iyi ki kitaplar var...

AVRUPA TARH
Roma mparatorluundan Hitler
Almanyasna
NDER KAYA

TMA YAYINLARI | 2669

Tarih nceleme Aratrma Dizisi | 39
GENEL YAYIN YNETMEN
Emine Erolu
EDTR
Adem Koal
KAPAK TASARIMI
Ravza Kzltu
1. BASKI
Aralk 2011, stanbul
ISBN
978-605-114-924-0
E-ISBN
TMA YAYINLARI
Telefon: (0212) 511 24 24
Faks: (0212) 512 40 00
P.K. 50 Sirkeci / stanbul
timas.com.tr
timas@timas.com.tr
facebook.com/timasyayingrubu
twitter.com/timasyayingrubu
Kltr Bakanl Yaynclk
Sertifika No: 12364
YAYIN HAKLARI
Eserin her hakk anlamal olarak Tima Basm Ticaret ve Sanayi Anonim irketine aittir.
zinsiz yaynlanamaz. Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.

NDER KAYA
13 Aralk 1974te stanbulda dodu. 1997 ylnda Marmara
niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blmnden mezun olan
Kaya, ayn yl Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar
Enstits Ortaa Tarihi Anabilim Dalnda yksek lisansn
Eyyubiler zerine yapt. Yazar, on bir seneden beri eitli zel
okullarda tarih retmenlii yapmaktadr. Tarih alannda 10 kitab
olan ve bunlardan beinde stanbulu konu alan nder Kayaya,
Trkiye Yazarlar Birlii tarafndan 2008 ylnda ehir kitaplar
dl verildi. nder Kayann Hrriyet Tarih, Radikal ki, alom,
1453, Kltr, Gezgin, Toplumsal Tarih, Mostar, Mteferrika gibi
gazete ve dergilerde yaynlanm yazlar bulunmaktadr.

NDEKLER
GR
1 / ROMANIN BELALISI PYROS
2 / HOLLYWOODUN 300 SPARTALISI
3 / ROMAYA KK SKTREN EHR KARTACA
4 / GKSU NEHRNDE BOULAN ALMAN MPARATORU
5 / OCUKLARIN KATILDII HALI SEFER
6 / SLAM MEDENYET HAYRANI BR MPARATORUN
HALI SEFER
7 / EVLLK YOLUYLA BYYEN ALE: HABSBURGLAR
8 / TUZLADAN, ADRYATKN NCSNE: VENEDK
9 / BARBAROS VE ANDREA DORA HESAPLAMASI
10 / NCES VE SONRASI LE NEBAHTI SAVAI
11 / AMERKA KITASININ LK KAF BR VKNG: KIZIL
ERK
12 / SPANYOLLARIN FATH, AZTEKLERN KASABI
13 / YRMSEKZ MEHMED ELEB VE LGN FRANSA
ZLENMLER
14 / II. FRIEDRICH VE KOCA RAGIB PAA
15 / TARH HAMMER JOSEPH OLARAK DODU, YUSUF
OLARAK LD
16 / KAN VE DEMR ZERNE NA EDLEN LKE:
ALMANYA
17 / AVRUPA MZAHI VE OSMANLILAR
18 / II. ABDLHAMD ZAMANINDA NE GNDERLEN

HEYET- NASHA
19 / BAIMSIZ BR DN CUMHURYET: AYNAROZ
20 / YUNANLILARIN OTTO BEREKET
21
/
BRNC
DNYA
SAVAINI
KAYBETTK,
OLMPYATLARDAN OLDUK
22 / HTLERDEN NGENELER DE NASBN ALMITI
23 / PARADAN SIFIRI NCE ALMANLAR ATTI

GR
Tarihi kazananlar yazar sznn bir gerei olarak Avrupa ya da
nam- dier Batnn bak asn bilmek, Batnn yaad tarihsel
sre hakknda bilgi sahibi olmak gnmzde her zamankinden daha
da nemli hale gelmitir. Zira hlihazrda baskn olan dinsel,
kltrel, siyasal eilimler byk lde bu kk ktann
ekillendirdii deerlerdir. amzda bu denli etkin olan
Avrupann, mekan ve kltr olarak nerede balayp nerede bittii
konusu da ayr bir muammadr. Bu durumdan yola karak baz
aratrmaclar Avrupann zgn bir kta dahi olmadn, Asyann
corafi bir uzants olarak kabul edilmesi gerektiini dile getirirler.
Yine corafi olarak bu ktayla uzaktan yakndan alakas olmayan
Japonya, Avustralya, Amerika Birleik Devletleri ve Kanada gibi
devletler Bat uygarlnn bir paras olarak kabul edilirken;
topraklarnn bir ksm Ural Dalarnn batsnda bulunduu iin
corafi anlamda Avrupann bir uzants olan Rusya, Bat dnyasnn
uzun bir sre dnda saylmtr. Hatta denilebilir ki mensup
olduklar Ortodoks mezhebi ve yaadklar tarihsel sre farkl
olduu iin Bulgar, Srp, Arnavut gibi topluluklar da uzun bir mddet
Avrupal tanmnn dnda tutulmulardr. Buna karlk Balkan
topluluklar iinde yer alan Yunanlara ise Yeniadan itibaren
Avrupa kltrnn oluumuna nemli bir zemin hazrladklar
dnld iin ayr bir nem atfedilmitir.
Avrupa kltr kendini, teki olarak tanmlad baz
uygarlklarn zdd olarak takdim etmitir. Hatta belki de bu takdimin
kklerini Eski Yunan ve Roma kltrlerine kadar tamak
mmkndr. Bu balamda Yunanlarn, eski alarda barbar olarak

tanmladklar Makedonlarn lideri skendere gnmzde sahip

kmas trajikomik bir durumdur. Yenia dnrlerinden bazlar
Avrupallk kavramn tanmlarken Dou toplumlarna zellikle
gnderme yapmak istemi; Baty akln egemenlii, bireyin
zgrl, liberal ve demokratik deerlerin geerli olduu bir
toplum olarak betimlerken, Douyu da tam tersine geleneksel,
muhafazakr, kltrel bir ksr dng iinde bocalayan, despotik bir
toplum olarak tanmlamtr. Bu yaklamla birlikte, doal olarak,
daha ilkalardan itibaren nce Yunan, sonra Helenistik ve ardndan
da Roma uygarlklarn besleyen Msr, Mezopotamya, ran ve
Anadolu corafyalarnda yaayan farkl kltrler grmezden
gelinmitir. Yine Ortaada yaanan Hal seferleri sreci,
sonrasnda Yenia balarnda tm Akdenize damgasn vuran
Osmanl varl ayn akbete uram, Avrupa kendi kendini yaratan
bir toplum olarak takdim edilmitir. Osmanl fetihleri ark
despotizminin Batya szma teebbsleri olarak lanetlenirken,
Batnn emperyalist emellerle Douya hkim olma giriimleri,
medeni deerlerin tanmas, Dou halklarnn uyanna ortam
hazrlamas olarak sunulmutur. Avrupann dousunda yer alan farkl
topluluklarn farkl tarihsel srelerden getikleri, bunun neticesinde
farkl deerler silsilesi oluturduklar grmezden gelinmi, tek
dorunun Avrupa merkezli fikirler olduu dikte edilerek kltrel
smrgeciliin tohumlar atlmtr.
Dier yandan Avrupa da bir yerde Dou dnyas ve Trk
toplumunun tekisidir. Zira Trk tarihi kendi mazisini aktarrken
sklkla Avrupa tarihine gndermeler yapar. Osmanl tarihinin parlak
evreleri, Avrupann ahlaki ve kltrel adan iflasyla bir arada
sunulurken, ayn devletin k evreleri de acmasz Avrupa
kapitalizminin vahiliine ml edilir. te yandan Milli Tarih
yazm iinde Avrupann yknlen baz zelliklerinin kkleri slam

ncesi Trk tarihinin ok eski devirlerinde aranr. rnein Orta

Asyada yaayan Trkler kleci toplum yapsna kar iken, Avrupa
tarihi 18. yzyla kadar kle emei sayesinde ykselir. Romallarda
kadn tmyle kocasna tabii iken, Orta Asyada yaayan Trk kadn
kocas ile eit seviyededir. Ya da Avrupa laisizm ile ancak Fransz
htilali ile tanrken, Trk toplumu bu kavramla Turul Beyin 1055
Badat Seferi srasnda oktan tanmtr. Resm sylemde ve ders
kitaplarnda da yer alan bu anlatya gre Badata giren Turul Bey,
halifenin din liderliini tanrken, kendisi de dnyevi iktidar
stlenmitir. Dolaysyla mevcut gelimeler ya da toplumlarn sosyal
yaam tarz, yaadklar blgenin iklimi, temel geim kayna gz
nne alnmadan yaplan bu karlatrmalar afaki olmakla birlikte,
Batya ve Batl deerlere duyulan hayranln da ak bir rneidir.
Bu tr yorumlar yaparken lka Avrupa topluluklarnn tarmla
uratklar iin kle gcne ihtiya duyduklar, daha ziyade yar
gebe yaam tarzn ve hayvancl benimsemi Orta Asya
boylarnn ise doal olarak klecilie yabanc kalacaklar
unutulmamaldr. Yine zorlu yaam koullarndan dolay kadn-erkekocuk demeden her an savaa hazr olmay mecbur klan yar gebe
yaam ekli ile, retim ve tketim ilikilerinin belli bir dzende
seyrettii ehir yaamn karlatrmak da pek akl kr deildir.
Tm bu ynelimler Avrupa tarihinin ve bu anlamda Avrupann
farkl dnyalarla olan tarihsel ilikilerinin bilinmesini zorunlu
klyor. lkemizde Avrupa tarihini konu alan snrl saydaki kitabn
nemli bir blm, maalesef genel okur kitlesi ile
buluamamaktadr. Bu sebeple Avrupann tarihsel srete tekisi
konumundaki Dou toplumlar ile olan ilikileri zerine younlaan
makalelerden meydana gelen bu kitap, genel okur kitlesi gz nne
alnarak hazrlanmtr. Makale konular incelendiinde yazlarn
ilkalardan yakn zamanlara kadar Bat uygarlnn slam dnyas,

in, Amerika ktas gibi farkl corafyalarla olan mnasebetleri

konusuna odakland hemen fark edilecektir. Ya da Avrupa etkisiyle
genel kabul gren ekli ile ifade edecek olursak yazlar daha ziyade
Avrupann Yakndou, Ortadou ve Uzakdou corafyalar ile olan
temaslar zerine younlamtr. Buradaki uzaklk kavramlarnn da
Avrupa merkeze alnarak oluturulduu pek oumuzun malumudur.
Bu almann ortaya kmasnda pek ok kii ve kurumun destei
vardr. Bu anlamda zellikle SAM, Bayezid Devlet, Robert Koleji,
Fransz Anadolu Aratrmalar, stanbul Aratrmalar Enstits
ktphanelerinin alanlarna verdikleri destek iin teekkr
ederim. Her almamda grsel malzeme konusunda ellerindeki
koleksiyonu istifademe sunan Nasen Can, Levent Safran ve Halit
mer Camcya da sonsuz teekkrler. Sevgili rencilerimin
derslerde sorduu sorular ve meraklarnn younlat konular da
yaz konularnn belirlenmesinde nemli lde etkili oldu. Son
olarak okul ile ktphane arasndaki youn tempom nedeniyle
birlikte geirdiimiz vakitlerden alarak bu eseri hazrladm ok
sevgili eim Nejla ve olum Erdeme iten sevgi ve minnet
duygularmla
Aksaray / STANBUL
Ekim 2011

1 / ROMANIN BELALISI PYROS

Dnyann en grkemli imparatorluklarndan biri olan Romann
temelleri M.. VII. yzylda atlmt. Latium blgesinin en nemli
ehirlerinden biri olan Roma, ilk zamanlar Etrsk kkenli krallar
tarafndan idare edilmise de, sonradan bu krallar patrici ad
verilen aristokratlarn liderliinde ehirden kovulmulard.

Bylelikle monari devrilerek cumhuriyet idaresine geilmiti.

Cumhuriyet dneminin balarnda g, yeleri patrici snfna
mensup ailelerden seilen senatus adl meclisin elindeydi. Meclis,
lkeyi konsl ad verilen ve bir yllna seilen st dzey
memurlar vastasyla idare ederdi. Bu dnemde Roma, Latin kkenli
topluluklarn yaadklar Latium blgesinde giritii bir dizi
mcadele sonrasnda stnlk temin etmeyi bilmiti. zellikle
Etrsk ehirleri sindirilmi, eski efendiler zerinde bu suretle nfuz
tesis edilmiti.

VAE VCTS
Ancak Roma, M.. 387de tarihinin en byk felaketlerinden
birini yaad. Britanyada Kelt, Anadoluda Galat diye bilinen
Galyallar, bu tarihte talyay kuzeyden itibaren istila etmeye
baladlar. Roma, Galyallar ehre on be kilometre mesafedeki
Allia Irma kysnda karladysa da, byk bir malubiyete urad.
lke genlerinin ou sava alannda hayatn kaybetti. Sonrasnda
Galyallar, Romann d duvarlarn aarak ehri igal edip atee
verdiler. Lakin kuatma taktiklerini bilmemeleri, Romay mutlak bir
felaketten kurtaracaktr. Galyallar, bir mddet ehir nlerinde
kaldlar. Ancak kuzeydeki hareket slerinden gelen karklk
haberleri zerine, Roma ile uzlamaya raz oldular. Roma, ykl bir
tazminat karlnda Galyallar ehir surlar nnden
uzaklatrmay baard. Yaanan bu olay sonrasnda Galyallarn efi
konumundaki Brennusun azndan kan Vae Victis yani Veyl
maluplara sz, Batda darb- mesel olacaktr. Brennus, haracn
tartlmas srasnda hile yaptn ne sren Romal bir senatr iin
bu szleri sarf etmi ve sonrasnda da klcn arlk birimlerinin
olduu kefeye koyarak Romallara gzda vermiti.

Galyal sava

Her ne kadar ehir kurtarlm olsa da kayp bykt. Evvela

Roma, savaabilecek durumda olan nfusunun byk bir blmn
muharebe alannda brakmt. Dahas, ehir atee verilmi, Latium
blgesinde dier kentler zerinde tesis edilen nfuz sona ermiti.
Bata Etrskler olmak zere Romann dmanlar tekrar harekete
gemilerdi. Roma, tpk gelecekteki Hannibal ve bu yazya konu
olan Pyros felaketlerinde de tekrarlanaca zere, bu skntlar
atlatmasn bildi. Nitekim yaadklar, Romay sindirmek bir yana
daha da agresifletirecektir. Roma, Yutulmadan yutma politikasn
uygulamaya balayacaktr. Ancak bundan nce, benzeri bir istilann
yaanmamas iin ehir surlarnn tahkimi yoluna gidilir. Sonrasnda
ordu yeniden dzenlenir. Bylelikle olas bir saldrya kar en temel
tedbirler alnm olur. Bu tedbirler, ksa bir sre sonra snanacaktr
da. ncelikle Tiber Nehri kenarna kadar sokulmu olan Etrskler
pskrtlr. Roma surlar, sonraki yllarda yaplan Galya aknlarn
da baar ile durdurur. Dier Latin kentleri zerinde de zaman iinde
yeniden stnlk tesis edilerek, Roma nderliinde bir Latin
birliinin temelleri atlr. Romallar, Galya istilasnn izlerini aradan
yarm asr gemeden tmyle sileceklerdir.

Romann forum alan

Roma, M.. IV. yzyl ortalarndan itibaren Orta talyann

egemenlii iin Samnitlerle mcadele etti. Faslalarla devam eden
byk savan ardndan, Samnitleri de kontrol altna alarak bu
blgenin mutlak hkimi oldu. Bylelikle sra talyann gneyine
gelmi oldu. Blgenin gney ksm Helen kolonileri tarafndan
evrelenmiti. Roma, bu Helen kentlerinden bazlarn da himayesi
altna ald. Blgedeki bu genilemeden rahatsz olan devletlerin
banda ise yine bir Helen kenti olan Tarentum gelmekteydi.
Esasen talyann gneyi daha M.. VIII. yzyldaki Helen
kolonizasyonu devresinden itibaren Yunanistandaki topluluklarca
iskan edilmiti. Bu sebepledir ki blge, Byk Hellas ad ile
anlr olmutur. Ancak zaman iinde bu Helen kentleri zayflam ve
dardan gelen istilaclara kar kendilerini koruyamaz hale
gelmilerdi. Bunun neticesinde ellerinde bulunan zenginlik
kaynaklarn devreye sokmak ve kendi emniyetlerini bu suretle
yabanc lkelerden davet ettikleri kral ya da paral askerlere teslim
etmek yntemini benimsediler. te Romann M.. IV. yzylda
Gney talyaya sarkmaya balamas, doal olarak blgede benzer
bir tutumu yeniden gndeme getirdi. Buradaki Helen kentlerinden
birisi olan Thurii, blgede yaayan Lucanlarn saldrlarndan
korunmak iin Romallar davet etmiti. Roma, Gney talyann en

gl ehirlerinden biri olan Tarentumun tepki gstereceini hesap

etmesine ramen, yardm arsna olumlu yant verir. Thurii kentine
bir Roma garnizonu yerletirilir. Ayn gnlerde bir Roma filosu da
kan frtnadan korunmak iin Tarent Krfezine snmak zorunda
kalr. Halbuki nceki yllarda Tarentum ve Roma arasnda varlan
bir anlamaya gre, Roma gemilerinin her ne sebeple olursa olsun
Tarent Krfezine girmeleri yasaklanmt. Tarentumun yaanan
gelimelere tepkisi sert olacaktr. nce limandaki Roma gemilerine
saldrlr, ardndan da Thurii kentine yrnerek buradaki Roma
garnizonu blgeyi terk etmeye zorlanr. Romallar meseleyi
diplomatik yntemlerle zmek iin Tarentuma eli gnderirlerse de
hakaret ile karlarlar. Sava kanlmaz bir hale gelince Tarentum,
Epir kral Pyrosu blgeye davet eder. Esasen Tarentumlular, daha
nceki yllarda da blgedeki yamac topluluklara kar Spartadan,
Syrakusa Krallndan ve Epirden asker yardmlar temin
etmilerdi.

ROMA, FLLERLE KARILAIYOR

Pyros, Helen lkesinin Adriyatik Denizine bakan kysnda ve
Gney talyann tam karsnda bulunan Epir blgesinin hkimi idi.
Byk bir taktisyen ve baarl bir asker olan Pyros, Helen
corafyas ve talyay kontrol altnda tutan gl bir devlet
kurmay hedefliyordu. Dolaysyla Tarentumdan kendisine gelen
daveti hi tereddt etmeden kabul etti. Pyros, talya corafyasnda
yaayanlarn o vakte kadar bilmedikleri, ama Hindistana kadar
uzanm olan Byk skender sayesinde Helenistik krallklarca
bilinen ve orduda kullanlan filleri ile beraber talyaya ulat. 20
filin yan sra falanks dzeninde savaan gl bir ordu Tarentum
nlerinde karaya km ve Tarentumlular, kentin anahtarlarn
Pyrosa teslim ederek onu bakumandan olarak tanmlard. Bunun

zerine Pyros, vakit kaybeden Romallara kar harekete geti. lk

olarak M.. 280de Romallar, Tarent Krfezinin batsnda
bulunan Heraklia ehri nlerinde ar bir malubiyete uratt. Bu
zafer, Pyrosa Gney talyada pek ok mttefik kazandrd.
Sonrasnda Romann kalbi olan Latium blgesine girdi. Ancak
burada, Romann mttefiki olan ehirlerin Romaya sadk
kaldklarn grerek Tarentuma geri ekildi. Kazand muhteem
zaferin meyvelerini toplayamam, buna mukabil anakarasndan ok
uzakta olduu iin ordusu da epey ypranmt. Romann iini ksa
srede bitiremedii takdirde Pyrosu byk skntlar beklemekteydi.
stelik Helenler de gvenilir mttefikler deillerdi. Zira Pyrosun
blgede kazand saygnlktan duyduklar rahatszl her frsatta
dillendirmekten geri kalmyorlard.

Pyrosun filleri

Pyros, ertesi yl Romallarn Tarentumun kuzeyindeki Apulia

blgesinde bulunan kuvvetlerine taarruz etti ve kesin bir zafer
kazand. Ancak kayplar o kadar ard ki, yannda bulunan
adamlarna Eer Romallara kar bir zafer daha kazanrsam
mahvolacam dedii rivayet olunur. Oysa Roma, Pyrosun tam
tersine kendi anakarasnda savayor ve kayplarn ok daha kolay

giderebiliyordu. Bu nedenle Pyros, Roma ile bar yollarn aramaya

balad. Lakin durumun farknda olan Roma senatosu, bu giriimlere
olumlu cevap vermedi. Neyse ki zaman Romann lehine iliyordu.
stelik geen sre iinde Romadan kopan pek ok mttefik de
yeniden Romaya yanama yoluna gitmiti. Zira Pyrosun ekilip
gitmesinden sonra, Romann korkun fkesi ile kar karya
kalacaklarn biliyorlard.

Epir kral Pyros

talyaya yapt kartmann nc ylnda, bu kez Sicilyadaki

Helen kentleri kendisinden yardm talebinde bulundular. Fakat bu kez
dman Roma deil, Kuzey Afrika merkezli Kartaca idi. Pyros bu
teklifi de kabul etti. Sicilyaya geerek Kartacallar neredeyse
tamamen blgeden skp att. Kartacallar adann ancak bir iki
noktasnda tutunabilmilerdi. Roma ile yapt mcadelelerin
Pyrosa tecrbe kazandrd ortadayd. Epir kral, Sicilyada vakit
kaybederek ordusunu daha da zayflatmak yerine kesin sonuca
ulamak iin dorudan Kuzey Afrikada bulunan Kartacaya
saldrmaya karar verdi. Bylece meseleyi kkten zecekti. Lakin
devreye bir kez daha Helen devletleri girdi. Helenler, Kartacallarn
blgeden karlmasnn kendileri iin yeterli olduunu beyan
ederek, Pyrosa Kartaca seferi iin asker ya da maddi konularda
destek vermeyeceklerini aka ifade ettiler. Pyros, tpk kendisinden

sonra talyay istila etmek isteyen Hannibal gibi bir amazla kar
karya kalmt.

ROMAYI KK HESAPLAR KURTARDI

Epir kral en byk darbeyi ise Romallarla M.. 275te giritii
Beneventum Savanda yedi. Bu savata artk kaynaklar tkenme
noktasna geldii iin ilk ve son kez malubiyete uramt. Yenilgi
sonrasnda Pyros, talyada daha fazla kalmann bir anlam
olmadna kanaat getirecek ve kumandanlarndan Milonu bir miktar
kuvvetle birlikte Tarentumda brakarak lkesine geri dnecektir.
M.. 272deki lm sonrasnda bu kuvvetler de memleketlerinin
yolunu tutacak ve korumasz kalan Tarentum, ksa bir sre sonra
Roma tarafndan ilhak edilecektir. Bylelikle Roma, bir kez daha
dmanlarnn kk hesaplar neticesinde kurtulacaktr. Yarm asr
kadar sonra Hannibal da Romaya benzer nedenlerden dolay
lmcl darbeyi indiremeyecektir. Zira Kartacadaki muhalifleri,
Hannibala bekledii destek kuvvetleri gndermeyecek ve
toparlanan Roma, nce Hannibaln, arkasndan da Kartacann
sonunu hazrlayacaktr.
TALYANIN GNEY BYK HELLAS OLARAK BLNRD
talyann gneyi Helen kolonistler tarafndan iskan edildiinden dolay M..
VI. yzyldan itibaren Megale Hellas yani Byk Yunanistan olarak
tannrd. Bilindii zere Yunan corafyas tarmsal adan skntl bir blgedir.
Bu nedenle denizcilikle uraan Yunanllar, M.. VIII. yzyldan itibaren gerek
Karadenizde gerekse de Akdenizde bir dizi kolonileme faaliyetinde
bulunacaklardr. Gney talyada tesis edilen kolonilerin ortak zellii, ehrin
etrafna yaylan geni tarm arazileridir. Bunun dnda ou kent, deniz
kenarnda kurulmu olup nemli limanlara sahipti. Yarmadann gney ve dou
kylar grece daha kolay kolonize edilirken, batda varolan Etrsk hakimiyet,
Helen kolonilerinin blgede snrl varlk gstermesine sebep olmutur. Koloni
eklinde tesis edilen ehirler zaman iinde ana karadan siyasi olarak kopmu,
ancak ekonomik ve kltrel ilikilerini devam ettirmilerdir. Zamanla bu koloni

kentler de kendi kolonilerini kurmaya balayacaklardr.

Helen kentleri, ilerleyen yllarda idari, din, kltrel alanlarda Romay da
derinden etkileyeceklerdir. Pek ok Helen mitosu, Yunan tanrlar ve Yunan
alfabesi, onlar vastasyla yarmadaya girecektir.
Helen kentlerinin temel zenginlik kaynan ticaret oluturuyordu. Zenginliin
de etkisiyle bu corafyada nemli kltrel gelimeler yaand. Suyun kaldrma
kuvvetini bulan Arimed de yine bir Helen kenti olan ve Korintliler tarafndan
kurulan Sirakuzada yaam ve son nefesini bu ehirde vermiti. Sirakuza, iki
limana sahip olmas sebebiyle talyadaki en grkemli Helen kentlerinden biri
konumundayd. Arimed sadece suyun kaldrma kuvvetini bulmam, ayn
zamanda Sirakuza Romallarca kuatld srada kurgulad kuatma aletleri
vastasyla Romallarn da epey cann yakmt. Gelitirdii savunma yntemleri
arasnda gne nlarn byk bir ayna aracl ile yanstarak Roma gemilerini
yakmak, ehir surlar nnde beliren Roma kadrgalarn, gelitirmi olduu bir
vin sayesinde denizden kararak alabora etmek ya da ok byk talar
devasa mancnklarla Romallara frlatmak geliyordu.

KAYNAKA
Sabahat Atlan, Roma Tarihinin Ana Hatlar, I. Ksm Cumhuriyet Devri, stanbul 1970.
Clemens Bosh, Roma Tarihinin Ana Hatlar I. Ksm Cumhuriyet, (Tercme: Sabahat
Atlan), stanbul 1940.
Halil Demirciolu, Roma Tarihi, I. cilt, Ankara 1987.
Helge Hesse, 80 Cmlede Dnya Tarihi, (ev: idem Canan Dikmen-Gl Grtunca)
stanbul 2008.
Arif Mfid Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, stanbul 2004.
Arif Mfid Mansel, Eski Dou ve Ege Tarihinin Ana Hatlar, stanbul 1945.
Adnan Pekman, Ana Hatlar ile Ege-Yunan-Roma Tarih ve Uygarlklar, Trabzon 1967.
Ouz Tekin, Eski Yunan ve Roma Tarihine Giri, stanbul 2008.

2 / HOLLYWOODUN 300 SPARTALISI

M.. V. yzylda gerekleen Pers-Yunan mcadelesi, bilindii

zere daha ziyade Termofil Sava vesilesiyle birka kez beyaz

perdeye aktarlmt. Bunlardan zellikle 2007 yapm olan 300
Spartal filmi, gerek dnya genelinde, gerekse de lkemizde byk
ilgi uyandrd. zellikle kullanlan efektler ve ok kesin izgilerle
belirlenen ranl-Yunan imaj, seyircilerin belleklerine kaznd.
Esasen tarihin beyaz perde zerinden insanlara aktarm, beraberinde
ok ciddi tehllikeleri de getiriyor. Nitekim tarihin en militarist
toplumlarndan birisi demokrasinin savunucusu olarak izleyicilere
takdim edilirken, saray terifat ve eyalet sistemi bata olmak zere
Roma mparatorluu vesilesiyle tm Akdeniz corafyasn etkilemeyi
baaran parlak Pers uygarl despotizmin kalbi olarak sunuluyor.
Dolaysyla film, bugne de ok gl gndermeler yapm oluyor.
Amerika tarafndan er ekseninin merkezine konulan ran, 2500 yl
ncesini anlatan bu filmde ayn eksenin ana odanda Film, hakl
olarak baz eletirmenlerce medeniyetler atmasnn son halkas
olarak grld. Bu vesileyle biz de Sparta toplum yapsna bir nebze
bakalm. Bylelikle de sinemann neleri deitirebilme gc
olduuna bir nazar etmi olalm:
Sparta toplumu ile ilgili ana kaynaklarn banda, miladi I.
yzylda yaam olan Yunan tarihi Plutarkosun Likurgosun
Hayat adl eseri gelir. Likurgos, Spartallarn efsanevi kral ve
yasa koyucusudur. Dolaysyla Plutarkosun almas, Spartann bu
yasa koyucu sayesinde yaad deiim ve dnm, Spartann
Yunan corafyasnda ulat gcn temellerini anlatmay hedefler.
Bylelikle Plutarkos, bize Sparta toplumunun en ince noktalarn
dahi aktaran ve hlihazrda Sparta toplumu hakknda en temel bilgi
kaynaklarndan biri olan eserini brakr.

300 Spartal filminin afii

Spartal Likurgosa gre bir toplum iindeki btn fenalklarn

kayna zengin ve yoksul arasndaki uurumdur. Bu farkn yok
edilmesi ve sonrasnda yeniden olumamas iin, devlet kanalyla bir
kontrol mekanizmas kurmak gerekmektedir. u halde vatandalar
arasnda mlk ortak olmal, para kavram ortadan kaldrlmal,
zenginlie yol aan ticaret ve benzeri uralardan uzak durulmalyd.
Sparta vatanda olan ve 20 yana gelmi her zgr yurttaa eit
miktarda toprak datlmal, yurttalar arasnda snfsal farklla
sebebiyet verecek her trl yaam tarzna engel olunmalyd. lke,
adeta btn kardeler arasnda eit ekilde bllm bir iftlie
benzemeliydi. retim helot ad verilen toprak klelerince
gerekletirilmeli ve Sparta erkekleri kendini daha byk bir erdem
iin, yani vatanlarnn korunmas lksne hazrlamalydlar. Bunun
neticesinde Sparta Devleti, neredeyse doduu ilk andan itibaren
yurttalar zerinde belirleyici bir konuma ulam oluyordu.

KADINLAR VE GREVLER
Sparta toplumu iinde kadnlar salam ocuk dourmal ve devlet
yedi yanda bu ocuklara el koyana kadar da elverdiince elik

iradeli bireyler yetitirmeliydiler. Onlara kahramanlk hissiyat

verecek marlar okumal, cann Sparta iin veren byk atalarnn
destans hikayelerini anlatmalydlar. Spartal bir anne, ruhun
yumuamasna sebebiyet veren eylerden ocuunu saknmalyd.
Sparta kadnlar da erkekleri gibi sert bir eitime tbi tutulur, kou
yapar, disk ve ok atarlard. Likurgosa gre salam bir neslin tohumu
ancak salam bir bedende geliebilirdi. Kzlara erkeklerden
kamamalar tembihlenir, hatta baz durumlarda gen kzlar eitim
srasnda beceriksiz tavrlar sergileyen erkeklerle alay ederek onlar
daha bir azimle almaya sevk ederlerdi. Bu sebeplerden dolay
Sparta kadnlar, dier Yunan kadnlarna gre erkekleri zerinde
daha rahat otorite kurabilen kadnlar olarak alglanagelmitir.
Nitekim 300 Spartal ile Termofil Geidini savunan Kral
Leonidasn kars Gorgoya, yabanc bir kadn Siz Sparta
kadnlar, erkeklerine talimat verebilen tek kadnlarsnz demi ve
Gorgodan da Biz Sparta kadnlar erkek douran tek kadnlarz da
ondan cevabn almt.
Tahmin edilebilecei zere erkek ocuklarn eitimi, kz
ocuklarna gre ok daha zordu. Sparta, militarist bir yapya sahip
olmaya mecburdu. Bu devletin kkleri Dor aknlar sonrasnda
buraya yerleen atalarna dayanyordu. Herkln soyundan
geldiklerine inanan Dor kkenli Spartallar, yerli halka gre aznlk
durumundaydlar. Sklkla yerli halkn isyanlar ile kar karya
kalmalar, onlar sekin sava vatandalar yetitirmeye zorlamtr.
Spartada doan her erkek ocuk, doar domaz toplumun en
yallarnca muayene edilirdi. Doan bebek askerlik yapmaya
elverili grbz bir ocuk ise bytlmesi emredilir, eer
vcudunda herhangi bir kusur ya da zayflk emaresi varsa lkenin
snrl kaynaklarn bo yere tketmemesi iin Taygetos Dana
karlarak oradaki bir uurumdan aa braklrd. Nitekim 300

Spartal filminde Spartallara ihanet ederek Pers ordusuna yardm

eden Efialtes, bu ekilde anne ve babasnca ldrlmeyerek sa
braklan bir kiilii canlandryordu.

Spartann efsanevi yasa koyucusu Likurgos

Yedi yana kadar annesi tarafndan baklan Spartal erkek

ocuklar, bu sre iinde bezlerle sarlp sarmalanmaz, yiyecek
semelerine
izin
verilmez,
karanlktan
korkmamalar,
nazlanmamalar, mzmzlanmamalar konusunda sk bir terbiye
alrlard. Bu sebeple baz Yunan devletlerinde soylular, ocuklar
iin Spartal dadlar arar fakat Sparta toplumunda yabanc bir
kadnn ocuk yetitirmesine asla izin verilmezdi. Yedi yana basan
ocua ise devlet el koyar ve onu annesinden ayrarak agelaia yani
kme denilen bir topluluun iine koyard. Burada ocuk dier
yatlar ve aabeyleri ile birlikte yaamay, yemek sememeyi, emre
itaat etmeyi, kavga etmeyi, yedii darbelere kar ayakta kalmay
renirdi. Yine ocuklara hrszlk yapmalar, yiyeceklerini alarak
edinmeleri de retilirdi. Sparta toplumunda hayatta kalmak iin
yaplan hrszlk su kabul edilmezken, yakalanmak byk ayp

saylrd. Bu sebepledir ki hrszlk yapt anlalan kii, ald

iin deil, yakaland iin iddetli biimde cezalandrlrd.

SPARTA USUL TERBYE

Daha byk ocuklar bu eitim srecinde kklere yol
gstermekle grevliydi. Kmeye alnan ocuun salar kesilir,
yalnayak yrr ve yaz k neredeyse rlplak dolard. 12 yana
geldiklerinde ocuklara bir pelerin verilirdi. Bu pelerin ayn
zamanda ldkleri vakit kefenleri de olurdu. Zira Spartallar, len
erkekleriyle birlikte sadece pelerinlerini gmerlerdi. Yalnzca
savata len erkekler ile doumda len kadnlarn isimleri mezar
tana kaznrd. Spartal genlerin karnlarn doyurmalarna,
sklkla banyo yapmalarna, gzel kokular srmelerine izin
verilmezdi. Ancak delikanl eitimini tamamlayp 20 yana
geldikten, yani tam anlamyla Sparta vatanda olduktan sonra,
savaa giderken bu konulardaki snrlamalar kaldrlrd.
Savalarn ykanmalarna, gzel kokular srmelerine, salarn
uzatmalarna ve gzel yemekler yemelerine izin verilirdi. Lakin
Spartal bir gen bu konularda o kadar titiz davranrd ki,
savamasna engel tekil edecek herhangi bir arl yapmazd.
Yine Spartallar asndan lm son derece sradan bir eydi ve
sava alannda can vermek gzel bir lmd. Spartallar
cenazelerini ehir dna deil, tapnaklarn hemen yanna
gmyorlard.
Bylece
lmn
aleladelii
vatandalara
hatrlatlyordu.
Sparta toplumunda ok konumak da terbiyesizlik kabul edilirdi.
Kii, aklndakini en ak ve en net ekilde sylemeye tevik edilirdi.
Bu sebeple Spartallar, dnemlerinin en hazrcevap insanlar olarak
bilinirdi. Plutarkosun anlattna gre bir Atinal, onlarn ksa
kllar ile alay etmek iin bir Spartalya Tiyatrolarda

hokkabazlar en kolay sizin kllarnz yutuyor dedii vakit, Ama

bizim kllarmz dorudan dmann yreine ular cevabn
almt. Yasa koyucu Likurgosun yeenine Spartada niin az yasa
olduu sorulduunda Az konuanlarn ok yasaya ihtiyac yoktur
eklinde bir cevap vermiti. Yabanc bir adam Spartallar ne kadar
sevdiini gstermek iin Benim lkemde bana Spartallarn dostu
derler eklinde bir sz sarf ettiinde de Sana kendi yurttalarnn
dostu denmesi daha iyi deil mi? eklinde bir cevap verilmiti. Yeri
gelmiken hemen belirtelim ki Spartallar, yabanclarn lkelerine
gelmelerine de scak bakmazlard. Zira yabanclar kendi kokumu
dzenlerini de beraberlerinde getirdikleri iin, bu durum genler
asndan iyi bir rnek tekil etmemekteydi. Zaten ticari faaliyetin
neredeyse hi olmad bir memleket, yabanclar asndan da byk
bir cazibe tamyordu.

Bir hoplit bal

Devletin vatandalarna mdahalesi bu kadarla snrl deildi.

Vatandalarnn medeni durumlarna da karyor, onlar evlenmeye
ve salkl ocuklar yapmaya tevik ediyordu. Hatta baz usta
savalar srf bekar olduklar iin kendilerinden daha gen
Spartallardan
sayg
grmeyebiliyorlard.
Nitekim
nl
komutanlardan Derkyilidas gren bir asker ona yerini vermeyi
reddettii gibi, kendisine de leride bana yerini verecek bir olun
bile yok senin demi, bu szleri nedeniyle de evresindeki
Spartallarca ayplanmamt. Bekarlar baz trenlere katlmaktan

menedildikleri gibi, ehir meydannda plak dolamaya mecbur

braklyorlard. Evlenmek isteyen bir delikanl, bunu kz karmak
suretiyle yapyordu. Karlan kz yal bir kadna teslim ediyor,
onunla birlikte olduktan sonra da yine dier arkadalarnn yanna
giderek kla yaamna geri dnyordu. Sonraki gnlerde de
karsnn yanna ekinerek ve gizlice uramaya devam ediyordu.
Bakalarnn onlarn birlikte vakit geirdiklerini grmesi byk ayp
olarak alglandndan iftler, bulumalar srasnda gizlilie byk
nem vermekteydiler. Likurgos, bu yolla birbirine hasret kalan
iftlerin aralarndaki sevginin daha da oalacana ve ihtirasn
beraberinde getirdii lszlklerden bu ekilde korunacaklarna
inanyordu.

Bronz bir hoplit heykeli

Spartallarn evlilik kurumuna bak alar da dier toplumlardan

olduka farklyd. Sparta toplumunda, her birey toplumun
menfaatlerini n planda tutmak durumundayd. Gerek eitim yoluyla,
gerekse de yaay tarzyla yurttalara bu duygu alanmaya
allyordu. Bu sebeple yal vatandalarn gen elerini,
kendilerinden daha gen ve gl Spartallarla paylamalar bir

erdem olarak kabul ediliyordu. Bu evlilikten doan ocuu, yal

koca kendi z evlad gibi kabul ediyor ve eitimi ile bizzat
ilgileniyordu. lke menfaatleri sz konusu olduunda evliliin baka
toplumlarda beraberinde getirdii kskanlk, irkin bir davran
olarak kabul ediliyordu. Yine saygn bir erkek, bir baka saygn
savadan ei ile birlikte olmak iin izin isteyebiliyor ve bu
birliktelikten doan ocuk, iki deerli savann ortak evlad olarak
kabul ediliyordu. Sparta toplumunda bu tr ocuklar, iki deerli
babaya sahip olduklar iin, doutan ansl kabul ediliyorlard. zin
alnmak suretiyle gerekleen birliktelik zina olarak kabul
edilmediinden, Spartallar birbirini aldatan kar-koca mefhumuna
kendilerini yabanc grrlerdi. Hatta evlilie ihanet durumunda
iftlere ne ceza verildii bir Spartalya sorulduunda kendisinin
verdii cevap, olmayan bir eye verecek yantnn olmad
eklindeydi.

DEMOKRAS DEDN
Bu yazy kaleme almama bir yerde vesile olan Sparta
demokrasisine gelince Spartada yaayanlar toplumsal snfa
mensup kabul edilirdi. Birinci snf, kendilerine bulunduklar
blgenin hkimi olduklar iin Lakedaimonyal diyen
Spartallard. Bunlar blgeye gelen Dor savalarn torunlar olup
toprak ileri ile uramaz, topra ileyen helotlarn elde ettii
rnn %60na el koyarlard. kinci grup ise zgr olarak kabul
edilen ancak gerek asker ve gerekse idari adan Spartallara bal
olan perioikoslard. nc ve en kalabalk snf olan helotlar
ise Spartallarn yaad corafyann yerli halkndan oluurdu.
Hibir siyasi haklar olmad gibi, zaman zaman nfuslarnn
artmamas iin Spartallar tarafndan sistematik olarak
katledildikleri de olurdu. Uzun lafn ksas Spartada zgr insan her

yerdekinden daha zgr, kle ise her yerdekinden daha kle idi.
Dolaysyla Kral Leonidasn 300 Spartal filminde Pers kral
Kserkese verdii demokrasi dersi ile ilgili sylev, tarih gerekler
gz nne alndnda olduka havada kalyor.

Sparta kral Leonidas Termofil Geidinde

Yeri gelmiken Spartallarn ynetim anlayndan da biraz

bahsedelim. Spartann balangta bir kral tarafndan idare
olunduu ancak bu kral saysnn sonradan ikiye kt biliniyor. ki
ortak kral lkeyi beraberce idare ediyorlard. Krallardan biri sefere
ktnda dieri bu suretle idari ilerle ilgilenebiliyordu. Krallar ilk
balarda pek ok lka toplumunda olduu gibi bakomutan ve
barahip unvanlarn tayorlard. Ancak sonradan birer memur
dzeyine indirgendiler. G ise halk meclisinin eline geti. dari
yap iinde ayrca Gerusia denilen bir de ihtiyarlar meclisi
bulunuyordu. Bu meclis 60 yan gemi 28 yeden oluuyordu ve
iki kraln da katlmyla meclisin ye says 30u buluyordu. Bu
meclis bir nevi danma kurulu olarak faaliyet gsteriyordu. Ancak
lke iindeki asl g Apella denilen ve savaabilecek durumdaki
her Sparta yurttann yesi olduu halk meclisinin elindeydi. Bu
meclis, savaa ve bara karar verir, kanunlar hazrlar ve st dzey
devlet idarecileri ile Gerusia Meclisi yelerini seerdi.

Spartal sava

Sparta yzyllarca bu muhafazakr yapsn korudu ve dardan

gelen fikirlere kar tutumunda srarc oldu. Nitekim komularna
kar kazandklar asker zaferler de takip ettikleri yola olan
inanlarn arttrm olmaldr. Varlk nedenlerini militarizme borlu
olan bu devlet, 300 Spartal filminde Hollywoodun, tarihe
mdahale gcnn bir nevi gstergesi olarak farkl ekilde takdim
edildi.

Pers asker birimlerinden lmszler

PERSLERE GELNCE...
Spartann ve dolaysyla Bat toplumunun tekisi olarak takdim
edilen Perslere gelince... Aslnda Persler hakknda sylenecek ok
sz var. Ancak zellikle Perslerin Romallardan nce en rgtl
devletin sahibi olduklarn belirtmek gerekir. Perslerin kullandklar
pek ok yntem, ilerleyen yllarda gerek Roma gerekse de dier
devletler tarafndan benimsenecektir. rnek vermek gerekirse
Persler, fethettikleri blgeleri satraplk denilen eyalet paralarna
gre taksim ediyor ve bu ekilde ynetiyorlard. Bu idari birimlerde
zaman zaman yerel yneticileri i bana getiriyor, ancak onlar
merkezden tayin ettikleri mfettiler vastasyla sk bir denetime
tabi tutuyorlard. II. Kiros zamannda kurulan posta sistemi,
imparatorluun farkl blgeleri ile hzl bir ekilde haberlemeyi
salad gibi, merkez otoriteyi de pekitiren bir unsur olmu;. ana
yollarn zerinde yaklak 6 kilometrede bir kraliyet ulaklar iin
konak yerleri tesis edilmiti. Persler ticari yollarn inasnda da
olduka ustalard. Nitekim lkan en nemli ticari
gzergahlarndan olan Kral Yolu, ran topraklarndan Bat

Anadoludaki Efes ve Sardise kadar uzanyordu.

Persler, ele geirdikleri blgelerde benimsenen din inanlara da
mdahale etmemiler, vergiler dzgn bir ekilde dendii ve bir
isyan durumu sz konusu olmad mddete, egemenlikleri altnda
tuttuklar insanlarn manevi dnyasna mdahaleden kanmlard.
Nitekim bu tutumun da etkisiyle Pers idareci zmresinin mensup
olduu Zerdti inanc, imparatorluk genelinde yaylma imkan
bulamayacak, daha ok Pers aristokrasisi tarafndan benimsenmi bir
inan olarak kalacaktr. Baz kaynaklarda dinsel hogr olarak da
geen bu tutum, bilindii zere uzun soluklu bir emperyal g
olmann olmazsa olmaz kurallarndan biridir. Yine Pers krallarnn
bir nevi hassa ordusu olan lmszler ad verilen birlik, kraln
satraplar ve dier g odaklarna kar savaa hazr bir ekilde her
an elinin altnda bulundurduu bir g demekti ki, tm bu
uygulamalar Helenistik dnem devletlerinden, Roma, Abbasi Devleti
ve Osmanl mparatorluuna kadar pek ok devlete ilham kayna
tekil edecektir.
imdi varn siz dnn kim barbar kim uygar...

KAYNAKA
Mehmet Ali Aaoullar (editr), Sokratesten Jakobenlere Batda Siyasal Dnceler,
stanbul 2011.
evket Dnmez, Perslerin Kayp Satraplk Merkezi Bulundu, Popler Tarih, say: 12,
Ocak 2010, s. 13-14.
Eugen Friedell, Antik Yunann Kltr Tarihi, (ev: Necati Aa), Ankara 2004.
Arif Mfit Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, Ankara 1988.
Ekrem Memi, Eskia Medeniyetleri Tarihi, Bursa 2006.
Ekrem Memi, Eskia Tarihinde Dou Bat Mcadelesi, Konya 1993.
Mustafa Namk, Eski Yunan Terbiyecileri, stanbul 1931.

Pluatarkhos, Likurgosun Hayat, (ev: Sebahattin Eybolu-Vedat Gnyol), stanbul 2010

Kaan Polatlar, Sparta ve Platonun devlet anlay, Bilim ve topya, say: 124, Ekim 2004,
s. 72-77.
Alaeddin enel, Siyasal Dnceler Tarihi, Ankara 2002.

3 / ROMAYA KK SKTREN EHR KARTACA

Roma, tarihin en muhteem kurumsal yaplarndan birini oluturmu
ve asrlarca Akdeniz havzasna hkim olmutur. Gerek Akdeniz
havzasnn dousunda ve gerekse de batsnda kurulan pek ok devlet
Romay rnek alm, hatta onun devam olma iddiasnda
bulunmutur. Yurttalardan oluan disiplinli ordusu ve idari sistemi
dzenleyen baarl rgtsel yapsyla Roma, lkan hi phesiz
en mkemmel devletlerinden biri konumundayd. Tm bunlara
ramen Romann yaylma sreci zaman zaman olduka sancl
gemitir. Romaya cumhuriyet dneminde en byk tehdit,
Akdenizin kar sahilinden, Tunustaki Kartaca ehrinden gelecektir.

Fenikeli tacirler

Kartaca, Lbnan sahiline egemen olan ve M.. VIII. yzylda

Fenikeliler tarafndan temelleri atlm bir ehirdi. Fenikeliler,
anavatanlarnn dousunda kalan Lbnan dalarnn i kesimlere
ulam zorlatrmas sebebiyle denizcilie ynelmiler, yaptklar

seferlerle Fas ve spanyaya kadar uzanmlardr. Buralarda tesis

ettikleri kolonileri vastasyla, i kesimlerdeki hammaddeleri sahile
ve oradan da ticari pazarlara tayarak, Akdeniz ticaretine
damgalarn vurmulard. Antik devirde Akdenizin kuzeyi ve
Karadeniz daha ok Helenler tarafndan kolonize edilirken,
Akdenizin gney kesimine Fenikeliler hkim olmutur. Koloniler,
dinsel ve idari anlamda anakara ile balantlarn srdryor olsalar
da, zaman iinde bazlar anakaradaki ehir devletlerinden daha da
nemli bir konuma gelebilmekte ve gleri ile sivrilebilmekteydiler
ki, Kartaca da bunlardan biridir.

Kartacann Antik liman

Kartacann idari yaps Romaya olduka benzemekteydi. Nitekim

Romada iktidar soylu patrici snfnn elindeyken, Kartacada da
idari yapda rol almann yolu soyluluktan geiyordu. Roma gibi
Kartacada da senatus ve halk meclis vard. st dzey idareciler
belli bir sreliine seiliyorlard. Kartacann Romadan en bariz
fark ise, Roma siyasi adan karada yapt savalarla snrlarn
geniletirken, Kartaca denizlerdeki stnln devreye sokarak
yeni koloniler kurma ve ticari pazarlar elde etme peindeydi. Bu
nedenle Kartaca devletinin snrlar dank bir grnm arz eder.
Topraklarnn bir ksm Kuzey Afrikada, bir ksm spanya, Sicilya,
Korsika, Sardunya ve talyada idi.

Kartacallar, ok erken denilebilecek bir zamanda talya ile

ilgilenmeye balamlardr. Bunun iki nedeni olduu sylenebilir.
lki, blgenin Kartaca asndan nemli bir pazar oluu, ikincisi ise
Kartacallarn en byk rakibi olan Helenlerin, bilhassa Sicilya ile
talyann gneyine hkim olmalardr. Bu nedenle Helen kltr
sahasnn iinde yer alan yon kentlerinden biri olan Foallarn
blgede etkinliini arttrmaya almas karsnda, M.. VI.
yzylda Orta talyay kontrol altnda tutan Etrsklerle birleme
yoluna gitmiler ve Foallar malup ederek blgeden
uzaklatrmlard. Sonraki yllarda da Kartacallar, lkan en
byk mcadelelerinden biri olan Pers-Yunan savalarnda,
Perslerle ortak hareket ederek Sicilyadaki Helen ehirlerine
saldrmlard. Grld zere Kartacallar, varlk nedenleri olan
ticareti tehdit eden kim olursa olsun bu devlete kar harekete
gemekte tereddt etmemektedirler. Nitekim Kartacallar, M.. IV.
ve III. yzylda da bu sefer Gney talya ve Sicilyadaki Helen
kolonilerine kar Romallarla anlama yoluna gitmilerdi. Bu
anlama ayn zamanda iki byk g arasndaki atmann da ilk
tohumu olarak kabul edilebilir. Zira bu uzlama Romann iini
kolaylatrm ve Gney talyadaki Helen kolonileri Romann
egemenlii altna girmitir. Nitekim iki devlet arasnda M.. 264 ve
M.. 146 yllar arasnda yaanacak olan ve Kartacann haritadan
silinmesi ile nihayetlenen mcadeleler silsilesi de bu suretle
balayacaktr.

ROMALILARIN TAKT
M.. 264te Sicilyadaki egemen glerin kendi aralarnda
baladklar sava, taraflardan birinin blgeye Kartacay, dierinin
de Romay davet etmesi zerine farkl bir renge brnr. Ksa bir
sre sonra atma, bir Roma-Kartaca mcadelesine dner.

Kartacallarn denizlerdeki stnlne kar, Romallar da

disiplinli kara ordularna gvenmektedirler. Ancak savan sonucunu
belirleyecek olan yine de deniz savalardr. Kartaca donanmas
etkisiz hale getirilmeden, savan sona ermesi mmkn
gzkmemektedir. Bunun iin Romallar kollar svar ve ksa srede
deniz savalarn da kendilerine uyarlarlar. Kartacallar, genellikle
rakiplerinin gemilerini, teknelerinin burnunu kullanmak suretiyle
batrr ya da dman gemisinde oluan panik ortamndan istifade
ederek sonuca giderlerdi. Romallar ise usta denizciler deillerdi.
Ancak karada yaman savalard. Lejyon ad verilen ar
piyadelerinin bileini bkebilen ordu yoktu. Bu nedenle Romallar
yeni bir taktik gelitirdiler. Bu taktik gerei Kartaca gemileri
kendilerine yanatnda, Romallar byk kancalar atarak bu gemiyi
kendilerine ekiyor ve sonrasnda da kprlerle kar gemiye geip
lejyonerler vastasyla rakiplerini umutsuz bir savaa zorluyorlard.
Bu taktiin sonular ksa srede alnd.

Romal lejyonerler

Ard ardna kazanlan birka zaferin ardndan Roma, rakibini

bara zorlamak iin mcadeleyi Kuzey Afrikaya tamaya karar
verdi. Kartacallar Kuzey Afrika sahillerine kan ve ehirleri
zerine yryen ordu karsnda dehete kaplarak bar istedilerse
de, Roma hesab kapatmaya kararl grnyordu. Sonuta
Kartacallar, paral askerlerden oluan ve Spartal bir general
tarafndan eitilen birlikleri sayesinde, Romallar anakaralarndan
karmay baardlar. Ardndan sahneye Kartacann yetitirdii en
deerli komutanlardan biri olan Hamilkar Barka kt. Ancak
Hamilkarn en byk talihsizlii Hannibal gibi bir kumandann
babas olmasdr. Zira tarihsel sre iinde olunun glgesinde
kalacaktr. Hamilkar, sava yeniden Sicilyaya tad. Romay ciddi

zararlara uratt. Roma senatusu bar dnd bir srada, M..

241de Kartacallarn Byk lakab ile tannan amiralleri Hano
idaresindeki Kartaca donanmas Romallarca yok edildi. Bylece
savan seyri deiti ve Hamilkarn elde ettii tm kazanmlar boa
kt. Kolonilerini ve anakarasn savunmak iin gerekli donanma
gcnden yoksun kalan Kartaca, 23 yldan beri devam eden bu sava
sonrasnda ar artlarla antlama imzalamak zorunda kald. Buna
gre Romaya ykl bir vergi verilecek, Sicilyann yan sra buraya
yakn baz adalar boaltlacakt. Kartacann iine dt sknt
bununla da bitmedi. Alnan yenilgilerin akabinde Roma, Kartacaya
ait Sardunya ve Korsika adalarn da ele geirdi. Bylece Kartaca,
Roma ile yapt ilk sava sonrasnda ticari adan son derece
deerli aday kaybetmi oluyordu.
Kartacann yardmna Romann dikkatini yeni fetih alanlarna
evirmesi ve Hamilkarn ustaca takip ettii politikalar yetiti.
Roma, yaylm sahas olarak kendine Kuzey talya ve lirya
sahillerini belirleyince, Hamilkar da spanyadaki bakr madenlerine
el att ve ber Yarmadasnda yaylmaya balad. Ksa bir sre
iinde Kartaca, blgede elde ettii kazanmlarla Romaya olan sava
tazminat borcunu dedi. Bu durum Romann dikkatinden
kamadysa da Hamilkar, Romallar teskin etmesini bildi. Hamilkar
ldkten sonra yerine Kartaca senatosu tarafndan damad Hasdrubal
seildi. O da sekiz sene sren grevi sresince eitli baarlara
imza atarak Kartacay toparlad. Ancak yerel kabilelerle yapt bir
savata lmesi ile Roma harekete gemeye karar verdi. Bunda
Kartacann henz 26 yanda olan Hamilkarn olu Hannibal gibi
tecrbesiz bir soyluyu spanyaya tayin etmesinin de rol olduu
rahatlkla sylenebilir. Ancak Roma yanlyordu.

HANNBAL ROMA KAPILARINDA

Hannibal greve gelir gelmez Kartaca asndan bir tehdit olarak

grd spanyadaki Sagantum ehrini kuatr. Bir sava bahanesi
arayan Roma, bunun zerine Sagantumu korumas altna aldn ilan
eder. Hannibaln bunu diplomasi kurallarna aykr olduu gerekesi
ile reddetmesi ve kente saldrmas karsnda Roma, bu sefer
Kartacaya eli yollayarak Hannibaln teslimini ister. Bu teklifin
reddi zerine de M.. 218 ve M.. 201 yllar arasnda srecek
olan II. Kartaca Sava patlak verir. Bu sava Hannibal Savalar
olarak da bilinir ve Romann sona en ok yaklat mcadele
olarak tarihe geer.

Hannibal ve Barka

Son derece usta bir taktisyen olan Hannibal, daha nceki

mcadelelerin nda savan olas ihtimallerini hesaplamtr. O
dnemde Kartaca, denizlerdeki mutlak stnln artk Romaya
kaptrmt. Bu nedenle savunma savan kabul etmek demek, asker
adan stn olan Romann mutlak zaferini kabullenmek anlamna
geliyordu. Yani bir saldr sava zorunluydu. Bununla birlikte bu
saldr ancak bir srpriz eklinde olursa sonu verebilirdi. Bu
sebeple Hannibal, kendi adamlarnn dahi iddetle kar olduu bir
plan devreye sokarak Pireneleri ap talyaya kuzeyden girmeye
karar verdi. Fillerle desteklenmi ordusunu byk bir baaryla
talyaya tad. Bu suretle Romallarn taktiini de bozdu. Zira
Roma da bo durmayarak bir saldr sava planlam ve iki byk
ordu hazrlamt. Bunlardan ilki deniz yoluyla spanyaya, dieri ise

Kuzey Afrikaya saldracak ve sava daha balamadan bitmi

olacakt. Ancak Hannibaln M.. 218de Kuzey talyada grlmesi
btn planlar altst etti. spanya iin hazrlanan ordunun banda
bulunan Cornelius Scipo, Hannibal karlad. Yaplan mcadele
sonucunda Romal general hem kaybetti hem de yaraland. Onu
mutlak bir lmden, gelecekte Hannibal yenen adam olarak tarihe
geen ve Kartacallar karsnda kazand baarlardan dolay da
Afrikal denilen olu, gen Scipo kurtaracaktr.

Hannibal filleriyle Kuzey talyada

Daha savan ilk ylnda Roma, yaklak 100 bin asker kaybetmiti.
lerleyen yllarda Hannibal, karsna kan ve konsller tarafndan
idare edilen ordular ard ardna yenecek, hatta bu savalarda
senatus tarafndan Romay bir yllna ynetmeleri iin seilen
konsllerden bazlar da lecektir. Bunun zerine Roma, olaanst
durumlarda yapt gibi bir diktatr seme yoluna gidecektir.
Diktatrler senatus tarafndan alt aylna geni yetkilerle donatlan
idarecilerdi. Diktatrle getirilen Fabius Maksimus, Hannibala
kar temkinli bir politika izlemise de grev sresinin dolmas
zerine kendisinden sonra konslle seilen Paulus ve Varro,
Hannibal ile karlamaya karar verirler. lkan en byk meydan
savalarndan biri olan ve talyann gneydousunda cereyan eden
Cannae Savanda, Hannibal kendisinden iki kat daha kalabalk olan
ve 70 bin piyade ile 6 bin svariden oluan Roma ordusunu imha

ederek adn tarihe Romay ykmn eiine getiren adam olarak

yazdrd.

Hannibal ve Romallar

Ancak tam da bundan sonra sava Kartacann aleyhine dnd.

Hannibal ard ardna byk baarlar kazanm ancak ordusu da ok
ypranmtr. Bu nedenle Romaya son darbeyi vurmak iin
Kartacadan yardm ister. Birtakm politik oyunlar neticesinde
rakiplerinin devreye girmesiyle Hannibala bekledii yardm hibir
zaman gelmez ve nl kumandan talyada kilitlenir kalr. Bu arada
Romallar toparlanm ve Hanniballa sonu gelmeyen mcadelelere
devam etmek yerine, sava Kartaca topraklarna tamaya karar
vermilerdir. spanyaya saldran Romallar, zorlu bir mcadeleden
sonra henz 20li yalarn srmekte olan gen komutan Afrikal
Scipio sayesinde baarya ularlar. Scipio, Hannibaln Romaya
yaptn Kartacaya yapmaya karar vererek Kuzey Afrikaya kar.
Bunun zerine zaten talyada skm olan ve Kartaca senatosu
tarafndan geri arlan Hannibal, talyay terk eder. ki taraf
kozlarn son kez M.. 202de Zamada paylar. Hannibal st ste
zaferler kazand Roma karsnda bu sefer malup olur ve sava
alanndan kamak zorunda kalr. Sonu, Kartaca asndan tam
anlamyla bir felakettir. Varlan anlamaya gre Kartaca, Afrikadaki
topraklarnn dnda geri kalan tm kolonilerinden ekiliyor ve
Romaya 50 yl boyunca ar tazminat demeye mahkm ediliyordu.

Kartaca donanmas 10 gemi ile snrlandrlyor ve daha da nemlisi

Kartacann ne Afrikada ne de Afrika dnda Romann onay
olmadan savaamayaca karara balanyordu. Tm bunlara ramen
Romann Afrikadan ekilmesinden sonra Hannibal, Kartaca
senatosu tarafndan M.. 196da liderlie getirildi. Ancak
Romallarn basks karsnda nce Suriyeye, oradan da Girit ve
Bitinyaya kat. Bu son blgede, bugnk Gebze yaknlarnda
saklanrken M.. 183te Romallara ihbar edilmi ve kendisini
teslim almaya gelen Romallarn eline salimen gememek iin
parmandaki yzn tana saklad zehirle intihar etmitir.

KARTACANIN SONU
Kartaca da uzun sre yaamayacaktr. Yetitirdii en byk
komutann lm zerinden yarm asr gemeden Romann fkesini
tadacaktr. Romal tarihiler ilk iki sava hakl sava olarak
kurgulama eilimindedirler. Yani onlarn anlatmna gre,
Tanrtanmaz ve zorba Kartacallar, Romann mttefiklerine
saldrm; Romada Kartacaya dersini vermek, mttefiklerini
korumak iin hakl bir savaa girmiti. Ancak II. Kartaca
Savandan sonra byk bir g kaybna urayan Kartacann, Roma
gibi bir gce meydan okuyamayaca ok akt. Romal tarihiler de
bu nedenle nc savan Romallarca karldn, ancak bunun
sebebinin Kartacann Romann dmanlar ile ibirliine giderek
Romay keye sktrma arzusu olduunu syleyeceklerdir.
Halbuki savan gerek nedenini Romal devlet adam Cato u
ifadelerle dile getirir: Cetereum censo Carthanginem esse delenam
yani Kartacann yklmasn teklif ediyorum.

Kartaca Antik kenti (Fotoraf: Halid mer Camc)

Yukarda da belirttiimiz zere II. Kartaca Sava sonrasnda kent,

Romann izni olmadan herhangi bir savaa girmemeyi taahht
etmiti. Ancak Roma, tpk I. Kartaca Sava sonrasnda olduu gibi
kentin glenmesinden ve yeni mttefikler bularak Romaya
saldrmasndan ekiniyordu. Zira Hannibal, iktidarnn son
dnemlerinde doudaki Helenistik krallklarla temas kurmu ve
ittifak konusunda olumlu yant da almt. Bu nedenle Kartacann bir
vesile ile ortadan kaldrlmas, hatta tarihten silinmesi baz
senatrler tarafndan elzem grlyordu. Neticede Roma, Kuzey
Afrikadaki mttefiki konumunda olan Numidya Kralln, komusu
Kartacaya kar kkrtr. Numidyallarn topraklarna saysz
tecavzlerinin bir neticesi olarak Kartacallarn Roma senatusuna
yaptklar bavurular yantsz braklnca kent, kendi bann aresine
bakmaya karar verir. Kartacann Numidyaya sava ilan kendisinin
sonunu da getirir. Roma, antlama kurallarnn inendii gerekesi
ile Kartacaya sava aar. Kartacallarn bar iin abalamalar
sonu vermez. M.. 149-M.. 146 yllar arasnda gerekleen III.
ve son Kartaca sava sonrasnda kent Roma tarafndan ele geirilir.
ehir halk yok edilir. Kartacann bir daha kurulamamas iin de
topraklar srlerek tarla haline getirilir ve ehir lanetli ilan
olunur. Baka bir rivayete gre de topraklarnda herhangi bir rn

yetimemesi iin araziye kire dklerek buradaki yaam ilelebet

silinmek istenir. Hasl Kartaca, Roma emperyalizminin, rakiplerine
verdii gzdann en somutlam rnei gibidir.
HANNBALIN MEZARI TRKYEDE AMA NEREDE?
Tarihin en byk komutanlarndan biri olan Hannibaln Romallara yenildikten
sonra izini sren tarihiler zmit civarna kadar gelirler. Kaynaklardan takip
edilebildii kadar ile Hannibal, Kartacadan katktan sonra nce Suriyedeki
Tyros kentine gelmi, oradan Antakyaya ve ardndan da Efese geerek
Seleukos kral III. Antiokhos ile bulumutu. ki komutan, Romallara kar
ortak harekt konusunda anlamlard. Ancak Antiokhosun Manisa
muharebesinde ald yenilgi, Hannibaln kendisini gvende grmeyerek
Bitinyaya doru kamasna sebebiyet vermiti. Esasen Hannibal pek de haksz
saylmazd. Romallar, Seleukos kral ile yaptklar Apameia Antlamasnn bir
maddesine, Hannibaln iadesi artn da koydurmulard. Zira Hannibal yaad
srece Romaya rahat bir uyku yoktu.
Gelgelelim bir sre sonra Romallarn eli, Bitinya blgesine uzanmakta da
gecikmedi. Hannibal, Bitinya kral Prusiasn misafiri olarak bakent
Nikomedia, yani zmite deil de burann yaknlarnda bulunan Lbsyssa
kasabasna, kendisine tahsis edilen bir atoya yerlemiti. Romallarn
muhtemel bir taarruzuna kar da atonun altna tneller kazdrm ve bu
tneller sayesinde olas bir kuatma durumunda kurtulmay planlamt.
M.. 183 ylna gelindiinde, Bitinya Krall ile Bergama Krall arasnda
yaanan sava sebebiyle Roma arabuluculua soyunmu, bu durum her iki
krallk tarafndan kabul edilmiti. Baz kaynaklarda anlatldna gre sre
iinde Roma heyetinin banda bulunan Flamininus, aka Bitinya kral
Prusiastan Hannibaln teslimini istemiti. Prusias da Romallar kendi yanna
ekmek iin bu teklifi kabul etmiti. Yalnz Prusias, konukseverlik ilkesini ihlal
etmek istemediini beyan ederek, Romallara Hannibaln yerini sylemekle
yetinmi, tutuklama ilemini ise onlarn yapmasn rica etmiti. Muhtemelen bu
srete Hannibaln evinin alt tarafnda atrd tnellerden de bahsolunmutu.
Zira ksa bir sre sonra Hannibal, konutunun Romal askerlerce evrildiini
grnce tnellerden kamaya alm, ancak hizmetindeki kleler tm
klarn tutulduunu kendisine bildirmilerdi.

