a birim,
y ekseni boyunca pozitif ynde b birim telenmi noktas
Dnme
y2
y1
Al
14243
b birim
14243
a birim
x1
x2 x
Al olmak zere,
A ^x 1, y 1h, Al^x 2, y 2h noktalar arasnda,
x2 = x1 + a
y2 = y1 + b
3 eflitlikleri vardr.
DNMLER
269
RNEK 7.1: Analitik dzlemdeki A( 5, 3) noktas x ekseni boyunca pozitif ynde 3 br, y ekseni
boyunca pozitif ynde 2 br telendiinde oluan Al noktasnn koordinatlarn bulalm.
ZM 7.1: Analitik dzlemde A(5, 3) noktas x ekseni boyunca pozitif ynde 3 br, y ekseni boyun-
ca pozitif ynde 2 br telendiinde,

x = 5 + 3 = 2, y = 3 + 2 = 1 dir. Al( 2, 1) olur.
RNEK 7.2: Yandaki analitik dzlemde bir A noktasnn x ekseni

boyunca negatif ynde 5 br, y ekseni boyunca pozitif ynde 2 br
telenmesi olan
Al
Al noktas verilmitir. Buna gre A noktasnn
koordinatlarn bulalm.
ZM 7.2: Analitik dzlemden Al(3, 6) dr.
A noktasnn koordinatlar (x, y) olsun.
A noktasnn x ekseni boyunca negatif ynde 5 br, y ekseni boyunca pozitif ynde 2 br telendiin-
den teleme dnm,
Al = ^x, yh + ^- 5, 2h
^- 3, 6h = ^x - 5, y + 2 h dr. Buradan,
x - 5 =-3
x=2
ve
y+2 = 6
y = 4 tr. Buradan, A ^2, 4h olur.
RNEK 7.3: Yandaki analitik dzlemde verilen ABC

geni x ekseni boyunca negatif ynde 3 br, y ekseni
boyunca pozitif ynde 2 br telenerek AlBlClgeni
elde ediliyor. AlBlClgeninin ke koordinatlarn
bulup analitik dzlemde izelim.
ZM 7.3:
y
A
5
B
3
2
Al = ^5, 5h + ^- 3, 2h = ^5 - 3, 5 + 2h = ^2, 7h
Bl = ^2, 3h + ^- 3, 2h = ^2 - 3, 3 + 2h = ^- 1, 5h
Cl = ^7, 2h + ^- 3, 2h = ^7 - 3, 2 + 2h = ^4, 4h olur.
7
Bl
Al
5
4
Cl
AlBlCl geninin ke koordinatlarn analitik dzlemde iaretlersek yandaki geni elde ederiz.
1
7. NTE
270

Dnme Dnm
Dnme dnm, bir noktann sabit bir noktaya uzakl deimeden, o nokta etrafnda hareket
etmesidir.

Bir dnme dnmnde a20 olmak zere a derecelik dnme, pozitif ynde (saatin dnme yn-
nn tersine) a derecelik dnme ise negatif yndedir (saatin dnme ynnde).

Aada baz zel alarn trigonometrik oranlar verilmitir.
HATIRLATMA
cos 0 = sin 90 = 1 , cos 90 = sin 0 = 0

3
1
, sin 60 = cos 30 =
2
2
2
1
=
sin 45 = cos 45 =
dir.
2
2
sin 30 = cos 60 =
Q(x, y)
R
O x=Rcos
P(x, y)
y = Rsin
Dzlemde bir P noktasnn O noktas etrafnda

a as kadar dndrlmesi ile elde edilen noktann
koordinatlar
Q = Ra(P) = (xcos a ysina, xsin a + ycos a)
dr. P noktasnn dnme dnm altndaki grnts Q noktasdr.
R harfi ingilizce rotation (dnme) kelimesinin ba
harfidir.
RNEK 7.4: A(2,0) noktas orijin etrafnda 90 dndrlrse oluan noktann koordinatlarn bulalm ve
bu dnm analitik dzlemde gsterelim.
ZM 7.4:

A noktasnn dnme dn altndaki grnts Al(a, b)olsun.
Al(a, b) = Ra(A) = (acos a bsina, asin a + bcosa)

= R90(A) = (2cos 90 0sin 90, 2sin 90 + 0cos 90)

= (20 01 , 21 + 00)

y
Al
Al(a, b) = (0, 2) olur.
Bu dnme dnm yandaki gibidir.
DNMLER
271
RNEK 7.5: Yandaki analitik dzlemde O merkezli
5
yarm ember izilmitir. A b 2, l noktas emberin
2
%
zerinde ve m _ BOA i = 60 dir.

A(2, 5 )
2
5
2
Buna gre emberin zerinde olan B noktasnn
koordinatlarn bulalm.
6 0
O
3 x
ZM 7.5: A ve B, O merkezli ember zerinde ve m _ BOA i = 60 olduundan B noktas, A nokta%
snn orijin etrafnda 60 lik dnme dnm altndaki grntsdr. Buradan,

B = R 60 Â h = ^x cos 60 - y sin 60, x sin 60 + y cos 60h
= d 2
3
5 1
1 5 3
-
, 2
+ n
2 2 2
2
2 2
= d1 -
5 3
,
4
3+
5n
olur.
4
RNEK 7.6: Yandaki ABC geninin orijin etrafnda 90
lik dnmesi sonucu oluan AlBlCl geninin ke koor-
dinatlarn bulalm ve AlBlCl geninin analitik dzlemde

izelim.
2
O
B
3
ZM 7.6: Analitik dzlemden, A(3, 6), B(3, 2) ve C(6, 2) dir.

Al = R90(A) = (3cos 90 6sin 90, 3sin 90 + 6cos 90)
= (30 61 , 31 + 60)
= ( 6, 3) olur.
Bl = R90(B) = (3cos 90 2sin 90, 3sin 90 + 2cos 90)
= (30 21 , 31 + 20)
= ( 2, 3) olur.
Cl
Al
Cl = R90(C) = (6cos 90 2sin 90, 6sin 90 + 2cos 90)
= (60 21 , 61 + 20)
= ( 2, 6) olur.
B noktalar analitik dzlemde iaretlersek AlBlCl geni yandaki gibi olur.
7. NTE
Bl
272
SONU
A(x, y) noktas orijin etrafnda 90 dndrlrse oluan noktann koordinatlar Al(y, x) tir.
RNEK 7.7: Yandaki [AB] nn orijin etrafnda 90 lik dnme dn-
m altndaki grntsn izelim.
2
O
ZM 7.7: P(x, y) noktasnn, orijin etrafnda 90 lik

dnme dnm altndaki grnts Pl(y, x) oldu-
Bl
undan A(2, 2) noktasnn 90 lik dnme dnm

altndaki grnts Al(2, 2) dir.

B(6, 6) noktasnn 90 lik dnme dnm altnda-
Al
ki grnts Bl(6, 6) dr.

Buradan [AB] nn orijin etrafnda 90 lik dnme
2
O
dnm altndaki grnts olan [AlBl] yandaki

gibi olur.
UYARI
Yanda P noktasnn a derece ile dnme dnm altnda-
Pl
ki grnts Pl noktas olamak zere, [OP] nn orijin etrafnda
a derecelik dnme dnm altndaki grnts [OPl] dr.

Bu dnmde [OP] nn tm noktalar deiir. Sadece
O (orijin) noktas deimez.

Bir dnme dnmnde deimeyen noktaya dnme
merkezi denir.
O (orijin) dnme merkezidir.
RNEK 7.8: O noktas dnme merkezidir. Analitik dzlemin I. blgesindeki A â, 2 2 h noktasnn
dnme merkezine uzakl 4 birimdir. A noktasnn O noktas etrafnda 135 dndrlmesiyle elde edilen Al noktasnn koordinatlarn bulalm.
DNMLER
273
ZM 7.8: A â, 2 2 h noktasnn O noktasna uzakl 4 birimdir.

OHA dik geninde pisagor bantsn uygulayalm.
|OA|2 = |OH|2 + |AH|2
42 = a2 + (2 2)2
16 = a2 + 8 & a2 = 8
a = 2 2 dir. Buradan A(2 2 , 2 2) olur.
y
2 2
A(a, 2 2 )
A noktas orijin etrafnda 135 dndrldnden
Al = R 135 ^ A h = ^2 2 cos 135 - 2 2 sin 135 , 2 2 sin 135 + 2 2 cos 135h

= ^2 2 ^- cos 45h - 2 2 sin 45 , 2 2 sin 45 + 2 2 ^- cos 45hh
= e 2 2 d -
2
2
2
2
n- 2 2
no
, 2 2
+ 2 2 d 2
2
2
2
= ^- 2 - 2 , 2 - 2h
= ^- 4, 0h olur.
Yansma Dnmleri (Simetriler)

Burada noktann, eksenlere gre orijine gre aortay dorularna gre x = a ve y = b tipindeki
(eksenlere paralel olan) dorulara gre ax + by + c = 0 biimindeki dorulara gre yansmasn (simetriini) inceleyeceiz. Ayrca dorunun noktaya ve dorunun baz zel dorulara gre yansmasndan
bahsedeceiz.
a) Bir Noktann Bir Noktaya Gre Yansmas (Simetrii)

A(x, y) noktasnn B(a, b) noktasna gre yansmas, A noktasnn B(a, b) noktasna
olan uzakl kadar telenmiidir.

