Hüseyin Atay'in Dine Yaklaşımı - Tez Danışmanı - Hüsamettin Erdem

T.C.
SELUK NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
FELSEFE VE DN BLMLER ANA BLM DALI
DN FELSEFES BLM DALI
HSEYN ATAYIN DNE YAKLAIMI
YKSEK LSANS TEZ
Danman
Prof. Dr. Hsamettin ERDEM
Hazrlayan
Salih ATEKEN
KONYA 2008

NDEKLER
II
KISALTMALAR
NSZ
1
GR
HSEYN ATAYIN HAYATI
I. HSEYN ATAYIN YAAM YKS

I.I. Doumu ve Ailesi
I.II. ocukluu ve lkretim Yllar
I.III. Lise ve niversite Yllar
I.IV. Akademik ve alma Hayat
3
3
3
4
4
II. HSEYN ATAYI ETKLEYEN FAKTRLER
III. HSEYN ATAYDAN ETKLENENLER
IV. HSEYN ATAYA YNELTLEN ELETRLER
11
V. HSEYN ATAYIN ESERLER

V.I. Yaynlanm Kitaplar
V.II. Yayna Hazrlanan Kitaplar
V.III. Makaleleri
V.IV. Tercmeleri
V.V. Edisyon Kritikleri
V.VI. Tantma Yazlar
13
13
15
15
19
19
20
I. BLM

I. HSEYN ATAYA GRE DN
I.I. Dinin Kelime Anlam
I.II. Dinin Terim Anlam
I.III. Dinin Varl ve Tezahr
I.IV. Dinin Mahiyeti ve Unsurlar
21
21
22
24
26
II. DNLERN TASNF

II.I. Kurann Reddettii Dinler
II.I.I. Kuranda Ad Gemeyen Dinler
II.I.I.I. Hinduluk-Brahmanlk
II.I.I.II. Buddha Dini
II.I.I.III. Konfyslk
II.I.II. Kuranda Ad Geen Dinler
II.I.II.I. Putperestlik
27
29
29
30
30
31
32
32
II
II.I.II.II. Dehriye
II.I.II.III. Sabiilik
II.I.II.IV. Mecusilik
II.I.II.V. Musevilik (Yahudilik)
II.I.II.VI. Hristiyanlk
II.II. Hak Din (slam)
34
34
35
35
38
44
II. BLM
HSEYN ATAYIN SLAM DNNE YAKLAIMI
I. ATAYIN NAN YNNDEN SLAM DNNE YAKLAIMI
I.I. Atayda Bilgi-man Mnasebeti
I.II. Ataya Gre man
I.II.I. Allaha man
I.II.I.I. Allahn Uluhiyet Sfatlar
I.II.I.II. Allahn Varlk Alemi le lgili Sfatlar
I.II.II. Meleklere man
I.II.III. Kitaplara man
I.II.IV. Peygamberlere man
I.II.V. Ahirete man
49
49
51
54
54
55
57
59
61
64
II. ATAYIN AMEL YNNDEN SLAMA YAKLAIMI

II.I. Atayda nan-Amel Mnasebeti
II.II. Ataya Gre slamda Amel Esaslar
II.II.I. Yasaklar (Haramlar)
II.II.II. Buyruklar (Farzlar)
II.II.II.I. Namaz
II.II.II.II. Oru
II.II.II.III. Hac
II.II.II.IV. Zekat
67
72
73
73
74
75
77
79
79
III. ATAYA GRE SLAMDA HKMLERN KAYNAKLARI

III.I. Kuran Kerim
III.II. Hadisler
III.III. Akl (tihat)
80
81
82
84
IV. ATAYA GRE KURANI OKUMA VE ANLAMA METODU
90
V. ATAYA GRE KURANI KERMN DAVET YNTEMLER

V.I. Telkin
V.II. Akla ve Vicdana Dayanma
V.III. lme Dayanma
V.IV. Kssa
V.V. Tekrar
V.VI. Mnakaa
94
94
94
95
96
97
98
VI. ATAYA GRE SLAMIN ANLAILMA EVRELER
100
III
VII. ATAYIN FARKLI YAKLATII SLAM KONULAR

VII.I. Nasih ve Mensuh Ayetler
VII.II. Mezhepler
VII.III. Tasavvuf ve Tarikatlar
VII.IV. Hilafet
VII.V. Mira
VII.VI. Mucize
VII.VII. Ana Babaya taat
VII.VIII. Felsefe
VII.IX. Fikir zgrl
VII.X. Din retimi
VII.XI. Laiklik
VII.XII. Cizye
VII.XIII. Kadn Sesinin Haraml
VII.XIV. Kadnn ahitlii
VII.XV. Hayzl Kadnn Orucu
VII.XVI. Mslman Kzlarn Ehli Kitap Erkeklerle Evlenmesi
VII.XVII. Kurana Gre Boanma
101
101
102
103
105
105
106
107
107
108
108
109
110
110
111
112
112
113
VIII. ATAY VE DNDE REFORM DNCES
115
IX. ATAYA GRE TRK DEVLETNN KALKINMASINDA DNN ROL
119
SONU
122
KAYNAKA
127
IV
KISALTMALAR
A.g.e.
:Ad geen eser
Ans.
:Ansiklopedi
(a.s)
:Aleyhisselam
AFD
:Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
Bkz.
:Baknz
Bl.
:Blm
Bsk.
:Bask
(c.c)
:Celle Celalh
ev.
:eviren
DA
:Diyanet, slam Ansiklopedisi
DB
:Diyanet leri Bakanl
Do. Dr.
:Doent Doktor
Dr.
:Doktor
Drg.
:Dergisi
Ens.
:Enstits
H.
:Hicri
Hz.
:Hazreti
GYA
:slamda nan badet ve Gnlk Yaay Ansiklopedisi
Kit.
:Kitabevi
M.
:Miladi
:Milattan nce
Mrk.
:Merkezi
MS
:Milattan Sonra
Prof. Dr.
:Profesr Doktor
(r.a)
:Radyallah Anh
s.
:Sayfa
(s.a.v.)
:Sallallah Aleyhi Vesellem
Sy.
:Say
nv.
:niversitesi
vb.
:Ve benzeri
vs.
:Ve saire
Yay.
:Yaynlar
Yazan : Salih ATEKEN

Hseyin Atay, 1930 ylnda Rize ilinde domu, Ankara niversitesi lahiyat
Fakltesinde Kelam Krss Bakanl ve iki yl dekanlk yapm bir Kelam
Profesrdr. 1997 ylnda emekliye ayrlm ama, hala ayn niversitede Yksek
Lisans ve Doktora dersleri vermektedir.
Atay, yayma hazrlanan eserleri dnda, yirmi alt yaymlanm kitab, bir
Kuran evirisi, seksen iki makalesi, dokuz tercmesi, alt edisyon kritii ve dokuz adet
tantm yazsyla, slam dnce dnyasna nemli lde katk salayan bir ilim ve fikir
adamdr.
slam dininin Mslmanlarca uzun bir gemiten beri ve bugn yanl
anlaldn ve uygulandn syleyen Atay, Mslmanlarn ilgisini ekmi ve geni
kesimleri etkilemeye balamtr. Onun hakknda yaplan bu almada, eserlerinden,
kendisiyle yaptmz mlakattan ve hakknda yazlanlardan yararlanlmtr.
Dini anlaynda ve yaamnda Kuran referans alan Atay, gemiten devralnan
slami klliyat sk bir eletiri szgecinden geirir. Bugn yaanan slamn birok
ynden Kuranla uyumadn dile getirir. Eserlerinde hep bu konular iler. Akla ve
dnceye ok nem verir. Dini, insanln mutlak ihtiyac olarak grrken, dinden kast
slam, slamdan murad ise, Kuran slamdr. Kurann kesinlikle Allah sz
olduuna inanan Atay, onu dinin bozulmam yegne ana kayna olarak kabul eder.
slam dndaki dinleri ise reddeder.
Hseyin Atayn Dine Yaklam adn verdiimiz bu almann giri
blmnde; Atayn hayat, eserleri, onu etkileyenler, ondan etkilenenler ve onu
eletirenlerin dnceleri ortaya konulmutur. kinci blmde; genel olarak din
hakknda verilen bilgilerin yannda, Atayn, dier dinler hakkndaki gr ve
deerlendirmelerine
ksaca
yer
verilmitir.
Bu
blmn
sonunda,
gnmz
Mslmanlarnca anlald biimde yaanan slam dini, bir baka ifadeyle kltr,
gelenek ve slami klliyatn ortaklaa biimlendirdii slam dini ortaya konulmutur.
kinci blmde ise, asl alma konusunu oluturan Atayn slam dinine
yaklamna etraflca deinilmi ve sonu blmyle alma bitirilmitir.
17/06/2008, KONYA
Write : Salih Atceken

HUSEYIN ATAYS UNDERSTANDING OF RELIGION
Hseyin ATAY was loorn in Rize, 1930. He performed as a chairman of theology
professorship. Later, he was commisioned as a dean at the Dean of Divinity Faculty in
Ankara University. He retired in 1997 but he has still been teaching master and doctorate
lessons at the same university.
Mr. Atay has twenty six works published, a Quran Translation, eighty two articles, a
nine work translation, nine introduction writing, six edition critics except for works
preparing for publication. Shortly, Mr. Atay is one of the most important men of letters and
scholars, for, he has been giving a great number of contributions for Islamic literature.
Accordinny to Mr. Atay, Islamic faith has been mis understood and practised by
Muslims for along time. His Works affected the society. So much in terms of positive.
Muslims are interested in his works, so the work has given them a good impression. The
thesis has been prepared by means of interview and the writings about him.
Atays understanding of religion and his life style focuses on Quran as a reference.
He criticizes the complete works of Islam inherited from the past irritability. Today, Islam
performed by Muslim isnt. Relevance with Quran. Especially, he states that he always puts
stress on the subjects. He also gives both logic and ideas great importance. Mr.Atay, believe
that people specifically need religion Islam. Namely, Islam means Islam in Quran for him.
Particularly, he states that the holy book, Quran is Allahs utterance and it is the
most important, single and unspoiled source. Meanwhile, Mr. Atay refuses all religions but
Islam.
In the introduction part of this work, Hseyin Atays understanding of religion,
Mr. Atays biography, works what affects him positively or negatively, people criticezing
him and their ideas have been pointed out clearly. In the second section, generally Not only
Mr. Atays ideas about Islam but also his ideas and views abouth other religions is
fundemantel part of our work. In final section it is strongly focused on how Islam or Islamic
culture is understood or percieved by today muslim. On the other hand, how culture,
customs and complete Works of Islam give form Islam.
In the second section, main goal of our thesis, Atays understanding of religion, is
given more detailed in conclusion part, the thesis has been ended.
17/06/2008, KONYA
NSZ
Hseyin Atay, 1930 ylnda Rize ilinin o zamanki ilesi Gneycenin kizdere
kynde domu, devam eden tahsil hayat sonunda Ankara niversitesi lahiyat Fakltesinde
akademik hayatna balam, bu srete Kelam Krss Bakanl ve iki yl dekanlk yapm
bir Kelam Profesrdr. 1997 ylnda emekliye ayrlmasna ramen yine ayn niversitede
Yksek Lisans ve Doktora dersleri vermektedir.
Tahsil hayat sresince okullarda verilenle yetinmeyerek, ilmi donanmn gelitirmek
iin srekli okuyan ve aratran zelliiyle Atay, bitmek bilmeyen bir renme arzusu iinde
olduu grnmn vermitir.
Dini anlaynda ve yaamnda Kuran referans alarak, gemiten devralnan slami
klliyat sk bir eletiri szgecinden geiren Atay, bu mirasta birok hususun Kuranla
uyumadnn farkna varm, bunlar dillendirmesiyle de kimilerince bu ynde, Kurana
dnte nc bir isim olarak grlmtr.
Ortaya att dnceleri gnden gne Mslmanlar arasnda yaylp etki alan
genileyen Atay, bizim de dikkatimizi ekmi, Din Felsefesi alannda yaplmas gereken bir
alma ihtiyac hsl olunca, Atayn ne dedii, ne demek istedii, amac, dncesi, ksacas
dine yaklamnn bir konu olarak ele alnmas uygun grlmtr. Atay hakknda, Sakarya
niversitesinden bir rencinin, Bitirme Tezi hazrladn, kendisiyle yaptmz mlakatta
renmisek de, bu almay elde etmek mmkn olmamtr. Bunun dnda, Atay hakknda
Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Kelam Profesr aban Ali Dzgnn, Kurana
Dnte nc Bir sim: Hseyin Atay adl makalesinden baka alma bulamam ve
olmadn da renmi bulunmaktayz. almamzda Atayn eserlerinden, bu makaleden ve
eitli web siteleri ile gazetelerde bulabildiimiz olumlu-olumsuz kimi yazlardan, bir lde
yararlanldn syleyebiliriz. Ayrca Atayn yaayan bir dnr ve aratrmac olmas da,
kendisiyle mlakat yapabilmemize olanak salam, eserlerinde bulamadmz ve aklmza
taklan konularn bizzat kendisinin aklamalaryla netlik kazanmas salanmtr.
Atayn, akademik hayatnn balangcnda yapt almalarn konusu, aslnda bugn
yksek sesle ve eserleriyle dillendirdii dncelerde geldii noktann habercisi
mahiyetindedir. Atay, eletirel ve seici bir dnce yapsna sahipliini ve cesaretini, iinde
bulunduu ve gelenein yourduu Mslman toplumun inanlarn, onlardan gelebilecek
tepkilere aldr etmeden sorgulayarak ispatlamtr. O gnlerde ve ilerleyen yllarda,
Mslman toplumun dini anlay ve uygulamalarna yapt itiraz ve tenkitlerini oaltan
Atay, dncelerini eserleriyle ve internet araclyla geni kesimlere ulatrmay baarmtr.
1
Atayn hibir zmre ve cemaate bal olmadan, tanklk ettii devrin, tarihin ve toplumun
uuru olmay hedeflediini, zihinlerdeki pein hkmleri ve kalplerdeki inanlar alt st
ettiini ve bunu bir yntem olarak benimsemi olduunu, eserlerinde kolayca grmek
mmkndr. Atayda, dinin anlalmas konusunda, realist, seici ve ne aradn bilen bir
aray da grlmektedir. Atayn poplaritesini ykselten bu durum, onun hakknda alma
yaplmas dncemizde de etkili olmutur.
Atay, yayma hazrlanan eserleri dnda, yirmi alt yaymlanm kitab, bir Kuran
evirisi, seksen iki makalesi, dokuz tercmesi, alt edisyon kritii ve dokuz adet tantm
yazsyla, slam dnce dnyasna nemli lde katk salamtr. Eserlerine ulamann, her
kitapda bulabilmenin zorluundan da sz etmek mmkndr.
Hseyin Atayn Dine Yaklam adn verdiimiz bu alma, bir giri ve iki
blmden mteekkildir. Giri blmnde; Atayn hayat, eserleri, onu etkileyenler, ondan
etkilenenler ve onu eletirenlerin dncelerini ortaya koymaya gayret ettik.
Birinci blmde; genel olarak din hakknda verilen bilgilerin yannda, Kurann
yannda duran ve onun ilkeleri nda dier dinleri kendine zg tasnifle ele alan Atayn, bu
dinler hakkndaki gr ve deerlendirmelerine ksaca yer verdik. Bu blmn sonunda ise,
gnmz Mslmanlarnca anlald biimde yaamlarna yanstlan slam dinini, bir baka
ifadeyle kltr, gelenek ve slami klliyatn ortaklaa biimlendirdii slam ortaya koymaya
altk. Bundaki amacmz, bu slam ile, ikinci blmde Atayn yaklamyla verilmi olan
slam dini arasndaki farkn, ak bir biimde grlp anlalabilmesini salamaktr.
kinci blmde ise, asl konumuzu tekil eden Atayn slam dinine olan yaklamna
etraflca deinerek, sonu blmyle almamz bitirdik.
Bu almann bandan sonuna kadar her trl desteiyle sonuca ulamamz salayan
deerli danman hocam Prof. Dr. Hsamettin ERDEM Beye, yine birtakm fikir ve
desteklerinden yararlandm Prof. Dr. Sleyman TOPRAK Beye, Do. Dr. Bayram
DALKILI ve Do. Dr. Naim AHN Beylere teekkrlerimi sunarm.
Salih ATEKEN
19.05.2008-KONYA

GR
HSEYN ATAYIN HAYATI
I. HSEYN ATAYIN YAAM YKS
I.I. Doumu ve Ailesi
Rize ilinin o zamanki Gneyce ilesi kizdere kynde, eraftan Hfz smail Efendi
ve Aye Hanmn en byk ocuklar olarak 1930 ylnda dnyaya gelen Hseyin Atay,
kendisinden kk brahim ve Mustafa isimli iki erkek ve kz kardee sahiptir. Duvar
ustal yaparak ailesinin geimini temin eden babas, gerekten de hafzdr. Hseyin Atayn,
ilkokul beinci snfa getii yl Atay ailesi stanbula tanmtr. Bir sre sonra Hseyin
Atayn babas Hafz smail Efendi, stanbul Beyazt Camii imaml grevini stlenmitir.
Erkek ocuklarnn okumasn nemseyip bunu salayan Hafz smail Efendi, kzlarna
yalnzca ilk mektep ve Kuran tahsili yaptrmakla yetinmitir. Atayn erkek kardeleri
brahim ve Mustafa da, kendisi gibi lahiyat tahsili yapmlar, bunlardan brahim Atay,
Diyanet leri Bakanl Din leri Yksek Kurulu yelii, Mustafa Atay ise Din Kltr
retmenlii grevlerinden emekli olmulardr.1
Atayn, askerlik sonras ve akademik hayatna baladktan sonra, 1960 ylnda yapt
evliliinden, iki erkek ve bir kz olmak zere ocuu olmutur. O, ocuklarnn tahsiline
nem vermi, byk olu mer Farukun Mimarlk, kk olu Melihin letme ve kz
Gln ise Dil Tarih ve Corafya Fakltelerinden mezun olup alma hayatna atlmalarn
salamtr.2
Olu mer Faruk Atay, babasnn da eserlerini yaynlamak zere doksanl yllarda
Ankarada Atayn da orta olduu Atay ve Atay Yaynclk adl aile irketini kurmutur.
Bu sayede Atayn dnce ve eserlerinin yaylmas ivme kazanmtr.
I.II. ocukluu ve lkretim Yllar
Atay, kk yata babas Hafz smail ve amcas Hafz Yusufun yannda hafzln
ikmal etmitir. Ardndan, okul bilgi seviyesi gz nnde bulundurularak kyndeki lkokulun
3. snfndan okul hayatna balam, 3. ve 4. snflar burada, 5. snf stanbul Kadrga
1
2
03/04/2008 gn AFnde yaplan syleide ifade edilmitir.

lkokulunda 1941 ylnda tamamlamtr.3 Bu arada, zel olarak ehzadeba brahim Paa
Camii mam Hatibi Hac Hasib Efendiden Arapa okumaya balam ve stanbul mft
msevvidi Mustafa Asm Hac Bilalolundan Arapa tahsili grmtr. Babas Beyazt
Camii imam iken, onunla sohbet etmek iin gelen stanbul niversitesi Tp ve Hukuk
Faklteleri hocalarnn sohbetlerini dinlemitir.4 Kumkap Ortaokuluna kaytl olarak,
zekilii ve alkanl sayesinde bu okuldan 1944 ylnda iftiharla mezun olmutur.5
I.III. Lise ve niversite Yllar
Ortaokul reniminden sonra kendisini geceli gndzl medrese ilimlerine veren
Atay, sene gibi ksa bir sre iinde Mustafa Gmlcineliden stanbul medreselerinde
okutulan btn ilimlerin yannda, medrese programlarnda olmayan ilimleri de tahsil etmitir.
Sonradan Rize Mfts olan stanbul Mderrislerinden Yusuf Ziya Karaldan Belaat ve
Huzur, Ahskal Ali Haydar Gleryzden El-Mirkat okumutur. Bu esnada 1 yl, mehur
Akrabolu Hafz Osman Takentten Kuran- Kerim talim etmi ve Tecvid ilmini renmitir.
1948 ylnda Badata giderek liseyi burada okumutur. 1954 ylnda Badat lahiyat
Fakltesinden birincilikle mezun olmutur. Lise ve Faklte eitimi srasnda, Badat
mderrislerinden 6 yl boyunca eitli slam bilimlerinde zel dersler almtr.6
I.IV. Akademik ve alma Hayat
Atay, 1954-56 yllarnda yedek subay olarak askerliini tamamladktan sonra 29
Kasm 1956 tarihinde, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi slam Felsefesi krssne
asistan olmu, 1960 ylnda Kurana Gre man Esaslarnn Tespiti ve Mdafaas adl
almasyla Doktorasn tamamlamtr.7
1960-1961 yllarnda merhum Do. Dr. Yaar Kutluay ile birlikte Diyanet leri
Bakanlnca yaynlanan Kuran Tercmesini hazrlam, 1962-1964 yllar arasnda Kuds
niversitesinde branice dili ve Yahudi Felsefesi (Kelam) zerinde almtr. Burada slam
felsefesinin braniceye yaplan tercmelerini ve onlarn Yahudi dnrlerindeki tesirlerini,
slam kltrnn Yahudiler yoluyla Avrupaya geiini dorudan doruya inceleme frsatn
bulmutur.8
1965-1967 yllar arasnda Chicago niversitesinde slam Felsefesi ile ilgili ilmi
aratrmalar yapan Atay, o tarihlerde bugnk gibi akademik hiyeraride Yardmc Doentlik
3
Atay, Hseyin, Kurandaki lkeler, s. 3, Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 1999

5
Atay, H. , Cehaletin Tahsili, s. 1, Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 2004 ; http://www.manaz.net
6
http://www.manaz.net
7
Atay, H. , A.g.e. , s. 1 ; http://www.haber53.com
8
Atay, Hseyin, Kurana gre Aratrmalar, I-III/1, Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 1995
4
basama bulunmadndan, dorudan Farabi ve bni Sinaya Gre Yaratma konulu

doentlik tezini tamamlayarak, 1968 ylnda doent olmu ve Kelam dersleri vermeye
balamtr. 1969 ylndan itibaren 5 yl sreyle slam Hukuk Felsefesi (Usul l-Fkh) dersini
de okutmutur.9
Atay, 1969-1971 yllar arasnda ek grev olarak Konya Yksek slam Enstitsnde
klasik mantk derslerine girmitir.10 26 Aralk 1971de Rabatta toplanan slamda Toplumun
Gelimesi ve Aile Planlamas kongresine Kuran ve Hadiste Aile Planlamas teblii ile
katlmtr. 1973-1974 yllarnda ayrca slam Dini Esaslar derslerini de vermitir.11
Atay, 1974 ylnda profesr olmu ve Kelam lmi Krss Bakan seilmitir.
1974-1975 retim ylnda Hardward niversitesi Aile Planlamas Merkezinin inceleme
bursu ile Amerikaya gitmi ve aile planlamas incelemesi yannda, Ahlak, Din ve Hukuk
Felsefesi ile ilgili aratrmalar yapmtr.12
1975-1976 retim ylnda Chicago niversitesinde slamiyetin Deien Toplum
Karsnda Durumu konulu alt slam lkesinin katld seminerlere ynetici olarak katlan
Atayn, bu seminerler srasnda yazd Trkiyede Yksek Din Eitimi almasnn
Osmanllar ksm baslmtr. Ayn yl Badatta toplanan Farabi ve nsanlk Medeniyeti
Kongresine Farabide Yaratma adl teblii ile katlmtr.13
1976 ylnda Atay, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Kelam Krss
Bakanlna dnm, 1979-1984 yllar arasnda da lahiyat Fakltesi slam Aratrmalar
Enstits Mdrl yapmtr. 1979da Birinci slam limleri Kongresini ve 1981de
kinci slam limleri Kongresini yapmtr.14
1980-1982 yllar arasnda Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dekanl grevini
yrtmtr. 1981 ylnda Atatrkn 100. Doum Ylnda Trkiye 1. Din Eitimi
Seminerini yapm, 1983te Uluslararas bni Sina Sempozyumuna, Mahiyet ve Varlk
Ayrm adl teblii ile katlmtr.15
12 Eyll 1980de Trkiyede ordu ynetime el koyup Askeri ynetim ibana gelince,
Trkiye'deki anari ve terrn kaynaklar konusunda aratrma yaptrarak bir rapor
hazrlatmtr.16 O tarihte Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dekan olan Prof. Dr.
Hseyin Atay, milli birlik ve btnlk asndan din eitimi ve retiminin bir btnlk
9
11
http://www.haber53.com
12
Atay, H. , Kurandaki lkeler, s. 3 ; http://www.manaz.net
13
14
15
Atay, H. , A.g.e. , s. 3 ; http://www.haber53.com
16
http://web.sakarya.edu.tr
10
iinde ele alnmasna dair bir rapor hazrlayarak Milli Gvenlik Konseyi'ne sunmutur. Atay
raporunda, genliin iinde bulunduu bunalmdan knn yolu olarak, fikir dmanlndan
uzak, saf, temiz, gerek dinin retilmesi olduunu anlatm ve btn genlii eit derecede
din bilgisine ve din kltrne sahip klacak bir retim sistemi kurulmasn teklif etmitir.
Ayn yl Danma Kurulu'nca hazrlanan yeni anayasa taslanda, din bilgisi derslerinin
ilkretim ve ortaretim kurumlarnda okutulan zorunlu derslerden olduu hkm yer alm,
taslak Milli Gvenlik Konseyi'nde incelenirken din derslerinin zorunlu olmas hkm
deitirilmemi, fakat dersin ad "Din Kltr ve Ahlak Bilgisi" olarak dzenlenmitir.
Bylece 7 Kasm 1982 tarihinde halkoyuna sunularak kabul edilen Trkiye Cumhuriyeti
Anayasas ile Din Kltr ve Ahlak Bilgisi Derslerinin ilk ve ortaretim kurumlarnda
okutulmas zorunlu hale gelmitir.17 Ayrca Atayn 23-25 Nisan 1981 tarihinde, Atatrkn
100. Doum Ylnda Trkiyede 1. Din Eitimi Seminerinde yapt a konumas, 1982
Anayasas ile okullarda Din Kltr ve Ahlak Bilgisi Derslerinin zorunlu hale getirilmesinde
olduka etkili olmutur.18
1984-1985te Tokatta kurulan eyhulislam bni Kemal Paa Aratrma Merkezi
Mdrln yrten Atay, bni Kemal Paa Birinci Sempozyumunu gerekletirmitir.
1985 ylnda Milli Eitim Bakanlnn Almanya Kuzey Westfalen Eyaleti ile yapt
kltr anlamasnn ilmi bakanln yapm, yine ayn yl Pariste UNESCOda mam
Gazali ve Musa bin Meymun sempozyumlarna katlmtr.19
Atay, 1985-1989 yllarnda Suudi Arabistanda Kral Fahd Petrol ve Madenler
niversitesinde retim yesi olarak dersler vermitir. 1987 Mart aynda Msrda Aile
Planlamas ve skn Kongresine katlm, ayn yl Nisan aynda rdn Yermuk
niversitesinde lk slam Devletinde Mali Siyaset Kongresine ve New York Birlemi
Milletler Aile Planlamas htisas Komisyonu toplantsna katlmtr. 1989da Cezayirde elHadaretul
slamiyyetus
Saniye,
el-Multekas
Salis
vel
run
sempozyumunda
bulunmutur. 1990-1997 yllar arasnda tekrar Ankara niversitesi lahiyat Fakltesinde

retim yelii yapmtr. 20
1992 ylnda Malezya nternational Institute of Islamic Thought and Civilizationun
program bakanln yrten Atay, ayn yl Kahirede balayan ve 1996, 1997 ve 1998
yllarnda tekrar eden Ulemaid Din ved Dirasatis Skkaniyenin Tahlilul Usre fil
17
Cebeci, Suat. Din Eitimi Bilimi ve Trkyede Din Eitimi, s. 28, Aka Yaynevi, stanbul, 1996
Hseyin Atay: Trkiyede Din Eitimi Semineri, Atatrkn 100. Doum Ylnda Trkiyede 1. Din Eitimi
Semineri, 23-25 Nisan 1981, lahiyat Vakf Yaynlar: 1-3, Ankara 1981
19
20
18
Cumhuriyetit Trkiye adl sempozyumlara katlmtr. 1996 ylnda talya Bolognia

niversitesinde Repentance in The Quran toplantsna ve rdn Ehlul Beyt niversitesinde
Dinler Aras Diyalog toplantsna itirak etmitir. 1997 ylnda spanya Barselonada
Trkiyede Yksek Din Eitimi konferans vermitir.21 1997 Haziran aynda emekli olan ve
1998 ylndan itibaren yine ayn fakltede yksek lisans ve doktora dersleri vermeye devam
eden Atay, ngilizce, Arapa, ve branice bilmektedir.22
Atay, bugn ve akademik yaamnn ta bandan beri, farkl dncelere sahip olup,
kimilerince slami gelenee aykr bulunan sylemlerde bulunma noktasna acaba nasl
gelmitir? Onu etkileyen faktrler neler olmutur? sorularna cevap aramak gerektii
kansndayz.
II. HSEYN ATAYI ETKLEYEN FAKTRLER
Atay, 1954 ylnda Badat lahiyat Fakltesini birincilikle bitirip Trkiyeye
dndkten sonra, yedek subay olarak askerlik grevini yapm, askerlik sonras balad
akademik yaamnn ilk zamanlarnda, dnen ve sorgulayan bir kiilikle slam dnyasndaki
geri kalmln, gelimemiliin, ie dnkln ve skntlarn nedenleri zerine dnmeye
balamtr. Halkn yaad dinin slam olmadn tespitle, alannda zerine deni yapma
sorumluluuyla, dindarda/din anlaynda bir slahatn lzumuna inanarak harekete gemitir.
Onun bu inanca ulamasnda etkili olan ey; kiiler, cemaat ve gruplar deil, dnya leinde
binbir eidiyle inan ve amel noktasndan darmadank bir grnm arz eden slam
dnyasnn ve onun bir paras olan Trkiyenin durumudur. Ataya net olarak yneltilen
Sizi etkileyen, farkl klan, bugnk dnce noktasnda bulunmanzda etkili olan eyler
nelerdir? sorusuna Ataydan alnan cevap, tecrbe ve bilgi birikimim eklinde olmutur.23
Srekli dnme, sorgulama, olaylar arasnda ba kurma, iyi bir gzlem yapma gibi
zelliklerini sralayan Atay, zihninin srekli almasn rneklendirirken de kt
merdivenleri, att admlar, grd binann pencerelerini sayma gibi kimilerine ilgin
gelebilecek zelliklere sahipliini ifade etmitir.24
Atay her eyden nce bir Kuran hayrandr. Onu en ok etkileyen Kurandr ve o
bunu: Her gn okuyuumda Kuran yeniden anlyorum diyerek ona olan hayranln,
21
Atay, Hseyin, slamn Siyasi Oluumu, s. 3, Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 1999 ; 03/04/2008 gn
AFnde yaplan syleide ifade edilmitir.
23
24
22
Kurann bykln ve esizliini ifade etmektedir.25 Buna en son rnek olarak ise, Nisa
suresi 23. ayetini nceleri birok kez okuduu halde farkna varamad incelie aklk
getirerek bu manay yeni zdn sylyor. Onlara, gven yahut korkuya ilikin bir haber
ulatnda onu hemen yaydlar. Oysa ki, onu resule ve ilerindeki sorumluluk sahiplerine
gtrm olsalard, aralarndaki okuyup aratrarak hkm karanlar, onu elbette
bileceklerdi. Eer Allah'n ltuf ve rahmeti zerinizde olmasayd, pek aznz hari eytann
ardndan giderdiniz ayetinden Atay unu anladn belirtiyor: Allah insanlara peygamber
gndererek doruyu ve doru yolu gstererek rahmet etmitir. Eer Allah insanlara
peygamber gndermeseydi, insanlarn iinden okuyan, aratran, dnen pek az kiiler doru
yolu, doru i ve ilkeleri akllaryla bulabilirlerdi, dierleri eytana uyar ve onun yolundan
giderlerdi. Atay buradan hareketle, insanlardan yukarda saylan zelliklere sahip baz
kiilerin akllaryla doruyu bulabileceklerini, Allah bulup ona iman edebileceklerini
belirterek, bir bakma Konfyslk, Buddhalk gibi baz batl din nderlerinden,
filozoflardan vb. kan ve Kurann ilke, hkm ve inanlaryla rten gzel fikir ve
ilkelerin durumunu ve konumunu belirlemektedir.26
Atay, lkesi baznda Mslmanlarn mevcut duruma gelmesinin kkenlerini olduka
uzun bir gemie dayandrr. Ona gre, 1774te ilk batllama admlarn atan Osmanl
Devletinde; brokrasi, asker ve ulema ls 1992ye kadar birlikte bu ama uruna
almakta iken, bu tarihten sonra asker ve brokrasinin ulema snfn dlayarak yanlarndan
uzaklatrmalaryla aralarndaki mcadele balamtr. Asker-brokrasi grubunun, ilmiye
snfndan ayr ve bana buyruk karar ve siyasetleriyle srdrdkleri batllama hareketi, bu
ynde lkeyi bir adm teye gtrememitir. Ayn mcadele bugn de eitli ekillerde
srmektedir. Gc elinde bulunduran bu ikilinin millete ramen uyguladklar bu siyasetin
sonucu ne bir medeniyete ulalm, ne de bir medeniyet kurulabilmitir. Atay bu noktada
medeniyeti millet ve sivil toplum kurar, devlet kuramaz vurgusunu yapmaktadr.27
Atay, lkesini ve milletini seven bir kii olarak elbette ulalan bu noktaya zldn
de beyan etmektedir. Ona gre bugn gelinen noktaya iki insan tipi sebep olmutur. Her ikisi
de Osmanl kltryle yetimi ve ayn dini eitimi alm bu tiplemelerden birincisi; Bu din
ile bu dnya yrmez diyenler, ikincisi ise dini anlaymzdan bir virgl bile
deitiremeyiz diyenlerdir.28
25

27
Atay, H. , Medeniyeti Sivil Toplum Kurar, (Makale), 2006, http://www.islamdunyasi.com ; 03/04/2008
gn AFnde yaplan syleide ifade edilmitir.
28
26
Atay etkileyen asl tablo budur. te onun bir slahat olarak ortaya knn altnda
yatan sebep de burada yatmaktadr.
Bulunduu noktada acaba Ataydan etkilenenler var mdr? Varsa bunlar kimlerdir ve
etkilenme oranlar ne ldedir? Bunlar da ele almann yararl olaca kanaatindeyiz.
III. HSEYN ATAYDAN ETKLENENLER
Hseyin ATAY, dnya zerinde yaayan yaklak alt milyar yedi yz milyon
insann,29 yine yaklak bir milyar drt yz milyonunu oluturan30 Mslmanlarndan biridir.
Onu farkl ve dolaysyla etkili klan, ilahiyat, felsefeci, kelamc bir dnr olarak, iinde
yaad slam dnyasnda dini inanlarn ve bu inanlarndan kaynaklanan davranlarn
ortaya koyarken taknd tavr, takip ettii metot, savunduu ilke ve bal olduu
prensipleridir.
Atayn byle olmasnda, yaad hayat serveninde, lkesi bata olmak zere eitli
slam toplumlarn tanma imknna sahip olmasnn, onu etkileyen kimi kadim slam
dnrlerinin
eserlerini,
bir
felsefeci
bakyla
okuyup
deerlendirmesinin
pay
kmsenemez. Atay dncelerini aklamaya iten sebebin, iinde yaad dnyada,

mensubu bulunduu slam dinine inanan ve onu yaadn dnen Mslman topluluklarn,
hemen her alanda gelimemiliini fark etmesi ve bunun nedenleriyle zm yollarn
bildiini dnerek, vicdani ve imani bir sorumluluk duygusu olduu dnlebilir.
Metodunun zellii ise, ie inanlara ve buna bal eylemlere temel tekil eden slam dininin
ana kayna olan Kurana ynelerek balamasdr.31
Ayn veya benzer yaklamlara, gemite birok nemli ahsiyetlerde rastlamak
mmkndr. Seyit Ahmet Han, Muhammed Abduh, Reit Rza, Muhammed kbal,
Cemaleddin Afgani, Mehmet Akif Ersoy vs. bunlardan bazlardr.32 Gnmzde ise, ender de
olsa, ayn izgide sesi duyulan kimi ahsiyetler yok deildir. Ancak bunlarn hibiri Atay
kadar detayl olarak problemlere inebilmi, net ve kapsaml zmler ortaya koyabilmi,
ada sorunlara btncl olarak yaklaabilmi ve bu ynde fazlaca eser neredebilmi olarak
gzkmemektedir. phesiz bunda Atayn iinde yaad an iletiim ve teknolojik adan
sunduu avantajlarnn katks grmezlikten gelinemez.
29
http://www.ravda.net/dunya nufusu
http://tr.wikipedia.org, Wikipedi, zgr Ansiklopedi
31
Dzgn, aban Ali, Kurana Dnte nc Bir sim: Hseyin Atay (Makale), s. 13, Demokrasi Platformu
Dergisi, Yl 2. Say 7, Ankara, 2006
32
A.g.e. s. 3
30
Atay, kitaplarn okuyanlarn kendisinden mutlaka etkilendiklerini belirtmektedir.