Hannibal
Yaanan gelimeler karsnda Hannibal Romallarn byk korkusuna artk
son verelim. nk kendilerinin hasm olmayan bir ihtiyarn lmn
beklemek onlara g geliyor diyerek bir rivayete gre yannda tad zehiri
imi, baka bir rivayete gre de klelerine kendisini bodurtmutu. Cesedi
muhtemelen evinin yaknlarna gmlmt. Romallarn dman olduundan,
mezar iin herhangi bir ant yaplmam olmaldr. Her eye ramen efsanevi
komutann mezar asrlar boyunca unutulmam olacak ki, kaderin garip bir
cilvesi olarak kendisi de aslen Kuzey Afrikal olan Roma imparatoru Septimus
Severus, onun mezarnn bulunduu blgeye byk bir ant ina ettirmitir. Bu
ant zaman iinde ortadan kalkmtr.
lerleyen yllarda ilim adamlar, bu byk komutann mezarn ilk bulan kii
olmak iin birbirleri ile yarmlarsa da, somut bir sonu elde edilememitir.
Mezar yeri olarak Gebze, Pendik, Dilovas, Tavancl, Hereke, Dil skelesi gibi
mevkilerin zerinde durulmutur. Atatrkn 1934te Hannibaln mezarnn
yeri ile bizzat ilgilenmesi neticesinde almalar hzlandrlm, ancak yine de
somut bir sonuca ulamak mmkn olmamtr. En nihayet 1935te sembolik
olarak Gebzede Anibal Tepe olarak adlandrlan bir mevkide, Hannibal iin
ant-mezar inasna karar verilmitir. Alan proje msabakas neticesinde
Atatrk tarafndan beenilen 5 numaral proje uygulanmtr.

KAYNAKA
Sabahat Atlan, Roma Tarihinin Ana Hatlar, I. Ksm Cumhuriyet Devri, stanbul 1970.
Charles Freeman, Msr, Yunan ve Roma: Antik Akdeniz Uygarlklar, (ev: Suat Kemal
Ang), Ankara 2003.
Arif Mfid Mansel, Hannibalin Mezar, Belleten, cilt: 32, say: 128, Ankara 1968.
Sabatino Moscati, Fenikeliler, Ankara 2004.
Cornelius Nepos, Hamilcar ve Hannibal (ev: Mehmet Ali Kaya), Belleten, cilt: 44, say:
211, Ankara 1990, s. 1220-1232.
Ruth Stepper, Roma Kartaca likileri, Tarih Boyunca Avrupada Sava ve Bar, (ev:

Onur Atalay), stanbul 2006.

Erdem Ycel, Hannibal ve Ant, Arkeoloji ve Sanat, say: 22-23, s. 23-24.

4 / GKSU NEHRNDE BOULAN ALMAN

MPARATORU
Alman tarihinin en grkemli imparatorlarndan olan I. Friedrich,
kzl sakalndan dolay tpk byk denizcimiz Barbaros Hayreddin
Paa gibi Barbarossa lakab ile anlr. Kararl tutumu ve valye
nitelii tayan yce karakteri, kendisine bata talya olmak zere
pek ok blgede nfuz kazandrmt. Hatta kendisi, dnemin en
nemli figrlerinden olan Papa ile atmaktan da kanmamt. Bu
atmada Papa, Selahaddinin Kuds geri almasnn da etkisiyle
taviz vermek zorunda kalan taraf olacaktr. Sonrasnda Friedrichin
Hal Seferini kabul etmesi Batda byk sevin yaratr. Nitekim
cesur bir kiilie sahip olan Barbarossa, Selahaddinin hakkndan
gelebilecek tek Hristiyan hkmdar olarak grlyordu. Friedrich,
kutsal topraklara yolculuk srasnda da cesaretini ortaya koydu.
Mttefikleri olan ngiliz kral Richard ve Fransa kral Philip August
gibi tehlikesiz bir deniz yolculuu yerine, ok daha tehlikeli olan
kara yolculuunu tercih etti. Trkiye Seluklular ile de savaan
imparator, bakent Konyay dahi ele geirdi. Fakat hi umulmadk
bir ekilde Anadolunun gneyindeki Gksu Nehrini geerken
bouldu. Dier bir deyile, Ana yurdun babas, talyann bana
inen balyoz, Trklerin korkusu unvanlarn tayan Friedriche
Anadolu mezar olmutu.

Papa, Friedrich Barbarossann dn treninde

Friedrich, 1188de Papa ile yapt grmeler sonrasnda, Mart

ay iinde ha kabul ederek sefer iin hazrlklara balad. Ha
ykmlln kabul etmi olan ngiltere ve Fransa krallar kendi
aralarndaki anlamazlklar zmleyip bir trl sefer iin harekete
geemezken, kendisi 1189 ylnn Mays aynda oktan harekete hazr
hale gelmiti bile. Mttefikleri ise ancak kendisinin lmnden
sonra, 1191de yola kacaklard. Barbarossa, sefere kmadan nce
diplomatik temaslar kurmak suretiyle Kuds yolunu amay planlad.
Bu amala da Trkiye Seluklu hkmdar II. Klarslanla temasa
gemeye karar verdi. Aslnda bu giriimin baarya ulama ihtimali
son derece yksekti. Zira Barbarossa, Trkiye Seluklularnn en
nemli rakibi konumundaki Eyyubilerin elinde bulunan Kuds
hedefliyordu.

Barbarossa, olu ve veliahd Heinrich ile

Daha 1176da Trkiye Seluklu hkmdar, Bizans ordusunu

Miryokefalonda ar bir yenilgiye uratm ve zaferini bildiren bir
mektubu da Alman imparatoruna yollamt. Barbarossann bu
galibiyete sevindii sylenebilir. nk imparator unvan, Bizans
ve Kutsal Roma Germen hkmdarlar arasnda ciddi bir
anlamazlk konusuydu. Her iki devlet de kendisini Roma
mparatorluunun gerek mirass sayyor ve bu unvan kullanma
hakkn tekelinde gryordu.

KUDSE NYET, KONYAYA KISMET

Btn bu dengeleri gzeten Barbarossa, sefer ncesinde Macar

kral Bela ve Bizans imparatoru II. sakios ile Trkiye Seluklu
hkmdar II. Klarslana haber gndererek amacnn sadece
Kutsal Topraklara gemek olduunu, Balkanlar ve Anadoluda
herhangi bir tahribata yol amak istemediini, ordusunun yiyecek
ihtiyalarn da bedelini deyerek almak istediini bildirdi. Alman
imparatorunun hedefi, Trkiye Seluklularnn gneyindeki
Eyyubiler olduu iin II. Klarslan bu teklife olumlu yaklat.
Bizansn banda bulunan mparator sakios da bu nazik teklifi kabul
etmekte bir saknca grmedi. Alman imparatoru, sefer ncesinde bir
mektup da Selahaddin Eyyubiye gnderdi. Bu mektupta Eyyubi
hkmdarn Kuds ve dier kutsal yerleri boaltmaya ve Gerek
Ha Hristiyanlara geri vermeye aryordu. Bu artlarla yapt
bar teklifinin kabul edilmemesi durumunda ise Selahaddini, Ekim
1189da Zoan Meydannda bir savaa davet ediyordu.
Selahaddinden gelen cevap son derece nazik fakat kendinden emin
bir slupla yazlmt. Selahaddin de kan dklmesini istemediini
fakat tek yapabilecei eyin Filistindeki Katolik kiliselerini
sahiplerine geri vermekten ve Hal esirlerini serbest brakmaktan
ibaret olduunu bildiriyordu. Bu cevap, sava kesin hale getirdi.

Barbarossann rakibi Selahaddin Eyyubi

Kutsal Roma Germen imparatoru Mays 1189da yola kt.

Ordusundaki asker saysnn son yaplan aratrmalar erevesinde
15 bin civarnda olduu tahmin edilmektedir. mparator, lkesini
byk olu Heinriche emanet ederken, ikinci olu olan ve
kendisiyle ayn ad tayan Friedrichi sefer iin yanna ald.
mparator Macar topraklarndan geerken herhangi bir sorun
yaamad. Bizans topraklarnda ilerlerken ise II. sakios kendisine
hi yz vermedi. Friedrichin ordusuna rehberlik etmeleri iin
blgedeki asi ete liderleri ile temasa gemesi sonrasnda iki taraf
arasnda ciddi bir gerilim yaand. Barbarossa, bir ara
Konstantinopolisi muhasara etmeyi bile tasarladysa da, Bizans
imparatorunun geri adm atmas zerine bu teebbsnden vazgeti.
Roma-Germen imparatoru sorunun zme kavumas sonucunda

Bizans imparatorunu krmayarak, kalabalk ordusunun Bizans

bakentinde bir kargaa karmamas iin Anadoluya geiini
Gelibolu zerinden gerekletirdi.

Friedrich, III. Hal Seferi srasnda oullar ile

Seluklu topraklarndan gei ise tasarland kadar kolay olmad.

Her ne kadar II. Klarslan, imparatora topraklarndan ilerlemesi
iin izin verse de, sultann ocuklarndan Melikah ve Mesut, Alman
ordusu Akehir civarndan geerken saldracaklardr. II. Klarslan
bu tarihlerde iyice ihtiyarlam ve lkesini on bir olu arasnda
paylatrmt. stelik sultann ocuklarna sznn getii de pek
sylenemezdi. Barbarossa bu teebbs cezasz brakmamaya karar

vererek Konya zerine yrd. 1190 ylnn Mays ay sonlarnda

Konyay ve babas Klarslan kontrol altnda tutan Kutbettin
Melikah, ehri Alman ordusuna kar savunamayacana kanaat
getirince i kaleye ekildi. Bylelikle Seluklu bakenti yamaland.
II. Klarslann devreye girmesi neticesinde Konya nlerinde vakit
kaybetmek istemeyen imparator, Seluklularla anlamaya vard.
Buna gre ehrin dnda Hallarn ihtiyalarn karlayabilmeleri
iin bir pazar kurulacak, Hallar da ihtiyalarn grdkten sonra
blgeye zarar vermeden geip gideceklerdi. Alverilerini yapan
Almanlar, Konyann Meram balarnda yaklak bir hafta kadar
konaklayarak Maysn sonlarna doru Karamana yneldiler.
Buradan da Toroslar aarak Kilikya Ermeni Krall topraklarna
girdiler. Yol boyunca Hallara ynelik ciddi bir saldr
gereklemedi. 7 Haziran 1190da Ermeni kral Leonun elileri
Alman ordughna gelerek imparatoru selamladlar.

ALLAH MSLMANLARI KORUDU

mparator gn sonra Silifke ovasna geldi. Burada ordusunun
ana ksmn geride brakarak yanna muhafzlarn ald ve eski ad
Kalykadnos olan Gksu Nehrini, Akdenize dkld noktada
geme teebbsnde bulundu. Blge Silifkeye yaklak 10 km.
uzaklktayd. Nehir bu sralarda Toroslarda eriyen kar sularnn
etkisiyle son derece cokun akmaktayd. Kaynaklar bundan sonra
yaananlar farkl anlatsalar da kesin olan yal ve tecrbeli
imparator iin bu nehrin son durak olduudur. Baz kaynaklar
imparatorun nehirden geerken dengesini kaybederek atndan
dtn ve ar zrhnn da etkisiyle suya gmldn
yazmaktadr. Muhafzlar zrhlarn karp suya atlayana kadar
imparator boulmutu. Baz kaynaklara gre de imparator rma
gemi ve kar sahilde adamlar ile kahvalt yapmt. Kahvalt

sonrasnda Haziran scandan bunalan Friedrich, suya girmi ve

burada ayann kesilmesi neticesinde adamlarndan yardm
istemise de cokun sulara kaplarak boulmutu. mparatorun cesedi
sahile karld sralarda ana ordu da olay yerine gelmiti.
Almanlar adeta yklmlard. Barbarossann lm hakknda
Bizansl tarihi Niketas; (mparator) Havari Pavlusu rnek alarak
kendi hayatna kymet vermedi ve sa adna lmek iin ilerledi. Onun
hevesi havarilerden biri gibi olmakt demek suretiyle imparatoru,
hayatn yitirdii topraklarda doan Havari Pavlusla zdeletirme
yoluna gider. te yandan kar tarafn gznden eserini kaleme alan
Arap tarihi bnl Esir ise imparatorun lm haberini Alman
imparatoru ykanmak iin nehre girdi ve suyun beline bile varmad
bir yerde bouldu. Bylece Allah, Mslmanlar onun errinden
korudu ifadeleriyle eserinde aktarr. Sebep her ne olursa olsun,
sonuta imparator burada hayatn kaybetmi ve cesedi olay yerine
yaklak saat uzaklktaki Silifkeye tanmt.

Friedrich Barbarossa Silifkede bouldu.

Steven Runcimann deyimiyle Almanlar tam bir fhrer yani

lider tutkunuydu. Saydklar lideri gayet cokulu bir ekilde takip
eder fakat onun lmyle dalverirlerdi. Silifkede de benzer
eyler yaand. Ordunun bana hemen imparatorun olu olan
Schwaben dk Friedrich geti. Ancak baz soylular onu takip etmek
istemediler. lmn ilahi bir iaret olduunu iddia ederek
Almanyaya geri dndler. Geri kalanlar ise Antakyaya kadar zorlu
bir yolculuu gze alarak yeni efendilerini izlediler. mparatorun
olu Friedrichi de babasnn akbetine benzer bir son bekliyordu.
Anadoludan geerken Trklerle yaplan savalarda ar yaralanan
ve lmden dnen bu prens, elden geldiince ordunun dalmasn

engellemeye alt ve adamlarnn nemli bir ksmn Antakyaya

getirmeyi baard. Alman askerler uzun yola kmadan nce bolluk
ehri olarak niteledikleri Antakyada her trl yiyecei lsz bir
ekilde tketince, yaz scanda pek ou yollarda telef oldu. Bir
ksm ise zaten Antakyadan hi ayrlmak istemedi. Friedrich,
hizmetinde kalan ama saylar iyice azalan adamlaryla Kutsal
Topraklarda elinden geleni yapt. Fakat yakaland bir ateli
hastalktan kurtulamayarak kendisi de hayatn kaybetti. Basz kalan
Almanlarn nemli bir ksm Venedik yoluyla Almanyaya dnd.
Arap tarihiler Allahn Mslmanlar koruduunu sylerken
aslnda abartmyorlard. nk Barbarossa lmese ve kuvvetlerinin
banda Kutsal Topraklara gelebilseydi, Hal Seferlerinin seyri
ok daha deiik olabilirdi. Selahaddin, Hristiyan hkmdarlar
arasnda en ok ondan ekiniyordu. Bu nedenle de Kuzey Suriyede
Alman ordusunu karlamak zere ciddi bir kuvvet ymt. ngiltere
ve Fransa krallarnn da sahilden Kutsal Topraklara kartma
yapmas durumunda Eyyubiler byk bir felaketle kar karya
kalacaklard. Ancak Alman Hallarn bu ekilde telef olmas
zerine, Selahaddin tm arln sahilden gelecek Hal
saldrlarna verme imkn buldu. Bylelikle dier iki Avrupal kral
elleri bo olarak lkelerine dnmek zorunda kaldlar.
Bugn kraln boulduu varsaylan yerde 1971den beri sz konusu
tarih olay anlatan bir kitabe bulunmaktadr. Fakat gerek Trk ve
gerekse de Alman tarihi asndan adeta bir dnm noktas tekil
eden bu konu hakknda, kronikler ve birka makale dnda Trkede
neredeyse hemen hibir ciddi bir aratrma yok. Rahatlkla bir filme
senaryo malzemesi tekil edebilecek bu olayn, Trk ve Almanlarn
bir ortak almasyla beyaz perdeye aktarlmas pek gzel bir
teebbs olurdu.

FRIEDRICHN MTTEFKLER BRBRLERN YEMLERD

Friedrich Barbarossa, Hal Seferi iin yemin eden tek hkmdar deildi.
ngiltere kral II. Henry ile Fransa kral II. Filip de Hal yemini etmilerdi.
Gelgelelim mcadele ierisinde olan ve birbirlerine gvenmeyen bu iki kral,
mutabakata varp da sefer iin gerekli hazrlklara bir trl balayamyorlard.
Halbuki Httin Sava sonras Kudsn ve dier nemli Hal merkezlerinin
dmesi, blgeye yaplacak yardm ok daha acil hale getiriyordu. Sonuta Sur
bapiskoposunun Fransa kraln ikna eden konumas zerine ilk olarak II.
Filip Hal Seferine kmay kabul etti. II. Henry de bunun zerine sefer
hazrlklarna giriti. Hatta sefer masraflarn temin iin Selahaddin Vergisi
denilen bir de vergi sald.
Yalnz ngiliz kralnn sefer hazrlklar, olu Richardn kendisine isyan etmesi
sonucu ertelendi. stelik Richarda Fransa kral da destek vermekteydi.
Henry ile olu arasnda balayan sava, 1189da II. Henrynin lmne kadar
devam etti. Taht, asi evlat Richarda kald. Tarihe Aslan Yrekli lakab ile
geen bu kral, bir sre sonra Fransa kral II. Filip ile anlaarak sefer
hazrlklarna balad. Her iki taraf da birbirine gvenmedii iin sefere ayn
zamanda kmaya karar verdiler. Sonuta krallar, Alman imparatorunun ld
gnlerde sefere ktlar. Richard, Sicilya ve Kbrs zerinden Kutsal
Topraklara ulat. Ancak yolu zerinde bulunan Sicilyada blgeyi
yamalamaktan geri kalmad. Yamann nedeni ise Kral Tankredin bir nceki
kraln ei ve Richardn kz kardei olan Joannaya kt davranmasyd. Yine
ayn gnlerde Richard ile Fransa kralnn aras bir evlilik meselesi yznden
ald. Richard, babasnn da zoruyla II. Filipin kz kardei ile nianlanmt.
Lakin gelin adaynn ad, kaynpederi olan II. Henry ile yakksz biimde anlr
olmu, Richard da bu evlilikten vazgemiti. II. Filip kz kardeinin bu ekilde
reddine ok fkelendiyse de bir ey yapamad. Sicilyadan sonra yoluna Girit ve
Rodos zerinden devam eden ngiliz kral, bir frtnaya yakalannca Kbrsa
srklendi. Adann hkimi olan ve Bizans imparatoruna isyan etmi bulunan
sakios Dukasn, kendisinden nce karaya kan annesine kar saygszca
hareket ettiini renince Dukas esir etmi, Kbrs da topraklarna katmt.
Richardn marur ve sava zellikleri her ne kadar adamlarnn kendisine
hayran olmasna sebebiyet verse de, zaman zaman n alnamaz saldrganlklar
ngiliz kralnn bana nice badireler aacaktr. Richard, Kbrstan Akkaya
ulam ve kendisinden nce kaleyi kuatan Fransa kralnn ordusu ile
kuvvetlerini birletirmiti. Fransz askerlerinin pek ou Richard kendi
krallarndan daha karizmatik buluyorlard. Dahas Fransadaki ngiliz
topraklarnda yetien Richardn ana dili Franszca idi. Bu durum iki hkmdar

arasnda gizliden gizliye bir rekabete sebebiyet verdi. Asl frtna ise Akkann
fethinden sonra koptu. Sefere kmadan nce iki hkmdar ele geirilen
topraklar ve ganimetin eit ekilde blleceine dair sz vermilerdi. Akka
dnce Richard ve II. Filip sancaklarn hakimiyet alameti olarak ehrin
meydanna diktiler. Bunlara Avusturya markgraf Leopold da katld. Leopold,
kendisinin Alman imparatorunun vekili olduunu iddia ediyordu. Ancak
Richard, agresifliini burada da gsterdi. Leopoldun ehir meydanna dikilen
sancan aldrarak Akkann su dolu hendeine attrd. Leopold bu tutum
karsnda fkeden deliye dndyse de ngiliz kralna kar hibir ans yoktu.

Aslan Yrekli Richard ve II. Filip Akka nlerinde

Bir sre sonra Leopold memleketin yolunu tuttu. Sefer srasnda hastalanan ve
Richardn tutumundan da rahatszlk duyan II. Filip, kuvvetlerinin bir ksmn
Filistinde brakarak lkesine dnd. Bylece Richardn istedii olmu,
seferin kumandas dorudan kendisine kalmt. Ancak Selahaddin karsnda
baarl olamayacak ve yokluunda lkesinde kan karklklar nedeniyle de
ngiltereye doru yola kacaktr. Kaderin garip bir cilvesi olarak bindii gemi
Avusturya kylarna yanaacak ve bir sre nce ar hakarette bulunduu
Avusturya markgraf Leopolda esir decektir. Leopold, Richarda trl
hakaretler ettikten sonra onu efendisi olan Barbarossann olu mparator
Heinrichin yanna yollar. Heinrich, marur ngiliz kraln hapseder ve ykl bir
fidye ister. Fidyenin denmesi dahi Richard kurtarmaya yetmez. Heinrich,
Richarddan vassallik yemini etmesini de ister. Bu yeminin verilmesi zerine
Richard serbest kalp lkesine dner. Ancak ok yaamayacaktr.

KAYNAKA

Ekkehard Eichoff, Frederich Barbarossa Anadoluda, (ev: Gltekin Oransay), VII. TTK
Kongresi, cilt: 1, Ankara 1972, s. 269-280.
bnl Esir, el-Kmil fit-Tarih, (ev: Abdlkerim zaydn), cilt: 12, stanbul 1987, s. 51-53.
Niketas Khoniates, Historia 1180-1195, (ev: In Demirkent), cilt: 1, stanbul 2006.
Kemal Kozanolu, Anadoluda len Alman imparatoru Friedrich Barbarossa, Toplumsal
Tarih, cilt 16, say: 3, stanbul 1995, s. 34-38.
Onur Bilge Kula, Trklerle Almanlarn 2. Kitlesel Karlamasnn Belgesi, Tarih ve
Toplum, cilt: 18, say: 104, Austos 1992, s. 49-52.
Steven Runciman, Hal Seferleri Tarihi, (ev: Fikret Iltan), cilt: 3, Ankara 1987.
Aydn Usta, karlarn Glgesinde Hal Seferleri, stanbul 2008.

5 / OCUKLARIN KATILDII HALI SEFER

asra yakn bir zaman dilimini kapsayan Hal seferleri tarihi
iinde 1212 ylnda gerekleen ocuklarn Hal Seferi ilgin bir
safhay tekil eder. Bu sefer, 1204teki IV. Hal Seferi ile 1217de
balayan V. Hal Seferi arasnda gereklemitir. Adna bakp da bu
eylemin ciddi bir Hal seferi olduu sanlmasn.

Eski bir kartpostalda ocuklarn Hal Seferi

1198-1216 tarihleri arasnda Katolik dnyasnn liderliini yapan

Papa III. nnocentius, 1187deki Httin Savann akabinde
Eyyubilerin eline geen Kuds geri almak amacyla Hal Seferi
arsnda bulunarak bu konuda nemli giriimlere imza atmt.
Ancak 1204 ylnda eylem safhasna dklen sefer, Venedik dukas
Enrico Dandolo idaresinde Konstantinopolise ynlendirilerek
amacndan saptrlmt. Dou ve Bat kiliseleri arasndaki krlma
noktalarndan birini tekil eden bu harekt sonrasnda Papa, yeniden
bir Hal ordusu toplanmas konusunda faaliyetlerde bulunmutur.
Ancak Hal ordusunun toplanarak Kudse doru yola kmas
eitli nedenlerle gerekleememitir. nce Gney Fransada sapkn
olarak kabul edilen Hristiyan cemaatler zerine bir dizi sefer

dzenlenmi, sonrasndaysa spanyadaki Mslmanlarla mcadele

edilmitir. te sz konusu harektn bir trl gerekleememesi
zerine 1212de Fransann Saint Denis blgesinde, Etienne adnda
bir ocuk ortaya karak Hz. sann kendisine Fransa kral Philip
Auguste teslim edilmek zere bir mektup verdiini iddia edecektir.
O sralarda blgede bulunan krala bir ekilde ulaan bu ocua
kraln cevab kyne dnmesi ynnde olacaktr. Etiennenin
hikayesi aslnda bir ekilde Franszlarn mill kahraman Jean
Darcn hikayesine benzer. Zira Etinenne de onun gibi bir obandr
ve yine Jan Darc gibi Hz. sadan mesaj almtr.

FRANSAYI DOLAAN OCUK

Etienne kraln tavsiyesine uymaz. Onun yerine Fransay dolaarak
taraftar toplamaya giriir. Sylemine gre Tanr, gnaha batm
yetikinler yerine kendisi gibi gnahsz ve temiz imanl ocuklara
Kuds bahedecektir. Hatta Marsilya Limanna ulatklar
takdirde deniz, tpk Hz. Musaya olduu gibi ikiye ayrlacak ve
ocuklar gemi kullanmadan Kutsal Topraklarn yolunu tutacaklard.
stn bir hitabet kabiliyetine sahip olan Etienne, getii yerlerde
pek ok ocuun kendisine katlmasn salad. ocuklardan bazlar
aileleri tarafndan sefere katlmalar iin tevik edilirken, bazlar da
gizlice bu arya itirak ettiler. Ayrca sefere asiller snfna mensup
baz ailelerin ocuklar, gen kzlar, gen papazlar ve baz yal
haclar da katlmaya karar vermilerdi. lk Hal Seferinin mehur
vaizi Pier Lermiti kendine rnek alan Etienne, ayn zamanda mavi
zemin zerinde zamban yer ald bir de flama edinmiti.
ocuklarn hemen hepsi yaya olarak seyahat ediyorlard. Yalnz baz
asilzadelerin atlar vard. Etiennede Tanrnn mesajn tad iin
zerinde gneliin de yer ald son derece ho bir arabann
zerinde seyahat ediyordu. ocuklar Tours ve Lyon kentleri

zerinden Fransann gneydousunda bulunan Marsilya kentine

ulamay hedefliyorlard. Fakat yaz mevsiminde ktklar bu
yolculuk, maalesef onlara ok pahalya ml olacaktr. Her ne kadar
getikleri yerlerde byk bir coku ile karlanm olsalar da, ar
scaklardan rnlerin kavrulmas nedeniyle halk, bu kalabalk kitleye
yeterli miktarda yardmda bulunamayacak ve ocuklarn birou
yolda hayatn kaybedecektir.
Tm olumsuzluklara ramen kafilenin bir blm Marsilyaya
varmay baarr. Marsilyallar ocuklar gayet scak karlasalar da,
kk haclar ehre vardklarnda byk bir hayal krklna
urayacaklardr. Zira Etiennenin vaat ettii gibi deniz nlerinde
almamt. Baz ocuklar bunun zerine yurtlarna dnmek zere
meakkatli bir yolculuu gze aldlar. Bazlarysa sonuna kadar
Etienneyi takibe karar verdiler. te tam da bu aamada kaynaklar
Marsilyada iki tacirin devreye girdiini yazmaktadr.

Papa III. nnocentius

Demir Hugue ve Domuz Guillaume adndaki iki tacir Etienne ve

yanndaki ocuklar srf Tanrnn rzasn temin iin (!) Kutsal
Topraklara gtrmeyi vaat ettiler. Etienne bu teklifi sevinle kabul
etti. Sonrasnda yedi tekneden oluan ve ocuklar tayan bir filoyla
harekete getiler. Ancak bu ocuklardan 18 yl boyunca bir daha
haber alnamayacaktr. 1230da doudan gelen bir papaz, ocuklarn
akbeti hakknda evresindekilere nemli bilgiler verdi. Onun
anlattna gre ocuklarn bindikleri gemiler, Sardunya Adas
yaknlarnda bir frtnaya yakalanm ve gemilerden ikisi batmt.
Geri kalan be tekne ise iki dzenbaz tccar tarafndan Cezayir
sahiline gtrlm ve ocuklar buradaki kle tacirlerine satlmt.
ocuklardan bazlar klelerin daha fazla para ettii Msra
gtrlrken, bir ksm da Badata gnderilerek burada
satlmlard. lerinde en talihlileri Msra satlanlard. Zira bunlar

Eyyubi sultan Melik Adilin olu olan Melik Kamil tarafndan satn
alnarak katip, retmen ve tercman olarak istihdam edilmilerdi.
Dinlerine iliilmedii gibi kendilerine rahat bir yaam imkn da
sunulmutu. ocuklarn bir ksm belki de Eyyubi ordusunda Memluk
askeri olarak hizmet etmilerdir. Eer yleyse Eyyubi idaresindeki
Memluklarn Hallara kar en lmcl darbeyi indiren asker
gruplardan biri olduu dnldnde, bu ocuklardan bazlar
Kuds Hal dnyasna kazandracakken, Hallar ilerleyen
yllarda Filistin sahilinden skp atacak bir asker birimin paras
olmulardr.

HSTER ALMANYAYA DA SIRADI

ocuk Hal lgnl sadece Fransa ile snrl kalmad.
Almanyada yaayan ve Etiennenin faaliyetlerinden haberdar olan
Nikolaus adnda bir ocuk, Kln kentinden yola karak ksa srede
kalabalk bir ocuk topluluunu etrafna toplamay baard.
Nikolaus, Etienneden etkilenmiti, ancak onun tersine Kutsal
Topraklar zor kullanarak deil, Tanrnn bir mucizesi neticesinde
kan dkmeden dinsizleri yola getirmek suretiyle elde etmeyi
amalyordu. Nikolausun hedefi, talya sahilleriydi. O da kendisini
takip eden ocuklara talya limanlarna yani Cenova, Amalfi ya da
Pisaya ulatklar takdirde denizin nlerinde alacan
mjdelemiti. Alman ocuklarn ya ortalamas Franszlara oranla
biraz daha fazlayd. Ayrca bu kafilede baz asilzadelerin yannda
serseri ve ayaktakmndan ya da fahielerden baz kiiler de vard.
Muhtemelen bunlar, getikleri yerlerdeki yre halknn ocuklara
verecekleri hediyelerden nasiplenmek isteyen insanlard. Alman
ocuklar iki kafile halinde yola ktlar. Nikolausun liderliindeki
ilk grup Temmuz-Austos aylarnda Alpleri aarak svire
zerinden Cenovaya indi. Ancak Cenovaya geldiklerinde nlerinde

denizin yarlmamasndan dolay byk bir hayal krkl yaadlar.

Bir ksm yolculuu burada sonlandrd ve Cenovallara snarak bu
kente yerleti. Geri kalanlar ise nce Pisaya yneldiler, denizin
burada da yarlmamas zerine aralarndan bazlar limanda
bekleyen gemilere binerek Filistinin yolunu tuttular. Tahmin
edilecei zere bu ocuklardan bir daha hibir haber alnamad.
Geri kalanlar ise Nikoalusun nclnde Romaya doru yola
koyuldular. Papa III. nnocentius, ocuklarn bu zverisini takdir
etmekle birlikte seferi sonlandrmalarn ve evlerine dnmelerini,
Hal yeminlerini bydklerinde yerine getirmelerini bildirdi.
Kafilede bulunanlarn byk bir ksmnn Katolik dnyasnn ruhani
liderinin szn tuttuu biliniyor, ancak liderleri Nikolausun akbeti
mehul... Babas ise ocuklarn bylesi bir maceraya kurban veren
fkeli halk tarafndan yetkililere ikayet edilmi ve halkn infialinden
ekinen yetkililerce, talihsiz adam idam edilmiti. Nikolaustan
sonra harekete geen ikinci grubun da akbeti farkl olmam, yalnz
onlar ilk grup gibi talyann bat limanlarna deil de douda
bulunan Ancona ve Brindisi limanlarna ulamlard. talyan
haritasnda izmenin topuu diye tanmlayabileceimiz Brindisi
Liman bu grubun son dura olmu; ocuklardan bazlar buradan
gemiye binerek mehule doru yelken aarken, bazlar da btn
zorluklar gze alarak evlerine geri dnmlerdi.

ocuklarn gzergah zerinde bulunan Pisa kenti tarih kulesi

1212 yl bylelikle Avrupada bir histerik frtnaya sebep olduktan

sonra geip gitti. Sefere katlan ocuklarn akbeti ise tarihe bir
muamma olarak geti.

KAYNAKA
Ebru Altan, ocuklarn Hal Seferi, Popler Tarih, say: 40, stanbul 2003, s. 38-41.
In Demirkent, Hal Seferleri Tarihi, stanbul 2006.
Steven Runciman, Hal Seferleri Tarihi, Ankara 1986.
Nezih Uzel, Hal Seferlerinin asrlardr gizlenen cinayetten beter ayb: Hal ocuk
ordular, Habertrk Tarih, say: 17, 19 Eyll 2010, s. 12-15.

6 / SLAM MEDENYET HAYRANI BR

MPARATORUN HALI SEFER
Hal seferleri insanlk tarihinin en vahi safhalarndan birini
ierir. Grnrde din ancak gerekte siyasi, sosyo-ekonomik
nedenlerle balantl olan bu seferler, iki taraftan milyonlarca
insann lm ile sonulanmtr. Etki itibar ile I., III. ve IV. Hal
seferleri tarihte derin izler brakmlardr. lk Hal seferinde
Kuds, Hristiyanlarn eline gemi, 1187de Selahaddinin Kuds
fethetmesi ile Krallarn Hal Seferi olarak adlandrlan III. Hal
Seferi km, IV. Hal Seferi Kuds yerineOrtodoks dnyasnn
merkezi olan Konstantinopolisi hedef almt. Yazmza konu tekil
eden VI. Hal Seferinde ise, esasen Hallar Kuds ksmen de
olsa geri alm olmalarna ramen, Bat dnyasnn kazand bu
baar, diplomatik giriimler neticesinde gerekletii iin, Hal
seferleri tarihinde derin bir iz brakmamtr.
II. Friedrich von Hohanstaufenin 1228 ylnda balayan ve

1229un Mays aynda sonlanan Hal Seferi, bu savalar silsilesinin

en ilgin safhalarndan bir tanesini oluturur. Kutsal Roma Germen
mparatorluu ile Eyyubi Devletinin karlkl muhatap olduklar bu
sefer sonrasnda her iki lkenin lideri, artlarn getirdii
zorunluluklardan dolay kendi aralarnda byk bir savaa meydan
vermeden anlama yoluna gitmi, ancak ne Kuds veren Eyyubi
sultan Melik Kamil ne de Kuds alan II. Friedrich mensup
olduklar kltr iklimine yaranabilmilerdir.

SLAM KLTRNE TUTKUN BR MPARATOR

II. Friedrich, Ortaa Avrupasnn grd en ilgin
hkmdarlardan biridir. Kutsal Roma Germen imparatoru unvann
tayan II. Friedrich, bir yandan dnemin slam dnyas ile yakn
ilikiler iine girerken, te yandan da Papann aforoz tehdidi ile
kar karya kalm ve Hal Seferine kmay kabul etmitir.
Friedrichin iine dt bu amaz anlamak iin ncelikli olarak
yetitii ortama bir gz atmak gerekir.
Friedrich, talyann kuzeyinde Adriyatik kysnda bulunan Ancona
kentinde, Kutsal Roma Germen imparatoru VI. Heinrichin olu
olarak dodu. Babas talyada bulunan Norman Krallna son
vermi ve Norman hanedanndan Kral II. Rogerin kz Konstanz ile
evlenerek de blgede meruluunu temin etme yoluna gitmiti. Bu
evlilikten de II. Friedrich domutu. Friedrichin anne tarafndan
dedesi olan Norman kral II. Roger, aykr karakteri ile bilinen bir
liderdi. Yannda ok sayda Mslman lim ve danman istihdam
etmekteydi. Bunlardan biri de bugn Fas corafyasnn bir paras
olan Septede doan nl slam corafyacs el-drisi olup, mehur
corafya kitab Nuzhetul-mutak adl eserini, hizmetinde
bulunduu Sicilyann Norman kral II. Rogere ithaf etmiti. Kitab Rucr (Roger kitab), bu mehur eserin bilinen dier addr. drisi,

II. Rogerden sonra onun olu I. Guillaumeye de hizmet ettikten

sonra, bu devletin bakenti olan Palermoda lecektir.
Friedrich, babas VI. Heinrich ldnde daha yandayd.
Babasnn talyada urat sorunlarn banda Papa ile giritii
siyasi nfuz mcadelesi geliyordu. Heinrich zamannda Papalk
Devleti, Orta talyada nemli bir g konumundayd. Friedrich
hukuki olarak rtn ispat ettii tarih olan 1208e kadar dnemin
papas olan III. nnocentiusun vekaleti altnda kald. 1220de ise
Kutsal Roma Germen imparatoru ilan edildi. 1216-1227 yllar
arasnda papalk yapan III. Honorius ile de aras nispeten iyiydi.
Ancak 1227de dnyevi iktidar hrs had safhada olan IX.
Gregorusun papalk makamna gemesi ile Friedrich asndan
skntl bir dnem balad.
Papa IX. Gregorusun en nemsedii politikalarn banda
talyada, Kutsal Roma Germen mparatorluunun lehinde
gelimekte olan siyasi dengeleri deitirmek vard. Bundan dolay
Gregorus, Friedrichin nne her frsatta engeller koymay ihmal
etmeyecektir. Bu konuda sklkla kulland argmansa, Friedrichin
1215te Hal yemini vermesine ramen yemininin gereini bir trl
yerine getirmemesiydi. Esasen Papann elini glendiren bir dier
unsur da imparatorun din karsndaki tutumuydu.

Sicilya kral II. Roger

Franszca, Almanca, talyanca, Latince, Greke ve Arapa olmak

zere alt dil bilen ve olduka entelektel bir portre izen Friedrich,
slam kltrnn hayran bir kiilik olarak karmza kar. Kendisi,
slam inancna sempati duymaktan ok, slam kltrnn o devirde
ulat konumun hayrandr. evresinde Mslman limlere yer
verdii gibi, kendisini eiten hocalardan en azndan birinin de
Mslman olduunu biliyoruz. Zira Friedrich, ileride ayrntlarna
gireceimiz VI. Hal Seferine kt srada Akka nlerinde iken
hocalarndan bir tanesi namaz klmak iin kendisinden izin
isteyecektir. Yine Friedrich, 1250deki lmne kadar Dou slam
dnyas ile iletiimini hi kesmemi, bilhassa Eyyubi Hanedan ile
ekonomik, kltrel ve siyasi ilikilerini hep diri tutmutur. te bu
zellikleri, yaad ada kendisinin rakipleri tarafndan heretik
yani sapkn veya en azndan iman zayf bir kiilik olarak takdim
edilmesine yol amtr.

II. Friedrich ahinleri ile

Friedrich daha 1215te Hal yemini vermi olmasna ramen

eitli nedenlerden dolay bu yeminini yerine getirememiti.
mparatoru, etmi olduu yeminin dnda Kutsal Topraklara
gitmeye mecbur brakan bir dier unsur da yapm olduu ikinci
evlilikti. lk einin gen yata lmesi zerine imparatora layk bir e
arayna giriilmiti. Ayn dnemlerde Akka ve Kuds kral olan,
ancak Kudsn Mslmanlarn elinde olmas nedeniyle sadece
Akka ile yetinmek zorunda kalan Jean de Brienne de gen kz ve
Kuds tahtnn tek varisi olan Jolanda iin uygun bir e aramak
maksadyla Avrupaya gelmiti. te 1225te henz 14 yanda olan
Jolanda ile 30lu yalarnn banda olan Friedrichin evlilii bu
ekilde gerekleti. Doal olarak Jean de Brienneden sonra Kuds
tahtnn varisi bu evlilikten doacak ocuk olaca iin, Friedrich de
sefere kma srecini hzlandrmak zorunda kalacaktr.

EYYUB HANEDANI NDE IKAN KARGAA

1227 yl Friedrich asndan sefer tasarsn hayata geirmek iin
ard ardna zorunluluklarn ortaya kt bir dnemdir. Zira bu
tarihte ihtiyar Papa Honorius lm ve yerine muhteris IX. Gregorus
gemiti. Friedrich 1225te evliliini bahane ederek sefer iin
Papadan iki yl daha izin alm, ancak bu yl iinde iznin sresi de

sona ermiti. Dahas doudan gelen haberler de imparatorun seferi

iin gayet uygun bir ortamn olutuu eklindeydi. Kuds elinde
tutan Eyyubilerin lkesinde sular uzun zamandr durulmak
bilmiyordu. 1218de Selahaddinin kardei olan Melik Adil, V.
Hal Seferi devam ederken lm ve Eyyubi lkesinin idaresi onun
olunun ellerine kalmt. Byk olu Melik Kamil Msrda,
ortanca olu Melik Muazzam Dmakta ve bunlarn en k olan
Melik Eref de el-Cezire blgesinde hkm srmekteydiler.
karde babalarnn lmnn beraberinde getirdii sarsnty
elbirlii ile atlatma yoluna gitmiler, bylelikle de 1221de Msrn
Dimyat Limanna saldran Hallar ar bir yenilgiye uratmlard.
Ancak bu baardan sonra ortaya kan iktidar hrs nedeniyle
kardein aras ald. Melik Muazzam, Suriyenin merkezi olan
Dmaka hkim olup o srada baka Eyyubi meliklerinin elinde olan
Hama, Humus, Baalbek gibi ehirleri kendi egemenlii altnda
birletirmeyi tasarlarken, Melik Kamil de tpk babas gibi
egemenliini tm Eyyubi topraklarna yaymak istiyordu. te bylesi
bir ortam iinde Melik Kamil, Suriyenin kuzeyindeki el-Cezire
topraklar ve Gneydou Anadoludaki baz blgelere sahip olan
kardei Melik Erefle ittifak kurma yoluna gitti. Bu ittifaka, Melik
Muazzamn Suriyede genilemesinden ekinen hanedann dier
yelerini de dahil etti. Melik Muazzam da bu hamleye karlk olarak
Artuklular ve Erbil Atabeylii gibi kk beyliklere yanat. Ancak
sz konusu beyliklerin kendi yanna ekilmesi, g dengelerini eit
hale getirmenin ok uzandayd. Melik Muazzam 1225 ylna
gelindiinde Moollarn nnden kaarak Dou Anadolu ve Kuzey
Iraka gelen Celaleddin Harezmah ile ittifak kurma yoluna gitti.
Bylelikle o, nemli bir avantaj elde etmi oluyordu. Zira
Celaleddin, el-Cezire hkimi olan Melik Erefin topraklarna
saldrrken, Melik Muazzam da aabeyi Melik Kamilin Msrdan

Suriyeye sevk edecei askerlerin nn kesebilirdi. Melik

Muazzamn restine Melik Kamilin cevab hi beklenmedik bir
biimde oldu. Melik Kamil, talyada bulunan Kutsal Roma Germen
imparatoru Friedrich ile temasa geip ona bir eli gndererek,
kendisini kardei Melik Muazzamn kontrolnde bulunan Kuds
kentini ele geirmeye davet etti. Bu durum Friedrich asndan ei
bulunmaz bir frsatt. Her ne kadar Hal fikri ile ok ilgilenmese de,
Hristiyan dnyasnda kendisini tartmasz lider konumuna getirecek
olan byle bir giriim karsnda kaytsz kalamazd.

II. Friedrichin hedefindeki Kuds ehri

mparator 1227 ylnda tm bu etkenlerden dolay Hal yeminini

yerine getirmeye karar verdi. ncelikle bir elisini Melik Kamil
nezdine gnderdi. Msr hkimi Melik Kamil tarafndan son derece
grkemli bir biimde karlanan eliye, Eyyubi sultan daha nceki
vaadini yeniledi. Ayrca Melik Kamil, kurnazca bir taktikle eliyi,
Kudsn hkimi olan kardei Melik Muazzamla grmesi ve
bar yollardan kenti teslim etmesini teklif iin Dmaka gnderdi.
mparatorun elisi olan Palermo bapiskoposu Berardo, Melik
Muazzamdan; Efendine, kendisi iin klcmdan baka hibir eyin

olmadn syle! cevabn alacakt.

MELK MUAZZAMIN LM DENGELER

BOZDU
Friedrichin sefere kmak iin hareket ss, talyann
gneybatsnda (veya topuunda) bulunan Brindisi Liman olacaktr.
Ancak buraya geldii srada imparator, stma salgnndan etkilenerek
yataa dt. Birliklerinin bir ksmn Kutsal Topraklara
gnderdiyse de kendi gidiini ertelemek zorunda kald. Friedrichi
bekleyen sknt bununla da snrl deildi. Papa, imparatoru yine
sefere kmamak iin bahane rettii gerekesiyle aforoz etti.
Papann bu hareketi yapmaktaki amac, rekabet halinde olduu
imparatoru zor durumda brakmakt. Aforoz edilmi bir imparator
artk seferin komutan olamazd. lave olarak Friedrich, Papann
aforozunu grmezden gelip sefere devam etse bile Kutsal
Topraklardaki Hallar arasnda da bundan byle bir stat sknts
yaayacakt. Her eye ramen Friedrich, hastal getikten hemen
sonra sefere devam karar ald. Kbrs zerinden 1228 yl
balarnda Akkaya gelen imparator, burada da bir baka srprizle
karlat. Dmak hkimi Melik Muazzam lm ve yerine
tecrbesiz olu Melik Nasr gemiti. Dolaysyla artlarn
deimesiyle Melik Kamil, zaten slam dnyasnda fazlasyla tepki
eken Kuds teslim etme fikrinden artk tabir-i caizse ark etmi
bulunuyordu.

 dinin kutsal ehri Kuds

Yine de imparatorun elini kuvvetlendiren baz noktalar vard.

Bunlarn banda da Melik Muazzamn lmyle Melik Kamilin
gndemine Eyyubi lkesindeki mevcut dengelerin yeniden
belirlenmesi meselesinin yerlemi olmas geliyordu. Melik Kamil,
len kardeinin topraklarn kontrol altna almaya alrken, bu i
meseleye Hallarn bir ekilde mdahil olmasn istemiyordu. Bu
nedenle de bir yandan imparatorun Akkadan kendisine yollad
elileri oyalama siyaseti gderek zaman kazanmaya alyor, te
yandan da Suriye zerine sefer hazrlklar planlyordu. Dmakn
yeni hkimi Melik Nasr da bo durmam ve byk amcas Melik
Kamilin zerine yrme hazrlklarna girimesi zerine, kk
amcas Melik Erefi Dmaka davet ederek ortam kztrmt.
Melik Erefin elini abuk tutarak Dmaka yeeni Melik Nasr
himaye amac ile gelmesi karsnda, Melik Kamilin hevesi
kursanda kalmt. Dahas kendisi Eyyubi lkesinde zamansz bir i
sava istemedii iin kardeine mektup yazarak Benim Suriyeye
gelmemin tek amac Hallarla mcadele ederek Dmak ve ona
bal yerleri savunmaktr. imdi sen yeenimize yardm iin
geldiine gre artk gzm arkada kalmaz, ben Msra dneceim.

Allah korusun, dmanlarmz benim burada bulunuumu yanl

anlayabilirler. Kimse benim hakkmda kardeim ve yeenimle
savaacam dedikodusunu karamayacak diyerek dn
hazrlklar yapar. Aslnda el-Kamilin tek korkusu Eyyubi lkesinde
bir i sava deildi. Onu asl korkutan batda Hallarn, douda ise
Harezmliler ve Moollarn oluturduu tehditkar durumdu.

KUDS ALDI, PAPAYA YNE DE

YARANAMADI
Bu arada imparatorun durumu da pek parlak saylmazd. Her
eyden nce Melik Kamil, onun Papa tarafndan aforoz edildiini
renmiti. Ortadoudaki Hallarn en nemli asker tarikatlar
olan Templier ve Hospitalier valyeleri de Papann aforoz
kararna uyacaklarn ve imparatorla ortak hareket etmeyeceklerini
aklamlard. Bu da Friedrichin Eyyubilerle yapaca bir
mcadelede elindeki snrl kuvvete gvenmesi anlamna geliyordu.
te yandan Kuds almadan dnmesi ise imparator asndan tam
anlamyla bir felaket olacakt. Nitekim bu durumu II. Friedrich,
Melik Kamile elisi Fahreddin b. eyhuuyh vastasyla u
cmlelerle ifade etmiti; Ben senin dostunum ve batdaki dier
hkmdarlar nezdindeki konumumu da biliyorsun. Beni buraya davet
eden sensin. Krallar ve Papa da yolculuumdan haberdar... Bir ey
elde edemeden dnersem onlarn gzndeki itibarm iki paralk
olur.

Hz. sann gerek kabrinin bulunduuna inanlan Kuds St. Sepulchre Kilisesi

Karlkl eli teatileri sonu vermi ve her iki hkmdar da iinde

bulunduklar nazik durumu gz nne alarak ubat 1229da
anlamaya varmlard. Bu anlamaya gre; Kuds Hallarda
kalacak ve Kudsn dndaki topraklarn idaresi ise
Mslmanlarn olacakt. Ayrca Kudsn iinde kalan ve slam
dnyas asndan son derece nemli olan Kubbetus Sahra, Mescidi Aksa ve Harem-i erif gibi alanlarn denetimi de Mslmanlarda
olacak, Mslmanlar burada zgrce ezan okuyup ibadet
edebileceklerdi. Bylelikle Friedrich, Hal yemininin gereini
yerine getirirken, Melik Kamil de imparatorun blgeden ayrlmasyla
Kuds yeniden rahata alabilmeyi umuyordu. Kudsn alnmas,
Papann fkesini yattrmaya yetmedi. Papa, dankl dv
yoluyla elde edilen bu baary tanmadn, Friedrichin 18 Mart
1229da Kudste ta giyme trenini idare etmek iin hibir yetkiliyi
grevlendirmemek suretiyle gsterdi. Nitekim imparator sz konusu
tac, kendi elleriyle bana takmak zorunda kald. te yandan Melik
Kamil de rakiplerinin eline bulunmaz bir koz verdi. Yaad
adaki Arap melliflerden pek ou onu, bu eyleminden dolay
ayplad.

Friedrich, Kudsteki ta giyme treninden bir gn nce

Mslmanlara ait beldeleri gezmi ve dnce yaps hakknda
birtakm ipular vermiti. O, kutsal savalar ann adam
deildi. Dnemin Arap tarihisi bn Vasldaki bir kayda gre
imparator, bu gezi srasnda Kubbetus Sahra ve Mescid-i Aksann
mimarisine hayran olmu, minberin sslemelerinden fazlasyla
etkilenmiti. Yine gezi esnasnda elinde ncil olan bir rahibin
Mescid-i Aksaya girmeye kalktn grnce de onu azarlamaktan
ve mekna saygl olmasn ihtar etmekten geri kalmamt.
Blgedeki Mslmanlar da onun bu cemilesine ayn ekilde karlk
vermiler ve rahatsz olabilecei dncesiyle blgede kald sre
iinde ezan okumamlard. Friedrich, Mslman din adamlarna
serzenite bulunarak bu tarz bir harekete gerek olmadn, zira
buraya geli nedenlerinden birinin de Kudste pek gzel okunan
ezan dinlemek olduunu, bu hareketleri ile kendisini bu gzellikten
mahrum ettiklerini dile getirmitir.

II. Friedrich

Sonu itibar ile VI. Hal Seferi ile gnmzdeki Kuds meselesi

arasnda nemli benzerlikler var. Sekiz asr nce iki hkmdar,

dnemin artlarnn da zorlamas ile ciddi bir atmaya yol
amadan Kuds meselesini kendi aralarnda halletme yoluna gitmi,
ancak hadisenin bar yollardan zm blge zerinden siyasi
ihtiraslarn dindirmeye alan baz zmreleri son derece rahatsz
etmiti. Bu da ilerleyen yllarda atmalarn devam etmesine ve
blgede arzulanan huzur ortamnn bozulmasna neden olmutu. XIII.
yzyldan XIX. yzyln balarna kadar blgede Eyyubi-MemlukOsmanl devletleri nezdinde salanan istikrar ise Ortadounun bu
yzylda artan nemi neticesinde bozulmutur. Bir gn Kudse
farkl dinlerin birbirine sayg duyduu ve VI. Hal Seferinin hemen
sonrasndaki gibi bir bar ve anlay ortam gelecek mi? Kimbilir
NORMAN SARAYINDA BR SLAM LM: EL-DRS
Sicilyada egemenlik kuran Norman hkmdarlar iinde ilme son derece
merakl ilgin hkmdar profillerine tesadf olunur. Bunlardan ilk akla geleni
ise II. Rogerdir. II. Roger, sarayndan limleri hi eksik etmemi, onlar
srekli almaya tevik etmitir. Hi phe yok ki bu limlerin nemli bir
ksmn Mslmanlar tekil ediyordu. Dnemin entelektel dili olan Arapay
baz Norman hkmdarlar anlayabiliyor ve konuabiliyordu. II. Rogerin
saraynda bulunan limlerden biri de el-drisi idi. Kendisi aslen Fasta hkm
srm drisi Hanedannn soyundan geliyordu. 1100 ylnda Septede domu,
Kurtubada eitim grm, corafya ve botanik ilimlerine merak sarmt. Bu
merakn tatmin iin spanya ve atalarnn topraklar olan Kuzey Afrikada bir
dizi seyahate ktktan sonra, ilim adamlarna byk hrmet gsterildiini
iittii Sicilya kral II. Rogerin, bakent Palermodaki saraynn yolunu tuttu.
Burada son derece iyi karland. Hayatnn sonuna kadar kald bu ehirde II.
Rogerin emri ile tekil edilen bir corafya heyetine bakanlk ederek, gm
bir yerkre maketi yapt. Dnyann belli bal merkezlerini de bu maket
zerinde gsterdi. Yine II. Rogerin emri ile makette ad geen meknlar
aklayan bir corafya kitab da kaleme ald. Kitab- Nzhetl Mtak fi
htirkil-fk ya da mehur adyla Kitab- Rucr (Roger) adl eseri bu
ekilde ortaya kt. Adndan da anlalaca zere kitap, II. Rogere takdim
edilmiti. drisinin bu almas bilhassa Afrika, Endls, Akdeniz, Avrupa gibi
corafyalar hakknda verdii doru bilgi ve haritalar sebebiyle uzun yllar
istifade edilen bir kaynak oldu.

KAYNAKA
Abdlhalik Bakr, Ortaa Tarih ve Medeniyetine Dair eviriler, Ankara 2008.
Claude Cahen, Hal Seferleri Zamannda Dou ve Bat, (ev: Mustafa Da), stanbul
2010.
In Demirkent, Hal Seferleri Tarihi, stanbul 2006.
Francesco Gabrielli, Friedrich II ve Mslman Kltr, (ev: Gabrielle Cabrini), Cogito,
say: 4, Bahar 1995, s. 310-319.
Gme Karamuk, II. Frederich von Hohenstaufenin slam Dnyas ile likileri ve Arapa
Kroniklere Yansmas, Belleten, LVII, say: 219, Austos 1993, s. 446-479.
Mustafa Kl, Alim ve Devlet Adam olarak bir Eyyubi meliki: el-Melikl-Muazzam (576624/1180-117), Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, cilt: 10, say: 2,
Sivas 2006, s. 337-325.
nder Kaya, Selahaddin Sonras Dnemde Anadoluda Eyyubiler, stanbul 2007.
brahim Ethem Polat, Hallara Kl ve Kalem ekenler, Ankara 2006.
Ramazan een, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, stanbul 1998.
Ramazan een, Selahaddinden Baybarsa Eyyubiler-Memluklar 1193-1260, stanbul
2007.
Steven Runciman, Hal Seferleri Tarihi, Ankara 1986.

7 / EVLLK YOLUYLA BYYEN ALE:

HABSBURGLAR
Habsburglar, Tarih ders kitaplarmzda ska gnderme yaplan bir
ailedir. Hanedan kendisini XIX. yzyln bana kadar Haus
Habsburg yani Habsburg Hanedanl olarak adlandrd.
Napolyon Bonapartn Kutsal Roma Germen mparatorluuna son
vermesi sonrasnda, 1806-1867 dneminde Habsburglarn idare
ettii devlete Avusturya Krall denilmeye baland. 1867den
1918e kadar olan srete de Avusturya-Macaristan mparatorluu

olarak bilinir oldu.

Hanedan, asl hretini XVI. yzylda yakalad. Bu dnemde aile,
Orta Avrupa egemenlii iin Osmanllarn en ciddi rakibi
konumundayd. Kanuninin bat seferlerinin neredeyse tamam, bu
hanedan dize getirme amacna ynelikti. Bu padiahtan sonra asr
boyunca da iki aile, birbirlerinin en amansz rakipleri olmaya devam
edeceklerdir. XIX. yzyla gelindiinde Balkanlarda glenen
Rusyann da etkisiyle iki hanedan arasndaki mcadeleler dnemi
sona erer. Kader birlii yaptklar tek sava olan I. Dnya
Savanda ve sonrasnda yine beraberce tarih sahnesinden
ekileceklerdir.
Habsburglarn kkenleri svirededir. Gnmz sviresinde yer
alan Aargau kantonu snrlar iindeki Habikstburg atosu ailenin
k yeridir. Habsburglarn kkeni hakkndaki takip edilebilir
dzenli bilgiler XIII. yzyldan balar. Bu dnemde aile, Kutsal
Roma Germen mparatorluu tacn elinde bulunduran Hohenstaufen
Hanedanna yandal ile tannyordu. Ailenin kkenleri hakknda
sonraki yllarda farkl iddialar ortaya atlacaktr. Osmanllarn
kendilerini Ouz Hana ya da Anadolu fatihi Kutalmolu
Sleymanaha balama endieleri gibi, Habsburglar da kendilerini
Avrupann kkl ailelerine balama ihtiyac hissetmilerdir. Bu
amala da Jul Sezarn mensup olduu Romal Julius ailesinden,
Hristiyan dnyasnn iki nemli ahsiyeti konumunda olup VI.
yzylda yaam Papa Byk Gregori ile Benedikten tarikatnn
kurucusu Aziz Benedikti karan Aniciana ailesinden ve son olarak
da ilk Frank hanedan olan Marovenjlerden geldikleri iddialarn
ortaya atarak Avrupadaki hakimiyetlerini merulatrmaya
almlardr.

Habsburg Hanedanlnn kurucusu I. Rudolf

Habsburglarn tarihteki ilk nemli simas I. Rudolf, 1249da

Habsburg kontu oldu. 1273te Bohemya prensi II. Otokar ile giritii
mcadele sonrasnda da Alman imparatoru olmay baard. Ardndan
dier Alman prensleri ve Macar kralnn desteiyle Bohemya kraln
yendi. Rudolf, 1291de ldnde, hanedan 600 yl boyunca
imparatorluklarnn merkezi olacak Avusturyay byk lde
kontrol altna almt. Sonralar ailenin topraklar baz veraset
meseleleri nedeniyle blnm ve XIV. yzylda ciddi skntlarla
karlalmtr. Buna ramen Habsburglar 1382de Triesteyi alarak
Adriyatik Denizine inmeyi ve Orta Avrupada genilemeyi
srdreceklerdir.
XV. yzylda, hanedann en byk skntlar Bohemya yani
bugnk ek Cumhuriyeti topraklarnda bagsteren ve Katolik
kiliseye kar bir Protestan giriimi olan Hus hareketi ile, gneyde
gittike tehdit edici bir grnm kazanan Osmanllar olacaktr.
Bohemyadaki hareket Jan Husun yaklmas ile bastrlmaya
allrken, Osmanllarla bu yzylda Eflak, Macar gibi krallklarn
uramas Habsburglar biraz olsun rahatlatmtr. Bu nedenle
Habsburglar daha ok svire ve Ren blgesinde iktidarlarn
pekitirme yoluna gitmilerdir.
1440-1493 yllar arasnda yarm asrdan fazla imparatorluk yapan

III. Friedrichin uzun sren iktidar, bir istikrar ortamn da

beraberinde getirmitir. Kendisi, kuzeni V. Albert zamannda elde
edilen Kutsal Roma Germen mparatorluu tacn korumasn bildii
gibi, 1452deki bir trenle Romada Papann elinden imparatorluk
tacn giyecektir. lerleyen yllarda birka ufak istisna dnda Kutsal
Roma Germen imparatorluk tac srekli Habsburg ailesinde
kalacaktr. Yine imparatorluun eski bakenti Pragn yerini de
zaman iinde Viyana almaya balayacaktr.

EVLLK DPLOMASS
III. Friedrich ayn zamanda Avusturyann baar ile kulland
evllilik yoluyla diplomasi a kurma ve snrlar geniletme
politikasnn ilk uygulayclarndandr. Bu amala, Fransann
kuzeyinde yer alan gl Burgonya Prensliinin idarecisi Charlesin
biricik varisi Marie ile olu Maximilian evlendirdi. Her iki
hanedan da Fransayla olan rekabetleri ile tannyordu. Charlesin
bir mddet sonra lmesi ile Burgonya topraklar Maximiliana ve
dolaysyla da Habsburglara geecektir. Bu, ayn zamanda Habsburg
ailesinin Kuzey Fransa, Belika, Hollanda ve Lksemburgda sz
sahibi olmas anlamna geliyordu.

I. Maximilian ve ailesi

III. Friedrichten sonra tahta kan Maximiliann en byk

baarlarndan biri yzyllardr dank bir halde olan Habsburg
ailesini tekrar tek bir liderin etrafnda birletirmeyi baarm
olmasnda yatar. Maximilian, babas zamannda balayan evlilik
yoluyla toprak geniletme politikasna devam edecektir. Hatta bu
politikay o denli ustaca uygulayacaktr ki onun zamannda Avusturya
hakknda u ilgin darb- mesel sylenmeye balanacaktr; Brak
dierleri savasn, sen Avusturya, evlen.

Kanuni Sultan Sleyman ve ehzadesi

Maximilian, 1482 ylnda ei Burgonyal Marynin lm zerine

olu Filip adna Burgonya topraklarnn koruyucusu oldu. Bylelikle
Kuzey Fransada nemli bir g haline gelmeyi bildi. len einin
yerine 1495te Fransann kuzeybatsnda bulunan Bretonya prensesi
Anne ile evlenerek Kuzey Fransadaki nfuzunu daha da pekitirmek
istediyse de bu giriimi baarszlkla sonuland. Ylmayan
Maximilian, 1495 ylnda spanya ile ok daha krl bir baka evlilik
anlamasna imza atacaktr. Hem spanyay birletirmeleri hem de
corafi keifleri organize etmeleri ile bilinen Kral Ferdinand ve
Kralie Isabellann veliahtlar Juan ile kz Margereti evlendirdi.

Buna karlk olu Filipi de veliahdn kz kardei Juana ile

evlendirme yoluna gitti. Bylece iki ocuu vastasyla spanya
tahtyla kuvvetli bir akrabalk ba kurdu. Juan bu evlilikten ksa bir
sre sonra ld ve bylece taht, kraln kz kardei ile evli olan Filip
vastasyla Habsburglarn kontrolne geti. Filipin de bir sre sonra
lmyle Maximilian bu topraklar torunu arlkene brakacaktr.
Nitekim Habsburglara altn an yaatacak olan arlken, tahta pek
ok unvannn yannda, spanya kral olarak da kacaktr.

MOHATA KEN KRALLIK

Maximilian spanya ve Burgonya topraklarn bu ekilde ele
geirdikten sonra son bir hamle daha yapacaktr. Macaristann yan
sra Bohemyay da yneten Jagillon Hanedan ile akrabalk kurarak
ilgin bir anlama imzalayacaktr. Buna gre torunu Ferdinand,
Macaristan kralnn kz Anne ile evlenirken, dier torunu Maria da
veliaht Layo ile evlenecektir. Anlamaya gre hangi hanedan daha
nce ortadan kalkarsa topraklar dier hanedana geecektir. Sonras
hepimizin malumu... Gen Layo, yirmili yalarn srerken 1526da
Moha Ovasnda Kanuni idaresindeki Osmanl ordusunun karsna
kacak ve birka saatlik sava sonrasnda hem mcadeleyi hem de
hayatn kaybedecektir. Bylece Habsburglar Bohemyay kontrol
altna aldklar gibi, hukuki adan kendilerine ait olarak kabul
ettikleri Macaristan iin de Osmanllarla sonu gelmez bir
mcadeleye girieceklerdir.
Maximilian, grld zere evlilikler yoluyla Habsburglar
Avrupann en kudretli monarilerinden biri haline getirmiti.
1519da ldnde Habsburg taht torunu arlkene geecektir.
arlkenin unvanlarn saymak dahi ailenin bu devirde ulat gc
gzler nne sermeye yeter. Yeni imparator; Kastilya, Leon, Aragon,
Sicilya, Kuds, Granada, Valencia, Sevilla, Sardunya, Korsika,

Cebelitark ve Bat Hint Adalar kral, Avusturya Aridk ve

Burgonya dkyd.

arlken ve Alman prensleri

arlkenin Kutsal Roma Germen mparatorluu tac iin Fransa

kral I. Fransuva ile mcadele ettii bilinmektedir. Mcadelede
baarl olmas I. Fransuvann Kanuniden yardm istemesine ve bu
da Osmanllarn Avusturya topraklar zerindeki basklarn
arttrmalarna neden olacaktr. arlken, yaklaan Osmanl tehlikesi
karsnda son derece dank bir grnm arz eden Habsburg
topraklarnn dou kanadn kardei Ferdinanda brakmaya karar
verdi. 1522de varlan Brksel Antlamasna gre Ferdinand,
aabeyine sadk kalmak kouluyla Avusturya topraklarnn meru
idarecisi olarak ilan edildi. Ayn yl meydana gelen Moha Meydan
Sava sonrasnda Ferdinand, Bohemya ve en azndan kat zerinde
Macaristan kral da olacaktr.
te yandan Ferdinandn aabeyi arlken, iktidar dneminde
temel problemle mcadele etmek zorunda kald. Bunlardan ilki
Fransa kral I. Fransuvann kendi mutlak otoritesini tanmamas idi.
Nitekim Fransa kral, arlkenin emrinde olan talya, Almanya gibi
corafyalarda kan karklklarn en nemli destekleyicisi

konumundayd. arlken 1525te Pavia Savanda Fransuvay hem

yendi hem de esir ald. Fransa kral, ancak arlkenin hakimiyetini
tanmak kouluyla hrriyetine kavuabildi. Lakin Fransuva,
arlkenin bana daha byk bir dert sarmaktan ekinmeyecektir.
Osmanllarla temasa geecek ve bunun sonunda da Kanuni, Habsburg
ailesinin damad ve mttefiki olan Macaristan kral zerine sefere
kacaktr. Moha Ovasndaki savan sonularndan daha nce
bahsetmitik. Son olarak arlken, Alman prenslikleri meselesi ve bu
meselenin bir paras olan Luther liderliindeki Protestan hareketle
de uramak zorunda kald. 1546da kendisine isyan eden Alman
prensliklerini ezmek zere sefere kt. ki yl sonra baar elde
ederek Katolikliin Almanya blgesinin resm inanc olduunu ilan
etti. 1552 ylnda ise Alman prensleri tahta yeni geen Fransa kral
II. Henrinin desteiyle yeniden ayaklandklarnda, ayn baary
tekrar elde edemedi. Hem Fransa ile sava hem de talyada kan
isyanlar sonrasnda arlken, Alman prensleri ile masaya oturmak
zorunda kald. 1555te varlan Ausburg Barna gre Alman
prensliklerinin zerklii onayland. Yine dinsel anlamda her prenslik
Katoliklik ile Protestanlk arasnda seim yapmakta serbest
brakld. Yaanan bu gelimeler sonrasnda arlken, herkesin akn
baklar arasnda tahtndan feragat edecektir. spanya, Amerika,
talya ve Burgonya topraklarn olu II. Filipe brakrken;
Avusturya, Macaristan ve Bohemya topraklarn kardei
Ferdinandda kald. Bylece Habsburglar spanya ve Avusturya kolu
olmak zere ikiye blnd. Yeri gelmiken hemen belirtelim ki,
Kutsal Roma Germen mparatorluu unvann Avusturya kolu devam
ettirecektir.

spanya kral II. Filip

ncelikle dikkatimizi spanyaya evirelim. Zira Habsburglarn

XVI. yzyldaki en grkemli kanad bu ksmd. Bu topraklarn
idaresini stlenen II. Filip, babasnn tersine aristokrasiyi son derece
nemsiyor, av partileri ve lenler tertip ediyordu. Yani tam bir
spanyol asilzadesi gibi yetimiti. Filipin ilk yllar gayet parlak
geti. Fas egemenlii konusunda Vadis-Seyl Savanda
Osmanllara yenilen ve sava alannda krallarn kaybeden
Portekizliler, ksa bir sre sonra donanmalar ve smrgeleri ile
spanyann egemenliini kabul etmek zorunda kaldlar. Filip,
kilisenin desteini son derece nemseyen dindar bir Katolikti.
Bundan dolay topraklarndaki yabanc kltrlere kar, bilhassa
Protestan ve Mslmanlara kar acmasz bir politika takip etme
yoluna gidecektir. Onun dneminde Mslmanlarn kendi dillerini
konumalar, ocuklarna Mslman adlar koymalar, namaz

klmalar, gelenek ve inanlar dorultusunda giyinip rtnmeleri

yasakland. Filipin basksndan Hollandal Protestanlar da
nasiplerini aldlar. Bu durum Hollandada byk bir isyann patlak
vermesine neden oldu. syan, bir dier Protestan lke olan ngiltere
tarafndan desteklenince II. Filip 1588de yenilmez armada adn
tayan muhteem donanmasn bu ada lkesi zerine gnderdi. Fakat
sonu tam bir hezimet olacak ve Habsburglarn denizlerdeki
egemenlii kademeli olarak bu sava sonrasnda ngiltereye
geecektir.