A(x, y)
B(a, b)
Al(xl,yl)
A oktasnn B noktasna gre yansmas Al(xl, yl) ise B noktas [AAl] noktasnn
orta noktas olur. Orta nokta koordinatlarndan,

y + yl
x + xl
a=
ve b =
dir. Buradan,
2
2
x + xl
& xl = 2a - x
2
y + yl
b=
& yl = 2b - y olur.
2
a=
Yani Al^2a - x, 2b - yh bulunur.
7. NTE
274
RNEK 7.9: A(5, 2) noktasnn P(1, 1) noktasna gre yansmas olan noktann koordinatlarn bula-
lm.
ZM 7.9:
Al(xl, yl), A noktasnn P(1, 1) noktasna gre yansmas olsun.
xl = 2a x = 2(1) 5 = 2 5 = 7
yl = 2b y = 21 2 = 2 2 = 0 dr. Buradan Al(7, 0) olur.
RNEK 7.10: Yandaki analitik dzlemde verilen ABC
geninin ke koordinatlarnn P noktasna gre yans-
mas olan noktalar srasyla Al, Bl, Cl olmak zere bu
noktalarn koordinatlarn bulup P noktasna gre ABC
geninin yansmas olan AlBlCl genini analitik dzlemde izelim.
ZM 7.10:
Verilen analitik dzlemden, noktalarn koordinatlar;
A(5, 6), B(1, 3), C(4, 1) ve P(4, 3) tr.
Al = (2a x, 2b y) = (2( 4) 5, 23 6)
= (8 5, 6 6)
= (13, 0)
Bl = (2(4) 1, 23 3) = ( 8 1, 6 3)
= (9, 3)
Cl = (2( 4) 4, 23 1) = ( 8 4, 6 1)

= (12, 5) tir.
Bulduumuz bu noktalar analitik
dzlemde iaretleyip geni izersek

AlBlCl geni yandaki gibi olur.
Cl
5
Bl
Al
13 12
1
9
C
1
DNMLER
275
b) x Eksenine ve y Eksenine Gre Yansma (Simetri)

A(x, y) noktasnn x eksenine gre yansmas, A
y
A(x, y)
noktasnn x eksenine olan uzakl kadar telenmesidir.
A noktasnn x ekseni zerindeki dik izdm B(x, 0)
olur. A noktasnn bir noktaya gre yansmasndan,
B(x, 0)
xl = 2a x = 2x x = x
yl = 2b y = 20 y = y dir.
A(x, y) noktasnn x eksenine gre yansmas
Al(xl, yl)
Al(x, y) noktas olur. Yani x eksenine gre yansmada apsisin iareti deimez, ordinatn iareti deiir.
A(x, y) noktasnn y eksenine gre yansmas, A
noktasnn y eksenine olan uzakl kadar telenme-
sidir.
A(x, y)
Al(xl, yl)
A noktasnn y ekseni zerindeki dik izdm
B(0, y)
B(0, y) olur. A noktasnn bir noktaya gre yansmasndan,
xl = 2a x = 20 x = x
yl = 2b y = 2y y = y dir.
A(x, y) noktasnn y eksenine gre yansmas, Al(x, y) noktasdr. Yani y eksenine
gre yansmada ordinatn iareti deimez, apsisin iareti deiir.
RNEK 7.11: A(4, 3) noktasnn; x eksenine gre yansmas B noktas, y eksenine gre yansmas C
noktasdr. |BC| nun ka birim olduunu bulalm.
ZM 7.11: Bir A(x, y) noktasnn x eksenine gre yansmas
Al(x, y), A(x, y) noktasnn y eksenine gre yansmas

Am(x, y) olduundan A(4, 3) noktasnn x eksenine gre yan-
y
3
smas olan nokta B(4, 3), y eksenine gre yansmas olan
nokta C(4, 3) tr. Buradan,
BC = ^- 4 - 4h2 + ^3 - ^- 3hh2

= ^- 8h2 + 6 2
= 64 + 36
= 100
BC = 10 olur.
7. NTE
276
RNEK 7.12: Aada verilen noktalarn x eksenine ve y eksenine gre yansmalarn bulalm.

A(1, 2), B(5, 4), C(0, 4), D(2, 0), O(0 ,0)
ZM 7.12:
Nokta
x Eksenine Gre Yansmas
y Eksenine Gre Yansmas
Al(1, 2)
Am(1, 2)
Cl(0, 4)
Cm(0, 4)
A(1, 2)
B(5, 4)
C(0, 4)
D(2, 0)
O(0, 0)

Bl(5, 4)
Dl(2, 0)
Ol(0, 0)
Bm( 5, 4)
Dm(2, 0)
Om(0, 0)
Yukardaki tabloda, C noktas y ekseninin zerinde olduundan y eksenine gre yansmas yine ken-
disidir (Simetri ekseni y ekseni olduundan). D noktas x ekseni zerindedir. x eksenine gre yansmas
kendisidir (Simetri ekseni, x ekseni olduundan).

O(0, 0) noktasnn (orijin) her iki eksene gre yansmas yine kendisidir. ( O(0, 0) her iki eksene de
ait bir noktadr.)
c) Orijine Gre Yansma (Simetri)

A(x, y) noktasnn orijine gre yansmas, A nokta-
snn O(0, 0) a olan uzakl kadar telenmiidir. Bu
A(x, y)
durumda O(0, 0) noktas [AAl] nn orta noktas olur.

Noktaya gre yansmadan,
xl = 2a x = 20 x = x
yl = 2b y = 20 y = y olur.
A(x, y) noktasnn orijine gre yansmas Al(x, y)
Al(xl, yl)
noktasdr.
Orijine gre simetride apsis ve ordinat iaret deitirir.

Orijine gre yansma, bir noktann orijin etrafnda 180 lik dnme dnmne kar-
lk gelir.
RNEK 7.13: A noktasnn orijine gre yansmas Al(3, 2) noktasdr. Buna gre A noktasnn koordi-
natlarn bulalm.
ZM 7.13:
Bir A(x, y) noktasnn orijine gre yansmas Al(x, y) olduundan,
Al(3, 2) = Al(x, y) dir. Buradan,

x = 3
ve
x = 3
y = 2
y = 2 bulunur. O hlde A noktasnn koordinatlar A ( 3, 2) dir.
DNMLER
277
RNEK 7.14: A noktasnn x ekseni boyunca pozitif ynde 3 br, y
ekseni boyunca negatif ynde 2 br telenmii
Al, Al noktasnn
orijine gre yansmas Am noktasdr. Buna gre, Am noktasnn koordinatlarn bulalm.
ZM 7.14:
Verilen analitik dzlemden A( 4, 5) tir. A noktas x ekseni boyun-
O
2
ca pozitif ynde 3 br, y ekseni boyunca negatif ynde 2 br te-
lendiinden,

Al^- 4, 5h + ^3, - 2h = ^- 4 + 3, 5 - 2h
= ^- 1, 3h tr.
Al(1, 3) noktasnn orijine gre yansmas Am( (1), 3) = Am(1, 3) olur.
) y = x Dorusuna (1. Aortay Dorusu) Gre Yansma

A(x1, y1) noktasnn y = x dorusuna
gre yansma, A noktasnn bu doruya olan
y
Hl
Al(xl,
1 yl)
1
y=x
uzakl kadar telenmiidir.
OHA ve OHlAl dik genleri, e dik
genler olurlar. E genlerde e a kar-
x1
A(x1, y1)
snda e kenarlar olacandan |OHl| = x1
ise |HlAl| = y1 bulunur. Buradan,

Al(x1l, y1l) = Al(y1, x1) dir.
x
H
Yani A(x1, y1) noktasnn y = x dorusu-
na gre yansmas Al(y1, x1) dir.
Dikkat edilirse apsis ile ordinat yer deitirmitir.
RNEK 7.15: A(2x 4, 3y 1) noktasnn y = x dorusuna gre yansmas Al(y + 5, x + 1) noktas
olduuna gre A noktasnn koordinatlarn bulalm.
ZM 7.15: A(2x 4, 3y 1) noktasnn y = x dorusuna gre yansmas Al(3y 1, 2x 4) tr. Sral
ikililerin eitliinden, (3y 1, 2x 4) = (y + 5, x + 1) dir. Buradan,

2x 4 = x + 1
ve
3y 1 = y + 5
2x x = 1 + 4
3y y = 5 + 1
x = 5
2y = 6
y = 3 tr.
Bu deerleri A noktasnn koordinatlarnda yerine yazarsak,

A (2x 4, 3y 1) & A(25 4, 33 1) & A(6, 8) olur.
7. NTE
278
d) y = x Dorusuna (1. Aortay Dorusu) Gre Yansma

A(x1, y1) noktasnn y = x dorusuna gre yansma,
y = x dorusuna olan uzakl kadar telenmiidir.
A(x1, y1) noktasnn y = x dorusuna gre yans-
mas alndnda apsis ve ordinatn hem yeri hem de

iareti deiir.
A( x1, y1)
y = x
Al( y1, x1)
RNEK 7.16: A(x + 2, y 1) noktasnn y = x dorusuna gre yansmas B(y 7, 1 2x) noktas
olduuna gre x + y toplamnn deerini bulalm.
ZM 7.16:
A(x + 2, y 1) noktasnn y = x dorusuna gre yansmas alndnda koordinatlar hem yer hem
iaret deitirir. Buradan A(x + 2, y 1) noktasnn y = x dorusuna gre yansmas,

Al((y 1), (x + 2)) = Al(y + 1, x 2) olur.