Okuyucu kitlesi ierisinde ise daha ok akademisyenlerin ve tahsilli olan kiilerin
bulunduunu, bunlardan bazlarnn, kendisinin dnce ve yorumlarna sitayilerini ieren
mektuplar yazp gnderdiklerini ifade etmektedir. Bu mektuplardan bazlarn Kurana Gre
Aratrmalar-I adl kitabnn arkasna almtr. Yaknlarda bir okurunun da, onun Cehaletin
Tahsili adl eserinin aslnda Siyasal Bilgiler Fakltesinde ders kitab olarak okutulacak
dzeyde ierie sahip olduunu belirten ifadeleri mektubunda yazdn sylemitir.33
Ataydan etkilenenlerin bir snrn izip, saysal verilerde bulunmak elbette
imknszdr. Ama onun bulunduu ve grev yapt fakltede, kendisini tanyan ve
dinleyenlerin ona olan sevgi ve sayglarnn gzlemlenmesi, insan, Atay sohbet, dnce ve
eserleriyle tanyanlarn, bir ilim adam olarak ondan mutlaka etkilendikleri sonucuna
gtrmektedir.34
Uzun yllar Ankarada yaayan ve Ankara ilahiyat fakltesinin mdavimi olan Cizvit
Rahip Krner, slam Yeniden Dnmek adl kitabnda Atay dnr lider olarak
nitelemekte ve cesur klar yaptn sylemektedir. Krnerin sohbet arkadalar olup,
almalarnda esas amalar, Kuran ve slami kurallarn dier kaynaklarn Batl eletiri
yntemlerini
kullanarak
yeniden
yorumlamak
olan,
Ankara
niversitesinin
st
kademelerinde alan ve modern slam zerinde almalar yapan bir grup gen ilahiyatda
Atayn etkisi grlmektedir. Bunlar arasnda Do. Dr. Adil ifti, Dr. mer zsoy, Prof. Dr.
lhami Gler ve Prof. Dr. Mehmet Paac gibi isimler kitapta zikredilmekte, bunlardan Paac,
Kurann evrensel ve edebi bir yapya sahip olmasna karn, ieriinin 7. yzyln koullar ve
tarihi yaps gz nnde bulundurularak incelenmesi gerektiine inandn belirtmektedir.
Zaman deitii iin, Kurann 21. yzyla gre batan okunmas fikrine ise, slami
evrelerdeki geleneksel ilahiyatlar kar kmaktadrlar.35
Rize'nin Trk Tarihindeki Yeri ve nemi paneli kapan konumasnda Prof. Dr.
Reat Gen, dinde yanl bulduu eitli ynelimleri eletirdikten sonra, Hseyin Atay gibi
ilim adamlarn eer 20-25 yl daha nce yetitirmi olsaydk, herhalde Trkiye bu gnk
hallere gelmeyecek, bu yanllara den olmayacakt diyerek Atay ve onun gibi dnenler
hakknda olumlu bir deerlendirme yapmaktadr.36
Atayn bir kitab hakknda deerlendirme yapan Prof. Dr. Yaar Nuri ztrk: Atay
Hoca'nn Kur'an'a Gre Aratrmalar-4 kitab, Kur'an dinine ilgi duyan herkesin mutlaka
33

03/04/2008 gn AFnde yaplan ziyarette gzlemlenmitir.
35
http://www.koniks.com
36
Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say 39, Cilt: XIII, Kasm, 1997
34
10
okumas gereken bir kitap. Soluyu kadar, hava ve su kadar muhta olduumuz tespitlerle
dolu. Hurafe ile Kur'an dmanlnn el ele vererek zerini rttkleri gerek slamn
aydnlk yz, Atay'n imanl ve cesur kalemiyle tablo tablo ortaya karlyor. Bu kitab bir
varolu borcu bilerek okuyun eklinde tavsiyede bulunmaktadr.37
Atayn
kitaplar
ve dncesi
hakknda internette
yaplan
eitli
olumlu
deerlendirmelerden birinde bir okur, Kitaplarn yllardr elimden brakmadm ve

ktphanemde serisini bulundurup istifade ettiim yazarlardan birisi de Hseyin Ataydr.
unu sylemeliyim ki, Muhammed kbalden Seyyid Kutuba, Ali eriatiden Said Nursiye
kadar elimden geldiince hemen hemen herkesin eserlerini okudum. Tabii ki bu yorum
kiiseldir ama, bana gre Hseyin Atay, ranl ii Mslman Ali eriati'den sonra en byk
dnrlerden birisidir demektedir.38
Ankara niversitesi Kelam Krss Bakanln yrten Prof. Dr. aban Ali Dzgn,
Demokrasi Platformu Dergisinin 7. saysnda yaynlad Kurana Dnte nc Bir sim:
Hseyin Atay adl makalesinde, Trkiyede Kurana dn ayet bir hareket olarak
adlandrlacaksa, bu hareketin balatcs Hseyin Ataydr. Atay, Kurana Gre man
Esaslarnn Tespit ve Mdafaas bal ile hazrlad doktora tezinde, iman esaslarnn ilk
kez Kurana dayal olarak tespitini yapan ve insann yapp etmelerinin belirlenmesi
anlamnda kader kavramn iman esaslarnn iinden karandr diyerek Atayn grlerinin
etkisinden ve cesaretinden sz etmitir.39
lahiyat camiasnda bugn ismi duyulan ve mevcut dini anlaytan yaknan birok
nemli ahsiyetin Ataydan etkilenen rencileri olduunu renmi bulunmakla,40 Atayn
etkisinin hi de azmsanmayacak lde olduu kanaatine ulamaktayz.
Atayn etkileyerek dnce kervanna katt kimselerin yannda, muhakkak ki ona
cephe alanlar, eletiri yapanlar da olmaldr. imdi de bu alanda sylenenleri ortaya koymaya
alacaz.
IV. HSEYN ATAYA YNELTLEN ELETRLER
Atay, kendisini eletirenlerin olduunu sylemekte ancak, bunlardan hibirinin
imdiye kadar ikna edici delillerle bir eletiri yapamadklarn, ounlukla da geleneki
Mslmanlarca eletirildiini, kendisinin de bunlar ciddiye almadn ifade etmektedir. unu
hemen belirtmek gerekir ki Atay, btnyle Kurana dayanmayan, hadislerle, rf ve
37
http://tulumba.com
http://www.aleviforum.com
39
Dzgn, . A. , A.g.e. , s. 3
40
38
11
adetlerle, kltrle, taklitle, mezhepilikle ekillenip yaanan ve slam dini diye dnya
corafyasnda bin yldan bu yana uygulanan dine gerek slam Dini deil, Halk Dini ismini
vermektedir. Bu dine mensup olup okumayan, din diye inandklarnn hkm ve inanlarn
sorgulamayan ve akln kullanmadan taklide ynelen kiilerin eletirilerinin de esasen tutarsz,
komik, ilmilikten ve ilmi dayanaktan uzak olduunu sylemekte, ciddi bir eletiri
alamadndan da yaknmaktadr.41
Atay, eletiri yolunu fikir, yorum ve dncelerini yazarken, salam delillere
dayanmak ve gelebilecek sorulara cevap vermek suretiyle aslnda kendisinin kapattn
belirtmektedir. Eserlerinin okunmas durumunda bu hususun aka grlebileceini
sylemektedir.42
slamiyt Dergisi'nin 4 no'lu blteninde yer alan Hseyin Atay hakkndaki bir
syleiden hareketle, Yeni afak Gazetesi ke yazar Dcane Cndiolu, Atay hakknda baz
eletirilerde bulunmutur. Cndiolu Atay; 60 htilalini yapan askerlerin isteiyle hemen 8-9
ayda bir Kur'an meali hazrlamakla, Hasan Basri antay'la bu konuda tartmalar yapmakla,
srail'e gnderilip orada branice renen, sonra da Yahudi limi Musa b. Meymun'un
dnyaca nl eserini yaymlam olmakla ve Meali birlikte hazrlad, srail'e birlikte gittii
bilinen ve fakat sonra aniden gizemli bir biimde ls bulunan Yahudi Teolojisi ve Siyonizm
tetkikleriyle mehur Yaar Kutluayn lm hakknda, Atay Hoca'nn sanki bildiklerini
gizlediini ima edercesine tenkitlerde bulunmaktadr.43
Bu tenkitlere Atayn ciddilik ve seviye asndan yant verip vermediini veya nasl
karlk verdiini bilemiyoruz; ama, bizce iki kiiyle yapld anlalan Kuran mealinin bu
kadar srede yaplamayaca eletirisini hakl grmek doru olmasa gerektir. Bir ilim
adamnn dieriyle tartmas da gayet normal olmaldr. Tartlamayacak, tabu saylabilecek
kii ve alanlarn ilim zihniyetinde olmamas da gerekir. Ayrca bir dili en iyi renmenin yolu
o dilin yaad evrenin iinde olmaktr. sraile gnderilip braniceyi renmenin ve bir
teologun eserinin evirisini yapmann eletiri konusu yaplmasnn mantkl bir izahnn
olmamas gerekir dnceleriyle Ataya yaplan eletirilerin hakszln vurgulamak
istiyoruz.
Hayrettin Karaman, kendi web sayfasnda sorulan bir soru zerine, Atayn Dinde
Reform adl kitabndaki reforma ilikin grlerini eletirmitir. Atayn bu konuda
syledii: Reform, deitirmek deil dzeltmek, slah etmek, yararl bir i yapmaktr.
41

43
Cndiolu, Dcane, Yeni afak Gazetesi, 12/01/2003
42
12
Reform ve itihat yapmak, kaytsz ve artsz dnmekle olur. Kt ynde deitirmeye ve

bozmaya reform denmez; ona deform denir. slamda reform yapmaya itihat denir. Bundan
dolay her mtehit reformcudur" eklindeki ifadesine Karaman u tenkitlerde bulunmu ve
yaplacak olan da teklif etmitir. Karaman, Atay'n reform ve itihat tariflerinde yanllarla
dorular birbirine kartrm olduunu, reform kelimesi din ile birlikte kullanldnda
bundan, Luther'in Hristiyanlkta yapt reform anlalp, szlk manas anlalmayacan,
Luther zamanndaki Hristiyanlk ile slamn hibir zaman ayn durumda olmadndan,
Hristiyanla uygulanan reformun slam'a da uygulanamayacan sylemitir. O, slam'da
bandan beri itihadn var olduunu, itihatsz hibir asr gemediini, itihadn ve
yenilemenin, din hayatndaki bozulmalarn dzeltilmesini salayarak devam ede geldiini,
dnyada milyar aan slam nfusunda hem yanl anlamalar, hem de eksik uygulamalarn
doru olanlarla yan yana bulunabileceini, bunu kimsenin ortadan kaldramayacan ancak
azaltmak iin aba gsterilebileceini sylemitir.44
Karamann bu eletirisinde mitsiz ve statkocu bir grnm sergiledii ve gelenee
aykr tutum taknmada cesur olmad sylenebilir.
Ataya yaplan eletirilerin ortaya konulup deerlendirilmesinden sonra, imdi de
Atayn slam dnce dnyasna katkda bulunduu eserlerini tantmak istiyoruz.
V. HSEYN ATAYIN ESERLER
Atay, slam dnce dnyasna akademik hayatnn balangcndan bu yana, birok
kitap, makale, eviri, edisyon kritik ve tantma yazlaryla katkda bulunmu ve halen de
bulunmaktadr. Yaynlanm kitaplarnn yan sra, yayna hazrlanan birok kitap almas da
bulunmaktadr. Atayn makalelerinde, bildiri ve gazete yazlarnda ele ald konular, daha
sonra dzenledii kitaplarnda yeniden gelitirerek iledii gzlenmitir. Onun bir de Trke
Kuran Meali almas vardr. Eserlerinin ierii ve konusu, isimlerinden tahmin
edilebileceinden, almay uzun ve skc hale getirmemesi iin sadece isimleri verilmekle
yetinilecektir.
V.I. Yaynlanm Kitaplar
1-Kuran ve Hadis'de man Esaslar45
2-Kuran'a Gre man Esaslar46
3-zahl ve Tatbikatl Modern Arapa, I-II47
44
http://www.hayrettinkaraman.net
DB. Yaynlar, 1960
46
Atay ve Atay Yaynclk, 1961, 1998
45
13
4-Arapa-Trke Byk Lgat48

5-Telaffuzlu Yeni Arapa-Trke Szlk49
6-Yahova ahitlii'nin Yz50
7-Farabi ve bni Sina'ya Gre Yaratma51
8-slam'da i ve veren likileri52
9-Kuran'a Gre slam'n Temel Kurallar53
10-Osmanllarda Yksek Din Eitimi (1457-1924)54
11-bni Sina'da Varlk Nazariyesi55
12-Ehli Snnet ve ia56
13-slamn nan Esaslar57
14-Kelama Giri (El-Muhassal)58
15-Kuran'a Gre Aratrmalar, I-III59
16-Kuran'a Gre Aratrmalar, IV60
17-Kuran'a Gre Aratrmalar, V61
18-Kuran'n Reddettii Dinler62
19-slam'n Siyasi Oluumu63
20-Kurandan nermeler64
21-Cehaletin Tahsili65
22-Delaletl-Hairin, Filozof Musa bni Meymun El-Kurtubi66
23-Dinde Reform ve Atatrkten Kesitler67
24-rade ve Hrriyet68
47
Hseyin Atay, brahim Atay ve Yakup skender ile birlikte hazrlamtr. Ankara, 1962, 1964
Hseyin Atay, brahim Atay ve Mustafa Atay ile birlikte hazrlamlardr. Ankara - 1964
49
Atay, brahim Atay ve Mustafa Atay ile birlikte hazrlamlardr. Ankara - 1965
50
Hseyin Atay ve Dr. Ali Arslan Aydn birlikte hazrlamlardr. Ankara, 1973
51
lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1974
52
Ankara, 1979
53
Ankara, 1981, 1985, 1989
54
stanbul, 1983
55
Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 2001
56
Ankara, 1983
57
Ankara, 1992
58
Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 2002
59
Atay Yaynevi, Ankara, 1993
60
61
62
63
Yurt Bilimsel Aratrmalar ve Yaynclk, stanbul, 1999 ; Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 1999
64
Atay ve Atay Yaynclk, stanbul, 2002
65
Atay ve Atay Yaynclk, 2004
66
AF Yaynlar, Ankara, 1974
67
68
48
14
25-slam Yeniden Anlama69

26-Kurandaki lkeler70
V.II. Yayna Hazrlanan Kitaplar
1-slam Anlama Metodu
2-Mslmann Gnl
3-slamda zgr rade
V.III. Makaleleri
1-slam'dan nce Arabistan'da Putperestliin Yaylmas71
2-Cuma Hutbeleri Nasl Olmaldr72
3-"Bir Tenkidin Tenkidi", Hasan Basri antay'n Kuran Tercmelerine Olan
tirazlarna Cevap73
4-slam Felsefesinin Douuna Dair74
5-slam'da Olgun nsan (nsan- Kamil)75
6-Mantktaki Kyas'n Drdnc ekline Dair76
7-Kuran'a Gre Bilgi Teorisi77
8-Kuran'a Gre Mnazara Metodu78
9-Memleketimizde lim ve Din Anlay zerine79
10-Kurban ve Felsefesi80
11-slam'da zgecilik81
12-Manevi kntmzn Sebepleri82
13-Mantktaki Kyasn Drdnc ekli83
14-Gayb84
15-Hallac- Mansur85
69

71
AFD , 1959
72
Diyanet Dergisi, 1961
73
Okul 4-Yaynevi, Konya ; zlem Yaynevi, zmir, 1962
74
AFD , 1966
75
A.g.e. 1968
76
A.g.e. 1968
77
A.g.e. 1968
78
A.g.e. 1969
79
A.g.e. 1969
80
A.g.e. 1969
81
AF Albm, Krs, 1949-1969
82
A.g.e. 1969-1970
83
AFD , 1970
84
Diyanet Dergisi, Mart-Nisan, 1969
70
15
16-Hamdele86
17-Hidayet87
18-Hatim88
19-Kuran ve Hadis'te Aile Planlamas89
20-Allah'n Halifesi nsan90
21-Tanzim el-Usre Kema Verede fi'l Kuran ve's Snna91
22-man ve Dini Sorulara Cevaplar92
23-Genlik Sorunu zerine93
24-slamn Evrensel lkeleri94
25-Trkiye'de Yksek Din Eitimi95
26-badet ve hlas96
27-Farabi'nin Yaratl Nazariyesi97
28-Sahur Vakti98
29-Modern lim ve Kuran- Kerim likisinde Metod99
30-Dnya slam Kzlay100
31-slam Filozoflarnda limlerin Tasnifi101
32-slamda Hayr102
33-Medreselerin Gerilemesi103
34-El-slam fi'z Zaman ve'l Mekan, El-Mslim104
35-Medreselerin Islahat105
36-Fatih Sleymaniye Medreseleri Program ve cazetnameler106
85
Trk Ansiklopedisi. 1970

A.g.e. 1970
87
A.g.e. 1970
88
A.g.e. 1970
89
AFD , 1972
90
A.g.e. 1972
91
slam Tetkikleri Enstits Dergisinde Arapa, 1973 ; El-slam ve Tanzimu'l Validiyye kitabnda Arapa,
Beyrut - 1973; Islam and Family Planning kitabnda ngilizce, Beyrut - 1974.
92
Ankara niversitesi Haftas Kitab, 1974
93
Diyanet Gazetesi, Haziran-Temmuz 1974
94
slam limleri Dergisi, .F. Dergisi, 1975
95
Tercman Gazetesi, 18 Eyll 1976
96
Tercman Gazetesi, 18 Eyll 1976
97
Diyanet Dergisi, S.3, 1977
98
..E.F. stanbul T. Ens. Der. 1979
99
Diyanet Dergisi, 1979
100
AF slam limleri Enstits Dergisi Ankara, 1980
101
A.g.e.
102
A.g.e.
103
AFD , cilt XXIV, 1981
104
Kuveyt, 1981
105
AFD , cilt XXV, 1981
86
16
37-Es-Sekafetu'l slamiye, Dirasetu'l slamiye107

38-Sahur Vaktinin Tayin ve Tespiti108
39-Havle'l slam fi'z Zaman ve'l Mekan, El-Mslim el Muasr109
40-Mevkifu Fahri Razi mine'l Kelam110
41-Mahiyet ve Varlk Ayrm111
42-Din Kolaylktr112
43-Dirase Mukarenet Beyne urrahi'l Muhassal ve Mevkifu Fahreddin Razi min lmi'l
Kelam113
44-Kuran- Kerim ve Kudsiyet, I 114
45-Kuran- Kerim ve Kudsiyet, II 115
46-Kuran- Kerim ve Kudsiyet, III 116
47-Ed-Dinu'l slami ve'l Muctemau'l Mtetavvir117
48-Kuran ve Temizlik118
49-Mslmanlarda phecilik119
50-lmi Bir Tenkit rnei Olarak bn Kemal Paa'nn Muhyiddin bn Arabi
Hakkndaki Fetvas120
51-Din ve Anlay121
52-badet ve eitleri122
53-Farz Namazlarnn Vakitleri123
54-lim, man, Amel Birlii124
55-slama Gre alma ve Aile Planlamas125
56-Kuran' Yeniden Anlama ve tihad126
106
Vakflar Dergisi, 13, 1981

Badat, 1982
108
AFD , Ankara, 1982
109
Kuveyt, 1983
110
AFD , 3, Kayseri, 1986
111
Uluslararas bn-i Sina Sempozyumu, Ankara, 1983
112
Trk na Dergisi, 16, Ankara, 1983 ; .F. Dergisi, 3, Kayseri, 1986
113
.F. Dergisi, Ankara, 1983
114
Trk na Dergisi, S. 30, 1984
115
A.g.e. S. 31, 1984
116
A.g.e. S. 32, 1984
117
Er-Risaletu'l slamiye, S.166, 167, Badat, 1984
118
AFD , Ankara, 1985
119
A.g.e. 1986
120
eyhulislam bn-i Kemal Sempozyumu, Ankara, 1986
121
Trk na Dergisi, S. 35, 1984
122
A.g.e. S. 36, 37, 1984
123
A.g.e. S. 38, 1985
124
A.g.e. S. 41, 1985
125
A.g.e. S. 43, 44, 1985
107
17
57-Haram ve Helali Anlama127

58-Snneti Anlama128
59-mam Azam Ebu Hanife'nin Dini Nezaketi129
60-slamiyette Genel Esas ve Hkmler130
61-Musa b. Meymun'un Delaletu'l Hairin adl eserine gre slam lm-i Kelamn
Anlay131
62-Dans Quelle Mesure Maimonide Connaissait it Latheologie Islamique Delivrance
et Fidelite Maimonide132
63-Bilgi Teorisi (lmin mkan)133
64-Al Mebadi ve'l Faaliyyat al Haddama bi'l slam ve Tedarukuha134
65-Dialogue and Relations Among Religions135
66-bni Sina'da Vacibu'l Vcud ve Mmkin'l Vcud136
67-Milletin Saadeti Milletin radesinin Eitimine Baldr137
68-Dinde Mantkllk138
69-ki Konu ki Kongre139
70-La Position d'al- Ghazali sur L'ilm al-Kalam, par Hseyin Atay140
71-Kurann Anlalmasna Ait lkeler141
72-slam Anlama ve Anlatma Metodu142
73-Mslmann Gnl, I 143
74-slami Bilginin Dn, Bugn, Yarn144
75-Hadislere Gre Kuran Okuma145
76-slam Medeniyetinin k Sebepleri146
126
Tre Dergisi, S. 164, 165, 1985

Trk na Dergisi, S. 52, 53, 1986
128
A.g.e. S. 47, 50, 1986
129
A.g.e. S. 54, 1986
130
A.g.e. S. 57, 1986
131
slami Aratrmalar Dergisi I, Ankara, 1986
132
Unesco et Editions Eres, Paris, 1986
133
Ankara, 1987
134
Er-Risalutu'l slamiyye, 205/41-53 (13), Badat, 1987
135
Secretaritatus pro non-Christians, p. 283-288, Roma - 1987
136
bni Sina, 108-116 (9), Ankara li Kutlama Komitesi, 1987
137
slami Aratrmalar Dergisi, S. 5, Ankara,1987
138
.F. Dergisi, 1993
139
slami Aratrmalar, Say: 4,5 Ankara, 1987
140
Laraison et la Miracle, Unesco, Paris, 1987
141
Ege nv. lahiyat Fak. Dergisi, 1993.
142
I. Din uras, I/287-303, 1995
143
AFD , cilt XXXV, S. 1-59, 1996
144
Byk Anadolu Vakf, Ocak, 1996
145
AFD , 36, 1-14, 1997
127
18
77-Semantik147
78-Nefis148
79-slam Medeniyetinin k Sebepleri149
80-slam Medeniyetinin Douu, Bat ve Yeniden Domas150
81-Akl ve Vahiy151
82-Bugnk slami Din Anlaymzn Kalknmamza Etkisi152
V.IV. Tercmeleri
1-Kuran- Kerim ve Trke Anlam153
2-amzn slam Felsefesi Anlay154
3-slam Hukuku Felsefesi155
4-Farabi'nin 3 Eseri156
5-Vahdet-i Vcut I 157
6-Vahdet-i Vcut II158
7-Vahdet-i Vcut III159
8-Kelama Giri160
9-Kuran, Trke eviri161
V.V. Edisyon Kritikleri
1-El-ktisat fi'l tikat, Gazzali162
2-Delaletu'l Hairin, Musa Bin Meymun163
3-El-Muhassal, Fahreddin Razi164
4-Tebrsatu'l Edille, Ebu'l Muin Nesefi165
146
II. Kutlu Doum Haftas, 1997

Ege nv. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, III, 141, 1996
148
AFD , 1-58, 1998
149
SAM Kutlu Doum lmi Toplants, 1997
150
AFD , 1998
151
II. Din uras, 1998
152
Azerbaycan Trk Kltr Dergisi, S. 322, 1998
153
Hseyin Atay, (Do. Dr. Yaar Kutluay ile birlikte), D..B. 1961, 1987
154
M. Mahdi'den, .F. Dergisi, 1973
155
Abdulvahap Hallaf'dan, lahiyat Fakltesi, 1973
156
lahiyat Fakltesi, 1974 ; Kltr Bakanl Yaynlar, 2001
157
slam Aratrmalar Dergisi, stanbul, 1975
158
lahiyat Fakltesi Dergisi, 1975
159
slam limleri Dergisi, 1975
160
(Fahreddin Razi'nin el Muhassal adl eserinin evirisi) .F. Ankara, 1978
161
162
Arapa Edisyon Kritik, (Dr..A.ubuku ile), . F. Dergisi, 1961
163
Arapa Edisyon Kritik, lahiyat Fakltesi Dergisi, 1975
164
Msr, 1991
165
I.Cilt. 1993
147
19
5-Er Risaletu's Sahuriyye, Mevlana Muhammed Kutbuddin zniki166

6-Tebrsatu'l Edille, Ebu'l Muin Nesefi167
V.VI. Tantma Yazlar
1-El-Felsefetu'l Kuraniye, Abbas Mahmud Akkad168
2-El-Felsefetu'l Arabiyye, Halil Cer - Hanna Fahuri169
3-The Quran Papyri from Aphropdito in The Oriental Institute, Dr Nabia Abbot170
4-Studies in Arabic Papyri Historical Texts, Dr Nabia Abbot171
5-The Rise of the North Arabic Script, Dr Nabia Abbot172
6-Studies in Arabic Literary Papyri, Dr Nabia Abbot173
7-Kitabu'l Huruf, Prof. Muhsin Mahdi174
8-A. R.Studies on the Civilisation of slam, Gibb175
9-Mevsuatu'l Hadis'in Nebevi, Zekt Hadisleri, Abdulmelik Kad, KFUPM176
Biyografisini, bir akademisyen olarak dini ilimler sahasnda verdii eserlerini ve
yapt almalarn gz nne serdiimiz Atayn, genel olarak dine yaklamna,
almamzn bundan sonraki birinci blmnde temas edilecektir.
166
Ankara, 2008
Ankara, II. Cilt, 2008
168
.F. Dergisi, 1958
169
Diyanet leri Dergisi, 1961
170
.F. Dergisi, 1967
171
A.g.e. 1967
172
A.g.e. 1967
173
.F. Dergisi, 1968
174
A.g.e. 1969
175
slam Tetkikleri Enstits Dergisi, stanbul, 1971
176
slami Aratrmalar Dergisi, II, 1986
167
20
I. BLM
I. ATAYA GRE DN
Dnmek nasl insann ftratnda var olan bir zellik ise, inanmak ta onun tabiatnda
var olan bir zelliktir. Bu zelliinden dolay beeri tecrbenin en vazgeilmez
fenomenlerinden birisi de dindir.177
Dinin ne olduunun ak ve seik olarak dile getirilmesi olduka zordur. nk bir
ynyle de inan ii olan din hakknda, insanlarn inanlar ve buna bal olarak ta
davranlar birok farkllklar arz ettiinden dolay, herkesin benimseyebilecei bir tanma
ulamak mmkn deildir.
Atay, dini, tarihin btn dnemlerinde, btn toplumlarda karlalan bir gereklik
ve insan tmyle kuatan, dnce ve davranlarnda etkili olan bir olgu olarak kabul eder.
nsan benliinde bulunan stn bir varla veya kudrete inanma, balanma ihtiyacnn bir
sonucu olarak, insanda din duygusunun olutuunu, bu duygunun insana gven verdiini ve
yol gsterdiini belirtir.178 Atayn bu ifadelerinden, dinden uzak veya dinden bamsz bir
insan veya toplumun kendisini gvende hissetmeyeceini, onu mutlulua gtren yolu
bulamayacan anlamak mmkndr. Yani ona gre, insann olduu yerde din mutlaka vardr
ve olmaldr.
Acaba Atay, insanlk iin elzem olduunu syledii din kelimesine, hangi anlam
yklemektedir? Dine kapsaml bir tanm yapabilmek iin, kelimenin kkenini ve ierdii
anlamlar bilmek gerekir.
I.I. Dinin Kelime Anlam
Tarihte din teriminin eitli dillerde kullanld, Arami-brani dilinden Arapaya
getii veya Farsa daena kelimesiyle ranllardan Araplara getii iddia edilmektedir. Bir
ksm dilciler ise kelimenin z olarak Arapa olduunu, rf ve adet anlamna geldiini ileri
srmlerdir. slam ncesi Trklerde nefis bilgisi, nefis terbiyesi, anlamlarnda den,
tin, ten; Ouzlarda ise insan terbiyesinin z anlamnda din kelimeleriyle
177
178
Erdem, Hsamettin, Problematik Olarak Din-Felsefe Mnasebeti, s. 21, H-Er Yaynlar, Konya, 1997
Atay, Hseyin, Kurann Reddettii Dinler, s. 9, Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 1999 ; Tmer, Gnay,
Din, slam Ansiklopedisi, (Komisyon), IX/318, Trkiye Diyanet Vakf, Divanta Neriyat, stanbul, 1994 ;
Demirci, Krat, Din, slamda nan, badet ve Gnlk Yaay Ansiklopedisi, (Komisyon), I/413,
Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1997
21
kullanlmtr. Bat dnyasnda ise din terimi yerine, religin veya relegere kelimesinden
gelen religion kelimesi, byk sayg, hrmet edilen, bir eyi vazife edinmek,
uluhiyete kar grevi zenle ifa etmek anlamlarnda kullanlmtr.179
Asl Arapada deyn kknden gelip dilimize aynen geen din kelimesi,
lgatlerde: slam, tevhid, taat, rf ve adet, ballk, hesap, hkimiyet, saltanat, hkm ve
ferman, itaat, kanun, inan, yol, gidiat, eriat, vera ve takva, hal, kaza, isyan etmek, ram
olmak, ceza, mkfat, millet vb. gibi olduka geni bir anlam alanna sahiptir.180
slam dininin temel kayna Kuranda yzden fazla ayette geen din kelimesi,181
yukarda verilen lgat anlamlar yannda, her trl tapnma ieren inanlar iin de
kullanlmtr.182
Ataya gre de Din kelimesi, asl Arapa olup, oradan dilimize olduu gibi
gemitir. u manalarda kullanlmaktadr: Malik olmak, hkmetmek, hesaba ekmek,
cezalandrmak, itaat ekmek, boyun emek, ibadet etmek, inanmak, adet ve itiyat edinmek,
insann takip ettii yol, uyduu kanun vs. gibi.183
Atay, din kelimesinin Kuranda alt tr manada kullanldn ifade eder ve
bunlarn: hkm, ceza verme (gn)184 ; ahiret ve kyamet (gn)185 ; kanun186 ; kainat
nizam187 ; din188 ; itaat, ballk, dindarlk anlamlarna189 geldiini belirtir.
Din denilince ne anlalmas gerektii, dinin terim anlam verilmekle mmkn
olabilecektir.
I.II. Dinin Terim Anlam
Istlahta din kavramna dair birok tanm yaplmtr. Bu tanmlar, tanm yapan
kiinin dini anlayna, dnya gr ve inan ynnden durduu yere, problemin giriftliine
gre farkllk arz etmektedir. Hatta yle ki, tanmlanmaya allan dinin dnya zerinde bir
tek olmamasndan, kaynaklar, mahiyetleri, amalar, deerleri ve ortaya koymu olduklar
dnya grleri farkl olduundan, din adn almann tesinde pek ortak bir taraflar da
179
Tmer, G. , Din, DA, IX/312 ; Erdem, H. , Problematik Olarak Din-Felsefe Mnasebeti , s. 22

Geni bilgi iin bkz. Erdem, H. A.g.e. , s. 22 ; Demirci, Krat, Din, GYA, I/407
181
Tmer, G. , Din, DA, IX/312
182
Erdem, H. , A.g.e. , s. 23
183
Geni bilgi iin bkz. Atay, H. , Kurann Reddettii Dinler, s. 20-27 ; Erdem, H. , A.g.e. , s. 22 ; Demirci, Krat,
Din, GYA, I/407
184
Kuran Kerim, Fatiha, 3.
185
Kuran Kerim, nfitar, 14, 27.
186
Kuran Kerim, Yusuf, 76
187
Kuran Kerim, Tvbe, 36
188
Kuran Kerim, Nasr, 2
189
Kuran Kerim, Bakara, 256
180
22
bulunmamaktadr.190 Szgelimi, sosyolog Emile Durkheime gre din, kutsal varlkla ilgili
inan ve amellerin dayanmasndan meydana gelen toplu bir sistem ve bu sisteme
balananlar manevi bir birlik haline getiren birletirici fenomen diye tarif edilirken191,
Mslman din bilginleri, dinin tanmna ilahi kaynakl oluunu da almlardr.
F. Schleiermachere gre din, insann kainat karsnda duyduu acz ve hayranlk;
mutlak itaat duygusu192 eklinde tanmlanmtr.
Din; kiinin Tanr, insan ve dier varlklarla mnasebetini dzenleyen ve hayatna
yn veren kurallar btnne verilen addr.193 Bu tanmn, zel bir dine ait olmamas,
dzenleyicinin ve kanunlar koyann kimliinden sz etmemesi ynyle, bir belirsizlik
ierdii sylenebilir.
Akl sahiplerine hakikatin gayesini bildiren, onlar kendi istek ve iradeleriyle
Resulnn bildirdii ekilde, hal ve istikbalde salah ve felaha, kemale sevk eden maddi ve
manevi btn ihtiyalarn temin eden ilahi bir kanunlar manzumesidir.194 Bu tanm, slam
dininin din anlayn en gzel ekilde tavsif eden bir tanm olarak nitelenebilir.
lkemizin nemli din felsefecisi olan Mehmet Aydnn din tanm ise yledir: Din,
ferdi ve sosyal yan bulunan, fikir ve tatbikat asndan sistemlemi olan, insanlara bir
yaama tarz sunan, onlar belli bir dnya gr etrafnda toplayan bir kurumdur. O bir deer
koyma, deer bime ve yaama tarzdr. Mteal ve kutsal bir yaratcya isteyerek balanma,
teslim olma, Onun iradesine tabi olmadr. Birtakm eyleri duyma, onlara inanma, ve onlara
gre birtakm iradi faaliyetlerde bulunma meselesidir.195
Grld zere bu tanmlardan her biri, bata da sylendii gibi tanm yapann
inancna, bak asna, dnya grne, hatta mesleki ihtisas alanna gre deimektedir.
Atay da, dinin genellikle herkese kabul edilmi bir tarifinin olmadn, bu konuda
genel geer bir tanma ulamann zorluunu ifade etmitir.196 Ona gre, Kuran Kerim, din
kelimesini batl dinleri de ifade edecek ekilde kullanmtr. Dinin terim anlam; din meful
ald zaman, hkmetmek, lam edat ile meful aldnda itaat etmek, boyun emek,
b edat ile meful aldnda itikat etmek anlamlarna gelmektedir.197
190
Tmer, G. , Din, DA, IX/313 ; Erdem, H. A.g.e. , s. 24

Demirci, K. , Din, GYA, I/410 ; Erdem, H. A.g.e. , s. 25
192
Erdem, H. A.g.e. , s. 25
193
Demirci, K. , Din, GYA, I/407 ; Tmer, G. , Din, DA, IX/315
194
Erdem, Hsameddin, Baz Felsefe Meseleleri, s. 146, H-Er Yaynlar, Konya, 1999
195
Aydn, Mehmet S., Din Felsefesi, s. 5, Seluk Yaynlar, 3. Bask, Ankara, 1992
196
Atay, H. , Kurann Reddettii Dinler, s. 31
197
Atay, H. , A.g.e. , s. 20
191
23
Atay, dinin terim anlam olarak kendisi ile Allaha kulluk edilen kanunun ad198 ve
Akl sahiplerini kendi istekleriyle dnyada iyilie, ahirette kurtulua gtren, Allahn
koyduu bir kanundur eklindeki tanmlamalar, Kelam ilminde kabul gren, semavi dinlere
mahsus en kuatc bir tanm olarak deerlendirmitir.199
Acaba dinin varl ve ortaya k ne zaman, nasl ve hangi ihtiyatan dolaydr?
Atay, dinin varl ve tezahr konusunda neler sylemektedir? lkin bu sorularn yantlarn
aramak gerektii dncesindeyiz.
I.III. Dinin Varl ve Tezahr
Dinin, insanln atas olarak bildirdii Hz. Adem, ayn zamanda dinin de ilk
temsilcisi200 olarak kabul edilecek olursa, dinin varl ilk insandan balamtr201 ve bu gne
kadar gelen btn insan topluluklarnda etkili olmutur. Bu gne baktmzda, gerekten de
din, btn toplumlarda karlalan bir gereklik ve insan tmyle kuatan, dnce ve
davranlarnda etkili olan bir olgudur.202 nsanolu, tarihin her dneminde, kendisinden daha
stn, daha gl kabul ettii bir veya birok kudrete balanma, inanma ihtiyacn, gerek
korkuyla, gerek vahyin aydnlyla hissetmitir.203 te insann benliinde var olan bu
balanma ve inanma ihtiyacn en iyi karlayan, ona ruhi ve sosyal hayatnda gven verip yol
gsteren, din messesesidir.204
nsandaki din duygusunun tezahr, psiko-sosyal adan bu ekilde izah edilse de,
slam inanna gre ilk insanla birlikte ilahi dinin varl, insana yaratc Tanrnn rahmeti ve
yardm olarak nitelendirilmektedir.205
Tarihi antropoloji, hibir insan toplumunun dinden yoksun olduunu ileri
srmemektedir.206 Ne var ki, her insan toplumu, insanolunun kendi varl ile e olan bu dini
durumu, zaman ve mekn ile doup byd evrenin artlarna gre deiik suretlerde
ifade ve tatbik etmitir.207 Tarihte ve bugn, dnyada eitli dinlerin varlnn en temel
sebebi burada yatmaktadr.
198
Atay, H. , A.g.e. s. 26
Geni bilgi iin bkz. Atay, H. , A.g.e. , s. 35 ; Erdem, H. , Baz Felsefe Meseleleri, s.146
200
Erdem, H. , Problematik Olarak Din-Felsefe Mnasebeti, s. 250
201
Demirci, K. , Din, GYA, I/406
202
Tmer, G. , Din, DA, IX/318 ; Demirci, K. , Din, GYA, I/413
203
Dalkl, Bayram, Bertrand Russel Yirminci Yzylda bir Ateist Dnr, s. 100, Kendz Yaynlar, Konya,
2000
204
205
Kuran- Kerim, Enbiya, 107
206
207
Arslan, Ahmet, Felsefeye Giri, s. 222, Vadi Yaynlar, 6. Bask, Ankara, 1994 ; Demirci, K. , Din, GYA,
I/411
199
24
Atay, dnmeyi ve inanmay insann ftratnda var olan zelliklerden bazlar olarak
tespit ettikten sonra, insandaki inanma zelliinin bir sonucu olarak din duygusu ve din
fenomeninin insanla birlikte ortaya ktn ne srer.208
Ataya gre, dinin varl iki ekilde tezahr etmektedir. Birincisi, dinin sosyal bir
messese oluudur. kincisi ise metafiziki ve gerek varldr.
Sosyal bir messese olarak din, toplumun fertlerini birbirine balar. nsanlarn iinde
olan mukaddes manevi deer duygusunu en iyi ekilde ileyerek, aralarnda ortak ruhi ve
manevi bir sistem oluturur. Din bunu bireysel ve toplumsal ibadetler ile merasimleri
kullanarak
yapar.
nsanlarn
sevinli
anlarnda
onlar
merasimlerde
birletirerek
mutluluklarnn artmasn, zntl anlarnda adeta zntnn toplulua dalarak azalmasn

salar. nsann i leminin yapsn kurar ve onu glendirir. Dinin sosyal bir messese
olmasn inkr edip onu kaldrmaya ve ykmaya imdiye kadar kimsenin gc
yetmemitir.209
Dinin ikinci varl, metafiziki yan, gerek varldr ve bu fertle ilgilidir. nsan
dnen, elde ettii bilgilerden baka bilgilere ulaan bir varlktr. Bu bilgilerine dayanarak
ayn zamanda o, bilgisi ve tecrbesi ile dnyadaki ertesi gn ve gnler olan yakn yarnn
dnerek plan yapabilmekte, tedbir alabilmektedir. nsan, yakn yarna bugnk bilgisi, plan
ve imknlar ile gitmektedir. Ama insann bir de uzak yarn vardr ki bu, lmden sonraki
hayatdr. Dnyann yarnna benzemeyen lmden sonraki yarna, varlk deitirerek,
bugnk varl burada brakarak, plansz, imknsz ve bilgisiz bir ekilde gitmektedir.
Atay, dinin insan hayatndaki varlna mantki bir zemin hazrlarken yle devam
etmektedir. Yakn yarnn dnen insan, uzak yarnn da dnmek zorunda kalmtr.
nk varln tadn bir kere tattktan sonra, lmle yok olmay kabullenememekte, bunu hi
istememektedir. Bir dakika nce ayn hayat ve artlar yaayan, konuan arkada, bir dakika
sonra lmle teki hayata gyor. Kendisiyle ilikiyi kesiyor, ondan haber alnamyor.
nsann en byk strab budur. O halde insan uzak yarnn dnmeden edemez. Dnen
insan, yaad dnyann bir dzeni olduundan phe etmiyor. Dzenin nizamn olduu
yerde bir dzenleyicinin varlna hkmedip, Allaha ve Onun verdii gaybi bilgilere
inanarak dnyadaki eylemlerine yeni bir yn veriyor. te burada ortaya kan durum, dinin
fertle ilgili gerek varldr. Gerek u ki, insanolu dnme kabiliyetini yitirmedike din
var olacaktr ve onunla irtibatn kesmeyecektir. nk din, insann uzak yarnn, yani
lmnden sonraki hayatn, bugnk, yani bu dnyadaki hayatna dayandrarak teminat
208
209
Atay, H. , Kurann Reddettii Dinler, s. 9 ; Erdem, H. , Problematik Olarak Din-Felsefe Mnasebeti, s. 21

Geni bilgi iin bkz. Atay, H. , Kurann Reddettii Dinler, s.10
25
altna almaktadr. nsana da bu durumda dini renmek ve onunla hayatn dzenlemek

dmektedir.210
Atay, uzak yarnn dnen insann, orada kendisini emniyete almak istemesinin bir
sonucu olarak dinin insan hayatnda ortaya ktn sylyor. Ama ona gre insan, inanaca,
dayanaca dinde isabet edememe durumuyla da kar karyadr. Ataya gre gerek din,
Allahn insanla son din olarak gnderdii slam dinidir, onun kitab Kurandr.211
Din denilen fenomenin daha iyi anlalabilmesi iin nelerden bahsettii, ierisinde
hangi unsurlar barndrd da aklanmas gereken hususlardandr.
I.IV. Dinin Mahiyeti ve Unsurlar
Din tanmlarnda az ok dinin mahiyeti ve unsurlarna ait ipular gze arpsa da,
dinlerin eitlilik arz etmesi, onlarn mahiyetleri ve unsurlar asndan kesin bir tespitte
bulunulmasn zorlatrmaktadr. Bundan dolay genel bir dinden deil de, eitli dini inanlar
konu edinen eitli dinlerden bahsedilmesi daha doru olacaktr.212 Ama yine de btn
dinlerde ortak olarak bulunan birtakm kavram ve unsurlardan sz edilebilmektedir.
Birincisi, btn dinlerde stn bir varlk inanc213 ve o varla kar yaplmas gereken
grev ve sorumluluklarn varl kesindir.214 Dinlerin k noktalarna ve kaynaklarna gre
bu stn varlk veya varlklar, dinin kutsal kabul edilerek Tanr kavramyla ifade edilmi,
ama bu kavramn ii, dinden dine deien totem, put, ay, gne, yldz, Allah vb. varlklarla
doldurulmutur. Kimi dinlerde Tanr, ulalmas g bir varlk olarak grlp araclar tahsis
edilmi, kimi dinlerde de Tanr, eitli ekillerde sembolize edilerek put eklinde
somutlatrlmtr. Dinlerdeki Tanr veya Tanrlarla ilgili inanlmas gereken hususlar,
onlarn inan ynn ve esaslarn oluturmaktadr.215
kincisi, Tanr ya da Tanrlara kar yaplmas gereken grev ve sorumluluklar,
ibadet, ayin veya tapnma kavramlaryla nitelenmi, ancak ayin, ibadet ve tapnma
ekilleri, dinlere gre farkl ekillerde tezahr etmitir. Ayrca dinlerin, mensuplarnn dier
insanlara kar yaplmasn istedikleri birtakm davranlar da vardr. Btn bunlar, o din ya da
dinlerin ibadet veya amel esaslardr. Dinlerin mahiyeti ve unsurlar ierisinde bulunan eylere
kutsallk atfedildii de unutulmamaldr.
210
Geni bilgi iin bkz. Atay, H. , A.g.e. , s. 11-19