SPANYANIN D
II. Filipten sonra yerine geen olu III. Filip ve torunu IV. Filip,
her ne kadar Katolik inanca ballk konusunda seleflerinden aa
kalmasalar da, devlet idaresi ile dorudan alakadar olmamlardr.
II. Filip zamannda artan saray harcamalar ve aaa, onlarn
zamannda daha da katlanacaktr. darenin dizginlerini elinde tutan
devlet adamlarnn, ekonomik a kapatmak amacyla Katalonya ve
Aragon gibi vilayetlerin imtiyazlarn kaldrmaya kalkmalar, uzun
sreli i isyanlarn patlamasna sebebiyet vermitir. te yandan
1618 ylnda balayan 30 Yl Savalar da her ne kadar balangta
Habsburglar lehine gelise de sonradan iler ters gitmeye balam;
sonuta aile Hollanda, Fransa, Danimarka, sve ve Alman
prensliklerinin oluturduu ittifak karsnda yenilgiyi kabullenmek
zorunda kalmt. 1648de imzalanan Westfalya Antlamasyla da
Hollanda ve svirenin bamszlklar tannd gibi Alsas blgesi
Fransaya, Brandenburg ve Magdeburg svee brakld. Alman
prensleri de zgrlklerini elde ettiler. spanya Habsburglar dank
siyasi yapsnn ve pek ok cephede savamak zorunda kalmasnn
yan sra, ekonomik gcn tekil eden donanmasn da kaybettikten
sonra hzla de geecek ve XVIII. yzylda spanya, Fransay da

yneten Bourbon ailesinin idaresi altna girecektir.

Prens jen Petervaradinde

Habsburglarn dou kanadn oluturan Avusturya iin de iler XVI.

yzyl gz nne alndnda pek de iyi gitmeyecektir. Bakentleri,
dounun ykselen gc Osmanllar tarafndan bu yzyl ve sonraki
yzylda tam iki kez kuatlacaktr. Avusturya, veraset yoluyla
kendisine ait olduunu iddia ettii Macaristan iin de Osmanllarla
son derece ypratc mcadeleler iine girecektir. 1699da imzalanan
Karlofa Antlamas ise adeta dengelerin deitiinin habercisidir.
Bu anlama sonrasnda Avusturya, Macaristann byk bir
blmn kontrol altna alacaktr. Ancak Avusturyann en byk

handikaplarndan bir tanesi, bulunduu corafyadr. Batsnda bir

trl durulmayan Alman prenslikleri ve Fransa, dousunda gittike
glenen ve Karadenizin kuzeyinden Balkanlara sarkmaya alan
Rusya ve gneyinde de XIX. yzyla kadar hatr saylr bir g
olmaya devam edecek olan Osmanl Devleti ile evrilidir.
Avusturya, XVIII. yzylda gerek kendi imknlar gerekse de
dardan hizmete alnan birtakm tecrbeli subaylarn liderliinde
bilhassa Osmanllarla yaplan savalarda nemli baarlar kazand.
Bu kumandanlardan en unutulmaz, yar Fransz yar talyan kan
tayan ve Fransa kral XIV. Louis ile aras ald iin Avusturya
hizmetine giren Savoy Hanedanndan Prens jendir. Osmanllarn
elinden iki kez Belgrat alan bu general, Osmanllar Petervaradin
ve Temevarda yenilgiye uratm, Zenta Savandaki ar
malubiyet sonrasnda ise dnemin padiah II. Mustafa, Karlofa
Antlamasn imzalamak zorunda kalmtr.

HABSBURGLARIN MPARATORES
1740 ylnda Avusturya Habsburglar ciddi bir veraset sknts ile
kar karya kaldlar. VI. Karln tek erkek varisi daha salnda
iken lm ve geride sadece kz Marie Teresa kalmt. Bylelikle
XVIII. yzyl ortalarnda Avusturya Habsburglar da erkek
kanadndan tkenmiti. Karl, daha salnda kznn hanedann ilk
imparatoriesi olmas konusunda bir dizi tedbir alma yoluna gitmi,
ancak bu nlemler lmnden sonra Prusya kral II. Friedrichin
Avusturya ile Veraset Savalarna girimesini engelleyememiti. Bu
savalar sonrasnda Avusturya, Silezya blgesini Prusyaya
kaptracaktr. Marie Teresa, Silezya dnda 1756-1763 arasnda
meydana gelen 7 Yl Savalarnda da Prusya karsnda baarsz
olacaktr. Ancak bu ard ardna gelen baarszlklar onu
imparatorluk iinde bir dizi kkl reform hareketine girimeye

zorlayacaktr. Tpk ada olan Rusya ariesi II. Katerina gibi, o

da bir aydn despotizminin rneini verecektir. mparatorluk iinde
mali, hukuki, ticari alanda balatlan reformlar ve merkeziletirme
abalar onun olu olan II. Josef tarafndan had safhaya
karlacaktr. Aydnlanma felsefesine bal olan Josef, kilisenin
gcn krmaya kalkm, kylnn durumunu dzeltmek iin bir dizi
kanun karm ve sanayilemeyi desteklemitir. Ancak bu reform
srecini geni bir tabana ve zamana yaymak yerine acele hareket
etmi, emirlerinin uygulanmas konusunda baskya varan bir tutum
taknarak dnceleriyle elimitir. Belki de bu sebeple iktidar
zamannda sk sk isyanlar yaanmtr. Marie Teresann tahta geen
tek varisi II. Josef deildir. Bir dier olu II. Leopold, aabeyinin
1790da lmnden hemen sonra tahta kacaktr. Her iki
hkmdarn bir de mehur kz kardeleri vardr ki bu prenses, Fransa
ile yaplan bir ittifakn neticesi olarak son kral XVI. Louisle
evlendirilen Marie Antuanetten bakas deildir.

II. Josef ve II. Leopold

Leopoldden sonra ibana geen II. Franzn iktidarnn ilk yllar

tam bir kabus iinde geer. Napolyon karsnda ard ardna
uranlan baarszlklarn neticesi olarak 1806da II. Franz,
yzyllardr Avusturya krallarnn idaresini stlendii Kutsal Roma
Germen mparatorluunun ykln kabul eden belgeyi imzalar. Bu,
ayn zamanda Avusturyann Orta Avrupa ve Alman prenslikleri
zerindeki hakimiyet srecinin de sonunu gsteren bir belgedir. Her
ne kadar Napolyon 1815te Waterloo Savanda kesin olarak
durdurulmu olsa da, Avusturya iin sonun balangcna gelinmitir.
Ayn yl iinde yrrle giren Viyana Kongresi kararlarnda
Habsburglarn babakan Prens Metternich, Avrupa siyasetinde son
kez etkin bir rol oynam ve Fransz htilali sonrasnda kan

milliyetilik, parlamentarizm, anayasaclk gibi okuluslu

monarilerin ezilmesi konusunda dier byk devletlerin uzlamasn
salamt. Fakat bu sistem 1830 ve 1848 ihtilalleri sonrasnda uzun
sre yaayamam; Avusturya, mttefiki Rusyann desteiyle kendi
snrlar iinde kan ulusu ayaklanmalar g bela bastrabilmitir.
te yandan Rusyann Balkanlarda ilerleme ve Panslavizm
politikasn devreye sokma teebbslerinin yannda, Prusyann
Alman prensliklerini nfuzu iine alma giriimleri Habsburglar yeni
buhranlarla kar karya brakacaktr. 1866daki Kniggratz
Savanda Prusya, Avusturyay kesin bir yenilgiye uratm ve bu
zafer sonrasnda dier Alman prensliklerini kendi etrafnda
toplayarak Alman birliinin salanmas konusunda Avusturyay
devre d brakmtr. Hanedan, I. Dnya Sava ncesinde artk
eski ihtiamnn ok uzanda kalm ve adeta Prusya liderliinde
1871de kurulmu olan Almanyann glgesinde eski bir monari
durumuna dmtr. Hatta 1938de Avusturya, yaad buhranlarn
da etkisiyle Hitler Almanyasyla birleme yoluna gidecektir.

Avusturya Macaristan imparatoru Franz Josefin genlii

1867den itibaren Avusturya-Macaristan mparatorluu olarak

anlmaya balanan devletin son 70 ylna mparator Franz Josef
damgasn vuracaktr. Kaderin garip bir cilvesi olarak Avusturya
Habsburglar tarihleri boyunca srekli mcadele iinde olduklar
Osmanl Hanedan ile ayn kaderi paylaacak ve I. Dnya Sava
sonrasnda iktidarlarn kaybedeceklerdir. Belli dnemlerde Kutsal
Roma Germen mparatorluu, Avusturya, spanya, Portekiz,
Hrvatistan, Bohemya, Erdel, Meksika, Toskana, Modena, Parma
gibi blgelerin idareciliini yapan bu kkl hanedann hkmdar
olan son yesi, 1922 ylna dek Macaristan tahtnda oturacaktr.

Meksika imparatoru Habsburg ailesinden Maximiliann son anlar

KAYNAKA
Yusuf Alperen Aydn, XVI.-XVII. Yzyllarda Osmanl-Habsburg
Anlamalar ve Uygulamalar, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2001.
Bekir Stk Baykal, Yeni Zamanda Avrupa Tarihi, Ankara 1998.
Efkan Canen, 20. Yzyl Hazrlayan Dnce: Bilim-FelsefeSanat ve Siyasette Bir mparatorluun Anatomisi, stanbul 2008.
Merry E. Wiesner-Hanks, Erken Modern Dnemde Avrupa (14501789), (ev: Hamit alkan), stanbul 2009.
Uur Kurtaran, Osmanl-Avusturya Diplomatik likileri (15291791), Kahramanmara 2009.
Stephen Lee, Avrupa Tarihinden Kesitler (1494-1789), (ev:
Ertrk Demirel), I, Ankara 2002.
Ali brahim Sava, Osmanl Devleti ile Habsburg mparatorluu
Arasndaki Diplomatik likiler, Trkler, (ed: Hasan Celal Gzel
vd.), cilt: 9, Ankara 2002, s. 555-566.

Hner Tuncer, Osmanl-Avusturya likileri (1789-1853), stanbul

2008.
Rifat Uarol, Siyasi Tarih (1798-1994), stanbul 1995.

8 / TUZLADAN, ADRYATKN NCSNE:

VENEDK
Venedik, gnmzde dnyann en ok turist eken ehirlerinden
biri konumundadr. Bunda kendine has corafi zelliklerin yan sra,
hi phe yok ki eine az rastlanr bir grkeme sahip tarihinin de
nemli rol var. Bu yazda insanlarn zorlu yaam artlar altnda
geici snma yeri olarak kullandklar bir batakln, nasl olup da
Akdenizin incisi haline geldiini el verdiince, dil dndnce
anlatmaya alacam.
Venedik denilince akla deniz gelir. Zira hem Venedik kanallar
vastasyla birbirine balanan bir adacklar lkesidir hem de
Ortaan en grkemli deniz glerinden biridir. Bu yle bir gtr
ki, 1204 ylnda dnyann en grkemli ehri olan Konstantinopolisi
dize getirecek ve buradaki pek ok zenginlii yamalayarak
Venedike tayacaktr.

Eski bir gravrde Venedik

Venedik ehrinin tarihi aslnda bugn lagn ad verilen

adacklardan deil de evredeki ky yerleimlerinden balar.
Venedik civarnda yaplan arkeolojik aratrmalar, blgenin M..

2000lerden beri yerleime ak olduunu ortaya koymutur. Yaz

mevsiminde snan havann etkisiyle bir tuzlaya dnen lagne
gelen bu insanlar, evrede avladklar hayvanlarn etlerini
muhtemelen burada elde ettikleri tuz vastasyla saklama yoluna
gidiyorlad. Blge adn, Anadoludaki Paflagonya yani bugnk
Bat Karadeniz havalisinden liryaya gen ve buradan da blgeye
gelen Venetlerden almaktayd. Blgede nce Etrsk, ardndan da
Roma egemenlii kuruldu. Romann k devresinde lagn
civarndaki yerleimlerin eitli yamalara maruz kalmas ve ky
insanlarnn bir blmnn bataklk olan lagne snmas
sonrasnda bugnk Venedikin temelleri atld. Blge 400 yl
civarnda Gotlar, 450li yllarda Hunlar, VI. yzylda da Lombardlar
tarafndan yamalanr. Her yama teebbs neticesinde insanlar
nce bu alana kaar, tehlike geince de yine eski yerlerine geri
dnerlerdi. Ancak blgedeki siyasi istikrarszln devamnn bir
sonucu olarak VII. yzyldan itibaren burada kalc yerleimin
temelleri atld. Bu temelleri atan aileler arasnda yer alan Badoer,
Contarini, Barozzi, Dandalo, Falier, Gradenigo, Memmo, Polani,
Sanudo, Morosini, Michiel, Mocenigo gibi aileler, ayn zamanda
Venediki idare eden nemli dukalar ilerinden karacak olan
topluluklardr. Lagnde yaayanlar balangta bu on iki ailenin
etrafnda rgtlenmiler, VII. yzylda Lombardlarn artan basks
karsnda glerini birletirme yoluna gitmilerdi. Bylelikle on
ikilerin ba olarak da tabir edilen dukalk kurumu domu oldu.

DUKALARIN SEM
Yeri gelmiken Venedikin idari yaps hakknda da biraz bilgi
verelim: Esasen Venedik Devleti bir aristokratik cumhuriyetti. lke
do ya da duka ad verilen ve halk tarafndan seilen bir idareci
tarafndan ynetiliyordu. Bu seimlerde 1172ye kadar tm

vatandalar sz sahibi idi. Bu tarihten sonra ise dukalar 480 kiilik

Byk Meclis seer oldu. lk balarda tm vatandalarn bu meclise
seilme hakk vard. Ancak her eye ramen g, aristokrasinin
elinde toplanyordu. Bu durumun da etkisiyle XIII. yzyln
sonlarnda meclis, sadece belli aristokrat ailelerin seilebildii bir
kurum haline geldi. Doal olarak dukalar da bu aileler arasndan
kmaya balad. Byk Meclise girme hakkna sahip aile says
200 civarnda idi. Kolaylkla tahmin olunaca zere, bunlar byk
yatrmlar olan ve nemli gelir kaynaklarna sahip ailelerdi. Zaten
zaman iinde dukalarn yetkileri de bu meclis tarafndan iyice
snrland. Sava ama, bar imzalama, st dzey memurlar atama,
ticari yatrmlara yn verme, kanun hazrlama ve kartma hep bu
meclisin gdmne girdi. Bu meclisi feshetmeye ve gc dorudan
kendi elinde toplamaya kalkan dukalar da oldu. Bunlardan biri olan
ve 1354-1355 yllar arasnda sadece sekiz ay dukalk yapabilen
Marin Faliero, darbe giriimi hazrlklar ortaya knca ba
kesilmek suretiyle idam edildi. Bu, Venedik tarihinde ei grlmemi
bir olayd. XIII. yzylda nfusu yz bine yaklaan Venedikte, zaman
iinde vatandalkla ilgili birtakm dzenlemeler de yapld. Mesela
vatanda olabilmek iin en az 25 senedir Venedikte yayor olmak
art getirildi. 15 senedir Venedikte yaayanlar ise sadece
yerleimci olarak nitelendiriliyorlard.

Venedikli bir duka: Leonardo Loredan

Venedik kentinin teekkl ettii lagn blgesini, yerleim asndan

elverili klan birtakm avantajlar bulunmaktadr. Bunlarn banda
doal bir korunmaya sahip bir blge olmas gelir. Venedikin deniz
yoluyla igali hemen hemen imkansz gibidir. Zira lagnn altnda
bulunan kaygan kum ynlar belli dnemlerde yer deitirmekte, bu
da Venedike ok yaklaan istenmeyen gemilerin karaya oturmasna
neden olmaktadr. Buna karlk Venedikliler, bu kum ynlarnn
hareketlerini takip ediyor ve gei gzergahlarna aktklar kazklar
vastasyla da kendi gemilerinin karaya oturmasn engelliyorlard.
Bir kuatmaya maruz kaldklarnda ise tek yapmalar gereken
kazklarn sklmesi oluyordu. Bundan dolaydr ki kent,
Napolyonun igaline kadar dorudan bir istilaya maruz
kalmayacaktr.
Venedikin bir dier avantaj da lagndeki gelgitlerden dolay
blgenin ciddi bir tuz potansiyeline sahip olmasyd. Tuzun gerek
yiyecek maddelerinin saklanmasnda ve gerekse de piirilmesinde
oynad esiz rol nedeniyle, bu zenginlik Venedik ticaretinin ilk
ekirdeini tekil edecektir. Venedikliler bu minerali pazarlayarak
karlnda gemi ve ev yapmnda ihtiya duyduklar kereste bata
olmak zere, baz tarmsal rnler ve dier ticari mallar alma frsat
yakalayacaklardr. Venedik, VIII. yzyla gelindiinde Adriyatik
kylarnn en nemli ticaret merkezlerinden biri olmutur bile.
Venedik, 727 ylnda kent duka ad verilen ve seimle ibana
gelen idarecilerce ynetilmeye balanacaktr. Bu dnemde ehir,
henz Akdeniz havzasndaki hakimiyetini tmyle kaybetmemi olan
Bizansa bal bir grnm sergilemektedir.

AZZ MARKO CUMHURYET

IX. yzyl ise Venedik tarihi asndan ok nemli gelimelerin

yaand bir devir olmutur. 814 ylnda Venediki yneten

idarecilerin ikamet ettii Dukalar Saray ina edilir. Yine
idareciler kenti nemli bir merkez haline getirmek amacyla 828de
ilgin bir hrszlk giriiminde bulunacaklardr. Hristiyanlktaki drt
byk ncilden biri olan Marko ncilini yazan Aziz Markonun
rlikleri yani kutsal kalntlar, gml olduu skenderiye kentinden
karlarak Venedike getirilmitir. Sz konusu giriim, Venedikin
ilerleyen yllarda da teebbs edecei farkl blgelerdeki deerli
eserlerin lkelerine tanmas geleneinin bir habercisidir.
Bylelikle kent, bir azizin kalntlarn barndrd iin din adan
da nemli bir merkez konumuna gelecektir. Ksa bir sre sonra bu
aziz iin nce bir apel, ardndan da devasa bir bazilika ina olunur.
Aziz Markonun sembol olan kanatl aslan figr de Venedik
gemilerinin ve cumhuriyetin amblemi haline gelir. Cumhuriyetin
resm isimlerinden bir tanesinin Aziz Marko Cumhuriyeti olmas
bundandr.

Venedike karlan Aziz Marko

te yandan hemen belirtelim ki Aziz Marko, Adriyatikin kraliesi

olan bu kentin ilk azizi olmad gibi son azizi de olmayacaktr.
Venedikin bilinen ilk azizi Aziz Teodoros idi. Kendisi stanbulda,
Yedikule semti yaknlarnda bulunan Studios Manastrnn barahibi
idi. Bizansn bakentinde VIII. yzylda balayan ikona krclk

akmna kar km, bunun zerine III. Leon tarafndan Venedike

srgne gnderilmiti. Venedikliler de tpk Teodoros gibi ikona
krclk akmna muhalif olduklar iin, bu deerli ruhban
barlarna basmlard. Ancak ok gemeden III. Leonun yerine
geen V. Konstantinos, Teodorosu stanbula geri artacak ve
tavrndan vazgemeyen bu ruhban, 825 ylnda ban kesmek
suretiyle ldrtecektir. Bu gelime sonrasnda Aziz Tedooros, kentin
koruyucu azizi ilan olunur. Ancak Teodoros, her ne kadar henz
resmen Hristiyan dnyas iki byk mezhebe ayrlmam olsa da
ilerleyen yllarda, Ortodoks topraklarna yetien bir ruhban olduu
iin arka planda kalacaktr. Zaten drt byk ncil yazarndan biri
olan Aziz Marko ile de rekabet etmesi imkanszdr. Rlikleri
Venedike tanan son byk aziz ise ayn zamanda ocuklarn ve
denizcilerin koruyucusu olarak bilinen Aya Nikola ya da batdaki
adyla Saint Nicholastr. Venedik sylencelerine gre 1100 ylnda
Saint Nicholasn kemikleri Venedike tanarak Lidoda onun adna
ina olunan bir kiliseye defnedilmiti.

BAIMSIZLIK VE YKSEL DEVR

Bizansn X. yzyldan itibaren g kaybetmesi sonucu, Venedikin
bamsz hareket etmesinin n alacaktr. 991de dukalk
makamna getirilen II. Pietro Orselo, adeta bu kopuun en somut
rnei konumundadr. Kendisi 999da Adriyatikin kuzeyinde
bulunan stirya sahillerini tamamen korsanlardan temizledi. Bir yl
sonra hem bu zaferi yaatmak hem de Hz. sann ge ykseliini
anmak amacyla duka, Venedikin denizle evlilii ritelini balatt.
Bu ritel erevesinde duka denize alr ve Desponsamus te, mare
nastro, in signum veri perpetique dominii yani Ey deniz, sonsuz
egemenliin bir iareti olarak seninle evleniyorum dedikten sonra
parmandaki altn yz denize atard. Bu suretle, Venedikle

deniz arasndaki kutsal ilikiyi gz nne serer, ehrin hametinin

kayna olan denize kranlarn sunard. Orselo bu tarihten itibaren
Venedik ve Dalmayann dukas unvann kullanacaktr. Ayn
Orselo, Venedikin ykselen gcnn bir nianesi olarak Bizans
sarayndan bir gelin alma onuruna eriecektir. mparator II. Basileos,
dkn olunu Bizans sarayndan bir prensesle evlendirecektir.
Yaklak bir asr kadar sonra Venedik, artk Bizans iin ciddiye
alnmas gereken nemli bir mttefik konumundadr. Trkler
karsnda yaanan baarszlklar ve mali kaynaklarn douya
kaydrlmas, Bizans donanmasnn etkisizlemesine neden olmutur.
Bu da Bizans, talyan deniz devletlerine ve bilhassa Venedike
baml bir hale getirecektir. Nitekim Venedik meclisince seilen ve
1071-1085 yllar arasnda dukalk makamnda bulunan Domenico
Selvo, mparator I. Aleksios Komnenosun kz kardei ile evlenme
onuruna eriecektir. Bu onur Venedike ayn zamanda ok nemli
ticari ayrcalklar da kazandracaktr. Venedik ilerleyen zamanlarda
bugnk Unkapanyla Yenicami arasnda uzanan sahil eridinde bir
iskeleyle mahalleye sahip olurken, ayn zamanda Bizans topraklar
snrlar iinde bulunan anakkale, Trabzon, Antakya, Foa gibi
limanlarda konsolosluk ama hakk kazanyor ve Bizans limanlarnda
vergi muafiyetinden yararlanyordu.

Enrico Dandolo ve Venedikliler

Bu ykseli, maddi durumu gittike ktleen ve deniz ticaretini

tamamen Venediklilere ve dier talyan devletlerine kaptran
Konstantinopolis halknda Latinlere kar youn bir nefretin
olumasna neden olacaktr. Hele Bizansllarn 1171 ylnda
Venedike tannan geni imtiyazlar kaldrma ve mallarn istimlak
etme teebbsleri zerine Venediklilerin bu devlete ait olan Sakz ve
Midilliyi yamalamas, bunun sonrasnda imparatorun gsterdii
acziyet, nefreti daha da katlayacaktr. I. Manuel Komnenosun
1180de lmesiyle yaanan taht mcadelelerinde talyanlarn yanl
taraf tutmas, bu fkenin su yzne kmasna neden olur. I. Manuel
geride 11 yanda bir veliaht ve Antakya Hal krallarnn soyundan
olan ei Mariay brakmt. Bu arada daha Manuelin salnda
iken ona bakaldrarak bugnk nyeye srlen eski imparatorun
kuzeni Andronikos Komnenos da tahtta hak iddiasnda bulunacaktr.
talyanlar kendileri gibi Katolik olan Maria ve gen veliahd
desteklerken, I. Andronikos bakentteki halkn ve askerlerin de

destei ile tahta kar. Gelimeler sonrasnda stanbulda Latinler

aleyhine byk bir halk hareketi yaanr. Pek ok talyan kltan
geirilir. Olaylar sonrasnda Papann vekili olan Kardinal Johannes
ve Katolik din adamlar da katledilir.

EN KUDRETL DUKA: DANDALO

Tm bu gelimeler sonrasnda artk Venedikin Bizansa diini
gsterme vakti gelmitir. Ksa bir sre sonra, 1192de, tm Venedik
tarihinin en etkin dukas olarak bilinen Enrico Dandalonun ibana
gelmesiyle Venedik-Bizans ilikileri farkl bir srece girecektir.
1200 ylnda dnemin papas III. nnocentius, Kudsn kurtarlmas
iin bir Hal seferi organizasyonu dzenler. Sefere, Venedikten
klmasna ve deniz yoluyla Hallarn kutsal topraklara tanmasna
karar verilir. Hallar tamak iin de Venedike ykl bir cret
denmesi kararlatrlr. Dandolo, zerine den grevi yapar ve
tersanede hummal bir almann sonrasnda 300 kadar gemi ina
ettirerek 1202 ylnda harekete gemeye hazr hale gelir. Lakin henz
Hallarn creti hazr deildir. Dandolo, ticaret zerine kurulu bir
devletin zihniyetini yanstrcasna Hallara ilgin bir teklifte
bulunur. Hallar, borlarnn bir ksmna karlk Dalmaya
kysnda bulunan Zara kentini kuatp Venedik adna ele
geireceklerdir. Ancak ufak bir sknt vardr. Zara, Katolik Macar
Krallnn kontrolndedir. Kent, Macar kralnn akn baklar
arasnda kuatlr ve zapt edilir. Bu srada Dandolonun eline
ryalarnda bile gremeyecei bir frsat geer. Bir Bizans prensi
olan Aleksios, amcas ve ada olan mparator III. Aleksiosa kar
Avrupada yardm arayna kmtr. Bu amala da Dandolo ile
grr. Onu, seferin ynn Konstantinopolise evirme konusunda
ikna eder. Dandolo, Papann muhalefetine ramen duka olmadan
nce de elilik greviyle gelip grd ve ihtiamndan etkilendii

Konstantinopolisle ilgili bu teklifi hayata geirtir. Normal artlarda

sadece donanmann komutan olmas gereken Dandolo, tecrbesi ile
seferin gerek lideri konumuna gelecektir.
Sefer, Konstantinopolise ynelecek ve Hallar 13 Nisan 1204te
ehri ele geirerek tarihin en byk yamalarndan birine imza
atacaklardr. Daha nce varlan anlama gerei kentin 3/8i Venedik
denetimine girer. Ortodoks dnyasnn lideri olan Patrikin yerini de
Venedikli Tommaso Morosini alarak Latin patrii ilan edilir.
Bylelikle Hristiyan dnyasnn en byk mabetlerinden birisi olan
Ayasofya, Venedike balanm olur. Bunun dnda Venedikin Dou
Akdenizdeki en nemli slerinden olan Girit de bu sefer sonrasnda
Dukalk topraklarna katlacaktr. Venedik, ehrin sadece maddi
zenginliklerini deil, manevi zenginliklerini de yamalar.
stanbuldaki en eski abidelerden biri olan ve Hipodromdaki drt
yar atndan oluan quadriga atlarnn yan sra, bugnk Laleli
Camii yaknlarnda olduu tahmin edilen Tetrark Ant ve bunlarla
birlikte birok kutsal eya Venedikin yolunu tutacaktr. htirasl duka
Dandolo da 100 yana yakn olduu halde byk ihtirasnn kurban
olan bu kentte lecek ve Ayasofyann gney galerisine gmlecektir.
Geri Dandolo, Venedike altn bir a yaatmt. Ancak ehrin
idari yaplanmasnda da istenmeyen birtakm durumlara sebebiyet
vermi oldu. lk kez bir duka, bu denli byk bir insiyatif kullanarak,
Kutsal Topraklara yaplan seferin gzergahn evirtmi ve yl
kadar Venedikten uzakta kalmt. stelik Dandolo, hem stanbulu
hem de Venediki idare ederek aristokrasiyi hie saymt. Bu
sebeple 1229a gelindiinde dukalarn yetkileri yeniden dzenlendi.
Buna gre duka, tek bana Venediki terk edemeyecek, yabanc
heyetlerle yalnz grmeler yrtemeyecek, danmanlarnn
kontrolnden gemeyen yazmalar yapamayacakt. Ayrca ylda bir
kez sorumluluklarnn yazl olduu belgeyi meclis nnde

okuyacakt.

Marco Polo Seyahatnamesinde Venedik

1261 ylna gelindiinde znike ekilen Bizans mparatorluu ani

bir basknla eski payitahtn geri alr. Bizansllar nceleri
Cenevizlileri destekleyip onlarn ticari imtiyazlarn geniletirken,
sonralar iki devlet arasndaki rekabeti kztrma ve bundan kendi
menfaatleri dorultusunda yararlanma yoluna gideceklerdir. Bu
rekabet neticesinde gerek Marmarada gerekse de Akdenizde iki
talyan devleti arasnda uzun sren bir mcadele devri balayacaktr.
Bu dnem 1381de Cenevizin yenilgisiyle sonulanr. Ancak
douda ykselie geen Osmanllarla birlikte Venedikliler iin ok
daha zorlu bir tehdit ortaya kacaktr.
Venediklilerin, Osmanllarla yapt ilk deniz sava elebi
Mehmed zamanna denk der. 1416da Osmanl topraklarnn Ege
kylarndaki gvenliinin temini amacyla yola kan 30 paradan
oluan Trk donanmas, Venedik donanmas karsnda ar bir
yenilgiye urar. elebi Mehmedin torunu olan Fatih Sultan Mehmed
ise stanbul muhasaras ncesinde donanmaya ayr bir nem verir.
stanbulun fethi, Bat leminin bir paras olan Venedikte de ok

etkisi yapacaktr. Venedik, stanbul muhasaras srasnda Bizansa

yardm gndermi, ancak bu durum ehrin 29 Mays 1453te
dmesini engelleyememitir. ehrin yeni hkimi olan Fatih Sultan
Mehmed, bu tutumu iddetli biimde cezalandrma yoluna gitmi,
ehre girdikten birka gn kadar sonra kentteki Venediklilerin lideri
konumundaki balio Minottoyu yakalatarak ban vurdurmutu.
Ancak mevcut durumun hassasiyetini lay ile takdir eden Venedik
meclisi, bu tutumu grmezden gelerek, stanbulun yeni hkmran ile
anlama yoluna gider. Bylelikle 18 Nisan 1454te Osmanl Devleti
ile bir ticaret anlamas imzalamay baarr. Doal olarak yeni
anlama Bizans devrindekine gre Venediklilerin olduka aleyhine
idi. Zira artlar deimi, gl bir merkezi otoriteye sahip
Osmanllar, durumu kendi lehlerine evirmilerdi. Buna gre
Venedik daha nceki yllarda olduu zere, stanbulda bir
mahalleye sahip olma hakkn kaybediyordu. Ancak Venediklilerin
ehrin belli yerlerine yerlemeleri ve ticaret ile uraabilmeleri
mmknd. Yine Bizans devrinde hibir gmrk vergisi demeyen
Venedik, bu tarihten itibaren ald ve satt her mal iin %2
orannda gmrk resmi demeyi kabul ediyordu. ncekinin akbetine
ramen Venedike, stanbulda bir balyos bulundurma hakk da
tannyordu.

DEEN DENGELER
Lakin tm bu olumlu gelimeler hi kukusuz uzun mrl
olmayacakt. Zira gen Osmanl sultan kendisini sadece stanbulun
yeni hkimi deil, Bizans mparatorluunun da varisi sayyordu. Bu
da bir ksm Venedik kontrolnde olan baz Ege Adalar ile Balkan
topraklarnn zerine seferler yaplmas anlamna geliyordu.
Osmanllarn 1458de baladklar Mora Seferi srasnda Venedike
ait olan Argosu fethetmeleri, Venediklileri kendi karlarndan

dolay uzak durmaya altklar olas bir savan iine itti. Gerek bu
gelimeler ve gerekse de Osmanllarn Dou Akdeniz ticaretinde
aktif bir konuma gelmesi, asrlardr bu blgede herhangi bir tehdide
maruz kalmam olan Venediki harekete geirmi, sonuta iki taraf
arasnda 1463-1479 yllar arasnda 16 yl srecek bir muharebe
devresi balamtr. Venedik bu devrede donanmasnn yan sra
diplomasideki maharetini de kullanmtr. Osmanllara kar
Karamanoullar, Akkoyunlular ve Arnavutlukta isyan eden
skender Bey ile ittifak yoluna gitmi, ancak mttefiklerinin Fatih
tarafndan etkisiz hale getirilmesi zerine 1479da Osmanllarla
bar masasna oturmutur. Fatih, stanbulun ve Trabzon Rum
mparatorluunun fethi sonrasnda olas bir Hal ittifakn
engellemek amacyla Venediklilere bir dizi ticari imtiyaz tanmay
kabul etmitir. Buna karlk Osmanllar da fethettikleri blgeleri
ellerinde tutmulardr.
II. Bayezid dneminde de Akdenizdeki Venedik egemenlii ar
darbeler yemitir. Cem Sultan meselesi nedeniyle batya byk sefer
organizasyonlarna giriemeyen II. Bayezid, Venediklilerin elinde
bulunan Modon, Koron, Navarin gibi kaleleri fethetmekten geri
durmamtr. Yavuz Sultan Selimin Memluk Devletini ykarak
Msr ve Suriyeyi kontrol altna almas zerine Venedikin
Osmanllara olan bamll daha da artacaktr. Yalnz bu dnemde
hem Venediki hem de Osmanly derinden etkileyen bir gelimeden
bahsetmek gerekir. Sz konusu gelime Corafi Keiflerin
balamas ve yeni ticaret yollarnn kefidir. Portekizlilerin balatt
ve spanyollarn devam ettirdii bu faaliyetler sonrasnda douya,
zellikle de Hindistan ve ine giden yeni ticaret yollar bulunmu,
eski devirlerin nemli gzergahlar olan pek ve Baharat yollar
snklemeye balamtr. Venedikliler yaylma politikalarn
asrlarca bu ticari yollar gz nnde tutarak gerekletirmiti. pek

Yolu, ran zerinden Anadoluya geliyor ve oradan da ya Akdenize

ya da Erzurum, Trabzon, Sinop, Amasra gzergahndan stanbula
ulayordu. te bu son ksmda, blgeye gelen mallar Cenevizli ve
Venedikli tacirler egemen olduklar Ege Adalar vastasyla Girit ve
Adriyatik zerinden talyaya tayorlard. Yine kuzeyden gelen Krk
Yolu da Karadeniz zerinden ayn gzergh vastasyla Avrupaya
uzanyordu. Suriye ve Msr limanlarnda sonlanan Baharat Yolunun
denetimi de byk lde Venediklilerin elindeydi. te yaanan bu
gelimeler Venedikin grkemli ann sonuna iaret ediyordu. te
yandan yine XVI. ve XVII. yzyllarda devam eden Osmanl-ran
Savalar da snrlarn kapanmasna ve ticaretin aksamasna neden
oluyordu. Bylelikle Venedikliler doudan aldklar ham ipekle,
douya sattklar ilenmi mercan, kehribar ve civa gibi rnlerin
gelirlerinden olmulardr.

Venedikli ressam Gentile Bellininin frasndan Fatih Sultan Mehmet portresi

Venediklilerin Osmanllardan yedikleri darbeler bununla da snrl

kalmayacaktr. 1538 ylnda Tk denizcilik tarihinin en nemli zaferi
kabul edilen Preveze Deniz Savanda spanyol, Ceneviz, Papalk,
Malta donanmalarnn yannda Venedik donanmas da nemli zayiata
urayacaktr. Bu savata ayrca ezel rakipleri konumundaki
Cenevizlilerle olan husumetleri bir kez daha su yzne kacak ve
sava iinde yaanan anlamazlklar, yenilginin nemli
faktrlerinden biri olacaktr.
1570te II. Selim; Suriye, Msr ve stanbul gzergahnn tam
ortasnda kalan ve Venediklilerin elinde olan stratejik Kbrs zerine
bir donanma gndererek bir yllk kuatmann ardndan aday
fethedecektir. Bu durum baz Osmanl devlet adamlarnn
ekindikleri bir gelimeye, Avrupada Hal ittifakna yol aacaktr.
Hal donanmas ile Osmanl donanmas arasnda Mora Yarmadas
yaknlarnda meydana gelen nebaht Deniz Savanda Osmanl
donanmas ar bir yenilgiye urar. Ancak Sokullu Mehmed Paann
giriimleri ile Donanma-i Hmayun bir yl iinde yeniden ina
edilerek Akdenize salnacak ve Venedik bu zaferin meyvelerini
toplayamayacaktr. Osmanl asndan devrin hametini gstermek
iin nakledilen bir anekdotta Sokullu, bar grmelerini yrtmek
ve Venedikin taleplerini iletmek iin huzuruna gelen Venedik
elisine Siz bizim nebahtda sakalmz, biz sizin Prevezede
kolunuzu kestik. Kesilen kol yerine gelmez, lakin kesilen sakal daha
gr kar eklinde cevap verecektir. Nitekim 1573 ylnda iki taraf
arasnda yaplan anlamada Venedik, Kbrstaki Osmanl
hakimiyetini tanmak zorunda kalr.
Venedikin Dou Akdenizdeki son nemli toprak paras olan
Girit de stratejik konumu gerei Osmanllar tarafndan eyrek asr
sren bir kuatma sonrasnda 1669da fethedilir. Bylelikle Venedik,

Adriyatik kylarna hapsolur. Baharat ve pek yollarnn nem

kaybetmesi ve Osmanl fetihleri, Venediki Avrupann en nemli
deniz gc olmaktan karr. Artk eskiye nazaran ekonomik adan
ok daha durgun olan Akdenizde, daha mtevaz bir deniz gc
vardr karmzda.

LMCL DARBEY NAPOLYON NDRD

Osmanllarn 1683teki II. Viyana Kuatmas Venediklileri de
harekete geirecektir. Merzifonlu Kara Mustafa Paann urad
bozgun sonrasnda oluan kutsal ittifakn iinde Venedikliler de
bulunmaktadr. Bu dnemde Osmanl kontrolnde olan Yunanistan ve
Mora kysndaki baz kaleler Venedikliler tarafndan ele geirilir.
Kutsal ittifak yesi devletlerle 1699 ylnda imzalanan Karlofa
Antlamas sonrasnda, Venedik de Mora ve Dalmaya kylarna
sahip olacaktr. Ksa bir sre sonra Osmanllarn toparlanma
srecine girerek Rus ar Petro karsnda Prutta kazandklar
baar, Venediklilere braklan topraklarn da geri alnabilecei
umudunu dourmutur. 1715te Venediklilerle balayan sava,
Avusturyann devreye girmesi ile aleyhte gelimeye balamtr.
Nitekim bu sava sonrasnda Osmanllar hi hesapta yokken Belgrad
ve Kuzey Srbistan Avusturyaya brakacaktr. Her ne kadar
Venediklilerden Mora Yarmadas alnsa da Dalmaya kylarna
ilave olarak Arnavutluk kysndaki baz blgeler Venediklilere
verilir.

XVIII. yzylda Venedik

XVIII. yzyl ortalarndan itibaren ticari karlar zerine kurulu bu

devlet, gn getike ciddi bir kan kaybna urayacaktr. 1789da
kan Fransz htilali ve onun ateli generali (sonraki yllarda da
imparatoru olan) Napolyon, bu aristokrasi cumhuriyetine son darbeyi
vurur. Avusturya karsnda Kuzey talyada salad baardan ksa
bir sre sonra, 1797de Venedike girdiinde artk cumhuriyetin
direnecek gc kalmamtr.

Napolyon, imparator olarak ta giyiyor.

Sonrasnda Venedik, Fransa ile Avusturya arasnda el deitirmi,

tm Avrupay sarsan 1848 htilalleri srasnda da Avusturya
tarafndan ezilmitir. 1861 ylnda talyan birliinin temelleri
atldnda Avusturya igali altnda bulunan Venedik, bu birlikte yer
alamayacaktr. 1866da Prusyann Avusturyay Sadova Savanda
yenilgiye uratmas sonrasnda Avusturyadan kopan Venedik, ayn
tarihte talyan birliine dahil olur. Venedik bugn de sahip olduu
tarih ihtiam tm grkemi ile ziyaretilerine sunmaya devam
ediyor.
VENEDKN STANBUL GANMETLER VE AVRUPA SERENCAMI
Dnyann en nemli turizm merkezlerinden biri olan Venedik deyince akla
lagn, gondollar ve San Marko Meydan gelir. Kartpostallarda gvercinlerin
ge ykselileri ile zdeleen meydandaki belirgin eserler arasnda ise drt
at heykeli tm ihtiam ile hemen gze arpar. Sz konusu heykeller, 1204teki
IV. Hal istilasnn hemen sonrasnda Venedike tanan ganimetler arasndadr.
Heykeller bir rivayete gre bizzat Duka Dandolo tarafndan, baka bir rivayete
gre de onun lmnn hemen sonrasnda stanbulda bulunan Venedik

temsilcisi Marino Zenonun giriimleri ile Venedike tanmtr.

Quadriga atlar Venedikten Fransaya tanyor.

Heykeller, Venedik meydanndaki San Marko Katedralinin n cephesine
yerletirilmitir. Yaklak alt asr burada kalan quadrigalar, Fatihin de
portresini yapan Gentile Bellini bata olmak zere meydan tuvaline tayan
pek ok ressama ilham kayna tekil edecektir. 1797ye kadar heykeller San
Marko Meydanna hkim bir konumdaki durumlarn muhafaza ettiler. Ancak
bu tarihte Kuzey talyay kontrol altnda tutan Avusturyaya kar baarl
savalar veren Napolyon, Venedikteki bu drt at beraberinde Parise
gtrmeye karar verdi. Atlar nce Tuilleries Sarayna oradan da Napolyonun
ina ettirdii zafer taknn zerine kondu. Napolyonun Waterloo bozgunundan
sonra quadriga atlar yeniden Venedike iade olundu. 1914te I. Dnya Sava
knca ehrin adeta sembol haline gelen heykeller Romaya tand. Sava
sonrasnda yeniden eski yerine konan heykeller II. Dnya Savann
kmasyla bu kez Venedik yaknlarndaki Padova kentine tandlar. 1945te ise
atlar yeniden San Marko Meydannda boy gsterdiler. 1990da ilgin bir
giriime imza atld ve atlarn bilhassa hava kirliliinin sebep olduu olumsuz
etkilerden korunmas iin kilise iine alnmasna karar verildi.

KAYNAKA
Aygl Ar, stanbulun Eski Venedik Yerleimi ve Dnm, stanbul 2009.
Fatma Mansur Coar, stanbulda Venedik Elileri, Toplumsal Tarih, say: 4, Nisan 1994, s.
32-35.
Fatma Mansur Coar, Venedik ve Osmanl Arasndaki Ba: Tccarlar, Toplumsal Tarih,
say: 2, ubat 1994, s. 17-21.
Sevil Doaner, Denizle Nikh Tazeleyen Kent: Venedik, stanbul 2006.

Emel Altan Ege, stanbul Elisi A. Gritti, Muhteem Venedikli, Popler Tarih, say: 45,
stanbul 2004, s. 34-39.
Emel Altan Ege, Venedik: Akdenizde Dou ile Batnn Buluma Noktas, Dou Bat, yl:
9, say: 34, Kasm-Aralk-Ocak 2005-2006, s. 49-73.
Halil nalck, Rnesans Avrupas: Trkiyenin Bat Medeniyeti ile zdeleme Sreci,
stanbul 2011.
nder Kaya, Konstantinin Kutsanm ehri, stanbul 2008.
nder Kaya, Venedikli Ressam Gentile Bellini Tarafndan Fatihin Resmi Nasl Yapld?,
Popler Tarih, say: 67, stanbul 2006, s. 32-37.
Donald M. Nicol, Bizans ve Venedik: Diplomatik ve Kltrel likiler zerine Bir
Aratrma, (ev: Gl aal Gven), stanbul 2000.
Ercment Blent zbay, stanbuldan Venedike Gtrlenler, Trkiyemiz, yl: 10, say: 29,
Ekim 1979, s. 15-18.
Erendiz zbayolu, stanbulun Bronz Atlar, Anadolu Aratrmalar, say: 11, stanbul
1989, s. 155-161.
Mahmut akirolu, Balyos, DA, cilt: 5, stanbul 1992, s. 43-47.
erafettin Turan, Fatih Mehmet-Uzun Hasan Mcadelesi ve Venedik, Tarih Aratrmalar
Dergisi, cilt: 3, say: 4-5, Ankara 1965, s. 63-138.
Luciette Valensi, Venedik ve Bab- Ali: Despotun Douu, (ev: Turgut Arnas), stanbul
1994.

9 / BARBAROS VE ANDREA DORA

HESAPLAMASI
Tarihte baz hkmdar veya komutanlar arasnda unutulmaz
mcadeleler cereyan etmitir. XVI. yzyln en byk denizcileri
arasnda yer alan Barbaros ve Cenevizli amiral Andrea Doria
arasndaki mcadeleler dizisi de bunlar arasnda nemli bir yer
tutar. Korsanlk yapt ilk yllarda kendisinden eyrek asr daha
yal bu deniz kurdu karsnda ac bir malubiyet alan Barbaros,
Prevezede bu yenilginin acsn fazlasyla kartmt.

Andrea Doriann mensubu bulunduu Ceneviz Devleti, Ortaa

Avrupasna damgasn vurmu en nemli deniz glerinden biri
konumundayd. Cenevizin ykselii XIII. yzyla tesadf eder. Bu
dnemde stanbul, Venedik nderliindeki Katolik Latinler
tarafndan igal edilmiti. znik imparatoru VIII. Mikaelin, 1261de
Venediklilere kar Cenevizlilerle ittifak kurmak amacyla imzalad
Nif Antlamas, Cenevizliler asndan zenginliklerin kapsn
aralamtr. Yine ayn yzylda Cenevizliler, en nemli rakipleri
arasnda yer alan Pisa donanmasn kesin bir yenilgiye uratmay ve
dou ticaretinde devre d brakmay bilmilerdi. Bundan sonra en
byk rakipleri Venedikliler olacakt. XIV. yzyl ortalarnda bu
devletle yaptklar mcadelede ilk zamanlar baarszlk yaadlar.
Venedike kar korunmak amacyla Milano Dukalnn
egemenliini dahi kabul ettiler. Lakin sonrasnda hem Milanolular
ehirden kovdular, hem de Venedik donanmasn ar bir yenilgiye
urattlar. Hatta kendilerine uzun bir sre korku yaatan bu ehri
muhasara altnda dahi tuttular. Venedik, Akdenizdeki donanmasnn
zamannda imdada yetimesi sonucu kurtuldu. 1380de Andrea
Doriann atalarndan Amiral Luciano Doria komutasndaki Ceneviz
filosu, bu olaylarn devamnda Venedik donanmas karsnda ar
bir yenilgiye urad. Cenevizin ald yara bu kadarla da kalmad.
lerleyen yllarda Fatih Sultan Mehmed, Cenevize ok ar darbeler
indirdi.

1493 tarihli bir gravrde Cenova

Cenevizliler XIV. ve XV. yzyl boyunca Galata bata olmak zere

Karadenizde Kefken, Amasra, Sinop, Samsun, Fatsa, Trabzon;
Egede ise Edremit, zmir, Sakz, Foa, Midilli, Enez, mroz gibi son
derece nemli ticari slere sahip olmulard. Bu kazanmlarn
korumak endiesiyle XIV. yzyln ikinci yarsndan itibaren Bat
Anadoluya hkim olan Osmanllarla iyi geinme yoluna gittiler. Bu
tutum iki tarafnda iine geldi. Osmanllar bu sayede anakkaleden
Rumeli tarafna gerek asker gerekse de iskan amacyla pek ok kiiyi
Ceneviz gemileri ile tadlar. Hatta Cenevizliler, 1444te Hal
ordusunun Bulgaristana girmesi zerine, Papann men etmesine
ramen II. Murad idaresindeki Osmanl birliklerini anakkaleden
kar kyya geirme iini stlendiler. Bunun karlnda da
Manisadaki ap madenlerini iletme hakkn elde ettiler.

Cenevizlilerin stanbuldaki abidevi yaplarndan Galata Kulesi

Venedikliler zellikle Ege Adalar ve Dou Akdenizde ticari

hakimiyet kurarken, Cenevizliler 1380 yenilginin sonrasnda adeta
Karadenize snmak zorunda kalmt. Her eye ramen Karadeniz,
yine de Ceneviz iin nemli bir ticaret kapsyd. Zira blgede
inden balayan pek Yolunun getii nemli gzergahlar yer
alyordu. Cenevizlilerin Karadenizdeki avantajl konumu biraz da
stanbuldaki Galata semtini ellerinde tutarak Karadenize giri
k denetleyebilmelerinden geliyordu. Bizans devrinde bir
Ceneviz kolonisi olan Galata, etraf surlarla evrilerek adeta ayr bir

kale hline getirilmi, hatta Karadenize giri k kontrol altnda

tutabilmek amacyla burada yine Cenevizliler tarafndan Galata
Kulesi ina edilmiti. Fakat Fatihin stanbulu fethinden bir sre
sonra Cenevizlilere tannan ayrcalklara son vermesi ve ardndan da
Karadenizdeki en nemli Ceneviz kolonileri durumundaki Amasra
ve Krmn Kefe Limanlarn ele geirmesi Cenevizin kan kaybn
hzlandrd. Cenevizlilerin gc byk lde ticaretten geldii iin
adeta hayat damarlar tkanmt.
Btn yaananlara ramen Ceneviz hl Venedik, spanya, Papalk,
Malta gibi devletlerle beraber Avrupann sayl deniz glerinden
biriydi ve yetenekli denizciler yetitirmeye devam ediyordu. Fransa
kralnn hizmetinde alan Andrea Doria da bunlardan birisiydi.
1512 ylna gelindiinde Barbarosun, korsanlk yapt Cezayir
aklarnda Cenevizin en saygn ailelerinden birine ait deerli yk
tayan bir gemiyi ele geirmesi, bu iki deniz kurdunu tarihte ilk kez
kar karya getirdi.

GEREK ADI UNUTULDU

Asl ad Hzr olan Barbaros Hayreddin Paa, aslen Midillili bir
Trk ailenin drt erkek ocuundan biriydi. Blgede doan pek ok
erkek gibi hayatnn ilk yllarnda denize yneldi. Zaten adalarda
doanlar iin bazen ticaret, bazen de korsanlk amacyla denizcilik
nemli bir yer tutuyordu. Aabeyi Oru Reis ile beraber XVI. yzyl
balarnda denizlerde maceral bir hayata girien Barbaros,
denizciliin mutfandan yetimiti. 1504ten itibaren Barbaros ve
aabeyi, Bat Akdenizde faaliyet gstermeye baladlar.

Barbaros Hayreddin Paa

1512 ylna gelindiinde Ceneviz senatosu son yllarda Bat

Akdenizde adlarn duyuran ve korsanlk faaliyetleri yznden
Cenevizin cann skan iki kardei ortadan kaldrma karar ald. Bu
i iin de hem kara hem de deniz savalarnda kendini ispatlam
olan nl amiral Andrea Doria grevlendirildi. Senato, amiralin
emrine 12 adet kadrga tahsis ederek, kendisine Tunusun Goletta
Limannda slenen korsanlarn kkn kazma grevi verdi. Bu
kararn alnd sralarda Oru Reis spanyollarla yapt bir savata
kolunu kaybettii iin, Doriay karlama grevi Barbarosa dt.
Andrea Doriann sratle hareket ederek Barbarosa hazrlanma
frsat vermeden saldrmas, her eyi Cenevizlilerin lehine gelitirdi.
Barbaros, Ceneviz gemilerinin Goletta Limanna yaklat srada
emri altnda bulunan ve ektirme ad verilen 12 adet kk

gemiden altsn Cenevizlilerin dev kalyonlarnn eline gememesi

iin batrd. Dier alt ektirmeyle de Andrea Doria karsnda
umutsuz bir direni gsterdi. Fakat denizdeki sava ksa srd.
Bylece Andrea Doria, Barbarosa denizcilik tarihindeki ilk ac
yenilgisini tattrm oldu. Kyya doru kaan Barbaros, adamlar ile
karaya kt ve blgeden uzaklat. Trk ektirmelerini yedeine alan
Doria, Goletta Kalesini topa tuttu.

Ceneviz Donanmasnn Kaptan Andrea Doria

Bu olay Doriann yldzn daha da parlatt. Yaanan gelimeler

sonrasnda Ceneviz senatosu bir yl sonra yani 1513te Andrea
Doriay Ceneviz donanmasnn kaptanlna ykseltti. Oru ve Hzr
kardeler de Cezayir ile Trablusgarp snrna yakn bir yer olan
Cerbe Adasna ekildiler ve her eye yeniden balamak amacyla
kollar svadlar.
Sonraki yllar Barbaros ve aabeyi asndan olduka verimli
geti. Ayn zamanda Cezayir ehrini ele geiren iki karde, blgenin
ikinci nemli ehri Tlemseni de spanyollardan aldlar. Oru Reis
kendisini Cezayir Sultan ilan etti. Hatta bu zaferi mjdelemek
amacyla Yavuz Sultan Selime ganimetten pay gndermekten de geri
kalmad. Bylelikle Osmanl padiahnn desteini de arkasna
almay hedefliyordu. Fakat Tlemsenin alnmas spanyollarn byk
tepkisine sebep oldu.

Bu dnemde spanya, Avrupann en korkulan kara ve deniz

glerinden biri konumundayd. zellikle Corafi Keifler
sonrasnda bulunan yeni ktalar ve bu blgelerdeki zenginlikler
spanyann gcne g katyordu. Tlemsenin ele geirildii 1517
ylnda spanya tarihinin en byk hkmdar olarak kabul edilen
arlken tahta gemiti. Henz 17 yanda bulunan gen hkmdar,
Avrupa kamuoyuna gcn gsterme arayndayd ve Bat
Akdenizdeki Trk korsanlarn varlna son verme bu plann hayata
geirmek iin uygun bir frsatt.
Blgeye 10 bin kiilik bir asker birlikle beraber gl bir
donanmay da gnderen arlken, Oru Reisi zor durumda brakt.
Kendisinden katbekat stn bir g karsnda tek are olarak
merkezi olan Cezayire dnmeyi dnen Oru Reis, yolda
spanyollara yakaland ve yaplan savata ehit oldu. Bylece Hzr
Reis, en byk destekisini kaybetmi oldu.
spanyol kaynaklarnda anlatldna gre, bu sava srasnda Oru
Reisin zerinde bulunan erguvan renkli kaftan sonradan Kordovaya
gtrlecek ve burada Endls Emevilerinden kalan Arslanl
Camiinin avlusunda yer alan Aziz Bartelemeo heykelinin omuzuna
aslacakt. Cami de zaten katedrale dntrlmt. Dier yandan
Oru Reisi bir mzrak darbesi ile yere ykan ve sonrasnda ban
kesen spanyol temen de aile amblemine ilerleyen yllarda bu tarih
olay iletecekti. Oru Reisin lm haberi Batda sevinle
karland. Barbarosun emri ile kaleme alnan Gazavat-
Hayreddin Paa adl eserde Hristiyan dnyasnda enlikler
dzenlendii, hatta Oru Reisi aalamak amacyla manastrlarda
azizlerin ruhuna domuz kurban edildii kayd vardr.

CEZAYR SULTANI

Barbaros, daha iin banda ipleri sk tuttu. spanyol donanmasnn

geri dnmesinden hemen sonra Yavuz Sultan Selime eli ve
hediyeler gndererek desteini istedi. Yavuz Sultan Selim de
Barbarosun talebini geri evirmeyerek Hzr Reise Cezayir
Sultan unvann verip, kendisinin blgedeki hakimiyetini tand.
Hatta baz kaynaklarn ifadesiyle durumu resmiletirmek amacyla
Cezayire bir yenieri ktas da gnderdi.
Ksa bir sre sonra talih Barbarosa bir kez daha Andrea Doria ile
kozlarn paylama frsat verdi. Cezayire gnderilen bir Hal
filosunun iinde, emrindeki 14 Ceneviz kadrgas ile Andrea Doria
da yer ald. Fakat donanma sahile karma yapmak zereyken kopan
frtna dengeleri altst etti. Barbaros baz Ceneviz gemilerini
frsattan istifade ile zapt edip ok sayda Cenevizliyi esir alarak bu
tehlikeyi atlatt. Bylelikle Doriaya kar olan ilk yenilgisini bir
para da olsun telafi etmi oldu.
lerleyen yllarda Barbaros, Cezayirdeki hakimiyetini pekitirdi.
1531 ylna gelindiinde Andrea Doria, Cezayir sahilindeki
Barbarosa bal erel Limanna Hristiyan esirlerin kurtarlmas
amacyla bir sefer dzenledi. Doria, bu teebbsnde baarl
olmakla birlikte, yzlerce adamn da kaybetmi, bir o kadarn da
esir vermiti. Tm bunlarn sonucunda uras bir gerekti ki artk
Barbaros, Cenevizin en byk amirali karsnda ciddi bir rakipti.
Barbarosun faaliyetleri Bat Akdenizi talyan denizcilere zehir
ederken, Osmanl hakimiyetinde olmasna ramen Batllar Dou
Akdenizde daha rahat hareket edebiliyorlard. Bunun en temel
sebebi Kanuni Sultan Sleymann karadan yrtlen seferlere
byk nem vermesine ramen deniz seferlerini ayn derecede
nemsemiyor oluuydu. Zaten kaptan- deryalk makamna devirme
kkenli ve denizcilikle alakasz kiilerin getirilmesinde hibir

mahsur grlmemesi de bu durumun en ak gstergesidir.

Kanuninin saltanatnn ilk yllarna rastlayan Rodos Seferi dnda
denizlerde baarl bir sonu elde edilememiti. 1522de Rodosu
ellerinde tutan ve Mslman gemilerine saldrp frsat bulduka da
Anadolu kylarn yamalayan Rodos valyeleri adadan
karlmt. valyeler, ilerleyen yllarda Maltaya geerek,
Osmanl donanmasnn en amansz rakipleri arasnda yer almaya
devam edeceklerdir.

Eski bir gravrde Hayreddin Paa

te yandan yine bu dnemde Avrupann siyasi dengelerinde de

nemli deimeler yaanyordu. Kutsal Roma Germen imparatoru
arlken, Fransa ile yrtt mcadelede avantajl bir konuma

gelmi; I. Fransuva, Papa ve Hristiyan dnyasnn da fazla tepkisini

ekmeden Kanuniden yardm talep etmenin yollarn arar olmutu.
Akdenizdeki en naml Hristiyan amiral olan Andrea Doria da
gelimeleri iyi gzlemlemi ve I. Fransuvann hizmetinden ayrlarak
1528de arlkenin emri altna girmiti. Bu gelimenin hemen
akabinde spanyol donanmas, Osmanllar asndan son derece
stratejik neme sahip olan Morann gneyindeki Koron Limanna
saldrarak buray ele geirdi. Osmanllar, anakaralarnn hemen yan
bandaki bu harekattan, doal olarak byk rahatszlk duydular.
Doriann spanyol hizmetine girmesiyle, Barbaros ve Kanuninin
dmanlar ayn olmutu. Kanuni, Avrupada tek rakibi olarak
grd Alman ve spanya imparatoru arlkeni sktrmak
amacyla Fransa ile ittifak yaparken, Barbaros da can dman olan
ve spanyolarn hizmetine giren Andrea Doria ile eski hesabn
tamama erdirme niyetindeydi. Bylece Bat Akdenizdeki gc de
tartmasz hale gelecekti. Doria, son yllarda Osmanl kontrolndeki
Dalmaya ve Ege Adalar kylarn vurmu ve bu denizlerde gezinen
Osmanl kaptanlar, spanya kralnn yeni amiralini durdurmakta
yetersiz kalmt. Kanuni, sadrazam Makbul brahim Paann da
devreye girmesiyle Doriay durdurabilecek tek denizci olarak
grlen Barbarosu stanbula davet etti. 1534te davete icabet eden
Barbaros, Donanma-y Hmyunun kaptan- deryalna getirildi.
Bir yl sonra Barbarosun Dalmaya ve talya kylarn vurmasna
karlk, Andrea Doria 1536da on Osmanl ticaret gemisini zapt etti.
Ayn tarihlerde Barbaros, Koron Limann yeniden Osmanllara
kazandrd. Yetmilerindeki Doria ile ellili yalarn srdren
Barbarosun nihai sava artk epeyce yaklamt.

Barbaros, Kanuni Sultan Sleymann huzurunda

1538e gelindiinde Barbaros Hayreddin Paa komutasndaki

Osmanl donanmasnn Akdenizde egemenliini arttrmas zerine,
arlken ve Papa III. Pauln giriimleri ile bir Hal donanmas
topland. Donanmaya spanya ve Papalk kuvvetlerinin yan sra,
Hristiyan dnyasnn karlar iin dzenlenen her harekta severek
katlan Malta valyeleri, arlkenin mttefiki Ceneviz ve tabii ki
Ege Adalarndaki smrgeleri Trklerin srekli tacizine urayan
Venedik katld. Donanmann bana da gerek Akdenizi gerekse de

Barbarosu ok yakndan tanyan Amiral Andrea Doria getirildi.

Doria, Osmanl donanmasn aramak amacyla Dou Akdenize
doru alrken, Barbaros da Ege Adalarn ve Giriti yamalayarak
Batya yneliyordu.

FARKLI IKARLAR
Hal donanmasnn baz zaaflar vard. Kaynaklarda Osmanl
gemilerinin says 120, Hal gemilerinin says da 200-300 arasnda
zikredilir. Ate gc ve menzili asndan Hal gemilerinin
tartlmaz stnl bulunuyordu. Fakat Hal donanmas farkl
unsurlardan oluuyordu ve bu unsurlarn ncelikleri de birbirinden
farklyd. Mesela spanyollar iin Dou Akdenizden ziyade Bat
Akdeniz n plandayd. Barbaros komutasndaki Osmanl donanmas
yok edilirse Cezayir ve Tunus kylar kolaylkla kontrol altna
alnacak ve burada korsanlk faaliyetinde bulunan Trkler kesin
olarak etkisiz hale getirilecekti.
Venedik iin ise Dou Akdenizdeki smrgelerinin gvenlii
ncelikliydi. Dier yandan donanmaya gemi veren Venedik ve
Ceneviz devletlerinin kendi aralarndaki rekabeti de unutmamak
gerekir. Nitekim sefer boyunca donanma komutan olan Doriay en
ok zorlayan kiilerin banda, Venedik kuvvetlerinin amirali
Alessendoro Condelmiero gelmiti. Belki de bu sebeple savan en
kritik annda Doria, Venedikli meslektann yardm talebini kasti
olarak geciktirmekten ekinmemiti.
Hal donanmasnn bir dier dezavantaj, farkl gemi tiplerinin
biraraya getirilerek oluturulmu olmasyd. Donanmann en vurucu
gcn kalyon ad verilen dev gemiler oluturmaktayd. Kalyonlar
byk lde devasa yelkenleri yznden rzgr gcne dayal
olduklar iin rzgr ktnda ar bir hzla ilerliyor, ancak rzgr

kesilince deniz ortasnda adeta akl kalyorlard. Bylelikle

donanmann dier ksmndan yani kadrga ve ektiri ad verilen
hafif gemilerden ayr dyorlard. Buna karlk Trk donanmas,
bu tip uyum sorunu yaamayan kadrga ve ektirilerden oluuyordu.
Kalyonlarn at menzili ve gc Trk gemilerinden stnd.
Aslnda daha savan yapld ve Osmanllarn Akdenizde stnlk
salad yllarda bile Avrupallarn denizcilik teknolojisi
Osmanllardan daha stn durumdayd. Zaten Barbarosa da sava
kazandran teknik stnlkten ziyade uygulad sava stratejisiydi.
Barbaros, Hal donanmas karsnda ak denizde sava
kabullenmek yerine Preveze Kalesinin de iinde yer ald Narda
Krfezine donanmasyla demirlemeyi tercih etti. Eer Andrea Doria
kendisiyle savamak istiyorsa bu krfeze girmek ve sava burada
kabullenmek zorundayd. Barbarosun srtn dayad krfezin kara
ksm da Osmanl kontrol altnda olduundan gvenliydi. stelik
krfeze girmeye alan gemiler, Osmanl donanmasnn ateine
hedef olmay da gze almalyd.
Andrea Doria, Barbarosun taktii karsnda ard. Hatta
komutanlarndan birinin teklifine uyarak karaya asker karp
Prevezeyi almay ve ardndan da gemilerini Narda Krfezine
sokarak Osmanl donanmasn iki ate arasnda brakmay bile
dnd. Fakat kalenin uzun sre dayanma riskini, kuatma srasnda
verebilecei zayiat ve muhasara esnasnda kopabilecek bir
frtnann karaya kacak askerlerle irtibat kopartabilme ihtimalini
dnerek byle bir teebbste bulunmad.