Sral ikililerin eitliinden,

(y 7, 1 2x) = (y + 1, x 2) & y 7 = y + 1
ve
y+y = 1+7
1 2x = x 2
2x + x = 2 1
2y = 8
x = 3
y = 4,

x = 3 tr.
Buradan x + y = 3 + 4 = 7 olur.
RNEK 7.17: Aada verilen noktalarn orijine, y = x dorusuna, y = x dorusuna gre yansmalarn
bulalm.
A)
(x, y) B)
(1, 3) C)
(2, 5) D)
(0, 2) E)
(5, 0)
ZM 7.17:

Verilen noktalarn orijine, y = x dorusuna ve y = x dorusuna gre yansmalar tablodaki gibidir.

Nokta
A(x, y)
B(1, 3)
C(2, 5)
D(0, 2)
E(5, 0)
Orijine gre yansmas
y = x dorusuna gre yansmas
Al(x, y)
Am(y, x)
An(y, x)
Bl(1, 3)
Bm(3, 1)
Bn( 3, 1)
Cl(2, 5)
Cm(5, 2)
Cn(5, 2)
Dl(0, 2)
Dm(2, 0)
Dn(2, 0)
El(5, 0)
Em(0, 5)
En(0, 5)
DNMLER
279
RNEK 7.18: A(2x 1, y + 5) noktasnn orijine gre yansmasnn, y = x dorusuna gre yansmas
B(5, 2) noktas olduuna gre x ve y deerlerini bulalm.
ZM 7.18:
A(2x 1, y + 5) noktasnn orijine gre yansmas,
Al((2x 1), (y + 5)) = Al(2x + 1, y 5) noktasdr.
Al(2x + 1, y 5) noktasnn y = x dorusuna gre yansmas,

Am((y 5), (2x + 1)) = Am(y + 5, 2x 1) dir. Sral ikililerin eitliinden,

(y + 5, 2x 1) = (5, 2) & y + 5 = 5
ve
2x 1 = 2
y = 0
2x = 3
x = 3 olur.
2
e) A(x1 , y1) Noktasnn x = a, y = b Dorularna Gre Simetri

A(x1, y1) noktasnn x = a dorusuna gre
yansmas, x = a dorusuna olan uzakl kadar

telenmiidir. x = a dorusu zerindeki B(a, y1)
noktas [AAl]nn orta noktasdr.
Noktaya gre yansma bantsndan,

xl = 2a x1
y1
x=a
Al(2a x1, y1)
A( x1, y1)
B
x1
x
2a x1
x1
a
yl = 2b y1 = 2y1 y1 = y1 olur.
A(x1, y1) noktasnn y = b dorusuna gre
Al(2a x1 , y1) noktas olur.
yansmas, y = b dorusuna olan uzakl kadar

telenmiidir. y = b dorusu zerindeki B(x1, b)
noktas [AAl] nn orta noktasdr.
Noktaya gre yansma bantsndan,

xl = 2a x1 = 2x1 x1 = x1
yl = 2b y1 olur.

yansmas Al(x1 , 2b y1) noktas olur.
7. NTE
2b y1
Al(x1, 2b y1)
b
y1
O
x1
A( x1, y1)
x1
y=b
280
RNEK 7.19: A(2, 5) noktasnn x = 1 dorusuna gre yansmasnn y = 2 dorusuna gre yansmasn
bulalm.
ZM 7.19: Bir P(x, y) noktasnn x = a dorusuna gre yansmas Al(2a x, y) olduundan, A(2, 5)
noktasnn x = 1 dorusuna gre yansmas, Al(2a x, y) & Al(2(1) 2, 5) & Al(4, 5) olur.

Bir P(x, y) noktasnn y = b dorusuna gre yansmas Pl(x, 2b y) olduundan, Al(4, 5) noktas-
nn y = 2 dorusuna gre yansmas,
Am(x, 2b y) & Am(4, 22 5) & Am(4, 1) bulunur.
f) A(x1 , y1) Noktasnn ax + by + c = 0 Dorusuna Gre Yansmas (Simetrii)

A(x1, y1) noktasnn ax + by + c = 0 dorusu-
na olan uzakl kadar telenmesidir.
A( x1, y1)
Bir noktann bir genel doruya gre yansma-
ax + by + c = 0
H(m, n)
snda aadaki sra izlenir.
Al(2m x1, 2n y1)
1) Verilen ax + by + c = 0 dorusunun eimi bulunur.

a
am 1 = - k
b
2) Dorularn diklik koulundan, eimleri arpmnn (1) e eitliinden, dik dorunun
b
(AAl dorusunun) eimi hesaplanr. b m = a l
b
3) Eimi bulunan b m = a l ve verilen A(x1, y1) noktasndan geen dik dorunun (AAl
dorusunun) denklemi yazlr. [y y1 = m(x x1) formlnden]
4) Denklemi verilen ax + by + c = 0 dorusu ile denklemi bulunun AAl dorusunun
ortak zm, ortak noktalar olan H dikme ayann koordinatlarn belirler H(m, n)
olsun.
5) A(x1, y1) noktasnn H noktasna gre yansmas Al noktasn verir.

A(x1, y1) ise A(x1, y1) in H(m, n) noktasna gre yansmas Al(2m x1, 2n y1) dir.
RNEK 7.20: A(4, 3) noktasnn x y 2 = 0 dorusuna gre yansmas olan noktann koordinatlarn
bulalm.
ZM 7.20: Yukarda verilen bilgileri adm adm uygulayalm.

1) md = 1
2) mdmAAl = 1 & mAAl = 1
3) Bir noktas ve eimi bilinen doru denkleminden,
y y1 = m(x x1) & y 3 = (1)(x (4))
y 3 = x 4
y = x 1 olur.
A( 4, 3)
H
Al
DNMLER
281
4) H dikme aya d ve AAl dorularnn ortak noktasdr. y = x 1 deeri d: x y 2 = 0 denklemini
salar. Buradan,
x y 2 = 0 & x (x 1) 2 = 0 & x + x + 1 2 = 0
2x 1 = 0
x = 1 dir.
2
3
3
1
1
y =-x - 1 & y =- - 1 =olur. O hlde, H b , - l dir.
2
2
2
2
5) A(4, 3) noktasnn H b

3
1
, - l noktasna gre yansmasn alrsak,
2
2
Al^2m - x 1, 2n - y 1h & Alb 2
3
1
- ^- 4h, 2 b - l - 3 l & Al^1 + 4, - 3 - 3h & Al^5, - 6h olur.
2
2
RNEK 7.21: A(2, 4) noktasnn bir d dorusu zerindeki en yakn olduu nokta, H(2, 6) noktas olduuna gre A noktasnn d dorusuna gre yansmas olan noktann koordinatlarn bulalm.
ZM 7.21: A noktasnn d dorusu zerindeki en yakn olduu nokta H noktas
A( 2, 4)
olduundan [AH]=d olur. Bu durumda A noktasnn d dorusuna gre yansmas

Al olmak zere |AH| = |HAl| dur.

H( 2, 6)
Yani A noktasnn d dorusuna gre yansmas, A noktasnn H noktasna gre
Al
yansmasna eittir. Buradan,

Al(2m x1 , 2n y1) olduundan & Al(2( 2) 2, 26 ( 4))

& Al(4 2, 12 + 4)
& Al(6, 16) olur.
RNEK 7.22: Analitik dzlemde A(7, 2) noktasnn bir d dorusuna gre yansmas Al(1, 6) noktas
olduuna gre d dorusunun denklemini bulalm.
ZM 7.22: [AAl] nn orta noktas M noktas ise M noktas d dorusu zerindedir.

A + Al ^7, 2h + ^- 1, 6h ^7 - 1, 2 + 6h ^6, 8h
=
=
=
= ^3, 4h olur.
2
2
2
2
d dorusu AAl dorusuna diktir.
A( 7, 2)
6-2
4
1
M AAl =
= - = - dir.
-1 - 7
8
2
Birbirine dik dorularn eimleri arpm 1 olduundan,
1
M d M AAl = - 1 & M d b - l = - 1 & M d = 2 dir.
2
Eimi ve getii bir noktas bilinin doru denkleminden,
M ^ x, y h =
y y1 = m(x x1)
y 4 = 2(x 3)
y 4 = 2x 6
y = 2x 2 olur.
7. NTE
d
M(x, y)
Al( 1, 6)
282
ETKNLK
Yandaki analitik dzlemde A noktasnn

simetrileri verilmitir.