Atay, H. , A.g.e. s. 34
212
Aydn, M. S. , A.g.e. , s. 6
213
Erdem, H. , Baz Felsefe Meseleleri, s. 144 ; Tmer, G. , Din, DA, IX/315
214
a Ansiklopedisi, badet, GYA, II/330
215
Tmer, G. , Din, DA, IX/316 , 317 ; Harman, mer Faruk, man, GYA, II/392
211
26
Dinler birbirlerinden; mahiyet, Tanr kavramna verilen anlam, ama, din adamlarnn,
ibadet yerlerinin ve ekillerinin, dualarnn, ahlak esaslarnn, ahiret, kitap, melek, kader ve
peygamber inanlarnn bulunmas ynleriyle farkllklar arz etmektedir.
Bunlardan, insanln son dini olan slam, bir dinin din olabilmesi iin, o dinin ilahi bir
kitabnn olmasn, dinin konusunun Allah tarafndan konulmu, gnderilmi olmasn,
insanlarn maddi ve manevi hayatlarnda iyi yolu gsterecek, tekmlne hizmet ile insanln
saadetini ve aralarnda kardelik mnasebeti kuracak hkmleri tamasn, hrriyet, adalet,
eitlik gibi esaslara haiz olmasn art koar.216 Bu artlarn hepsini bnyesinde barndran
dinin, yalnzca slam olduunu da kitab Kuranda kantlar.217
Tarihten gnmze dein dnya zerinde mevcut olan dinler hakknda yeterli dzeyde
malumat sahibi olmak iin, onlar belli bir tasnifle incelemek gerekir. Atay, tarihte ve bugn
yeryznde insanlarn inanp baland birok dinden sz eder. O, bu dinleri
deerlendirmeye tabi tutarken kendine zg bir tasnifi kullanr.
II. DNLERN TASNF
Dinler, eitli ltlere gre tasnife tabi tutulmulardr. Bunlar; vahye dayanandayanmayan, misyonerlie yer veren-vermeyen, ahiret kavramna yer veren-vermeyen, kutsal
kitab olan-olmayan, tek Tanrl-ok Tanrl, Tanry belirli bir ahsiyet olarak gsterengstermeyen, kurucusu olan-olmayan, hak-batl, ilahi olan-ilahi olmayan diye sralanabilir.218
Bat teolojik literatrnde din snflamalar genelde kavrama dayal olarak
yaplmaktadr;
1-Tanr kavramna gre dinler,
2-Sosyolojik-tarihi adan dinler,
3-Corafi-tarihi adan dinler.219
Tanr kavramna gre din tasnifi ise;
1-Tek Tanrl (ilahi) dinler. (Yahudilik, Hristiyanlk, slamiyet)
2-ok Tanrl dinler. (Eski Yunan, Roma ve Msr dinleri gibi)
3-Tanry belirli bir ahsiyet olarak gstermeyen dinler. (Budizm, intoizm gibi HintUzak dou dinleri)
4-Dalist dinler (Zerdtlk gibi) olarak yaplagelmitir.220
216
Erdem, H. , Baz Felsefe Meseleleri, s.145

Kuran- Kerim, Al-i mran, 19
218
Geni bilgi iin bkz. Olguner, Fahrettin, Batl, slam Ansiklopedisi, (Komisyon), V/148, Trkiye Diyanet
Vakf, Divanta Neriyat, stanbul, 1994 ; Demirci, K. , Din, GYA, I/413
219
217
27
Sosyolojik-tarihi adan dinleri J. Wach;

1-Kurucusu olan dinler (Yahudilik, Hristiyanlk, slam)
2-Geleneksel dinler (lkel dinler, Eski Yunan dini) diye snflandrmtr.221
Corafi-tarihi adan ise dinler;
1-Ortadou ve Sami grubu, ( Yahudilik, Hristiyanlk, slam)
2-Hint grubu, (Hinduizm, Budizm, Caynizm)
3-in-Japon grubu (Konfyslk, Taoizm, intoizm) 4-Afrika-Amerika grubu
dinler olarak tasnife tabi tutulmutur.222
slam bilginlerinin yapt hak-batl din tasnifi, Kuran Kerime dayanmaktadr.
Kuranda slam iin dosdoru din223, hak din224 deyimleri yer almaktadr. slam
dndaki inanlardan da din diye sz edildiine ve slam da hak din olarak
nitelendirildiine gre, dier dinler batl olmaktadr. Meneinin ilahi olmas ve ana kayna
olan Kurann orijinal eklini korumas sebebiyle slam hak dindir. Dier dinlerden, insanlar
tarafndan uydurulan, ilahi vahye dayanmayanlara batl dinler, ilahi vahye dayanmakla
birlikte, sonradan insanlar tarafndan deitirilen ve asl bozulan dinlere ise muharref dinler
denilmektedir.225 slami kaynaklarda ayrca ilahi dinlere milel, batl dinlere ise nihal de
denilmektedir.226 Batl dinler denilince, ilahi kaynakl olmayp, peygamberlerce tebli
edilmeyen, insanlarn uydurduklar dinler anlalmaldr.227
Batl kelimesi Kuranda yirmi alt yerde, trevleriyle birlikte otuz alt yerde geen
ve hak ve hakikatin ztt, gerekten uzak, temelden yoksun vb. anlamlarda kullanlan
bir terimdir. Hak din olan slam dndaki btn dinler, Kuran tarafndan Batl Din olarak
nitelendirilmitir.228 Kuranda Batl szc, Allahtan baka, kendilerine yalvarlan,
taplan, uydurma tanrlar229 zemmetmek iin kullanlmtr.
lahi vahye dayanmamakla, insan aklnn rn olduu akla kavuan batl dinlerin
ortaya k, birtakm kiilerin nfuz ve menfaat salamay hedeflemi olmalarndan,
yneticilerin toplumlarn daha kolay ynetme arzusundan kaynaklanmtr. Bu dinlerden
220
Tmer, G. , Din, DA, IX/318, 319 ; Demirci, K. , Din, GYA, I/412

Tmer, G. , Din, DA, IX/319 ; Demirci, K. , Din, GYA, I/412
222
223
Kuran- Kerim, Rum, 30 ; Tmer, G. , Din, DA, IX/318
224
Kuran- Kerim, Tevbe, 33 ; Tmer, G. , Din, DA, IX/318
225
Tmer, G. , Din, DA, IX/318 ; Yazc, Seyfettin, Temel Dini Bilgiler, s. 5 , Diyanet Yaynlar, No: 301,
Ankara, 1994
226
Demirci, K. , Din, GYA, I/412 ; Tmer, G. , Din, DA, IX/318
227
Olguner, F. , Batl, DA, V/148 ; Yazc, S. A.g.e. , s. 5 ; Bilmen, . Nasuhi, Byk slam lmihali, s. 6,
Bilmen Yaynevi, stanbul, 1976
228
Atar, Fahrettin, Batl, GYA, I/213 ; Olguner, F. , Batl, DA, V/147
229
Kuran Kerim, Hac, 62 ; Lokman, 30
221
28
milli hviyete sahip olanlarn ise, o milletin menfaatlerini ve karlarn koruma ve ykseltme
amacyla ortaya ktklar dncesini akla getirmektedir.230 Bu alardan bakldnda, bu
dinlerin insanln tm iin saadet getirmesi muhal olmakla, evrensel lde insanln
mutluluunu hedefleyen Kuran tarafndan eletirilmelerinin nedeni daha iyi anlalmaktadr.
Batl dinlerin her birinin kendine ait zellikleri olduundan, onlarn ortak
zelliklerinden bahsetmek zordur. Ama yine de bu dinlerin ilahi vahye dayanmadklar, ilahi
kitaplarnn bulunmay, Allah tarafndan grevlendirilmi peygamberlerin bulunmay,
birounda ahiret ve melek inancnn olmay, ilahi dinlerdeki gibi tek bir Tanr inancnn
bulunmay, akla ve maslahata uygun olmaylar ve btn insanla dnya ve ahiret saadeti
salayacak kapasitede bulunmaylar onlarn ortak zelliklerinden saylabilir.231
Atay, din tasnifi konusunda: Acaba btn dinler insanlara ayn eyi mi
vermektedirler? Bu dinlerin kaynaklar, mahiyetleri, esaslar ve amalar nelerdir? sorularna
cevap aramakla ie balar. O, Kuran esas alan biri olarak, bir din tasnifi yapar ve bu tasnifle
dinleri inceler. Atayn dinleri tasnifi Kurann Reddettii dinler ve Kuran dini olmak
zere iki ana balktadr. O, e Kurann reddettii dinlerden balayarak onlarn eksik, yanl
ve tutarsz ynlerini ortaya koymaya alr. Nihai olarak ise son din olan slam hakkndaki
deerlendirmelerine; onun nasl anlaldna, nasl anlalmas gerektiine ve kendisinin onu
nasl anladna dair aklamalarda bulunur. Onu zgn klan da bu yaklamdr.
almamzda Atayn din tasnifini esas alarak konuyu incelemenin daha yararl
olaca dncesindeyiz.
II.I. Kurann Reddettii Dinler
Atay Kurann reddettii dinleri, Kuranda ad gemeyen dinler ve Kuranda ad
geen dinler olarak iki blmde inceler. Bunlar batl, muharref ve insann bugnyle, yakn
ve uzak yarnn kurtaramayacak dinler olarak ortaya koyar.232
II.I.I. Kuranda Ad Gemeyen Dinler
Ataya gre Kuran- Kerim, nazil olduu blgeye yakn olan dinleri ismen zikretmi
ve onlarn reddedilmesi gereken inan, amel ve davranlarn tenkit etmitir. Uzakdou ve
dier blgelerdeki dinleri zikretmeye gerek grmemitir. nk ayn yanllar onlarda da
varsa, onlarn tenkidi de kendiliinden yaplm olacaktr. Bununla Kurann amac, Allahinsan ilikisindeki yanllar dzeltmek, Allah ve insan gerei gibi tantp, insanlarn ona
230
Bilmen, . N. , A.g.e. , s. 6
Geni bilgi iin bkz. Tmer, G. , Din, DA, IX/318, 319 ; Bilmen, . N. A.g.e. , s. 6
232
231
29
gre davranmalarn salamaktr.233 Kuran daha ok isimler ve meknlar deil, olgular ve

anlaylar zerinde durmaktadr.
Kuranda ad gemedii halde, nitelii ynyle onun din kavram kapsamna giren
ve reddedilen dinlerden biri olan Hinduizme ynelik Atayn deerlendirmeleri yledir.
II.I.I.I. Hinduluk Brahmanlk
Atay, gemite ve imdi Hindistann geleneksel dini olan ve dnyann en eski mistik
dinlerinden saylan Hinduluun Tanr inann eletirerek,234 ok tanrl bir din olduu
sonucuna varr.235 Vard bu sonula da onu reddeder.
Hinduizmde st ruh olarak tek bir Tanrnn varlndan sz edilerek, bunun yannda;
gne, rzgr, bereket, harp vs. gibi alt ve dier arac Tanrlarn varlnn da kabul,
Hinduizmin ok Tanrl bir din olduunun gstergesidir. Ayrca dier dinlerin de insan
Tanrya ulatracann kabul edilmesi de, sonu olarak Tanrnn birliine glge dren bir
husus olarak karmza kar. Hinduluun reenkarnasyon (ruh g) gibi dier inan ve
kabulleri aslnda tek tek ele alnp zerinde durulacak olursa, birok elikilerle dolu olduu
grlecek ve onun batl bir din olduu kansna rahatlkla ulalabilecektir.
Din kitaplar olan Vedalarn, inananlarca vahye dayand sanlmaktadr 236 diyen
Atay, aslnda Vedalarn vahiy mahsul olmadna iaret etmek istemektedir.
Atay, bir Mslman olarak, inand slam dininin kitab Kuran tarafndan, eitli
nitelikleriyle reddedilen dinleri, dolaysyla Hinduizmi Kurann gerekeleriyle reddeder.237
Kuranda ismi gemedii halde bugn Uzakdouda yaygn olup, Kurana
uygunsuzluu ynyle Atayn incelemeye tabi tuttuu ve reddettii dier bir din Budizmdir.
II.I.I.II. Buddha Dini
Atay, Buddha dini hakknda Kurann Reddettii Dinler isimli kitabnda detayl
birok bilgiler verir.238 Sonu olarak ise, Buddha tarafndan ortaya atlan ve din diye insanlara
sunulan eylerin insan akl ve tecrbesinin eseri olduunu, ilahi ynnn bulunmadn,
dnyada insanlara ksmen mutlu olmay salasa da, ahirete ilikin yn olmamasndan dolay
Budizmin batl bir din olduuna iaret eder.239
233

235
Atay, H. , A.g.e. , s. 46
236
Atay, H. , A.g.e. , s. 46
237
Atay, H. , A.g.e. , s. 39
238
239
Geni bilgi iin bkz. Atay, H. , A.g.e. s. , 47-57
234
30
Ayrca Atay, gnmz Budistlerinden Buddhann Tanrlna inananlarn, onun

lnce dnyadaki mritlerine daha ok yardm ettikleri inancn sama bulur.240 Salnda
putlara tapmay yasaklayan Buddhann lmnden sonra Budistlerin Buddhann heykeline
tapnmalarn da eletirir.241 Ataya gre bundan dolay bugnk Budizm, putperest bir dindir.
Kuranda ismi gemeyip, nitelii ynyle eletirilip reddedilen ve dolaysyla Atayn
da reddettii bir dier Uzakdou dini ise Konfyslktr.
II.I.I.III. Konfyslk
Ataya gre Konfys, aslnda aynen Buddha gibi bir din kurucusu olmayp, eski in
inanlarna yenilikler getiren bir slahat ve ahlak reticisidir. Ahlak reticisi olarak bir
okul kurmu, bu okulda rencilerine rettikleri, sonradan Konfyslk dini olarak ortaya
kmtr.242 Konfys, Allah; kinatn dzenini kuran, insanlar ve snflar yaratan,
yaplan gnahlarn cezasnn ekileceini reten, yksek hkmdar, hrmet ve ibadet
edilmesi gereken bir varlk olarak kabul eder. Ancak gnahlarn cezasnn dnyada
ekileceini, fenalk yapann keffaret vererek affedilmesini istemesinin gerektiini telkin
etmitir. Ahireti kabul ettiini aka belirtmemise de, onu inkr da etmemitir.243
Konfyslk, Ataya gre, atalara yaplan ibadetlerin bulunmas ve yer-gk vb.
tanrlara inanlmas ynleriyle putperest bir dindir.
Buraya kadar, Kuranda ad gemeyen, ama bugn dnyada mensubu bulunan ve
Kuran tarafndan ismiyle deil zellikleriyle reddedilen dinler hakknda, Atayn ksa ve z
deerlendirmeleri verilmi olmaktadr.
Atayn deerlendirmesine gre, bugn dnyada mensubu bulunan akl mahsul olan
bu dinlerin Kurann inan veya ilkeleriyle rten ynlerinin olmas doaldr. nk akl ve
vahyin kayna ayndr. Bundan dolay aklla vahiy elimez, birbirini destekler.244 Ama her
ikisi de birbirlerinin varlyla anlam ve ilev kazanan, yalnz bana yetersizlikleri aka
grlen mefhumlardr. yle olmasayd, Allah vahiy gndermez veya vahiy gnderse bile
vahiy muhatapsz kalrd.
Ataya gre, akl da doruyu bulabilir, ama vahyin desteini almas lazmdr.245 Akl
ile doruyu bulabilecek kiilerin orann Allah Kuranda pek az olarak belirtir.246 Atayn
dncelerinden anlalan o ki, Budizm, Hinduizm ve Konfyslk gibi dinlerdeki ilkelerin
240
Geni bilgi iin bkz. Atay, H. , Kurann Reddettii Dinler, s. 57

Atay, H. , A.g.e. , s. 49
242
Atay, H. , A.g.e. , s. 63
243
Atay, H. , A.g.e. , s. 65
244
Erdem, H. , Problematik Olarak Din-Felsefe Mnasebeti, s. 194 ; Atay, H. , Cehaletin tahsili, s. 292
245
Atay, Hseyin, Kuranda Bilgi Teorisi, s. 44, Furkan Yaynlar, stanbul, 1982
246
Atay, Hseyin, Kuran Trke eviri, Nisa, 83, Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 1998
241
31
kiminin Kuran ilkeleriyle rtmesi, bu dinlerin btnyle doru veya hak din olmas iin
yeterli olmayp, bu dinlerin vahye dayanmas ve Kurann btnyle rtmesi de arttr.
Kuran vahiy mahsuldr ve Hegelin de dedii gibi evreni yaratan Tanr, vahiyle de
kendisini insanlara bildirmitir.247 Yani insanla Tanr arasnda bir bilgi yolu olarak vahiy
vardr. Dolaysyla evren ve iindekiler ok mkemmel bir ekilde yaratlmsa, o ok bilen
yaratcnn insana kendini ve varlklar bildirdii vahyin bilgisi de kesin doru bir bilgidir.248
Akl, vahyi kavrayabilecek durumdadr.249 Akla vahiy destei gerekmeseydi kutsal kitaplarn
ve peygamberliin varl ve gereklii izah edilemezdi.
imdi de Kuranda ad geen ve eitli eletirilerle reddedilen dinler tantlacaktr.
II.I.II. Kuranda Ad Geen Dinler
Kuran, indirildii zaman diliminde ve blgede, blge insanlarnca bilinen kimi dinleri
ismen zikrederek, onlarn inan ve uygulamalarn birtakm metotlarla eletirerek yarglam,
kendi hakl davasn, inan ve ilkelerini yerletirmeye almtr.
Ayn yntemi benimseyip kullanan Atay da, dier dinlere yaklamnda mensubu
bulunduu slam dinini hkim konuma oturtup, dier dinleri Kurann ilke ve inan
esaslarna dayanarak yarglar ve onlarn batlln ortaya koyar.250
Atayn, Kuranda ismi geen ve reddedilen dinlerden eletiriye tabi tuttuu ilk din
putperestliktir.
II.I.II.I. Putperestlik
slam bilginlerinin din tasnifinde, batl dinlerin en ilkeli ve kayna kabul edilen
putperestliktir. Put, Farsa kkenli bir terim olup, "Baz ilkel toplumlarda doast g ve
etkisi olduuna inanlan canl veya cansz nesne, tapncak, sanem, feti" olarak tanmlanr.
Putperestlik ise, "Puta tapma durumu, fetiizm" demektir. Fetiizm, uur getirmesi veya
ktlklerden korumas iin, belirli madde, arma, madalyon, ta, kolye, muska vb. eylerden
medet umma, onlar kullanma, yannda tama inancdr.251 Btn batl dinlerin ortaya
knda, putperestlikte en basit
gerekesi grlebilecei zere,
insann tabiatta
korktuklarndan emin olma ve gvenilecek, snlacak bir merci arama arzusunun etkisi
vardr denilebilir.252 Batl dinlerin kimilerinde ise tek veya daha fazla Tanr inanc bulunmakla
247
ahin, Naim, Hegelin Tanrs, s. 68, izgi Kitabevi Yaynlar, Konya, 2001
Atay, H. , Kuranda Bilgi Teorisi, s. 36 ; Erdem, H. , Problematik Olarak Din-Felsefe Mnasebeti, s.196
249
Geni bilgi iin bkz. ahin, N. , A.g.e. , s. 77
250
03/04/2008 gn AFnde yaplan syleide ifade edilmitir
251
Dorul, mer Rza, Yeryzndeki Dinler Tarihi, s. 16, nklap Kitabevi, 2. Bask, stanbul, 1958
252
Geni bilgi iin bkz. Tmer, G. , Din, DA, IX/316, 317
248
32
birlikte, insan ile bu Tanr arasna; yldz, ay, gne, heykel, ate, lm atalar vs. gibi
araclarn konulmas ve bunlara taplmas durumu da sz konusudur.253
Putperestlikte, ilahi hak dindeki gibi bir Tanr inancna sahip olunmamakla, temelden
irke dlm bulunulmaktadr. Putperestlik, genel anlamda bir nesne, grnt veya fikre
tapm ieren bir dini uygulama, anlay veya inan olup, ilahi dinlerce farkl ekillerde
tanmlanm ve hepsince de yasaklanmtr. slam dininin kutsal kitab Kur'an'da putperestlik
ve kimi batl dinler yerilir ve irk tayan bir eylem olarak kabul edilir. slam dininde irk
terimi "Allah'a ortak komak" olarak tanmlanr ve kiinin ileyebilecei gnahn en by
olarak nitelendirilir.254 Buna gre, puta tapan irk iler ve mrik olur. Mrik olan kii ise
artk Mslman saylmaz, slam dininden kar.255
Atay putperestliin mantn, iptidai kavimlerin bilgi seviyesizliine, soyut olanlar
kavramadaki yetersizliklerine, varln grp hissettikleri maddeye olan dknlklerine
balar.256 Kurann zikrettii Tanr putlar grupta inceler.
1-Yer Tanrlar: Atay, slamn kitab Kurann indirildii dnemde, Arap
toplumunda ve bu blgeye yakn toplumlarca tapnlan putlarn yerde olanlarnn
mehurlarn; Baal, Al-Lat, Menat, Al-Uzza olarak sralar. Bunlara putperestlerin
tapndklarn, kurbanlar sunduklarn, daha sonra da slamn yaylmasyla bu putlarn Hz.
Muhammedin (s.a.v.) talimatyla Mslman ordu komutanlar araclyla yklp ortadan
kaldrldn belirtir.257
2-Gk Tanrlar: Atay, bir ksm putperestlerin gk cisimlerinden Ay, Gne ve
iraya258 tapldn, Kurann bu tr inanlar yktn ifade eder.259
3-Gizli varlklar (eytan, Cin ve Melekler): slam bilginlerinin ruhani varlklar e
ayrdklarn, bunlardan srf iyi olanlara Melek, srf kt olanlara eytan, hem iyisi hem
kts olanlara Cin dediklerini syleyen260 Atay, Kurann indii srete Araplarn,
fkelendikleri zaman kendilerini hastalandrdklarna ve cezalandrdklarna inandklar
eytan ve cinleri Tanrlatrarak onlara da tapndklarn tespit eder. Msrllar ve Araplarn
da, kendilerine fayda vermeleri iin Allahn kzlar diye kabul ettikleri meleklere
tapnmakta olduklarn belirtir. Kuran, bunlarn putperestlik olduunu, cinlerin ve eytanlarn
253
bnl-Esir, el-Kmil Fi't-Tarih, I/62, Beyrut, 1979 ; Kumeyr, Y., slam Felsefesinin Kaynaklar (eviren
Fahrettin Olguner), s. 22, Dergh Yaynlar, 2. Bask, stanbul, 1992
254
Kuran Kerim, Nisa, 48
255
Klavuz, Ahmet Saim, irk, GYA, IV/202
256
257
258
Parlak bir yldzn addr. Kuranda Necm suresinde irann taplmaya layk olmad, Allahn irann da
Rabbi olduu bildirilmitir. Atay, H. , A.g.e. , s. 80
259
Atay, H. , A.g.e. , s. 77
260
Atay, H. , A.g.e. , s. 81
33
da dier mahlklar gibi hesaba ekileceklerini ve meleklerin, Allahn kzlar olduuna dair
putperest kabul ile alay ederek putperestleri eletirmitir.261
Atay, putperestliin ok Tanrc bir din olduunu, putperestlerin baz Tanrlara stn
bir sfat vermekle beraber, dierlerine de tapmay ihmal etmediklerini, yce Allaha mphem
bir ekilde inandklarn ama, dorudan ona tapmadklarn syleyerek bunlar eletiriye tabi
tutar.262
Putperestliin dnda, bugn pek mntesibi bulunmasa da ilgin bir inan sistemi
olarak Dehriye grlmekte ve Kuran tarafndan eletiriye tabi tutulup reddedilmektedir.
II.I.II.II. Dehriye
Putperest olan Araplarn iinde Allaha, kinatn yaratcsna ve ahirete inanmayanlara
Kuran, Dehriye adn vermitir.263 Dehriye inancnda insan var eden de yok eden de
dehrdir. Kuran Dehrin her eyi yaptna inananlar bilgisizlikle sulamtr.264 Atay da
Dehriyeyi Kurann red gerekesiyle reddetmitir. Ataya gre, sonraki dnemlerde
materyalizm ve tabiatln kayna Dehriyedir. Kuran, putperestlere verdii mcadelenin
kapsamna Dehrileri, dolaysyla materyalistleri de almtr. Kurann materyalistliin
zerinde durmamasnn ve onlarla mcadele etmesinin bir nedeni de, materyalistliin insan
aklnn kabul edebilecei bir temele dayanmamasndan dolaydr.265
Kuranda ad geen ve reddedilen dinlerden biri de Sabiilik olup, bugn onun da
mntesibi bulunmamaktadr.
II.I.II.III. Sabiilik
Atay, Kuranda kastedilen sabiiliin ise, randa domu, Kzldeniz civarna kadar
yaylm, mensuplarnca yedi Tanrya, yeryznde nfuzu olan yedi gezegeni idare eden yedi
melee taplan bir din olduunu ifade etmektedir.266
ehristani, Sabiilerin inanlarn tarif ederken, onlarn yaratc bir Tanrya
inandklarn syler. Bu Tanr, btn teferruat ile g yaratan, hkim ve ycedir. Kinat
idare edenleri ge yerletirmitir. Onun yceliine ulalmaz. Ancak, z temiz, i ve
hareketlerinde kutlu olan ruhaniler yardmyla Tanrya eriilebilir. Bu ruhaniler Allaha isyan
261

Geni bilgi iin bkz. Atay, H. , A.g.e. , s. 121
263
Atay, H. , A.g.e. , s. 85
264
Atay, H. , A.g.e. , s. 84
265
Atay, H. , A.g.e. , s. 85
266
262
34
etmezler, insanlar onlara yaklarlar ve gvenirler. Onlar Rabdirler. Tanr-nsan arasnda

arac olan bu ruhaniler, glerini yce Tanrdan alrlar ve aa varlklara verirler.267
Atay, ehristaninin Sabiileri bu ekilde tanmlamasndan yola karak, onlarn Allah
ile aralarna ruhanileri koymalarndan tr irke dtklerini syler.268
Kuranda ad geen ve reddedilen bir dier din de Mecusiliktir.
II.I.II.IV. Mecusilik
Atay, Mecus kelimesinin Kuranda yalnzca Hac suresi 17. ayetinde getiini,
Kurann bu kelimeyi bir din ad olarak kullandn, fakat dinlerinin ne olduu konusuna
girmediini sylemektedir.269
randa doan Mecusiliin Atayca eletirilmesi; iyilik Tanrs Ahura Mazda ve
ktlk Tanrs Ehrimen olmak zere iki tanrc fikre sahip olmas ve ayrca atei, gne ve ay
gibi iki parlak gk cisminin mmessili olarak kabul ederek ona taplmasndan dolaydr.270
Ahura Mazdann peygamberi olduu sylenen Zerdtn de, iki Tanr fikrinden
kurtulamad, Atayn tespitleri ve Mecusilie ynelttii eletiriler arasndadr.271
Kayna ilahi olmayan yukarda temas edilen dinlerden baka Kuran, ilahi kaynakl
Musevilii de tahrif edildiinden dolay reddeder.272
imdi de menei itibariyle ilahi dinlerden olup, o dine inanan din adamlar eliyle
sonradan bozulduunu bize Kurann haber verdii, muharref dinlerin ilki olan Yahudilikten
bahsedilecektir.273
II.I.II.V. Musevilik (Yahudilik)
Esasen, ilk insan olan Hz. Ademden Hz. Muhammede kadar btn peygamberlerin
getirdii dinler ilahidir ve Hak din olup slam adn alrlar.274
Ancak tarihin ak iinde insanlar, kendisine hak din gnderilen peygamberlerin
getirdii ilke, inan ve esaslardan saptklar iin, Allah yeni bir peygamberle yeni bir din
gndermi, bu sre, Hz. Muhammede gelen slam dini ve onun kitab Kuranla
kapanmtr.275 Bu ifadeden de anlalaca zere, lahi dinlerin sonuncusu olan slam dini,
kendinden nceki Hz saya gnderilen ncilin ve dolaysyla Hristiyanln bozulmasyla,
267

Atay, H. , A.g.e. , s. 93
269
Atay, H. , A.g.e. , s. 99
270
271
272
Atay, H. , A.g.e. , s. 108
273
Kuran Kerim, Maide, 13, 41 ; Bilmen, . N. , A.g.e. , s. 6
274
275
A.g.e. , IX/316 ; Demirci, K. , Hristiyanlk, GYA, II/256
268
35
Hristiyanlk ise kendinden nceki Hz. Musaya gnderilen Tevratn ve dolaysyla

Museviliin bozulmasyla gnderilmi olmaktadr.
Allah tarafndan peygamberlere gnderilen dinlerin, eitli etkenlerle bozulmu ve
orijinalitesini yitirmi olanlarna Kuran tarafndan Muharref Din ad verilmi olup,276
bunlardan biri Yahudilik, dieri ise Hristiyanlktr.277
Yahudilik, Hz. Musann tebli ettii, mevcut ilahi kaynakl dinlerin en eskisi olup,
muharref olmakla bugn rki ve milli bir karaktere brnm bulunmaktadr. Baka bir
deyile, byle bir karaktere brnm olmas onun muharrefliinin delilidir. nk Allah,
btn insanlarn Rabbi olduunu, btn peygamberlere gnderdii dinin slam olduunu ve
temelde hepsinin inan esaslarnn ayn olduunu bildirmektedir.278 Yahudi inancna gre tek
olan Tanr eer Yahudilerin Tanrs ise, baka insan ve milletlerin de bir Tanrs olmak
zorunda olduundan, Tanr says ikiye km olur. Bu husus bile Yahudiliin muharreflii
hakknda insana bir fikir vermektedir.
Yahudilerin blmde otuz dokuz kitaptan oluan kutsal kitab Ahdi Atikin en
nemli blm Tevrattr. Bunun yannda Yahudilerin kutsal kabul ettii bir de Mina ve
Talmud (Gemara) isimli kitaplar vardr. Mina, Allahn Hz. Musaya verdii fakat yazya
geirilmeyip ifahi olarak nesilden nesile aktarlan hususlar ieren kitaptr. Talmud ise
Minann yorum ve aklamalardr.279 Yahudilerce Kutsal saylan Minann yazya
geirilmeden nesilden nesile aktarlmas, iinde insani katk unsurlarn barndrmasn
mmkn klmakla, bu dinin muharrefliine delalet eden nemli bir husustur.
Yahudi telakkisine gre, her Yahudi dnyaya geliiyle birlikte, Allahla Hz. Musa
arasnda yaplan ilahi ahit kapsamnda bulunduundan, ayrca iman esaslar diye birtakm
esaslara inanmasna gerek yoktur.280 mann kiiye zel oluuyla, bu husus ta slama
aykrdr. Gnmz Yahudi inancn ekillendiren alma Musa b. Meymunca (Maimonides,
1135-1204) yaplarak, 13 iman esas tespit edilmitir. Bunlardan Musa (A.S.)n
peygamberlerin en by olduu, mevcut Tevratn Hz. Musaya verilenin ayns olduu ve
Mesihin gelecei gibi hususlar, slamn bozulmam kitab Kuran ile elimektedir.281
Ayrca Kuranda Yahudilerin kitaplarn, dinlerini bozduklarna dair ifadeler vardr.282
276

Bilmen, . N. , A.g.e. , s. 5, 6 ; Kuran Kerim, Maide, 51
278
279
Harman, mer Faruk, Yahudilik, GYA, IV/466
280
Harman, . F. , Yahudilik, GYA, IV/467
281
Geni bilgi iin bkz. A.g.e. , IV/467 ; Kuran Kerim, Al-i mran, 55
282
Kuran Kerim, Cuma, 5 ; Nisa, 46 ; Maide, 18, 82 ; Tevbe, 9, 30
277
36
Yahudi inancna gre son peygamber Malakidir. Ahd-i Atikte, Hz. Nuhun sarho
olup torununu lanetledii, Hz. Lut ve Davutun kzlaryla zina ettii, Hz. Sleyman putlara
tapt yer almaktadr.283 Bu ifadeler, orijinal son ilahi kitap olan Kurana aykrlk tekil
etmektedir. Tevratta ahiret inancna rastlanmasa da, son zamanlarda dini metinlere lmden
sonra dirili, cennet ve cehennem ilave edilmitir. lenlerin ller diyarna (eol)
gideceklerinden baka bir husus belirtilmemektedir.284
Ataya gre Musevilik, ilahi dinlerin en eskisi olup, Hz. Musann dini retisinin
ismidir. Bu dinin kitabna Kuran, Tevrat ismini vermekte, fakat Tevratn ka kitaptan
olutuundan ve Hz. Musaya verildiinden bahsetmemektedir.285 Musaya (a.s.) Tevratn
verildii Hz. Muhammed tarafndan sylenmitir.286
Atay, dier dinlere ait kitaplarn verdii bilgileri Kuran dorulamadka onlara itibar
etmemektedir. nk Tevrat ve ncil, peygamberlerine indirildikten ok sonra yazya
geirilmi olduklarndan, ilerinde insan mdahalesinin bulunduunu Kuran haber
vermektedir.287 Bu balamda Atay, Tevratn saf ilahi vahiy olmad hakknda u bilgileri
vermektedir:
Hz. Musaya yazl olarak indirilen Tevratn; Tekvin, k, Levililer, Say ve Tesniye
olmak zere be blmden olutuu baz bilginlerce ileri srlmtr. Daha sonra Tevratn
tefsiri yaplm ve buna Talmud denilmitir. Talmud, Filistin ve Babil Talmudu olarak iki
eittir. Filistin Talmuduna din adamlar orann kltr, rf adet ve kltrn katmlar ve
buna Mina adn vermilerdir. Minada daha ok metne bal kalnmtr. Bundan dolay
Filistin Talmudunun braniler nazarnda Tevrat gibi byk bir kudsiyeti vardr. Babil
Talmudunda ise fikir ve akli yorumlara arlk verilmi, bundan dolay branilerin bilgi ve
fikirlerinin gelimesinde byk etkisi olmutur. Filistin Talmudu drdnc, Babil Talmudu
ise altnc miladi asrda tamamlanmtr. Tevrat da iine alan Yahudilerin kutsal kitabna
Ahdi Atik denilmitir.288
Atay, Yahudiliin muharref kitab Tevrat birok ynden eletirir. Bunlardan birisi;
Tevratta sraillilerin baka milletlerin Tanrlarna tapmamalar, aksi halde balarna
felaketler geleceinin sylenmesidir. Ancak, bu yabanc Tanrlarn ne olduu aka
bildirilmemektedir. Acaba srailliler, yabanc Tanrlar olduklar iin mi onlara taplmaktan
men edilmilerdir, yoksa batl olduklar iin mi? Bu anlayla Yahudiler, Allah kendi
283
Geni bilgi iin bkz. Harman, mer Faruk, Yahudilik, GYA, IV/468
Geni bilgi iin bkz. A.g.e. , IV/467
285
Geni bilgi iin bkz. Atay, H. , Kurann Reddettii Dinler, s. 103
286
Atay, H. , A.g.e. , s. 100
287
288
284
37
milletlerinin Tanrs durumuna drmlerdir. Ahd-i Atikte tantlan Tanr, btn

beeriyetin Tanrs durumunda iken, bu Tanry kendi milletlerinin Tanrs yapan Yahudiler,
dier insanlara ve milletlere bir baka Tanry brakm ve bylece Tanrnn birliini fiilen
bozmulardr. Atay, Yahudilerin bu yaklamn, iptidai kabile tanrs inancnn tesirinde
kalm olmakla ilikilendirmektedir.289
Ataya gre, yine Tevratta Yahudi peygamberlerinin, onlara gre, Yahudi milletinin
hak ve menfaatlerini dier milletlere kar koruyan, siyasi nfuz kazanmalarn salamaya
alan konumda gsterilmesi, hatta Yahudilerin menfaati iin peygamberlerinin Allaha kafa
tutan, onunla pazarlk eden bir konuma oturtulmas, Tevratn bozulmuluunun birer
gstergesidir.290 nk Allahn gnderdii bir peygamber, bir milletin lehine ve dier
milletin aleyhine alamaz. Btn insanln menfaatini ve hidayetini gzetir.291 Bu
anlaylar ile kendilerini Allahn sekin milleti sayan Yahudiler, ilerinden kmam bir
peygambere de inanmamlardr.292
Atay, Yahudilik hakknda u saptamay yapar: Yahudilik, Peygamberlerine isnat
ettikleri Allahla olan konumalarnda peygamber, Allahla bir ii ve patron arasnda geen
mukavele gibi anlama yapar. Allah kzd zaman anlama hkmlerini unutur,
peygamberler Ona bu hkmleri hatrlatr. Allah, halkn szn iitmedii iin, peygamber
Allaha bunlar nakleder. Allaha cismani birtakm sfatlar isnat ederler.293
Kuran Kerim, nceki semavi kitaplar olan Tevrat ve ncildeki tahrifat ve tebdilatn,
kendi dinlerine, Yahudi ve Hristiyan din adamlar tarafndan yapldn ifade eder.294
Atayn da bu dinlere bakndaki referans buradan kaynaklanmaktadr.
Semavi dinlerden olup, Kuranda isme geen ve reddedilen ve aynen Yahudilikte
olduu gibi tahrif, tebdil ve tayire urayan dinlerden bir dieri ise Hristiyanlktr.
II.I.II.VI. Hristiyanlk
ncilde geen ifadeye gre, Hz. sa, soy itibariyle Yahudi'dir ve Mesih olduunu
aklamtr.295 sa, kendi konumlarn sarsan Yahudi hahamlarnca Romallara ihbar edilmi
ve ncillere gre, armha gerilerek ldrlmtr. slam inancna gre ise, babasz olarak
dnyaya gelen bir peygamberdir ve ona ncil verilmi, armha gerilerek ldrlmemitir.
289
Atay, H. , A.g.e. , s. 105

291
Atay, H. , A.g.e. , s. 106
292
293
294
Atay, Hseyin-Arslan, Ali, Yehova ahitlerinin yz, s. 3, Diyanet Yaynlar, Ankara, 1973
295
http://www.dunyadinleri.com
290
38
Hristiyanlarn bugn ellerinde bulunan ncil de, Allahn Hz. saya indirmi olduu kitap
deil, Hz. sann biyografisini anlatan kitaplardr.296
Yaygn ifah Hristiyan nakline gre, Hristiyanl sonradan benimseyen Pavlus,
Hristiyanl ve ncil'i bir mucize ile sa'dan alm, ileride kilisenin talimlerine kendi
zihniyetini hkim klmak iin gayret sarfetmi, dier dinlerden birok hususlar Hristiyanla
aktarmtr.297 Pavlus'un, Hristiyanlk iin deimez prensipler olarak iln ettii hususlardan
slama aykrlk tekil edenler: Allah'n olu olan Mesih sann insanlarn gnahlarna
keffaret olmak zere Ha'ta can verdii, sa ve Ruhu'l-Kudsn ayn derecede Tanr olduu ve
ller arasndan dirilerek kalkm olan sann, semaya karak Baba'snn sa yanna oturmu
olduudur.298 Pavlus, sa'nn vazettii snnet olmay ve domuz eti yememei de kaldrmtr.
lk Hristiyan inanlarnn Pavlus'un eseri olduunda Hristiyan ilhiyatlar gr birlii
iindedirler.299
Hristiyanlktaki iman esaslarnn nelerden olutuu ncil metinlerinde ak bir ekilde
yer almamakla birlikte, gnmz Hristiyanlarnn ounun kabul ettii Havariler inan
sisteminde hak din olan slama aykr hususlar: Tanr Baba'ya, Biricik olu Rab sa'ya,
Ruhu'l-Kuds'e (bu unsura Teslis denmektedir), sa'nn bakire Meryem ve Ruhul'Kuds'ten doduuna, armha gerilerek gmldne, ller arasndan nc gn
dirildiine, gklere ykseldiine, Baba'nn sanda oturduuna, lleri ve dirileri yarglamak
zere oradan ineceine, mukaddes Kilise'ye inanmak olarak grlr.300
Hristiyanlara gre teslis, yle byk ve gizemli bir kavramdr ki, insan akl onu
derinlii ve mul ile kavrayamaz. Bu bakmdan, mahiyet ve kklerini aratrmaya
girimeksizin insann ona inanmas gerekir.301 slam dini ise teslise, Hz. sann tanrlna ve
oulluuna iddetle kar kmaktadr.302 Hz. sa asla byle bir iddiada bulunmamtr.303
Hristiyanln mukaddes kitaplar ncillerdir. Bugn Hristiyanlarn ellerinde bulunan
Yeni Ahit, 4 ncil ile 23 kk kitabn birlemesinden meydana gelen 27 kitaptr. Bu
kitaplarn hemen tamam II. yzyldan sonra Yunanca olarak yazlmtr. Hristiyanlar, bu
kitaplarn Havarilerden geldiini ve doru olduunu kabul ederler. Bununla beraber ncillerin
sa'nn eseri olmadn, ihtiya duyulduka sonradan yazldn iddia edenler de vardr.304
296
Demirci, K. , Hristiyanlk, GYA, II/256

Geni bilgi iin bkz. Demirci, K. , Hristiyanlk, GYA, II/244
298
299
Geni bilgi iin bkz. Demirci, K. , Hristiyanlk, GYA, II/245 ; http://www.dunyadinleri.com
300
Demirci, K. , Hristiyanlk, GYA, II/257 ; http://www.dunyadinleri.com
301
302
Esed, Muhammed, Kuran Mesaj, Meal Tefsir, Nisa, 171, ev. Cahit Koytak, aret Yaynlar, stanbul, 1999
303
Kuran Kerim, Maide, 116-117, Nisa, 171-172
304
297
39
Vahyin eseri olup orijinalliini koruyan Hak dinin kitab Kuran lt olarak
alndnda, mevcut Hristiyanlkta ve onun btn mezheplerinde grlen; Teslis inanc,
sann oulluu, Meryemin Tanrnn annesi oluu, sann tekrar dnyaya dnecei, din
adamlarnn bazlarnn yanlmazl, evlenme yasakll ve gnahlar affetme yetkisi, insann
asli sululuu, meleklerin Tanrnn kzlar oluu ve gnah ileyebilecekleri, arap iilmesi,
ncillerin farkll, ahiretin nemsenmemesi vs. gibi ana inan ve fiili hususlar,
Hristiyanln muharref bir din olduunu anlatmaktadr.305 Hristiyanlk muharref olmasayd,
slam dininin gnderilmeyecei gz nnde bulundurularak ta, Hristiyanln muharrefliine
hkmedilebilir. nk Allahn yeni din ve peygamber gndermedeki teaml hep bu ekilde
olmutur.
Atay, Hristiyanln Romallarn mstemlekesi durumunda olan Filistinde doup
gelimesi nedeniyle bu dinin, sadece Yahudilik ananelerinin mirass bir oluum deil,
bilakis Helenistik, gnostik dinlerin tesiri altnda gelimi bir din olduu tezini ileri srer.306
Bu tespitiyle Atay, Hristiyanln geliiminin salkl ve zgr bir ortamda olmadn
vurgulamak ister.
Hristiyanln kitab olan ncilin bugn elde bulunan mehur drt eidinden
hangisinin hakiki Hristiyanln esaslarn ierdiinin bilinemeyeceini syleyen Atay, bu
sonucun ortaya kmasnda, drt ncilin de Hz. sann salnda deil, lmnden yaklak
30-40 yl sonra tertip edilmi olmasnn etkili olduunu ne srmektedir.307 Ona gre, bu drt
ncilden ierik bakmndan birbirine olduka yakn, biri daha mistik bir hava ile dolu
olan bu yazlar, Hz. sann ilmi bir biyografisi bile deil, eski Hristiyanln meselelerine
dokunan ve yeni Hristiyanlarn kullanacaklar bir manevi tarihten ibarettir.308
Atay, Hristiyanlarn din kitaplarnn bu durumu karsnda, gerek Hristiyanlktan
deil, Kuran indii zaman mevcut Hristiyanlktan bahsedilebileceini, mevcut Hristiyanl
dier dinlerden ayran ana vasfn ise, Teslise, yani Baba, Oul ve Ruhul Kudse inanlmas
olduunu, bunun da slam dinine gre kfr309 sayldn syler.310
Hristiyanlarn tarihinde akla byk nem veren Arius (256-336), sann Allahn
olu ve Tanr olmadn sylemitir. Bu grn mensubu olanlar Ariusuluk mezhebinden
305
Geni bilgi iin bkz. Demirci, K. , Hristiyanlk, GYA, II/252-254 ; http://www.dunyadinleri.com ;