Preveze Deniz Savanda Osmanl ve Hal gemileri

Bununla birlikte hayat deniz muharebelerinde geen Doria, farkl

bir plan devreye sokmakta gecikmedi. Plan, Ege Adalar
istikametine ynelerek anakkale civarna szlmekti. Bylece
Barbaros, bakente giden yolu savunmak amacyla ak denizde
sava kabul etmek zorunda kalacakt. Hal donanmasnn rotasn
bu yne evirmesi zerine, Osmanl donanmas da Narda Krfezini
terk ederek Hal donanmasnn ardna dt. Bu takip srasnda baz
kalyonlar rzgrn kesilmesi yznden geride kalyor ve Osmanl
donanmasna kolay hedef tekil ediyorlard. Andrea Doria da bir
yandan sava iin elverili bir alan aryor, dier yandan da
donanmasndaki kopmalarla baa kmaya alyordu.

TRK DENZCLNN BYK ZAFER

Hal donanmasndaki gemiler ve kaptanlar arasndaki
irtibatszlktan yararlanan Barbaros, 28 Eyll 1538de Trk

denizcilik tarihinin en byk deniz zaferini kazand. Barbaros,

Preveze aklarndaki Ayamavra Adas nnde donanmasn hill
eklinde dizmi; merkeze kendisi geerken sa kanad Salih Reise,
sol kanad da Seydi Ali Reise emanet etmiti. Yedek kuvvetlerin
bandaysa Turgut Reis bulunuyordu.
Andre Doria gemilerini sahip olduklar niteliklere gre ksma
ayrmt. n saflara ate gc yksek kalyonlar koyarken, orta safa
kadrgalar alm, nc safta da yedek kuvvetlere yer vermiti.
Cenevizli kaptann amac Trk donanmasnn arkasna sarkarak
kalyonlarn youn ateinden istifade ile sonuca gitmekti. Fakat
Barbarosun manevra kabiliyeti yksek donanmas tek vcut halinde
hareket etmi, akama doruda Hal donanmasnn iindeki insan ve
gemiler arasndaki irtibatszlktan yararlanarak sonuca ulamt.
Tabiat artlar da Barbarosa adeta yardmc olmutu. Rzgrn
olmamas sebebiyle dman kalyonlar hareket edememiti.
Barbaros, Osmanl kaynaklarnn ifadesine gre hibir gemisini
kaybetmeden 30 kadar Hal gemisini ele geirmi ve 3 binin
zerinde Hal askerini de esir almt. Bu zafer, ayn zamanda
Andrea Doria efsanesinin de sonuydu.

Preveze deniz zaferi

Barbaros 1546da hayata gzlerini kapamadan nce Doriay

Akdenizden neredeyse tamamen sildi. 1543te arlkene kar
Fransa kralna yardm amacyla kt seferde yal deniz kurdu

Doria, Barbarosun karsna kmaya cesaret bile edemedi.

Barbarosun lmnden sonra Andrea Doria, Cezayir ve evresine
birka sefer daha dzenlemise de etkili olamamtr. Barbaros,
denizcilik yaamnn ilk darbesini yedii Doriay, Akdenizden
silerek intikamn ok ac almt.
PREVEZEDEN EN KRLI IKAN AVRUPA LKES FRANSA OLMUTU
Preveze Deniz Sava, Akdeniz egemenlii konusundaki dnm noktalarndan
bir tanesidir. Bu sava neticesinde Akdenizdeki siyasi ve ekonomik
dengelerde ciddi deiimler yaand. Esasen ekonomik anlamda Osmanllarla
iyi geinmesi gereken iki Akdeniz devletinden biri olan Venedik, Osmanllarn
karsna donanma karmak suretiyle bir kumar oynarken, Hristiyan
leminden gelebilecek olas tepkilere ramen Fransa bu savata yer almamay
tercih etmiti. Nitekim bunun mkafatn da fazlasyla grd. Preveze
sonrasnda Kanuni, Venedik dukas Pietro Landoya gnderdii mektupta
Kimesnenin dmanlndan ihtiyatm olmayup ve kimesnenin dostluuna dahi
ihtiyacm yoktur eklinde sert bir ifade kullanrken, Fransaya stanbulda eli
bulundurma imkan bahediyordu. Kanuni, bununla da yetinmeyerek Venedik
dukasna yollad bir baka mektupta Osmanl mparatorluuna sadk
kalnmasn ve bunun bir tezahr olarak da Fransann mttefik kabul
edilmesini bildiriyordu. Bunun sonucunda Osmanl elisinin huzurunda Venedik
dukas ve cumhuriyetin 30 kadar ileri gelen kiisi ncil zerine yemin ederek,
Osmanl ve Fransa devletlerinin dman olan spanya kralna mal ve asker
yardmda bulunmayacaklarna dair yemin ediyorlad.

spanya kral arlken

Kanuninin Fransaya destei bununla da kalmamtr. Kanuni, I. Fransuvann
talebi zerine arlkenle olan mcadelesinde destek olmak amacyla Kaptan-
Derya Barbaros Hayreddin Paay donanma ile birlikte Fransaya yollar.
Osmanl donanmas 110 kadrga, fusta ad verilen 40 kk kadrga ve 3
byk yelkenli gkeden oluuyordu. Yaklak aylk bir yolculuk sonras
Osmanllar Marsilyaya varm, buradaki sefer hazrlklarndan sonra Tulona
girmilerdir. Austos 1543te Barbaros, arlkenin himayesi altnda olan Savoy
Dkalnn kontrolndeki Nice ehrini Fransa kral iin kuatm ve ehir
birka hafta iinde teslim olmak zorunda kalmtr. Barbaros, k mevsimini de
Tulonda geirmi ve burada sekiz ay ikamet etmiti. ehirde bulunduu sre
iinde Tulonun idaresi kendisine braklmt. Lakin Fransa kral, Osmanl
donanmasnn ikameti sresince her trl yiyecek ihtiyacn stlenmise de
iaenin temini konusunda ciddi skntlar yaanmt. Sonuta Kaptan- Derya,
ihtiyalarn karlamak iin Fransz tccarndan bor alma ve, para temin
etmek iin talya sahillerine aknlar dzenleyerek ele geirdii esirleri fidye

karl satmak yoluna bavurmak zorunda kalmt.

Barbarosun yardmna gittii Fransa kral I. Fransuva

Osmanl donanmas ertesi yl, talya sahillerinde dehet salmasnn akabinde
stanbula geri dnecektir. Bu sre zarfnda Barbaros, Akdeniz sularnda
gnlnce gezinmi ve herhangi bir meydan okumaya maruz kalmadan bakentin
yolunu tutmutu. Bundan dolay Preveze, Akdenizi bir Trk denizi haline
getirmitir ifadesi tarihilerimiz tarafndan kullanlr olmutur.

KAYNAKA
Zeki Arkan, XVI. Yzylda Osmanl-Fransz likileri, XIV. Trk Tarih Kongresi, cilt: 2/1,
Ankara 2005, s. 43-57.
dris Bostan, Kanuni, Barbaros ve Akdenizde Deien G Dengeleri, Dou Bat, yl: 9,
say: 34, Kasm-Aralk-Ocak 2005-06, s. 171-180.
dris Bostan, Kanuni ve Osmanllarn Akdeniz Siyaseti, Trkler ve Deniz, (ed: zlem
Kumrular), stanbul 2007.

dris Bostan, Preveze Deniz Muharebesi, DA, cilt: 34, stanbul 2007.
Ernle Bradfort, Padiahn Amirali Barbaros, (ev: Ahmet Fethi), stanbul 2010.
Franco Cardini, Avrupa ve slam, (ev: Grol Koca), stanbul 2004.
Aldo Galotta, Ceneviz maddesi, DA, cilt: 7, stanbul 1993, s. 363-365.
Halil nalck, Avrupa Devletler Sistemi, Fransa ve Osmanl, Dou Bat, yl: 4, say: 14,
ubat-Mart-Nisan 2001, s. 122-142.
Seyyid Muradi, Barbaros Hayrettin Paann Hatralar, (haz: M. Erturul Dzda), I,
stanbul, Tarihsiz.
erafettin Turan, Barbaros Hayreddin Paa, DA, cilt: 5, stanbul 1992, s. 65-67.
Feyza Yalamanolu, Batl Kaynaklara Gre Nice kuatmas, Popler Tarih, ubat 2004,
say: 42, s. 28-33.

10 / NCES VE SONRASI LE NEBAHTI SAVAI

1538de meydana gelen Preveze Deniz Sava, tarihiler tarafndan
Osmanl deniz gcnn zirvesi olarak kabul edilir. Barbarosun
rencileri bu altn a bir mddet daha srdrmt. 1571 ylnda
yaanan nebaht Deniz Sava ise adeta Akdenizdeki tartlmaz
Osmanl stnlnn sona erdiinin habercisiydi. Bu savata
birleik Hal donanmas karsnda ok ar bir darbe alan Osmanl
donanmas, ksa bir sre iinde niceliksel yani saysal olarak
yeniden oluturulmu, fakat niteliksel yani teknolojik donanm
asndan spanyol ve talyan gemilerinin uzanda kalmaya devam
etmiti.
Kanuni Sultan Sleyman dnemi, pek ok Osmanl tarihisine gre
hem devletin zirvesini hem de kn balangcn tekil eder.
Kanuninin iktidar mcadelesi veren ocuklar ierisinde
hkmdarlk asndan en zayf profili izen ehzade Selim, II.
Selim ad ile baa gemiti. Adn ald dedesi Yavuz Sultan

Selimin silik bir glgesi dahi olmann uzanda olan bu hkmdar

zamannda devlet ileri, byk lde Kanuni devrinden kalan
emektar sadrazam Sokullu Mehmed Paann ellerindeydi. Paa,
gerek Osmanl ordusunun ve gerekse de donanmasnn dnyann en
saygn sava gc olma konumunu muhafaza etti. Yalnz onun iktidar
dnemini glgeleyen tek gelime, 1571de Yunanistan sahili
yaknlarnda Batllarn Lepanto, bizim nebaht dediimiz yerde
yaanan deniz muharebesi oldu.
1570 ylnda II. Selim, Venediklilerin elinde olan ve son derece
stratejik bir mevkide bulunan Kbrsn fethine karar verdi.
Sokullunun Batl devletleri Osmanlya kar birletirir
dncesiyle onay vermedii bu harekt, 1571de baar ile
sonuland. Osmanllar bu tarihte adann merkezi olan Lefkoay ele
geirdiler. Fakat ilerleyen gnlerde yaananlar, Sokullunun
korkularnda ne kadar hakl olduunu gsterecekti.

Dnemin padiah II. Selim

Esasen daha Kbrs Seferinin banda Venediklilerin bir dizi

diplomatik faaliyete giritikleri ve spanya kral II. Filipten yardm
istedikleri biliniyor. Bunun dnda stanbuldaki Rum patrii ile de
temasa geilmi, ortak dmana kar birlikte hareket edilmesi
istenmiti. Osmanl Devleti de harekt srasnda stanbuldaki
Venediklilerin ba durumunda olan Balyos Marcontonio Barbaroyu
tutuklam, ancak hapsetmek yerine evinde gzetim altnda tutma

yoluna gitmiti. ehirdeki Venedikli tacirler de ayn ekilde balyosun

evinde gz hapsine alndlar. Osmanllarn deien koullara gre
balyosun evinin pencerelerine duvar rdrdklerine ve baz
durumlarda da bu duvar kaldrdklarna dair birtakm kaynaklarda
veriler mevcuttur. Venedikliler de bu tutumu karlksz brakmayarak
lkelerinde bulunan Osmanl tacirlerini gz hapsine almlard.
Hatta Venedik kaynaklarna inanmak gerekirse, bylesi bir
muameleye maruz kalmak istemeyen baz Trkler, tannmamak iin
byklarn dahi kesmilerdi.
Kbrs Kuatmas zerine Venedik senatosu, Avrupann nde gelen
denizci devletlerine mracaat ederek bir Hal donanmas
oluturulmas teklifinde bulundu. Bu teklife, zamann en byk Batl
denizci gc konumundaki spanyann yan sra, Papalk devletinden
de olumlu yant geldi. spanyann banda bulunan II. Filipin
babas, Kanuni zamannda Osmanllarn Avrupadaki tek rakibi
konumundaki arlkendi. 1538 Preveze Deniz Savandan sonra
spanyollar dikkatlerini daha ziyade okyanus tesine kaydrmlard.
Bunun neticesinde spanya, ann en nemli ekonomik gc
konumuna gelirken, Osmanllar da ticaret yollarnn yn deitirerek
okyanuslara kaymas nedeniyle gnden gne ekonomik adan g
kaybna urad. Hatta bu dnemde bir Fransz mellifi
spanyollardan yle bahsediyordu: spanyann XVI. asrdaki
aaas ne kadar muhteemdi. Dnya, hibir vakit bu kadar faaliyet,
gayret ve ksmet grmemiti. spanyollar iin dalarda, llerde,
nehirlerde hibir engel yoktu. Birka spanyol bir araya topland m,
filolar meydana getirerek ehirler kuruyor, imparatorluklar tesis
ediyorlard. klimleri, denizleri birletirerek daha byk
imparatorluklar kurmay konuuyorlard. spanyollar kendilerini
adeta Antik a ilahlarnn torunlar gibi gryorlard.

spanyollarn Yenilmez Armadas

spanyollar, denizlerdeki glerine gvenerek Venedikin ars

ile oluturulan ittifaka katlmak iin baz artlar ne srdler.
Bunlarn en nemlisi ittifak donanmasnn bana nl spanyol
amiral Don Juann getirilmesiydi. Don Juan, baz sylentilere gre
arlkenin gayrimeru oluydu. Dolaysyla spanya kral II. Filipin
de gayrimeru kardeiydi. arlken, lm deindeyken Don Juan
olu Filipe emanet etmi, o da kendisini spanyol donanmasnn
bana geirmiti. Venedik ile spanya arasnda epey etin geen
grmelerden sonra Don Juann mttefik donanmann bana
getirilmesi kabul edilmi, fakat karar aamasnda devletin
donanma komutanndan en az ikisinin oyunun geerli olmas art
getirilmiti. Bylece Venedikliler, ittifak donanmasn spanyollarn
keyf olarak kullanmasn engellemi olmutu. Buna karlk spanya,
sava masrafnn 3/6sn karlamay kabul etmiti. Venedik,
masrafn 2/6sn stlenirken, Papa da 1/6sn zerine almt. Yine
spanyollar, bu donanmann sadece Dou Akdenizdeki Venedik
karlarn korumakla kalmayacan, blgedeki Trk egemenliine
son verilmesinin akabinde, Akdenizde kendi yaylma alanlar olan
Cezayir ve Trablusgarba yaplacak saldrlarda da kullanlacan

mttefiklerine kabul ettirdi. Zira II. Filipin spanyol donanmas,

Akdenizin batsndaki yaylma politikasnda en byk darbelerden
birini 1560 ylnda Cerbe Deniz Savanda Trk donanmasndan
yemiti ve imdi bunun telafi yollar aranyordu. Tm bu grmeler
sonrasnda 148 Venedik, 45 spanyol ve 12 Papalk gemisi 1570
ylnn Eyll aynda Akdenize alarak Osmanl donanmas ile
karlaacak uygun bir ortam aramaya balad.

PAPA DEVREYE GRD

Fakat ksa bir sre sonra mttefikler arasnda ilk ciddi anlamazlk
bagsterdi. spanyol donanmasnn kaptan Don Juan, Venedik ve
Papalk donanmalarnn dzensiz bir halde ve disiplinden yoksun
olduunu, bu durumun kendi gemi ve adamlarn tehlikeye attn
bahane ederek emri altndaki spanyol filosunu geri ekti. spanyol
amirali rahatsz eden bir dier durum ise Venediklilerin, Trkler
konusunda mttefiklerine danmadan Kbrs iin pazarlk masasna
oturduklar eklinde kan sylentilerdi. Dahas bir adm daha ileri
giden spanyollar, mttefikleri ile ilikilerini de kestiler.
Durumun ktye gittiini gren Papa, devreye girme ihtiyac
hissetti. Bu sefer Avusturya, Fransa ve Portekiz devletlerinin de
kapsn alarak daha byk bir ittifak oluturma abasnn iine
girdi. Ancak bu devletler eitli nedenlerle Papann arsna
olumlu yant vermedi. Fakat Papa, spanya ve Venediki yeniden
ortak bir paydada buluturmay baard. ttifakn kurulmasnda, o
zamanlar Cezayir Beylerbeyi olan Ulu Ali Paann Zadar
kylarn, Kara Hocann da Venedik sahillerini vurmas nemli rol
oynamt. Hatta Venedik, yaad okun etkisiyle olas bir Trk
saldrs durumunda ehri savunmak iin tahkimaya mecbur olmutu.

Papa, nebaht iin yaplan Kutsal ttifak kutsarken

ttifakn yeniden kurulmas zerine tekrar mttefik donanmann

bana geirilen Don Juan, 20 Temmuz 1571de emri altndaki
spanyol kadrgalaryla Barselona Limanndan ayrlarak 9
Austosta talyann Napoli Limannda dier mttefikleri ile
bulutu. Venedik ve Papala ek olarak Cenova ve Savio Devletleri
de ittifaka gemi ve asker vermilerdi. Her halkarda yeni mttefik
donanmas eskisinden ok daha byk ve glyd. Batl kaynaklar,
mttefiklerin 300den fazla kadrga ve 80 binden fazla da askere
sahip olduunu kaydediyordu. Ayn gnlerde Kbrstan stanbula
dn yoluna koyulan Kaptan- Derya Mezzinzade Ali Paa
komutasndaki Trk donanmas ise 280 kadrgadan olumaktayd.
Eyll 1571 ylnda iki donanma Adriyatikin Arnavutluk sahilinde
birbirini grr durumda idi.

YENER AASINDAN KAPTAN OLURSA

Avrupada bu gelimeler yaanrken acaba Osmanl donanmasnda
neler oluyordu? Barbarosun lmnden sonra Osmanl
donanmasnn yneticilerinin seiminde pe pee nemli hatalar
yapld. Her eyden nce Barbaros ve onun evresindeki kiiler
korsanlktan yani bu iin mutfandan yetimilerdi. Fakat baz
durumlarda bana buyruk davranabilen bu insanlar, merkezin

istekleri dnda hareket edebiliyorlard. Belki de bu nedenden

dolay donanmay merkeze balamak amacyla Kanuni, Enderundan
yetien lakin denizcilik alannda hibir deneyimi olmayan kiileri,
Barbarosun lmnden sonra ard ardna Kaptan- Deryalk
makamna getirmeye balad. Barbarosun rencisi olan pek ok
yetenekli Trk denizcisi, hele de Turgut Reis dururken, Sokullu
Mehmed Paann bu makama getirilmesi bunun en nemli delilidir.
Drt yl sonra Sokullu Mehmed Paa, Rumeli Beylerbeyliine tayin
edilince bu sefer denizle ilgisi olmayan bir baka devirme
sadrazam, Rstem Paann kardei Sinan Paa, bu greve tayin
edildi. Fakat sz konusu atamalar, Barbarosun kurt denizcileri Ulu
Ali, Salih ve Hasan Reislerin gcenmesine sebep oldu. Onlar da
Turgut Reisin evresine toplandlar. Bylece Turgut Reis ile
Kaptan- Derya Sinan Paa arasnda adeta bir sinir harbi balad.
Sinan Paadan sonra bu greve Piyale Paa tayin edildi. Ancak
Kbrsn fethinden sonra bu makama Mezzinzade Ali Paann
getirilme karar tam anlam ile bir felaketti.

Kaptan- Derya Mezzinzade Ali Paa

Dnemin yazarlarnn ifadesine gre Mezzinzade Ali Paa

olduka kahraman ve devlete sadk bir askerdi. Fakat suyu bardakta,
kay duvardaki tabloda gren bu karac subay, deniz savalarndan
zerre kadar anlamyordu. Zaten donanmann bana getiinde Turgut
Reis gibi kurt bir denizciden yoksun kalan Trk donanmas da adeta
kszlemiti. Mezzinzade, donanmasnda yer alan Cezayir
beylerbeyi Ulu Ali Reis ile ortak hareket etmek yerine tpk Sinan
Paann Turgut Reis ile yapt gibi didimeyi tercih etti. nebaht
Krfezinde Osmanl donanmas sava pozisyonu alnca Ulu Ali
Reis, tecrbelerinden yola karak Kaptan- Deryaya baz
tavsiyelerde bulunmutu. Her eyden nce Ali Reis, savan kyya
yakn bir mevkide kabul edilmemesini istiyordu. Zira ortalk
kznca gemilerde bulunan karac askerler gemi kaptannn

grtlana kllarn dayayp karaya kmak istiyorlar, bu olmazsa

denize atlayp karaya yzyorlard. Fakat Mezzinzade, bu talebi
askerlerine gvendiini ifade ederek reddetti. Ulu Ali Reis, kaptan
gemilerinde yer alan flamalarn da indirilmesini, aksi takdirde
flamadan hareketle Hal gemilerinin Kaptan Paa gemisini tanyarak
saldrabileceini, bunun da bozguna sebep olacan dile getirdi.
Ancak Mezzinzade, padiahn takdir ettii niann inmesinin sz
konusu dahi edilemeyeceini syledi. Son olarak Ulu Ali Reis,
Hal donanmasnn silah menzilinin daha stn olduuna iaret
ederek saldrnn gbekten deil de yanlardan yaplmasn istedi.
Fakat bu teklif de padiahn donanmas korkarak gs gse
savamaktan ekindi dncesine yol aaca gerekesi ile geri
evrildi. Ancak denizde iler, karadaki gibi yrmyordu.

nebaht Deniz Savanda iki donanma kar karya

OSMANLI DONANMASI YOK OLDU

Taraflar 7 Ekim gn nebahtda savaa tututu. Mttefik donanma
hilal biiminde dizilmiti. Ulu Ali Reis sava baladktan ksa bir
sre sonra endielerinde hakl kt. Mezzinzade Ali Paann
kadrgas, tepesindeki Kaptan Paa flamasndan dolay tannd ve
abluka altna alnd. Ele geirilen gemide yer alan Mezzinzade Ali
Paa da bir kurun isabeti sonras ehit oldu. Trk kadrgalar Hal
gemilerine ate aabilmek iin yanamaya aladursun, oktan atee

geen ve isabetli atlar yapan spanyol ve talyan kalyonlar ortal

cehenneme evirmilerdi bile. Olduka kanl geen bu sava
sonunda Trk donanmas neredeyse tmyle imha edildi. Yalnzca
Ulu Ali Reis, emri altnda bulunan ve Cezayir Beylerbeyliine
bal 30 kadar kadrgay kurtararak stanbula dnmeye muvaffak
oldu. spanyol kaynaklarna gre 200n zerinde Trk kadrgas ya
batrlm ya da zapt edilmiti. Trklerin insan kayb da 20 bin
civarndayd ve 3 bin kadar Trk denizci de tutsak alnmt.
Tutsaklar arasnda Kaptan- Deryann iki olunun yan sra,
Trablusgarp beylerbeyi Cafer Paa da bulunuyordu. Donanmaya
serdar tayin edilen Vezir Pertev Mehmed Paa ise yaral olduu
halde denizden binbir glkle kurtarlmt. Mttefiklerin toplam
asker kayb ise 8 bin civarndayd ki bunlarn byk bir ksmn
ittifaka en fazla askeri salayan Venedikliler oluturuyordu. 21 bin
yaralnn bulunduu mttefik donanmadaki yarallardan biri de
ilerleyen yllarda Don Kiot isimli eseri ile spanyol edebiyatnn
lmsz isimlerinden biri haline gelecek olan Miguel Cervantesti.
Kendisi bu savata sol kolunu kaybetmiti.

TTFAKI KORUYAMADILAR
Galiptir bu yolda malup eklindeki bir vecizemizde de yer
ald zere, her ne kadar Osmanl Devleti bu sava kaybetmise de
sonrasnda meydana gelen gelimeler, hadisenin Devlet-i liye
lehine dnmesine yol amt. Osmanl kaynaklarna gre Sokullu
Mehmed Paa, sava sonrasnda huzuruna gelen ve bar artlarn
gzden geirmeyi teklif eden Venedik elisine Siz nebahtda bizim
sakalmz, biz ise Prevezede sizin kolunuzu kestik. Kesilen kol bir
daha yerine gelmez, lakin tra edilen sakal daha gr kar eklinde
bir cevap vermi ve bu szlerin ardndan da yenilginin zerinden
daha bir yl gemeden, yok edilen Osmanl donanmasndan ok daha

muhteem bir donanmay Akdenize gndermiti. Nitekim savan

galiplerinden Venedik, bu durumun da tesiriyle, 1573 yl balarnda
Osmanllarla bar antlamas yapmak zorunda kalacaktr. Yalnz
bar antlamasnda adeta galip ile malup yer deitirmi gibidir.
Mesela bu antlama ile Venedik, Kbrsn Osmanllara ait olduunu
kabul ediyor, buna karlk son derece istihzai bir ekilde, daha nce
bu ada iin Osmanl Devletine demek durumunda olduu 8 bin
duka altndan muaf tutuluyordu. Ayn ekilde galip Venedik, sava
tazminat demeyi de kabul ediyordu. Tazminat miktar 300 duka
altn olup, talyan Devleti bu mebla ylda deyebileceti.

nebaht Deniz Sava ve bunun Avrupa resim sanatna yansmas

Kaynaklarmzn anlattna gre, Osmanllarn nebahtdan bir

sene kadar sonra Akdenize alan donanmas o kadar glyd ki,
karsna kacak bir donanma bulamam ve Osmanl Devleti bu

sayede Akdenizdeki stnln korumasn bilmiti. Halbuki

mesele bir de kar tarafn tarih kaynaklar ile yeniden gzden
geirildiinde, biraz farkl bir tablo ortaya kmaktadr. Osmanl
donanmasnn Akdenizdeki stnl kendi ihtiamndan ziyade,
nebahtda galip gelen mttefiklerin sonradan aralarnda kan
anlamazlktan kaynaklanmaktayd.

spanyol donanmasn datan Sir Francis Drake

Baz zaferler kazanan taraf asndan, hele de bir ortaklk sz

konusuysa ok byk sorunlar beraberinde getirebilir. nebahtda
da byle oldu. Venedik, sava sonrasnda spanya gibi ak
denizlerde tecrbeli bir donanmaya sahip bir lkenin Akdenizde
cirit atma ihtimalinden dehete kapld ve spanya ile ilikileri
gerildi. te yandan spanya kral II. Filipin de baka planlar vard.
Koyu bir Katolik olarak bilinen ve bundan dolay da dnemin Batl
kaynaklarnda Katolik kral olarak adlandrlan II. Filip, kendini
sann hakiki dininin koruyucusu ilan etmiti. Kendisi yle
diyordu: Dinime ve Tanrnn hizmetine en ufak bir zarar
gelmesindense btn varlm ve eer olsayd yz canm da bu
uurda kaybetmeyi yelerdim. nk Protestanlar gibi gnahkarlarn

yneticisi olmaya ne niyetim ne de isteim var. in ilgin yan

Filipin sava at Protestanln en nemli destekileri de kendi
tebaas arasnda yer alan Hollandallard. Hollandallarn, zamann
en gl Batl devletine kar tek balarna kafa tutmalarna imkn
yoktu. Onlara bu konuda en byk destei, gn getike ak
denizlerde spanyollarn en nemli rakibi haline gelen ngilizler
veriyordu. ngilterenin 1585te Kuzey Hollandallarla birleerek
spanyollara kar ittifak antlamas imzalamas, barda taran son
damla oldu. Filip, bu olaylarn akabinde gemilerini Akdenizden
ekerek Atlas Okyanusunda giriecei ok daha lmcl bir
mcadele iin hazrlklara balad. Bylelikle spanyollar,
smrgelerinden gelen btn kayna ngiliz donanmasn ortadan
kaldracak bir filonun tekili iin ynlerdirdiler. Ortaya kan
donanmaya ise ok iddial bir isim verildi: Yenilmez Armada.

YENLMEZ ARMADA DARMADAIN OLDU

Filip bu donanmay ngiltere zerine gndererek bir tala iki ku
vurmay planlyordu. Her eyden nce ngiliz gemileri,
smrgelerinden lkelerine mal tayan spanyol gemilerini
vuruyordu. Eer ngiliz donanmas ortadan kalkarsa, spanyol
ekonomisi rahat bir soluk alacakt. kinci olarak da Protestanlk
hareketi nedeniyle kan glne dnen Hollanda, en byk destekisini
kaybedecekti. Hazrlklar yapldktan sonra II. Filip, Papann da
desteiyle Anglikan mezhebine mensup sapkn ngilizleri yola
getirmek iin harekete geti. Fakat Filip, bu kadar nemli bir sava
arifesinde ok aceleci kararlar vererek byk hatalar yapt. spanyol
donanmasnn elinde ngiliz gemilerinin olas manevralarna kar
bir harekt plan dahi yoktu. Bunun dnda ngiliz gemilerinin
toplarnn menzili, spanyol toplarndan daha uzun mesafeliydi. Son
olarak spanyol amiralin ngiltereye kartma yapmak amacyla

setii sahil, demir atmak ve karaya kmak iin hi de uygun

deildi.
spanyol donanmas, 129 byk gemi ve 30 bin askerden oluan
muazzam bir kuvvetti. Buna karlk ngilizler sadece 80 kk gemi
ve 9 bin kadar denizciye sahipti. II. Filip, spanyol donanmas adaya
yaklanca, adadaki Katoliklerin de kendi safna geeceini sanmt.
Fakat planlar tutmad. Katolikler de olas bir yabanc igaline kar
kralienin yannda yer almlard. te yandan adaya yaklatklar
srada kopan frtna, Yenilmez Armadaya byk zarar verdi.
ngilizlerin kulland sava taktii de spanyollarda hayal krkl
yaratt. spanyollar, kendilerini yakn dve hazrlamlard. Ancak
say dezavantajn iyi hesap eden ngilizler, uzun menzilli toplarla
spanyol gemilerine fazla yanamadan savanca mcadelenin seyri
deiti. Yenilmez Armadann sadece 53 gemisi spanyaya geri
dnebildi. Sonu tam bir fiyaskoydu ve Yenilmez Armada ngiliz
donanmasnn banda bulunan nl korsan Sir Francis Drake
tarafndan byk lde ortadan kaldrld.
Bylelikle de Osmanllar Akdenizde zorlayabilecek yegane
donanma byk bir darbe ald ve Osmanl donanmas Akdenizdeki
stnln bir mddet daha korumay baard. Osmanllarn bu
yzyln en grkemli devletlerinden biri olduu bir gerektir. Fakat
nebaht Deniz Sava sonrasnda meydana gelen gelimeleri, Avrupa
tarihini gz nne almadan aklamaya almak da ilmilikten uzak
bir tutumdur.

KAYNAKA
Erhan Afyoncu, On Soruda nebaht Yenilgisi, Popler Tarih, say: 50, Ekim 2004, s. 1621.
Muzaffer Arkan-Paulino Toledo, XIV.-XVI. Yzyllarda Trk-spanyol likileri ve
Denizcilik Tarihimizle lgili spanyol Belgeleri, Ankara 1995.

dris Bostan, nebaht Deniz Sava, DA, cilt: 22, stanbul 2000, s. 287-289.
Avram Galanti, Lepant (nebaht) Muharebe-i Bahriyyesi, Tarih-i Osman Encmeni
Mecmuas, cilt: 14, say: 78, stanbul 1340/1924, s. 58-64.
Cokun Gngen, Denizlerdeki Trk: Bilinebilenden Osmanlnn Sonuna Kadar, stanbul
2004.
Andrew Hess, Unutulmu Snrlar 16. yy. Akdenizinde Osmanl-spanyol Mcadelesi,
(ev: zgr Kolak), stanbul 2010.
Orhan Kololu, nebaht Son Deildi, Atlas Tarih, say: 3, Eyll 2010, s. 50-56.
Orhan Kololu, nebaht Yenilgisi Sonun Balangc myd?, Popler Tarih, say: 22,
Haziran 2002, s. 22-26.
zlem Kumrular, Yeni Belgeler Inda Osmanl-Habsburg Dellosu, stanbul 2011.
Sleyman Nutki, Osmanl Deniz Savalar (Muharebt- Bahriyye-i Osmniye), (haz:
skender Pala vd.), stanbul 1993.
Paulino Toledo, nebaht: Dnya Egemenlii in Akdenizde Yaplan Son Deniz Sava,
(ev: zlem akirolu), Erdem, cilt: 6, say: 18, Ankara 1990, s. 861-876.

11 / AMERKA KITASININ LK KAF BR

VKNG: KIZIL ERK
Ders kitaplarmzda klie haline gelen bilgilerden biri de Amerika
ktasn kefeden ilk Avrupalnn Kristof Kolomb olduudur. Halbuki
Kolombdan yaklak 500 yl kadar nce Norveli Vikingler bu
ktann yaama en az msait olan blgelerinden biri olan Grnlanda
ve Kanadann dou kylarna yerleerek koloniler kurmulard.
Vikingler, btn Ortaa Avrupasnn en korkulan yamaclar
olarak bilindiler. sve, Norve, Danimarka gibi Kuzey Avrupa
blgelerine yerleen sar sal, mavi gzl ve dev csseli bu
denizciler, Avrupay uzun yllar kasp kavurdu. Viking kelimesi
muhtemelen eski Norve dilinde yer alan Vig yani sava
kelimesinden tretilmitir. Bu konudaki bir dier gre gre ise

kelime, skandinav dilinde krfez anlamna gelen Vik

kelimesinden ortaya kmt. Vikingler yln belli mevsimlerinde
anakaralarndan hareket ederek gayet hzl ve evik manevralar
yapabilen gemilerine binerler, dilerine uygun yerlere yama amal
saldrlar dzenlerlerdi. Zira yaadklar skandinav corafyasnda
tarma elverili araziler snrl idi. Bu da Vikingleri yeni geim
kaynaklar aramak zorunda brakt. Viking gemileri ince, uzun olup,
tahtalar mee aacndan imal edilir, balantlarnda da aa iviler
kullanlrd. Teknelerin ba ksmlar ise genellikle ejder kafas
elinde olurdu. Viking gemileri ilk zamanlar 40-60, ilerleyen
yllarda ise 60-100 aras mrettebat tayacak ekilde ina
edilmilerdi.

VKNG AI
Avrupada VIII. ve XI. yzyllar arasnda yaanan devreye Viking
a ad verilir. Zira bu dnemde Viking aknlar Avrupay
derinden etkileyecek, baz krallklarn yklmasna, yeni g
odaklarnn ortaya kmasna ortam hazrlayacaktr. Viking
aknlarnn temel gerekesi olarak tarihiler, hzla artan nfusu ve bu
nfusu beslemekte yetersiz kalan snrl miktardaki ekilebilir topra
gsterirler. kinci bir etken olarak ise Vikinglerin ayn zamanda
tccar bir topluluk olmas gsterilebilir. Bu anlamda yaplan aknlar,
ayn zamanda satlacak kle ya da yamalanacak mal anlamna
gelmekteydi. Macera ve zenginlik aray da bir dier nemli
etkendi. Zira giriimci bir ruha sahip baz Viking liderleri, uzak
lkelere ve bilinmeyen diyarlara yelken aarak zengin oluyor,
lkelerine dnlerinde de byk g ve siyasi nfuz elde
ediyorlard. Viking denizcilerinin kle dnda bu bilinmeyen
diyarlarda ulamay umduklar eylerin banda mors dii, ay, fok,
su samuru, ren geyii gibi hayvanlarn krkleri gelmekteydi.

Vikingler iin en cazip yama blgeleri, Ortaa Avrupasnn

manastrlaryd. Henz Hristiyanlk inancn kabul etmemi olan
Vikingler, krallarn dahi el uzatmaya cret edemedii manastrlara
pervaszca saldryorlard. Ortaa Avrupasna egemen olan kilise
retisinde manastrlarn nemli bir yeri vard. Kendilerini hayatn
zevk ve lezzetlerinden uzak tutmaya adayan keiler, genelde ssz
da balarna manastrlar ina ederlerdi. Ancak bu manastrlar gerek
kilise topraklarndan gelen gelirler gerekse dindar halkn yapt
balarla nemli bir zenginlik kaynan barndrrlard. te
Vikingler de bu cazip avlara saldrrlard. Nitekim 820de rlanda
kylarn vuran Vikingler, Armagh Manastrn bir ayda tam kez
yamalamlard. Vurka taktii ile byk bir hzla hareket ettikleri
iin, yerleik halkn kabusu durumundaydlar. Kuzeyli savalar,
sadece okyanus kysndaki kentleri yamalamyor, ak denizlere
dklen nehirleri kullanarak i kesimlere de korku salyorlard.
Nitekim Vikingler, Fransada grece i kesimlerde yer alan Nantes,
Tours, Orleans gibi ehirleri de yamalamlard.

Karolenjler dneminde Viking yamaclar

Vikingler, Endls ad verilen spanyadaki slam devletini

durduran Frank kral arlman bile canndan bezdirmilerdi.
Dnemin Avrupadaki tartmasz en kudretli yneticisi olan
arlman, kendisine ait bir sahil ehrinde yemek yerken, kuzeyli
korsanlarn yama amacyla blgeye geldiklerini renir. Hemen
adamlarn toplayp blgeye gelen arlman, Vikinglerin gemilerine
atlayarak acele ile uzaklatklarn grr. Yamaclar kasabay atee
vermiler ve toplanacak ne varsa toplamlard. aresiz kalan
imparator, gzyalar iinde Tanrya, torunlarn bu amansz
yamaclardan kurtarmas iin dua etmiti. Bu saldrlarn bir sonucu
olarak Kuzey ve Bat Avrupa kiliselerinde edilen dualarn sonu
Tanrm bizi kuzeylilerin gazabndan koru eklinde bitiyordu.

Vikinglerin keif sahas

Vikingler, VIII. ve XI. yzyllar arasnda bir dizi keif seferlerinde

de bulundular. Britanya Adalar, Fransa, spanya, Kuzey Afrika,
Rusyaya kadar uzanan seferler dzenlediler. Hatta bu seferler
srasnda Bizans bakenti Konstantinopolisi de vurdular,
Sivriadada bulunan bir manastr da acmaszca yamaladlar.
lerleyen yllarda yamaladklar bu blgelerin bir ksmnda
krallklar tesis ettiler. Fransa, talya ve ngiltere bu anlamda ilk akla
gelen corafyalardr. Ayrca Ruslarn etnik oluumunda nemli roller
oynadlar. Bizans bata olmak zere baz lkelere paral asker
olarak hizmet ettiler.
Vikingler, batdaki yamalarn gerekletirdikten sonra
sonbaharda tekrar evlerine dnerlerdi. Fakat baz korsanlar vakitten
tasarruf etmek amacyla anakaraya dnmek yerine koloniler
oluturmay tercih ettiler. Bylece ilk Viking kafileleri zlanda,
rlanda ve Faroe Adalarnda olumaya balad. te yandan
anakaradaki Viking kabileleri arasnda da sava eksik olmuyordu. Bu
mcadelelerin sonunda zayf olanlar anakaray terk etmeye
zorlanyordu. skandinavyay terk etmek zorunda kalan bir dier
grup da kanun kaaklaryd. Geimini byk lde yama ile
salayan bu blgede, her eye ramen belli kanunlar egemendi.

Cinayet suu ile mahkm edilen Kzl Erik 982de zlandaya kat.
zlandann bat tarafna yerleen Kzl Erik (Erik Raude),
hakkndaki sulamann kesinlemesi ve yllk srgn cezasna
arptrlmas zerine, bulunduu yeri de emniyetli grmemeye
balad. Hem cezasn ekmek hem de gzden rak durmak amacyla
batya doru yelken at. Yaklak 500 deniz mili yol aldktan sonra
tilki, ay, geyik, fok ve denizays gibi av hayvanlarnn bol olduu
bir blge ile karlat. Baln ve avlanacak kuun ok olduu,
verimli ovalara sahip bu blgeye Grnland adn verdi ve blgeye
yerleti. Srgn cezasnn dolmas ile zlandaya dnen Kzl Erik,
beraberinde yirmi gemilik bir filo olduu halde yeni bir Viking
kolonisi kurmak amacyla blgenin yolunu tuttu.

Kzl Erik

Bu harekat, Kuzey Amerika ktasnda baz Viking yerlekelerinin

ekirdeini oluturacaktr.
lerleyen yllarda burada kayda deer bir Viking kolonisi olutu.
Koloni, zaman zaman blgenin yerlisi olan Eskimolarla da mcadele
etti. Hatta baz uzmanlar buradaki Viking varlna yine Eskimolarn
XIV. yzylda son verdii grndedir. XX. yzyln ikinci
yarsndan itibaren elde edilen arkeolojik buluntular da Vikinglerin
blgedeki varlklarn dorular niteliktedir. Kanadann dou

yakasnda bulunan Newfoundland blgesinde skandinav tarznda

ina edilmi ev kalntlarna rastlanlmtr. Yine elde edilen
buluntular arasnda Norve kral Olaf Kyrreye ait sikkeler de
bulunmaktadr. Ksacas Kolombun Orta Amerikada karaya
kmasndan yaklak 500 yl nce kanun korkusu Kzl Erike yeni
bir ktann kaplarn aralatmt.
VKNGLER NCE STANBULU YAMALAMAYA GELM, SONRADAN
KORUYUCUSU OLMULARDI
Bizans ve efsunlu bakenti Konstantinopolis, her daim farkl toplumlarn ilgi ve
ihtirasn zerine ekmitir. Vikingler de bu ehre ilgisiz kalmam, ona
Miklagard yani Byk ehir adn vermilerdi.
Her ne kadar Vikinglerin ana vatan Kuzey Avrupada, skandinavya denilen
corafyada olsa da, bu denizci topluluk VIII. yzyldan itibaren bata Britanya
sahilleri olmak zere bir dizi yama seferine girimiti. Vikingler, sadece
yamaclk yapmyor, ayn zamanda ticaretle de urayorlard. Hem ticari pazar
bulmak hem de ganimet elde etmek iin yaptklar seferler srasnda sve
blgesinde yaayan Vikinglerden bir grup, Baltk Denizinden hareketle ve
Volga Nehrini takip ederek Hazar Denizine kadar ulamt. Baka bir grup
ise Dinyeper Nehri zerinden Karadenize kadar sarkmt. Karadenize inen
bu Vikingler, Fin dilinde sve blgesinin karl olan Rootsi ya da
Rhos diye adlandrlmlardr. Sz konusu grup, ilerleyen yllarda Slavlarla
kararak Ruslarn atasn tekil edecektir. Vikinglerin bu kolu, rmak boylarn
kullanarak Rusya ve Ukraynann i kesimlerine kadar ilerler. Blgede yaayan
Slav kkenli topluluklar egemenlikleri altna alrlar.
Karadeniz civarnda yaayan Vikingler, stanbula da IX. ve X. yzyllarda bir
dizi akn yaptlar. Hatta bu aknlarn bazlarnda Peenek ve Slav topluluklardan
da yardm almlardr. Ancak her defasnda Rum atei olarak da bilinen ve
denizde yanan Grejuva silah karsnda baarsz oldular. Sonrasnda,
Bizansla daha ziyade ticari ilikiler iine giren Vikingler, bu sayede Aya Mama
yani bugnk Beikta blgesinde geici konaklama imknna kavutular.
Mallarn buraya indiren Vikingler, varlan anlama gerei ancak silahsz
olduklar halde ve Bizansl gzlemciler nezaretinde ehre girebilme hakkna
sahip oldular.
te yandan Bizans Saray da bu grkemli ve sava adamlarn mcadeleci
ynnden istifade etmekte gecikmedi. Malum olduu zere Bizans, X.

yzyldan itibaren hzla kan kaybetmeye balad. Bir yandan slam fetihleri, te
yandan Bulgar aknlar ve bunlara ilaveten douda beliren Trk tehdidi,
Bizansllarn hibir dnemde olmad kadar paral askere ihtiya duymasna
sebebiyet verdi. te tam da bu dnemde nce sve corafyasnda, sonra da
Britanya, Normandiya, Danimarka gibi blgelerde yaayanlardan bir grup
Viking, Bizansta paral asker olarak hizmet vermek amacyla ortaya kt.
Bunlar, ilk zamanlar daha ziyade deniz savalarnda kullanlyorlad. Ancak uzun
baltalar ve heybetli grnmleri ile ksa bir sre sonra dorudan imparatorun
muhafzln da ifa etmeye baladlar. Bu muhafzlara Norve dilinde yemin
edenler anlamna gelen Vaeringjar kelimesinden hareketle Vareng ad
verilecektir. Varengler, imparatorun en yaknnda bulunurlar, seramonilerde ona
elik ederler ve imparator ailesinin korumasn bizzat stlenirlerdi. Ancak
Varenglerin
sadakati,
cretleri
zamannda
denmedii
takdirde
deiebilmekteydi. rnein maalar denmedii iin, 1204teki IV. Hal
Seferi srasnda kenti kuatan Hallara kar mcadele etmeyi reddetmilerdi.

VI. Leon ve Vareng askerleri

Varenglerin temel silah uzun sapl balta olup, bunun dnda zellikle yksek
rtbede olanlar omuzlarnda ok ve kl da bulundurlard. Bunlarn bir ksm
zaman iinde Hristiyanlk inancn kabul ederken, bir ksm eski Pagan
inann korumaya devam etmilerdir. Pagan olanlar kllar ve Tanrlar
zerine yemin verirken, Hristiyanlar ha perek yemin ediyorlard. Varengler
yaklak drt asr kadar Bizans bakentinde hizmet grdkten sonra, XIV.
yzyln ortalarndan itibaren Bizans Saraynda grnmez olmulardr.

KAYNAKA
- Vikingler Amerikay Colombdan 500 yl nce kefetti, Bilim ve topya, say: 95, Mays
2002, s. 25-27.

Cemal Bli Akal, Aztek mparatorluunun Son Gnleri: Avrupa Amerikay Nasl Ele
Geirdi?, Popler Tarih, say: 34, stanbul 2003, s. 19-23.
Pierre Bauduin, Vikingler, (ev: smail Yerguz), Ankara 2006.
Muammer Gl, Orta a Avrupa Tarihi, stanbul 2009.
Semavi Eyice, Vikingler stanbulda, Yllarboyu Tarih, say: 4, Temmuz 1978, s. 10-13.
Aye Hr, Vikingler Konstantinopoliste, Toplumsal Tarih, say: 146, ubat 2006, s. 44-49.

12 / SPANYOLLARIN FATH, AZTEKLERN

KASABI
spanyollarn Fatih unvann verdii Hernan Cortes, Orta
Amerikann Hristiyanlamasnda nemli roller oynayan deerli bir
kaif olarak tannmtr. Fakat ayn zamanda Aztek medeniyetinin
ortadan kaldrlmas ve bu esnada bavurduu acmasz yntemler
nedeniyle Aztek kasab olarak da anld. spanya, XVI. yzyl
boyunca Amerikann yerli halklarnn kan ve gzyalar zerine bina
edilen byk bir imparatorluk kurmu, bu imparatorluk Osmanl
ilerleyii karsnda Avrupann umudu haline gelmiti.
Dnya zerinde baz devletler tarihin belli dnemlerinde derin
izler brakmlardr. lkada Romallar, XIII. yzylda Moollar,
XV. ve XVI. yzylda da Osmanllarla spanyollar bu devletler
arasnda gsterilebilir. Osmanllar, 1521de tahta kan Kanuni
dneminde altn an yaarken, rakipsizliklerini glgeleyen tek
devlet Avrupann dier ucundaki spanyayd. 1469a gelindiinde
ber Yarmadasnn iki gl krall Kastilya ve Aragonun
varisleri Kral Ferdinand ile Kralie Isabella evlendi. 1479da da
Aragon kral ve Ferdinandn babas olan Kral Filipin lm ile iki
krallk resmen birleti. Bu evlilik, spanyol altn a olarak
adlandrlan ve yaklak yz elli yl sren spanyol egemenliinin de
balangc kabul edildi. Bu dnemde spanyollar; arlken, II. Filip
gibi byk hkmdarlar; Yenilmez Armada ad verilen gl bir
donanma; Kristof Kolomb, Macellan, Amerigo Vespucci, Andrea
Doria, Del Kano gibi yetenekli kaptanlar; Cortes, Pizarro, Balboa
gibi Amerika ktasn Katolikletiren fatihlerle alma frsat
buldular. Yalnz, onlarn fatihleri Orta ve Gney Amerika halklarnn

da cellad olacakt.

spanya kraliesi Isabella ve Kral Ferdinand

1492 tarihi spanya asndan bir dnm noktasdr. nk bu

tarihte yarmadann gneyinde yer alan ve Mslmanlarn son kalesi
durumundaki Grnata ele geirildi. Grnatann alnmasndan sonra
dindarlklarndan dolay Katolik unvan verilen Kral Ferdinand ve
Kralie Isabella, burada yaayan Mslman ve Yahudilere eyden
birini tercih etmelerini buyurdular. Ya spanyada kendi dinlerinde
kalacak ve ldrlecekler, ya lke topraklarn terk edecekler ya da
din deitireceklerdi. Pekok Mslman ve Yahudi g etmeyi seti.
Glerin nemli bir ksm da o dnemde din zgrlklerin
Avrupadaki dier lkelere gre ok daha zgrce yaand
Osmanl mparatorluuna oldu. Bu gler sonrasnda pek ok
Yahudi; Selanik, stanbul, zmir, Edirne ve Bursa gibi nemli ticaret
merkezlerine yerletirildi. Zamann padiah II. Bayezidin bu gten
ziyadesiyle memnun kald biliniyor. G sonrasnda gelen
Yahudiler, beraberlerinde ticari balantlarn, matbaalarn, tp
bilgilerini ve Avrupada gelimekte olan son sava teknolojisini de
getirmilerdi. G edenler arasnda Osmanlnn ykseli dneminin
nde gelen simalarndan Kanuninin hekimi Musa bin Hamunu ve II.
Selimin yakn adamlarndan Yosef Nasiyi grmekteyiz. te yandan

spanyadan g eden pek ok Mslman da Osmanllarn Kuzey

Afrikadaki topraklaryla stanbuldaki Galata semtine yerletirildi.
Hatta bu semtte bulunan ve Dominiken rahipleri tarafndan ina
edilen mehur San Domeniko Kilisesi stanbulun fethi sonrasnda
camiye evrilerek Galata Camii adn alm, ancak blgeye
Endlsl Mslmanlarn yerletirilmesinden dolay zaman iinde
Arap Camii olarak anlagelmiti. spanyada kalan Mslman ve
Yahudilerin bir ksm ise artan basklar karsnda Katoliklie
gemeyi seti. Fakat din deitirmeye zorlanan bu insanlar, gizliden
gizliye kendi dinlerini de devam ettirdiler. Bunlarn dnda kalanlar
ise Engizisyon Mahkemelerinin karar ile ar ikencelere urayarak
ldrldler. Bylelikle koyu Katolik ve sa a spanyann
temelleri atld.
spanya, ayn tarihlerde kendine bir de yeni misyon benimsedi.
sann hizmetkar sfatn kullanan spanyol krallar, kendilerince
hak din olan Hristiyanln Katolik mezhebini farkl ktalara
ulatrma grevine soyundular. Asl ama ise farklyd. Teknolojik
ynden geri kalan bu blgeler ve bilhassa Amerika ktas, nemli
medeniyetlere ev sahiplii yapmakta ve deerli madenlere sahip
olmak gibi byk bir kusuru barndrmaktayd.

MPARATORLARI YALVARTAN PAPALAR

Ortaa Avrupas corafya bilgisi asndan iler acs bir
durumdayd. Eskiadaki corafya bilgisinin dahi ok uzanda
kalnmt. Antik Yunann dnsel hayatnda nemli roller oynayan
Pitagoraslar, daha milattan nceki tarihlerde dnyann yuvarlak
olmas gerektiini birtakm fizik yasalarndan hareketle
savunmulard. Aristo da yeryznn Aya den glgesinden ve
ufukta beliren geminin nce yelkeninin, sonra da gvdesinin
grnmesinden hareketle dnyann yuvarlak olmas gerektii fikrini

savunmutu. Fakat IV. yzylda meydana gelen Kavimler G,

Avrupada o vakte kadar grlmedik lde byk bir tahribat
meydana getirdi. Roma mparatorluu bu kavimler dalgasnn
etkisiyle daha fazla dayanamayarak nce ikiye ayrld ve ardndan da
bat ksm tarihe kart. Bu olay ayn zamanda Akdenizdeki Roma
barnn da sonu demekti. Bat Romann yklmas ile Avrupann
farkl blgelerine yerleen kavimler, yava yava Romallarn dini
olarak prestij kazanan Hristiyanl benimsemeye baladlar. Bu
dnemde ayakta kalma becerisini gsterebilen tek kkl kurum
durumundaki kilise, yetenekli ve ihtirasl papalarn elinde kilit bir
konuma ykseldi. Alman imparatoru IV. Heinrichin kar karya
kald durum, papalarn ulat gcn en somut rneklerindendir.
Papa ile kendisi arasndaki bir g ekimesinden sonra aforoz
edilen Alman imparatoru, bylelikle meru hkmranlk haklarn
yitirmi ve lkesindeki prenslere sz geiremez hale gelmiti. Bu
kargaa ortamnda IV. Heinrich, tek are olarak kendisine uvaldan
bir elbise yapm ve yalnayak bir ekilde talyada bulunan Papa
VII. Gregorun karsna karak af dilemiti. mparatoru gnlerce
kapsnda yalvartan Papa, sonunda aforozu kaldrm ve bylelikle
Heinrich ilerinin bana dnebilmiti.
Hayatn her safhasna el atan kilise, ekonomiden bilime, eitimden
toplumsal yaamn snrlarna kadar her gelimede baskn rol
oynayarak hakimiyet sahasn geniletti. Antik a dnrlerinin
dnya hakkndaki grleri ve corafya bilgileri bir kenara itildi.
Kilise, esaslar da kendisi tarafndan belirlenen retilerini kitlelere
benimsetme yoluna gitti. Bu tutumdan doal olarak corafya da
nasibini ald.

Bilinmeyen topraklarda yaayan insanlar

Skolastik denilen kilise retisine dayal dnce ayn zamanda

deiik bilim dallarn da kontrol altna ald. Corafya bilgisi
ncildeki baz hkmlere uyarlanmaya alld. rnein, kilise
retisine gre Hz. sann doum yeri olan Kuds, dmdz olduu
kabul edilen dnyann tam merkezinde varsaylyordu. Zira ncilde
yle bir ibare yer almaktayd: te Kuds ehri ve burasn
yeryzndeki btn lkelerin ve uluslarn ortasna yerletirdim. O
halde dnyann yuvarlak olduunu iddia etmek, dpedz Tanr
kelam olan ncille elimek anlamna gelmekteydi. Yine bu
retiye gre cennet de dz olan dnyann dou tarafndayd. Ak
denizlere doru almak, Tanrnn srlarn renmeye ynelik bir
kfrd. Hz. Adem de muhtemelen bu tutumundan dolay cennetten
kovulmutu. Bu dnemde yaygn olan bir dier gre gre de ak
denizlerde gemicileri bekleyen canavarlar ve dnya dz olduundan
bu yolun sonunda bolua doru akan alayanlar vard. Halbuki
kilisenin bu iddialar ortaya atmasndan ok nce Araplar, Hintliler,
inliler ve Vikingler okyanuslara alm fakat amalar sadece
ticaret yapmak veya blgeyi yamalamak olduu iin anavatana bal
sistemli koloniler kurma veya smrge elde etme yoluna
gitmemilerdi.

BATIYI UYKUSUNDAN MSLMANLAR

UYANDIRDI
in ilgin yan, Avrupay iine dt bu cehalet batandan
uyandran, kiliseyi tehdit eden en byk tehlike durumundaki slam
diniydi. Papalar nfuzlarn geniletmek, Avrupa ktasnn iinde
gzlemlenen alk ve sefalet nedeniyle her geen gn artan
huzursuzluu en aza indirgemek amacyla, ellerindeki byk gc
doudaki Mslmanlar zerine ynlendirdiler. Fakat bunun,
ilerleyen yllarda kendi otoriteleri zerinde yarataca tahribat
hakknda henz hibir fikirleri yoktu. Meydana gelen Hal seferleri
ve bu seferler srasnda oluan ticari ve kltrel etkileim,
Ptolemeios veya dier adyla Batlamyus gibi Yunan corafyaclarn
yan sra Yakubi, Mesudi, bn Havkal gibi byk slam seyyahlarnn
eserleriyle Baty tantrd.
Ortaan en geni ve kapsaml seferlerinden biri olan Hal
Seferleri sonunda uranlan d krklklar, ncelikle Papaln
nfuzunu sarst. Zira Papann ars ve mutlak zafer vaadi ile
balayan seferler, tam anlamyla bir hezimetle sonulanmt.
Bununla birlikte Bat dnyas zellikle kltrel ve ekonomik
anlamda ok ey kazanmt. Yukarda bir ksmn saydmz
gelimelerin ve Mslmanlardan renilen pusulann da etkisiyle
Portekizlilerin ban ektii Hindistan Yolunu bulma amac gden
deniz seferleri balam oldu.
spanya hizmetindeki nl talyan denizci Kristof Kolombun
Amerika ktasna yapt seferler ve bu seferleri takip eden gnlerde
azdan aza yaylan el-Dorado yani Altn Kent efsanesi,
maceraclarn itahn fazlasyla kabartmaktayd. Avrupada keif
faaliyetlerine ilk balayan Portekizliler oldu. spanya, bu sralarda
lke iinde siyasi birlii salamaya alan pek ok kk krallk
arasndaki atmann yan sra, Mslman Grnata Emirlii ile

yaanan mcadeleler nedeniyle de kaynamaktayd. 1492de

Mslmanlarn son kalesi olan Grnatann dmesiyle, onlar da
baklarn bu efsanelere ve dounun zenginliklerine evirmekte
gecikmediler.

Kristof Kolomb

Portekizliler daha XV. yzyln ortalarnda Afrikann bat

sahillerini tanmaya ynelik kk deniz seferleri balatmlard.
1415te Portekizin Fas ve evresindeki donanmasnn ynetimini
devralan Prens Henri tam bir deniz ayd. Kendisinin de katld
iki seferin dnda, Bat Afrika kylarna eitli keif seferleri
dzenletti. Onun at yoldan yryen bir dier Portekizli
Batrelemeo Diaz, Afrikann gneyindeki mit Burnuna ulaan ilk
denizci oldu. Diaz, bunu belgelemek iin karaya karak byk bir
ha dikti ve bu topraklar Portekiz kral adna fethedilen topraklar
olarak ilan etti. Bu sembolik ilem, aslnda daha en bandan
smrgecilik ve misyonerlik faaliyetlerinin el ele yrdnn de
bir nevi kantyd. Diaz, bu burna geldiinde mthi bir frtnaya
tutulmu ve adamlarnn korkuya kaplmas zerine ulat bu
noktaya Frtnalar Burnu adn vererek Portekize geri dnmt.

LK KAFLERN YNTEMLER ACIMASIZDI

Diaz takip eden bir dier Portekizli Vasko d Gama, onun yarm
brakt ii bitirerek Frtnalar Burnunu amay ve muson
rzgarlarndan da yararlanarak Hindistana ulamay baard. Hatta
Frtnalar Burnunu aarken de adamlarnn maneviyatn arttrmak
iin bu yerin adn mit Burnu olarak deitirdi. 1498de
Hindistana ulaan Portekizliler, burada bir ticaret kolonisi kurdular.
Fakat onlarn buradaki varlndan rahatsz olan Hintli Mslmanlar,
bu koloniyi bir sre sonra ortadan kaldrdlar. Bu olayn ardndan
1502de Hindistann Kalkta Limanna gelen d Gama, ehri
bombardmana tutarak yerle bir etti. Bylelikle kendisi, Portekizin
ticari karlar ile oynamann tehlikesini yerli halka gstereceini
dnyordu.

Vasko d Gama

Keiflere sonradan dahil olan spanyollar ise yzlerini daha ok

Portekizliler gibi douya deil de batya dndler. spanya kral
Katolik Ferdinand ve ei kralie Isabellann parasal yardmda
bulunduklar Kristof Kolomb, Hindistana ulamak amacyla srekli
batya doru gitme yolunu tutmu ve 1492de Hindistan yerine
Amerika ktasna ulamt. Kolombun bu blgeye yapt deiik
yolculuklarn dnda, onu takip eden yeni fatihlerin beraberlerinde
getirdikleri pek ok deerli madenin yan sra ikolata, patates,

ananas, msr, fndk, vanilya, fasulye gibi maddeler de spanyollarn

itahn kabartt. Bizzat Kolomb, denizcilerinin agzll
nedeniyle yerlilerle atmak zorunda kald. Adamlarnn
dizginlenemeyen hrsn kontrol altna almak iin onlara sert cezalar
vermek zorunda kald. Disiplinsiz davranarak arkadalarnn hayatn
tehlikeye atan denizcilerin burun ve kulaklarnn kesilmesini emretti.

spanyol askerlerin boazndan erimi altn dken Aztekler

Kolombtan sonra blgeyi kefetmek ve smrmek amacyla pek

ok spanyol, bu yeni ktaya ayak bast. Bilboa, Cortes, Pissaro gibi
fatihler yanlarndaki adamlarnn ve hizmetinde bulunduklar spanya
kralnn bitmek bilmeyen altn hrslar nedeniyle, yerli halkla sk sk
atmak durumunda kaldlar. Bu kiiler, kendileriyle birlikte
Ortaa Avrupasnn ikence yntemlerini de beraberlerinde
getirmilerdi. Diri diri yakmak, kaza geirmek, kpeklere
paralatmak, kzgn yala halamak veya kamlayarak ldrmek bu
yntemlerden sadece bazlaryd. Yerliler de zaman iinde buna ayn
iddetle tepki verdiler. Mesela Aztekler, altn iin huzurlarn
karan spanyollardan yakaladklarn boazlarndan sv halde
kzgn altn dkmek suretiyle cezalandryorlard.

Azteklere yaplan ikenceler

Cortes de bu maceraya atlan servencilerden biriydi. 1485te

spanyada doan Cortesin hayat olduka frtnal gemiti.
spanyann gzide niversitelerinden biri olan Salamancada eitim
grm, bu yllarda mcadeleci ve kavgac kiilii ile sivrilmiti.
Hatta eitimine devam ettii yllarda kart bir kavgada ciddi
ekilde yaralanmt. 20li yalarda iindeki macera drtsn
bastrmak amacyla Amerika ktasnn yolunu tuttu. 35 yalarna
geldiinde ise Yeni Dnya olarak adlandrlan Amerika
ktasndaki en gzde komutanlardan biri durumundayd.

Aztekler ve Cortes

SVARLER TANRI SANDILAR

Cortesin ilk ciddi snav 1519da Mayalar zerine yaplan bir
asker seferi kumanda etmek olmutu. Orta Amerikada parlak bir
medeniyet kuran Mayalarn zerine 5 gemi ve yaklak 600 sava
ile giden Cortes, taktiksel zekasnn da yardmyla kendisinden
sayca kat kat stn Maya ordusunu ar bir yenilgiye uratt.
Aslnda bu zaferde en nemli rol savalardan ok atlar oynamt.
mrlerinde hi at grmemi olan Maya savalar, svarileri yar
insan yar hayvan tanrsal canllar sanm ve dehete kaplmlard.
Mayalarla yaplan savata Cortes, adamlarnn bir ksmn cepheden
rakibine saldrtrken, svarileriyle de dmannn arkasna

mevzilenmiti. Uygun bir anda ortaya karak ateli silahlarn ve

atlarn yaratt dehetin de etkisiyle byk bir zafer kazand.
Meydan, st ste ylm cesetlerle dolmutu. l yerlilerin
vcudundaki yalar, spanyol askerleri ve atlarnn yaralarnn
zerine srld. nk bu yalarn iyiletirici bir etkisinin olduu
dnlyordu. Cortes, bu sava sonunda Mayalardan yklce bir
ganimet elde ettikten sonra, kuzeye ynelerek asl hedefi olan Aztek
lkesinin yolunu tuttu.

Aztek bakentinin grnm

Yolda Dona Marina adn verdii Aztek soylusu bir kadn da

cariye olarak alkoydu. Bu kadn ileride ona bir oul verecei gibi,
baz yerli topluluklarnn Cortesin saflarna katlmasnda da etkili
oldu. Meksikaya gelen Cortes, spanya kral tarafndan blgeye
Yeni spanyann valisi sfatyla ynetici tayin edildi. Bu arada
Azteklerin son kral Montezuma da gelimeleri yakndan takip
ediyordu. Montezuma, Aztek efsanelerine olan dknl ile
tannyordu. Azteklerin din inancna gre iki byk tanrdan biri
olan Kuetzalkal, bir gn bat ynne doru giderek Aztek

toplumundan ayrlmt. Bu tanr, dnyann sonlarna doru beyaz bir

adam klnda geri dnecek ve Azteklerin ynetimini stlenecekti.
Kral Montezuma, ky blgelerinde binlerce yerli ile savaarak Orta
Meksikadaki Aztek topraklarna kadar ilerleyen bu beyaz tenli
adam Tanr Kuetzalkal sand. Bundan dolay bugn Meksikann
bakenti Mexico Citynin bulunduu yerdeki Aztek bakentine doru
ilerleyen Cortese eitli armaanlar yollad. Yollad armaanlar
arasnda Azteklerin byk tanrs Gnei temsil eden araba
tekerlei iriliinde yuvarlak ve som altndan bir plaka ile Ay temsil
eden bir gm tepsi de vard. Montezuma, bu hediyelerle beraber
Cortesin daha ileri gitmemesini rica eden bir de mektup yollamt.
Fakat bunun iin ok kt bir yntem kullanm ve sadece Cortesin
itahn kabartan hediyeler gnderme yoluna gitmiti.

