Szpakowska

ARCHITEKTURA MIASTA IDEALNEGO, WPROWADZENIE1
ARCHITECTURE OF IDEAL CITY. INTRODUCTION
Ernestyna Szpakowska
Dr in. arch
Politechnika Krakowska
Wydzia Architektury
Katedra Architektury Mieszkaniowej
STRESZCZENIE
Termin miasto idealne funkcjonuje w architekturze, urbanistyce i naukach spoecznych
od renesansu po czasy wspczesne. Odwoanie si do idei obecne jest dzisiaj w praktyce i teorii architektury poprzez projekty miast (Lingang, Masdar), budynkw wielkogabarytowych (Mirador Building, Hybrid Towers) oraz wystawy (Megastructure Reloaded, Ideal City Invisible Cities) i publikacje.
Niniejsze opracowanie ma na celu wprowadzenie do tematu w formie chronologicznego
ujcia ewolucji idei, charakterystyki jej korzeni oraz zarysowania ta kulturowego poszczeglnych epok.
Sowa kluczowe: miasto idealne,
ABSTRAKT
The issue of ideal city is present in architecture, urban planning and social science
since renaissance until contemporaneity. References to the idea are seen today in practice and theory of architecture in projects of the cities (Lingang, Masdar), budynkw
(Mirador Building, Hybrid Towers), exhibitions (Megastructure Reloaded, Ideal City
Invisible Cities) and publications.
The article introduces the subject describing the idea, its roots and cultural background.
Key words: ideal city
1
Artyku opracowano w oparciu o rozpraw doktorsk pt Architektura miasta idealnego, Politechnika Krakowska, Wydzia Architektury 2011, Promotor: Prof. dr hab. in. arch. Dariusz Kozowski.
122
p r z e s t r z e
FORMa 16
Wspczesne opisy miast dwudziestego i dwudziestego pierwszego wieku, chocia zwykle interdyscyplinarne (jak miasto w swojej istocie) i dotykajce rnych aspektw zagadnienia, wydaj si by zgodne w jednej kwestii zanikania jego granic. Paul Virilio w The
overexposed city pisze o nim, jako o pozbawionym granic architektonicznym obiekcie,
dryfujcym w elektronicznym eterze, odartym z wymiarw przestrzennych, co prowadzi
ma do destrukcji wszystkich struktur spoecznych2. Dzisiejszej przestrzeni urbanistycznej nie tylko nie ograniczaj przegrody fizyczne, jakimi byy mury, ale nie wyznaczaj ju
jej take czynniki cigoci tkanki miejskiej, wasnoci czy jurysdykcji podatkowej. Zanikny obecne w urbanistyce klasycznej kontrasty poj tu i tam, centrum i peryferia.3
Zatarte zostay granice pomidzy miastem, przedmieciem i okolicznym krajobrazem.
Civitas obszar znany i bezpieczny cao, ktr jednostka dzieli z innymi i ktra bardziej ni cokolwiek daje jej poczucie tosamoci4, aby zosta zidentyfikowane musi mie
charakter figuralny w stosunku do krajobrazu. Znaczenie pierwszorzdne maj w tym
zasady ograniczenia, bliskoci elementw i ich gstoci, a take wewntrzna organizacja
struktury miejskiej.5
Odwoanie si do idei miasta idealnego obecne jest w ostatnich latach zarwno
w praktyce jak i sferze teorii architektury. W pole dyskursu teoretycznego wchodz organizowane wystawy (przykadowo Megastructure reloaded6, Future City, Experiment and
Utopia in Architecture 1956 20067, a na gruncie polskim Ideal City Invisible Cities8)
i publikacje (na przykad Visionary Architecture Neila Spillera). Aktualno zagadnienia
potwierdzaj w skali urbanistycznej projekty caych miast (realizowane obecnie Lingang
GMP, Masdar Normana Fostera, czy City in the Desert OMA pozostajce w fazie projektu), w skali architektonicznej natomiast wielkogabarytowe budynki-miasta odpowiadajce na problem zagszczenia w obecnych miastach poprzez koncentracj rnorodnych
funkcji i odpowiedniej gstoci zaludnienia w jednej bryle lub ich zespole (jak Mirador
Building MVRDV w Madrycie czy te Hybrid Towers Stevena Holla w Pekinie).
Dla podparcia zagadnie architektury i urbanistyki wspczesnej, pojawiaj si studia
miast idealnych w historii.
STAROYTNA GRECJA
Chocia przykadw miast idealnych w Grecji brak, postrzegana jest ona jako ojczyzna
citta ideale pojcia idei, pierwszych pism utopijnych i geometrii. Z filozofii platoskiej
wywodzi si zagadnienie bytu idealnego w odrnieniu od obiektu materialnego. Idea ma
by wzorem rzeczy, miar poznania i dziaania, czym niepojtym dla miertelnikw
P. Virilio, The overexposed city, [w:] ed. N. Leach, Rethinking Architecture, a reader in cultural theory, New
York 2005, s.383, 384.
Ibidem, s.382.
C. Norberg-Schulz, Bycie, przestrze i architektura, Warszawa 1999, s.29.
Ibidem, s.29,30.
Wystawa Megastructure Reloaded, Visionary Architecture and Urban Design of the Sixites Reflected by Contemporary Artists prezentujca utopijne projekty megastruktur od lat 60 dwudziestego wieku oraz wspczesne
instalacje na ten temat w Ehemalige Staatliche Munze, Berlin-Mitte w roku 2008. Wystawie towarzyszyo opracowanie: Red. S. van der Ley, M. Richter, Megastructure Reloaded, Berlin 2008.
7
Wystawa w Barbican Art Galery w roku 2006 prezentujca ponad 70 projektw architektury eksperymentalnej z ostatnich 50 lat poczwszy od Babylonu Constanta Nieuwenhuysysa i miast Archigramu, poprzez japoskich metabolistw, europejskie megastruktury, a skoczywszy na projektach MVRDV, UN Studio, OMA, FOA
z pocztku XXI wieku. Wystawie towarzyszyo opracowanie: J. Alison, M.-A. Brayer, F. Migaryou, N. Spiller,
Future City, Experiment and Utopia in Architecture, London 2007.
8
W Zamociu i Poczdamie w roku 2006 ledzca relacje pomidzy ide miasta idealnego, a sztuk wspczesn.
ERNESTYNA SZPAKOWSKA, Architektura miasta idealnego. Wprowadzenie.
123
boskim, nie ziemskim.9 Pniejsze miasta idealne z definicji byy deniem do bytu
wiecznego, niezmiennego, doskonaego.
Platon by te autorem najwczeniejszych, utopijnych wizji miast w pismach: Republika,
Prawo, Timaeus i Critias. Republika to perfekcyjne pastwo, oparte na organizacji spoecznej Sparty i Aten. Chocia wizja obejmuje raczej socjaln ni przestrzenn organizacj polis, pewne jej cechy stay si charakterystyczne dla pniejszych miast idealnych
(jak ograniczenie przestrzeni, wymogi odpowiedniej gstoci zabudowy i zaludnienia10),
inne dla w literatury utopijnej11. W Prawie natomiast zaprezentowane zostao miasto
o organizacji kierujcej spoeczno w stron ycia ascetycznego i dobra wsplnoty, radialnym ukadzie przestrzennym, otoczone murem utworzonym z jednakowych, ufortyfikowanych domw, podzielone na dwanacie czci i jednakowej wielkoci dziaki wydzielone dla wszystkich obywateli. Timaeus i Kritias zawieraj wizj idealnych Aten 9000 lat
przed Platonem oraz opis mitycznej Atlantydy. Platoska Atlantyda bya zespoleniem
dwch ukadw urbanistycznych: radialnego (w paacu) i szachownicowego (na rwninie
podzielonej na 60000 kwadratw) pniejszych trace regulateurs. Platon opiera si na
przesankach natury symbolicznej i kosmologicznej. Atlantyda jednak rnia si od miasta z Prawa skal. W odrnieniu od greckiego polis Platon potraktowa j jak imperium
tak gigantyczne, e nasuwa si pytanie, czy poprzez swoj wielko nie staa si dystopi. Jej pierwowzorem miaby by opis Ecbatany Herodota, Babilon i miasta staroytnego
Egiptu.12
Ortogonalny plan miasta greckiego i italskiego (pocztkowo do swobodny) stosowany
by od VII w. p.n.e. w miastach kolonialnych. Jego dojrza form z V w. p.n.e (majc
inspirowa Platona) przypisuje si architektowi Hippodamusowi (wedug Arystotelesa
twrcy Pireusu, Turii, Rodesu i Miletu). Geometryczn dyscyplin ukadu dostosowywano
do specyficznych warunkw otaczajcego krajobrazu.13
Miastem prototypowym dla systemu by Milet, monumentalne zaoenie urbanistyczne
o wielkoci, populacji i ukadzie urbanistycznym z gry zaplanowanych, zlokalizowane na
pwyspie, ograniczone obwaowaniami i lini brzegow. Powstae po utworzeniu ortogonalnej sieci ulic jednakowe, prostoktne bloki zabudowy zagospodarowywano stopniowo,
cz przeznaczajc pod zabudowania publiczne, a cz traktujc jako zapas parcel
budowlanych. O gmachach publicznych Tadeusz Towiski pisze, e zostay rozoone
w doskonaej wewntrznej rwnowadze, determinowanej otaczajcym krajobrazem.14
Charakterystyczna dla systemu bya nieobecno osi kompozycyjnych, (szerokoci ulic
uzaleniano od ich kierunku) i brak kompromisw na rzecz rozwiza dekoracyjnych.
W odrnieniu od symbolicznych zaoe egipskich, przestrze miast greckich warunkowana bya gwnie przesankami funkcjonalnymi neutralna rama mieszczca wewntrz
wszystkie uytecznoci demokratycznego miasta. Arystoteles opisa hippodamejski podzia spoecznoci miasta na trzy stany (rzemielnikw, rolnikw i onierzy), a jego przestrzeni na trzy strefy: wit, publiczn (dla wsparcia armii) i prywatn (w posiadaniu
9
W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, T.1, Warszawa 2004, s.86-89.
10
L. Mumford, The story of utopias, New York 1970, s.32.
11
Cechy powysze to pooenie i warunki klimatyczne wpywajce na rozwj miasta, dobro stanu stawiane
ponad dobro rodziny, powszechna edukacja, limitowana wasno prywatna, ycie ascetyczne, wyedukowana
klasa rzdzca. Tomasz More zaznaczy, e jego Utopia to realizacja przestrzeni przedstawionej w Republice.
[w:] R. Eaton, Ideal cities, Utopianism and the (Un)built environment, London 2002, s.31.
12
H. Rosenau, The Ideal City, Its Architectural Evolution, London 1972 op.cit., s.21, R. Eaton, op.cit., s.32, 33. Z
innych pism filozoficznych zawierajcych wtki utopijne naley wymieni Ptaki Arystofanesa pierwowzr
antyutopii i wizj wczesnej Sparty w yciu Lucyrgusa Plutarcha miasta podporzdkowanego utworzeniu
sprawnej armii. [w:] R. Eaton, op.cit., s.35.
13
S. Kostof, The City Shaped, Urban Patterns and Meanings Through History, London 1991, s.104, 105; Powstawanie i dokadn budowie miast kolonialnych greckich charateryzuje Spiro Kostof. [W:] Ibidem, s.127;
S. Lang, The ideal city from Plato to Howard, [w:] Architectural Review, Nr 668, London 1952, s.91.
14
T. Towiski, Urbanistyka, Tom 1, Budowa miasta w przeszoci, Warszawa 1947, s.43, 44; C. NorbergSchulz, Meaning in Western Architecture, New York 1980, s.24.
124
p r z e s t r z e
FORMa 16
rolnikw). Opowiada si te za podparciem systemu hippodamejskiego ideami platoskimi (wprowadzajcymi do urbanistyki element socjalny) i tradycyjnym greckim planowaniem (racjonalnym powizaniem estetyki z obronnoci), jednoczenie uznajc ortogonaln homogeniczno za odpowiedni w demokracji dla wszystkich funkcji z wyjtkiem defensywnej, dla ktrej bardziej nadawaa si centralna cytadela. Tak system polityczny warunkowa mia przestrze miasta radialne dla oligarchii i monarchii, ortogonalne dla demokracji, a sie dobrze chronionych punktw dla rzdw arystokracji.15
Ryc. 1. Milet rdo: L. Benevolo,

The History of the City, Cambridge
1980.
Fig. 1. Milet. Source: L. Benevolo,
The History of the City, Cambridge
1980.
STAROYTNY RZYM
Antyczna architektura rzymska pomimo przejcia pewnych wzorcw greckich (formy,
porzdki) rzdzia si wasnymi prawami. Odmienne realia spoeczne zaowocoway jednak innym ksztatowaniem przestrzeni.16 W miejsce platoskiej apoteozy ascetyzmu
i ograniczenia wpyww miasta do jego najbliszych okolic wkroczya imperialna ch
podbijania wiata.17 Std rozbudowana sie drogowa i ortogonalne kolonie, stolice prowincji, czy inne strategicznie istotne obiekty. Std te odmienne traktowanie krajobrazu,
prba podporzdkowania natury (w greckiej kulturze zakorzeniony by zachwyt krajobrazem, a w antycznym Rzymie obowizywaa skodyfikowana artykulacja przestrzeni). Typologia obiektw pozwalaa na stosowanie przyjtych kodw niezalenie od ich lokalizacji.18
Takim rozwizaniem modelowym by warowny obz castrum romanum, w miar powik15
R. Eaton, op.cit. s.29.
16
jako odrbnej, artykuowanej, ograniczonej substancji w odrnieniu od greckiej powstajcej w sposb

wynikowy jako przerwa midzy bryami budynkw
17
C. Norberg-Schulz, Meaning op.cit., s.42.
18
Ibidem, s.42; Schulz zauwaa, e o rzymskim antyku moemy mwi, jako o stylu midzynarodowym.
125
szania si wpyww imperium w gb Europy i Afryki stanowicy kanw miast antycznych