Aadaki tabloda boluklar doldurunuz.

D
A(3, 2) Noktasnn
x eksenine gre
yansmas
5
3
y eksenine gre
yansmas
1 O
2
2
Orijine gre
yansmas
y = x dorusuna
gre yansmas
x=1
x = 1 dorusuna
gre yansmas
d:x + y + 3 = 0
dorusuna gre
yansmas
Bir Dorunun Bir Noktaya Gre Yansmas (Simetrii)

d1 dorusunun A noktasna gre yansmas d2
d1
dorusu ise d1'd2 ve |AD| = |AE|, |AB| = |AC| dur.
yleyse d2 dorusunu bulmak iin d1 dorusu
zerindeki herhangi bir noktann A noktasna gre

yansmas olan noktadan geen ve d1 dorusuna
paralel olan dorunun denklemini bulmamz yeterli
D
B
d2
C
E
olacaktr.
RNEK 7.23: d: 3x 2y + 9 = 0 denklemiyle verilen dorunun A(2, 4) noktasna gre yansmas olan
dorunun denklemini bulalm.
ZM 7.23:

d: 3x 2y + 9 = 0 dorusunun zerinde olan bir nokta bulalm.

y = 0 iin 3x 20 + 9 = 0 & 3x = 9
x = 3 tr.
B(3, 0) noktas d: 3x 2y + 9 = 0 dorusunun zerindedir.
DNMLER
283

B(3, 0) noktasnn A(2, 4) noktasna gre yansmas olan nokta Bl(x, y) olsun.
(x, y) = (2m x1, 2n y1) & x = 22 ( 3) = 4 + 3 = 7
y = 2( 4) 0 = 8 olur.
d dorusunun A(2, 4) noktasna gre yansmas olan doru, d dorusuna paralel olacandan
eimleri eit olur.
Bu doruya d1 dersek, dorunun denklemi,
d1 : 3x 2y + c = 0
salar.
biimindedir. Bu doru Bl(7, 8) noktasndan getiinden, doru denklemini
O hlde,
37 2( 8) + c = 0 & 21 + 16 + c = 0
37 + c = 0
c = 37 olur. Buradan,
d1 : 3x 2y 37 = 0 denklemi elde edilir.
UYARI
d: ax + by + c = 0 dorusunun P(m, n) noktasna gre yansmas bulunurken doru zerindeki herhangi bir A(x, y) noktasnn P(m, n) noktasna gre yansmas Al(2m x, 2n y)
olduundan, bu noktann koordinatlarn doru denkleminde yerine yazarsak, d dorusunun
P(m, n) noktasna gre yansmasn bulmu oluruz.
RNEK 7.24: d: 4x 3y + 5 = 0 dorusunun P(1, 2) noktasna gre yansmas olan dorunun denklemini bulalm.
ZM 7.24:

d dorusuna ait herhangi bir nokta A(x, y) olsun.
A(x, y) noktasnn P(1, 2) noktasna gre yansmas,
Al(2m x, 2n y) & Al(21 x, 22 y) = Al(2 x, 4 y) olur. Bu noktay doru denkleminde

yerine yazarsak,
4x 3y + 5 = 0 & 4(2 x) 3(4 y) + 5 = 0
8 4x 12 + 3y + 5 = 0
4x + 3y + 1 = 0
4x 3y 1 = 0 olur.
Bulduumuz bu doru denklemi d: 4x 3y + 5 = 0 dorusunun P(1, 2) noktasna gre yansmas
olan dorunun denklemidir.
7. NTE
284
a) Dorunun x Eksenine Gre Yansmas

d dorusunun x eksenine gre yansmas olan dl
dorusu yandaki gibidir. d ve dl dorularnn y ekse-
nini kestikleri noktalar x eksenine gre simetriktir.
a
dl
RNEK 7.25: Yandaki analitik dzlemde d dorusunun grafii verilmitir.

d dorusunun x eksenine gre yansmas olan dorunun denk-
lemini bulup d dorusunun ve yansmas olan dorunun grafiklerini
ayn analitik dzlemde izelim.
P(2, 3)
ZM 7.25: d dorusunun x eksenini kestii nokta A(4, 0), y
eksenini kestii nokta B(0, a) noktasdr. Eksenleri kestii noktalar

bilinen doru denklemini yazalm.
y
x
d:
+ = 1 dir. P(2, 3) noktas bu doru zerinde oldu-4 a
undan denklemi salar.
-2 3
1 3
+ =1& +a =1
-4 a
2
B 6
3
1
a = 2
P(2, 3)
a = 6 olur.

d dorusunun x eksenine gre yansmas olan dl dorusu
olmak zere, d dorusu y eksenini B(0, 6) noktasnda kestiin-
den dl dorusu y eksenini Bl(0, 6) noktasnda keser.

dl:

y
x
+
=1 &
-4 -6
- 3x 2y
=1
12
12
- 3x - 2y - 12 = 0
dl: 3x + 2y + 12 = 0

Bu iki dorunun ayn analitik dzlemdeki grafikleri yandaki gibi olur.
6
dl
DNMLER
285
b) Dorunun y Eksenine Gre Yansmas
d dorusunun y eksenine gre yansmas olan dl
dl
dorusu yandaki gibidir. d ve dl dorularnn x eksenini kestikleri noktalar y eksenine gre simetriktirler.
RNEK 7.26: Yandaki analitik dzlemde verilen d dorusunun
grafii y eksenine gre yansmas olan dl dorusunun denklemini bulup grafiini izelim.
dl
ZM 7.26: d dorusunu x eksenini ( 3, 0) noktasnda kestiinden y eksenine gre yansmas olan
dl dorusu x eksenini (3, 0) noktasnda keser.

Eksenleri kestii noktalar bilinin doru denkleminden,

dl:
x y
2x 3y
+ =1&
+
=1
3 2
6
6
2x + 3y = 6
dl: 2x + 3y - 6 = 0 dr.

x
dl
Dorunun grafii yandaki gibi olur.
c) Dorunun y = x Dorusuna Gre Yansmas

d dorusunun y = x dorusuna gre yansmas
olan dl dorusunun x eksenini kestii noktann y = x

dorusuna gre yansmas dl dorusunun y eksenini
kestii noktadr.
dl
a
7. NTE
y=x
286
) Dorunun ax + by + c = 0 Dorusuna Gre Yansmas
I) Kesien dorularda yansma
d1
d1 dorusuyla d2 dorusunun kesiim noktas
P(x0, y0) ve aralarndaki a a olsun.
d1 dorusunun d2 dorusuna gre yansmas
P(x0, y0)
a
a
d2
alndnda oluan doru d3 olmak zere d3 dorusu
da P(x0, y0) noktasndan geer ve d2 dorusu ile ara-
d3
snda a derecelik a oluur. Dorularn eimleri m1,

m2 ve m3 olmak zere,
m2 - m3
m1 - m2
tan a =
=
tr.
1 + m 1 m 2
1 + m 2 m 3
Getii noktas ve eimi bilinen doru denkleminden, d3: y y0 = m3(x x0) olur.
II) Paralel dorularda yansma

d2: ax + by + c2 = 0 olsun.
h1
d1 dorusunun d2 dorusuna gre yansmas d3
olmak zere, d3 dorusu, d1 dorusunun d2 dorusu-
na uzaklnn iki kat kadar telenmiidir.
h2
14243 14243
d1 : ax + by + c1 = 0
d3: ax + by + c3 = 0 olmak zere,

h1 = h2 olduundan,
c2 - c1
2
a +b
c3 - c2
a2 + b2
d1
d2
d3
olur.
RNEK 7.27: d1 : 2x + y 2 = 0

d2: x y 4 = 0 olsun. d1 dorusunun d2 dorusuna gre yansmas olan dorunun denk-
lemini bulalm.
ZM 7.27: d 1 dorusunun, d2 dorusuna gre yansmas olan doru d3 olsun. d1 ve d2 dorularnn
kesim noktasn bulalm.