Kuran Kerim, Maide, 116-117, Nisa, 171-172
306
307
Harman, mer Faruk, man, GYA, II/398
308
A.g.e. , II/398 ; Atay, H. , A.g.e. , s. 111
309
Kuran Kerim, Maide, 73
310
40
saylmlar ve 381 ylndan sonra Bizansta yenilerek yava yava tarihe karmlardr.311
Atay, Ariusun akln kullanarak Tanrnn birliine ulatn syler. Buradan yola karak,
akln ve felsefenin nemini vurgular. Akla ve felsefeye nem vermeyip kar kanlarn krk
vakit namaz da klsalar, farkna varmadan irke deceklerini, irklerinden zevk alacaklarn,
akl ihmal edenlerin slamdan ve Kurandan nasiplerinin olamayacan ileri srer.312
Atay, Kuran- Kerimin indii dnemde, Arap yarmadasnda mevcut Hristiyanln
tebdil ve tayir olduunu tespit eden Kuran ayetlerine ve Hristiyanlk inanlarnn akl
ilkelerine ters oluuna dayanarak, bu din hakknda olumsuz bir kanaate ulamtr.313 Onun bu
kanaate ulamasn salayan birok delilden biri Allah ten ibarettir, diyenler phe yok ki
kfirdirler. Hlbuki bir tek Tanrdan baka hibir Tanr yoktur314 ayetidir.
Atay, Amerikada bir papazla yapt sohbet esnasnda ona: Aramzdaki inan
ynnden en byk ihtilaf Hz. saya Allahn olu demenizdir. Eer Allahn olu deil de
Allahn sevdii derseniz veya Allahn olunu mecaz olarak kullanyor, bununla Allahn
sevdii demek istediinizi sylerseniz aramzdaki bu fark kalkm olur dediini, bundan
mdr bilinmez, son zamanlarda Trkiyede Hristiyanlk propagandasnda Hz. sa iin
Allahn
olu
sylemektedir.
yerine,
Allahn
sevdii
ifadesi
kullanldn
mahede
ettiini
315
Atay, mntesibi olduu slam dininin menei hakknda, baz Hristiyan ve Yahudilerce
ne srlen aadaki birtakm iddialara kar slam dinini yle savunur:316
slam dini en son din olmas hasebiyle, Yahudi ve Hristiyan dinlerinden meydana
gelmi bir Yahudi-Hristiyan frkasdr. slam bu iki dinden derlenip toplanm, eklektik bir
dindir iddiasna Atay: slam dini, Yahudi ve Hristiyan dinlerinden apayr bir dindir. sa
Hristiyanlkta Allahn olu iken, slamiyette bir peygamber ve Meryemin olu durumuna
dmtr. Melekler, Yahudi ve Hristiyanlkta Allah ile insan arasnda bir mevkide olduklar
halde, slamiyette deme secde ettirilmekle insandan aa bir mertebeye indirilmitir.
Dolaysyla slamiyet, Yahudilik ve Hristiyanln bir eklektii deildir diye cevap verir.317
slamiyetin kurucusu Hz. Muhammed yeni bir fikir getirmemitir iddiasna Atay:
Hz. Muhammedin Medineye hicretiyle davasnda esasl deiiklikler yaptn iddia eden
msterikler, aslnda Onun yeni bir fikir getirdiini sylemi olmaktalar ve kendi
311
Atay, H. , A.g.e. , s. 114

Geni bilgi iin bkz. A.g.e. , s. 114
313
Atay, Hseyin, Kuranda man Esaslar, s. 175, Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 1998
314
Kuran Kerim, Maide, 73
315
316
Geni bilgi iin bkz. A.g.e. , s. 123-140
317
A.g.e. , s. 127
312
41
kendileriyle tezata dmektedirler. Hlbuki slam dini, davasna Mekkede nasl baladysa
Medinede
ayn
dorultuda
gelimi
ve
geliimini
tamamlamtr
diye
itirazda
bulunmutur.318
nsann Tanryla arasndaki mnasebete dair yeni bir fikir ortaya atmamtr
eklindeki iddiaya Atay: nsann Tanr ile mnasebeti Yahudilikte ve Hristiyanlkta din
adamlar, khinler, hahamlar, papazlar aracl ile salanrken, slamiyette Tanr ile insan
arasndaki btn araclar kaldrlmtr. Bu da slamn Tanr-nsan mnasebetinde ortaya
koyduu yeni bir fikirdir eklinde cevap vermitir.319
Hz. Muhammedin ortaya koyduu fikirler, Yahudi ve Hristiyanlarla olan temas
sonucu edinmi olduu, bu dinlerin karm fikirlerdir diyenlere Atay: Hz. Muhammedin,
Mekke dneminde orada bulunmayan ve Medinede iine kapal bir toplum olan
Yahudilerden onlarn dinlerini ve inceliklerini renmesi imknszdr. Bu konuda herhangi bir
haber de yoktur. ocukluunda Suriyeye doru yapt ticareti esnasnda muhtemelen
karlat Hristiyan din adamlarndan, bir Hristiyan din adamnn dahi mrn adayarak
renemedii Hristiyanla ait bilgileri, ok ksa bir zamanda renmesi imknszdr. Ayrca
bugn elimizde bulunan Tevrat ve ncili alalm, aratralm, alalm; prensipleri itibariyle
bu ikisinden bir Kuran karmamz mmkn deildir. Modern Hristiyan dnyasnn muhta
olduu yeni modern bir dini niin imdi Hristiyan lim, filozof ve dnrleri ortaya
koyamyor? Koyamazlar, nk bir dinden bir din kmaz ve bu din yeni bir din dourmaz.
Bir dinde ancak slahat yaplabilir ve bir mezhep, yeni bir anlay doabilir. Martin Luther
(1483-1546), slamdaki Allah ile insan arasna hibir insan, hibir ahs ve hibir messese
giremez, arac olamaz esasnn etkisiyle kiliseyi devreden kararak Protestanl kurmutur.
Ama Luther, sann Allahn gerek olu olduu inancna bakan, Baba-Oul-Kutsal Ruh
lsne hi dokunamamtr.320 Yeni bir din iin, yeni bir peygamber, yeni bir vahiy ve yeni
bir kitap gerekir. Bu da Allahn iradesine baldr. slam dini bu artlara haiz ve Allahn
insanlara son mesajdr. slamn douundan bu yana baka hibir dinin kmamas, bu
inancn imdiye kadar sren tarihi delili saylr diyerek savunma yapmtr.321
Hz. Muhammede vahiy gelmemi, O, geldiini zannetmitir eklindeki iddiaya ise
Atay: slam dinini vahye dayandrmayp, bu dinin kitab Kuran- Kerimin Hz.
Muhammedin ahsi zek ve anlaynn bir rn olarak kabul etmek bizi, Hz.
Muhammedin Tevrat ve ncili yazdrandan stn bir insan olduu sonucuna gtrr. Bu
318

A.g.e. , s. 130
320
321
A.g.e. , s. 132
319
42
insan peygamber olmaya layk deilse, Musa da, sa da peygamberlie layk olamazlar.322
Hlbuki Hz. Muhammed, kendisinin Allahtan ald vahyi insanlara bildirmekle grevli
olduunu, bu grevi dnda bir insandan fark bulunmadn sylemitir. Kuran da bu
hususu teyit etmektedir, diyerek karlk vermitir.323
Atay, 19. asrdan beri batda ateizmin yaylmasna sebebin, Hristiyanln akl almaz
teslis inanc olduunu syler. nsan aklnn birlie giden, birlii seven ve anlayan, bunlara
yatkn oluuyla da, slamn ftrata uygun din olduunu savunur.324 O, iki trl Hristiyanlk
ve Yahudilik olduunu syler. Bunlardan biri sa ve Musa peygamberlere indirilen orijinal
dinlerdir. kincisi ise sonraki kuaklara olduklar gibi nakledilmemi ve peygamberleri
zamannda tescil edilmedikleri iin tahrife uram ve yanl yorumlanm mevcut
Hristiyanlk ve Yahudilik dinleridir. Hz. Muhammed, onlarn yanllklarn ve doru
yanlarn Allahtan baka kimseden renemezdi. Yce Allah, Yahudi ve Hristiyanlarn
tannmaz hale getirdikleri dini, yeniden ve bir daha bozulmamak zere, eskilerinin dorularn
alarak ve insann ilerleyen anlayna uygun gelecek ekilde eksikliklerini de tamamlayarak
slam ad altnda gndermitir.325
Ataya gre bugn Bat dnyasnn dayana olan Yahudilik ve Hristiyanlk, Kuran
gibi dnya apnda kutsal olmaya en ok yaraan bir kitaba sahip olamamann skntsn
ekiyor, aalk duygusuna dyor ve bundan dolay da slama dmanln srdryor.
slamn en byk evrensel zellii, slaml ile bakalarn ve dindalarn istismar etmenin,
onlar kle gibi kullanmann aka aleyhinde olmasdr.326
Kuranda ad geen ve reddedilen dinlerden olan Hristiyanlk hakknda verilen bu
bilgiler ve yaplan deerlendirmelerle, bir Mslman olan Atayn slam dini dndaki dier
dinlere yaklam aka ortaya konulmu olmaktadr.
Acaba Atayn Mslmanl, atalarndan veya iinde bulunduu toplumun
inanlarndan m kaynaklanmaktadr, yoksa o ahsi bir inceleme ve mukayese sonucu yapt
deerlendirme ile mi dini safn belirlemitir?
Atay, tarihte ve bugn mehur dinler arasnda grlen; Taoculuk, Konfyslk,
Hinduluk, Budizm, Mecusilik, Yahudilik ve Hristiyanlkla slam dini arasnda mukayeseler
yaparak, en temel u iki farkn bulunuundan dolay din tercihini slamdan yana yapmtr:327
322
Atay, H. , A.g.e. , s. 134

Kuran Kerim, Maide, 67 ; Kehf, 110
324
Atay, H. , A.g.e. , s. 139
325
A.g.e. , s. 140
326
327
Atay, H. , slamn Siyasi Oluumu, s. 11
323
43
Birincisi, slam dininin, tarihi bir vaka olarak balangcnn, teekkl dnemindeki
mcadelesinin tarihe ak seik, berrak ve tarihe mal olmu, tarihi bir olay ve hakikat olarak
sabit olmasndandr.
kincisi, slamn getirdii ve ortaya koyduu ilkelerin, esaslar ve temelleri
bakmndan dier btn dinlerden daha ok ak, belli ve kolay anlalr olmas, btn
insanl kuatacak ekilde evrensel olmas, insann saduyusuna hitap etmesi, eitim ve
evrenin etkisinde kalmayp saf aklna ve temiz yaratlna uygun olmas, maddi ve manevi
ihtiyalarna cevap vermeyi gaye edinmi bulunmasndandr.328
Atayn din tasnifinde ikinci ve son srada yer alan Hak Din olan slama yaklamna
gemeden nce, bu dinin gnmz Mslmanlarnca nasl anlaldnn, nasl yaandnn,
ilke ve inanlarnn ne ekilde kabul grdnn ortaya konmasn son derece nemsiyoruz.
nk bu tablo ortaya konmadan, Atayn slama yaklamndaki farkllklarn daha iyi
anlalmas salanamaz dncesindeyiz.
II.II. Hak Din (slam)
Hak Din ifadesindeki Din szc, tekil olarak ifade edilmeyi gerektirir. nk
doru tektir. Hak bir dinde; stn bir yaratc tek varlk (Tanr), peygamber, ahiret, melek,
kitap ve vahiy inanlaryla; ibadet, ahlak, dua, inananlarna dnya ve ahiret saadeti salama,
adalet, eitlik, kardelik, akla, bilime ve ftrata uygunluk gibi zelliklerin bulunmas
gerekir.329 Bu zellikleri iinde barndran din ise yalnzca slamdr. nk hak din vasfn,
dinin ana kayna olan Kurann bozulmam olmasyla muhafaza eden, gnmzde bir tek
slam dini vardr. Son din olmas hasebiyle de, evrensel ve mkemmel bir dindir.330
Hak ve son din olan slamiyete adn veren slam szc, S L M kknden gelmi
olup Arapadr. Kelimenin kk manas, halis, karksz, bar, selamet ve esenlik anlamlarn
ierir. slam, bir eyi halis klmay, karksz yapmay, itaat etmeyi, boyun emeyi ifade
etmektedir. Bu manada olan slam kelimesi, Allahn emirlerine boyun eme ve Ona itaat
etme gayesini gden dinin zel ad olmutur.331 slamiyet ve Mslmanlk ise Trkede
bu dine mensubiyeti ifade eder.332
slam dini, kendisine inanan insandan trl teslimiyet ister. Birincisi kalben kesin
inan, ikincisi inancn dil ile ikrar ve ncs de inandn davrana dntrmektir ki
328
Atay, H. , A.g.e. , s. 12
Tmer, G. , Din, DA, IX/316 ; Bilmen, . N. , A.g.e. , s. 5, 6
330
Tmer, G. , Din, DA, IX/313 ; Klavuz, Ahmet S. slam, GYA, II/434 ; Bilmen, . N. , A.g.e. , s. 5, 6
331
Geni bilgi iin bkz. Klavuz, A. S. slam, GYA, II/433
332
Klavuz, A. S. slam, GYA, II/433
329
44
buna da amel denir. Bu tr teslimiyetin bulunmamas durumunda dnyada ve ahirette

kurtulutan sz edilemeyeceini vurgular.333
slam dininin eitli tanmlar yaplmtr. Bunlardan bazlar unlardr:
slam, Allah tarafndan Cebrail adl melek araclyla Hz. Muhammede, btn
insanla tebli edilmesi iin 23 ylda indirilen ve kyamete kadar geerli olan son dindir.334
Allahn son olarak setii ve Allahn elisi Hz. Muhammedin btnyle bildirdii
dine slam dini denir.335
Vahiy ise, Allahn peygamberlerine bildirmek istedii hususlar gizli bir yolla ve
bunlarn Allah katndan olduuna dair peygamberlerde kesin bir bilgi meydana getirecek
ekilde bildirmesidir.336
Dnerek, kendi iradesiyle hak ve hayr olduklarna inandklar, iman, ibadet ve amel
bildirilerini kabul ederek doru yolu tutanlara ise selamete ermi manasnda Mslman
denir.337 nsann ruhi ve bedeni olmak zere iki varln da kapsayan slam dininin itikat,
amel ve ahlak olmak zere yn vardr.338 Bu husus, Kurann btn ve Hz.
Muhammedin sahih hadisleri gz nne alndnda ortaya kar.
Bir kiinin Mslman olabilmesi iin Allahtan gelen hkmleri kalben tasdik etmesi
gerekir. Mslman muamelesi grebilmesi iinse, kelime-i ehadeti syleyerek, Mslman
olduunu beyan etmesi yeterlidir.339 cmal-i man olarak nitelendirilen budur.340 Bunu dil
ile syleyip kalben inanmayana ise mnafk denir ki bu, slam dinine hi inanmadn
syleyen kiiye, gerein stn rten anlamnda sylenen kfir nitelemesinden daha
kt bir mevkiidir.341
Hz. Muhammedin vahiy ve Tanr bilgisi yoluyla bildirdii gereklerin her birine
ayrntlaryla bilinli bir ekilde inanmaya ise Tafsili man denir.342
slamiyetin iman esaslar Allaha, meleklerine, peygamberlerine, kitaplarna, ahiret
gnne, kadere ve hayr ve errin Allahtan geldiine inanmak olarak ament ierisinde
333
Klavuz, A. S. slam, GYA, II/433 ; Kuran Kerim, Bakara, 62

Geni bilgi iin bkz. Klavuz, A. S. slam, GYA, II/434 ; Tmer, G. , Din, DA, IX/314
335
Erdem, H. , Baz Felsefe Meseleleri, s. 145
336
etin, Abdurrahman, Kuran- Kerim, GYA, III/87 ; Bilmen, . N. , A.g.e. , s. 22
337
Erdem, H. , Baz Felsefe Meseleleri, s. 145
338
Klavuz, A. S. slam, GYA, II/434 ; Bilmen, . N. , A.g.e. , s. 4
339
Geni bilgi iin bkz. Harman, mer Faruk, man, GYA, II/392 ; Bilmen, . N. , A.g.e. , s. 8
340
Glck, erafettin-Toprak, Sleyman, Kelam, s. 112, 3. Bask, Tekin Kitabevi, Konya, 1996
341
Harman, . F. , man, GYA, II/393
342
Glck, erafettin-Toprak, Sleyman, Kelam, s, 112
334
45
sistemletirilmitir.343 Kii, sz ve davranlaryla insan Mslman yapan inanlar ak

biimde inkr ederse slam dininden km olur.344
slamn amel ksmnda ise, Allaha ibadet etmek, Ona ortak komamak, namaz
klmak, zekt vermek, oru tutmak, hacca gitmek veya ksaca Allahn Kuranda
emrettiklerini yapmak, yasakladklarndan kanmak vardr.345
slamn kitab Kuran Kerim, Hz. Muhammede vahiy yoluyla, Cebrail isimli melek
araclyla 23 yl ierisinde deiik yer ve zamanlarda indirilmi,346 Hz. Muhammed
zamannda birok sahabe tarafndan ezberlenerek krk kadar katip tarafndan da yazya
geirilmi ve Hz. Peygamber onu her yl Ramazan aynda Cebraille karlkl okuyarak
kontrol ettirmitir.347 Bu, tarihi bir olay olup, inanan-inanmayan herkes tarafndan kabul
edilmektedir. Hz. Muhammed, arkadalarna yani sahabeye kendi szn bile yazmay
yasaklamtr ki, bu sebeple Kurana kendi sz bile karmamtr.348
Kuran Kerim, Hz. Muhammedin vefatndan sonra, Zeyd bin Sabit bakanlndaki
bir kurul tarafndan Hz. Ebu Bekirin halifelii dneminde, bir yl sren titiz bir alma
sonucu iki kapak arasnda toplanarak Mushaf ad verilen kitap ekline getirilmitir.
Genileyen slam corafyasnda birok merkeze Kuran gnderilmesi ihtiyac ortaya knca,
da Hz. Osman dneminde bu mushaftan oaltma ilemi yaplarak Mekke, Kufe, Basra, am,
Yemen ve Bahreyne birer Mushaf gnderilmi, sahabenin ve dier Mslmanlarn elinde
bulunan Kuran ayetleri yok edilmi, daha sonra da bu Mushaflardan oaltma yaplmtr.349
slamn btn hkmlerin birinci kayna Kuran Kerimdir. Kuranda var olan bir
hkmn doruluu kesindir ve bunun iin baka bir kaynaa gidilmez. kinci kaynak ise
hadislerdir. Hz. Peygambere ait sz, fiil, takrir ve sfatlar, ksacas onunla ilgili btn
haberleri ifade eden terimlere Hadis denir.350 Hadisle snnet ayn anlamda kullanlmsa da,
snnet daha ok Hz. Peygamberin din ile ilgili davranlarna denmektedir.351
Hadislerin hicretten sonra yazlmasna Hz. Peygamber Kuran ayetleriyle kartrlma
ihtimaline binaen yasak getirmise de, daha sonra bu ihtimalin ortadan kalkmasyla hadis
yazlmasna msaade edilmi, baz sahabeler hadisleri yazmlardr. Hadisler genellikle
ezberlenerek sonraki nesillere aktarlm, fakat sahabe neslinin tkenmesiyle birlikte, snnetin
343
Geni bilgi iin bkz. Klavuz, A. S. slam, GYA, II/434 ; Bilmen, . N. , A.g.e. , s. 8
Klavuz, A. S. slam, GYA, II/435
345
Erdem, H. , Baz Felsefe Meseleleri, s. 145 ; Klavuz, A. S. slam, GYA, II/434
346
Akyz, Vecdi, (Editr) Btn Ynleriyle Asr Saadette slam, I/205, Beyan Yaynlar, stanbul, 1995
347
etin, Abdurrahman, Kuran- Kerim, GYA, III/86 ; Bilmen, . N. , A.g.e. , s. 21
348
Bozkurt, Nebi, Hadis, GYA, II/132
349
Geni bilgi iin bkz. etin, A. , Kuran- Kerim, GYA, III/89 ; Bilmen, . N. , A.g.e. , s. 21
350
Glck, . - Toprak, S. , Kelam, s. 80 ; Bozkurt, Nebi, Hadis, GYA, II/131
351
Geni bilgi iin bkz. Glck, . - Toprak, S. , Kelam, s. 80 ; Bozkurt, N. , Hadis, GYA, II/132
344
46
yaatlmas iin, Halife mer bin Abdlaziz dneminde ilk kez hadisler derlenmeye
balamtr. Sonralar eitli nedenlerle uydurma hadislerin ortaya kmas zerine, hadislerin
ayklanmas almalar da birok muhaddis tarafndan titizlikle yrtlmtr.352
slam dininin gayesi, Allaha kulluk bilinci kazandrarak, fert ve toplumlar hem bu
dnyada, hem de ahirette mutlulua kavuturmaktr. Bu din, her an ihtiyalarna cevap
veren, kyamete kadar srecek olan, evrensel, btn insanla hitap eden, insan ftratna
uygun, hkmleri bilim ve aklla asla elimeyen, zorlatrmayp kolaylatran, adil, snfsz,
ruhbanl reddeden, sosyal adaleti, bar tesis eden ve dnya-ahiret dengesini kuran bir
dindir.353
slamda ibadetin kapsad alan olduka genitir. badet iin, Allahn emrettiklerini
yapmak, yasakladklarndan kanmak olarak yaplan tanm esas alnacak olursa, namaz,
oru, zekt, hac gibi ilk akla gelen ibadetlerin yannda, Kuranda insana yapmas emredilen
btn eylemlerin yaplmas, yasaklanan btn eylemlerin yaplmamas da ibadet
olmaktadr.354 Bu ibadetler sadece ykmllere355 farz klnmtr.
Genellikle btn Mslmanlarca bilinen slamn emrettii namaz ibadeti,
ykmllere her gn sabah 2, le 4, ikindi 4, akam 3 ve yats 4 rekt olmak zere be vakit
olarak farz- ayndr.356 Farz- ayn, her Mslmana ayr ayr Allahn verdii
sorumluluklardr.357 Be vakit namazn ncesinde ve sonrasnda klnan, yats-sabah arasnda
vitir (vitir, Ramazan ve Kurban bayram namazlar Hanefi mezhebinde vaciptir) adyla 3 rekat
klnan, Ramazan ve Kurban bayramlarnda ikier rekat olarak klnan, Ramazan aynda
yatsdan sonra klnan teravih namazlar ise snnet namazlardr. Cenaze namaz Farz- kifaye
bir namaz olup, farz- kifye bir ksm Mslmanlarn yapmasyla dierlerinin zerinden
sorumluluun kalkt, hi yaplmadnda herkesin sorumlu tutulduu farz demektir.358
Cuma gnleri le vaktinde klnan 2 rekt Cuma namaz da farzdr.359 Cuma
namaznn klnmas halinde le namaz klnmaz. Farz namazlar cemaatle klmak daha
sevap olup, Kuran ve Hz. Peygamber tarafndan nemle zerinde durulan bir emirdir. Namaz
ve dier ibadetlerin (Hac ve umre hari) ifas iin slam dini, ibadet yerini snrlamaz.
352
Geni bilgi iin bkz. Bozkurt, Nebi, Hadis, GYA, II/132

Klavuz, A. S. , slam, GYA, II/434
354
Geni bilgi iin bkz. a Ans. badet, GYA, II/330
355
Atar, Fahrettin, Mkellef, GYA, III/377
356
Bilmen, . N. , A.g.e. , s. 107
357
Bilmen, . N. , A.g.e. , s. 44
358
Geni bilgi iin bkz. Dnmez, brahim Kafi, Namaz, GYA, III/428 ; Bilmen, . N. , A.g.e. , s. 44
359
Gzbenli, Beir, Cuma, GYA, I/356 ; Bilmen, . N. , A.g.e. , s. 107
353
47
Oru, slamiyette ykmllerce Hicri takvime gre Ramazan aynda imsak vaktinden
iftar vaktine kadar bir ey yememek ve imemekle yaplan farz bir ibadettir.360
Hac, onu yapmaya imkn bulabilenlere mrnde bir kez yapmas farz olan ve hususi
zamanda Mekkede yaplan bir ibadettir.361
Zekt, mali ynden belirli bir seviyenin stnde olan Mslmann hesaplanan
miktarda her yl fakirlere para veya mal vererek yapt farz bir ibadettir.362
Hz. Peygamberin vefatndan yaklak 15-20 yl sonra balayan hilafet tartmalar,
byk gnah ileyenlerin durumu, Kurann yaratlm olup olmad, Allahn zatnn
mahiyeti, insann iradesi ve kader vs. gibi konularnda siyasi ve fikri ayrlklar sonucu
Mslmanlar arasnda
ortaya
kan
ayrmalar
slam
dininde
itikadi
mezhepleri
oluturmutur. Bunlar Ehl-i Snnet (Selefiye, Maturidiye, Eariye) ve Ehl-i Bidat

(Mutezile, ia, Hariciye, Mrcie, Mebbihe, Cebriye) olarak iki balkta incelenmi olup,
konuyu ok uzatacandan bunlara deinilmeyecektir.363
slam dininin amel ynne ilikin birtakm problemleri, kendi dnemlerinde dinin ana
kayna olan Kuran ve Snnet erevesinde ele alp, farkl yorumlarla zme kavuturan
eitli din bilginlerinin grleri zamanla sistemleerek, bu gr sahiplerinin ismiyle anlan
(Hanefi, afii, Maliki, Hanbeli, Caferiye) ameli mezhepleri/ekolleri oluturmutur.364
Mezheplerin, akla ve dnce zgrlne byk nem veren Kuran ve snnetin bu tavr
sonucu ortaya kt ileri srlmektedir. Mezheplerin grleri, dinin ana kayna olan
Kuran ve onu aklayan snnete aykr olmamak kaydyla geerli kabul edilmi ve
Mslmanlarn belki ok az mstesna olmak zere hemen hepsi, bugn bu mezheplerin
ortaya koyduklar grler erevesinde dini anlamakta ve vazifelerini if etmektedirler.365
Buraya kadar nce yeryznde mevcut dinlerin ortaya klar, eitleri, mahiyetleri
ve zellikleri hakknda ksa ve z bilgiler verilmi ve Atayn bu dinlere ynelik gr ve
deerlendirmeleri ortaya konulmutur. Daha sonra da slami gelenekte anlalan ve tatbik
edilen slam dini resmedilmeye allmtr. almann ana konusunu oluturan Atayn
slam Dinine Yaklam ise detayl bir ekilde ikinci blmde ele alnacaktr.
360
Bilmen, . N. , A.g.e. , s. 277 ; Gle, Hasan, Oru, GYA, III/513

Geni bilgi iin bkz. t, Salim, Hac, GYA, II/98 ; Bilmen, . N. , A.g.e. , s. 365
362
Erkal, Mehmet, Zekat, GYA, IV/519 ; Bilmen, . N. , A.g.e. , s. 329
363
Glck, . - Toprak, S. , Kelam, s. 41 ; Geni bilgi iin bkz. Dnmez, . Kafi, Mezhep, GYA, III/231
364
Dnmez, . Kafi, Mezhep, GYA, III/230
365
Geni bilgi iin bkz. Dnmez, . K. , A.g.e. , III/232
361
48
II. BLM
HSEYN ATAYIN SLAM DNNE YAKLAIMI
Ataya gre Kuran, reddettii dinlerden sonra, meydan tertemiz yapm ve oray,
Hak Din olan slam dininin inasna uygun bir zemin haline getirmitir. Zira ona gre, Allah
katnda gerek din slamdr.366 Ataya gre de slam dini dier dinlerden bir din olmayp,
btn dinlerin zerinde, onlara hkim durumda, onlar yarglayan, haklarnda hkm veren,
onlarn mensuplarn da kurtulua aran, btn insanl kucaklayan yegne dindir.367
Kuran herkes okumal ve akl ve bilgi seviyesine gre anlamaya almaldr sz
Ataya aittir.368 Byle bir sylemde bulunan birinin, Kurandan ne anlad, onu nasl
yorumlad bizce merak edilmesi gereken bir husustur.
Kuran esas alarak slama yaklaan Ataya gre slamn, insann ruhi ve bedeni
olmak zere iki varln da kapsayan biri itikat, dieri amel olmak zere iki yn
mevcuttur.369 Bu hususun, Kurann btn ve Hz. Muhammedin sahih hadisleri gz nne
alndnda ortaya kacan belirten Atay, slamn itikadi ksmna Kurann iman
dediini syler.
Acaba Atay, slam dininin inan esaslarna nasl yaklamaktadr?
I. ATAYIN NAN YNNDEN SLAM DNNE YAKLAIMI
Atay, slam dininde imann, akln anlamas sonucu kalbin kabulyle gerekleeceini
ne srer. mana konu olan eyler ise Ataya gre Kuran tarafndan belirlenmitir.
Dikkat edilecek olursa Atay, dinin imanla ilgili esaslar ksmnn izahnda, Akln
anlamas ile ifadesini kullanm, iman yani kalbin kabuln dnme, anlama, bilme
etkinliinden sonraya brakarak, bir iman - bilgi mnasebeti kurmutur. Acaba Ataya gre
iman ile bilgi arasnda nasl bir mnasebet vardr? Bunun bir balk altnda incelenmesine
ihtiya vardr.
I.I. Atayda Bilgiman Mnasebeti
Atay, akln karmlarnn rn olan bilginin, aslnda imann altyaps olmas
gerektiine hkmeder. lim, malumu ve bilineni verecek; bir nesne nce bilinecek, gnl o
366
Kuran Kerim, Al-i mran, 19

368
Atay, Hseyin, Kurana gre Aratrmalar, I-III/229, Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 1995
369
Atay, H. , Kurandaki lkeler, s. 37
367
49
nesneye yatknlaacak, skn bulacak, gvenecek ve sonra ona inanlacaktr.370 Atay, iliminan atmasnn, gemite Avrupann aydnlanma dneminde kilise ile ilim verileri
arasnda yaandn, bize de oradan ithal edilmi olduunu, slamda ilim-inan atmasnn
olmadn savunur.371
Ataya gre Kuran, bilgiyi e ayrmaktadr:
-Birincisine ilim (burhan),
-kincisine zan,
-ncsne ise kuruntu veya yalan, demektedir.
Kurana gre ilim (burhan), kesin bilgi anlamndadr.
372
Kuran, burhan dndaki
dier bilgilerden, zandan sakndrmakta,373 kuruntuya ise deer vermemektedir.374

Atay, Kurann peygambere ulama yolu olan vahyi, bilgi kaynaklarndan ilk sraya
yerletirir. Bunu takiben sezgi ikinci sray, akl ile edinilen bilgi nc sray, duyularla
edinilen bilgi ise son sray alr. Sezgiyi, bir eyi dolaysz, aracsz kavrama, akl yrtme ve
muhakemenin tersine bir btnn birden kavranmas olarak tanmlayan Atay,375 sezgi ve
vahyi, ayn kaynan deiik derecelerinden birer rn olarak kabul eder. Vahiy sezgiden
daha stndr, ona kesb ile ulalmaz, Allah dilediine verir. Vahiy ve sezgi ile elde edilen
bilgi ak seiktir ve bu bilginin duyularla veya akl yoluyla ispatlanmas mmkn deildir.
Ancak vahiyle gelen bilgi, dier bilgi kaynaklaryla da desteklenir. Sezginin Kurandaki
karl basiret ve kalb gz eklindedir. Sezgi ile bilgi edinen kimse onu yaymak, iletmek
hususunda sorumlu olmad halde, kendisine vahyi bilgi verilen kii onu tebli etmekle
ykmldr.376
Atay, Kurann bilgi edinmede duyular kullanmay, akl devreye sokmay ve
dnmeyi kuvvetle emrettiini syler. Ona gre aslnda her eyi yaratann Allah olmas
hasebiyle btn bilgi kaynaklar ilahidir, birbirini destekler, tamamlar. Duyu, akl ve sezgi
bilgisi her insana ayr ayr verildii halde, bunlar tamamlayc olan vahiy bilgisi, son bilgi
olarak Allahn diledii insanlara yani peygamberlere verilmitir.377
Atay, Vahiy veya sezgi bilgisinin, akl veya duyularn bilgisinden yola klarak
kesinlikle reddedilmemesi gerektiini syler. nk vahiy veya sezgi bilgisinin henz akl
veya duyularla kefedilmemi olabilme ihtimalinin varlndan sz eder. Bu olasln gz
370
Atay, H. , Kurana Gre Aratrmalar, I-III/276

A.g.e. , I-III/275
372
Atay, H. , Kuranda Bilgi Teorisi, s. 33
373
Kuran Kerim, Hucurat, 12
374
375
Bolay, Sleyman Hayri, Felsefi Doktrinler ve Terimler Szl, s. 404, Aka Yaynlar, Ankara, 1979
376
377
A.g.e. , s. 44
371
50
nnde bulundurulmadan, vahyin veya sezginin bilgisinin reddini bilim d bir tavr olarak
ifade eder. Bu hususlar da Kurann lmini kavrayamadklar ve yorumu da kendilerine
henz gelmemi olan eyi yalanladlar378, nsanlar ilimleriyle ahireti kuatamazlar379,
Ayetlerimizi kavrayamadnz halde yalanladnz m?380 ayetlerine dayandrr.381
Bilgi kaynaklar arasnda vahye en byk nemi veren Kuran, sezginin, akln ve
duyularn bilgilerine de gvenir, bunlar da ilim(burhan) sayar. Bu bilgi kaynaklarn,
zellikle akln kullanmayanlarn imana ulamalarnn imknszln eitli ayetlerle ortaya
koyar: Gerek u ki, Biz, cehennem iin, kalpleri olup da gerei kavrayamayan, gzleri
olup da gremeyen, kulaklar olup da iitemeyen grnmez varlklardan ve insanlardan ok
canlar ayrmzdr. Hayvan srs gibidir bunlar; hayr hayr, doru yolu kavramakta
onlardan da aa: Krcesine dalp gitmi olanlar ite byleleridir.382
Altyaps ilim olan iman, Atayca nasl anlalmaktadr, ilke ve unsurlar nelerdir?
imdi de bu sorulara cevap aranacaktr.
I.II. Ataya Gre man
Atay iman, Kalbin emniyet, huzur ve skna kavumas, dorulamak, bir eyin
doruluunu sylemek ve kabul etmek olarak tarif eder ve buna Trkede inanmak
dendiini belirtir.383 Ona gre inanmak iki trl olur: Birincisi, kendiliinden inantr. Zihin
bir hkm vermek ve bir eye balanmak ihtiyacyla baz nazariyelere, tenkit ve tahlile
bakmadan inanr. Bu seviyesi en dk olan inanmadr. kincisi ise dnerek, akli saiklere
dayanarak, akln teredddnn nne iradenin geerek, onu kfi sebeplerle hkmetmeye sevk
ederek ulalan yakin ve inantr. Akln ve ilmin gerektirdii tasdikin iman olabilmesi iin,
iradenin de devreye girmesi gerekir.384 Atay bylece gerek ve sarslmaz imana, akl, ilim ve
irade ile ulalabileceini vurgular.
Dinde iman, Hz. Muhammedin Allah tarafndan getirdii kesin olarak bilinen
eylere inanmak385 olarak tavsif eden Atay, inanlmas gereken iman esaslarn Kuranda
tespit ederken, Kurann bu esaslar, u metot ve tavrla ortaya koyduunu mahede ettiini
syler:
378
Kuran Kerim, Yunus, 35

Kuran Kerim, Taha, 110
380
Kuran Kerim, Neml, 84
381
382
Kuran Kerim, Araf, 179
383
Ebu Fadl Cemaleddin, Muhammed b.Manzur, Lisan el-Arab, Xlll/21, Beyrut, 1955 ; Atay, Hseyin,
Kuranda man Esaslar, s.11, Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 1998
384
Atay, H. , Kuranda man Esaslar, s. 12
385
Gelenbevi, smail, Haiye ala Adudiyye, II/285, stanbul, 1317 ; Atay, H. , Kuranda man Esaslar, s. 25
379
51
1-man esaslar dorudan doruya ortaya konmu ve onlara iman edilmesi

emredilmitir.386.
2-Bu esaslar inkr edenler veya onlara inanmayanlar yerilmitir.387
3-Kabul edenler vlmtr.388
Atay, Kurann, iman esaslarnn erevesini Allaha, peygamberlerine, ahiret gnne,
meleklerine ve kitaplarna inanmak eklinde topluca ve aka ortaya koyarak izdiini ne
srer.389 Kurann bazen Hz. Muhammede indirilene, bazen eliye ve bazen de
peygamberlere indirilen eylere inanma ifadesini, kitaplara inanma ifadesinden daha geni
anlamda olduunu syler.390 nk Peygamber, akl ile de kendisine indirilen Kurana ve
Kuran felsefesine dayanarak hkm verebileceinden, her ey kendisine indirilen Kitap veya
Kuranda zikredilmemitir diyen Atay, Allah tarafndan Peygambere bildirilen her eyi
Din olarak kabul etmek gerekir dncesindedir.
Atay, din bilginlerinin Allahtan Peygambere geldii kesin olarak bilinen eylere
inanmay imann tarifinde art komakla, iman esaslarnn Kurana inhisar ettiini
kaideletirmi olduklarn, bununla aslnda onlarn hata ettiklerini belirtmektedir. Bu
bilginlerin, Allah tarafndan peygambere geldii kesin olarak bilinen ey yalnz Kurandr,
dncesiyle hareket ettiklerinden bu yanla dtklerini ifade etmektedir.391
Bilindii gibi slam gelenekte, slam dininin inan esaslar Ament iinde formle
edilmi ve bunlar; Allaha, Meleklere, kitaplara, peygamberlere, ahiret gnne, kadere
inanmak eklinde sralanmtr.392
Atay, slamn inan esaslarn u be madde halinde ortaya koyar:
1- Allaha,
2-Meleklere,
3-Kitaplara,
4-Peygamberlere,
5-Ahirete iman.393
Kadere iman, iman esaslar ierisine almaz. nk Kaderin insann sorumlu olduu
hr iradesiyle ilgi ve alakasnn olmadn, dolaysyla iradeyle ilgisi olmayan bir eyin,
386
Kuran Kerim, Tvbe, 86

Kuran Kerim, Hakka, 33 ; Araf, 86 ; Yusuf, 106
388
Kuran Kerim, Tegabun, 11 ; Al-i mran, 52 ; Bakara, 256 ; Buruc 8
389
Kuran Kerim, Bakara, 177, 285 ; Nisa, 136 ; Atay, H. , A.g.e. , s. 29
390
Kuran Kerim, Muhammed, 2 ; Al-i mran, 119
391
392
Klavuz, Ahmet Saim, Ament, GYA, I/134
393
Atay, H. , Kurandaki lkeler, s. 49 ; Atay, H. , Kurana Gre Aratrmalar, V/142, Atay ve Atay Yaynclk,
Ankara, 1995 ; Atay, H. , Kuranda man Esaslar, s. 29
387
52
imann konusu olamayacan dnr. O, Kuranda eitli trevleriyle geen Kader

kavramnn, dnya ve kinat nizam anlamnda kullanldn, zellikle gnmz
Mslmanlarnn anlad gibi deimez bir aln yazs ekliyle Kuranda bulunmadn
syler.394
Bu konuda Atayn dier deerlendirmeleri de yledir:
Kader kelimesi miktar, l, bir eyi bir lye gre tayin ve tahsis etmek, bir
hikmete gre yapmak demektir. Bu kelime bize Allahn yapt ilerin bir l ve nizamnn
varln, rastgele yaplmadn belirtir.395 Kuranda zikredilen kader kelimesi ve trl
itikaklar, insann iradesini mecburi olarak harekete geiren ezeli bir yaznn mevcut
olduunu ispat etmez.396 Kader konusundaki hadisler alt sahabeden rivayet edilmitir ve
bunlarn bazs ahad haberdir. Sahabeden sonra nc rviye kadar birer kii tarafndan
rivayet edilmitir. man konusunda ahad haber ehl-i snnete kabul edilmez. Rivayetlerin
kiminde kader vardr, kiminde de yoktur. Mesela Mslimin Ebu Hureyreden iki rivayetinin
birinde kadere iman zikredilmi, dierinde zikredilmemitir.397
Ataya gre amel hayatta kader yle olabilir: Olan eylerin yazl oluu Snnet-i
lahiyeye (Allahn Kanunlarna) gre cereyan edeceini gsterir, bunun vasfla yani artla
yazl olduu ile ifade edilebilir. Rad suresinin 39. ayeti Allah dilediini siler, dilediini
tespit eder. Ana kitap Onun yanndadr der. Buradaki silme, yapma, ilahi kanunlara baldr.
Eer btn gemi ve gelecek hadiseler Levh-i Mahfuzda yazlm, izilmi ama Allah
bunlardan istediini siler, istediini brakr denecek olursa, bu, yazl kaderin silindiini kabul
ettikten sonra, ezelde her eyin yazlp yazlmamasnn insan zerinde cebri bir tesiri
olmadn kabul etmek demektir.398
Atay, Kurandaki u ayeti kader konusundaki yaklamna delil gsterir: Allahn
kadrini hakkyla takdir edemediler.399 Bu ayette Allah kfirler iin, Allahn kinata
koyduu dzeni, ly, hikmeti gerei gibi bilemediler demektedir.400
Kendisi de bir kelam profesr olan Atay, inan esaslarn savunan bir ilim olan
Kelamn, ilk defa Mslmanlar tarafndan ortaya konduunu, oradan Yahudilere ve
Hristiyanlara getiini ifade eder.401
394