oraz pniejszych redniowiecznych i nowoytnych.19
Rytualne wyznaczenie osi zgodnych z kierunkami wiata manifestacja kosmicznego
porzdku rozpoczynao fundowanie nowego miasta:20, cardo w kierunku pnocpoudnie zgodnie z osi ziemi i decumanus wschodnio-zachodni, reprezentujc ruch
soca. Gwne ulice (via Principalis i via Decumana) prowadziy do czterech bram miejskich (Porta Sinistra, Dextra, Praetoria i Quaestoria). Wntrze obozu prostoktne lub
kwadratowe organizowano funkcjonalnie. Cztery rnej wielkoci kwatery powstae
pomidzy gwnymi ulicami dzielono zgodnie z organizacj oddziaw: mniejsze dla dowdztwa, oddziaw wyborowych i konnicy, wiksze dla piechoty i oddziaw ludnoci
miejscowej. Pocztkowo zapenione zabudowaniami tymczasowymi o charakterze militarnym, osady z biegiem czasu staway si miastami ze staymi zabudowaniami mieszkalnymi i gmachami monumentalnymi.21 Modelowo, posadowienie na surowym korzeniu, ograniczenie i geometryczne uporzdkowanie przestrzeni pozwalaj przyrwna
castrum romanum do miasta idealnego.
Powinowactwo z castrum romanum wykazuje paac Dioklecjana w Splicie, uksztatowany
jak niewielkie miasto. Pochodzcy z 305 r. n.e. obiekt mieci garnizon. Ufortyfikowany
by jak zaoenie militarne. Plan paacu uksztatowano na rzucie prostokta. Ulice
kolumnady, biegnce po osiach jego symetrii, na wzr cardo i decumanus, przecinay si
w rodku figury. Na zakoczeniach osi umieszczono bramy flankowane omiobocznymi
wieami, a cao otoczono murem z basztami na rzucie kwadratw. Ulice dzieliy przestrze paacu na cztery strefy funkcjonalne, po dwie garnizonowe i paacowe (midzy
innymi z mauzoleum i wityni Jupitera). O pnoc poudnie przechodzca przez
okrgy westybul (cesarskie salutatorium), due audytorium i przebiegaa przez wychodzc na morze loggi, scalajc przestrze paacu z otoczeniem. Pnocnym zakoczeniem cardo bya Zota Brama punkt wyjcia procesji gloryfikujcej cesarza, przemierzajcej nastpnie perystyl i opisany cig pomieszcze. witynia Jupitera i mauzoleum,
zorientowane odpowiednio na wschd i zachd, tworzyy natomiast o symbolizujc
koniec i pocztek. Sposb organizowania przestrzeni paacu poprzez swoj regularno,
odzwierciedla militarn organizacj spoeczestwa cesarskiego. Jednoczenie, ksztatowany jak rzymska witynia, by palatium sacrum zaoeniem, ktrego gwn cech
stanowia nie obronno, ale manifestacja wadzy wieckiej i religijnej.22
Witruwiaski plan miasta Helen Rosenau przedstawia, jako pierwsz pen wizj miasta
idealnego. Pomimo zainteresowania gownie praktycznymi zagadnieniami dotyczcymi
budynkw i przestrzeni publicznych (jak usytuowanie rynku w centrum miasta czy wpisywanie wie obronnych w lini murw), sam schemat ma podoe symboliczne. Koncentryczno radialny ukad wyznaczony zosta za pomoc omiu promienistych ulic, a liczba
osiem miaa w mitologii i astronomii znaczenie magiczne. (Omiu bstwom dedykowano
atesk r wiatrw, podwojona wystpowaa w rytuaach wicych czowieka ze
wszechwiatem). Przebieg ulic witruwiaskich mia by dyktowany r wiatrw, jednak
pozornie funkcjonalnemu zaoeniu brak dokadnoci. Witruwiusz zdawa sobie spraw
19
Umberto Eco przypisuje antycznym Rzymianom obsesj granicy. Romulus zabija brata naruszajcego
wyznaczon przeze granic, a Cezar przekraczajc Rubikon wypowiada znamienne Aleia iacta est wiedzc, i
stawia krok bez moliwoci odwrotu. Demiurgiczna bariera wody jest rzecz wit, a amice j mosty produkt rk ludzkich witokradztwem. Zaoeniem aciskiego realizmu jest nastpstwo przyczynowo skutkowe, linearno i nieodwaracalno czasu, a wic istnienie nieprzekraczalnych granic czasoprzestrzennych.
(Albativus absolutus) [w:] U. Eco, Czytanie wiata, Krakw 1999, s. 5-7.
20
Osiowo jest cech charakterystyczn architektury i urbanistyki rzymskiej. W odrnieniu od wczeniejszych

osi egipskich, podporzdkowanych ukadowi ortogonalnego o rzymskich powiedzie mona, e organizuj
kompleksowy ukad, z elementem rodka, definiowanym, jako przecicie osi. [w:] C. Norberg-Schulz, Meaning
op.cit., s.42.
21
Ukad stawa si niejednokrotnie kanw redniowiecznego. [w:] T. Towiski, op.cit., s.53,54; R. Eaton, op.cit.,
s.34, 35; S. Kostof, The City Shaped op.cit., s.108; Norberg-Schulz, Meaning op.cit., s.42,43.
22
Norberg-Schulz, Meaningop.cit. s. 53.
126
p r z e s t r z e
FORMa 16
z warunkw lokalnych burzcych ustalony porzdek i zaznacza konieczno przystosowania do nich realizacji. Geometryczny schemat stawa si zaoeniem modelowym
niezalenym od otoczenia, obliczonym na osignicie harmonii, regularnoci i ograniczenie przestrzeni jak u Platona. Jednak wedug Helen Rosenau miasto z rzymskiego traktatu nie wykazuje istotnych podobiestw do platoskiego. Przeciwnie, rnice widoczne s
chociaby w podziale. Rzymskim omiu sektorom nie odpowiada grecki podzia na dwanacie (z Prawa), oparty na astronomicznym kalendarzu. Miasto Witruwiusza nie byo
utopi socjaln. Wskazuje na ten fakt brak zainteresowania typowymi domami mieszkalnymi i nieobecno budynkw wielopitrowych (w cesarskim Rzymie nawet szeciokondygnacyjnych). Byo ono jedynie formalnym ukadem, charakterystycznym dla czasu swojego powstania, a wpywowym w okresie renesansu.23
Ryc. 2. Castrum Romanum. rdo:

L. Benevolo, The History of the City,
Cambridge 1980.
Fig. 2. Castrum Romanum. Source:
L. Benevolo, The History of the City,
Cambridge 1980.
Ryc. 3. Paac Dioklecjana w Splicie.

rdo: L. Benevolo, The History of
the City, Cambridge 1980.
Fig. 3. Diocletians Palace Split.
Source: L. Benevolo, The History of
the City, Cambridge 1980.
TRADYCJA JUDAISTYCZNA
Helen Rosenau uznaje tradycj judaistyczn za istotn w formowaniu redniowiecznego
konceptu miasta idealnego. Oparte na mitach babiloskich wtki ogniskowano na tematach wityni i miasta Jeruzalem. Kontrastem do Jeruzalem byo miasto grzechu, reprezentowane w ikonografii i pimiennictwie przez Babilon lub staroytny Rzym. Tradycja
ydowska nadawa miaa obrazowi architektonicznemu znaczenie uniwersalnego symbo23
H. Rosenau, op.cit., s.23-25.
127
lu moralnego, pod wpywem starotestamentowego zakazu ikonograficznych przedstawie

istot ywych. Podczas kiedy wizje greckie i rzymskie, (chocia z kosmologicznymi podtekstami) pozbawione byy pierwszorzdnego znaczenia symbolicznego, widoczne byo
ono w tradycji judaistycznej. Wszystkie trzy powysze miay natomiast bezporedni wpyw
na urbanistyk redniowieczn. 24
REDNIOWIECZE
Wraz z upadkiem Cesarstwa Rzymskiego przebrzmiaa tradycja miasta antycznego. Romaskie byo niewielkim skupiskiem ludnoci, czsto przeksztaconym z dawnych wsi lub
miast kolonialnych. Miao przewanie nieregularny ukad i form warown dostosowan
do czynnikw topograficznych.25
W raczkujcej, nowej cywilizacji architektoniczno-urbanistycznej do jedenastego wieku
gwnymi centrami kulturalno-ekonomicznymi byy klasztory. Ograniczone murem zespoy
zabudowa traktowano jak odrbne organizmy, ju wtedy kojarzone z miastem utopijnym, bo zapewniajc idealny ywot we wsplnocie miay by przedsionkami do raju. Na
ich zaoeniach oparto utopi zakonu - ide wyselekcjonowanej spoecznoci, o wsplnej
wizji wiata, samowystarczalnej, odseparowanej dla ochrony okrelonego stylu ycia. 26
Na pochodzcej z dziewitego wieku rycinie planu klasztoru w Sankt Gallen27 uwidoczniono koci otoczony zabudowaniami: szpitalnymi, szkolnymi, rolniczymi
i rzemielniczymi. Klasztor podzielony zosta na cztery strefy rozmieszczone wok kocioa: klauzurow wok dziedzica, otwart na pnoc od kocioa (ze szko dla
wieckich, zabudowaniami gocinnymi i domem opata), stref mieszkaln mnichw oraz
tereny zarezerwowane dla chorych i nowicjuszy. Plan uwaany jest za przestrzenn reprezentacj ycia klasztornego wedug postanowie 817 synodu z Aachen. Podzia przestrzeni wewntrznej klasztoru narzucay warunki funkcjonalne, a stosowanie regu symetrii, czy okrelonych proporcji wskazywao na inspiracje religijne. Regularny, ortogonalny
rzut mia by kontynuacj tradycji rzymskich (castrum romanum), a sposb podania wywodzi si z rysunkw Witruwiusza. Rycin mona uzna za plan miasta idealnego suya bowiem jako model, a nie rzeczywiste rysunki budowlane. Nigdy nie zrealizowano projektu w caoci (powstay koci jest skromniejszy od narysowanego), ale organizacja
przestrzeni oparta na rozmieszczeniu funkcji zgodnie z religijnym uporzdkowaniem,
odwzorowywana bya w kadym podobnym obiekcie.
Pewne elementy rzeczywistoci klasztornej weszy na stae do historii myli utopijnej:
ycie spoeczne oparte na ascezie i odrzuceniu wasnoci oraz porzdek i dyscyplina
zblione do onierskiej. Wprowadzane w walce z pokusami ycia wieckiego i anarchi
wymagay one przestrzeni parcelarnej - miejsca klauzurowego: wydzielonego, zamknitego, chronionego przez monotoni, zapewniajcego samotno duszy i ciaa. Cela
klasztorna stawaa si podstawow komrk poddajc jednostki parcelacji, bo umoliwiaa cigy nadzr, a klasztor zbiorowoci odseparowanych indywidualnoci.28
Z twrcw utopii zakonu powstajcych w pniejszych wiekach wystarczy wymieni Jeremyego Benthama, Charlesa Fouriera czy Le Corbusiera.
XII i XIII wiek to ju okres rozpowszechniania si (w krajach europejskich najbardziej
rozwinitych ekonomicznie) planw regularnych, przy czym miasta pochodzce z tego
samego okresu wykazuj due podobiestwo ukadu powodowane uwarunkowaniami
24
Ibidem, s.25-30; R. Eaton, op.cit., s.25.
25
T. Towiski, op.cit., s.60,61.
26
Utopia zakonu graniczy z utopiami eskapistycznymi, pozbawionymi planu dziaania, pozostawiajcymi go

czytelnikom, czasem zwanymi czcz zabaw intelektualn. [w:] J. Szacki, Spotkania z utopi, Warszawa 1980,
s. 53,54, 116-135.
27
Przypisywana Haito, biskupowi Reichenau i Basle.
28
M. Foucault, Nadzorowa i kara, Warszawa 1998, s.137-139.
128
p r z e s t r z e
FORMa 16
obronnymi i gotyckim wymogiem uniformizacji (w zakresie sieci ulicznej, obwarowa,

sytuowania kociow i innych budynkw monumentalnych). Krzyowy plan bastides
uznawany jest za pokrewny pniejszemu renesansowemu miastu idealnemu. Podobiestwo opiera si na wczeniejszym zaoeniu rozmiaru i ksztatu, ograniczeniu powierzchni
i geometrycznej organizacji przestrzennej (w odrnieniu od wikszoci miast redniowiecznych, gdzie planowanie urbanistyczne i wzrost postpoway jako dwa rwnolege,
uzupeniajce si procesy). Aigues Mortes podawane jest jako przykad powstaego wedug okrelonego planu miasta o idealnej formie, odzwierciedlajcej konkretny cel (stacjonowanie armii krzyowej krlw francuskich). Ukad na podobiestwo rzymskich obozw militarnych zamknito w prostokcie obwarowa. W redniowieczu dwie rzymskie
bramy zastpiono wiksz ich iloci i dodatkowymi furtami. Powstay Tour de Constance
przy pnocno - zachodnim naroniku i prostoktny rynek w centrum, a militarne przeznaczenie spowodowao, e gwny wysiek budowniczego i planisty skupiony zosta na obwarowaniach.29 Z biegiem lat Aigues Mortes zachowao swoj idealn form, ale wraz
z kocem krucjat stracio swj gwny cel i racj bytu. Paradoks polegajcy na tym, e
urbanistyczny organizm zamierzony jako wieczny szybko stawa si przestarzay, charakterystyczny jest dla wielu miast idealnych.30
W urbanistyce redniowiecznej wyranie widoczne s dwa odmienne trendy: powolna
transformacja antyku w kierunku formalnej abstrakcji wraz z uproszczeniem detalu oraz
wzrost zainteresowania opisywaniem miasta redniowiecznego, z naciskiem na realizm
i rnorodne formy uytecznoci. Ten drugi wprowadza do renesansu.31
29
Ryc. 4 Opactwo Sankt Gallen rdo: R. Eaton, Ideal

cities, Utopianism and the (Un)built environment,
London 2002
Fig. 4. Sankt Gallen Abbey. Source: R. Eaton, Ideal
cities, Utopianism and the (Un)built environment,
London 2002
T. Towiski, op.cit., s.127-133.
30
W. Braunfels, Urban Design In Western Europe, Regime and Architecture, 900-1900, Chicago 1988
s.151,152; H. Rosenau, op.cit., s.43,44.
31
H. Rosenau, op.cit. s.46.
129
PRZEOM REDNIOWECZA I RENESANSU

Przeom epok redniowiecza i odrodzenia wraz z przemianami socjalnymi (sekularyzacj,
zainteresowaniem antykiem, wzrostem znaczenia indywidualnoci) przynis zmian
w postrzeganiu miasta. Poczwszy od XV wieku stao si ono obiektem analizowanym
i opisywanym. Wraz ze studiami powstaway teorie dotyczce jego postaci idealnej. Dwie
z nich to opis Florencji Leonardo Bruni i freski w Sala dei Nove Palazzo Publico w Sienie
(1337-39) autorstwa Ambroggio Lorenzetti obrazy alegoryczne bdce symboliczn
ilustracj Dobrych i Zych Rzdw. 32
Wraz z przeomem epok nastpia zmiana statusu architekta i unowoczenienie sposobu
prezentacji wynalazek perspektywy. Na nowatorskie traktowanie miasta wpywao porwnanie z innymi kulturami (Konstantynopol, pisma greckie i bizantyjskie, odkrycia geograficzne, Tenochtitlan, idealizowany staroytny Rzym, wydanie Witruwiusza) zostaje
przeamana redniowieczna zachodnioeuropejska tradycja urbanistyczna. Rozpocza
si adaptacja istniejcych miast - doskonaych rodowisk ycia dla mecenasw, wymagajcych odpowiedniego ta estetycznego. Z braku wystarczajcych rodkw projekty czsto pozostaway wizjami na papierze, a mecenasi ograniczali si do przeksztacania
fragmentw istniejcych miast. 33
Ryc. 5. A. Lorenzetti, Ze rzdy.

rdo: H. Rosenau, The Ideal City,
Its Architectural Evolution, London
1972.
Fig. 5. A. Lorenzetti, Ze rzdy.
Source: H. Rosenau, The Ideal City,
1972.
Ryc. 6. A. Lorenzetti, Dobre rzdy.

