indekiler

nsz

Machiavelli (1469-1527)
lka Cumhuriyeti'ne geri dn

11
11

Francisco de Vitoria (1483 7-1546)

Kzlderililerin birtakm haklar vardr ve
onlar doa gerei kle deillerdir
Bar her zaman savatan yedir..

14
14
16

Jean Bodin (1529 7-1596)

Cumhuriyet bir ekya toplumu deildir
Hkmranln tanm
Hkmranlk mutlak ve snrldr
Hukuk ve yasa arasndaki ayrm
Hkmdar uyruklarn mlkiyetine sayg gstermelidir

18
18
19
21
25
28

H u g o Grotius (1583-1645)
Yurttalk hukuku anlamann aydnlna dayanr
Doal hukuk, insanlarn hukuku ve yurttalk hukuku
Doal hukuk irade zerine kurulabilir
Hakl sava kuram: doa yasasna ve
tanrsal yasaya uygun savalar da vardr
Hakl sava kuram: Sava hakl yollarla yaplmaldr

29
29
30
32
33
37

T h o m a s Hobbes (1588-1679)
Doal durum bir sava durumudur
Doal yasa ve doal hukuk
Yurttalk antlamas
Leviathan ya da Cumhuriyetin kuruluu
Gvenlik hakk
Yurttalk yasalar
Yurttalar yasas doal yasay ierir
Yasann hak, egemenin yarg zerindeki stnlkleri

40
40
42
45
46
48
50
54
55

Spinoza (1632-1677)
Ibranilerin devlet rnei
Tanrsal balaklk, toplumsal antlama rnei
Kuvvetler ayrl
Yasada ve hukukta kklemi erk
Doal hukuk ve doal yasa
Yurttalar hukuku
zgr devlet bir zgrlk devletidir
Demokratik devletin stnl.
Demokrasi insan doasna uygundur

57
57
58
62
66
70
77
84
97

J o h n Locke (1632-1704)
Doal durum doal yasay da gerektirir
Doa yasas uygar toplumda son bulmaz
Uygar toplumun sonu
Mutlak monari uygar toplumla badaamaz
Toplumun doal temeli ifttir
Mlkiyet hakk bir temel haktr

102
102
104
105
109
115
117

Jacques Benigne Bossuet (1627-1704)

Politika tanrsal kararlara bamldr

120
120

Montesquieu (1689-1755)
Kuvvetler ayrl ilkesi

124
124

Jean-Jacques Rousseau (1712-1778)

Toplumsal antlama, bir boyun eme deil,
ortaklk antlamasdr
Aktarlamayan ve blnemeyen egemenlik
genel irade zerine kurulmutur

142
142
145

Voltaire (1694-1778)
Hogr bir doal haktr.

156
156

Emmanuel Sieyes (1748-1836)

Tiers etat ulustur!

158
158

Hak Bildirileri
Birleik Devletler'in Bamszlk Bildirisi (4 Temmuz 1776)
Fransa: nsann ve Yurttan Haklar Bildirisi (26 Austos 1789)

164
164
169

Kaynaka

173

NSZ

Bu kitapta d e r l e n m i yazlar 1 5 1 3 ' t e n balayp 1 7 8 9 ' a kadar uzanyor ve tm Rnesans dnemiyle Modern Zamanlar kaplyor. Klasik D n e m in eksiksiz bir g r n m n vermek gibi bir iddias yok. Semede benimsediimiz ilkeler siyasi dncenin Avrupal niteliini ve talyan, spanyol, ngiliz, Hollandal dnrlerin buna katksn, elbette kamu
h u k u k u n u n hl lelsefi bir deere sahip nsan Haklan

Dene-

i gibi antlarn da dlamakszm, gstermeyi amalamaktadr. Bylelikle birok noktada alacak derecede adamz
gibi grnen ve bu nedenle de insan siyaset felsefesinin tarihsel k o n u m u zerinde dnmeye davet eden klasik siyaset dncesinin gelimesindeki eitli aamalar saptamak
istedik.

MACHIAVELLI (1469-1527)

II Prircipe

(1513)

adl kitabn yazar N i c c o l Machiavelli,

Rnesans'n en byk talyan siyaset felsefesi yazar ve ahlk ve tanrbilimsel tasalardan syrlm, uygulayc ve ger e k i bir politikann reticisi olarak bilinir. F a k a t o, her
eyden n c e lka Cumhuriyeti lksne d n m e k isteyen
bir kuramcdr.

lka Cumhuriyeti'ne geri dn

llka'a duyulan sayg dikkate alnnca ve - t e k bir rnek vereyim- hrsla, benim gzmn nnde olsun, benim evimi sslesin diye lka yontusu paralarna ne paralar verildii, o paralarn nasl gnn sanatlarna rnek diye gtrld, adamlarn da o yontularn taklitlerini yaratmaya abaladklar dnlnce, bir yandan da
tarihte grdmz lka krallk ve cumhuriyetlerinin
o grkemli rnekleri, o ada kendilerini vatanlarna kurban etmi krallarn, komutanlarn, yurttalarn, yasa koyucularn gerekletirdikleri bilgelik ve erdem tansklar
11

gz nne getirilince, bu kimseleri rnek almayp onlara

hayran kalmakla yetindiimiz, hatt o lka erdeminden
hi iz kalmayacak kadar ilgi dnda tutulduklar dnlnce elimizden hem ap kalmak hem de elerin znt duymaktan baka bir ey gelmiyor. Halbuki gryoruz
ki, evremizdeki insanlar aralarnda kan uyumazlklarda o a adamlarnn yarglarna, hastalannca o a adamlarnn reetelerine bavuruyorlar. nk yurttalar arasndaki ilikileri dzenleyen yasalarmz, o an hukukularnca ne srlm yarglardan baka bir ey deildir.
O yarglar bugn toplum ve ahlk kurallarna dnm

le insanlardaki bu yanlmay elimden geldiince gidermek iin Titus-Livius'un -zamann ypratc elinden kurtulabilip bize kadar erien- tm kitaplarnn anlalmasn
kolaylatrmak istedim ve bu amala eski ve ada olaylarn karlatrlnasyla ilgili olarak bence ne gerekliyse
hepsini yazdm. Bu nedenle, yazdklarm okuyacak olan
kimse, insanlarn tarih bilgisinden elde etmeyi umacaklar
yarar salayacaktr. Bu zor bir giriim, ama bu ii yklenmemde beni yreklendiren kimselerin yardmyla amaca
ok yaklaabileceim bir noktaya kadar gideceimi umuyorum.

olarak gnmzn hukukularn verdikleri hkmlerde

Machiavclli, Tm yaptlar

ynlendirmektedir. Ayn ekilde bugnn tp adamlarnn

vl konusunda

Dnceler

iinde Titus-Livius'un
(1513-1520).

bilinci

on-

J e a n Giono'nun n-

rehber olarak aldklar tp da, lka tabiplerinin braktk-

szyle sunan ve aklayan: Edond Barincou, Paris, 1964,

lar deneyimlerden baka bir ey deildir. Yine de bir dev-

s. 3 7 7 .

let kurmak, kurulmu devletin topraklarn elde tutmak

iin, bir krall ynetmek, bir ordu toplamak iin. bir sava yrtmek ya da adalet datmak veya elindeki imparatorluu geniletmek iin lkadan rnek almak isteyen
bir hkmdara, cumhuriyete, komutana, yurttaa rastlamyoruz. Bunu yapmamalarnn nedeni, bugnk eitimimizdeki sakatlklar nedeniyle dtmz zaaf durumundan ok, Hristiyan lkelerinin ounda hkm sren o kibirli tembelliin neden olduu ktlkler, gerek
bir tarih bilgimiz olmamas, tarihi okuyup da onun anlattklarnn tadna varamaymzdr. Nitekim tarihi okuyanlarn da ou sadece tarihte gemi olaylarn eitliliinin
verdii hazzn zerinde dururlar. Gemiin gzel edimlerine yknmek akllarndan bile gemez. yle bir taklide kalkmak onlara zor deil, olanaksz gelir. Sanki gkyz. gne, hava, toprak, su, insanlarn dzeni, devinimleri, gc deimi, onlar gitmi, eskisinden bambaka eyler gelmi gibi.
13

hudilere, Hristiyan topraklarn ele geirmeye kalkmadk-

FRANCSCO DE VlTORlA (1483 7-1546)

lar srece, kendi mallar zerinde gerek bir hak tanrz.

Her zaman Hristiyan dininin dman olmu ve olacak
bu adamlara tandmz haklar, adaletsizlik nedir bilmemi kimselerden esirgememiz kabul edilemez bir ey olur.
101. imdi bunun tersine ileri srlen dnceyi yantlayalm. Barbarlarn kendilerini ynetecek kadar zeki olmadklar ne srlerek onlarn doadan kle olduklar syleniyor. Ben bu sava yle yant veriyorum: Herhalde Aristoteles zeks kt insanlarn doa gerei bakasnn
hukukuna boyun emeleri gerektiini, ne kendileri ne de
dlarndaki nesneler zerinde bir yetkeye sahip olmamalar gerektiini sylemek istememitir. O uygar toplumda
var olan klelikten sz ediyor. Bu klelik, yasalarn tand-

Yeni Aziztomac Salamanka okulunun en byk dnrlerinden ve bugnk uluslararas hukukun nclerinden biri olan Francisco de Vitoria, ayrca Kzlderililer

adl yaptn-

da Amerika yerlilerinin de her insan gibi kamusal ve kiisel

haklara sahip olduklarn ve doal kle diye bir ey olmayacan dile getirdii iin, insan haklarnn ilk taslan veren
kii olarak da bilinir.

Kzlderililerin birtakm haklar vardr ve

onlar doa gerei kle deillerdir

bir eydir ve hi kimseyi doadan kle klmaz. Doutan az zeki insanlar vardr ama Aristoteles onlarn mallarna el konulmasnn, kendilerinin kle yaplmasnn, satlmalarnn ho grlebilir bir ey olduunu sylemek istememitir. Onun demek istedii, yle insanlarn bakalar tarafndan ynlendirilme ve ynetilmeye gereksinimleri bulunduudur. Nasl ocuklar, ergin yaa gelmeden nce analarna babalarna, kadn kocasna bamlysa, bakalarna baml olmak onlar iin de iyi bir eydir. Aristoteles'in dncesinin bu olduu ak, nk bunun yan banda, baz insanlarn, yani zeksyla parlayanlarn, doutan efendi, doutan hkim olduklarn da sylyor. Her-

SONULAR: KZLDERILILERIN HEM KAMUSAL

halde bu kimselerin, biz daha bilgeyiz bahanesiyle, baka-

HEM KIISEL TRDEN GEREK HAKLARI VARDI

larnn ynetimini ellerine almalar gerektiini sylemeyi

100. Yukarda sylediklerimizden u sonu kar ki, hi

kukusuz, Barbarlar, tpk her Hristiyan gibi gerek kamusal gerek kiisel gerek haklara sahiptiler. Kimse ne bir
hkmdarn ne de bir sade yurttan elinden sizin hakknz yok diye mallarn alamamtr. Mslmanlara ve Ya104 14

amalam olamaz. Onlarn kumanda etmelerine ve ynetmelerine olanak verecek birtakm nitelikleri doadan aldklarn sylemek istiyor. Barbarlarn dendii kadar salak
ve kaln kafal olduklar kabul edilse bile, gerek haklara
sahip olmalar, ite bundan tr reddedilemez ve bu in-

sanlar yasal klelerden saylamaz. Fakal ileride belirteceimiz gibi, bu nedenlerden tr o insanlar baml kl-

kinci

kural

155. Savan hakl nedenlerden tr yapldn ak-

ma hakk doabilir.

a belli olmas durumunda da, sava kardaki ulusu yok

24 102. Artk bir sonuca varm bulunuyoruz: spanyollar

edecek biimde deil, kendi hakkn arayacak, vatannn,

gelmeden nce Amerika yerlileri gerek kamusal gerek ki-

devletinin savunmasn salayacak, o savan sonucun-

isel gerek haklara sahiptiler.

da bir gn bar ve gvenlik doacak biimde yapmak ge-

Francisco ele Vitoria, Kzlderililer

sunda Dersler,

ve Sava Hll

konu-

eviri ve notlan hazrlayan: Maurice Rarbi-

er, Cenevre, J 9 6 6 .

rekir.
nc

kural

156. Sava bitliinde, utkudan sonra, insan o utkusun-

Bar her zaman savatan yedir

SAVAIN KURALI
60 154. imdiye kadar sylediklerimizden hareket ederek sava konusunda birka yasa ya da kural saptanabilir.

dan tam Hristiyanca bir lllk, lmllkla yararlanmaldr. Sava kazanan, iki lke iin yarg verecek durumda
olduunu gz nne getirmelidir. Bu lkelerden biri zarar
grm, teki bir adaletsizlikte bulunmutur. u halde sava kazanan, savc olarak deil, yarg niteliiyle bir yarg
verecektir ve o yarg, zarar gren lke iin doyurucu olabilmelidir. Fakat sulular uygun biimde cezalandrdk-

Birinci

kural

Bir hkmdar sava ama gcn elinde tuttuunda,

tan sonra, sulu lkenin felaketi elden geldiince en ufak

boyutlara indirgenmelidir, nk genellikle, Hristiyanlar-

her eyden nce, sava frsat, sava nedeni aramamal, ter-

da lm kusur, tm gnah hkmdarndr. Uyruklar iyi ni-

sine. Aziz Paulusun buyurduu gibi (Romallara mektup

yetlerinden tr hkmdarlar hesabna savarlar; airin

12, 18) elden geldiince tm insanlarla bar iinde yaamaya bakmaldr. Bakalarnn da bizim gibi insan olduunu, onlar kendimizi sevdiimiz gibi sevmemiz gerektiini, hepimizin Tanrsnn bir olduunu, hepimizin o Tanr-

dedii gibi "Akhailer krallarnn tm kaklklarn desinler," demek byk hakszlk olur.
Francisco de Vitoria, a.g.e., s. 156.

nn mahkemesinde hesap vereceini aklndan karmamaldr. Tanrnn yaratt ve urunda Mesihin can verdii insanlar ldrmek, yok etmek iin nedenler aramak, bulunca da sevinmek olabilecek en iren eydir. nsan savaa
ancak, zor altnda, istemeye istemeye bavurur.

1*

17

seler her ne kadar, Bargule ve Viriat iin dendii gibi, kendi aralarnda dosta ve toplum halinde, ganimetleri bl-

JEAN BODIN (1529 7-1596)

erek yayorlarsa da o topluma toplum, onlarn dostluuna da dostluk dememek gerekir. Blmeleri de hukuk dilindeki blme deil, su ortakl, hrszlk ve yamadr.
nk gerek dostluun bulunduu ey, yani doal yasalara gre dil ynetim onlarda yoktur. te bu nedenledir ki, eskiler, iyi ve mutlu biimde yaamak iin bir araya gelmi kimselerin topluluuna cumhuriyet derlerdi. Ne
var ki, byle bir tanmlama bir yandan bol bol yeterse de
te yandan eksiktir, nk bunda tane asal nokta eksiktir, yani aile, hkmranlk ve bir cumhuriyette ortak
olan ey eksiktir.
J e a n Bodin, Cumhuriyetin

J e a n Bodin Fransz siyaset felsefecilerinin en byklerinden

alt kitab,

1 5 7 6 , Gabriel Corti

1 5 9 3 basm. Yeniden basan: Fayard, Paris 1 9 8 6 .

biridir. Maran* kkenli bir ailenin ocuu olarak Angers yak n l a r n d a doan B o d i n , h k m r a n l k retisyle, ada
devletin felsefesinin temelini atmtr. Cumhuriyetin Aristo-

Hkmranln tanm

telesi tanmn yeniden ortaya karan da odur.

Hkmranlk
Hkmranlk, bir cumhuriyetin mutlak ve sresiz ola-

Cumhuriyet bir ekya toplumu deildir

(*)

rak kalc gcdr. Latinler buna majestatem,

Yunanllar

Cumhuriyet birok aile topluluunun ve onlarda ortak

axpav eouoav ve xupmv p% ve x'pov ji()/aii;u(i(/. demi-

olan eylerin egemen bir g tarafndan doru olarak y-

ler. italyanlar segnoria diyorlar ve bu szc kiilere, bir

netilmesidir. En bata bu tanm yapyoruz, nk her ko-

cumhuriyetin tm devlet ilerini yneten kimselere ses-

nuda nce ana amac, sonra ona varmak iin tutulacak yol-

lenmek iin de kullanyorlar. Ibranicede ODt> "lin yani en

lar aramak gerekir. u halde yaptmz tanmlamann ay-

byk buyurma gc deniyor. Burada hkmranln ta-

rntlarn inceden inceye ele alalm. Doru ynetme

dedik.

nmn yapmak gerekiyor. nk bu ii bugne kadar ne

Bunu, cumhuriyetlerle hrsz, korsan eteleri arasnda bir

bir yasa koyucu ne bir filozof yapm. Halbuki bu, cumhu-

ayrm bulunduunu belirtmek iin syledik. O etelerle

riyet ele alndnda zerinde anlalmas gereken en birin-

herhangi bir ilikimiz, balantmz olmayacaktr. O kim-

ci, en gerekli noktadr.

ispanya ya da Portekiz'de zor altnda Hristiyanl k a b u l edip g e r e k t e dinine

sadk kalan Yahudilere verilen ad - .n.

102

19

Her cumhuriyetin

ana

dece grevli ya da yerini tutandr, validir, bir bakasnn

temeli

Cumhuriyetin birok ailenin doru ynetilmesi ve on-

naibidir, onun gcn geici olarak yklenen kiidir...

larda ortak olan eyin hkmran bir gle ynetilmesi ol-

Jcan Bodin, a.g.e., I. kitap, 8. blm, s. 1 7 9 - 1 8 0 .

duunu sylediimize gre, hkmran gcn ne anlama

geldiini akla kavuturmamz gerekir. Bu gcn sresiz olduunu, sonsuza dek srdn syledim. Byle ol-

Hkmranlk mutlak ve snrldr

mas gerekir, nk bir ya da birden ok kiiye bir sre

Birinci nitelii yasa k o y m a olan salt h k m r a n l n byle

iin salt g verilip de bu sre bittiinde, o kimseler sade-

tanmlanmas, yasamerkezci a balatr. Fakat h k m d a r

ce birer uyruk durumuna gemektedir.

olaan yasalara bal o l m a m a k l a birlikte, tanrsal ve doal

Diktatr

hkmdar

yasalara ve ...bizzat kendi yapt szlemelere uymak zo-

deildi

rundadr.

Bu yarglar bir kez hkmranln asal ilkeleri olarak dile getirdikten sonra, u sonuca varacaz ki, Romal

Mutlak erkin

olmas

diktatr de, ayn ilevdeki Lakedemonyal Harmost, Sel-

imdi, verdiimiz tanmlamann teki blmn izle-

nikli Esymnete, Malta'da Archus dedikleri adam. Floran-

yelim ve MUTLAK ERK szcklerinin ne anlama geldii-

sa'nn byk Balie'si de, krallklarn naipleri de, bir s-

ne bakalm. O erk, katkszdr ve egemendir, bu nedenle,

re iin cumhuriyetin zerinde salt bir gc elinde tutmu

Tanr ve doa yasasndan baka bir gcn basks ve buy-

u komiser ya da bu yarg da hkmranla sahip olma-

ruu altnda deildir. Bundan tr, sadece yasalara uy-

mlardr.

mak zorunda olmayan bir kimsenin katksz gce sahip

Atinal byk Archon hkmdar

olduunu sylersek, dnyada egemen diye bir hkm-

deildi

dar bulamayz, nk dnyann tm hkmdarlar Tanr

Fakat, halkn yurttalardan birini hkmdar yapp Arc-

ve doa yasalarna ve tm halklarda ortak olan birok in-

hon adn verdikleri eski Atina'da olduu gibi, salt g do-

san yasasna tabidirler. Oysa hkmdar olanlarn, hibir

kuz yllna, on yllna verilmise ne diyeceiz? Yine de

ekilde, bakasnn buyruuna boyun ememesi gerekir.

ben derim ki, o, hkmdar deildi, hkmranl yoktu

Onlar uyruklarna yasa verebilmelidirler. Yararsz yasalar

ama hkmran bir yksek grevliydi.

bozabilmeli ya da ortadan kaldrabilmeli ve yerlerine ba-

Bir hkmdarn
hkmdar

salt gce sahip srekli

vekili

deildir...

ka yasalar karabilmelidirler. Yasalara tbi olan ya da kendi zerinde sz hakk bulunan bir kimseye tbi olan, bunu yapamaz. te bu nedenledir ki, yasa, hkmdarn ya-

...eer halk kendi gcn bir kimseye grevli ya da g-

salarn gc karsnda bak olduunu syler: Bu yasa

revlinin yerine bakan kii niteliiyle ve o kimse yaad

szc Latincede hkmranl elinde tutann buyruu

srece verirse, bu durumda da o kii hkmran deil, sa-

anlamna da gelir. Nitekim, btn ferman ve emirname21

lere bu hkmn eklendiini grrz. Gemite uymadmz, u satrlarla da uymamakta olduumuz btn ferman ve emirnamelere karn, tm yasa tanmazlklara karn, bu hkm, eski yasalara, o yasa ister ayn hkmdarca yaymlanm olsun ister ondan nce gelen hkmdardan kalm olsun, hep eklene gelmitir. Nasl, din adamlarnn dedii gibi hibir zaman Papann eli bal deilse,
hkmdar da can istedii zaman gsz kalamaz. Bundan
trdr ki, fermanlarn, emirnamelerin sonunda u szckleri grrz: NK BZ BYLE STEMEKTEYZ. Bu
egemen hkmdarn yasalarnn iyi, geerli nedenlere dayanmasalar da, onun mutlak ve ak iradesine baml olduklarn belli eder. Fakat tanrsal ve doal yasalara gelince, dnyann tm hkmdarlar bunlara tabidirler ve dnyann tm hkmdarlarnn korku ve saygyla nnde boyun emek zorunda olduklar Tanrya sava ap ona kar gnah ilemi durumuna dmek istemiyorlarsa o yasalara kar gelemezler. Bundan tr hkmdarlarn, egemen beylerin mutlak erki Tanrnn ve doann yasalarna
uzanmaz. Sz konusu olann mutlak erk olduunu daha
iyi anlam olan, krallara, imparatorlara kendi gc karsnda boyun edirmi olan, bunun olaan yasalara uymamaktan baka bir ey olmadn sylemitir. Tanrsal ve
doal yasalar dememitir. Hkmdar ne kendi yasalarna
ne kendinden nce gelenlerinkine tbidir. Fakat kendisinin koyduu dil ve akla uygun kural ve yntemlere baldr. Uyruklarn da bunlar gzetmekte genel ya da zel karlar vardr. Bu noktada yanlan, yasalar ve hkmdarn
koyduu hkmleri kartran, o ikincilere yasa diyen birok kimse kar. Hkmdarn hkmlerine Aragon lkesindeki gibi karlkl anlama yasalar (loix pactionnees)
diyenler de olur. Sz konusu lkede kral, meclisin istei
zerine bir emirname karr ve bundan tr para ya da

baka bir ey alrsa, kraln buna bal olduu, zorunlu olduu sylenirdi. teki yasalara gelince, onlara bal deildi ve hkmdarn bu yasalarn var olma nedenine son verip bunlara ters debilecei sylenirdi. Elbette, nedenlere dayanarak ve yetkeyi kullanarak bu, olabilir bir eydir.
Fakat, ayet hkmdarn kendilerine sz verdii uyruklarnn o yasann srmesinde karlar varsa, hkmdar buna zorlamak iin ne paraya ne de yemine gerek yoktur. nk hkmdarn sz khinin sz gibi olmaldr.
Yani hakknda onca kt dnlrse deerini yitirir trden. Yemin etmezse inanlmayacak, para vermezlerse szn tutmayacak. Ne var ki, hakllk onun elindedir ve
egemen hkmdar, ayet srdrmeye sz verdii, yemin
ettii yasann hakll son bulmusa, uyruklarnn onaym
almakszn o yasay bozabilir. Elbette bu durumda, o yasa
iin zel bir bozma karlmamsa, genel bozma yetmez.
Ancak, srdrmeye sz verdii yasay ortadan kaldrmak
iin adil bir nedeni yoksa, hkmdar o yasaya kar gelmemelidir, gelemez. Elbette, kendinden nceki hkmdarlarn kalts deilse, onlarn koyduklar yol yordama, ettikleri yeminlere bal kalmak zorunda deildir. te bu nedenle Aragon krall meclisi, Kral Alfons uyruklarnn ve
yabanc tccarn zararna olarak ve Aragon kral I. Jacques'n MCCLXV ylnda verdii sze, o szn M C C C X X X V I
ylnda Pierre (Pedro) tarafndan paray hibir zaman deitirmeyecei yolunda meclise sz vererek yinelenmesine
karn, Aragon parasn deitirdii ve deerini drd iin, ona kar, yani Kral Alfons'un kendisine kar, yaknmada bulunmutu. Eski kavle gre, halk, isteinin yerine getirilmesi iin krala 15 maravedisi* olan beher ev bana ve yedi ylda bir, bir maravedi yani yarm liard de11. vc 12. yzylda Kuzey Afrika ve ispanya'da devlet k u r m u olan M s l m a n
Berber M u r a b i t y u n ' u n adndan t r e m i eski bir spanyol paras - .n.

23

meye sz vermiti. Oysa, Aragon krallnda tahtn erkek

di efendisine ballk yemini ediyorsa, uyruun da dnya-

ve kza geebildiini biliyoruz. Fakat, hkmdar ile halk

nn tm hkmdarlarnn zerinde yer alm olan Tanr-

arasndaki anlamann etkisi bittiinden ve Aragon kralla-

nn yceliine saygszlk etmeksizin egemen hkmdara

rnn szn ettiini emirnamesinin konusunu oluturan

ballk yemini etmesine benzer.

vergi ortadan kalktndan artk hkmdar da bal deil-

Hkmdar

dir, halkn da, hkmdar szn tutmadndan, ball-

kendi szlemelerine

uymak

zorundadr.

sona ermitir. u halde yasa ile szlemeyi kartrma-

u halde, ayet hkmdar uyruklaryla bir anlama yap-

mak gerekir. nk yasa, tm uyruklarn zorlayabilen,

msa, szn tutmas gerektiinden baz bilginlerin yap-

ama kendisi zorlanamayan ve hkmranl elinde tutan

t gibi, kukuya dmemeliyiz. Hkmdarn, adil bir ne-

kiiye bal bir eydir. Szlemeyse hkmdarla uyruklar

dene dayanmadka, bakasnn zararna kar salamasn

arasnda karlkl, her iki taraf da zorlayan bir eydir. Ta-

yani Tanrnn ve doann yasasna kar bir adm atmasn

raflardan biri, tekinin onay olmadka o szlemeye kar-

desteklediklerine gre, onlarn (o bilginlerin) bu tutumla-

gelemez. Bu bakmdan hkmdarn, dediimiz gibi, sr-

rna amamak gerekir.

drmeye sz verdii yasann hakllna, doruluuna son

verip szn tutmam olmasndan baka, hkmdardan

J e a n Bodin, a.g.e., Kitap I, Blm 8, s. 189, 190.

gelmedike, kaynaklanmadka, yapamazlar. Bundan tr, hkmdar, elbette, kendinden nce gelmi hkmdarlarn yasalarn srdrmeye sz vermez ya da yle biri h-

Hukuk ve yasa arasndaki ayrm

kmdar deildir. imdi unu syleyerek kar konulabilir:

Bir buyruk niteliinde olan egemen yasa sradan yasaya ters

Hkmdar doa yasalarna boyun eecekse ve devletin ya-

debilir, fakat adaletin ilkeleri olan tanrsal ve doal yasa-

salar drstle ve akla uygunsa, elbette o, devletin yasa-

larla snrlandrlmtr. "Egemen

larna da boyun eecektir. Oysa hkmdarlar ferman ve

salarnn

emirnamelere, o fermanlarn doal adaleti gerekletirme-

ama gc

hkmdarn

elinde doa

ya-

yoktur..."

fakat hukukla yasa arasnda ok fark vardr. Biri, yalnz-

leri durumu dnda, hi de uymazlar. Sz konusu doal

ca hakkaniyeti, doruluu ierir, yasann ierdiiyse buy-

yasa son bulduunda, hkmdar o yasalara uymak zorun-

ruktur, kumandadr. nk yasa, gcn kullanan h-

da deildir; yalnz, uyruklar, hkmdarlar sz konusu ya-

kmdarn buyruundan baka bir ey deildir. u halde,

salar bozmadka, kaldrmadka, onlara uymak zorunda-

hkmdar ne Yunanllarn ne Romallarn ne de yaban-

drlar; nk kendisine Tanr tarafndan bizim zerimiz-

c bir toplumun yasasyla bal deildir. Pindaros u n * tm

de bir g verilmi olan kiinin ferman ve emirnamelerine

krallarn ve prenslerin uymalar gerektiini syledii bi-

uymamz, ayet o ferman ve emirnameler tm hkmdar-

lim yasalarna da, ayet o yasalar doal yasaya uymuyorsa,

larn zerinde olan Tanrnn yasasna kar deilse, tanr-

bal olmaz. Baz dalkavuklar papa ile imparatorun uyruk-

sal, doal bir yasadr. Bu, tpk nasl baml, herkese kar egemen hkmdar olana saygszlk etmeksizin ken-

snrlarn

(*)

Y u n a n lirik airi ( l . . 5 1 8 - t.. 4 3 8 ) - .n.

25

(*)

larn mallarna el koyabileceini ileri srerlerse de, o ikisi-

pamayacan gsteriyor. Bakasnn maln almann ege-

ni de bunun dnda brakmamalyz. Birok bilgin, hatt

men hkmdarn gcnde olduunu sylemek de yanl

din bilgini, bu dnceyi Tanrnn yasasna kar diye hi

bir eydir. nk byle bir ey, gszln, zaafn, y-

beenmezler. Fakat papa ile imparatorun o ii mutlak erk-

reksizliin yaptrabilecei bir eydir. Yani egemen hkm-

le -aslnda zorla, silahla deseler daha iyi ederler- yapabi-

darn Tanrnn, yani insanlara hkmdarn izgileri altn-

leceklerini sylemek pek yetersiz olur. Silah, kaba kuvvet-

da grnenin, koyduu doa yasalarnn uurlarn ama-

linin, hrszn hukukunu gsterir. Yukarda gsterdiimiz

ya gc yoksa, drst ve akla uygun yani satn alma, dei

gibi, mutlak erk, toplum yasalarn saymamaktan baka bir

toku, yasal el koyma ya da dmanla bar yaparken l-

ey deildir ve Tanrnn yasalarna kar gelemez. O Tan-

ke topraklarnn elden kmamas iin - h e r ne kadar bir-

r ki, bakasnn maln almann, hatt bakasnn malna

ok kii buna karysa da, akl topluluun tek tek kiile-

gz koymann haksz bir ey olduunu yasas araclyla

re ye tutulmasn emrettiinden- kiilerin maln almak-

aka duyurmutur. Hatt bu dnceleri savunanlar, uy-

tan baka are bulamayp bavurulan akla uygun bir ne-

gulayanlardan daha tehlikelidirler. nk aslan peneleri-

dene dayanmakszn bakasnn maln almaya da gc ol-

ni gsterir, hkmdarlar da adalet rts arkasnda giz-

mamas gerekir. Ne var ki, bu son are sz konusu oldu-

lerler. Sonra bu dncelerle beslenen bir zorba ynetici i

unda ayn dncede olmayan birok kii vardr. Halbu-

yaamn mutlak erkle donatr; iddetli tutkularn artra-

ki, toplumun bireye ye tutulmas akl gereidir. Yine akl

rak, pintilik el koymaya, sevgi zinaya, fke adam ldrme-

gereidir ki, uyruklar yalnz hakszla uram olma ve

ye dnr. Nasl bize imek nce akyor, yldrm son-

alma duygularn bir yana brakmakla kalmamal, ay-

ra dyor gibi gelirse, ama durum bunun tersiyse, asln-

n zamanda devletin iyilii iin mallarn da, nasl genel-

da kt niyetlerle dolu olan kt hkmdar da sulama-

likle kamudan kamuya, bireyden bireye byle bir ey yap-

dan nce cezalandrmaya geer. (Onun ynetiminde) h-

lyorsa yle, brakmaldrlar. rnein Charolois kontunun

km giyme, kant gstermenin nndedir. yle ki, h-

elinde mahpus olan Kral XI. Louis'nin serbest braklma-

kmdarn iktidarnn hep adalete gre llecei nedenine

s amacyla imzalanm olan Peronne antlamasnda* Tor-

dayanarak onun dil olmayan bir ey yapmayacan sy-

cy derebeyinin Saveuses beyinin tutuklanmasn gerek-

lemek, hukuk bakmndan pek uygunsuz, yersiz bir ey-

letiremeyecei belirtilmitir. Yine ayn nedenledir ki, Ati-

dir, rnein. Kk Plinius* imparator Trayanus'tan yle

na'nn otuz tiranm kovan Thrasbulos kiiler arasnda-

sz eder: Ut enimfcecilitatis

est posse quantum velis, sic mag-

ki her trl kayp ve hakszlklarn unutulmas gerektii-

nitudits velle cjuantum possis. Yani, mutluluun en stn

ni ilan edince vlmt. Roma'da Sezar' ldrenlerle Se-

derecesi, insann her istediini yapabilmesi, ululuun en

zar yanllar arasndaki o antlamann imzalanmas da yi-

stn derecesiyse insann yapabileceini istemesidir. Pli-

ne ayn nedenledir. Her zaman bir kesimin yitirdii ile te-

nius, bununla, hkmdarn adaletsiz olan hibir eyi ya-

ki kesimin kazandn badatrmann, denklemenin yol-

C a i u s Plinius C a ' c i l i u s S e c u n d u s ( 6 1 - ? 1 1 4 ) Latin airi, hatip ve devlet adam

-.n.

104 26

(*)

1 4 6 8 ylnda Burgonya d k C h a r l e s le Temeraire'in Kral X I . Louis'yi serbesl

b r a k m a k iin yaptrd antlama - .n.

larn aramak gerekir. Olabiliyorsa, tasarruf paralarn almal ya da dn olarak almaldr. rnein, yllarca mal-

HUGO GROTIUS (1583-1645)

larndan yoksun kalm, srgne gnderilmilere haklarnn geri verilmesinde yardmda bulunmak iin Aratus'un*
yapt da buydu.
Jcan Boci in, a.g.y., Kitap !, blm 8 , s. 2 2 1 , 2 2 2 , 2 2 3 .

Hkmdar uyruklarn
mlkiyetine sayg gstermelidir
Son olarak, B o d i n , h k m d a r n " z g r u y r u k l a r n n mal
edinmeleri ve mallarn ellerinde tutmalarna sayg gstermesiyle ilgili olarak insann doal haklar konusunda bir ilk
Modern zamanlarn doa ve insan ilikileri h u k u k u ekol-

n e r m e d e bulunuyor.

nn ban eken Hollandal filozof ve h u k u k u Hugo Gro...nk hkmdarlar her eyin efendisidir demek, d-

lis, O l u z yl savanda, emperyalist hrslara kar bar iin-

rst, adil efendilik demektir, hkmran bir adalet var de-

de birlikte yaama ve antlamalara sayg zerine kurulmu

mektir. Herkesin kendi maln elinde tutabilmesi demek-

devletlerin okluunu kabul eden uluslararas h u k u k u n ger-

tir. Nitekim Seeca da yle der: Ad reges potestas om-

ek k u r u c u s u olmutur. Kendisi, ayrca, k o n u l m u kural-

nium pertinet, ad singulos proprietas. Az sonra yle de-

lara ve iradeye dayanan znel bir yurttalk h u k u k u n u n da

vam eder: Onnia Rcx imperio possidet, singuli domino.**

J e a n Bodin, a.g.y., I. kitap blm 8 , s. 2 2 1 .

kramcsdr. G r o t i u s yaptnda o yurttalk h u k u k u kuramnn yan sra insan haklarnn tannmasna yer vermedii
u n. Roussea tarafndan eletirilmitir.

Yurttalk hukuku
.nlamann aydnlna dayanr
hm voksc bile..."

Modern uluslararas h u k u k u n kuramc-

(trolius, bir skandal yaratm olan ve kendisinin tannmam salayan bu szlerle usun laiklii diye bir eyin varl(*)

Sikon'lu ( P e l o p o n e z ) Yunanl devlet a d a m ve asker, (t . 2 7 1 - 2 1 3 ) - . n .

n bildirmekteydi.

( * * ) Krallara g uygun der. Kral t m yetkeyi elinde tutar, kiilere e g e m e n d i r . .n.

29

10 NSZ*
XI. Az n c e yazdklarmzn tm herhangi bir bi-

ya doa ilkelerinden alnm doru bir sonu ya da evrensel bir onay olacaktr. Bunlardan birincisi bize Doul Hukuku gsterir. tekiyse Devletler

Hukukudur.

Genel hu-

imde gereklemi olabilir, ancak kabul edilecektir ki, ya

kukun bu iki trn birbirinden ayrmak iin yazarlarn

Tanr yoktur - k i bunu kabul etmek korkun bir crm

bunlar gstermekte kullandklar terimleri deil (nk

o l u r - ya da varsa, insanlarn ileriyle uramamaktadr.

ou zaman Doal Hukuk ve Devletler Hukuku szck-

Fakat usumuzun bize verdii aydnlk ve dnyaya yayl-

lerini kartryorlar), sz edilen konunun niteliini gz

m kesintisiz bir gelenek bizi bunun tersine gl biim-

nne almak gerekir. nk doru, hakl bir srele kesin

de inandrr ve yzyllardr yaanm, grlm pek ok

ilkelerden tretilemeyecek bir kurala yine de herkes uyu-

kant ve mucize bize bunu dorular. Demek ki, bundan, o

yorsa, bundan, onun kaynann kiisel bir iradeden do-

Egemen Varla, hibir koul ne srmeksizin, varlm-

duu sonucunu karmak gerekir.

z ve sahip bulunduumuz her eyi borlu olduumuz Ya-

XL1I. te bu nedenledir ki, ben doal hukukla devlet-

ratcmz diye boyun ememiz gerektii sonucuna varaca-

ler hukukunu ne birbirleriyle ne de yurttalk hukukuyla

z. Sonsuz iyiliini ve gcn eitli biimlerde bize gs-

kartrmamaya her zaman ok dikkat etmiimdir. Devlet-

termi olmas, bu dediimizi daha da glendirir. Bundan

ler hukuku konusunda, gerekten ve her bakmdan yasal

unu karacaz ki, o, kendisine boyun eenlere ok b-

olan yalnzca d grnte bulunandan, o birincil yani

yk dller verebilir, hatt bu dller sonsuza dek sre-

doal hukukun rnlerine benzer olandan kesinlikle ayr-

cek eyler olabilir, nk onun kendisi sonsuzdur. Biz de

dm. O dta grlen, gerekten yle bir hakka sahip ola-

onun bunu yani sonsuzluu istediine, ak ak ne olma-

nn ya da herhangi bir yarar beklentisi nedeniyle ya da bir-

ya sz vermise o olduuna inanmalyz, nk biz dini

takm tatsz durumlar nleme amacyla kamu glerince

btnler birtakm kar konulamaz tanklklar ve kantlar-

her yanndan desteklenmesi gerekenin karsna g yo-

la buna inanmzdr.

luyla da olsa karlamaz, onunla ayn terazide tartlamaz.

Hugo Grotius, Sava ve Bar Hukuku, 1 6 2 5 , Amsterdam,

1 7 3 4 , ev. J e a n Baybeyrac, yeni basm Caen, 1984.

Bu gzlem bu kitapta ileride grlecei gibi, birok bakmdan ok yararl bir gzlemdir. Ayn ekilde unlar da birbirinden ayrmaya zen gsterdim: zgn ve dar anlamnda hukuk denen ey -rnein bakasnn maln alnca ge-

Doal hukuk, insanlarn hukuku

ve yurttalk hukuku
fakat birok kii eitli zaman ve yerlerde ayn eyin gerek olduunu ileri srerlerse, bundan bir genelleme karlabilir. Oysa sz konusu sorunlarda, o genelleme ancak
Metni aktarrken notlar almadk. T m metin iin k a y n a k a d a verilen basma

ri verme mecburiyeti g i b i - ile baka trl davrandmzda

doru akln bir kuralna kar gelmi olacamz iin bal bulunduumuz ve bakalarnn da ayn nedenle bizden
istedikleri edimlerimizi ayrmaya nem verdim. Bu ayrmdan da yukarda daha nce sz etmitik.
Hugo Grotius, a.g.y., Kitap 1, blm 1, s. 4 9 .

bavurulmas gerekir.