AZTEKLERN BELEDYE LER

MKEMMELD
Cortes, yanna ald topu topu 15 atl ve 400 yaya spanyol askeri
ile Aztek bakentine doru yryne devam etti. Yolda Azteklerin
dman olan kabilelerden de spanyollara katlmlar oldu. Sava
bir topluluk olan Aztekler, Tanrlarn memnun etmek amacyla ele
geirdikleri sava esirlerini canl canl kurban ettiklerinden, bu
kabilelerin spanyollara katlmas gayet normal grnyor.
spanyollar, Aztek bakenti nlerine geldiklerinde Kral Montezuma,
efsanede yer alan baka benzerlikleri de fark etti. Cortes, tpk
efsanelerdeki gibi sakallyd ve Azteklerin kutsal sembol olan
Ha elinde tayordu. pheye hi yer yoktu. O, Tanr
Kuetzalkald. Tanrnn fkesini ekmek istemeyen kral, Aztek
topraklarna giren Cortesi karlamalar amacyla yeenini ve sekiz
soyluyu grevlendirdi. Bunlarn rehberliinde Aztek lkesinde yol
almaya balayan spanyollar, grdklerine bir trl inanamyorlard.

Avrupann ok uzanda kalan bu topraklarda Aztekler, su kanallar

am, kprler ve barajlar yapmlard. Belediye ileri o denli
mkemmeldi ki sefere katlan bir spanyol anlarnda Sokaklar o
kadar temiz ki, elleriniz normalde ne kadar kirleniyorsa ayaklarnz
da ancak o kadar kirleniyor demiti.

Azteklerin insan kurban treni

Bu ekilde spanyollar bakente kadar ilerledi. Montezuma,

Cortesi ehir kapsnda karlad ve o gece onuruna byk bir
ziyafet verdi. Ardndan da ehri gezdirdi. Bakent Tenoktitlan, yz
binlerce nfusa sahip kalabalk bir ehirdi. Fakat Cortesin ilgisini

en ok Tanrlara kurban olarak sunulan sava esirlerinin ldrld

piramit eklindeki bir antn en tepesindeki tren ekmiti. Kurban
edilecek kii piramidin tepesine be rahip eliinde karlyordu.
Drt rahip kurban srt st sunak tana yatrrken, beincisi eline
ald sivri bir obsidyen ta yardmyla kurbann gvdesini kesiyor
ve atmakta olan kalbini koparyordu. Daha sonra bu kalp yaklyor,
ceset ise aada zel blmde bekleyen vahi hayvanlar tarafndan
paralanmak zere piramitten yuvarlanyordu. Bu kurban yntemi,
gerektiinde en insanlk d yntemleri uygulamaktan ekinmeyen
spanyollarn bile kann dondurmutu. Hele sava esiri olmayan
zgr Aztek halkndan baz kimselerin de gnll olarak kurban
edilmek istediklerini duyunca, spanyollarn aknl bir kat daha
artmt. spanyollar, ilerleyen yllarda Gney Amerikada yaptklar
katliam hakl gstermek iin amalarnn, Tanrlarna insan kurban
edecek kadar vahi olan bu uygarla medeniyet gtrmek olduunu
syleyeceklerdi. Halbuki bu din ritel ve ateli silah teknolojisi
dnda Aztek medeniyetinin spanyollardan aa kalr pek bir yan
yoktu.

Cortes ve Aztek kralnn karlamas

SPANYOLLAR YAVUZ HIRSIZ MSAL

Cortesin gz daha en batan Azteklerin byk servetini ele

geirmekteydi. Aztek lkesinde byk sayg grm ama henz

hazinelere ulaamamt. Bir haftalk misafirliin ardndan durumu
gzlemleyen Cortes, harekete gemeye karar verdi. Bu amala Kral
Montezumay esir almay planlad. Fakat Montezumann sarayna
gittiinde, gelimeleri kaderin tecellisi olarak gren kraln hi
direnmeden teslim olduunu grerek ard. Ne askerler ne de din
adamlar hibir direni gstermemi, gzyalar iinde ve aresiz bir
ekilde krallarn spanyollara teslim etmilerdi. Ardndan da azna
kadar dolu Aztek hazinesi spanyollara almt. Yine kral,
kendisine bal yerlerden pek ok altn getirttii gibi, altn
ocaklarnn spanyollar tarafndan yamalanmasna da ses karmad.
Ksa bir sre sonra Cortes, spanyann en naml komutan haline
geldi. Artk Amerika ktasna gelmek ve Cortesin emrine girmek
iin ok sayda spanyol can atyordu. Fakat Cortesin bir trl
doymayan a gzll ve adamlarnn halka yapt kt muamele,
sonunda Aztekleri ileden kard. Artk yeni gelenlerin Tanr
olamayacak kadar grgsz ve agzl olduklarna inanyorlard.
Cortes, spanyol varlna kar giriilen bu ayaklanmalar karsnda
zekasn kulland. Esir kral Montezumay ehirdeki yksek bir
kuleye kard. Montezuma, belki hl Cortesi Tanr sandndan,
belki de halknn zarar grmesini istemediinden, spanyollara
direnilmemesi yolunda bir konuma yapt. Fakat daha konumas
bitmeden bana isabet eden bir tala ar yaraland. Gururu incinen
kral, Cortesin tbbi yardm teklifini geri evirdi ve birka gn sonra
da ld. Cortes, isyan kanla bastrd. Daha nceki baarlar
nedeniyle kendisine katlmak zere gelen 40 svari ve 500 yaya
spanyol askerine Azteklerle dman olan yerli kabileleri de
ekleyerek Aztekleri ar bir yenilgiye uratt. Kaynaklar, bu
mcadelede yaklak on binlerce Aztekin ldrldnden
bahseder.

Cortes, sava srasnda esir alnan 70 kadar spanyolun tapnakta

canl canl kurban edilmi olmas nedeniyle Azteklerin bakenti
Tenoktitlan ortadan kaldrd. Bu ehrin zerinde bugn Meksikann
bakenti Mexico City ykselmektedir. Bylece 1520 ylna
gelindiinde dnyann en parlak medeniyetlerinden biri olan
Azteklerden geriye neredeyse hibir ey kalmamt. 20 yl kadar
Meksikadaki grevini srdren Cortes, ilerleyen yllarda gzden
dt ve spanyaya dnerek zengin ve anlatacak ok hikayesi olan
bir ihtiyar olarak ld.

AVRUPA YENAA GRERKEN AMERKA

ORTAAA GMLD
Batl tarihiler, Amerika ktasnn kefini ve Avrupallarn bu
ktaya yerlemesini, Yenian habercisi olarak selamlar. Halbuki
Yeniaa giren sadece Batyd. Amerika ise Ortaan en karanlk
gnlerini yaamaya mahkm ediliyordu. spanyollar, ele geirdikleri
topraklarda tpk Avrupada, Hal Seferleri ncesinde grlen
tarzda feodal bir sistem kurmakta gecikmediler. Burada da senyr ve
serf ilikisi aynen uyguland. Avrupadaki senyrn yerini, belli bir
blgenin yerli halkn, hak din olan Hristiyanla kazandrmak amac
gden spanyol bir efendi alrken, serf olarak adlandrlan ksm da
efendiye maden karlmasnda, hayvanlarnn bakmnda,
tarlalarnn ekiminde mecburi yardmda bulunmak zorunda kalan
yerlilerdi. stelik bu hizmetin belli bir sresi de yoktu. Yani hizmet
sresi o yerlinin olu, hatta torunlar dneminde de devam
edebilirdi. alma koullar son derece ard. Avrupal efendilerin
bitmek bilmez para hrs ve kt alma artlar pek ok yerlinin
lm tarlalarnda can vermesine ve Gney Amerikada ciddi bir
nfus krlmasna yol at. Fakat spanyol ve Portekizli efendiler
bunun da yolunu bulmulard. Yeni ktann istilas ile beraber vahi

bir kle ticareti de hz kazand. Afrika sahillerinden toplanan ve

scaa dayankl olan kleler Amerikadaki eker kam ve pamuk
tarlalarnda, kakao ve kahve retiminde kullanldlar. Afrikann
siyah rk ile Amerikan yerli halknn karmndan dayankl ve
melez bir rk tekil edildi. Afrika zencileri sadece Amerika ktasnda
altrlmad. Ayn zamanda 1492de spanya ve Portekizden
kovulan Mslman ve Yahudi i gc ann kapatlmasnda da
kullanld.
Aztekler, Asya ve Avrupadaki medeniyetlerden tamamen
bamsz, kendi zgn medeniyetlerini kuran bir Orta Amerika
topluluuydu. Aztek yerlileri, 1519da spanyol komutan Hernan
Cortes topraklarna ayak basana kadar, dnyann en gzel
kentlerinden biri olarak tanmlanan bakent Tenoktitlana sahiplerdi.
Meksikaya kuzeyden gelen Aztekler, bugnk Mexico City ehrinin
bulunduu alanda bakentlerini kurmulard. ehirlerinin evresini
derin hendekler ve surlarla koruma altna alan Aztekler, sava
zelliklerini tarmsal alandaki baarlaryla da birletirip Orta
Amerikann en korkulan ve sayg duyulan gc haline gelmilerdi.
Dnya tarmna kakao, kauuk, msr ve domates gibi ok deerli
rnleri armaan ettikleri gibi, yemekten sonra tatl niyetine aldklar
ikolata, bugn gda sanayisinin en nemli kollarndan biri haline
gelmitir.

spanyollar, Aztekleri ar ilerde altrrken

Aztekler, gkcisimlerine kar da byk bir ilgi duyuyorlard. Bu

ilginin bir sonucu olarak Gne ve Ay onlara gre iki byk Tanr
haline gelmiti. Bu Tanrlar daha binlercesi takip ediyordu. Aztek
inancna gre en byk Tanr olan Gne, karanln glerine yani
Ay ve dier yldzlara kar byk bir mcadele veriyordu. Gece
olunca karanlk gler baskn oluyor ve gne zayf dyordu.
Aztekler, gnein ancak dnyadaki en kutsal madde yani insan kan
ile beslenebileceine ve ktlklere kar ancak bu ekilde
mcadelesine devam edebileceine inanyorlard. Bunun iin de ona
sk sk insan kurban ediyorlard. Doal felaketler srasnda
kurbanlarn says da skl da artyordu. nk btn bu felaketler,
gnein zayf dtnn bir iareti saylyordu. Kaynaklarda
afetlerin ardndan 20 bin kiilik byk kurban trenlerinin
dzenlendiinden bahsedilir. Aztekler kurbanlarn ele geirmek iin
zaman zaman komu kabilelere de saldryorlard. Bu da komular
ile aralarnn srekli ak olmasna yol ayordu. Fakat bazen kle
olmayan Aztek vatandalar da kendilerini gnee kurban olarak
sunuyorlard. Bu, gerekten insann kendi rzas ile kolay kolay
cesaret edemeyecei bir ilemdi.

Gkyzne olan ilgileri, Azteklerin kendi takvimlerini

gelitirmelerine de neden oldu. Aztekler de yl 365 gn olarak
hesaplamlard. Fakat yl her biri 20 gnden oluan 18 aya
blmlerdi. Bylece 360 gn elde ediyorlard. Buna bir de
lzumsuz gnler dedikleri 5 gn eklediklerinde 365 rakam ortaya
kyordu.
AZTEKLERN KENCE VE CNSEL SAPKINLIK KONUSUNDA
SPANYOLLARDAN RENECEK OK EYLER VARDI
spanyollarn, Amerika ktasndaki yerli medeniyetleri acmaszca ortadan
kaldrrken ne srdkleri bahaneler arasnda bu yerlilerin ecinsel ilikiyi
normal kabul etmeleri ve bata Tanrlarna kurban verme veya esirlere
uyguladklar ikence yollar olmak zere vahice yntemlere bavurmalar yer
alyordu. Fakat her iki konuda da Aztekler, spanyollar kadar tecrbeli ve
becerikli deillerdi. Ortaa spanyasnda belli sular, ar ikence ile lm
gerektirmekteydi. Ecinsel iliki veya dinsel sapknlk, bu tr sularn en nde
gelenleriydi. Bu tr ikenceler sz konusu olunca ilk akla gelenler ise yakma
ve halama cezalaryd. Nitekim Ortaa Avrupasnda dinsel sapknlkla
sulanan Fransann mill kahraman Jean Dark ile Katolik Kilisesine ar
eletiriler ynelten Prag niversitesi hocalarndan Jan Hus yaklarak
ldrlmlerdi. Bu tarz ikenceli lmler halk tarafndan o kadar
kanksanmt ki, yaklma trenleri halkn en nemli elencelerinden birini
tekil etmekteydi. Fakat ilerleyen yllarda Avrupa ktasnn medenilemesi (!)
ile yaklarak ldrlme cezasna arptrlanlar nce boulmaya, ardndan
yaklmaya baland. Bu tarz bir ceza Avrupallarca ok daha medeni olarak
grlyordu.
Yakma sadece lm cezalarnn infaznda deil, bazen de spanyol Engizisyon
Mahkemesi tarafndan suun itiraf iin kullanlyordu. ok yaygn olan bir
uygulamaya gre suu itiraf ettirilmek istenen kii ncelikle bir tomrua
balanrd. Bacaklar ve ayaklar soyulan kiinin tabanlarna da abuk kzarmas
iin domuz ya srlrd. Yakma ilemi baladktan ksa bir sre sonra
mahkm dayanlmaz aclarla barmaya balar ve bir sre sonra da atele
ayaklarn arasna bir odun veya metal paras konularak ikence yaplan kiiden
suunu kabul etmesi istenirdi. Kurban suunu itiraf edene veya baylana,
uurunu yitirene kadar da ikence devam ederdi.
spanyollar insanlk d ikence tekniklerini Aztekler zerinde denemekte de
hibir saknca grmediler. spanyollarn ellerine den be yerli efe

uyguladklar atete kzartma cezasnn ayrntlarn grg ahidi bir baka

spanyol u cmlelerle anlatr: Zavall kurbanlar ksa bir sre sonra atein
etkisiyle kavrulmaya ve dehet verici bir ekilde haykrmaya baladlar. Bunun
zerine emri veren spanyol kumandan le uykusu iin girdii adrndan
karak seslerden rahatsz olduunu, eflerin hemen boularak ldrlmelerini
emretti. kencenin zevkinden mahrum olmak istemeyen askerler ise deiik
bir yntem buldular. eflerin azlarna tka sokarak zavalllar kzartmaya
devam ettiler.
Azteklerin, spanyollar tarafndan sulandklar ikinci byk gnahlar ise
ecinsel ilikiyi mbah grmeleriydi. Fakat yasak olmasna ramen XVI. yzyl
spanyasnda gerek ecinsel iliki gerekse de evlilik d iliki olduka
yaygnd. Lerenadaki bir spanyol yerel mahkemesinde grlen davalarn
yzde 60 zina suu zerineydi. in ilgin yan bu davalardan yzde 15i de din
adamlarnn davalaryd. Katolik kilise kendini Tanr yoluna adayan din
adamlarna evlilii yasaklamt. Fakat pek ok din adam bu yasa
umursamayarak metres tutuyor ya da fahielerle beraber oluyordu. Katolik
kilise evli iftlerin cinsel hayatna da ciddi snrlamalar getirdii iin baz
zenginler metres tutma yoluna gidiyor, bylece birtakm klfetlerden
kurtuluyorlard. Hatta baz erkeklerin hem eleri hem metresleri hem de arada
bir grtkleri fahieleri vard. Fahielerin bir ksm aylk olarak
kiralanabiliyordu.
Boynuzlu tabiri de spanyollardan kalma bir ifadedir. spanyol kylerinde
kars tarafndan aldatlan erkein evinin nne bir geyik veya en azndan bir
kei boynuzu aklmas adettendi. Boynuzlanan talihsiz koca yine kyn dier
erkekleri tarafndan sopalarla kovalanr ve aalanrd. Btn bu yaananlara
ramen baz erkekler elerinin kendilerini aldatmasna eitli zorunluluklardan
dolay ses karamazd. Bylesi durumlarda kadn ya bir soylu veya bir din
adam ile beraber oluyor demekti. Yaplacak en akllca ey de bu gl
adamlarla uramamakt. Zaten fakirlik, bu dnem kylsnn belini
bkmekteydi. Bu tr ilikiler beraberinde para da getirdii iin durumun
kabullenilmesi daha kolay oluyordu.

Aztek savalar ve spanyollar

Ecinsellik ise zellikle kadn bulmann zor olduu asker snf arasnda
yaygnd. Bilhassa spanyol denizcilerin bu konuda kt bir n vard. Nitekim
1571de Osmanl donanmas ile nebahtda karlaacak olan spanyol
donanmasnn kaptan Don Juan, vey aabeyi Kral II. Filipden ilgin bir emir
almt. Filip, niyetlerinin Tanrya hizmet olduunu, bu nedenle Tanrnn
dmanlar olan Trklerle savaacak askerlerin ahlakna dikkat edilmesi
gerektiini bildiriyordu. Hemen ardndan da donanma iinde ecinsel ilikilere
asla izin verilmemesini emrediyordu. Filipin emrine gre bu tr bir ilikiye
giren kim olursa olsun dier denizcilere ibret olmas asndan ilk kara
parasna karlacak ve yaklarak ldrlecekti.
Tm bunlarn yannda dnemin spanyol grg tanklar Azteklerin son derece
gelimi birtakm ahlaki meziyetlere sahip olduklarn da anlatmadan
geemezler. Misalen Azteklerde hrszlk olayna hi tesadf edilmemekteydi.
Bundan dolay da insanlar evlerinin kaplarn kilitleme, hatta kapatma ihtiyac
hissetmiyorlard. Evinde bulunmayan kii, ieride kimsenin olmadn
belirtmek iin eie kk bir denek koyuyor ve rahata gitmek istedii yere
gidiyordu.

KAYNAKA
Cemal Bli Akal, Aztek mparatorluunun Son Gnleri: Avrupa Amerikay Nasl Ele
Geirdi?, Popler Tarih, say: 34, stanbul 2003, s. 19-23.
Bartolemeo de las Casas, Yerlilerin Gzyalar, (ev: Oktay Etiman), Ankara 2009.
Jared Diamond, Tfek, Mikrop ve elik: nsan Topluluklarnn Yazglar, (ev: lker
nce), Ankara 2006.
Joachim G. Leithauser, Ufkun tesindeki Dnyalar, (ev: Derin Trkmer), stanbul 2002.

Nezih Uzel, spanyollarn Amerika yerlerine yaptklar zulm papazlar bile isyan ettirdi,
Habertrk Tarih, say: 15, 5 Eyll 2010, s. 4-7.
Peter Wahl, Niin Aztekler Avrupay Kefetmedi: Avrupa ve nc Dnya, (ev:
Levent Kafadar), stanbul 1993.

13 / YRMSEKZ MEHMED ELEB VE LGN

FRANSA ZLENMLER
Yirmisekiz Mehmed elebi hepimizin malumu olduu zere
Avrupaya gnderilen ilk elilerimizden olup, sefirlik grevini o
denli titizlikle yerine getirmitir ki, seyahatnamesi incelendiinde
bugn dahi hayranlk ve ilgi uyandran baz satrlara tesadf olunur.
Trk Batllama tarihinde ok nemli bir figr olmasna ramen,
ilgintir ki Yirmisekiz elebi Mehmed Efendinin pek ok yan
bilinmezlik iindedir. elebi, Yenieri Ocann yirmisekizinci
ortasndan yetitii iin Yirmisekiz lakab ile tannr. Babasnn
ad Sleyman Aa olup, bu zat Yenieri Oca iinde st dzey
idarecilik yapmakta idi. Mehmed Efendi de ocakta katiplik yapm,
sonrasnda ocaktan ayrlarak kalemiye snfna intisab etmiti.
Avusturya ile imzalanan ve Belgratn kayb ile neticelenen
Pasarofa Antlamasnda ikinci katiplik vazifesi grdkten sonra
Fransaya gnderilmitir. Mehmed Efendinin olduka uzun bir mr
srd biliniyor. Mezar, Patrona Halil syan sonrasnda
srld Kbrs Adasnn Magosa ehrinde, Sinan Paa Camii
haziresindedir.

28 Mehmed elebi Parise girerken

Mehmed Efendi, Fransaya sadece elilik grevi ile deil, ayn

zamanda Frenk diyarn gzlemleme grevi ile de gnderilmiti.
Dorusu, bu ii lay ile yerine getirmitir. Fransaya yeni gelenlere
kar uygulanan karantina yntemini, onun raporundan teferruat ile
reniyoruz. Lale Devrinin bireyi olmas nedeniyle elebimizin
dikkatini eken bir dier husus da Fransa bahelerinde yetitirilen
Girit laleleridir. Osmanl dnemi stanbulunda bu yzylda bahe
dzenlemelerine olan ilgi had safhada olduu iin, Mehmed elebi
bu anlamda Paris bahelerini de olduka detayl olarak anlatr. Yine
Paristeki en nemli sanatsal faaliyetlerden biri olan operaya dair
gzlemleri de hayli ilgi ekicidir. Bunlarn yan sra elebi, eserinde
botanik ve tp konusunda da nemli bilgilere yer verir. Mesela
Franszlarn tp kitaplarnda yer alan her trl bitkiyi toplama ve
slah etme konusunda son derece gayretke olduklarn, bu amala
Yeni Dnya ad ile anlan Amerika ktasnn yannda Acem, zbek,
Hint ve in diyarndan ok sayda bitkiyi getirterek bunlar
yetitirdiklerini, hatta lman iklimi seven baz bitkiler iin gerekli
scakln temini amacyla seralar ina ettiklerini, bununla da
kalmayarak bu seralarn altna sy belli bir derecede korumak
amacyla ocaklar yaptklarn onun eserinden reniriz. Yine tp ve
anatomi ilminin gelitiini, pek ok ku trnn terihhane denilen
bir mekanda yer aldn, hatta burada bir de etinden syrlm

sadece kemikleri olan bir filin sergilendiini gzlemlerine ilave

eder. Elimizin uzun uzadya bahsettii saraya ait hal ve kilim
atlyeleri de gelecekteki Sanayi Devriminin adeta n habercisi
niteliindedirler. Lakin ne yazk ki tm bu gzlemler iinden
Osmanl saray, daha ziyade bahe dzenlemesi ile ilgili ksmlarla
ilgilenmi ve Damat brahim Paa birtakm Fransz saraylarnn
rnek alnarak yeni saraylar ina edilmesi konusunda baz
giriimlerde bulunmutur. Yeri gelmiken hemen belirtelim ki
elebinin grevlerinden biri de Sadrazam Damat brahim Paa iin
baz siparileri temin etmekti. Bu sipariler arasnda gzlk camlar,
aynalar, elbise dolaplar, Flemenk smblleri gibi rnler
bulunuyordu.

Versay Saraynn bahesi

MAGAZN PROGRAMI MSAL

Seyahatnamede lkeden lkeye deien farkl folklorik unsurlara
da temas edilir. Mesela slam toplumunda ayp olarak kabul edilen
birtakm hareketler, Fransada son derece normal karlanmaktadr.
Adeta gnmzdeki popler magazin programlarnda yaynlanan
nllerin zel hayatna dair en gereksiz teferruatlarn aktarmna
benzer baz davran modellerine Fransada tesadf edilmektedir.

Bunlardan biri de kral ya da nde gelen idarecilerin yemek

yiyilerini, yataa yatlarn, yataktan kalklarn, giyinilerini
temaa etmekti. elebi, doal olarak slam dnyasnda kiinin
mahremi olarak grlen ve bu nedenle de harem hayatnn bir
paras olarak kabul edilen bu fiillerin uluorta gerekletirilmesi
karsnda hayretini saklayamaz. Usule gre, kral ya da st dzey
yneticinin bu hallerine vakf olmak isteyen kii ya da kiiler, o
insandan zel msaade alr ve izin aldklar fiilin ileniini
izlerlermi. elebi, ilk olarak Parise geldikten ksa bir sre sonra
yemek yiyecekleri bir srada kendisine yaplan bir teklif vesilesiyle
bu gelenekten haberdar olur. zleyicilerin st dzey idareciler
olduklar ve bu nedenle de krlmamalar gerektii kendisine lisan-
mnasip ile anlatlr. Osmanly Pariste en iyi ekilde temsil etme
telaesinde olan elimiz de durumu ar-na-ar kabul eder ve bu
durumu u ekilde ifade eder: Kadn ve erkek, kimi ziyaret, kimi
seyretmek maksadyla kalabalk halinde gelip, nasl yemek
yediimizi pek grmek isterler idi. Filan kimsenin kz veya filann
karsdr; yemek yediinze bakmaa izninizi rica ederler dey
haberler gelp kimini def edemeyp naar ruhsat verdk. Hatrlar
in sabrederdik. Anlar ise yemek seyretmeyi adet edinmiler.
Faraza kraln yemek yediini seyretmek isteyen, varup seyretmesine
izin alr, adetleri byle imi. Daha garip olan bu ki, kral yatana
nasl yatar ve nasl kalkar ve nasl giyinir, seyr temaa ederler
imi. elebi asndan iinde bulunduu durum gayet zor olsa da
ortama uyum salamay baarm gibi grnyor.

Versay Saraynda kadnlar

Ancak elilik heyetini bekleyen gariplikler bu kadarla snrl

olmayacaktr. Eli, Paris halknn o vakte kadar grd en st
dzey Osmanl diplomat olmas hasebiyle her yapt hareket ile ilgi
oda olmaya istemeden de olsa devam eder. Ramazan ay gelip
atnca iler daha da bir etrefilleir. Zira Pariste Osmanl heyetinin
oru tuttuu ve iftar ettii duyulunca bu ilgin manzarann seyri
iin de ok gemeden nfuzlu ahslardan, hem de kral araclyla
talepler gelecektir. Bu talepler karsnda sz yine elebimize
brakalm: aresiz kalup: Elimizden ne gelr, ho geldiler, safa
geldiler dedik. An grdm ki akama yarm saat kaldkta iki yz
avrat, altn ve ziynet iinde ve elmaslara batm bir halde gelp
karu be karu sandalyelere oturdular. Sonra etrafmzda olanlardan
dahi iznimizi haber alanlar bir taraftan gelmede. Birka bin kadn
iinde kaldk. Sanki dn evine dnd. Hele her ne hal ise bu azab
ekp iftar ettk.
elebinin iinde bulunduu durumu tasavvur etmek ok da g
olmasa gerek. Lakin uyank Osmanl elisi asl grsel leni tekil
edecek olan teravih namazn gece yarsna yani misafirlerin haneyi
terk etme vaktinin sonrasna brakmtr. Ancak bu durum da
duyulmu olacak ki ertesi gn gelen misafirler, iftar sonrasnda da

haneyi terk etmemiler ve Osmanl delegasyonu da namaz vaktinin

kmasn gze alamadklarndan aresiz abdest alarak namaza
durmulardr. Konuklar, namazn dua ve tespih ksmlar da dahil
olmak zere tm aksamnn tamam olduuna kanaat getirdikten sonra
haneyi terk etmilerdir.
Seyahatnameyi okuduktan sonra u kadarn sylemek mmkn ki,
Yirmisekiz Mehmed elebi Avrupa diplomasisinde henz emekleme
devresinde olan Osmanl Devletini elilik grevi sresince en iyi
ekilde temsil etmi gibi grnyor.

KAYNAKA
Oktay Aslanapa, Kbrsta Trk Eserleri, Ankara 1974.
Reit Saffet Atabinen, Fransadaki Trk Bykelileri Yirmisekiz Mehmet elebi ve Sait
Efendi, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, say: 22, stanbul 1952, s. 24-25.
S. ., Yirmisekiz elebi Mehmet Efendi Pariste, Resimli Tarih Mecmuas, cilt: 2, say: 15,
stanbul 1951, s. 636-639.
Havva Ko, Mehmed Efendi (Yirmisekiz elebi), Yaamlar ve Yaptlar ile Osmanllar,
cilt: 2, stanbul 1999, s. 130-131.
Ahmed Refik, Tarihi Simalar, stanbul 1331.
Tadashi Suzuki, Fransa Sefaretnamesi Mellifi Yirmisekiz elebi Mehmed Efendinin
Hayatna aid Baz Noktalar zerine, XII. Trk Tarik Kongresi, III. Cilt, Ankara 1999, s.
1121-1124.
Yirmisekiz elebi Mehmet Efendi, Fransa Seyahatnamesi, (haz: evket Rado), stanbul
2006.

14 / II. FRIEDRICH VE KOCA RAGIB PAA

Osmanl tarihinin en ok tartlan konularndan biri de I. Dnya
Savana Devlet-i liyenin Almanyann yannda savaa girmek
zorunda olup olmad meselesidir. Bu konuyla ilgili olarak baz

tarihiler ttihatlarn Alman hayranln, bazlar Almanlar

tarafndan Osmanl Devletine savaa girilmesi durumunda verilecek
hatr saylr mebla, bazlar da tilaf cephesinin Osmanllara yz
vermemesini gereke olarak gsterirler. Ancak kesin olan bir ey var
ki ttihatlar, dnya zerindeki emperyalizmin ana arterlerini kontrol
etmeye ynelik bu savata Osmanllarn taraf olmamasnn, bertaraf
olmasna yol aacan dnmlerdi. Bunun sonrasnda da
Osmanl Devleti bir oldubittiyle savan iine girivermiti.

Byk Friedrichin babas I. Friedrich Willhelm

Baz aratrmaclarn adeta I. Dnya Savann ncs olarak

tanmlad Yedi Yl Savalar srasnda da Osmanl ve Prusya
devletleri arasnda benzer bir durum sz konusu olmutu. 1871de

Almanyann temellerini atacak olan bu krallk, 1756-1763 yllar

arasnda Avusturya ile giritii veraset savalar srasnda
Osmanllar mcadelenin iine sokmaya almt. Sz konusu
dnemde Prusyann banda bulunan ve yapm olduu reformlar
sonrasnda Prusyay Orta Avrupann en gl devletlerinden biri
haline getirdii iin Byk unvan ile anlan Kral II. Friedrich, bu
i iin eitli yollar denemiti. Osmanl Devletine para teklifinde
bulunmu, Macaristan topraklarn vaad etmi, sava yanls olan
yenierileri kkrtmaya almt. Ancak ilme ve edebiyata
dknl ile tannan, temkinlilik politikasndan taviz vermeyen
Sadrazam Koca Ragb Paay ikna etmeyi baaramamt. Bu
deerli devlet adam, Friedrichin tekliflerine scak bakan Sultan III.
Mustafaya o kadar gl gerekeler sunmutu ki, sultan
grmelerin idaresini ayn zamanda enitesi olan sadrazamna
brakmak zorunda kalmt.

PRUSYA DYE BR LKE

Prusya, Baltk Krfezinde yer alan bir blgenin addr. Ortaada
Tton valyeleri tarafndan idare edilen blge, sonradan
Hohenzollern ailesi tarafndan ynetilmeye balanmt. Prusya
idarecileri ayn zamanda Kutsal Roma Germen imparatorunu
belirleyen yedi elektrden yani seici prensten biri konumundayd.
XVIII. yzylda ibana gelen krallar, Prusyay Orta Avrupann en
nemli glerinden biri haline getirdiler. yle ki bir yzyl sonra
Prusya krallar, Alman siyasi birliini salama konusunda Avusturya
ile rekabet ierisine gireceklerdir. 1866 Sadova Sava ile
Avusturyay, 1870 Sedan Savanda da Fransay devre d
brakarak Alman mparatorluunun temellerini atacaklardr.
XVIII. yzyln ortalarna doru i bana geen II. Friedrich, tarihe
Byk lakabyla gemiti. Babasnn temellerini att disiplinli

Prusya ordusunu modernize etme yoluna gitti. Mason tekilatna

girdii gibi, Fransadaki aydnlarla da temasa geti. lkesinde tarm
ve sanayi alannda gerekletirilen yeniliklerin en byk destekisi
oldu. Eitime ok nem verdi. yi bir vatanda ve iyi bir asker
olmann ancak iyi bir eitim almakla mmkn olacana inanyordu.
Kral olduktan sonra Avusturyann kontrolnde bulunan Silezya
blgesine saldrmas, Avrupay neredeyse yarm asr etkisi altna
alacak olan bir mcadele ortamnn domasna neden oldu.

HTLER, BYK FRIEDRICHTEN DERS ALDI

1756 ylna gelindiinde Avrupadaki geleneksel ittifak dengeleri
hayli deimiti. Prusyann ciddi bir g olarak ortaya kmas, o
vakte kadar srekli rakip durumda bulunan Fransay idare eden
Burbon Hanedan ile Avusturyay yneten Habsburglarn
yaknlamasna sebep olmutu. Her iki lke 1 Mays 1756da Versay
Antlamas ile kendi aralarnda bir ittifak kurmulard. Bu ittifaka
sonradan Rusya ve sve de katlacakt. II. Friedrich de bu
gelimeler karsnda ngiltereye yanat. ngiltere ile Prusya
arasndaki ittifak ayn yl Westminister Antlamas ile perinlendi.
Prusya zellikle asker alandaki gcne ramen bu ittifaklar
sisteminde yine de dezavantajl durumdayd. Zira bir Orta Avrupa
lkesi olmann zorluklar ile kar karyayd. Rakiplerinin ayn anda
ve koordineli biimde gerekletirdikleri bir saldry karlama
ihtimali ok zayft. Bu skntl konum, Alman corafyasnda
yaayan devletleri tarihsel sre iinde hep tedirgin etmitir.
Genellikle bu dezavantaj avantaja dntrmek amacyla Almanya
merkezli devletler ilk darbe yeteneini srekli elde tutmay
amalamlardr. Bu sebeple Friedrich, Yedi Yl Savalarn
balatan kii olmu ve anszn Avusturya topraklarna dalmt. Ayn
tutumu, kendisinden iki asr sonra Adolf Hitler de benimseyecekti.

Tm bu gelimelerden dolay II. Friedrich asndan Osmanl

Devleti hayati bir neme sahipti. Osmanl ordular dorudan
Avusturya zerine sefere kabilir, yine Krm han vesilesiyle Rusya
da vurulabilirdi. Bu gelimeler Prusyann ykn hafifletir ve
sonuca ulamasn temin edebilirdi. stelik Osmanllarn tarih
dmanlarnn ezilmesi fikri, padiaha da scak gelecek ve
Osmanllar da bu suretle kaybettikleri Macaristan topraklarna
yeniden kavuma konusunda umutlanabileceklerdi.

Byk Friedrichin genlii

Kral anlama iin Rexin adndaki elisini 1756 ylnn Eyll

aynda stanbula gnderdi. Eli, devrin sadrazam Koca Ragb
Paaya Avusturya ve Rusyaya kar ak bir ittifak teklif etti. Buna
gre Osmanl Devleti, Avusturyaya kar Prusya Krallna destek
vermeli, Rusyann Prusyaya saldrmas halinde ise savaa
girmeliydi. Zira Prusyann ezilmesi demek Osmanl Devletinin
tarih dmanlarnn glenmesi anlamna geliyordu. Buna karlk
Prusya da bu iki devletin Osmanllara saldrmas durumunda tam
destek vermeyi vaat ediyordu. Ayrca Friedrich, Prusya ve Osmanl
devletlerinin hasmlar olan devletlere kar ayr ayr anlamalar

yapmamas gerektiini de sylyor ve bylelikle Osmanl Devletini

artlar olgunlat takdirde yar yolda brakmayaca garantisini
veriyordu. Osmanllar bu teklife hemen cevap vermediler.
Muhtemelen Ragb Paa, Avrupadaki mcadele ortamnn
netlemesini ve Osmanl Devletine birtakm garantilerin verilmesini
bekliyordu. Bu nedenle Friedrichin elilik heyetleri, ileriki yllarda
da stanbula gidip geldi. Bu heyetlerin temel vazifesi ise hi
deimedi.

YAAYAN EFSANE
Friedrich gibi yaayan bir efsanenin Osmanl Devletine son
dereceli elverili artlar ieren bylesi bir anlama teklifi, doal
olarak idareci snfnca olumlu karlanmt. Bununla beraber
Sadrazam Ragb Paa, Friedrich gibi kurnaz bir politikacnn verdii
szlerin tek bana bir anlam ifade etmeyecei kansndayd. Ona
gre Friedrich, Osmanllar savan iine ektikten ve uygun artlar
temin ettikten sonra doudaki mttefikini yz st brakabilirdi.
Bununla beraber Prusya gibi gl bir mttefikin kstrlmesi ve
aka reddedilmesi de akllca bir davran olmazd. Bu nedenle
Ragb Paa, ii yokua srmeye ve teminat ok daha somut bir
mecraya dkmeye karar verdi. Ragb Paa, ngilterenin ak bir
biimde Osmanl-Prusya ittifakna katlmas ya da en azndan bu
ittifakn garantr olmasn istiyordu. Bylece kar cephede yer
alan Fransaya kar ngiltere dengeleyici bir g vazifesi grecekti.
Osmanllar da bu ittifakn srekliliinden emin olabilecekti.
Gelgelelim ngilterenin hesaplar farklyd. Esasen kta
Avrupasnn uzanda yer alan ngilterenin Yedi Yl Savalar
srasnda Prusyaya destek vermesinin iki nedeni verd. lki
Avrupadaki gler dengesinin yaamas iin Prusyann varlna
duyduu inant. Bylesi bir devlet, ngilizlerin en byk rakibi olan

Fransann srekli megul olmas demekti. kinci olarak da ngiltere,

Fransa ile denizlerde hesaplaarak bu lkenin elinde tuttuu bata
Amerikan kolonileri ve Hindistan topraklarn kendi hakimiyeti
altna almay tasarlyordu. Tm bunlar yaparken de en byk ticari
pazarlarndan biri olan Rusyay gcendirmemeyi ok nemsiyordu.
Bu nedenle ngilterenin olas bir Rus-Osmanl savanda taraf ya da
garantr olmas, Rusya ile ticari ilikilerinin bozulmas anlamna
geliyordu. mttefikin ortak hareket etme ve dierlerinin rzas
olmadan mcadele edilen devletlerle bar yapamama ihtimali
ngilterenin cann skyordu.
ngiltere de tm bu ekincelerini dorudan doruya iletmek yerine,
Ragb Paa gibi diplomatik baz bahaneler ne srme yoluna gitti.
ngilizler gereke olarak yaplacak bir ittifak anlamasnn yasalar
gerei ngiliz Parlamentosunda oylanmak zorunda olduunu, bunun
da en azndan u aamada gizli kalmas gereken bir anlamann afie
edilmesi anlamna geleceini ifade ettiler. Ayrca Rusya ile bozulan
ilikilerin lke iinde ciddi bir muhalefete sebebiyet verecei de
buna ilave olundu. Bunlarn yan sra ngiliz yetkililer, Osmanl ve
Prusya devletleri arasnda yaplacak bir anlamadan ok memnun
olacaklarn beyan etmekten de geri kalmadlar.

Byk Friedrich birliklerini denetlerken

Yaanan gelimeler Ragb Paann yaplan teklife balklama

atlamamasnn ne kadar isabetli bir karar olduunu ispat etti. stelik
1759un sonlarna doru Friedrich, ilerin ters gitmesi zerine
Avusturya ve Rusya devletleri ile gizlice anlama yollar aramaya
balamt. Bir yandan da hl Osmanl Devletini savan iine
ekmeye almaktayd. Zira Osmanllarn gneyden bir cephe
amas, Friedrichin elini kuvvetlendirecekti. Bu sayede uygun
artlarda bir anlama yapt takdirde Prusya kralnn, Osmanl
Devletini iki hasmyla ba baa brakma ihtimali ok fazlayd. Her
ne kadar bar teebbsleri Friedrich tarafndan gizlice yrtlmeye
allsa da Osmanl yetkilileri durumdan haberdar oldu. Bu da
Osmanl sadrazamnn kukularn daha da artrd. Tm bunlara
ramen Friedrich, bar teebbslerini ak bir dille yalanlyor ve
Osmanl Devletinin haberdar olmad bir bar giriimine asla
yanamayacan bildiriyordu. Zaten ok ksa bir sre sonra bar
umutlar da suya dt.
Osmanl Devletinin 1760ta Prusyann ittifak teklifini grmek
amacyla bir meveret meclisi toplamas, Prusya kralna en azndan
kimlerin bylesi bir ittifaka scak bakp kimlerin bakmad
konusunda fikir edinme ans verdi. Meveret meclisinde ittifaka
kar olanlar ordunun savaa hazr olmamasn, ngilterenin bir
garantrle yanamamasn, snr kalelerinin tamir edilme
zorunluluunu ve mali durumu gereke gsterdiler. ttifaka scak
bakanlar ise olas kazanmlarn bykl ve Prusyann muhtemel
bir yenilgisinin Avusturya ve Rusyann elini glendirmesi zerinde
durdular.

SAVAA SOKMAK N PARA TEKLF ETT

Friedrich, yaanan gelimeleri stanbulda bulunan elisi kanalyla
haber alnca, ilgin bir giriimde bulundu. Prusya kral, Osmanllar

bir milyon taler gibi yksek bir mebla karlnda satn almay ve
savan iine sokmay denedi. Yine modern sava tekniklerinin
dnda kaldn dnd Osmanl ordusunun eitim, sevk ve
idaresi iin subay teklifinde de bulundu. Yine Friedriche gre iki
devlet arasndaki anlama giriimleri artk Batl devletlerin malumu
olduu iin, Osmanllarn savaa itirak etmekten baka ans yoktu.
Zira Prusyann ii bitirildikten sonra Osmanlya bu yaknlamann
bedeli muhtemelen son derece ar detilecekti. Tm bu gelimeler
Friedrichin sadece baarl bir asker olmadn, ayn zamanda kurt
bir siyaseti olduunu da gsterir niteliktedir. Ancak Prusya Kral
unu unutuyordu ki karsnda da Osmanl tarihinin XVIII. yzylna
damgasn vurmu deerli sadrazamlarndan biri bulunuyordu.
Osmanl yetkilileri tm bu giriimlere ramen Friedriche mspet
bir cevap vermeme ve ii ardan alma konusunda direniyorlard.
lave bir gereke olarak slam eriatnn baz hkmleri de ne
srlmeye balanmt. Bu anlamda kafir topluluklarla ittifak
yapmann baz ulema tarafndan onaylanmad, baz slam
limlerinin ise Mslmanlarn ak bir menfaati olmas durumunda
bylesi bir ittifaka izin verdiklerinin alt iziliyordu. Haziran
1760ta Prusya birliklerinin, Avusturya karsnda ald byk bir
malubiyet, izlenen saduyulu politikann ne kadar isabetli olduunu
ispat eder nitelikteydi. aresiz kalan Friedrich, en azndan
Osmanllarn Avusturya snrna ynak yapmasn ve sanki savaa
gireceklermi gibi bir tavr sergilemesini rica etmeye balad.
Bylelikle Avusturya, hi olmazsa baz birliklerini Osmanl snrna
kaydracak, bu da Prusyay bir nebze olsun rahatlatacakt. Ancak
sadrazamn cevab Avusturyann halihazrda var olan anlama
artlarna uygun davrand ve ahde vefa ilkesi dorultusunda byle
bir tutumun doru olmayaca ynndeydi.

Dnemin padiah II. Mustafa, ehzadesi Selim ile

Ragb Paa ustaca politikasna devam ederek hem Friedrichin

elisi Rexinin hem de savaa daha scak bakan Sultan III.
Mustafann elini balayacakt. Rexine ak bir ittifak anlamas
yerine Prusyal tacirler asndan son derece avantajl bir ticaret
anlamas nerdi. Ayrca sultann da eri mahzurlarna ramen
ittifak konusunda mutlak yetkili kii olduunu bildirdi. Bylelikle
Ragb Paa, ulemay ne srerek padiah da tarafszlk politikasn
srdrmeye davet ediyordu. Friedrich, hi yoktan iyidir dncesi
ile ticaret antlamasna raz olmu ve sonuta iki taraf arasnda
Temmuz 1761de yrrle giren bir ticaret antlamas imzalanmt.
Friedrich, Osmanl bakentinden istediini alamaynca bu sefer
gzn Osmanl Devletinin hakimiyeti altnda olan Krm
Hanlna evirdi. Krm Hanl ile Rusya arasnda uzun sreden
beri var olan karlkl nefret duygularn krkleme yoluna gitti. Ne

de olsa olas bir savata Krm Hannn taraf olmas karsnda

Osmanl Devleti de kaytsz kalamayacakt. Friedrich, Rus tehdidi
altnda bulunan Polonyal asilzadeleri, Krm Hanna ve stanbula
pe pee ikayet dilekeleri gndermeye tevik etti. Sonrasnda da
bizzat Krm Han ile temasa geti. Krm Han olan Krm Giraya
bir eli gndererek onu 18 bin kiilik bir kuvvetle kendisine destek
olmaya ard. Handan gelen cevap da olumlu nitelikteydi.

HAYATINI CAN DMANI KURTARDI

Friedrichin Krm Hann savaa sokma teebbsleri iki sebepten
dolay baarsz olacaktr. lk olarak Sadrazam Ragb Paa, Krm
Hann uyararak daha ileri gitmemesini ve Osmanl Devletinin
mevcut gelimeler karsnda taknd tutumla ortak hareket etmesini
istedi. kincisi ise beklenmedik bir gelimeydi. 1762nin ilk
gnlerinde arie Elizabeth lm ve yerine III. Petro gemiti. III.
Petro, Friedrich hayran bir idareci olarak tannyordu. Savan
gidiat Rusyann lehine dnd bir esnada yeni ar, Berlini dahi
kontrol altna alm olan Rus birliklerini geri ard. Arkasndan da
herkesin akn baklar altnda Prusya ile bar antlamas imzalad
ve ksa bir sre sonra da birka ay ncesine kadar Avusturya
askerleri ile omuz omuza arpan ordusunu eski mttefikinin zerine
gnderdi. Bylelikle sava Prusyann lehine dnd.
Ancak bu olumlu gelime Krm Hann ve dolaysyla da
Osmanllar iin iine sokarak sava ksa srede bitirme planlarn
sekteye uratt. Zira Krm Han, Avusturya ile yaplacak bir savala
ilgilenmedii gibi, Sadrazam Ragb Paa da zaten Prusyann
yannda bir maceraya atlma fikrine gerekli koullarn olumamas
ve yeterli teminatn verilmemesi nedeniyle scak bakmyordu. Tm
yaanan olumlu gelimelere ramen Friedrich, Avusturyann iini tez
zamanda bitirmek iin yine de Osmanllarla ittifak nemsiyordu.

Zira yaanan savalarda her ne kadar Prusya, etrafn saran

rakiplerine kar ayakta kalmay bilmi ve zaman zaman byk
zaferler kazanm olsa da, kaynaklarn ve gcn ok zorlamt.
Prusya kral, stanbulda bulunan elisi Rexin vastasyla Bb- li
ile temaslarn yeniden sklatrma yoluna gitti. Ancak sadrazam,
Avusturya ile savamak iin yeterli bir neden gremediini beyan
ederek buna karlk Rusya ile savamann Osmanl Devleti
asndan daha geerli sebepleri olduunu bildiriyordu. Ayrca artk
Rusya, Prusyann mttefiki olduuna gre Osmanl Devleti zerinde
bu denli durmann anlamszlna iaret ediyordu.

Rus ar III. Petro

te yandan Krm Han da bu srada birtakm istekler ne srerek

bunlarn kabul halinde stanbulu savaa ikna edebileceini beyan
etmekteydi. Krm Hannn istekleri unlard: Her eyden nce

1711de imzalanan Prut Antlamas Rusya tarafndan bir kez daha

onaylanacak ve Rusya, Azak Kalesini geri verecekti. Rusyann
Osmanl snrnda ina ettii baz kaleler de yklacakt. Friedrichin,
mttefiki ve hayran olan Rus arna bu maddeleri kabul ettireceini
beyan etmesi zerine bu kez devreye Bb- li girdi. ini garantiye
almay ok nemseyen sadrazam, Friedrichin sz konusu taleplerin
gereklemesi konusunda yazl garanti vermesi durumunda
Avusturyaya kar sava alabileceini bildirdi. Friedrich bu
gelimeler karsnda hi phesiz ok sevinmiti. Ancak talihi bir
kez daha dnecekti.

arie II. Katerina

III. Petronun, Prusya ile anlamsz yaknlamas, arn sonunu

getirdi. Kars ve gelecein en byk Rus idarecilerinden biri olacak
olan Katerina, a Gregory Orlov ve onun subay kardelerinin de
yardmyla kocasn tahttan indirdi. Orlov, sabk ar katlederken,
Alman kan tayan Katerina da Prusyann Osmanl Devletine

verdii taahhtlerle doal olarak hi ilgilenmedi. Sadrazam Ragb

Paa, bu durum zerine 14 Ekim 1762de, Prusya kralnn
Avusturyaya kar yapm olduu asker ittifak teklifini kesin bir
dille geri evirdi.
Savan dmnn zlmesinde ngilterenin Fransay
yemesinin rol olduka bykt. Bu yzyln en gl iki devleti
arasnda gerekleen mcadelede Fransay spanyann verdii
destek bile kurtaramad. 1763te imzalanan Paris Antlamas ile
Fransa denizar smrgelerinin neredeyse tamamn ngiltereye
devrediyordu. ngilizler, Amerika ktasndaki Fransz yerlekelerinin
yan sra, Fransann Afrika ve Hindistandaki limanlarn da ele
geiriyorlard. spanyollardan da Florida blgesini alyorlard.
Bylelikle ngiliz emperyalizminin nlenemez ykselii balam
oluyordu. Prusya da bu ypratc savalar sonunda amacna ulayor
ve Avusturyadan Prusyann gneyinde yer alan Silezya blgesini
alyordu.

Byk Friedrichin Prusyas

Yedi Yl Savalar kazanana da kaybedene de pek yaramad. Her

ne kadar ngiltere, Amerikan kolonilerini kontrol altna alm olsa

da, savan yaralarn sarmak amacyla blgeye ard ardna sald

vergiler, yerleimcilerin tepkilerine neden oldu. Bu tepkiler nce
yazl, protestolu yntemlere, sonrasnda ise aka silahl mcadele
ekline dnt. stelik Amerikan kolonileri, kta Avrupasndan
destek bulmakta da zorlanmadlar. Fransa ve sonrasnda spanya,
Amerikal kolonistlere aktif olarak destek verdi. Bunun sonrasnda
hem ngiltere ar bir darbe ald, hem de bu ypratc mcadeleden
zayflam olarak kan Fransada halkn zerindeki ekonomik bask
daha da artt. Bu da Fransz Devrimine giden yolu at.

ROLLER DET
te yandan 1763te Osmanl Devletinin d politikasna yn veren
en nemli isim olan Sadrazam Koca Ragb Paa ld. Ksa bir sre
sonra da Osmanl-Rus ilikileri Polonyann seilecek yeni kral
meselesi yznden bozuldu. Rusyann Polonya zerinde hakimiyet
tesis etmesini istemeyen Osmanl Devleti, 1768de Fransann da
destei ile Rusya ile savaa tututu. te bu srete III. Mustafa ve
akabinde onun yerine tahta kan I. Abdlhamid, Prusya ile temas
kurarak Orta Avrupann bu gl monarisine ittifak nerdiler.
Ancak bu kez de II. Friedrich ittifak teklifine scak bakmad. Bununla
da kalmayarak diplomatik sahada Rusyann yannda yer ald.
Yaanan gelimeler ve Ragb Mehmed Paann taknd temkinli
tutum, Osmanl diplomasisinin Avrupay yakndan takip etmeye
altn, heyecan verici birtakm vaatlerin rzgarna kaplmadn
gsterir. Zira Friedrich, ilk teklifi yaptktan sonra giritii
teebbslerle karc ve kendi menfaatlerini n planda tutan bir
tutum takndn gstermiti. Ondan bir buuk asr kadar sonra
torunlar bir kez daha Osmanl idarecilerine ittifak teklifinde
bulunacakt. I. Dnya Savana tarafsz kalmann lkenin sava
sonrasndaki paylamna ortam hazrlayacana inanan ttihat

kadronun olur vermesiyle de Osmanl Devletinin tasfiye sreci

balayacakt.
FRIEDRICHN DPLOMATK ANTLAMALARA HANET SABIKASI
OK KABARIKTI
Osmanl sadrazam Ragb Paann ittifak teklifine ihtiyatla yaklat Byk
Friedrich, esasen Avrupa kamuoyunda gvenilir bir mttefik portresi
izmiyordu. zellikle Fransa ve Avusturya ile yapt anlamalara defalarca
ihanet etmi olmas ile tannyordu. Friedrich, Prusyann menfaatlerini her
eyin zerinde tutmu ve Makyevelist bir d politika izlemiti. Prusya kralnn
ncelikli hedefi, Avusturya kontrolnde bulunan Silezya blgesini topraklarna
katmakt. Zira Silezya, Avusturyaya diplomatik yaknlklar ile tannan
Saksonya ve Polonya topraklarna gei noktasndayd. Silezyann Prusya
kontrolne girmesi, Avusturya ile bu blgeler arasndaki balanty kesecekti.
lave olarak muhtemel bir Prusya-Avusturya sava srasnda Avusturya
ordularnn Prusya bakenti olan Berline en ksa yoldan ulaabilecei gzergah
da Silezyadan geiyordu. Son olarak Silezya, gelien Prusya silah sanayisi iin
de nemli madenleri barndryordu.
Friedrich sava iin uygun zaman bekledi. Etraf gl devletlerle evrili
olduu iin, Prusya krallarnn mahir siyasetiler ve kudretli komutanlar olmas
gerekiyordu. Nitekim Byk Friedrichin babas Friedrich Willhelm, srekli
asker niforma ile dolar ve etrafnda uzun boylu erlerden oluan bir mfreze
asker bulundururdu. Askerlerinin eitimi ile bizzat ilgilenir, standartlarna
uymayan askerleri dverdi. Disiplin konusunda takntl bir tavr sergileyen
Friedrich Willhelm, ordusuna nadiren bavurmasna ramen komularna ciddi
bir korku salmay baarmt. Olu Byk Friedrich her ne kadar mahir bir
asker olsa da d diplomasiyi doru okuyabilme konusunda pek de baarl
saylmazd. Nitekim ikinci ynnn zaafn, ilk yn ile kapatma yoluna gitmi,
bunda da baarl olmutu. Yani Friedrichin bykl diplomatlndan ok,
asker baarlarndan kaynaklanmaktayd.
1740a gelindiinde Avusturya kral ve Kutsal Roma Germen imparatoru VI.
Karl lm ve yerine kz Marie Teresa gemiti. Karl, daha salnda iken
kznn hkmranln komularna onaylatm, ancak lmnden sonra Marie
Teresa kendisini baz komu devletlerle bir veraset savann iinde bulmutu.
Prusya kral, saldrmak iin uygun ann geldiine karar vererek birliklerini
uzun sredir gz koyduu Silezyaya sokmakta tereddt etmedi. Gelebilecek
olas eletirileri engellemek iin de mevcut sava ortamnda ve yeni Kutsal
Roma Germen imparatorunun seimi srasnda yaanacak kargaalklardan,

blgenin zarar grmesini engellemek amac ile byle bir harekata giritiini
kamuoyuna duyurdu. Lakin ilerleyen yllarda Silezyay boaltmaya yanamad.
Bunun akabinde Avusturyann Fransa, spanya, Savoy Dukal, Saksonya ve
Bavyera prenslikleri ile yaknlamas Friedrichi endielendirdi. Friedrich, bu
mttefiklerden biri olan Fransay yanna ekmeyi baard. Olas bir PrusyaFransa ittifak ile savamaktan ekinen Avusturya, 1741 sonlarna yapt gizli
bir anlama ile Silezyay, Prusyaya brakmaya raz oldu. Bylece Friedrich,
kendisiyle yaknlaan ve kar gruptan uzaklamay gze alan Fransaya haber
vermeksizin, Avusturya ile ilikilerini dzeltme yoluna gidiyordu.
Ertesi yl Avusturyann toparlandn hisseden Friedrich, yeniden Fransa ile
anlat ve Avusturyaya saldrd. Avusturyann bir kez daha Silezya zerindeki
Prusya hakimiyetini tanmas zerine, Fransay ikinci kez ortada brakarak
yeniden Avusturya ile anlama yapmaktan ekinmedi. ki yl sonra ise bu kez
Avusturya ile yapt anlamay hie sayd. Bir kez daha Avusturya topraklarna
girdi. Bu arada Prusya ile yapt ittifak, Fransaya da pahalya mal olmutu.
Avusturya bu ittifaka ngiltere ile bir ittifak kurarak cevap vermiti. Bu
sebeple Friedrich, Fransay nc ve son kez ittifak iin ikna etmeyi
baarabildi. Lakin ksa bir sre sonra Avusturyaya stnln bir kez daha
kabul ettirince, Fransay yine tek bana brakmaktan ekinmeyecekti.
Friedrich, ihanetlerinin bedelini Yedi Yl Savalar srasnda Fransay karsna
alarak dedi. Lakin gerek dmanlarnn kendi aralarnda koordineli hareket
edemeyileri, gerek Rusyadaki taht deiiklikleri ve gerekse de Friedrichin
sava alanlarnda akl almaz zaferler kazanma becerisi, Prusyaya lmcl
darbenin inmesini engelleyecektir. Ancak Friedrich de 1786daki lmne
kadar Avrupann en sadakatsiz mttefiki olarak kt bir hret
kazanacaktr.

KAYNAKA
Kezban Acar, Balangtan 1917 Bolevik Devrimine Kadar Rusya Tarihi, Ankara 2004.
Tanju Akad, Sava Tarihinin Dnm Noktalar, stanbul 2005.
Kemal Beydilli, Byk Friedrich ve Osmanllar, stanbul 1985.
Marry E. Wiesner-Hanks, Erken Modern Dnemde Avrupa 1450-1789, (ev: Hamit
alkan), stanbul 2009.
Paul Kennedy, Byk Glerin Ykseli ve kleri, (ev: Birtane Karanak), stanbul
1994.
Stephen J. Lee, Avrupa Tarihinden Kesitler 1494-1789, (ev: Ertrk Demirel), I, Ankara

2002.
sabella de Madariaga, arie Katerina ann Snrlarn Zorlayan Kadn, (ev:
Mehmet Harmanc), stanbul 1996.
Selahaddin Tansel, Byk Friedrich Devrinde Osmanl-Prusya Mnasebetleri, Belleten,
cilt: 10, say: 37, Ocak 1946, s. 133-165.
M. evki Yazman, Prusya Kral Byk Fredrik, Hayat Tarih Mecmuas, Yl: 5, say: 5, 1
Haziran 1969, s. 88-89.

15 / TARH HAMMER JOSEPH OLARAK

DODU, YUSUF OLARAK LD
Hammer denilince akla ilk gelen, Batda kaleme alnan Osmanl
tarihlerinin en namllarndan birinin mellifi olduudur. Hammerin
82 yllk hayatna sdrd byk baarlar, onu Bat dnyasnda
Trkolojinin ve arkiyat aratrmalarnn temellerini atan ilk
ahslardan biri olarak karmza kartr. Hammer; Gazali,
Zamaheri, bn Haldun, Vassaf, Katip elebi ve Hafz gibi isimleri,
yapt eviriler vastasyla Bat dnyasna tantmt. Evliya
elebinin Seyahatnamesini, daha Trklerin farknda olmad bir
devrede ilim leminin dikkatine sunmutu. Kaleme ald eserlerle
Osmanl Devletinde Encmen-i Danie ye olarak alnm, bizzat
yazt Ahmed Cevdet Paay kendisine hayran brakm ve onu
Hammer Tarihini tamamlayacak bir eser kaleme almaya sevk
etmiti. Bunun sonucunda ortaya kan alma, Osmanl
tarihiliinin en sk bavurulan kaynaklarndan biri olan Cevdet
Paa Tarihi olacaktr. Avrupada da Tarihi Zinkeiseni etkilemi;
nl Alman edibi Goethe, Hammerin evirdii Hafz Divann
okuduktan sonra Dou-Bat Divann kaleme almt. Osmanl
tarihini konu alan on bir ciltlik eserini Rus ar I. Nikolaya, drt
ciltlik Osmanl iir sanat tarihini II. Mahmuta ve iki ciltlik

stanbul ve Boazii adl eserini de Parma desi Marie Louisee

ithaf etmiti. Osmanl iir sanat konusunda yapt alma
sonrasnda Sultan II. Mahmut, kendisini ftihar Nian ile
dllendirdi. Viyana Bilimler Akademisinin kurucusu olan bu
deerli limin, hem Osmanl hem de Dou dnyasna yapt
katklarn ei benzeri yoktur.

Hammere iftihar nian veren II. Mahmud

K KLT ANTLAMA ARASINDA YAADI

lgin bir tesadf olarak Hammerin doum ve lm tarihleri,
Osmanl tarihinin dnm noktalarna denk dyordu. Bilindii
zere 1774te Osmanllar, arie II. Katerina karsnda uradklar
yenilginin ardndan Kk Kaynarca Antlamasn imzalamak
zorunda kalmlard. 1856da ise ayn devlet, mttefikleri olan
ngiltere, Fransa ve Piyomonte ile birlikte Rusya karsndaki son
kayda deer baarsn elde etti. Hammer, 9 Haziran 1774te
Avusturyann Graz ehrinde hukuk mezunu olan nemli bir maliye
memurunun ilk olu olarak dodu. Sonradan aileye sekiz ocuk daha
katld. Aile aacndaki atalarndan biri olan Christopf Hammer, ayn
zamanda ark Dilleri profesrl yapmt. Nitekim babas, Josef
Hammeri bu alana ynlendirirken, saygn atasndan esinlenmi

olmaldr.
Hammerin soyad, ailesinin XVIII. yzyln naml mareali Prens
jenin yannda alt gnlerden kalmayd. Purgstall soyadn ise
bu soylu aile ile olan yaknlamas sonrasnda edindi. Hammer,
elilik grevi bittikten sonra Viyanaya geri dnm ve kendini ilm
aratrmalara vermiti. Bu srada onu himaye eden Dou
Steiermarktaki Hainfeld atosunun sahibi olan Kont Purgstall ve
ailesi ile olduka yakn bir temas kurdu. Kontun lm sonrasnda
ei, Hammere hem soyadn tama hakk vermi, hem de kendisini
atosunun yasal mirass ilan etmiti. Zaten Hammer de yapt
aratrmalar neticesinde Baron unvann alacakt.

ark Bilimleri Akademisini kuran mparatorie Maria Theresa

lgintir ki Hammerin hayat hikayesini anlatan kaynak says, onun

retim gc gz nne alndnda son derece yetersizdir. Bundan

dolay aratrmaclar onun mektuplarndan veya mrnn sonlarna

doru kaleme ald hatralarndan yararlanmak durumundadrlar.
Hammer, Fransz htilalinin gerekletii 1789da babas tarafndan
Viyana Marie Teresa ark Akademisine (Orientalische Akademie)
kaydettirildi. Bu durum onun hayatnda bir dnm noktasyd. Sz
konusu okul, ark dillerine hkim uzman diplomat yetitirmek
amacyla Avusturya imparatoriesi Marie Teresa tarafndan 1754te
almt. Sonradan baka lkelerdeki pek ok okula bu ynyle
rnek olacakt. Etkilerini gnmze kadar devam ettiren okul, son
byk dzenlemeyi II. Dnya Sava sonrasnda grd. Okulun ad
bu dnemde Avusturya Diplomatlar Akademisi olarak deitirildi.
Hammer, Dou kltr konusundaki ilk kapsaml eitimini ite bu
okulda ald.

OSMANLI ELSNE DENEY AIKLADI

Hammer, okulda eitim grd devrede son derece nemli bir
ziyaretiyle de karlat. 1792de Osmanl Devleti namna
Viyanaya elilik grevi ile gelen Ebubekir Ratb Efendi, bu
ehirdeki pek ok asker ve kltrel kurumun yan sra, doal olarak
ark Akademisini de ziyaret etmiti. Burada kendisine elinin
deyimiyle yirmi be tane acaib ve garaib deney gsterilmiti.
Deneyleri eliye aklayan kii ise o sralarda henz bir renci olan
Joseph von Hammerdi. Muhtemelen bu tecrbe Hammer iin,
arkn bir tutku haline gelmesinde nemli etkenlerden biri olmutur.
Hammer, burada on yl kadar tercmanlk konusunda tahsil grdkten
sonra 1798de Venedik zerinden Triesteye bir yolculuk yapm ve
gzlemlerini 1800de yaymlamt.
1799 tarihi ise Hammer asndan bir dnm noktasyd. Zira bu
yl iinde hem tercmanlk yapmas hem de pratik yaparak tecrbe
kazanmas iin stanbuldaki Avusturya Eliliine tayin edilmiti.

Bylelikle Hammerin Douyu daha yakndan tanma ve balanma

sreci balad. Hammer 1841de kaleme almaya balad
hatralarnda, stanbula dair kiisel gzlemlerine de yer veriyordu.
Anadolu yakasna ilk getii yer olan Hnkar skelesine vard
zaman, tekneden atlayarak hemen yere kapanm ve ak olduu ark
medeniyetinin toprana sevin iinde yzn srmt. Bilhassa
yabanc diplomatlar tarafndan tercih olunan bir sayfiye yeri
konumundaki Adalara ise tek kelimeyle ak olmutu. Buray
sevimli bir cennet olarak nitelendiriyordu. Buna karlk
stanbuldaki yaam skc buluyor ve bo vakitlerinde ya sahaflar
ve manastrlar gezerek eski yazmalar aryor veya muhteem bir
snak olarak grd Sultan I. Abdlhamidin Bahekap semtinde
ina ettirdii ktphanede yazma inceliyordu. Yani Avusturya
babakan Metternichin yllar sonra belirtecei gibi Hammer
diplomat olmak iin deil, aratrmak iin domutu. stanbulda da
dil renimine devam ediyordu. Sabahlar yal bir kadndan
Arapa, akamlar ise Greke dersleri alyordu. Yine Hammer,
stanbul gnlerinde ehrin modern anlamda ilk topografik haritasn
izen Fransz mhendis Kauffer ve Ressam gnaz Meilling ile de
tanma frsat bulmutu.

Hammer, Msrda da bulundu.

Ancak Hammerin ilk stanbul deneyimi ok uzun mrl olmad.

Bunun en temel nedeni gen mtercimin, ehre geldikten ksa bir sre
sonra, bilhassa Msr ve Suriyeyi grmek iin can atmasyd. te
yandan stanbuldaki Avusturya elisi de Hammerin kendisine
danlmadan, dorudan Viyana kanalyla tayin edilmesinden rahatsz
olmutu. Ancak eli, ksa bir sre iinde bu gen adamn
brokratlktan ok, aratrmac ynn kefetmekte gecikmedi. Her
iki durumun da etkisiyle Hammer, 1800de Napolyonun boaltma
sz verdii Msra, diplomatik gzlemci olarak gitti. Msrda bir
mddet kalarak hem corafyay tand hem de ok sayda yazma
toplayp bunlar Avusturyaya gnderdi. Burada Binbir Gece
Masallarnn da bir yazma nshasn bulmu ve bu masallarn bir

ksmn Almancaya evirerek Bat lemine tantmt.