1972.
Fig. 6. A. Lorenzetti, Dobre rzdy.
1972.
32
R. Eaton, op.cit., s.41; Dobre rzdy ilustruje krajobraz z realistycznym przedstawieniem bogosawiestwa
rolniczej ziemi i obraz ycia arystokratycznego miejskiego, jedcw i radosne kobiety. Ze natomiast to zabudowania miejskie w ruinie, miasto opuszczane przez mieszkacw i zajmowane przez wojska.
Na wczeniejszym obrazie zatytuowanym Miasto nad Morzem, take przypisywanym Lorenzetti przedstawiony
jest krajobraz (miejskie wiee otoczone murami) zbliony stylistycznie do opisanych scen. [w:] H. Rosenau,
op.cit., s.42.
33
H. Rosenau, op.cit., s.41-44; R. Eaton, op.cit., s.50.
130
p r z e s t r z e
FORMa 16
RENESANS
Ustalenie, kto po raz pierwszy zastosowa termin miasto idealne nastrcza trudnoci.
Z szesnastego wieku zachoway si dwa traktaty ze sowami citta ideale w tytule: Bartolomeo Ammanatiego z roku 1584 i Kawalera Giorgio Vasariego Modszego z roku 1598.
Zawarte w nich wizje miast miay stanowi odpowied na poszukiwania rodowiska i metod organizacji ycia, wpywajcych na popraw moralnoci mieszkacw.
W okresie renesansu miasto podlegao przemianie rozpocztej w pnym redniowieczu,
od bezustannie powikszajcego si urbanistycznego organizmu (dzikiej bestii o monstrualnym ksztacie34), poprzez schemat o niezmiennym rozmiarze i cile zdefiniowanej
siatce ulic, do sformalizowanego manierystycznego tworu. Wedug Giediona gwiedziste
citta ideale miao by racjonalizacj ukadu redniowiecznego, jednak wikszo historykw pomimo nastpstwa chronologicznego i podobiestwa formy citta ideale przykadowo do francuskich bastides, uznaje za blisze planowaniu renesansowemu raczej starodawne miasta chiskie czy rzymskie castrum romanum. Odrodzeniowe maj odmienn
genez. Byy wytworami racjonalizmu, chodnego rozumowania pozbawionego pobudek
religijnych i emocjonalnych. czyy dowiadczenia wczeniejszych epok z ideami wspczesnymi, ksztatujc wasny jzyk form i tworzc miasto oparte na zasadach cisego
ograniczenia przestrzennego i radykalnego formalizmu35.
Przestrze renesansowa bya cile uporzdkowana i zunifikowana. Ksztatowana wedug rygorystycznie stosowanych proporcji, o elementach ograniczonych do podstawowych form geometrycznych, co zapewniao homogeniczn harmoni, tworzon przez
powtarzalne jednostki lub kompozycyjn cigo dziki interakcji bry.36 Aranowano j
jako adnie uksztatowan pustk, w odrnieniu od redniowiecznej, otoczonej skomplikowanymi i wyrazistymi strukturami37. Form gotyckiej katedry wyparo przekryte kopu,
koliste wntrze. Architektur bry zastpia architektura pustki. Podobnie byo w urbanistyce. Doskonaym przykadem jest florencka Piazza della SS. Annunziata prostoktny
plac otoczony jednolitymi, arkadowymi fasadami budynkw o dyskretnej artykulacji. adna z otaczajcych plac bry nie dominuje, a jednoci kompozycji nie burz nawet wyloty
ulic, dyskretnie ukryte w rytmie arkad. Harmonijne wntrze byo przestrzeni ksztatowan wedug zasad geometrii. Na jej ksztat wyrany wpyw miaa konstrukcja perspektywy,
ktrej geometryczne wyznaczenie, cho stosunkowo jeszcze nieskomplikowanej, pozwolio na wprowadzenie do urbanistyki pojcia trzeciego wymiaru.38
Ujednolicenie bry budynkw, widoczne jest te na obrazie przypisanym Luciano Laurana
(jednym z trzech miejskich spalliere)39, gdzie upodobnienie Koloseum, uku tryumfalnego
i baptysterium za pomoc zmiany skali i trikw perspektywicznych sprawia, e wntrze
midzy nimi nabrao regularnoci i harmonii. Absolutnie homogeniczna przestrze odpowiadaa wizji citta ideale, bdc jak ono samo nieosigalnym ideaem. Wobec niemonoci jej uzyskania harmoni odrodzeniowych wntrz osigano stosujc rodki zaczerpnite
z antyku - proporcje i wspmierno, utosamiane z greckimi pojciami analogii
34
T. Zarbska, Miasto idealne, renesansowa mrzonka czy program dziaania, [w:] Architektura, Nr 420, 1984,
s.26.
35
S. Giedion, Przestrze, czas i architektura, Narodziny nowej tradycji, Warszawa 1968, s.71; E.A. Gutkind,
International history of city development, New York 1969, s.118, 119; T. Zarbska, op.cit., s.29;
36
C.N. Schulz, Bycie op.cit., s. 10, 61,62.

37 W planach miast idealnych wiza si miao to z zaniedbaniem blokw zabudowy. Wedug Gutkinda skutkowao to kultem ulicy, wyraajcym si pniej w serii projektw uwzgldniajcych form wntrz urbanistycznych,
bez estetycznego i funkcjonalnego powizania ich z budynkiem mieszkalnym, a przez niego z sam istot
ludzk. [w:] E.A. Rasmussen, Towns and buildings, Described in drawings and words, Massachusets 1969.
, s.23; Gutkind, op.cit., s.118,119.
38
S.E. Rasmussen, Odczuwanie architektury, Warszawa, 1999, s.50-55; V. Scully, Architecture, The natural
nad the manmade, New York 1991, s. 198-200; E.A. Gutkind, op.cit., s.129,130.
39
R. Eaton, op.cit., s.50; Czasami przypisywane one s Alberti lub Piero della Francesco.
131
i symetrii. Pitagorejski stosunek czci do caoci odpowiada platoskiemu powizaniu

makro i mikrokosmosu.40
Renesansowa perfekcja estetyczna to perfekcja matematyczna. Citta ideale opierano na
formie koa lub figur umiarowych, majcej uzasadnienie zarwno religijne jak
i estetyczne. Ksztat najdoskonalszy odpowiada budowie wiata. Platoski demiurg stworzy go jako kul, poniewa uwaa j za doskona, najrwniejsz, gadk, rwnomiern
i rwn we wszystkich kierunkach.41 Jednoczenie plan gwiadzisty wydawa si koncepcj logiczn. Perspektywa renesansowa bya perspektyw centraln o ograniczonym
dystansie. Wymagaa odpowiedniego punktu, aby zatrzyma wzrok.42
Gutkind jest zdania, i cisa geometryzacja renesansowych citta ideale zabijaa malowniczy teatr rnorodnoci, jakim byo miasto redniowieczne. Paradoksalnie epoka kultu
jednostki, ktrej ducha zrodziy indywidualnoci, miaa t indywidualno niszczy. Wierzc w moliwo reformy spoeczestwa poprzez doskonalenie otoczenia, nie brano pod
uwag czynnika ludzkiego, jego wielowymiarowoci, indywidualnych cech charakteru.43
Ryc. 7. Piazza Santa Annunziata.

1972.
Fig. 7. Piazza Santa Annunziata.
1972.
Ryc. 8. Spalliere. rdo: R. Eaton,

Ideal cities, Utopianism and the
(Un)built environment, London 2002
Fig. 8. Spalliere. Source: R. Eaton,
Ideal cities, Utopianism and the
40
V. Scully, Architecture, The natural and the manmade, New York 1991, s. 208; D.Summers, Real spaces,
World Art. History and the Rise of Western Modernism, London 2003; C. Van de Ven, op.cit., s.13.
41
uk pkolisty jest elementem atwiejszym w percepcji i przyjemniejszym w odbiorze ni ostry, bo wzrok bez
zahamowania biegnie od jednego koca do drugiego. Podobnie doskonae jest koo. [w:] A. Filarete, Trattato,
[w:] W. Tatarkiewicz, op.cit., s.75, 136-140; D.A. van Ruler, Krzy i koo: dusza wiata [w:] Architektura, Nr 420,
Warszawa 1984, s. 22-25.
42
W baroku wolna przestrze dawaa nieograniczone pole widzenia, a renesansowa perspektywa centralna
bya obrazem wiata widzianego z pozycji obserwatora - przejawem odrodzeniowego indywidualizmu. Jednoczenie punkt zaniku pozostawa od odbiorcy niezaleny geometryczny rodek wiata, zgodnie z platoskim
modelem uniwersum. [w:] S. Giedion, op.cit., s.79; E.A. Gutkind, op.cit., s.107-108; R. Arnheim, Sztuka i percepcja wzrokowa, Psychologia twrczego oka, Gdask 2004, s. 331.
43
E.A. Gutkind, op.cit., s.119.
132
p r z e s t r z e
FORMa 16
MANIERYZM
Manieryzm to kolejny okres gwatownych przemian politycznych, socjologicznych, ekonomicznych. Zmiana wiatopogldu, a wraz z ni porzucenie koa, jako klasycznego wyobraenia doskonaoci poday za kepplerowskim udowodnieniem eliptycznoci orbit
planetarnych. Wszystko jakby stracio rwnowag i zamiast rytmu tektonicznego wystpi
rytm inny pisa Max Dvorak w opracowaniu El Greco i manieryzm. Krlowaa elipsa oraz
wywodzce si z niej parabola i hiperbola.44 Jednoczenie charakterystyczny by nacisk
na regularno i dostojno, rol obyczajw i hamulcw socjalnych, a take uczucie rozczarowania. Element socjalny miasta idealnego zastpiony zosta formalizmem regularnym geometrycznym planem, paradoksalnie scalonym z militarnym podejciem utylitarnym i zwizanymi z nim rozwizaniami inynierskimi. Podobne dychotomie byy charakterystycznym elementem czasw.
Helen Rosenau zadaje pytanie, do jakiego stopnia manierystyczne rysunki (midzy innymi plany Albrechta Drera) s planami miast idealnych. Mimo, e posiadaj geometryczn form, obrys fortyfikacji czsto nie odpowiada wewntrznemu ksztatowi miasta,
a drobne asymetrie i motywy ornamentalne odbiegay od formalnej perfekcji. Dodatkowo
renesansowy indywidualizm i czynnik spoeczny zastpiony zosta sterylnym formalizmem i utylitaryzmem.45
Ryc. 9 A. Durer, rycina z

Entliche
Underricht
ze
Befestigung
der
Stett,
Schloss
und
Flecken.
rdo: R. Eaton, Ideal
cities, Utopianism and the
(Un)built
environment,
London 2002
Fig. 9. A. Durer, figure from
Entliche
Underricht
ze
Befestigung
der
Stett,
Schloss
und
Flecken.
Source: R. Eaton, Ideal
cities, Utopianism and the
(Un)built
environment,
London 2002
44
G.R. Hocke, wiat, jako labirynt, Maniera i mania w sztuce europejskiej w latach 1520-1650 i wspczenie,
Gdask, 2003, s.228, 229, 225-242, 348-350.
45
H. Rosenau, op.cit., s.68,69.
133
BAROK
Okres baroku w urbanistyce charakteryzowa si raczej rewitalizacj miast istniejcych
(na przykad Rzym i Londyn z wieloosiowymi ukadami) ni kreacj nowych zaoe.
W porwnaniu z renesansem zainteresowanie miastem idealnym zmalao.46 Jednoczenie rozwj nauk cisych i odkrycia geograficzne ksztatoway wiatopogld czowieka
barokowego, a szala wpyww politycznych (katalizator przemian urbanistycznych) przeniosa si z Woch do Francji.47
Przemiany w urbanistyce ilustruj ryciny miasta z nowych wyda Witruwiusza, na ktrych
widniej podkrelone mury, podzia miasta na sektory, podkrelone w tkance punkty
o specjalnym znaczeniu (zgodne z ide politycznej centralizacji), szerokie places darmes
(widoczne ju w manieryzmie) oraz ulice cignce si ad libitum w otaczajcy krajobraz.
Rozlege perspektywy, wraenie przestrzennoci i denie do nieskoczonoci wida
w architekturze m.in. w dekoracjach trompe-ioeil, natomiast w urbanistyce i sztuce ogrodowej w dugich alejach. Wraz z kopernikaskim odkryciem wiat zaczyna by widziany
jako miejsce nieskoczone. Powraca utosamianie miasta z mikro- i makrokosmosem.
Jednoczenie barok by ostatni epok, w ktrej powstaway zaoenia obronne otoczone
przez rozbudowane fortyfikacje. Cytadele Vaubana o formie wzorowanej na tradycji manierystycznej i bastionach Michaa Anioa nie tylko speniay funkcje miast, ale wraz
z zainteresowaniem twrcy klas najnisz warstw spoeczn byy przykadami integracji wszystkich klas.
Miejsce renesansowego planu gwiadzistego zajo barokowe trivium, (z pierwowzorem
w Rzymie Sykstusa V) i jego wieloosiowa wersja, rond-points podporzdkowujce ukad
jednemu budynkowi symbolowi wadzy. Okazao (magnificence) zostaa dodana do
witruwiaskiej triady, dominujc nad uytecznoci. W architekturze efekty realistyczne
zmieszay si z teatralnoci, w sztuce ogrodowej nastpio scalenie natury i dziea ludzkiego, czego najdoskonalszym wcieleniem stao si zaoenie wersalskie. 48 W Wersalu
po raz pierwszy w historii urbanistyki powstaa wielkoprzestrzenna kompozycja urbanistyczna nie warunkowana ani zagadnieniami militarnymi ani ekonomicznymi, ale ide
pastwa absolutystycznego. Biorc na warsztat warunki topograficzne Le Ntre skomponowa takie elementy jak dom, paac i ulic z zieleni i wod. Powsta ukad bdcy scaleniem ogrodu, siedziby krla i nowego miasta. Centrum trivium by punkt ideowo najistotniejszy, centrum paacu sypialnia krlewskiej. W sposb widoczny trjosiowo
ukadu suya jedynie celom reprezentacyjnym. Poza centraln osi czc w prostej
linii paac z Placem de la Concorde boczne nie odgryway istotnej roli funkcjonalnej,
zanikajc w tkance miejskiej.49
Z renesansu barok przej ulic, pojmowan nie jako wolna przestrze pomidzy budynkami, ale jednolity element przestrzenny o swoistej estetyce. Od odrodzenia kontrreformacj dzielio upodobanie do tworzenia cigych paszczyzn w odrnieniu od wolnostojcych budynkw. Jednorodne elewacje, tworzce efekt odpowiadajcy miastu idealnemu
odzwierciedla miay jedno spoeczn. Unifikacji suyo wprowadzanie uregulowa
prawnych odnonie wysokoci budynkw, wielkoci otworw okiennych, estetyki elewacji
(rozpoczte w Holandii przeksztacanej ze wzgldu na braki terenu, a widoczne przy
przebudowie Londynu w 1667). Z renesansu przejto take wpisywanie kociow w siatk uliczn, lecz z podkreleniem ich monumentalnoci.50
Spiro Kostof zauwaa, e wpyw estetyki barokowej przemin wraz z nadejciem modernizmu. Podkrelone ulice w rzeczywistoci zwiastoway modernistyczne zainteresowanie
46
Tame, s.71.
47 S. Kostof, The City Shaped op.cit., s.215.
48 Tame, s.214, 215, 218; H. Rosenau, op.cit., s.73; E.A. Gutkind, op.cit., vol. V, s.78,79.
49 T. Towiski, op.cit., s.282-287; S. Giedion, op.cit., s.162,163.
50 S. Kostof, The City Shaped op.cit., s.215; H. Rosenau, op.cit., s.77.
134
p r z e s t r z e
FORMa 16
komunikacj (np. u LEnfanta, widoczne potem w Garden City). Elementem odrniajcym jednak barok od modernizmu byo strefowane. Barokowe miasto byo pierwowzorem
miasta artefaktu.51
.
Ryc. 10 P. Le Pautre, plan Wersalu.