104

31

 IX. Bu dnceden daha geni kapsaml bir dnce

Doal hukuk irade zerine kurulabilir

domu ve hukuk szcne balanmtr. nsann tm

4. Doal hukukun yalnzca insan iradesinden bamsz

teki hayvanlara olan stnl, yalnzca szn ettii-

olarak ileyen eyler zerinde geerli olmadn, ayn za-

miz toplumsallkta deildir, ayn zamanda gelecekteki ve

manda o iradenin herhangi bir ediminin sonucunu olutu-

imdiki iyi ve kt nesneleri deerlendirmesiyle, yarar-

ran eyleri de konu aldn bilmek gerekir. rnein, bu-

l olan zararl olandan ayrt etmesiyle de insan hayvan-

gn kullanld biimiyle mal mlkiyeti insanlarn irade-

larn geri kalanlarndan stndr. u halde, anlyoruz ki,

siyle topluma girmitir. Fakat girer girmez de, doa huku-

bu konularda, anlamzn klarnn o kstl gc el ver-

kunun bir kural olmutur, yle ki bir kimsenin malna o

diince, kendimizi drst ve salkl bir anlaya uydura-

kimse istemiyorsa el konamaz. Konursa crm ilenmi

rak, gelebilecek bir ktlkten korkup sarslmamamz ve

do-

iinde bulunduumuz ann ufak tefek zevklerine kaplma-

yasaklanmtr der; baka bir Romal hukuk

mamz, us d yaplm bir harekete kar fkelenmeme-

olur. Bu nedenledir k hukuk adam Paulus hrszlk

a

hukukunca

ol-

miz insan doas gereidir. Nitekim yle drst ve salk-

duunu syler. Ozan Euripidese gelince, o da buna tanr-

l bir anlayn tam karsnda olan ey, ayn zamanda do-

salla kar iren bir edim diye bakar.

a yasasna da yani bizim doamzn yasalarna da kardr.

adam olan Ulpanus da Hrszln

doallkla

ahlakd

... insanolu bir arada, toplum iinde yaama isteini

X. Burada tm kiilere ya da ayr ayr her topluma kar-

gidermek iin, doadan, baka hibir hayvann almad

lksz olarak datlm usa uygun bir eyden sz etmek

bir yetiyi, konuma yetisini almtr. Toplum iinde yaa-

gerekir. Bu datmla deerlinin deersize, yakn olann

ma isteinin dnda, onun kendine zg olarak bilgi edin-

yabanc olana, fakirin zengine ye tutulduu olabilir. Bu, o

me ve birtakm genel ilkelere gre davranma gibi bir yetisi

insanlarn her birinin edimlerine gre ve sz konusu nes-

vardr. Bu yeti, tm hayvanlarda ortak bir ey deildir, yal-

nenin trne gre deiebilir. Bununla birlikte, gerek es-

nzca insan trne zgdr.

ki zaman insanlar gerek amzn insanlar, bunu dar an-

VIII. Yukarda ana izgileriyle verdiimiz bu toplumsallk ya da toplumu insan anlann klarna uygun bir
biimde ayakta tutma yolundaki zen, gerekten hukuk
adn tayan hukukun kaynadr. O hukuk, genellikle
anlatmn unlarda bulur: insan bakasnn
tan dinsel bir titizlikle

maln

almak-

ve elinde bakasnn

sa-

hibine geri vermelidir.

in-

bu kurallara
rlmaldr.

nsan szn tutmak zorundadr,

neden olduu zarar

tecavz,

insanlar tarafndan

kapatmaldr.
da olsa,

kat adna hukuk denen bu ey bambaka bir eydir, nk

bakalarna zaten onlarn olan ya da gerektiinde zorla isleyecekleri bir eyi vermektedir.

& xi

Hugo Grotius, a.g.y., Kitap I, blm 1, s. 50 ve devam.

mal

varsa va da bir zaman olmu da ondan kar salamsa,

san kendi edimiyle

104

kanmaldr

lamnda alnm hukukun bir paras olarak grrler. Fa-

Btn
cezaland-

M.kl sava kuram: doa yasasna ve

t.mrsal yasaya uygun savalar da vardr
I lald sava kuramyla grrz ki, Grotius, sanldndan daha .ok Ortaa siyasetinden esinlenmitir. Baka baz top33

lumsal anlama kuramclarnn tersine Grotius sava tm-

hukukun kurallar gerei, birtakm zel sonular olacak.

den dlamaz, ama savan birtakm hukuksal biimlerle yar-

Bundan u ayrm kyor: Birinci bekte ilan edilmi sava-

glanabilir olduunun altn izer.

lar, ikincisindeyse ilan edilmi olmayanlar var. ilan edilmi olanlara tam, kurall savalar, biimi belli savalar da

2. Bu ilke ylesine ak, ylesine belli doruluk neden-

deriz. tekilerin de, ilan edilmi deil diye haksz olmas

lerine dayanr ki, yukarda sylediimiz gibi hukuka sa-

yani hukuka ve adalete kar olmas gerekmez. nk her

hip grnmeyen, yalnzca az ok hukuka benzer bir eye

ne kadar insanlarn hukuku, yani devletler hukuku ak-

sahip olan hayvanlar sz konusu olduunda bile, her eye

a ilan edilmemi savaa izin vermezse de, o savan hak-

karn saldryla korunma arasnda bir ayrm grrz. Hukuk adam Ulpianus bir hayvanda

bilgi yoktur,

yani usunu

kullanamaz dedikten sonra yle srdrr: tam

hakszlk

anlamyla

Fakat daha sonra da

denilen eyi gerekletiremez

unu ekler: ki ko ya da iki boa dvp biri lrse,

Qu-

intus Mucius'a gre lenin ilk saldran

bak-

mak gerekir;

saldran

dava edebilir, fakat

va amaya

olup olmadna

o deilse sahibi teki hayvann

gerekir.

olsun, aralarnda

maz. Fakat saldrya

tur. Hayvanlarn
ona dayanamaz
mayla o saldry

hepsi kendisine
pskrtmeye

hukuku gereidir.

silahla

Hukuk adam

Florentinus, kaba g ve saldry pskrtme, varlmz

g yollaryla savunma iznini devletler hukukuna balar.
V. 1. Keyfe gre uygulanan tanrsal hukuka gelince,
burada zorluk daha oktur. nce unu syleyeyim ki, dokunun kurallarna kar hibir ey getirmeyeceini dile ge-

yaplana

sahibinin

tiren kar koymalar bo eylerdir. nk bu ancak doa

ne kadar

yrt-

Ylan ylan

sok-

hukukunun yaplsn dedii ya da yasaklad eyler iin

yok-

dorudur. Doa hukukunun yalnzca izin verdikleri iin,

fkelenmeyen

ve canlar actlrsa,

devletler

Plinius'un bu konudaki

dvmezler.

uradnda

verilmesi,

da-

szleri aklama yerine geebilir: Aslanlar,

c olurlarsa

ha ok sz edeceiz. Titus Livius yle der: Silaha

karlk

a yasasnn deimez olduunu, Tanrnn o eit huku-

len hayvan ilk saldransa,

hakk olmamas

sahibini

l bir nedeni varsa ona kar da deildir, ileride bundan da-

hayvan

duyarlk

gsterir,

hemen gl bir savun-

yani aka o hukukun snrlar dnda kalanlar iin doru deildir.

2. Savan kesinlikle yasaklanmasnn ilk kant olarak

ynelirler.
hukuku da di-

Yaratl kitabnn IX. Blmnde Nuh Peygamberle onun

yebileceimiz doa hukuku, eidine bakmakszn her sa-

alt soyuna verilmi olan yasay gsterebiliriz. Bunun 5. ve

IV. u halde uras aktr ki, insanlarn

va yasa d saymaz. Bir yetke altndaki

insanlar

hukukuna

gelince, gerek tarih ve yasalar gerek halklarn detleri yete-

6. dizelerinde Tanr yle buyurur: Ve gerek

z, canlarnz

iin arayacam;

sizin

rince gsterir ki, bu hukuk da silahlarn yolunu savunmaz.

yacam; ve insann elinden yan, her adamn kardeinin

Tam tersine, hukuk adam Hermogenianus der ki, sava

den, insan cann arayacam.

diye bir eyi yaratan, insanlarn hukuku olmutur. Kanm-

onun kan adam eliyle dklecektir;

ca bu sze kulak vermek gerekir. nk insanlarn hukukunun, bir biimde, silahlarn yolunu kullanmaya am
olduunu sylyor, yle ki, o hukuka uygun savalarn, o
104 34

kann-

her hayvann elinden onu araHer kim adam kan

elindkerse,

nk Tanr kendi

sure-

linde adam yapt. (Kesin ki, sizin kannzn, cannzn

hesa-

bn soracam.

insa-

O hesab

hayvanlarn

nn kardei olan insandan da soracam.

her birinden

de,

Her kim ki insan ka-

m aktr, onun da kam akacaktr.

ne benzer yaratmtr.)

nk Tanr insan

kendi-

Tanrnn dklen insan kannn he-

landrld

olur. Karde katili Kabil de ayn doal hakka-

niyet kuraln iinde duyarak korkuyla yle demiti: (a)

Fakat insanln o ilk

sabn sormasn, genellikle, ne yolla olursa olsun, ne bi-

Beni kim bulursa bulsun, ldrecektir.

imde olursa olsun her trl kan dklmesiyle ilgili ola-

zamanlarnda gerek insan saysnn pek ok olmamas, ge-

rak yorumlarlar. Eklenen blm, yani kan aktm olann

rek pek cinayet grlmemesi nedeniyle Tanr seni cezalan-

kannn aktlaca hakkndaki blme gelince, bunun da

drmay gerekli bulmuyordu. Bu da yerinde bir eydi. Tan-

birini ldrmek istemi bir kimsenin cannn alnmasnn

onaylanmas olmad, sadece kaderin cezalandrmasyla ilgili bir tehdit olduu, ileri srlr. Ben bu iki aklamann her ikisine de katlamayacam. nk kan dklmesini yasaklama Musa'nn On Emir'inin

ldrmeyeceksin

buyruundan teye bir ey sylemiyor. Halbuki aka bilinir ki, o buyruk, canilere idam cezas verilmesini de kamusal yetkeyi ellerinde tutanlarca sava karlmasn da
yasa d klmamtr. te, Musa'nn yasas da, Nuh'a indirilmi yasa da, yeni bir kural getirmekten ok, o zamanlar egemen olan kt detler yznden belirsizlemi ve
hemen hemen yitip gitmi olan doa yasasn aklamaya
ve yeniden dile getirmeye yneliktir. yle ki, Nuh'a indirilmi yasa tarafndan men edilen kan dklmesi, kt ve
sulu bir balam iinde alnmaldr. Ayn ekilde, insan ldrme, katil deyince de, bir insann cannn alnd her-

r doallkla yaplabilecek olan bir eyi yasaklamay doru buldu, yani katillerle grmekten hatt onlara dokunmaktan kanlmasn istedi. Filozof Platon da tasarlad
Devlet'te ayn kural koymutur. Zaten, eski Yunan'da yle bir uygulama vard. Euripides'in bir trajedisinde de sz edildii gibi, katillerin lkeden srlmesiyle yetinilirdi. insanln ilk zamanlarnda Tanr bu konuda bir kural ak ak dile getirmemitir ama Kabil rnei, her ne kadar tek bir rnekse de, insanlar ylesine etkilemitir ki,
bunun, Tanrnn yasa karlacak kadar gl bir istei olduu sanlmtr.
Hugo Groius, a.g.y.,

Kitap I, Blm 2, s. 72, 73, 7 4

Hakl sava kuram:

Sava hakl yollarla yaplmaldr.

hangi bir eylem deil, sadece bir susuzun isteye isteye ldrld durum anlalmaldr. Ayrca, bana yle geliyor

9. V. Fakat savan sylediimiz anlamda hakka dayanr

ki, kan dkenin kannn dklecei dile getirilirken, yal-

ve kurala uygun olmas iin, iki egemen g arasnda ya-

nzca olgu ya da olacak olan ey deil, fakat ayn zaman-

plmas yetmez. Ayrca, Romal yasa koyucularn ne sr-

da insanlarn katillerinin cann alma hakk bulunduu da

dklerini grdmz gibi, kamunun niyetiyle giriilmi

sylenmi oluyor, ite ben bunu bylece aklyorum.

ve taraflardan birinin tekine aka duyurduu bir sava

3. Doa yasasna gre, herkesin yapt ktlk kadar

olmaldr. Cicero Alacakl

olunan ey daha nce

sas dediimiz eye uyuyor. Baba Seneca bunu yle ak-

plan sava kurala uygun deildir, der. Titus Livius kura-

lar: ou zaman

insann, kendisi bakalarm

la uygun sava aka ve halkn isteiyle yaplm

drmak

hakl bir karlk

istiyorsa

olarak

ayn biimde

cezalanceza-

bulunulmadan

ya-

ac ekmesi adaletsiz bir ey deildir. Bu, Rhadamantus yanasl

uygun bir duyuruda

istenilme-

den ya da biimine

olarak ta-

nmlar. Ayn yazar, Akarnallarm Atina lkesini nasl y37

kma urattklarn anlattktan sonra, bunun bir

balangc

olduunu,

arkasndan

ilan edilmi bir sava geldiini

biimlerine

arpma

uygun,

devlete

syler.

VI.l. Sava ilanndan sz eden bu blmleri ve benzerlerini iyi anlamak iin, doal yasann yaplmasn buyurduu, yapmaya doallkla zorunlu deilsek de drst ve
vgye deer olan, birtakm zel sonular alabilmek iin
devletler hukukunun gerektirdii ve en son olarak da, btn bunlarn dnda, birka halkn kendi detlerinin yerine getirilmesini istedii eyleri burada birbirlerinden
zenle ayrmamz gerekir.
2. Doa yasasna gre, yalnzca zn savunma ya da

ediimizde, sava ilan, doal hukuk bakmndan gerekl deildir.

4. Fakat ne zaman ki, bir nesne yerine bir bakasn, elimize geirmek isteriz ya da borcuna kar.hk borlunun
mallarna el koymak isteriz ve - b u n u n bir adm daha ileris i - hkmdar uyruklarnn mallarna el atar, o zaman nce karnzdakine baka trl kendimize an olan, alamad m , z beli, ederek isteimiz, yerme get.rmes, iin hatrlatmada bulunmamz gerekir. nk o zaman

resen

dorudan deil, kendi mahmz olan nesneye bal olarak'

onun elimizden gitmi olmas nedeniyle harekete geme
8
hakkmz doar.

su ilemii cezalandrma sz konusu olduunda, sava

ilan gerekmez. Bundan lrdr ki, Tukdidesin yaptnda Spartal devlet grevlisi Thekenelaidas, Atinallar
hakknda yle der: Onlar bize szden baka eyle de
dklarnda

yapacamz

akl yoluyla

ey, anlamazlmz

zmlemektir.

konumayla,

Halikarnassoslu Dionsios'un

anlattna gre, Kral Latinas her kim ki saldrya

ce saldrgana

saldr-

urar, n-

kar kendini savunur ilkesini getirmiti. Eli-

anos da, Platon'a gndermede bulunarak, insann kendini savunmak zere silaha sarlmas durumunda, baka haberciye gerek olmadn, sava ilan edenin doa olduunu ileri srer. Bursal Dion'un iaret ettii gibi, savalarn ou ilan edilmeksizin yaplmaktadr. O nedenle, Titus Livius, Antiokhos'un yardmcs Menippos'u sava ilan
edilmemi, kl ekildiinin ya da bir yerde kan aktnn
duyulmam olmasna karn, birka Romaly ldrd iin knar. Sz konusu tarihi bununla, bu edimlerden
herhangi birinin, savan ilan edilmesi, kl ekilmesi ya
da kan aktlm olmas edimlerinin birinin, Menippos'un
hareketini doru gstereceini sylemi oluyor.
3. Bize ait olan bir nesneyi almaktan baka bir ey iste-

Hugo Grotius, a.g.y.,

Kitap III, Blm 3, s. 7 5 5

yi istedii kiiye yapma hakk, istedii eyden yararlanma

THOMAS HOBBES (1588-1679)

hakk vardr. nk ona gre, istedii her ey, istedii iin

ona yararl olacaktr ve o eyler baz mnasebetlerde kendisinin korunmasna katkda bulunacaktr. Sekizinci maddede onu kendisi neyi istiyorsa onun yargc yaptmz
yani onu bana buyruk braktmz iin her eyi bizzat o
yapmakta hakldr. Bu nedenledir ki doa her eyi herkese vermitir. yle ki, hakl ve yararl olan tek bir eydir.
Fakat herkesin her ey zerinde hakk olmas, ancak insanlarn hibir ey zerinde haklar bulunmad durumda nem kazanr. nk bir ey zerinde bir bakas sizinkiyle ayn gte ya da daha gl bir hakka sahipse, sizin
o ey zerinde hak sahibi olmanzn pek bir yarar olmaz.
XI . u halde gryoruz ki, bakasna saldrda bulun-

Descartes ile yazmalar b u l u n a n , Harvey'le dostluk eden,

mak biiminde her insanda ortaya kan bu doal eilime

kendisinden "gericiliin hizmetinde k k t e n c i " diye sz edi-

bir de her insann her ey zerindeki hakkn eklemek ge-

len, uzun P a r l a m e n t o n u n balatt ngiliz devriminin a-

rekiyor. O hakla saldrya geen her insan, karsndaki-

da olan ve siyasa bilimini m e k a n i k ilkelerini uygulayarak

nin direncinde de onun gibi bir hakla karlayor. Byle-

k u r m a k isteyen bu b y k ngiliz filozofu ne liberaldir ne

likle insanlar, birbirlerinden gelecek bir tehlikeyi nleme-

de demokrat. Bununla birlikte h u k u k devletinin ilk biimi-

ye, birbirlerini yakalamaya alarak srekli bir gvensiz-

nin kuramcsdr. Doal durumdaki savaan insanlarn do-

lik, bir kuku iinde yayorlar. Bu doal zgrlk iin-

al haklarn doal yasa adna Leviathan lehine devrettikle-

de insanlarn durumu, sava durumu olmu oluyor. n-

ri sivil anlama kuramn tasarlamtr. Hobbes ayn zaman-

k sava demek, kaba gle saldrma ve direnme iradesi ve

da insan haklarnn birincisi olan gvenlik h a k k n n da ku-

abasnn szle ve edimlerle yeterince belli edildii bir za-

rucusudur.

man parasndan baka bir ey deildir. Sava olmayan zamana da bar deniliyor.
XII. Sava durumu, gerek bugnn vahi uluslarnn

Doal durum bir sava durumudur

yaadklarndan gerek atalarmzn tarihinden bildiimiz

Homo homini lupus. Hobbes'un doal durumu betimlemesin-

gibi insan soyunun ykma urad, insanlarn birbirini

de Altn a ndan da Cennet Bahesi'nden de bir iz yoktur.

ldrd bir durumdur. Almanya'da ve teki blgelerde halkn, her ne kadar bugn uygarsalar da, saylarnn

X. Her insann doadan ald hakla her ey zerinde

az olduunu, ksa yaadklarn ve ayrca da uygar ve ba-

hakk vardr. Demek istiyorum ki, her insann istedii e-

r iindeki toplumun bulup getirdii yaam iyiliklerin-

104 4 9

den yoksun bulunduklarn gryoruz. yle bir durumda, yani herkesin her ey zerinde hakknn bulunduu
o zgrlk durumunda yaamak isteyen bir kimse, kendi kendisiyle elikide demektir. nk her insan doal
bir gereklilik iinde kendi iyiliini ister, sz konusu durum kukusuz bu istee ters der, nk eit gte bir
saldrnn ortaya kp her iki taraf da yok edeceini dnyoruz.

Temel doal

yasa

Sonu olarak, bar elde etme umudu var olduu

n tm yararlarn

toplum,

1650 ev. Samuel Sorbie-

re, 1 6 5 2 Saint-Etienne niversitesi Yayn 1 9 7 7 .

aramakta

blm, bar aramak,

Doal yasa ve doal hukuk

Bu kuraln birinci

zgrdr.

onun peinden

sava-

gitmekten

baka

bir

kendini savunma

hakk olan do-

al hakkn tmn zetler.

yasa

insann bar iin aba harcamasn ngren bu temel

Doal durum yalnz her bireyin doal hakkyla ya da iktidar iradesiyle belirlenmez, ayn zamanda doal yasann yani usun varlyla da belirlenir, insan doas istek ve yasadr, iti ve ustur.

doal yasadan, ikinci bir yasa trer: bar iin ve

kendi savunmas

vardr

iin gerei

sann -karsndakiler
ey zerindeki
se, kendisi
olmakla

olduu dnld
vazgemeye

onun zerinde

de bakalar

yetinmelidir.

insann

srece

in-

de ayn eye raz olduklarnda-

hakkndan

nsan, bakalar
her eye hakk

bavurmakta,

ilk ve temel doal yasay ierir, ikinci b-

eyi ngnneyen,

kinci doal

nsann, doallkla,

her trl areye

lm eldeki tm olanaklarla

T h o m a s Hobbes, Siyasal

us gerei bir kuraldr. Ba-

her insann bar iin abalamas

r elde edemediinde,

srece

zerinde

raz olmas

ne kadar
o kadar

zgrle
zgrle

her
gerekir.
sahipsahip

nk her insan cannn istediini

insann durumu, bundan nceki blmde anlatld

yapma hakkn elinde tuttuu srece, tm insanlar sava

gibi, her bireyin her bireye kar sava durumu olduun-

durumunda olacaklardr. Fakat ne sz konusu olan birey

dan, bu durumda herkes kendi usunun ynetiminde bu-

ne de teki insanlar haklarndan vazgemek istemezlerse,

lunduundan ve insann kullanabilecei eyde yaamn

hi kimsenin kendi hakkndan vazgemeye hakk olmaz,

bakalarna kar savunacak hibir ey bulunmadndan,

nk byle bir ey bar elinde tutmak deil de kendini

bu durumda her insann her ey zerinde, hatt bakala-

iddete kar ak bir duruma getirmek demektir. Bu yasa

rnn maddi varl zerinde hakk domaktadr. Bu ne-

bakalarnn

sana yapmasn

istedikleri

her eyi sen

bakala-

denle, her insann her ey zerinde hakknn bulunduu

rna yap diyen incil'in ve ayn zamanda tm insanlarn qu-

bu doal durum devam ettii srece, hi kimse ne kadar

od tibi Jieri non vis, alteri nefeceris

diyen ortak yasasdr.

gl ya da ne kadar akll olursa olsun, doann insanlara verdii yaam sresinin sonuna varacandan emin
olamaz.

Doa

hukuku

Yazarlarn genellikle jus naturale

dedikleri DOA HU-

KUKU, her insann kendi yaamn koruma amacyla, ca104

22

nnn istedii gibi, kendi ynetim gcn kullanma, bu

nedenle kendi dnce ve usunun o amaca en uygun bul-

Yurttalk antlamas, tek tek her insann herkesle yapt

duu her eyi yapma zgrldr.

anlamaya dayanr. Birey, doal haklarn yetkeyi elinde tutan gce yani Leviathan'a balar; yasal iddetin tekeli devle-

zgrlk
Szlk anlamna baklrsa, ZGRLK szcyle, bir
insann cannn istediini yapmak iin elinde bulunan gcn bir blmn ortadan kaldrabilen, fakat elinde kalan
gc dnce ve usunun buyuraca biimde yapmasna
da set ekmeyen d engellerin yokluu anlalr.
Bir doal yasa; hukukla yasa arasndaki
Bir DOAL YASA (lex naturalis)

tin elinde olacaktr.

Szleme

ve antlamann

tanm

IX. Haklarndan karlkl olarak vazgeen iki ya da daha ok sayda insann bu edimine szleme denir. Her szlemede de, ya iki taraf yapmay sz verdikleri eyi birbir-

ayrm

lerine bir dn tanmak durumunda kalmakszn hemen

usun bulduu temel

ve genel bir kuraldr. nsanlarn yaamlarn ykmaya ya

da yaamlarn koruma, saklama aralarn yok etmeye ve
kendilerini en iyi biimde koruyup saklayabileceini dndkleri eyi ortadan kaldrmaya gtren bir ey yapmalar bu kural gerei yasaklanmtr.
Hakla yasa arasndaki

Yurttalk antlamas

yerine getirirler ya da biri yerine getirir, tekinin bunu yapp yapmamasn onun iyi niyetine brakr veya ne biri ne
teki hibir ey yapmaz. Birinci durumda szleme ayn
zamanda gereklemi ve bitmi olur. teki iki durumda,
taraflardan birinin tekine gvendii ve gvenin karlkl olduu durumda, kendine gvenilen, szlemenin konusunu oluturan eyi daha sonra yerine getireceini vaat eder.

ayrm

Her ne kadar bunlardan sz edenler genellikle jus ve lex

szcklerini birbirinin yerine kullanyorlarsa da bunlar

Antlamada

gelecee ynelik

szler hakk

aktarr

ayrmak gerekir, nk HAK bir eyi yapmak ya da yap-

X. Szn yerine getirmi tarafa, szn tutma sras ge-

maktan kanmak zgrldr, YASA ise insan belirler

lenin vaatte bulunduu antlama, vaadin gelecek szck-

ve u ya da bu, baka bir insana balar; yle ki, yasa ve hak

leriyle dile getirilmi olmasna baklmakszn, gelecee y-

tpk ayn noktada birleemeyecek zorunluluk ve zgrlk

nelik hakk sanki iinde bulunulan zaman ya da gemi

zamanla ilgili bir vaatmi gibi aktarr. nk antlamann

gibi birbirlerinden ayr eylerdir.

T h o m a s Hobbes, Leviathan.

yaplmas demek, belirgin bir iaret verilmi demektir. Bu,

Dinsel ve dind devletin

madde,

biim ve gc. Londra, 1 6 5 1 . Franszca ev. Francois Tricaud, Paris, 1 9 7 1 , s. 1 2 8 - 1 2 9 .

taraflardan birinin, kar tarafn szlerini, dediini tannan

sre iinde yapaca yolundaki duru ve iten iradesinden
douyor diye anlayp kabul ettiinin iaretidir. Taraf, madem ki szlerinin anlald anlamdan kuku duymuyor
ve onlardan geri dnmyor, o halde szlerinin baka trl

104

23

anlalmasn istememi demektir ve szn yerine getir-

ma gerekletirilince, bylece tek bir kiide birlemi in-

mek zorundadr. Bu durumda alman bir maldan tr ve-

sanlarn topluluuna C U M H U R Y E T denilir. Latincede

rilen szler (bunlar da anlamadr), bir iradenin yani insa-

bunun ad CIVITAS'tr. ite o koca Leviathan'dan, ya da

nn sznde durmama zgrln kendisinin kaldrd

daha saygl konumak gerekirse, lmsz

bir i grmenin son aamasnn iaretleridir, bu neden-

menlii altnda barmz ve korunmamz borlu olduu-

ege-

Tanrnn

le bu iaretler zorlaycdr. nk zgrln bittii yer-

muz o lml tanrdan

de zorlama balar.

k Cumhuriyetin her bireyinden ald o yetke gereince,

T h o m a s Hobbes, De Cive ya da Siyasetin

Temelleri,

a.g.y.,

s. 95.

kan budur. Byle diyorum, n-

ona yle bir yetki ve g verilmi olmaktadr ki, o yetke ve

gcn uyandrd korku ona, ieride bar ve dardaki
dmanlara kar yardmlamay salama amacyla herkesin iradesini biimlendirme olanan verir.

Leviathan ya da Cumhuriyetin kuruluu

Cumhuriyetin

Cumhuriyetin

douu

Cumhuriyetin z o kiidedir ve yle tanmlarz: B-

insanlar yabanclarn saldrsna ve kendi aralarnda

birbirlerine verecekleri zararlara kar savunma ve byle-

yk bir kalabal
birleriyle

oluturan

anlamaya

vararak

ce onlar kendi yaptklar nesneler ve topraklarnn rn-

lardr. Bunu yapmaktaki

leriyle beslenip doyabilecekleri biimde korumann tek

gcn ve kaynaklarn

yolu, btn yetki ve glerini, onlarn tm iradelerini o-

malar yolunda

unluk kuralna gre tek bir iradeye indirgeyebilecek tek

bir insana ya da tek bir kurula emanet etmektir. Bu, onla-

Hkmdar

bireylerin

her biri tek tek

onun edimlerinin

amalar,
yine onlarn

o tek kiinin
bar ve ortak

ve uygun bulduu biimde

ve uyruk szcklerinin

faili

bir-

olmuinsanlarn
korun-

kullanabilmesidir.

anlamlar

rn kiiliklerini yklenecek bir adam ya da bir kurul gs-

Bu kiiliin kendisinde topland insana HKMDAR

termek demektir. Ayrca, herkesin yapaca ya da yaptra-

denilir ve hkmranlk yetkesini elinde tuttuu sylenir.

ca iin faili olduunu itiraf etmesi ya da bar ve ortak

teki insanlarn her biri onun UYRUUDUR.

gvenlikle ilgili eylere gelince, onlarn failinin de halkn

Bu hkmranlk yetkesini elde etmenin iki yolu vardr.

kiiliini yklenmi olan kimse ya da kurul olacan ka-

Birincisi doal gtr. Bir kii kp da ocuklarn onla-

bul etmesi demektir. Bu, anlamadan yani consensio1 dan,

rn da ocuklar birlikte olmak zere, kendisine boyun e-

uyumadan te bir eydir. Bu, herkesin tek bir kiide ger-

meye zorlarsa ve reddederlerse onlar ldrebilme gcn

ekten birlemesi demektir. Sanki herkes ayr ayr herke-

elinde tutuyorsa ya da dmanlarn sava yoluyla kendi

ken-

iradesine balayp boyun emezlerse ldrmeye kalkarsa,

u artla ki sen de ona o

bu, o yetkeyi doal gle eline almak demektir. kinci yol

demi gi-

udur: insanlar filan kiiye ya da filan kurula, onlarn ken-

bi gereklemi bir anlama ortaya kmaktadr. Bu anla-

dilerini btn geri kalan insanlara kar koruyacana g-

se Ben bu adama ya da bu kurula yetki veriyorum,

dimi ynetme
hakkn

104

tanm

hakkm

brakyorum;

verip ayn biimde

onu yetkili

klacaksn

ona

24

yendikleri iin boyun emekte kendi aralarnda ve gnl-

drmesini salayacak aralarla ilgili gvenliinden ba-

l olarak anlarlar. Bu ikinci durumda politik Cumhuri-

ka bir ey deildir. Bu nedenle, ayet bir insan, szle ya da

yetten ya da kuruma dnm Cumhuriyetten sz edile-

baka iaretlerle, o iaretlerin yneldii amac brakacak

bilir. Birinciyse edinilmi Cumhuriyettir.

gibi grnyorsa, istediinin bu olduu yargsna varmamak, tersine, szlerinin ve o ilemlerin nasl yorumlanacan bilmedii sonucunu karmak gerekir.

Thomas Hobbes, a.g.y., Blm XVII, 177, 178.

lk anlama

Gvenlik hakk
"Her hak aktarlamaz" balkl blmde, Hobbes insan haklarnn birincisinin, gvenlik hakknn varln ispatlyor.
Her hak

baka bir tarafla

ikinci anlamay

yaplan

bozar

nceki bir anlama, sonraki bir anlamay geersiz klar. nk hakkn bir bakasnn eline aktarm olan kii,
artk ona sahip deildir ki, yarn onu bir baka yararlanc-

aktarlamaz

ya geirebilsin. te bunun iin, ikinci vaat bakasnn eli-

Bir insann hakkn aktarlmasn ya da o hakkndan

ne bir ey vermez ve hi olmam saylr.

vazgemesinin nedeni, hep ya karlnda kendisine baka bir hak verilecei dncesine ya da bundan tr bir

nsann kendini savunmamaya

ey ummasna dayanr. nk bu isteyerek gerekleti-

anlama

rilmi bir edimdir ve her insann isteyerek gerekletirdii edimlerinin amac kendisi

iin iyi bir eydir.

yle hak-

lar vardr ki, bunlar herhangi bir insann ne gibi szlerle

ya da ne gibi iaretlerle olursa olsun, brakabilecei ya da
bir kimseye aktarabilecei dnlemez. rnein, nce u
rnek verilebilir: Bir insan, kendisine cann almak zere
yaplan saldrya direnme hakkndan vazgeemez. nk
byle yaparsa kendisi iin iyi Dir ey amalad dnlemez. Ayn ey, yaralanmalar, zincire vurulmalar, hapse
atlmalar iin de sylenebilir. nk hem bunlar ekmek
kimseye bir yarar salamaz hem de insan byle bir iddetle kar karya kaldnda o iddeti uygulayanlarn onun
lmn isteyip istemediklerini kestiremez. Son olarak u
sylenebilir: Bir haktan vazgemek ya da bir hakk bakasna aktarmataki gereke ve ama, hakkn sahibi kiinin
yaamyla ve yaamn dayanabilecei koullar iinde sr-

sz

verdii

geersizdir

Zora kar kendimi zorla savunmamaya sz verdiim bir

anlama her zaman geersizdir. nk, yukarda akladm gibi, madem ki, insan ancak lmden, yaralanmadan, hapsedilmekten kanmak iin herhangi bir hakkn elinden karr, o halde hi kimse kendini lme, yaralanmaya, hapsedilmeye kar korunma hakkn aktaramaz,
o hakk elinden karamaz. Ayn ekilde, zora kar direnmeme yolunda yaplan vaat de hibir anlamada hak aktarmaz ve ykmllk yaratmaz. Gerekten, her ne kadar bir
insan bir anlamaya Filan ya da falan

eyi yapmazsam,

be-

ni ldr diye yazabilirse de, unu yazamaz: Filan eyi

yap-

madmda

sen beni ldrmeye

geldiin zaman

direnmeyece-

im. nk insan, doal olarak, iki ktden az kt olan

seer, direndii halde lmesi olasln, direnmemesi durumundaki kesin lme ye tutar. Bu gerei tm insanlarn teslim ettii undan anlalr: Sulular kendilerini mah25

km eden yasay kabul etmi olmakla birlikte daraacna

26

keler de, o yasann kendilerine uygun gelen blmn alkoymular ve o blm kendi yurtii yasalarndan ayrt et-

ya da hapishaneye silahl kiilerce gtrlrler.

mek amacyla yurttalk yasas (sivil yasa) diye adlandrm-

Thomas Hobbes, a.g.y., Blm XIV, s. 132.

lardr. 3 Fakat burada szn etmek istediim, o yurttalk

yasas deil, nk amacm urada ya da burada yasann ne

Yurttalk yasalar

olduunu deil, yasann ne olduunu gstermek. Yasa incelemesi gibi bir ey yaptm iddiasnda bulunmadan Pla-

H k m d a r , yurttalk yasalarna ve detlere bal o l m a y a n

ton un, Aristoteles'in,

tek yasa k o y u c u d u r .
Yurttalk

rn yaptklar gibi yasann ne olduunu sylemek istiyorum

sa bir t deil, bir buyruktur; te yandan, herhangi bir

YURTTALIK YASALARIYLA insanlarn u ya da bu cum-

kimse tarafndan herhangi bir kimseye verilmi bir buyruk

huriyetin yesi niteliiyle deil de, belli bir Cumhuriyetin

deil, daha nceden kendisine boyun emek zorunda kal-

yesi niteliiyle gzetmek, uymak zorunda olduklar yasala-

m bir kimseye buyurann szdr. Yurttalk yasasnda,

r sylemek istiyorum. 1 Gerekten de, ayr ayr yasalar konu-

buyuran kiinin adndan, persona

sunda bilgi edinme, her lkenin yasalarn incelemekle ura-

tenin kiisinden daha stn bir ey yoktur. 5

iin ortak), j u s gentium

civitatis yani yurdun, si-

( t m insanlk iin o r t a k ) ve j u s ivile

( h e r ulusa z g )

mesi herkes iin gereklidir. Romallarn yasasnn ad, cum-

o l a r a k b l m l e r e a y r l r . ivile

huriyet demek olan civitas szcnden gelirdi. 2 Roma m-

balanmas ( h a l b u k i aslnda h e r ikisi de dorudan doruya civis s z c n d e n

t r e m i t i r ) , lnstitues

paratorluuna boyun emi ve o yasayla ynetilmi olan lBu metin "the Civil Lawes; that is to say, the Lawes o f each C o m m o n w e a l t h in

L a t i n c e m e t i n d e b u b l m : Nasl doa

yasalar

sa, yurttalk

insan n i t e l i i m i z l e b o y u n

yasalar

da, yurtta niteliimizle

ya da bu y u r d u n yasasn deil, yurttalk yasasnn ne o l d u u n u i n c e l e m e m i z

gerekiyor. Biliyorum ki, eski zamanda R o m a devletine baml olan sitelerde
g e n e l l i k l e o y u r t l a r n e s k i y a s a l a r n a y u r t t a l k yasalar d e n i l i r d i . N i y e t i m ,

jus geniium gibi. Ne var k i ,

b u r a d a o yasalar ele a l m a k deil, h u k u k u z m a n l n a k a l k m a d a n , P l a t o n ,

s z k o n u s u d e y i m d a h a C u m h u r i y e t d o n e m i s o n b u l u r b u l m a z ve b e l k i

Aristoteles, C i c e r o ve b i r o k b a k a yazarn yapt gibi g e n e l izgiler i i n d e

mparatorluk d n e m i n d e gittike daha fazla o l m a k zere, H o b b e s ' u n burada

yasay tartmaktr.

g n d e r m e d e b u l u n d u u anlama uygun olarak, genellikle u ya da bu devletin

romunum

d e y i m i t m Avrupa'da O r t a a ' d a n b a l a y a r a k

b o y u n e m e k zorunda o l d u u m u z yasalardr. imdi bu yasalarla ilgili olarak u

a n l a m y o k t u . Belirli b i r b a l a m i i n d e h a n g i k a v r a m a k a r k u l l a n l m s a ,

k u l l a n l y o r d u . r n e i n , H o b b e s ' u n z e l l i k l e b u b l m d e b i r d e n fazla

hukuku"

y e r i n e k u l l a n l m ve b u anlam ingilizce k o n u u l a n l k e l e r d e

e m e k zorun o l d u u m u z yasala

deyiminin deimez bir

y r r l k t e k i y a s a l a r iin k u l l a n l m a y a b a l a n d . E n o k da jus

hukuku

verilen Corpus juris rivi/is adndan alnd dnlebilir.

4

ki satrlarda inceledii b u d u r .

o n a g r e a n l a m y k l e n i y o r d u : jus honorarium,

1 , 2 i i n d e b u l u n u r : " V o c a t u r q u e j u s ivile, q u a s i j u s

o k canl olarak k a l m t r ama b u n u n , sadece kilise h u k u k u y l a din d yani

incelemeye k a l k m y o r , genel ve bamsz nitelikleriyle ele alyor. D a h a sonra-

A s l n d a , L a t i n y a z a r l a r n n k u l l a n d k l a r j u s ivile

szcne dorudan

sivil h u k u k u birbirinden a y r m a k iin Bat da J u s t i n i a n u s ' u n yasama yaptna

m a n ve belirli bir yerde geerli yasalar kar karya g e t i r m e k niyetinde deilzl yasalard. Ne var ki, burada o s o m u t h u k u k u elle tutulur t m biimleriyle

V a k a yurttalk
Roma

b e s t m devletlere gerektii iin h e r devlette ortak olan yasalarla belirli bir zadi. Burada d n d , ne kadar zel olursa olsun, s o m u t olgular ele alan ya-

s z c n n civitas

p r o p r i u m ipsius civitatis", " h e r siteye zg h u k u k a site h u k u k u ad verilir".

particular" diyen X V I I I . b l m l e b a d a m y o r gibi g r n y o r . G e r e k t e , Hob-

M e t n i n aslnda da persona

civitatis

L a t i n c e kullanlm ve h e m e n a r k a s n d a n

e v i r i s i v e r i l m i t i r . Bu p a r a g r a f n ana fikri L a t i n c e d e y l e v e r i l m e k t e d i r :

g n d e r m e d e b u l u n d u u J u s t i n i a n u s ' u n Isfitutes'unun b i r i n c i s i n i n iinde zel

" A k t r k , yasa b i r t deil, b i r b u y r u k t u r ; b i r b u y r u k da, b i r n c e k i

h u k u k , j u s naturale

b l m d e grld zere, bir tten baka bir ey deildir."

104

Her eyden nce, uras ok aktr ki, genel olarak ya-

yasas

an kimselerin iidir. Fakat genel yurttalk yasasnn bilin-

ve daha baka birok yaza-

Ciceronun

( i n s a n l a r da iinde o l m a k zere t m h a y v a n l a r d n y a s

Bunu syledikten sonra, yurttalk yasasn yle tanm-

clyla bir kiidir ve ne yapacaksa onu yapma yetisine o

layacam: YURTTALIK YASAS her uyrua Cumhuriye-

egemenin araclyla sahip olur. u halde tek yasa koyu-

tin szl ya da yazl veya istedii baka bir belirleme yo-

cu, egemen kii oluyor. Yine ayn nedenle, o egemenin d-

luyla doruyu yanltan ayrt etmekte kullanmas iin bu-

nda hi kimse bir yasay bozamaz, nk bir yasa ancak

yurduu kurallarn tmdr. Yani doru ve yanl derken sz konusu kurallara ters denle dmeyen anlalmaktadr. 6
Bu tanmlamada bakar bakmaz anlalmayacak hibir ey
yok. nk herkes gryor ki yasalarn bir blm genel

onu yrtmeye koymay engelleyen ikinci bir yasayla bozulabilir.

