BLM 2-lemsel Kuvvetlendiriciler

Elektronik Devreler ve Sistemler II

BLM 2: LEMSEL KUVVETLENDRCLER (OP-AMPLAR)

8

Eviren Giri

Evirmeyen Giri

Sembol
a)

741

+VCC 7

4 -V
CC

741 entegresi i yaps

b)

ekil-1. lemsel Kuvvetlendirici Sembol ve Entegre yaps.

lemsel kuvvetlendiriciler (Operasyonel Amplifikatr OP-AMP), BJT ve FET devreleri
ieren, genellikle entegre (Integrated Circuit-IC) devreler iine paketlenen ve gerilim veya
akm kazanc salayan elektronik devrelerdir. Ayrca g kazanc yada empedans dntrme
de yapabilir. Kuvvetlendiriciler eitli ekilde snflandrlabilirler; her birisi ngrlen
frekans aralnda alan dk frekans kuvvetlendiricileri, ses kuvvetlendiricileri, ultrasonik
kuvvetlendiriciler, radyo frekans (RF) kuvvetlendiricileri, geni bant kuvvetlendiricileri ve
grnt (video) kuvvetlendiricileri vardr.
lemsel kuvvetlendiriciler iin iki temel devreden biri eviren, dieri evirmeyen
kuvvetlendiricidir. lemsel kuvvetlendirici, kararl bir gerilim kazanc salamak iin gerilim
geri beslemesi kullanan, yksek kazanl bir fark ykseltecidir. Kullanlan kuvvetlendirici,
esasnda yksek giri empedans ve dk k empedans ile yksek ak devre kazancna
sahip bir fark kuvvetlendiricisidir.
deal bir ilemsel kuvvetlendiricinin giri empedans ve ak devre kazanc sonsuzdur.
lemsel kuvvetlendiricilerde ak devre kazanc, dardan giri ile k arasna harici bir
geri besleme direnci olmad durumda hesaplanan kazantr. Bu durumun aksine, giri ile
k arasna harici bir geri besleme direnci baland durumda hesaplanan kazan ise
kapal devre kazancdr.

1. Op-Amp Karakteristii
Aadaki tabloda ilemsel kuvvetlendiricilerin idealde olmas gereken ve gerekte sahip
olduklar deerler zetlenmitir.

BLM 2-lemsel Kuvvetlendiriciler

Elektronik Devreler ve Sistemler II

deal

Gerek

Kazan, A

105 ~ 106

Giri direnci, R

k direnci, Ro

Bant genilii

yksek

kHz

ekil-1.ada da grld gibi bir ilemsel kuvvetlendirici iki sinyal giriine sahiptir. Bu
girilerden baka, k off-set gerilimini sfra yaklatrmak amacyla iki adet off-set kontrol
girii de (1 ve 5 nolu giriler) bulunabilir. Off-set gerilimi, sinyal girilerinin genlik deerleri
ayn olduu anda yada girilere sinyal uygulanmad halde kta oluabilecek gerilim
deeridir. Bu istenmeyen bir durumdur. Bunun engellenmesine (kn sfrlanmasna) offset
ayar denir. Bu ilemde 1 ve 5 nolu ular arasna bir potansiyometre balanr ve k gerilimi
sfr olacak ekilde dengeleme yaplr. k offset gerilimi, girilerin her ikisi de sfrken
kta grlen dc gerilimdir. Bir ilemsel kuvvetlendiricinin k offset gerilimi, fark
kuvvetlendiricilerin giri katndaki transistrlerin tam olarak elenememesine ve giri
kutuplama akmlarndaki, I- ve I+, farklara bal olarak giri offset geriliminden dolay oluur.
Uygun olmayan kutuplama akmlarna, I- ve I+, bal olan k offset gerilimi, evirmeyen
girie seri bir RC, kompanzasyon direnci balanarak azaltlabilir. Bu diren kuvvetlendiricinin
kapal evrim kazancn etkilemez. RCnin en uygun deeri,

RC R1 RF
ile hesaplanr. Bu kompanzasyon direnci kullanldnda, giri offset akmna bal olan k
offset geriliminin bykl;

VOS I I RF I O .RF
ile bulunur. Burada |VOS| k offset geriliminin bykl, I- eviren utaki giri kutuplama
akm, I+ evirmeyen utaki giri kutuplama akm, IO ise giri offset akm (I++ I-) dr.
Dikkat edilirse, VOS gerilimi I+ve I- akmlarndan birisinin byk oluuna bal olarak pozitif
yada negatif kabilir.