rdo: W. Sonne, Representing the
State, Capital City Planning in the
Early Twentieth Century, Munich
2003
Fig. 10. P. Le Pautre, design of
Versaille. Source: W. Sonne, Representing the State, Capital City Planning in the Early Twentieth Century,
Munich 2003.
NOWY WIAT
Odkrycie Ameryki w 1492 r. umoliwio ekspansj europejskiej kultury i religii na nowy
kontynent. Europejczycy kojarzyli z Amerykanami antyczne mity, a jednoczenie pojcie
Nowy wiat sugeruje cezur czasow konieczn do realizacji utopii tabula rasa. Idylliczny wiat nie by wart zostania inspiracj dla realiw starego kontynentu, ale mg zyska na wpywie europejskim. W Ameryce mona byo odkry raj, realizowa ideay,
stworzy antytez dekadenckiej, starej Europy. Tworzono nowe miasta (Meksyk, Lima,
Rio de la Plata, Asuncion, Buenos Aires) i osady, w ktrych zakony katolickie poddaway
ludno miejscow procesowi wychowania i ewangelizacji (m.in. jezuickie redukcje). Odrzucano miejscowe formy przestrzenne oraz ich znaczenie duchowe i kulturalne, najczciej dla planowania opartego na ortogonalnej siatce narzdziu racjonalnej dominacji,
zapewniajcym nadzr i bezpieczestwo bez koniecznoci stawiania murw.
Z biegiem lat przestrze tworzonych miast podlegaa prawnym regulacjom. Ostatecznie
przyjty schemat zakada 400 na 600 stp jako najlepszy wymiar miasta (z moliwoci
powikszenia przy zwikszeniu liczby ludnoci), ukad ortogonalny (najczciej o kwadratowych blokach zabudowy, ktre rozpoczynano wytycza od rynku) z rynkiem w centrum
(utworzonym w polu siatki lub przez cofnicie blokw okolicznych, ktrego duszy bok
51 Potem powracajcym w postmodernizmie (u Bofilla i Kriera) [w:] S.Kostof, The City Shaped op.cit., s.217.
135
wynosi mia co najmniej 1,5 dugoci krtszego jako dogodny przy festiwalach i obchodach), ktry otaczay najistotniejsze zabudowania (koci, ratusz, domy najznamienitszych kolonistw). Schemat skodyfikowany zosta w prawie przyjtym przez Filipa II
w 1573 roku Recompilacion de Leyes de los Reynos de las Indias, znanym pod nazw
Prawo Indian w rzeczywistoci pierwszym nowoytnym prawie urbanistycznym.52
Ortogonalna siatka wprowadzona zostaa w sposb jeszcze bardziej konsekwentny na
obszarze Stanw Zjednoczonych. Kataster z roku 1785 jest ilustrowa wiar Thomasa
Jeffersona w kraj, w ktrym kady obywatel zostanie posiadaczem ziemskim, a ortogonalny podzia bdzie ten fakt utrwala podobnie jak konstytucja. Podobnie jak idea demokracji, podbudow urbanistyki niektrych miast stanowia religia.
Ryc. 11. T. Hutchins, rycina z Plat of

the Seven Ranges of Township
being Part of the Territory of the
United States N.W. of the River
Ohio. rdo: R. Eaton, Ideal cities,
Utopianism and the (Un)built environment, London 2002
Fig. 11. T. Hutchins, figure from Plat
of the Seven Ranges of Township
being Part of the Territory of the
United States N.W. of the River
Ohio. Source: R. Eaton, Ideal cities,
OWIECENIE
Na urbanistyk owiecenia wpyway dwa przeciwstawne czynniki: odkrycie Pompejw
i Herkulanum (matematyka i racjonalizm sprzyjay stosowaniu regu geometrii) oraz tendencje romantyczne pocig ku naturze w miejsce matematycznych paradygmatw nauki. W zakresie miast idealnych tematem przewodnim stao si miasto industrialne. Plan
Londynu Wrena podawany jest jako zwiastujcy t tendencj.53
Francuski klasycyzm okrelany jest jako ruch bardziej ideologiczny ni polityczny. Rozwj
nauki (Voltairea, encyklopedyci54) i blisze poznanie cywilizacji innych kontynentw
sprzyjao sekularyzacji. Rosa sia trzeciego stanu, a wraz z ni konieczno tworzenia
budynkw uytecznoci publicznej o nowych funkcjach. Rousseowska wiara we wrodzone dobro czowieka skaonego cywilizacj i osiganie utopii w zgodzie z prawami natury
towarzyszya przekonaniu o determinizmie rodowiskowym.55 Wraz ze stopniowym pojawianiem si funkcjonalizmu56 nastpowaa powolna przemiana estetyki rokoko
52
R. Eaton, op.cit., s.75-80.
53
A. Akkerman, Harmonies of Urban Design, [w:] Designing Cities, Critical Reading in Urban Design, Oxford
2003, s.88.
54
Rosenau, op.cit. s.87; Take inni: Locke, Monteskiusz (zwolennik determinizmu uznawany za wpywajcego
na architecture parlante, do ktrego odnosi si Boullee), Kant, Hume. [w:] R. Eaton, op.cit. s.103.
55
Code de la Nature Morellyego opis spoeczestwa komunistycznego, uzupeniony o charakterystyk przestrzeni miasta podobnego do regularnych, renesansowych formuje poczenie pomidzy planistami
i mylicielami reformatorami spoecznymi. [w:] H. Rosenau, op.cit. s.91; R. Eaton, op.cit., s.101, 102.
56
Pierre Laugier w Essai sur lArchitecture optowa za prostot formy, a take zgodnoci z przeznaczeniem,
co w przestrzeni miasta objawiao si (podobnie do Albertiego) prostymi ulicami i racjonalnym planowaniu caoci (krytykuje chaotyczny Pary). Jego szaas to nie tylko najprostsza racjonalna konstrukcja, ale te woanie
o prostot, ktre pojawio si ju u Witruwiusza. [w:] H. Rosenau, op.cit., s.90,91, R. Eaton, op.cit., s.105.
136
p r z e s t r z e
FORMa 16
w neoklasycyzm styl ktry realizowa mia potrzeby buruazji, monarchii oraz czciowo klasy robotniczej, do tej pory nieobecnej w planowaniu.57
Pary Pierrea Pattea58 to plan miasta idealnego z inynierskiego punktu widzenia,
rozpoczynajcy faz projektw miast wieloogniskowych (m.in. Waszyngton). Planowanie
barokowe (postrzeganie miasta jako ilustracji mocy wadcy) zastpio w nim miasto
struktura zorganizowana moliwie racjonalnie. Patte zasugerowa konieczno caociowego spojrzenia na Pary, wpisujc w jego tkank projekty A.-J. Gabriel a (Place de la
Concorde), J.G. Soufflota, Boffranda i innych, a take rozpoczynajc dyskusj nad zagadnieniami funkcjonalnymi, takimi jak komunikacja, czy problem zachowania zabytkowych kociow. Wasny projekt autora zakada poczenie wyspy Ile de la Cit z Ile ST
Louis, umieszczenie na tym terenie katedry, a naprzeciwko Luwru (na drugim brzegu
Sekwany) budynku parlamentu, sdw i wizie.
Twrczo klasycznych reformatorw Boulle i Ledoux to nadejcie stylu empire
w miejsce rokoko, poszukiwanie istoty budowania i odrzucenie bogatej ornamentyki
jako ilustracja nowego spoecznego celu zainteresowania czwartym stanem.59
Projekty pojedynczych obiektw Boulle (obwarowania, bramy, teatry, biblioteki, sdy
i inne budynki uytecznoci publicznej) tworz zorganizowan cao. Monumentalne
formy bry stereometrycznych, symetryczne, stopniowo coraz bardziej pozbawione ornamentu, inspirowane byy piknem geometrii (co widoczne jest w Cenotafie) i miay odzwierciedla nieskoczono. Podobnie miasta umarych cmentarze o formach architektonicznych zaczerpnitych z architektury egipskiej, w ktrych brak dekoracji symbolizowa bezczasowo. Jako wpywowy czonek Akademii Francuskiej Boulle wypowiada
si te na temat urbanistyki, optujc za caociowym planem Parya. Wynikiem tego dziaania by Plan des Artistes z roku 1793. Zniszczony w poarze ratusza i odtworzony przez
Bernarda w roku 1888 sta si on podstaw hausmannowskiej przebudowy Parya.
W odrnieniu od Boulle Claude Ledoux podawany jest jako architekt praktyczny. Jednak pozbawione ta empirycznego ich projekty staway si podobne. Przykadem moe
by cmentarz w Chaux i Oikema, ktra oprcz widocznego podobiestwa do wiey Filarete, zaplanowanej pierwotnie w centrum Sforzindy przypomina boulleowskie paace
miejskie. W dziedzinie urbanistyki natomiast architekci preferowali dwie odrbne tendencje planowania XVIII-wiecznego: ograniczone, obwarowane jednostki, ktrych mury miay
znaczenie symboliczne, nie militarne (Boulle) oraz decentralizacj otwarty plan miasta-ogrodu, symbolizujcy postp i rewolucyjn wolno, powizan z uwolnieniem handlu (Ledoux).60
Wpyw francuskiego neoklasycyzmu na inne kraje widoczny jest midzy innymi
w projekcie Waszyngtonu LEnfanta (Pary Pattea), Sankt Petersburga Katarzyny Wielkiej i umiejscowionych w nim budynkach Admiralicji Zacharowa (Boullee), bursie Thomasa de Thomon (Ledoux), a na gruncie niemieckim w projektach Friedricha Gilly: miecie
idealnym (znowu Pary Pattea) i budynkach o prostych monumentalnych formach (Boulle).61
Planowanie abstrakcyjnych form idealnych wyraniej widoczne jest w owieceniowej
Francji ni Anglii, zainteresowanej gwnie technik i projektowaniem obiektw przemysowych i wiejskich. obecne raczej w planowaniu ogrodw), ojczyzna rewolucji przemysowej powizana jest z zagadnieniem citta ideale poprzez zwizek architektury angielskiej i francuskiej (geneza odrzucenia rokoko i kultu natury zatopiona jest w ogrodach
57
H. Rosenau, op.cit., s.87,92,93.

Zawarty w Monuments eriges en France a la gloire de Louis XV z roku 1765. [w:] S. Giedion, op.cit.,
s.171,172; H. Rosenau, op.cit., s.87-89; R. Eaton op.cit., s.104,105.
58
59
H. Rosenau, op.cit. s.93.
60
Ibidem, s.93-106, R. Eaton, op.cit., s.112-116.
61
H. Rosenau, op.cit., s.106-111.
137
angielskich, a na przykad budynki w Bath to interpretacja francuskich i woskich prototypw).

Jako prby utworzenia angielskich miast idealnych podawane s: projekt Londynu Christophera Wrena (1666) o regularnym rozkadzie witruwiaskich sektorw i Regents Park
Johna Nasha (1812),62 zagospodarowanie londyskiej dzielnicy na zlecenie korony.
Wyznaczajc sobie za cel dochd inwestora, estetyk, zdrowie i wygod mieszkacw,
Nash stworzy luksusowe prywatne rezydencje mieszkania dla nowej grupy spoecznej
bogatych przemysowcw, odsunite od ulicy, podniesione nad teren i zunifikowane
z parkiem. Klasyczny ornament zdobi fasady o teatralnym charakterze (jednolite jak na
rue de Rivoli). Pierwotny plan ogrodu zawiera koo i dwa pkola reminiscencje planowania francuskiego oraz inne kompleksy swobodnie rozmieszczone w parku. Niespotykana w tamtym okresie organizacja przestrzeni z wysunitymi i cofnitymi budynkami,
ktrych nie dao si ogarn jednym spojrzeniem, powszechna bya dopiero
w modernizmie. Projekt Nasha wywoa burzliw dyskusj i oskarenia o antynarodowe
planowanie.
Ryc. 12. J. Nash, rycina Regents

Park. rdo: H. Rosenau, The Ideal
City, Its Architectural Evolution,
London 1972.
Fig. 12. J. Nash, figure of Regents
Park. Source: H. Rosenau, The Ideal
City, Its Architectural Evolution,
London 1972.
XIX WIEK
Leonardo Benevolo podaje sze czynnikw wpywajcych na przemian miasta dziewitnastowiecznego: wzrost populacji, postp technologiczny, migracj ludnoci wiejskiej
do miast (prowadzc do gwatownego wzrostu terytorium i zaludnienia), rozwj rodkw
komunikacji,63 prdko zmian technicznych i spoecznych nie pozostawiajca czasu na
analiz i poszukiwanie rozwiza pojawiajcych si problemw (m.in. przystosowania
struktury miasta do nowych potrzeb) i wreszcie nowe kierunki myli politycznej liberalizm przeciwny interwencjonizmowi ekonomicznemu, odrzucajcy rzdow kontrol
a z ni prawo budowlane. Dwa ostatnie czynniki prowadziy do obnienia standardu ycia
62
S. Giedion, op.cit., s.702,707; Ibidem., s.119.
63
Koowej, kolei i wodnej - zastpienie aglowca parowcem, rozbudowa sieci kanaw.
138
p r z e s t r z e
FORMa 16
najniszych klas, a w rezultacie take reszty spoeczestwa (minimalnej wielkoci domy

czynszowe z kiepskich materiaw, stawiane na najtaszych terenach blisko fabryk, brak
odpowiedniego przewietrzania, zagszczenie ludnoci, zanieczyszczenia, mieci i cieki
na ulicach, brak segregacji ruchu pieszego i koowego, terenw zielonych, epidemie).
Lata czterdzieste przyniosy wic publiczn dyskusj i pierwsze uregulowania prawne
dotyczce zabudowy i utrzymania terenw miejskich. Prby poprawy stanu miasta postliberalnego Leonardo Benevolo dzieli na dwie grupy: interwencj w organizmy istniejce (rozpoczcie robt publicznych, tworzenie nowych dzielnic podmiejskich) i tworzenie
dla nich alternatywy utopijnych modeli opartych na autorskich ideologiach. 64
Jako trzy podstawowe ukady urbanistyczne stosowane w dziewitnastym wieku Francoise Choay podaje: wieloosiowe ukady barokowe, ortogonaln siatk i pictoresque, wzorowane na angielskich rezydencjach. Jako dwa podstawowe sposoby dziaania
w miastach istniejcych: rozbudow miasta otwartego (Barcelona) i modernizacj obwarowanego (Pary).65 Monumentalna urbanistyka barokowa sprawdzia si w miecie
XVIIIw. Circus i Royal Crescent w Bath, Regents Park w Londynie i hausmannowska
przebudowa Parya za pomoc zuniformizowanej architektury i efektw perspektywicznych umoliwiay kontrol otoczenia.66 Siegfried Giedion podaje jednak odmienne cele tej
ostatniej:67 odsonicie duych obiektw dla estetyki i swobodnego dostpu (tu obronno graa pewn rol), poprawa stanu zdrowia mieszkacw przez wyeliminowanie zaukw, orodkw epidemii, zapewnienie cyrkulacji wiata i powietrza poprzez wycicie
w tkance wielkich bulwarw. Wedug Francoise Choay natomiast celem byo przeksztacenie Parya w roku 1853 zlepku dzielnic w jednolit cao rynku konsumenckiego,
wielkiego warsztatu. Planowanie kapitalistyczne zastpio spoeczne, powstao metropolis zunifikowane gorczk kapitalizmu.68
Wieloosiowy ukad nowego Parya by zespoleniem skrzyowanych osi pn-pd i wschzach, czcych gwne punkty miasta (kontynuacja dziea Ludwika XIV) i podwjnego
piercienia okalajcych je bulwarw. Cao miaa tworzy ram dla tak zwanego systemu gwiazdy, systemu republiki czy te systemu bariery ognia.69 Estetyczne zaoenia
projektu sprowadzay si do form neoklasycystycznych. Pary sta si miastem idealnym
pod wzgldem inynierskim problemem technicznym, w ktrym rozwaano przystosowanie do ruchu koowego jeszcze zanim powszechnie doceniano jego wag.
Wprowadzono zhierarchizowany system sieci ulicznej. Ulice potraktowano jak cigi komunikacyjne pomidzy dzielnicami i punktami starej i nowej tkanki (dworce kolejowe,
place handlowe) zdublowano lepe, poszerzono istniejce, wycito nowe, tworzce
charakterystyczne efekty perspektywiczne (niektre o niespotykanej dotychczas dugoci
piciu kilometrw culte de laxe). Place stay si wzami komunikacyjnymi. Przystosowanie dla potrzeb samochodu spowodowao odsunicie na drugi plan problemw mieszkaniowych. Za jednolitymi fasadami rodem z urbanistyki barokowej pozostaa stoczona
stara tkanka, tworzona przez kamienice czynszowe. Preindustrialny model czenia miejsca pracy z mieszkaniem i ruchem koowym nie sprawdza si w spoeczestwie przemysowym.70
64
L. Benevolo, The History of the City, s.733-735; Ibidem, Aux sources de lurbanisme moderne, Paris 1963,
s.11-32; K. Frampton, Modern Architecture, A critical history, London 2007, s. 20-22.
65
F. Choay, The Modern City: Planning in the 19th Century, London 1970., s.14.
66
L. Benevolo, Aux sources op.cit., s.29.
67
S. Giedion, op.cit., s.715.
68
F. Choay, op.cit., s.16,17.
69
Plany zakaday te prace w Bois de Boulogne, Bois de Vincennes i innych parkach, utworzenie pasa zieleni
wzdu linii fortyfikacji (nigdy nie powsta) oraz wczenie przedmie. [w:] Ibidem, s.18.
70
Tame, s.15-19; R. Eaton, op.cit., s.123; S. Giedion, op.cit., s.708.
139
Podobny nacisk na kwestie komunikacji pooy Ildefonso Cerda w projekcie rozbudowy