Egemen, yurdun yasalarna

baml

deildir

2 Bir devletin bandaki, ister bir gerek kii ister bir ku-

olarak tm uyruklara, bir blm zel mesleklere, bir ba-

rul olsun, o yurdun yasalarna boyun emek zorunda deil-

ka blmyse birtakm bireylere seslenir. Bunun sonucun-

dir. nk yasalar yapmak ve bozmak elinde olduundan,

da da yasalar, bakas iin deil de, buyruun seslendii ki-

istedii zaman kendini rahatsz eden yasalar bozup yeni-

ilerin her biri iin yasadr; ayrca, yasalar dorunun ve e-

lerini yaparak o bamllktan kurtulabilir. u halde byle

rinin kuraldr ve yasaya aykr olmayan hibir ey eri diye

bir ey yapmadan nce de zgrdr. nk istediinde z-

tannmamtr; devletten baka kimse yasa yapamaz, nk

gr kalabilen kii zgr demektir. Ayrca, hibir kii ken-

bizler devlete boyun emiizdir; son olarak da, buyruklar

di kendine kar ykml deildir, nk bir ykmlle

uygun iaretlerle bildirilmelidir, yoksa onlara nasl uyula-

zorlayabilen, ayn zamanda o ykmllkten kurtarabilir

ca, boyun eilecei bilinemez. u halde bu tanmlamadan

de; ancak kendine ykml olan ykml deil demektir.

zorunlu bir mantk sreci iinde kabilecek her ey doru

diye kabul edilmelidir. te ben unu karyorum:
Egemen olan, yasa

koyucudur

det zamanla
yasa durumuna

deil, egemenin

onayyla

dnr

3 Uzun srm bir kullanm, yetke nitelii edinse de,

1 Her devlette yasa koyucu, egemen olandr; ve o, ister-

yasaya yetkesini veren geen srenin uzunluu deil, ege-

se mutlakyette olduu gibi tek bir birey olsun, isterse de-

menin susmayla beliren (nk susma, bazen onayn be-

mokrasi ya da aristokraside olduu gibi bir meclis olsun,

lirtisidir) iradesidir. Bu kullanm ancak egemen kii onun-

yalnzca odur. nk yasa koyucu, yasay yapandr. Yasa

la ilgili olarak suskunluunu bozmad srece yasa olarak

dediimiz kurallar yazan ve onlara uyulmasn buyuran,

kalr. Bunun sonucunda, egemen kii, hukukla ilgili bir

yalnzca devlet olduuna gre, devlet yasa koyucudur. Fa-

noktada km bir anlamazlkta, konumunu o srada var

kat devlet, ancak temsilcisi yani hkmdar, egemen ara-

olan iradeye deil de daha nce yaplm yasalara dayandrrsa, aradan geen zaman onun hakkna ters dmeyecek-

ngilizce t m c e n i n b i i m i biraz artc, n k kural k e s i n o l a r a k k u r a l a uygun o l a n n l t diye t a n m l a n y o r . L a t i n c e m e t i n yle: "Yurtta/l yasasn

ite yle t a n m l y o r u m : Yurttalk

yasas

her yurtta iin, y u r d u n o n a (szl

olarak, yazyla ya da iradesine uygun b a k a h e r h a n g i bir iaretle) iyi ile k t -

tir ve uyumazlk hakkaniyet kurallarna gre zmlenecektir. Gerekten de, pek ok haksz eylem ve yarg, insan
belleinin kapsam dna taacak kadar uzun bir sre de-

y ayrt e t m e k t e k u l l a n s n diye b u y u r d u u k u r a l d r . "

104

27

netlenmeden kalabiliyor. Fakat hukukularmz, alkan-

temel kuraldr. Anlamaya gelince, bir devletin uyruklar-

lklarmzn ancak usa uygun olmalar kouluyla yasa ola-

nn her biri, bir anlamayla yurttalar yasasna uymay ka-

bildii ve kt alkanlklarn ortadan kaldrlmas gerek-

bul etmi demektir (sz konusu anlama, uyruklarn or-

tii grndedirler. Neyin usa uygun olduu, neyin kal-

tak bir temsilci yaratmak zere bir araya gelmeleri ya da si-

drlmas gerektii noktasysa, yasay yapann, yani bir h-

lah zoru altnda kalp, o temsilcinin kendisiyle birlikte, ya-

kmdar ya da bir kurul olsun, egemen kiiye baldr.

amlarna dokunulmamas karlnda boyun emeyi ayr

Thomas Hobbes, a.g.y., Blm XVI., s. 2 8 1 , 283.

ayr kabul etmeleri biimlerinde olabilir). Bu da, yurttalar yasasna boyun emenin ayn zamanda doal yasann
bir blm olduunu gsteriyor. Yurttalar yasas ve doal

Yurttalar yasas doal yasay ierir

yasa ayr trden yasalar deildir, tek bir yasann ayr blmleridir; o yasann yazl blmne yurttalar yasas, ya-

Doal yasa ve yurttalar

yasas birbirlerini

ierirler

4 Doal yasa ile yurttalar yasas birbirleriyle i ie ge-

zl olmayan teki blmne de doal yasa denilir. Fakat

doal haklar yani insanolunun doal zgrl yurtta-

mitir ve bunlarn kapladklar alan eittir. nk katk-

lar yasasyla snrlanp kltebilir. Hatt, yasal etkinliin

sz doann hkm srd hakkaniyete dayal ve doru-

amac, ite bu snrlamadan baka bir ey deildir. O snr-

luktan, hak bilirlikten oluan bir ortamda bunlara daya-

lama olmasa, hibir biimde dirlik dzenlik olmaz. Dn-

nan teki erdemler tam anlamyla birer yasa olmaz (bunu,

yada yasa denen eyin ortaya konmasnn, bireylerin doal

yukarda XV. blmn sonunda belirtmitim), ancak in-

zgrlklerim snrlamaktan baka bir amac yoktur. y-

sanlar bara ve boyun emeye gtren nitelikler olurlar;

le ki, bireylerin karlkl birbirlerine zarar vereceklerine

bu nedenle de bunlara yurttalar yasas denilir. nk in-

birbirlerine yardm etmelerini, ortak dmanlara kar bir

sanlar o yasalara boyun emeye zorlayan, yurtta bulun-

araya gelmelerini salayan yasalardr.

duklar devletin gcdr, egemen gtr. nk gerek

kiileri kar karya getiren anlamazlklarda doruluun
hakka uygunluun, erdemin ne olduunu aka sylemek ve kiileri bunlarn buyurduu eylere zorlamak iin

104

Yasann hak, egemenin

yarg zerindeki stnlkleri

egemen gcn emirnameleri, yazl buyruklar, kar ge-

6 u halde, yazl olsun ya da olmasn, tm yasalar yet-

lenler iin ngrlm cezalar olmas gerekir. te o yaz-

ke ve glerini devletin iradesinden yani onun temsilcisi-

l buyruklar yurttalar yasasnn bir blmn oluturur.

nin (bu temsilci, bir krallkta hkmdar, bir cumhuriyette

u halde, doal yasa, dnyann tm devletlerinde, yurtta-

egemen millet meclisidir) iradesinden aldna gre unu

lar yasasnn bir parasdr. Karlkl olarak da, yurttalar

sorabiliriz: Nasl oluyor da birok lkenin nde gelen hu-

yasas, temel doal kurallarn bir blmn karlar. n-

kukularnn yaptlarnda yasama gc sradan kiilere ya

k adalet, baka bir anlatmla, anlamalarn uygulanmas

da buyruk alr durumdaki yarglara dorudan ya da do-

ve her insana hak ettii eyin verilmesi, doal yasann bir

layl yolla baml klmyor?

28

7 Yasann hibir zaman usla eliemeyeceini hukukularmz kabul ediyorlar. Ayrca unu da kabul ediyorlar ki,

SPINOZA (1632-1677)

yasa aka dile getirilen ey deil, o dile getirilen eyin yasa

koyucunun niyetiyle akan yorumudur. Bu da dorudur.
Fakat u noktada bir kuku uyanyor: Kimin uslamlamas
yasa olarak alnr? Bununla hibir zel us dnlyor olamaz (nk o zaman, dnce akmlarnda ne kadar eliki
varsa yasalarda da o kadar eliki olurdu), Sir Edward Cok e u n * deyimiyle sanatla,

incelemeyle,

gzlemle,

deneyimle

eriilmi bir us da olamaz. nk uzun ve ok ynl bir incelemenin yanl yarglara dayand da olabilir: Aldatc bir
temel zerine kurulmu bir yap ne kadar ykselirse, yknts da o kadar byk olacaktr. u halde, hepsi de incelemeye ve gzleme ayn derecede vakit ve emek harcam insanlarn uslamlamalar ve vardklar yarglar arasnda ayrlklar,

Cumhuriyeti Hollanda'da Witt kardelerin dostu bir maran*

elikiler bulunmas ve ileride de olacak olmas kanlmaz

filozof olan Spinoza demokrasinin ilk yandalarndandr. n-

bir eydir. te, yasa bujuris prudentia'dan

san haklan listesini, vicdan zgrln de ekleyerek genilet-

yani buyruk alr

durumdaki yarglarn bilgeliinden deil, burada incele-

mitir. T m modern politik dncenin zerinde ok durdu-

diimiz o yapay insann yani devlet ve devletin buyruklar-

u branilerin devleti rneinden yola karak dinsellikle siya-

nn usundan ortaya kar. nk devlet temsilcisinin kimli-

salln ilikileri zerinde dzenli, dizgeli grler retmitir.

inde tek bir kii olduundan, yasalarnn arasnda yle pek

kolay kolay eliki ortaya kmaz. ksa da, tek bir us, onlarn yorum ve deiikliini gerekletirmenin stesinden ge-

ibranilerin devlet rnei

lebilir. Btn mahkemelerde yargy veren egemen kii, yani

branilerin devlet rnei, "gnmzde rnek olarak izlene-

devletin kendisidir. Buyruk alr durumdaki yarg, egeme-

mez ama yine de onda ok retici ve ayrntlarndan yarar-

ninin filanca yasay yapmasndaki nedene sayg gsterecek-

l rnekler karlabilecek nitelikler bulunur". Spinoza o r-

tir, yle ki verecei yarg o nedene uygun decektir. Bu ko-

nekten bir balaklk antlamas, kuvvetler ayrl ve ah-

ullarda verilen yarg, egemenin yargs demektir. ayet yle

lkla politika arasnda ncelikli bir ba karp inceliyor.

deilse, yarg yargcnsa, doru deil demektir.

T h o m a s Hobbes, a.g.y.,

Blm

Bununla birlikte, istediim noktaya gelmek iin, ok es-

XXVI, s. 285, 2 8 6 , 2 8 7 , 288.

kiden Musa Peygamber'e bu amala tanrsal duyuruyla ge(*)

S i r E d w a r d C o k e , Littleton
sayfa.

104

y o r u m u n d a , Kitap II, b l m VI, y a p r a k 97 arka

(')

Zor altnda Hristiyanl kabul etmi, fakat eski dinine bal k a l m ispanya ya
da Portekiz Yahudisi.

57

len derslerden sz etmek istiyorum. Sonra, branilerin ta-

rinden duymadka, Tanr, antlamann gvenilir, salam,

rihini ve balarndan gemi olaylar ele alacaz ve en so-

her trl aldatma kukusundan uzak olmas iin, onlarla,

nunda da, devletin olabildiince gven iinde bulunma-

baka hibir szlemeye girimedi (k, Bap XIX, t.4 ve

s ve gelimesi iin lkenin bandaki kiinin uyruklarna

5). Gerekten de, ancak Tanrnn gcyle esirgenebilecek-

neler vermesi gerektiini greceiz. Daha nce V. Blm-

lerine inandklar iin, onlar, daha nce sahip olduklarn

de demitik ki, Msr'dan klarndan sonra braniler, ar-

dnebildikleri kendini esirgeme gcnn, yani haklar-

tk hibir baka ulusun hukuku ile bal deillerdi. Yeni

nn tmn Tanrya aktardlar. u halde, branilerde buy-

kurallar koyabilir, istedikleri topraklarda yerleebilirlerdi.

ruk verme gc Tanrnn elindedir. Ayn ekilde, bu yolla

nk Msrllarn o dayanlmaz basksndan kurtulunca,

kurulmu olan devlet, o anlama gereinde Tanrnn kral-

artk hibir lmlye herhangi bir anlamayla balar kal-

l adn hakl olarak tayordu ve Tanrya, yerinde bir

mamt ve glerinin yettii her ey zerinde doal hak-

adlandrmayla, branilerin Kral deniliyordu. Bu neden-

larn yeniden bulmulard. Her biri, tek tek, yeniden sz

le, onlarn lkesinin dmanlar, Tanrnn da dmany-

konusu hakk kendinde tutup tutmayaca ya da bir ba-

dlar. Eline ynetme gc geirmek isteyen uyruklarn su-

ka kiiye aktarp aktarmayaca konusunu inceleyebilir-

u, "tanrsal egemene saldr" suuydu. Yrrlkteki hu-

di. Bylece doal duruma dnm olan braniler, kendisi-

kuk kurallar, Tanr yasa ve buyruklaryd. Yani sz konu-

ne byk gven duyduklar Musa'nn d zerine, hak-

su lkede, yurttalk hukukuyla yukarda Tanrya boyun

larn hibir lmlye aktarmama kararn verdiler. Onu

emekten baka bir ey olmadn gsterdiimiz din, bir-

yalnzca Tanrya aktaracaklard. Hi gecikmeksizin, hep-

birinin eiydi, tek: bir eydi Baka bir deyimle sylersek,

si, sz birliiyle, tm buyruklarna uyacaklar, onun sapta-

dinin koyduu dogmalar, yani dnce ve inan btn,

yp bir peygamber araclyla duyuraca hukuktan baka

ders deil, hukuk kurallar ve buyruklard. Dindarlk do-

bir hukuk tanmayacaklar yolunda Tanrya sz verdiler.

ruluun yerini tutuyordu. Dine kar olmak, bir crmd,

doruluun tersi bir eydi. Dine kar kusur ileyen yurt-

Tanrsal balaklk, toplumsal antlama rnei

ta niteliini yitirir, yalnz bundan tr dman saylrd. Din uruna len yurt uruna lm oluyordu. Yurtta-

Verdikleri bu sz, yani Tanrya hak aktarma ii, yukar-

lk hukukuyla din arasnda hibir ayrm grlmyordu.

da dile getirdiimiz gibi, bir toplumda nasl insanlar doal

Bu nedenle, o devlete bir teokratik devlet denmitir. n-

haklarn brakrlarsa, yle yapld. Yani, aka dile getiril-

k yurttalar Tanrnn onlara gsterdii yasalardan baka-

mi bir antlamayla (baknz k, Bap XXIV, tmce 7) ve

syla bal deillerdi. Yine de sylemek gerekir ki, btn

zgrce itikleri bir antla, dardan gelen gce ve verilen

bunlar bir gerekten ok, kuramsal bir deer tayor, n-

gzdama boyun emeksizin, doal haklarndan vazgeip

k aslnda, braniler, ileride gstereceimiz gibi, kendile-

onu Tanrya aktardlar, ikinci olarak, onlar Tanrnn ken-

rini ynetme hakkn salt biimde korumulardr. Bu, bu-

dilerinin yaamda kalmalarn o zamana kadar salayan ve

rada aklamak istediim ve devletin ynetilmesinde kul-

ondan sonra da salayacak olan kusursuz gcn ta ile-

lanlan aralardan ve izlenen kurallardan belli olmaktadr.

104 58

Ibraniler haklarn baka hi kimseye aktarmadklar,

Yalnzca ondayd diyorum, nk Musa saken bir bakas

hepsi, bir demokrasi ynetiminde olduu gibi, eit biim-

kp da, o kimse gerek bir peygamber de olsa, Tanr ad-

de, haklarn brakp hep bir azdan Tanr ne derse (her-

na tler vermeye kalkarsa, sulu olurdu, en yksek hak-

hangi bir arac ngrlmeksizin) onu yapacaz

k sahtecilik yoluyla eline geirmi saylrd (baknz Say-

diye ba-

rdklar iin, o antlama gerei tmyle birbirlerinin ei-

lar, Bap XI, t.28). unu sylemek gerekir ki, Ibraniler Mu-

tidirler. Tanrya danma hakk, Tanrnn yasalarn alma,

sa'y semiti, ama onun ardlm yani ileride yerine geecek

yorumlama hakk da herkese eit olarak tannmtr. Ge-

kimseyi seme hakkna sahip deildi. nk halk, Tanr-

nellikle de hepsi devletin ynetilmesiyle grevlendirilmi-

ya danma hakkn Musa'ya aktarr aktarmaz ve onu hi-

tir. te bu nedenle, balangta hepsi Tanrnn buyruklar-

bir koul ne srmeksizin Tanr sznn duyurucusu di-

n dinlemek zere ona dnmlerdir. Fakat bu ilk sayg su-

ye kabul eder etmez, her trl hakkn yitirmi oluyordu ve

nuta ylesine korkmular, Tanrnn szn duyunca y-

Musa kendisine ardl diye kimi seerse onu Tanrnn setii

le amlar ki, ecelleri geldi sanmlardr. Bunun zerine

kii diye kabullenmek zorundayd. Musa, devletin tm y-

korkuyla dolu olarak yeniden Musa Peygamber'e seslene-

netimini, yani kendi adrnda tek bana Tanrya danma

duy-

hakkn, bunun sonucu olarak da yasa koyma, yasa bozma,

iin bir neden yok; o byk ate, ke-

savaa ve bara karar verme, eli gnderme, yarg atama,

rek ite, demilerdir, Tanry atein iinden konuurken

duk, lmeyi istememiz
sin ki, bizi kavuracak;
leceimiz

duyarsak

kendine bir ardl seme, devlet bann tm ilevlerini eli-

tm szleri-

ne alma haklarn eline alacak bir kimseyi kendine ardl di-

bize getirirsin (sen, Tanr deil). Tanr-

ye seseydi, iktidar katksz bir monari olurdu. Yalnz u

bir kez daha Tanrnn sesini

kesin. O halde sen git de, Tanrmzn

ni dinle; dediklerini

ye-

farkla ki, bir monari genellikle, Tanrnn devlet bakann-

Bunu sylemekle birinci antlamay ak-

ca bilinmeyen bir yasasna gre ynetilir. Halbuki lbrani-

nn sana syleyecei
rine getireceiz

her sze boyun eeceiz

ve dediini

a bozmu ve Tanrya danma ve onun fermanlarn yo-

lerde o sylediim durum olmu olsayd, o monari, Tan-

rumlama hakkn Musa'ya aktarm oluyorlard. nk ar-

rnn sadece devlet bakannca bilinen bir yasasnca yne-

tk sz verdikleri ey, Tanrnn kendilerine syleyecekleri-

tilirdi. ki ynetili arasndaki bu ayrm, monarinin ba-

nin tmne boyun emek deil, Tanrnn Musa Peygam-

ndaki kiinin egemenliini ve herkes zerindeki hakkn

ber'e syleyeceklerinin tmne uymalaryd (Tensiye, Nap

azaltmaz, artrr. Her iki durumdaki lkenin halkna gelin-

I; On Emir'den sonra ve Bap VIII, t.15, 16). u halde Mu-

ce, halk eit boyun eme iindedir ve Tanrnn kararndan

sa tek bana tanrsal yasalarn aktarcs ve onlarn yorum-

her ikisinde de eit derece habersizdir. Egemen kiinin an-

cusu olarak kalyordu. Bunun sonucu olarak da, hi kim-

cak Tanrnn karar dorultusunda kendisine buyruk ver-

senin yarglayamayaca en yksek yarg durumuna geli-

diini sanyor diye, halk daha az boyun eecek deildir.

yor, lbranilerde Tanrnn yerini tutan, yani en ulu konum-

Tersine, gerekte, yle sanan halk daha ok boyun emi

da bulunan kii oluyordu. nk artk Tanrya danma,

durumdadr. Fakat Musa kendisine bu yolla bir ardl brak-

onun yantlarn halka aktarma, halk Tanrnn buyrukla-

mad; ne soylulara ne de tek kii erkine dayanmayan, yani

rn yerine getirmesi iin zorlama hakk yalnzca ondayd.

popler de, aristokratik de, monarik de olmayan, tanr er61

kine dayanan, teokratik bir devlet brakt halka. nk o

bir kolluk gc oluturulduunda, onlara Kenan toprakla-

devlette yasalar yorumlama ve Tanrnn yantlarn bildir-

rn ele geirmeleri, on ikiye blmeleri ve kura ile payla-

me hakk baka bir kiinin; devleti daha nceden aklan-

malar buyruldu. Bu i iin her kabileden birer kii olmak

m yasalara ve daha nceden bildirilmi yantlara gre y-

zere on iki tane komutan seildi. O on iki kiiye, bir de

netme hakk ve yetkisiyse baka bir kiinin elindeydi. Bu

Yua ve hahamba Eleazar'a topraklar on iki eit paraya

konuda baknz: Saylar (Bap XXVII, t.21).

blme ve kura ile datma grevi yklendi. Kolluk gcn

ynetme ii Yua'ya verildi, bu yeni dzende Tanrya danacak tek kii olarak Yua atanmt; o, Musa gibi ken-

Kuvvetler ayrl

di adrnda ya da kutsal sandn adrnda tek bana deil, Tanrya hahambann araclyla danyordu. Tanr-

Bunu daha iyi anlayabilmemiz iin, tm devletin ynetimini dzenli biimde anlatacam. Her eyden n-

nn yantlar yalnzca hahambana geliyordu; onun aktar-

ce, halka Tanrnn saray yani devletin grkemli ululuu-

d buyruklar yaymak ve halk bunlara uymaya zorlamak

nun mekn gibi bir ey olacak bir konut kurulmas buy-

Yua nn iiydi. Uygulama yollarn bulup kullanmak, kol-

ruldu. Bu konut tek kiinin cebinden deil, Tanrya dan-

luk gcnn iinden yeterli sayda ve istedii nitelikte er

mada bulunulacak yer ortak mlk olsun diye, tm halkn

bulmak, kendi adna eli gndermek, kendi adna kara-

harcamasyla yapld. Tanrnn saraynda hizmet grmeleri

ca kararnameyle sava amak, bunlarn hepsi Yua'nn

ve o saray ynetmeleri iin Levililer seildi. Onlarn ara-

hak ve grevleriydi. te yandan, ondan sonra yerine gee-

snda da en st yere, yani Tanr-Kralnkinden sonra ikin-

cek kii yoktu, seilmemiti, Tanr bunu ancak halkn -

ci yere Musa'nn erkek kardei Harun getirildi. Onun ye-

karna uygun dtnde ve gerekir gerekmez yapacak-

rine de yasal olarak oullar geecekti. te, Harun, Tanr-

t. Geri kalan iler iin, az sonra anlatacam gibi, sava-

ya en yakn insan olarak tanrsal yasalarn egemen yorum-

ta ve barta ynetime kabile bakanlar yetkiliydiler. Son

cusuydu, Tanrnn yantlarn halka aktaran oydu, ayn za-

olarak da Musa yirmiyle altm ya arasndaki herkesin as-

manda halkn yakarlarn da Tanrya o sunuyordu. Bir de,

kerlik yapmak zorunda olduunu buyurdu. Yalnzca halk-

bunlara ek olarak, Tanrnn istedii eyi buyurma hakkna

tan oluan bir ordu kuruluyordu. Bu ordu, bakomutan-

sahip olsayd, mutlak monark olmak iin hibir eksii kal-

na ya da hahambana deil, dine yani Tanrya ballk an-

mayacakt. Fakat elinde o hak yoktu; hatt tm Levi kabi-

d iti. Bu nedenle adna Tanrnn ordusu dendi. Taburla-

lesi ortak ynetimin ylesine dnda tutulmutu ki, elle-

r Tanrnn taburlaryd. Buna kar, Tanr tbranilerde or-

rinde, geimlerini salamak zere teki kabilelerinki ka-

dularn Tanrsyd. Bu nedenledir ki, sonucuna tm halkm

dar bile bir mal yoklu. Musa, Levi kabilesinin halkn ge-

utku ya da bozgununun bal olduu byk arpmalar-

ri kalannca beslenmesine karar karmt; ancak bu yle

da kutsal sandk,* halk grsn de Kraln gryor gibi ol-

koullar altnda yaplyordu ki, sz konusu kabile Tanr-

sun, esirgemeyip olanca gcn ortaya koysun diye asker-

ya adanm tek kabile niteliiyle, halktan byk sayg g-

lerin ta ortasnda tanrd. Musa'nn ardllarna verdii bu

ryordu. kinci olarak geri kalan on iki kabile tarafndan

104 62

(*)

lbranilerde iinde yasa levhalarnn b u l u n d u u kulsal s a n d k - . n .

buyruklardan kolayca anlalyor ki, o, devlete egemenler

ne kar ve hepsi birden tm kolluk gcne kar Yua'nn

deil, yneticiler semitir. Bunu, hi kimseye Tanrya da-

hakkn elinde tuttu. Anlaldna gre de, ortak bir d-

nma hakk vermemesinden karyoruz. Tanrya istedi-

mana kar glerini birletirip arpmak zorunda kalma-

i yerde ve yalnz olarak kendisi danacaktr. Bu neden-

lar durumu dnda, bir ulu bakana gereksinimleri olma-

le, kendisinde bulunan yasa koyma, yasa bozma, savaa ya

da bara karar verme, dinsel ya da din d ynetici seme
yetkelerini kimseye aktarmamtr, nk bunlar, egemen
gc elinde tutann ilevleridir. Geri hahambann yasalar yorumlama ve Tanrnn yantlarn duyurmaya hakk
vard, ama bunu Musa gibi ne zaman isterse o zaman yapamyordu, ancak asker birliklerin komutannn ya da yksek kurulun veya baka nemli kiilerin istei zerine yapabiliyordu. Buna kar ordu bakomutan ve danmanlar istedikleri zaman Tanrya danabiliyorlard; ne var ki,
yant ancak hahambann azndan alabiliyorlard. Bu
nedenle, Tanrnn hahambann azndan kan szle-

d. Zaten, Yua'nn lm, kimsenin yerleik bir konutunun bulunmad, herkesin her eyin zerinde bir sahiplik hakknn bulunduu dnemlere rastlar. Daha sonralar
tm kabileler fetih yoluyla edinilmi ve edinilecek topraklar aralarnda paylatklarnda ve her eyin herkese ait olmas sona erdiinde, ayr kabilelerin insanlar artk yurtta
deil, bir birliin, konfederasyonun yeleri oldular. Elbette Tanr ve din karsnda, yurtta saylmalar gerekiyordu
ama bir kabilenin bir baka kabile zerindeki hakk bakmndan -ortak tapnak bir yana braklrsa- hemen hemen
Hollanda'nn Birlemi Eyaletleri birbirlerine kar naslsa, onlarla ayn biimde birbirlerine kar konfedereydiler.

ri, Musa'nn azndan kanlar gibi ferman niteliini ta-

... belli ki, devlet Musa'nn lmnden balayarak mo-

mazd, bunlar birer yanttan baka bir ey deildi. Bir kez

nari yani tek kii erki niteliini yitirdi. Soylular devleti de

Yua ve danmanlara getikten sonra ve ancak o zaman,

deildi, halk devlet de deildi. Artk tanr erkine daya-

bu szler buyruk ve ferman nitelii kazanrd. kinci ola-

nan, yani teokratik bir devlet olmutu. nk, 1- devletin

rak Tanrdan onun yantlarn alan bu hahambann elin-

ulu konutu tapmakt ve dediimiz gibi, tm kabileler yal-

de bir kolluk gc yoktu ve buyurma hakkna sahip deil-

nzca tapnak karsnda yurttatlar; 2- tm uyruklar ken-

di; buna kar, topraa sahip olma hakk bulunanlar, yasa

koyamyorlard. stelik hahamba ister Harun olsun ister
onun olu Eleazar olsun, Musa tarafndan atanmt, ama
Musa ldkten sonra bir hahamba semeye hakk bulunan bir kimse kalmamt. Yasal olarak oul babann yerine geiyordu. Ordu bakomutan da, hahambann yetkisiyle deil, kendisine bu yolda yetki verilmi olan Musa tarafndan o greve getirilmiti. Bu nedenledir ki, Yua lnce hahamba onun yerine kimseyi semedi. Kabile ba-

dilerinin yksek yargc olan Tanrya ballk and imek

zorundaydlar; 3- hi kimse - o da gerektiinde- Tanrdan
bakas tarafndan yksek komutanla seilemezdi. Musa
bunu daha nceden Tanr adna ak ak halka sylemiti (Tesniye, Bap XVIII, 1.15) ve aslnda Gedeon'un, Samson'un ve Samuel'in seilmesi bunu gsterir; teki sadk
bakanlarn ayn biimde atanmam olmalar, her ne kadar tarihleri bunu yazmyorsa da, bu durumda aka ortaya km oluyor.

kanlar da yeni bir bakann gsterilmesi iin Tanrya bavurmadlar; fakat her biri kendi kabilesinin kolluk gc65

Yasada ve hukukta kklemi erk

ve herkese anlalacak biimde ak seik ynetmek, bakanlarn kendi karnayd. Halk, ancak byle davranrlar-

Bu ilkeleri bylece ortaya koyduktan sonra sra, bu ko-

sa onlara Tanrnn lkesinin elileri, Tanrnn vekilleri di-

ullarda kurulmu bir ynetimsel erkin nasl olup da in-

ye sayg gsterirdi; o koullar yerine getirmezlerse, uyruk-

sanlarn ruhunda ynetilenlerin bakaldrc, ynetenlerin

larn derin kininden, Tanr katnda

kin denen eyden ka-

zorbaya dnmelerini nleyecek gibi bir arabulucu ilevi

namazlard. Ayn amala, yani bakanlarn hrsna gem

yrtebileceini grmemize geliyor.

vurmak iin byk gle davranan bir kurum daha var-

Devleti ynetenler ya da devleti ellerine geirenler, ne

d. Bu da askerlik kurumuydu. Hi ayrcalk tannmaks-

gibi bir su ilerlerse ilesinler, yaptklarnn doru, hakl

zn yirmi ile altm ya arasndaki tm yurttalarn asker-

olduu grnm vermeye ve halk kendilerinin namus-

lik grevini yerine getirmeleri zorunluydu ve bakanlarn

luca davrandklarna inandrmaya alrlar. Hukukun her

d lkeden paral asker tutmas olanakszd.

trl yorumu ellerinde olunca bunu kolaylkla baarr-

Yurttalardan meydana gelmi bir orduya zg o zerk

lar. nk, elbette istedikleri, agzllkle akllarna koy-

davran biimi, bir lkenin tm utkularn onurunu ken-

duklar her eyi yapma zgrln, kaytszln, o hu-

dilerininmi gibi gstermeye alan nde gelenlerine ken-

kuktan salayacaklardr. Bunun tersine, yasalar yorumla-

dilerini dizginlemeyi dayatyorsa, kim bilir askerleri, ba-

ma hakknn bakalarnda olmas durumunda bu zgr-

kann deil de Tanrnn onuru iin arpan ve Tanrya da-

ln nemli bir blmn karacaklardr. Ayn zaman-

np da ondan yant almadka arpmaya girmeyen ibra-

da gerek yorumlamalar kimse tarafndan tartlmaya-

nilerin nde gelenlerini ne kadar daha byk bir gle diz-

cak biimde ortaya kacaktr. Bundan iyice anlalyor ki,

ginlemi olmallar.

hkmdarlarn iledikleri crmlerin nemli nedenlerin-

kinci olarak unu ekleyelim ki, ibrani bakanlar bir-

den biri lbranilerde ortadan kalkmtr. Bu, nce yasalar

birlerine yalnzca din bayla balydlar; ilerinden biri

yorumlama hakknn buyruklara katlamayan ve teki ka-

bu din bana ve bireyin tanrsal hakkna saygszlk etme-

bilelerin tersine, elinde mlk olmayan, tm varl ve say-

ye kalkarsa, tekiler ona dmana davrandklar gibi dav-

gnl sadece yasalar doru yorumlamalarna bal bulu-

ranabilirlerdi ve o kimse dil bir biimde cezalandrlrd.

nan Levililere, yalnzca onlara verilmesiyle (baknz Tes-

nc olarak dikkate almamz gereken, yeni bir pey-

niye, Bap XXI, t.5) belli olur. ikinci olarak da, halka ha-

gamber gelmesi korkusudur. Tertemiz bir yaam sren bir

hambandan bilgi almak zere belirli bir yerde yedi ylda

kii kar da kendisinin peygamber olduunu bilinen ia-

bir toplanmalar ve tek tek bireylere de srekli olarak tek

retlerle belli eder, buyruk vermeye, kabile bakanlar gi-

balarna Yasa kitabn byk bir dikkatle ve tekrar tek-

bi hahambann araclyla dantklar bir tanrnn ad-

rar okumalar (baknz Tesniye, Bap XXXI, t.9 ve devam

na deil de, Musa gibi, yalnzca kendisine grnm olan

Ve Bap VI, t.7) yolunda verilmi buyruktan anlalr. Yani

Tanrnn adna buyruk vermeye ulu bir hakk olduunu

halk tarafndan en st derecede onurlandrlmak istiyor-

gsterir diye duyulan korkudur. Hi kuku yok ki, byle

larsa, her eyi byk bir zenle, yasalarn ngrd gibi

peygamberler bask altndaki halklar kolayca pelerinden

104 66

srkleyebilirler, istedikleri eye halk yle byle iaret-

larna duyduklar sevgi, yaln bir sevgi deildi. Dinle i ie

lerle inandrabilirlerdi; tersine, bakan, toplum ynetimi-

bir sevgiydi ve gnlk tapnma baka uluslara duydukla-

ni dorulukla yrtrse, buna zamannda el koyup o pey-

r kin gibi o dinle i ie sevgiyi de kztryor, besliyordu.

gamberi mahkemesine arabilir, sorguya ekebilir, ya-

yle ki, bunlar branilerin ayrlmaz niteliklerine dn-

amnn drst olup olmadn, peygamberliinin kesin,

t. nk gnlk tapnmalar, bakalarnnkine hi ben-

kuku gtrmez iaretleri bulunup bulunmadn ve ay-

zemiyordu, onlar insanlarn geri kalanndan ayran e-

rca Tanr adna sylediini ileri srd eyin Tanrdan

ye kesinlikle karydlar. Her zaman yzsz, utanmaz say-

edinilmi retiye ve yurdun ortak yasalarna uyup uyma-

dklar yabancya kar, ruhlarnda bir kin besliyorlard

dm grebilirdi. aretler aranan deerde deilse ya da

ve bu kin, baka herhangi bir duygudan daha salam kk

retisi yeni bir eyse, bakan yerinde bir davranla lm

salmt. nsanda olabilecek en gl, en yenilmez duy-

cezas verebilirdi; durum bunun tersiyse, yalnzca baka-

gu olan bu kin, derin bir ballktan, dinle kark bir sev-

nn yetkesine dayanlarak ve onun tankl zerine pey-

giden domutu ve kendisi de zamanla dinsel bir nitelie

gamberin peygamberlii kabul olunurdu.

brnmt.

Drdnc olarak, hkmdarn teki kiiler zerinde

... Fakat deeri sadece gre, kanya bal olan o gcn

kan hakkyla yani soylulukla stn olmamas, yalnzca ya-

dnda, o lkede tm glerin zerinde tek bir g vard

ma ve erdemine gsterilen saygdan tr devletin yne-

ki, bu, yurttalar bir dzen iine oturtup onlar her trl

timinin kendisine verilmi olmas durumu ile karlala-

bozgun dncesine ve yurtlarna hizmette kusur etme ni-

bilir.

yetine kar uyarp koruyacakt; bylece, insanlarn yap-

Son olarak da, bakanlarn ve kolluk gcnn tm-

tklar ilere gcn, canlln veren, yararllk dnce-

nn sava bara ye tutamamadklar durumu gzlemle-

si oldu. Dediim gibi, sz konusu lkede o yararllk d-

mek gerekir. nk, dediimiz gibi, kolluk gc yurtta-

ncesi tek bir gce dayanyordu; gerekten de baka hi-

lardan oluuyordu ve sava da bar da ayn insanlar y-

bir yerde yurttalarn mallar zerindeki mlkiyet hakk o

netiyordu. Sava alannda asker olan, kamu alannda yurt-

lkedeki kadar gvence altnda deildi. Her birinin sahip

tat; subay kendi blgesinde adalet datyordu, bako-

olduu toprak ve tarla oran bakann sahip olduu top-

mutan kentin bayargcyd. Yani hi kimse sava srf sa-

rak ve tarla oranna eitti; hepsi sonsuza kadar malnn sa-

va diye isteyemezdi, ancak bar elde etmek iin, zgr-

hibiydi, nk ilerinden biri fakirlik nedeniyle topra-

l savunmak iin isteyebilirdi. Bir de, belki bakan, ha-

n ya da tarlasn satarsa, satt o mal jbilede* kendisi-

hambana bavurup onun karsnda saygnln yitirme-

ne yeniden kazandrlyordu. Bu eit baka kurumlam

mek iin, elinden geldiince, yerleik dzeni deitirmek-

detlerle, kimsenin bykl saptanm malndan olma-

ten kanrd.

mas salanyordu. Ayrca, bir ey daha vard, o da, yak-

te kabile bakanlarn drstlk snrlarn amaktan

nna, yani yurttana yardmn dinsel bir nitelik tad,

alkoyan nedenler bunlardr. imdi halkn ne ekilde bas-

Tanr Kraln yardmn salamada bir ara olduu bu lke-

k altna alndn grelim; Grlyor ki, branilerin yurt-

Ibranilerde elli ylda bir kutlanan n e m l i bir bayram - .n.

69

de fakirlie, baka hibir yerde olmad kadar kolay daya-

sorunu yntemine uygun biimde incelemek iin, devle-

nlabiliyordu. Ksaca brani lkesi yurttalar ancak ken-

tin temelleri sorununu aydnlatmamz ve en nce devleti

di yurtlarnda iyi durumda olabiliyorlard. Darda onlar

ve dini imdilik dta tutarak bireyin doal hukuku zeri-

iin onursuzluk ve byk ykm vard. Onlar yurt topra-

ne eilmemiz gerekiyor.

na en st dzeydeki etkinlikle balayan, balamakla kal-

Doal hukuk ve doa kurumu derken her bireyin do-

mayp i savalardan, uyumazlk nedenlerinden kanma-

asnn kurallarndan yani her varl, hangi kurallara g-

larn salayan ey, hi kimsenin kendine benzer bir efen-

re var olacak ve belirli bir biimde davranacak diye d-

diye bal olmamas, hepsinin efendi diye yalnzca Tanr-

nyorsak o kurallardan baka bir eyi kastetmiyorum. r-

ya bal olmalaryd. Yurttana duyulan yardm istei ve

nein, balklarn yzeceini, sudan yararlanacan, byk

sevgi, dindarln en yksek basama olarak grlyor-

baln kk bal yutacan doa, her eyin zerindeki

du. stelik itaat, grdkleri eitimin branilere alad i

bir doal hukuk uyarnca, saptamtr. Fakat tm doann

basknn rnyd. Bu insanlarn tm edimleri, yasann

evrensel gc, bireylerin tmnn bir araya gelmesiyle

koyduu kurallara gre dzenleniyordu. Sanrm, byle-

oluan gcn dnda bir hi olduuna gre, bundan, her

ce bu lkenin temel ilkelerini ksal iinde ak bir zet-

bireyin, kendi gc altndaki her ey zerinde egemen bir

le verebildim.

hakk olduu sonucunu karrz. Baka bir deyimle, her-

Spinoza, Tanbilinsel-siyasal

bilgiler,

ev. Charles App-

hun, Paris, 1 9 6 5 , Blm XVII, s. 2 7 9 ve devam.

kesin hakk, kendisine ait olan belirli gcn uzand noktaya kadar uzanr. Doann yksek yasas her eyin elden
geldiince ve kendinden baka hibir eyden etkilenmeksizin kendi durumunu srdrmeye abalamasn ngr-

Doal hukuk ve doal yasa

dnden, her bireyin kendi durumu zerinde direnme-

Spinoza doal h u k u k ile doal yasa arasnda yapt ayrm

yeniden ele alyor. Doal
zenini izler. Halbuki doal

hukuk

btn iinde doann d-

yasa insan doasna yani usa uy-

gundur. Anlama, doal yasaya dayanr.