EVLYA ELEB VE KATP ELEBY BATIYA

TANITAN ADAM
Hammer, sonraki yllarda ngilterede bulundu ve Londra ile
Oxford ktphanelerinde alt. Burada kald sre iinde ilim
evrelerini kendisine hayran brakmt. Gelitirdii dostluklarn da
etkisiyle XIX. yzylda Osmanl lkesinde dahi tannmayan Evliya
elebiyi, Bat lemine tantrken ngilizceyi tercih etti. elebinin
seyahatnamesinin stanbulu konu alan I. cildi ile II. cildinin bir
ksmn ngilizce olarak 1846-1850 tarihlerinde Londrada
yaymlad. Nitekim ngilterede bulunduu gnlerde hatrl dostlar,
burada kalarak ngiliz hkmeti iin almasn teklif etmiler,
ancak bunu kabul ettirememilerdi.
Hammer, Bat literatrnde Hac Halife olarak bilinen Katip
elebi ve onun Osmanl corafyas konusundaki nemli eseri
Cihannma ile de ilgilendi. Yakn dostu olan Dou bilimci Kont
Severin Rzewuskynin ktphanesinde, Cihannmann mellif hatt
olan ve dzeltmeleri de ieren bir nshasn bulmutu. Cihannma
her ne kadar 1733te brahim Mteferrika matbaasnda baslm olsa
da, bu nshada Rumeli blm eksikti. Rzewuskynin
ktphanesindeki nshasnda ise Rumeli ve Bosna Beylerbeylii
blmleri de bulunmaktayd. Hammer bu blmleri Almancaya
evirmi, eseri de konta ithaf etmiti. Bu cemile kontun pek houna
gitmi ve Hammere son derece gzel bir yar at hediye etmiti.
Ancak Hammer, olduka ciddi bir bakm masraf gerektiren bylesi
bir hediyeyi kibarca geri evirecektir.

Mnif Fehimin izgileriyle Evliya elebi

Hammer, 1802de Viyanaya dnm ve ayn yl bir kez daha, bu

sefer elilik sekreteri olarak stanbula gnderilmiti. Bu seferki
ikameti drt yl srecek ve kafasnda bir Osmanl tarihi yazmay
tasarlayacakt. Zaten douda bulunduu sre iinde zihnindeki eseri
kaleme almaya yarayacak yazmalarn ounu toparlamt. Eserlerin
bazlarndan Almancaya tercmeler yapm ve bunlar yaynlamt.
Hammer 1806da Bodandaki Ya ehrine Avusturya konsolosu
olarak tayin edildi. Ancak burada grev yapt srada Rus igal
kuvvetlerinin komutanlar ile aras alm ve Viyanaya geri
dnmt. Hammer, bir daha lmne kadar geen yarm asrlk
srete Osmanl topraklarn gremeyecekti.

METTERNCHLE ATITI

Her eye ramen Osmanl corafyasna olan ilgisi her zaman

devam etti. Nitekim 1817de stanbuldaki elilik grevinin bo
kalmas zerine, bizzat Babakan Prens Metternich ile grerek bu
makama tayinini istemiti. Ancak Metternich, bu istei biraz da
istihzai bir cevap ile Sizin gibi Osmanl mparatorluunu ok iyi
tanyan biri, ancak tehlikeli bir eli olur diyerek geri evirmiti.
Hammer, anlarnda Metternichle ilgili ok da olumlu eyler
sylemez. Her eyden nce Metternich, onu diplomatlk meslei iin
gereinden fazla akademik donanma sahip buluyordu. Dou
kltrn zmsemi, hatta bu kltre balanm bir kiinin,
Avusturyann karlarn lay ile savunabileceinden kukuluydu.
Nitekim Osmanllar ok iyi tandn syleyerek kendisinden grev
isteyen Hammere, Sorun da bu ya! Ben emrimde altrdm
kimselerde ne byk bir zeka ne de fevkalade bilgi isterim.
Karaktersiz makinelere ihtiyacm var. Sizin karakteriniz diplomat
olmaa msait deil. Sizde gl bir duygusallk ve airlik kabiliyeti
var. Her ikisi de diplomatlk meslei iin iyi deildir. Ksacas ben
nazr olarak kaldm mddete stanbula dnmeyi unutunuz
demiti. Ayrca Hammerin yaps da elilik meslei asndan
birtakm zaaflar tayordu. Hammer, adalar tarafndan,
dndn syleyen, abuk kzan ve sert tepkiler veren biri
olarak tannyordu. Bunlar bir diplomat iin son derece kt
meziyetlerdi. Hammer, bylelikle douya dnme konusundaki
mitleri tkenince kendini tmyle ilm almalara verdi. Ayn
tarihlerde bir bankerin kz olan Karoline von Hanihsteinla evlendi
ve bu evlilikten tam be ocuu oldu.
Metternich, Hammeri geri evirerek aslnda ok hayrl bir i
yapmt. Hammer, bu tarihten sonra hem Avrupann nemli
ehirlerini ve buralardaki ktphaneleri gezmi, hem de nemli
arkiyatlarla balant kurmutu. Bunlar arasnda en nemlisi,

Fransada bulunduu gnlerde temas kurduu Silvestre de Sacy idi.

Ksa bir sre iinde yalnz Avusturyada deil, tm Avrupada
kaleme ald eserlerle ve yapt evirilerle arkiyat leminin ilgi
oda haline gelmeyi bildi. ark bilimlerinin geliimi konusunda
elinden gelen gayreti de gsterdi. 1825-1830 yllar arasnda ise en
tannan eseri konumundaki Geschichte des Osmanischen Reiches
adl eserini kaleme ald. Eserin Trkesi Osmanl Devleti Tarihi
olup, bizde ksaca Hammer Tarihi olarak hret buldu.
1838de dnemin imparatoruna bavurarak Viyana Bilimler
Akademisinin tesisi iin giriimde bulundu ise de olumlu bir sonu
alamad. Ancak azmi neticesinde 1847de bu ubenin kurulmas iin
gerekli onay almay baard. Kurulu toplantsndaki bakanlk
seiminde 23 oyun 16sn alarak bakanla getirildi. Fakat
Avrupay sarsan 1848 htilalleri sonrasnda Prens Metternichin
babakanlktan ayrlmas neticesinde yaanan gelimelerden rahatsz
oldu. Tesisi iin tm varl ile mcadele ettii kurumun
bakanlndan ayrld. Zira ona gre akademide kutuplamalar
bagstermi ve kurum gerek amacndan sapma tehlikesi ile kar
karya kalmt. 1850den itibaren kendisine, varisi olduu Purgstall
ailesinden kalan Hainfeld atosuna ekilerek anlarn kaleme alma
konusuna younlat. Eseri, ancak 1940ta Viyana Bilimler
Akademisi Yaynevince basld. Ancak hemen belirtelim ki sz
konusu hatrat ana yazmann sadece onda biridir. Basl eser 592
sayfa olup, bunun 414 sayfas esas metin, geri kalan ksm da
ilavelerdir. Hammer, hatralarn 1841de kaleme almaya balam
ve 29 Eyll 1852de bitirmiti.

Baron Hammer von Purgstall

Hammer gerek bir aratrma tutkunuydu. Belki de bundan dolay

mrnn son anlarna kadar hayata skca balanm ve bir eyler
retmeye devam etmiti. Kendisinin son anlarnda saray
kitaplndan getirttii ark edebiyatna dair bir kitap okuduu
biliniyor.

KATOLK KABRSTANINDA BR MSLMAN

KABR
Hammer, 23 Kasm 1856da Viyanada ld. gn sonra ehre
14 kilometre mesafedeki Weidling kasabasnda yer alan Katolik
mezarlnda, kendisi iin nceden yaptrtt kabre defnedildi.
Ancak bu kabir, evresindeki mezarlardan ok ak biimde
ayrlyordu. Btn hayatn ark aratrmalarna vermi ve ark ile
adeta zdelemi olan Hammer, son uykusuna da bir arklya
yakr biimde ekilmeyi tercih etmiti. Katolik inancnda kald

halde, mezarn adeta bir slam kabri olarak tasarlamt. Mezar

tanda adn Yusuf olarak yazdrm ve mezarn da ulema
mezarlarna benzetmiti. Tann kitabesinde Huvel bki. Merhum,
herkesi balayan, herkesi affeden Yce Tanrnn merhametine
snd. dilin mtercimi Yusuf Hammer, ruhu ad ola ibaresini
yazdrmt. Bunun dnda kabrinin zerinde Karacaahmed veya
Eyp kabristanlarnda rneklerine sklkla rastlayabileceiniz
Ziyaretten murad ancak duadr/Bugn bana ise yarn sanadr
ibaresi de yazlyd. Mezarnn muhtelif yerlerinde Arapa, Farsa
ve Osmanlcann yan sra Almanca, Latince, Franszca ibareler de
bulunmaktayd.

HAMMER ARKSEVERD AMA PEK DE TRK

DOSTU DELD
Hammer ark kltrne gnlden bal olsa da eserlerinde zaman
zaman Osmanllara ve Trklere kar ciddi nyarg tayan ifadelere
yer vermiti. Dolaysyla arka olan sevgisi, onu bir Trkofil
yapmamt. ncelikle Hammer, Trk devletinin geri dnlmez bir
yola girdiine ve yaplan slahatlarn kanlmaz sona hibir fayda
salamayacana inanyordu. Kendisi, muhtelif almalarnda bazen
ok da ayrntl bilmedii bir mevzuyu, Trkler aleyhine nyargl
bir ekilde hkme balayabiliyordu. rnein bir eserinde, Rodos
Adasn ziyaretinde Hristiyanlarn Fileromo, Mslmanlarn ise
Snbllk dedikleri tepelik bir alanda yer alan harabenin, aslnda
Hz. Meryem adna ina edilen bir kilise olduunu, ancak yapnn
Kanuni tarafndan hamama evrildiini sylyordu. Gya Kanuni bu
tertemiz ibadethaneyi, kendi iren ehvet oyunlar iin bir mekan
olarak kurgulamt. Halbuki sz konusu yap Hz. Meryeme ait bir
kilise deil, keilerin barnd bir manastrd ve Semavi Eyicenin
belirttiine gre de Kanuni, aday fethettikten sonra keiler buray

terk etmilerdi. Yani yapnn iren ehvet oyunlar bir yana,

hamama evrilmesi de sz konusu deildi.
Hammer, Osmanl Devleti Tarihi adl eserinde, Fatihten
bahsederken kan dkc ve gaddar gibi ifadeleri kullanmakta bir
saknca grmyordu. Snr boylarnda keif seferi yapmak ve dman
arazisini yamalamakla grevli olan aknclar da yamac
babozuklar olarak nitelendirmekteydi. Halbuki hemen her devletin
asker kadrolarnda benzeri birimler bulunmaktayd. Hammer,
Bodan Konsolosluu srasnda Rus igal komutanlar ile
anlamazla dp lkesinin yolunu tuttuunda, Osmanl-Avusturya
snrn ayran beyaza boyanm kazklarla karlamt.
Hatralarnda sz konusu snr, Trk barbarln, Avrupa
kltrnden ayran iaretler olarak nitelendiriyordu.

Hammerin mezar (Fotoraf: Yaar adolu)

Buna karlk Hammerin eserlerinde Trkleri n plana karp

vd de oluyordu. Mesela Bursa ve znik evresine yapt
seyahatin notlarn nerettii eserinde, bu ehirdeki Bizans ve
Osmanl uygulamalarn karlatryordu. Ona gre Bizansllar,
pagan olduklar iin Roma mirasna sahip kmayarak pek ok
kitabenin tahrip olmasna yol aarken, Osmanllar bu yazlara hibir
ekilde ilimemilerdi.

BOYU KADAR ESER RETT

Hammer btn yaam boyunca pek ok almaya imza att. Kendi
hatralarnda bu eserlerin says 76 olarak verilmitir. Osmanl
Devletini ilgilendiren en nemli almas ise hi phe yok ki
Almanca olarak kaleme ald ve Rus ar I. Nikolaya ithaf ettii on
ciltlik Osmanl Devleti Tarihi adl almasdr. Eser, Osmanl
Devletinin kuruluundan, 1774 Kk Kaynarca Antlamasna
kadar uzanan 475 yllk bir periyodu kapsyordu. Hammer, 1856
ylna kadar yaamasna ramen, kalan 75 yllk tarihe dair bir eyler
kaleme almak istememiti. Doal olarak aratrmaclar bunu,
mellifin ahidi olduu devreyi yazarken tarafsz kalamamaktan
ekinmesine veya diyalog halinde olduu yabanc lkelerin kimi
idarecilerini gcendirmek istememesine yormulard. Hammer, bu
eserini kaleme alrken hem Dou hem de Bat kaynaklarndan
istifade etmiti. zellikle almada kullanlan Dou kaynaklar
eseri orijinal klmaktayd. almann en ok eletirilen yan ise
Hammerin bilhassa Balkan lkelerine ait kaynaklar ile Bizans devri
kaynaklarn grmezden gelmesi veya kullanmamasyd. Bu da
bilhassa eserinin Balkan tarihi ve Osmanl idari tekilat ile alakal
blmne olumsuz yansmt. 1825-1830 yllar arasnda
tamamlanan eser, daha be yl gemeden 1835te Franszcaya
evrilmeye balanmt. Metnin tam evirisi 1843te sonland.
eviri, Hammerin gzetimi altnda gerekletirilmiti ki bu da
metnin deerini daha da arttrmaktadr. Hammer her ne kadar
Encmen-i Danie ye seilmi ve Ahmed Cevdet Paa bata olmak
zere nde gelen pek ok Osmanl tarihisi ile temas kurmu olsa da
bu deerli eseri, kaleme alndktan neredeyse bir asr sonra
Trkeye kazandrlmt. Mehmed ta Bey, 1911de almay
Devlet-i Osmaniye Tarihi ad ile dilimize aktarmt.

Mtercim Hammer

Hammerin bilhassa Osmanl bakentini ilgilendiren ok nemli

bir almas stanbul ve Boazii adn tayordu. 1822de
Petede yaynlanan bu eser, Parma desi Marie Lousiee
sunulmutu. Toplamda 1334 sayfalk bu alma iki cilt eklinde
dzenlenmiti. Eser, stanbul ve yakn evresi hakknda genel bilgi
veren ilk eser olmas asndan ne kyordu. alma adeta
yabanclar iin bir seyahat rehberi olarak tasarlanmt. Eserin ilk
cildindeki balklara bakldnda, Evliya elebinin etkisi aka
grlyordu. Bugn dahi kymetini koruyan bu almadaki baz
balklar ehrin surlar, kaplar, hamamlar, kahvehaneleri, antlar,
trbeleri, tekkeleri, emeleri, sebilleri, sarnlar, su yollar,
bentleri, hanlar, kervansaraylar, dkmhaneleri, tersaneleri gibi
isimler tayordu. II. ciltte ise ehrin ve yakn evresinin baz
semtleri irdelenmekteydi. Yine bu blmde Hammer, Evliya
elebinin I. cildinden ehirdeki meslek gruplar ile ilgili baz
bilgileri zetleyerek eserine alm, bu durumu da almann bir
yerinde belirtmiti. Hammer bu son derece kapsaml almasn
hazrlarken ehir ve evresini etraflca dolamt. Ancak baz
yerlerin anlatmnda mellifin kitab bilgilere dayand ve sz

konusu yerleri grmedii anlalmaktadr. Hammer bu almasn

hazrlarken stanbul camileri hakknda en nemli kaynak olarak kabul
edilen Hseyin Ayvansaraynin Hadikatl-Cevmi adl eserini
de tedkik etme frsat bulamamt. Daha dorusu bu eserin
varlndan haberdar deildi. Sonradan bu eseri temin ettiinde ise
kitap oktan yaynlanm bulunuyordu.
Hammerin yaadmz corafyay yakndan ilgilendiren bir dier
almas ise stanbuldan Bursaya ve Olimposa (Uluda) ve
buradan znik ile zmit zerinden Geriye Dnte Grlenler adn
tamaktayd. Epey uzun bir isme sahip olan bu eser, Hammerin
1804te sz konusu blgelere gerekletirdii seyahat notlarndan
olumaktayd. Eser, 1828de Petede 200 sayfa olarak
yaynlanmt. Mellif, Bursa seyahati srasnda grd Muradiye,
Ulucami gibi mabetlerle, Tophane gibi tarih semtleri tantyordu.
Trbeler hakknda bilgiler verirken Yeil Trbeyi zerafeti ile n
plana karyordu. Eserinde Orhan Gaziyi barbar sfat ile
niteliyordu. Eserine Bursann sivil mimarisi hakknda notlar da
kaydetmiti. znik ehrinde ise bilhassa kap ve surlardan
bahsetmiti.
Hammer, hzl retmesi ve ou zamanda verdii bilgileri ciddi
biimde kritie tbi tutmamas gibi nedenlerle youn eletirilere de
maruz kalmtr. Mesela Osmanl iiri hakknda kaleme ald drt
ciltlik almas, ayn sahada hakl bir hret yakalayan E. J. Gibb
tarafndan youn bir ekilde eletirilmitir. Gibb, bu almasndan
hareketle Hammerin alkan bir mtercim olmaktan teye
gidemediini sylemiti. Yine de Hammerin Batda el atlmayan
pek ok konuda ilkleri kaleme alarak kendisinden sonra gelen
aratrmaclara yol gsterdiini belirtmek gerekir. Nitekim baz
eserleri de bu zelliini dorular. Krm hanlarnn tarihini kaleme
alm, Osmanl idari tekilatn, lhanllar tarihini ve Hahaileri

yazm, Hfz Divan ile Vassf tarihini Almancaya evirmiti.

Baz makaleleri ise Dou kltrne ne denli vkf olduunu ispatlar
niteliktedir. Bu makalelerinin banda Deve zerine,
Mslmanlarda Tlsm ve Araplarda At isimli almalar
gelmektedir.
GOETHE DOU BATI DVANINI HAMMERE BORLU
Hammerin en nemli zelliklerinden biri, telif ettii eserler veya yapt
evirilerle ada olan pek ok aydn ve sanaty beslemesiydi. Nitekim
Alman edebiyatnn en nemli isimlerinden biri olan Goethe de bu durumdan
nasiplenmiti. Hammerin 1812de Stutgart-Tbingende baslan almas
Der Divan von Mohammed Schemseddin Hafiz adn tayordu. Eser, adndan
da anlalaca zere Muhammed emseddin Hafzn Divannn bir
evirisiydi. XIV. yzylda yaayan ve Fars dilinin en usta airlerinden olan Hafz,
mer Hayyam, Sadi irazi, Mevlana, Kemaleddin sfahani gibi isimlerden
etkilenmi; Fuzuli, Baki ve Nedim gibi airleri de etkilemi bir isimdi. Ksa bir
sre sonra Hafz Divan, ark iirine ilgi duyan Avrupallar arasnda elden ele
dolamaya balad. Basmnn zerinden ok gemeden, Goethe de bu divn ile
tant. O sralarda Goethe, Weimar Ktphanesinin sorumlusuydu.
Ktphaneye ksa bir sre nce Arapa, Farsa ve Osmanlca yazmalardan
oluan ok deerli bir kolleksiyon aldrmt. Tam da o gnlerde yayncs
tarafndan kendisine Hafz Divnnn bir basks gnderildi. Usta air, bu
eviriyi okuduktan sonra eserin etkisiyle kendisinin Fausttan sonraki en
nemli eseri olan Dou-Bat Divn adl almasn kaleme almaya
balayacakt. Esasen Goethe, Hafzn yaad devir ile kendi yaad dnem
arasnda da baz paralellikler olduunu dnyordu. Her ikisi de bir karmaa
dnyasna gzlerini amlar ve bulank ortamda yaamlarn srdrmlerdi.
Hafz, Timur istilalar ncesinde ve bu istilalar srasnda yaanan karklklara
ahit olmu, eserini yann kemale erdii bir devrede bitirmiti. Goethe iin de
benzer bir durum sz konusuydu. Dou-Bat Divan adl almasn 18141818 yllar arasnda kaleme aldnda, yetmiine merdiven dayam
bulunuyordu. Yaad kta, Napolyon Savalar ve onun beraberinde getirdii
badirelerle alkalanyordu. Alman airin, Hafz kendine yakn bulmas biraz da
bundand.

Dou-Bat Divannn yazar Goethe

Goethe, ok nceden slami kltr ve edebiyata youn bir ilgi duyuyordu. Pek
ok eserinde Kurandan alntlar kullanyordu. lgisi o noktaya gelmiti ki,
slamiyeti kabul ettii eklinde baz ayialar dahi yaylmt. Bu durumu daha
da pekitirircesine Goethe, 1816da Dou-Bat Divn adl eserinin
takdiminde Bu eserin mellifi, kendisinin Mslman olabileceine dair
pheyi reddetmemektedir eklinde bir ifade kullanmt. Divnn iinde de
Kurandaki ayetlerden ilhamlar, hatta baz yerlerde dorudan alntlar
bulunuyordu. Mesela almasnda yer alan; Douda Allahndr / Batda
Allahn / Kuzey ve Gney sahas / Sulh iindedir Onun kudretiyle msralar
Kurandaki Bakara suresinin 115. ayetinin adeta bir evirisi gibiydi. Bu ayette
inananlara yle sesleniliyordu: Dou da, Bat da (tm yeryz) Allahndr.
Nereye dnerseniz Allahn yz ite oradadr. phesiz Allah, ltfu geni
olandr, hakkyla bilendir. Sz konusu ayet, ayn zamanda Goethenin dinlere
bak asn da gayet gzel aklar niteliktedir. Goethe daha genlik yllarnda
Johann Gottfried Herder araclyla dinleraras tolerans ve kltrel oulculuk
fikrine inanan bir edib olarak sivrilmiti. Herder, kaleme ald nsanlk Tarihi
Felsefesi zerine Fikirler adl almasnda Hz. Muhammedi, tevhid fikrine
olan gnlden ba ve Allaha iyi fiillerle hizmet etmeyi yceltmesi gibi
etkenlerden dolay vmekteydi. Kuran da mucizevi Arapasnn etkisiyle
kitleleri peinden srkleyen olaanst bir kitap olarak tanmlyordu. Daha da
ileri giderek Eer Avrupann Alman fatihlerinin elinde Kurana edeer bir
kitap olsayd, hkim dil kesinlikle Latince olmaz, Alman kabileleri de mitsizce

ve babo dolap durmazd diyordu. Herder, Goetheye Kuranla da

ilgilenmesini tavsiye etmiti. Bu ilginin etkisiyle Goethe, kaleme ald bir
iirinde slamiyetin tevhid ilkesine ne kadar yakn olduunu u msralarla dile
getiriyordu: sa btn saflyla duyuyor / Kainatn ilah bir tek diyordu / Onu
ilahlatran her kii / En kutlu hislerini yaralyordu.
Goethe de Herderden bu kltr youn bir ekilde miras almt. Nitekim ona
yazd bir mektupta yine Kurana gnderme yaparak Musann Kuranda
etttii dua gibi dua etmek istiyorum. Musa: Rabbim! dedi. Yreime genilik
ver. imi bana kolaylatr, dilimden u ba z. Goethe, slamiyetin inan
dokusundan ok, onun tevhid ilkesine olan ball ile ilgileniyordu. Hz.
Muhammedi de bu nedenle ayr bir yere koyup yceltiyordu. Nitekim
Frankfurtlu banaz bir ilahiyat profesr olan Friedrich David Megerlinin
yapt Kuran evirisini kritik ederken de onun slam ve peygamberi hakknda
yapt yorumlar karsnda hayal krkln ifadeden geri kalmyordu. Zira sz
konusu profesr, evirisinin nsznde Hz. Muhammedden sahte peygamber
ve Deccal olarak bahsederken, Kuran da yalanlar yuma ifadeleriyle
nitelendirmekteydi. Goethe, kaleme ald ve bu almay kritik ettii
yazsnda, eviri srasnda harcanan emee sayg duyduunu beyan ediyor,
ancak bu evirinin dine byk bir hassasiyet gsteren daha bilimsel bir
evirinin acilen yaplmasn zorunlu kldnn da altn iziyordu. Hatta bu
erevede Kurann evirisi srasnda izlenmesi gereken yolu da u ekilde
aklyordu: Kurann umuln kavramaya meyyal, ok keskin bir zekaya
sahip, air ruhlu bir Alman mtercimin arkn mehtapl, berrak semas altnda
ve ilahi vahyin geldii yerde kuraca adrda Kuran bir peygamberin ruh hali
ierisinde okuduktan sonra tercmeye balamas en byk arzumdur.

KAYNAKLAR
Bekir Stk Baykal, Hammerin Hatrat, ADTCFD, cilt: 1, say: 1, Ankara 1942, s. 128131.
Fred Dallmayr, Dou-Bat Divan: Goethe ve Hfz Diyalou, Divan, Yl: 5, say: 9,
stanbul 2002, s. 113-131.
DA, Goethe Johan Wolfgang von, DA, cilt: 14, stanbul 1996, s. 99-101.
Semavi Eyice, J. von Hammer-Purgstall ve Seyahatnamaleri, Belleten, cilt: 46, say: 183,
Temmuz 1982, s. 535-550.
Hakan Karagz, Hammer ve lmi Faaliyetleri, Sleyman Demirel niversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, say: 13, Isparta 2005, s. 139-154.

Cemil Koak; Hammerin Hatralar, Tarih ve Toplum, cilt: 8, say: 43, Temmuz 1987, s.
63-64.
lber Ortayl, Hammer-Purgstall, Joseph Freiherr von, DA, cilt: 15, stanbul 1997, s. 491494.
Franz Sauer, Hammer-Purgstall, (ev: Sezer Duru), Belleten, cilt: 36, say: 141, Ocak 1972,
s. 79-83.
Yaar adolu-Veysel Trk, Avusturyada Osmanl zleri: Byk Osmanl tarihisi Hammer
Burada Yatyor!, Gezgin, say: 42, Austos 2010, s. 74-77.
erafeddin Turan, Baveklet Arivinde Hammere it Vesikalar, ADTCFD, cilt: 11,
say: 1, Mart 1953, s. 157-160.
erafettin Turan, Marcus Aurelius Tercmesi Hakknda Hammerin II. Mahmuda Bir
Mektubu, ADTCFD, cilt: 14, say: 3-4, Eyll-Aralk 1958, s. 79-82.
Fatih Yeil, III. Selim Dneminde Bir Osmanl Brokrat: Ebubekir Ratib Efendi,
Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara
2002.

16 / KAN VE DEMR ZERNE NA EDLEN

LKE: ALMANYA
Osmanl Devletinin XIX. yzyln son eyreindeki en nemli
mttefiki olan Almanyann ilgin kurulu hikayesi, Avrupa tarihinin
dikkat eken olaylar silsilesini iinde barndrr. Aslna baklrsa
Alman birlii byk lde Prusya anslyesi yani babakan Otto
von Bismarckn eseriydi. Bu erevede Osmanllarn son
demlerinde kader ortakl kuracaklar Alman mparatorluunun ya
da Almanlarn deyii ile II. Reichin kurulu hikayesine bir gz
atalm.
Alman corafyas, Kutsal Roma Germen mparatorluunun
grkemini kaybetmeye balamasnn hemen sonrasnda ciddi
skntlara maruz kald. arlkenin lmeden ksa bir sre nce tahttan
feragat ederek imparatorluunun batsnda kalan topraklar olu II.

Filipe, dousunda kalan Avusturya merkezli topraklar da kardei

Ferdinanda brakmasndan sonra blgede sular durulmad. XVIII.
yzyln ikinci yarsnda ise Alman corafyasnda Prusyann
varln hissettirmeye balad grlr. Bu dnemde Prusyann
bana geen Byk Friedrich, Yedi Yl Savalar sonrasnda
lkesini Orta Avrupann en nemli glerinden biri haline
getirecekti.
Sonraki yllarda Napolyon Savalar, gerek Prusyay gerekse de
Alman corafyasn halla pamuu gibi atacaktr. 1806da Napolyon
Jenada, Prusya ordusunu kesin bir ekilde malup etti. 1815 Viyana
Kongresi srasnda Avrupa corafyas ve devletleraras g
dengeleri belirlenirken, Almanya dediimiz blgede danklk
devam etti. Bu danklk, Viyana Kongresi sonrasnda Prusya ve
Avusturya arasnda Alman prensliklerini kendi liderlikleri altnda
birletirme konusunda ciddi bir rekabete neden olacakt.

Napolyon Jenada

Blgenin XIX. yzyl balarndan itibaren hzla gelime srecine

giren sanayisi, Alman siyasi birliini neredeyse zorunlu klyordu.
Zira dnemin nemli sanayi devletleri olan ngiltere ve Fransa,
siyasi birliklerini asrlar ncesinden temin ettikleri iin uluslararas
arenada son derece etkin bir gce sahiptiler. Sz konusu devletler
tccarlarnn karlar dorultusunda smrge aray iine giriyor,

baz devletlerle tccarlar lehine ticari anlamalar imzalayabiliyor

ve lkelerinin menfaatlerini diplomasi ya da gerektiinde siyasi g
kullanarak savunabiliyorlard. Halbuki Alman corafyasnn
dankl, bylesi bir yapya izin vermedii gibi, prenslikler
arasndaki gmrk duvarlar da bu corafya iindeki ticareti olumsuz
etkiliyordu.

NCE GMRK BRL SALANDI

1818de Almanlar siyasi birlie giden yolda ilk adm attlar ve
Bavyera ile Avusturya dnda dier Alman prensliklerinin katlm
neticesinde Zollverein diye anlacak olan Alman Gmrk Birlii
kuruldu. Avusturyann Alman prensliklerini glendireceinden ve
blgedeki nfuzuna zarar vereceinden ekindii iin katlmad bu
teebbs, Prusyann dier prenslikler zerinde yldznn
parlamasna neden olacaktr. Esasen Alman prenslikleri Avusturya
ve Prusya arasnda srncemede kalm bir haldeydiler. Zira
Avusturyann liderlii kabul edilecek olursa bu devlet, emperyal
gelenein bir sonucu olarak Alman prensliklerinin i ilerinde
Prusyaya oranla daha az mdahil bir tutum taknacakt. Bu da
prensliklerin en azndan zerkliklerini garanti altna alacakt. Lakin
Avusturya, bilhassa 1830 ve 1848 yllar arasnda Avrupay kasp
kavuran ihtilaller srasnda, siyasi adan ne denli zayf olduunu
gstermiti. 1848de ayaklanan Macarlar, ancak Rusyann yardm
ile ezilebilmiti. Dahas muhafazakr Avusturyann, gelien Alman
burjuvazisinin ekonomik beklentilerini tatmin etmenin ok uzanda
olduu da bir baka gerekti.

Berlinde 1848 htilalleri

Buna karlk Prusya, hzla gelien bir sanayiye sahipti. Baltk

denizinde etkin bir g haline gelme abas iindeydi. Alman
prenslikleriyle giriecei muhtemel bir ittifak, merkezi ve gl bir
Alman ulus-devletinin domasna yol aacak, ancak kuvvetle
muhtemel ki bu ittifak iinde saylar 38i bulan Alman prenslikleri
bamszlklarn neredeyse tamamen yitireceklerdi. Her eye
ramen gelimeler, Prusyann olas bir Alman birliini temin etme
konusunda daha avantajl olduunu gsteriyordu. Yine de bu birlii
oluturmak sanld kadar kolay olmayacaktr. Avrupann ortasnda
bulunan Almanya, bata Avusturya olmak zere Fransa, Danimarka
gibi devletlerle de kozlarn paylamak zorunda kald. Kta
Avrupasnda bir gler dengesi arzulayan ngiltere de Orta
Avrupada sanayisi ve ekonomisi ile tehditkar bir Alman devletinin
kuruluuna scak bakmayacaktr.

Prusya Babakanlnn ilk yllarnda Bismarck

1861de Prusya tahtna geen I. Willhelmin en temel meselesi hi

phesiz ki Almanyann birliini salamak deildi. Kendisi,
ncelikli olarak asker ve ekonomik baz problemlerle ba etmek
zorundayd. Yaknlarnn tavsiyesi ile daha nce Petersburg ve Paris
bykelilikleri de yapm olan ve Avrupay olduka iyi tanyan
Prens Otto von Bismarck anslye unvanyla babakanlk
makamna atad. Bismarck, Prusyay dnyann baat glerinden
biri haline getirme yolunun, takip edilecek saduyulu bir diplomasi
ve doru zamanda yaplacak hamlelerden getiine inanyordu.
nemli Avrupa bakentlerindeki diplomatl ona ok ey
kazandrmt. lk olarak Alman prenslikleri, en ksa zamanda Prusya
etrafnda birlemeliydi. Zira gneydeki baz prenslikler
Avusturyann gdmndeyken, batdaki baz Alman prenslikleri
zerinde Fransz etkisi seziliyordu. Bu mcadeleler ortamnda
Rusyann da Prusyann yannda yer almas temin edilmeli ya da en
azndan tarafszl salanmalyd.
Bismarck politikasnn ilk iaretlerini 1862de yapt bte
grmeleri srasnda vererek, Almanyann kan ve demir ile ina
olunacan sylemiti. Bismarck, bu sz ile Almanlarn dnyadaki
mevcut g dengeleri iinde yer alabilmesinin ancak g kullanm
ile mmkn olduunu dile getiriyordu. Prusya babakan, mecbur
kalmadka savatan holanan bir politikac deildi. Nitekim

kendisi, sava, diplomasinin ya da ulalmak istenen nihai hedefin

bir paras olarak kabul ediyordu. Hedefe varldnda ise
kazanmlar korumak iin mmkn olduunca riske girmemek en
akllca yoldu.

EN ZAYIF HALKA DANMARKA

Bismarck, Alman birliinin nndeki d engelleri temizlemeye
ncelikle en zayf halkadan balad. Bu halka, Danimarkayd.
Danimarka, snr komusu olduu Alman dukalklarndan Schleswig
ve Holsteini 1863te dorudan topraklarna kattn aklaynca,
Bismarck duruma el koymaya karar verdi. Zira her iki dukalk da
Germen
Konfederasyonu
iinde
bulunuyordu.
Bismarck,
Avusturyann da Prusyann bu hamlesi karsnda tarafsz
kalamayacan biliyordu. Zira Avusturya, konfederasyon yesi bir
Alman prensliine kar giriilen bu hareket karsnda sessiz
kalrsa, dier prenslikler zerinde saygnln tmyle yitirebilirdi.
Bu nedenle iki Alman devleti, 1864 ylnn banda Danimarkay,
iki Alman prensliini ilhak giriiminden vazgemesi konusunda
uyard. Bu uyarnn sonu vermemesi zerine ubat 1864te balayan
sava, Ekim 1864te Viyana Antlamas ile nihayetlenecekti. Sava
sonrasnda Schleswig Prusyann, Holstein Dukal ise
Avusturyann idaresine brakld.

anslye Bismarck

Bismarck iin ikinci hamle Alman ulusal birliinin nndeki en

nemli engel olan Avusturyann devreden karlmasyd. Bismarck
bunun ncesinde de bir dizi diplomatik temasta bulunmay ihmal
etmedi. nce Fransa imparatoru III. Napolyon ile temas kuran Prusya
babakan, onu tarafsz kalmaya ikna etti. Zira iki devlet arasndaki
olas sava Fransann lehineydi. Fransa bu dnemde hem batdaki
baz Alman prenslikleri zerinde hem de talya zerinde nfuz elde
etme mcadelesi iindeydi. Uzun srecek bir Prusya-Avusturya
Sava her iki devleti de yprataca iin durumdan krl kan
devlet Fransa olacakt. Bismarck, Rusya ile yaknlamay da ihmal
etmedi. Rusya, 1853te patlak veren Krm Sava srasnda
kendisine kar hasmane tutum taknmayan tek byk devlet
konumundaki Prusyaya, olas bir savaa mdahil olmayacana dair
gvence verdi. Bylelikle Bismarck, Avusturya ile dorudan kar
karya kald. atmann grnrdeki nedeni Prusyann Avusturya
kontrolne giren Holstein Dukalnn i ilerine karmasyd.
Gerginleen ilikiler Prusyann Holsteina girmesi sonrasnda
savaa dnecekti.
Haziranda balayan mcadele, Prusya ordular komutan Helmuth

von Moltkenin dahiyane stratejisi ile kazanlan Knnigratz Sava

ile ak bir biimde Prusyann stnlnde devam etti. 1866
ylnn Temmuz ay ortalarnda Prusya ordusu Viyana nlerine
gelmiti bile. Bismarck burada frene basacak ve ilerleyen gnlerde
Fransa ile mcadele ederken ayn kltr ve kkten gelen
Avusturyay yannda bir g unsuru olarak grmek istedii iin
Viyanaya girmeyecekti. Zaten Austos 1866da imzalanan Prag
Antlamasyla da Prusya istediini fazlasyla almt. Bu anlama
erevesinde Avusturya, Alman birlii zerindeki tm haklarndan
feragat etmekte; bylelikle Prusya, Alman siyasi birliini temin etme
konusunda tek siyasi g konumuna gelmekteydi. Buna karlk
Avusturya, ald ar yenilgiye ramen ciddi bir toprak kaybna
uramamt.

Almanyann mimar: Bismarck, Willhelm ve Moltke

Ancak birliin tesis edilmesinde nemli bir engel daha

bulunmaktayd ki bu engel Fransayd. Fransa ile mcadele etmek

iin birden ok sebep bulunmaktayd. Her eyden nce Fransa,

Prusyann kontrol altna girmek istemeyen Bavyera ya da
Wrttemberg gibi Gney Alman prensliklerini destekliyordu. Bu
gl prensliklerin Prusya gdmne girmesi iin Fransann
ezilmesi artt. Dahas 1815 Viyana Kongresi ile snrlandrlan ve
genilemesi durdurulan Fransa, Alman corafyas iin bir tehdit
unsuru tekil ediyordu. Fransann banda bulunan mparator III.
Napolyonun Lksemburg, Kuzey talya ve Gney Almanyada hak
talepleri vard. Tm Avrupa, ite bu nedenlerden dolay iki lke
arasndaki bir sava kanlmaz olarak gryordu. Ancak Fransa
imparatoru, gerek kendisine dayanlmaz aclar yaatan bbrek
rahatszl ve gerekse de sava ncesi asker ve diplomatik birtakm
hazrlklar yapma istediinden dolay zaman kazanma peindeydi.
Ayn ey Bismarck iin de geerli olduundan, sava drt yl
boyunca ertelendi. Bu sre iinde Fransa, gerek Gney Alman
prenslikleri ve Avusturya, gerekse de talya ile yrtt
grmelerden bir sonu alamad. Prusya ise hem Avusturyann
onurunu rencide etmemenin semeresini toplayacak hem de talya gibi
ulusal btnln tam anlamyla temin iin Fransann blgedeki
etkinliini azaltmak isteyen bir devletin durumundan akllca istifade
edecekti. III. Napolyonun yapt birtakm diplomatik hatalar da ona
Gney Alman prensliklerinin verdii destei ortadan kaldracakt.

FRANSANIN TALEPLER
Fransa, daha Prusya, Avusturya ile mcadele etmeden nce,
tarafsz kalmasnn karl olarak Lksemburgun kendisine
devrinin Prusya tarafndan kabuln istemiti. Yine Belika
zerindeki emellerinin de tannmasn arzuluyordu. Uzun lafn ksas
Fransa, Bismarckn deyimiyle Avusturya meselesinde tarafsz
kalmasnn karl olarak Prusyadan bahi istiyordu. Bismarck,

Avusturyann iini bitirene kadar Fransann bu isteklerine aka

muhalefet etmekten ekinmi, ancak sava sonrasnda bu konudaki
rahatszln eitli vesilelerle dile getirmiti. te yandan
Prusyann 1866da Avusturyay devre d braktktan sonra hzla
bymesi, III. Napolyon zerindeki kamuoyu basksn da had
safhaya karyordu. Fransa aleyhine bozulan gler dengesinin
tesisi iin Lksemburg ve Belikann ilhak zorunlu kabul
ediliyordu.
te tam da bu srete ortaya kan spanyol taht veraset meselesi
Bismarcka, Fransayla sava iin arad mcadele nedenini verdi.
1868 yl Eyll aynda spanya tahtnda bulunan Kralie II. Isabella,
dzenlenen bir ihtilal sonrasnda taht terk etmeye mecbur
braklmt. Geici bir hkmet kuran spanyollar, taht iin
Avrupann gl ailelerinden bir prensi namzet olarak gsterme
karar aldlar. Sonunda Prusya imparatorunun yeeni ve anne
tarafndan da Fransa imparatoru III. Napolyona akraba olan Prens
Leopold Hohenzolerni tahta davet ettiler. Prusya Kraliyet Hanedan
olan Hohenzolernlere mensup gen prens, ilk bata Fransa ile Prusya
arasnda mcadeleye sebep olaca dncesi ile taht reddetti.
Ancak devreye Bismarckn girmesi, hadiselerin seyrini
deitirecekti. Tecrbeli devlet adam, bu teklifi kabul etmenin
Prusyaya ve Almanyaya en byk hizmet olaca fikrine gen
prensi ikna etti. Nitekim spanyollar, ubat 1870te tekliflerini
yenileyince bu sefer kabul cevab ile karlatlar.

Biz Almanlar bir tek Tanrdan korkarz bu dnyada, Bismarck.

te bu gelimeler Fransada souk bir du etkisine sebep olacakt.

spanya ve Prusya tarafndan iki ate arasnda braklma tehlikesi
karsnda III. Napolyon derhal harekete geti. ngiltere, Rusya ve
Avusturyann da olaylara mdahil olmas sonrasnda 12 Temmuz
1870te Leopold Hohenzolern, spanya taht namzetliinden
ayrldn aklamak zorunda kald. Esasen tam da bu nokta da
mesele kapanm grnyordu. Zira Prusya kral, Fransa ile bir
sava arzulamad gibi, Fransa imparatoru da Prusya ile sonu belli
olmayan bir mcadeleye girmekten ekinmekteydi. Bylesi bir
ortamda, III. Napolyonun bir teebbs ilikileri tekrar gerdi. III.
Napolyon, Prusya kralndan Berlin bykelisi aracl ile spanya
tahtna hibir zaman bir Hohenzolern prensinin gemeyeceine dair
yazl garanti talep etti. Prusya kral Willhelm, bykeliye byle bir
yazl teminat vermeyi reddetti ve szl olarak imparatorun bu
konuda endie etmemesini dile getirmekle yetindi. Bu konu hakknda
syleyecek baka da bir ey olmadn gayet nazik bir dille ifade
etti. Fransz bykelisi de kraln szl teminatnn yeterli olduunu
sylemiti.
Mesele bir kez daha kapanm gibiydi. Fakat bir gn sonra Prusya
kralnn, babakan olmas nedeniyle Bismarck durumdan haberdar
etmesi ve Fransa imparatorunun talebinin basna ne ekilde

aktarlaca meselesini Bismarcka brakmas olaylarn seyrini

deitirecekti. Bismarck, konuyla ilgili basn bildirisini kaleme
almadan nce, Alman Genelkurmay Bakan Moltke ile ksa bir
toplant yapt ve ordunun savaa hazr olduu cevabn alnca da u
aklamay kaleme alarak gazetelere gnderdi: Fransa elisi,
Prusya kralndan hibir Hohenzolern prensinin bir daha spanyol
tahtna aday olmayaca konusunda yazl gvence istemi,
majesteleri de Fransa elisini bir daha bu konu ile ilgili olarak
huzuruna kabul etmeyeceini ifade ile kendisine tebli edecek hibir
eyi olmadn bildirmitir.

Bismarck, esir dm III. Napolyonu teselli ederken

Aslnda Bismarckn basna verdii yazl bilgi, her ne kadar doru

olsa da, slubu son derece tahrik ediciydi. Franszlar bu bildiriden

bykeli ve dolaysyla onun temsil ettii imparatorlarnn

aaland sonucunu karrken, Almanlar da byle bir teminat
istenmesini kendi ulusal onurlarna yaplm ar bir hakaret olarak
algladlar. Fransada da Prusya aleyhine byk gsteriler
dzenlendi. Paristeki Prusya Bykeliliinin camlar krld.
Gsterilerde halk Prusyaya, Berline! diye sloganlar att.
Bylelikle sava, nne geilemez bir hal almt.

MPARATORU ESR ETTLER

Temmuzda Fransa, Prusyaya sava ilan etti. Fiil mcadele ise 2
Austosta balad. Bir ay iinde Fransz ordusu ard ardna bozguna
uraynca, III. Napolyon hasta olmasna ramen cephenin yolunu
tuttu. Prusya, 1 Eyll 1870te Sedanda yaplan meydan savanda
rakibini hezimete uratt. Sava sonunda imparator 80 bin kadar
Fransz askeri ile birlikte esir dt. Pariste ayaklanmalar ba
gsterdi ve bunun sonrasnda 1852den beri devam eden
imparatorluk rejimi sona ererek, Fransada nc kez cumhuriyet
ilan edildi. Paris bir yandan yaanan i karklklarla alkalanrken,
te yandan Prusyallar tarafndan kuatma altna alnd. Muhasara
srerken Parisin dnda bulunan ve Fransa imparatorlarnn
ikametgah saray olan Versaillesin Aynal Salonunda Almanyann
temelleri atlacakt. 18 Ocak 1871 gn Bavyera kral II. Ludwig,
kendi elleriyle Prusya kral Willhelme imparatorluk tacn
giydirecekti. Bylelikle Willhelm, II. Reichin yani Alman
mparatorluunun ilk imparatoru olacaktr.
Fransa bu olayn intikamn 1919da alacak, Almanyann I. Dnya
Sava sonrasnda k belgesi olan Versailles Antlamasn ayn
sarayn, ayn salonunda Almanyaya onaylatacakt. Fransa, 10 Mays
1871de imzalanan Frankfurt Antlamas ile malubiyeti kabul etti.
Anlamann artlar ayn zamanda I. Dnya Savann nedenlerini de

gzler nne seriyordu. Buna gre Fransa, kmr ve demir yataklar

asndan zengin olup, halknn byk ksm Fransz olan Alsace
Lorrain blgesini Almanyaya brakrken, 5 milyar frank sava
tazminat demeyi de kabul ediyordu. Almanya, bu tazminat denene
kadar Fransann kuzey topraklarn igal altnda bulunduracakt.
Bismarck grld zere Avusturyaya kar ngrd hogry
Fransaya gstermemi ve lkesi 1918de Fransann intikamna
ahit olmutu.

Versay Saraynda Almanyann kuruluu, 18 Ocak 1871

Bugn hl Bismarckn kiilii hakknda polemikler retilmeye

devam ediliyor. Ynetim tarz olarak her ne kadar zaman zaman pek
otokrat olsa da, politikada Ama, arac meru klar ilkesini rehber
edinerek karc ve acmasz bir yol takip etse de, XIX. yzyl dnya
politikasnda ve Alman tarihinde oynad mhim rol asla inkar
edilemez.
BSMARCK OSMANLI DEVLETN PAYLAMAYI TEKLF ETMT
Almanyann tarihsel sre iinde yetitirdii en
biri olan Otto von Bismarck, Osmanl Devletine
dostane hedefler gtmyordu. Almanyay trl
Bismarcka gre asl nemli olan, Almanyann

deerli devlet adamlarndan

ynelik politikasnda pek de
zorluklar zerine ina eden
dou ve batsndaki gler

dengesinin korunmasyd. Osmanl ise bunu temin iin gerektiinde rahatlkla

feda edilebilecek bir devlet durumundayd. Bismarck, Almanyay, Fransann
krlan ulusal onuru zerine ina etmiti. Fransa hem ar bir tazminata mahkm
edilmi, hem de ekonomik adan son derece kymetli Alsace-Lorrain
blgesinden olmutu. Fransann ilk frsatta bu ar yenilginin intikamn almak
istemesi kanlmaz grnyordu.
Mevcut artlar unu gstermiti ki, Fransa tek bana Almanyaya rakip
olamazd. Ancak doudaki Rusya ile birlemesi Almanya asndan tam
anlamyla kabustu. u halde Almanya, mutlak surette Fransay siyasi adan
yalnz brakma politikas takip etmeliydi. Bunun da yolu Rusya ile iyi
geinmekten geiyordu. Yalnz ortada kk bir problem vard. Ayn Almanya,
Avusturya ile olan ilikilerini de benzer bir ittifak iinde tutmaya nem
veriyordu. Halbuki Avusturya ve Rusyann karlar zellikle Balkanlar sz
konusu olduunda atyordu. Zira Prusyaya yenilerek Orta Avrupada
dikkate deer bir g olmaktan kan Avusturya, btn dikkatini Balkanlara
younlatrmt. Rusyann blgede takip ettii politikalar, doal olarak
Bismarck ziyadesiyle huzursuz ediyordu. stelik Avusturyaya ngilterenin
destek vermesi de bir baka endie verici gelimeydi. Zira ngiltere,
Balkanlarda yaylmaya alan ve Boazlar tehdit eden Rusyay, kendi
smrgelerine giden yol asndan bir tehdit olarak gryordu. Gelimeler
pekala Rusyay Fransa ile yaknlama srecine itebilirdi. Bu da Bismarckn
binbir emekle kurduu politik dengelerin altst olmas anlamna geliyordu.
Tarihimize 93 Harbi olarak da geen 1877-78 Osmanl-Rus Harbi srasnda
yaananlar, Bismarck istemedii bir durumla kar karya getirecekti. 93
Harbine giden olaylar silsilesi 24 Temmuz 1875te Hersekte Nevesin kazas
Hristiyanlarndan bazlarnn vergi vermemek amacyla ayaklanmalar zerine
balad. Osmanllar, balangta Avrupal byk devletlerin devreye girmemesi
iin blgeye bir nasihat heyeti yollamay tercih etmilerdi. Ancak bu tutum,
asilerin cesaretini daha da arttrmt. Bunun zerine Osmanllar, blgeye
kuvvet sevk etti. Fakat bu durum isyann genilemesine, Karada ile Srbistan
ahalisinin de olaylara dahil olmasna yol at. Tarihe Hersek Bunalm olarak
geen bu gelimeler srasnda Rusya, aktif bir ekilde blgede Osmanl
nfuzunun azalmas iin rol oynad. Buna karlk Avusturya, Balkanlarda Rus
etkisinin g kazanmasndansa mevcut statkonun devamn arzuluyordu.
ngiltere de bu konuda ak bir ekilde Avusturyaya destek veriyordu.

Frankfurt Bismarck heykeli

Tm bu yaananlar Avrupay yeni bir buhrana, hatta muhtemelen bir savan
eiine getirmekteydi. Tam da bu srada Rus D leri bakan Prens Gorakof,
Bismarcktan douda emelleri olmayan tek byk Avrupa devletinin lideri
olarak Berlinde bir konferans toplanmasn istedi. Doal olarak Bismarck, bu
teklife hi de scak bakmayacakt. Ne de olsa Almanya, arabuluculuk yaparken,
ister istemez taraflardan birini dn vermeye davet edecek ve bu daveti alan
devletin desteini yitirecekti. Bu durum Bismarck, tek bar zm olarak
grd Osmanl Devletinin paylalmas fikrine yneltti. Eer Osmanl miras
byk devletlerce kat zerinde paylalrsa ve Rusyada bu paylam hayata
geirmek iin Osmanl Devletine sava aarsa sorun byk lde halledilirdi.
Bismarckn kafasndaki paylam plan byk devletlerin karlarn tatmin
eder nitelikteydi. Buna gre Batl devletlerin Hersek Bunalm sebebiyle
sunduklar reeteyi muhtemelen reddedecek olan Osmanl Devletine Rusya
sava aacak, ngiltere de bu srada Akdenizde bulunan donanmasn devreye
sokarak smrge ve ticaret yollar asndan son derece nemli olan Svey
Kanal ve Msr igal edecekti.
Avusturya ise Osmanlnn Balkan topraklarn rehin olarak igal edecek,
buralarn stats sonradan belirlenecekti. Buna karlk bu iki devlet Rusya ile
grme masasna oturacakt. Bu grmede Trklere yaam sahas olarak
stanbul, Edirne ve Anadolu ciheti braklacakt. Bunun dndaki blgeler
byk devletler arasnda nfuz alanlarna ayrlacakt. Bu durum, Osmanl
Devletinin de lehine idi. Zira her geen zaman yaad alkantlarla blgenin
daha da istikrarszlamasna, dolaysyla da byk devletler arasnda yaanan

nfuz atmalarnn artmasna neden olan Osmanl Devleti, klen

topraklarnda daha muktedir bir politika takip edebilecekti. stanbul,
Osmanllara braklrken, anakkale Boaz tarafsz ellere, belki bir komisyona
devredilecekti. Bylece Rusya, kendi evine alan kap durumundaki
Boazlardan emin olurken, ngiltere ve Fransa da Rusyann scak denizlere
inmesinden endie duymayacaklard.
Bismarck, en nemli politik hasm olan Fransay da Avrupa barnn devamn
dnerek darda brakmamt. Plana gre ngiltere, Msr ile Suriye
civarnda Fransaya da ekonomik ve ticari ayrcalklar verebilirdi. ngilterenin
bu konuda telaa kaplmasna da gerek yoktu. Zira dnyann en byk deniz
gcne sahip olan ngiltere, olas bir anlamazln kmas durumunda her
koulda Fransay hizaya sokabilirdi.
Gelgelelim Bismarck da kafasndaki bu plann sadece ho bir fantezi olduunun
farkndayd. Nitekim ngiltere ve dier byk devletler nezdinde bu sebeple
herhangi bir giriimde bulunmamt. Bir yandan Rusyann stanbuldan
vazgemesini istemek, te yandan Avusturyaya yeni nfuz sahalar amak ve
ngilterenin Msr ve evresinde baz kilit noktalar igal etmesine gz
yummak, politik gerekliklerle ok da badamayan tutumlard.

Bismarckn ters dt Kayzer Willhelm

Fakat 93 Harbi sonrasnda toplanan 1878 tarihli Berlin Kongresinde alnan
kararlar, Bismarckn sava ncesinde fantezi olarak grlen ve politik alana
dklemeyen fikirlerini byk lde hayata geirecekti. Avusturya, BosnaHerseki himayesi altna alrken, Bulgaristan da Rus nfuzuna alacakt.

Boazlar ve Balkan topraklarnn bir ksm ise Osmanl egemenliinde

kalacakt. ngiltere, belki o srada deil, ancak drt yl kadar sonra Msra
yerleecekti. Bununla birlikte deien dengeler Avrupa barn korumaya
yeterli gelmeyecek ve I. Dnya Savana giden sre bylelikle balayacakt.
Bismarckn Avrupadaki g dengelerini gzeten Reel politiki, 1890da
onun babakanl brakmas ile dizginleri eline alan Kayzer II. Willhelmle
beraber Welt politike yani dnya liderlii politikasna dnecekti.
Bylelikle Bismarckn en ok korktuu ey gerekleecek; Almanya,
Avusturyadan yana tercihini kullanrken, Rusyay karsna alacakt. Bu
durum Fransann Rusyaya yaknlamasna ve 1870in intikamn 1918de
fazlasyla almasna yol aacakt.

KAYNAKA
Bekir Sdk Baykal, Bismarckn Osmanl mparatorluunu Taksim Fikri, Ankara
niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, say: 5, Ankara 1943, s. 3-12.
Henry Kissinger, Diplomasi, (ev: brahim H. Kurt), stanbul 1994.
Stephen J. Lee, Avrupa Tarihinden Kesitler, (ev: Sava Aktur), II, Ankara 2002.
lber Ortayl, Osmanl mparatorluu ve Alman likileri, ki Dost Hkmdar Sultan II.
Abdlhamid ve Kaiser II. Willhelm, (ed: lona Baytar), stanbul 2010, s. 11-15.
Ali Reat, Bismarck, Ankara 1930.
Midhat Sertolu, Avrupann Kaderini Deitiren Olay: 1870-1871 Alman-Fransz Sava,
Hayat Tarih, cilt: 2, say: 8, Austos 1975, s. 13-20.
Gl Tokay; Ayastefanostan Berlin Antlamasna Dou Sorunu, ada Trk
Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Ankara, 1999, s. 188-202.
Rifat Uarol, Siyasi Tarih (1798-1994), stanbul 1995.

17 / AVRUPA MZAHI VE OSMANLILAR

Gnmzde karikatr, en etkin propaganda aralarndan biri olarak
kullanlmaktadr. izgiye ve bazen de sze dayanan bu sanat,
toplumlar harekete geirebilme, byk halk hareketlerinin fitilini
ateleyebilme gcne sahiptir. Bazen bir dine, bazen bir toplulua,

bazen de bir siyasi lidere ya da partiye yneltilen sert eletiriler,

eitli tepkileri de beraberinde getirebilmektedir. Bunun son
rneini Danimarkada yaynlanan Jyllands Posten gazetesindeki
Hz. Muhammede ynelik hakaret ierikli karikatrler sonrasnda
yaadk. Gazetenin kltr editr Flemming Rose, karikatrleri
yaynlamaktaki maksadnn Mslman dnyasnn snrlarn test
etmek olmadn, sadece kamusal alanda ifade zgrl konusunda
yaanan skntlar eletiri iin bir tartma balatmay amaladn
sylese de slam dnyasnn youn fkesi ile karlamaktan
kurtulamamt. Bu durum, Trkiyenin AB sreci ile ilgili
tartmalarn da derinden etkilemi, Trkiyenin karikatr krizi
srasnda slam dnyasnda yattrc bir rol oynamas gerektii
ABnin st dzey idarecileri tarafndan dile getirilmiti. te yandan
yaananlar, mizahn dinsel deerlere saldrmasnn meru olup
olamayaca tartmalarn beraberinde getirmi, slam dnyasnda
bu konuyla ilgili olarak Bat lemine ynelik baz eletiriler
yaplmt. Bu eletiriler arasnda Papann, pop arkcs
Madonnay evirdii bir klipten dolay aforoz etmeye kalkmas,
yine Papann sklkla ecinsellik ve doum kontrol bata olmak
zere baz uygulamalara kar verdii beyanlar ya da Hz. sann
hayatn deiik bir bak asyla anlatan bir filmin baz lkelerde
gsterimden kaldrlmas gibi tutumlarn gndeme getirilmesi yer
alyordu. Dolaysyla bir yerde Bat dnyas, kendi inan iklimine
ynelik farkl yorumlara kar nasl ki ciddi bir hassasiyet tayorsa,
slam dnyasnn baz konulardaki hassasiyetini anlamas gerekir
deniyordu.
Bilindii kadaryla karikatr kelimesi ilk kez Rnesans
dneminde 1646 ylnda talyan yazar Annibale Carracinin
Bologna Sanatlar isimli eserinde gemekte ve bir olay
arptarak anlatma manasnda kullanlmaktadr. Kelimenin

Avrupada ilk kullanld lkeler de daha ok Orta ve Bat Avrupa

lkeleri olan talya, Hollanda ve Fransadr. Ortaada Katolik
Kilisesinin yeniden dzenlenmesi amacyla giriilen Reform
hareketleri dneminde Kalvincilerle Luthercilerin yani reformcularn
birbirlerini ya da bazen Katolik Kilisesini yerin dibine geirmek
amacyla yapm olduklar izimler, gnmz karikatr sanatnn ilk
yaptlar olarak kabul grmektedir. Karikatr sanat gnmzde de
ou zaman Yenialardakine benzer amalara hizmet eder nitelikte
kullanlmaktadr.

Stern dergisinde yaynlanan karikatr

Yakn bir zaman nce Stern dergisinin 23 Eyll 2004 tarihli

saysnda yaynlanan ve Trkiyenin ABye girme abalarn kaba
bir dille hicveden karikatr de, hakl olarak o gnlerde epey bir sre
gazetelerimizin gndemini megul etmiti. Sz konusu karikatrde,
elinde bavuluyla ve yzndeki biimsiz byyla Trkiye, ABnin
kapsndan ieri kpeklere mahsus kk bir kapdan girmeye
almaktayd. Bu nedenle de karikatr, Trk basnnda youn bir
tepki ve nefretle karland. Gelgelelim toplumumuz, bu tarz
karikatrlere tarih iinde fazlasyla muhatap olmutu. Bu yazda
istedim ki bilhassa XIX. yzyln sonu ve XX. yzyln banda
Batl dergilerde yaynlanan bu tarz karikatrlere yer vereyim.
Bylelikle Bat basnnn en azndan bir kesiminde Trkler

hakkndaki imajda, aradan geen uzun zamana ve Trk toplumunun

giritii kkl reform abalarna ramen aslnda pek de bir
deiimin olmad anlalsn.

AVRUPAYA MALZEME OLDUK

XIX. yzylda Osmanl mparatorluu, zayflamasyla beraber
Avrupada gittike gelien yayncln mizah koluna nemli bir
malzeme tekil eder oldu. Bu yzylda Avrupa basn Osmanllar;
dze kmak iin abalayan, Baty yakalamaya uraan ancak
abaladka batan ve Avrupada da istenmeyen misafir olarak
varln srdren bir zavall olarak gryordu. Bu yzylda
zellikle Fransz htilali sonrasnda ortaya kan milliyetilik
akmnn bir sonucu olarak Balkanlarda art arda isyanlar
grlmekteydi. Esasen bu isyanlarn tohumu nl Fransz general
Napolyon Bonapartn 1797 ylnda Avusturya mparatorluunu
yenerek bu lkeden toprak almas ve bu suretle Osmanllarla komu
olmasyla atlmt. Dnyaya hkim bir imparatorluk kurmak isteyen
Napolyon, bir yandan Balkanlar zerinden Akdenize sarkarak
Rusyann genileme yolunu tkamak, dier yandan da Msr alarak
ngiltereyi smrgelerine giden yolda vurmak emelindeydi. Bu
nedenle de Balkan uluslar arasnda milliyetilik duygularn
krklemek suretiyle blgede karklklar kmasna n ayak
olmutu.

Zrt Trk

Napolyonun bir yandan da Msr igale girimesi, Avrupada

Dou meselesi ad verilen sorunun alevlenmesine yol at. Dou
sorunu ksaca, artk zlme devresine giren Osmanl Devletinin
Avrupann byk devletlerince ne ekilde paylalmas gerektii
sorunuydu. Byk devletler dier rakiplerinin de karlarn ister
istemez gz nne alarak kendi emellerini elverdiince uygulama
safhasna koymaya baladlar. Bu amala Rusya, Balkanlarda
yaylma politikasn tm hzyla hayata geirmeye giriirken,
ngiltere smrgelerine giden yolu garanti altna almak amacyla
Msr ve Kbrs igal etmi, Fransa da kendine en yakn Afrika
sahilleri olan Cezayir ve Tunusu ele geirmiti. Batl devletler,
Osmanl lkesindeki yaylma emellerini hayata geirmek iin

zellikle Balkanlarda yaayan aznlklar ve onlarn sorunlarn

byk bir ustalkla kullanyorlard. Kendi smrgelerindeki
Mslmanlara ikinci snf vatanda muamelesini bile ok gren
Batllar, sz konusu Osmanl Devletinin iindeki aznlklar olunca
her ne hikmetse adeta adalet timsali kesiliveriyorlard.

BALONDAN ISLAHAT
Osmanl Devletinin bu duruma bir son vermek ya da en azndan
Batl devletlerin kendi zerindeki basklarn hafifletmek amacyla
bavurduu yntem ise padiah ve baz devlet adamlarnn
giriimleriyle pe pee hatt- hmayunlar kartarak tm
vatandalarnn ve tabii ki bu arada gayrimslimlerin de haklarnn
gvence altnda olduunu dnyaya duyurmak oldu. Bu amala 1839
ylnda Tanzimat Ferman, 1856 ylnda Islahat Ferman ve 1876da
da I. Merutiyet ilan edildi. Fakat tm bu teebbsler Bat ile
giriilecek konferans ve mzakerelerde Trklerin gz boyamak
amacyla gerekletirdii tedbirler olarak grld. Bat dergilerinde
bu durum Nargile fokurdatan tembel ve aylak Trk, nce reformun
hayalini kurar, ardndan da kocaman balonlar karar eklinde
sunuldu.

Bir balon daha

BRNC SINIF KASAP

Bununla da kalmad, I. Merutiyeti ilan ederek Osmanl tarihinde
ilk parlamento olan Meclis-i Mebusan aan padiah olan ve
Kanun- Esasi adl Osmanl anayasasn yrrlle koyan II.
Abdlhamid de Batda saysz karikatrde resmedildi. Mesela
Abdlhamid, XX. yzyl balarnda Makedonyada yaayan farkl
milletlere mensup aznlklar arasnda meydana gelen kargaann
bastrlmas srasnda g kullanlmas nedeniyle, yaynlanan bir
karikatrde birinci snf bir kasap olarak izildii gibi, bir dier
karikatrde de masaya yatrd kk bir Makedon ocuunu
kesmeye hazrlanan bir cani olarak karikatrize edilmiti. Bu

karikatrde Avrupallara seslenen II. Abdlhamid, Daha nce

500.000 Ermeniyi kesmeme gz yumdunuz, Makedon Hristiyanlar
katletmeme niye kar kasnz ki? diyordu.

ZRT TRK
Yirminci yzyl balarnda I. Balkan Savann kt gnlerde
Avrupann nde gelen devletleri savan sonucu ne olursa olsun
Balkanlardaki mevcut stat ve snrlarn korunacana dikkat
ekmilerdi. Bu durumun en nemli nedeni 1897 ylnda Osmanl
Devleti ile Yunanistan arasnda meydana gelen savata Osmanl
birliklerinin baarl olmasyd. Avrupann devreye girmesiyle
Osmanl Devleti, zaferle kt bu savan nimetlerinden
yararlanamamt. Hatta bu dnem Avrupa basnnda kan bir
karikatrde Yunanistan ve Osmanl Devleti, kendileri ile mzakere
yapmak amacyla sandalda bekleyen Avrupann byk devletlerinin
gz nnde samimiyetsiz bir centilmenlik yar iinde
resmedilmilerdi. Sonuta, kyda bekleyen sandal Yunan tarafn
selamete karrken, arkasnda ban saklayan hain Trk bir kez
daha avucunu yalamt.