Barcelony (w 1859 po nagym wzrocie populacji i likwidacji murw obronnych). Dla niego
tranzyt by punktem wyjcia wszystkich wystudiowanych struktur urbanistycznych. Powstaa wyduona struktura zmierzajca w stron miasta liniowego, a szeroko ulic osigna niespotykany w tamtym czasie wymiar 20m. Jednoczenie Ruth Eaton pisze, e to
idealny plan majcy rozpocz transformacj socjaln (zapewni rwnowag pomidzy
wolnoci i wartociami socjalnymi w spoeczestwie egalitarnym). Regularna siatka
oznaczaa rwno spoeczn.71
Rewolucja przemysowa wraz z afirmacj maszyny uznawanej za medium naprawy ycia
przyniosa potpienie wspczesnoci i idealizacj przeszoci.72 Widoczne w przestrzeni
rnice pomidzy klasami spoecznymi mieszkacw, kiepskie warunki ycia robotnikw,
rozdwik pomidzy miastem i wsi spowodoway jednoczenie tendencje regularyzacyjne i reakcj wycofania. We wpisujcych si w nurt miast idealnych modelach osadniczych
podejmowano zagadnienia komunikacji i higieny. Ich przykady Francoise Choay dzieli na
trzy grupy: pseudurbias, modele progresywne i miasta kulturalistyczne.73
Pseudurbias to robotnicze osady na przedmieciach planowane przez przedsibiorcw,
w pierwszym etapie cechujce si nieskomplikowanym ortogonalnym ukadem, zapewnieniem podstawowych funkcji (trzy kluczowe punkty to fabryka, koci i zabudowania
mieszkalne reszta zalena bya od wizji waciciela, ale czsto wykluczano pub z powodw moralnych i park jako luksusowy), separacj miejsc zamieszkania i pracy oraz
naciskiem na standaryzacj elementw i zainteresowaniem modelami domw nie estetyk. Przykady takich osad to Bessbrook, Saltaire czy Pullman City, o rnym stopniu paternalizmu, w porwnaniu do bogatego, zrnicowanego miasta redukujce wachlarz
zachowa mieszkaca.74 Od 1879 planowanie zaczo wchodzi w now faz, co oznaczao zainteresowanie nowymi wartociami, na czele z estetyk i indywidualizmem,
w ktrego rozwoju naczeln rol grao tworzenie parku i terenw zielonych. Modelowy
dom zastpowany by modelowym miastem (przykady to Bournville, Port Sunlight,
Schenderhof), a pseudurbia zastpiy progresywne modele preurbanistyczne.75
Trzecia grupa to miasto kulturalistyczne niewielkie, o wyranie zdefiniowanych granicach i gstej tkance, cechujce si nie standaryzacj, ale rnorodnoci i asymetri
wyniesionymi z nieregularnoci fasad i zrnicowania zabudowy.76 W modelu retrospektywnym, odwoujcym si do miasta preindustrialnego organiczne pikno zastpio progresywistyczn higien. Twrcy dyli do rozwinicia czowieka jako kompletnej jednostki, wprowadzajc element nostalgiczny, zwizany z rozwojem bada historycznych
i wdraania historii do studiw nad kultur i sztuk.77 Wiliam Morris, ktry powiela
upodobania Ruskina (z wpywami marksistowskimi) w News from Newhere przedstawi
utopi planowania organicznego (wioski ogrody, pozostawi tylko historyczne centrum
71
K. Frampton, op.cit., s.25,26; R. Eaton, op.cit., s.144,145.
72
Przykadowo Ruskin, Pugin, Morris. Ruskin wywar wpyw na pozostaych, a take Howarda i niemieckich
ekspresjonistw. Proletariackie ideay towarzyszyy u niego krytyce nowoczesnych materiaw, przemysu,
maszyny, wolnego rynku, uwielbieniu dla redniowiecza i utopii Platona, Bacona, Morea. Porzdek urbanistyczny przeszoci to katharsis porzdek wiata. Jego wizja przewidywaa miasto kompaktowe, pierwowzr
miastaogrodu. [w:] F. Choay, The Modern op.cit., s.102,103, H. Rosenau, op.cit., s.139; R. Eaton, op.cit.,
s.122, 141-148.
73
F. Choay, The Modern City op.cit., s.27; R. Eaton, op.cit., s.122,123.
74
F. Choay pisze, e w drugiej poowie XIXw. te osady staway si niemal identyczne i czsto niesusznie s
kojarzone z garden cities. [w:] F. Choay, The Modern City op.cit., s.27-31; S. Kostof, The City Shaped
op.cit., s.169.
75
Opisane w dalszej czci jako miasta-diagramy socjalistyczne. [w:] F. Choay, The Modern op.cit., s.29,30.
76
Cechy, ktre Ruskin uzasadnia rnorodnoci natury, wizane byy te z miastem redniowiecznym, renesansowym i rzymskim, potem podziaem na miasto organiczne i mechaniczne (przeszoci i teraniejszoci, dla
romantykw pikna i brzydoty, potem dla Maxa Webera Gemeinschaft i Gesellschaft); [w:] Ibidem, s.102,103.
77
Zgodnie z pogldem Hegla o antycznym miecie greckim jako perfekcyjnej kulturalnej caoci. [w:] F. Choay,
The Modern op.cit., s.102,103.
140
p r z e s t r z e
FORMa 16
Londynu). Jego regresywne mylenie nie przewidywao nieuchronnoci zmian, wywoanych przez rewolucj przemysow.78
Dla Camillo Sitte organiczny wzrost miasta redniowiecznego mia by sposobem na
humanizacj dziewitnastowiecznego. W oparciu o badania struktury miasta preindustrialnego, tworzy zwart, zamknit cao tkanki: budynkw, placw i ulic (co miao by
warunkiem dobrego samopoczucia). Nieregularno i wyobrania miay by jedynymi
kryteriami tworzenia pustki i bryy zamiast linii prostej, kta prostego i symetrii (projekt
placu przy kociele wotywnym w Wiedniu uwidacznia zaoenia Sitte).79 Zaprzecza tworzeniu miasta na podstawie wyabstrahowanych szkicw, wskazywa na ich porak
w konkretnych przypadkach. Mimo podejcia behawioralnego sabo systemu polegaa
na rozpatrywaniu prawie wycznie czynnikw estetycznych. Nie bra pod uwag wykorzystania przestrzeni (co Choay porwnuje do hausmannowskiego ograniczenia do zagadnienia ekonomii), ani kwestii komunikacyjnych (analizowa przestrze tylko pod
wzgldem przechodnia, dlatego wykorzystywano ten sposb mylenia gwnie w tworzeniu stref podmiejskich jako przeciwiestwo haussmanowskiego).80
Rob Krier w miecie postindustrialnym widzi pocztek rozpadu przestrzeni urbanistycznej
XX wieku. Nowe metody prowadzenia wojny sprawiy, e mury, bdce do tej pory regulatorami przestrzeni urbanistycznej (konieczno obrony dyscyplinowaa kady aspekt
miasta: konstrukcj, przebudow i ekspansj) nie stanowiy ju ochrony. Ich likwidacja
zbiega si z gwatownym, chaotycznym rozrostem. Miasto preindustrialne byo te systemem komunikacji i informacji, jego planista i uytkownik uznawali kody przestrzenne.
Innymi sowy mieszkaniec wpisany by w struktur spoeczn, a plan z t struktur korespondowa. Miasto redniowieczne odzwierciedlao priorytety kleru, feudaw, czy gildii,
barokowe za system autorytarnej wadzy i wczesne osignicia naukowe (wczeniejsze wraenie intymnoci zastpowao miasto spektakl dla oka). Urbanistyka XIXwieczna bya jednym z czynnikw tworzcych ustrj demokratyczny. W odrnieniu od
miasta spoeczestwa absolutystycznego najczciej nie poszukiwaa perfekcyjnych rozwiza modelowych, ale zakadaa stopniow modyfikacj.81
Ryc. 13. I. Cerda, plan Barcelony.

rdo: F. Choay, The Modern City:
Planning in the 19th Century, London 1970.
Fig. 13. I. Cerda, Barcelonas
design. Source: F. Choay, The
Modern City: Planning in the 19th
Century, London 1970.
78
Wedug Morrisa falangi oprcz znaku czasw nie byy niczym wicej ni ucieczk od destitutuion, podczas
kiedy on sam dy do tworzenia w myl maksymy, e przyczyna sztuki to przyczyna czowieka. [w:] R. Eaton,
op.cit., s.141-143, Piorowa, s.176-183; F. Choay, The Modern op.cit., s.103, 104.
79
Giedion pisze o utopizmie rozwiza Sitte, komponowaniu idylli. [w:] S. Giedion, op.cit. s.749,750.
80
F. Choay, The Modern op. cit., s.104-106. Wrd nastpcw Sitte wymieni mona Geddesa i Unwina.
81
R.Krier, op.cit., s.64; F. Choay, The modern city op.cit., s.7,8; L. Benevolo, Aux sources op.cit., s.53.
141
WIEK MASZYNY
Warunki panujce w pierwszej poowie XX wieku Ruth Eaton przyrwnuje do wczesnorenesansowych kombinacja przemian i niemocy. Postp techniczny dawa nowe moliwoci, wojna unicestwia nostalgi ku przeszoci, a kryzys ekonomiczny zmusi twrcw
do przelewania idei na papier zamiast rzeczywistych realizacji. Jednoczenie miasto
dwudziestowieczne kontynuowao rozwj XIX-wiecznego, stajc si dynamicznym tworem, zatoczonym, penym wiate i haasu (wzrost liczby mieszkacw, rozwj komunikacji, gsta zabudowa, wysokie budynki dziki technologii szkieletowej i windzie). Metropolis Fritza Langa (1927) prezentuje jego karykaturalny portret. W epoce mechanizacji
ycia i standaryzacji miasto byo w literaturze, fotografii, malarstwie i grafice obiektem
jednoczenie fascynacji i odrazy, ponownie dzielc swoich twrcw na zwolennikw
i przeciwnikw postpu.82
Waga futuryzmu w dziejach citta ideale polega na wprowadzeniu czwartego wymiaru jako
istotnego elementu miasta oraz wczeniu postaw progresywnych (odrzucenie ornamentu, funkcjonalizm) i tendencji do form abstrakcyjnych, nowych materiaw, ideologii mechanistycznych (architektura odzwierciedlajca nowy, mechaniczny wiat).83 Jeszcze
dalej poszli twrcy z grupy De Stlij wieszczcy koniec sztuki (ycie w miecie stao si
sztuk samo w sobie) i nadejcie jzyka abstrakcji (w wielkim miecie natura ju jest
skrpowana, uporzdkowana przez ludzkiego ducha). Ich Cite de Circulation (T. Van
Doesburg, C. Van Eesteren, 1920) to miasto dostosowane o rozkadzie budynkw przypominajcym counter-compositions do potrzeb automobilizacji.84
Okres midzywojenny w Niemczech, naznaczony chaosem ekonomicznym i rewolucj
stwarza idealne warunki do tworzenia utopii. Oprcz radykalnych wizji postpu, powstaway takie, w ktrych politycznej rewolucji towarzyszy miaa kulturalna. Bruno Taut
w serii akwarel Alpinie Architektur (1919) zobrazowa szklan zabudow wyrastajca ze
szczytw gr, wizj ktrej ideologiczn podstaw mia by apolityczny ruch socjalistyczny
likwidujcy bariery narodowe, klasowe i interesy prywatne. Scharakteryzowane dokadniej w Die Stadtkrone (1919) miasto miao ukad inspirowany wityni Salomona, Karlsruhe, Freudenstadt i miastem-ogrodem. Niewielka zabudowa zgrupowana bya wok
szklanej wityni, centralnego wysokiego budynku (Stadtkrone) rodem z Glasarchitektur
Sheerbarta, widocznego z kadej czci miasta. Jego utworzenie miao by odpowiedzi
na poczucie utraty centrum, dotkliwe dla czowieka modernistycznego, zakrzewiajc idee
braterstwa Nietsche i Manna. Centrum otacza miaa dzielnica gmachw publicznych na
podobiestwo Ville Contemporaine.85 Tautowskie uwielbienie krysztaw i katedr podziela zafascynowany lotnictwem Wenzel Hablik, tworzcy wizje miast latajcych, konstrukcji
powietrznych opartych na nowych ideaach religijnych i poczeniu narodw, dalekim
jednak od socjalizmu Tauta.86
Niemiecki ekspresjonizm wypara szklana architektura Bauhausu i Miesa Van der Rohe
(goszca platoskie zasady jako harmoni w chaotycznym wiecie, zblienie do cikiego przemysu, funkcjonalizm, prefabrykacj i analiz zachowa, dla ustalenia sposobu
organizacji miasta), a te ostatnie z kolei wielkoskalowe plany Hitlera.
W odwrotn stron poszed Ludwig Hilbersheimer. Jego wizja miasta dla dwch milionw
mieszkacw (1924), oparta jedynie na kryteriach utylitarnych, przewija si dalej w tle
82
Do pierwszych naleeli m.in. H. Meyer i Le Corbusier, traktujcy maszyn jako wyzwolenie, rodek rwnoci
spoecznej, do innych H.G.Wells i G. Orwell. [w:] R. Eaton, op.cit., s.156-164.
83
Co potwierdza manifest futurystyczny oparty na SantEllii. [w:] W. J. R. Curits, Modern Architecture since
1900, London 2006, s.109,111.
84
85
86
R. Eaton, op.cit., s.167,169.