Devletin temelleri:

Bireyin doal ve siyasal

Siyasal egemenin

haklar

ye, yani - d a h a nce dediim gibi- var olmas ve doa gerei nasl davranmas gerekiyorsa yle davranmas zerinde
direnmeye hakk vardr ve bu hakka kimse karamaz. Bu
noktada insanlar ile doann teki bireyleri arasnda hibir
ayrm kabul etmiyoruz. Ayn ekilde, us sahibi olan ve ol-

hukuku.

mayan insanlar arasnda, aptallar, bunaklar ve akl banda

olanlar arasnda da bir ayrm yapmyoruz. nk doa yasalarna gre davranan bir ey, ne yapyorsa hepsini kim-

u ana kadar tanrbilimi felsefeden ayrmaya ve tanrbi-

senin karamayaca bir hakka dayanarak yapar, nk

limin hepimize tand felsefe yapma zgrln gster-

doa tarafndan belirlenmi olarak davranmaktadr ve ba-

meye altk. imdi de, olabilecek devletlerin en iyisinde

ka trl davranamaz. te bu nedenledir ki, yalnzca doa-

bireye verilmi bu dnme ve dndn syleme z-

nn egemenlii altnda yaadklar gz nne alnd s-

grlnn nereye kadar gidebileceini ele alacaz. Bu

rece, henz akl ermeyeni veya erdemli olmayan da, yaa-

104 70

mn us yasalarna gre sreni de, insanlarn hepsi, yalnz-

mnn byk blmn geirdii doal hukukun ve do-

ca doal isteklere yant veren yasalara boyun emi olarak

a kurumunun hi kimsenin istemedii ve stesinden ge-

yaarlar. Yani nasl bilge kiinin usun buyurduu her eyi

lemedii eyler dnda hibir eyi yasaklamadn syle-

yapmaya, baka bir deyimle usun yasalar altnda yaama-

yebiliriz. Yneldii nesne ya da kii ne olursa olsun, do-

ya egemen bir hakk varsa, bilgisizin, tinsel hibir gc ol-

al istein insan ittii uyumazlklar da, kin de, fke ya da

mayann da doal isteklerin inandrd biimde, baka bir

dmanlk da doal hukuka yasaklanmaz. Bunda da a-

deyimle o isteklerin yasalarna gre yaamaya egemen bir

lacak bir ey yoktur, nk doa, insan usunun tek ama-

hakk vardr. Bu, yasadan nce yani insanlar doann ege-

c insanlarn gerek yarar ve yaamda kalmalar olan yasa-

menlii altnda yaadklar srece, gnah diye bir ey ol-

laryla snrlanm deildir. Doal hukuk daha pek ok ya-

duunu kabul etmeyen Paulus'un retiidir.

sa ierir ve o yasalar insann ancak kck bir parasn

u halde, her insann doal hukuku kutsal usla deil, is-

oluturduu tm doann balangc ve sonu olmayan d-

tek ve gle belirleniyor. nk herkesin usun kural ve

zeniyle ilikilidir. Yalnzca bu dzen gereidir ki, her bi-

yasalarna gre davranaca doa tarafndan saptanmam-

reysel varln yaamas ve u ya da bu biimde davranma-

tr. Tersine, herkes doduunda hibir ey bilmez ve da-

s belirlenmitir. u halde, doadaki bir eyin bize gln,

ha yaamn gerek kuraln renmeden ve erdemi edin-

sama ya da kt gelmesi, eyleri ancak ksmen tanma-

meden yaamn byk blm geer gider. Bu, iyi yetiti-

mzdan, doann dzeni ve tutarll konusunda bilmedi-

rilmi kimseler iin de byledir. Onlar da yaayacaklardr,

imiz byk bir blm olmasndan ve her eyin bizim d-

ellerinden geldiince kendilerini korumalar gerekecektir,

ndmz dorultuda ynlendirilmi olmasn isteme-

yani doal isteklerin itkisinde olacaklardr, nk doa

mizdendir. Halbuki dncemizin ktdr dedii ey, do-

onlara baka bir ey vermemitir ve doru usa gre yaa-

ann tmnn dzen ve yasalar karsnda kt olma-

mann gerek gcn esirgemitir. Yani yaamalarn sa-

yp yalnzca bizim doamzn yasalar karsnda ktdr.

lkl bir ruhun yasalarna uydurmalar, bir kedinin aslann

Yine de, kimsenin bundan kukusu yoktur ki, insanla-

doal yasalarna gre yaamasndan daha ileride deildir.

rn usun kesin yasa ve buyruklarna gre yaamas ok da-

u halde, yalnzca doann egemenlii altnda varsayd-

ha yararldr. Dediimiz gibi, usun yasa ve buyruklar in-

mz bir birey kendine yararl olduu yargsna vard her-

sanlara gerekten yararl olandan baka bir eyi amala-

hangi bir eyi, ister doru usun gdmnde, ister tutkula-

maz. Bundan baka, elinden geldiince korku dnda ya-

rn zoruna kaplarak, her eyin zerinde bir doal hukuk

amay istemeyecek kimse yoktur. Herkes cannn istedi-

uyarnca, o eye byk bir alkla ynelmekte ve herhangi

ini yapt srece byle bir ey tmden olanak ddr. Bu

bir yolla, zorla, aldatmaca ya da yakarma yoluyla, ama her-

bakmdan usun elinde kin ve fkedekinden fazla bir hak

halde kendine en kolay gelen yolla, onu eline geirmekte

yoktur. nk dmanlklar, kinler, fke ve hileler orta-

zgrdr. Bundan tr de, kendini buna kar engelle-

snda hi kimse yrek skntsna dmeden yaamaz. Bu

meye kalkan dman beller.

nedenle, herkes elinden geldiince onlardan kanmaya

Yine buna dayanarak, iinde herkesin doduu ve yaa-

alr. unu da gz nnde bulunduralm ki, insanlar ara73

larnda yardmlamazlarsa, ok zavall bir yaam srerler

sylemiyorum. Bu yasa insan doasna ylesine gl ka-

ve uslarn gelitirmezlerse, V. blmde gsterdiimiz gi-

znmtr ki, onu herkesin bilmek zorunda olduu evren-

bi, yaamn gereklerinin esiri olur kalrlar. ok ak biim-

sel gerekler arasnda saymak gerekir. O yasann getirdii

de grlecektir ki, insanlar, gven iinde ve olabilecek en

zorunlu bir sonu olarak hi kimse, ayet hile yapma ni-

iyi koullarda yaamak amacyla, bir btn oluturacak bi-

yetinde deilse, her ey zerinde sahip olduu hakkn bir

imde bir araya gelmek zorunda kalmlar ve doann her

blmnden vazgeebilecei yolunda sz vermeyecektir;

bir insana her ey zerinde vermi olduu hakkn toplulu-

veren ksa da, ayet daha byk bir ktlkten korkmu-

a ait olmasn ve bireyin kaba g ve igdsel istekleriy-

yorsa ya da daha byk bir iyilik ummuyorsa, o sz ye-

le deil, tm topluluun g ve iradesiyle belirlenmesini

rine getiremeyecektir. Bunu daha ak biimde anlatabil-

salamlardr. Bununla birlikte, sadece igdlerinin pe-

mek iin, varsayalm ki, bir hrsz beni mallarm onun is-

inden gitselerdi, bunu beceremezlerdi. u halde, insanla-

tedii bir yerde kendisine brakmam konusunda kendisi-

rn, ok salam bir kurumlama yoluyla unlar yapmak-

ne sz vermeye zorlasn. Yukarda sylediim gibi, doal

ta uyumalar gerekmitir: Her eyi yalnzca - k i m s e n i n

hakkm kendi gcmle snrl olduundan, istediini va-

deh denmesini gze almadan aka kar gelemeyecei-

at ederek hrszdan hileyle kurtulabileceksem, doa hu-

usun, saduyunun buyruu dorultusunda ynetmek, i-

kuku gerei byle yapmakta, yani onun isteyecei antla-

gdnn insan bakasna zarar vermeye ynelten istekle-

maya raz olmu grnmekte zgr olduum kesindir. Ya

rine gem vurmak, hi kimseye kendimize yaplmasn iste-

da varsayalm ki, iyi niyetle bir kimseye yirmi gn boyun-

mediimizi yapmamak ve bakasnn hakkna kendi hak-

ca ekmek dahil hibir ey yemeyeceim yolunda sz veri-

kmzm gibi sayg gstermek. Bu antlamann salam ve

yorum, sonra gryorum ki, olmayacak bir eyi sz vermi-

gvenilir olmas iin hangi koullarda yaplmas gerektii-

im, ok byk bir ykma uramadan o sz yerine getir-

ni de greceiz. Unutmayalm ki, hi kimsenin iyi olduu

mem olanaksz. Madem ki doal hukuk gerei, iki kt-

yargsna vard bir eyden vazgememesi evrensel bir do-

lkten daha az kt olan seeceim, egemen hakkma da-

a yasasdr. nsan ancak daha byk bir iyilie sahip ola-

yanarak o szden cayabilir, sylenmi olan sanki hi sy-

ca umudunu tarsa ya da daha byk oranda bir zarara

lenmemi gibi davranabilirim. Dediim gibi, doa huku-

urayaca korkusuna kaplrsa iyi dediinden vazgeebi-

kuna gre, sz vermekle yanl davranm olduumu ger-

lir. Ayn biimde, bir ktl kabul etmesi de ancak, da-

ek ve kesin bir nedene dayanarak grmem ya da yle gr-

ha byk bir ktlkten kanma ya da daha byk oran-

dm sanmam benim elimdedir. Her iki durumda, ister

da bir iyilik geleceini umma durumlarnda olabilir. Ya-

doru ister yanl grte olaym, ktlklerin byn-

ni herkes, iki iyilikten hangisinin daha byk olduu ka-

den korkacam ve doa gerei ondan kanmak iin her

nsmdaysa onu seecek, iki ktlkten hangisinin daha

yolu deneyeceim. Bundan u sonucu karyoruz: Yarar-

nemsiz olduu kansmdaysa onu yeleyecektir. Kendi-

l olsun diye yaplmayan hibir antlamann yaama ge-

sine daha byk ya da daha kk grneni

seecei ze-

me gc yoktur, yarar ortadan kalkar kalkmaz antlama

ille onun yargsna uyacan

yaamdan kar, yok olur. Bundan trdr ki, bir kim-

rinde duruyorum, gerein

75

seden bir konuda sonsuza dek sz vermesini isteyen bir

tutacaktr. O koul olmazsa, onun buyruk verme durumu

kii, ayet bunu isterken antlamann bozulmasnn, bo-

salam olmayacaktr, onunkinden daha byk gce sahip

zan kii iin krdan ok zarar getirmesini salamazsa, us

hi kimse, ayet kendisi istemiyorsa, ona boyun emek zo-

d, sama bir ey yapm olur. Bu, bir devletin yapsn-

runda deildir.

da ok nemli bir yer tutar. imdi her insan sorun kar-

Spinoza, a.g.y., Blm XVI, s. 2 6 2 ve devam.

madan yalnzca saduyunun gdm altnda hareket etse

ve devletin byk yararn, gerekliliim kabul etse, aldatmadan, hileden nefret etmeyecek tek kii kalmaz; herkes
devletin ayakta kalmas demek olan o yksek iyilii istedi-

Yurttalar hukuku
Yurttalar

hukuku,

doal h u k u k l a snrldr a m a doal

hu-

i iin, antlamalara tam bir ballk gsterir ve verilen s-

kuk yurttalar h u k u k u n a boyun eer. Kilise devlete boyun

z, devletin temeli demek olan o vaadi her eyin zerinde

e m e k z o r u n d a d r . H k m d a r , doal h u k u k a u y m a k zo-

tutar. Fakat herkesin sorun karmadan saduyunun sesi-

rundadr. Uyruklarnn haklarn ieriinden y o k s u n bra-

ni dinlemesi durumundan ok uzakta bulunmaktayz, in-

kamaz.

sanlar zevklerinin peinde gidiyorlar, ou zaman da pintilik, n hevesi, kskanlk, kin vb. ruhlarn ylesine dol-

Bylece devletin temellerini ve hukukunu gsterdikten

duruyor ki, saduyuya, usa orada yer kalmyor. Bu neden-

sonra, zel yurttalar hukukunu ve bir hakka saldrma-

le, bir yandan insanlar bir anlamaya girerken niyetlerinin

nn ne olduunu, kurulmu bir toplum durumunda ada-

kesin iaretlerini verip szlerle, batlarla yeminlerine ba-

let ve adaletsizliin nelerden olutuunu belirlemek ko-

l kalacaklarn bildiriyorlar, te yandan hi kimse -ayet o

laylaacaktr. Sonra bir konfederenin, bir dmann ve ni-

vaade baka bir ey eklenmemise- bakasnn iyi niyetine

hayet hkmdara saygszln neler olduunu greceiz.

gvenemiyor, nk herkesin, doa hukukuna gre, ba-

zel yurttalar hukuku derken, bireyin kendini iinde bu-

ka birini aldatmas olas ve hi kimse daha byk bir iyi-

lunduu ve - h k m r a n gcn buyruklaryla belirlenmi

lik elde etme umudu yoksa ya da daha byk bir ktlk-

ve yalnzca onun yetkesiyle ayakta tutulan- durumda tut-

ten korkmuyorsa, kendini antlamayla bal saymyor. Fa-

ma, o durumu srdrme zgrlnden baka bir ey an-

kat, madem ki daha nce dediimiz gibi, doal hukuk bi-

layamayz. nk birey, yalnzca kendisinin gcyle snr-

reyin gcyle snrl, o halde bir kiinin kendine ait olan

l olan bir hakk, cannn istediince yaama hakkn yani

gc zorla ya da isteye isteye bir baka kiiye devretme-

yaamn srdrme zgrlk ve gcn bir bakasna ak-

si demek, o kiiye kendi hakkn zorunlu olarak brakma-

tardktan sonra, artk o ikinci kiinin kurallarna gre ya-

s demektir. O kiinin elinde egemen bir hak egemen bir

amak, ancak onun korumas altnda yaamn srdrmek

iktidar oluur. Bu iktidar ona, teki kiilerin hepsini zorla

zorundadr. Bir yurtta ya da bir uyruk baka biri tarafn-

bask altna alma, onlar herkesin ekindii ey olan lm

dan yurttalar hukukuna yani egemenin buyurduuna ters

korkusuyla elinde tutma yolunu aar. Zaten o hakk ancak

derek herhangi bir zarara uramak zorunda braklrsa,

istedii her eyi yapma gc elinde kald srece, elinde

hakka

saldr olduu sylenir. Hakka saldrdan ancak d77

zenli bir toplumda sz edilebilir; fakat hukuk gerei kendi-

kp da bakasnn szne, vaadine, o bakas egemenliini,

sine her hak tannm olan egemen g uyruklarnn hak-

cannn istediini yapma hakkn elinde tuttuu srece g-

kna saldramaz. u halde, hakka saldr denilen ey ancak

venebilir, en yce yasa o bakasnn buyurgan olduu lke-

hukuk gerei birbirlerine zarar vermemeleri gereken sra-

nin kurtuluu ve kar olduu srece ona gvenebilir? Ay-

dan vatandalar arasnda sz konusu olabilir. Adalet, ii-

rca, greceiz ki, dindarla ve dine saygs olan kii, buy-

mizde srekli olarak duyduumuz ve her insana yurttalar

ruu altndaki lkeye kar verdii sz tutmaz, tutarsa bir

hukukunun ona tand hakk verme ile kendini gsteren

crm ilemi olur. nk verdii szlerden devlete zarar

bir eilimdir. Bunun tersi olan adaletsizlik, hukuk grn-

verecek eitten olann tutmas iin uyruklarna ettii an-

m altnda, bir kimsenin elinden yasalarn tam bir yoru-

d bozmas gerekir; halbuki kendisine en byk sorumlu-

mu gereince ona verilmesi gerekeni ekip almaktr. Ada-

luu veren de, tutacan aka bildirdii o anttr. Devam

let ve adaletsizlii, hakkaniyet ve hakkaniyetsizlik diye de

ederek unu syleyeceim: Dman, sitenin dnda yaa-

syleyebiliriz. nk uyumazlklara son vermekle grev-

yan ve sitenin kurduu devleti konfedere niteliiyle de uy-

lendirilmi olan yarglar, kiilerin arasnda bir blmn

ruk niteliiyle de tanmayandr. Aslnda bir kimseye devle-

herhangi bir biimde kayrmamak, onlara eit davranmak,

tin dman niteliini ykleyen kin deil, sitenin kendisine

her birinin hakkna sayg gstermek, zengini kskanp faki-

zarar vermi o kimsenin karsnda sahip olduu haktr; ve

ri hor grmemek zorundadrlar. Konfedere, sava tehlike-

site, kendisinin kurduu devleti hibir batla tanmayan

siyle karlamamak ya da baka bir kar nedeniyle birbir-

kimse karsnda, kendisine bir zarar vermi kimseye kar-

lerine zarar vermemek, tersine, gerektiinde birbirlerinin

nasl bir hakka sahipse, ona eit bir hakka sahiptir. Ya-

yardmna komak zere aralarnda bat yapm, byle-

ni elindeki her trl olanakla onu kendine boyun emeye

likle tek bir devlet oluturmu iki sitenin yurttalarna ve-

ya da kendisiyle ortaklk etmeye zorlamas hakkdr. H-

rilen addr. Sz konusu bat, gerekesi yani tehlike ya da

kmdara saygszla gelince, bu, ancak haklarnn tm-

kar dncesi var olduu srece geerli olacaktr. n-

n, devlete st kapal olarak ya da aka dile getirilmi

k hi kimse, bir iyilik umma ya da bir ktlkten kork-

bir antlama gerei aktarm uyruk ya da yurttaa ilenir

ma nedenlerinden biri olmazsa bir bat yapmaz, yaplm

bir ar sutur. Uyruklardan biri hkmdarn hakkn her-

gzetmez. O gereke ortadan kalkmsa, bat da kalkm-

hangi bir nedenle almaya ya da bir bakasna aktarmaya

tr Deneylerimiz buna yeterince tanktr. Gerekten de, ba-

kalktnda hkmdara saygszlk suu iledi, denir. Ak-

msz devletler, birbirleriyle saldrmazlk batlar yapar-

tarmaya kalktnda

ken ellerinden geldiince, aralarndan birinin daha byk

rmden sonra olsayd ou zaman devlet, sz konusu hak

diyorum, nk cezaya arptrma c-

bir g edinmemesine aba gsterirler ve batn gereke-

o kii tarafndan daha nce alnm ya da bakasna aktarl-

sini ve taraflar iin yararn aka gremezlerse, karlkl

m olduundan, cezalandrmakta ge kalm olurdu. Ay-

sylenmi szlere gvenmezler. Baka bir deyimle, aldatl-

rca unu da sylyorum: herhangi

maktan korkarlar. Bu da yerinde bir korkudur; egemenle-

hakkn

rin hakkndan haberi olmayan bir budaladan baka kim -

tin herhangi bir zarara uramas ya da ok ak bir kazan

almaya

kalkan.

bir nedenle

hkmdarn

nk bu edim sonucunda devle-

79

edinmesi, bu noktada benim iin hibir ayrm gstermez.

mu elbette zamanda dinden eski bir eydir. Hi kimse do-

Adamn giriiminin nedeni ne olursa olsun, hkmdara

ann Tanrya boyun emek zorunda olduu yolunda bil-

saygszlk etmitir ve cezalandrlmas hukuka uygundur.

giye sahip deildir. Herhangi bir usa vurumla da byle bir

rnein, postasnda kalmayp stnn bilgisi dnda d-

bilgiye varlamaz. Yalnzca, birtakm iaretlerle dorulan-

man saflarna giden bir askerin saldr plan istedii kadar

m bir esin, Tanr esini bunu her birimize belli etmitir.

iyi bir plan olsun, istedii kadar dman kartmay basar-

Bu nedenle de, o esinden nce, hi kimsenin, zorunlu ola-

sn, yine de o asker, andn bozduu, stnn hakkna sal-

rak bilgisi dnda olan tanrsal yasayla bal olmu olmas

drd iin lme mahkm edilir. Buna kar herkes yurt-

beklenemez. u halde, dinsel durumla ona ve yasaya, bu-

talarn o hakka, stn, egemenin hakkna her zaman ke-

na bal olarak da gnaha, hak bozulmasna yabanc olan

sinlikle bal olmalar gerektiini bu kadar aka gremi-

doal durumu hibir biimde kartrmamak gerekir. Yap-

yor. Halbuki ilke kesinlikle ayn. nk madem ki devlet,

tmz ve Paulus un rettikleriyle dorulanm olan bu-

yalnzca devlet bakannn d, yneltmesi altnda ya-

dur. te yandan, doal durumu insanlara Tanr esini yo-

amn srdrmek ve hareket etmek zorundadr ve uyruk

luyla gelmi tanrsal hukuktan nce ve o hukuka yabanc

ya da yurttalar kesinlikle balayan bir antlama gerei bu

diye dnmemiz yalnzca o a bilmediimizden tr

hak yalnzca devlet bakanna verilmitir, ayet bir birey

deildir, ayn zamanda, bunun nedeni, iinde tm varlk-

kendi kararyla, egemen gce danmakszn kamusal bir

larn doduklar zgrlktr. ayet insanlar daha balan-

meseleyi halletmeye kalkarsa, o giriiminden kesin bir ka-

gtan tanrsal hukukun elinde olsalard ya da tanrsal hu-

zan elde edilecek olsa bile, yine de devlet bakannn hak-

kuk doas gerei doru, hakl olmu olsayd, Tanrnn in-

kna saldrm, ona saygszlk suu ilemi demektir, ceza-

sanlarla bir antlama yapmas, onlardan vaat ve ant isteme-

landrlmay hak etmitir.

si gereksiz olurdu. u halde kesinlikle kabul etmek gerekir

imdi, her trl kukuyu gidermek zere, yukarda an-

ki, tanrsal hukuk, insanlarn aka dile getirilmi bir ant-

lattklarmza kar ileri srlebilecek soruyu yantlama-

lamayla her bakmdan boyun emeye sz verdikleri za-

mz gerekiyor: Saduyudan yoksun bir birey, doann ege-

manda balamtr. O antlamayla insanlar adeta doal z-

men hukuku uyarnca, doal durumda, igd yneltme-

grlklerinden vazgemiler ve haklarn, toplumsal du-

lerinin yasalarna gre yaar. Bu, insanlara verilmi olan

rumdan sz ettiimizde grdmz gibi, Tanrya aktar-

tanrsal hukuka aka ters dmez mi? nk madem ki

mlardr. Fakat bu nokta zerinde daha fazla durmay ile-

hepimiz, saduyumuz olsun ya da olmasn hepimiz, Tan-

riye brakyorum. Bununla birlikte, kartlarmz srar ede-

rnn buyruu gerei, insanlar kendimizi sevdiimiz gibi

rek u noktada da grmze kar kabilirler: Uyrukla-

sevmekle ykmlyz, u halde bakasna zarar verdii-

r o tanrsal hukukla ne kadar balysa ynetimin yasal ba-

mizde, bir hakka saldrda bulunmu, igd isteklerinin

olan kimseler de ayn hukukla o kadar baldrlar. Fakat

yasasna gre davranm olmamz kanlmaz bir eydir.

biz demitik ki, onlar doal hukuku ellerinden karmaz-

Ne var ki, bu kar dnceye sadece doal durumu dik-

lar ve onlara her trl hak tannmtr. te bu nedenle,

kate alarak bile yant vermek kolaydr. nk doa duru-

doal durumdan ok, doal hukukla ilgili olan bu zorluu

81

tmyle tartma d brakmak iin, diyorum ki, doal du-

birlikte yle bir soru sorulabilir: ayet hkmdar dine ve

rumda her insan, nasl saduyunun yolunda giderek yaa-

bir ak antlamayla Tanrya sz vermi olduumuz bal-

mak zorundaysa, ayn biimde Tanr esiniyle bize verilmi

la kar bir buyruk karrsa, o zaman ne olacak? Tanr-

hukuka da uygun yaamak zorundadr. Bu zorunluluun

sal buyrua m insann buyruuna m boyun emek gere-

nedeni, yle davranmasnn kendisi iin daha yararl, kur-

kecek? Bu noktay ileride daha kapsaml ileyeceimden

tuluu iin gerekli olmasdr. Bunu yapmay istemiyorsa, o

burada ksaca unu sylemekle yetineceim: Kuku gtr-

durumda gelecek tehlikeleri gz almakta zgrdr. Baka-

mez, kesin bir tanrsal esin aldmzda her eyden nce

snn deil, kendisinin verecei karara gre yaamakta da

Tanrya boyun ememiz gerekir. Yine de, ayet, hi kim-

zgrdr ve herhangi bir lmly ne yarg olarak ne di-

se dine ait olduunu dnd eylerde yasa gerei h-

nin haklarnn savunucusu olarak kabul etmek zorunda da

kmdara boyun emek zorunda olmasayd, yurttalk hak-

deildir, ite devletin ynetiminin yasal bann elinde ol-

k her insann bakasnnkine benzemeyen yargsna, kii-

duunu sylediim hak budur. O, insanlarn dncele-

sel tutkularna bal olurdu; nk genellikle insanlar en

rini sorabilir, fakat kimseyi yarg olarak kabul etmek zo-

ok dine kar yanl yapyorlar ve bol bol yeterli bir de-

runda deildir; kendisi dnda hibir lmly de, ayet

neyimin ortaya koyduu gibi, karakterlerin eitlilii ne-

o kimse aka Tanr tarafndan gnderilip de bunu kuku

deniyle insanlar arasnda bo ve yapay yarmalar orta-

kaldrmaz iaretlerle gstermi bir peygamber deilse, her-

ya kyor. ayet hkmdara boyun eme zorunluluu ol-

hangi bir hakkn savunucusu olarak kabul etmek zorunda

masayd, kim yerleik durumu inancna, inanlarna kar-

deildir. Hatt, o durumda da yarg olarak bir insano-

bulursa kendini ona uymakla ykml grmez, bylece

lunu deil, Tanrnn kendisini kabul etmi olur. Devletin

de her insan, o bahaneyle, bunlar bana uymuyor bahane-

yasal olarak banda bulunan kii yani hkmdar tanrsal

siyle, cannn istediini yapmaya kalkard. Madem ki, y-

hukuk iinde Tanrya boyun emeyi istemezse, bunun so-

le koullarda yurttalk hakk tmden bozulmu oluyor, o

nularna katlanyor demektir; demek istiyorum ki hibir

halde, din zerinde istedii gibi kurallar koyma hakk da

yurttalar hukuku ya da doal hukuk onun yle davran-

gerek tanrsal hukuk gerek doal hukuk bakmndan dev-

nn karsna kmaz. nk yurttalar hukuku tmy-

letin haklarn elinde tutacak, onlar srdrecek tek kim-

le onun vermi olduu buyrua bamldr; doal hukuka

se olan hkmdarndr. Herkes, bu konuda, hkmdara

gelince, o, tek amac insann yarar olan dinle deil de, do-

itikleri ve Tanrnn tmyle bal kalnmasn buyurdu-

ann evrensel dzeniyle, yani Tanrnn bizim bilmedii-

u ant gerei, onun yani hkmdarn yarg ve buyrukla-

miz bir yargsyla ilikili olan doal yasalara bamldr. -

rna uymak zorundadr. Elinde en yce buyurma gcn

te bu noktada, bakalarnn bu kadar ak dnmedikle-

elinde tutanlarn puta tapar olmalar durumunda ya on-

rini sanyorum, bakalar derken insann, Tanrnn her e-

larla bat yapmayp en kt eylere katlanmal ya da ba-

yi nceden saptam ezeli buyruuna kar deil de, bize

t yaplr da onlara hak aktarlrsa, bylece kendi yaam-

tanrsal esinle bildirilmi o iradesine karn gnah ileye-

n kendi bana srdrme, kendi dininde kalma olanakla-

bileceini kabul edenlerden sz etmek istiyorum. Bununla

rndan vazgeilmi olduuna gre, onlara boyun eip s83

z tutmak ya da zorlamalarna teslim olmak gerekir. Bu-

la, Hobbes un ortaya att gvenlik hakkna Spinoza vicdan

nun dnda kalan bir tek u durum olabilir: Tanr belir-

zgrln e k l e m i olur. O vicdan zgrl de, ileride

gin bir esinle zorbaya kar tekil bir yardm sz verebilir

insan haklarndan dnce ve anlatm haklarn douracak-

ya da ad belirterek ayrcalk tanr. rnein, gryoruz ki,

tr. Gvenlii salamak yetmez. Hakka uygun tek devlet, z-

Babil'de bulunan onca Yahudiden yalnzca Tanrnn yard-

grl salayan devlettir. zgr devlet, yani iinde zgr-

mndan kukusu olmayan delikanl Nabukodonozor'a

lk olan devlet, gl devlettir.

boyun emek istememi, herhalde kraln kendisinin tapt Danyal dnda tekiler yasaya uygun bir szbirliiyle

zgr bir devlette herkes istediini dnmekte

boyun emilerdir; belki de ilerinden krala Tanrnn bir

dndn

kararyla boyun edirilmi olduklarn, kraln da Tanrnn

sylemekte

ve

zgrdr.

Ruhlara buyruk vermek, dillere buyruk vermek kadar

bir ynergesi uyarnca ulu gc elinde tuttuunu dne-

kolay olsayd, btn hkmdarlar hi tasasz saltanat s-

rek byle yapmlardr. Tersine, Eleazar, yurt henz u ya

rerlerdi. Zora bavuran bir ynetime rastlanmazd, nk

da bu biimde ayaktayken, kmetniken, evresindeki-

yle bir durumda herkes iktidar elinde tutanlarn keyfine

lerin, haklarn ve yetkilerini Yunanllara aktarmaktansa,

gre yaayacak ve ancak onlarn doru ya da yanl, iyi ya

her trl skntya katlanmalar, en byk ikenceler kar-

da kt, hakl ya da haksz diye verdikleri yarglara gre

snda bile Yahudi olmayanlara ballk yemini etmemele-

dnecekti. Fakat XVII. blmn banda belirttiimiz

ri iin onlara rnek olmak istemitir. Gndelik yaant, ba-

gibi, byle bir ey olamaz. Bir insann ruhunun tmy-

mzdan geenler bu ilkeleri doruluyor. rnein, Hristi-

le bir bakasna ait olmas olanakszdr. nk hi kimse

yan hkmdarlar, iktidarlar ellerinden gitmesin diye, du-

doal hakkn ya da usunu istediince kullanma, herhangi

raksamakszm Trklerle ve puta tapanlarla anlamalar im-

bir ey hakknda yarg verme yetisini bir bakasna akta-

zalyorlar, o sz edilenlerin topraklarnda oturan uyrukla-

ramaz, buna zorlanamaz. Ruhlara egemen olmaya kalkan

rna gerek dnyasal ilerde gerek din ilerinde ak bat-

bir ynetime zorba ynetim denir, uyruklarnn her biri-

la belirtildiinden ya da o topraklarn hakannn izin ver-

ne neyi doru diye benimseyip neyi yanl diye atacaklar-

diinden daha zgr davranmamalarn buyuruyorlar. Yu-

n, hangi dncelerle Tanrya olan ballklarn cotura-

karda szn ettiimiz ve Hollandallarla Japonlar arasn-

caklarn zorla kabul ettiren, bylece onlarn haklarna el

da imzalanm olan anlamada bunu gryoruz.

koyan bir hkmdar da uyruklarna kar adaletsiz davra-

Spinoza, a.g.y., Blm XVI, s. 2 6 9 ve dc.

zgr devlet bir zgrlk devletidir

nan bir hkmdardr. nk sz konusu olan eyler, her

insann kendi hakkdr, istese bile elinden karamayaca
haklardandr. Kabul ediyorum ki, birtakm nyarglar birok insann zihninde ylesine inanlmaz biimde yer et-

Vicdan zgrl aktarlamaz ve el k o n u l a m a z bir zgr-

mitir ki, o insanlar dorudan doruya baka birinin buy-

lktr: "Hi kimse bir konuda istedii gibi yarg verme ve

ruu altnda olmasa bile, o kimsenin dudaklarndan ka-

dncesini bildirme zgrlnden vazgeemez." B u n u n -

cak sze ylesine balanmlardr ki, onlarn birer d-

104 84

nen varlk nitelikleriyle o kiinin mal olduklarn syle-

kabul edemeyiz. nk yukarda gsterdik ki, hkmda-

yebiliriz. Bununla birlikte, birtakm becerilerle ne kadar

rn hakk, gcyle snrldr.

ileri bir boyun eme elde edilebilir, insanlarn istedikle-

Yani, hi kimse istedii gibi dnp dndn

ri dorultuda gitmelerini nlemek iin neler yaplmam-

sylemek zgrlnden vazgeemezse, her insan, doa-

tr ve nasl hepimizin aznn tad deiikse kafalarmzn

nn yksek hukuku gerei, kendi dncelerinin efendi-

ii de yle deiiktir, bunlar da biliyoruz. Kimseyi alda-

siyse, bir lkede eitli ve kart grlere sahip insanla-

tarak deil, kendi tanrsal erdemi uyarnca halknn d-

rn hkmdarn ynergesinin dnda bir ey sylememe-

ncesine egemen olan Musa, szlerine inanlmasna ve

leri salanamaz. Buna giriilirse ok kt sonu alnaca

tm edimlerini Tanrdan esinlenmesine karn, arkasn-

kesindir. nk byk ounluu bir yana braksak, ara-

dan sylenilmesini, uygunsuz yorumlar yaplmasn nle-

larndan en becerikliler bile susmasn bilmezler. Niyetini

yememitir. Ya teki hkmdarlar, bundan kanabilmi

bakasna amak, susmas gerektii yerde bile bunu yap-

midirler? Bu sylentileri, uygunsuz yorumlar nleyecek

mak, insanlarn ortak kusurudur. u halde, kiinin dn-

bir yol dnlebilse bile, bu, ancak tek kii erkinin ege-

dn syleme, bakasna retme zgrln yok sa-

men olduu bir lkede, bir monaride olabilir. Herkesin

yan ynetim, en zorba ynetimdir. Tersine, kiiye o zgr-

ya da hi deilse halkn ounluunun ortak ynetim g-

l tanyan ynetim lml bir ynetimdir. Bununla bir-

cne, iktidara katld bir halk erkinde yani demokraside

likte, hkmdara hareketle olduu gibi szle de saldrla-

hibir biimde olamaz.

bileceini yadsyamayz. Bundan tr, o zgrlk yurt-

u halde, her ey zerinde hkmdara tannan hak ne

talarn elinden tmyle alnamayaca gibi, snrsz ola-

kadar byk olursa olsun, hukuku ve dine ball ne ka-

rak da verilemez. u halde sz konusu zgrln lke-

dar iyi yorumlad dnlrse dnlsn, yine de h-

nin barn ve hkmdarn hakkm tehlikeye atmakszn

kmdar, insanlarn her ey konusunda kendi istedikleri

ne lye kadar verilebilecei ve verilmesi gerektii soru-

gibi yarg vermelerine katlanmak zorundadr. Elbette, her-

sunu sormamz gerekiyor. XVI. blmn banda iaret et-

hangi bir konuda kendi dndnn eini dnme-

tiim gibi, asl amacm budur.

yenleri dman gibi grmeye hakk vardr. Fakat burada

Devletin yukarda akladmz ilkelerinden ortaya -

artk haktan sz etmiyoruz, tartmamz ona yararl olan

kyor ki, onun balca amac bask yapmak deildir. Dev-

ey zerinedir. Diyelim ki, bir hkmdarn en ktsn-

let insana korku salmak iin, birey baka bir varln ma-

den bir iddetle ynetmeye ve en ufak bir nedenle yurtta-

l olsun diye kurulmaz. Tersine, bireyi korkudan kurtar-

lar lme yollamaya hakk var; hi kimse bu ynetme bi-

mak, olabildiince gvende yaamasn, yani elinden gel-

iminde saduyunun zedelenmeden kaldn syleyemez.

diince ve bakasna zarar vermeksizin var olma ve hare-

Hatt, bir hkmdar tm lkeyi tehlikeye sokmadan sal-

ket etme konusundaki doal hakkn yitirmemesini sala-

tanat sremeyecei iin, onun o sylediimiz eitten ve

mak iin kurulur. Hayr, yineliyorum, devletin amac, in-

benzeri yntemleri kullanmaya gc olduunu da kabul

sanlar us sahibi varlk durumundan yabanl hayvan ya da

edemeyiz. Bunun sonucu olarak salt hakk olduunu da

kukla durumuna indirgemek deildir; tersine, devlet, in87

sanlarn ruhu ve vcudu gven iinde tm ilevlerini ye-

nd eyi, devlet bakannn hak ve yetkesine saldrda

rine getirebilsin, kendileri de zgr bir usu kullanabilsin-

bulunmakszn yani lkenin dirlii uruna, hangi kuralla-

ler, kin, fke ya da hile iinde didimeyip ktlk dn-

ra gre syleyeceini gryoruz. Her trl edim zerin-

meden birbirlerine dayansnlar diye kurulmutur. u hal-

de yarg ve buyruk vermeyi devlet bakanna brakarak ve

de devletin gerek amac, zgrlktr. Ayrca grdk ki,

ou zaman kendi yarg ve dncesine aykr davranma-

devleti oluturmak iin tek bir ey gerekir: Karar verme

s gerekse de, bakann yarg ve buyruuna kar herhangi

yetkesi ya topluca, ortak olarak herkesin ya birka kiinin

bir ey yapmakszn konuursa, o kurala uymu olur. yle

ya da tek kiinin elinde olacaktr. nk madem ki, in-

davranmas adalete ve dine zarar vermez, hatt daha ileri

sanlarn zgr yarglar ok eitliydi, her insan her eyi

giderek unu syleyeyim ki, dil ve dindar bir kimse oldu-

yalnz kendinin bildiini sanyordu ve herkesin tek az-

unu gstermek istiyorsa yle davranmaldr, nk gs-

dan ayn yolda dnce belirtmesi olanakszd, o halde bi-

terdik ki, adalet yalnzca hkmdarn verdii yargya, buy-

rey yalnzca kendi dncesinin ynetiminde hareket et-

rua baldr, bunun sonucu olarak da hkmdarn kar-

mekten vazgemedike, insanlar bar iinde birlikte ya-

d kararlara gre yaamayan hi kimse dil olamaz. Din-

ayamayacaklard. yleyse, bireyin vazgetii, usunu a-

darla gelince, bunun en st basama, bir nceki blm-

ltrma, dnme hakk deil, yalnzca kendi dncesi-

de anlattmz gibi, lkenin bar ve dinginlik iinde yaa-

ne gre davranma hakk olmutur. Bunun sonucunda u

masna ynelik olandr. Oysa, herkes kendi kafasna g-

ortaya kyor: Gerekte hi kimse, hkmdarn hakkna

re yaarsa dine sayg srdrlemez. u halde, insann dev-

zarar vermeksizin onun buyruuna kar davranamaz, fa-

letin bandaki kimsenin, yani uyruu bulunduu kii-

kat tam bir zgrlk iinde dnp yargya varp dn-

nin yarg ve buyruuna kar, kendi kafasna gre bir ey-

cesini dile getirebilir. Yeter ki konuma, szle retmenin

ler yapmas dine ters den bir tutum olur. Herkes byle

tesine gemesin ve dncesini aldatma, fke ya da kinle

bir ey yapmaya kalkarsa devlet yklr. Hatt, hkmda-

deil yalnzca usla savunsun, lke iinde hibir eyi kendi

rn yarg ve kararlar dorultusunda davrandmz srece,

dncesine dayanarak deitirmeye kalkmasn. rnein,

hibir zaman kendi usumuzun yarg, karar ve yneltmesi-

bir yasann saduyuya aykr olduunu grp kaldrlma-

ne ters dm olmayz; nk zaten kendi yargmza gre

sn isteyen bir adam bu kansn yasa yapma ve bozmada

davranma hakkn hkmdara aktarmaya yine bizim usu-

tek yetkili olan hkmdara sunduktan sonra, yant bekle-

muz karar vermiti. Bu geree gndelik yaamdan bir r-

me aamasnda, sz konusu yasann ngrd eye ayk-

nek verebiliriz: Tartmasz gc olan ya da olmayan her-

r bir davranta bulunmazsa, bu kii devletin dllendir-

hangi bir kurulda, bir kararn oybirliiyle alnmasna sey-

mesini hak eden ok iyi bir yurttatr. Tersine, bu yapt-

rek rastlanr. Bununla birlikte her karar, olumlu ve olum-

n yargc haksz davranmakla sulamak, onu kk d-

suz oy vermi yelerin tmnce verilmi saylr. Yine sy-

rmek iin yapyorsa ve yargca karn, sz konusu yasay

lediime dnyorum. Devletin temellerini ele aldmz-

yok saymaya kalkyorsa, bu kii bir ortalk kartrcdan,

da, bireyin hangi kurala gre davranrsa devletin banda-

bir bakaldrcdan baka bir ey deildir, ite herkesin d-

ki kiinin hakkna saldrda bulunmakszn kendi yargsn

89

kullanabileceini grdk. Ayn biimde, devlet iin han-

dur? Her eyi yasalarla dzene sokmak istemek, ktlk-

gi dncelerin bozguncu etki yarataca da kolayca belir-

leri dzeltecei yerde kkrtr. Yasaklanamayacak eye,

lenebilir. Bunlar, bireyin kendi dncesine gre davran-

her ne kadar ou zaman arkasndan bir zarar gelecekse

ma hakkndan vazgeme yolunda daha nce yapm oldu-

de, zorunlu olarak izin vermelidir. Nice ktln kay-

u antlamay kaldrmadka ileri sremeyecei dnce-

na arlk, imrenme, agzllk, sarholuk ve benzer

lerdir. rnein, hkmdarn hukuka bamsz olmad-

tutkular deil midir? Gerekten birer ktlk olmalarna

dncesi; ya da hi kimsenin vaadini tutmak zorun-

karn, yasalarn gcyle engelleyemediimizden, bunlara

da olmad; veya herkesin kendi uygun bulduu gibi ya-

dayanrz. O halde, gerekte bir erdem olan dnp yar-

amas gerektii dncesi; ksaca szn ettiimiz ant-

g verme zgrl de kabul edilmeli, bask grmemelidir.

lamaya dorudan doruya ters den benzer dnceler.

unu da ekleyelim ki, o zgrlk, yarglarn kanamaya-

Bu dnceleri tayan kimse bozguncudur, yalnzca yar-

ca (bunu gstereceim) eitten bir saknca dourmaz.

gs, dncesi ele alnrsa bozguncu deildir ama, o yar-

Ayrca bilim ve sanatlarn ilerlemesi iin birinci derecede

g ve dncesinin ierdii edim nedeniyle bozguncudur.

nem tar. nk, bilimler ve sanatlar, ancak dncesi-

nk yle dnmekle hkmdara vermi olduu s-

nin nnde hibir engel bulunmayan kimseler tarafndan

z sessizce ya da dile getirilmi biimde bozmu olur. Bu-

baaryla gelitirilebilir.

nun anlalabilir sonucu olarak da, bir dereceye kadar za-

Bununla birlikte, var sayalm ki, bu zgrlk bask al-

ten rm bir lke sz konusu deilse, antlama bozul-

tnda bulunsun ve insanlar hkmdarn ynergesi olmak-

mas, , fke vb. iermeyen teki dnceler bozguncu

szn tek sz syleyemeyecek durumda olsunlar, bu du-

deildir. rm lke derken, bamsz karakterde in-

rumda hkmdar insanlarn kendi istediinin dnda d-

sanlar ekemeyen banazlarn ya da hrsllarn halk iin-

nceye sahip grnmemelerinden baka bir ey salama-

de hkmdarnkini aan bir yetke edinecek kadar nlen-

yacak ve bunun zorunlu sonucu olarak insanlar yine i-

dikleri lkeleri sylemek istiyorum. Grnte doru ya

ten inandklaryla syledikleri arasnda ztla decek-

da yanl izlenimi verip de, ortaya atlmas, yaylmas d-

ler, lkenin birinci derecede gereksindii ey olan drst-

rstle ters den baka birtakm dnceler de olduu-

lk, itenlik bozulacaktr. Nefret edilecek bir ey olan dal-

nu inkr etmiyoruz. Daha nce, XV. blmde usun zgr-

kavukluk ve ikiyzllk, btn toplumsal ilikileri bo-

lne dokunmamaya aba gstererek ortaya atlabilecek

zar. Ancak, bunun hi olmamas da kolay elde edilmez.

dnceleri belirlemitik. Devlete ve Tanrya olan bal-

Herkesin bu yoldaki buyruklar uygulamas salanamaz.