396
A.g.e. s. 135
397
A.g.e. s. 136
398
A.g.e. s. 139
399
Kuran Kerim, Enam, 91
400
401
slami Aratrmalar Dergisi, Atay, Hseyin (Makale) s. 34, Say 1, T. Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1997
395
53
Atay, Gazalinin hakkal-yakin dedii ve Peygamberimizin bir hadisinde, Allaha

Onu grr gibi ibadet etmendir, sen Onu grmyorsan da O seni gryor diyerek
tanmlad ihsan mertebesini, imandan daha stn telakki eder. man, Mminin
duygulanacak derecede kuvvetle inanmas, ihsan, Muhsinin imann yaamasdr402 der.
mann szlkteki kart inkr, terim olarak kart ise kfrdr. Kfr, imann gerek
esaslarn rtmek, kabul etmemek, inkr etmektir. man ile inkrn yani kfrn arasnda
hibirine kesin olarak katlmama derecesi ise Atay tarafndan ek ve phe olarak ifade
edilir.403
Ataya gre, iman esaslarnn z olan kelime-i ehadeti dil ile syleyip kalben
inanmayana ise mnafk denir ki bu, slam dinine hi inanmadn syleyen kiiye gerein
stn rten anlamnda sylenen kfir nitelemesinden daha kt bir mevkiidir. Bunun iin
gerek iman sahibinin dili ile syledii kelime-i ehadete kalbiyle de inanmas gerekir.404
nan esaslarn be maddede toplayan Atayn, ilk olarak Allah inanc konusundaki
deerlendirmeleri ve kendine zg yaklamlar, geleneki inana gre olduka ilgintir.
I.II.I. Allaha man
Atay, slamda iman esaslarn Kurana gre be olarak belirledikten sonra, Allaha
imann sfatlar erevesinde olmas gerektiini, bunun kaynann da Kuran olduunu ve
aratrmas neticesinde bu sfatlar iki kategoride incelemenin doru olacan belirtir.
I.II.I.I. Allahn Uluhiyet sfatlar
Atay, Allahn ulhiyet sfatlar olarak Rab ve Allahn birliini kabul eder.
A- Rab Oluu
Atay, terbiye etmek, bytmek, yetitirmek manalarn ieren bu sfatla
Allahn, kullar olan insann faydasna emir ve yasaklar koyduunu, bylece rahmetini
gsterdiini, mrebbi olarak gaddar ve merhametsiz olmadn belirttiini syler.405 O,
Kurann beeriyete sunduu Allah, daha balangta Rab olarak zikretmekle, slamiyette
Halk ile mahlk arasndaki mnasebeti tayin ettiini belirtir.406
402

A.g.e. , s. 12
404
A.g.e. , s. 14
405
A.g.e. , s. 45
406
A.g.e. , s. 46
403
54
B- Allahn Birlii
Ataya gre Kuran, Tanr tanmayanlara fazla nem vermemi, yalnz Tanr tanyp da
onu anlamak ve kavramakta saptanlarla mnakaa ederek yanllarn dzeltmeye almtr.
nk Kuran, Tanr tanma duygusunun insanlarda umumi olduuna dayanmtr. Bu
duygusundan bihaber veya bu duygusuna ramen ateistlie sapanlarn ok az olmasndan
dolay, onlara sadece iaret etmekle yetinmi, Tanr tanyanlarn yanldklar birlik sfatna
arlk vermi ve bunu yaparken de ilah ve Allah lafzlarn kullanmtr. Bu lafzlardan
ilah kelimesi, slam ncesi Arap toplumunda VLH kknden gelen ve insanlar iin
kullanldnda,
ana-baba-kardeler
arasnda
sevgi,
efkat
ve
zlem
manalarnda
kullanlmaktadr.407 Bu kelimeden treyen ilaha, slamiyet Allah adn vermitir. Bylece

ilah ve Allah kelimesi de, Allah ile kullar arasnda herhangi bir aracnn bulunduunu
reddederek, efkat ve sevginin vasta kabul etmeyeceini ortaya koyar.408
Yine Ataya gre Kuran, Allahn birliini en belirgin surette 21. srada inen hls
suresinde ortaya koymutur.409 Kuran, hls suresindeki Allahn birlik ve dier sfatlar ile,
Mecusiliin iyilik ve ktlk Tanrs olarak inandklar iki Tanr inancn, Hristiyanlarn
teslis inancn, putperestlerin ortak tanrlarn, sabiilerin yldzlar temsil eden putlarn,
Allah kendi milletlerine has klan Yahudi inancn ve dier varlklarn Tanrdan bir ayrlla
olutuunu ileri sren grleri reddetmitir.410
I.II.I.II. Allahn Varlk lemi le lgili Sfatlar:
Atay, Allahn; ilim, kudret, irade, yaratma ve yok etme sfatlarnn kinatla ilgili
olduundan, adalet ve rahmet sfatlarnn ise insanla ilgili olup, btn bu sfatlarnn iki yn
olduundan, birinin Allahn zat ile ilgili, dierinin ise yaratklarla ilgisinin bulunduundan
ve Kurann bu sfatlarn yaratlanlarla ilgisini gstermeye daha nem verdiinden bahseder.
Ataya gre Allah, bu sfatlaryla insann hayatna tesir etmek, Allah anlaynn snrn
izmek ve insanla Allah mnasebetini aklamak istemitir. Bunlarn anlam ve kapsamlar
unlardr:
A- lim
lim sfat Allahn her eyi bilmesi demektir. Atay tasnifinde bu sfatn Hayy
(Allahn diri olduu) ve Kayyum (idare ettii her eyden hibir zaman gafil olmayp idare
eden, dzenleyen, gzetleyen, muhafaza ve tedbir eden, uyku ve uyuklamas olmayan)
407
bn Manzur, Lisanl Arab, XIII/562, Tertib Yusuf Hayat, Beyrut,1389 ; Atay, H., Kuranda man Esaslar,s.49
409
A.g.e. , s. 53
410
A.g.e. , s. 60
408
55
sfatlarn mndemi olduunu, rububiyyet (Rab oluu) sfatnn da ilim sfatna dayandn
belirtir. Her eyi bilen bir zat karsnda olduunu bilen insann, sk bir kontrol altnda
olduunu hissetmesinin nemine vurgu yapar.411 Allah Kuranda, insan gibi bildiklerini haa
unutmadn insana bildirmek iin de, bildiklerinin bir kitapta; Levh-i Mahfuz, Kitab-
Mbn, mam- Mbnde bulunduunu, ayrca Kirmen Katibn melekleri vastasyla da
insann yaptklarnn kaybolmadan saklandn ifade eder. Kuranda zikredilen grme,
iitme ve habir sfatlarnn da ilim sfatnn baka bir ekilde ifadesi olduklarn belirtir.412
Atay, Allah gryor ve iitiyor demenin, Onun biliyor olmas demek olduunu, bylelikle
grme ve iitmenin teviline de gerek kalmayacan syler. nk grme ve iitmenin maddi
bir boyutunun bulunduunu, ama Allahn maddeden mnezzeh olduunu syler.413 Atay,
Kuranda geen ayn ve uyun lafzlarnn ise gzler ve grmek olarak anlalp,
Allaha gz isnat edilemeyeceini, bunun gzetlemek, korumak anlamlarnda alnmasnn
tevil saylmayacan belirtir.414
B- Kudret
Ataya gre Allahn Kudret sfat, Onun gcnn kinat ihata etmesi, onu yaratmas,
her eye kadir olmas demektir. O, arz baharda dirilttii gibi insan da ahirette tekrar
diriltmeye kadirdir.415
C- rade
Atay, Allahn bu sfatnn, Allahn gayesi dorultusunda dilemesi anlamnda
olduunu ifade etmektedir. ki eyden birini tercih etmeye irade denir. Nerede irade varsa
orada zgrlk, kymet ve gayeden sz edilebilir. Allah, iradesini insan yaratmak, ona en
deerli olan varln kazandrmak ynnde kullanmtr. nsann da Ona iradesiyle itaatine
ok nem vermitir.416
D- Yaratmak
Allahn eyaya varlk veren fiili sfatdr. rneksiz olarak bir eyi yapmak demektir.
Atay, Kuranda kinat ve onda mevcut olan melekler dhil olmak zere btn varlklarn,
insan iin yaratldn syler.417
411

413
A.g.e. , s. 74
414
415
A.g.e. , s. 76
416
A.g.e. , s. 78
417
412
56
E- Adalet
Ataya gre Allahn bu sfat, insanlarn ve her eyin Allah katnda eit derecede
bulunduunu ifade ettii gibi, Allahn insanlara eit surette muamele edeceini gsteren
sfatdr.418 Bu sfat ayn zamanda Allahn ok deer verip, kinat kendisi iin yaratt
insann, birbirleriyle mnasebetlerinde tezahr edebilmesi iin eriat gerektirmitir ve Allah,
bu sfatndan dolay insanlara peygamberler araclyla eriat gndermitir, namaz, orucu,
zekt bu sfatnn gerei olarak insanlara emretmitir. Ahiretteki ceza ve mkfat da bu
sfatn gereidir.419
F- Rahmet
Ataya gre nsan tabiat zayf olduundan, adaletin insanca yerine getirilmesindeki
bir eksiklik durumunda, insann meyus olmamas iin, insann gcnden fazla ona teklif
yaplmaz kaidesinin konmasnn yan sra, Allahn Rahmet sfatnn mevcut olduu
mstakilen zikredilmitir. Rahman ve Rahim sfatlar da bu kkten tretilmitir. Mafiret,
meveddet ve rza sfatlar da Rahmet sfat ile ilgilidir. Allah bu sfat ile, insann gnahlarn,
hatalarn affedeceinin adeta mjdesini vermektedir.420
I.II.II. Meleklere man
Meleklere imann dayanak, hikmet ve hkmleri ile meleklerin mahiyeti, zellik ve
grevleri hakknda Atayn dnceleri u ekilde zetlenebilir:
Kurandaki iman esaslarndan biri de meleklere imandr. slamn, melekleri iman
esaslarndan biri yapmasndaki gayesi, insann hareketlerini gzetlemekte ne kadar ince ve
sk davranldn, her hareketinin gzetlendiini bildirmektir. Melein yaratl itibaryla
bilinmeyen lemden olmas, insann yalnz bana bulunduu halde yapaca hareketlerin
grnmesini mmkn klar. Meleklerin, Allahn insanlar gzetleme vesilelerinden biri
olduunu Kuran insanlara duyurmak istemitir. slamda melekler, elilii, peygamberlii,
grnmeyen lemden grlen maddi leme nakleden bir vastadr. Melee iman
peygamberlie imandr. Melei inkr peygamberlii inkrdr.421
Ataya gre meleklerden Cibril, Kuran Hz. Muhammede indiren olmakla, Kuran
bundan sz ederken ona Ruh al-Kuds ve Ruh al-Emin olduunu sylemi, bylece
meleklerin bir ksmna Ruh demitir. Bu da meleklerin ruhani bir varlk olduunu gsterir.
Yine Ataya gre, melekler hakknda bildiimiz bundan ibaret olmakla birlikte onlar, hayal
418
A.g.e. , s. 83
A.g.e. , s. 88
420
421
419
57
edilmi veya itibari birer varlk deildirler. Kuran, herhangi bir yaratk gibi meleklerin de
yaratlm olduklarn aklam onlara bir takm fiiller isnat etmitir.422 Melekler, Allaha
isyan etmeyip, Onun emirlerini yerine getiren erefli kullardr. Meleklerin grnmez lemi
bildiklerine inanld iin, peygamber gayb bilmediini ortaya koyarken, melek deilim
demitir. Allah, meleklerle istiare etmi, fakat ileri srdkleri fikirlerin yanlln
kendilerine gstermek iin, onlar dem ile yan yana koyarak imtihana ekmitir. Melekler
bu yanlmalarndan tr zr diledikten sonra, Allahn emri ile Ademe boyun eip sayg
gstermilerdir.423 Atay, nasl ki dnya hkmdarlarnn emirlerine amade maiyetleri ve
saltanatlarn idame etmek iin kullandklar memurlar onlarn bykln gsteriyorsa,
Allahn da kudret ve kuvvetinin, mlknn ve saltanatnn bykln gsteren maiyeti ve
memurlar olarak Meleklerin var olduunu syler. Ona gre, bu benzetmeden maddi bir
mana anlalmamaldr. Grnr ve grnmez varlklar leminin tek yaratcsnn, kinat
idare etmesi iin hi kimseye ihtiyac yoktur. Ruhani varlklar olan meleklerin, maddi lemde
memuriyetleri yalnz insanla ilgilidir. Atay, Kuranda Meleklere u grevlerin verildiini
tespit ettiini belirtir:
1)Allah ile insan arasnda eli olmak.424
2)Allahn emirlerini yapanlara ve yasaklarndan saknanlara yardm etmek.425
3)Allahn emir ve yasaklarn benimsemeyip inkr edenlere azap etmek, sknt
ektirmek.426
4)nsanlarn yaptklar ileri, hareket ve durumlarn dosdoru tespit etmek. Meleklerin
bundan baka grevleri yoktur.427
Ataya gre meleklerin iman esaslarna girmesinde iki hikmet vardr.
1)Gizli lem varlklarna isnat edilen kudret ve kuvvetin, maddi lem zerinde byk
tesirler meydana getireceine inanarak, meleklere ve dier gizli lem varlklarna tapmann
nne gemektir. Bunlara Tanrlk sfatlarndan birini isnat etmenin, Allahn birliine aykr
olduunu gstermektir.
2)Allah herhangi bir eye benzetmekten uzak tutmak iindir. nsanolunun melekleri
ve gizli lem varlklarn tasavvur ve tahayyl edip, onlar hayalinde ekillendirmekte ne
kadar zorluk ektii dnlrse, bu gibi varlklarn yaratcsn tasavvur etmenin imknszl
ortaya kar. Meleklerin Allah ile insan arasnda eli olmalar, Allahn varlnn mahiyeti ile
422
A.g.e. , s. 97
424
Kuran Kerim, Nahl, 2
425
Kuran Kerim, Enfal, 9
426
Kuran Kerim, Muhammed, 27
427
Kuran Kerim, nfitar, 10, 12 ; Atay, H. , Kuranda man Esaslar, s. 99
423
58
insanlarn mahiyetleri arasndaki mesafeyi gsterir. Meleklerin Allah ile olan mnasebetleri
halik-mahlk, mabut-abit mnasebetidir. Putperestlerin inandklar gibi, onlarla Allah
arasnda soy mnasebeti deildir. Meleklerin varlklar zerindeki tesirleri de kendilerinin bir
zellii olmayp Allahn onlara verdii salahiyetten ibarettir.428
I.II.III. Kitaplara man
Atay, Allahn bir ksm insanlara, dier btn insanlara bildirilmek zere bir bilgi
verdii kabul edilmedike peygamberlik meselesi ortaya kmayaca inancndadr. Ona gre,
Peygamberin de insanlar inanmaya ve ona gre hareket etmeye araca esaslar bildirir,
elinde
bir
kitabn
bulunmas
zorunlu
olduundan
ve
kitapsz
bir
peygamber
dnlemeyeceinden, kitaplara iman esas konulmutur. Gemi peygamberlerin kitaplarna

iman etmenin, gerekten slamn peygamberini de teyit etmeyi salayaca phesizdir.429
Atay, kutsal kitaplarn Allah tarafndan peygamberlere indirilen vahyin yazlmasndan
meydana geldiini ne srer. Kuran, kendinden nce inen kitaplar ve vahiyleri tasdik
etmektedir. Burada kulland Peygamberlere indirilen ey tabiri, Kitap tabirinden daha
umumidir. Bununla beraber, gemi peygamberlerin kitaplarna sayfalar manasna suhuf ve
kitaplar manasna Zbur tabirini kullanmtr. Kuran gemi peygamberlere gnderilen
yalnz Tevrat, Zebur ve ncilden bahsettii gibi, kendisinin de Hz. Muhammede indiini
aklamtr.430. Tevratn srailoullarna verildiini zikretmi, fakat onu muayyen bir
peygambere isnat etmemitir.431 Zeburun Hz. Davuda, ncilin Hz. saya verildiini
aklamtr.432. Kuran; Tevrat, Zebur ve ncilin ona tbi olanlar tarafndan tahrife
uradna da iaret etmitir.433. brahim ve Musaya suhuf verildii zikredilmekle beraber,
Musaya Furkan, Kitap verildii de ifade edilmitir.434
Kuran peygamberin yazdn ya da birinin ona yazdrdn ne srenlere kar
Atay, Hz. Muhammedin mmi ve Arapay Kuran yazacak kadar dzgn ekilde bilmeyen
biri olduunu, dolaysyla Kurann vahiy eseri oluuna bunun da bir delil tekil ettiini
syler.435 Hz. Peygambere mrikler bu Kuran deitir veya baka bir Kuran getir
428
Kuran Kerim, Enam, 61 ; Atay, H. , Kuranda man Esaslar s. 100

Atay, H. , A.g.e. , s. 101
430
Kuran Kerim, Tvbe,111 ; Geni bilgi iin bkz. Atay, H. , A.g.e. , s. 102
431
Kuran Kerim, Al-i mran, 48, 50, 65, 95 ; Cuma, 5
432
Kuran Kerim, Nisa, 163 ; sra, 55
433
Atay, H. , A.g.e. , s. 102 ; Kuran Kerim, Maide,41 ; Al-i mran, 78
434
Kuran Kerim, Ala 18 ; Bakara,53 ; sra,2 ; Atay, H. , A.g.e. , s. 102
435
Kuran Kerim, Nahl, 103 ; Atay, H. , A.g.e. , s. 105
429
59
dediklerinde, Onun verdii cevab Kuranda bulmak mmkndr: Ben kendiliimden

byle bir i yapamam, ancak bana gelen vahye uyarm436
Atay, kitaplarda olana inanmak gerektiini, ancak akln, inanlacak eyin bilgisini
kavramasndan sonra gerekleecek imann gerek ve salam olabileceini belirtir. Bu
anlamda Kuran ve Hadise yaklamada, bunlar anlamada ve uygulamada insanlar ehl-i
rivayet ve ehl-i dirayet diye ikiye ayrr. Ehl-i rivayeti, dinde salt duyduklarna, okuduklarna
inanan ve bunlar uygulayanlar olarak niteler. Ehl-i dirayeti ise, okuduklarn ve duyduklarn
akl szgecinden geirerek anlamlandran, Kurann ve hadisin dediinin yannda demek
istediini de anlayarak o ynde amel sergileyenler olarak tanmlar ve kendisini ehli dirayete
dhil eder. Bu anlamda dinde ehli dirayetin dndakileri avam olarak grr ve benim
dmdakiler avamdr der.437
Atay, imana konu olacak kitaplarn anlalmasnn nemi zerinde durur. Bu kitaplara,
onlar anlamann sonrasnda imann kymet ve anlam ifade edeceini belirtir. nemli dinin
ilahi kitaplarnn okunmasnda ve anlalmasnda da birtakm ilkelerin varlndan sz eder.
Bu dinlerden slam, Ataya gre, Kurann vahy olunmaya balamasyla olumaya balam
ve Kuran vahyinin bitmesiyle son eklini almtr. Kurann ilk buyruu Oku deil, ilk
sz Oku buyruudur. Ortada bir ey yokken Oku denmesiyle, Hz. Muhammed neyi?
sorusunu sormutur. Burada oku emrinin mefulu btn Kurandr.438 Kurann iyi
anlalmas iin Arap edebiyatn iyi bilmek gerekir. Eski milletler Kuran iyi anlamak,
anlatmak, uygulamak iin Arap edebiyatn, ilim, felsefe ve kltrn okudular, bu
malzemeleri kullandlar. Sonraki Mslmanlar tarafndan bu malzemeler slamn ayrlmaz
bir unsuru olarak kabul edilmitir ki, dini anlama ve anlatmada bugnk skntlarn kayna
buradadr.439
Bu izah ve tespitiyle Atay, ana ama olan Kuran anlamada kullanlan aralarn
Mslmanlarca kutsandndan,
bunun
da
Mslmanlar
skntlara drdnden
yaknmaktadr. Mslmanlarn Kuran okurken, Arap kltr, edebiyat ve felsefesini slamla

zdeletirmelerinin bu skntlarn kayna olduuna parmak basar. Ona gre Kuran,
indirildii Arap toplumunun o gnk durumu, seviyesi, kltr ve felsefesi gz nne alnarak
anlalmal, ancak bu yaplrken akl devreye girmeli ve Kurann ne demek, ne yapmak
istedii kavranmaldr. Yani o zamana, mekna ve topluma taklp kalnmamaldr.
436
Kuran Kerim,Yunus, 15
438
Atay, Hseyin, Osmanllarda Yksek Din Eitimi, s. 15, Dergah Yaynlar, stanbul, 1983
439
Atay, H. , A.g.e. , s. 16
437
60
Atay, gerek Yahudi, gerek Hristiyan ve gerekse Mslmanlarn dinlerinin kitaplarn

okumay akl ilkelerine gre, be duyu bilgisi ve tecrb bilgiye gre yapmalar gerektiini
nerir. Mntesiplerine Tevrat ve ncili byle okumalar gerektiini Kurann emir ve tavsiye
ettiini,440 onlarn kitaplarn bu ekilde okumalaryla Tevrat ve ncildeki tahrifat
grebileceklerini, Mslmanlarn da dini anlamada yanllklarnn farkna varabileceklerini
syler.441
Kurann niin indirildiini kavramak Ataya gre her Mslman iin ok nemlidir.
Kuran, insanoluna bir inan ve iman alamak, inancn etrafnda birka hareketi ibadet
saymak ve birka mrldanma cmlesini dua kabul etmek iin gelmemitir. O, insanoluna ve
nesline hayat boyunca yol gstermek, k tutmak iin gelmitir.442
Kurann ncil ve Tevrattan ayrld en nemli noktay Atay yle belirtir: Tevrat
bir milletin inan hikyesidir. ncil de Hz. sann hayat hikyesidir. Kuran ise hikye kitab
deildir. Kuran, tarihi hikyeleri gayesine rneklik iin kullanr. Metodu tahkiye deil
diyalektiktir. Cedelci, mcadeleci bir karakteri vardr. ncilde Hz. sa, hep kendi evresiyle
ilgilenir, baka toplumlarla hi ilgilenmez. Tevratta da durum byledir. Tevratta yegne
otorite Allah ve Peygamberdir. Kuranda ise bunlara ilaveten akl, ilim ve vicdan da birer
otorite olarak kabul edilir. Kuran, Tevrat ve ncilden fizken daha az hacimlidir. Ama
muhtevasyla, her konuya temas ile daha kapsamldr.443
I.II.IV. Peygamberlere man
Kurann ne srd bir baka iman esas da peygamberlere imandr. Ataya gre,
inanlmas
gerekli
olan
peygamberin
sfatlar
Kuranda
ylece
aklanmtr:444
Peygamberler birer beerdirler. Allahn birer elisidirler ve Onun verecei emaneti yerine
ulatrrlar. Vahiy alrlar.
Atay, Kurann ilham ile vahyi zaman zaman ayn manada kullandn tespit etmitir.
Vahiy, faslal da olsa, tamamlamak art ile devamllk ve sratlilik arz ederken, ilham ani bir
fikrin kalbe domasdr. Sreklilik arz etmez. Herhangi bir insana ilham gelebilir, bir fikir
aniden insan zihninde doabilir. Bu manada her insan da vahiy alabilir.445 Kuran, vahiy
kelimesini insana nispet ettii gibi, insanlarn birbirine ve eytann insanlara yapt gizli
440

A.g.e. , s. , 20
442
Geni bilgi iin bkz. A.g.e. , s. , 21
443
A.g.e. , s. 22
444
Kuran Kerim, Alak, 1-4 ; Mddessir, 1-5 ; Kehf, 111 ; Atay, H. , Kuranda man Esaslar, s. 107
445
Geni bilgi iin bkz. Atay, H. , Kuranda man Esaslar, s. 108
441
61
fsldamalarn, bir ey sylemelerini, birbirlerine ilham vermesini de bazen bu kelime ile

ifade etmitir.446
Atay, aratrmalar sonucu, Kuranda Allahn insanlarla ekilde konutuunu
tespit ettiini syler.447
Birincisi insana dorudan doruya vahyeder veya ilham eder. Burada peygamberlerle
btn insanlar birleirler. Bu, ilham etmek, kalbe dourmak ve bildirmek manasnadr.
kincisi perde arkasndan konumasdr. Bu, Musa (a.s.) da aatan iittirdii gibi,
Allahn iittirmek istedii kimseye szleri bir cisimde yaratmasdr.448 Cisim kaldrlsa da
Allah grnmez. Burada perde arkasndan tabirinin manas, grlmeyecei ekilde konutu
demektir.
ncs yalnz peygamberlere mahsus olup, melek Cibrilin getirdii vahiydir.
Dinde vahiy denince anlalan budur. Allah ile insann tabiat ayr olduundan ve aralarnda
dorudan temas imknsz olduundan, bir vasta olarak vahiy, perde ve melee ihtiya
vardr.449 Atay, semavi kitaplar ve onlardan biri olan Kurann bu vahiy ile indiini
belirtmektedir.450
Atay, Cibrilin getirdii her vahiy Kuran deildir, Hz. Peygamberin bir ksm
hadisleri de Cibril vastasyla gelmitir eklindeki rivayetin kesin olmadn ne srer.
Ancak, Hz. Peygamberin bir ksm szlerinin ilham eklinde kalbine domu olduunu,
dierlerinin de Onun, Kurandan anlad ve itihat ile syledii szleridir der.451
Ataya gre, Peygamberlere gelen vahyin meneinde ve keyfiyetinde bir deiiklik
yoktur. Gemi peygamberlere geldii ekilde Hz. Peygambere de gelmi ve ayn melek
getirmitir.452 Hz. Peygambere vahyin geli ekillerinden en ar olan ngrak sesi gibi
gelendir. Bunun arlnn nedeni, peygamberin btn duyular ile -bir dereceye kadar- bu
maddi lemden ayrlmas, beer sfatlarndan syrlp melek tabiatna brnmesi ve kalbi ile
vahyin menbana ynelip, yce lemle irtibat temin ederek ilahi hitab dinlemesidir. Dier
vahiy geli ekli de, melein insan suretine girerek Allahn peygambere bildirmek istediini
getirmesi ve peygamberin bu teblii hfzederek iyice kavram olmasdr.453 Hz. Peygamber,
Allahtan bu ekilde ald vahyi, kimseden ekinmeden ve bir eksiklik yapmadan ald gibi
446
Kuran Kerim, Taha, 38 ; Kasas, 7 ; Enam,112 ; Atay, H. , A.g.e. , s. 108

448
Kuran Kerim, Nisa, 136 ; Kasas, 30 ; Taha, 13-14
449
Atay, H. , A.g.e. , s. 109
450
Kuran Kerim, ura, 51
451
Atay, H. , A.g.e. , s. 109
452
453
Geni bilgi iin bkz. Atay, H. , Kuranda man Esaslar, s. 110
447
62
teblii eder. Tebli ile i bitmemitir. Tebli edilen ey anlalmayacak olursa, onu aklamak
da peygamberin vazifesi idi.454
Ataya gre peygamberin insanlara kar olan durumu, Allahn emir ve yasaklarn
bildiren bir eli oluudur.455 Peygamberin bunlardan baka ne bir sfat, ne bir vazifesi, ne de
salahiyeti vardr.456 slam ncesi peygamberlik ve khinlik anlaynda peygamber ve khin
istedii zaman, kendine gre gya Tanrdan veya gaybdan haber alabilirdi. slamda
peygamber istedii zaman vahiy alamaz, bu onun istek ve arzusuna bal deildir.457 Allah
istedii zaman ona vahiy indirir. Bundan dolay peygamberlik bir meslek veya sanat deildir,
Allah vergisidir.458 Hz. Peygamber istemeden kendisine peygamberlik gelmitir.459 ok
skk olduu anlarda bile vahiy hemen gelmemi, Allah onu diledii anda indirmitir.460
Yine Ataya gre Peygamber insandr, yer, ier, gezer, uyur ve ihtiyalarn giderir.461
nsanlardan ayrld taraf, kendisine vahiy gelmesidir. Bu vahiy ona insanst bir g ve
gaybi bilgi vermemektedir. Harikalar ve mucizeler yapmaya kudreti olmadndan baka,
kendisi iin bile herhangi bir fayda elde edecek veya zarar def edecek bir kudreti yoktur.
Ataya gre peygamberlerin ahirette efaatleri de olmayacaktr.462 Gayb bilmediinden de,
daha nceden bir tedbir alma imknna da sahip deildir.463 Vahiy almak, gayb bilmek deil,
gaybn bildirilmesidir. Peygamber, Allahn bildirdiinden baka, gaybdan hibir ey bilemez.
Bu bilgiler de Kuranda mevcuttur.464 Atayn benimsedii ve slam dininin getirdii
peygamberlik anlay bunlardan ibarettir. Ataya gre putperestlerin, peygamberlii
anlamalarna mani olan ey, menfaatleri idi. Yoksa onlarn inananlardan zihni bir dklkleri
yoktu.465
Atay, Kurann Allaha ve Peygambere inanmay birbirine baladn, bunlardan
birine inanp dierine inanmayarak, aralarnda ayrlk gzetenlerin kfir olduklarn aka
bildirdiini belirtir.466 Ona gre Peygamberlerin getirdikleri iman esaslar arasnda fark
yoktur, ayn esaslara baldrlar. man esaslarnn zaman ve mekn kavramlar ile ilgisi
454
Kuran Kerim, Nahl, 44, 64

Kuran Kerim, Fatr, 24 ; sra, 105 ; Furkan, 56
456
Atay, H. , A.g.e. , s. 111
457
Kindi, Felsefi Risaleler, eviren, Mahmut Kaya, s. 55, Klasik Yaynlar, stanbul, 2002
458
Atay, H. , A.g.e. , s. 111
459
Kuran Kerim, Kasas, 86 ; Atay, H. , A.g.e. , s. 112
460
Kuran Kerim, Duha, 1-3 ; Atay, H. , A.g.e. , s. 112
461
Kuran Kerim, Enbiya, 7-8
462
463
Kuran Kerim, Araf, 188 ; Enam, 50-58 ; Hud, 31 ; Atay, H. , A.g.e. , s. 112
464
Kuran Kerim, Cin, 27 ; Atay, H. , A.g.e. , s. 113
465
466
Kuran Kerim, Nisa,152
455
63
olmadndan, zaman ve mekna gre peygamberden peygambere deimeleri de bahis

konusu deildir.467
I.II.V. Ahirete man
Ataya gre ahiret fikrinin esas adalete dayanmaktadr. nsan bu dnyada iyilik ile
ktln arptn gryor. ok defa ktlk galip geliyor, rezalet fazilete stn kyor.
nsan ksa mr ile bu maduriyetin, mazlumluun ve hakszln giderildiini, zalimim
zulmnden dolay cezasn ektiini gremiyor. Onun vicdan iyinin ktye stn gelmesini
istiyor. yilie mkfat, ktle ceza verilecek bir gnn varln zorunlu buluyor. Bu
dnyada olmazsa, baka bir dnyada adaletin gereklemesini diliyor. Bylece, adalet
kavram insana ahiretin varln hissettiriyor.468
Atay, Yahudilerde lmden sonra dnyada iledii ilerin karlna dair bir sz
mevcut olmadn ileri srer. Ona gre, Tevratta geen ktln cezas ve iyiliin mkfat
dnyada cereyan edecektir. nsan lnce ruhu ller diyarna ger. Tevratta ahirete iman
meselesi olmad gibi, ahirete dair herhangi ak bir fikir de yoktur.469 Fakat son zamanlarda
Yahudilerin din dncelerinde adalet fikri, onlarda ahiret inancnn olumasna neden
olmutur. Bu inanca gre, gnahkr Yahudiler bir mddet cehennemde kaldktan sonra oradan
kacaklardr.470
Hristiyanlarda ahiret fikrinin daha ak olarak bulunduunu belirten Atay, byle
olmakla birlikte Hristiyanlkta ahirete ilikin ifadelerin kapallktan kurtulamadn belirtir.
Hristiyanlktaki ahiret ile ilgili hadiseler dnyevi hadiselerle yle kartrlmtr ki, bu
dnyaya deil de teki dnyaya ait olduu zor anlalmaktadr. Ataya gre Yahudi ve
Hristiyan din kltrnde ahiret inancna, Kuran geldikten sonra yer verilmi, aklk
getirilmitir.471
Atay, slam dininde inanlarn esasa dayandn, bunlarn Allahn varl,
peygamberlik ve ahiret olduunu syler. Kitap ve melek inanc ona gre peygamberliin
teferruatdr.472
Hristiyanln, insan anlay biiminin farkllndan dolay, bu dinin mevcut
yapsyla insann yalnz ruhi ynn olgunlatrmaya nem verdiini, tabii cihetini ihmal
ettiinden, insan ekemeyecei bir ykn altnda braktn belirten Atay, buna karn
467
Atay, Hseyin, Kuranda man Esaslar, s. 20

Atay, H. , A.g.e. , s. 117
469
470
Atay, H. , A.g.e. , s. 117
471
472
Atay, H. , A.g.e. , s. 118
468
64
slamiyetin insan ruh ve maddeden mrekkep bir varlk olarak kabul ettiinden sz eder.473
Ataya gre, slam dini insann maddi varlnn ihtiyalarn gidermesine izin verir fakat,
onlar en uygun ve yararl ekilde kullanmasn art koar. Buna gre insan yaratan Allah
olduu iin, onun neye ne miktar muhta olduunu da ancak O bilir. Kendi yaratt insann
varln korumasnda ona gsterdii yolu takip etmesini bildirmi ve o yoldan at takdirde
adaletsizlik yapacan ihtar etmitir.474 te slamiyetin en ok nem verdii adaletin anlam,
insan meydana getiren ve birbirine zt olan maddi unsuru ile ruhi unsuru dengede tutmaktr.
Bu muvazeneyi temin etmek hususunda gereken artlar ihtiva eden eriat vazetmitir. slam
dininde ahiret fikri yalnz ahiret gn iin deildir. Ahiret dnya iindir. Baka bir deyile,
ahiretin varlnn gayesi ahiret deil, bu dnyadr. Din ve eriat, bu dnyann nizam ve
dzeni iin gelmitir. nsann yaratlndaki gaye, bu dnyadaki yaay, ileri ve durumudur.
Bu byle olduundandr ki, bu dnyada irade ve kudret verilerek sorumlu tutulmutur. teki
dnyada sorumluluk yoktur. nsan, teki dnyadaki deerini buradan gtrecektir. Ataya
gre, insanlarn gayesinin teki dnyadaki stn dereceleri elde etmek olduu dnlerek,
varlndaki gayenin teki dnya olduunun ileri srlmesi, meselenin ters ynden ele
alndr. nsanlarn bu dnyada dinin istedii en stn mertebeye ulaabilmelerinde ahiretin
itici rol byktr. Dnyada ahiret ii yoktur; her i dnyada yaplyor, dnya iidir. Karl
hem dnyada hem ahirette verilecektir. slamiyetin, insann maddi ve ruhi unsurlarn
dengede tutmas iin gereken artlar koymas, ahirette harn hem cismani, hem ruhani
olmasn icap ettirmitir. Hari bunlardan birine hasretmek, slamn mutlak adaletine
aykrdr.475
Atay, Allahn merhamet sfat ile, insana lm straplar ektiren derin vicdan
azabndan kurtarmak iin tvbe kapsn atn, bylece vicdan azabnn insanlarn sinirlerini
harap etmesine, hayatlarn ekilmez klmasna tvbe ile son verdii dncesindedir.476
Ataya gre ahiretteki adaletin konusunu, tek Allaha ve ahirete inananlar tekil
edeceklerdir. nk onlar Allaha ve Allahn ahiret gnnn tek sahibi olduuna
inanmlardr. Putperestler ise buna inanmadklarndan, bu mahkeme ve hkimini
tanmadklarndan, ahiret gnnde onlarn adalet terazisine konacak ileri olmayacaktr. Btn
ileri boa gitmi olacaktr.477 Yahudi ve Hristiyanlarda ahiret fikri kuvvetli olmadndan,
473
Kuran Kerim, Hicr, 28, 29

Kuran Kerim, Bakara, 187, 229 ; Nisa, 10 ; Atay, H. , Kuranda man Esaslar, s. 119
475
476
Atay, H. , A.g.e. , s. 120
477
Kuran Kerim, Bakara, 107, 217 ; Kehf, 105 ; Al-i mran, 22 ; Maide, 53 ; Atay, H. , A.g.e. , s. 121
474
65
Araplara tesir edememitir. Bundan dolay Mekke mriki olan Araplar, slamiyetin yayl
esnasnda ahiret fikrini kabul etmekte zorlanmlardr.478
Atay, Kurann ahireti ispat iin u delilleri ileri srdn syler:
1-Tekrar yaratmann ilk yaratmaya oranla kolaylndan bahsetmitir.479
2-Daha zor olan gkleri ve yeri yaratmann, bunlara nispetle daha kolay olan, insan
ldkten sonra tekrar diriltmeyi yapabileceini sylemitir.480
3- Sonbahar ve kta l olan yer bitkilerinin, bahar ve yaz mevsimlerinde yamurlarla
diriltildii gibi, insann da lmnden sonra diriltilebileceini belirtmitir.481
4-Bir eyi zddna eviren, onu benzerine evirebilir, su ile ate birbirine zt eylerdir.
Suyun bol miktarda bulunduu yeil aatan ate kmas adeta imknsz iken, yeil aatan
atei karan Allah, insan da lp toprak olduktan sonra diriltebilir.482
Atay, kyametin ne zaman kopacan Allahtan baka kimsenin bilemeyeceini, bunu
bilmenin insan karna olmadndan insana bilgisinin verilmediini syler. Ataya gre
kyamet alametleri ile ilgili hadiste geen alametlerin ravinin sz olmas ihtimali yksektir.
Bu hususta ileri srlen fikirler tatmin edici deildir.483 Atay kyametin kopmasn, kevn
cazibenin ortadan kaldrlmasyla, yrngelerini kaybeden dnya dhil btn uzay
cisimlerinin birbirlerine arparak toz duman iinde birbirine karacan, simsiyah bir toz
bulutu haline geldikten sonra yeni bir dnyann domasnn balayacan, Kurandaki birok
surenin ayetlerinden karmtr.484 Bundan sonra, insanlarn toplanma borusu alacak ve
hepsi mezarlarndan kalkp toplanma yerine gidecektir.
Ahiretin varl Kuranda yalnz bana zikredilmi ve ona inanmayanlar iddetle
yerilmi olduu gibi,485 Allaha ve ahiret gnne inanmay emretmek zere, ikisi bir arada da
zikredilmitir.486
Atayn dncesine gre Ahiret leminin varlnn hikmeti, dnyada insanlar
arasnda adaletin gereklemesini salamaktr. slam, koyduu meyyidelerle bunu
gerekletirmeye alr. Dnyada bunun gereklemesinin mmkn olmad durumlar da
vardr. Bu durumlar iin ahirette ilahi adaletin gerekleecei ayr bir gn tahsis edilmitir. Bu
gnn sahibi, hkimi Allahtr. Bu gnde hi kimseye zerre kadar zulmedilmeyecektir, tam
478
Atay, H. , A.g.e. , s. 121