Ancak I. Balkan Savanda bu sefer Balkan uluslarnn yz

glmt. Dolaysyla sava ncesinde byk devletlerin
Balkanlardaki mevcut durumun ne olursa olsun devam ettirilmesi
ynnde aldklar karara da bir gerek kalmamt. Ne de olsa yenilen
ve toprak kayb sz konusu olan Osmanl Devletiydi. Rusyann
desteini de arkalarna alan Yunanistan, Bulgaristan, Srbistan ve
Karada 1912 ylnda Osmanl Devletine sava aarak baarl
olmular, hatta Bulgar ordusu atalca nlerine kadar ilerlemiti.
Savan en nemli k nedeni olarak Avrupa basn, Balkanlardaki
son Osmanl mirasnn sz konusu devletler arasnda bllmesini
gryordu. Bu durumu anlatan bir karikatrde Balkan uluslar,
klcn krarak esir ettikleri zrt Trkten parasn isterler, fakat
zrt Trkn artk alnacak hibir eyi kalmamtr.

GRT SORUNU
Zaten daha nceleri Girit sorunu nedeniyle kaleme alnan bir baka
karikatr, hem bu temay ilemekte hem de XX. yzylda Avrupa
karsnda zaman zaman dtmz durumu ok ak bir ekilde
gzler nne sermekteydi. Girit Adas, XVII. yzylda Osmanl
tarihinin en uzun sreli kuatmasnn ardndan snrlar iine
katlmt. Fakat 1821 ylnda Mora Yarmadasnda meydana gelen
Yunan Ayaklanmas srasnda adadaki yerli Rumlar da isyan etmi ve
olaylar ancak Osmanllarn Msr valisi Kavalal Mehmed Ali
Paann yardmyla ve zorlukla bastrlabilmiti. Yunanistan,
kurulduu ilk yllardan beri adann kendisi ile btnlemesi iin
youn abalar harcam, hatta 1866da adada kan byk isyann
sonrasnda adann kendisine balandn ilan etmiti. Fakat adaya en
tecrbeli diplomatlarndan biri olan li Paay gnderen
Osmanllar, Girite birtakm zel haklar tanyarak isyann nn
almay baarmlard.

Bununla beraber Giritte sular yine de durulmam ve 1897 ylnda

kan Osmanl-Yunan Savann en nemli nedenlerinden birini
adann durumu tekil etmiti. te tam da bu yllarda izilen bir
karikatr mali iflasn ilan etmi Osmanlnn acnas durumunu ok
net bir biimde gzler nne seriyordu. Yrtk prtk fakat srmal bir
asker niforma iinde Avrupann kapsn alan sefil Trkn
elinde Giritle ilgili tavizler ieren bir torba vard. Ekonomik adan
sfr tketmi olan Trkn herhangi bir konuda pazarlk edecek
durumu da yoktu. Siyasi konularda Avrupallarn istedii tavizleri
vererek yaamn onlarn insafna terk etmek durumundayd.

STE IKTIM DYE VNME

I. Balkan Sava sonrasnda kazanlan zafer, Balkan uluslarn elde

edilen kazancn paylam konusunda birbirine drecekti. Bu
nedenle Yunanistan, Srbistan, Karada ve Romanya kendi aralarnda
birleerek bu savata aslan payn alan Bulgaristana saldracaklar,
durumdan istifade ile Bulgaristana sava aan Osmanllar da I.
Balkan Savanda kaybettikleri Edirne ve Krklareliyi geri
alacaklard. Balkan uluslarnn arasndaki anlamazlktan yararlanan
Osmanllar, bylece Avrupa ktasndaki varlklarn sembolik de
olsa devam ettirmeyi baaryorlard. Avrupa basn bu durumdan da
mizah malzemesi karmay ihmal etmedi. 1913 yaznda Edirne ve
Krklarelinin geri alnmasnn hemen ardndan yaynlanan ve
Ksmet adn tayan bir karikatrde Trk, karsnda yer alan ve
Avrupann byk devletlerini temsil eden kadna Tpk eski
gnlerdeki gibi yine buradaym derken, Avrupa da cevaben Ama
biliyorsun ki yine kovulacaksn demekteydi. Gamsz Trkn
azndan ise u szler dklmekteydi Tamam ite, tpk eski
gnlerdeki gibi.

II. Balkan Sava ve Osmanl Devleti

Aslnda II. Balkan Savan kazanan Osmanl Devletinde, daha

nce kaybedilen topraklarn yeniden geri alnmas hayalleri de
canlanmt. Bu nedenle Edirne ve Krklareliyi Bulgarlardan alarak
byk bir saygnlk kazanan Enver ve Cemal Paalar liderliindeki
ttihat ve Terakki Cemiyeti, Osmanl Devletini son bir byk
kumarn iine itmekte ciddi bir duraksama gstermemiti. I. Dnya
Sava ncesinde Avrupada tilaf ve ttifak devletleri arasndaki
kutuplamann had safhaya vard bir dnemde, cemiyet de Almanya
ile gizli bir ittifak anlamas imzalad. Almanyann, artk son
demlerini yaamakta olan Osmanl Devletini kendi yannda grmek
istemesinin baz nedenleri vard. Her eyden nce Almanya gittike
gelien sanayisi iin hammadde kaynaklar aray iindeydi. Fakat
XX. yzyln balarnda dnyann en verimli hammadde yataklar
zaten ngiltere ve Fransa tarafndan smrge haline getirilmiti.
Sadece Osmanllarn elindeki Ortadou ve Anadolu kalmt ki

Almanya dostane yollarla bu blge zenginliklerinin ilenmesine

talipti. Dier yandan Osmanl lkesinde modern teknoloji ile
silahlandrld takdirde zellikle Ruslar durdurup ngilizleri
smrgelerine giden yolda vurabilecek kalabalk bir insan
potansiyeli vard. Yine padiah, ayn zamanda Mslmanlarn
halifesiydi. ngiliz ve Fransz smrgelerinde yaayan halkn byk
bir blmnn Mslman olduu dnlrse, bu durumun ne byk
bir g olduunu daha da iyi anlamak mmknd. Bylelikle
Almanya, Osmanl Devletine kendi saflarnda yer verdi.

BAKALIM NEREDE PATLAYACAK?

Osmanllarn 12 Kasm 1914te tilaf devletlerine sava aarak I.
Dnya Savana katlmas zerine izilen bir karikatrde Alman
mparatoru Kayzer Willhelm, bir sava topu mermisi olarak
resmedilen Trkiyeyi sonu bilinmeyen bir mehule srkler ekilde
resmedilmiti. Karikatrde imparator, Osmanl padiahna her eyi
kendisine brakmasn ve kendisine gvenmesini tembihlerken, Tek
yapacan eyin patlamak diyordu. Padiah da Evet, bunu
gryorum. Ama her ey bitince ben ne olacam? diyerek
endielerini dile getiriyordu.

Kayzer Willhelm ve Osmanllar

TRKN FTES
Savan ilerleyen gnlerinde Almanya, mttefikleri ile olan
ilikilerinde despot bir lider grnts izmeye balad. Ne de olsa
mttefikleri iinde en byk asker ve teknolojik gc kendisi elinde
tutuyor, doal olarak savan ykn de kendisi ekiyordu.
Avusturya-Macaristan ve Osmanl mparatorluu, Almanya sayesinde
savaa devam ediyorlard. Savan ilk iki ylnda Almanyann
ban ektii ttifak devletlerinin, dier grup karsndaki bariz
stnlnn temelinde de zaten Alman teknolojisi yatyordu.
Avusturya-Macaristan bu teknoloji sayesinde Srbistan zerinde
stnlk kurmu, Osmanllar bu durumun da yardmyla
anakkalede devrin en byk deniz gcn durdurmay

baarmlard. Bu gelimeler Almanyann mttefiklerine kar

taknd tavr da deitirmi ve Almanlar sava srerken yaplan
hatalar daha hkimane, hatta bazen hakarete varan bir slupla
mttefiklerinin yzne vurur olmulard. Tam da o gnlerde
yaynlanan bir karikatrde sava tanrs rolne soyunan ve bir sava
arabasnn stnde resmedilen Almanya, at yerine kotuu
Avusturya-Macaristan ve Osmanly kamlarken izilmiti. Rusya
ve talya karsnda yava yava g durumlara dmeye balayan
Avusturya-Macaristan, mttefiki olan Almanyann bu irkin tavrn
grmezden gelmek zorunda kalyordu. Nitekim bu devlet ikinci at
olarak koulan Osmanlya dnerek bu tavr grmezden gelmeyi
dndn dile getirirken, ne olursa olsun eski gnlerin aaasnn
da etkisiyle gururu elden brakmayan Trk, Giderek kafam
bozuluyor, imdi ifteleyeceim diye haykryordu.

Trkn iftesi

Grld gibi mizah her zaman dnya politikasnda en nemli

silahlardan biri olarak kullanlageldi ve bu tr karikatrler her
zaman gndemde yerini ald. Karikatr, bugn de politik savalarn
en nemli malzemelerinden biri olmaya devam ediyor. Karikatr
sanat malzemesini byk lde gndemden ve yaanlan
gelimelerden alr. Bu nedenle de slup ne kadar kaba olursa olsun
her zaman bir gereklik pay tar. Bu ynyle de tarihilere nemli
bir malzeme tekil eder.

KAYNAKA
Necmettin Alkan, Avrupa Karikatrlerinde II. Abdlhamid ve Osmanl maj, stanbul
2006.

Turgut eviker, Geliim Srecinde Trk Karikatr, cilt: I, stanbul 1991.

Grbz Evren, Avrupa Birlii, Din, Karikatr Krizi ve Model lke Trkiye, Jeopolitik, yl:
5, say: 26, Mart 2006, s. 76-79.
Orhan Kololu, Trkiye Karikatr Tarihi, stanbul 2005.
Attila zer, letiimin izgi Dili Karikatr, Eskiehir 1994.
Hfz Topuz, letiimde Karikatr ve Toplum, Eskiehir 1986.
Kerem Topuz, Kartpostal Karikatr, Abdlhamid ve Trkiyenin maj..., Tombak, say:
23, 1998, s. 43-52.

18 / II. ABDLHAMD ZAMANINDA NE

GNDERLEN HEYET- NASHA
Son yllarda Trkiye, Kosovadan Afganistana dnyann birok
yerine dzenin salanmasna yardmc olmak zere asker gnderiyor.
Gemite de Osmanl mparatorluunun inde Avrupallara kar
kan isyan bastrmak iin asker gndermesi istenmi, ancak II.
Abdlhamid devlet adamlarnn ynlendirmesiyle Devlet-i liyenin
prestijinin zarar grmemesi iin, sadece nasihat heyeti gndermekle
yetinmiti.

Eski bir karikatrde in, kendini batl glere kar savunuyor.

in, tarihi boyunca pek ok farkl hanedan tarafndan ynetildi.

Hanedanlarn en uzun sreli olanlarndan biri de 1644 ile 1911
yllar arasnda inde hkm sren Manu Hanedanyd. Bu
hanedan, inin kuzeydousunda bulunan Manurya blgesinden
hareketle ini igal etmi ve yaklak iki buuk asr srecek bir
slalenin temellerini atmt. Bununla beraber Manu Hanedan
dneminde yerli halk tekil eden inlilerle ynetici snf tekil
eden Manular arasnda ciddi atmalar da yaand. zellikle
Manularn in toplumunun iinde erimemek iin inlilerle
Manular arasnda evlenme yasa koymalar, inlilerden
itaatkrlklarnn alameti olarak salarn rmelerini istemeleri,
memuriyetlerde ve idari kadrolarn st birimlerinde Manular
istihdam etmeleri iki taraf arasndaki uurumu daha da arttrd. Yine
Manular, inde ktln yaand devrelerde dahi in halknn
kuzeye yerlemesine izin vermemi, Manuryada Manu nfusunun
her daim egemen olmasn bu yolla temin etmilerdir.

1870lerde anghayl inliler

Hanedann ilk dnemlerinde in, olduka parlak gnler yaad.

Fakat zaman iinde yukardaki sebeplerin de etkisiyle kan isyanlar,
bu hanedan zor durumda brakt. zellikle Beyaz Lotus ve Gk
Kanunu tarikatlarnn isyanlar zorlukla bastrld. Fakat asl tehlike
Batdan geldi. lk olarak 1727de in ile Rusya arasnda Amur
Nehrindeki bir snr anlamazl sebebiyle patlak veren hadiseler,
inlilerin Rusyaya baz ticari imtiyazlar vermeleri ile sonuland.
XVIII. yzyln sonlarnda ise inliler ok daha acmasz Avrupal
smrgecilerle karlatlar.

OSMANLILARLA ORTAK KADER

in tarihinin Osmanl tarihi ile benzeen pek ok ortak noktasndan
biri de kapitlasyonlard. Batl bir smrgeci devletin blgede
ayrcalklar elde etmesi iek bahesine doluan ar misali dier

devletleri de ekecekti. ngilterenin ardndan 1844te inliler, hem

Fransa hem de Amerika Birleik Devletleri ile bir dizi ticari imtiyaz
ieren antlamalar yapmak zorunda kaldlar. Ayn yllarda anghay
Liman hizmete ald ve tpk Hongkong gibi ksa bir srede
tannamayacak kadar byd. lke ierisindeki gmn bylelikle
yabanc lkelere akmas ile doan ekonomik a in, tpk
Osmanllarda olduu gibi d bor alarak kapatmaya alt. Ama bu
durum da inde, Osmanldaki Dyun-u Umumiyeye benzeri bir
Avrupa ekonomik basksnn kurulmasna ortam hazrlad.
inin Bat hegemonyasna kar giritii kk direniler,
Avrupal devletler tarafndan sert bir biimde bastrld. 1856da
inlilerin kaaklk yapan ve ngiliz bayra tayan bir gemiye el
koyarak mrettebat da esir etmeleri zerine, Krm Savann
muzaffer mttefikleri ngiltere ve Fransa ortak olarak ine asker
kard. yl sren Lorcha Sava sonunda mttefikler Pekine
kadar ilerledi. Sonuta Batllar, kapitlasyonlarn snrlarn daha
da genilettiler. Avrupallara alan liman says artrlrken
ngilizler, inde toprak satn alma ve ngiliz vatandalarnn in
yasalarna tabi olmadan kendi konsoloslarnca yarglanmas gibi
geni imtiyazlar elde etti. 1894e gelindiinde in ticaretinin %65i
tamamen ngilterenin kontrol altnda idi. Batllarn misyonerlik
faaliyetleri de yine bu dnemde had safhaya ulat. in kltrn
bozduklar gerekesi ile halk, Katolik ve Protestan mezheplerine
bal bu misyonerlere byk tepki gsteriyordu. Tm bu gelimeler
inde Avrupallara kar duyulan nefret dalgasn daha da artrd.
Bu dalga, 1900 ylnda Boxer syanna yol at.
XX. yzyln ilk gnlerinde in adeta bir kska iine alnmt.
Bir yandan limanlar ve lke iindeki ticareti kontrol altnda tutmak
isteyen ngiltere, Fransa, Almanya ve talya gibi Avrupal devletler,
dier yanda douya doru genileyen Rusya ve tabii ki bu yzyln

banda bir sper g olarak tarih sahnesine kmaya balayan ve

ine bal Manuryaya gz diken Japonya.
Tm bu kargaa ortamnda in halk yabanc bir hanedan olan
Manu Hanedanna kar, Boxer ad verilen gizli bir rgt kurmutu.
Boxer, yumrukla kavga eden kiiye verilen bir unvan olmakla
birlikte, inliler bunu Hakkn ve Adaletin yumruu olarak
yorumluyorlard. Fakat bu hareket bir sre sonra artan Bat tazyiki
karsnda kendisine yeni bir hedef seti. Bu yeni hedef
Avrupallard. stelik yeni hedefin Avrupallar olmas, lke
idaresini elinde tutan ve halk arasnda htiyar Buda olarak anlan
mparatorie Tzu Hsi tarafndan da hararetle desteklenmekteydi. Bu
durum en azndan halk ve Manu Hanedan arasndaki srtmeyi
geici de olsa erteledi.
Boxerler ayaklanma ncesinde halk arasnda byk bir propaganda
faaliyeti yrttler. Avrupallar Haa gerilmi bir domuza tapan
sapknlar olarak tantan Boxerler, onlarn eytandan trediini, bu
sebeple mavi gzl olduklarn sylyor, telgraf hatlar ekerek hava
cinlerini, demiryolu ubuklar dikerek de yer altnda gml
ecdadlarn rahatsz ettiklerini ifade ediyorlard. Yerlere atlayarak
yzlerini paralayan Boxerler, kendilerine kurun ilemeyeceini,
nk hakikatin yumruu olduklarn ifade ediyorlard.

Bir Boxer karikatrnde Batllarn boyunlar kesilirken

Hareket ilk olarak inin kuzey blgesinde balad. Burada

faaliyet gsteren bir ksm misyoner, bir ksm ise tccar yaklak
250 kii, Boxerler tarafndan katledilmilerdi. Boxerler, 13 Haziran
1900de inin bakenti Pekinde ok daha byk olaylara sebebiyet
verdiler. mparatorie Tzu Hsi tarafndan verilen yabanclarn
katledilmeleri emrinin de etkisiyle ksa srede byyen ayaklanma,
bir hafta sonra Alman bykelisi Baron de Kettlerin sokak
ortasnda lin edilmesi ile bambaka bir boyut kazand. Asiler,
Pekinde Batl konsolosluklarn bulunduu mahalleyi kuattlar ve
buradaki Batllar yaklak iki ay boyunca muhasara altnda
bulundurdular. Konsolosluklarn bnyesinde hizmet veren 475 sivil
ve yine burada grevli 450 Batl asker ile 3000 kadar Hristiyan
inli, kendilerini yardm kuvvetleri ulaana kadar savunmak zorunda
kald. Bu arada Boxerler, ele geirdikleri pek ok Batly, balarn
klla uurmak suretiyle katlettiler. ldrlenler arasnda bilhassa
misyonerlik faaliyetinde bulunan Avrupallar bulunuyordu. Misyoner
Batllar, eleri ve ocuklar ile birlikte katledildiler.

BATI BASINININ DDALARI

Yaananlar zerine Alman Kayzeri Willhelm, ayaklanmay iddet
yoluyla bastrmak amacyla inde kar bulunan dier Avrupa
devletlerini yardma ard. indeki Japon, ngiliz, Fransz, Rus,
Alman, Amerika Birleik Devletleri, Avusturya ve talyan askerler
toplanarak, bu birliklerin bana 1870 ylnda Fransa ile yaplan
Sedan Savann muzaffer komutan Alman Mareal Waldersee
getirildi. Mttefiklerin asker gc 20 bin kii civarndayd. Bu
birliklerin ok byk bir ksmn Rus ve Japon askerler olutururken,
2500 civarnda Amerikan askeri de harektta vazife almt. Toplam
sekiz mttefikin arasna sonradan ilgin bir devletin daha katlmas
gndeme gelecekti.
inde meydana gelen ayaklanma yznden bir sre sonra,
dnemin saygn Avrupa gazetelerinden ngiliz Times, Alman,
Frankfurter Zeitung ve Avusturyal Noye Fraye Presse gibi
gazetelerde Boxer syannn Avrupallarla bir trl yldz
barmayan ve Batl devletlerin baka bir blge ile ilgilenmesini
kendi zerindeki basklarn hafiflemesi asndan nimet sayan II.
Abdlhamid tarafndan byk bir memnuniyetle desteklendii
ynnde haberler yaylmt. Hatta bir adm daha ileri giden Avrupa
basn, ii padiahn halifelik unvan vastasyla inli Mslmanlar
kullanarak isyan krkledii iddiasna kadar gtrmt.
II. Abdlhamid, bu gelimeler zerine derhal bata Londra Elilii
olmak zere Avrupann byk merkezlerindeki Osmanl
bykelilerine sz konusu gazetelerde yaynlanan haberleri
hkmet adna tekzip edici ifadelerle yalanlamalar emrini verdi.
Fakat mevcut gelimeler Osmanl Devletini ksa zamanda daha
radikal tedbirleri hesaba katmak zorunda brakacakt.

Dnemin padiah II. Abdlhamid

Osmanl-Almanya ilikilerinde yaknlamann grld bir

dnemde, Alman kayzeri Willhelm, II. Abdlhamide mracaatla
Boxer syannda Mslmanlarn da yer alm olabileceinden
endie ile, slam dnyasndaki en saygn makam olan hilafet
kurumunun devreye sokulmasn rica etti. Willhelmin byle bir
istekte bulunmasnn en temel sebebi, hammadde kaynaklar
asndan rekabet ierisine girdii dier Batl lkelere kar
mttefiki olan halifeyi kullanarak bir stnlk elde etmekti. Yeri
gelmiken hemen belirtelim ki, in Mslmanlar ile Osmanl
Devleti arasnda bu yzyldaki ilk byk yaknlama, Sultan
Abdlaziz dnemine tesadf eder. 1865ten 1877ye kadar Dou
Trkistanda bamsz bir devlet kurmay baaran Yakup Bey, Sultan
Abdlazize eli gndererek kendisini halife olarak tandn
bildirip tazimlerini sunmutu. Sultan II. Abdlhamid zamannda ise
uygulanan Panislamist politikalarn da etkisiyle sadece Dou
Trkistanda deil, bata Pekin olmak zere inin farkl
blgelerindeki Mslmanlar da gerek Cuma ve gerekse bayram
namazlarnda hutbeyi II. Abdlhamid adna okumaya baladlar.
Bylelikle evvelki dnemlerde Abbasi halifeleri adna okunan hutbe,

dorudan doruya dnemin Osmanl sultanna evrilmi oluyordu.

Saylar 30 milyon civarnda tahmin edilen in Mslmanlar
nazarnda Osmanl Devleti, slam leminin lideri konumundayd.
Devlet-i Aliye asndan da Alman imparatorunun bu daveti,
Osmanllarn isyan yznden Avrupada oluan olumsuz imajnn
dzeltilmesi hususunda bir frsat nitelii tayordu.

NAZIM HKMETN DEDES N HEYETNDE

Durum, Almanyann stanbul Bykelisi Baron von Biberstein
araclyla padiaha iletildiinde, II. Abdlhamidin ilk tepkisi
Boxer Ayaklanmasn bastrmak amacyla harekete geen Batl
glere asker yardmda bulunmak ynnde olmutu. Fakat devlet
ricali ve bilhassa Sadrazam Halil Rfat Paa, byle bir teebbsn
smrgeci emellerle inde bulunan Batl devletlerin ekmeine ya
sreceini ifade etti. Dahas bu tutum, zat- ahaneye inli
Mslmanlar arasnda duyulan muhabbeti de olumsuz etkileyecekti.
Netice itibar ile padiah, asker gnderme ynndeki tutumundan
vazgeti. Bunun zerine sadece inde yaayan Mslmanlara sz
konusu isyandan uzak kalmalarn telkin amacyla Mirliva Hasan
Enver Paa bakanlnda baz din adamlarnn da katlaca bir
nasihat heyetinin gnderilmesi karara baland. Heyette Enver Paa
dnda Kolaas mer Nazm Bey, Bayezid medresesi hocalarndan
Mustafa kr Efendi, Fetvahane memurlarndan Hac Tahir Efendi
de bulunuyorlard. Ayrca heyete muhafz olarak Humuslu Mahmut ve
Hasan Efendiler de alnmt. Heyetin tercmanln ise Avusturya
Konsolosluunda alm, aslen Hrvat olan Kinyoli Efendi
yapyordu. Kinyoli Efendinin kz Hortans ise heyetteki tek kadn
idi. lgintir ki Hortans, yolculuk esnasnda heyetin banda bulunan
Hasan Enver Paa ile evlenir. Evlilik iin sarayn da gr
sorulmu ve padiahn izin vermesi ile de izdiva gereklemitir.

Esasen seyahate liderlik yapan Hasan Enver Paa da son derece

ilgin bir ahsiyettir. Kendisi, 1848 htilali srasnda Ruslardan
kaarak Osmanl Devletine snan Konstanty Berzecki ya da
Mslman olduktan sonraki ismiyle Mustafa Celaleddin Paann
oluydu. Enver Paann bir dier ilgin yn de kz Aye Celile
Hanm ile Nazm Paann olu Hikmet Beyin evliliklerinden doan
nl air Nazm Hikmetin dedesi olmasdr. Bunun dnda Enver
Paa, eitimini Pariste grm, Sultan Abdlhamidin yaverlii
vazifesini yrtm bir kiiydi. Uluslararas diplomaside de
tecrbeliydi. Amerika-spanya ihtilaf srasnda Osmanl Devleti
adna gzlemci olarak Kbada bulunmu ve Trk-Yunan hudut
komisyonunda grev almt.
Heyet, isyann kmasndan bir mddet sonra, bir Rus gemisi ile
ine doru yola kt. 23 Nisan 1901de Svey Kanalna ulald.
Buradan itibaren yola Saksin adndaki bir Alman gemisi ile devam
edildi. Yol zerinde bulunan Singapura urayp buradaki
Mslmanlarla da temasa geen Osmanl delegesi, youn sevgi
gsterileri ile karland. Singapurlular, misafirlerine Trk
bayraklar ile donattklar camilerini gezdirip gzelce arladlar.
Heyet, bundan sonra 1901 ylnn Mays aynda inin anghay
Limanna vard. Burada Mslmanlarla temasa geen Enver Paa,
eyhlislam Cemaleddin Efendinin kaleme ald, stanbulda
inceye tercme edilerek baslp oaltlan ve inli Mslmanlara
iyi niyet dilekleri ieren bir metni de datt. Heyetin dier yeleri
de indeki ehl-i slamn bu tr olaylara karmasna halifenin
rzas olmadn kesin bir dille blge Mslmanlarnn nde gelen
simalarna aktard. Zaten inli Mslmanlar genel olarak bu isyana
rabet gstermedikleri gibi, baz Batllar da evlerinde yahut
camide saklamak suretiyle yaanan arlklar karsndaki
tutumlarn ortaya koymulard. Osmanl delegesi ngilizler

tarafndan da scak karland. Hatta ngilizler, Hasan Enver Paann

ngiliz hizmetindeki bir Snni Beluci alayn tefti etmesini dahi rica
ettiler. Bylelikle gerek blge ve gerekse de Hindistan
Mslmanlar nazarnda Snni slam halifesi ile ortak hareket
ettikleri intiban uyandrmay umuyorlard. Ancak heyet, dier Batl
devlet temsilcileri nezdinde fazlaca bir ilgi uyandrmad. Zira
Osmanl delegesi olaylar tamamen kontrol altna alndktan sonra
blgeye intikal etmiti.

Boxer Harektn bastran Batl mttefikler

Heyet, inli Mslmanlar arasnda gayet olumlu karland.

Osmanllar, bu heyet sayesinde hem Panislamizm politikas
erevesinde nemli bir adm atm, hem de Batl devletlere gerekli
hallerde ne denli hayati roller oynayabileceklerini ak bir ekilde
gstermilerdi. Grevini yerine getiren topluluk, Rus yetkililerin
ricas zerine Haziran aynda inden Japonyaya, oradan da
Koreye geip, Rusya zerinden stanbula dnd.

MANU HANEDANININ SONU OLDU

Boxer syan sonrasnda en byk darbeyi Manu Hanedan yedi.
in ynetimi, ok yksek bir mebla tazminat demeye mahkm
oldu. lkenin banda bulunan mparatorie Tzu Hsi, Batl lkelere

yaanan gelimeleri yabanc dmanl olarak deil de iktidara

kar balayan bir isyann amacndan sapmas olarak takdim etti.
Esasen inde olas bir istikrarszln Rusya veya Japonyann
blgeye mdahalesine ortam hazrlamasndan korkan ngiltere
liderliindeki Batl devletler de olay bu ekilde kabullenme yoluna
gittiler. Ancak Tzu Hsinin lkede bir dizi reform yapmasn art
kotular. Yaplan reformlar bilhassa eitim alanna younlatrld.
Hele de 1905te Japonyann Rusyay yenilgiye uratmas
sonrasnda Japon eitim sistemi taklit edildi. Her yl 10-15 bin aras
renci Japonyaya eitim grmesi iin gnderildi. Halbuki ayn
dnemde Amerikaya 800, Avrupaya ise muhtemelen uzakln da
etkisiyle 400 renci gnderilmekteydi. Bu renciler ilerleyen
yllarda lkedeki devrimci kadrolar tekil edecekler, XX. yzyln
ilk yarsnda lke ynetimine damgalarn vuracaklard. dari
anlamda da lke iin Japon anayasas uygun grld ve anayasal
idarenin temelleri atld. Bu arada Manu ynetimine kar da pek
ok ayaklanma kyordu. Bunlarn sonuncusu olan ve 10 Ekim
1911de balayan ayaklanma baarya ulat. Ayaklanmann bana
geen Sun Yat-Sen, Aralk 1911de Manu Hanedannn
lavedildiini ilan ederken, Ocak 1912de de in Cumhuriyetinin
ilk cumhurbakan oldu. Lakin koca in, bundan sonra da
durulmayacak ve bir dizi siyasa kargaa sonrasnda 1949da
komnist devrim gerekleecektir.

inin lideri Sun Yat-Sen

NN KSEM SULTANI TZU HS D
Baz devletlerin tarihinde ihtirasl kadnlar nemli yer tutarlar. in tarihi
deyince de akla yaklak 40 yl boyunca bu byk imparatorlua hkmeden
mparatorie Tzu Hsi gelir. Kendisi, gerek saray iinde evirdii entrikalar,
gerekse de imparatorluu idare etmek iin ibirlii yapt g odaklar gz
nne alndnda, Osmanl tarihindeki Ksem Sultanla olduka benzeir.
Bilindii gibi Ksem Sultan, ocuklar olan IV. Murad ve Sultan brahim
devrinde idarenin iplerini ele almaya almt. IV. Muradn saltanatnn ilk
yllarnda baarl olmusa da sonrasnda dizginleri oluna kaptrd. Sultan
brahim devrinde de bu nfuzunu devam ettirmeyi bilmi, hatta gcn torunu
IV. Mehmedin saltanat devresinde srdrmeye niyetlenmiti. Bunun
sonucunda gelini Hatice Turhan Sultan ile giritii nfuz mcadelesini
kaybetmi ve canndan olmutu.

Tzu Hsi
Tzu Hsinin hikayesi de benzer zellikler tar. mparatorie, Manu
toplumunun orta tabakasna mensup bir aileden geliyordu. Saraya alndktan
sonra imparatorun odalklar arasna girmeyi baarmt. ok gzel ve ekici bir

kadn olmamasna ramen, imparatora bekledii veliahd vererek dier

rakibelerinin arasndan syrlmasn bildi. Kocasnn lmnden sonra da henz
ok kk yata olan olunun naibeliini stlendi. Olu, 17 yana geldiinde
reid olarak lkeyi idare etme hakkna sahip olsa da, onu odalklarla ve trl
elencelerle oyalayarak, lke idaresinin dnda tuttu. Olunun lmnden
sonra kendisine rakibe olmasndan ekindii gelinini dahi zehirlettii sylenir.
Taht yolu, olu ldkten sonra bu kez de yeenine ald. Devletin zlme
devresine girdiini gren gen imparator, lkenin idaresini dorudan ele
almaya kalkt. stelik birtakm reformlar yaparak muhafazakr evrelerin de
fkesini zerine ekti. Bu reformlar arasnda ordunun dzenlenmesi, Batdan
danmanlar getirilmesi, tercme odasnn kurulmas, inde kadn aalayan
baz geleneklerin yasaklanmas gibi uygulamalar geliyordu. mparator, ak
biimde kendisine Japon modernizasyonunu rnek almt. Sonuta Tzu Hsi bir
kez daha devreye girerek yeenini zindana gnderdi. Danmanlarndan ounu
da ldrtt. Reform giriimleri durdurulduu gibi, Batllara kar da hasmane
bir tavr taknld. Bu dorultuda Boxer Ayaklanmas srasnda asilere destek
vermekten ekinmedi. Hareketin bastrlmasndan sonra uzun trnaklarn
keserek kyafet deitirdi ve Pekinden kat. Bakente ancak modernleme
teebbslerine destek ve anayasal gelimelere ortam hazrlamak konusunda
sz verince dnebildi. Tabii ki bu szlerinde samimi deildi. 1908de nce fel
geirdi ve ksa bir sre sonra da ld. lmnden sonra Manu Hanedan da
ok yaamad. Sun Yat-Sen nderliinde balayan bir halk ayaklanmas
neticesinde 1 Ocak 1912de Manu Hanedannn ynetimine son verildi ve
lkede Cumhuriyet ilan olundu. Her eye ramen Tzu Hsi, inin son muktedir
imparatoru olarak tarihe geti.

KAYNAKA
Bar Adbelli, Osmanldan Gnmze Trk-in likileri, stanbul 2007.
Ylmaz Altu, in Sorunu, stanbul 1967.
A. Fuat Arsan, 18. Yzyl Sonu 19. Yzyl ininde Genel Durum ve Ynnan Mslman
Ayaklanmalar, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dou Dilleri ve Edebiyatlar
(Sinoloji) Anabilim Dal Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2010.
Caroline Blunden, Atlasl Uygarlklar Ansiklopedisi: in, (ev: Seluk Esenbel), stanbul
1989.
Mahmut etin, Boazdaki Airet, stanbul 1997.
John K. Fairbank (King), ada inin Temelleri: 1840-1950, (ev: nsal Oskay),

Ankara 1969.
Harry G. Gelber, M.. 1100den Gnmze in ve Dnya, (ev: H. Hlya Kocaoluk),
stanbul 2010.
Rahman Nurdun, in Modernlemesi ve Trkiye: (1840-1911), Hacettepe niversitesi
Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Baslmam Doktora Tezi, Ankara 2003.
Taha Toros, Abdlhamitin ine Gnderdii Trk Nasihat Heyeti, Yllarboyu Tarih, say:
3, Haziran 1978, s. 11-13.
Taha Toros, Gemite Trk-in likileri, Milliyet, 11 Haziran 1972.

19 / BAIMSIZ BR DN CUMHURYET:
AYNAROZ
Aynaroz ya da Ayion Oros, nam- dier Hz. Meryemin bahesi...
Her ne kadar adn bir kadndan alsa da XXI. yzylda kendini
modern dnyadan tecrit eden keilerin yaad ve hl Ortaadan
kalma gelenek ve ritellerin korunduu bu yarmadaya, 1060
ylndan beri her trl dii canlnn girii yasaklanmtr. Hatta
kadn brakn, yasaktan sakal olmayan erkekler bile nasibini alm.
Yunanistan yarmadasnn gneyinde yer alan bu mekan, dnya
Ortodoksluunun en nemli din merkezlerinden biri olarak kabul ve
sayg gryor. Ruhani adan stanbul Fener Patrikhanesine bal
olan Aynarozun tarihesine yle bir nazar edelim:

Athos Da eteklerinde bir manastr

Yazmza konu tekil eden Aynaroz, tarih boyunca nemli bir din
merkez olmutur. Sadece Hristiyanlk asndan deil, bu dinin
ncesinde Pagan Helen kltrnde de Aynaroz, nemli bir mevkiye
sahiptir. Nitekim Byk skenderin mimar Dinokrat, daha M..
340ta Aynarozun eteklerinde kurulduu Athos Dan yontarak bu
byk fatihi lmszletirmeyi tasarlamt. Dinokratn bu
dncesini hayata geirdiine dair bir emare bulunmamakla
beraber, Hristiyanlk dneminde dan en yksek ve sert bir
yamacna Hz. Meryemin bir heykelinin yaptrld baz kaynaklarda
geer.

Aziz Athanasius

Rumca telaffuzuyla Hagion Oros hakknda bilinen ilk bilgiler

M.. 490lara kadar gider. Bu tarihte, Ege blgesinde yer alan
yonlara yardm ettikleri iin Yunan ehir devletlerini cezalandrmak
amacyla sefere kan Pers kral Kserkes, donanmasyla Aynaroz
aklarnda iddetli bir frtnaya tutulmu ve ran kral da gemilerini
geirmek amacyla Aynaroz topraklarnda bir buuk fersahlk bir
kanal amt.

Bununla beraber Aynaroz asl nn Hristiyanlk dneminde

kazanmt. VII. yzyldan itibaren terk-i dnya iin ideal bir mekan
konumundaki yarmadaya keiler yerlemeye balad. Bizans
imparatoru Nikephoras Fokasn (963-969) X. yzyl ortalarnda
Aziz Athanasiusu Aynaroza gndermesi ile yarmadann nemi bir
kat daha artt. Fokas, baz imparatorlarn ahir mrlerinde yaptklar
gibi inzivaya ekilebilecei bir manastr ina ettirmeyi istiyordu.
Lakin bir suikast neticesinde gelen lm, ona bu frsat
vermeyecektir. Eteklerinde kurulduu Athos Dana adn veren ve
963 ylnda yarmadann en byk manastr olan Byk Lavra
Manastrnn temellerini atan Aziz Athanasiusun zamannda, Bizans
imparatorlarndan Makedonyal Vasilin de desteiyle Aynaroz, 9701020 yllar arasnda Hristiyan dnyasnn nemli din
merkezlerinden biri konumuna gelmitir. Dnyann her trl
zevkinden feragat eden keiler iin artk nemli bir mekandr. yle
ki XI. yzylda Lavradaki kei says 300e kadar kar.
Aynarozun ilk sakinleri olan Rum-Ortodoks rahiplerden sonra,
ayn mezhebe bal olan Grcler de 971 tarihinden itibaren adaya
yerlemeye balamlardr. XII. yzyl sonlarnda ise Rus ve Srp
papazlar adadaki bu eitlilii arttracaklardr. Rus din adamlarnn
says bu devletin siyasi gc ile orantl olarak ksa zamanda
fazlalar. XIX. yzylda Kutsal Dada 3615 Rus kei yaarken,
3207 Rum, 530 Grc, 340 Bulgar, 288 Romen ve 189 da Srp kei
hayat srmekteydi.

MPARATORLARIN VE PADAHLARIN
KORUMASINDA
1042 ylnda Bizans imparatorlarndan IX. Konstantin
Monomakhos (1042-1055), Aynaroza gemi inasnn yan sra

stanbula zeytin, kmr ve arap nakline msaade ruhsatnamesi

verdi. Bylece Aynarozda yaayanlar iin nemli bir gelir kaps
ald. Bunun haricinde Aziz Athanasius tarafndan ina edilen Lavra
Manastrna ait olan koyun, kei ve davar evredeki meralarda
zgrce otlayabilecekler ve keilerden otlak vergisi alnmayacakt.
I. Aleksius (1081-1118) ve II. oannes (1158-1143) zamannda ise
sadece Lavra Manastrna ait olan bu hakkn kapsam geniletilerek
tm Aynaroz manastrlar iin geerli hale getirilmitir.

Aynarozda bir Rus manastr

1204 yl hem Bizans hem de Aynaroz asndan skntl gnlerin

balangcn da beraberinde getirmitir. Bu tarihte IV. Hal Seferi
sonunda stanbul, Katolik Hallarn eline gemitir. stanbulun ilk
Hal kral olan Fransz asilzadesi Bodouin, Bizans zamannda
Aynaroza verilen imtiyaz kaldrmaya alm, Bizans
mparatorluunun desteinin azalmasn frsat bilen korsanlar da
Aynaroz evresini yamalamlardr. Aynaroz halk bu durum
karsnda bir yandan yaadklar mekanlar kale gibi surlarla
evirmi, dier yandan da en byk mezhep dman olarak kabul
ettikleri Papadan yardm istemek zorunda kalmlardr. Papa III.
nnocent, bu konuda ada halkna yardmda bulunmutur.

Aynaroz, I. Murat zamanda Osmanl kontrolne girdi.

1261 ylnda stanbulun dmesi nedeniyle znike ekilmek

zorunda kalan Bizansllar, baz kentlerini Hallardan kurtardlar.
Bizans bakentini Hallardan kurtaran hkmdar olarak tarihe geen
Mihael Paleologos (1259-1282), Aynaroza gelerek Katolik ve
Ortodoks kiliselerinin birlemesi konusunda Papann temsilcileriyle
konutuysa da bir ilerleme salayamad. 1312 ylnda ise adada
nemli bir gelime yaand ve Protos denilen yneticilerin seimi
yeniden Aynaroz ahalisine brakld.

Aynaroz panoramas

Osmanllar I. Murad dneminde 1373 ylnda Aynarozu

topraklarna kattlar. I. Murad, Aynaroz ahalisine Bizansllar
tarafndan verilen imtiyazlar bir ferman ile tanmtr. Her ne kadar
bu ferman gnmze ulaamamsa da II. Selim zamannda 7 aban
976 (1568) tarihinde verilen bir dier ferman, byle bir belgenin
varln dorulamaktadr. yle der II. Selim:
anl ecdadmdan Murad Hann msaadelerini ben de
onaylyorum, Aynaroz ruhbanlarnn 14.000 sikke borlar vardr.
Manastrlar ile ruhbana ait ba, bahe, hane, dkkan, meyhane, sr,
koyun ve zahire ambarlarn her trl vergiden muaf tutuyorum.
Voyvodalar ve subalar fermanmza uygun davransnlar ve Aynaroz
rahiplerini incitmesinler. Ama tm bu muafiyetlere karlk manastr
ve rahipler, Mslmanlarn hazinesine 70.000 ake hara
vereceklerdir.
1237/1821 Yunan syan srasnda Aynaroz Adas halk da taknlk
belirtileri gsterdi ve devlet bu civarda asker bulundurmaya,
Aynarozun ilerini de stanbulda bulunan Bostanc Aann
nezaretine vermeye mecbur kald.
II. Selim tarafndan 976/1568 tarihinde verilen yukardaki
fermandan 1117/1705 tarihli nizamnameye kadar adadaki iler
genelde gzel bir biimde yrmse de zaman zaman Patrikhane ile

adann mahalli idaresi arasnda anlamazlklar da gndeme

gelmitir. Hatta ada iinde farkl manastrlarda ikamet eden rahipler
arasnda bile zaman zaman ekimeler eksik olmamtr. 1076/1665,
1078/1667, 1157/1744, 1163/1749, 1172/1758, 1194/1780
senelerinde bu tr skntlar gzlemlendi. Bab- Al de bu kavgalar
srasnda genel olarak tarafszln muhafaza etmeye almsa da
zaman zaman talimat yaynlamaktan da geri kalmamtr. Adann
durumu Kk Kaynarca ve Berlin Antlamalarnda da ele alnm;
Rus, Srp ve Romen manastrlarnn imtiyazlar tekrar tasdik
edilmitir. 1282/1865 ylnda ise adann yllk vergisi 41.263 kuru
olarak tespit olunmutur.

1912DEN BER BAIMSIZ

Aynaroz, nceleri Protos denilen ve yarmada ahalisi tarafndan
seilen yneticiler tarafndan idare edilirdi. Zamanla Protoslarn
tayini Konstantinopolis tarafndan belirlenmeye balamtr. Bu
dnemde stanbul patrikhanesinin himayesi altnda hareket eden bu
yneticiler, grev srelerinin bitiminde yine adadaki manastrlarda
inzivaya ekilir ve mrlerinin kalan ksmn burada geirirlerdi.
XVII. yzyldan itibaren Protosluk kurumu eski nemini
kaybederken, 1783te yaplan bir dzenleme ile adadaki byk
manastrlardan seilen 20 temsilcinin katlm ile oluan bir meclisin
Aynarozu idare etmesine karar verildi. Osmanl Devleti ok zel
durumlar dnda adaya dorudan mdahalede bulunmad. Blge, bu
konumunu, her ne kadar zaman zaman baz kesimlerden tepki alsa da
Yunanistan devletinin kontrolne getii 1912 tarihinden sonra da
devam ettirdi. Hatta 2003te Avrupa Birliinin Aynaroza kadnlarn
da girebilmesi ynndeki talebi, baz Yunan kadn parlamenterler
tarafndan destek bulsa da lkenin genelinde ok byk bir infiale
sebebiyet verdi. Aynaroz 1912den beri bamsz bir din cumhuriyeti

olarak tannyor. 1926daki Yunan anayasas da bu staty onaylyor.

Aynaroz, stanbuldaki patrikhaneye dorudan bal bir ruhani blge
olmas sebebiyle, buraya gitmek iin ya patrikhaneden ya da
Atinadaki Aynaroz temsilcisinden vize almak gerekiyor.

Aynaroz keileri

Bizansllarla balayan, Osmanllar ve Yunanistan devleti

zamannda devam eden ayrcalkl yapsyla Aynaroz, belki bugn
XVI. yzyldaki grkeminin ok gerisinde kalmtr. Zira bir vakit 40
civarna kadar kan manastr says gnmzde 20ye kadar
inmitir. Hatta baz manastrlar kei azlndan dolay zorlukla
ayakta duruyorlar. Ruslarn nfuzlarnn had safhada olduu
dnemlerde yarmadada hkm sren Rus kei egemenliinden
bahsetmek de artk mmkn deil. Yarmadada bulunan manastrlarn
on yedisinde Yunan, birinde Rus, birinde Srp ve birinde de Bulgar
keiler ikamet ediyor. Bunun dnda hemen her manastrda farkl
milletlere mensup keilere de rastlamak mmkn. Gnmzde de
keiler, gnlk yaamlarn eski ritellere gre ekillendirmeye
devam ediyorlar. Gnlerinin neredeyse yarsn duaya ayran
keiler, tarla ve manastrn dier ileri ile urayor ya da el
sanatlar ile itigal ediyorlar ki, geimlerinin hatr saylr bir
ksmn da zaten bu yolla elde ediyorlar. Aynaroz, tm bu zellikleri
ile dnyann en ilgin zerk cumhuriyetlerinden biri olma konumunu

bugn de muhafaza etmektedir.

Aynarozda Aya Yorgi Manastr

DOUDA MANASTIRLARIN DOUU
Aratrmaclar, manastr sisteminin kkenini Hristiyanln ilk yllarna kadar
karrlar. lk keilere III. yzyl sonlarnda tesadf olunur. Bunlar, daha ziyade
tek balarna mnzevi yaam sren kiilerdi. nzivadan murad olunan; kiinin
kendisini dnyaya balayan duygular kreltmesi, servet, cinsellik, hret gibi
hislerden arnmasn temin etmekti. Hristiyanlk inancnn Roma tarafndan
kabul sonrasnda ise daha sistemli inziva yaam formlar ortaya kmaya
balad. Manastr yaam da denilen bu sistemin ad Yunanca monakos yani
tek bana yaamak kelimesinden tretilmiti. lk rneklerine bugnk
Msrda rastlanan manastrlarda yaayan keiler, ortak bir yaam alann
paylayor, beraberce dua ediyor, maietlerini kazanyor, yatp kalkyorlard.
Sonralar manastr hayat Filistin, Suriye, Anadolu zerinden stanbula kadar
uzanacak, Batda da bu manastrlarn (birtakm farkllklar gstermekle
birlikte) rneklerine tesadf edilecekti. stanbulun en naml manastrlar ise
Studios, Pammakaristos, Gastria, Aya Lips manastr kompleksleri idi. Bunlar
iinde bugn Molla Fenari sa Camii olarak hizmet veren Aya Lips manastr

kompleksi, bilhassa Bizans bakentinin en naml hastanesine sahip olmakla

hret bulmutu. Sonradan mrahor lyas Bey Camiine evrilen Yedikuledeki
Studios Manastr ise snan kiilere salad koruma ile tannmt. Bu
manastra snan ve keilie soyunan kii, suu ne olursa olsun yetkililere
teslim edilmez, mrn bu yapda kei olarak tamamlard. Lakin tek tk de
olsa bu kuraln inendii de olurdu. Misalen Bizans imparatoru V. Mikael,
kendisine kar balatlan bir halk ayaklanmasndan sonra buraya snmsa da
manastrdan zorla karlarak gzleri dalanm ve sonrasnda srgn edilmiti.
Manastrlardaki keilerin de bu hayata adm atma nedenleri farkllk
gsterebilmekteydi. Bazlar ruhundaki iman ateinin drtsyle keilii
seerken, baz kiiler de vergiden ya da askerlikten kama, hayata dair
beklentilerini kaybetme, bedava yeme-ime gibi drtlerle manastrlara
giriyorlad. Manastrlarn yaplan balarla birlikte VII. yzyldan itibaren ok
byk bir maddi g elde ettikleri biliniyor. yle ki bu g, dnemin
imparatorlarn dahi rahatsz etmiti. Bu rahatszln da etkisiyle Bizans
imparatorlar, VIII. yzylda balayan ikona krclk akm srasnda
manastrlarn pek ok gelirine ve arazisine el koyma yoluna gitmiti.
Manastrlarn eski glerine ulamalarn engellemek iin de bir dizi yasaklama
getirilmiti. Bu balamda devlet memurlarnn tarikatlara girmesi ve
vatandalarn da askerlik vazifelerini yerine getirmeden manastr hayatn
semesi yasaklanmt. Ancak X. yzyldan itibaren bu yasaklar byk lde
kalkacak ya da en azndan uygulanmaz hale gelecektir.
Manastr hayat bir dizi mekan erevesinde teekkl etmiti. Manastrn en
vazgeilmez yaps, genelde merkezde yer alan kilise idi. Baz manastrlar,
kurucular ve ailesi iin oluturulan mezar apellerine sahipti. Rahip ve
keiler kk hcrelerde yatar, yemeklerini ise belli bir hiyerarinin olduu
yemek salonunda yerlerdi. Yemek srasnda ncilden satrlar okunurdu.
Bunlarn dnda mutfak, kiler, araphane, amarhane, konukevi, su sarnlar
ve ktphane de manastrn olmazsa olmaz birimleriydi. Manastr
ktphaneleri, eski zamanlardan pek ok kymetli yazmann gnmze
ulamasn temin gibi son derece nemli bir zellie de sahiptir. Bilindii zere
Ortaa toplumu gz nne alndnda manastr hayat okuryazarlk orannn
son derece yksek olduu mekanlard. IX. yzyln ilk yarsnda okuryazar
orannn byk ounluunu rahipler ve keiler oluturuyordu. Yine burada
yaayan baz keilerin grevleri arasnda birtakm yazmalarn oaltlmas
vazifesi de yer alyordu. Manastr yaamnda kiinin kendi el emei ile geimini
temin etmesi ve bakalarna yk olmamas nemli bir meziyet olduundan,
keilerden bazlar hayatn yazma oaltmaya, bir ksmda bu yazmalarn
kenarlarna sslemeler yapmaya adamt. Bunun dnda manastrlarda balk

a tamircilerinin, duvar ustalarnn, sepetilerin, hatta bakrc ve kuyumcularn

varln biliyoruz. Ortodoks Kilisesinin vazgeilmezleri arasnda yer alan
ikonalarn da en nemli retim merkezlerinden biri yine manastrlard.
Keiler yaamlarn manastrda srdrr ve ldkten sonra yine burada
topraa verilirlerdi. Aynarozda da yaplan bir uygulama erevesinde, len
keiin cesedi yl kadar toprak altnda kalr ve etinden tamamen
temizlendikten sonra ceset karlarak kemikleri arap ile ykanp manastrn
ortak gm alanna defnedilir. Keiin kafatas ise ayrlr. Kafatasna keiin ad,
doum ve lm tarihleri yazlarak ayr bir yerde muhafaza edilir.

KAYNAKA
Sema Doan, Ortaa Manastr sistemi: Dou ve Bat Manastrlar, Hacettepe
niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, cilt: 20, say: 2, Ankara 2003, s. 73-89.
Adnan Ekigil, Birinci Ylnda Aynaroza Yolculuk, Defter, cilt: 12, say: 36, stanbul 1999,
s. 177-193.
Semavi Eyice, Aynaroz, DA, cilt: 4, stanbul 1991, s 267-269.
Musa Kazm, Aynaroz Tarihesi, Tarih-i Osmanl Encmeni Mecmuas, cilt: 4, say: 19,
stanbul 1329 (1913), s. 1194-1199.
Aude Aylin de Topia, Osmanl Dneminde Aynaroz Da Manastrlar, Toplumsal Tarih,
say: 215, Kasm 2011, s. 28-35.

20 / YUNANLILARIN OTTO BEREKET

Dnemin sper gleri olan ngiltere, Fransa ve Rusyann nayak
olmasyla 1830da resmen kurulan Yunanistana kendi iinden bir
kral bulunamam ve yl devam eden sorun, Almanyadan kral
ithal edilmesiyle zlmt. I. Otto adyla Yunanistan tahtna oturan
Alman asll ithal kraln aka gelip Yunan milliyetiliine soyunmas
ve fetihler yaparak Yunanistann topraklarn geniletmeye
yeltenmesi, hem uluslararas sorunlara yol am, hem de gen ve
tecrbesiz kraln sonunu hazrlamt. Ottoyu Yunanistan tahtna
oturtan ngiltere, kontrol dna kan kraln defterini vakit

geirmeden drmt. Aradan 170 yl getikten sonra Yunanlar

Almanyadan bu defa baka bir Ottoyu ithal ettiler ve futbolun
bana geirdiler. Kral Ottonun pek baarl saylamayacak
Yunanistan macerasna karlk, futbolun Ottosu Yunanistan
baardan baarya tad.

Gen Yunan kral I. Otto

Yunan futbol mill takm son on ylda altn an yayor ve bu

baarsn bir Almana, Otto Rehhagele borlu. Tecrbeli Alman
altrc, Yunan mill takmn bizim gidemediimiz 2004 Avrupa
Futbol ampiyonasna, Portekize gtrd ve spanyann da iinde
yer ald zorlu gruptan ikinci tura kard. Yunan mill takm, ikinci
turda turnuvann favori ekiplerinden 1998 Dnya ve 2000 Avrupa
Kupas ampiyonu Fransay eleyerek finale kadar kt ve Avrupa
futbol ampiyonluuna uzand. Yunan mill takmnn baarlarnn
ardnda Otto ad nasl etkili olduysa, Yunanistann bamszln

kazand yllarda da yine Alman soyundan bir dier Otto nemli rol
stlenmiti.
Futbol 1990l yllarda Yunanistanda byk bir patlama yaad.
ok deil, daha birka yl ncesinde, Yunanistanda en popler spor
dal olarak basketbol akla geliyordu. zellikle 1987deki Avrupa
Basketbol ampiyonasnda Yunan takmnn ampiyon olmas,
lkede basketbolu en gzde spor dal haline getirmi, Yunan halk
adeta basketbolla yatar basketbolla kalkar hale gelmiti. Fakat
ilerleyen yllarda Yunanistann Galatasaray ve Fenerbahesi diye
nitelendirilebilecek Panathinaikos ve Olimpiakos futbol takmlarnn
Avrupada ses getiren baarlar sonucunda lke apnda bu defa
futbola ynelik ilgi trmana gemeye balad. Panathinaikos, 19951996 sezonunda ampiyonlar Liginde yar finale kadar ykselmeyi
baard, fakat son manda tecrbeli Ajax karsnda malup olunca
ampiyonluu kl pay kard.

TEPEDELENL TEPELEND, YUNANSTAN

KARITI
Fransada meydana gelen 1789 htilalinin en nemli sonularndan
olan milliyetilik akm zellikle imparatorluklar etkilemi, o
yllarn hasta adam Osmanl Devleti milliyetilik cereyanlarndan
en ok etkilenen devletlerin banda yer almt. Osmanl lkesinde
yaayan Rumlar, imparatorluun eitim kalitesi en yksek
cemaatlerinden biriydi. Bb- li tarafndan tercmanlk vazifesi ile
grevlendirilen Rumlarn yan sra, pek ok Rum armatr de
Avrupann eitli blgelerine ticari amalarla gidip geliyor ve bu
sayede Avrupadaki gelimeleri yakndan takip etme frsat
buluyorlard. zellikle Osmanl diplomasisinde nemli roller
oynayan Fenerli Rum beyleri, Voltaire, Montesquieu, Racine ve Jean

Jack Rousseau gibi Fransz aydnlarnn eserlerini Rumcaya

evirirken, yetenekli Rum genlerini de Avrupada eitim grmeleri
amacyla finanse ediyorlard. Dier yandan Yunanistan, corafi
konumu sebebiyle Balkanlarda ve Dou Akdenizde stnlk kurma
mcadelesi veren Avrupann nde gelen smrgeci devletlerinin de
ilgi alanna giriyordu.
Osmanl Devletinin bnyesindeki baz gelimeler Yunan syanna
ortam hazrlad. Sultan II. Mahmud 1808de tahta ktnda,
kendisini bekleyen ve mutlak otoritesini snrlayan iki sknt
mevcuttu. Bunlardan ilki III. Selim zamannda nfuzlar daha da artan
yn, ikincisi ise yenierilerdi. Gen padiah tahta kt yl aynla
imzalanan Sened-i ttifak ile bu skntdan bir para kurtulurken,
1826da da Yenieri Ocan ortadan kaldrd ve yenieri sorununu
kknden zme yoluna gitti.

Vidinde Pazvantolu Osmann mezar

II. Mahmud, ynyla her ne kadar Sened-i ttifak formlyle geici

de olsa bir mutabakata varmsa da, baka baz siyasi manevralardan
da geri durmad. yn zaman zaman birbirlerine kar kullanarak
merkez otoritenin yeniden glendirilmesi yoluna gitti. Sultan
Mahmud, Vidin blgesinin yn Pazvandoluyu, Yanya civar yn
olan Tepedelenli Ali Paaya tepeleterek, izledii siyasetin gereini
yerine getirdi. Fakat ok gemeden bakentten gnderdii Hurit
Paa vastasyla bu defa Tepedelenli Ali Paay ortadan kaldrtt.
Blgede byk bir g haline gelen Ali Paa, Sultan II. Mahmuda
gre artk merkez otoriteye kar bir tehdit oluturmaya balamt.
Tepedelenlinin ortadan kaldrlmas iin verilen karar, aslnda
Osmanl Devletinin Yunanistan kaybetme srecinin de balangc
olmutu. nk Tepedelenli Ali Paa her ne kadar merkez idare ile
zaman zaman ters dse de blgedeki en kk kprdanmalara ve
kalkma teebbslerine annda ve baaryla mdahale ederek
kabilecek byk isyanlarn nn alm bir devlet adamyd. Ali
Paann 1822de ldrlmesiyle esasnda byk bir Yunan
ayaklanmasnn nndeki son byk engel ortadan kalkm oluyordu
Yunanlar arasndaki ilk ayaklanma giriimi Osmanl kuvvetlerinin
Tepedelenli ile urat gnlerde Eflakta yani bugnk Romanya
civarnda ortaya kt. Ayaklanmann ncs ise Fenerli Rum
ailelerin nde gelenlerinden biri olan psilantilerden Aleksander
psilanti idi. Rus arnn yverlii vazifesinde de bulunmu olan
Aleksander, evresine toplad yaklak 5 bin kii ile Eflakn
merkezi olan Ya ehrini ele geirdi. Fakat Fransz htilalinin
ayrlk sonularndan ekinen Avusturya babakan Metternichin
araya girmesi ile Aleksander psilanti, Rus arndan umduu
yardm gremedi. Romen halk da isyana destek vermedi. Trk
birlikleri tarafndan bozguna uratlan psilanti, Avusturyaya

katysa da tutuklanarak hapsedildi.

Eflaktaki ilk ayaklanmann baarszla uramas zerine bu kez
Aleksander psilantinin kardei Dimitri psilanti, Morada bir baka
ayaklanmann bana geti. Nisan 1821de kan Mora
Ayaklanmasnn ilk gnlerinde, isyana destek verdii gerekesiyle
Fener Rum Patrii V. Gregorosun idam edilmesi Avrupada byk
bir alkalanmaya yol at. Rusya, Patrikin idam zerine Osmanl
Devletine ltimatom verirken, II. Mahmud da isyann daha fazla
bymemesi amacyla Msr valisi Kavalal Mehmed Ali Paadan
yardm istedi. Kavalalnn desteiyle Moradaki ayaklanma
bastrld, fakat Avrupa devletlerinin devreye girmesiyle mesele
farkl bir boyut kazand.

Dimitri psilantis

ngiltere

ve

Rusya,

1826da

Petersburgda

bir

protokol

imzaladlar. mzalanan protokol, sonradan Avusturya, Prusya ve

Fransaya da bildirildi. Protokole gre Yunanistan zerk bir konum
kazanacak, karlnda Osmanl Devletine yllk czi bir miktar
vergi deyecek ve Trk ahali Yunanistan topraklarn terk edecekti.
Osmanl Devletinin blge zerindeki egemenliini hie sayan bu
belgeyi reddetmesi zerine, 20 Ekim 1827de Akdenizdeki ngiliz
ve Fransz birleik donanmas, Navarin Krfezinde abluka altna
aldklar Osmanl-Msr donanmasn yakt. Bir yl sonra da Osmanl
lkesindeki Ortodoks Hristiyanlarn koruyucusu konumundaki
Rusya, Osmanl hkmetine sava aarak Edirneye kadar ilerledi.
Gelimeler zerine 1829da Osmanl Devleti, Yunanistann
bamszln tanmak zorunda kald.
ubat 1830da ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda imzalanan
Londra Protokol ile Yunanistann snrlar belirlendi, fakat ortada
kk bir problem vard: Yeni kralln ilk kral kim olacakt?
Byk devletlerin her de yeni kurulan devletin kendi dmen
sularnda bulunmasn arzuluyorlard, ancak ayn zamanda
Balkanlarn gneyindeki kuvvet dengesinin de bozulmamas
gerekiyordu. yleyse her devletin hnedanlarna da mensup
olmayan bir kraln seilerek Yunanistann bana getirilmesinden
baka bir are olamazd.

BAVYERADAN THAL KRAL

Rusya, ngiltere ve Fransa anlama saladlar ve Almanyada
Bavyera eyaletinde hkm sren Wittelsbach Hanedanndan Prens
Ottoyu Yunanistan kral iln ettiler. Yeni kral 17 yandayd. 3500
kiilik bir Bavyera muhafz birlii ile Yunanistana gelen gen kral,
I. Otto ad ile tahta kt. Kraln naipliini ve danmanln,
Bavyeradan getirdii asker uzmanlar yapmaktayd. Olduka
otoriter bir tutum taknan ve Yunan halk ile hibir zaman

kaynaamayan bu grup, halktan byk tepki ald. 1844te kan bir

halk ayaklanmas sonrasnda gen kral, Bavyeral yneticileri
lkesine geri gndermeyi ve meruti ynetime gemeyi kabul etmek
zorunda kald. Bu amala 1844te ilk seimler yaplarak Yunan
Parlamentosu topland ve ilk anayasa hazrland. Kral da anayasaya
uyacana dair and iti.

I. Ottonun genlii

Kral I. Otto, Yunan bamszlnn mjdecisi ve Batl devletlerin

yeni Yunanistana desteklerinin garantisiydi. Kral, ilk zamanlar
halkla btnleme konusunda her ne kadar baz sorunlar yaadysa
da sonralar Yunanistann mill politikalarn benimsemede hi de
zorlanmad. Otto, Yunan milliyetiliinde o kadar ileri gitti ki,
Yunanistann kontrolsz bir ekilde genileyerek Balkanlar ve
Osmanl lkesi zerindeki karlarnn tehlikeye girmesinden korkan
ngilterenin, Osmanl Devletine kar saldrgan bir politika
izlenmemesi karlnda teklif ettii yon Adalarn dahi geri
evirdi.

Yunan mill kyafetleri iinde I. Otto

Yeni Yunanistann ithal kral, 1853-1856 arasnda meydana gelen

Krm Sava srasnda ngiltere, Fransa ve Osmanl
mparatorluunu karsna almak pahasna Rusyayla ittifak kurdu ve
Yunanistann snrlarn geniletme dncesini uygulamaya adm
att. Elleriyle kurduklar ve kendi dmen sularnda hareket etmesini
istedikleri dnk devletin haarlklar, ngilizleri ve Franszlar
fena halde kzdrd. Oluturduklar mttefik donanmay Yunanistan
karasularna gnderen ngilizlerle Franszlar, Pire ve Atina
limanlarn abluka altna alnca Kral Otto hemen ark etti ve
Yunanistan geniletme planlarndan vazgeiverdi. zellikle
ngiltere, karlar ile uyumayan politikalar izleyen kral kara
listeye ald ve Ottonun sonunu da Yunan milliyetiliine soyunup

fetihlere kalkmas getirdi.

GEORGE D YORGO OLDU

ngiltere, ustas olduu diplomasi mesleindeki maharetini Ottoyu
bitirmek iin devreye soktu. Krala kar, Yunan halk arasnda birka
sebepten dolay iin iin kaynamalar vard ve ngiltere Yunan
halknn tepkilerini yakndan izliyordu. Kraln Yunan halknn
mezhebi olan Ortodokslua bir trl gememesine ve Katolik
mezhebinde kalma srarna, kars Kralie Amaliann taht iin bir
veliaht douramamas da eklenince, Yunan halknn keyfi epeyce
kamt. Gelimelerden istifade yoluna giden ngiltere, yon
Adalarnn devri teklifinin kral tarafndan kabul edilmemesi zerine
kan ztlamay frsat bildi ve bakent Atinada kan ayaklanmay
btn gcyle destekledi. kan karklklar zerine 24 Ekim
1862de bir daha dnmemek zere Yunanistan terk eden Otto,
geriye kalan mrn baba oca Bavyerada tamamlad.

Yunan kral Yorgo

Ottonun Yunanistan terk etmesiyle bir baka ithal kral arayna

giriildi. Danimarka Kraliyet Hanedanna mensup olan Prens Adolf
Gregor, dnemin byk devletleri tarafndan, Gregorun Rumca
telaffuzu olan Yorgo adn alarak, I. Yorgo unvn ile Yunanistann

yeni kral olarak tahta geirildi. Rus ar II. Aleksanderin yeeni

Olga ile evlenen yeni kral, ocuklarn tam bir Ortodoks olarak
yetitirerek halkn da sevgisini kazand ve bylece selefi I. Ottonun
hatasna dmemeyi baard.

Kralie Olga

Yunanistann ilk kral I. Ottonun maceras ite byle bitmiti. lk

Otto, Yunanistann bamsz bir siyasi g olarak Avrupa arenasna
knn sembolyd. II. Otto ise Yunanlar futbol alannda
ryalarnda dahi gremeyecekleri baarlara tad. Hasl Ottolar
Yunanistana her daim uurlu geldi.

KAYNAKA
Richard Clogg, Modern Yunanistan Tarihi, (ev: Dilek endil), stanbul 1997.
M. Murat Hatipolu, Trk-Yunan likilerinin 101 Yl: Yunanistandaki Gelimeler,
Ankara 1998.
Herkl Millas, Gemiten bugne Yunanllar: Dil, Din ve Kimlikler, stanbul 2003.