ln yalnzca edimlerle yani insann insana olan grevini

Tersine, insanlarn konuma zgrlnn kaldrlmas-

yerine getirmesiyle belli olacan sylemekle birlikte, hi

na ne kadar allsa insanlar o kadar inatla direnecekler-

duraksamakszn deriz ki, en iyi devlet, bireye inancn ver-

dir. Kurtulularn ekmecedeki altnlarda gren, midesi-

dii zgrln aynn verendir. Kabul ediyorum ki, by-

ni doyurmaya bakan agzller, dalkavuklar ve ahlk g-

le bir zgrln birtakm sakncalar olacaktr. Fakat hi-

cnden yoksun olanlar bunun dnda kalrlar. Direnenler,

bir sakncann ortaya kmad tek bir kurum olmu mu-

iyi bir eitim, temiz detler ve erdem yoluyla biraz zgr91

lk elde edebilmi kiilerdir. nsan doas yledir ki, do-

yen ve ktlkle elde edilmi bir eit saygnlkla bozgun-

ru bildii dncelerin yanl saylmasna, ruhunu Tanr-

cu kalabaln ynelimini kolayca kudurganla dnt-

ya ve teki insanlara balayan duygular yceltip coturan

rebilen, gsterdikleri kimselere kar o kalabal kkrta-

eyin haksz yere sulanmasna dayanamaz. Bundan t-

bilen insanlar rahatlatmak amacyla, daha dorusu onla-

rdr ki, insanlar yasalara dman olabiliyorlar, yetkilile-

ra bir dn olarak karlr. Halbuki, srf sanat ve erdemin

re kar gelmeyi gze alabiliyorlar, herhangi bir sav yolun-

dostlarnn kar gelecei yasalar koymaktansa kalabaln

da bozguncu duygular coturmay, herhangi bir zor girii-

fke ve kzgnln bastrmak ne kadar kolay olurdu! Mer-

mine kalkmay utanlacak deil, gzel buluyorlar. Ak-

kez yetkenin dncelerine uymayan dnceler besle-

a grlyor ki, yine insan doas gerei, dncelerle il-

yen ve bunu saklayamayan kimseleri su ilemi kimseler

gili yasalar sulular deil, zyaps bamsz kiileri ceza-

gibi srgne gnderen bir lkenin durumundan daha k-

landrr, o yasalar ktleri bastrmaktan ok drstleri te-

t bir durum dnlebilir mi? Bir daha sylyorum: Hi-

dirgin etmek iin yaplmtr ve bu nedenle de devlet iin

bir ar su ilememi insanlar, sadece biraz onurlu zya-

byk tehlike gze alnmadan yrrlkte tutulamaz. unu

plar var diye dman sayp lme gndermekten, by-

da ekleyelim ki, dnceyi mahkm eden bu gibi yasalar

lece ktnn ceza grme yeri olan bir alan, hkmda-

kesinlikle yararszdr: Mahkm edilen dnceleri salk-

r utandracak biimde, dayanma ve yrekliliin en gzel

l bulanlar o yasalara boyun eemezler; o dnceleri yan-

rneklerinin sergilenecei bir yere evirmekten daha i-

l diye reddedenlereyse sz konusu yasalar adeta bir ayr-

ren bir ey olabilir mi? Byle diyorum, nk davran-

calk getirir, o kiiler bundan ylesine bbrlenirler, ii-

nn eletirilecek bir yan olmadn bilen kii, sulu bi-

rtirler ki, yneticiler ileride isteseler bile bu durumu boza-

ri gibi lmden korkmaz ve ikenceden kamak iin yal-

mazlar. Buna bir de XVIII. blmde branilerin Tarihinin

varmaz; bunun nedeni ruhunu rahatsz eden hibir kt-

ikinci parasnda vardmz sonular eklemek gerekir.

lk ilememi olmasdr. Onun gznde, hakl bir savda

Yneticiler kilise bilginlerinin dnce atmalarna yasa-

lmek, zgrlk uruna yaamn vermek onurlu bir ey-

larla ket vurmak istediklerinde kilise iinde ne kadar ok

dir. Tembel ve gsz ruhlarn nedenini anlayamayaca,

blnme ortaya ktn grmtk. Gerekten de, insan-

bozguncularn nefret ettii, iyilerin sevdii bir lmle o ki-

lar yasalar ve yneticileri kendilerinden yana ekme, hal-

iler ne rnekler verirler! Elbette, hi kimse eer amac bir

kn beenisini kartlarndan daha ok elde etme ve n ve

kimseye dalkavukluk deilse, yalnzca onlar taklit ederek

orun kazanma umudunu beslemeseler, ilerinde bunca

bir ey renemez.

ktlkle savamazlard, ruhlar bylesine kzgnlkla ha-

u halde, hoa gitmeye almann deil de iten ball-

rekete gemezdi. Bunu yalnz saduyumuz deil, ayn za-

n vgye deer olmas iin, hkmdarn gcnn azal-

manda gndelik yaantmz da gsterir; nk her birimi-

mamas, bozgunculara dn vermemesi iin, zorunlu ola-

zin neye inanmamz gerektiini buyuran ve u ya da bu

rak insanlara dnce zgrl vermek ve onlar bir yan-

dnceye kar konuup yazmamz engelleyen byle ya-

dan hem eitli hem birbirine zt dnceleri aa vura-

salar, ounlukla, hi kimsenin onurlu zyapsn ekeme-

cak, bir yandan da uyum iinde yaayacaklar biimde y93

netmek gereklidir. Bu ynetim biiminin en iyisi oldu-

timi ve yneticiler, Remonstrant'lar ve onlara ters konum-

undan kuku duyamayz, nk insan doasna en uy-

da olanlar* birbirlerine kar kkrtmlar ve bundan bir

gun olan budur. Demokratik bir lkede - k i , doal duruma

kilise ayrl kmt. O tarihte birok rnek gstermi-

en yaklaan o d u r - herkesin ortak yarglama ve ortak usa

ti ki, dinle ilgili olarak, birbirine ters dmelere son ver-

vurma yapmadklarm fakat ortak bir kararla hareket et-

mek zere karlan yasalar, insanlar dzeltmek yerine,

mekte uyutuklarn gstermitik. Bu demektir ki, insan-

onlar zerinde olumsuz etki yapyor. Ayrca baka kimse-

lar tam birbirinin ei biimde dnemeyeceklerine gre,

ler bu yasalardan her trl kural d davranta bulunmak

en fazla kiinin onayn alm dnceye karar gc ver-

iin yararlanyorlar. Bundan da baka, kilise iinde ayrlk,

mete uyumular, ancak ileride daha iyi bir karar alnaca

gerein peinde koarken deil, - y l e bir gerek aray,

anlalr anlalmaz, birinciyi ortadan kaldrma hakkn da

olumlu bir eylere kaynak olurdu- baa geme, ynetme

sakl tutmulardr. nsanlara usunu iletme hakk ne ka-

hrsndan douyor. Bununla gn gibi ortaya kmtr ki,

dar az verilirse, en doal durumdan o kadar uzaklalm

kilise iinde ayrlk karanlar daha ok bakalarnn yaz-

olur; ynetim de o oranda zorlamasn artrr. Bu zgr-

larn mahkm edenler ve kaynaan halk yazarlara kar

lkte hibir saknca yoktur ki yalnzca devletin bandaki

kkrtanlardr. Yine anlalmtr ki, ounlukla srf oku-

kiinin yetkesiyle nlenemesin. Bunu ve hepsi de ayr d-

mu tabaka iin yazanlarn bizzat kendileri de sadece sa-

nceler aklayan insanlarn nasl yalnzca o yetke altn-

duyudan yardm alrlar; anlalan bir baka nokta da, asl

da birbirlerine zarar veremez duruma getirildiklerini bize

ortalk kartrclarn zgr bir lkede bask altna aln-

gsterecek pek ok rnek vardr ve bu rnekler iin uzaa

mas olanaksz olan bir eyi, dnce zgrln yok et-

gitmemize gerek yoktur. Amsterdam kentini ele alalm. Bu

mek isteyenler olduudur.

Bylece gsterdik ki, 1 insanlarn elinden dndkle-

kent sz konusu zgrl tatmtr ve bu, kentin kendisinin yararna olduu gibi tm uluslarn da beenisini ka-

rini syleme zgrl alnamaz; 2 devletin bandaki ki-

zanmtr. O gnen lkesinin bu nde gelen kentinde her

inin hak ve yetkesi bakmndan hibir tehlike yaratmak-

ulustan, her inantan adam en eksiksiz uyum iinde yaa-

szn sz konusu zgrlk bireye tannabilir ve birey sz

maktalar ve yalnzca bir kimseye bor vereceklerinde o ki-

konusu zgrl, lke iinde tannm haklarda herhan-

i zengin mi, fakir mi, bir de imdiye kadar olan davran-

gi bir eyi deitirmeye kalkmamas ve yrrlkteki yasa-

lar drste ya da aldatc m olmu, ona bakyorlar. Za-

lara kar bir davran gstermemesi kouluyla, elinde tu-

ten din ya da mezhep onlar hi etkilemiyor, nk byle

tabilir; 3 birey bu zgrl devlet iin herhangi bir teh-

bir eyin yargcn karsnda davalarn kazanp yitirmele-

like yaratmakszn elinde tutabilir ve sz konusu zgrlk

rinde hi ilevi yok. Ne kadar sevilmezse sevilmesin, ye-

kolayca giderilmeyecek hibir saknca dourmaz; 4 bire-

leri yneticilerce korunmayan hibir mezhep yok; yeter

ye verilmi bu zgrlkten yararlanma din asndan bir

ki, kimseye zarar vermesinler, kimsenin hakkn yemesin-

tehlikeye yol amaz; 5 varsaymsal konulara dayanan ya-

ler ve drst yaasnlar. Halbuki eskiden, Eyaletler* yne(*)

(*)

Birleik Eyaletler: l k e n i n X V I . - X V I I . yzyldaki ad - .n.

104 94

Hollanda'nn J a c o b u s A r m i n i u s ' u n izinden giden Protestanlar ile J e a n Calvin

yandalar. X V I I . yzyl balar - .n.

salar tmden yararszdr; 6 en son olarak unu da gster-

yk bir yreklilikle yurdumun resm makamlarnn ince-

dik ki, bu zgrln verilmesiyle devletin dinginlii bo-

lemesine sunacam. O makamlarn dediklerimden her-

zulmad gibi, ayn zamanda, devletin dinginliinin sr-

hangi birini lkenin yasalarna aykr ya da ortak iyilik

mesi iin o zgrln verilmesi gereklidir. nk insan-

iin zararl bulmalar durumunda bunlar hi sylemedim

lar nerede bu zgrl kartlarnn elinden almaya kal-

saylmasn istiyorum, insan olduumu ve yanlabilecei-

karlarsa, nerede yetke sahibinden ayr dnenlerin d-

mi biliyorum. Ancak, hi deilse yanlmamak iin elimden

nceleri -ruhlar deil, gnah ileyebilecek olan yalnzca

geleni yaptm ve her eyden nce, lkenin yasalaryla, z-

r u h t u r - mahkemeye karlrsa, drst insanlarn iken-

grlkle ve geleneklerle uyumayacak hibir ey yazama-

ce ekmelerine benzer olaylarla karlalr ve bunlar daha

ya aba gsterdim.

fazla kzgnla, korkutmaktan ok intikam deilse de bir

felaket karsnda dikilmeye yol aar. Sonra toplumsal ilikiler ve gven sarslr. Dalkavukluk ve ahlkszla yz verilir, mahkm edilenlerin kartlar iinirler, nk onlarn fkelerine yz verilmitir ve lkede sz sahibi olanlar

Spinoza, a.g.y., Blm X X , s. 3 2 7 ve devam.

Demokratik devletin stnl.

Demokrasi insan doasna uygundur

onlarn mezhebinden yana kmlar, onlara szclk et-

Demokrasi insan doasna uyan tek lke ynetimi biimidir

milerdir. rnein devletin bandaki kiinin hak ve yet-

nk eitlii de zgrl de bir kimseye aktarmaz.

kesini haksz olarak ele geirmeye cret ettikleri, kendilerinin hibir arac olmakszn Tanr tarafndan seildii-

ite imdi bir toplumun doal hukuka hi ters dmek-

ni ileri srmek, kendi kararlarnn hkmdarn kararlar-

sizin hangi koullarda oluabildiini ve bir antlamaya na-

nn nne gemesini istemek yzszln gstermiler-

sl titizlikle uyulabildiini greceiz. Bireyin kendisine

dir. Bunlar, insann doasndan gelen bir eydir ama kim-

ait gcn tmn topluma aktarmas, bylelikle yalnzca

se yadsyamaz ki, hepsi devletin salamlna tmden kar-

toplumun her ey zerinde doal ve egemen bir hakk ol-

dr. Burada da, XVIII. blmde olduu gibi, devletin g-

mas yani her insann ya zgrce ya da lm tehdidi altn-

venliinin her eyden nce dine ballk ve din uygulama-

da boyun emek zorunda olduu bir egemenlii bulunma-

larnn sadece insann insana yardm ve drst davranma-

s gerekir. Bu trden bir toplumun hukukuna demokra-

s iinde yer almasn istediini syleyerek konuyu bitir-

si ad verilir ve demokrasi yle tanmlanr: ktidar altn-

mek istiyoruz. Devletin gvenlii unu da gerektirir: Dev-

da bulunan her ey zerinde ortak bir egemen hakka sahip

letin bandaki kiinin gerek kutsal gerek din d her eyi

insanlarn bir btn oluturacak biimde, bir araya gelme-

dzenleme hakk yalnzca edimler zerinde olmal, onun

leri. Bundan u sonu kar ki, hkmdar hibir yasayla

dnda kimsenin istediini dnme, dndn sy-

baml deildir ve herkes, her konuda ona boyun emek

leme hakkna karlmamaldr.

zorundadr. nk herkes, aka dile getirilmemi ya da

Bylece, ele almay istediim sorunlar bitirmi oluyo-

getirilmi bir antlamayla, kendisini ayakta tutmak iin sa-

rum. Aka bildirmem gerekir ki, yazdm her eyi b-

hip olduu gc yani tm doal hukukunu ona aktarm97

tr. Gerekten de, ayet o hukuktan bir paray kendileri-

tn o kiilerin bir sama zerinde dnce birlii etmele-

ne saklamak istemi olsalard, o paray gvenlikle savu-

ri hemen hemen olanakszdr. Ayrca, yukarda gsterdii-

nabilme gcne gereksinimleri olacakt. Bunu yapmadk-

miz gibi, insanlar uyum ve bar iinde yaasnlar diye i-

lar iin ve yaptrm gcnn blnmesi ve blnme so-

gdsel isteklerin anlamsz egemenliinden kurtarmak ve

nucunda yok olmas durumuna dmedike yapmalarna

elden geldiince saduyu snrlar iinde tutmak anlamna

olanak da bulunmad iin, egemen iktidarn iradesine,

gelen demokrasinin temeli ve amac nedeniyle gsz bir

o irade her ne yolda olursa olsun, boyun emilerdir. s-

olaslktr. O temel ortadan kalkt m, tm yap ker. u

ter yukarda gsterdiimiz gibi zor altnda kaldmzdan

halde buna dikkat etmek, yalnzca devletin bandaki kii-

ister aklmz saduyuya yatm olarak, bir kez o iradeye

ye dmektedir. Uyruklar, dediimiz gibi, onun buyruk-

uyduk mu, ayet yerleik iktidarn dman olmak ve bi-

larn yerine getirmek ve o kii hak diye neyi gstermise

zi o iktidar olanca gcmzle yerinde tutmann gereine

onu hak diye bellemek zorundadrlar. Belki, bu ilkeyle uy-

inandran usa kar davranmak istemiyorsak, artk, devle-

ruklar kle durumuna indirgemi olduumuz dnle-

tin bandaki kiinin yap dediklerini, o buyruklar dnya-

bilir. nk klenin buyruk altnda hareket ettii, zgr

nn en sama istekleri de olsa, eksiksiz yapmak zorunda-

kiinin de can nasl isterse yle davrand sanlr. Halbu-

yz demektir. Saduyu bize byle yapmay buyurur, n-

ki bu, salt doru bir inan deildir. nk gerekte, ken-

k bylelikle iki ktden az kt olan semi oluruz. u-

di keyfinin klesi olmak ve kendine gerekten yararl ola-

nu da ekleyelim ki, birey bir bakasnn buyruuna ve ka-

n grememek, kleliin en koyusudur. zgrlk, ancak,

rarma eksiksiz uyma tehlikesine kolaylkla kar koyabilir-

yalnzca ve isteye isteye saduyunun gdm altnda ya-

di. Daha nce gsterdik ki, bu istedii her eyi buyruu al-

ayann maldr. Buyruk altnda edime yani boyun emeye

tna alma hakk, ancak gerek bir hkmran iktidara sahip

gelince, bu, u ya da bu biimde, zgrl ortadan kal-

olmalar durumunda hkmdarlarn ellerinde bulunur. O

drr; ne var ki, insan birdenbire kle yapmaz, kle ya-

iktidar yitirdiler mi, o anda her trl buyurma haklarn

pan, edimin, buyruk altndaki edimin belirleyici nedeni-

da yitirirler, o hak da onu eline geirip koruyabilen kiinin

dir. ayet, o edimin erei, o edimi yerine getirenin deil

ya da kiilerin eline geer. Bu nedenle, hkmdarlarn ok

de buyruu verenin yararysa, o durumda edimi yerine ge-

sama eyler buyurduklarna pek seyrek rastlanr. n-

tiren yani buyruu alan, kendisine yarar olmayan bir k-

k iktidar ellerinde tutabilme amacyla, ileriyi iyi grp

ledir. Bunun tersine, yksek yasann, buyurganm deil de

toplumun iyiliini gzetmeleri, her eyi usun buyruklar-

tm halkn salk ve kurtuluunu ngrd, buyrukla-

na uyarak ynetmeleri onlar iin son derecede gereklidir.

rn o dorultuda verildii bir lkede, her konuda egeme-

Seneca'nn dedii gibi, hi kimse iktidar zorla uzun s-

ne boyun een kiiye kendine yarar olmayan kle demez-

re elinde tutamamtr. Ayrca, demokrat bir lkede, sa-

ler, uyruk derler. Bylece, yasalar usun doru ilemesine

madan, abesten pek korkulmaz nk insanlarn oun-

dayanan lke tmyle zgr lkedir, nk o lkede her

luu bir btn halinde birleince, hele bu btn de hat-

insan, istedii anda zgr olabilir yani usun, saduyunun

r saylr bir btnse, yani pek kk bir ey deilse, b-

ynetmesi altnda, kendi isteiyle yaayabilmektedir. Ay99

n biimde, ocuklar da, her ne kadar anne ve babalarnn

buruklarna boyun emek zorundaysalar da, birer kle deildirler, nk anne ve babalarn buyruklar byk lde ocuklarn yararn gzetir. u halde kle ile bir oul
ve uyruk arasnda byk ayrm olduunu gryoruz. Bu
n yle tanmlayabiliriz: Sadece buyurgan efendinin
yarar dorultusundaki buyruklara boyun emek zorunda

rekir ki, yaamn srdrme hakkn d etki altnda kalarak ya da kendi isteiyle bakasna aktaran insan, doal
hakkndan vazgemi ve bunun sonucu olarak her konuda o kiiye boyun emeyi kabul etmi demektir. Kral, soylular ya da halk, bu hak aktarmnn temelini oluturan iktidar ellerinde tuttuklar srece o boyun emeye zorunlu kalacaktr.

olana kle, kendisine yararl olan anne ve babasnn buyruu altnda yapana oul, egemenin buyruu altnda top-

Spinoza, a.g.y., Blm XVI, s. 2 6 7 ve devam.

lumun tmne ve bundan tr kendine de yararl olan

yapanaysa uyruk denilir. Sanrm buraya kadar sylediklerimle, demokratik lkenin neye dayandn yeterince gsterebildim. Onun zerinde tekilerden daha ok durmay
yelememin nedeni, doann hepimize tand zgrle
en yakn olarak onu bulmamdr. nk, byle bir devlette hi kimse bir daha dncesi sorulmayacak, kendisine
danlmayacak biimde doal hakkn bir baka kiiye aktarmaz; doal hakkn aktard, toplumun ounluudur,
zaten kendisi de o ounluun bir yesidir. Bu koullarda
herkes, daha nce doa durumunda olduu gibi birbirinin
eiti olarak kalr. Yalnzca bu eit ynetimden sz etmemin ikinci nedeni, onun benim amacma yani lke iinde
zgrln yararn gstermeye en uygun olmasdr. Yani
burada teki ynetim biimlerinin nelere dayandn anlatmayacam. u srada, onlarn hukukunu tanmak iin
onlarn eskiden nasl kaynaklar olduunu ne de imdiki
kaynaklarnn neler olduunu bilmemize gerek yok. O hukuk daha nce anlattklarmzla yeterince belirtildi. Yksek iktidar tek kiinin mal olabilir ya da birka kii ara
snda paylalabilir veya herkesin ortak sahipliinde bulunabilir, uras kesindir ki, o yksek iktidar elinde tutan
her kimse, istedii her eyi buyurma konusundaki egemen
hakkna sahip olan da odur. Ayrca unu da sylemek ge
100

7. Fakat hi kimsenin bakasnn haklarnn snrlar-

JOHN LOCKE (1632-1704)

n amamas ve bakasna zarar vermemesi iin, amac insan soyunun srdrlmesi

ve dinginlii olan doal yasala-

ra uyulmas iin, doa, doal durumda, her insana yasalara gsterilecek saygszl cezalandrma hakkn vermitir. Ancak, bu hak, sz konusu yasalara yaplan saygszl durduracak dereceyle snrlandrlmtr. Tpk bu dnyann insanlarla ilgili teki yasalar gibi, doal durumda
doann yasalar da, onlar uygulama, susuzu koruma ve
saklama, susuza ktlk edenleri cezalandrma yetkisine
sahip kimse bulunmasayd tmden yararsz kalrd. Doa
durumunda bir insan baka birini, yapm olduu bir ktlkten tr cezalandrabiliyorsa da, herkes ayn eyi
yapabilecek durumdadr. nk eksiksiz bir eitlik duruanl Devrim'in* ada olan J o h n L o c k e siyasetteki liberalizmin byk dnrdr. Sava nedeniyle tartma kon u s u olan adaleti y e r l e t i r m e k iin doal yasalar ilan etm e k zorunda kalan bir toplumda o yasalar srekli olarak
kalrlar. T o p l u m doal olarak bir yandan insann yaamnn ve vicdannn zgrln eline geirmesine, te yandan ve daha o k , emee s u n u l m u doann maliki olma isteine dayanr.

Doal durum doal yasay da gerektirir

Doal durumda her birey doal yasalar bozan kii zerinde
bir yaptrm gcne sahip olabilir; o gle sz k o n u s u yasalarn korunmasn salayabilir.

mu olan ve doallkla hi kimsenin bakasna stn olmad, bakas zerinde yarg hakknn bulunmad o durumda, doal yasalara gre birinin yapabildiini, elbette
baka herhangi bir kimse de yapabilecektir.
8. Demek ki doal durumda her insann, bu bakmdan,
baka bir insan zerinde yadsnamaz bir gc vardr. Ne
var ki bu g, yol ynteme uymayan salt bir g deildir.
yle ki insan, elinde tutkularna kaplp hareketlerini bastramayp cezalandrabilecei bir gnah bulundurduunda ona yapabilecei tek ey, soukkanl usunun ve temiz
vicdannn doallkla buyurduu ve yaplan yanlla orantl cezalar vermektir. Bu cezalar, ancak ortaya km zarar gidermeye ve ileride yinelenmesini nlemeye ynelik
olabilir. nk bir kimsenin bir bakasna verdii ve adna ceza dediimiz o acy yasal klacak olan, yalnzca bu
iki gerekedir. Bir kimse doann yasalarna saygszlk et-

(*)

a n l D e v r i m : G l o r i o s R e v o l u t i o n ( 1 6 8 8 - 1 6 8 9 ) , K r a l U. J a m e s S t u a r t ' n
t a h t t a n i n d i r i l i i v e k z k a r d e i II. M a r i e S t u a r t ile o n u n k o t a s O r a n g e N a s s a u h a n e d a n n d a n III. W i l l i a m n tahta k l a r y l a g e r e k l e e n darbe.
P a r l a m e n t o n u n taht z e r i n d e k i s t n l n n b a l a n g c olarak k a b u l edilir -

tiinde byle yapmakla usun ve ortak hakkaniyetin kurallar dnda birtakm kurallara uyduunu belli etmi olur.
Halbuki o kurallar karlkl birbirlerine gvensinler di-

.n.

102

103

ye Tanrnn insanlarn edimleri iin koyduu ldr. -

dr. Bu, onlarn Tanrnn iradesine de uymas anlamna ge-

te onlarn dna kan kii, bundan tr, insan soyu iin

lir, nk o doal yasalar o iradenin bir anlatmdr ve do-

tehlikeli olur. nk gc sonsuz olan Tanrnn kimse za-

ann anayasas insan soyunun korunmasn ngrdn-

rar grmesin, kimse kimseye kar zor kullanmasn diye

den, o anayasaya aykr hibir insan karar geerli olamaz.

elleriyle oluturduu ba, byle bir kimsenin edimleriyle

kopmu ve ayaklar altna alnm olur. yle ki, o kimsenin

J o h n L o c k e , Ynetim

zerine

ki nceleme,

a.g.y.,

Bl. IX,

s. 2 8 2 .

davran tm insan doasn bir saldr karsnda braktndan ve doa yasalarnn gzettii o dinginlik ve gvenlie ters dtnden, her insan, insan soyunu srdrme

Uygar toplumun sonu

hakkna dayanarak kendisine zararl olan bastrabilir ya

Uygar toplumu o l u t u r m a k zere insanlarn bir araya gel-

da, zorunluysa, yok edebilir; zetle, herkes, doal yasalar

melerinin amac, yaamn, zgrln, mallarn, Locke'un

bozmu olan bir kiiye onda ileride ayn ktl yinele-

genel olarak mlkiyet ad altnda toplad eyin doal k o -

memesi iin pimanlk ve korku uyandracak, ayn zaman-

runmasdr.

da bakalarna rnek olup onlar da byle bir davrantan

caydracak cezalar verebilir. u halde, bu durumda,
konuda her

insan1

rn uygulama

sulular

hakkn

cezalandrma

elinde

ve doann

ve bu
yasala-

tutar.

lke toplumunun

ve ynetimin

amalar

123. ayet insan doal durumda benim dediim kadar

zgrse,

kendi kendisinin ve elinde bulunan eylerin salt

efendisiyse, en bye eitse, hi kimseye baml deil-

Doa yasas uygar toplumda son bulmaz

Doann

yasalarna uyma zorunluluklar toplum yaa-

se, neden o zgrlkten, o egemenlikten soyunur? Neden

baka bir gcn egemenliine ve denetimine girer? Yantlamas kolay bir soru. Doa durumunda,

insann dediimiz

mnda bitmez. Hatt birok durumda o zorunluluklar da-

gibi bir hakk bulunmasna karn, o haktan yararlanaca-

ha gl olur ve insanlar onlara uymaya zorlamak ze-

hi de kesin deildir ve o hak srekli olarak bakalar-

re eklenen cezalar insan yasalar araclyla daha iyi tan-

nn saldrsna urar. nk tm insanlar ba olduundan,

nr. rnein, doann yasalar her zaman, tm yasa koyu-

herkes eit olduundan, ounluk hak dengesini, drstl-

cular ve onlarn dndaki tm insanlar iin balangc ve

gzetmediinden, bu durumda, insann malndan yarar-

sonu olmayan kurallar olarak srp giderler. lkenin in-

lanmas gvence altnda deildir, insan bu durumda dirlik

sanlarnn eylemlerini dzenlemek iin yasa yapyorlarsa

iinde deildir. nsanlar, zgr olmakla birlikte korku do-

da, o yasalar ayn zamanda yapanlarn kendilerinin eylem-

lu ve srekli tehlike karsnda bulunan bu durumdan k-

leri iin de yaplmaktadr ve doann

maya zorlayan ite budur. Gryoruz ki, insanlarn bir top-

yasalarna uymal-

lum peinde gitmeleri, birbirlerinin yaamlarn,

1

Yine b y l e bir snrlama y a p m a k gerekiyor: o k da dikkatli o l m a l ve b u n u n ,

doal durumda
ldr.

104

doa yasalarnca n g r l e n ey o l d u u n u hatrdan k a r m a m a -

zgrlk-

lerini ve mallarn korumak amacyla bir btn oluturmak

zere daha nce bir araya gelmi ya da bir araya gelmek ni105

yetinde olanlara katlmak istemeleri bouna deilmi. Bu

leri diren bazen cezalandrmaya girien iin tehlikeli, hat-

korunacaklara sahip olunanlar

t ldrc olabilir.

diyorum.

124. te bu nedenle insanlarn bir topluluk halinde bir-

127. te bunlardan tr, doa durumunun tm iyi nite-

lemekteki, bir ynetime boyun emekteki en byk amac,

liklerine karn, insanlar o durumda kaldklarnda tatsz ko-

balca amac, sahip olduklarn

ullara dmeleri kanlmaz olduundan isteye isteye uy-

korumaktr. Doal durumda

bu korumay gerekletirmek iin birok ey eksiktir.

da bir sre bir arada yaayan birka kiiye bunca seyrek

da hakszl, adaleti ya da adaletsizlii gzler nne seren,

rastlamamzn nedeni budur. O insanlarn o durumda kar-

kabilecek uyumazlklara son vermekte ortak l diye

laabilecekleri olumsuzluklar, her insann bakalarna ce-

alnacak yasalar yoktur. nk, her ne kadar doann ya-

za verme yetkisinin dzensiz ve belirsiz biimde kullanl-

salar dnen varlklarn hepsi iin ak ve anlalabilir-

mas, onlar bir ynetimin yerlemi yasalarn aramaya, bir

se de, insanlar gerek karlar nedeniyle gerek bu yasalar

snak bulmaya ve mlkiyetlerinin

saklanmas

peinde git-

incelememi olmalarndan doan bilgisizlikleriyle, kendi-

meye iter. te bundan, yalnzca bundan dolaydr ki, insa-

lerini ilgilendiren bir zel durum ortaya ktnda, onlar

nolu cezalandrma yetkisini ylesine isteye isteye elinden

yani doa yasalarn, sk skya uymaya zorunlu olduklar

karr ve o yetkiyi iletmek iin seilip atanm kiiye akta-

bir ey gibi dnmeyi pek istemezler.

rr, topluluun ya da topluluka izin verilmi kimselerin uy-

125. kinci olarak,

yan tutmayacak, tm

gun grdkleri kurallara uymay kabul eder. Gerek toplum-

uyumazlklar yerlemi yasalara uygun biimde zme

larn gerek ynetimlerin kendilerinin olduu kadar yasa-

balama yetkesini elinde tutacak, varl kabul grm bir

ma erkiyle yrtme erkinin hukukunun balangc

doal durumda,

yarg yoktur. nk doal durumda, herkes yarg olduundan herkes doann yasalarn uygulatma, yasaya kar gelinmesi durumunda ceza verme yetkisiyle donatlmtr. nsanolu yan tutar olduundan, hele kendisi, kendi

128. nk doa durumunda

zgrlnden

ite budur.

insann masum tatlar alma

baka iki trl yetkisi vardr.

Birincisi, doann yasalarnn

zne uygun olarak ve on-

lar elverdiince insann kendisinin korunup ayakta kal-

karlar sz konusu olduunda, tutku ve istei ona a-

mas ve bakalarnn korunup ayakta kalmalar iin uygun

r iler yaptrr, sonu kt gelecek ulara atar, pek ok ada-

bulduu her eyi yapmaktr. Sz konusu yasalar herkes

letsizlik suu iletir. Kendilerini ilgilendiren ilerde insan-

iin ortak olduundan o insan ve teki insanlar bir top-

lar pek atelidirler, halbuki bakalar sz konusu olduun-

luluk olutururlar, kendilerini baka yaratklardan ayran

da savsaklayc ve souk davranrlar. Bu da pek ok adalet-

bir toplum kurmu olurlar. Kt insanlarn bozmas olma-

sizlik ve dzensizlie yol aar.

126. nc olarak,

doal durumda,

sayd, baka hibir topluma gerek kalmayacakt, insanlarn

genellikle verilmi

bir yargy destekleyip uygulayabilecek bir makam yoktur.

106

gar toplum biiminde yaamaya ynelirler. Doa durumun-

nce, yerlemi, bilinen, ortak kabul grm, hakk ya

birbirlerinden ayrlp doal topluluu brakp daha ufak

toplumlar kurmalar gerekmeyecekti.

Su ilemi kimseler nce, ellerinden geliyorsa, adaletsiz-

nsann doa durumunda

liklerini desteklemek iin kaba g kullanrlar. Gsterdik-

lara kar ilenmi crmleri

sahip olduu teki g, ya sacezalandrmaktr.

zel ve l104 106

ke ynetmeyi ngrm yani politik bir topluma katld-

inin gerektirdii yolda kullanabilmesi iin, toplumun el-

nda, insan soyunun geri kalan kesiminden ayr bir top-

lerine teslim ederler. Ne var ki, bu kimseler kendilerini da-

luluun iine girdiinde bu glerin ikisi de elinden gider.

ha iyi koruma ve ayakta tutmaktan baka bir niyet besle-

ile

meksizin -herhalde akl banda bir kimsenin daha kt-

kalmala-

sn elde etmek amacyla iinde bulunduu durumu de-

gc olan birinci yet-

itirecei dnlemez- doal haklarn bylece verince,

kiden, bu yetki, toplumun yasalaryla ve hem vazgeenin

kendilerinin kurduu toplumun yetkisi, iktidar ya da ya-

hem toplumdaki teki kiilerin korunmalar ve ayakta kal-

sama yetkesinin

129. nsann
insanlarn

kendisinin

geri kalannn

korunmas

ve ayakta

korunmalar

r iin uygun grd her eyi yapma

kalmas

ve ayakta

hibir zaman kamu yararnn istedii snr-

malarnn gerektirdii biimde dzenlensin ve kullanl-

larn daha ilerisine gemesi beklenemez. Bu yetki herkesin

sn diye vazgeilir. Toplumun sz konusu yasalar, insa-

ayr ayr sahip olduklar eyleri gvence altna almaya ve

nn doann yasalarna gre sahip olduu zgrl

saklamaya, srdrmeye indirgenmelidir. Bu yaplnca yu-

birok

karda szn ettiimiz ve doal dumu onca tehlikeli ve

bakmdan kstlar.
bulan teki yetki de el-

rahatsz klan olumsuz nitelikten kanlm olacaktr.

den karlr ve insan daha nce doann yasalarn uygu-

Bylelikle, bir topluluun yasama erkini ya da egemen er-

latmak iin, yalnzca kendi yetkesine dayanarak ve istedii

kini elinde tutan her kim olursa olsun, ynetimi aklna es-

dorultuda kullanabildii tm doal gcn verebilir. De-

tii gibi ve hemen uygulama srasnda oluturulmu deil,

diim gibi, bu ikinci yetki, bu doal g, bir toplumun y-

yerlemi ve halka tannan yasalara gre yrtmek, uyu-

rtme gcne yardm etmek, onu glendirmek amacy-

mazlklar o yasalara gre zmleyen kar dncesi ol-

la ve o toplumun yasalarnn istedii ynde elden kar-

mayan ve denklii gzeten yarglar grevlendirmek, top-

labilir. nk, bir insan, ayn toplumdaki baka insanla-

luluun kolluk glerini topluluk iinde yalnzca o yasa-

rn almalar, yardmlar ve birlikteliklerinin verdii ra-

lar uygulatmak ya da topluluk dnda yabanc saldrlar

130. Anlatmn cezalandrmakta

hatlk ve kolaylklardan yararland yeni bir durum iin-

nlemek ya da bastrmakta kullanmak zorundadr. Btn

de olduundan, ayrca, politik btnn tm gcnn ko-

bunlar yaparken halkn dirliinde gvenliinden

rumas altnda bulunduundan, kendini dnmek, ken-

den baka bir ey dnmeyecektir.

disinin gereksinimlerini gidermek iin sahip olduu doal

zgrlkten

ve iyiliin-

John Locke, a.g.y.. Bl. IX, s. 2 7 4 ve devam.

ayrlmak zorundadr. Evet, o zgrl elden

karmak zorundadr, nk katld toplumun gnenci

ve gvenlii byle istemektedir. Bu yalnzca gerekli deil,

Mutlak monari uygar toplumla badaamaz

ayn zamanda, toplumun teki yeleri de ayn eyi yaptk-

Burada tek kiinin salt egemenliinden yana olan dnr-

larndan, drst, doru bir davrantr.

lere kar, L o c k e yasalara bal olmayan h k m d a r n , k i m -

131. Bununla birlikte, bir topluma girenler, doal

rumda sahip olduklar zgrlk ve iktidar, yasama

du-

yetkesi-

se onu yarglayamayaca iin, doal durumda kaldn gsteriyor.

nin bunlar kendisinin uygun bulduu ve toplumun iyili109

90. imdiye kadar okunanlardan ak bir biimde orta-

oturmu kurallar, insanlarn aralarnda kabilecek hak an-

ya kyor ki, birtakm kiilerce dnyada olmas gereken

lamazlklarnn bu dnyadaki zm iin ba vuracakla-

tek ynetim biimi olarak grlen mutlak

uygar

r herhangi bir ortak yarg bulunmayan her yerde, kii do-

bii-

al durumdad3

monari,

toplumla badaamaz ve kesinlikle, bir uygar ynetim

ve birlikte olduu kiilerin olumsuz davra-

mi olarak grlmemelidir. Uygar toplumun yani lke y-

nlaryla kar karyadr, ayrca, olaan doal durumda

netimi kurmu toplumun amac, doal durum iinde bulu-

insann kendi hakkyla yarg verme, istedii srece hakkn

nan sakncalar gidermektir, o olumsuz durumlara dme-

elinde tutma ve savunma zgrlne karn, tek kii erki-

mektir. Sz konusu olumsuz durumlar, her insann ken-

ni elinde tutan kiinin, yani prensin, arn, padiahn yne-

her

di davasnda yarg olmas zgl lnden doar. O zgr-

timi altnda kii, onun uyruu, daha dorusu klesidir. Ne

lkle insanlar bir eit kabul grm kamusal yetke kurar-

zaman bir insann kendi mallarna hkmdarnn istei ya

lar. Toplumun

her yesi, karlat hakszlklar ya da -

da buyruu dorultusunda el konulsa, o kiinin, uygar top-

kabilecek tartma ve ekimeler iin o yetkeye bavurabi-

lumdakilerin zgrce yapabildiklerinin tersine, bavuraca-

lir ve ona boyun emek zorundadr, ite tpk tek kii er-

bir kimse, kamusal bir yetke olmamas bir yana, dnen

kini elinde tutan hkmdarn egemenlii altndakilere g-

varlk durumunun da altna inmi olduu iin, kendi hak-

re doal durumda olmas gibi, byle bavurulabilecek bir

knda herhangi bir yarg veremez, hakkn savunamaz. Bu

yetke olmayan bir yerde oturan insanlar, oras neresi olur-

nedenle de, bana, her eyi yapabileceini, kimsenin ken-

sa olsun, doal durumdan kmam demektir. 2

disine engel olmayacan sand bir doal durumda

91. Gerekten, var saydmz o tek kii erkini elinde tutan hkmdar, gerek yasama

erkini gerek yrtme

bulu-

nan, stelik bir de dalkavukluk, anak yalayclkla z bozulmu ve elinde byk bir erk tutan adamdan beklenecek

erkini

kendisi elinde bulundurduundan, onun egemenlii altn-

ve korkulacak her trl sknt ve terslik gelebilir.

daki insanlar arasnda, her ey hakknda yetkeyle, zgrce

ve yan tutmakszm karar verip dzene sokabilecek bir insan
diye kendisine bavurulacak, kendisinden iyilik ve karlalan hakszlk ve zararlar dorudan doruya ya da bir aracyla gidermesi beklenebilecek bir yarg bulunamaz. yle
ki, adna ister ar ister padiah

denilsin, byle bir kii, ege-

" B t n bu k a r l k l a n l a m a z l k l a r , b t n b u h a k s z l k ve a d a l e t s i z l i k l e r i
uzaklatrmak, doa d u r u m u n d a kimden

korkulmas

gerektiini

bilmek

iin ya-

placak tek ey vard: Bir eit k a m u s a l y n e t i m k u r m a k zere aralarnda bir

anlamaya v a r m a k , o a n l a m a y a u y m a k , b o y u n e m e k ve y n e t m e y e t k e s i n i
verecekleri kiilerin bar, dirlii, insan mutlu e d e b i l e c e k h e r eyi g l e n d i rebilmesini salamak. nsanlar h e r z a m a n u n u n farknda olmulard ki, k e n d i l e r i n e kar iddet k u l l a n l d n d a ya da h a k s z l k edildiinde, k e n d i l e r i n i

menlii altnda bulunanlarla, insan soyunun geri kalanla-

s a v u n m a h a k k n a sahiptiler, hepsi rahat etme yollarn arayabilirlerdi. A n c a k

ryla, birlikte, doal durumda

demektir. nk saptanm,

b u n u y a p a r k e n b a k a s n a zarar verirlerse b u n a k a t l a n m a m a k , h e r k e s i n e bu-

erki o t o p l u m iinde yer alm kiilerin h e r biri ze-

akla uygun bir ey deildi; h e r insan kendisi ya da sevdikleri sz k o n u s u y k e n

na en uygun yollardan kar k m a s gerekiyordu. Ayrca, bir k i m s e n i n kendi

h u k u k u n u k e n d i s i n i n b e l i r l e m e y e k a l k m a s , kararna uyup b u n d a d i r e n m e s i

"Her t o p l u m u n kamusal

rinde etkilidir ve b u e r k i n belli bal ii o n a bal olanlarn t m iin yasalar

yanl davranacandan, b u n d a n tr de ortak bir onayla, k a r a r v e r m e ve h e r

y a p m a k t r . O t o p l u m d a b u l u n a n l a r n hepsi, tersini y a p m a y a z o r l a y a c a k bir

eyi d z e n l e m e y e t k e ve erki, s e i l e c e k b i r k a kiiye verilmezse, srekli ola-

n e d e n k m a z s a yani u s u n ya da T a n r n n b u y u r d u u yasalar tersine zorla-

rak dzensizlikler ba gsterirdi. Halbuki o ortak o n a y o l u n c a h i k i m s e sz-

mazsa, yaplan yasalara b o y u n e m e k z o r u n d a d r . " (Hooker,

inde

1 0

lke Ynetimi Konusunda,

kitap

1, 1 6 )

Kilise

Egemenli-

n ettiimiz b a k a s n n efendiliine ve yarglna k a l k m a h a k k n k e n d i n d e

bulamayacakt, tHooker,

a.g.y.