2x + y 2 = 0
xy4=0
&
2x + y = 2
+ xy = 4
x = 2 dir.
x = 2 iin, 2x + y = 2 & 4 + y = 2 & y = 2 dir. Kesime noktas A(2, 2) dir. d3 dorusu da bu nok-
m1 = 2, m2 = 1 dir. d1 ile d2 arasndaki a a ise d2 ile d3 arasndaki a da a dr.
tadan geer. Dorularn eimleri srasyla m1, m2 ve m3 olsun.
DNMLER
287
tan a =
m2 - m3
m1 - m2
=
1 + m 1 m 2
1 + m 2 m 3
1 - m3
-2 - 1
=
1
+ 1m 3
1 + ^- 2h 1
1 - m3
-3
=
& 3 + 3m 3 = 1 - m 3
1 + m3
-1
3m 3 + m 3 = 1 - 3
4m 3 = - 2
m3 =
1
dir.
2
Getii noktas ve eimi bilinen doru denkleminden,

y - y 0 = m 3 ^x - x 0h
1
^x - 2h
2
1
y + 2 = - ^x - 2h
2
y - ^- 2h =
2y + 4 = - x + 2
d: x + 2y + 2 = 0 olur.
RNEK 7.28: d1 : 2x + y 1 = 0

d2: 2x + y 3 = 0 olmak zere d1 dorusunun d2 dorusuna gre yansmas olan doru-
nun denklemini bulalm.
ZM 7.28: d 1 ile d2 dorusunun eimleri eit olduundan birbirine paraleldir. d1 dorusunun d2 dorusuna gre yansmas da bu dorulara paralel olur. Buradan d3: 2x + y + c = 0 biimindedir.

h1 = h2 olduundan, c1 = 1, c2 = 3, c3 = c olmak zere,
a2 + b2

- 3 - ^- 1h
2
2 +1
-3 + 1
5
a2 + b2
c - ^- 3h
2
2 +1
h1
h2
c+3
5
- 2 = c + 3 & c + 3 = 2 veya c + 3 = - 2
c =-1
c = - 5 tir.
c3 - c2
14243 14243
c2 - c1
1 deeri d1 dorusunun sabiti olduundan c = 5 olur. Buradan, d3: 2x + y 5 = 0 bulunur.
7. NTE
d1
d2
d3
288
RNEK 7.29: d: x + 2y 6 = 0 dorusunun y = x dorusuna
gre yansmas olan dl dorusunun denklemini bulup ayn
analitik dzlemde grafiklerini izelim.
ZM 7.29: d: x + 2y 6 = 0 dorusu A(6, 0) ve B(0, 3)
dl
noktalarndan gemektedir. d dorusunun y = x dorusuna
gre yansmas olan dl dorusu Al(0, 6) ve Bl(3, 0) noktax y

x y
dl: a + = 1 & + = 1
3 6
b
2x y
+ =1

6
6
dl: 2x + y - 6 = 0 dr.
y=x
Bu dorularn grafikleri de yandaki gibi olur.
UYARI
larndan geer. Buradan,
d1 : a1x + b1y + c1 = 0
d1
d2: a2x + b2y + c2 = 0 dorular verildiinde bu iki dorunun
birbirlerine gre yansmalar kendilerine eit ise bu iki doru birbirine diktir.
d1=d2 ise md1md2 = 1 dir.
d2
RNEK 7.30: x eksenini A(4, 0) noktasnda kesen dorunun denklemi d: ax + by + c = 0 dr. d dorusunun
d1: x + y + 4 = 0 dorusuna gre yansmas yine kendisi olduuna gre a, b ve c katsaylarn bulalm.

ZM 7.30: d dorusunun d1 dorusuna gre yansmas kendisi olduundan d=d1 dir.

md1 = 1 ise mdmd1 = 1 den md = 1 olur.
d dorusu A(4, 0) noktasndan geiyor. Bir noktas ve eimi bilinen doru denkleminden,
y y1 = m(x x1) & y = 1(x 4)
y = x 4 tr. Buradan,
d: x + y + 4 = 0 dr. ax + by + c = x + y + 4 eitliinden, a = 1, b = 1 ve c = 4 olur.
DNMLER
289
RNEK 7.31: Bilgisayar program kullanarak dorunun doruya gre yansmasn bulalm.
ZM 7.31: GeoGebra programn altrp a ve b doru paralarn
izelim. Matematiksel fonksiyonlar seeneinden Dnm-Yansmay
seelim. Giri blmne yansma (a, b) yazp enter tuuna batmzda a dorusunun b dorusuna gre yansmas olan al dorusunu elde
ederiz.
7. NTE
290
ALITIRMALAR
1. A(2, 3) noktasnn;

a) Orijine gre,
c) x = 3, y = 4 dorularna gre,
b) x ve y eksenlerine gre,
) B(5, 1) noktasna gre,
d) d: 2x 2y 3 = 0 dorusuna gre yansmalarn bulunuz.
2. Yandaki analitik dzlemde verilen ABC geninin P(1, 2) nok-
tasn gre yansmas olan AlBlCl geninin ke koordinat-
larn bulup bu geni analitik dzlemde iziniz.
5
3
B
C
5
2
x
1 O
3. A(4, 2) noktasnn orijin etrafnda 90 dndrlmesiyle elde edilen nokta Al olmak zere Al noktasnn orijine gre yansmas olan noktay bulunuz.
4. d dorusunun d: 4x + y + 8 = 0 dorusuna gre yansmas kendisidir. d dorusu x eksenini A(2, 0)

noktasnda kestiine gre d dorusunun denklemini bulunuz.
5. A(4, 3) noktasnn 5x 2y + 4 = 0 dorusuna gre yansmas Al noktasdr. Buna gre AAl dorusunun eimini bulunuz.
6. A(5, 1) noktasnn x ekseni boyunca pozitif ynde 2 br, y ekseni boyunca pozitif ynde 3 br telenmiinin y = x dorusuna gre yansmasnn koordinatlarn bulunuz.
7. d: 3x y 6 = 0 dorusunun y = x dorusuna gre yansmas olan dl dorusunun denklemini bulup

grafiini iziniz.
8. d1: 4x 2y + 1 = 0 dorusunun d2: x + 2y + 4 = 0 dorusuna gre yansmasn bulunuz.
9. d1: 2x y 3 = 0 dorusunun d2: 6x 3y + 1 = 0 dorusuna gre yansmasn bulunuz.
DNMLER
291
7.2. TELEME, DNME VE BLEKE DNMLER
7.2.1. teleme, Yansma, Dnme ve Bilekeleriyle lgili Uygulamalar
telemeli Dnme Dnm

Analitik dzlemde verilen bir P(x, y) noktasna teleme ve dnme dnmlerinin
birlikte uygulanarak elde edilen dnmlere bileke dnmler denir.
Dzlemde teleme, dnme ve bunlara bileke dnmleri, uzaklk ve alarn yn-
lerini koruyan dnmlerdir.
teleme, dnme ve bunlarn bileke dnmleri uygulandnda ekillerde her-
hangi iki nokta arasndaki uzaklk deimez ve ekillerin zerindeki alarn lleri
korunur.
RNEK 7.32: Yandaki analitik dzlemde verilen A noktasnn
x ekseni boyunca pozitif ynde 6 br, y ekseni boyunca pozitif
ynde 4 br telenmiinin orijin etrafnda 90 dndrlmesiyle
elde edilen noktann koordinatlarn bulup analitik dzlemde

gsterelim.

3
ZM 7.32: Verilen analitik dzlemden A ^- 3, 5h noktasnn x ekseni boyunca pozitif ynde 6 br, y
ekseni boyunca pozitif ynde 4 br telenmii Al olsun.
Al = ^- 3, 5h + ^6, 4h
= ^ - 3 + 6, 5 + 4 h
= ^3, 9h olur.
7. NTE
292

Al noktasnn orijin etrafnda 90 dndrlmesiyle elde edilen nokta Am olsun.

Am = R 90 ^ Alh = ^3 cos 90 - 9 sin 90, 3 sin 90 - 9 cos 90h
= ^30 - 91, 31 - 90h
y
Al
= ^- 9, 3h bulunur.
Bu noktalarn analitik dzlemdeki grnt-
leri yandaki gibi olur.
Am
RNEK 7.33: Analitik dzlemde A(3, 1) noktas orijin etrafnda 180 dndrlp x ekseni boyunca
pozitif ynde 4 br, y ekseni boyunca pozitif ynde 5 br telenmesiyle elde edilen noktann koordinatlarn
bulalm.

ZM 7.33: Orijin etrafnda 180 lik dnme dnm iki kez 90 lik derece dnmeye karlk gelir.
Bir P(x, y) noktasnn 90 lik dnme dnm Pl( y, x), Pl( y, x) noktasnn 90 lik dnme dn-
Buradan A(3, 1) noktasnn 180 lik dnme dnm Al(3, 1) noktas olur. Al(3, 1) noktasnn x
m Pm(x, y) dir.
ekseni boyunca pozitif ynde 4 br, y ekseni boyunca pozitif ynde 5 br telenmii Am olmak zere

Am = ^3, 1h + ^4, 5h
= ^ 3 + 4, 1 + 5 h
= ^7, 6h bulunur.
RNEK 7.34: Yandaki analitik dzlemde verilen ABC geninin orijin etra-
fnda 90 dndrlmesiyle elde edilen AlBlCl geninin x ekseni boyun-
ca negatif ynde 1 br, y ekseni boyunca negatif ynde 2 br telenmesiyle

elde edilen AmBmCm genini analitik dzlemde izelim.
3
1
O
C
B
3
ZM 7.34: ABC geninin ke noktalarnn koordinatlar A(6, 6), B(3, 1), C(6, 3) tr. Bu noktalarn
orijin etrafnda 90 dndrlmesiyle elde edilen Al, Bl ve Cl noktalarnn koordinatlar,

Al = R90(A) = (6cos 90 6sin 90, 6sin90 + 6cos90)
= (60 61, 61 + 60)
= ( 6, 6) dr. Benzer ekilde,

Bl = R90(B) = (1, 3)
Cl = R90(C) = (3, 6) olur.