R. Banham, op.cit., s.320-323; R. Eaton, op.cit., s.164-167; W. J. R. Curtis, Modern op.cit., s.183,184.
Widoczne na dwudziestu rycinach Schaffende Krafte (1908-09), The Construction of the Celestial Allotment,
serii szkicw Cyclus Architektur (1925) i People of the earth! Nations! Ethnic groups! Races! [w:] R. Eaton
op.cit., s.167,169.
142
p r z e s t r z e
FORMa 16
dyskusji o modernizmie. Jednorodne, monumentalne budynki i pozbawione zieleni wntrze urbanistyczne podawane s niekiedy za przykad miasta antyutopijnego.
Obok utopijnych wizji Lissitzkiego i Malevicha przeniesionych w trzeci wymiar prounw
i architektonw radzieckie miasto idealne przyjo form miasta socjalistycznego,
ksztatujcego proletariackie spoeczestwo. Do dyskusji wczono palce problemy:
elektryfikacj kraju, industrializacj, now struktur socjaln, emancypacj kobiet. Do
popularnych idei naleao miastoogrd Howarda, prowadzce do decentralizacji, a ta do
dezurbanizacji scalenia miasta z wsi, spalajcego natur i kultur (wedug Lissitzkyego zgodne z postulatami zjednoczenia proletariatu, przemysu i rolnictwa Marksa,
Engelsa i Lenina). Dwie opcje w debacie o decentralizacji rozoone rwnomiernie na
terenie kraju jednostki mieszkalne i nieskoczony homogeniczny twr reprezentuj
domy komunalne Zelenko i Sabsowicza (ksztatowane podobnie do Falangi, sytuowane
co 25 mil na siatce czcej miasta istniejce) oraz projekt zielonej Moskwy Ginzburga
i Barszcza (ktrzy pozostawili historyczne centrum miasta, pozosta zabudow zastpujc pasmami drewnianych domw, radialnie wybiegajcymi z centrum i skomunikowanymi kolej).87
Lista francuskich autorw miast idealnych oprcz Tony Garniera i Le Corbusiera obejmuje Augusta Perreta, planujcego otoczenie Parya wieami przypominajcymi wczesne
szkice Le Corbusiera.
W pierwszej poowie wieku dwudziestego jedynie w Stanach Zjednoczonych zachwyt
maszyn panowa waciwie niepodzielnie. Wiary w przemys nie zachwia nawet kryzys
ekonomiczny, a symbolem postpu we wczesnych latach dwudziestych sta si budynek
wysoki. Ilustracj panujcych tendencji jest Metropolis Of Tomorrow Hugh Ferrisa (1929),
miasto idealne powstae po analizie rzeczywistej zabudowy Nowego Jorku wielopoziomowa struktura podzielona na trzy strefy funkcjonalne (naukow, kulturaln, komercyjn),
zakoczona wieami i budynkami mieszkalnymi (niektre naszkicowane zostay na podobiestwo krysztaw i gr). Ferris nie wnika szerzej w zagadnienia spoecznej, ekonomicznej czy politycznej organizacji miasta. Podobnie Richard Neutra, opierajcy swoje
Rush City Reformed (1923-35) na zagadnieniach wydajnoci i transportu. Ortogonalnej
siatce tego zaoenia z osi biegnc przez rodek dla uatwienia transportu i sieci ulic
rozbudowanej w pionie z podziaem na rne rodzaje komunikacji, towarzyszy miay
maksymalnie dwukondygnacyjne zabudowania mieszkalne jednorodzinne, sklepy i szkoy. U Neutra widoczne jest podobiestwo do Le Corbusiera (ukad blokw zabudowy),
Soria Y Mata (centralna o), Sant Elia (wielopoziomowe skrzyowanie) i wpywy miast
amerykaskich (Nowy Jork, Chicago, Los Angeles). Okaza si on jednak na tyle nowatorski, e umieszczony zosta przez Johnsona i Hitchcocka na wystawie MOMA proklamujcej styl midzynarodowy.88
Cz modernistycznych wizji miast wykorzystywaa postulaty CIAM: podzia funkcjonalny, poczenie sfer mieszkania, pracy, rekreacji i komunikacji, model wysokiego budynku
w zieleni, mieszkanie dla minimum egzystencji, ludzk skal zabudowy, postp techonlogiczny. Na gruncie polskim byy to kwartay mieszkaniowe czonkw grupy Blok (1925-27)
oraz osiedla czonkw grupy Praesens na warszawskim Rakowcu (1933). Przemysaw
Trzeciak pisze, e due zainteresowanie za granic wywoa projekt Warszawy Funkcjonalnej pod kierunkiem Jana Chmielewskiego (1934).89
87
J.W.R. Curtis, Modern op.cit., s.252,253, K. Frampton, op.cit., s.174-177, R. Eaton, op.cit., s.189-193.
88
J.W.R. Curtis, Modern op.cit., s.225,226; R. Eaton op.cit., s.205,207.
89
P. Trzeciak, Przygody architektury XX wieku, Warszawa 1974, s.158-164.
Ryc.
14.
F.
Lang,
Metropolis,
E. Kettelhut, szkic scenerii. rdo: R.
Eaton, Ideal cities, Utopianism and the
Fig. 14. F. Lang, Metropolis, E. Kettelhut,
scenerys sketch. Source: R. Eaton, Ideal
cities, Utopianism and the (Un)built environment, London 2002
Ryc. 15. H. Ferris, Vista of the Business

Zone z Metropolis Of Tomorrow. rdo:
R. Eaton, Ideal cities, Utopianism and the
Fig. 15. H. Ferris, Vista of the Business
Zone from Metropolis Of Tomorrow.
Source: R. Eaton, Ideal cities, Utopianism and the (Un)built environment, London 2002
Ryc. 16. R. Neutra, rycina z Rush City

Reformed. rdo: : R. Eaton, Ideal cities,
Fig. 16. R. Neutra, figure from Rush City
Reformed. Source: R. Eaton, Ideal cities,
143
144
p r z e s t r z e
FORMa 16
II PO XX W.
Jednym ze stosunkowo niewielu miast powstaych w dwudziestym wieku od podstaw,
wedug jednorodnej wizji architektoniczno-urbanistycznej, a jednoczenie na dziewiczych
terenach jest Brasilia Lucio Costa i Oskara Niemeyera. Zbudowana w trzy lata stolica
pastwa (1956-70) to scalenie idei modernistycznych z formami geometrycznymi i organicznymi. Plan miasta porwnywamy jest do samolotu lub krzya, na ktrego duszej osi
(wzdu skrzyde) usytuowano dzielnice mieszkaniowe, a wzdu krtszej zlokalizowano budowle uytecznoci publicznej. Zabudowa mieszkaniowa miasta podzielona zostaa
na osiedla superquadra szeciopitrowe bloki z otwartym parterem, wraz z podstawowymi usugami tworzce system jednostek ssiedzkich. Gwne budynki publiczne
natomiast, zgromadzone wok Placu Trzech Wadz Parlament, Paac Jutrzenki i Sd
Najwyszy, monumentalne i modernistyczne jednoczenie poprzez zastosowanie pynnych linii zdaniem ich twrcy nawizuj do spucizny Brasilii z epoki kolonialnej. S
wyrazem podobnych zamierze plastycznych.90
W okresie midzywojennym pojcie utopii politycznej nabrao negatywnego oblicza, obnaone w systemach totalitarnych i kojarzone z utrat indywidualizmu. Po drugiej wojnie
wiatowej umara wiara w ideologie, a lata szedziesite przyniosy apoteoz jednostki
i odrzucenie dotychczasowych autorytetw.91 Na fali kontestacji modernizmu, zachynicia si pionierskimi technologiami i poszukiwania rozwiza dla nowopowstaej rzeczywistoci spoecznej powstaa megastruktura, cieszca si popularnoci do lat 70. Wizany
z ruchem metabolistycznym wielkoskalowy element krajobrazu stworzony przez czowieka92 mieci w sobie wszystkie funkcje miasta, mia by wydajny (pod wzgldem powierzchni zabudowy i uytkowej), atwo przystosowujcy si i zachowujcy porzdek
wizualny oraz rwnowag funkcjonaln pomimo bezustannych przeksztace.
Charakterystyczny dla struktury podzia na elementy twarde (zaplanowan przez architekta ram) i mikkie (pozostajce w gestii uytkownikw jednostki) widoczny jest
w corbusierowskim Plan Obus dla Algieru - kilkukondygnacyjnej konstrukcji, scalonej
z sieci drogow (z autostrad na wysokoci 100 m), biegncej swobodnie wzdu linii
brzegowej, przeznaczonej do swobodnego uzupeniania (dowolnymi elementami, nawet
eklektycznymi, ekscentrycznymi czy w zym gucie).93 Zdolno przystosowania
w Planie Obus oznaczaa pen partycypacj jego mieszkacw, krytyczne, refleksyjne,
intelektualne zaangaowanie na wszystkich poziomach uytkowania, a tym samym,
zgodnie z wizj twrcy, architektura stawaa si zarwno rodkiem pedagogicznym jak
i narzdziem integracji spoeczestwa. O planie tym J.W.R. Curtis pisze, e by aplikacj
idei Ville Radieuse w konkretne warunki kulturalne i krajobrazowe. Elementy rodowiska
stay si dla artysty materiaem tworzcym organiczn cao ze struktur urbanistyczn.
Co za potencja dla poezji. To jest Wasz ywio koledzy architekci pisze Le Corbusier
o naturze Algieru, Wasze plany, ograniczone uprzednio do kilku metrw kwadratowych
pokoju, mog teraz zosta rozszerzone, a uformuj imperium sigajce granic horyzontu.94
Do futurystycznych utopii obok nale te wizje Paolo Soleni i Richarda Buckminstera
Fullera, czce technik z ekologi. Soleni stworzy seri miast zamknitych w bryach
stereometrycznych, samowystarczalnych, przeznaczonych do duej gstoci zaludnienia.
90
P. Trzeciak, Przygody op.cit., s.358.
91
W USA ruch hippisowski, alternatywne spoecznoci (Drop City w Colorado w 1965 i Morning Star koo San
Francisco, w 1966 jako jedne z pierwszych), zaprzeczenie tradycyjnemu porzdkowi miasta amerykaskiego
i odrzuceniu modelu rodziny. W Europie z kulminacj we Francji w roku 1968. [w:] R. Eaton, op.cit., s.217.
92
F. Maki, The Megastructure, [w:] C. Jencks, K. Kropf (red.), Theories and manifestoes of contemporary architecture, Chichester 2006, s.227.
93
N. Evenson, Le Corbusier: The Machine and the Grand Design, New York 1969, s.27; J.W.R. Curtis, Le
Corbusier, Ideas and Forms, London 2006, s.123-125; J. Maruhn, Le Corbusier and his revolutionary children,
From Ville Radieuse to New Babylon, [w:] red. S. van der Ley, M. Richter, op.cit., s.44-47.
94
Le Corbusier, Le Corbusier talks with students, from the schools of architecture, New York, 2000, s.41-42.
145
Jego koncepcja arcologii scalenia architektury i ekologii bya jednak gboko zakorzeniona w tradycji neoklasycznej poprzez regularno, symetri i dbao o detal.95 Bodaje
najbardziej znana tego drugiego to kopua o rednicy ponad 3km, skonstruowana z aluminium i mas plastycznych, przekrywajca Manhattan. Inna to pywajce miasto, zamknite w czworocianie, pozyskujce energi z reaktorw atomowych. Samowystarczalne, technologiczne kokony miay sta si ostatecznym schronieniem we wrogim
rodowisku, zatruwanym przez bezmylnego czowieka.96
Odmienn reakcj na krytykowan rzeczywisto byy antyutopie prowokacyjne, przerysowane wizje, wiat koszmarw w miejsce doskonaego miasta.97 W supersensualnych
rysunkowych wizjach grupy Superstudio (Cigy Monument) i Archizoom Associati (Miasto Non-Stop, Uniwersalny System Klimatyczny) za punkt wyjcia przyjy koncepcj
modernistycznej siatki, wykorzystanej do idei totalnej urbanizacji i egalitaryzmu. Dodatkowo podstaw wizji Miasta Non-Stop syntezy miasta i wsi formalnie zblionej do Ville
Radieuse bya ekonomia. Tradycyjny buruazyjny organizm ze scentralizowanym kapitaem, zastpia homogeniczna przestrze usug i komunikacji wyrwnanie niesprawiedliwoci spoecznej. Utopia rewolucji menederw zakadaa wieczne szczcie osignite drog odpowiedniego zarzdzania. Idealne powizanie procesw planistycznych, spoecznych i przemysowych przybliao j do urbanistyki corbusierowskiej. 98
Spatial City Yona Friedman (1958-60) to wizja oparta na teorii jej twrcy, zaoyciela GEAM i idei architektury mobilnej. Zaoenie mobilnoci nie oznaczao poruszajcej si
struktury ale miasto, o ktrym w peni decydowaliby mieszkacy przeksztacan przez
nich struktur uniesion nad terenem, atw do przemieszczenia lub zdemontowania.
Rozmieszczenie jednostek mieszkalnych i usugowych na kilku poziomach trjwymiarowej kraty zastpi miao zabudow o duej gstoci. Lokalizacja na podporach natomiast
usytuowanie miasta w nieosigalnych do tej pory warunkach nad zbornikiem wodnym,
w terenie grzystym lub nad istniejcymi miastami. Tym samym cigy, homogeniczny
obiekt stawaby si sztucznym elementem krajobrazu.99
Z kolei Plug-in City (1964) angielskiej grupy Archigram i Petera Cooka to struktura oparta na zaoeniach zblionych do metabolistycznych. Bezustannie przeobraajca si
megastruktura miaa skada si z konstrukcji wypenionej kapsuami mieszkalnymi.
W wizji nieobecne s ju struktury budowlane o danej funkcji, ale mechaniczne lub elektroniczne elementy speniajce okrelone zadania. Postulat wartoci estetycznej, gustu
architekta odszed w przeszo. Wizj warunkuj idee mobilnoci i absolutnego podporzdkowania wyborom konsumenta. Podobnie te jak u japoskich metabolistw nastpuje w niej wraz ze strefowaniem wymiana elementw i kontrast pomidzy niezmienn strukturaln ram i podlegajcym cigym przeobraeniom elementom.
95
J. Steele, Ecological Architecture, A Critical History, London 2005, s.135-141.
96
R. Buckminster Fuller, From Utopia or Oblivion, [w:] H.F. Mallgrave, C. Contandrioupoulos, Architectural
Theory, vol. II, Oxford 2008, s. 364-366; P. Trzeciak, Przygody op.cit., s.411, 412, 415; J. Steele, Ecological op.cit., s.146,147.
97
R. Eaton, op.cit., s.231.
98
Ch. Jencks, Architektura pnego modernizmu i inne eseje, Warszawa 1989, s.90-95.
99
J. Alison, M.-A. Brayer, F. Migaryou, N. Spiller, op.cit., s.291.
146
p r z e s t r z e
FORMa 16
Ryc. 17. Le Corbusier, zdjcie modelu

z Algiers: Urbanisme, projet A, B, C et
H. rdo: Red. S. van der Ley,
M. Richter, Megastructure Reloaded,
Berlin 2008
Fig. 17. Le Corbusier, photo of model
from Algiers: Urbanisme, projet A, B, C
et H. Source: Red. S. van der Ley,
Berlin 2008
Ryc. 18. Superstudio, Continous