1, 1 0 )

111

92. yle bir erki elinde tutandan her ey beklenir diyoruz, nk blnmemi

salt erkin insanlarn

kanm

temizle-

karlarn dndklerindendir. Byle bir durumda, byle

sanan varsa, o kiinin bu-

bir ynetim altnda zora kar, tek kii erki yrtenin bas-

nun tersine inanmas iin iinde bulunduumuz yzy-

ksna kar nasl bir gvenlik, nasl bir koruma bulundu-

ln ya da baka bir yzyln tarihini okumas yeter. Ame-

u sorulursa - o u zaman da s o r u l u r - hemen u yant-

diini, insan doasn ycelttiini

rika'nn

llerinde saldrgan ve tehlikeli olan bir adam,

la karlalr: Bu eitten

tek bir soruyu

soran lm

hak

herhalde tahta geince, hele uyruklarna yapaca her e-

eder. Mutlak gc elinde tutanlar ve keyf ynetimin savu-

yi hakl gstermek iin bilgi ve din gerekesi ileri srtr-

nucular, uyruklarla uyruklar arasnda dirlii ve karlk-

se ve kl da bunun tersine dnce ileri srecek kimseler

l gvenlik iinde yaamalarn salamak iin birtakm ku-

ktnda onlar susmaya zorlarsa baka trl olacak de-

rallar, yasalar, yarglar bulunmas gerektiini itiraf eder-

ildir. Alt taraf, tek kii erkini elinde tutan zorbann koru-

ler. Fakat ayn zamanda, ynetimi elinde tutan kiinin sal-

mas nasl bir koruma olabilir ki? yle bir hkmdar, na-

tk olmas, bakalarnn koul ve dncelerinin zerinde

sl bir devlet baba olabilir? En eksiksiz biimine varm ol-

bulunmas dncesini ileri srerler. Onlara gre tek ki-

sa da, o szn ettiimiz trden bir ynetimin uygar top-

i erkini elinde tutan saltk her trl koulun ve bakala-

luma nasl bir mutluluk, nasl bir gvenlik vereceini, Sey-

rnn dncelerinin zerinde olmaldr, keyfinin istedii

lan hakkndaki son anlatlanlardan grebiliyoruz.

zarar verip adaletsizlii yapabilmelidir, genellikle zarar ve

93. Aslnda, gerek mutlak

monaride

gerek teki yne-

hakszlk denilen ey o yaptnda doru olur. O zaman,

tim biimlerinde, aralarndaki uyumazlklar ve davalar

en gl olann zararndan, hakszlndan, adaletsizliin-

zmek, karlatklar basky kaldrmak iin uyruklarn

den bir insan nasl korunabilir, onu soralm. Ah!

bavuracaklar yasalar ve yarglar vardr. Elbette bir ki-

ma ve babakaldumadan

i kmaz ki, bunun gerekli olduunu, bu yasalar kaldr-

ki insanlar doal durumdan

mak isteyecek kimsenin toplumun ve insan soyunun d-

nda hepsinin kesinlikle, sk skya yasalara boyun eece-

man saylmay hakettiini dnmesin. Yerlemi bu ku-

i konusunda anlamaya varmlar ve ayrcalkl olan o tek

Ayaklan-

aas kurtarmaz! Her ey, sankp topluma girerken biri d-

rumun, yani yasalar yapp bunlara uymann insan soyu-

kii doal durumdaki

na ve topluma beslenen iyi duygulardan, yani her birimi-

ym, ceza grmedii iin de yzszle dnm ola-

zin birbirimize kar duymamz gereken iyilikseverlikten

rak, hep elinde tutacakm gibi olmaktadr. nsanlarn san-

tm zgrl, iktidarla artm, b-

kaynaklandn dnmek sama olmaz. Ne var ki, bu-

sarlarn, tilkilerin zararndan kurtulmak iin evrelerini

nunla sadece kendi iktidarn, karn, gnenmesini iste-

aslanlarla dolduracak kadar deli olduklarn sanmak ger-

yenlerin izin verdii kadar yaplabilmektedir. O da, emek

ekten saflk olur.

ve hizmetleri efendilerinin keyfine ve karlarna ayrlm

104

dostluk duyduklarndan deil, onlardan elde edecekleri -

94. anak yalayclar, halkn kafasna bo umutlar sok-

olan u hayvanlarn birbirlerine zarar vermemeleri, birbir-

mak iin ne derlerse desinler, insanlar yine de mutlak

lerini yok etmemeleri iin ne gerekiyorsa o kadardr. Efen-

ten doan tehlikelerin farknda olacaklardr. nsanlar, bir

dileri onlar yle kullanyorlarsa, onlara bakyorlarsa, bu,

kiinin, bulunduu yer neresi olursa olsun, iinde yaadk-

erk-

113

lan uygar toplumun batlarnn

parlamento

dnda kaldn ve o ada-

ya da benzer baka bir ad tayan bir ortak

ku-

mn kendilerine edebilecei ktlklerden tr bu dnya-

rul oluuncaya ve her kim olursa olsun hi kimsenin, kendi

da yaknacaklar bir yer olmadn grdler mi, o adamla

yetkesiyle yasalarn gcn azaltamayaca, yasalar bir kez

ilikilerinde kendilerini doal durumda

sanmalar pek ola-

yapldktan sonra hibir stnlk bahanesi altnda, ken-

andr. Bir olanak bulur bulmaz da, gvenlik ve etkili bir

dini onlardan bak gsterip kendisine ya da kendisine

koruma iin kurulmu olan, yeleri oraya her trl haksz-

baml olanlardan birkana yasalara kar bir ey yapma

la kar korunmak, mutlu yaamak iin girmeyi istemi

hakk tanmayaca kararlatrlncaya kadar, halk kendini

olan uygar toplumda

gvende, dingin durumda gremedi, kendini uygar

o gvenlii, o korumay elde etmeye

toplum

almalar olaandr. Her ne kadar balangta - b u n u bu

iinde saymad. Bu kurulla, her insan, toplumun o birinci, o

kitabn devamnda daha ayrntl olarak gstereceim- er-

ba kiisi de aralarnda olmak zere, onun yasama

demli, ok olumlu bir kii, stnlkleriyle ayn evrenin

nin bir yesi niteliiyle yapm olduu yasalara uymak zo-

geri kalanna gre bir ndelii elde etmi olabilirse, teki

runda kalyorlard. 5 Uygar toplumda

kukusuz

insanlar, aralarnda anlaarak, saygyla, onu erdemleri ve

salara

nk ayet bir insan

uymaktan

bak

tutulamaz.

yetkesi-

hi kimse ya-

yeteneklerinden tr dllendirmek isteyip ona bir eit

cannn istediini yapabileceim dnrse ve bu dnya-

doal yetkiliymi gibi drstlnden, bilgeliinden ba-

da o insann yapt hakszlklar ve kulland zordan tr

ka bir gvence almakszn ona ynetimi ve uyumazlkla-

ba vurulabilecek bir yer yoksa, sorarm, o adam hl doa

rnn zm iini teslim etmi olabilirlerse de, zaman ge-

durumu iinde deil midir? Uygar topluma

ip insanlarn ii sk tutmayan, ileriyi gremeyen i temiz-

nitelikte deil midir? Doa durumu ve uygar toplumun ay-

lii, safl bu kurumu kutsal ve dokunulmaz kldktan, -

n ey olduunu sylemek istemiyorsak, bunu byle kabul-

baz kimseler bizi gerekten o kurumun kutsal ve dokunul-

lenmeliyiz. yle bir ey syleyeni de. Ne grdm ne iit-

katlamayacak

maz olduuna inandrmaya almaktadrlar- ve onu baka

tim, ne kadar bozuk dzen yanls olursa olsun, kimsenin

zamanlara, baka apta adamlarn eline tadktan sonra,

byle bir eyi savunduuna rastlamadm.

halk, iinde yaad ynetimde, kendi z malnn gven

J o h n Locke, a.g.y., bl. VII, s. 2 4 7 ve devam.

altnda olmadn, saldrlardan korunmadn grmtr. Halbuki ynetimin insanlarn maln saklama, korumadan baka bir kurulma amac bulunmadna gre, yle olmamas gerekirdi 4 Bu durumda yasama

yetkesi,

senato,

Toplumun doal temeli ifttir

T o p l u m u n doal temeli olarak anne baba ile o c u k l a r arasnda b u l u n a n ve b a s a m a k l a n m a y a dayanan ilikileri alan

"Balangta u ya da bu b i i m d e bir y n e t i m k u r u l d u u n d a , h e r eyi, ynetici diye seilenlerin bilgelik ve ar ballna t e s l i m d e n b a k a bir ey yaplma-

Robert Filmer gibi geleneki kuramclara kar, J o h n Locke,

m olabilir. Fakat, daha s o n r a , d e n e y i m e d i n i l d i k e , i n s a n l a r b o y u n edikleri

toplumun doal temelinin batla balanm ve ocuklar ye-

o y n e t i m d e p e k o k s a k n c a o l d u u n u grdler; tek adamn

titirmeye ynelik kar koca olduunu syler.

samak

her trl skntnn

nedeni

ve kaynadr

iradesine

gre

ya-

dediler. t e bu n e d e n l e insan-

lar, h e r birinin grevini o k u y a b i l e c e i , kar gelenin a r p l a c a cezay renebilecei yasalar yaptlar ." (Hooker,

104

a.g.y.

1, 1 0 )

A.g.y.

115

77. Tanr insan yle bir yaratk olarak oluturmutur

ayakta kalmaldr. Tanrnn snrsz bilgeliinin kendi eliy-

deildir

le yaam verdii yaptlar zerine koyduu bu kurala insan-

yargsn verir. Bu nedenle insann bir topluma katlmas-

dan aa yaratklarn her zaman ve kesinlikle uyduklar-

n gerekli bulup onu katlmaya zorlam, topluma katlma-

n grrz. Otla geinen hayvanlarda, erkekle dii arasn-

ya uygun bir nitelik vermi, insann iine de katlma iste-

daki toplum her bir iftleme ediminden daha uzun sr-

ki, kendisi insan hakknda Yalnz olmaya

elverili

ini sokmutur. lk toplum erkekle kadnn toplumu ol-

mez, nk anann

mu, bu, baba, anne ve ocuklarn toplumunu meydana

gelinceye kadar onlar beslemeye yeter; baba yavru ret-

getirmitir. Bu iki eit topluma bir de efendiler

mekle yetinir ve ondan sonra yaamda kalmalarna bir kat-

ve hizmet-

memeleri yavrular otlayacak duruma

oluan ncs eklenmitir. Her ne kadar bu

kda bulunamayaca diinin de yavrularn da iine kar-

eit toplum, genellikle tek bir aile iinde, efendi ya da

maz. Fakat etoburlarda toplum daha uzun srer. nk

hanmn bir tr ynetime sahip olduu, yle bir aileye z-

ana yalnzca kendisinin avladyla hem yaamn srd-

g zel yasalar karabildii aile iinde bir arada bulunur-

rp hem de yavrularn besleyemez. Avla beslenmek, otla-

sa da, bu eit toplumlar ayr ayr ya da hepsi bir arada ol-

yarak beslenmekten daha ok aba ister ve daha tehlikeli-

mak zere bugn politik toplum dediimiz eyden ayryd-

dir. ocuk szcn kullanabilirsek, ocuklarn yaam-

krlardan

lar. Her birinin ayr ayr amalarn, ayr ayr taahhtlerini

larn srdrp ayakta kalabilmesi iin erkein yardm

dnrsek, neden byle olduunu anlarz.

zorunludur. Yavrular, bir av bulmaya gidecek duruma ge-

78. Aile toplumu, erkekle kadn arasnda istee bal bir

linceye kadar, erkek ve diinin bakmyla yaayacaklardr.

uyumayla meydana gelir. Ve her ne kadar aslnda, birincil

Ayn davran, erkek kuun yavrularn beslemesine gerek

ve en gerekli amac olan ocuk dnyaya getirme asndan

brakmayacak kadar yemi bol bir evrede bulunan birka

bakldnda, bir kiinin tekinin bedeni zerindeki hakk

evcil cins dnda, tm kularda da grlr. Yavrular uup

anlamna gelse de, onunla birlikte bir dnleme, karlk-

kendi yaamlarn srdrebilecek duruma gelinceye kadar

l bir yardm, zorunlu bir karlar birliktelii de eksik de-

erkekle dii, yem bekleyen onlar iin yuvaya besin tarlar.

ildir. Bu yalnz kar kocann birbirine yardm ve birbirini

sevmesi bakmndan deil, ayn zamanda onlarn

ocukla-

J o h n Locke, a.g.y., bl. VII, s. 2 3 5 ve devam.

rna bakmaya, zen gstermeye itmesi bakmndan da gereklidir. Sz konusu bakm, ocuklar kendilerine bakabilecek, kendi kendilerini ynetebilecek duruma gelinceye
kadar srecektir.
79. nk erkekle diinin kurduu toplumun amac sadece remek deil, tr srdrmektir. O toplum, doum-

Mlkiyet hakk bir temel haktr

Mlkiyet, insan doa mallarn emeiyle edinmeye iten doa yasasna dayanr.
25. Doal us bize insanlarn kendilerini koruyup ayak-

dan sonra, hi olmazsa, doan ocuklarn beslenme ve ko-

ta tutmaya ve ona bal olarak da, doa onlara yaamalar

runmas iin zorunlu olduu srece, yani ocuklar ken-

iin ne verdiyse ona gre yemeye, imeye ve o eitten ba-

di gereksinimlerini karlayabilecek dzeye gelinceye dek

ka eyler yapmaya haklar olduunu syler. Tanr esinin-

104 116

den ise, Tanrnn bu dnyada Adem'e, Nuh'a ve oullarna

insanlarn

kimse, ayet o meyve ya da av hayvan yaam iin vazge-

topra verdi dedii* Tanrnn, topra insan so-

ilmez bir ey deilse, onlar zerinde herhangi bir hak ile-

neler verdiini reniyoruz. Davut Peygamber'in

oullarna

yuna ortak olarak vermi olduu aka grlyor. Yine de

ri sremez.

ister doal usu gz nne alalm, ister Tanr esinine bavu-

27. Her ne kadar toprak ve tm aa yaratklar ortaksa

ralm, bir kiinin srf kendisine ait bir eye sahip olmasn

ve genellikle hepsi insanlarn malysa da, yine de her biri

kafamzda zor canlandrrz. Dncemi belirtmek iim u-

kendi varl zerinde zel bir hakka sahiptir. Bu hak ze-

nu sylemekle yetinemem: Mallarn mlkiyetini saptamak

rinde baka hibir kimse bir ey iddia edemez. Vcudu-

ve korumak zorsa da, Tanrnn topra Adem'e ve onun so-

nun emei ve ellerinin rettii, onun kendi maldr. a-

yundan gelecek olanlara ortak olarak

bundan evrensel

bir hkmdar

verdii varsaylrsa,

dnda hibir insann srf

kendinin olan bir mala sahip olamayaca sonucu kar.

Fakat unu gstermeye alacam ki, insanlar Tanrnn
onlara ortak olarak verdii eyin eitli paralarna tek tek
sahip olabilirler ve ayn hakka doallkla sahip olanlarn tm arasnda aka dile getirilmi bir anlama yapmakszn

bas ve becerisiyle doa durumundan

aittir. O aba ve o beceri yalnz

salad her ey, ona

onun olduu iin, kim-

se onlar araclyla edinilenin zerinde bir hak ileri sremez, hele teki yaratklara da benzer eylerden yeterince ve o derecede iyi ortak ey kalyorsa, yle bir hak iddias hi olamaz.
28. Meesinin altna dm palamutlarla ya da ormandaki aalarn meyveleriyle beslenen bir adam, byle yap-

o paralardan yararlanabilirler.
vermi olan Tanr on-

makla onlarn sahibi olmu olur. Bu durumda, karnn do-

lara ayn zamanda usu da vermi ve bunu yaparken her iki-

yurmasna yarayan o eylerin yasal olarak ona ait olmad

26. insanlara topra ortak olarak

sini de yaam iin en yararl ve en rahat bir biimde kullanmalarn amalamtr. Toprak, ierdii her eyle birlikte, insanlara yaamalar ve gereksinimlerini gidermeleri iin verilmitir. Fakat her ne kadar topran doallkla
rettii tm meyveler ve hayvanlar, yalnzca

doa tarafn-

dan besleniyorsa ve hi kimsenin doa durumunda

diye ka-

bul edilen bunlar zerinde ta balangtan gelen bir hakk yoksa da, yine de bu eyler yani meyveler ve hayvanlar doann Efendisi tarafndan insanlarn kullanmas iin
verildiine gre, filan ya da falan kiinin onlardan yarar
ve kar salayabilmesi, onlardan birkana sahip olmasna baldr. Topran verdiklerinin ortak sahibi olan ve snr diye bir ey bilmeyen bir Kzlderilinin beslendii mey(*)

ve ya da av hayvan ylesine kendisine aittir ki, baka hi

M e z m u r , C X V , 16.

104 118

yolunda bir itirazda bulunulamaz. u halde sorarm: Yedii bu eyler ne zaman onun srf kendisine

ait olmaya

balar?

Sindirdii zaman m, yedii zaman m, yoksa piirdii ya

da alp evine gtrd veya toplad zaman m? Belli ki,
onlar topraktan toplama ya da aatan koparma abasndan baka hibir ey, o nesneleri onun mal klamaz. Harcad emek, o meyveleri, ortak mal olan tekilerden ayrr, onlara ayr bir nitelik verir. Sz konusu insan, o eylere, herkesin ortak anas olan doann verdiinden daha fazla bir ey vermitir ve o yolla, ondan tr, o eyler o insann zel mal olmutur.
J o h n Locke, a.g.y., Blm V, s. 195 ve devam.

ligin temellerini atmalarn salar. nsann her zaman bir

JACQUES BENIGNE BOSSUET (1627-1704)

noktada eksik kalan bilgeliini tanr. O bilgelii aydnlatr,

grlerini geniletir, sonra onu bilgisizliklerine brakr,
onu kr eder, yok eder, onu kendi kendisiyle yanltr. Bilgelik, kendi zerine dolanr, kendi incelikleri ayana dolar. Tanrnn saknmlar onun iin birer tuzaktr. Tanr
bu yolla kendi adaletinin kurallarna gre verdii ve hibir
zaman amaz olan ve korkulacak nitelikteki yarglarn
dener. ok uzak neden-sonu ilikilerini hazrlayan odur,
vurduu zaman ok uzaa frlatr. Son yargy vermek ve
imparatorluklar devirmek istediinde, tlerinde her ey
zayf ve dzensizdir. Eskiden onca bilge olan Msr, Tanr tlerine kararszlk kartrd iin, sarho gibi, kafas bulank ve sendeleyerek ilerliyor; artk ne yaptn bil-

gre protestan ve rasyonalist zndkln oluturan

miyor, yklm. Ama insanlar aldanmasnlar. Tanr, istedi-

her eye kar savam durumunda olan Meaux Kartal Jacques

i zaman, eriye sapm kafalar dzeltir; bakalarn yolu-

Benigne Bossuet, XVII. yzylda, hakszl kendiliinden ce-

nu grmyor diye ayplayan, kendisi en koyu karanlklara

zalandran bir adaletin ve siyasette Tanr tarafndan gnderil-

der, ona byle yol deitirten de, ou zaman, yalnzca

mi bir erekbilimin var olduunu srarla syler.

gnen dneminin uzun srmesidir.

Kendine

te Tanr tm halklar zerinde byle egemendir. Talih-

Politika Tanrsal kararlara bamldr

rtmekte kullandmz bir ey olarak ondan sz edelim.

Fakat unutmaynz ki, efendimiz, imparatorluklar ku-

Bizim belirsiz kararlarmzla ilgili olarak talih, kader de-

rup bozan o uzun zel nedenler zinciri, Yaradann giz-

diimiz ey, yce bir kurulda yani tm nedenleri, tm so-

li buyruklarna bamldr. Tanr, gklerin en yce yerin-

nular tek bir dzen iinde toplayan o balangc ve sonu

den, btn krallklarn dizginlerini elinde tutar. Tm y-

olmayan o kurulda hazrlanm bir tasardr. yle ki, her

rekler onun avcundadr. Bazen tutkular kstlar, bazen z-

ey ayn amaca ynelir; bizim eitli durumlarda rastlant

gr brakr; bylece tm insan soyunun devinimine ege-

ya da dzen d bir ey grmemiz, btn kavrayamay-

mendir. Fatihler mi yaratmak istiyor? Korkuyu, ylgy n-

mzdan ileri gelir.

lerinden yrtr ve onlara ve askerlerine yenilmez bir y-

104

ten, kaderden sz etmeyelim, ya da sadece bilgisizliimizi

Bununla, Havarinin neden "Tanr her eyi baarr, sul-

reklilik alar. Yasa koyucular m yaratmak istiyor? Onlara

tanlar sultan, beyler beyi olan o, tek gl olandr," de-

kendi bilgeliini ve ngrsn yollar. Onlarn devletleri

diini anlyoruz. Her eyi baaran Tanrnn dinginlii hi

tehdit eden ktlkleri ngrmelerini ve kamu iinde dir-

bozulmaz, kendisi deimeksizin her eyin deitiine ta121

nk olur, her deiiklii hep ayn kalan bir tartmayla yapar,

ne Roma'y alalm: Romulus'tan Charlemagne'a kadar Ro-

g verir, gc yok eder, bir insandan bir baka insana, bir

ma nn kaderi, baknz, ka tane nceden kestirilemeyen

evden bir baka eve, bir topluluktan bir bakasna akta-

fakat kendi aralarnda tutarl olarak birbirlerini izleyen ka-

rp bylelikle onlara ellerindeki gcn kendi mallar deil,

rarn etkisinde kald!

dn alnm bir ey olduunu, gcn doallkla yalnzca

kendi elinde bulunduunu gsterir.

luu kurmu olan Charlemagne hakknda birka ey da-

Bu nedenledir ki, ynetenlerin hepsi kendini daha yk-

ha sylemem gerektiini dnrsnz. Fakat, onun tari-

sek bir gce baml hisseder. Tasarladklarndan ya fazla-

hinin sizin yazmakta olduunuz ve zerinde ok ilerlemi

sn ya eksiini yaparlar, dnp tasarladklar ilerden

bulunduunuz Fransa tarihinin bir paras olmas bir ya-

hep beklenmedik sonular kar. Gemi dnemlerde edi-

na, size vereceim ikinci konumada zorunlu olarak Fran-

nilmi tutumlara egemen olamadklar gibi, ilerideki ylla-

sa'dan ve lk a'n vd fatihlerden aa kalmayan,

rn getireceini de zorlamak yle dursun, kestiremezler

dindarlk, bilgelik ve adalette onlardan stn olan o byk

bile. Yalnzca, olann da, henz olmam olann da adn

fatihten sz etmem gerekecek.

bilen, tm zamanlara egemen olan, ileri srlecekleri nceden bilen o, her eyi elinde tutar.

O ikinci konumada Muhammed'in ve ardllarnn mucize gibi baarlarnn nedenleri gzlerinizin nne serile-

skender, fetihlerini yrtrken kumandanlar iin a-

cek. Charlemagne'dan iki yzyl nce balam olan o im-

ltn, kendi lkesini ykma srklediini dnm-

paratorluk bu konumada yer alabilirdi. Fakat size onun

yordu. Brutus, Romallara engin bir zgrlk sevgisini ta-

balangcn ve dmeye balayn kesintisiz olarak gs-

nttnda, yok etmek istedii zorbaln gn gelip Tarqu-

termenin daha iyi olacan dndm.

iniuslar* dneminde olduundan daha ar bir durum al-

Nitekim dnya tarihinin birinci blm hakknda artk

masna yol aacak o dizgin tanmaz baboluu zihinle-

size syleyeceim bir ey yok. Siz o blmn tm gizlerini

re soktuunun farknda bile deildi. Roma imparatorla-

bulup karyorsunuz, dinden sonra gelen her eyi, Char-

r askerlerin yzne glerken, kendilerinden sonra o tah-

lemagne'a kadar byk imparatorluklarn birbirini izleme-

ta oturacaklara ve tm mparatorlua yeni efendiler yarat-

sini saptamak artk size kalm.

mak niyetinde deillerdi. zetle, hibir insani g yoktur

O imparatorluklarn hemen hepsinin kendiliklerinden

ki, elinde olmadan kendi niyetinden baka niyetlere hiz-

battm ve dinin kendi gcyle ayakta kaldn grrken

met etmesin. Her eyi kendi iradesinin kapsamna sdran

salam bykln ne olduunu ve akl banda bir insa-

yalnzca Tanrdr. te bundan trdr ki, sadece tek tek

nn umudunu nereye balamas gerektiini kolaylkla -

olaylara baknca bile her ey artc grnr ama her ey

reneceksiniz.

de bir dzen ierisinde ilerler. Bu sylev size bunu anlatyor; daha baka imparatorluklardan sz etmemek iin yi(*)

Belki, efendimiz, size Franszlarmz ve yeni imparator-

R o m a krallar. Brutus'un l.. 5 0 9 ' d a e g e m e n l i k l e r i n e son verdii ve kendilerinden sonra c u m h u r i y e t i n balad slale - .n.

104 122

J a c q u e s Benigne Bossuet, Dnya Tarihi

Konusunda

Konu-

ma, Paris, 1 6 8 1 , Jacques Truchet'nin dizin ve nszyle yeniden basm Paris, 1 9 6 6 , Garnier-Flammarion.

MONTESQUIEU (1689-1755)

2. zgrlk

szcne

verilen eitli

anlamlar

Baka hibir szce zgrle yklendiince ayr ayr anlamlar verilmemi, baka hibir szck zihinleri onun
kadar uratrmamtr. Bazlar, bir zamanlar kendisine zorba hkmdar gc vermi olduklar kimseyi tahttan indirme kolayln zgrlk sanmlar, bakalar km, kendisine boyun eecekleri kimseyi seebilmeye o ad
vermitir. Silahlanabilme hakkna, iddet kullanabilmeye,
kendi ulusundan biri tarafndan ya da kendi yasalar uyarnca ynetilebilmeye zgrlk diyenler olmutur. Sakal
brakmann zgrlk olduu sansn uzun sre besleyen
topluluk grlmtr. Bir baka topluluksa zgrlk adn bir ynetim biimine balam, teki ynetimleri zgrln dnda brakmtr. Cumhuriyeti tadanlar, zgrl-

Kuvvetler ayrl ilkesi

cumhuriyetin iine sokmular, tek kii erkinden yarar-

Austos 1 7 8 9 tarihli insan haklar bildirgesinin 16. madde-

lanm olanlar, zgrl o tr ynetime yerletirmiler-

si "Haklarn gvencesinin dile getirilmedii, kuvvetler ay-

dir. Ksaca, herkes kendi alkanlklarna ya da eilimleri-

rlnn belirlenmedii herhangi bir toplumda o t u r m u bir

ne hangi ynetim uyuyorsa ona zgrlk demitir. Cum-

d z e n y o k t u r " d i y e c e k t i r . M o n t e s q u i e u bu ilkeyi S p i n o -

huriyet ynetiminde yaknma konusu ktlkleri yapan

za, Sidney, Bolingbroke'tan sonra fakat belki en iyi b i i m -

eyler her zaman srekli olarak gzler nnde bulunma-

de 1 7 4 8 tarihli Yasalarn

dndan, ayrca cumhuriyette yasalarn yasay uygulayan-

Ruhu adl yaptnn XI. kitabinda

dan daha fazla sz geiyor gibi grndnden, genellik-

anlatmtr.

le zgrlk cumhuriyetle ynetilen lkelerde var, tek kiANAYASAYLA LKS NDE

i erkiyle ynetilenlerde yok saylr. Bir de, demokrasiyle

POLTK ZGRL OLUTURAN YASALAR

ynetilenlerde halk aa yukar istediini yapyor gibi grndnden zgrlk o eit ynetimlere yaktrlm-

1. Genel

dnce

Kamusal zgrl anayasayla ilikisi iinde oluturan

yasalarla o zgrl yurttala ilikisi iinde oluturan yasalar birbirlerinden ayryorum. Birinciler bu kitabn konusunu oluturacak; ikincileri bundan sonraki kitapta ele
alacam.
104 124

tr. Bununla, halkn erki ve halkn zgrl birbiriyle kartrlmaktadr.

3. zgrln

tanm

Demokrasilerde halkn istediini yapyor grnd

dorudur; fakat politik zgrlk insann istediini yapma-

s deildir. Bir devlette yani yasalar olan bir toplumda, z-

deydiler; Rodoslularn erei denizcilik, yabanllarn kur-

grlk ancak insann isteyecei eyi yapabilmesi ve iste-

duklar ynetimlerinki doal zgrlk, zorba devletlerin-

meyeceini yapmaya zorlanmamas olabilir.

ki genellikle hkmdarn keyf, krallklarnki hem kra-

Bamszln ve zgrln ne olduu iyice zihinlere

ln hem devletin an, erefi olmutur; Polonya'nn yasa-

yerletirilmelidir. zgrlk, yasalarn izin verdii her eyi

lar her Polonyalnn bamszlyd, sonunda hepsi bas-

yapma hakkdr; bir yurtta yasalarn yasakladn yapa-

k altna girdi. 2
Dnya yznde, bunlarn dnda, bir baka ulus var-

biliyorsa o zgrln yitirecektir, nk, ne olsa, teki

yurttalarn da bu yetkisi vardr.

dr ki, varlnn erei dorudan doruya politik zgrlk-

4. Ayn konunun

dn inceleyeceiz. O ilkeler doruysa, zgrlk gn gi-

tr. O ulusun politik zgrl hangi ilkelere dayandrdevam

bi aa kar.

Demokrasi de aristokrasi de, doalar gerei, zgr birer devlet biimi deildir. Politik zgrlk yalnzca lml

Anayasa'da politik zgrl aramak iin byk aba-

ynetimlerde bulunur. Fakat her lml ynetimde politik

ya gerek yoktur. Onu bir yerde bulduksa, bulunduu yer-

zgrlk yoktur. Politik zgrlk ancak iktidarn ktye

de grlyorsa, neden aramal?

kullanlmad lml ynetimde bulunur. Fakat her yer-

6. ngiltere'nin

de yaanan odur ki, elinde iktidar tutan herkes onu kt-

devlet

yaps

ye kullanma eilimindedir ve bu eilimini bir snra rastla-

Her devlette eit erk vardr: yasama gc, devletler

yncaya kadar srdrr. Elbette! Erdemin de snra gerek-

hukukuna bal sorunlar yrten g ve yurttalk huku-

sinimi yok mudur?

kuna bal sorunlar yrten g.

ktidarn ktye kullanlmamas iin, koullar, durum,

Birinciyle hkmdar ya da ynetici, sresi snrl ya da

iktidarn, iktidar durdurabilecei yolda olmaldr. lke-

snrsz olarak yasalar yapar, daha nce yaplm yasala-

nin ynetim kurallar, bir anayasa yle saptanabilmelidir

r dzeltir ya da yrrlkten kaldrr, ikincisiyle, yine ay-

ki, kimse yasann ona yapmasn buyurmad eyleri yap-

n kii bar yapar, sava aar, eliler gnderir, eliler ka-

mak zorunda kalmasn ve baz eyleri, yasann iznine kar-

bul eder, gvenlii salar, dardan gelecek tehlikeleri n-

n, yapmaktan alkonulmasn.

ler. ncsyle crmleri cezalandrr, kiiler arasndaki

uyumazlklar yarglar. Bu sonuncuya yarglama gc di-

5. eitli devletlerin

amalar

yeceiz, teki sadece devletin yrtme gcdr.

Her ne kadar tm devletler genellikle ayn amac, ya-

Bir yurttan politik zgrl demek, her insann sahip

ni ayakta kalp varlklarn srdrme amacn gderler-

olduuna inand gvenlikten gelen i rahatl demektir.

se de, yine de her devletin kendine zg bir amac vardr. Roma'nnki bymeydi; Sparta sava amalard; b-

silya ticaretin, in yasalarmnki kamu dirliinin 1 pein-

Darda d m a n olmayan ya da d m a n l a r m snrlarla d u r d u r d u u n u sanan

bir devletin doal amac ( M ) .

rani yasalarnn ngrd devlet, dine ynelmiti; Mar2

Liberum

veto'nun s a k n c a s ( M ) . P o l o n y a m e c l i s i n d e , k i l i s e n i n h e r h a n g i b i r

temsilcisi her trl yasa g r m e s i n i d u r d u r m a k isterse bu szleri sylerdi.

127

gc, yasalar yrten organ niteliiyle, elinde tutmakta-

Bu zgrle sahip olmak iinse, ynetim bir yurttan bir

dr. Genel istekleriyle devlete byk zarar verebildii gibi,

yurttatan korkmayaca biimde olmaldr.

yarglama gcn de elinde tuttuundan zel istekleriyle

Yasama gc ile yrtme gc, bir kiide ya da bir g-

her yurtta ayr ayr ykma uratabilir.

revliler topluluunda birleirse, zgrlk olmaz. nk

Tm g, o ynetimlerde birlemi durumdadr ve her

o durumda bir hkmdar ya da bir kurulun zorba yasalar

ne kadar orada zorba bir hkmdarn varln da vura-

yapp onlar yine zorbaca yrtmesi korkusu ortaya kar.

cak birtakm trensel gsteriler, atafat yoksa da, o varlk

Yarglama gcnn yasa ve yrtme glerinden ayrl-

her an hissedilmektedir.

mamas durumunda da zgrlk yoktur. Yarglama g-

Nitekim zorbalamak isteyen hkmdarlar her zaman

c, yasama gcyle birletirilse, yurttalarn yaam ve z-

tm yksek grevleri kendilerinde toplamakla ie bala-

grl keyf kararlara kalm olur, nk yasay yapacak

mlardr. Avrupa'nn birok kral, devletlerinin tm b-

olan kii, yarglayacak olan kiidir, yargtr. Yrtme g-

yk grevlerini yklenmilerdir.

cyle birletirilse, yargcn eline bask yapma olana ge-

Kuvvetle tahmin ediyorum ki, talya cumhuriyetlerin-

mi olur.

de grlen babadan oula geen aristokrasi Asya'nn zor-

Tek kii ya da nemli kiiler veya soylular yahut halk-

ba ynetimleriyle tpatp ayn deildir. Yarglarn oklu-

tan oluan tek kurul bu erki yani yasa yapma, kamu-

u, bazen yksek grevliler erkini yumuatmaktadr; e-

sal kararlar uygulama ve crmleri ya da kiiler arasn-

itli mahkemeler kurulmakta, bunlar kendilerini lml kl-

daki uyumazlklar yarglama erklerini elinde tutarsa, her

maktadrlar. rnein, Venedik'te, byk kurul yasa ka-

ey yitirilir.

rr, pregadi yrtmeyle, kuarantiler* yarglamayla ura-

Avrupa'daki krallklarn ounda y n e t i m lmldr,

r. Fakat kt olan u ki, bu ayr organlar tek bir kurul-

nk iki erki elinde tutan hkmdar, ncsnn y-

dan olan yksek grevli ya da yarglar oluturur. Bunun

rtlmesini uyruklarna brakr. Bu erkin padiahta

meydana getirdii de hemen hemen tek bir gten baka

topland Trklerdeyse korkun bir zorbalk hkm sr-

bir ey deildir.

mektedir.

Yarglama erki, srekli grevde kalan bir kurula veril-

talya'nn cumhuriyetlerinde, erk bir arada bulunur;

memeli, halkn tm arasndan yln belirli zamanlarnda

zgrlk, orada, bizim krallklarmzdakinden daha azdr.

ve yasann ngrd biimde seilen kiilerden 3 olua-

nk ynetimlerin ayakta kalabilmek iin Trklerde ol-

cak ve gerei sresince grevde kalacak bir mahkeme tara-

duu kadar iddetli yollara bavurmalar gerekir. Buna ka-

fndan yrtlmelidir.

nt olarak, devlet ikencecileri gsterilebilir, herhangi bir

Bylece, insanlarn onca korktuklar yasama gc ne bir

muhbirin, cam istediinde, iine bir sulama mektubu atabilecei ekmece gsterilebilir.
Baknz ite, o cumhuriyetlerde bir yurttan durumu-

(*)

nun ne olabileceini gryorsunuz. Ayn yksek yneticiler kurulu, yasa koyucu niteliiyle kendisine tand tm
104 128

B i r i n c i s i , V e n e d i k C u m h u r i y e t i n d e yz y e d e n o l u a n ve l k e n i n g e n e l
s o r u n l a r m g r m e k l e grevli k u r u l . k i n c i s i V e n e d i k C u m h u r i y e t i n i n
m a h k e m e s i n e verilen ortak ad - .n.

Atina'da olduu gibi ( M ) .

duruma ne bir meslee bal olduundan adeta blnmez

lemi tehlikesi iinde olduuna inanyorsa, ksa ve snr-

ve belli anlamdan yoksun bir nitelie brnecektir. nsann

l bir sre iin, yrtme gcnn, kukulu yurttalar tu-

gznn nnde srekli olarak yarglar, savclar olmaya-

tuklamasna izin verebilir. Bu kimseler yle bir durumda,

caktr, onlardan deil, yarglk makamndan korkulacaktr.

zgrlklerini sonsuza kadar ellerinde tutabilmek iin ondan bir sre yoksun kalyorlar demektir.

Hatta byk davalarda, sann, yasann belirledii koullar iinde kalarak yarglar kendinin semesi gerekir ya

Bu, zorba ephoroslarla* ayn biimde zorba olan Vene-

da hi deilse o kadar byk sayda yargc reddedebilme-

dik devleti engizisyon yarglarnn yerini doldurmann

lidir ki geri kalanlar semi saylabilsin.

usa uygun tek yoludur.

teki iki erk, srekli grev yapacak yksek grevlile-

zgr bir lkede, zgr bir ruhu olduu kabul edilen

re ya da kurullara verilebilir, nk o iki erk, biri devletin

her insann kendi kendisince ynetilmesi gerektiinden,

genel iradesinden, teki de o genel iradenin yrtlmesin-

halkn bir btn olarak yasama gcn elinde tutmas ge-

den baka bir ey olmadklarndan, hibir kii zerinde i-

rekir. Fakat bu, byk lkelerde olanaksz, kklerde de

lem yapmazlar.

birok sakncaya yol aabilir olduundan, halkn kendisinin yapamadn temsilcileri araclyla yapmas gerekir.

Fakat mahkemelerin sabit olmas gerekmez ama verilen yarglar ylesine sabit, ylesine ak olmaldr ki, an-

nsan kendi kentini baka kentlerden ok daha iyi tanr;

cak yasann belirli bir metniyle akabilmelidir. O yarg-

komularnn yetenekleri konusunda verecei yarg, teki

lar, bir yargcn zel bir dnsel eilimini dile getirirse,

yurttalarnmki hakknda vereceinden daha salam olur.

nelere balandmz pek iyi bilemediimiz bir toplumda

u halde, yasama organnn yelerinin ulusun tmnn

yayoruz demektir.

genelinden seilmemesi gerekir. Uygun olan, her merkezde ahalinin bir temsilci semesidir.

Hatt, sank kendisine kar iddet kullanma eilimde

kimselerin eline dt sansna kaplmasn diye, yarg-

Temsilci semenin byk yarar, bu kimselerin sorunla-

larn onun ya da onun dengi kiilerin koullarndan gelen

r tartabilecek dzeyde olmalardr. Halkn durumu bu-

kimseler olmas gerekir.

na uygun deildir. Zaten, demokrasinin byk sakncalarndan biri budur.

ayet yasama gc, davranlaryla kuku uyandrabi-

Kendilerini semi kimselerden genel bir ynerge al-

len yurttalar hapsetme yetkisini yrtme gcne brakrsa, zgrlk kalmaz. Ancak, sz konusu yurttan yasa g-

m bulunan temsilcilerin, Alman diyetlerinde** olduu gi-

znde ok nemli olan bir edimden tr sulanp o su-

bi her sorun iin ayr bir ynerge almas gerekli deildir.

lamaya bekletilmeksizin yant vermesi iin tutuklanmas

Elbette, o yol izlendiinde milletvekillerinin

durumu bunun dnda kalr. Byle bir durumda o yurtta,

ulusun sesinin anlatm oluyor ama, bu te yandan iin

sadece yasann gcne baml durumda olduundan ger-

uzamasna, her milletvekilinin tekiler zerinde bir stn-

ekten zgr demektir.

Fakat yasama gc, kendisinin devlete kar ieriden giriilen gizli bir kt davrann ya da d dmanlarn bir104

(*)

sz daha ok

Sparta'nn yarg ve k o l l u k gc, krallar da iinde o l m a k zere, t m yurttalar

z e r i n d e olan be yargcna verilen san - .n.

( * * ) E s k i d e n Avrupa'nn baz l k e l e r i n d e l k e y n e t i m i m e c l i s l e r i n e verilen ad .n.