BLM 2-lemsel Kuvvetlendiriciler

Elektronik Devreler ve Sistemler II

Vo (V)
10V

V1
Vd
V2

A = 106

_
2
741
3 +

Vo= A.(V2-V1)
=A.Vd

-10V
10V

V2 - V1 = Vd
V)

-10V

ekil-2. Op-ampin transfer karakteristii.

ekil-1.bde bir ilemsel kuvvetlendirici olan 741 entegresinin i yaps grlmektedir.
Entegrenin 2 numaral pini, ilemsel kuvvetlendiricinin eviren giriidir. Evirmeyen giri
(entegrenin 3 numaral pini), toprak potansiyelinde veya eviren giriten daha dk genlikli
bir gerilim potansiyelinde olduunda, eviren girie uygulanan sinyal, ka terslenerek (180
faz farkl olarak) aktarlr (ekil-3.a). Yani giri sinyalinin negatif olduu durumlarda k
sinyali pozitif, giri sinyalinin pozitif olduu durumlarda ise k sinyali negatiftir.
Entegrenin 3 numaral pini ise, ilemsel kuvvetlendiricinin evirmeyen giriidir. Eviren giri
(entegrenin 2 numaral pini), toprak potansiyelinde veya evirmeyen giriten daha dk
genlikli bir gerilim potansiyelinde olduunda, evirmeyen girie uygulanan sinyal, kta ayn
polaritede elde edilir (ekil-3.b). Yani giri sinyalinin negatif olduu durumlarda k sinyali
negatif, giri sinyalinin pozitif olduu durumlarda ise k sinyali pozitiftir.

(a) Eviren Kuvvetlendirici

(b) Evirmeyen Kuvvetlendirici

ekil-3. Eviren ve Evirmeyen Kuvvetlendiriciler ve k Sinyalleri.

BLM 2-lemsel Kuvvetlendiriciler

Elektronik Devreler ve Sistemler II

lemsel kuvvetlendiricilerin, kazan veya dier gerilim hesaplamalarnda kolaylk salamas

asndan, kuvvetlendiricinin giriinde virtual ground (sanal toprak) olduu varsaylr. Bu
varsaym ilemlerde byk kolaylklar salamaktadr.
Burada gz ard edilmemesi gereken bir nokta vardr. kta elde edilen gerilim, besleme
kaynandan salanr. Kuvvetlendiricinin k geriliminin besleme geriliminden yksek
olmas beklenmemelidir. k gerilimi en fazla, besleme geriliminin yaklak 1.5 V altnda
bir deere kadar elde edilebilir. Bundan dolay kazancn kontrol edilmesi gereklidir. Eer
besleme geriliminden daha yksek bir k gerilimi elde edecek olursak, k sinyalinde
krplmalar oluacaktr. Bu istenmeyen durumun engellenmesi iin kazan kontrol edilir.
Kazanc kontrol eden, giri ile k arasna balanm olan feedback (geri besleme)
direncidir. Giriin pozitif olduu durumda k negatif olacaktr. ktaki bu negatif gerilim
RF direnci yardmyla (-) girie uygulanarak giri sinyalinin etkisini azaltr. Buda k
geriliminin genliini azaltr. RF diren deeri artrlrsa geri besleme azalacandan k
genlii ykselir. Yani kazan artar. RF direnci azaltlrsa geri besleme artacandan k
genlii der.

2. Eviren Kuvvetlendirici
Eviren ilemsel kuvvetlendiricinin temel devre balants ekil-4.ada gsterilmitir. R1
direnci zerinden eviren giri ucuna bir V1 giri sinyali uygulanr. k gerilimi, RF direnci
zerinden ayn giri ucuna (eviren girie) geri beslenir. Evirmeyen giri ucu ise topraa
baldr. Bu durumda devrenin toplam kazancn bulmak iin edeer devreleri inceleyelim.
ekil-4.b de, devrenin edeeri verilmitir. Edeer devre incelenirse ve ideal bir
kuvvetlendiricinin giri direncinin , k direncinin 0 ve kazancnn da olduu
hatrlanrsa ekil-4.c deki bir dier edeer devre elde edilir. Bu bilgiler nda oluan
kuvvetlendirici ekil-4.d deki gibi olacaktr.