Monument. rdo: R. Eaton, Ideal
cities, Utopianism and the (Un)built
environment, London 2002
Fig. 18. Superstudio, Continous Monument. Source: R. Eaton, Ideal cities,
Ryc. 19. Archigram, aksonometria Plugin City. rdo: Red. S. van der Ley,
Berlin 2008
Fig. 19. Archigram, Plug-in Citys
axonometry. Source: Red. S. van der
Ley, M. Richter, Megastructure Reloaded, Berlin 2008
147
POSTMODERNIZM
Nan Ellin podaje nastpujce cechy urbanistyki postmodernistycznej w dialogu z modernizmem: nawizanie do miasta preindustrialnego w reakcji na modernistyczne zerwanie
z przeszoci, kontekstualizm w kontracie do neutralnoci i modelowoci stylu midzynarodowego, symbolizm, ornament i stosowanie typologii jako reakcja na czysty funkcjonalizm oraz heterotopie w miejsce utopijnej wiary w architektur tworzc spoeczestwo
egalitarne. Robert Stern natomiast podaje trzy zaoenia architektury postmodernistycznej: kontekstualizm (pojmowanie budynku jako fragmentu caoci, podlegajcego nieustannemu rozwojowi), aluzjonizm czerpicy z historii, kultury i nauk behawioralnych dla
przyblienia architektury uytkownikowi i przekazania czytelnego znaczenia oraz ornamentalno cian.100 Budynek sta si estetyczn fikcj, nie tylko odpowiedzi na zagadnienia funkcjonalne i techniczne.101
Dla Geoffreya Broadbenta dwie publikacje z tego okresu dotykay zagadnie zwizanych
z utopi i miastem idealnym: Collage City Rowe i Kottera oraz Progetto e Utopia Tafuriego. Collage City (1975) to krytyka utopii science fiction ortogonalnej siatki zabudowy,
funkcjonalizmu, megastruktur i miast linearnych, wiacych zabudow z transportem.
W ich miejsce zaproponowano wykorzystanie w urbanistyce elementw istniejcych
i projektowanych, spojonych w kola utopii i antyutopii, przeszoci i przyszoci. W koncepcie collage city idee postmodernizmu oparto na teoriach Levi-Straussa i Poppera.
Dostosowanie skali miasta do pieszego, tradycyjna tkanka miejska, dbao o przestrze
publiczn (za Camillo Sitte, wic map Nolliego), wpisanie budynkw w kontekst i publiczne zaangaowanie zblione miay by raczej do dziaania majsterkowicza (bricoleur) i chaotycznej improwizacji ni postawy inyniera, opartej na naukowych podstawach w rezultacie stajc si konfrontacj obu powyszych.102
Z kolei autor Progetto e Utopia wskazywa na niszczc rol kapitalizmu, wykluczajcego
zaangaowanie spoeczne. Dowodzi, i zadaniem architekta powinno by tworzenie utopii opartych na filozofii owieceniowej. Poniewa jednak zanikny one, zastpione mechanistycznym miastem kapitalistycznym, Tafuri uznawa za konieczny powrt do czystej
architektury pozbawionej podbudowy ideologicznej, wyrafinowanej bezuytecznoci.
Wrd twrcw speniajcych powysze warunki wymienia Aldo Rossiego, braci Krier
i nowojorsk Pitk.103
Neoracjonalizm grupy Tendanza i Aldo Rossi zastpi modernistyczny model pojciem
typu opartym na architekturze preindustrialnej, mniej precyzyjnym, ale zatopionym
w kontekst historyczny, geograficzny i ekonomiczny.104 Miasto stao si teatrem pamici. Na takich zaoeniach teorii zawartej w LArchitettura Della Citta Rossi konsekwentnie budowa swoj architektur. Koncepcja rozbudowy cmentarza w Modenie oparta zostaa nie tylko na jego istniejcej, XIX-wiecznej czci, ale te uniwersalnych typach
architektonicznych, dla rekonstrukcji miasta w negatywie, bez zbdnej retoryki
i banalizacji, przesunicia jego raison detre z ycia do krlestwa mierci. Nawizanie do
czci istniejcej nastpio poprzez repetycj form, kontynuacj siatki urbanistycznej, jej
kierunkw i lokalizacji wej (tak, aby oba cmentarze widoczne byy rwnoczenie). Odniesienia nie tylko do tradycyjnego ossuarium, czy palladiaskiego kolumbarium ale te
do tradycyjnej regionalnej farmy, fabryki i twrczoci samego autora (np. budynku w Gallaratese) wskazuj na uniwersalno architektury. Ossuaria i kolumbaria budynki
mieszkaniowe utworzyy ulice, kubistyczne sanktuarium natomiast (Dom mierci na
100
N. Ellin, Postmodern Urbanism, Princeton 1996, s. 109-112.
101
H. Klotz, [w:] Ibidem, s.110.
102
C. Jencks, Architektura postmodernistyczna, Warszawa 1987, s.110; M. Hays, op.cit., s.92-95; N. Ellin,
op.cit., s.78; G Broadbent, Emerging Concepts in Urban Space Design, London 1990, s.263-266.
103
G. Broadbent, op.cit., s.165.
104
N. Ellin, op.cit., s.24.
148
p r z e s t r z e
FORMa 16
Placu mierci) i wiea zbiorowa mogia to monumenty miasta.105 Projekt jest zapisem
historii przetworzonej przez pami artysty (myli analogicznej) nie historii faktw ale
serii wydarze emocjonalnych, przedmiotw, wrae. Rossi uwaa, e poprzez wielokrotne wykorzystywanie zapisw pamici i asocjacji sprawia, e stan si one bardziej
zrozumiae. Cmentarz w Modenie to analogiczno formalne operacje, ktre wedug
Framptona wskazyway na obsesyjne zainteresowanie architekta instytucjami kwasi punitarnymi, wraz z monumentem i cmentarzem bdcymi dla niego jedynymi obiektami wcielajcymi walory architektury per se.106
Ryc. 20. A. Rossi, rycina Cmentarza San

Cataldo. rdo: kolekcja Casabella
Fig. 20. A. Rossi, San Cataldo Cemeterys figure.
Source: Casabellas collection
PO 1990
Nan Ellin zauwaa, i po roku 1990 stopniowo znikny metafory miasta jako kolau
zawierajcego w sobie pewne nieprzewidywalne pikno, a wraz z nim konfuzj, rozbicie
i brak sensu oraz tekstu w ktrym nieskoczona ilo interpretacji dowiadcze urbanistycznych i kulturalnych moe by prb ogarnicia chaosu, lecz take akademick
entropi. Wraz z wprowadzeniem nowych poj takich jak ekologia czy granica, zaczto
ka nacisk na pikno, lekko i transparentno oraz poczucie wizi. Zamiast koncentracji na transcendentnym ideale uwaga skupiona zostaa na wieloci i wspzalenociach.107
105
M. Ferraris, La citta in negativo, The city in negative, [w:] Lotus International, Nr 38, Milano 1983, s.30-36; K.
Frampton, op.cit., s.294; K. Januszkiewicz, Aldo Rossi, Cmentarz San Cataldo, s.26 i nn.; C. Jencks, Architektura postmodernistyczna, Warszawa 1987, s.91; A. Rossi, Modena cementery, Italy, 1971 and 1977, [w:] AD, Nr
5/6, 1982, s.10,11; V. Savi, Il cimitero aldorossiano, Traccia di racconto critico, The aldorossian cementery,
Outline of a critical account, [w:] Lotus international, (op.cit.), s.30-36; J.Steele, op.cit., s.39 i nn.
106
K. Frampton, op.cit, s.294.
107
N. Ellin, op.cit., s.7.
149
Na pocztku XXI wieku znowu w sfer debaty architektoniczno urbanistycznej powrci

problem przeludnienia w miastach. Jednoczenie wiadomo ju, e bezgraniczne zwikszanie ich obszaru nie jest lekarstwem. Alternatyw dla niekontrolowanego rozrostu stao
si zwikszanie gstoci zabudowy. Miasto rozbudowywane jest ju nie w dwch, ale
trzech wymiarach. W jednym miejscu gromadzi si te wiele sposobw uytkowania.
Wizje utopijne zastpione zostay jednak podejciem pragmatycznym. Pojawiy si nowe
czynniki zagroenie katastrofami naturalnymi i brakiem ywnoci, wody i nowe technologie, a kluczowe znaczenie maj wzgldy ekonomiczno-polityczne. Realia kapitalizmu
uniemoliwiaj klasyczne centralne planowanie. Na horyzoncie pojawiy si nowe modele megastruktury we wcieleniu zminimalizowanym. Do przykadw takich budynkw
naley Pekiskie Linked Hybrid Stevena Holla lub budynki mieszkaniowe MVRDV. Linked
Hybrid ma form typowego dla miasta kwartau Hutongw, uniesionego nad teren i poczonego z omioma wieami zabudow charakterystyczn dla Pekinu wspczesnego.
W strukturze o powierzchni 220 000m2 rozmieszczono rnorodne funkcje od mieszkalnej (728 mieszka w 100 typach) poprzez handlow, rozrywkow, edukacyjn, po
rekreacyjn. Przestrzenie publiczne rozmieszczone na parterze i najwyszych kondygnacjach powizano windami i pomostami, czcymi bryy na rnych poziomach w sposb
nieliniowy, z uwzgldnieniem przemieszczajcego si widza. Przestrze zmieniajca si
wraz z punktem widzenia i refrakcj wiata. Wiee tworz wspln przestrze i wzdu
mostu reprezentuj nowy typ makrostruktury i przestrzeni publicznej-prywatnej. Cae
zaoenie otoczono zieleni. Pi wzgrz tworzy park ze sztucznym jeziorem, a na dachach wie zaprojektowano prywatne ogrody.108
Steven Holl pisze, e dla budynkw o rozbudowanej skali istotnym czynnikiem jest porowato formy ksztatowanie jej w taki sposb, aby nie blokowany przez mas zabudowy pieszy mg w kadej chwili zmieni kierunek, przemierzajc oywiajce ulic sekwencje przestrzeni i zdarze teatr nieprzewidzianych konstelacji. Sekwencje zdarze w pekiskim kompleksie ksztatowane s poprzez dogodny pieszy dostp do jego
wntrza ze wszystkich stron oraz umieszczenie sklepw i przeniesienie innych publicznych funkcji na wysze kondygnacje.109
Z kolei w Miradorze MVRDV z madryckiego Sanchinarro tradycyjny kwarta zabudowy
przeksztacony zosta w monumentalny prostopadocian. Dziedziniec zastpiono przekrytym tarasem na wysokoci czterdziestu metrw - dziur z widokiem na gry Guadarrama. Otaczajce go kamienice zlepiono w budynek o wyranych podziaach zaznaczonych kolorem, wymiarami, proporcjami otworw okiennych i logii. Podobny zabieg
wida w Silodamie formalnym i funkcjonalnym kolau, ktry Maas nazwa lustrem politycznej i ekonomicznej sytuacji Amsterdamu. Zadaszona na wysokoci pitnastu metrw
dziura w Miradorze o powierzchni ponad piciuset metrw kwadratowych to przestrze
ppubliczna, ktrej zadaniem jest dostarczenie mieszkacom dzielnicy wrae widokowych i umoliwienie identyfikacji z miejscem. Na dwunast kondygnacj z placu otaczajcego budynek dojeda specjalna winda. Taras MVRDV jest odpowiedzi na architektur powstajc obecnie w Hiszpanii. Problem braku mieszka najczciej prbuje si
niwelowa poprzez tworzenie caych dzielnic introwertycznych, monotonnych blokw
z niewielkimi otworami okiennymi.110
Jako wyznaczniki wspczesnego projektu zabudowy mieszkaniowej oprcz znacznej
gstoci podawane jest dostosowanie do potrzeb uytkownika przez tworzenie rnych
typw mieszka i moliwo transformacji kadego z nich, usprawnienie komunikacji oraz
czenie jej z przestrzeni publiczn. Ostatnio oprcz zespolenia domu z miejscem pracy
i wypoczynku poszukuje si powiza z przestrzeniami otwartymi i obszarami zielonymi,
czenia sztucznego z naturalnymi i wntrza z otoczeniem, transformujcych budynek
108
S. Holl, The Alphabetical City, [w:] red. S. Holl, W. Stout, Pamphlet Architecture 1-10, New York 1998, s.6.
109
W. Benjamin [w:] S. Holl, Urbanism: Working without doubt, Princeton 2009, s.22.
110
J. Szita, The Placemakers, [w:] Dwell, nr 5, 2008.
150
p r z e s t r z e
FORMa 16
w kompleks zrwnowaony spoecznie i ekologicznie. Przypomina ma on wizj SITE

z roku 1981 kolektyw domw jednorodzinnych, odpowiadajcy potrzebom wspczesnego mieszkaca, rwnowacy tendencj miasta do ekspansji i wszystkie zjawiska
z ni zwizane: wykorzystanie terenu i zasobw naturalnych, rozwj sieci transportowej
oraz konieczno rozbudowy infrastruktury.111
Koniec dwudziestego wieku kreuje take antyutopie prezentacje wykoleje i zwyrodnie spoecznego melioryzmu112 - wizje budzce nie zachwyt, lecz groz doskonao
narzucona drog fizycznego przymusu i rzeczywisto negujca podstawowe wartoci. W
koolhasowskich wizjach zanikaj humanistyczne ideay. Szpital w Exodus, or the Voluntary Prisoners of Archtiecture z lecznicy przeksztaca si w miejsce selekcji pacjentw
umieszczonych na tamie produkcyjnej. Dla tych bardziej chorych jest przystankiem w
drodze na cmentarz. Natur zastpuj maszyny i s od niej skuteczniejsze. Na Coney
Island przeludnienie stao si impulsem emancypacji przez maszyneri stworzenia
sztucznego soca i zmianowego systemu korzystania z play oraz mechanicznych przejadek konnych. Indoktrynacja i cenzura przywodz na myl rzeczywisto orwellowsk,
a infrastruktura suca zarzdzaniu spoecznymi kontaktami (mniej i bardziej intymnymi)
totalitaryzm Campanelli. Koszmar pogarsza fakt, e zniewolenie osiga poziom, w ktrym
spoeczestwo cakowicie pozbawione jest woli buntu. Mieszkacami Exodusu s ochotniczy winiowie. Utopie Koolhaasa s przewrotne. Surrealistyczny zlepek rzeczywistoci, fobii, ideologii i obsesji tworzy realno jak z sennej majaki. W technokratycznej wizji
(nieco jak z Le Corbusiera) granica midzy utopi negatywn i pozytywn bywa bardzo
pynna.113
Manfredo Tafuri pisze o odwrocie architektury naszych czasw od racjonalizmu zastpieniu dotychczasowego jej zwizku z przemysem nieuniknionym chaosem, bogactwem
wartoci i moliwoci. W Manhattanie kulturze przeludnienia porzdek i nieporzdek
nie stoj w opozycji. Kada budowla staje si kombinacj rnorodnych aktywnoci pozostajcych poza kontrol projektanta wntrzem w cigym ruchu, przepywu tematw
i programw. Zmiana to ycie. To utopia rzeczywistoci stworzonej przez architektur,
nie tylko kreujc ramy ycia codziennego, ale te decydujc o jego treci, piszc scenariusz dla innych dyscyplin. Wizja jak sama architektura metropolitarna bdca megalomani w skromnej skali.114
Ryc. 21. S. Holl, Hybrid Building.

rdo: A. Bulanda-Jansen, Otwarte
bramy Pekinu, [w:] A&B, nr 1/2007,
Krakw 2007
Fig. 21. S. Holl, Hybrid Building.
Source: A. Bulanda-Jansen, Otwarte
bramy Pekinu, [in:] A&B, nr 1/2007,
Krakow 2007
111
M.C. Clemente, High-Density Collective Housing and Urban Space, [w:] A.M. Segantini, Contemporary
Housing, Milano 2008, S.16-23.
112
S. Lem [w:] J. Szacki, op.cit., s.167.
113
R. Koolhaas, Life in the Metropolis or The Culture of Congestion [w:]K. M. Hays (red.), op.cit., s.232-234;
R. Koolhaas, B. Mau, OMA: S, M, L, XL, (Small, Medium, Large, Extra-Large), New York 1998, s.16.
114
M. Tafuri, Toward... op.cit., s.28-33; R. Koolhaas, Life... op.cit., s.330.
Ryc. 22. MVRDV, Mirador.