131

lk kurmasna yol ayor ve o yzden ok ivedi bir durumda ulusun tm gc bir kapris uruna donup kalabiliyor.
Sidney'in belirttiine gre halkn bir blmn temsil
eden milletvekilleri, rnein Hollanda'da kendilerini grevlendirenlere hesap vermek zorundadrlar. ngitere'de
olduu gibi yerleme blgesi ynetimince grevlendirilirlerse, durum byle olmuyor.
eitli kesimlerde tm yurttalarn temsilci semek iin
oy kullanmaya hakk olmas gerekir. Kendi iradesiyle olamayacak kadar aalk bir durumda bulunduu bilinenler
bunun dnda tutulmaldr.
lk a cumhuriyetlerinin nemli blmnde byk bir
yanl vard: Halk etkin kararlar verebiliyordu. Bu kararlar
birtakm uygulamalar istiyordu. Halk ise bunu hibir biimde yapamazd. Halk ynetim iine ancak temsilcilerini semek zere girmelidir, bu, tmyle elinde olan bir eydir.
nk insanlarn yeteneinin derecesini kesinlikle bilenlerin says azdr ama, genellikle her insan, setii kimsenin
tekilerin ounluundan daha bilgili olup olmadn bilir.
Temsilci organ da herhangi bir etkin karar vermek iin
seilmemelidir; byle bir grevi iyi biimde yerine getiremez. O organn seilme nedeni, yasa yapmaktr ya da yapt yasalarn iyi uygulanp uygulanmadna bakmaktr;
bu grevi iyi yrtebilir. Hatt bu ii yapabilecek yalnz o
organ vardr.
Bir lkede ailesi, zenginlii ya da edindii onurlarla tekilerden ayrlan, ne kan insanlar her zaman bulunur;
fakat bunlar ounluk iine karm kalrlarsa ve onlarn da tekiler gibi tek bir oyu olursa, herkeste ortak olan

imlerini gsleyecek bir kurulu olursa, elde edilir.

Bylece yasama gc hem soylulara hem de halk temsil
etmek zere seileceklere verilecektir. Bunlarn grmelerini ayr ayr yapacak, ayr gr ve karlara sahip ayr
birer meclisi olacaktr.
Szn ettiimiz kuvvetten gc, bir bakma somut
bir deerden yoksundur. Geriye iki kuvvet kalyor. Onlarn da kendilerini lmllatracak dzenleyici bir gce gereksinimleri vardr ve yasamay yklenenlerin soylulardan
oluan kesimi bu grevi yerine getirmeye ok elverilidir.
Soylular kurulu babadan ola gemelidir. nce, doas gerei yledir; ayrca da ayrcalklarn korumada byk
karlar vardr. O ayrcalklar, nefret edilecek eylerdir ve
zgr bir lkede her zaman tehlikede olacaklardr.
Fakat babadan ola geen bir g, kendi zel karlarnn peinden gidip halknkileri unutma eiliminde olabileceinden onu parayla elde etmenin ok byk yarar getirecei sorunlar, rnein vergi toplanmasyla ilgili yasalar
gibi sorunlar sz konusu olduunda o soylular kurulunun
yasamaya yalnz engelleme hakkyla katlmas, karar verme hakk bulunmamas gerekir.
Karar

verme yetkisi

diye kendiliinden karar karma

ya da bakasnn verdii karar dzeltmeyi anlyorum. Engelleme yetkisiyle

de baka birisince verilmi bir karar or-

tadan kaldrmay sylemek istiyorum. Romallarda tribunuslarn gc buydu. Engelleme yetkisini elinde tutan, onaylama hakkna da sahip olabilir, fakat o zaman da

zgrlk onlar iin klelik demektir, o zgrl savun-

o onay, engelleme yetkisini kullanmadn bildirmekten

makta hibir karlar olmayacaktr. nk verilecek ka-

baka bir anlama gelmez ve o da yine ayn yetkiden tre-

rarlarn ou onlarn aleyhine olacaktr. u halde onlarn

mektedir.

yasama iindeki paylar, lke iinde sahip olduklar kar102

lar orannda olmaldr. Bu, nasl halkn onlarn giriimlerini gsleyecek bir kurulu varsa, onlarn da halkn giri-

Yrtme gc bir hkmdarn elinde olmaldr, nk

133

ynetimin hemen her zaman bir anlk bir edime gereksi-

sama yetkisini elinde tutanlarn hangi yanda, hangi dn-

nimi olan bu kesimi birok kii tarafndan yrtleceine

ce dorultusunda olduklar anlalamaz: Meclis durumun-

tek kii tarafndan daha iyi yrtlr. Buna kar, yasama

da toplananlarn dncesi mi toplanmayanlarn dnce-

gcne baml olan, ou zaman, tek kiiden ok birok

si mi tmn temsil edebilir? Kendi almalarna ara verme hakkna sahip olursa ve ayet hi ara vermezse, yani

kii tarafndan daha iyi dzenlenir.

Bir hkmdar olmayp da yrtme gcnn yasama ku-

yasama meclisi hep toplantda kalrsa, yrtme gcne za-

rulundan seilmi birka kiiye verilmesi durumunda z-

rar vermeyi istemesi durumunda, bu bir tehlike oluturur.

grlk olmaz, iki g birlemi olur, ayn kiiler bazen her

Zaten yasama yetkinlerinin meclis durumunda toplanma-

ikisine de katlrlar ve her zaman katlma haklar da vardr.

larna uygun olan ve olmayan ya da daha az uygun olan

Yasama kurulu uzunca bir sre toplanmazsa zgrlk

zamanlar vardr. Bundan tr, meclisin toplanma zama-

yok olur. nk u iki eyden biriyle karlalr: Ya yasa-

n ve sresini dzenleyenin yrtme gc olmas gerekir;

ma karar kmaz, lke anari iine der ya da yasama ka-

o da bunu kendisinin bildii koullara gre saptayacaktr.

rarlarn yrtme organ verir, o zaman da yrtme organ

Yrtme gcnn yasama yetkisine sahip organ giri-

salt bir nitelik kazanr, yani hibir biimde kendisine kar-

imlerini durdurma hakk olmazsa, o organ zorbaca dav-

konamaz.

ranabilir. nk aklna esen tm gc kendi eline alacandan, btn teki gleri yok edecektir.

Yasama kurulunun her zaman toplanm durumda olmasnn yarar yoktur. Srekli toplant durumunda olmak,

Fakat yasama gc, yukarda sylenenin karl olarak,

temsilciler iin rahatszlk yaratr, te yandan yrtme g-

yrtmenin kararlarm durdurma yetkisine sahip olmama-

cn de fazla uratrr, yrtmeyi deil de, ayrcalklar-

ldr. nk yrtme gcnn, doas gerei, snrlar var-

n ve yrtme hakkn savunmaktan baka bir ey yapmaz.

dr, onu kstlamak yararszdr; ayrca da yrtme gc hep

stelik, ayet yasama kurulu srekli toplant durumun-

anlk sorunlar zerinde i yapar. Romallarda tribunuslarm

da olursa, len yelerin yerine yenilerini getirmekten ba-

glerindeki ktlk, onlarn yalnz yasamayla deil, ayn

ka bir ey yaplamaz, bu da, eer kurum bir kez rvetle

zamanda yrtmeyle ilgili kararlar vermelerinden geliyor-

bozulmusa, derdi devasz brakr. eitli yasama kurulu

du. Bu durum, byk rahatszlklara yol ayordu.

birbirini izlerse, o srada grevde bulunan hakknda kt

Fakat zgr bir lkede yasama gc yrtme gcn

izlenimi bulunan halk, hakl olarak bir sonra gelen yasama

engelleme hakkna sahip olmamaldr ama, kendi kotard-

kuruluna umudunu balar. Fakat kurul hep ayn kurulsa,

yasalarn nasl uygulandn denetleme hakkna sahip

rvetle bozulduunu bir kez grdkten sonra artk onun

olmaldr, hatt bu, onun grevi olmaldr. O eit bir y-

yasalarndan da bir ey beklemeyecek, nce fkelenecek,

netimin Girit'e de Sparta'ya da stnl budur. Bilindii

sonra tepkisizlie decektir.

gibi, oralarda Kosmoslar* ve Ephoroslar ynetimleri hakknda hesap vermezlerdi.

Yasama kurulu kendiliinden toplanmamaldr; nk

yle bir kurul ancak meclis durumunda toplanmsa bir
iradeye sahip saylr. Uyumu olarak toplanmazlarsa, ya104

(*)

Girit'te kraln yetkesini d i z g i n l e m e k zere grevlendirilmi on yargca verilen

san - .n.

135

Fakat sz konusu denetleme ne olursa olsun, yasama ile

lar, daha nce de sylediimiz gibi, sadece yasann szle-

grevli organ, yrten kiiyi ve onun sonucu olarak da o

rini dile getiren azlardr; yasann gcn ve arln de-

kiinin davrann yarglama hakkna sahip olmamaldr.

itiremeyen cansz varlklardr. u halde, bu konuda da

Yrtenin kiilii kutsal olmaldr, nk lkede yasama

gerekli olan, yasama organnn, baka bir noktay aklar-

organnn zorba kesilmemesi iin, o, lkeye gereklidir. O

ken gerekli bir mahkeme olduunu sylediimiz kesimi-

sulanrsa ya da yarglanrsa, zgrlk yok olur.

dir. Yasay yasann kendisi kadar ar biimde dile getir-

O durumda devlet bir krallk deil, zgr olmayan bir

cumhuriyete dnr. Fakat, yrtenin kt yrtmesi

meksizin yasay yasa lehine lmllatrmak, o mahkemenin yksek yetkesine ait olmaldr.

iin danmanlarnn kt olmas, yasalara dmanca dav-

Herhangi bir yurttan, kamu ileri iinde, halkn hakla-

ranmas -rnein bakanlar byle olabilirler- gerektiinde,

rna saldrd ve yksek adalet grevlilerinin cezalandra-

her ne kadar yasalar o danman ya da bakanlar insan ola-

mayaca ya da cezalandrmak istemeyecekleri sular ile-

rak kayrrsa da, yine de onlar kovuturulabilir, cezaland-

dii olabilir. Fakat genellikle, yasama gc yarg veremez,

rlabilirler. Bu, bu eit bir ynetimin Knidos'takine stn-

hele bu durumda hi veremez, nk o zel durumda ken-

ln gsterir. Orada yasa,

disi ilgili taraf yani halk temsil etmektedir. u halde, olsa

ammone'lerin4

yarglanmala-

rna, artk ynetimde olmasalar bile, 5 olanak vermediin-

olsa sulandrc olabilir. Fakat sulamasn kimin nn-

den halk hibir zaman kendisine yaplm hakszlklarn

de dile getirecektir? Kendinden aa olan yasa mahkeme-

aklamasn elde edemeyecekti.

lerinin nnde mi eilecektir? O mahkemeler, ondan aa-

Genellikle yarglama gc, yrtmenin hibir blmy-

olduklar gibi, ayrca, onun gibi halk olduklar iin on-

le birletirilmemelidir ama bu kurala uymayan ayrca-

ca byk bir sulandrcnn yetkesinin peinden srkle-

lk durumu vardr, bunlar yarglanacak kiinin kiisel -

necek kimselerden olumulardr. Hayr. Halkn arlna

karyla ilgilidir.

ve bireyin gvenliine dokunulmamas iin, halkn yasa-

Toplum iinde byk yerlerde bulunanlar kskanlr, o

ma grevine katlan kesiminin sulamay soylularn yasa-

kiiler halk tarafndan yarglanrsa, tehlikeye derler, z-

ma grevine katlan kesimi nnde yapmas gerekir; n-

gr bir lkede yurttalarn en az nemlisinin bile sahip ol-

k o soylu kesiminin karlar da tutkular da o halk kesi-

duu eitlerince yarglanma hakkndan yoksun kalrlar.

mininkilerden ayr eylerdir.

u halde, soylularn ulusun olaan mahkemesine karl-

Bu da, bu ynetim biiminin lk a cumhuriyetlerinin

mamas, yasama organnn soylulardan oluan kesiminin

ou karsndaki stnldr. O cumhuriyetlerde hal-

nne getirilmesi gerekir.

kn hem yarg hem sulandrc olmas sakncas vard.

Hem gr alan ak hem kr olan yasann, birtakm

Yrtme gc, sylediimiz gibi, yasamaya engelleme

durumlarda, ok kat olduu olabilir. Fakat ulusun yarg-

hakkyla katlmaldr. yle bir hakk olmazsa, ksa srede

elindeki yetkiler gider. Fakat yasama gcnn yrtmeye

Halkn h e r yl setii y k s e k yneticiler. Bkz. E t i e n n e de B y z a n c e ( M ) .

R o m a l y k s e k yneticiler, grevleri son b u l d u k t a n sonra sulandrlabilirlerdi.

Bkz. D e n y s d " H a l i c a r n a s s e , IX. T r i b u n u s G e n u t i u s ' u n davas ( M ) .

104 136

katlmas durumunda da yrtme gc yok olur.

ayet hkmdar karar verme yetkisiyle yasamaya kat-

lrsa, zgrlk yok olur. Fakat yine de kendini savunmak

rtme gc ona baml olmaktan kacaktr. Bir hak, s-

iin yasamaya katlacandan o katlmay engelleme yetki-

resiz olarak elde tutulunca, o hakkn, elde tutann ken-

siyle yapmas gerekir.

disinden ya da baka birinden gelmesinin pek bir ayrl-

Roma'da ynetimin deimesine neden olan ey, yrt-

kalmaz. Yasama gcnn yrtme gcnn yetkisine

me gcnn bir blmn elinde tutan Senato ile teki

brakaca kara ve deniz kuvvetleri hakknda yldan yla

blmn elinde tutan yksek hukuk adamlarnn halk

deil de sresiz olarak karar vermesi durumunda da, ay-

gibi engelleme yetkisine sahip olmamalaryd.

n ey olur.

te szn ettiimiz ynetimin ana yaps budur. Yasa-

Yrtenin bask yapamamas iin, kendi yetkisine bra-

ma organ, iki blmden oluacak, bunlar birbirlerini en-

klan ordularn, Roma'da Marius dneminde kadar oldu-

gelleme yetkisiyle donatlm olarak birbirlerini balaya-

u gibi, halk olmas ve halkla ayn dnceye sahip bulun-

caklar. Her ikisi de yrtme gcyle balanacak, yrtme

mas gerekir. Bunun byle olmas iin sadece iki yol var-

gcyse yasama gcyle balanacak.

dr: Ya orduda grevlendirilenler davranlarm yurttalar-

Bu g, bir dinginlik ya da duraanlk oluturmaldr.

dan saklamalarn gerektirmeyecek biimde iyi tutum sa-

Ancak, nesnelerin kanlmaz devinimiyle ileri gitmele-

hibi olmaldrlar ve Roma'daki gibi sadece bir yl iin si-

ri gerektiinden, birlikte ilerlemek zorunda kalacaklardr.

lah altna alnmaldrlar ya da srekli bir ordu silah altn-

Yrtme gc ancak engelleme yetkesiyle yasamann

da tutuluyorsa, ordudaki askerler ulusun en aa katman-

bir blm olacandan sorunlarn tartlmasna gireme-

larndan gelmise, yasama gcnn, istedii anda, bunlar

yecektir. Hatt nermesi bile gerekmez, nk kararla-

bozup databilmesi, ayrca, askerlerin yurttalarla birlik-

r onaylamamak her zaman elinde olduundan yaplmas-

te oturmalar ve ayr kamplar, klalar, talimhaneleri ol-

n istemeyecei nerilerin karara balanm biimini red-

mamas gerekir.

dedebilir.

Ordu bir kez yerine oturduktan sonra, dorudan yasa-

lk a'da halkn tmnn sorunlarn tartlmasna ka-

ma organna deil, yrtme gcne baml olmaldr. Or-

tld cumhuriyetlerin birkanda, yrtme gcnn tar-

du, gr al veriinden ok edimle, hareketle grevli bir

tlacak sorunlar nermesi ve halkla birlikte tartmas

kurulu olduundan bu daha doal bir balant olur.

doald. Zaten yle olmasayd, kan kararlarda alas bir

karldk olurdu.

Genellikle insanlar ekingenlikten ok atakla, saknmdan ok etkinlie, tten ok kaba gce nem verir-

Yrtme gc, halktan halkn onay dnda para top-

ler. Ordu her zaman bir senatoyu kmseyecek, subayla-

lanmasna karar verirse, zgrlk yok olur, nk o za-

rnaysa sayg gsterecektir. ekingen olduklarn, ondan

man yasamann en nemli noktasnda, yrtme gc, ya-

tr de kendisine kumanda etmeye layk olmadklarn

sama gcne dnm olur.

sand birtakm insanlardan olumu bir kurulun kendi-

Yasama gc, halktan para toplanmasna, yllk olarak

sine gnderecei buyruklar dikkate almayacaktr. Bu ne-

deil de sresiz olarak karar verirse, kendi zgrln

denle, ordu yalnzca yasama gcne balanrsa, ynetim

kaybetme tehlikesine der, nk bu durumda artk y-

hemen bir asker ynetime dnr. Ola ki, bunun ter139

si olur, o zaman da olaan d koullar ortaya km demektir. nk ordu her biri kendi eyaletine baml birliklerden olutuu iin her zaman paral bir kimlik gsterir. Bu, byk merkezler yalnzca kendi konumlaryla kendilerini savunabildikleri, bu nedenle ilerinde ordu
bulundurmadklar iin byledir.
Hollanda Venedik'e oranla daha gvenli konumdadr,
bakaldran birlikler olsa onlar sular altnda brakabilir,
alktan ldrebilir. nk orada birlikler kendilerine
azk verecek kentlerde deildir. Yiyecekleri kttr.
Ordunun yasama gc tarafndan ynetilmesi durumunda birtakm zel koullar ynetimi askeri ynetime

Bunu sylemekle, teki ynetimleri yok saymyorum; o

en ileri utaki politik zgrln lml bir zgrle sahip olanlara ac vereceini de demek istemiyorum. Ben ki
usun ok ileri gitmesinin her zaman istenilecek bir ey olmadna, insanlarn hep ulardan ok ortalarla daha iyi
badatklarna inanrm, byle bir eyi nasl sylerim?
Oceana adl yaptnda Harrington da bir devletin ana yapsnn varabilecei en yksek zgrlk noktasn irdelemitir. Fakat onun hakknda denilebilir ki, o, tpk gzlerinin nnde Bizans kylar varken Kalkedonya'y kuranlar gibi, bu zgrln deerini nce bilmemi, sonradan
peine dmtr.

dnmekten alkoysa da, bu kez baka sakncalara d-

Montesquieu, Yasalarn

lr. ki yoldan birine saplacaktr: Ya ordunun yneti-

ve devam.

Ruhu Cenevre,

1 7 4 8 , kitap XI, s. 5 8 5

mi yok etmesi ya da ynetimin orduyu zayflatmas gerekecektir.

O zayflamann nedeni, ok kt bir eydir: O, ynetimin zayflndan doar.
Tacitus'un Germenlerin

detleri

konusunda

adl o ok be-

enilesi yapt 6 okunursa, gruiur ki, ngilizler kendi lke

ynetimi dncelerini onlardan almlardr. Demek ki, o
gzel sistem ormanda bulunmu.
nsana ait her eyin bir sonu olduu gibi, szn ettiimiz o devlet de zgrln yitirip yok olacaktr. Roma,
Sparta, Kartaca yok olmadlar m? Bu devlet de yasama gc yrtme gcnden daha fazla bozulduunda yok olacaktr.
ngilizlerin o zgrl bugn tadp tatmadklarn snamak bana dmez. Yalnzca o zgrln onlarn yasalaryla yerlemi olduunu syleyeyim, yeter; dahasm aramyorum.
6

XI. b l m Dc minoribus
men ut ea quoquepenes

1 0

ebusprincipes
plebem

arbitrium

consultat,

de majoribus

es t apudprincipes

omnes;

pertractentur

ita ta(M).

141

Bence insanlar yle bir noktaya gelmiler ki, onlarn doal durumda kalabilmelerine engel olan eyler, her bireyin

JEAN-JACQUES ROUSSEAU (1712-1778)

doal durumda kalabilmek iin gsterdii gce baskn kyor. O halde o ilkel durum artk var olamaz. O durum
varolu biimini deitirmezse, insan soyu yok olur.
Oysa insanlar yeni gler ortaya karamadklarna, yalnzca var olan gleri bir araya getirip onlara yn verebildiklerine gre varlklarn korumak iin, doal durumda
kalmalarna engel olan eylerin direncine baskn kabilecek gleri toplayarak tek bir drtyle ve uyum iinde iletmekten baka yollar kalmyor.
Bu gler toplam ancak birok gcn bir araya gelmesinden doabilir; fakat her insann somut gc ve zgrl, onun yaamda kalmasn salayan ilk eler olduunCumhuriyeti siyaset felsefesinin kuruluunda Cenevreli filo-

dan, insan kendine zarar vermeksizin ve kendine gster-

zof Rousseau'nun ad nem srasnda Montesquieu'den sonra

mesi gereken bakm savsatmakszn, gcn ve zgrl-

ikinci gelir. O n u n dncesi modernlerin siyaset h u k u k u n u n

n o birlemeye nasl verecektir? Bu zorluk, benim ele

belli bal kuramlarn belirleyerek dzene sokmutur. Bunu,

aldm konuya gelince, u szcklerle dile getirilebilir:

toplumsal antlamay bir boyun eme ilikisine deil, ortak-

"yle bir ortaklk biimi bulunacak ki, o ortaklk her

lk antlamasna dntrerek ve hkmdarn egemenliini

ortan kendisini ve mallarn ortak gcn tmyle savu-

bir araya gelmi halkn genel iradesine aktararak yapmtr.

nacak ve koruyacak. Ayrca, bu ortaklk biiminde her bir

kii herkesle birleecek, ancak yine de yalnz kendisine boyun eecek ve eskisi kadar zgr kalacak." te toplumsal

Toplumsal antlama, bir boyun eme deil,

ortaklk antlamasdr
ilkeleri

olan Toplumsal

Szleme

Bu szlemenin maddeleri, iin niteliiyle o kadar belirSiyaset

lenmitir ki, en ufak deiiklik bunlar bo, etkisiz klar.

adl yaptnda

yle ki, belki hibir zaman aka dile getirilmemi olma-

Cenevre'de 1 7 6 2 ylnda yaymlanan ve alt bal

hukukunun

szleme bu temel soruna bir zm getiriyor.

Rousseau, modern politik dncenin en nl sorunlar diz-

larna karn, bu maddeler her yerde birbirinin eidir, di-

gesini, toplumsal

le getirilmeksizin her yerde kabul grmektedir. Meer ki

szleme

ya da antlama

ile ilgili sorunlar

aklamay yklenmitir. Fakat Hobbes ya da Pufendorf gibi

toplumsal antlama bozulsun; o durumda herkes, szle-

monari yanls dnrlerin bir b o y u n eme antlamasn

menin getirecei zgrlk uruna vazgemi olduu ilk

savunduklar o konuda, Rousseau yalnzca ortaklk antla-

haklarn, doal zgrln yeniden eline alr.

masnn hakka uygunluu grn savunmutur.

142

Elbette sz konusu maddelerin tm tek bir madde104 142

ye indirgenmektedir: Her ortan tm haklaryla toplulu-

vcut yani lke ynetimi

a eksiksiz biimde balanmas, o topluluun bir para-

lerince edilgen olduunda devlet, etken olduunda hkm-

organ deniliyor. Ayn varlk ye-

s olmas. nk nce, herkes kendini tmden verdiin-

dar diye adlandrlr. Benzerleriyle karlatrldnda g

den koul herkes iin eittir; koul herkes iin eit olunca

ad veriliyor. Ortaklara gelince onlarn toplu ad

halk'tr,

da, hi kimsenin onu bakalar iin masrafl klmakta bir

ayr ayr ve hkmran yetkeye katlan nitelikleriyle ele

kar yoktur.

alndklarnda yurtta, devletin yasalarna boyun een ni-

stelik hak aktarlmas hi koulsuz gerekletiinden

telikleriyle ele alndklarnda uyruk adn alrlar. Fakat bu

birlik olabildiince eksiksizdir ve hibir ortan artk iste-

terimler ou zaman birbirleriyle kartrlr ve birbirleri-

yecek bir eyi yoktur. nk kiilere birtakm haklar kal-

nin yerine kullanld olur; btn kesinlikleri iinde kul-

sa, kiilerle kamu arasnda karar verecek hibir yksek ki-

lanldklarnda onlar tanmak yeterlidir.

i olmadndan, herkes bir bakma kendi yargc olduundan az sonra her konuda yarg olduunu ileri srmeye balayacaktr. Doa durumu varln srdrecek ve ortakln zorbaca ya da bou bouna yrmesi kanlmaz
olacaktr.
Son olarak u sylenebilir ki, kendini herkese veren, hi
kimseye vermiyor demektir. Kendi vazgetiimizden fazlasn elde edebileceimiz bir ortak olmadndan, herkes

Jean-Jacques Rousseau, Toplumsal

Szleme,

Cenevre, 1762,

kit. I. bl. 6, s. 5 2 2 .

Aktarlamayan ve blnemeyen egemenlik

genel irade zerine kurulmutur
Modern politik d n c e n i n bir baka ok n e m l i kavram
olan egemenlik (bkz. Bodin, Hobbes) burada blnmez, ak-

yitirdiinin dengini ve elindekini korumak iin de daha

tarlamaz, yanlamaz ve temsil edilemez genel iradenin y-

fazla g kazanyor demektir.

rtlmesi olarak tanmlanyor. Cumhuriyetin bir ve bln-

u halde, toplumsal antlamadan onun znden olmayan ayrrsak, antlamann u anlatma indirgendiini g-

mez oluu belki bundandr. Kamu iradesi, kamu yararn belirlemektedir.

rrz: "Her birimiz, kendi varlmz ve tm gcmz,

birbirimizle ortak olarak, genel iradenin yksek ynetimine brakyoruz ve her yeyi btnn blnmez paras
olarak alp kabul ediyoruz."
Bu noktaya gelindiinde antlamaya katlan her bir kimsenin kendi kiilii yerine, o ortaklk edimi, bir tzel ve ortak organ retir. Bunu oluturan ne kadar ye varsa mecliste o kadar oy vardr ve bu kitle, birliini, ortak ben'ini,
yaamn ve iradesini sz konusu edimden alr. Bu yolla
btn teki kiilerle oluan o kamusal kiiye eskiden site
denirdi; bugn kamusal
104

nesne yani cumhuriyet

ya da politik

Grlyor ki, bu formlle, ortaklk bat kamunun tek

tek kiilerle karlkl birbirlerine sz vermelerini ierir ve
her birey adeta kendi kendisiyle bir szlemeye girdiinden ikili bir taahht altndadr: Kiilere kar egemen gcn bir paras olarak ve egemen gce kar devletin bir
paras olarak. Fakat burada yurttalk h u k u k u n u n hi
kimsenin kendi kendisine verdii szlerle bal saylamayaca yolundaki kuraln uygulayamayz. nk insann
kendi kendine kar bir taahht altna girmesi ve yesi ol-

145

duu bir btne kar taahht altna girmesi apayr eylerdir, insan kendisini ancak deimeyen tek bir adan g-

yol bulamamsa, ballk szleri, taahhtleri herhangi bir

rebilir, bu nedenle de kendi kendisiyle szleme yapm

gvenceye balanmam demektir.

bir kii durumundadr. Bununla grlyor ki, halk kitlesi

nk, her birey, insan niteliiyle, zel bir iradeye sa-

iin zorunlu bir temel yasa, hatt toplumsal szleme yok-

hip olabilir ve bu, yurtta niteliiyle sahip olduu genel

tur ve olamaz. Bu, halk kitlesinin, sz konusu szlemeye

iradeye ters debilir ya da en azndan ona benzemez bir

ters dmedike, nc kiilere batla balanamayaca

irade olabilir. zel kar, insana ortak karn dedikle-

anlamna gelmez, nk yabanc karsnda o da basit bir

rinden bambaka eyler syleyebilir. Salt koullarnda ele

varla, bir bireye dnr.

alndnda yaam, doallkla bamsz olan yaam, in-

Fakat siyasi organ ya da hkmdar varln sadece sz-

sana ortak davaya ne borlu olduunu gsterebilir. rne-

lemenin kutsallndan ald iin, hibir zaman - h a t t

in, karlksz bir katk gibi. O katky vermezse bakala-

bir bakasna kar bile- bu birinci bata kar bir taahht

r, karlkl, bedelli olmas durumunda onun eline gee-

altna girip rnein kendisinin bir blmn ya da tm-

cek olandan daha ufak bir ey yitireceklerdir. Bir insan ol-

n baka bir hkmdara aktaramaz. Kendi varln yapan

mayan devleti yapan tzel kiiye dnebilir bir varlk-

bat bozmak, kendini yok etmek olur, hi olan bir ey-

m gibi bakarsa, uyruk grevlerini yerine getirmeyi ka-

dense hi kar.

bul etmeksizin yurtta haklarndan yararlanyor demektir.

Bu okluk bylece tek bir vcutta topland m, yeler-

Bu, daha ileri gittiinde politik varln, lke ynetimi de-

den birine saldrmak, btne saldrmakla e olur. Hele b-

nen soyut varln kmesine yol aacak bir adaletsizliktir.

tne saldrlp da yelerin bundan etkilenmemesi, daha da

u halde toplumsal antlamann bo bir kalp olmamas

olanakszdr. Bylece, grev ve kar, szlemeyi yapan ta-

iin, aka dile getirilmese de bu bat yani her kim kamu

raflarn her ikisini de karlkl birbirlerine yardma zorlar

iradesine kar gelirse, tekilerin tmnn onu buna zor-

ve ayn insanlar, bu ifte iliki altnda, ona bal tm yarar-

layaca batn iermesi gerekir. Bu da, onu, o kar gele-

lar bir araya getirmeye alrlar.

ni zgr olmaya zorlamaktan baka bir ey deildir. n-

Durum byle olunca, egemen g -kendisini oluturan-

k her yurtta yurda kar grevli klan koul, onu her

kiilerden baka bir eyden meydana gelmi deildir ki, on-

trl kiisel bamlla kar gvence altna alr. lke y-

larnkine ters bir kar olsun ya da olabilsin. u halde, ege-

netimi dzeneinin ileyiini salayan, bu kouldur. Yurt-

men gcn uyruklarna kar hibir gvence gstermesi ge-

talar aras balantlar, szlemeler, o olmazsa, anlamsz,

rekmez, nk btnn tm yelerine zarar vermek iste-

zorbaca olabilir, en byk llerde kt kullanmalar kar-

mesi olanakszdr. Ayrca, aada greceiz ki, hibirine

snda savunmasz kalabilirler.

zarar veremeyecektir. Egemen, yalnzca o nedenle yani ege-

146

ayet egemen, onlarn kendisine bal kalmalar iin bir

Yukarda belirtilen ilkelerin ilk ve en nemli sonucu, dev-

men olmas nedeniyle, her zaman o niteliini koruyacaktr.

letin glerinin, devletin bir ortak mal olarak kuruluunun

Fakat, durum, uyruklarn egemene gre olan konumla-

amacna uygun biimde yalnzca kamu iradesi tarafndan

rna gelince deiir. Uyruklarn ortak karlarna karn,

yrtlebileceidir. nk zel karlarn kar karya gel102

mesi, ortaklklar kurulmasn zorunlu klmtr ama buna

Blm II

olanak veren de yine ayn karlarn birbirleriyle badama-

EGEMENLK BLNEMEZ

lar olmutur. Toplumsal ba oluturan o deiik karlarda

ortak olan, ite budur. Eer tm karlarn birbirine uydu-

Egemenlik nasl aktarlamazsa, ayn nedenden tr de

u bir nokta bulunmasayd, hibir toplum ayakta kalmazd.

blnemez. nk irade ya geneldir 1 ya deildir. Halkm

Toplum, yalnzca bu ortak kara dayanarak ynetilmelidir.

tmnn iradesi olabildii gibi, bir blmnn de olabi-

Evet, diyorum ki, egemenlik, kamu iradesinin yrtl-

lir. Birinci durumda, dile getirilmi bu irade bir egemenlik

mesi demek olduundan, hibir zaman aktarlamaz ve or-

senedidir ve yasa deeri tar, ikinci durumda, sz konu-

tak bir varlk olan egemeni de kendinden baka hi kimse

su olan, kiisel iradeden baka bir ey deildir ya da devlet

temsil edemez. Yetke aktarlr, irade aktarlamaz.

ynetiminde grevli bir kimseden km bir senettir, en

nk bir kiinin iradesi belki filan noktada kamu iradesiyle akabilir ama bu uyuma, en azndan, kalc ve

fazla bir kararnamedir.

Fakat, bizim lke yneticilerimiz egemenlii bleme-

deimez olamaz. Nedeni de, bir kiinin iradesinin, doal

diklerinden, paralayamadklarndan, onun hedefleri-

olarak o kiinin ne ald isteklerine, kamu iradesinin ise

ni blyorlar. G ile irade, yasama gc ile yrtme g-

eitlie ynelmesidir. O uyuma sonsuza dek srse bile,

cne ya da vergilere veya adalete, savaa, i ynetimle d

sreceinin bir gvencesi olamaz. Srmesi, yapanlarn be-

ilikilere blyorlar. Bazen btn bunlar birbirine kart-

cerisinden deil, rastlantdandr. Egemen yle diyebilir:

rp bazen ayryorlar. Egemeni d rn bir varla, ayr

"Ben gerekten u adaman istedii ya da istediini syledi-

paralardan olumu bir eye eviriyorlar. Sanki bir insa-

i eyi isteyebilirim." Fakat unu syleyemez: "Bu adamn

n birok ayr vcuttan yapmlar, gzlerini birinden, kol-

yarn isteyecei eyi yarn ben de isteyeceim." nk ira-

larn bir bakasndan, bacaklarn bir ncden almlar

denin byle gelecei kapsayacak biimde kendini bala-

gibi oluyor. Japonya'da sihirbazlar bir ocuu izleyicilerin

mas sama bir eydir ve hi kimse kendi iradesiyle kendi

nnde paralar, sonra paralar havaya savururlar, ocuk

iyiliine kar olan herhangi bir eye raz olamaz. u halde,

havada btnlemi olarak diri ve tm paralar yerinde

eer halk sadece boyun eme sz verirse, bunu yapmakla

aa drrlermi. Bizim politikaclarn bardak evirme

kendi kendini feshetmi, halk niteliini ortadan kaldrm

numaralar da az ok ona benziyor. Toplumun vcudunu

olur. Bir efendi, kendisine boyun eilecek bir kimse ortaya

panayr sihirbaz hilesiyle paralayp sonra bilmem ne yol-

kar kmaz, artk egemen g dediimiz ey yok olur ve

dan yine birletiriyorlar.

bu nedenle lke ynetimi organ yklr.

Bu yanlma, egemen yetke hakknda doru, kesin bilgi-

Bu demek deildir ki egemen g, kar koyabilecekken

ler edinilmemesinden ve o yetkeden kanlar, yaylanlar

koymad srece, yneticilerin buyruklar kamu iradesi

onun bir paras sanmaktan ileri gelir. rnein, sava a-

diye kabul edilemez. yle bir durumda, hi kimsenin ses

karmadna bakp halkm onay verdii sonucunu kar-

Bir iradenin g e n e l olmas iin, her zaman h e r k e s e dile getirilmi olmas ge-

maldr. Bu, daha ayrntl biimde aklanacaktr.

s a p m a genel olma niteliini bozar (J.-J. Rousseau).

r e k m e z , takat t m oylarn saylmas z o r u n l u d u r ; b u n d a n h e r trl b i i m s e l

149

ma ve bar yapma edimlerine egemenliin birer edimi gibi

Bu sylediklerimizden u sonu kyor ki, kamu irade-

baklmtr. yle deildir, nk o edimlerin ikisi de birer

si her zaman drsttr ve kamu yararnadr. Fakat halk ile

yasa deildir, yalnzca yasann birer uygulan, yasa sz-

ilgili grmelerin her zaman ayn drstlkte olduu so-

cne bal dnce saptandnda aka grlecei gi-

nucunu karamayz. Hep halkn iyilii istenir ama o iyi-

bi, yasann var olduunu belli eden zel bir edimdir.

liin nerede olduu her zaman grlmez. Halkn ahlkn

teki blnmeleri de izlersek grrz ki, ne zaman egemenliin paylaldna tank olduumuz sansna kapl-

bozmaya giriilmez ama halk sk sk aldatlr, ite o zaman

halk kt olan istiyor gibi grnr.

sak yanlrz. O egemenliin blmleri sandmz hakla-

ou zaman, herkesin iradesiyle kamu iradesi arasnda

rn hepsi o egemenlie bal durumdadr ve her zaman sz

ayrlk olabilir. Kamu iradesi, yalnzca ortak yarara, herke-

konusu haklarn yalnzca uygulamasn verdii birtakm

sin iradesiyse, zel yarara yneliktir ve herkesin ayr ayr

yksek iradelerin varln gsterirler.

iradesinin toplamna yneliktir. Fakat, sz konusu bu ira-

Bu kesin olmay kusurunun siyaset hukuku yazarlar, koyduklar ilkeler zerinde, krallarla uyruklarnn hak-

delerden birbirlerine zarar veren ular ekip alrsanz, ayrmlarn toplam olarak kamu iradesi kalr.

larn deerlendirmek istediklerinde onlarn yani yazarla-

Yurttalarn aralarnda hi iletiim yokken, yeterince bil-

rn grlerine ne kadar engel olduunu anlatmakla biti-

gilendirilmi halk tartmaya, grmeye girdiinde, kk

remeyiz. Grotius'un birinci kitabnn III. ve IV. blmle-

ayrmlarn okluundan hep kamu iradesi kacak ve g-

rinde, bilginin kendisiyle evirmeni Barbeyrac'n, kendi-

rme her zaman ie yarayacaktr. Fakat byk ortakln

lerine gre, gereinden ok ya da gereinden az ey sy-

zararna birtakm kk manevralar, ufak ortaklklar orta-

lemesinler ve badatrmalar gereken karlar rktme-

ya knca, bu ufak ortaklklarn her birinin iradesi, yele-

sinler diye nasl bilgiliklere, safsatalara batp bulandkla-

rinin gznde genel, devletin gznde zel olur. O zaman,

nr herkes grebilir. Yurdundan honutsuz, Fransa'ya s-

artk kii says kadar oy veren yok, ortaklk says kadar oy

nm Grotius XIII. Louis'ye hulus akmak ister, kitabn

var denebilir. Ayrmlarn says azalr ve daha az genel bir

ona adar, halk tm haklarndan yoksun brakp o haklar,

sonu verirler. Nihayet, bu ortaklklardan bir tanesi, btn

onca hnerle krallara mal etmek iin elinden geleni ardna

tekilere stn gelecek kadar byk olduunda, artk ald-

koymaz. Ayn eyi Barbeyrac da yapard ama, neylesin ki,

nz sonu, kk ayrmlarn bir toplam deil, tek bir ay-

II . James'in kovulmas - o buna tahttan feragat d e r - zeri-

rmdr; o zaman kamu iradesi kalmamtr, stn gelen d-

ne, William'i taht hrsz durumuna sokmamak iin saki-

nce, zel bir dnceden baka bir ey deildir.

nindi davranmak zorunda kalp soldan ark etti. Bu iki ya-

u halde, kamu iradesinin anlatmn bulabilmesi iin,

zar gerek ilkeleri benimsemi olsalard, tm glkler or-

devlet iinde ksm bir ortaklk bulunmamas, her yurtta-

tadan kalkard ve onlar mantkl hareket etselerdi, ac ger-

n dncesinin devletinkine kout olmas gerekir. B-

ei dile getirir, krallara deil, halka gler yz gsterirler-

yk Lkurgos'un tek ve ok parlak yapt bunu amala-

di. Halbuki gerek, insana servet getirmiyor, halk da kim-

mtr. Ksm ortaklklar varsa, bunlarn saysn oaltp

seye elilik, krs vermiyor, zel maa balamyor.

eitsizlii nlemek gerekir. Solon, Numa, Servius bunu

151

yapmlardr. Genel Kamu iradesinin her zaman aydnla-

bakas iin alamaz. Kamu iradesi neden hep dosdoru-

tlmas ve halkn aldanmamas iin bavurulacak saknm-

dur, neden insanlarn hepsi srekli olarak onlarn her biri-

lar sadece bunlardr.

nin mutluluunu ister? Herkes szcne sahip kmayan,

ayet devlet ya da site, yaam yelerinin bir araya gel-

herkes adna oy verirken kendini dnmeyen bir kimse

melerinden oluan bir tzel kiiyse ve tasalarnn banda

yoktur da, ondan. Baka neden olabilir? Bu da ispatlar ki,

kendisini korumak, yaamn srdrmek geliyorsa, ona,

hak eitlii ve onun oluturduu adalet kavram, her insa-

her blm btne en uygun olan yoldan olmak zere

nn nce kendini kayrma isteinden yani insann doasn-

devindirmek ve konumlandrmak iin genel ve zorlayc

dan ileri gelir. Kamu iradesi, gerekten kamu iradesi olma-

bir g gereklidir. Nasl ki, doa her insana insann ken-

s iin hem yneldii varlkta hem de znde yle olmal-

di yeleri zerinde eksiksiz bir yetki verir, toplumsal ant-

dr. O irade herkesten kaynaklanp herkese uygulanmal-

lama da politik organa onun kendi yeleri zerinde yle

dr. Bireysel ve belirli bir nesneye ynelirse doal doru-

eksiksiz bir yetki verir. te, dediim gibi, egemenlik adn

luunu yitirir, nk o zaman, bize yabanc olan eye ba-

alan ey, kamu iradesinin yn verdii bu yetkidir.

kp yarg verirken, nmzde bizi ynetecek hibir gerek

Fakat, kamusal kiiden baka, onu oluturan ve yaam ve zgrl doallkla ondan bamsz olan ayr ayr

nk daha nce yaplm bir genel anlamayla dzen-

gerek kiileri de gz nne almamz gerekir. Yani, ama-

lenmemi bir nokta zerindeki olgu ya da zel bir hak orta-

lanan, yurttala egemenin haklarnn birbirinden iyice ay-

ya kar kmaz, sorun tartmal bir nitelik alr. Bu, taraflar-

rlmasdr. Yurttalarn birer uyruk olarak yerine getirmek

dan birinin ilgili bireyler, tekinin de kamu olduu bir da-

zorunda bulunduklar grevler de onlarn birer insan ola-

vadr. Fakat o davada ne yasa gryorum ne yarg verecek

rak sahip olacaklar doal haktan ayrlmaldr.

yarg. Bu durumda, kamu iradesi aka dile getiriliyor, de-

Kabul edilir ki her insan, toplumsal antlama gerei g-

104

hakkaniyet ilkesi bulunmaz.

mek gln olur, nk yle verilen yarg, olsa olsa taraflar-

cnden, mallarndan, zgrlnden bir ey aktaryorsa,

dan birinin varmak istedii sonu olur; bu da teki taraf iin

ancak kullanlmas topluluk iin nemli olan aktarr; fa-

yabanc, zel ve byle bir durumda hakszla, yanla ak

kat unu da kabul etmelidir ki, o nemi saptayacak yar-

bir talep demektir. Bylece, nasl ki bir kiinin talebi genel

g, sadece egemen gtr. Bir yurtta, devlete yapabilece-

talebin temsilcisi olamazsa, genel talep de zel bir eree y-

i tm hizmetleri, egemen kendisinden bunu ister istemez

nelince niteliini deitirmi ve bir kii ya da bir olgu ze-

yerine getirmek zorundadr. Fakat egemen de uyruklar-

rinde genel niteliiyle yarg veremez duruma gelmitir. r-

na topluluk iin yararsz hibir g yklememelidir. Hat-

nein, Atina halk, yneticileri atar ya da grevden uzakla-

t byle bir eyi isteyemez bile. nk ne doa yasas al-

trrd, kimini dllendirir, kimini cezalandrrd ve yneti-

tnda ne usun yasas altnda, hibir ey nedensiz yaplmaz.

min tm ilerini ayrm gzetmeden pek ok zel kararna-

Bizi toplumun tmne balayan batlar ancak karlk-

meyle yrtrd. Bu durumda halkn kamu iradesi denen

l olduklar iin zorunludurlar. Onlarn doas yledir ki,

eyi kalmam, artk egemen kimliiyle deil, lke yne-

o batlar yerine getirirken insan kendisi iin almadan

ten byk grevli ve yarg kimliiyle davranm oluyordu.