DNMLER
293

(P(x, y) noktasnn orijin etrafnda 90 lik dnme dnm altndaki grnts Pl(y, x) tir.)
Al, Bl ve Cl noktalarnn x ekseni boyunca negatif ynde 1 br, y ekseni boyunca negatif ynde 2
br, telenmesiyle elde edilen Am, Bm ve Cm noktalarnn koordinatlar,
A m = ^ - 6, 6 h + ^ - 1 , - 2 h
= ^ - 6 - 1, 6 - 2 h
= ^ - 7, 4 h
Bm = ^- 1, 3h + ^- 1, - 2h
= ^ - 1 - 1, 3 - 2 h
= ^ - 2, 1 h
Cm = ^- 3, 6h + ^- 1, - 2h
= ^ - 3 - 1, 6 - 2 h
= ^- 4, 4h olur.
6
Am
Cm
4
3
Bm
7
C
B
AmBmCm geninin analitik dzlemdeki grnts yandaki gibi olur.

telemeli Yansma Dnm

teleme ve yansma dnmnn birlikte kullanld dnmlere telemeli yan-
sma dnm ad verilir.
RNEK 7.35: Yandaki analitik dzlemde verilen A noktasnn x
eksenine gre yansmasnn x ekseni boyunca pozitif ynde 2

br, y ekseni boyunca pozitif ynde 3 br telenmiini ve A nok-
y
A
tasnn x ekseni boyunca pozitif ynde 2 br, y ekseni boyunca
pozitif ynde 3 br telenmiinin x eksenine gre yansmalarnn

koordinatlarn bulup analitik dzlemde gsterelim.
ZM 7.35: Verilen analitik dzlemden A( 5, 4) tr.

A( 5, 4) noktasnn x eksenine gre yansmas Al( 5, 4) olur. Al( 5, 4) noktasnn x ekseni
boyunca pozitif ynde 2 br, y ekseni boyunca pozitif ynde 3 br telenmii,

Am = ^- 5, - 4h + ^2, 3h
= ^ - 5 + 2, - 4 + 3 h
= ^- 3, - 1h olur.
A( 5, 4) noktasnn x ekseni boyunca pozitif ynde 2 br, y ekseni boyunca pozitif ynde 3 br telen-
mii Bl olsun.

Bl = ^- 5, 4h + ^2, 3h
= ^ - 5 + 2, 4 + 3 h
= ^- 3, 7h olur.
7. NTE
294

Bl( 3, 7) noktasnn x eksenine gre yansmas Bm( 3, 7)
bulunur.

Bu noktalarn analitik dzlemdeki grnts yandaki gibi
nce yansma sonra teleme ile nce teleme sonra
Bl
olur.
yansma dnmleri sonucu elde edilen noktalar ayn

deildir.

5
Am
x
1
Al
Bm
RNEK 7.36: Yanda verilen ABC geninin x ekseni boyun-
ca pozitif ynde 4 br, y ekseni boyunca pozitif ynde 1 br
telenmiinin y eksenine gre yansmasnn ke koordi-
natlarn bulup bu genleri ayn analitik dzlemde izelim.
B
4
1
O
ZM 7.36: Verilen analitik dzlemden A( 4, 5), B(7, 1) ve C( 2, 2) dir. Bu noktalarn x ekseni
boyunca pozitif ynde 4 br, y ekseni boyunca pozitif ynde 1 br telenmii olan Al, Blve Cl noktalarnn
koordinatlar;
Al = ^- 4, 5h + ^4, 1h
= ^ - 4 + 4, 5 + 1 h
= ^0, 6h
Bl = ^- 7, 1h + ^4, 1h
= ^ - 7 + 4, 1 + 1 h
= ^ - 3, 2 h
Cl = ^- 2, 2h + ^4, 1h
= ^ - 2 + 4, 2 + 1 h
= ^2, 3h olur.
DNMLER
295
imdi Al, Blve Cl noktalarnn y eksenine gre yansmalar olan Am, Bm ve Cm noktalarnn koordi-
natlarn bulalm.
Al(0, 6) noktasnn y eksenine gre yansmas Am(0, 6)

Bl( 3, 2) noktasnn y eksenine gre yansmas Bm(3, 2)
Cl(2, 3) noktasnn y eksenine gre yansmas Cm( 2, 3) olur.

3
Bm
B
7
5
Cm
Bu genlerin analitik dzlemdeki grntleri yandaki gibi olur.
UYARI
y
6 Am
1
O
4 3 2
Yansma ve telemeli yansma dnmlerinde uzaklklar korunur, alarn ynleri deiir.
RNEK 7.37: A(0, 2) noktasnn x ekseni boyunca pozitif ynde 1 br, y ekseni boyunca negatif ynde 3
br telenmii Al noktas, Al noktasnn d: 3x 4y + 8 = 0 dorusuna gre yansmas alndnda oluan

nokta ise Am noktas olmak zere, |AlAm| nun ka birim olduunu bulalm.
ZM 7.37: A(0, 2) noktasnnx ekseni boyunca pozitif ynde 1 br, y ekseni boyunca negatif ynde 3
br telenmii Al olmak zere,

Al = ^0, 2h + ^1, - 3h
= ^ 0 + 1, 2 - 3 h
= ^1, - 1h olur.
Al noktasndan d: 3x 4y + 8 = 0 dorusuna inilen dikmenin aya
A( 1, 1)
d: 3x 4y + 8 = 0
H olmak zere |AlAm| = 2|AH| olur.
Bir noktann bir doruya olan uzaklk bantsndan,

AH =
ax 1 + by 1 + c
a2 + b2
& AH =
=
=
31 - 4 ^- 1h + 8
3 2 + ^- 4h2
3+4+8
9 + 16
15
25
15
5
= 3 olur.
AlAm = 2 AH & AlAm = 23 = 6 br bulunur.
7. NTE
Am
296
ETKNLK
Aadaki tabloda bo braklan yerleri doldurunuz.

Nokta
x ekseni boyunca pozitif ynde 2 br

y ekseni boyunca pozitif ynde 3 br
telenmii
telenen noktann x
eksenine gre yansmas
telenen noktann y
eksenine gre yansmas
Al(3, 4)
Am(3, 4)
An( 3, 4)
A(1, 1)
B( 2, 4)
C(3, 5)
D( 2, 1)
O(0, 0)
Paralel ki Doruya Gre Yansma

d1
d2
Bir noktann paralel iki doruya gre yansmasnn bilekesi, bu noktann, paralel iki
doru arasndaki uzakln iki kat kadar telenmesidir.
RNEK 7.38: A(2, 1) noktasnn x = 1 dorusuna gre yansmasnn x = 3 dorusuna gre yansmasn
bulup analitik dzlemde gsterelim.
ZM 7.38: A(2, 1) noktasnn bu dorulara gre yansmasnn bile-
kesi bu iki doru arasndaki uzaklk kadar telenmesidir.

y
x=1
x = 3
x = 1 ve x = 3 dorular arasndaki uzaklk 1 ( 3) = 1 + 3 = 4
birimdir. Buradan A noktas x ekseninin negatif tarafnda 8 birim telenirse Al( 6, 1) noktas elde edilir.

A(2, 1) noktasnn x = 1 ve x = 3 dorularna gre yansma
dnmlerinin bilekesinin grnts yandaki gibi olur.
Al
6
1
3
A
2
UYARI
Bir nokta yansma dorusunun zerindeyse bu doruya gre yansmas yine kendisidir.
DNMLER
297

Kesien ki Doruya Gre Yansmann Bilekesi

Dzlem zerinde kesien d1, d2 dorular ve A noktas verilsin.
A noktasnn kesien iki doruya gre yansmasnn bilekesi, bu iki doru arasn-
daki ann iki kat kadar bir dnmedir.
Yandaki ekil incelenirse d1 ve d2 dorularnn
d2
Am
kesim noktas P noktas olmak zere d1 ile d2 arasndaki a a + b kadar olsun.
A noktasnn d1 dorusuna gre yansmas Al,
noktasdr.
[PA] ve [PAm] arasndaki ann ls 2a + 2b
Al
Al noktasnn d2 dorusuna gre yansmas Am
b
P
a
a
d1
A
dr. Burada |PA| = |PAl| = |PAm| dur.
Am noktas A noktasnn P noktas etrafnda 2a + 2b as kadar dnme dnm-
dr.
Bir A noktasnn kesien iki doruya gre yansmasnn bilekesi, bu noktann,
dorularn kesim noktas etrafnda dorular arasndaki ann iki kat tadar dnme
dnmdr.
RNEK 7.39: Yandaki O(0, 0) merkezli ember zerindeki P(a, b) nok-
tas, A(6, 0) noktasnn d dorusu ve y eksenine gre yansmasnn

bilekesi dnm sonucu oluan noktadr.