10

BLM 2-lemsel Kuvvetlendiriciler

Elektronik Devreler ve Sistemler II

(b) E Deer Devre

(a) Temel Devre Balants

(c) Dier E Deer Devre

(d) deal Kuvvetlendirici Balants

ekil-4. Eviren lemsel Kuvvetlendiricinin Edeer Devreleri.

ekil-5 de verilen devreye bilinen devre analizi yntemleri (Sper Pozisyon Yntemi)
uygulanarak ideal bir eviren kuvvetlendiricinin kapal evrim kazanc aadaki gibi
hesaplanabilir.
if

RF

ii =if

Vo
Vi
Vo A V2 V1 A.V1
G

R1
Vi

ii

i=0

V1

V1=0
A
V2

Vo

RF
R1
Vi
Vo
RF R1
RF R1

Vo A .Vi F .Vo
G

.A
1 F.A

ekil-5. Eviren kuvvetlendirici.

F
F
R1

R1 giri, RF ise geri besleme direncidir. Eksi iareti ise faz dntrme ilemini ifade
etmektedir. Grld gibi kazan sadece R1 ve RF direnlerine baldr.

11

BLM 2-lemsel Kuvvetlendiriciler

Elektronik Devreler ve Sistemler II

Geri beslemeli kazancn yani kapal evrim kazancnn kararlln aadaki rnek ile
inceleyelim.
Vo = 5V ve A = 106 olsun. (RF = 10K, R1 = 1K)
Vo A V2 V1 A.Vd

formlnden,

Vd = 5V 0V

bulunur. Buradan,

V2 = 0 olduundan V1 de 0V olacaktr.

Vo
R
F
Vi
R1

formlnden

RF
10
R1

bulunur.

A
1 F.A

ve

R1
1

R1 RF 11

A = 104

iin

G = - 10.987

A = 105

iin

G = - 10.998

A = 106

iin

G = - 10.999

olduundan

bulunur.

Sonuta ak evrim kazanc ok byk oranlarda deise bile kapal evrim kazanc kararl
kalacaktr.

3. Evirmeyen Kuvvetlendirici
Eviren kuvvetlendirici iin sralanan yukardaki ilem basamaklar, ekil-6 da grlen
evirmeyen kuvvetlendirici iin de uygulanacak olursa, ideal bir evirmeyen kuvvetlendiricinin
kazanc aadaki gibi bulunur.

12

BLM 2-lemsel Kuvvetlendiriciler

Elektronik Devreler ve Sistemler II

RF

R1

V1

V2 V1 0

V2 V1
Vo

V2

V2 Vi
V1

Vi

ise

R1
Vo
R1 RF

Vo
R
1 F
Vi
R1

ekil-6. Evirmeyen kuvvetlendirici.

lemsel kuvvetlendiriciler bu uygulamalardan baka birde gerilim izleyici olarak da
kullanlrlar.

4. Gerilim zleyici ve Fonksiyonu

Gerilim izleyiciler; k sinyalinde, giri sinyalinin polaritesini ters evirmeksizin 1
deerinde kazan salayan devrelerdir. Gerilim izleyici devreler birbirine balanmak istenen
iki devre arasnda tampon vazifesi grmek iin kullanlrlar. Bu devrelerin uygulamasnda
Op-Ampn evirmeyen girii kullanlr ve kazan 1 olarak belirlenir. Bu tip devrelerde OpAmplarn kullanlmalarnn banda yksek giri empedansna ve dk k empedansna
sahip olmalar gelmektedir.

Vo

Vi

ekil-7. lemsel Kuvvetlendiricinin Gerilim zleyici Olarak Kullanlmas.

13

BLM 2-lemsel Kuvvetlendiriciler

Elektronik Devreler ve Sistemler II

Problemler:
RF

Vi

R1

RF

R1

Vo

ekil-8.(a). Eviren Ykselte Devresi.

Vi

Vo

ekil-8.(b). Evirmeyen Ykselte Devresi.

1- ekil-8.a da verilen devrede R1=100K, RF=500K dr. Vi = -2Vluk giri sinyali iin k
gerilimi ne olur?
2- ekil-8.b de verilen devrede R1=20K, RF=300K dr. Vi = 2Vluk giri sinyali iin k
gerilimi ne olur?

5. OP-AMP ile Yaplan Toplayc Devresi

lk ilemsel kuvvetlendiriciler gerekletirildiinde, onlarn temel fonksiyonlar analog
bilgisayardaki matematiksel ilemleri gerekletirmekti. Bunlar toplama, karma, arpma,
blme, integral ve trev alma gibi ilemlerdi. Analog bilgisayarlarda kullanlan bu ilemsel
kuvvetlendiricilerin belki de en yararls toplam alan ykselte devresidir.
ekil-9da her bir giri gerilimini sabit kazan ile arpp, daha sonra bunlar cebirsel olarak
toplayan girili bir toplam ykselte devresi grlmektedir. Giri says arttrlabilir.
kn doru bir deer olarak elde edilebilmesi iin, giri gerilimlerinin toplamlar ile kazan
arpmndan elde edilen deer, besleme gerilim deerinden kk olmaldr. Burada op-amp
eviren ykselte olarak almakta olup k gerilimi, giriler cinsinden aadaki gibi ifade
edilebilir;