153

Bu sylediim, genellikle dnlene tersmi gibi gelebilir

ama, izin verilsin, dncelerimi aklayacam.

Bylece gryoruz ki, egemen g, nice salt, nice kutsal, nice dokunulmaz olursa olsun, genel uzlamalarn s-

Bundan anlamamz gerekir ki, iradeyi genel yapan ey,

nrlarn amaz, aamaz ve her insan o uzlamalarla kendi-

oy saysndan ok, oylar birletiren ortak kardr. nk

sine braklm olan mallarn ve zgrln dilediince

bu kurumda herkes, zorunlu olarak, kendisinin bakalar-

kullanabilir; yle ki, egemen, hibir zaman bir uyruu te-

na dayatt koullar neyse onlara uymak zorundadr. Bu,

kinden daha ar bir ykmle grevlendirme hakkna sa-

karla adalet arasnda hayran olunacak bir uyumdur ve

hip olamaz, nk yle bir ey ortaya karsa, sorun zel

topluca yaplan tartmalara, grmelere bir hak denklii

bir nitelik tayor demektir, o durumda da artk egemenin

verir. Halbuki herhangi bir zel sorunda, yargcn kuraly-

gc yetkili deildir.

la tarafn kuraln birletiren, eletiren ortak kar bulunmadndan byle bir uyum grlmez.

Bu ayrmlar bir kez benimsendi mi, toplumsal szlemedeki kiilerin vazgemesi yanl olur, nk, onlarn ko-

lkeye varmak iin hangi ynden gidilirse gidilsin hep

numlar, o szleme gerei, gerekten daha nceki konu-

ayn sonuca varlmaktadr: Toplumsal antlama, yurttalar

ma ye tutulur bir dzeye gelmitir ve kiiler haklarn ak-

arasnda ylesine bir eitlik kurar ki, hepsi ayn koullarda

tarmamlar, belirsiz, gsz bir konumdan daha iyi, daha

taahht altna girerler ve hepsinin ayn haklardan yararlan-

gvenli bir konuma, doal bamszlktan zgrle, ba-

mas gerekir. Bylece, antlamann doas gerei, her ege-

kasna zarar verebilme durumundan kendi gvenliklerine,

menlik antlamas yani kamu iradesinin her gerek antla-

bakalarnn alt edebilecei bir somut gce sahip olmak-

mas, btn yurttalar eit biimde taahht altna sokar ya

tan toplumsal birliin alt edilemez kld bir hakka ge-

da eit biimde kayrr; yle ki, egemen, yalnzca ulusun t-

milerdir. Devlete adadklar yaamlar bile, bu szlemey-

mn tanr, fakat tm oluturanlarn hibirini tekilerden

le srekli korunmaktadr. Yaamlarn devletin korunmas

ayrt edemez. u halde bir egemenlik antlamas tam olarak

iin ortaya attklarnda da, ondan aldklarn ona vermek-

nedir? Bu, yksek konumdakinin aa konumdakiyle yap-

ten baka ne yapyorlar ki? Doa durumunda kanlmaz

t bir uzlama deil, btnn kendi yelerinin her biriy-

savamlar yapar ve yaamlarn korumaya yarayacak eyi

le yapt bir uzlamadr ve merudur, nk temelini top-

yaamlar bahasna korurken yaptklarndan daha ok ve

lumsal szleme oluturmaktadr. Ayrca, hak dengesine

daha tehlikeli ne yapyorlar ki bu durumda, bu szleme

uygundur, nk amaca ynelemez; salamdr, nk g-

koullarnda? Gerektiinde herkesin yurdu iin savamas

vencesi, kamu gc ve en yksek yetki orunudur. Uyruk-

zorunludur, elbette. Fakat hi kimsenin hibir zaman ken-

lar bu tr uzlamalardan baka bir eye boyun emedikle-

disi iin savamas gerekmez. Gvenliimiz elimizden git-

ri srece, kendi iradelerinden baka hibir kimseye bam-

tiinde gze aldklarmzn bir blmn, tmn deil,

l deiller demektir. Egemenin ve yurttalarn ayr ayr hak-

bir blmn, gvenliimizi salayan ey uruna gze al-

larnn nereye kadar gittiini sormaksa, yurttalarn hangi

sak yine de krda olmaz myz?

noktaya kadar kendilerine kar, yani biri hepsine, hepsi birine kar taahht altna girebileceklerini sormak demektir.
104 154

Jean-Jacques Rousseau, a.g.y.,

vam.

Kit I, blm 7, s. 5 2 3 ve de-

g, kendisine iyilik etmi kii niteliinizle minnet besleyecektir. Kendi ellerinizle ekip bitiiniz topran rnleri-

VOLTAIRE (1694-1778)

ni derlemeye hakknz vardr. Bir sz vermi ve alm bulunuyorsunuz, o sz tutulacaktr.

nsan hukuku, her ne olursa olsun, yalnzca bu doa hukukuna dayanacaktr ve asl ilke, her iki hukukun da temel ilkesi, topraktadr: "Kendine yaplmasn istemediini bakasna yapma." Oysa bu ilkeye gre, bir insann nasl olup da yle diyebildiini anlamak kolay deil: "Kendinin inanmadn, fakat benim inandm eye inanacaksn yoksa mahvolursun." Portekiz'de, spanya'da, Goa'da
bunu sylyorlar. Baka birka lkede de unu sylemekle yetiniyorlar: "nan, yoksa senden nefret ederim; inan

Milton ve J o h n Locke'tan sonra, XVIII. yzyla varldnda, lke ynetimine yeniden hogry yerletirmek amacyla, tarihin hogr fermanlarn kendilerine borlu olduu XVI. yzyldaki Fransa kral IV. Henri, Alman imparatoru II. Rudolf gibi siyaset adamlarnn dnceleriyle balanty kurann Voltaire olduunu grrz.

zerine

nceleme

bette komularn, kentin, eyaletin senden nefret edecek."

Byle davranmak insan hukukuna uygun bir ey olmu
olsayd, Japonun inliden nefret etmesi, inlinin Siyamldan tiksinmesi, Siyamlnn Ganjllar kovalamas, onlarn
Hinduslularm peine dmeleri, Moollarn ellerine geirlabarlmn ranly boazlamas, onun da Trkleri kltan

Avrupal d n c e tarihinde ok

nemli bir dnemeci gsterir. Voltaire'in Protestan Calas ailesini desteklemek zere tavr koyduu srada yazd bu kitap, J o h n Locke'un Hogr

be, sen benim dinimden deilsin, o halde sen dinsizsin; el-

dikleri herhangi bir Malabarlnn cierini skmeleri, Ma-

Hogr bir doal haktr

Hogr

yoksa sana elimden gelen tm ktl yaparm, pis ucu-

konusunda

mektup

adl yaptn-

dan sonra gelen ve ona kout olan bir tutumla banazl geni bir okur kitlesi n n d e knam ve o kitleye vicdan zgrlnn deitirilemez ve geri alnamaz bir hak olduu
dncesini tantmtr.

geirmesi gerekirdi. Hepsi bir olup kendileri de uzun zaman birbirlerini yemi olan Hristiyanlarn stne atlrlard.
Grlyor ki, hogrszln hukuku vahi ve samadr. Kaplanlarn hukukudur, ondan daha korkuntur,
nk kaplanlar ancak karnlarn doyurmak iin ldrrler, halbuki bizler birbirimizi ak kda izili bir eyler uruna yok etmiizdir.
Voltaire, Hogr

Doal hak, tm insanlara doann gsterdii haktr. o-

zerine

inceleme,

Cenevre, 1 7 6 3 , bl. VI,

s. 59, 60.

cuunuzu yetitirdiniz, o size, babas niteliinizle say102

157

TERS ETAT NEDR?

EMMANUEL SIEYES (1748-1836)

" F e l s e f e g e r e k l i i n snrlarn a m a d k a , o n u
fazla ileri gitmekle sulamayn. Grevi amaca varmaktr, yani oraya ulamas gerekiyor. Yar yolda
kalp da kald yere bayran dikmeye kalksayd,
aldatc olurdu. Yneticinin grevi, tersine, onun
ilerleyiini zorluklarn trne gre
mektir.

derecelendir-

Felsefe ama noktasnda deilse, yneti-

ci onun nerede olduunu bilmez; ynetici amac

grmezse, kendisi nereye gittiini bilmiyordur."

Bu yaznn plan olduka basittir. Kendimize tane soru soracaz:

1 Tiers etat nedir? Herkestir.
2 lke ynetiminde imdiye kadar ne anlam tad?

Tiers etat* ulustur!

Tiers

etat nedir?

Hi.

Sieyes'in bu ad tayan ve Etats

Genera-

u x n u n " 1 7 8 9 Mays'ndaki toplantsndan az n c e yaymlanan kitab, F r a n s z d e v r i m i n i n ilk a a m a s n n , tiers

Meclisinin Jeu de Paume

etat

a n d * * * srasnda kendisini Ulusal

Meclis ilan ettii a a m a n n kaynan oluturur. 1 7 8 9 dem e c i yle diyecektir: "Her egemenliin
ce

ilkesi

her eyden

n-

ulustadr."

3 Ne istiyor? lke ynetiminde bir ey olmak.

Yantlarn doru olup olmadn greceiz. Sonra, tiers
etatnn gerekten bir ey olabilmesi iin imdiye kadar denenmi yollarla imdiden sonra denenmesi gerekenleri ele
alacaz. rnein:
4 Tiers etat lehinde bakanlarn ne yapmaya
ve ayrcalkllarn kendilerinin ne

giritikleri

nerdiklerini,

5 Neyin yaplm olmas gerektiini

ve en son olarak da,

6 Hakk olan yeri alabilmek iin tiers etatya,

kendisine

den iin ne olduunu syleyeceiz.

(*)

T i e r s etat: n c b e k . Fransa'da 1 7 8 9 d e v r i m i n d e n n c e , soylular ve din

adamlar dnda kalan t o p l u m s a l k a t m a n , halk - . n .

(**)

Eski Rejim Fransas'nda yani 1 7 8 9 ncesinde kraln dzenli olmayan

a r a l k l a r l a t o p l a n t y a a r d ve k e s i m d e n : ( e t a t ) , s o y l u l a r , k i l i s e
m e n s u p l a r ve tiers etat'dan o l u a n , yaptrm g c b u l u n m a y a n , d a h a o k
kraln uygulamalarna d e s t e k v e r m e k l e grevli b u l u n a n m e c l i s - .n.

Bir ulusun yaamas ve gnenmesi iin ne yapmak gerekir? Kiilerin

zel almalar ve kamusal

grevlerin y-

rtlmesi.
zel almalarn tm drt bek iinde toplanabilir: 1

( * * * ) J e u de paume: B u g n h e m e n h e m e n u n u t u l m u bir eit tenis. Kraln

Toprak ve su insann gereksinimlerinin en nde gelenlerini

daha n c e k i t o p l a n t l a r n yapld yeri k a p a t t r m a s z e r i n e , b u o y u n u n

karladndan, sralamamzda birinci, kent d almala-

oynand ve ayn ad tayan salonda toplanan tiers etat yelerinin anayasa

kabul edilinceye kadar z l m e m e , y l m a m a y o l u n d a itikleri and - .n.

104 158

ra bal btn aileleri iine alan bek olacaktr. 2 Madde-

lerin ilk satndan tketilmelerine ya da kullanlmalarna

hizmetlerin ne olursa olsun, ne kadar yetenekli olursan ol,

kadar, az ok fazlalaan yeni bir iilik, o maddelere az ok

u noktaya kadar gidersin, onun tesine geemezsin. Se-

karma bir ikinci deer ekler. nsann yaama iin gsterdi-

nin onurlandrlman yakk almaz." Bunun dnda kalan

i etkinlik bylece doann verdiklerini gelitirmeyi baarr

ve saylar ok az olan birka rnek vardr ki, bunlar pek

ve ham rnn bu yolla iki, on, yz kat artabilir. te ikinci

az yer tutar ve gerektii gibi nemsiz kabul edilir; o du-

bein ileri bunlardr. 3 retimle tketim arasnda oldu-

rumlarda edilen laflar ise, ayr birer aalamadr. Bu d-

u gibi, retimin ayr aamalar arasnda gerek reticiye ge-

lama, tiers etatya kar ilenen bir toplumsal crm oldu-

rek tketiciye yararl pek ok ara etmen vardr. Bunlar b-

una gre, bari hi deilse, kamu yararna bir tutum oldu-

yk ve kk ticaret adamlardr. Bir blm srekli olarak

u sylenebilir mi? Tekelin neler yaptn bilmez miyiz?

gereksinimi yer ve zamana gre karlatrp saptar, depo-

Tekel, saf d braktklarnn cesaretini krar ama yzne

lama ve nakletmenin getirecei kr ile ilgili olarak nceden

gldklerini de beceriksizletirdiini bilmez miyiz? Hangi

tahmin ve yatrmlar yapar; bir blmyse maln ya toptan

iten zgr yarmay uzaklatrsalar o iin daha pahal ve

ya perakende olarak kaynaktan tketiciye akn yklenir.

daha kt yaplacan bilmez miyiz?

Bu tr yararllk, nc bee girer. 4 lk bekte yer

Dikkat edilirse, herhangi bir grevi, ii, yurttalar ara-

alan alkan, yararl, tketim ve kullanmn konusuyla u-

snda belli bir snfa zg ayrcalk durumuna getirmekle

raan yurttalar dnda, bir toplumda, pek ok da dorudan

yalnz altrlan adama para vermekle kalnmamakta, ay-

doruya kii iin yararl ya da ona zevk verecek zel i ve ba-

n snftan olup da altrlmayan adamlarn hepsine de,

km etkinlii bulunur. Bu drdnc bee en sekin bilim-

altrlan ve altrlmayanlarm ailelerinin tmne de

sel ve serbest mesleklerden en az gzde saylan ev hizmet-

ayn ey yaplmaktadr. Dikkat edilirse, bizde utanmadan

lerine kadar birok ey girer. Topluma destek olan bu eit

kabul edilen bu dzeni eski Msr'da ve Hindistan ile olan

ilerdir. Bunlar kime dayanr? Tiers etatya (halka).

ilikilerimizde hor grrz. Ama imdi konuyu bytp

Kamu grevleri de, bugnn devlerinde, bilinen drt

bekte toplanr: Ordu, adalet, kilise ve ynetim. Tiers

etat-

nn her yerde yirmide on dokuzu oluturduunu grmek

belki aydnlatacak, fakat aklamalarmz yavalatacak bu

dnceleri bir yana brakalm.
Burada, unlar hissettirmi olmamz yeter: Kamu g-

iin, bunlar ayrntlaryla sradan geirmemiz gerekmez.

revleri iin ayrcalkl bir snfn szm ona yararll bir

Ne var ki, oran bunca yksektir ama onlara ayrcalkl sn-

hayalden ileri gitmez, kamu grevlerinde zahmetli ne ka-

fn yapmak istemedii, gerekten skntl ne varsa, o iler

dar i varsa onlar ayrcalkl snf deil, halk yklenir, o s-

der. Toplumda ayrcalkl snfn adamlar yalnzca para-

nf olmasayd st dzeydeki yerler ok daha iyi doldurula-

l ve nde gelen yerlere konarlar. Byledir diye o snf y-

cakt; st dzeydeki yerler doallkla, kabul edilmi yete-

celtecek miyiz? Yceltmemiz iin tiers etatmn

o ileri geri

neklerin ve hizmetlerin dl olmalyd; ayrcalkllar bol

evirmesi ya da o ilerin stesinden gelemeyecek durum-

paral ve insan ne karan btn mevkileri ellerine gei-

da olmas gerekir. Durum ortada. Ne var ki, tiers etatya ya-

rirlerken yurttalarn ounluu iin iren bir hakszlk,

saklama getirmekten ekinilmedi. Ona dediler ki: "Senin

eitsizlik douyor, kamu yararna hyanet edilmi oluyor.

104 160

Tam bir ulus oluturmak iin gerekli olan her eyin tiers
etatnm

iinde bulunmadn sylemeye kim cesaret ede-

bilir? O, bir kolu hl zincirli, gl ve grbz bir adam-

n yasama kurulu
u bir kitle.

ile temsil edilen ortaklarn oluturdu-

Soylu snfn ayrcalklara, baklklara hatt yurtta-

dr. Ayrcalkl snf kaldrlrsa ulusta bir ey eksilmez, art-

larn tmnn haklarndan ayr haklara sahip olduu, g-

m olur. O halde, tiers etat nedir? Herkestir, ama kstek-

zmze batacak kadar kesin deil mi? Bunlarla soylu snf

lenmi, bask altnda bir "herkes". Ayrcalkl snf olma-

ortak dzenin, ortak yasann dna km oluyor. Zaten,

sa tiers etat ne olacaktr? Yine herkes, ama zgr ve mut-

yurttalk asndan sahip olduu haklar, onu byk ulu-

lu. O olmadan hibir i yrmyor, tekiler olmasa her

sun iinde ayr bir topluluk durumuna getirmi bile. Tam

ey daha iyi gidecek. Ayrcalkllarn ulusa yararl olmak

bir imperium

yle dursun, onu zayflatmaktan, onan zarar vermekten

in

imperio.

Politik yani lke ynetimiyle ilgili haklarna gelince, on-

baka bir eye yaramadklarn gstermek yetmez, bun-

lar da bakalarndan ayr uyguluyor. Halkn vekletini

dan baka, soylu snfn toplumsal rgtlenme iine gir-

hibir biimde yklenmemi, srf ona ait olan temsilcile-

mediini kantlamak gerekir. Soylu snf, ulus iin bir yk

ri var. O temsilciler ayr toplanyorlar. Sade yurttan tem-

olabiliyor ama ulusun bir paras olamyor. Bunu kantla-

silcileriyle ayn salonda toplandklarnda bile, soylu snfn

mak gerekir.

temsili yine esasnda deiik ve ayr oluyor. Temsilcilerin

nce unu syleyelim ki, bir ulusun tm basit blm-

grevi halktan kaynaklanmadndan temeli, ilkesi bak-

lerinin arasnda soylular kastn oturtacak bir yer bulmak

mndan, genel kar savunmay amalamadndan amac

olanakszdr. Sakatlk, gszlk ya da tedavi edilemez

bakmndan ulusa yabanc oluyor.

bir tembellik yznden toplumun ilerine katlmayan pek

u halde, tiers etat, ulusa ait her eyi kapsar; tiers

etat

ok insan olduunu biliyorum. Her kuraln yan banda,

olmayan hibir eye ulusun diye baklamaz. Tiers etat ne-

hele koskoca bir imparatorlukta, kural d durumlar, k-

dir? Herkestir.

tye kullanmalar olur. Fakat hi deilse, u nokta kabul

edilmelidir ki, bu sapmalar, bu ktye kullanmalar ne kadar az olursa, lke o kadar dzenli olur. lkelerin en k-

E m m a n u e l Sieyes, Tiers etat elir?,

Paris. 1 7 8 9 , J e a n Tu-

lard'n nszyle, Paris, PUF, 1982, bl. I, s. 2 8 ve devam.

t dzenlenmii, yalnz tek tek birtakm bireylerin deil,

btn bir snfn, genel hareketin ortasnda durup kprdamamay, retmeye hi katlmakszn retmenin en iyi parasn yutabilmeyi marifet sand lkedir. Elbette byle
bir snf tembellii

nedeniyle ulusa yabanc olacaktr.

Bizim soylular snf da, bizlerin arasnda, sahip olduu

yurttalk ve kamusal ayrcalklaryla, bundan daha az yabanc deildir.
Bir ulus nedir? Ortak

bir yasa altnda yaayan ve ay163

Aadaki g e r e k l i k l e r i y e t e r i n c e ak grmekteyiz:

H A K BLDRLER

Tm insanlar eit yaratlrlar. Yaradan, onlar birtakm aktarlamaz haklarla donatr. Bu haklar arasnda yaam, zgrlk ve mutluluk aray bulunmaktadr. nsanlar arasnda ynetimler bu haklar gvenceye almak iin kurulur ve ynetimlerin drst, dil gc, ynetilenlerin onayndan doar. Ne zaman bir ynetim biimi bu amac ykacak nitelik gsterirse, halkn onu deitirme ya da bozma ve kendisine gvenlik ve mutluluu vermeye en uygun
grnen ilkelere dayandraca ve yine en uygun grnen
biimi verecei bir baka ynetim kurma hakk doar. Aslnda, uzgrrlk, uzun zamandan beri yerlemi ynetimlerin hafif, geici nedenlerle deitirilmemeleri gerekti-

XVIII. yzyln sonunda yaymlanm hak bildirileri. Ameri-

ini syler. nk teden beri yaananlar gstermitir ki,

kan ve Fransz Devriminin simgelerini oluturduklarndan

insanlar alk olduklar biimleri ykarak kendilerini ce-

modern siyaset dncesinin vard noktay zetlerler. Ne

zalandrmaktansa ekilebilir ktlklere dayanmay daha

var ki yazglar ayr olmutur. Amerikan B i l d i r i s i n i n daha

uygun bulurlar. Fakat ktye kullanma, haksz edinme-

1 7 8 7 ylnda Amerikan Anayasas iinde yer almasna kar-

lerden oluan ve deimeksizin hep ayn amaca ynelen

n, Franszlarnki ancak 1 9 4 6 da A n a y a s a n n giriine ko-

uzun bir olaylar dizisi, birinin, insanlar katksz bir zorba-

nulmutur. Aradaki bu ayrm, belki klasik siyaset dnce-

ln boyunduruuna almak niyetinde olduunu belli etti-

sinin Amerika Birleik Devletleriyle Avrupa devletlerinin ta-

inde, onlarn byle bir ynetimi atmalar ve yeni nlem-

rihleri zerindeki etkisinin ayrmn gstermektedir.

ler alarak gelecekteki gvenliklerini salamalar hem haklar, hem grevleridir. Biz smrgeler, byle sabretmi bu-

Birleik Devletler'in Bamszlk Bildirisi

(4 Temmuz 1776)

lunuyoruz ve eski ynetim biimimizi deitirmeye bizleri

zorlayan zorunluluk budur. Byk Britanya'nn bugnk
kralnn* gemii, dorudan amac topraklarmz zerinde

nsanlarla ilgili olaylarn ak iinde, bir halkn kendi-

katksz zorbalk kurmak olan bir dizi adaletsizlikler, hak-

sini baka bir halka balayan balar koparmas ve doa-

sz ele geirmelerle doludur. Bunu ispatlamak iin olgula-

nn yasalarnn ve doann Tanrsnn yasalarnn yery-

r tarafsz dnyaya sunalm:

zndeki devletler arasnda ona ayrd ve hakkn verdi-

Kamu yarar iin en salkl, en gerekli olan yasala-

i yeri almas gerektiinde, insanlk leminin dnceleri-

r onaylamayp geri evirdi. inde bulunulan an iin b-

ne duyduu sayg, o halk, bu ayrlmann nedenlerini ak-

yk nem tayan, ivedi yasalara valilerinin onay vcmclc-

lamaya zorlar.
164

(*)

1 7 6 0 - 1 8 2 0 arasnda krallk eden 111. G e o r g c - .

102

rini yasaklad, bunlara ancak yrrle girmelerinin kendi

resm i yeri ap lkemize bir sr yeni memur gnder-

onayna kadar ertelenmesi kouluyla izin verdi ve bu yolla

di. iimizde, yasama kurullarmzn onay olmakszn ba-

askya alman yasalar dikkate almay bsbtn savsaklatt.

r zamannda, srekli ordu bulundurdu. Asker gc si-

Byk blgelerin rgtlenmesi konusundaki yasalar

vil g karsnda bamsz, hatt ondan stn klma yolu-

da, o yrelerde oturanlar yasama organlarnda temsil edil-

nu tuttu. Bizi temel yasalarmza yabanc ve yasalarmzca

mekten vazgemezlerse onaylamayacan bildirip geri e-

kabul edilmeyen bir hukuk sistemine balamak iin, bir-

virdi. Yasama organlarnda temsil edilmek, bir halk iin,

takm uydurma hukuksal belgeler onaylayarak bakalary-

yalnz zorbalarn korkmas gereken bir halk iin son dere-

la ibirliine girdi. Bunlarn amac uydu: Aramza kalaba-

cede deerli bir haktr.

lk silahl kuvvetler yerletirmek, o silahl kuvvetlerin top-

Yasama meclislerini allmam, rahat olmayan ve n-

raklarmz halkndan kiilere kar ileyecekleri crmler-

fus ktklerinden uzakta bulunan yerlerde toplantya a-

den tr cezalandrlmalarn uydurma mevzuatla nle-

rd. Bunu yapmaktaki tek amac, meclisleri yorup ken-

mek, dnyann tm yreleriyle olan ticaretimizi yok et-

disinin kararlarna uymalarn elde etmekti. nsan hakla-

mek, onaymz almadan bize vergiler koymak, birok da-

rna kendisinin koyduu kstlamalar karsnda erkek-

vada bizi jri ynteminin iyiliklerinden yoksun brakmak,

e bir direnme gsterdikleri iin, eitli zamanlarda Tem-

uydurma sular iin bizleri yarglanmak zere denizler a-

silciler Meclislerini datt. O meclis datmalardan sonra,

r yerlere nakletmek, komu bir eyalette** ngiliz yasalar-

uzun sre yeni temsilciler setirmeyi reddetti. Bunun ze-

nn liberal sistemini kaldrp orada keyf bir ynetim ku-

rine, yok edilebilecek bir g olmayan yasama erki, halk

rarak ve snrlarn genileterek o eyaleti rnek diye gs-

tarafndan yrtlmek zere, olduu gibi, halka geri dn-

tererek ayn zorba ynetimi bizim topraklarmza da sok-

d. Aradaki boluk sresince, devlet, dardan gelecek her

mak, anlamalarmz geri alp en deerli yasalarmz orta-

trl saldrya, ieride oluacak her trl karkla ak

dan kaldrmak, ynetim organlarmzn biimlerini zn-

bir duruma dt.

de bozmak; bizim z yasama kurullarmz askya almak ve

Topraklarmzda nfusun artmasna set ekmeye alt.

kendisini herhangi bir durumda uymamz zorunlu olacak

Bu amacna varmak iin, yabanclarn uyruklua gemele-

yasalar karma yetkisi ile donatmak.

ri iin karlm yasalarn uygulanmasna engeller getirdi.

Bizleri korumasnn dnda ilan ederek, bize sava aa-

Yabanclarn blgelerimize gn yreklendirecek yasa-

rak lkemizin ynetiminden ayrld. Denizlerimizi yama

lar karlmasn da reddetti. Yeni toprak edinme ilemle-

etti, kylarmz ykma uratt, kentlerimizi yakt, yurt-

ri iin koullar getirdi. Yarg erkleri kurulmasn salaya-

talarmz topluca ldrd. u anda bile, en barbar yz-

cak yasalara onay vermeyi reddederek adaletin yrtlme-

yllarda benzeri g bulunur ve uygar bir ulusun bana

sini kstekledi.

hi yakmayan acmasz ve aalk koullarda balam

Yarglar, grev sreleri, cretlerinin tutar ve denme-

olan bu lm, ykm ve zorbalk iini sonuna kadar g-

si bakmndan yalnzca kendi iradesine baml kld.

Halkmz rahatsz etmek ve kann emmek iin birok
104 166

trmek iin yabanc paral askerlerden oluan byk or(*)

B u g n k Kanada - .n.

dular getirtiyor. imizde ayaklanmalar kkrtt, snrlar-

arasndaki her trl politik ba tmyle kopmutur; bu

da oturanlarmzn zerine Kzlderilileri, savama biim-

koloniler zgr ve bamsz devlet nitelikleriyle, sava

lerinin herkesi, ya, cinsiyet, koul gzetmeksizin herke-

amaya, bar yapmaya, badaklk antlamalar imza-

si kltan geirmek olduu iyice bilinen o vahileri sal-

lamaya, ticareti dzenlemeye, bamsz devletlerin yap-

drtmaya alt.

ma hakk bulunan tm baka edimleri gerekletirmeye

Btn bu basklar srasnda biz, hibir yolla dikleme-

yetkilidirler. Tanrnn korumasna duyduumuz eksiksiz

den adalet diledik. Birbiri arkas sra gnderdiimiz dilek-

gvenle, bu demecin desteklenmesine yaammz, var-

elere, birbiri arkas sra gelen adaletsizliklerden baka ya-

lklarmz ve en kutsal malmz olan onurumuzu koydu-

nt alamadk. Kiilii bir zorbann yaptklaryla bylesine

umuzu bildiririz.

belirlenmi bir hkmdar, zgr bir halk ynetmeye la-

Amerikan Bamszlk Demeci, 1 7 7 6 , T h o m a s Jefferson'un

yk deildir.

nsann Haklar

Byk Britanya'daki kardelerimize kar da saygda ku-

ve Doal Hak adl yaptndan ev. B. Barret-

Kriegel Paris, PUF, 1 9 8 9 , s. 109.

sur etmedik. Kendi yasama organlarnn bizi de adaletsiz

bir yarg dzeneinin kapsamna alma giriimleri konubu topraklara g ettiimizi ve yerletiimizi onlara hatr-

Fransa: nsann ve Yurttan Haklar Bildirisi

(26 Austos 1789)

lattk. Onlarn adaletine ve doal iyilikseverliklerine ba-

Daha sonra 1791 Anayasas'nn bana yazlacak olan deme1

sunda zaman zaman onlar uyardk. Hangi koullar altnda

vurduk. Bir gn olup kanlmaz biimde ilikilerimizin,

dostluumuzun kopmasna yol aacak olan bu haksz tu-

Fransz halknn Ulusal Meclis durumunda toplanm

tumlar knamalar iin, ortak bir kaynaktan gelen balar-

temsilcileri, insan haklarn bilmeme, unutma ya da hor

mz adna, onlara yalvardk.

grmenin, genel mutsuzluklarn ve ynetimlerin yoldan

Onlar da usun ve kan bann sesine kulaklarn tkad-

kp bozulmasnn tek nedeni olduunu dikkate alarak,

lar. u halde, ayrlmamz gereini kabullenmek ve onlar

bu demecin toplumun tm yelerinin gznn nnde

da teki inanlar gibi savata dman, barta dost diye gr-

bulunmas, onlara srekli olarak hak ve grevlerini anm-

mek zorundayz.

satmas, her an herhangi bir politik kurum nedeniyle karlatrlabilen yasama ve yrtme erklerinin edimlerine

Bunun sonucunda, Amerika Birleik Devletlerinin Ge-

uyulmas, bundan byle yaln ve kar konulamaz ilkelere

nel Kongre durumunda toplanm temsilcileri olan biz-

dayanacak olan yurtta isteklerinin hep Anayasa nn ayak-

ler, niyetlerimize, doruluk evreninin yksek Yargcn

ta kalmasna ve herkesin mutluluuna ynelmesi amacy-

tank gstererek ve bu topraklarn iyi halknn yetkesi-

la, insann aktarlamaz ve kutsal olan doal haklarn ak-

ne dayanarak aka bildiriyoruz ki, bu koloniler zgr

a duyurmaya karar vermilerdir. Bu nedenle, Ulusal Mec-

ve bamsz devletlerdir ve yle olma hakkna sahiptirler; Byk Britanya tahtna herhangi bir biimde boyun
eme gereinden syrlmlardr; onlarla Byk Britanya

T p k 2 7 E k i m 1 9 4 6 Anayasas gibi, 4 E k i m 1 9 5 8 Anayasas'nn giri, b o l u m u

de, 1 7 8 9 D e m e c i n i n ierdii h k m l e r i yeniden y r l u g c l<oyulur.

169

lis, Yksek Varlk'n* nnde ve korumas altnda, aa-

Keyf buyruklar isteyen, gnderen, uygulayan ya da uygu-

daki insan ve yurtta haklarn tandn bildirir:

latanlarn cezalandrlmas gerekir. Fakat yasa gerei a-

Birinci Madde. - insanlar, haklar bakmndan zgr ve

eit doar ve yle kalrlar. Toplum iinde ancak ortak kara dayanan ayrlklar olabilir.

rlan ya da yakalanan herkesin derhal buna boyun emesi

zorunludur; direnmekle sulu durumuna der.
Madde 8 - Yasann ancak kesinlikle ve aka gerek-

Madde 2 - Bu politik bir araya geliin amac, insann do-

li olan cezalar getirmesi zorunludur. Hi kimse su ann-

al ve deimez haklarnn korunmasdr. Bu haklar, z-

dan nce getirilmi, kabul edilmi ve yasal olarak uygula-

grlk, mlkiyet, gvenlik ve baskya direnmedir.

nan bir yasadan baka bir ey uyarnca cezalandrlamaz.

Madde 3 - Her trl egemenliin temeli, her eyden n-

Madde 9 - Sulu olduu ortaya kncaya kadar, her in-

ce ulustadr. Hibir kurulu, hibir birey aka ulustan

san susuz kabul edildiinden tutuklanmasnn kanl-

gelmeyen bir yetke yrtemez.

maz olduu yargsna varlmas durumunda kendisini ele

Madde 4 - zgrlk, bakasna zarar dokunmayan her

eyi yapabilmektir. Bylece, her insann kendi doal hak-

geirmek iin gsterilecek her trl iddet, yasa tarafndan

ciddi olarak cezalandrlr.

larndan yararlanma snr, toplumun teki yelerinin

Madde 10 - Hi kimsenin dinsel alandakiler de iinde

kendi haklarndan yararlanma snrdr. Bu snrlar yasa ta-

olmak zere dnce ve kanlarndan tr, bu dn-

rafndan belirlenemez.

ce ve kanlarn aa vurulmasnn yasann kurduu d-

Madde 5 - Yasa, ancak topluma zarar dokunabilecek

zeni bozmas durumu dnda, tedirgin olmamas gerekir.

edimleri yasaklama hakkna sahiptir. Yasann yasaklama-

Madde 11 - Dnce ve kamlarn zgrce iletiimi insa-

d hibir eye engel olunamaz ve hi kimse yasann bu-

nn en deerli haklarndan biridir; yani her yurtta zgr-

yurmad bir eyi yapmaya zorlanamaz.

ce konuabilir, yazabilir ve yayabilir; ancak yasann belir-

Madde 6 - Yasa, kamu iradesinin da vurumudur. Tm

yurttalarn yasann oluumuna, dorudan doruya ya da

ledii durumlarda bu zgrln ktye kullanlmasndan tr hesap vermek zorundadr.

temsilcileri araclyla, katlma hakk vardr, ister koru-

Madde 12 - insan ve yurtta haklarnn gvencesi bir

sun ister cezalandrsn, yasa herkes iin ayn olmak zorun-

kamu gc bulunmasn zorunlu klar. Bu nedenle, yne-

dadr. Tm yurttalar yasa nnde eit olduklar gibi, ay-

timine verildii kiilerin zel yarar deil, herkesin kar

n zamanda yeteneklerine gre ve erdemleri ve becerilerinden baka hibir ayrmdan geirilmeksizin her oruna, her
kamu grevine kabul edilebilirler.

iin byle bir kamu gc kurulur.

Madde 13 - Kamu gcnn bakm ve ynetimin giderleri iin, ortak katlm kanlmaz bir eydir. Buna tm

Madde 7 - Hi kimse yasaca belirlenmi durumlar ve bi-

yurttalar, olanaklar lsnde eit olarak katlacaklardr.

imler dnda sulanamaz, tutuklanamaz, hapsedilemez.

Madde 14 - Tm yurttalarn, dorudan doruya ya da

D e v r i m yllarnda T a n r k a r l n d a s k k u l l a n l a n b u d e y i m , 1 7 9 4 y l n d a

nu gzlemlemeye, onu zgrce kabullenmeye, kullanm-

temsilcileri araclyla, bu kamusal katknn zorunluluu(*)

K o n v a n s i y o n M e c l i s i n c e az o k r e s m n i t e l i k k a z a n d r l a c a k b i r t a p n c
adlandracak, fakat ksa m r l o l a c a k t r - .n.

104 170

n izlemeye, orann, ne kadar bir varlk zerinden alma-

can, nasl ve ne kadar sre ile toplanacan belirlemeye hakk vardr.

KAYNAKA*

Madde 15 - Toplumun her kamu grevlisinden ynetimi konusunda hesap istemeye hakk vardr.
Madde 16 - Haklarn gvencesinin salanmad herhangi bir toplumun yasal dayana yoktur.
Madde 17 - Mlkiyet bozulamaz ve kutsal bir haktr; yasal olarak belirlenmi kamu zorunluluunun aka gerektirdii ve nceden hakl bir denek verilmesi kouluna balanan durumlar dnda, kimse bundan yoksun braklamaz.

Amerikan
Doal

Bamszlk
Hukuk

Bildirisi,

1116, F r . ev.: T h o m a s Jefferso, nsau

Haklar

vc

iinde, B. Barret-Kriegel, Paris, P U F , 1 9 8 9 .

B o d i n , J e a n , Cumhuriyetin

Alt Kitab,

1 5 7 6 , 2. basm, Gabriel t o r l i , Paris 1 5 9 3 . Pa-

ris, Fayard, 1 9 8 6 .
B o s s u e t , J a c q u c s Bcnigne, Dnya

Tarihi

Konusunda

Dersler,

Paris, 1 6 8 1 , Paris, Gar-

n i e r - F l a m m a r i o n , 1 9 6 6 , z a m a n dizini ve nsz: J a c q u e s T r u c h e t .
Fransz tnsan H a k l a n Bildirisi, 1 7 8 9 , insann
rct Kriegel,

Haklar

vc Doal Hukuk iinde, Bar-

a.g.y.

Grotius, Hugo, Sava ve Bar Hukuku.

1 6 2 5 , A m s t e r d a m , 1 7 3 4 , ev. J e a n Barbey-

rac, yeniden b a s m , C a e n , 1 9 8 4 .
H o b b e s , T h o m a s , De Cive ya dt Siyasetin

Temelleri.

Paris, 1 6 4 2 , F r . ev. S a m u e l

Sorbiere, Paris, sirey, 1 9 8 1 .

, Leviatha. Dinsel ve dnyasal devletin madde, b i i m ve gc. Londra, 1 6 5 1 , Fr.
ev. F r a n o i s T r i c a u d , Paris, Sirey, 1 9 7 1 .
L o c k e , J o h n , Doa

Yasas

Konusunda

Deneme.

1 6 6 0 , Fr. ev.: Herve G u n e r e t ,

Y a y . : C c n l r c de P h i l o s o p h i e politique et j u r i d q u e , C a e n niversitesi.
, lke Ynetimi

Konusunda

ikinci Kitap,

Londra, 1 6 9 0 , Fr. ev.: David Lazcl, Giri

ve notlar: S. G o y a r d - F a b r e , Paris, G a r n i e r - F l a m m a r i o n . 1 9 8 4 .
M a c c h i a v e l l , Tiin Yaptlar.

n s z : J e a n G i o n o ; s u n u ve notlar: E d n o n d Barin-

co, Paris, Gallimard, 1 9 6 4

M o n t e s q u i e u . Yasalarn

Ruhu. C e n e v r e , 1 7 4 8 , Tm Yaptlar

i i n d e , S u n u ve notlar:

Daniel O s t c r , Paris, Seuil, 1 0 6 4 .

(*)

172

lk basknn tarihinden sonra verilen, sk ve halen kullanlan hr basladr.

102

R o u s s e a u , J e a n - J a c q u e s , Toplumsal

SzlemeT, Cenevre,

1 7 6 2 , Tm Yaptlar

iinde.

Giri ve n o t l a r : M i c h e l L a u n a y , Paris, Seuil, 1 9 7 1 , c.2.

Sieyes, E m m a n u e l , Tiers

etat nedir?,

Paris, 1 7 8 9 , n s z : J e a n Tulard, Paris, P U F ,

1982.
Spinoza, Tannbilimsel-sivasal

Bilgiler,

ev. ve notlar: C h a r l e s A p p u h n , Paris, G a r -

nier-Flammarion, 1965.
de Vitoria, F r a n c i s c o , Amerika

Yerliler

ve Sava

Huhuk

Konusunda

Dersler,

rsz,

eviri ve notlar: M a u r i c e Barbier, Cenevre, Droz, 1 9 6 6 .

Voltaire, Hogr,
Pomeau.

174

C e n e v r e , 1 7 6 3 , Paris, F l a m m a r i o n , 1 9 8 9 , Giri ve notlar: R e n e