C 6
P(a, b)
Buna gre P(a, b) noktasnn koordinatlarn bulalm.
ZM 7.39: d dorusu ile y ekseni kesimektedir. Bir noktann
kesien iki doruya gre yansmasnn bilekesi dorular arasnda-
ki ann iki kat kadar kesime noktas etrafnda dndrlmesidir.

X h = 30 olduundan m ^CX
m ^BOA
OBh = 60 dir. Dorularn kesim
noktas O(0,0) olduundan P(a, b) noktas A(6, 0) noktasnn orijin

X h = 120 dndrlmesi sonucu elde edilen noktadr.
etrafnda 2m ^COB

A(6, 0) noktasnn 120 derecelik dnme dnmn yazalm.

P = R 120 Â h = ^x cos a - y sin a, x sin a + y cos a h
= ^6 cos 120 - 0 sin 120, 6 sin 120 + 0 cos 120h

= d 6 b -
3
1
n
l, 6
2
2
= ^- 3, 3 3 h tr. Buradan,
a = - 3 ve b = 3 3 bulunur.
7. NTE
30
A
6 x
298
ALITIRMALAR
1. A(3, 5) noktasnn x ekseni boyunca pozitif ynde 2 br, y ekseni boyunca pozitif ynde 3 br telenmiinin x ve y eksenlerine gre yansmalarn bulunuz.
2. A ^2 2 , 4 2 h noktasnn orijin etrafnda 45 lik dnme dnyle oluan noktann x ekseni boyunca negatif ynde 1 br, y ekseni boyunca pozitif ynde 2 br telenmiinin koordinatlarn bulunuz.
3. A(5, 3) noktasnn x eksenine gre yansmas Al, Al noktasnn d: 12x 5y + 3 = 0 dorusuna gre
yansmas Am olduuna gre |AlAm| ka birimdir?
A)
6
B) 9 C)
12 D)
15 E)
18
4. A(2, 3) noktasnn x = 1 dorusuna gre yansmasnn x = 5 dorusuna gre yansmas sonucu

oluan noktann orijine olan uzakl ka birimdir?
5. Yandaki ABC geninin x ekseni boyunca pozitif ynde 3 br, y
ekseni boyunca negatif ynde 2 br telenmiinin y eksenine gre
yansmas olan AlBlCl geninin ke noktalarnn koordinatlarn bulunuz.
6. Yandaki ABC geninin y eksenine gre yansmasnn orijin

etrafnda 90 lik dnme dnm sonucu oluan AlBlCl genini analitik dzlemde iziniz.
2 1 O
7. Yandaki analitik dzlemde verilen d1 ve d2 dorular orijinden gemektedir. d1 ve d2 dorular arasndaki a 60 dir.
A(4, 1) noktasnn d1 dorusuna gre yansmasnn d2 dorusuna gre yansmas olan Al noktasnn koordinatlarn bulunuz.
d1
60
O
d2
4
8. A(2, 3) noktasnn d: x + y 4 = 0 dorusuna gre yansmasnn orijin etrafnda 90 dndrlmesiyle elde edilen noktann koordinatlarn bulunuz.
9. Yandaki analitik dzlemde verilen [AB] nn y eksenine

gre yansmasnn orijin etrafnda 90 dndrlmesiyle
elde edilen doru parasnn grntsn analitik dzlemde iziniz.
DNMLER
299

1. A(2, 1) noktasnn x ekseni boyunca pozitif ynde 3 br, y ekseni boyunca pozitif ynde 4 br telenmii olan noktann koordinatlar aadakilerden hangisidir?
A)
(1, 3)
B) (1, 3) C)
(1, 3) D)
(1, 3) E)
(3, 1)
2. A ^2 2 , - 3 2 h noktasnn orijin etrafnda 45 dndrlmesiyle elde edilen noktann koordinatlar

A)
(5, 1)
B) (1, 5) C)
(5, 1) D)
(1, 5) E)
( 5, 1)
3. Aadakilerden hangisinde teleme simetrisi kullanlmtr?

A)
B)
C)
D)
E)
4. ekildeki ABC geninin y = ax + b dorusuna gre yansmas

olan AlBlCl geni verilmitir. Buna gre a b katr?
C
-4
A)
1
B) 0 C)
1
D)
2 E)
3
3
1
-2
Bl
-3
-5
4 x
Cl
Al
5. Yandaki eklin orijin etrafnda saat ynnde 270 dndrlmesiyle oluan ekil aadakilerden hangisidir?
A)
B)
C)
y
x
7. NTE
D)
y
x
E)
y
x
y
x
300
6. Dik koordinat dzleminde A ^1,
A)
(0, 2)
3 h noktasnn orijin etrafnda pozitif ynde 30 dnme dnm
(1, 1) D)
(2 3, 6) E)
(0, 3)
B) ( 3, 3) C)
7. Bir A noktasnn orijine gre yansmas Al noktasdr. A noktasnn aadaki dnmlerden hangisine gre dnm Al noktas deildir?
A) y = x dorusuna gre yansmasnn y = x dorusuna gre yansmas
B) y eksenine gre yansmasnn x eksenine gre yansmas
C) x eksenine gre yansmasnn y eksenine gre yansmas
D) Orijin etrafnda 180 dndrme
E) x eksenine gre yansmasnn 60 dnme dnm
8. Koordinat dzleminde verilen A(2, 1) noktas orijin etrafnda 90 dndrlp x ekseni boyunca
pozitif ynde 3 br, y ekseni boyunca pozitif ynde 1 br telendikten sonra elde edilen noktann
koordinatlar aadakilerden hangisidir?
A)
(3, 4)
B) (4, 3) C)
(3, 4) D)
(4, 3) E)
( 4, 3)
9. d: 4x 2y + 3 = 0 dorusunun A(2, 1) noktasna gre yansmas olan dorunun denklemi aadakilerden hangisidir?
A)
4x 2y + 12 = 0
B) 4x 2y + 14 = 0
D)
4x 2y + 17 = 0
E) 4x 2y + 19 = 0
C)
4x 2y + 16 = 0
10 A(3, 5) noktasnn y = x ve x + y = 0 dorularna yansmasnn bilekesi sonucu oluan noktann

koordinatlar aadakilerden hangisidir?
A)
(3, 5)
B) (3, 5) C)
(5, 3) D)
(5, 3) E)
( 5, 3)
11. A(x, y) noktasnn x + y + 1 = 0 dorusuna gre yansmas olan noktann koordinatlar aadakilerden hangisidir?
A)
(x + 2, y 1)
B) (x + 1, y + 1)
C)
(x 1, y 1)
D)
( y 1, x 1) E)
(x 2, y 2)
12. Yandaki analitik dzlemde verilen ABCD drtgeninin orijin etrafn-
da saat ynnde 180 dndrlmesiyle oluan drtgen AlBlClDl
ise Dl kesinin koordinatlar aadakilerden hangisidir?

A)
(5,4)
B) (5, 4) C)
(4, 5)
D)
(4,5) E)
( 4, 3)
C
A
DNMLER
301
13. A(1, 3) ve B(2, 4) olmak zere, [AB] doru paras B noktasnn etrafnda ve pozitif ynde 90
dndrlrse Al notasnn koordinatlar aadakilerden hangisidir?
A)
(1, 1)
B) (2, 2) C)
(3, 3) D)
( 2, 2) E)
(1, 1)
14. A noktas orijin etrafnda ve pozitif ynde a as kadar dndrlerek Al noktasna getiriliyor. Buna gre a nn pozitif deeri
katr?
Al(3,a)
A)
3
B) 4 C)
2 5
D)
2 6 E)
6
A(5,2)
a
15. Dzlemde A(1, a) noktasnn 3x y + 2 = 0 dorusuna gre yansmas kendisine eit ise a katr?
A)
5
B) 4 C)
3 D)
2 E)
1
16. A(1, 2) noktasnn y = x + 1 dorusuna gre yansmas Al, Al noktasnn y = x 3 dorusuna

gre yansmas olan noktann koordinatlar aadakilerden hangisidir?
A)
( 6, 1)
B) ( 5, 0) C)
( 4, 1) D)
( 2, 1) E)
(0, 5)
17. y eksenine gre yansmas alnan bir eklin tekrar ilk hline dnmesi iin aadakilerden hangisinin uygulanmas gerekir?
A) Orijine gre yansmas
B) y eksenine dik olarak telenmesi
C) x eksenine dik olarak telenmesi
D) x eksenine gre yansmas
E) y eksenine gre yansmas
18. d1: 4x y + 3 = 0

d2: 2x + y + 9 = 0 dorular veriliyor. d1 dorusunun d2 dorusuna gre yansmas olan dorunun
eimi katr?
8

A)
21
B) -
6
5
7
4
C)
D)
E)
21
21
21
21
19. 2x + 3y 5 = 0 dorusunun d: 2x + 3y + c dorusuna gre yansmas 2x + 3y + 17 = 0 dorusu

olduuna gre c nin alabilecei deerler toplam katr?
A)
2
7. NTE
B) 4 C)
5 D)
7 E)
8
302
SZLK
A
ak nerme: indeki deikenin alaca deerb gre doru ya da yanl olan ve kesin yarg ieren
ifade.
akm: Elektrik yklerinin belirli bir ynde ak.
aksiyom: Doruluu, ispatsz kabul edilen nerme.
aritmetik dizi: Ardk terimleri arasndaki fark sabit olan dizi.
B
bileik nerme: En az iki nermenin ve, veya, ise, ancak ve ancak balalar ile birlemesinden
oluan nerme.
birim ember: Merkezi orijin ve yarap 1 birim olan ember.
eliki: Doruluk deeri daima 0 (sfr) olan nerme.