14

BLM 2-lemsel Kuvvetlendiriciler

Va
Vb
Vc

Ra

ia

Rb

ib

Rc

ic

RF

if
ii
V1 0

Elektronik Devreler ve Sistemler II

ii i a ib i c i f
Va Vb Vc
Vo

Ra Rb Rc
RF
RF
RF
RF

Vo
.Va
.Vb
.Vc
Rb
Rc
Ra

V2

Vo

Ra

Rb Rc R

ekil-9. Toplayc devresi.

Vo

RF
Va Vb Vc
R

6. OP-AMP ile Yaplan karma Devresi

ekil-10da op-ampn fark ykselte olarak kullanld devre grlmektedir. Fark alma
ilemi Vbden Vann karlmas ile gerekleir. kta elde edilecek gerilim ise giri
direnlerinin ve kazancn deerine bal olarak deiiklik gsterir. Devrede sperpozisyon
teoremi uygulandnda;
R2

V1 gerilimi;
V1

R1
R2
Vo
Va
R1 R2
R1 R2

olur. V2 gerilimi ise;

V2

R2
Vb
R1 R2

olarak bulunur. V1 = V2 olduundan;

Va
Vb

R1

V1

R1

V2

Vo

R2

ekil-10. Fark alc devre.

R2 Va R1 Vo R2 Vb
eitlii yazlabilir. Buradan da Vo k gerilimi, aadaki gibi bulunur.
Vo

R2
Vb Va
R1

15

BLM 2-lemsel Kuvvetlendiriciler

Elektronik Devreler ve Sistemler II

Dikkat edilirse devre ayn anda eviren ve evirmeyen ykselte olarak almaktadr. Bu
ilemler birbirlerine ters ilemler olduundan, ayn anda altklarnda giri gerilimlerinin
farklar alnm olur.

7. OP-AMPn Trev Alc Olarak Kullanlmas

Trevleyici devresi, genel olarak bir eviren ykselte zelliindedir (ekil-11). Fark olarak
girite diren yerine kondansatr (Ci) bulunmaktadr. Elektronik trev alcnn k, zamann
herhangi bir noktasndaki giri dalga eklinin deiim orandr. Trev almak iin, girie seri
bir kondansatr balanr. Trev alma ilemi, formllerle u ekilde aklanabilir;
Op-Amp devresinin giri empedans ok yksek olduundan A noktasndaki gerilim yaklak
ase potansiyelindedir (0 Volt). Bu durumda Ci kondansatr zerinden akacak akm;
ii

Ci dVi
dt

olur. k gerilimi ise;

Vo -RF i f
olarak yazlabilir. (A noktas yaklak 0 V olduundan), if = ii olduundan dolay;
Vo - RF Ci

dVi
dt

olacaktr.
if

RF

ii
Vi
Ci

_
Vo

+
ekil-11. Trev alc devre.
ekil-11deki devre uygulamada bu haliyle yeterli deildir. nk Ci kondansatr yksek
frekanslardaki iaretlere ksa devre gibi davranacandan ykseltecin kazanc artar, k bu
frekanslar iin yksek deerlere ular. Vi iaretinin frekans yksek olmasa bile beraberinde

16

BLM 2-lemsel Kuvvetlendiriciler

Elektronik Devreler ve Sistemler II

grlt mevcut olabilir. ekil-11deki devre grlty ykseltebilir. Bu istenmeyen bir

durumdur. Bu nedenle, op-amp devresinin kazancna yksek frekanslar iin bir snr koymak
gereklidir. Bu ilem ekil-12de grld gibi, bir Ri direncinin eklenmesi ile salanabilir.
Artk devrenin maksimum kazanc RF/Ri olarak snrlandrlmtr.
RF

if
ii
Vi

Ri

Ci

Vo

+
ekil-12. Gelitirilmi trev alc devre.
Bu devrenin trevleyici olarak almas iin iki art yerine getirmesi gereklidir.
1- Giri iaret frekans;
fi

1
fc
2Ri Ci

olmaldr. Bu deerden byk iaretler iin (fi > fc) devre eviren bir kuvvetlendirici gibi
alr.
2- Devrede, RF . Ci arpm zaman sabitesi olarak isimlendirilir. Giri iaretinin peryodu
yaklak bu deer civarnda olmaldr.

Vi

Vo

ekil-13. deal bir trev alc k.