21 / BRNC DNYA SAVAINI KAYBETTK,

OLMPYATLARDAN OLDUK
Olimpiyat oyunlarnn en temel amac, dnya zerindeki farkl
blgelerde yaayan insanlar arasnda spor vastasyla dostluk ve
kardelik ruhunu tesis etmektir. Bununla beraber dnyann en byk
spor organizasyonu olarak kabul gren bu etkinlik, tarih boyunca pek
ok defa siyasete alet olmaktan da kurtulamad. 1936 Berlin
Olimpiyatlarnn Hitlerin gvde gsterisine dntrlmesi veya
II. Dnya Sava sonunda yenik devletlerin sporcularnn oyunlara
kabul edilmemesi, 1980 Moskova Olimpiyatlarn Batl lkelerin
boykotu, oyunlarda siyasetin zirveye kt rneklerdir.
Aslnda tarih ierisinde Osmanl Devleti de benzer bir muameleye
maruz braklmt. Devlet-i liye, I. Dnya Savann malup
lkeleri arasnda yer ald iin Almanya, Avusturya, Bulgaristan ve
Macaristan ile beraber sava sonrasnda dzenlenen ilk olimpiyat
olan Belikadaki 1920 Anvers Olimpiyatlarndan men edilmiti.
Antik dnemde Yunan corafyasnda dzenlenen ve M.S. IV.
yzylda Bizans imparatoru Teodosius tarafndan yasaklanan
oyunlarn tekrardan gndeme gelmesi iin 1500 yl beklemek
gerekecekti. XIX. yzylda Avrupada uzun sren kanl savalar ve
lkelerin hzla silahlanma yarna girmesi, Olimpiyat ruhunun
yeniden gndeme gelmesinde nemli bir rol oynad. Fransann
sayl zenginleri arasnda yer alan ve tam bir spor a olan Baron
Pierre de Coubertin, bu byk organizasyonu tekrar gndeme getirdi.
Coubertinin amac, oyunlar tm dnyann ortak mal haline
getirmek ve bu suretle farkl uluslarn spor yoluyla kaynamalarn
salamakt. Bu amala Fransann Sorbon kentinde verdii
konferansta dnya genliini bir araya getirerek barn tesisini
salamak amacyla olimpiyat oyunlarnn yeniden canlandrlmas

tezini ortaya att.

Baron de Coubertin

Coubertinin fikri ksa srede meyvelerini verdi ve Baron de

Coubertinin nclnde Sorbonda 23 Haziran 1894te Comite
nternational Olimpique, yani Milletleraras Olimpiyat Komitesi
kuruldu. Cemiyetin nndeki en nemli soru, modern olimpiyat
oyunlarnn ilk olarak hangi lkede yaplacann belirlenmesiydi.
Bu i iin doal olarak organizasyonun k noktas olan Yunanistan
seildi. lk modern olimpiyatlar 1896da Atinada yapld.

HER KITAYA BR HALKA

Her byk organizasyon gibi olimpiyat oyunlarn dzenleyenler de
bir sembol arayna girdi. I. Dnya Savandan hemen sonra
yaplan ve Osmanllar olarak malup devletler arasnda yer
aldmz iin katlamadmz Anvers Olimpiyatlarnda, beyaz
zemin zerinde i ie gemi be farkl renkteki halkann oyunlarn
sembol olmasna karar verildi. Bu be halka, oyunlara katlan be
farkl ktay sembolize etmekteydi. Halkalardan mavi olan
Avrupay, sar Asyay, siyah Afrikay, yeil Amerikay ve krmz
da Okyanusyay sembolize ediyordu. Ayr renklerdeki halkalarn i
ie gemesi de be ktann spor yoluyla birletiinin gstergesiydi.

Yine bu oyunlarda yaplan dzenlemelerle bir de olimpiyat yemini

kabul edildi. Yemin treninde tm sporcular temsilen krsye kan
bir sporcu, katlmclarn sporcu ruhuna aykr davranmayacana,
kardeliin tesisi ve kuvvetlenmesi iin alacana yemin
ediyordu. Olimpiyat oyunlarnn en vazgeilmez unsurlarndan biri
de olimpiyat mealesiydi. Meale gelenei ilk kez 1936 Berlin
Olimpiyatlarnda uyguland. Yunanistanda bulunan Olimpos
Danda gne nlarndan istifade edilerek yaklan ate, atletler
vastasyla msabakalarn yaplaca ehre gtrlmekteydi. Bu
adet, 1936dan beri devam ediyor.

Selim Srr Tarcan Bey

Trkiyede olimpiyat oyunlar denilince ilk akla gelen isim

phesiz Trkiye Milli Olimpiyat Komitesinin kurucusu olan Selim
Srr Tarcandr. Subay bir babann olu olarak babasnn grev
yapt Mora Yeniehirde doan Tarcan, babasnn Karadada
yaplan bir savata ehit dmesi ve annesiyle beraber yaadklar
Yeniehirin de Yunanlar tarafndan igal edilmesi zerine stanbula
g etmiti. Mekteb-i Sultani, yani Galatasaray Lisesine
kaydolmasyla da btn hayat deiti. Selim Srr Tarcann hayatn
deitiren, Galatasaray Lisesindeki beden eitimi hocas Ali Faik
Bey, yani Ali Faik stnidman idi. Annesinin kstl imknlaryla bu

prestijli okulda zar zor okuyan Selim Srr, ne yazk ki beden eitimi
dersleri dndaki dier tm derslerde baarsz oldu. Beden eitimi
dersinde ise zellikle aletli jimnastik dalnda hocasnn gz
bebeiydi. Galatasarayda balad sporculuk kariyerine mrnn
son anna kadar nokta koymayacakt.
Maddi imknszlklar nedeniyle Mekteb-i Sultaniden ayrlmak
zorunda kalan Selim Srr, Halcolunda bulunan Mhendishane-i
Berr-i Hmyuna geti. Mhendis okulundan mezun olmay
baararak mlazm yani temen rtbesiyle orduda grev ald. lk
grev yeri olan zmirde de spordan kopmad. Bir yandan zmirin
itibarl gazetelerinde spor ve beden eitimi zerine yazlar yazarken,
dier yandan da komutanndan ald izinle zmirin deiik
okullarnda haftada ikier saat beden eitimi dersleri vermeye
balamt. 1901 yl balarnda tayini stanbula kan Selim Srr
Beyi bir baka srpriz bekliyordu.

SELM SIRRI BEY VE BARON DE COUBERTN

Selim Srr Bey, stanbula geldii andan itibaren eitli gazete ve
dergilerde beden eitimi zerine yazlar yazmaya devam etti. Bu
yazlar sayesinde zamann Tophane Miri Zeki Paann da ilgisini
ekti. Zeki Paa, nce ocuuna zel beden eitimi hocas olarak
grevlendirdii yakkl yzbay, sonraki yllarda Tophane Askeri
Lisesi ve Hendese-i Mlkiye okullarnda ayn vazife ile tayin etti.
1907 ylna gelindiinde ilgin bir gelime yaand. Selim Srr
Bey, hafta sonlar spora gnl vermi baz arkadalar ile toplanarak
jimnastik alrd. Bu grubun iinde yer alan Mekteb-i Sultanide
Franszca retmeni olan dostu M..sy Jeury, kendisini saygn bir
kii ile tantrmak istediini syledi. Tantraca kii, yeniden
hayata geirdii olimpiyat oyunlarna katlm geniletmek iin farkl

lkelere geziler tertip eden Baron de Coubertinden bakas deildi.

ki spor adam Mekteb-i Sultani Franszca retmeninin
araclyla Temmuz 1907de Beyolunda Tokatlyan Otelde
bulutu. Baron, olimpiyat oyunlarn canlandrma yolunda
yaptklarn, byk servetini bu yola kanalize ettiini, dnyann farkl
lkelerini gezerek bu milletleraras organizasyona sporcu akn
salayacak gnll eliler aradn ve Osmanl lkesindeki
temsilcisinin de kendisi olmasn rica ettiini Selim Srr Beye
anlatt. Tam bir spor a olan Selim Srr Bey, konumadan ve
yaplan tekliften olduka duygulanmt. Fakat Barona Osmanl
lkesinin istibdat ile ynetildiini ve ne amala olursa olsun bir
cemiyet kurmann, hele de banda bir subay olursa, ho
karlanmayacan byk bir znt ile aktard.
lkedeki durum hakknda zaten az ok bir fikir sahibi olan de
Coubertin, Siz yine de benim temsilcim olmay kabul ediniz. Hem
belli mi olur ileride belki artlar deiir ve siz de o gn benim
temsilcim sfatyla Milli Olimpiyat Cemiyetini kurarsnz diyerek
ak bir kap brakt.
kilinin arzular ksa bir sre sonra gerekleecekti. Gen
yalardan itibaren pek ok gen subay gibi ttihat Terakki hareketinin
iinde yer alan Selim Srr Beyin yldz, 23 Temmuz 1908de
Merutiyetin ikinci kez ilan ile parlad. zgrln verdii
cokuyla sokaklara frlayarak resm niformas ile halka
Merutiyete sadk kalacaklarna dair yeminler ettiren Selim Srr,
bir yandan da beraberce boks ve halter almas yaptklar air
dostu Filozof Rza Tevfik (Blkba) Bey ile kendilerini stanbul
komiseri tayin ettirdiler.
Selim Srrnn 17 gn sren bu grevi ve Merutiyet srasndaki
cokunluu, yeni idarenin houna gitmemiti. Fakat Selim Srr Bey,

frsattan yararlanarak bu gnlerde Osmanl Olimpiyat Cemiyetini

kurmu ve artk ahsi dostu olan Pier de Coubertine mjdeyi bir
mektup kanalyla bildirmiti. Akllca bir hareketle komitenin
bakanlna zamann en nl gazetecilerinden Ahmed hsan
(Aksz) Beyi getiren Selim Srrnn kendisi de komite genel
sekreterlii grevini stlenmiti. Fakat o gnlerde gsterdii coku
bana i am ve kendisi sve Beden Terbiyesi Yksek
Mektebine incelemeler yapmas amacyla gnderilmi, yani bir nevi
srgn edilmiti.

Baron Pier De Coubertinin genlii

svee giderken yolda Berline urayan Selim Srr Bey, 1909da

ilk kez Osmanl Olimpiyat Komitesinin genel sekreteri sfatyla
Milletleraras Olimpiyat Komitesi toplantsna katld. Burada
dnyann farkl blgelerinden gelen nl spor adamlaryla da
tanma frsat buldu.
Bir yl kadar svete kalp burada aletsiz sve jimnastii
hakknda nemli birikim edinerek stanbula dnen Selim Srr Bey,
asker okullarda beden eitmenlii grevi istemi, ancak bu talebinin
reddi zerine 1910da askerlik mesleinden istifa etmiti. Bundan
sonra tm mesaisini devlet okullarna beden eitimi derslerinin

konmas, ders programnn belirlenmesi ve olimpiyat oyunlar ile

ilgili ilerin takibine ayrd.
I. Dnya Sava ncesinde son byk olimpiyat oyunlar 1912de
svein bakenti Stokholmde yapld. Bir sonraki olimpiyatn ise
Almanyann bakenti Berlinde dzenlenmesi kararlatrlmt.
Fakat I. Dnya Sava bu byk organizasyonun gerekletirilmesini
engelledi. Sava sonunda oyunlar tekrar gndeme geldi. Fakat
1918de Milletleraras Olimpiyat Komitesi savan sorumlusu
olarak grd devletleri yani Almanya, Avusturya, Bulgaristan,
Macaristan ve Osmanl Devletini msabakalardan men etti. Doal
olarak da bu karar en ok Osmanl Olimpiyat Komitesi kurucusu ve
genel sekreteri sfatyla Selim Srr Beyi zmt.

lk olimpiyat oyunlar Atinada dzenlenmiti.

Osmanl Devleti geri 1908 Londra Olimpiyatlarna bir

jimnastiki, 1912 Stockholm Olimpiyatlarna iki atlet ile katlmt.
Ancak 1920 Olimpiyatlarna ok daha ciddi bir katlm
dnlmekteydi. Alnan karar olimpiyat ruhuna da aykryd. Zira
oyunlarn lkeler arasnda dostluk kprsnn tesisine araclk
etmesi temel ilke iken, baz lkelerin dlanmas sz konusu olmutu.

Osmanl Devleti 1920de Belikann Anvers ehrinde yaplan

oyunlara ald men cezas nedeniyle katlamad. Fakat bununla
beraber Lozanda bulunan De Coubertin ile yazmalarn srdren
Selim Srr Bey, 3 Haziran 1921de bu abalarnn semeresini ald.
Bu tarihte Lozanda toplanan Milletlerararas Olimpiyat Komitesi;
Trkiye, Macaristan ve Bulgaristan delegelerinin yeniden komisyon
yesi olmalarn onaylad. Bu kararda De Coubertinin sz konusu
lkeler lehine yapt konuma epey etkili olmutu. Belika,
ekoslavakya ve Lksemburg gibi I. Dnya Savandan en byk
zarar gren lke temsilcilerinin muhalefetine ramen, lke bir
sonraki oyunlara davet edildi.

apa Muallim Mektebinde Terbiye-i Bedeniye dersi

Bu sralarda Trkiyede Kurtulu Sava son hz ile devam

etmekteydi. Mcadelenin baarya ulamas ile birlikte Osmanl
Olimpiyat Komitesi de adn Trkiye Milli Olimpiyat Komitesi
olarak deitirdi. Yeni Trk Devletinin en byk emeli, zellikle
darda byk lkeler tarafndan tannmak ve eit muamele
grmekti. Trk Devletinin kurucusu olan Gazi Mustafa Kemal de
zaten pek ok konuma ve vecizesinde sporun, zellikle de yeni
yetien nesil zerindeki neminin altn izmekteydi.

Dier yandan Trk ulusunun ada lkeler seviyesine her alanda

ulama azminin de uluslararas kamuoyunda gsterilmesi
gerekmekteydi. Bu durum, olimpiyatlara katlm daha da hayati bir
hle getiriyordu. Gen Trkiye Cumhuriyeti, 1924 ylnda Pariste
dzenlenen VIII. Olimpiyat Oyunlarna byk nem verdi ve devrin
kstl imknlar dnldnde rekor sayda diyebileceimiz 40
kiilik bir kafileyle eskrim, halter, atletizm, bisiklet, gre ve futbol
alanlarnda katlm gsterdi.
Selim Srr Bey, Trk sporuna ve olimpiyatlara yapt katklarla
adn lmszletirdi. Bir dnem Trkiye Byk Millet Meclisinde
Ordu milletvekillii de yapan Selim Srr Tarcan, ehirde tm halka
ak olarak verdii konferanslarda Ordu ehrinin sevgisini kazand.
Trkiye Cumhuriyeti de onun at yolda zellikle gre, halter ve
son yllarda atletizm sahasnda nemli simalar dnya kamuoyunun
vitrinine tad.

Olimpiyat bayra

Olimpiyat oyunlar gnmzde de sevgi ve kardelik sahnelerine

sahip olmaya devam etmektedir. 2004 Atina Olimpiyatlarnda da
benzer sahneler yaand. Mesela bu oyunlarn geit treninde en
byk alk binbir zorlukla oyunlara katlan Irak ve Afganistan
kafileleri alrken, Kuzey ve Gney Kore kafileleri de Kore bayran
beraberce tayarak dostluk mesaj verdi. Ama 1920 Anvers
Olimpiyatlar da yazk ki Galiplerin Olimpiyat olarak anld.
Dileriz tekrar olmaz.
DNYANIN YED HARKASINDAN BR OLMPYATLARIN DODUU

YERDEYD
Antik dnyann en prestijli oyunlarnn banda hi phe yok ki olimpiyatlar
gelir. Her ne kadar oyunlarn efsanevi balang tarihi olarak M.. 776 yl
kabul edilse de organizasyonun ok daha eskilere uzand tahmin
olunmaktadr. Nitekim M.. IX. yzylda Elis kral phitos, Yunan topraklarn
mahveden sava ve salgn hastalklardan nasl kurtulacan Delfi Tapna
kahinlerine sorduunda, kendisine, Zeus adna dzenlenen oyunlar
canlandrmas ve bu sre iinde Yunan corafyasnda atekesi temin etmesi
tlenmiti.

Atletler
Hakikaten drt ylda bir dzenlenen lkan olimpiyat oyunlarnn belki de en
belirgin zellii, oyunlar devam ettii srece katlmc devletlerin kendi
aralarndaki mcadeleye ara verme zorunluluu idi. Bu kural ihlal eden ayn
zamanda din anlamda da byk bir gnah ilemi saylrd. Zira oyunlar Tanrlar
Tanrs Zeus iin tertipleniyordu. Bylesi bir kuraln kabul edilmesinin en temel
nedeni hi kukusuz oyunlar sresince katlmc sporcular ve halkn Olimpia
blgesine sorunsuz ulamn temin etmekti. Morada bulunan bu mevkiye hem
karadan hem de nehir vastasyla denizden ulamak mmknd. lk
dnemlerde katlmclar blgeye yakn yerlerden gelirken, zellikle
kolonizasyon dnemi sonrasnda Yunan kltr corafyasnn genilemesiyle
balantl olarak talya, Afrika, Anadolu, spanya gibi blgelerden de katlmlar
olmaya balad. Olimpiyat oyunlar Yunanlar arasnda o denli nemli bir konuma
sahipti ki, bazen atletlere rvet dahi teklif edildii oluyordu. Misalen
savalklar ve dayankllklar ile tannan Spartal atletlerden birine oyunlar
srasnda kazanmamas iin byk bir para teklif edilmi, ancak atlet bunu
reddetmiti. Zira militarist bir yap zerine ekillenen eski Sparta toplumunda
krallar savaa giderken yanlarnda oyunlarda elenk kazanm atletleri
yrtmekte idiler. te Spartal atlet de bu onuru karmak istemedii iin

kendisine yaplan teklifi reddetmi, mcadele ettii yar kazanmt.

Olimpia ke

nti

Oyunlarn en scak zamanlar olan Austos ve Eyll aylarnda yaplmas ise baz
aratrmaclar tarafndan bu aylarn hasat sonras dneme denk gelmesi ile
aklanr. Bylece halk, ayn zamanda almann yorgunluunu da atm
oluyordu. Baka bir gre gre de havalarn scak olmas, atletlerin
dayankllnn da snamasna sebebiyet veriyordu.

Boks yapan atletler

Olimpia, zaman iinde Zeusun en nemli klt merkezlerinden biri haline geldi.
Burada ina edilen tapnakta lkan Yedi Harikasndan biri olarak kabul
edilen Zeusun oturur haldeki bir heykeli de yer alyordu. Heykel, fildii ve
altndan yaplm olup, ykseklii yaklak 13 metre idi. Blgenin bir Pagan
inan merkezi olmas, ayn zamanda oyunlarn da sonunu hazrlad. Romann
resm olarak ilk Hrstiyan imparatoru olan I. Teodosius, bu inanc devlet dini
olarak belirledikten sonra Pagan faaliyetlere de son vermeye karar verdi.
Sonu olarak M.S. 390 ylnda olimpiyat oyunlar resmen yasakland. Zeus
heykelinin de son dura stanbul olmu ve heykel ehirde kan byk bir
yangn sonrasnda yok olmutur.

KAYNAKA
Erdoan Akpnar, Olimpiyat Oyunlarnn Tarihesi, Hayat Tarih, Yl: 8, Cilt: 2, Say: 9, 1
Ekim 1972, s. 29-36.

Cem Atabeyolu, Kurucumuz Selim Srr Tarcan, stanbul 2000.

Mevlt elebi, Selim Srr Tarcann Jn Trkl, Tarih ve Toplum, say: 236, Austos
2003, s. 13-21.
zbay Gven, Tarcan, Selim Srr, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi,
II, stanbul 1999, s. 609-610.
Demet Lksl-akir Dinahin, Selim Srr Tarcan ve Beden Eitimi, Bilgi ve Bellek,
Say: 9, stanbul 2011, s. 44-64.
Judith Swaddling, Antik Olimpiyat Oyunlar, (ev: Burak Grn), stanbul 2000.

22 / HTLERDEN NGENELER DE NASBN

ALMITI
nsanlk tarihinin en byk sava sulusu olarak kabul gren Adolf
Hitler, yakn zaman nce yine bir filmle gndeme geldi. Aslnda
Hitlerin bir ekilde de olsa gndemde olmad dnem hemen
hemen yok gibidir. Fakat bu seferki filmin farkl bir zellii var.
Daha nceki pek ok filmde ara karakter olarak yer alan Hitler, bu
filmin ana karakteri. Alman yapm olan k: Hitler ve III.
Reichin Sonu isimli film, Avrupa basn tarafndan, Almanlarn
tarihsel utanlar ile yzlemesi ve bu utantan kurtulma abas
olarak da yorumland. Zira film, Hitlerin Berlinde bir snakta
geirdii son 12 gnne odaklanm vaziyette ve II. Dnya Savan
konu alan belgesellerde avaz avaz baran sert karakterli faist lider
yerine, ak ve insancl Hitleri gzler nne seriyor. Hitler filmde
ikolatal pastadan ocuksu bir haz alan, sevgilisi Eva Brauna kar
iyi bir ak profili izen, askerleri ile akalaarak onlarn
skntlarna bir nebze olsun ila olmaya alan bir lider portresi
iziyordu. Bu durum doal olarak baz evrelerce bir canavar
insanlatrma abas olarak grld ve tepki ald.

Adolf Hitler temal propaganda kart

Aslnda film, Almanlarn II. Dnya Savann utancn

hafifletmeye alan ilk filmleri deildi. Zira Alman toplumunun
iinden kan bir lgnn btn bir millete, hem de nesilden nesile
aktarlan bir utan devretmesi nemli bir problemdir. Almanlar, son
dnemde bu psikolojiyi yenmek iin yaptklar almalar
hzlandrdlar. II. Dnya Savandan bir mddet sonra savaa

Alman bak as ile yaklaan birka film yaplm, fakat bu filmler

rabet grmemiti. Son yllarda da Alman tarihiler baz konular
gndeme getirerek bu zaaflarna bir para merhem bulmak istiyorlar.
Bu konulardan en kayda deeri, Alman direniinin krld
gnlerde Dresden, Chemnitz ve Postdam gibi ehirlerin mttefikler
tarafndan bombardmana tutularak saylar yz binleri bulan sivilin
ldrlmesiydi. Alman tarihilerin zerinde younlat bir dier
olay da sonular tam olarak bilinmeyen lmcl bir silahn yani
atom bombasnn Japonyada denenerek yz binlerce insann
lmne veya sakat kalmasna sebep olunmasyd. Almanlar bu tr
davranlarn da sava suu saylp saylamayacan gndeme
getirdiler. Fakat muzaffer tarafnn cevab her iki olayn da bilinli
bir soykrm olmad, sava srasnda sivillerin gvenlii esas
olmakla beraber, baz hallerde yaanan zayiatn sava suu olarak
gsterilemeyecei ynndeydi.
Her siyasi ideoloji kendince daha gzel bir dnya iin kollar
svar. Bu amaca ulamak iin de farkl, hatta bazen lgnca
yntemler dener. Hitler ynetimi de dnyay ari bir rkn, yani
Germen rknn kontrol altnda daha yaanr (!) bir hle getirmek
amacyla kollar svamt. Bu amala ilgin yntemlere de
bavurulmutu. Mesela nesillerden beri baka rklarla karmadklar
tespit olunan gen Alman kzlar, yine ayn zelliklere sahip gen
Alman subaylar ile evlendirilmi ve bu evliliklerden saf ve gl
bir rkn doaca dnlmt. Fakat doan ocuklarn babalar
cephelerde hayatlarn kaybettikleri iin bu nesil, tarihin belki de en
byk trajedilerinden birini yaad.

HASTALIKLI IRKLAR
Nazi ynetiminin hedefe ulamak iin bulduu bir baka yntem ise

ok daha insanlk dyd. nsan soyunun hastal olarak tespit edilen

baz rklar, sava sresince belli kamplarda toplanm ve ardndan
da gaz odalarnda imha (!) edilmilerdi. Sadece Yahudiler deil;
ingeneler, Slavlar, Afrika kkenli Almanlar ve ecinseller de
soykrmdan nasibini almlard. Son yllarda Hollywood, bu
trajediyi Yahudi soykrm balamnda ele ald iin Nazilerin bu
politikas sadece Yahudileri kapsar bir politika olarak
alglanagelmitir. Hasl ingeneler, bu konuda da ayrmcla maruz
kalmlardr.
Yahudi asll Steven Spielberg ve Roman Polansky gibi nl
ynetmenlerin ektii filmler de epey ses getirmi, zellikle
Schindlerin Listesi ile Piyanist Oscar dllerini toplamt.
Ayn temay ileyen Hayat Gzeldir isimli film de olduka ilgi
ekmiti. Fakat ingenelere uygulanan soykrm neredeyse hi
gndeme getirilmedi. Halbuki son dnemlerde bu konu zerine
eilen aratrmaclar bize ciddi rakamlardan bahsediyorlar.
Nazilerin dosyas bu konuda da hayli kabark... 125 bin ile 500 bin
arasnda olduu tahmin edilen ingene, Nazi iktidar dneminde
ortadan kaldrlmtr.
Peki Almanlarn en aa rklardan biri olarak kabul ederek
dnyay ariletirmek amacyla gaz odalarna gnderdikleri
ingenelerin kkeni nereden geliyordu? slam tarihisi Taberi,
ingenelerin Hz. Nuhun olu Yafesin soyundan geldiklerini ifade
eder. Esasen ingenelerin tarih sahnesine ktklar ilk blge
konusunda tam bir netliin olduu sylenemez. Bu da yzyllardan
beri byk lde gebe yaam tarzn benimsemi bir topluluk iin
gayet normal bir durumdur.

Toplama kampndaki Yahudiler

Genel olarak kabul gren gr, ingenelerin dnyaya Hindistan

civarndan yayld eklindedir. Uzmanlar, en temel delil olarak
ingene dilinin byk lde Hint dili ile benzerlikler tamasn ve
Alman ingenelerinin kendilerini Pakistann bir eyaleti olan
Sintten treyen Sinti ad ile isimlendirmelerini gsteriyorlar.
ingene kelimesinin Farsada mzisyen anlamna gelen cinganeh
kelimesinden tremesi nedeniyle onlar Farisi kabul edenlerin yan
sra, ngilizcede ingene karl olarak kullanlan Gypsy
kelimesinin Egypti ya da Kpti kelimesinden trediini
savunanlara gre de Msr kkenlidirler. Bir baka gr ise ok
daha eskilere uzanarak ingenelerin srailin bilinen 12 kabilesi
dnda kalan ve zamanla unutulan topluluklarndan biri olma
ihtimali zerinde durur. Genel olarak kabul gren gr ise aslnda
yukardaki fikirlerden pek ounu birletirir niteliktedir. Buna gre
Hindistanda ortaya kan ingeneler, buradaki g odaklar
tarafndan yerleiklie zorlannca, iki ana yolu takip ederek batya
doru g etmilerdi. Kollardan ilki ran zerinden, Anadolu ve
Suriye kanal ile Msra uzanmt. Zamanla burada kalabalk bir
ingene topluluunun olumas neticesinde Batl aratrmaclardan
bazlar onlarn kkn Msr olarak kabul etmitir. Bir dier kol ise

Karadenizin kuzeyinden Balkanlara ulamt. Bu blgede

yaayanlarn nemli bir ksm Romanyaya yerletii iin buradaki
ingenelere Rom denmeye balanmtr. Muhtemelen dilimize
girmi olan Roman kelimesinin kayna da budur.
ingeneler, Avrupaya ilk geldiklerinde kendi ileri ile uraan
halim selim insanlar olarak tanndlar ve benimsendiler. Fakat bir
trl yerleik yaama gemedikleri ve vergi anlamnda denetim
altna alnamadklar iin, yaadklar devletlerin zamanla tepkisini
eker oldular. Dier yandan her ne kadar baz mesleklerle urasalar
da isizliin youn olduu dnemlerde tpk dier gebe gruplar
gibi ky ve kasabalara inen baz ingenelerin isimlerinin hrszlk
olaylarna karmas, halkn da kendilerine bakn olumsuz etkiler
oldu. XVII. yzyldan itibaren de ingenelerin Avrupadaki kara
gnleri balad. Kontrol altna alnamayan bu gebe gruplar
lkelerinde tutmak istemeyen Avrupallar, ingeneleri kta dnda
bulunan smrgelerine srgn etme yarna girdiler. Bu da
ingenelerin ve ingene kltrnn dnyann farkl blgelerine
yaylmasn hzlandrd. Bylece Portekizde yaayan ingeneler
Brezilyaya, spanyadakiler Meksika ve Orta Amerikaya,
ngilteredekiler bugnk ABD ve Avustralyaya, Fransadakiler de
Hindistana srld.

17. yzylda ingene kamp

Avrupada kalanlar da ok daha zorlu yaam koullar bekliyordu.

Kta Avrupasnda farkl lkelerde farkl dnemlerde ingenelere

kar sert uygulamalar sregeldi. ingenelerin ocuklar iyi birer
Hristiyan olarak yetitirilmek amacyla ailelerinden koparld.
Topraa yerlemeleri zaruri hale getirildi. Bu giriimleri kabul
etmeyerek direnen baz ingeneler ise ya ldrld ya da kree
mahkm edildi. XVIII. yzylda Avrupa basn ingeneler konusunda
gemi azya almt. Bu dnemde ingeneler hakknda gazetelerde
yamyamlk haberleri yaynlanr olmutu. Yksek tirajl bir Alman
gazetesinin haberine gre Macaristanda 28 kiiyi farkl dnemlerde
ldrp atete evirme yaparak yiyen bir ingene grubu
tutuklanmt. Hatta gazetenin haberine gre ete reisinin itah o
kadar kabarkt ki tek bana iki kadn bizzat midesine indirmiti.
Dier yandan zellikle Orta ve Bat Avrupada yaayan pek ok
ingene Hristiyanl semise de, kilise bu insanlar gvenilmez ve
inansz insanlar olarak gryordu. ingenelerin en nemli geim
kayna olan falclk da kilisenin imeklerini zerine ekiyordu.
Kilise gelecekten haber vermeyi byclkle ilgili bir i olarak
gryor ve kesin bir dille yasaklyordu. Halbuki insanlar bu yasaa
uyma noktasnda hi de gayret gstermiyorlard. Yine ingene
kzlarnn yapt hzl ve ritmik dansn insann kann alevlendirdii
ve bylelikle eytana davetiye kard syleniyordu.

ALMANYADA AYRIMCILIK NAZLERDEN

NCE BALADI
Daha 1899da Almanyann Mnih ehrinde ingenelerle ilgili bir
enstit kurulmutu. Fakat bu kurumun amac sz konusu toplum
hakknda bilimsel aratrma yapmak deil, yerleik Alman toplumunu
tehdit eden ve uluslama srecinin nndeki en byk engellerden
biri olarak grlen ingeneleri kontrol altnda tutarak

gzlemlemekti. Bu enstit, faaliyetleri balamnda ingenelerle

ilgili genetik bilgi ve fotoraf topluyor, ingenelerin parmak izlerini
alyordu. Almanyada Nazilerin iktidara gelmesiyle bu enstitnn
nemi daha da artt. Zira burada yaplan aratrmalar ingene
Sorununun Nihai zm projesine altyap hazrlayacaktr. 1927de
karlan Prusya Kararnamesi erevesinde ingenelere zel kimlik
kart datlmasna ve bu kartlarn tanmasnn zorunlu hale
getirilmesine karar verildi.

Nazi lideri Hitler halk selamlarken

Nazilerin iktidara gelmesinden sonra da benzer uygulamalara hz

verildi. 18 Mart 1933te ingene lletiyle Mcadeleye likin
Eyaletleraras birlii Anlamas yrrle girdi. Bu anlama
erevesinde ingene kkenli Alman vatandalar arasnda temel
geim kaynan tekil eden seyyar satclk konusunda sk
dzenlemeler getiriliyordu. lerleyen yllarda zellikle mzik
alannda sivrilmi olan ingenelerin kendilerini gsterme imkan
bulduklar Reich Oda Orkestrasndaki grevlerine de son verildi.
18 Ekim 1935te karlan Nuremberg yasalarna gre de ulusun
kaltsal geliimini tehlikeye drecek evlilikler yasaklanmt. Bu,
ari Almanlarn Yahudilerin yan sra ingenelerle evlenmesinin de

yasaklanmas alamna geliyordu.

ingeneler zerindeki snrlamalar siyasi alana da tand. 7 Mart
1936da yaplacak Reichstag seimlerine Yahudilerin yan sra
ingenelerin de katlamayaca ak biimde ilan olundu. Ayn yl
iinde ingenelerin belli merkezlerde toplanmas uygulamas da
hayata geirildi. Mays 1936da 600 kadar Berlinli ingene
toplanarak, Berlinin dnda bulunan Marzhan blgesindeki
belediye mezarlnn yanndaki plkte kurulan derme atma
kampta yaamak zorunda brakld. Zamanla kampn etraf
evrilerek, ingenelerin polis izni olmadan kamp terk etmeleri
yasaklanacaktr. Bunu baka ehirlerdeki benzer kamplar takip
edecektir. Bu yerler, ingenelerin 1942den sonra youn biimde
maruz kalacaklar toplama kamplarnda gaz verilerek ldrlmesi
ncesi en nemli mekanlar olarak karmza kar.

NGENE SORUNUNUN NHA ZM

Savan balamas ile beraber Nazilerin, ingene sorunu zerine
eilimleri daha da artt. 1940ta Berlin niversitesi antropologlar
tarafndan hazrlanan raporda, saylar yaklak 33 bin olan Alman
ingenelerinin, ari rkn nndeki en byk tehdit olduu
vurguland ve gayet bilimsel (!) bir zm olarak ingene
kadnlarnn ksrlatrlmas teklif edildi. Ksrlatrma ilemi daha
ok kadnn reme organnn kesilip alnmas eklinde
uygulandndan pek ok kadn ameliyat masasndan bir daha
kalkamad.

SS lideri Heinrich Himmler

Ancak Almanlarn Avrupada snrlarn geniletmeleriyle snrlar

iindeki ingene nfusunda ciddi bir art yaand. Bu art
karsnda bulunan zm de ingenelerin de tpk Yahudiler gibi
Polonyada toplanmalar oldu. nceleri ingenelerden i gc
olarak yararlanlmas dnlmse de sonradan SS lideri Heinrich
Himmlerin talimatyla ingene Sorununun Nihai zm projesi
devreye sokuldu. Bu plan gereince Fransa ve Hollandadan yola
karlan 30 bin kadar ingene, Polonyada Auschwitz-Birkenau
kampna gnderildi. Burada ocuklarn zerinde tbbi deneyler
yapld. Kamplarda hayatta kalmay baaran yetikinlerin byk bir
ksm ise 1 Austos 1944 gecesi Himmlerin emriyle rk temizlii
kapsamnda gaz verilmek suretiyle ldrld. Bu kampta lenlerin
13 bin 500 kadar hastalk, alk ve tbbi deneylerden, 6 bin 500
gazla zehirlenmekten, 30 kadar ise kamptan kamaya teebbs
etmekten dolay hayatlarn yitirmilerdir. Blgeye sevk edilen

yaklak 23 bin ingeneden hayatta kalmay baaran yaklak 3 bin

kadardr.
Naziler, ibirlii iinde olduklar yabanc hkmetlerce benzer
politikalarn hayata geirilmesi iine de nezaret ettiler. ingenelerin
youn olarak yaad Romanya ve Hrvatistandaki ynetimler de
izinden gitti. Srbistan, rk temizlii konusunda en nde gelen
lkelerden biri oldu. Srbistanda ingeneler daha ok ormanlk
alanlara gtrlp kuruna dizilmek suretiyle katledilmilerdi.
lkedeki 28 bin civarnda ingene ldrlmt. Polonya ve dier
Dou Avrupa lkelerinde katledilen ingenelerin says da yz
binlerle ifade ediliyordu.
II. Dnya Savandan sonra da ingenelere bak asnda kkl
deiiklikler yaand sylenemez. Dou Avrupadaki komnist
blok lkeleri asalak olarak nitelendirdikleri gebe ingeneleri
sosyalizmin en byk ba arlarndan biri olarak grrken, Bat
Avrupada da uluslama srecinin dnda kaldklar iin
aalandlar. Yaam biimleri nedeniyle uzun sre biraraya gelerek
yaplanamayan ingeneler, nihayet 1971de Alman ingenelerinin
liderliinde Dnya Roman Kongresini topladlar. 1981de de
Alman Sinti ve Roman Merkez Birliini kurdular.
Yakn zaman nce skpte ingene dilinde ve olduka zor
artlarda yayn yapan bir de televizyon kanal tesis edildi. zellikle
AB kapsamnda ye ve yelie aday lkelerden istenen
dzenlemeler arasnda ingene aznln yaam standardnn
ykseltilmesi de yer alyor. Saylarnn ciddi rakamlara ulat
lkelerde siyasette de sz sahibi olabiliyorlar. Nitekim getiimiz
yllarda Yunanistanda iktidara gelen Yeni Demokrasi Partisinin
adaylarndan biri de lkedeki popler ingene arkclardan Vassilis
Paiteristi. Bulgaristanda da ingeneler nemli bir nfusa sahip

olduklar iin siyasette etkili olabiliyorlar.

Selanikte ingeneler

ingene toplumunun says yazk ki biraz yaam ekillerinden,

biraz da yerleiklie geenlerin dier unsurlar arasnda asimile olup
kltrlerini yitirmelerinden dolay tam olarak bilinemiyor. Fakat 1012 milyon arasnda bir tahmin yrtlyor. Gelecek ne gsterir
bilinmez ama hl orijinalliini muhafaza eden bu kltrn
yaamas, insanln kltrel mirasna zenginlik katacaktr.
OSMANLILAR NGENELER ASKER HZMETTE KULLANDILAR
Osmanl mparatorluu bnyesinde Avrupada olduu gibi ingenelerin toplu
srgn ya da katliamlara tabi tutulduu bir dnem olmad. Fakat Osmanllarn
da ingenelere bak asnn pek olumlu olduu sylenemez. Baz Osmanl
tarihileri, padiahlarn kendilerini yetmi iki buuk milletin efendisi olarak
nitelendirdiklerini, buuktan kastedilenin ise ingeneler olduunu belirtirler.
Bununla beraber Balkanlarda ve bilhassa Osmanl-Avusturya snrn tekil
eden Macaristanda yaayan ingeneler, ordunun at ihtiyacn karladklar iin
itibar gryorlard. Zaten stanbuldaki At Satclar loncas da byk lde
ingenelerin elindeydi. Dier yandan imparatorluktaki en uursuz meslek
olarak kabul gren Cellat Ocann mensuplar da ya ingenelerden ya da
Hrvatlardan seilmekteydi. Bunun dnda imparatorluktaki demirci, kalayc,
sepeti, bileyici gibi meslek erbab da byk lde ingenelerden oluuyordu.

Osmanllar zamannda bir grup ingene

Osmanl Devletinde ingeneler, bir sancak etrafnda tekilatlandrlmlard.
Bu sancak Rumeli Beylerbeylii bnyesinde olup, merkezi Krkkilise yani
bugnk Krklareli idi. Anadoluda ise benzeri bir ingene tekilatlanmas
yoktu. Zira ingenelerin en youn topland yer Rumeli blgesi idi. ingene
sancann sancak beyi ise ingenelerden seilmezdi. ingene sancak beyinin
vazifeleri arasnda vergileri toplamak, geri hizmette kullanlan ingenelerin
vazife yerlerine intikalini temin etmek en bata gelirdi. Osmanl Devletinde
hem Mslman hem de gayrimslim ingeneler yaard. Bu gruplarn birbiri ile
karmamalarn
devlet
nemserdi.
ayet
Mslman
ingeneler,
gayrimslimlerle karrlarsa, onlar da gayrimslimlerin dedikleri vergileri
demek zorunda braklrd. Fatih dneminden itibaren ingenelerin geri
hizmetlerde istihdam edildikleri biliniyor. Bilindii zere Osmanl
mparatorluunda askerin mesai harcamamas gereken iler iin geri hizmet
birlikleri oluturulurdu. ingeneler de bu gruplar arasnda yer alrlard. Bunlar
ordu hizmetinde daha ziyade maden ilemede, koyunlarn sevkinde, gemi
yapmnda, zahire ve erzak tanmasnda, kale, hisar ve cami onarmnda
kullanlrlard.

KAYNAKA
Nazm Alpman, ingeneler: Baka Dnyann nsanlar, stanbul 1993

smail Haim Altnz, Osmanl Toplumunda ingeneler, Tarih ve Toplum, cilt: 23, say: 137,
Mays 1995, s. 22-29.
Sermet Muhtar Alus, Eski stanbulda ingeneler, Tarih ve Toplum, cilt: 23, say: 137,
Mays 1995, s. 30-33.
Henriette Asseo, ingeneler: Bir Avrupa Yazgs, (ev: Orun Trkay), stanbul 2007.
Emine Dinge, XVI. Yzylda Osmanl Ordusunda ingeneler, Sleyman Demirel
niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, say: 20, Aralk 2009, s. 33-46.
Angus Fraser, ingeneler, (ev: lkin nan), stanbul 2005.
Elena Marushiakova-Vesselin Popov, Osmanl mparatorluunda ingeneler: Balkan
Tarihine Katk, (ev: Bahar Trnak), stanbul 2006.
Sybil H. Milton, Nazi Almanyasnn Toplumdan Dlanmlar: ingeneler, (ev: Funda
bua Erel), Nazi Almanyasnda Toplumdan Dlananlar, Ankara 2002, s. 303-334.

23 / PARADAN SIFIRI NCE ALMANLAR ATTI

I. Dnya Sava, sonular gz nne alndnda malup devletler
asndan tam bir ekonomik felaketi beraberinde getirmiti. Sava
ncesinde dnyann en istikrarl ve gl ekonomisi olarak
gsterilen Alman ekonomisi iflas etmi, ortaya kan enflasyon
sorunu da para birimleri olan Marka bol sfr eklenerek zlmeye
allmt.
I. Dnya Savann sonunda savatan yenilgiyle ayrlan ya da elde
ettii kazanmlar tatmin edici bulmayan pek ok lkede faist
ynetimler ortaya kt. Almanyada Nasyonel Sosyalistler veya
dier bir deyile Naziler ykselie geerken; talyada Mussolini,
spanyada Franko, Portekizde Salazar, Romanyada Codreanu
ibana gelen dier faist liderlerdi.
spanyada General Franko 1936da lkeyi uzun bir i savan
eiine srklemi, bu sre zarfnda komnistler, demokratlar ve

faistler arasnda yl srecek bir mcadele yaanmt. Kitlelere

seslenirken tpk Portekizli faist lider gibi halkn koyu Katolik
duygularn harekete geiren nutuklar atmay ihmal etmeyen
Frankonun bu ynetimi, 1975teki lmne kadar devam edecekti.

Milliyet gazetesinde Frankonun lm haberi

talya ise I. Dnya Sava sonunda galip devletlerin safnda yer

alm olmasna ramen bu zaferin nimetlerinden yeteri derecede
yararlanamam olmann huzursuzluunu yayordu. I. Dnya
Savanda olduka hrpalanan talya, savan en kzgn annda saf
deitirerek tilaf devletlerinin yannda yer almasnn mkafatn
grememiti. Arnavutluk ve Yunanistan zerindeki emellerine
ulaamam, Ege Blgesi ve zellikle zmiri ganimet olarak

topraklar arasna katmay beklerken, ngiltere ve Fransann

basksyla bu verimli topraklar Yunanistana terk etmek zorunda
kalmt. Sava sonun da die dokunur bir kazanm olmamasna
ramen lkede ekonomik dengeler yerinden oynamt. sizliin
artmas ve lke genelinde saylar neredeyse yarm milyona yaklaan
asker kaa ve aylaklar grubunun varl nedeniyle bir i savan
eiine gelinmiti. talya, adeta pimi ekilmi bir bomba gibiydi.

TALYADA SOSYALZM GLEND

talyada I. Dnya Savann sonunda ilgintir ki ykselie geen
faizm deil de sosyalizm olmutu. Zira lkede ii snf neredeyse
alk snrnda bir yaam srmeye mahkmdu. Bu durum 1920de
Kuzey talyada bulunan 500 bin fabrika iisinin ayaklanarak
altklar i yerlerini igal etmelerine yol at. Durum son derece
ciddiydi. Zira iiler silahlanmlard. Olaylar bir halk
ayaklanmasna doru gidiyordu. Zaten bir yl nce yaplan
seimlerde de Sosyalist Parti 508 sandalyeli parlamentoda 156
sandalye kazanmt ki, bu sonu kendilerini bile aknla
drmt. Bu nedenle o vakte kadar ihtilal yoluyla ibana
gelmeyi amalayan partide htilal yaplmaz, ihtilal gelir mant
hkim olmaya balad. Bu mantk aslnda ykselie geen
sosyalistlerin dn hazrlarken, faistlere de gn douyordu.
te bu ortam talyada Mussolininin ykseliini salad. Mevcut
ortam ok iyi deerlendiren Mussolini, 1919da sava yorgunu
kitleler zerinde olduka etkili olacak olan Faist Partinin
temellerini att. Faistlerin 1920lerin banda Bologna kentinde
bulunan talyan i Partisinin merkezini yakmalar poplaritelerini
daha da arttrd. zellikle lkeye sosyalizmin egemen olmasndan
ekinen zengin kesim, Mussoliniye destek vermeye balad. Bu
destek sayesinde faizmin etkinlii lke genelinde ykselie geti.

Parti, daha 1921de ilk katld genel seimlerde 35 milletvekilini

meclise sokmay baard. Mussolini, halka talyann krlan
gururunu tamir edeceini, Fransa ve ngiltereye kstahlklarnn
bedelini deteceini, Roma mparatorluunu yeniden dirilteceini
vaat ediyor, hatta Akdenizden More Nostrum yani Bizim Deniz
diye bahsediyordu. Yugoslavya, Arnavutluk ve Habeistan zerinde
hak iddia eden Mussolini, Yunanistan ve Trkiyeyi hedef alan
cretkr aklamalarda bulunmakta da hibir mahsur grmyordu.
Sylemleri zaman zaman lgnlk boyutuna varmaktayd. Bu ynyle
kendisi, nl aktr Charlie Chaplinin Byk Diktatr isimli
bayaptndaki dengesiz faist lider Napoleoni tipine tpa tp
uyuyordu.

Hitler ve Mussolini

lke iinde ksa srede Kara Gmlekliler ad verilen bir milis

kuvveti rgtleyen Mussolini, 1922de meydana gelen ii grevini

bahane ederek Napoliden Romaya byk bir yry dzenleyip
adeta gvde gsterisi yapt. Kral III. Viktor Emanuel, Ekim 1922de
bu olay karsnda babakanl Mussoliniye vermek durumunda
kald. 1927de Mussolininin Arnavutluku himaye altna aldn
ilan etmesi ve ilerleyen yllarda da Avusturyaya gz dikmesi
Trkiyeyi; Yunanistan ve Yugoslavya ile birleerek 1934te Balkan
Antantn kurmaya zorlayacakt. Bu antantn sonunu ise korkulduu
gibi talya deil, Almanya getirecekti.

WEMAR KASABASINDA KURULAN

CUMHURYET
Almanya, Kayzer II. Willhelmin yaylmac ve gelien Alman
ekonomisine hammadde ve yeni pazarlar bulmak amacyla girdii I.
Dnya Savandan ar bir yenilgiyle ayrlmt. Yenilgi sonrasnda
Alman Sosyal Demokrat Partisi liderliinde yeni bir hkmet
kurulmu ve Friedrich Ebel bakanlndaki bu hkmet, 9 Kasm
1918de Weimar kasabasnda Alman tarihinin ilk cumhuriyetini ilan
etmiti. Tarihe Weimar Cumhuriyeti olarak geecek olan bu teebbs,
31 Ocak 1933te Hitlerin iktidar ele geirmesine kadar devam
edecekti. Ancak 14 yllk bu sre iinde yaanan baz gelimeler,
Alman halkn Cumhuriyet fikrinden soutacakt. Sava sonrasnda
yaanan felaketler bu ynetimin omuzlarna yklenecekti. Weimar
Cumhuriyetinin ilk hkmeti 28 Ocak 1919da tilaf devletleriyle
Alman tarihinin en yz kzartc anlamalarndan biri olan Versay
Antlamasn imzalayacakt. Yine bu on drt yllk sre ierisinde
tarihinin en felaketli dnemini yaayan Alman ekonomisinin
bozulmas da bu ynetime yklenecek ve Weimar Cumhuriyeti tam
bir gnah keisi haline gelecekti.

Almanyada da faizmin ykselii, talyadakine benzer bir seyir

izledi. Fakat iki lke arasndaki baz farklar sonraki gelimeleri
etkiledi. Almanyada I. Dnya Savandan sonra kurulan Weimar
Cumhuriyeti, talyadaki durumun tam aksine iilerin durumunu
iyiletirmeye ynelik pek ok uygulama gerekletirmiti. Mesela
daha 1918 yl Kasm aynda iilere grev ve Toplu Szlemesi
hakk tannd. Sekiz saatlik almann zerindeki almalara mesai
saati creti zorunlu hale getirildi. i ve iveren arasndaki
anlamazlklar zmlemek amacyla Uzlatrma Kurullar kuruldu.
Bu nedenle sava sonras Almanyasnda talyada olduu gibi
iilerden youn bir tepki gelmedi. Bununla beraber durumlar
iilerden olduka kt olan ve sava sonras enflasyona yenik
den orta snflar, cretlerinde ciddi bir iyiletirmeye gidilmeyen
avukat, mhendis, retmen ve dier memur gruplar Hitlerin en
byk destekisi oldu. Bu destek Hitlere 1932 seimlerinde on
buuk milyon oy getirdi.
Almanyay II. Dnya Sava ierisine srkleyen en nemli
nedenlerden biri olan Versay Antlamas, Almanyann teslim
olmasndan sekiz ay sonra imzalanmt. I. Dnya Savan
mttefikleriyle beraber tam bir hezimetle kapatan Almanya, tarihin
garip bir cilvesi olarak hayallerini ykan antlamay da Versay
Saraynn Aynal Salonunda imzalamt. Halbuki nl Alman
devlet adam Bismarck ayn salonda 1871de II. Reichi yani II.
Alman mparatorluunu ilan etmiti.

ALMANLAR TARHTE KEZ

MPARATORLUK KURDU
Almanlarn tarih boyunca byk imparatorluk teebbsleri
gzlenir. lk imparatorluk giriimi veya baka bir deyile I. Reich,

Kutsal Roma Germen mparatorluu dnemiydi. Roma

mparatorluunun yklndan sonra Bat Avrupada siyasi birlii
yeniden byk lde salayan Fransa kkenli Karolenj
mparatorluu da bir sre sonra yklm ve bu devletin yerine de en
byk hkmdar arlman olan Kutsal Roma Germen mparatorluu
kurulmutu. Almanlarn ikinci imparatorluk teebbsleri 1871de
Babakan Bismarckn ynetiminde Prusya Krallnn dier Alman
prensliklerini etrafnda toplamasyla atlacakt. Bu Alman
mparatorluunun kurulmasnda da tpk gnmz Avrupa
Birliinde olduu gibi nce prenslikler arasnda 1834te bir gmrk
birlii anlamas imzalanacak, ardndan da bu birliktelik siyasi
birlie dntrlecekti. Bismarkn 1888e kadar sren
babakanl dneminde II. Reich rayna oturacakt. Giderek
sanayileen bu imparatorluun ngiltere ile girdii rekabet, I. Dnya
Savana uzanan yolu da aacakt. II. Reichn sonunu da bu sava
getirecekti. Hitlerin 31 Ocak 1933te ynetimi ele almas ile III.
Reich ilan edilecekti ki bu teebbs, Almanyay ve dnyay bir
baka kresel felakete srkleyecekti.

Hkmet kurma grevini Hitlere veren Cumhurbakan Hindenburg

Almanyann
imzalad
bar
antlamas
Osmanl
mparatorluunun imzalad Mondros Atekes Antlamas ile pek

ok benzerlikler tayordu. Mesela Almanyadaki nehirlerin denetimi

tpk Osmanl Boazlar gibi tilaf devletlerinin oluturaca bir
komisyona braklyor, Alman ordusu da 100 bin kii ile
snrlandrlyordu. Alman ordusu terhis edilip askerlik mecburi bir
hizmet olmaktan karlyordu. Alman donanmas ve silah yapmnda
kullanlabilecek her trl malzemenin yan sra fabrikalar da tilaf
devletlerinin kontrolne braklyordu. Savan en byk sulusu
olarak kabul edilen Almanya, 56 milyar dolarlk rekor bir tazminata
mahkm ediliyordu. Bu tazminatn ad da Tamirat Masraf idi. Sava
nedeniyle altst olmu olan Alman ekonomisi bylelikle tam bir
uuruma srkleniyordu.
I. Dnya Savann sonunda Almanya, o vakte kadar grlmemi
bir enflasyonla kar karya kald. Bu duruma somut bir rnek
vermek gerekirse 1923 yl ubat aynda Berlinde bir kilo et 3400
mark civarnda iken, Kasm aynda bu rakam 280 milyon mark
civarna vurmutu. Yine 1921de bir dolar 75 marka karlk
gelirken, 1923 ylnn Ocak aynda bir dolar 18.000 marka,
Haziranda 160.000 marka ve Austosta da 1 milyon marka tekabl
etmiti. Almanlar enflasyonun yaratt sknty atlatabilmek iin
areyi para basmakta ve paralarn zerindeki sfrlar artrma yoluna
gitmekte bulmulard. 10 milyonluk, 100 milyonluk marklar piyasada
cirit atyordu. O devirleri yaayan insanlar, kat paralarn hibir
geerliliinin kalmadn, hatta ykl alverilerde insanlarn el
arabas ile mark tamak zorunda kaldklarn anlatrlar. lerleyen
yllarda Hitler, bu uurumu kapatmak iin Almanyada nemli bir
finansman gcne sahip olan Yahudilere kar nefret duygusunu
krkleme ve bylelikle Almanyadaki Yahudilerin mal varlklarna
el koyma yoluna gidecekti. Bu, ayn zamanda milyonlarca Yahudinin
lm ferman anlamna geliyordu.

Hitler, Nazi partili genlerle

Tm bu gelimelerin dnda Almanlarn gururunu kran ve

hayallerini ykan en nemli gelimeler ise unlard: Alsace Loren ve
Saar blgelerini Fransaya, snrdaki baz nemli yerleri Belikaya,
Poznan ve Bat Prusyann byk bir ksmn nemli ykmlara yol
at Polonyaya, Yukar Silezya ad ile anlan blgeyi de yeni
kurulan ekoslavakyaya terk ediyorlard. II. Reich yani
imparatorluk dnemi boyunca binbir emekle elde edilen denizar
smrgeler ise ngiltere, Fransa, Japonya ve hepsinden ackls
kck Belika arasnda paylalyordu. Yine Almanyada byk
sayg gren Mareal Hindenburg, von Tirpitz, Ludendorf gibi
yneticilerin tilaf devletleri tarafndan sava sulusu kabul edilerek
teslimlerinin istenmesi de lkede byk tepkilere yol amt. Hatta
bu tepkiler nedeniyle ngiltere ve Fransa sava sulularnn listesini
birka nemsiz sima ile geitirmek zorunda kalmt. Bunlara
Fransann, Belika ile birleerek sava tazminatnn zamannda
denmemesini gereke gsterip son derece verimli Ruhr blgesini
1923te Almanyann elinden almas eklenince Almanyada tansiyon
en st dereceye frlad. Gelimeler Almanyada Bat Avrupaya ve
bu blgeye dair her eye nefretle baklmasnn yolunu at ki bu
nefretten sz konusu lkelerin ynetim biimi olan demokrasi de
nasibini ald. Bu fkeyi iyi kullanan Hitlerin de bylelikle n

ald.

TAMRAT BORLARI ALMANYAYI MAHVETT

Almanyadaki sorunlarn temelinde ekonomik alanda yaananlar
yatmaktayd. Bu nedenlerin iinde en nemli rol oynayan ise
yukarda da belirtildii gibi Tamirat Borlar ad altnda
Almanyadan istenen sava tazminatyd. Savalarda galip gelenlerin
her zaman hakl, maluplarn ise sulu olduundan hareketle tilaf
devletleri, sava sresince uradklar zararlar Almanyaya
detmeye karar verdiler. Almanya, Orta Avrupann sivil halkna ve
mallarna verdii zarar demeye mahkm edildi. Bylece Tazminat
Borcunun ad da Tamirat Borcu haline geldi. Tamirat Borlar ilk
gndeme getirildiinde Almanyadan istenen tutar dudak uuklatacak
miktarlardayd. 1921 Ocak aynda Almanyann deyecei tamirat
borcunu belirlemek amacyla toplanan komisyon, 56 milyar dolarlk
bir fatura kard. Fakat Almanya, komisyon kararna itiraz ederek bu
borcu demesinin mmkn olmadn syledi ve gereki bir fatura
karlmasn talep etti. Bunun zerine rakam 33 milyar dolara
indirildi. Almanyann bu rakama yapt itiraz ise reddedildi ve
Almanya, ayn yln Austos aynda borcunun ilk taksiti olan 250
milyon dolar ilgili devletlere demek zorunda kald. Fakat bu
durum, lkedeki mevcut enflasyonu daha da krkledi ve lke
yneticileri 1921 yl sonunda baka deme yapamayacaklarn, bu
nedenle de borlarnn be sene kadar ertelenmesini istemek zorunda
kaldlar. ngiltere, bu talebe olumlu yaklarken, Alman tehdidinden
en ok ekinen lke konumundaki Fransa, teklife souk yaklat.
1923te Belika ile ortak harekete geerek Alman snrndaki Ruhr
blgesini, alacaklarnn bir ksmna karlk olarak igal etti. Fakat
Fransa, burada hi de ummad bir pasif direnile karlat.
Blgenin Alman halk, Fransaya kar baz yldrc teebbslere

giritiler. Blgedeki fabrikalarda alan iiler retimi

yavalatrken,
demir
yolu iileri
Franszlardan emir
almayacaklarn ilan ettiler. Posta ve Telgraf daresi alanlar da
Fransz ve Belika postalarn gndermemeye ya da gecikmeli
gndermeye baladlar.
Fakat tm bu gelimelere ramen Alman ekonomisi, sanayinin can
damarlarndan biri olan Ruhr Blgesinin elden kmasyla ok
olumsuz bir srecin iine girmi, enflasyon katlanmt. Mevcut
gelimeler, iki lkeyi de birtakm olumlu admlar atmaya sevk etti.
Fransa, zorbalkla bir sonu alamayacan grnce Alman hkmeti
ile grmelere balad. ngiltere ve Amerikann da devreye
girmesiyle 1924te yeni bir deme plan karld. Buna gre Ruhr
blgesi Almanyaya iade edilirken, Alman tamirat borlar da 250
milyon dolardan balayan taksitlere blnd. lerleyen yllarda
Almanyann borcu 33 milyar dolardan 26 milyar dolara indirildi.
1929-30 yllar arasnda meydana gelen dnya ekonomik bunalm
nedeniyle de borlarda yeni dzenlemelere gidildi ve sonuta
Almanya toplam 5.5 milyar dolarlk bir mebla demek suretiyle
sava tazminatlarna son noktay koydu. Zaten Hitlerin ykselii ve
Versay Antlamasn yeniden gzden geirecei eklindeki ifadeleri
de daha fazla tazminat imkansz klyordu.
Hitler, iktidara gelmeden nce sylemlerini byk lde ekonomi
zerine kurmutu. Yapt konumalarda bilhassa Almanyay
eskisinden ok daha gl bir biimde yeniden ina edeceini, geni
isiz kitlelere i imkanlar salayacan, Versay Antlamasnn
artlarn ve Tamirat Borlarn tanmayacan vurgulamaktan
ekinmiyordu. Gittike artan ekonomik skntlar Hitlere geni bir
takipi kitlesi kazandrd. Zaten Hitler de iktidara geldikten ksa bir
sre sonra vaatlerini byk lde tuttu. Alman ekonomisi ABDden
ald dk faizli kredilerle dzelme yoluna girerken, iktidara gelen

Nazi Partisi zellikle silah fabrikalarn ve dier ar sanayi

kurulularn yeniden faaliyete geirdi. Bu durum, igcne olan
ihtiyac arttrd. Hitler iktidarndan nce 6-7 milyon civarnda olan
isiz says hzla azalma emareleri gsterdi. Buna ramen i
bulamayan kiiler ya da vasfsz elemanlar da orduya alnd ve
kendilerine maa baland. Tamirat Borlarnn da sona erdiinin
ilan ile Alman ekonomisi II. Dnya Sava ncesinde hzla rayna
oturdu. Alman markndan sfrlar atlrken, bu para birimi de eski
saygnlna yeniden kavumaya balad. Tm bu gelimeler
Almanyada Hitlere olan gveni arttrd. Yaananlar sonrasnda
Adolf Hitler, lgn planlarn gerekletirmek amacyla peinden
gelecek milyonlarca Almann desteine kavutu. Paradan sfr atmak
II. Dnya Savandan nce Alman ekonomisini kendisine getirmiti.
Ama sonrasndaki gelimeler insanla ok pahalya mal olmu,
lgnca hayaller uruna yaklak 50 milyon insan yaamn
yitirmiti.

Osmanlca Almanyada mark rezaleti isimli haber

ENFLASYON ALMANYASINDA PARANIN DEER NEREDEYSE SAAT
BAI DEYORDU
Almanyada enflasyon dneminde trl ilgin gelimeler yaand. Bilhassa
1922den itibaren Alman paras ba dndrc bir hzla deer kaybetmeye
balad. Ernst Wagemann, bu durumu u szlerle ifade eder: Bir milyon mark
olan bir kimse, 1920de fabrika satn alabilirdi. 1921de ayn miktar bir villann
almna yetiyordu. 1922de bir milyonla bir otomobil edinebilmek mmknd.
Ayn yln ikinci yarsnda ise bir milyon mark, bir tomar hurda kattan baka
bir deer tamyordu. stanbul niversitesinde ktisat dersleri veren Alman
hocalardan Fritz Neumark da hiper enflasyonun yaand devrede Alman

Maliye Bakanlnda almtr. Neumark, fiyat ykselileri karsnda ksa bir

sre iinde maalar ile geinemez olduklarn syler. Artan fiyatlar nedeniyle
hkmet birok kez aylk demek zorunda kalr. Enflasyonun son gnlerinde
her gn memurlara aylk verilir olmu. Verilen bu aylklar o kadar hzla
erimektedir ki Neumark, sabah datlan maalarla mkellef bir le yemei
yeme imkan varken, le paydosunda yaanan para kayb yerine karnlarn
dahi zor doyurduklarndan bahseder. Bazen de yemek sonrasnda bir miktar
para artmaktadr. Ancak bu parann birka saat iinde hibir hkm
kalmayaca iin Neumark ve arkadalar dairelerine giderken paray son
kuruuna kadar harcar; sandvi, gazete, sigara ya da kitap alrlarm.
lke iinde mark, artk deer ls birimi olmaktan kt iin alverilerde
altn ve dolar deer ls olarak kullanlmaya balanmtr. Her ne kadar
hkmet, parann saygnlk kaybn nlemek amacyla yasaklam olsa da pek
ok firma cretleri dviz ya da mal ile deme yoluna gitmitir. Zira i yerlerinde
bu tarz bir uygulamaya bavurmadan nitelikli eleman altrma imkan
bulunmamaktadr.

Alman enflasyon paralarndan 1 milyon ve 1 milyar mark

Yaanan gelimeler lke iinde intiharlar da tetiklemitir. Zira asrlardan beri

kkl ve zengin ailelerin marka yapm olduklar yatrm su gibi erimi, pek
ok insan alk olmad bir sefaletin ortasna yuvarlanmtr. Bu arada hemen
belirtelim ki sz konusu durumdan olumsuz etkilenen sadece Almanlar deildir.
efik Okday, Osmanl Devletinin son sadrazam olan bykbabas Tevfik Paa
hakknda kaleme ald eserinde Otuz Bin Lira Deerinde Posta Pulu isimli

balk altnda ilgin bir anekdota yer verir: Bykbabam mr boyunca, ald
maatan bir miktar arttrarak ve zerine altn koyarak otuz bin lira biriktirmi,
bunlar Berlin sefirlii srasnda bir Alman bankasnda at mark hesabna
yatrmt. Hatta daha sonralar Londra Sefaretinde iken artrdklarn da en
salam para diye bildii Alman markna yatrlmak zere Berline yollamt.
Almanya, I. Dnya Savandan sonra inanlmaz bir enflasyonla karlam,
mark dtke dmt. Ancak buna ramen Alman bankas, her ylsonu
hesap hlasalar yollamaktayd. Bir gn hepimiz bahede otururken postac
geldi ve babam mektubu aarak hesap hlasasn bykbabama okumaya
balad. Bykbabamn, babama verdii cevap ksaca yle olmutu. Mademki
btn paramn bir posta pulu kadar deeri kalmad, bankaya yaz da bundan
sonra hesap hlasas yollamak zahmetine girmesinler. Zarfn zerindeki posta
pulunun deeri 2 veya 3 milyar (evet milyar) mark idi. Btn bir mr toplam
olduu paras bir anda sfr olmutu. Bu ar darbe karsnda bykbabam en
ufak bir tepki gstermemiti.

Tevfik Paa
Mevcut durumdan yararlananlar olduunu da hemen belirtelim. Her ne kadar
gelimeler bilhassa orta tabakay vurmu olsa da kyller, markn deer
kaybetmesi sayesinde kira yklerinden ve girmi olduklar borlardan byk
lde kurtulmulardr. Parann deer kaybetmesi sonrasnda tarmsal
rnlerin kymeti artm, bu da kyllerin toparlanmasn beraberinde
getirmitir. Alman toplumunda parann gnbegn deer kaybetmesi, eldeki
parann annda harcanmas alkanln dourmu, bu da israf ve sorumsuzluu
beraberinde getirmitir. Bu harcama alkanlklar toplum iinde kumar, iki ve
sigara kullanmn arttrm, bu durumun da etkisiyle pek ok aile dalma
noktasna gelmitir. Veremden len insan says artarken, ocuklar da yeterli
beslenemedikleri iin trl hastalklara yakalanma oran fazlalamtr. Alman
toplumunda nceki yllara oranla rvet de olduka yaygnlamtr. Baz Alman

ekonomistler Almanyay savatan ziyade sava sonras ortamda yaananlarn

sarstn sylerken bu nedenlerden dolay pek de haksz saylmazlar.

KAYNAKA
Allan Bullock, amzn En Byk Hatibi Hitler Nasl ktidara Geldi-1, Hayat Tarih, yl: 6,
say: 3, 1 Nisan 1970, s. 38-44.
Allan Bullock, amzn En Byk Hatibi Hitler Nasl ktidara Geldi-2, Hayat Tarih, yl: 6,
say: 4, 1 Mays 1970, s. 67-73.
Feridun Ergin, Para Politikas, stanbul 1979.
Liddell Hart, II. Dnya Sava Tarihi, (ev: Kerim Barak), cilt: I, stanbul 1998.
Mark Mazower, Karanlk Kta: Avrupann Yirminci Yzyl, (ev: Dilek Cenkiler),
stanbul 2008.
efik Okday, Bykbabam Son Sadrazam Tevfik Paa, stanbul 1986.