MVRDV 1991-2002, El
86+111, Madryt 2002
Fig. 22. MVRDV, Mirador.
MVRDV 1991-2002, El
86+111, Madrid 2002
151
rdo:
Croquis
Source:
Croquis
Ryc. 23. R. Kollhaas, Exodus, or the

Voluntary Prisoners of Archtecture.
rdo: R. Koolhaas, B. Mau, S, M, L,
XL, New York 1998
Fig. 23. R. Kollhaas, Exodus, or the
Voluntary Prisoners of Archtecture.
Source: R. Koolhaas, B. Mau, S, M, L,
XL, New York 1998
ARCHITECTURE OF IDEAL CITY. INTRODUCTION

Descriptions of contemporary cities seem to correspond in one matter notion of vanishing its boundaries, that may lead to destruction of all social structures. Concepts of here
and there, centre and peripheries disappeared in urban studies in the 20th century,
just as borders between city and its surrounding landscape. Civitas the unity, that gives
its inhabitants sense of security and identity must have figurative character. Features of
limitation, proximity of its elements and inner organization of each urban structure have
the primary importance in it.
Mutliple references to the concept of ideal city are visible today both in practice and theory of architecture. Into the theoretical discourse come exhibitions and publications. De-
152
p r z e s t r z e
FORMa 16
signs of whole cities (GMPs Lingang, Norman Fosters Masdar, or City in the Desert of
Rem Koolhaas) prove the topicality of the problem in urban scale, whereas great buildings cities trying to solve the problem of density through multiple utilities in one structure appear in architecture (MVRDVs Mirador Building in Madrid or Steven Holls Hybrid
Towers in Beijing). Above-mentioned issues of contemporary architecture and urban
planning need appropriate background historical studies of the concept of ideal city.
Although there are no examples of ideal cities in ancient Greece, this country is perceived
as the motherland of citta ideale the concept of idea, first utopian writings and geometry. In platonic philosophy the concept of pattern of things, divine measure of cognition
was born. Later ideal cities aspired to the eternal, unchangeable, perfect wholeness.
Plato was also the author of the earliest utopian visions of cities in scripts: Republic, Law,
Timaeus and Critias.
Although roman architecture adapted some of Greek features, it created its own, specific
way of shaping space. Platonic apotheosis of aesthetics was replaced with imperial desire of conquering the world. Thus expanded network of roads and colonies. Thus also
roman typology of objects, applying certain codes and elements in several locations.
Such model was castrum romanum the military camp, canvas of later antique and
modern towns, with geometrical, axial pattern and square shape similar to ideal cities.
Such model was also vitruvian scheme, the first fully developed vision of ideal city with
magical radial pattern and exceptionally influential in the epoch of renaissance.
With the beginning of Middle Ages cultural and economical centers of civilization moved
into monasteries. Very soon they became associated with utopian cities vestibules to
paradise, asserting ideal living in community (carefully selected society, self-sufficient,
isolated and secured, the inspiration of Jeremy Bentham, Louis Fourier and Le Corbusier). The representation of ideal monastery was Sankt Gallen, a strictly symmetrical
and geometrically ordered complex, with religious and utilitarian layout of space.
In the 16th century words ideal city was invented. First such visions were attempts to
find the environment that improved society. Renaissance space was mathematical perfection strictly ordered and unified, composed of elementary solids, homogenous harmony beautifully created void. In architecture it was a central, domed interior, whereas
in urban planning its best examples are: Florentine Piazza della SS. Annunziata and spalliere ascribed to Luciano Laurana. Citta ideale was shaped in a circle or a polygonal figure, with radial pattern, associated with central perspective invented in renaissance.
With mannerism and baroque focus on ideal cities diminished and the centre of the idea
moved from Italy into France and American colonial cities. The homogeneous, renaissance space was replaced by the magnificence, the multiaxial baroque trivium and
streets continuing endlessly into surrounding landscape. Baroque was also the last epoch
of military fortifications. With Versailles began the time of grand designs of French classicism, present also in the epoch of enlightenment, which were gradually replaced by ideal
industrial cities perfect engineering creation, like Wrens London or Haussmanns Paris.
This direction was hold until a shift between modernism and postmodernism. Ideal cities
in form of cities, buildings, structures and megastructures were created motivated by
certain social or utilitarian vision of its authors. Postmodernism brought the type instead
of model, less precise and flooded in a context historical, geographical, economical.
City turned into the theatre of memory, based on Aldo Rossis rationalism. The purely
aesthetical play of analogy and pastiche began.
Today utopia mixes with antiutopia in search of innovative ways of creating the space in
the city, improving its degraded areas and solving burning questions like problem of density and vanishing boundaries and central space.
BIBLIOGRAFIA
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
[17]
[18]
[19]
[20]
[21]
[22]
[23]
[24]
[25]
[26]
[27]
[28]
[29]
[30]
[31]
[32]
[33]
[34]
[35]
[36]
[37]
[38]
153
Alison Jane, Brayer Marie-Ange, Migaryou Frdric, Spiller Neil, Future City, Experiment and
Utopia in Architecture, London 2007.
Arnheim Rudolf, Sztuka i percepcja wzrokowa, Psychologia twrczego oka, Gdask 2004.
Benevolo Leonardo, Aux sources de lurbanisme moderne, Paris 1972.
Benevolo Leonardo, The History of the City, Cambridge 1980.
Benevolo Leonardo, Miasto w dziejach Europy, Warszawa 1995.
Borsi Franco, Architecture and Utopia, Vanves 1997.
Braunfels Wolfgang, Urban Design In Western Europe, Regime and Architecture, 900-1900,
Chicago 1988.
Broadbent Geoffrey, Emerging Concepts in Urban Space Design, London 1990.
Bulanda-Jansen Anna, Otwarte bramy Pekinu, [w:] A&B, nr 1/2007, 2007.
Choay Francoise, The Modern City: Planning in the 19th Century, London 1970.
Cook Peter, Experimental Architecture, London/New York 1970.
Curtis William J.R., Modern Architecture since 1900, London 2006.
Cuthbert Alexander R. (red.), Designing Cities, Critical Reading in Urban Design, Oxford
2003.
Eaton Ruth Ideal cities, Utopianism and the (Un)built environment, London 2002.
Eco Umberto, Czytanie wiata, Krakw 1999.
Ellin Nan, Postmodern urbanism, Revised Edition, New York, 1999.
Ferraris M., La citta in negativo, The city in negative, [w:] Lotus International, Nr 38, 1983,
s.40,41.
Frampton Kenneth, Modern architecture, a critical history, London 1994.
Giedion Siegfried, Przestrze, czas, architektura, Narodziny nowej tradycji, Warszawa 1986.
Girouard Michel, Cities & People, A Social and Architectural History, New Haven London
1985.
Gutkind Erwin Aaron, International history of city development, New York 1969.
Hays K. Michael (red.), Architecture Theory since 1968, Cambridge 2000 s.36-55.
Holl Steven, The Alphabetical City, [w:] Holl Steven, Stout William (red.), Pamphlet Architecture 1-10, 1998.
Holl Steven, Urbanisms: working with doubt, Princeton 2009.
Januszkiewicz Krystyna, Aldo Rossi, Cmentarz San Cataldo, [w:] Archiwolta, Nr 4, 2002,
s.26-39.
Jencks Charles, Architektura pnego modernizmu i inne eseje, Warszawa 1989.
Jencks Charles, Kropf Karl (red.), Theories and manifestoes of contemporary architecture,
Chichester 2006.
Koolhaas Rem, Mau Bruce, S, M, L, XL, New York 1998.
Kosiski Wojciech. Miasto I Pikno Miasta. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej. Krakw
2011.
Kostof Spiro, The City Shaped, Urban Patterns and Meanings Through History, London 1991.
Kostof Spiro, The City Assembled, The Elements of Urban Form Through History, London
1992.
Kozowski Dariusz, Architektura Dzi, albo Miasta Niemiertelnych. Architecture Today, or the
Immortal Cities W: Definiowanie Przestrzeni Architektonicznej Architektura Dzi. Defining
the Aarchitectural Space Architecture Now. Czasopismo Techniczne. Zeszyt Specjalny/Special Issue 7-A/1/17, Rok/Year 107. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej,Krakw,
2010, s.156-164
Krier Rob, Urban Space, London 1984.
Lang S., The ideal city from Plato to Howard, [w:] Architectural Review, Nr 668, London 1952,
s.91-101.
Lavedan Pierre, Histoire de Lurbanisme, Renaissance et Temps modernes, Paris 1941.
Le Corbusier, Le Corbusier talks with students, from the schools of architecture, New York
2000.
Le Gates Richard T., Stout Frederic (red.), The City Reader, London, New York 2001.
Leach Neil (red.), Rethinking Architecture, a reader in cultural theory, New York 2005.
154
p r z e s t r z e
FORMa 16
[39] Mallgrave Harry Francis, Contandriopoulos Christina (red.), Architectural Theory, vol. II,
Oxford 2008.
[40] Misigiewicz Maria, Idee Architektoniczne Dzi. Architectural Ideas Today. W: Definiowanie
Przestrzeni Architektonicznej Architektura Dzi. Defining the Aarchitectural Space Architecture Now. Czasopismo Techniczne. Zeszyt Specjalny/Special Issue 7-A/1/17, Rok/Year
107. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej,Krakw, 2010, s.199-207.
[41] Mumford Lewis, The Story of Utopias, New York 1970;
[42] Norberg-Schulz Christian, Bycie, przestrze i architektura, Warszawa 1999.
[43] Norberg-Schulz Christian, Meaning in Western Architecture, New York 1980.
[44] Platon, Timaios, Kritias, Warszawa 1986.
[45] Rasmussen Steen Eiler, Odczuwanie architektury, Warszawa 1999.
[46] Rasmussen Steen Eiler, Towns and buildings, Described in drawings and words, Massachusets 1969.
[47] Rosenau Helen, The Ideal City, Its Architectural Evolution, London 1972.
[48] Rossi Aldo, Modena cementery, Italy, 1971 and 1977, [w:] AD, Nr 5/6, 1982, s.10,11.
[49] Rowe Colin, Koetter Fred, Collage City, Basel 1984.
[50] Savi Vittorio, Il cimitero aldorossiano, Traccia di racconto critico, The aldorossian cementery,
Outline of a critical account, [w:] Lotus international, op.cit., s.30-36.
[51] Scully Vincent, Architecture, The natural and the manmade, New York 1991.
[52] Scully Vincent, Levine Neil (red.), Modern Architecture and Other Essays, Princeton 2003.
[53] Segantini Maria Alessandra, Contemporary Housing, Milano 2008.
[54] Sonne Wolfgang, Representing the State, Capital City Planning in the Early Twentieth Century, Munich 2003.
[55] Spiller Neil, Visionary Architecture, Blueprints of the Modern Imagination, London 2006.
[56] Steele James, Ecological Architecture, A Critical History, London 2005.
[57] Summers David, Real Spaces, World Art. History and the Rise of Western Modernism, London 2003.
[58] Szacki Jerzy, Spotkania z utopi, Warszawa 1980.
[59] Tafuri Manfred, Projet et Utopie. De lAvant-garde a la Metropole, Paris 1979.
[60] Tatarkiewicz Wacaw, Historia estetyki, T.1, Estetyka staroytna, T.3, Estetyka nowoytna,
Wrocaw, Warszawa, Krakw 1967.
[61] Thomsen Christian W., Visionary Architecture, From Babylon to Virtual Reality, Munich 1994.
[62] Towiski Tadeusz, Urbanistyka, Tom 1, Budowa miasta w przeszoci, Warszawa 1947.
[63] Trzeciak Przemysaw, Przygody architektury XX wieku, Warszawa 1974.
[64] Van de Ven Cornelis, Space in Architecture, the evolution of a new idea in the theory and
history of the modern movements, Amsterdam 1978.
[65] Van der Ley Sabrina, Richter Markus (red.), Megastructure Reloaded, Berlin 2008.
[66] Vercelloni Virgilio, Atlante storico dellidea europeanea della citta ideale, Milano 1994.
[67] Zarbska Teresa, Miasto idealne, renesansowa mrzonka czy program dziaania, [w:] Architektura, Nr 420, 1984, s.26-29.
[68] Zarbska Teresa, Teoria urbanistyki woskiej XV I XVI wieku, Warszawa 1971.
O AUTORZE
Pracownik Katedry Architektury Mieszkaniowej Wydziau Architektury Politechniki Krakowskiej. Autorka artykuw w publikacjach naukowych i popularnonaukowych, laureatka
kilku konkursw architektonicznych. W 2011 roku uzyskaa z wyrnieniem tytu doktora.
AUTHORS NOTE
Employed in Chair of Housing, Faculty of Architecture, Cracow University of Architecture,
author of several scientific papers, articles in popular magazines and prizewinner of a few
atchitectural competitions. In 2011 received the doctor's degree with honours.

Szpakowska

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Szpakowska

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ARCHITEKTURA MIASTA IDEALNEGO, WPROWADZENIE1

ARCHITECTURE OF IDEAL CITY. INTRODUCTION

C. Norberg-Schulz, Bycie, przestrze i architektura, Warszawa 1999, s.29.

ERNESTYNA SZPAKOWSKA, Architektura miasta idealnego. Wprowadzenie.

W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, T.1, Warszawa 2004, s.86-89.

L. Mumford, The story of utopias, New York 1970, s.32.

Ryc. 1. Milet rdo: L. Benevolo,

R. Eaton, op.cit. s.29.

jako odrbnej, artykuowanej, ograniczonej substancji w odrnieniu od greckiej powstajcej w sposb

C. Norberg-Schulz, Meaning op.cit., s.42.

ERNESTYNA SZPAKOWSKA, Architektura miasta idealnego. Wprowadzenie.

szania si wpyww imperium w gb Europy i Afryki stanowicy kanw miast antycznych

Osiowo jest cech charakterystyczn architektury i urbanistyki rzymskiej. W odrnieniu od wczeniejszych

Norberg-Schulz, Meaningop.cit. s. 53.

Ryc. 2. Castrum Romanum. rdo:

Ryc. 3. Paac Dioklecjana w Splicie.

H. Rosenau, op.cit., s.23-25.

ERNESTYNA SZPAKOWSKA, Architektura miasta idealnego. Wprowadzenie.

lu moralnego, pod wpywem starotestamentowego zakazu ikonograficznych przedstawie

Ibidem, s.25-30; R. Eaton, op.cit., s.25.

T. Towiski, op.cit., s.60,61.

Utopia zakonu graniczy z utopiami eskapistycznymi, pozbawionymi planu dziaania, pozostawiajcymi go

Przypisywana Haito, biskupowi Reichenau i Basle.

M. Foucault, Nadzorowa i kara, Warszawa 1998, s.137-139.

obronnymi i gotyckim wymogiem uniformizacji (w zakresie sieci ulicznej, obwarowa,

Ryc. 4 Opactwo Sankt Gallen rdo: R. Eaton, Ideal

T. Towiski, op.cit., s.127-133.

H. Rosenau, op.cit. s.46.

ERNESTYNA SZPAKOWSKA, Architektura miasta idealnego. Wprowadzenie.

PRZEOM REDNIOWECZA I RENESANSU

Ryc. 5. A. Lorenzetti, Ze rzdy.

Ryc. 6. A. Lorenzetti, Dobre rzdy.

H. Rosenau, op.cit., s.41-44; R. Eaton, op.cit., s.50.

C.N. Schulz, Bycie op.cit., s. 10, 61,62.

ERNESTYNA SZPAKOWSKA, Architektura miasta idealnego. Wprowadzenie.

i symetrii. Pitagorejski stosunek czci do caoci odpowiada platoskiemu powizaniu

Ryc. 7. Piazza Santa Annunziata.

Ryc. 8. Spalliere. rdo: R. Eaton,

E.A. Gutkind, op.cit., s.119.

Ryc. 9 A. Durer, rycina z

H. Rosenau, op.cit., s.68,69.

ERNESTYNA SZPAKOWSKA, Architektura miasta idealnego. Wprowadzenie.

Ryc. 10 P. Le Pautre, plan Wersalu.

ERNESTYNA SZPAKOWSKA, Architektura miasta idealnego. Wprowadzenie.

Ryc. 11. T. Hutchins, rycina z Plat of

R. Eaton, op.cit., s.75-80.

H. Rosenau, op.cit., s.87,92,93.

H. Rosenau, op.cit. s.93.

Ibidem, s.93-106, R. Eaton, op.cit., s.112-116.

H. Rosenau, op.cit., s.106-111.

ERNESTYNA SZPAKOWSKA, Architektura miasta idealnego. Wprowadzenie.

angielskich, a na przykad budynki w Bath to interpretacja francuskich i woskich prototypw).

Ryc. 12. J. Nash, rycina Regents

S. Giedion, op.cit., s.702,707; Ibidem., s.119.

Koowej, kolei i wodnej - zastpienie aglowca parowcem, rozbudowa sieci kanaw.

najniszych klas, a w rezultacie take reszty spoeczestwa (minimalnej wielkoci domy

L. Benevolo, Aux sources op.cit., s.29.

S. Giedion, op.cit., s.715.

F. Choay, op.cit., s.16,17.

Tame, s.15-19; R. Eaton, op.cit., s.123; S. Giedion, op.cit., s.708.

ERNESTYNA SZPAKOWSKA, Architektura miasta idealnego. Wprowadzenie.

Podobny nacisk na kwestie komunikacji pooy Ildefonso Cerda w projekcie rozbudowy

K. Frampton, op.cit., s.25,26; R. Eaton, op.cit., s.144,145.

F. Choay, The Modern City op.cit., s.27; R. Eaton, op.cit., s.122,123.