17

BLM 2-lemsel Kuvvetlendiriciler

Elektronik Devreler ve Sistemler II

ekil-13de giriine kare dalga uygulanan ideal bir trev alcnn k grlmektedir. Burada
girie uygulanan kare dalgann dme ve ykselme zamanlarnn sfr olduu kabul
edildiinde kta olduka dar (sfr genilik) ve sonsuz ykseklikte bir iaret elde edilecektir.
Fakat pratikte byle bir kare dalga uygulamak olduka zor olduundan k dalga ekli
aadaki gibi grlecektir.

Vi
t

Vo
t

ekil-14. Gerek trev alc k.

Trev alc devreler, bir sinyal ile senkronize olarak baka bir devreyi tetiklemek amacyla
zamanlama devrelerinde kullanlabilir.

8. OP-AMPn ntegral Alc Olarak Kullanlmas

Elektronik integral alcnn k o andaki giri dalga eklinin altnda kalan toplam alandr.
Dikkat edilecek olursa, trevleyici devresindeki diren ve kondansatrlerin yerlerini
deitirmek suretiyle integratr devresi elde edilmektedir (ekil-15). Bu devre iinde, A
noktasndaki gerilim ase potansiyelindedir (0 Volt). Bu durumda;

ii i f
olacaktr. Her iki akm deeri hesaplanp;
ii

Vi
Ri

i f CF

dVo
dt

birbirine eitlenirse;

18

BLM 2-lemsel Kuvvetlendiriciler

Elektronik Devreler ve Sistemler II

Vi
dVo
CF
Ri
dt

yazlabilir. Buradan Vo k gerilimi aadaki gibi yazlabilir.

t

1
Vo
Vi dt
C F Ri 0
Op-Amp devresindeki giri ofset geriliminin giderek op-amp doyuma gtrmesini nlemek
iin ekil-15.adaki devrede deiiklik yapmak gerekir. Bu deiiklik CF kondansatrne
paralel bir R1 direnci balanarak yaplr (ekil-15.b). Giri polarma akmlarnn eit
olmayndan doacak ofset gerilimini ve dolaysyla bu gerilimin etkilerini gidermek
amacyla, ekil-15.cde grld zere R2 direnci kullanlr. Bu direncin deeri ise;
R2 R1 //R i
R2

R1 Ri
R1 Ri

olmaldr.

if

Vi

Ri

CF

_
Vo

ii

Vi

Ri

R1

R1

CF

CF

_
Vo

Vi

Ri

_
Vo

+
R2

(a) ntegral alc devre

(b) Birinci dzenleme

(c) kinci dzenleme

ekil-15. ntegral alc devre ve gerekli dzenlemeler.

Devrenin bir integratr olarak grev yapabilmesi iin giriine uygulanan iaretin frekans (fi);
fi fc

1
2 R1 C F

olmaldr. fi< fc olduunda, devre eviren ykselte olarak alr.

Ayrca devrenin zaman sabitesi Ri C F ile girie uygulanan iaretin periyodu birbirlerine
yakn deerde olmaldrlar.

19

BLM 2-lemsel Kuvvetlendiriciler

Elektronik Devreler ve Sistemler II

ekil-16da grld gibi bir integratr giriine kare dalga uygulandnda kta gen
dalga elde edilecektir. Dikkat edilirse giri sinyali pozitifken k sinyali dmekte, giri
sinyali negatifken k sinyali artmaktadr.

Vi
+E
t
-E
T
Vo
E T

RiCF 4

E T

RiCF 4

ekil-16. Bir kare dalga sinyalin integralinin alnmas.

Burada T giri sinyalinin periyodu, E ise giri sinyalinin tepe deeridir. Buna gre kta
grlen gen dalgann tepe deeri aadaki formlle bulunabilir.
Vtepe

E
Ri C F

T

4

ntegral alc devrenin k genlii frekans arttka azaldndan bir eit alak geiren filtre
gibi kabul edilebilir. Bazen bu devre dzgnletirici olarak da adlandrlr. nk karmak
dalga ekillerindeki yksek frekansl bileenlerin genlii azaltlr ve bylece sinyaldeki
parazitler giderilir. Bu zellik bir sinyaldeki yksek frekansl grltleri gidermede ok
kullanldr. ntegral alc devreler ayn zamanda analog olarak fark denklemlerinin gerek
zamanl zmlerinde kullanlr.

Problem:
ekil-17de grlen devrenin Vo k gerilimini bulunuz.

20

BLM 2-lemsel Kuvvetlendiriciler

Elektronik Devreler ve Sistemler II

F
F

Vi.cost

dVo
dt

-Vo

Vo
+

ekil-17

21