Kuran Kerim, Yasin, 77, 79
480
Kuran Kerim, Ahkaf, 33 ; Rum, 25 ; Mmin, 57 ; Atay, H. , A.g.e. , s. 122
481
Kuran Kerim, Hac, 5, 7 ; Zuhruf, 11
482
Kuran Kerim, Yasin, 80 ; Atay, H. , A.g.e. , s. 122
483
Atay, H. , A.g.e. , s. 123
484
Kuran Kerim, nfitar, 1, 5 ; Tekvir, 1, 3 ; Vaka, 1, 6 ; Hakka, 1, 4 ; Karia, 1, 5 ; Enbiya, 104 ; brahim, 48 ;
Atay, H. , A.g.e. , s. 124
485
Kuran Kerim, Enam, 113, 150 ; sra, 10, 45 ; Necm, 27 ; Neml, 4
486
Kuran Kerim, Bakara, 126, 232, 264 ; Maide, 69 ; Nisa, 38, 39 ; Yusuf, 37 ; Atay, H. , A.g.e. , s. 28
479
66
adalet vardr. yilik yapanlarn mkfat kat kat verilecektir.487 Ktlk yapanlara cezas tam
olarak verilecek, zerre miktar fazla verilmeyecektir.488 yilikleri ar gelenler saadete erecek,
ktl fazla gelenler bedbahtla decektir.489 Allah her eyi bildii halde, hesaba ekilen
insana, yazc meleklerin yazdklar kitaplar, insann uzuvlar, insanlar birbirlerine,
peygamberler kavimlerine, putperestlerin tanrlar ahitlik edeceklerdir. Mahkeme bitince de
herkes kendisine hazrlanm olan yere gidecektir.490
Atay cehennemde azabn cismani olduuna hkmeder. Ona gre, cehennemde
bulunmak azap iin kfi deildir, orada ayrca azaplar, ikenceler yaplacaktr. Cehennemin
azab, insanlarn gnahlarnn derecesine gredir ve sreklidir.491 Atei kfirler ve putlardr.
nsann kendi bedeni de yanacak, acy bir kez daha duyabilmesi iin yanan vcutlar
iyileecek, sonra tekrar yanacaktr.492 Yiyecei ve iecei eyler de insana ayrca bir azap
verecektir.493 Cennet ise ahirette mminlerin yeridir ve insann en sevdii eylerle tasvir
edilmitir. Ama, bu nimetlere ulaabilmek iin insanlar dnyada iyi ve yararl iler yapmaya
teviktir. Cennet ve nimetleri sonsuzdur. Cennet de cismani olacaktr.494
Atayn slamn ilkelerinden imanla ilgili olanlarn bu ekilde akladktan sonra,
imdi onun slamn amelle ilgili esaslarna ilikin deerlendirmelerine geebiliriz.
II. ATAYIN AMEL YNNDEN SLAMA YAKLAIMI
Bir insann bir eye inandn ifade etmesinden sonra, inanlan eyin etkisiyle o
insanda birtakm davran deiiklikleri gzlenemiyorsa, o inanmann veya imann varlnn
bir anlam yoktur demektir. Ya da o iman kuru bir iddiadan ibaret olup, fayda salamaktan
uzaktr. Bu gerei tespit eden insanln son dini olan slamiyet, iman ve amel olmak zere
iki boyuttan mteekkil olduunu ilan etmekle, yeryznde tesis edecei nizamn oluumunu
takip ve sonulandrmada srarc olduunu ortaya koymutur.495
slam kelimesinin kk, S L M olup, Arapadr. Bu szck, halis, katksz,
bar, selamet ve esenlik manalarnda olup, bir eyi halis klmay, karlksz yapmay, itaat
etmeyi ve boyun emeyi ifade etmektedir. Genelde bu manada olan slam kelimesi zelde,
487
Kuran Kerim, Neml, 89 ; Enam, 160 ; Bakara, 261

Kuran Kerim, Tin, 6 ; Yasin, 54
489
490
Atay, H. , A.g.e. , s. 128
491
Kuran Kerim, Taha, 127 ; Tvbe, 81
492
493
Atay, H. , A.g.e. , s. 130
494
Atay, H. , A.g.e. , s. 132
495
Atay, H. Kurandaki lkeler, s. 37
488
67
Allahn emirlerine boyun eme ve Ona itaat etme manalarn gerekletirmek gayesini
gden dinin zel ad olmutur.496
Cibril hadisinde Hz. Peygamber, slamn biri ehadet, dieri amel olmak zere iki
unsurdan meydana geldiini ifade etmitir.497 Bir baka hadisinde Hz. Peygamber,
slamiyetin be esas zerine kurulduunu sylemi, bunlarn iinde ehadet kelimesini kalple
ilgili olarak sylemi, bedenle ilgili ksmda ise amelleri zikretmitir.498 Bylece slam dini,
itikadi ve ameli olarak ikiye ayrlmaktadr. tikadi ksmna Kuran iman demektedir. man ile
slamn mnasebeti bu ekildedir.499
Atay, slamn iman ve amel eklindeki bu iki ynnn birbirinden ayrlmayan,
birbirini tamamlayan unsurlar olduu dncesindedir.500 Baz din bilginlerinin slam dinini,
man ve slam olmak zere iki unsurdan mrekkep deerlendirmelerini Atay, slamdan
muratlarnn dinin ameli ksm ile ilgili blm olduunun anlalmas gerektiini syler.
Klasik din retim metodunda imann artlar olarak alt esasn ament ierisinde (Alaha,
meleklere, kitaplara, peygamberlere, ahiret gnne, kadere iman) gsterilmesi, slamn
artlar olarak da dinin ibadetler ksmna ait be esasnn (Namaz, oru, hac, zekt, kelime-i
ehdet) zikredilmesi Ataya gre, dinin ameli ynne slam denilebildiine bir rnek tekil
etmektedir.501
Ataya gre, Kurann ilk davas, slamn, Allahn tarih boyunca btn
peygamberlere bildirdii din olduunu ileri srmesidir.502 kinci davas ise, slam dinini
ftrata, yani yaratla en uygun din olarak ortaya koymasdr. Bunun iin bir ad da Hanif
Dinidir.503 Kuranda btn peygamberler Mslim olarak zikredilmekte,504 Allahn dininin
slam olduu aklanmaktadr.505
Atay, slam dininin iman esaslar yannda, amel ynne ilikin hkmlerinin kayna
olan Kurann daha iyi anlalabilmesi iin onun ayetlerinin ini kronolojisinin ve ini
sebeplerinin bilinmesinin nemini vurgular. Sahabenin bunu iyi bildiini ve Kuran iyi
anladklarn, ne zaman ki Kuran sahabeden tabiine devredilmeye baland, devralanlar onu
iyi anlayabilmek iin tarihini ve ini sebeplerini bilme ihtiyacn hissetmilerdir demektedir.506
496
Kuran Kerim, Al-i mran, 85 ; Atay, H. , Kuranda man Esaslar, s. 13

Sahih-i Buhari, Tecrid-i Sarih Tercemesi, I/18, DB. Yaynlar, Say, 123-9, 8. Bask, Ankara, 1985
498
A.g.e. , I/18
499
Atay, H. , A.g.e. , s. 13
500
501
Klavuz, A. Saim, slam, GYA, II/433
502
Kuran Kerim, Bakara, 130 ; Al-i mran, 52, 64, 80 ; Enam, 14 ; Yunus, 82, 84 ; Yusuf, 101
503
504
Kuran Kerim, Saf, 9 ; Feth, 28 ; Tvbe, 33
505
Kuran Kerim, Al-i mran, 19 ; Atay, H. , Kuranda man Esaslar, s. 15
506
Atay, H. , A.g.e. , s. 33
497
68
Bunun iin bu konuda ileri gelen ve sz sahibi sahabeden istifade etmeye almlar, ilk
olarak hicretten nce inen ayetleri Mekk, hicretten sonra inenlere de Meden diyerek
tasnife tabi tutmularsa da, bu konuda ihtilaflar yaamlardr. Atay, Hz. Alinin, Kuran ini
srasna gre tertibinin kaybolmasn da zc olarak nitelemitir. Bu durumda, ilmi bir
surette Kurann sure ve ayetlerinin tarihini tespit etmenin mmkn olmadn, Kuran
doru anlayabilmek iin, ilk inen ayet ve sureleri Mekk kabul ettikten sonra, Kurann dier
ayet ve surelerinin nzul sebeplerini ve Kurann inii esnasnda Araplarn kulland dili,
onlarn kulland gibi bilmek gerektiini sylemitir.507 Bir dilin kelimelerinin canllndan,
zamanla byyp gelierek baka anlamlar da ierebileceinden bahsederek, Kuran tefsir
ederken, kelimelere zamanla giren anlamlar gz nne almadan, Kurann indii zamanda
toplumun onu anlad gibi anlamak gerektiini, bunun yolunun da, bu gerei grp, badiye
ve kylere giderek yabanclarla karp bozulmam Arap dilleri zerinde alan ve byk
lgatler yazan dilcilerin kitaplarna bavurmaktan getiini belirtmitir.508
Atay, tarihte slamn anlalp yaanmas konusundaki sreci be blme ayrr.
Birinci blm Hz. Peygamber ve sahabe dnemi olarak isimlendirir. Onu gre bu
dnemde slam, ok iyi anlalm, Kuran, Snnet ve Akl el ele verdiinden slamn
anlalmas ve yaanmasnda sorun kmamtr.
kinci dnem hadisilerin asrdr. Bu dnem, Kuran ve Akln bir tarafa itilip
snnetin n plana karld, bu nedenle birok hadis uydurulduu Hz. Peygamberin
vefatndan sonraki 1. asrdr.
nc dnem, Kuran, snnet ve akln darda braklarak tasavvufa ynelinen hicri
ikinci asrdr ki Atay buna tasavvufular dnemi demektedir.
Drdnc dnem hicri nc asrdr ki, tekrar Hz. Peygamber dnemindeki gibi
Kuran, Snnet ve akl lsnn birlikte ilev grd, dinin aslna dndrld Fukah
dnemidir.
Son olarak beinci dnemdir ki, drdnc asrda fakihlerin kendi dnemleri iin
anlayp uyguladklar slamn taklit edildii, Kuran, Snnet ve Akln devre dna karld
dnem olup, gnmze kadar uzanan blmdr. Atay bu dnemi kayp ve slam dinine en
byk hakszln yapld taklit dnemi olarak nitelendirir.509
Atay Kurann, tek tek, birey olarak insann yalnz Allaha kar sorumlu olduunu
anlatmak iin geldiini sylemektedir. nsan birey olarak Allaha kar sorumlu olduu gibi,
507

Atay, H. , A.g.e. , s. 37
509
508
69
toplum ilerinde de yine birey olarak Allaha kar sorumludur ve her trl iinden
sorgulanacaktr. Ona gre bu durum, Kurann insana verdii en st insanlk niteliidir.510
slam dininin amelle ilgili esaslarn, imandan sonra bedenin yapmas veya yapmamas
istenen emir ve yasaklar olarak niteleyen Atay,511 her davrana hasredilebilecek olan
hkmleri sekiz balkta toplayp u ekilde sralar:
1-Farz,
2-Vacip,
3-Snnet,
4-Mstehap,
5-Mubah,
6-Haram,
7-Mekruh,
8-Mfsit.
Atay bunlarn hepsini yemek yeme iinde rneklendirir. Buna gre; lmeyecek kadar
yemek farz, shhatli ve kuvvetli olmak iin yemek vcip, doyacak kadar yemek snnet,
yemei kendisine gzellik ve rahatlk verecek derecede yemek mstehap, yemeklerden birini
seerek yemek mubah, ar derecede yiyerek hastalanmak veya hi yemeyerek alktan
lmek haram, hazmszlk ve rahatszlk verecek derecede yemek mekruh, gereinden fazla
yiyerek mideyi ifsat etmek ve kusmak ise mfsittir.512
Atay, slam dininin anlalmas noktasnda, bir dnce gelenei iindeki insanlarn iki
kart grupta toplanmas teamlne uyarak, inananlar ve bu inanca gre yaamn tedvin
edenleri iki gruba ayrr. Birinci grup ok dar erevede, kendini geleneksel kurallara, rf ve
adetlere sk skya balayanlardan oluur, dieri de geni bir erevede btn insanlarn
sorunlarn zmeye nem verir ve toplumunu amak ister. Ataya gre birinciler takliti,
ikinciler ise idealist tiplerdir. Takliti grup geriye, idealist grup gelecee bakar. Atay,
slamn ilk veya drt asrna idealistler, sonraki asrlara taklitiler hkim olmutur
diyerek kendisini idealistler grubuna dhil eder.513
Atay, klasik slam klliyat deerlendirirken eletirel bir tutum taknarak, geleneksel
din anlaynda bir krlma noktas oluturmaya alr. Bu tutumuna, Szleri dinleyip en
gzeline uyan kullarm mjdele. Allahn doru yola eritirdii, z akl sahibi onlardr514
510

Geni bilgi iin bkz, Atay, H. , Kurandaki lkeler, s. 37
512
Atay, H. , A.g.e. , s. 40
513
Atay, H. , slam Yeniden Anlama, s. 47, Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 2001
514
Kuran Kerim, Zmer, 18
511
70
ayetini dayanak olarak grr. Ataya gre bu ayet, hem tmevarm iermekte hem de eletirel
dnceyi tevik etmektedir. Szn en gzeline uymak, szlerin bir ksmn elemeyi gerektirir
ki, bu da eletiridir.515
slam yaamada gelenei bir deer ve norm kayna olarak grmeyen Atay, onu,
yararlanlabilir bir birikim olarak deerlendirmektedir. Bununla birlikte, bu gelenein belli bir
tarihsel kesitin, insanlarn, dnemsel problemlerin ve zihniyetlerin rengini tamas sebebiyle
mutlak
bir eletiri
szgecinden
geirilerek
deerlendirilmeye alnmas
gerektiini
dnmektedir. Atalarnn dinine uyduklarn syleyenlere Kurann, eer onlar yanl

zerinde iseler de mi?516 diye sormas bunu gstermektedir. Bu da gelenei mutlaklatrmay
nlemeye yneliktir.517
Ataya gre, Mslmanlar ncelikle 1400 senelik kltr hesaba ekmeli ve onun
boyunduruundan syrlmal ve hrriyetlerini elde etmelidirler; ikinci olarak da, dini
kurumlarn, Diyanetin, tarikatlarn, dini derneklerin esaretinden, onlarn fasit emberlerinin
dna kp onlar sorgulayarak, brndkleri zrhlarndan karmak suretiyle serbestlie,
kiilie kavumaldrlar. Byle bir tutum, gemi kltrn kk grlmesi demek deildir,
ama bu kltrn Kurana gtrlerek yeniden yarglanmas ve deerlendirme kriteri olarak
Kurann ne karlmas demektir. Gemite yaplan yanllarn yanll vurgulanmal ve
bunlarn nce zihinde, sonra da uygulama alannda dzeltilmesi yoluna gidilmelidir.518
Atay, dini ksma ayrarak bunlara; Halkn Dini, Ulemann Dini ve Kurann
Dini isimlerini verir. Bu ayrm o, geleneksel yapya tutunanlarn yanllarn grmeleri ve
ayklamalar iin yapmaktadr. Ataya gre, Halkn dini ulemann dininin bir ksmna uyar, bir
ksmna ters der. Ulemann dininin bir ksm Kurana uyar, bir ksm uymaz. Kurann dini
ise, akla, ilme ve birebir insani durumlara uyar ve karlalan problemlere zm getirir.519
Hangi slamn nasl anlalarak yaanaca ve slamdan ne anlad anlatlmaya
allan Atayn, inan ile amel arasnda ne gibi bir mnasebet kurduunun bilinmesi
gerektii dncesindeyiz.
515
Dzgn, . A. , A.g.e. (Makale), s. 23

517
Dzgn, . A. , A.g.e. , s. 24
518
Geni bilgi iin bkz. Dzgn, . A. , A.g.e. , s. 24
519
Dzgn, . A. , A.g.e. , s.25
516
71
II.I. Atayda nan Amel Mnasebeti

Atay, slam dininin iman ve amel olmak zere iki ynnn bulunduunu, ikisinin
birlikte bir kymet ifade ettiini kabul etmektedir.520 Ancak o, bu konuda Kurann iyi ve
doru anlalmas gerektiini sylemektedir.
slam dinine inand halde, onun emir ve yasaklarna uymayan kiilerin durumu,
tarihte ve bugn pek ok ekillerde izah edilmeye allmtr. Atayn tespitine gre, bu
konuda gemite Mslmanlar, kendi dindalarna bile zulm ve ikenceler yapmlardr.
Namaz klmayan insanlara verilen cezalar olmutur. Atay bu konuda, din hrriyetinin
anlamna yle aklk getirmektedir. slam dinini seen bir kii, dine girdikten sonra,
geisiz fiillerde yani kiinin kendisiyle ilgili olup bakalarn ilgilendirmeyen hususlarda,
dinin emrine uyup uymama konusunda zgrdr. Yalnz dine girdikten sonra, o dine ait
geili fiillerinde, yani kiinin bakasn ilgilendiren eylemlerinde, devlet ve toplum o kiiyi
kontrol eder, zararl olanlarn nler, ceza verir. Ancak devlet ve toplum, kiinin dnce ve
ilmi hrriyetine mdahale edemez, ederse o devlet ve toplum geliemez. Kuran hr dnce
ve ilmi hrriyete izin vermekte, bunu desteklemektedir.521
Atay, kiinin zerine farz- ayn olan namaz ibadetini geisiz fiil olarak grr ve
klmayana kimse karamaz der. Ama yine farz- ayn olan zekt ibadeti geili bir fiil olup
fakirleri ilgilendirdiinden, kiinin zekt vermeme zgrl olmadna vurgu yapar.522
Atay, slam felsefesi ve medeniyetine, Kuran felsefesi ve medeniyeti der. nk
slamn ana kayna ve felsefesini Kuran olarak kabul eder. Tarihte Mslman idareci ve
siyasilerinin, dier din mensuplarna, yerilecek, ayplanacak insanlk suu ilemediklerini,
kendi dindalarna yaptklar zulm ve ikencelerin ise, Kuran iyi zmseyemediklerinden
ve iyi Mslman olamadklarndan kaynaklandn, ayrca bunun bir i sorun olduunu
syler.523
Atay, slamn evrenselliini kantlamak babnda, kendisine slamn ulamad
insanlarn, kinat yaratan tek bir Tanrya inanmalar ve hayatlarnda doru, drst
davranmalar halinde cennet verileceini belirten ayeti delil gsterir.524
slamn ameli ynyle ilgili esaslarnn her biri, bir hkm olarak karmza kar.
Acaba Atay, bu hkmlerin kayna olarak neleri, hangi sralama ile kabul etmektedir? nce
bu sorunun cevabn bulmak gerektii kanaatindeyiz.
520
Geni bilgi iin bkz, Atay, H. , Kurandaki lkeler, s. 37

522
A.g.e. , s. 26
523
A.g.e. , s. 17
524
Kuran Kerim, Bakara, 62 ; Maide, 69 ; Atay, H. , A.g.e. , s. 35
521
72
II.II. Ataya Gre slamda Amel Esaslar

Atay, Allahn insandan, yapmasn veya yapmamasn istedii davranlar Kuranda
belirttiini syler ve bunlarn tmn, yasaklar/haramlar ve buyruklar/farzlar olmak zere iki
kategoriye ayrr.
II.II.I. Yasaklar (Haramlar)
Atayn Kuranda tespit ettii yasaklar u balklar altnda toplamtr:525
1-Yalan sylemeyiniz.
2-Zina etmeyiniz.
3-nsan ldrmeyiniz.
4-Haram yemeyiniz.
5-ftira etmeyiniz.
6-Gybet etmeyiniz.
7-Hrszlk yapmaynz.
8-Sz tamaynz.
9-nsanlarn ne yaptklarn aratrmaynz.
10-Kimseye hakszlk ve zulm yapmaynz,
11-Emanete hyanet etmeyiniz.
12-Kimseye hakaret etmeyiniz.
13-Allaha ortak komaynz.
14-Kt ey yapmaynz.
15-Kimseyi aldatmaynz.
16-Yabanclarla (dman) dostluk kurmaynz.
17-sraf etmeyiniz.
18-Yenip iilmesi haram eyleri yeyip imeyiniz.
19-Sakn Allaha baba demeyiniz.
20-Allahn adn istismar etmeyiniz.
21-Faiz yemeyiniz.
22-Ana-babaya f bile demeyiniz.
23-Allahtan bakasna tapmaynz.
24-kiyzl olmaynz.
25-Hainlik yapmaynz.
26-Sznzden dnmeyiniz.
525
Atay, H. , Kurandaki lkeler, s. 73, 223
73
27-Kimseyi hakir grmeyiniz.

28-Kumar oynamaynz.
29-Kt szleri, iftira, yalan szleri nakletmeyiniz, yaymaynz.
30-Rvet verip haksz kazantan, rvet alp haram yemekten kannz.
31-Umutsuzlua dmeyiniz, baarya da byklenmeyiniz.
32-Dmanlk yapanlara ve yayanlara yardm etmeyiniz.
33-Din hususunda gelii gzel bilgilerle tartmaya girmeyiniz.
II.II.II. Buyruklar (Farzlar) 526
1-Allaha inannz.
2-Antlamalara, szlemelere uyunuz.
3-Helal kazannz ve helalinden harcaynz.
4-Selam veriniz.
5-Gzel, ho sz syleyiniz.
6-Sevdiklerinizden veriniz.
7-yiyi yapnz, yaynz.
8-Allah seviniz.
9-yilikte yarnz.
10-nce kendinizi slah ediniz.
11-ocuklarnza dini iyi retiniz.
12-lim reniniz.
13-Tvbe ediniz.
14-Evlendiriniz ve evleniniz.
15-Temiz ve zarif olunuz.
16-Adalet gsteriniz, adil olunuz.
17-Bakalarna gven veriniz.
18-leri ehil olana veriniz.
19-En iyi olan seip uygulaynz.
20-alnz.
21-Dini kolaylatrnz.
22-Zekt veriniz.
23-Hacca gidiniz.
24-Oru tutunuz.
526
Atay, H. , A.g.e. s. 119, 222
74
25-Namaz klnz.
26-Dua ediniz.
27-Verdiiniz sz tutunuz.
28-ini iyi yap.
29-Adil olunuz.
30-Doru olunuz.
31-ffetli olunuz.
32-Sznz tutunuz.
33-yilik yapnz.
34-Dine sk sarlnz ve grupuluk yapmaynz.
35-yi, hayrl i yapmakta yardmlanz, ona vasta ve yardmc olunuz.
36-Allaha itaat ediniz, peygambere ve yneticilere uyunuz.
Atay, slam dininin buyruklar iinde zikrettii kimi farz ibadetlere ilikin, ilgin
yaklamlaryla dikkatleri zerine ekmitir. Bunlardan ilk olarak namaz konusundaki
deerlendirmelerine temas edilecektir.
II.II.II.I. Namaz
Namaz kelimesinin Arapas salttr. Salt, Kuranda eitli trevleriyle
kullanlmtr. Bu kelimenin Arapadaki kk: dua etmek, yalvarmak, vmek, iyiliini ve
mafiretini dilemek, rahmet etmek gibi anlamlara gelir. Namaza salt denmesinin nedeni ise,
iinde yalvarma, yakarma ve dua bulunmasndan dolaydr.527
Ataya gre namaz klmak farzdr. Kurandaki farzlarn mutlaka hikmeti ve bir
felsefesi vardr. Namazn faydas, insan fuhutan ve nefret edilecek eylerden korumasdr.
Namaz klan kiinin bunlar yapmamas gerekir. Nasl ki matematikte bir denklemi zmeye
alan kii, denklem zme kurallarna aykr hareket edince doru sonu elde edemezse,
namaz klan da, fuhutan ve irenlikten uzaklamyorsa, namazn faydasn elde edemiyor
demektir. Fuhiyat byk gnahlar, mnkerat ise kk gnahlar ifade eder. Namaz gaye
deil, insan eitme vastasdr. Namaz gaye olunca, eitim vastas olmaktan kar ve insan
Allaha balamaktan uzak der.528
Atay, namaz konusunda Hz. Peygambere isnat edilen hadislerin birouna ilaveler
yaplm olduundan, onlara pheyle baklmasn ne srer. Bu hadislerin birou, farz
namazlarn dnda klnan nafile ve snnet namazlarla ilgilidir Ataya gre yapacak bir ii
527
528
Geni bilgi iin bkz. Atay, H. , Kurana Gre Aratrmalar, I-III/231

Geni bilgi iin bkz. A.g.e. , I-III/232
75
olmayan, yeri, zaman msait olan kii, nafile ve snnet namaz klmaldr. lk zamanlardaki
Mslmanlarn yapacak fazla bir ileri bulunmadndan, bo zamanlarn nafile namaz ile
deerlendirmilerdir. imdi ise Mslmanlarn ilim renmek, retim yapmak gibi farz olan
daha nemli saylacak ileri yapmalar, onlara daha ok sevap kazandrr ve fayda salar.
Atay, dinin mant byle dnmeyi ve yapmay gerektirir diyerek, gerek Mslmanln
lsnn yalnzca namaz olmadnn vurgusunu yapar.529
Atay, akl sahibi bireyin iki tr sorumluluunu ne karr.
1) Farz- Ayn
: Bireyin Allaha kar bizzat kendisinin yapmas gereken ilerdir.
Bunlardan yalnzca kii ile Allah arasndaki ilerden olan namaza bakas karamaz.530
2) Farz- Kifaye
: Bireye toplumsal sorumluluk ykleyen, toplumdaki insanlardan bir
ksmnn yapmasyla dierlerinden sorumluluun kalkt, hibirinin yapmamas durumunda

hepsinin sorumlu tutulaca ilerdir. rnein: Cenaze namaz klmak byledir. Atay, ayrca
insan sal iin, bir yerde doktor yoksa, o toplumun doktor bulmaya veya yetitirmeye dinen
mecbur olduunu syler. Doktorsuzluktan len bir hastann katilinin btn toplum olduunu
belirtir. Bu nedenle de, bir tp rencisinin dersini brakp, bireyin yalnz kendisine yarar olan
Cuma namazna gitmesinin yanl olduunu ifade eder. Gazalinin hocas mam-
Haremeyninin de, farz- kifyeyi, farz- ayndan daha nemli bulduunu nakleder.531
Ataya gre namazn zamannda klnamamas drt sebebe dayanr:532
1- Uyuyakalmak,
2- Unutmak,
3- Zor ve skntl bir durumda namaz klma imknnn bulunmamas,
4- Tembellikten, engelikten dolay namaz klmamak.
Hz. Peygamber 1. ve 2. maddeler iin, uyannca ve hatrlaynca kln demitir. Bu da
kaza deil edadr. nc maddede belirtilen hususu, Peygamberimiz bizzat Hendek
savanda le, ikindi, akam ve yats namazlarn klamam, bunlar gece klmtr. Bu da
kaza saylmaz.533 Drdnc maddede zikredilen tembellik, geveklik, ihmal, aldr etmemek
gibi sebeplerden dolay klnmayan namazlarn kazasnn olacana dair bir hkm
bulunmadndan, Atay bunlarn ancak tvbe ile affa urayacan syler. nk tvbe, en
byk gnah olan putperestlii silip gtrd gibi, namaz ihmal etmek gibi byk bir
gnah da silip gtrr. Kuran Kerimde, namaz terk edenlerin ve ehvetlerine uyanlarn
529

Atay, H. , Kurandaki lkeler, s.25
531
Geni bilgi in bkz. Atay, Hseyin, A.g.e. , s. 26
532
533
A.g.e. , I-III/178
530
76
cehenneme girecekleri, ancak tvbe edip ilerini dzeltenlerin affedilip kurtulacaklar ifade
edilmektedir.534 Atay drdnc maddede zikredilen tembellik, geveklik, ihmal, aldr
etmemek gibi sebeplerden dolay klnmayan namazlarn bu ayet ile tvbe kapsamna girdii
grndedir.535
Ataya gre kiinin, farz namazlarn ncesinde ve sonrasnda bulunan snnetleri,
skk zamanlarda ve yolculukta klmas gerekmez.536 Peygamberimiz bir sznde
Mslmanlar farz namazlardan sorguya ekildikleri zaman, eer namazlar eksik karsa
yce Allah, bakn nafile namazna, onlarla tamamlayn buyuracak537 demitir. Atay, burada
Hz. Peygamberin bahsettii eksik kan farz namazn, terkinden dolay gnahndan tvbe
edilmeyenler olduu grndedir. Yine ona gre, tvbe edilen gnahtan insan sorguya
ekilmeyecektir. Yoksa tvbenin hibir manas kalmaz. Zira ibadetlerin en by tvbedir.
Ataya gre abdest yalnz namaz iindir.538 Seferi iken sadece farz namazlar klnr.
Yolculukta farz ksaltrken snneti tam klmak doru deildir.539
Ataya gre Cuma namaznda farz olan, sadece hutbe okumak ve iki rekt Cuma
namazdr. Geri kalan snnetler klnmasa da olur. Zuhr-i ahir denen le namaznn klnmas
eran caiz deildir.540
Ataya gre namaz gnde 5 vakittir.541 Be vakit namazn farzlar; sabah 2, le 4,
ikindi 4, akam 3, yats 4 rekttr. Yolculukta ve skk anlarda, sadece 4 rektl farzlar 2
rekt olarak klnr, snnetler klnmaz.542
Atayn namazla ilgili dier deerlendirmeleri, gnmzde yaygn olarak bilinen ve
uygulananlardan pek farkl deildir. Ancak Atay, ayr bir balk altnda ele ald slamda
kolaylk ilkesi nda, namazla ilgili birok uygulamann kolaylklarn gsterir.543
II.II.II.II. Oru
Ataya gre oru dinin farzlarndan olup, insann maddi, bedeni, ruhi eitimini ve
terbiyesini ama edinir. nsan byle yaparak dinin dier emir ve yasaklarna uymaya hazrlar.
534
Kuran Kerim. Meryem, 60

Geni bilgi iin bkz. Atay, H. , A.g.e. , I-III/179
536
537
Atay, H. , A.g.e. , I-III/182
538
539
A.g.e. , I-III/193
540
A.g.e. , I-III/194
541
542
Geni bilgi iin bkz. A.g.e. s. 174
543
535
77
Oru tutan kii, dinin dier emir ve yasaklarna uymuyorsa, oru onu terbiye etmiyor,
dolaysyla dinin gayesi gereklemiyor, o kii de bouna a kalm oluyor demektir.544
Atay, oru tutamamann kefareti olmad gibi, oru bozmann da kefaretinin,
Kuranda ve salam hadiste bulunmadn syler. Ona gre, ramazan orucunu tutmayan ya
da balad ramazan orucunu bozan bir kii, bir gne karlk ramazan ay dnda bir gn
oru tutar. Baz fakihlerin bu durumdaki Mslmanlara, bir gne karlk altm gn oru
tutma cezas vermeleri, bunu din adna nermeleri, Allahn ceza kanununa terstir. slamda
ceza, kendi cinsi, misli, eiti ile denir. Kuranda, ceza suun cinsinden olursa, suun
mislinden fazla olamaz kural vardr.545
Ataya gre, limlerin, fakihlerin kasten orucu bozana verdikleri kefaret cezas, oruca
aldr etmeden, hakaret edercesine, onu kk grrcesine orucunu bozmalarndan dolay ise,
bu, kefaret ile giderilmez, ancak tvbe ile affedilir.546
Ataya gre, orucun ve abdestin farz klnmalarnn peinden, ayette Allah sizin iin
zorluk dilemez, kolaylk diler denmesinin bir nemi olmas lazmdr. Fakihler, sahurun son
vaktinin ne zaman olduu hususunda ihtilaf etmilerdir. Bazlar, gnein douunda orucun
balayacan sylemi ve buna, gnein batnda iftar edilmesini delil getirmitir. Kimi de
sabahleyin krmz aydnln ufukta yayld andan balayacan sylemi ve buna da Hz.
Peygamberin hadisini delil getirmitir.547 Bir ksm fakih de sabah vakti beyaz aydnln
ufukta geniliine yaylmasndan sonra orucun balayacan sylemi, bu hususta Hz.
Peygamberin baka bir hadisini delil getirmitir. Bu durumda, bu konuda deiik hkm
olduu sabit oluyor. imdi Mslmann bunlarn hangisine gre veya bu konuda nasl
hareket etmesi gerektii sorusu ortaya kyor. Atay, bu konuda Hz. Peygamberin bizzat
yapt uygulamaya ve kaideye gre, bunlardan birine gre hareket etmenin caiz olduunu
syler. Ona gre oru tutacak kii, kendi durumuna uygun olarak, hangisi daha kolayna
gelirse ona gre hareket etmeyi seme hakk vardr ve kendi durumunu deerlendirme
sorumluluu kendisine aittir. Szgelimi Ramazan aynda, evinin rzkn ar bir ite alarak
temin etmek durumunda olan birisi, gnein domasna yarm saat kalncaya kadar sahuru
uzatabilir.548 Atay, bu konuda bir rnekle yapt aklamada imsakiye dzenleyenleri
eletirir. 17 Haziranda imsakn 03:15de, gnein douunun ise 05:13de olmas ile
Mslmanlarn iki saat nce orucu balatlmasn onlara zulm olarak grr. Bu konuyu
544

Kuran Kerim, Enam, 160, Mmin, 40 ; Atay, H. , Kurana Gre Aratrmalar, I-III/31
546
547
Atay, Hseyin, Sahur Vakti, slam Tetkikleri Enstits, st. nv. Ed.Fak. , 7-3-4, stanbul, 1979
548
545
78
kendisinin senelerce nce incelediini, normal ounluun itihadna gre fkhta gnein
douuna 29 dakika kalana kadar sahur yenebileceini syler. O, fakihlerden gnein
douuna 15 dakika kalana kadar, hatta gnein douuna kadar gnein domam olmas
kaydyla- sahur yenir diyenlerin varlndan ve akam iftar hangi aydnlkta yaplyorsa,
sabahn o aydnlna kadar sahurun yenebileceini syleyenlerin okluundan sz eder.549
Atayn orula ilgili, gnmz Mslmanlarnn uygulamalarnn dnda bunlardan
baka farkl bir gr yoktur.
II.II.II.III. Hac
Ataya gre hac, onu yapmaya yol bulabilen Mslmana mrnde bir defa farz olan ve
dier ibadetlerde olduu gibi insann ve toplumun eitimi iin vasta olan bir ibadettir. Hac,
Mslmanlar arasnda, dnya apnda yllk bir kongre ve toplanma anlamn tar. Hac
esnasnda ilmi kongreler yaplmal, ticari ve sni fuarlar kurulmaldr. Dnyann eitli
blgelerindeki Mslmanlarn iinde yaadklar dar evreden kp, cihnuml bir topluluk
ifade eden Mslman millet ve cemiyetlerle tanmalarn, kaynamalarn, dertlerini ve
sevinlerini kardee paylamalarn, ayn gayeye ynelmelerini salamas bakmndan hac
olduka nemli bir ibadettir.550
Atay, nafile ibadet olan birden fazla hacca gitmek yerine, o Mslmann bu ekildeki
hac iin ayrd parasn iinde yaad toplumun dier ihtiyalarn karlamada
kullanmasn, hastaneler, okullar, ilim messeseleri yaptrmasn veya fakirlere vermesini
daha sevap bulduunu ifade eder. lim renen bir renciye yardm etmenin farz, nafile
hacca gitmenin ise sevap olduunu vurgulayarak, nafile hac parasnn imknszlklar iinde
ilim tahsil etmeye alan rencilere verilmesinin gerektiini belirtir.551
II.II.II.IV. Zekt
Ataya gre zekt vermeyen kimse, bakasnn hakkn yemi olaca iin, hem haram
yemi, hem de bakasnn hakkn vermedii iin emanete ihanet etmi olur. Zekt topluma
aittir. Zekt vermeyen, toplum suu ilemi ve insanlarn hakkna tecavz etmi olaca iin
de byk gnah kazanm ve Allahn toplum iin koyduu kanuna isyan etmi olur. Bundan
dolay, zekt vermeyenin tvbesi Allah katnda kabul edilmez. Atay zektn gnmz
549
Atay, Hseyin, Sahur Vakti (Makale) ; Atay, H. , Kurana Gre Aratrmalar, I-III/148
Geni bilgi iin bkz. Atay, H. , Kuranda man Esaslar, s. 87 ; Atay, H. , Kurandaki lkeler, s.161
551
550
79
artlarna ve hayat standartlarna gre yeniden fakihler tarafndan tespit ve tayin edilmesini
nermektedir.552
Ataya gre, zekta mahsus maln, zenginin malnn kiri olarak nitelenmesi Kurana
ve slam esaslarna aykrdr. Atay, zekt vermesi gereken zenginin, bu mal kendisinin
kazandn, baka insanlara veya fakirlere vermesini anlamsz bulmasna karlk, ona,
Robinson Crusoe gibi tek bana ssz bir adada yaam olsayd zengin olamayacan
hatrlatmtr.553 Ataya gre zektn vermeyene kar, devletin ve toplumun zor kullanmaya
yetkisi vardr.
Klasik fkhta dini hkmlerin kayna; Kitap (Kuran), Snnet, cma ve Kyas olarak
bilinir. Acaba Ataya gre dini hkmlere neler kaynaklk etmektedir?
III. ATAYA GRE SLAMDA HKMLERN KAYNAKLARI
Atay, Fkh Usul ilminin konular iinde, slam dinini renmenin metodunu bildiren
bir blm bulunduunu ve bu blmde slam dininin hkmlerini bildiren kaynaklar ve bu
kaynaklarn kullanl tarz ve yntemlerinin belirtildiini syler. Fkh Usul ilminin birinci
kural, din hkmlerinin kaynaklarn ve bunlarn sralamasn tespit etmektir diyen Atay, dini
bir hkm renmek iin srasyla: Kurana bavurulacan, Kuranda yoksa Hadise
gidileceini, Hadiste de yoksa itihat edileceini ifade eder.554
Atay bunu Ey inananlar! Allaha ve elisine itaat edin. Eer bir eyde anlamazla
derseniz, onu Allahn ve elisinin (szyle) kyaslayn555 ayetiyle, Balarna bir i
geldii zaman, onu, Peygambere ve bilginlerine gtrsnler. Hkm karabilecekler onu
anlar ve zer556 ayetine dayandrr. Baz limlerin salamln tenkit ettikleri Muaz bin
Cebelin rivayet ettii hadisi de buna ayrca delil gsterir.557
Atayda dini hkmlere dayanak olarak kabul edilen ilk kaynak Kurandr.
552

554
Atay, H. , Kurana Gre Aratrmalar, I-III/13 ; Olguner, Fahrettin, Farabi, s. 36, Akademi Kitabevi, 2.
Bask, zmir, 1993 (Farabide, Kuran ve Hadisin birbiriyle ztlk oluturmamas iin akln lt olarak
alnmasn nerir)
555
556
557
Kler, Esat, Mtehit, GYA, III/361, (Bu mehur Hadise gre: Hz. Peygamber Muaz Yemene vali
olarak gnderirken ona bir konuda problemle karlanca ne yapacan sormu, Muaz srasyla Kurana
bakarm, snnete bakarm, itihat ederim demi)
553
80
III.I. Kuran Kerim

Ataya gre slam dininde birinci hkm kayna Kurandr. Kuranda olan bir
hkm iin baka yere gidilmez. O, Allahn szdr, kesin olup itiraz gtrmez din
kaynadr.558
Kendisine itiraz edilemeyen Kurann, yorumlanmasna ve anlalmasna itiraz
edilebilir diyen Atay,559 Kurann anlalmasnn birtakm kurallar erevesinde olabileceini
belirtir. Bu kurallar da ylece sralar:560
1-Kuran Arapa olduundan, Arapann edebiyatn, etimolojisini, dil felsefesini,
semantiini, eski terimleri ile sarf, nahvi, itikak ilmini, fkhul-luay, belaat, beyn
bediiyi iyi bilmek gerekir. Arapa bilmeyenler, iyi bir tercmesine veya mealine dayanarak
Kuran anlayp ilim yapabilirler. Mslman olmak iin Arapa bilmek de art deildir.
2-Mantk bilmek gereklidir.
3-slam Hukuk Felsefesini bilmek gereklidir. Bunu bilmek, szn anlama ve
yorumlama ilkelerini, kurallarn, gayesini, hkmn, deimezliini veya deikenliini,
artlarn anlatr.
4-Kelam ilmini bilmek gerekir.
5-Kurann temas ettii konularla ilgili ayetlerin, o bilimlerin (biyoloji, sosyoloji,
psikoloji, astronomi, fizik, kimya, siyaset vd.) uzmanlar tarafndan anlalmas ve anlatlmas
mmkndr. Kuran aklayan her ilim, Kuran ilimleri kapsamna girer.
6-Kuran bilginler gibi anlamak Kurann asl amacdr. Bilginlerin anlamas ise,
Kurann ne dediini lfz ve szck anlamyla anladktan sonra onu ap, ne demek
istediini, neyi anlatmak istediini ve varmak istedii sonucu da anlamaktr.561
Atay, ayrca Kuran okumann hibir arta bal olmadn, abdestli, abdestsiz, cnp,
hayzl, ayakta, otururken ve yatarken okunabileceini syler. Ona gre Kuran okumann bir
tek art vardr: pein fikirli deil, nyargsz olmak, bir mezhebin etkisinde kalmadan
Kuran anlamaya almaktr.562
Atay, Kuran- Kerimin ok veciz ve stn belata sahip edebi bir eser olduunu,
dolaysyla onu anlamada birtakm ilkeleri bilmek gerektiini syler. Kurann uygulad
ilkelerden biri de tekbliyet ilkesi yani karlkl iki cinsten ve varlktan birine verilen
hkmn, tekine de ait olduu esasdr diyerek, bu konuda u izah yapar: Kuranda
558
Atay, H. , Kurana Gre Aratrmalar, I-III/14 ; Atay, H. , Kurana Gre Aratrmalar, V/21
560
Geni bilgi iin bkz. Atay, H. , A.g.e. , I-III/12
561
Atay, H. , Kurana Gre Aratrmalar, IV/7
562
Atay, H. , A.g.e. , I-III/35 ; V/138
559
81
kadnlara ait hkmler, onlarn kadnlklarndan dolay olmayp insanlklarndan dolay ise, o
hkm erkee de aittir. Erkee verilen bir hkm, erkekliinden dolay deil de insanlndan
dolay ise, o hkm kadna da aittir.563
Atay, Kurann anlalmasnda, nzul sebeplerini bir kriter olarak almay sakncal
bulur. Ona gre tarihsellik ve tarihselcilik, bir hkmn yahut deerin geerliliini, bir zaman
kesitine bal olarak dnmeyi ifade etmektedir. Tarihselci tutumu benimseyenler, bilerek ya
da bilmeden, Kuranda ifadesini
bulan
deerleri,
indii
toplumun
olgular
ile
snrlamaktadrlar. Bundan dolay Atay, Kuran ayetlerinin nzul ortamndan bamsz olarak
ele alnp yorumlanmas gerektiini sylemektedir. Zir, ona gre Kuran, peygamberin ve
toplumun yapsna baml bir kitap deildir. Byle olsayd, Kurann ieriinin arlkl
olarak, hitap ettii ilk toplum olan Arap toplumunun hkim problematik yaps tarafndan
ekillendirilmi olmas gerekirdi. Oysa durum bunun aksini gstermektedir.564
III.II. Hadisler
Hz. Peygamberin szne hadis, yapt ie snnet denir. Bu ikisi birleince salam ve
olduka kesin bir hkm ifade eder. Ayrldklarnda ise hkmn kesinlii yarya iner.565 Atay,
Hadis ve snneti uygulama olarak grr ve uygulamalarn artlara gre deieceini ne srer
Ataya gre slam dininde ikinci hkm kayna olan hadisler, Hz. Peygamber
zamannda yazlmayp azdan aza ezberden nakledilmek suretiyle rivayet edilerek, onun
vefatndan yz yla yakn bir zaman sonra kaleme alndndan, Kuran gibi amaz, itiraz
edilmez bir metin olamamtr. Olsa bile Kuran ayarnda olamaz.566
Atay, nl hadis bilgini mam Buharinin(.256 H/869 M.) Sahih adl kitabna, alt
yz bin hadisten yedi binini salam diyerek almasna ramen kitabnn salamlk asndan
tenkitten kurtulamadn syler. Buhariye atfedilen ve kitabna almad be yz doksan
bin zayf hadisin, dier hadis kitaplarna dalm, olduuna ilikin sz de, Atayn hadislere
ok gvenmemesine dayanak tekil eder. Buharide sadece Hz. Peygamberin szleri
bulunmayp, Sahabenin ve Tabiinin szleri de bulunmaktadr. Atay, Buharinin Sahihindeki
hadislerin salamln, hadis kime aitse ona isnat edilmi olmas ynyle anlamak gerektiini
ifade eder. Yani Buharide Hz. Peygamberin hadisi kendisine, sahabenin hadisi sahabeye,
tabiinin hadisi de tabiine isnad edildii iin, bu hadis kitabna salam denildiini ne srer.
563