D
denklem: Bilinmeyenin baz deerleri iin salanan eitlik.
denklem sistemi: ki veya daha ok denklemden oluan ve hepsinin birlikte ortak zm istenen
takm
G
gerektirme: Doruluk deeri 1 olan koullu nerme.
H
hipotez: p => q biimindeki teoremde p nermesi (verilenler), hkm: p q biimindeki teoremde q
nermesi (istenenler).
ispat: Bir teoremin hkmnn doru olduunun gsterilmesi.

M
mutlak deer: Bir saynn balang noktasna olan uzakl.
N
negatif yn: Bir emberde, saatin dnme yn.
O
nerme: Doru ya da yanl bir hkm bildiren ifade.
zdelik: Bilinmeyenin her deeri iin salanan eitlik.
303
P
parabol: kinci dereceden bir fonksiyonunun grafii.
pozitif yn: Bir ember zerinde, saatin dnme ynnn tersi.
R
radyan: Birim emberde, yarap uzunluundaki yayn lsn 1 birim varsayan a (yay) l birimi.
S
sabit dizi: Btn terimleri, ayn sabit say olan dizi.
sonlu dizi: Elemanlar sonlu olan dizi.
T
teorem: spatlanabilen bilimsel nerme.
totoloji: Doruluk deeri daima 1 olan bileik nerme.
tmevarm yntemi: zel olandan genel olana giden, tek tek olgulardan genel nermelere varan
yntem.
Y
yansma: Doruya gre simetri
ynl a: Bir kenar balang (sabit), dier kenar bitim (hareketli) olarak dnlen a.
304
KAYNAKA
Barnett, R. A., Ziegeler M. R., Byleen K. E.; College Algebra with Trigonometry, Mc Graw-Hill Higher
Education 2001.
Barnett R. A., Ziegler M. R.; College Mathematics for Business and Economics, Life Sciences, Social
Sciences, Dellen Publishing, Company, 1990.
Dnmez, A., Dnya Matematik Tarihi Ansiklopedisi, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 2002.
zer, O., enel, M., Kk, Y., Azcan, H., reyen, M. Orhon, N., Genel Matematik, Anadolu niversitesi
2001.
Sayl, A., Msrllarda ve Mezopotamyallarda Matematik, Astronomi ve Tp, Ankara, 1982.

Sertz, S., Matematiin Aydnlk Dnyas, Tbitak Popler Bilim Kitaplar, Ankara, 2012.
Swokowski E. W.; Calculus with Analytic Geometry, PWS Publishers, 1979.
T.C. Mill Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl, Ortaretim Matematik Dersi (9, 10, 11
ve 12. Snflar) retim Program, Ankara, 2013.
Trk Dil Kurumu, Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2011.
Trk Dil Kurumu, Yazm Klavuzu, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2012.
GRSEL KAYNAKA
12. sayfa: http://www.ocultura.org.br/index.php/Filosofia
25. sayfa: http://global.britannica.com/EBchecked/topic/513124/Bertrand-Russell
40. sayfa: http://www.artwallpapers.org/paintings/LeonardoDaVinci/imagepages/image149.htm
120. sayfa: http://www.trust.org/item/?map=eyewitness-videos-give-clues-about-power-of-japans2011-tsunami/
187. sayfa: http://www.fotosimagenes.org/john-napier
270. sayfa: http://www.felsefe.gen.tr/rene_descartes_kimdir.asp
NOT: Kitapta sayfa numaras verilmeyen dier grseller yaynevi arivinden kullanlmtr.
305
NTE DEERLENDRME SORULARI CEVAP ANAHTARI

1. NTE
1. C
2. D
3. A
4. A
5. E
6. B
7. E
11. D
12. A
13. C
14.
15. B
9. C
10. D
1. A
2. C
3. B
4. D
5. D
6. B
7. A
8. E
9. C
10. B
11. D
12. B
13. A
14. D
15. B
16. A
17. B
18. C
19. D
20. E
1. B
2. D
3. E
4. C
5. C
6. A
7. E
8. C
9. B
10. D
11. B
12. D
13. C
14. A
15. E
16. C
17. A
18. B
19. D
20. E
1. B
2. D
3. A
4. C
5. E
6. B
7. E
8. E
9. A
10. B
11. C
12. A
13. E
14. B
15. B
16. D
17. C
18. B
19. E
20. A
21. D
22. B
23. D
24. D
25. A
26. D
1. E
2. B
3. E
4. D
5. E
7. D
8. B
9. D
10. A
11. B
12. A
13. I. c, II. a, III. b, IV.
6. A
14. A
15. D, Y, D, Y
16. B
17. A
18. D
19. C
20. D
21. E
22. B
23. B
24. C
25. E
26. A
1. C
2. C
3. E
4. D
5. B
6. D
7. B
8. B
9. D
11. A
12. E
13. A
14. B
15. A
16. E
17. C
18. D
19. B
1. C
2. A
3. C
4. D
5. E
6. A
7. E
8. B
9. D
11. D
12. C
13. C
14. C
15. A
16. B
17. E
18. A
19. C
16. a. Y, b. D
8. A
17. B
2. NTE
3. NTE
4. NTE
5. NTE
6. NTE
10. B
7. NTE
10. A

Matematik 11 Id

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Matematik 11 Id

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ORTARETM

Bu kitap, Mill Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn

ADA Matbaaclk Yaynclk Sanayi ve Ticaret Ltd. .

Program Gelitirme Uzman

lme ve Deerlendirme Uzman

Rehberlik/ocuk Geliim Uzman

Mustafa Kemal Atatrk

MUSTAFA KEMAL ATATRK

1. NTE DEERLENDRME SORULARI............................................................................................... 49

2. NTE DEERLENDRME SORULARI............................................................................................... 72

3. NTE DEERLENDRME SORULARI............................................................................................. 110

4. NTE DEERLENDRME SORULARI............................................................................................. 176

5. NTE DEERLENDRME SORULARI............................................................................................. 229

6. NTE DEERLENDRME SORULARI............................................................................................. 265

7. NTE DEERLENDRME SORULARI............................................................................................. 299

noktasna dikkat eken ve

a) Trkler birok lkede yaadndan nermenin doruluk deeri p/0 dr.

Blen ile Kalan Arasndaki Bantlar

b) En kk asal say 2 olduundan, nermenin doruluk deeri q/1 dir.

Konu ile ilgili zellikler ve

teoremler verilmitir (Baz

rendikleri bilgilerin hatrlatld blmdr.

lenile ilgili rnek ve

Pekitirme sorular verilmitir.

Blm sonu deerlendirme

Yukardaki ifadelerden nerme olanlarn doruluk deerlerini bulunuz.

rencilerin yapmalar iin

Yukardaki ifadelerden kesin hkm bildirenleri belirtiniz.

kavram yanlglarna kar

Konuyla ilgili bilgi ve ak-

p: Ankara Trkiyenin bakentidir.

At nin x ile blnmnden kalan m t dir.

p: En kk sayma says 1 dir.

p: Ankara Trkiyenin bakentidir.

c) 0 + 3 = 3 olduundan, r/0 dr.

arasna / sembl yazlr. p ve q nermeleri denk ise p/q biiminde gsterilir ve p

) u: 2 rasyonel bir saydr.

(ii) a/b(modm) &ALITIRMALAR

Adan Bye f fonksiyonu

x in a tabanna gre logaritmas

Doal logaritma fonksiyonu

Doal saylar kmesi

Tam saylar kmesi

Rasyonel saylar kmesi

rrasyonel saylar kmesi

Gerek saylar kmesi

Kktr veya eittir

Byktr veya eittir

AB doru parasnn uzunluu

ABCD drtgeninin alan

a ve b saylarnn en byk ortak bleni

NERMELER VE BLEK NERMELER

AIK NERMELER VE SPAT TEKNKLER

1.1. NERMELER VE BLEK NERMELER

hitabet szcnden tretilmitir. Bat dillerinde karl ise Greke

Gnlk hayatmzda bir konuda konuurken veya tartrken, kar-

mzdaki insan Mantkl dn! veya Mantkl ol! diye uyarrz.

Dnen adam heykeli 1904

Bir nermenin doru ya da yanl olmasna, o nermenin doruluk deeri denir.

b) Bugn sinemaya gidelim.

c) Kzlrmak, Karadenize dklen en uzun nehrimizdir.

) Anadolu Medeniyetleri Mzesi Bursadadr.

a, c ve ifadeleri kesin hkm bildirdiinden birer nermedir.