Dzgn, . A. , A.g.e. (Makale) , s. 26
565
566
564
82
Bir hadisin Buharinin Sahihinde olduu sylenince, onun mutlaka Hz. Peygamberin sz
olduunun anlalmamas gerektiini syler.567
Peki, nasl oluyor da ok gvenmedii halde Atay, dinin ikinci hkm kayna olarak
hadisleri gryor?
Atay, akl ve vahyin el ele, birinin dierine stn tutulmadan slam dininde hkm
kayna olduunu kabulden sonra, akln, vahyin bo brakt alanlarda, vahyin amacna
uygun veya demek istediini anlayarak bu boluklar itihatla doldurduunu, Hz.
Peygamberin ve Sahabenin de aslnda bunu yaptklarn, yani itihat ettiklerini
sylemektedir.568 Buradan hareketle Atayn, dinin ikinci kayna olarak grlen
Peygamberin snnet ve hadislerini, Kurana dayandrlm bir nevi itihat olarak nitelediini
sylemek mmkndr.
Atay, Hz. Peygambere isnat edilen bir hadisin iki ynl test edilmesini, ilmi ve dini
bir zaruret kabul eder. Birincisi, rivayet zinciri ile ilk kimin sz olduu bulunmaldr. Velev
ki Hz. Peygambere salam bir rivayet zinciri ile ulasn, ikinci olarak Kuran ve dinin, eriatn
temel ve amaz kural ve ilkelerine gre onu anlayp deerlendirdikten sonra kabul veya red
edilmelidir.569 Yani Kurana, akln hkm ve ilkelerine aykr bir hadisi, Atay hkm
kayna olarak benimsememektedir, denilebilir.
Atay, Muaviye iktidarndan (H.30/660 M.) mer b. Abdlaziz (H. 101/719 M.)
iktidarna kadar geen srede, snnetin Kurana hakem yaplp, akln bir kenara itilmesiyle
hadisin reva bulduunu ve bu nedenle birok hadis uydurulduunu ne srer. Ahmed b.
Hanbel (H.241/M.855) dneminde ise Hadise, Akl ve Kurann hakem yaplarak, Hz.
Peygamber ve Sahabe dnemindeki ze dnldn syler. Ahmed b. Hanbelden sonra da
Kuran, hadis ve akln devre d braklarak taklit ve mezhepilik dneminin baladn ve
hala da devam etmekte olduunu belirtir. Bu dnemde Mslmanlar sadece, kendi
mezheplerinin grlerini savunmak ve ona delil bulmak iin Kuran ve Hadise
bavurmulardr. 570
Atay, hadislerin salamlk ynnden nasl deerlendirmek gerektii konusunda unlar
syler:571 Hz Peygambere isnat edilen szler, eer Kurann gayesine, felsefesine ve
hikmetine aykr ise, o szn peygambere ait olmasndan phe etmek her Mslmann
hakkdr. Hadisiler rivayet senedini her ne kadar sahih karsalar da, mana bakmndan
567

Geni bilgi iin bkz. Atay, H. , A.g.e. , V/22
569
Atay, H. , A.g.e. , IV/166
570
571
Atay, H. , A.g.e. , V/81
568
83
Kurann ilke ve esaslarna aykr olmas, onun hem lafz hem de mana bakmndan sahih
olmadnn delili saylmtr. Aslnda rivayet senedine itiraz edilmeyen hadis pek azdr.
Ayrca, ayn rvinin bir hadisi deiik kelime ve szlerle nakletmesi, Hz. Peygamberin
szleri ile deil, kendi szleri ile anlatm olmas da hadis rivayetinde phe ile
karlanmasna sebep olmaktadr. Byle hadislerin manay doru aktarabildiinden pheye
dlmtr. Bunun iin Hz Peygamber'in szlerini yalnz senetlerine gre deil, ieriine,
manasna gre de inceleyip, Kurann genel ilke, hkmlerine ve btnlne zt
dmemesine gre de anlamak ve deerlendirmek gerekir. Ataya gre bu, dinin esas ilkeleri
ve naslarn anlama metodlar arasndadr.
Dinin nc ve son hkm kayna Ataya gre Akl, yani tihatdr.572
III.III. Akl (tihat)
Atay, Kurandan baka hibir din kitabnn dnyaya yeni bir atlm, dnya apnda
yeni bir medeniyet ve bir dnya felsefesi getirmediini, balatmadn ve ortaya
koyamadn tarihle irtibatlandrarak ne srer. Ancak insan, yalnzca eski ada Yunan
medeniyetinde olduu gibi, dinden bamsz olarak, akl ile dnya medeniyeti kurabilmi ve
sistemli bir felsefe ortaya koyabilmi diyerek akln gcnn hakkn da teslim eder.573
Akl, Tanr ile zde kabul edilmi, insan dncesinin mutlak deeri olarak
tanmlayanlarn yannda, son dnem batl filozoflarndan Malebranche, bizim en ok
mracaat edip dantmz akl, deimez ve zorunlu olan evrensel akldr. Bu durumda o,
Tanrdan farkl bir ey deildir574 diyerek, sanki Atayn akl dinde hkm kayna olarak
grmesine kap aralamtr.
Ataya gre slam Dininin iki temel dayana vardr: Akl ve Kuran. Bunlar birbirini
destekleyerek alr.575 Akl olmasayd Kuran nasl anlalabilirdi? Vahyin bilgisinden
yoksun akl, doruyu nasl bulacakt? Bulabileceini varsaysak, deneme-yanlma veya tecrbe
yoluyla buluncaya kadar kim bilir ne kadar insana zulmedilmi olacakt veya ne kadar zaman
geecekti.
Allahn insana genel ve evrensel bir hidayet kayna olarak akl verdiini syleyen
Atay, onu tabii vahiy, szsz vahiy, yazl olmayan eriat, okunmayan vahiy(vahyi
572
Atay, H. , Kurana Gre Aratrmalar, V/23

574
Bolay, S. H. , Felsefi Doktrinler ve Terimler Szl, s. 7
575
Atay, H. , A.g.e. , s. 23
573
84
gayri metluv) olarak nitelerken, Kuran da szl vahiy, okunan vahiy(vahyi metluv)
olarak niteler.576 Akln ii olan dnmenin de farz olduunu belirtir.577
Gnmzde iman edenlerden birounun, akl bunu anlamaz, buna sadece inanlr
diyerek iin iinden ktklar imani konular mevcuttur. Atay buna katlmaz. O, akln
kabullenemeyecei ve anlayamayaca bir hkm vahyin asla getirmeyeceini ve teklif
etmeyeceini savunur. Kuran (Vahiy) madem akla uyuyor, o halde Kurana ne gerek var,
akl yeterlidir diyenlere ise yle cevap verir: Akl iyiyi, doruyu, kty, gzeli, irkini,
yanl bilir, ayrr ve hkmn verir, ancak statiktir, yaptrm gc yoktur, orada kalr.
Savan ve ldrmenin aklen kt olduunu bilen Bat, neden Bosnada binlerce cinayet
ilemitir? Akln hkmnn gereini yaptracak olan vahiydir, vahiyle gelen inanlardr.578
Atayn slamda hkm kayna olarak benimsedii akl ile kastettii ey, aslnda
akln bir rn, karm olan itihattr. slam hukuk felsefesinde itihat: Kuran ve sahih
hadis , ruhu altnda herhangi bir olaya, soruna, zm getiren bir hkm, bir fikir ileri
srmektir.579
Ataya gre Kurann ayetlerinin anlalmas elbette akl ile mmkndr. Ayette
anlatlan veya anlatlmak istenen eyin ne olduu konusunda karar veren akl, birtakm
karmlar yapm, yani aslnda itihat yapm demektir.
Atayn anlayna gre, Kuran kyamete kadar hkm geerli bir kitapsa, ki yledir;
insanlarn, toplumlarn da yeni sorunlar ortaya kacaksa, ki mutlaka kacaktr; yleyse bu
sorunlar zmek iin itihat yapmak kanlmazdr.580 Atay, itihad yasaklayan bir ayet veya
sahih hadisin bulunmadn syler ve itihadn; ferdi ve ahsi akl yrtmekten baka bir
ey olmadn belirtir.581 Mtehidin itihadnda isabet ederse iki, hata ederse bir sevap
alacana dair hadisi582 delil olarak kullanr. Ona gre, itihadn Kurann nda ve onun
ruhuna uygun olmasnn iki manas dnlebilir:583
1-Kuranda lafzla ifade edilen bir hkm ve ilke bulunur. Byle bir ifade; sz ve temel
olmak zere iki ekilde anlalabilir.
Birincisi, sadece dildeki kelimelerin ifade ettii szlk anlam olur. Bu en alt
seviyedeki bir anlaytr. Buna saplanp bal kalmak, Kurann evrensel gayesine ve ruhuna
aykr der. Bu anlay zel bir almay gerektirmedii iin itihat saylmaz.
576
Atay, H. , Kurana Gre Aratrmalar, IV/42

Atay, H. , A.g.e. V/16
578
Geni bilgi iin bkz. Atay, H. , A.g.e. IV/43
579
Atay, H. , A.g.e. V/125
580
Atay, H. , A.g.e. V/128
581
Geni bilgi iin bkz. Atay, H. , A.g.e. V/125
582
Sahih-i Buhri, 'tism, 21
583
Atay, H. A.g.e. , V/126-128
577
85
kinci anlay, Kurandaki mevcut ifadeyi ve sz, onun syleni amacna, Kurann
evrensel gayesine ve ruhuna gre anlamak olur. slam evrensel yapan, her zaman ve
durumda geerli bir din olmasn salayan, bu tr anlaytr. Burada nemli olan husus,
zamanlarn ve durumlarn deimesine gre, bu evrensel anlayn da deiebilir olmasdr.
Bu anlay itihat saylr.
2-Herhangi bir olay ve sorunun zm hususunda Kuranda bir ifade ve sz bulunmad
zaman, Kurann evrensel amacna ve ruhuna aykr dmeyecek ekilde akln getirecei
herhangi bir zm de, Kurann destekledii bir zm olarak kabul edilecektir. Ataya gre
Kuran, dokunmad meselelerin zmn insann aklna brakmtr. Yalnz bu durumda
akl, uluorta, hibir esasa ve lye dayanmadan hkmedecek, fikir ileri srecek deildir.
Akl, Kuran esas kaynak ald zaman, kendi ilkelerini kullanr. Akl, kendisini esas kaynak
ald zaman, Kurann evrensel ilkelerini kullanr. Kurann btn hkmlerinin artlar,
sebepleri ve nedenleri vardr. Bu artlarn, sebeplerin ve nedenlerin bulunduu yerde o
hkmler geerli olur; bulunmadklar yerlerde o hkmlerden de sz edilemez. Hkmler
dogmatik ve teokratik deildir, onlar Allahn koymu olmas da durumu deitirmez. Hz.
mer, hilafeti dneminde nassa aykr hareket ederek, kalpleri slama sndrlacak gruba
(mellefe-i kulb) zekt vermemitir. Kendisine niin byle yapt sorulunca: Hz.
Peygamber dneminde zayftk, errinden ekindiimiz insanlarn dinimize zarar vermemesi
iin onlara da bu ayet gerei zekttan pay veriyorduk. Ama imdi glendik, errinden
ekindiimiz kimse kalmad iin Mellefe-i Kulbe zekt vermek doru deildir demi,
Kurann dediine uymak yerine, demek istediini anlayarak ona gre hareket etmi, itihat
etmitir. Bu ayette geen Mellefe-i Kulb kesimine, Hz. merden sonra artk zekt
verilmez diye anlamak ta yanltr. Gn gelir Mslmanlar zayf durumda bulunurlar, bu
ayete gre yine o kesime zekt verebilirler. Buradan, Kuranda nsih (nceki inen ayetin
hkmn kaldran ayet) ve mensuh (sonraki inen ayetle hkm kaldrlan ayet) olmadn da
anlamalyz.584 Yani Kurann btn ayetleri, iinde bulunulan zamana, duruma, artlara gre
hkm ifade ederler. Hangisinin ne zaman, hangi artlarda hkm ifade ettiini, edeceini de
akl bulur.585
Atay, dini gelenekte bulunan icmy eletirerek, onu din dncede yenilenmenin
nndeki en byk engellerden biri olarak grr. Ona gre dinin duraanlamasnn ve slam
milletlerindeki geliememenin bir nedeni de, dini dnce ve hkmlerdeki belli kalplarn,
amaz birer kaynak olarak her dnem insannn nne konulmasdr. Bu dnce ve hkm
584
585

Atay, H. , A.g.e. V/126
86
kalplar icma ad altnda toplanm ve mezhep hkmlerinin tartmasz bir ekilde ileriki
asrlara ulamas, icma zerinden salanmtr. Ataya gre, ilk Mslmanlar, kiinin bireysel
dn davranlarn denetleyerek bask altna almak iin, toplumsal din ilerine getirmek
istedikleri tek tip dzenlemenin kayna olmak zere, icm (oy birlii veya okluu)
szcn ilkeletirerek otorite kayna haline getirmiler ve bylece itihad (bireysel zgr
dnmeyi) geersiz klmlar ve zgr dncenin ve bilim retiminin nn kesmilerdir.
nk icm, (consensus) itihada ve bilim retimine kar ortaya atlan bir yetke (sulta
otorite) olup, bilim retimine engeldir.586
Ataya gre ilk Mslmanlar, toplumsal bilimlerde (din, siyaset, hukuk, ahlak ve
ynetim bilim gibi) icm yetkesini kullanacaklarna, ry (danma) kullansalard, daha
doru olurdu. Kuranda emredilen uray, Mslmanlar bin drt yz yldr ihmal etmiler ve
kuramn kurup gelitirememilerdir. Toplumsal olgularda ura ve bilimde itihat olsayd,
slam dnyasnda zgr dnme ve bilimsel bilgi yapma srer gelirdi. nk itihat, emek
vererek ulalan ve retilen bir dn ve bilgidir. Byle bir bilgi kabul grmez ve geersiz
saylrsa, bir daha retilmez. tihat bireysel olduu iin, eer toplumda ona deer verilirse,
bireyler arasnda bilim retme yar balar, bilim ilerler, geliir ve bilinmeyenler bilinir
olur.587
Ataya gre, itihatta tam bir bireysel zgrlk olduu halde, icmda tam bir bask ve
yetke (otorite) sz konusudur. slam kltrnde, bilimde basknn en susturucusu icm, dier
bir deyimi de (cumhur-ulema) ounluk limleri, halk limleri deyimidir. urada ise herkesin
fikrini zgrce ortaya atma ve sonra zgrce, basksz oylama yapma vardr. Bunun,
ynetimle ve toplum dzeni ile ilgili durumlarda oy birlii veya oy okluu gerektii yerlerde
kullanlmas demokrasinin szlk anlamna da uygundur.588
Atay, bilimde otoritenin (sulta, yetke) olmayacan savunur. Bilimde otorite olarak
bir kurum veya bir birey de kabul edilebilmektedir. Ataya gre bilimde otoritenin bulunmas,
bilimi yok eder, bilim yaplmasna hem maddi hem de manevi bask yaparak engel olur.
slamda bilimin engellenmesi, bilim otoritelerinin ortaya kmasyladr ki, bu icmnn ta
kendisidir. cm, bir meselenin bilimsel kesinlie sahip olduu konusunda oy birlii veya
okluudur. cmya (bilim otoritesine) kar herhangi bir bilim adam aykr bir fikir ileri
srse geerli grlmez. Yapt bilimsel alma boa gider ve baka biri de byle boa krek
ekmeye gerek grmez.589
586
Dzgn, . A. , A.g.e. , s. 10
Dzgn, . A. , A.g.e. , s. 11
588
Atay, H. , Demokrasi ve Bilim, Yaynlanmam Notlar. http://www.huseyinatay.com
589
Dzgn, . A. , A.g.e. , s. 12
587
87
Atayn, dinde bir hkm kayna olarak grd itihad yapacak olan akla ykledii
anlam, felsefe tarihinde rasyonalist felsefenin zeminini oluturmas anlamnda, akla
yklenenden farkldr. Atayn dncesinde akl norm kaynadr ve norm koyarken de
tecrbeden yararlanr. Bu anlamda, Atay akla iki ilev yklemektedir: Bunlardan birincisi,
anlamak; ikincisi ise bilinenden bilinmeyeni elde etmek ve bamsz hkm vermektir. Akln
birinci ilevi, insanda kuvve halinde vardr ve insan dier varlklardan ayrr. kinci ilevi ise,
fiili olarak vardr ve saf akln altrlarak ilevsel klnmasn ifade eder. Dnmeyi tevik
anlamnda Ataya gre Kurann referansta bulunduu akl bu ikincisidir. Bu akl, Allahn
insana verdii szsz, lafzsz vahiydir. Kuran gibi hkm verir ve verdii hkm
Kurannki gibi merudur, eriat saylr.590 Akla yklenen bu ilevi Atay, ayn zamanda, hem
insann ahsiyetine ve onuruna verilen nemin bir gstergesi, hem de Kurann rasyonelliini
ve yceliini temellendiren bir kaynak ve dayanak sayar.
Atayn akla ykledii ilevlerden birincisinde, Mslmanlarn tarihinde hemen
herkesin hemfikir olduu grlrken, ikincisinde tartmalar olduu anlalmtr. Kurann
lafzi/literal yorumunu nceleyenler, akln mstakil bir hkm kayna olarak grlmesine
iddetle kar kmlardr. Mezheplerin akln bu ikinci ilevi konusundaki anlamazlklarn,
istihsan erevesinde yaptklar tartmada grmek mmkndr. stihsana, mtehidin
delilini bulmakta zorland zihinsel bir anlam, kyastan daha kuvvetli baka bir kyasa gitmek
ve insanlarn yarar iin delilin gsterdii hkm brakp, adet ve rfe bavurmak, gibi
anlamlar verildiini dndmzde, istihsan ilkesi ile akla alan alann geniletildiini fark
ederiz. Hanefiler ve Hanbeller, istihsan eri bir delil olarak kabul ettikleri halde, afiinin
Kim istihsan ile hkmederse eriat koymu olur ifadesine dayanan afiiler, bunu kabul
etmemitir. Onlara gre akl hkm vermez, hkm karr.591 Ataya gre, akl sadece
anlama aleti olarak alnrsa, bunun lafzclktan fazla bir fark kalmaz. En aklc olduklar
kabul edilen Hanefiler bile nc asrdan sonra, akl sadece bu ilevine indirgeyerek,
lafzclarla ayn saf paylar olmulardr, baka bir ifadeyle akla itihat etme ve serbest
anlama hakkn tanmamlardr.592
Ataya gre, Kuran- Kerim ve Hadis-i eriflerin dnda kalan meselelerin hkmn
renmek iin kaynak sadece akldr. Akl bu hususta serbest ve mstakil kalmaktadr. slam
akla bu yetkiyi vermitir. Byk imam ve mtehitler akln bu grevini ve ilevini kabul
etmilerdir. Akl, Kuran ve Hadisin dnda kalan meselelerde hkm verirken kendine gre
590
Atay, H. , Kurana Gre Aratrmalar, V/21 ; Atay, H. , slam Yeniden Anlama, s. 88

Dzgn, . A. , A.g.e. , s. 13
592
Geni bilgi iin bkz. Dzgn, . A. , A.g.e. , s. 14
591
88
hareket eder ve hkmn verir. Bu metotlardan kyas, istihsan, kamu yararn (maslahat-
amme), rf ve adeti zikredebiliriz. Bunlarn dnda baka metotlar zikrettikleri gibi
gnmzn artlarn inceleyerek, gerekirse baka yntemler de ilave edilebilir.593
Atayn, Kurann akla mradif olarak kullanarak onun ilevsel alann genilettiini
syledii terimler unlardr:
1-Lbb (Soyut Akl): Hibir eyin tesirinde kalmadan, nceki fikir ve inanlarn etkisi
altnda bulunmadan, srf akl ilkelerine gre akl- selimini kullanan, dier bir deyimle, yeni bir
sonuca varmak iin her eyden phe edip, hibir ey bilmiyormu gibi yeniden incelemeye
ve aratrmaya koyulmak, ancak byle soyut, nyargsz ar bir akl ve lb ile mmkn olur.594
2-Fkh: Bir eyin hem ne dediini, hem de ne demek istediini anlamak.595
3-Tefekkr: Bilinenleri inceleyip uygun bir ekilde dzenleyerek bir sonuca varmak;
istidlalde bulunmak.596
4-Nazar: Dnmek ve kalp gzyle bakmaktr. Bakma eylemini iselletirmek.597
5-Hicr: Akln insan olur olmaz kt ve yanl eyleri yapmaktan korumas
anlamndadr.598
6-Nha: Kkeninde yasaklamak olan bu kelimenin, akl yerine kullanlmas, akln
insana neleri yapmamas gerektii konusunda kaynaklk edecek gte olmas sebebiyledir.
Ataya gre dini anlayacak olan akldr. Acaba hangi akl sahibinin veya kimin dini en
doru anladndan emin olabiliriz?
Atay, slam dini iin Hz. Muhammedden baka kim olursa olsun, dini anlamada veya
anlatmada yanl yapmas veya yapmamasnn mmkn olabileceini, bir din bilgininin
sznn veya fikirlerinin hepsinin her zaman doru olduunu kabul etmenin yanl olduunu,
o zatn yanllarnn da olabileceini syler.599 Bu sylemiyle Atay, Hz. Peygamber dnda
gemite slam tmyle anladklarn iddia edenlerin zeminlerini kayganlatrrken,
kendisinin syleyeceklerinin isabetli olamayabileceinin anlalmasna da yol aar.
Akln anlayaca Kuran acaba nasl okunmal, nasl anlalmaldr? Onu okumann ve
anlamann bir metodu var mdr? Atay, bu soruya evet vardr demektedir.
593
Atay, H. , slam Yeniden Anlama, s. 80.

Kuran Kerim, brahim, 52
595
Atay, H. , Kurana Gre Aratrmalar, V/28 ; Kuran Kerim, Nisa, 78
596
597
598
Kuran Kerim, Fecr, 5
599
594
89
IV. ATAYA GRE KURANI OKUMA VE ANLAMA METODU

Atay, Kuran okumak iin hibir artn bulunmadn, sadece Kurana nyargsz,
pein fikirli, bir mezhebin veya frkann grn kabullenerek okumak zere yaklalmamas
gerektiini, bunun dnda Kurann abdestli, abdestsiz, cnp, hayzl, ayakta, oturarak,
yatarak, her hal ve durumda okunabileceini ileri srer.600
Atay, Kuran inkar edenler dediler ki; Bu Kuran dinlemeyin, okunmasn
engelleyin, ancak bylece stn karsnz ayetinin, Kuran okuma ve anlamada yntemi
belirlediini syler.601 Bu ayetten anlalmas gerekenler nda u deerlendirmelerde
bulunur:
Bu ayette Kuran dinlemesi engellenmek istenen kiiler, Kuran anlayabilen, Arapa
bilen, Arap toplumunun bir ferdi olan kimselerdir. Yani onlar Kuran dinlemekle, onu
anlam da olan kiilerdir. Burada, Kurann okunmasndan, dinlenilmesinden nihai ama
anlalmasdr. Kuran, okunacak, anlalacak ve anlalan eyler zerinde dnlecektir.
Kuran okumak ve ondan yararlanmak byle olur. Byle yapmayarak, zamanmzda olduu
gibi Kurann okunup anlalmasna kar kanlar, bu ayetin kfir dedii kimselerin
durumuna dmektedirler.602
Arapada Kuran kelimesi, okumak tan tremi olduu iin, Kuran= Okuma
kitab anlamndadr. Oku! deyince, Ataya gre her eyden nce, Kuran okumak anlalr.
Atay, Kurann okunup anlalmas ve zerinde dnlmesi hususunda u ayetleri de
delil olarak kabul eder. Gecenin herhangi bir saatinde, yarsndan nce, yarsnda, yarsndan
sonra, kalk, dura dura anlayarak Kuran oku! Kurandan kolaynza geldii gibi kolaynza
geldii kadar okuyun603 Kuran okunduu zaman ona kulak verin ve susun ki
faydalanasnz!604 Allahn ayetleri (Kuran) kendilerine okunduu zaman, inanm
olanlarn inanc kuvvetlenir ve artar.605
Kuran okuyacan zaman, kovulmu eytandan arlanm bir zihinle Allaha
ynel606 ayeti Ataya gre ok nemli ilmi bir ilkeyi anlatr. Bu ayetteki eytandan maksat,
btn yanllar ve ilme, akla dayanmayan sama ve hurafe fikirlerdir. Bunlardan Allaha
snmann anlam, onlar esas almadan, onlar gz nnde bulundurmadan, saf, ar ve akl-
selimle Kuran okumak demektir. Kuran byle okunmakla Allahn emrine uyulmu olunur.
600
Atay, H. , A.g.e. , I-III/35 ; Atay, H. , A.g.e. , V/39

Kuran Kerim, Fussilet, 26
602
Atay, H. , Kuran ve slam, (Makale) , http://www.huseyinatay.com
603
Kuran Kerim, Mzzemmil, 1-4, 20
604
605
Kuran Kerim, Enfal, 2
606
Kuran Kerim, Nahl, 98
601
90
Herhangi bir hocann, lm veya sa herhangi bir eyhin, herhangi bir nderin szn ve
fikrini esas alarak Kuran okuyup anlamaya almak, bu ayete ters der ve okuyan
Kuran gerekten anlamaktan uzak klar.607
Atay, herkesin beikten mezara kadar, Kuran okumasn ve anlayabildii kadar
anlamasn nerir. Bylece, okuyanda bir dini bilgi birikimi ve manevi bilin meydana
geleceini
savunur.
Ancak
okuyucu,
anladn
kendine
uygulayabilir,
bakasna
uygulayamaz. Fert olarak kendine uygulamann da artlar bulunmaktadr. Bu artlar, Kuran'n

dier btn buyruk ve hkmleriyle tespit edilebilir. Bunlardan tane ilke unlardr:608
1)
Dini
kendine
zorlatrmayacak,
kendi
tabii
hayatn
ikence
hayatna
evirmeyecektir. Kurann bu hkmnn en kolay nasl uygulanabileceini dnecektir.

2) slami disiplini ve nezaketi, slami ahlak ve terbiyeyi amayacaktr.
3) Bakasn ilgilendiren bir sorunu olunca, aklna yeni bir ey ve mana gelince, onu
bakasna danacak ve grevde bulunan grevliye iletecek ve onu renecektir.
Kuran anlayp anlatma grevini ilahiyat alannda ilim yapan donanml kiilerin
yapmas gerektiini belirten Atay, bu kiilerin hafz olmalarn nemser. Ona gre bir imamn
veya din alannda ilim yapmayacak olup esnaf, tccar, doktor vs. meslekleri hedefleyen
birinin hafz olmasna gerek yoktur.609 Kendisinin niin bir tefsir yapmadn soranlara: ben
Kurann btnn tefsir edemem, buna imknm da yoktur, mrm de yetmez. Ayrca ben
sadece Kurann alanmla ilgili ayetlerini tefsir edebilirim, tp, corafya, tarih vs. alanlarla
ilgili ayetlerin tefsirini bu alanlarn uzmanlarnn yapmas gerekir eklinde cevap
vermitir.610
Atay, Hz Peygamber ve drt halife dneminde hi kimsenin fert olarak, kendi bana
fazla bildiini yapmaya veya yaptrmaya kalktn gremediini syler. Buna rnek olarak;
Bilal Habei elbette Kuran okuyordu ve seviyesine gre anlyordu. Ama onun bu hususta
bir faaliyetini bilmiyoruz. Hz mer en st dzeyde anlayanlardan biri olduu halde kendi
bana bir ie koyulmam, aklna geleni Hz Peygambere ve sonra Hz Ebu Bekire iletmi ve
nermiti. Yaser de kendi bana bir i yapmam, Hz Aliye danmt. O da Kuran
anlyordu der.611
Atay, yalnz Trkiye'de deil, btn slam memleketlerinde yeniden Kuran'a bir
yneli grldn, ancak; Kuran'dan bir ayeti okuyann, sanki btn slam bu ayetten
607
Atay, H. , Kurana Gre Aratrmalar, I-III/203 ; Atay, H. , Kuran ve slam, http://www.huseyinatay.com

Atay, H. , Kuran ve slam, http://www.huseyinatay.com
609
610
611
608
91
ibaretmi gibi, slam'a davet bayra ap etrafa huzursuzluk satn ne srer ve bunun
yanl olduunu belirtir.612
Atay, Kuran bilginlerin anlad gibi anlamann, Kurann asl amac olduunu,
bilginlerin, Kurann ne dediini anlamay ap, ne demek istediini anlamaya ve kefetmeye
altklarn ifade eder. Kurann anlalmasnn iki derecesi bulunduunu syler.613
1) Kuran'n ne dediini anlamak. Bu, lafz, szlk anlaydr. Bu, istisnasz herkesin
anlad ve anlayabilecei anlay olup, en alt derecededir. Bunun uygulannda, dier ayet
ve esaslarla karlatrp dnmek gerekir. Byle karlatrarak bir ortak hkme varlmazsa,
insan birbirine zt olan hkmlerle karlar ve yanllara der.
2) Kuran'n ne demek ve neyi anlatmak istediini anlamak, Kuran'n amacn ve
varmak istedii sonucu anlamaktr. Bu hususta ilim adamlar, dnrler ve filozoflar ciddi
olarak akllarn altrr, yani itihat ederler. Bunlarn kardklar ve rettikleri hkmler ve
fikirler kendilerini balar, bakalarn balamaz. Bakalarn balamas ve sorumlu tutmas
iin, ounluun ayn fikirde birlemesi gerekir ve buna slam'da icm denir.
Atay, Kuran Kerimi herhangi bir ilim mtehasssnn inceleyip, kendi sahas,
konusu ile ilgili ayetleri, kendi bilgisine gre aklayp, onlardan hkmler karp ve onlar
zerinde fikir yrterek nazariyeler kurabileceini syler. Dier sahalardaki ilim adamlarnn
ve okuyucularn, bunlar da okumalaryla Kuran bilgilerinin geliip inanlarnn kuvvet
kazanacan belirtir.614
Atay, herhangi bir sz (konumak ta dhil), yazy ve kitab anlamann kurallar,
kanunlar ve yollar bulunduunu, kimsenin bunlar istedii gibi anlama hakkna sahip
olmadn da hatrlatr. Ancak anlama ilminin (semantik) kurallarna ve kanunlarna uyarak
istedii fikri retebileceini ve yorum yapabileceini belirtir.
Atay, okuyucunun Kuran' Arapa'sndan deil de, kendi dilindeki tercmesinden de
mana karabileceini ve hkm retebileceini ileri srer.615 Bu durumda birinin, yanl
yapmamak iin dikkat etmesi gereken hususlar da ylece sralar.616
1-Bir sz nce kendi cmlesi iinde, yani bir cmlenin nce kendisini anlamaya
almaldr. Burada szn ne dediini anlamak, ne demek istediini, neyi amaladn, neyi
anlatmak istediini anlamaya almak lazmdr. Onun neyi anlatmak istediini, neyi
612
Atay, H. , A.g.e.
Atay, H. , A.g.e.; Atay, H. , Kurana Gre Aratrmalar, I-III/207
614
615
616
613
92
amaladn anlamak, dnmek demektir. Dnmek itihat etmek ve itihat etmek de fikir
retmek ve hkm ortaya koymak, anlamndadr.
2-Szn ikinci anlay, bulunduu balamda anlalmas, iinde bulunduu duruma
gre deerlendirilmesidir. Bu durumdaki anlaya gre de ondan baka manalar karlabilir
ve hkmler ortaya konabilir.
3-Szn bir de bulunduu, ilgili olduu konuya gre anlalmas daha geni kapsaml
olup, baka yerlerde olan cmle ve fikirlerle kyaslanarak anlalmasdr. Bu sz bir ayet
olursa, onu Kuran'n genelinde de anlamak lazmdr.
Atay, okuyuculara Kuran' okurken, anlamadklar ayetlerle karlanca onlarn
zerinde fazla durup vakit geirmek yerine, okumaya devam edilmesini, ilerideki ayetlerin
ona aklk getirebileceini syler. nk Kuran, eitim metodu gerei, bir konuya ait
ayetleri bir yerde pe pee toplamamtr. nsan okuduka eitli konularla karlaacak ve
bunlar tekilerin daha iyi anlalmasna yardm edecektir. Sonra Kuran, her konuya
deinmektedir. phesiz insann kendi sahas dndaki ayetleri daha iyi ve derinliine
anlamak iin ihtisas sahiplerine danmas ilmi davrann gereidir.617
Atay, nafile namaz klmak ve tespih ekmektense, Kuran okumann daha byk bir
ibadet olduunu, Kuran' batan sonra hatmetmek zere okumann da, rasgele ap herhangi
bir yerden okumann da faydal olduunu, Kuran' hatmetmenin zel bir sevap
kazandrmayacan, Kuran'da hangi bilgilerin ve hkmlerin bulunduunu bilmek ve
bilmeye almak iin okumann asl ama olduunu savunur. Allah'la konumak isteyen ve
Allah'n kendisine ne dediini renmek isteyenin Kuran okumasn tavsiye eder.618
Atay, slam dininde ana kaynak olan Kurann daha iyi anlalabilmesi iin, onda
tespit edilen birtakm yntemlerin bilinmesini nerir.
617
618
Atay, H. , A.g.e.
Atay, H. , A.g.e.
93
V. ATAYA GRE KURANI KERMN DAVET YNTEMLER

Atay, Kuran Kerimin insanlar slam dinine armada u yntemleri kullandn
belirtmektedir.619
V.I. Telkin
Kuran insanlara kendini dinletmeyi ve okumaya srklemeyi gaye edinmitir. Kendisi
iitildii zaman mutlaka tesir edeceini ve en sert zihinlerde bile bir iz brakacan kabul
etmitir. Putperestler onun bu metodunu iyi anladklarndan Kuran' iitmemek, dinlememek
ve bakalarna da dinletmemek iin tedbir almlardr. Buna kar Kuran kendisini
dinletebilmek iin Arap dilinin ekiciliini de kullanarak u yollar kullanmtr:620
1. Onlar muarazaya (tartmaya) armtr. Araplar iir msabakasna ok nem
verirler, onu nme ve yerme vastas olarak kullandklar gibi, dmanlarna kar bir silah
olarak da kullanrlard. Kuran, bu geleneklerine gre onlar harekete getirmek iin, kendisine
bir benzer getirmelerini istemitir. Kurann bu meydan okuyuuna, cevap verebilmek iin
Kuran' iyice okuyup anlamak gerektii dncesiyle onlar Kuran' okuyunca, Kuran da
gayesine ulamtr.
2. Baz surelerin kesik harfler (huruf-u mukattaa) ile balamas da dinleyenlerin
dikkatini ekmi, bylece bu sesler insanlar dinlemeye hazrlamtr. Setii szler en gzel,
en ok kulaa ho gelen, kolay sylenebilen ve sylenilerinde bir musiki zevki bulunan
szler olduundan dinleyenleri bylemi, Kuran'n bu hususiyetleri slamiyetin
yaylmasnda rol oynamtr.
3. Soru sorarak insanlarn dank zihinlerini bir yere toplam, dikkatlerini ekmitir.
Sorularn en basit cmleden ve zor olmas, insann zihninde uzun zaman kalmasna ve cevab
bulup tatmin oluncaya kadar insann zihninin almasna yol amtr. Sonra da soruya
kendisi cevap vermitir. Mesela, "De ki, "En byk ahit kimdir? Allah'tr de."621 "Kahrolas
insan, (Allah) onu neden yaratt? Onu bir nutfeden yaratt."622 gibi.
V.II. Akla ve Vicdana Dayanma
Ataya gre, Kuran akla gvenmi, onu hakem tayin etmitir. Dnen bir insann,
ileri srd fikirleri kabul edeceini varsayan Kuran, muarzlarn dndrebilmek iin
onlar aklszlkla yermitir. nsanlar iinde kendi akln beenmeyeni bulmak imknsz
olduundan, Kuran, putperestlerin aklszlk ve dncesizliin kltclnden
619
Atay, H. , Kuranda slam Esaslar, s. 147, Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 1998
Atay, H. , A.g.e. , s. 148-150
621
Kuran Kerim, Enam, 19
622
Kuran Kerim, Abese, 19
620
94
kendilerini kurtarmak iin, onlar dnmek zorunda brakm ve aklla hareket etmelerini
salamtr. Kuran akla kymet verdiindendir ki, dini inan ve farizalarn kabul edilmeleri
iin, onlarn sebep ve hikmetlerini ortaya koyarak faydalarn gstermitir. Kendisinin
zerinde dnlecek bir kitap olduunu ortaya koymu, dnlnce ierisinde bir eliiklik
bulamayacaklarn ileri srmtr. nsanlar geree ulamaktan alkoyup, ilerlemelerine
engel olan ve insanla faydal bir fikri kabul etmeye yol vermeyen gelenekleri ve grenekleri
ykmak hususunda Kuran, akla ve akl kullanmaya bavurmu ve taklitilie kar akl
savunmutur.623
Atay, Kurann insanla yalnzca mcerret zihni kavramlara dayanan bir din
getirmediini, ayn zamanda insann duyularna hitap eden bir din getirdiini syler. nk
duyularn insan zerindeki tesiri fikirlerden kuvvetlidir. Hz brahim aklen inand halde, bu
inancnn kalbinde yer edip yerlemesini ve imann kalben duymasn Allah'tan dileyerek,
lleri nasl dirilttiini kendisine gstermesini isteyince, Allahn "inanmyor musun?"
sorusuna, "Evet inanyorum, fakat kalbim yatsn ve mutmain olsun"624 cevabn vermiti.
Bu, imann yalnz bir fikir deil, yaanan ve duyulan bir ey olduunu gstermektedir.
Ataya gre vicdan, duyularla da ilgisi bulunan bir i duyudur. Vicdann ana vasflar;
insanda iyiyi ktden ayrmas, btn insanlarda bulunmas, duygular vastasyla teekkl
etmesi, houna giden eyler karsnda huzur, kt eyler karsnda znt duymas ve insana
iyinin zevkini, ktnn azabn tattrmasdr. Kuran akla dayand gibi, insann huzur iinde
yaayabilmesi iin de vicdana dayanmtr. Bundan dolay dini, bir duygu ve uur olarak
yaamayan bir insan, dini merasimleri eda ettii halde, birok yerde dine aykr hareket
edebilmektedir.625
V.III. lme Dayanma
Ataya gre Kuran, ileri srd fikirlerde ilme dayand gibi, muarzlarndan da
ilme dayanan bir fikri kabul edeceini aklamtr. lmin kart olarak cehli deil, zann
gstermitir. nk bilmemezlik, yokluu ifade ettiinden, bir varl yoktur. Zann ise, ilme
dayanmadndan tr yermi ve onunla mnakaay kabul etmemitir.626
nsanlarn zan ve tahminle konutuklar sahalar, insann bilgi sahasnn dnda
kalmaktadr. Kuran, insana gre varl iki ksma ayrmtr. Biri grnmeyen, gizli, ruh ve
gayb lemidir. Dieri grnen, aikre olan d ve maddi lemdir. nsann bilgisi sadece d ve
623
Atay, H. , Kuranda slam Esaslar, s. 151

625
Atay, H. , A.g.e. , s. 152
626
624
95
maddi lemde cereyan eder. Bu lemde syleyecei szlerin delile dayanmas ve kesinlik
ifade etmesi mmkndr. Bu hususta Allahn ona verdii yardmclar duyulardr. nsanda
olan akl ve zihin sayesinde, duyularn d lemden elde ettii intibalar bilgiye evrilir.
Bundan dolaydr ki, insana ancak duyular ile elde ettii ilme uymas emredilmi ve kalbi ile
duyularnn bu ilimden sorumlu tutulaca bildirilmitir.627
Ama insann duyular gayb lemine nfuz edemez. Onun hakknda syleyecei szn
bir delile dayanmas gerekir. Bu hususta kendi duyular bir delil tekil etmediinden, baka bir
vastaya ihtiya vardr. Kuran, gizli lem hakknda insanlarn vehimlere, tahminlere ve
hurafelere dalmamalarn istemi ve bu husustaki yanllarn ortaya koymutur. Bu ynde
birok rnek ayetten birisi udur: "Ahirete inanmayanlar meleklere dii adlar takarlar.
Hlbuki onlarn bu hususta hibir bilgileri yoktur. Onlar bo zanlara uyarlar. Bo zan ise
hakka kar bir ie yaramaz."628
Kuran ilim kelimesini mutlak surette Allah'a isnat etmitir. nk O, her eyi hakikati
ile ve gerekten bilir. nsanlara gelince, gayble ilgili hususlarda peygamberlerle beraber hi
kimsenin bir ey bilmediini ifade etmitir. Bunun dnda insanlarn kesin olarak
bilebilecekleri, bir delile ve alamete dayanarak bir bilgi sahibi olacaklar gsterilmitir.629
Atay, bilime ve bilgiye son derece nem veren bir anlaya sahiptir. O, ilim adamnn
bir ocuk gibi tecesss sahibi olmasn syler. Bununla ilgili olarak vecize niteliindeki bir
sz syleyen Birninin u kssasn anlatrken olduka keyif ald gzlenmitir. Kssada,
Birni lm deindedir, kendisi de pek yaknda leceini bilmektedir. Ziyaretine gelen ilim
sahibi bir dostuna mirasla ilgili iinden kamad veya cevabn hatrlayamad bir soru
sorar. Dostu ona bu durumda iken sen bunu bilsen ne olur, bilmesen ne olur, sen hastasn,
nce bir iyile sonra bunu sana anlatrm deyince, Birni: bilerek lmek, bilmeyerek
lmekten daha iyidir cevabn verir.630
V.IV. Kssa
Atayn tespitine gre Kuran, muarzlarn slama davet ederken, kssa ile fikri
somutlatrmtr. Kssalarn her birinde inanan ile inanmayan karlatrm, sahneler halinde
mnakaa ettiklerini ve inanann inanmayana stnln, gerein batl yendiini aka
gstermitir.631
627
Kuran Kerim, sra, 36 ; Atay, H. , A.g.e. , s. 154

Kuran Kerim, Necm, 27
629
630
631
628
96
Kuran'n kssaya bavurmasnda dier bir gayesi de, muhatabna kar cephe almak
istemeyiidir.
Kuran'n gayesi tarihi bilgi vermek olmadndan, tarihi olaylar sral bir ekilde
anlatmamtr. Dinleyenlere ve geleceklere ibret ve t olmas iin zamanla ve meknla
iliii olmadan gemiten sahneler vermi, bu sahnelerde gerek ile batln, doru ile erinin
nasl savatn ortaya konmutur. Kuran kssay u din gayeler iin kullanmtr:632
1. Kuran'da kssalarn mevcudiyeti Hazreti Muhammed'in peygamberliini ve vahyin
ona geldiini gsterir. nk o, okuma yazma bilmedii ve kimseden de renmedii sabit
olduu halde, gemie ait kssalar Kuran'da bulunmaktadr.
2. Nuh Peygamber'den Hz Muhammed'e kadar peygamberlerin insanla sunduu din,
Allah katndan gelen tek bir din olup btn mminlerin tek bir mmet olduunu, yce
Allah'n herkesin Rabbi olduunu tespit edip zihinlere yerletirir.
3. Bu kssalar, Allah'n peygamberlerine yardmda bulunduu ve yalanclar yok
ettiini ifade ederek Hz Muhammed'e ve iman edenlerin ruhlarna kuvvet vermitir.
4. Kssalarda Kuran, bir nceki milleti sonra gelene anlatt halde ikincilerin
bunlardan faydalanmadklarndan balarna felaketler geldiini bildirmitir. Bu tleri
dinlemeyerek felakete urayanlarn durumlarnn daha sonra gelenlere anlatldn gstermi
ve bu suretle nceki milletleri sonrakilere misal vererek onlar da peygamberlerine uymaya
armtr.
V.V. Tekrar
Kuran- Kerim, tekrar etmeye nem vermi, onu gayesine ulamak iin bir metot
olarak kullanmtr. retmek istedii bir fikri tekrar ederken, insann ilgisini ekmeye, usan
ve bkknlk vermemeye ok dikkat etmi, bunlar salamak iin gerekli dil zelliklerini
kullanm, ayn fikri deiik ifadelerle tekrarlamtr. Aralksz yaplan devaml tekrar daha az
tesirli olduundan, Kuran faslal tekrarla tesirini glendirmitir. Kuran'n konulara ve
faslalara ayrlmamasnn sebebi, aralkl tekrar salamak olsa gerektir. Ataya gre bir
kitabn, tekrar metodunu tatbik etmesi, konular blnmek gibi nizaml bir kitabn zelliini
tekil eden bir vasftan mahrum olmasndan daha nemlidir. Eer Kuran konulara ayrlm
olsayd, her mesele kendi konusunda zikredilecek ve tekrara lzum kalmayacakt. Byle
olunca da, bir konuyu okuyan bir meseleyi okumu olacakt ve ikinci konuya geince
yorulmu olacandan okumaya devam edemeyecek veya dikkati kaybolarak okuduunun
632
http://www.kimokur.com ; Atay, H. , A.g.e. , s. 159
97
farknda olmayacakt. Zaman, Kuran'n retmek istedii fikirlerden yalnz birini

renmeye yetecekti, dier fikirlerini renmesi iin baka bir frsata ihtiyac olacakt.633
te Kuran, ilk frsatta insana ana prensiplerini sunabilmesi iin, onlar her yere
datmtr. nsan, Kuran'n neresini aarsa asn ve neresini okursa okusun, mutlaka orada
ana fikirlere rastlayacaktr.
V.VI. Mnakaa
Kuran'n mnakaa ve cedelden nefret ederek kanm, bunlarn yerine daveti
metot olarak benimsemitir. Cedel kelimesini yirmi yedi yerde muarzna, iki yerde de
gzellik vasfn ekleyerek kendisine isnat etmitir. Ancak mecbur olduu takdirde,
mnakaay baz artlar altnda kabul etmitir. Bu husustaki gayesi udur:634
Ataya gre Kuran, mnakaadan kanmakla insanlar zerinde ruhi bir tesir
brakmak istemitir. Mnakaa daima urama, bouma ve inatlkla mevsuf bir yol
olduundan, insanlar zerinde kt bir tesiri vardr. ou zaman mnakaa esnasnda nezaket
kaideleri unutulur. Hakikate hizmet etmek, hakikat urunda almaktan ziyade, herkes kendi
bo gururuna zafer salamak iin urar. Bundan dolay, insanlar mnakaac tannan
kimseyi sevmezler. Kuran kendisini dinleyenlere sevdirmek iin, mnakaac olmamaya
dikkat etmitir. Zira gerekten pay olmayan taraf, daima ii grltye getirmeye ve sz
uzatmaya alr. Gerei savunan taraf ise sz ksa kesmeyi, bir an nce neticeye ulamay
gaye edinir. te bu durum karsnda Kuran, mmkn mertebe en ksa yoldan neticeye
ulamak artyla mnakaay kabul eder. nk mnakaa, ancak hakikati bulmaya yarad
takdirde faydal olabilir. Kuran kendi fikrini ortaya koymada, duruma gre deiik ekilde
davranr.635
Dinleyenlerin zaman msaitse, delilleri zikrederek fikrini ileri srer. Allah'n birlii
ve ahiretin varlnda bu durum ok grlr. Eer zaman msait deilse, en kesin ve en
kuvvetli slupla fikrini bir kaziye halinde ortaya atar, onlar destekleyecek fikirleri
zikretmeden ekilir. Allah'n tek Tanrlk vasfn ihtiva eden hls Suresi bunun en gzel
misalidir.636
Fikirlerini ileri srerken itirazla karlarsa, mnakaann bir neticeye ulaacan
grd takdirde, en kesin yoldan neticeye varmak zere mnakaay kabul eder. leri
srd delili muarz anlamazsa veya mugaltaya saparsa, hemen ayn neticeye ulatracak
633

Atay, H. , A.g.e. s. 161
635
http://www.kimokur.com
636
634
98
baka bir delile geer. Bunda hedefi, sonsuz ve kuru bir mnakaadan kanmaktr. Mesela,
Hz brahim, Allah'n kudretini ispat iin ileri srd ldrme ve diriltme deliline kar,
muarz mugaltaya saparak kendisinin de ldrp diriltilebileceini iddia edince, ayn
neticeye varmak iin Allah'n gnei doudan getirdiini, eer kendisi ayn kudrete sahip ise
onu batdan getirmesi gerektiini ileri srerek muarzn susturmutur.637
Eer muarz, konumada bsbtn anlayszlk gsterir de mnakaay kmaza
sokacak ve neticesizlie srkleyecek olursa, hemen sz keser ve kendi davasna muarzn
dedikodusunun karmasna frsat vermez.
Kuran, mnakaay kabul ettii takdirde, muarzla birleilen esas bir nokta zerine
mnakaay kurarak muarzn susturur. Sabiler, yldzlara ve onlar grnmedii zamanlarda
heykellerine taparlard. Bu durumda yldzperestler, Tanrnn zarar ve fayda verebilecek
kudrette ve her zaman hazr olmasn kabul etmilerdi. Hz brahim, onlarn kabul ettii bu iki
sfata dayanarak, yldzlarn ve heykellerin Tanr olmadn ispat etmitir. Yldzlarn daima
hazr bulunmadklar mahede ile sabit olduuna gre, onlar Tanr deildir. Heykellere
gelince, bunlar her zaman hazr bulunuyorlarsa da fayda ve zarar verecek kudretleri yoktur.
Hz brahim heykelleri krmakla bunu bilfiil gstermitir. O halde heykeller de Tanr
olamazlar. Neticede hem yldzlar, hem de heykeller Tanr olmaya layk deillerdir. Bu,
yldzperestlerin inanlarnn gereidir.638
Yine Kuran mnakaay kabul ettii takdirde, muarznn fikrini bir faraziye olarak
kabul eder, sonra onun doru olmadn ispat ederek muarzn susturur. Mesela, putperestler
birden ok Tanrlara inanyorlard. Kuran onlarn bu fikrini balangta bir faraziye olarak
kabul eder. Fakat tanrlarn ok olmas, kinatn dzeninin ve nizamnn bozulmasn ve harap
olmasn gerektirir. nk her Tanr kendi yaratklarn toplayarak dierleri ile savaacaktr.
nsanlar gibi aralarndaki rekabet ve yarma, birbirlerini yok etmeye sevk edecektir.
Mademki grdmz kinat bir nizam ve dzen iindedir, yok olmu deildir, o halde birden
fazla Tanr yoktur.639
Kurann bu yntemleri, phesiz Kuran anlayanlar iindir. Atay, Kurann
gemite anlalmad dnemlerin olduundan da bahsetmektedir. O, dnemler halinde slam
dininin nasl anlaldn tespit etmitir.
637
Atay, H. , A.g.e. , s. 163

A.g.e. , s. 164
639
A.g.e. , s. 165
638
99
VI. ATAYA GRE SLAMIN ANLAILMA EVRELER

Atay, Hz. Peygamber dneminden balayarak slam dininin anlalma biimini ve
Kuran izgisinden sapmay, tarihi evreler halinde ylece sralar.640
1-slm dini, Hz. Muhammede Kuran vahiy olunmaya balamasyla, dnya dnce
ve inan alannda yeniden ve yeni bir din olarak domaya balamt. Hz. Peygamber
dneminde, zerinde olutuu iki temel bilgi kayna vard. Biri Kuran, br akl idi.
Kuran Allaha ait, akl Hz. Muhammede aitti. Hz. Muhammedin iki grevi vard. Biri,
Allahtan ald Kuran tebli etmek, dieri kendi akl ile anlayp uygulamakt. Kurann
dnda, kendi aklna gre, kendi namna konuurdu. Allah adna Kuran konuurdu, Hz.
Muhammed Allah adna konumazd.
2-kinci dnem, drt halife dnemiydi. Bunlarn ilim metodu, Kuran ve akllar
yannda Hz. Peygamberin baz uygulamalar ve szleri idi. Ancak Kurann ve snnetin
dnda kendi adlarna konuurlard.
3-nc dnem olan, kk ve gen sahabe ile tabiin (ikinci nesil) dneminde, bilgi
ve hkm kaynann arl, Hz. Peygamber adna konumaya kayd. Yani mevzu hadis
oalmaya balad. Hadis uydurmak, Hz. Peygamber adna konumak demek ve onun
szcln yapmaktr. te bu dnemde, slmdan ve temel yntem olan Kuran ve akldan
sapma bylece birinci asrda balamt.
4-Drdnc dnem ise mezhep imamlarnn dnemi ki, bunda hadis uydurulmasnn
sakncalar farkedilmi ve hadisleri ayklama faaliyeti balad iin Kuran, Snnet ve akl n
plna alnmtr. mamlarn her biri Kuran ve hadisin dnda, kendi adlarna konuuyorlar ve
herkes kendi fikrini, kendi fikri olarak ortaya koyuyordu. mamlar dnemi olan bu ikinci
asrda, Kuran ve akl yntemi arlk kazand ve mtehitler serbeste kendi anlaylarn
ortaya koyup tarttlar. Kendi anlaylarndan kendilerinin sorumlu olduunu biliyor ve
sorumluluunu itenlikle ykleniyorlard.
Ataya gre, kendi adna konumak ile bakas adna konumann anlam udur: Kendi
adna konumak; kendi fikrine sahip, sorumluluu, yanll ve doruluu kendisine ait,
bakas adna konumak; kendi fikrini bakasna isnat ederek, kendi fikrinin sorumluluunu
yklenmekten kamak, sorumluluu itiraz edilemeyecek kimseye atmaktr. Bu dnemde
mutasavvflar ortaya kmaya balam ve kendi fikirlerini Allaha isnat etmek iin, Allahtan
ilham (vahiy) aldklarn iddia ederek Allah adna konumaya balamlar ve byk sapma
(dalalet) bylece ve bu asrda balamtr.
640
Atay, H. , (Makale) Trkiye'de Yksek Din Eitimi ve slam'da Eitim, Atatrk Aratrmalar Merkezi
Dergisi, Say 35, XII, Temmuz, 1996
100
5-Beinci dnem taklit ve mezhepilik dnemi ki, bunda asl yntem olan Kuran,
snnet ve akl terkedilerek, sadece mtehit imamlarn szleri temel bilgi ve hkm kayna
oldu. Kurana, hadise ve hatta akla da gidildi; ama bu gidi, imamn sznn doru olup
olmadn tesbit amac ile deil, mutlaka onun doruluunu ortaya koymak ve savunmak
gayesini gdyordu. Mukallitler, kendi namlarna deil, imamlarnn adlarna konuuyorlard.
te slmn din dnce ve ilim tarihinde en byk sapma (dalalet) byle balad ve hl
mutasavvflar Allah adna, fakihler, din hocalar da mezhep adna konumaya devam
ediyorlar. Bu dnem, drdnc asrdan onbirinci asra kadar yedi asr, duraklama dnemi
(taklit) olarak srmtr.
6-Altnc dnem gerileme dnemidir, on birinci ve on ikinci asrlar olup iki asr
srmtr.
7-Yedinci dnem, k ve dalma dnemi olan on , on drt ve on beinci asrlar
ki, iinde yaadmz zamana kadar devam ediyor.
Atay, btn uralarn, Mslmanlar bu k ve dalma srecinden kurtarmak iin
yapt izlenimini vermektedir. Ona gre, bugn Mslmanlarn yaad slamiyet, ite bu
evrelerin dini yanl anlaynn ve taklitiliinin bir rndr. Atay, bu dnemdeki yanllar
dzeltmek iin, o hususlardaki grlerini Kuran ve akl esas alarak, yanl uygulayan ok
geni toplumun tepkisini gsleme pahasna, sylemekten geri durmamtr.
VII. ATAYIN FARKLI YAKLATII SLAM KONULAR
Atayn halkn dini ve ulemann dini dedii, gnmz Mslmanlarnca inanlan
ve uygulanan kimi konularda tespit ettii yanllklara yaklamn,
ok fazla detayna
inmeden, ksa gereke ve dayanak noktalaryla sergilemeye alacaz.

VII.I. Nsih ve Mensuh Ayetler
Atay, Kurana dayal zm araylarnda maslahat kavramn ne karmaktadr.
Bu realist/pragmatist tutum, Kurann btn ayetlerinin her an ve durumda ilerliini
salamaya ve dinde evrensellik ve esneklik dncesine zemin hazrlamaya yneliktir.641
Atay, maslahat ilkesi gerei, Kurann ayetlerinin bir ksmn ilevsiz klmay imleyen neshi
reddetmekte ve bunun yerine tahsisi ne karmaktadr. Ona gre, neshin Kuranda olmamas
maslahat gereidir. Nesh, ayn zamanda tek tipletirme faaliyetidir ve hedefinde hem ayetler,
hem olaylar hem de insanlar vardr. Ataya gre Nesh ile ktrmletirilen ayetlere hayat
vermek zere ne ekilen tahsis; ayn konuya ilikin bildirimleri ieren farkl ayetlerin her
641
Atay, H. slam Yeniden Anlama, s. 153
101
birini, ayr ayr olay ve durumlara ilikin grmek ve yorumlamak demektir. Bylece
Kurann ihtiva ettii hkmlerin oalmas ve Kurann kapsamnn genilemesi arzu
edilmektedir.642 Atay buna rnek olarak Nisa 15, 16 ve Nur 2. ayetlerinin birbiri ile irtibatn
ele almakta ve yaplan yanl yorumlar da zikrederek, Ebu Mslim sfehninin yorumuna
katlmaktadr.643 Geleneksel yorumlarda bu ayetler, btnyle zina meselesine hasredilirken,
ayr ayr alndklarnda Nisa 15. ayetin kadnlarn kendi aralarndaki fuhuna yani
sevicilie/lezbiyenlie; Nisa 16. ayetin erkeklerin kendi aralarndaki fuhuna yani
homoseksellie; Nur 2. ayetin ise kadn ve erkek arasndaki fuha yani zinaya iaret ettii
ortaya kacaktr. Bu durumda sadece zina suunun hkmn karmak zere bavurulan ve
aralarnda bir nesh ilikisinin kabul edildii bu ayetlerin, ayr ayr sularn hkmlerini
ierdii tespit edilmi olacaktr.644
VII.II. Mezhepler
Atay, slam tarihinde sonralar domu olan frkalardaki ihtilaflardan Kuran azade
tutar.645 slamda iilik ve Snnilik ayrmnn olmadn, bunlarn aslnda siyasi sloganlar
olup, herkese gemiin olumsuzluklar arasnda grlmesi gerektiini ileri srer.646
Atay, snniliin bir mezhep olmadn, snniliin iinde btn mezheplerin
bulunduunu, slam din kabul eden btn mezheplerin snni ad altnda toplandn syler.
Aleviliin de, Nakibendlik, Kadirilik, Rufailik vs. gibi bir mezhep olmayp, tasavvufun
tatbikat saylan bir tarikat veya bu manada bir mezhep saylmas gerektiini ileri srer. Bu tr
mezheplerin ve tarikatlarn Mslmanlar paralamak, slam birliini bozmak amacyla, slam
dmanlarnca ortaya karld dncesindedir. Bu hususta Diyanet leri Bakanlna
byk grevler dtn de hatrlatr.647
Atay, mezheplerden nceki Mslmanln (ilk asr Mslmanl), mezhepilikten
sonraki Mslmanlktan daha onurlu ve haysiyetli olduunu, ncekilerin hr fikirli,
sonrakilerin ise kle fikirli ve takliti olduklarn syler.648 Ona gre Ahmed b. Hanbel (241
H./855 M.) zamanna kadar byk mtehitler yetimi, bunlar, Kuran esas alarak akl ile
itihatlar yaparak bir dereceye kadar baarl olmular, Hadisi Kurann temel hkmleri
dndaki feri hkmlerin aklanmasnda kullanmlar, aralarnda itihat ve fikir ayrlklar
da doal olarak karlanmtr, karlanmaldr. Ancak, bu dnemden sonra (941 H./1534 M.)
642
Atay, H. , A.g.e. , s. 155

Atay, H. , A.g.e. , s.146
644
Dzgn, . A. , A.g.e. , s. 28
645
Atay, H. , A.g.e. , s. 135
646
Atay, H. , Tarihte ve Gnmzde iilik Sempozyumu bildirisi, Ankara, 1993
647
648
Atay, H. , A.g.e. , V/25
643
102
imam mtehitlerin szleri, itihatlar esas bilgi ve hkm kabul edilmi, Kuran ve Hadise
ancak bunlar merulatrmak iin gidilmi, insanlar mezhep imamlarnn taraftarlar
tarafndan sahiplenilerek blnm ve mezhepler, almaz elik itlerle evrilmilerdir.649
Atay bu dneme mezhepilik ve taklitilik dnemi demektedir. Bu dnemde Kuran
ve hadise dnp mezhep mtehitlerinin yanl olan fikirleri dzeltilmemitir. Bunlar tevil
edilerek merulatrlmtr. Yine bu dnemde bir mezhepteki yanl bir hkm dier bir
mezhepteki doru bir hkmle dzeltilmemitir ve mezhep mensuplar birbirlerini yoldan
kmak, saptmak ve cehennemlik olmakla itham etmilerdir.650
Mezhepilik ve taklitilik siyasi idarinin ok iine yaram, bir mezhebe bal olmakla
insanlar en iyi ekilde susturulur olmulardr. Gnmzde baz mftlerin mezhepilie kar
kanlar sapklkla sulamalar da Ataya gre olduka ilgin bir durumdur. Halbuki drt
mehur mezhep imam, insanlarn hem kendilerini hem de bakalarn taklit etmekten men
ettikleri sabittir.651
Ataya gre taklit ve mezhepilik dneminin bu kadar uzun srmesinin sebebi yedi
asr iinde dnya corafyasnda slam milletlerinden daha gl siyasi bir otoritenin olmamas
ve siyasetin ilme hkmetmesindendir.652
VII.III. Tasavvuf ve Tarikatlar
Atay, hicri ikinci asrda ortaya kan, temel felsefesini dardan alp slam giysisi
giydirilen tasavvufun ve onun sonraki dnemi olup imdiye kadar gelen tarikat kurumunun,
bireyi toplumdan soyutlayarak topluma kar cephe aldran, bireyselletiren, bencilletiren,
kleletiren, bylece gerek ve toplumsal slam bask altna alp, Mslmanlar Kurandan
uzaklatran bir ilevi olduunu iddia eder. Tarikat eyhlerinin, insanla Allah arasnda
kendilerince kutsal saydklar mevkiye kendilerini bir ruhban snf edasyla oturttuklarn,
bylece insanlar boyunduruklar altna almay baardklarn, hlbuki byle bir mevkiyi
Kurann Hz. Muhammede bile vermediini syler. Yine bu eyhlerin, mritlerini Kuran
okumaktan ve onu anlamaktan uzaklatrarak her birini din cahili ve Kuran anlamaz
duruma drdklerini belirtir.653
Atay ayrca, tarih boyunca toplu halde yaayan insanlarn iinden din ileri ile uraan
ve onu meslek edinen insanlarn ortaya kp kurumsallatklarndan sz eder. Bunlarn,
insanlar zerinde otorite kurup, insanlarla Tanr arasndaki ilikiyi ynetmeyi zerlerine
649
Atay, H. , A.g.e. , V/23

651
Atay, H. , A.g.e. , V/28
652
Atay, H. , A.g.e. , V/30
653
650
103
aldklarndan, bir tr araclk yaptklarndan bahseder. Bylelerinin, her milletin diline gre
adlarla anlarak; brahman, aman, rahip, haham, papaz, veli, eyh, ermi, dede, kutup, efaati
gibi isimler aldn syler. Bu insanlar, dinin doru bilgisine sahip olamayanlarna hkim
olarak, istediklerini insanlara Allah adna yaptrrlar, onlar kle, hizmeti gibi kullanrlar der.
Onlarn kendilerini aa, baya, gnahkr gstererek affettirmeye kadir olduklarna
inandrarak smrmekte yartklarn, bu arada insanlara hem ruhi, hem de maddi tatminler
de sunduklarn, bu faydalarnn onlar daha ok smrmelerini saladndan sz eder.654
Ataya gre, Tanr tanyan ve Tanr tanmayan btn dinlerde, insanlar ile Allah
arasndaki ilikileri, balantlar dzenleyen, ayarlayan din adamlar ve rgtleri bulunmutur.
Bunlar, insann dini, ruhi gereksinmelerini kendi istek ve arzularna gre zmlemeye
gtrerek insanlar smrmekte ve Tanr aracs olarak kendilerini kutsallatrmaktadrlar. Bu
suretle insanlar, Allaha deil, kendilerine kle ve kul yaparak, insanlarn kiiliklerini kendi
boyunduruklarna sokup, zm getirmeleri gereken insanlk sorunlarn daha ok
zmszle srmekte ve ayn zamanda insanlar arasnda ayrlklar ortaya koymaktadrlar.
Allahtan bakasn kutsamak ve ona da Allahn roln vererek insanlarn Allah yerine ona
balanmalarna almak, Kurann getirdii dinin irk ve putperestlik olduunu bildirdii ve
asla kabul etmedii bir inantr. Kurana gre peygamberler de Allah ile insan arasnda arac
olamazlar. Allahtan aldklar vahyi insanlara ulatrmakla grevlidirler.655
Atayn bu konuya yaklamnn tam tersi bir tutumla tasavvufu benimseyen ve
tasavvufi tecrbenin umumi deil, hususi olduunu, her istenildii zaman tekrar
edilemeyeceini, mspet ilim yolu ile bu deruni tasavvuf tecrbesinin ispat ve kabulnn
mmkn olmadn savunanlar da vardr. Bu grte olanlar, nasl ki mspet ilime
dayanarak tasavvufi tecrbenin kabul mmkn deilse, bu yolla onun reddi de mmkn
deildir diyerek, yine de tasavvufa sarlmaktadrlar. Bunlara gre, Tasavvufi bilginin
yaknilik vasf, bu bilgiyi elde eden ve ona inanan iin geerlidir.656
Atay, slam dininin ruhban snfnn bulunmadn, dolaysyla tasavvufu ve
tarikatlarn ruhbanla soyunmalarnn slama uygun olmadn belirtir.657
Kuranda Allahn syledii gibi, Atay da, Allahn kinat insanlar iin, insanlar ve
cinleri de kendisinin bilinmesi, tannmas ve renilmesi iin yarattna inanr. Var olann bir
i yapmas gerektiini belirterek, Allahn da yaratma iini yaptna kani olmutur. Ataya
gre Allah, kinat yaratrken u kanunlar koymutur:
654

Atay. H. , A.g.e. , s. 142
656
Olguner, Fahrettin, Trk-slam Dncesi zerine, s. 77, Akademi Kitabevi, zmir, 1993
657
Atay, H. , Kurandaki lkeler, s.15
655
104
1-Canszlar iin fizik (madde) kanunlar.

2-Canllar iin biyolojik ve sosyolojik kanunlar.
3-Ruh kanunlar.
Canllardan insanlar iin koyduu sosyolojik kanunlar Atay, iki maddede inceler:
a)nsan aklyla kefedilebilecek kanunlar,
b)nsanlara peygamberler yoluyla gnderdii kanunlar.(din)
Atay, Allahn kinat yaratrken koyduu bu kanunlardan birincisi olan madde
kanunlarna insanlarn arlkl olarak yneldiini, bunda ilerlemeler kaydettiini, yaamn
kolaylatrdn, ama dier iki kanunu ihmal ettiinden, dnyada mutluluun yarsn elde
ettiini ve ruhi bunalmlara dtn belirtmektedir. Hlbuki btn bu kanunlara eit
derecede nem vererek tam mutluluu yakalayabileceini ne srmektedir.
Hicri nc asrdan itibaren, Mslmanlarn dnyay dzene koymaya gelmi olan
slam yanl anlamalar sonucu dnyay bolayp, gya ruhi, manevi mutluluu yakalama
peine dtklerinden, bylece hem dnyay ve hem de ahireti kaybettiklerinden, hayallerle
hurafelerle uyuduklarndan sz eder.658
Atay, ehristaninin Sabiileri tanmlarken, onlarn Allah ile aralarna ruhanileri
koymalarndan tr irke dtkleri tespitini hakl bulur. slamdaki tarikat eyhlerinin de
kendilerini bu duruma ykselttiklerini ve bunu Sabiilik kltrnn etkisiyle ortaya
koyduklarn, dolaysyla tarikat ve tasavvufun zt bir din sayldn syler.659
VII.IV. Hilafet
Atay Kurann, ierdii hkmlerle, bireyi topluma, toplumu da bireye feda
ettirmediini, ezdirmediini, bireyin yararnn toplumun yarar iinde korunduunu syler.
Bundan hareketle, baskc bir hilafet kurumunun meruiyetini reddeder. Hilafeti, ilkin Hz.
merin, kendisine Emirul Mminin denmesini salayarak kaldrdn, ama sonradan bu
kurumun, slam leminde Hristiyanlktaki Papalk gibi tartmasz kabul edildiini ve bu
kurumun, varlyla Mslmanlarda hr iradeyi ve zgr ilim yapmay engellediini
belirtir.660
VII.V. Mira
Atay, Hz. Muhammedin mirata yce Allah ile kar karya konumasna Kurann
izin vermediini belirtir. Ona gre sra suresi 1. ayette belirtilen, Mescid-i Haramdan,
658
Atay. H. , A.g.e. , s. 42
660
659
105
Mescid-i Aksaya ruhen yolculuk dnda, herhangi bir husus yoktur. Hz.Aie ve Muaviyede
miracn ruhen olduunu, Hz. Peygamberin Allah ile grmediini kabul etmilerdir.661
Mira olay, slam dnyasnda Hz. Muhammedin lmnden sonra, belki de Yahudilerin
mdahil olduu mitoloji yazarlarnn eseridir. Bu konudaki hadisleri Atay zayf ve Kurann
ruhuna aykr bulur. Bu mitolojinin bir paras olarak anlatlan mirata, peygamberimize
Allahn nce elli vakit namaz farz klmas, sonrasnda bunun Hz. Musann akl vermesiyle
be vakte kadar indirildiinin hikye edilmesi, Hz. Musann Hz. Muhammedden stn bir
peygamber konumuna ykseltilmesine hizmet ettiini, aslnda byle bir eyin olmadn,
namazn farziyetinin Mekkede ve Medinede inen ayetlerle gerekletiini syler.662
VII.VI. Mucize
Ataya gre peygamberlerin mucizeleri Kurana dayal olarak haktr, vardr. Ancak
Hz. Muhammedin bir tek ve en byk mucizesi Kuran- Kerimdir. Peygamberimize
atfedilerek anlatlan, Ayn ikiye blnmesi, parmandan eme gibi su aktmas, hurma
ktnn inlemesi vs. asls, uydurma hadislere dayanan birer mitolojiden ibarettir. slam
mitolojistlerinin uydurduklar mitlerle bu alanda Babil, eski Msr, Yunan mitolojilerini
glgede braktklarn savunur ve bu dncesini sr suresi 59. ayetine dayandrdn ifade
eder. Bu ayetin: Bizim seni mucizev belirtilerle birlikte gndermemizden alkoyan tek
sebep, nceki toplumlarn onlara hep yalan gzyle bakm olmalardr; nitekim Semud
kavmine uyarc-aydnlatc bir belirti olarak o dii deveyi verdik, ama onlar bunu kale
almadlar. Oysa biz bu belirtileri yalnzca korkutup uyarmak amacyla gndermiizdir
eklindeki ifadesiyle Kuran dnda Hz. Peygamberin bir mucizesinin olmadn aka
anlattn iddia eder.663
Atay, Peygamberimizin hicretinde Sevr maarasnda Hz. Ebu Bekir saklandklarnda,
maarann azna rmcein a rmesini ve an ortasna da bir gvercinin yumurtlamas
olayn da mitolojik bulur. Ona gre mrikler maaraya kp bakmamlar, oban
gndermiler, oban maaradakileri grd halde, aada haber bekleyenlere Allahn
rahmeti ve korumasyla yreine ve vicdanna bir yumuama geldiinden gerein aksini
sylemitir.664
Atay, peygamberimizin sadece Allahn rasul ve insan olduu balamnda, her eyi
bilmesinin mmkn olmadn u rnekle de ispatlamaya alr: Hudeybiye Antlamas
661
Atay, H. , slamn Siyasi Oluumu, s. 88

Atay, H. , Kurana Gre Aratrmalar, I-III/48 ; Atay, H. , slamn Siyasi Oluumu, s. 86-99
663
664
662
106
yaplm, orada Hz. Peygamber,(s.a.v) ashabna kurbanlarn kesmelerini emretmitir. Ama

kimse harekete gememekle, peygambere itaat etmeme grnts vermektedirler. adrna
fkelenerek giren peygamberimiz, ei Sevdeye:(r.a), u kavmine bir ey syle kimse
kurbann kesmeye yanamyor deyince, Sevde ona: Ey Allahn Rasul, sen onlara bir ey
syleme, hizmetine syle kurbann hazrlasn, sen kurbann kes, onlar da keseceklerdir
deyince, peygamberimiz byle yapm ve neticede durum Sevdenin dedii gibi
sonulanmtr. Atay, bu olayda Hz. Peygamberin doru hareket tarzn Sevdeden
rendiini, dolaysyla peygamberlerin normal insan olduklarn, sadece vahiy alma
zellikleriyle dier insanlardan farkllklarn vurgulamak istemektedir.665
Atay, Kuranda anlatlan mucizelerin, kinat kanunlarna zt bir ekilde veya Allahn
o kanunlarn bir an iin mlga etmesi sonucu olutuunu Kurana aykr bulur. Ona gre, bu
mucizeler de Allahn bir kanununa gre yaplmlardr. Ama bu kanun insanlar tarafndan o
an iin kefedilmemitir ve imknsz grlmektedir. Bundan dolay o anlatlan olaylar mucize
olarak kabul edilmilerdir. Aslnda Ataya gre bu mucizelerde, insanln bu olay
zmlemek iin ilmi ynden alaca alana ait bir ilahi iaret vardr. Belksn tahtnn
annda Sleyman (a.s.)n yanna gelmesi olay, belki de ileride u anda nlama zerine
alan ilim adamlar mspet sonuca ulanca daha iyi anlalacak ve mucize kabul edilmekten
kacaktr.666
VII.VII. Ana Babaya taat
Atay, Ey Muhammed, de ki, eer babalarnz dnemiyor ve bilmez kimseler
idiyseler667 ayetine dayanarak, bilgisiz ve akln iyi kullanamayan anne-babaya, dedelere,
atalara, hocalara, eyhlere, nderlere, balara ve bakanlara mutlak surette itaatin Kuranda
reddedildiini syler.668 Ataya gre, Ana-babaya, irke armalar, zorlamalar ile, Allahn
emir ve yasaklarna aykr hususlarda itaat edilmez.669
VII.VIII. Felsefe
Atay, Mslmanlarn on iki asrdr felsefeye gereken nemi vermediklerini, slam
corafyasnda bundan dolay felsefi dncenin gelimediini, filozof yetimediini syler.
Felsefeye gereken nemin verilmeyiini Atay, felsefenin dine kar olduu ve dolaysyla
dinin de felsefeye dman olmas gerektiinin zihinlere yerletirilmi olmasna balar.
665

Atay. H. , Kurana Gre Aratrmalar, V/64
667
668
669
Atay, H. , A.g.e. s. 46 ; Erdem, H. , Ahlak Felsefesi, H-Er Yaynlar, 4. Bask, Konya, 2002
666
107
Herhangi bir kiinin, sznn yanlln veya doruluunu muhakeme etmeden kabul
etmek demek olan taklitiliin, dnmeyi reten felsefeye kar kta barol oynadn
ileri sren Atay, felsefesiz bir toplumda hibir yeni fikir ve dnce de retilemeyeceini,
filozofu olmayan milletin ve dinin medeniyet kuramayacan savunur. Felsefeyi dnme
sanat olarak niteler ve slam dininin dnmeyi en byk ibadet saydn belirtir.670
VII.IX. Fikir zgrl
Atay, Trkiyede tek tip fikir ve tek dze bir dnce bulunduunu ne srer. Sa ve
solun btn fraksiyonlaryla ayn biimde ayn eyi dndklerini, ancak birinin onun
sandan, dierinin de solundan baktklarn, ayn dncenin biri lehinde, dieri aleyhinde
ke kapmaca oynadklarn, bundan dolay yanl bir fikri, tutumu, dzeltme imkn
olmadndan ikyet eder. Bunun sonucu olarak, Trkiyede ne tccarn, ne diyanetin, ne
siyasetin ve idarenin, ne ekonominin, ne ahlakn, ne de niversitelerin slahnn asrlardr
gerekleemediini syler. nk alternatif fikir retmek dinen haram, kanunen yasak,
siyaseten vatan hainlii, idarece isyan saylmaktadr, der. Atay btn bunlardan ikyetidir
ve o, fikir hrriyetinden yanadr. Ancak bu hrriyetin, toplumda olumsuzluklar istismar
ederek, ykc bir mahiyete brnmesinin tedbirinin alnmas gerektiini belirtir.671
VII.X. Din retimi
Ataya gre, din dersleri ilkokul birinci snftan balatlmaldr. Ortaokul ve lisede din
kltr dersinden ayr olarak, bir saat Kuran tercmesi, anlam dersi konmaldr. Bylece
genler dini ana kaynaktan renebilecek, hurafeler ortadan kalkacak, imam hatip liselerine
rabet de ortadan kalkacaktr. Kuran kurslar da zlmesi gereken sorunlardan biridir. Yz
binlerce ocuk ve gen, burada drt senesini geirip, Kuran ezberleyip papaan gibi
okumaktadrlar. Bunun dine faydasnn ne olduu zerinde dnme zaman gelip gemitir.
Ataya gre Mslmanlarn ilerleyebilmeleri iin, din diye uyduklar on iki asr nceki
fakihlerin sz, anlay ve itihatlarndan kurtulmalar gerekir. nk fkhta demokrasi, fikir
hrriyeti, din hrriyeti yoktur. Bunu yapabilmek ise, Kurana dnp, onu aa uygun bir
ekilde anlayp yeni bir din anlay gelitirmekle mmkndr.672
Atay, dinin ve din eitiminin nemsenmesinden yanadr. Bu tavrn yalnzca lkemizle
snrl kalmayp slam memleketlerine de sirayet etmesini arzular. slam dnyasnn ve de
Trkiyenin eer gelimek istiyorlarsa, din eitimine gerekli nemi vermek zorunda
670
Atay, H. , Kurana Gre Aratrmalar I-III/123

Atay, H. , A.g.e. I-III/129 ; Atay, H. , Cehaletin Tahsili, s. 194
672
671
108
olduklarn vurgular. O, din retiminde tarihi gelenein tesirinde kalnarak memleketimizde

din retimi meselesinin zlemeyeceine de inanr.673
VII.XI. Laiklik
Atay, laiklik kelimesine din adam olmayan anlamn verir. Laiklii batnn icat
ettiini, ama asrlar getii halde hala kendine uyduramadn, nk Hristiyanlkta din
adamnn mutlak varlndan dolay, Batnn laikliinin ok zor ve imknsz olduundan sz
eder. Ama Atay, slama gre laiklii formle etmek mmkndr der. nk slamda din
adam, ruhbanlk yoktur, dini emirleri yerine getirmede Mslmanlara yardmc olacak din
grevlileri vardr. Ataya gre slami literatrde yaplan din ilimleri-dnya ilimleri, din ileridnya ileri ayrm da yanltr. Her i dnyada yaplr ve dnya iidir. Bu dnya da yaplan
her iin ahirette karl vardr. Mesela namaz din iidir, hasta muayene etmek dnya iidir
demek tamamen yanltr. yle zaman olur ki namaz klmak gnah, laboratuarda deney
yapmak ibadet saylabilir. Bu insana aittir ve onun niyetine baldr. Ataya gre eriat din
olarak alglanr ve laiklie zt bir konuma yerletirilirse, dini kabul eden laiklii kabul
edemez. nk iki zt bir arada bulunamaz. Laiklik eriata zt ise, laik olan da dini kabul
edemez. Hem dindar hem laik olabilmek iin, eriatn din olup olmadn, eriat ve dinin ne
olduunu, laikliin ne olduunu ve dinle nerede uyutuunu veya uyumadn anlatmak
gerekir. Bunu yapmak iin fikir hrriyetine ve fikir retmeye izin vermek arttr. Bu hrriyet
ve izin olmazsa kargaa srer gider.674
Atay, Hz. Peygamberin yapt ileri ve verdii hkmlerde bir snflandrmaya
gitmektedir. Buna gre, Hz. Peygamberin; peygamber olarak, devlet bakan olarak, kad
olarak ve mft olarak hkmler verdiini ifade etmektedir. Hz. Peygamberin kad olarak
verdii hkmler tikel hkmlerdir, hkme konu olan ahsn zel durumuna ilikindir ve
bakalarn balayc zellii yoktur. Peygamber olarak syledikleri dinle ilgilidir ve bunlar
uygulamalar konusunda insanlara bask yapamaz. Bunlarn uygulanmas insanlarn vicdanna
braklmtr. Devlete ve ynetime baka bir ifadeyle organizasyona ait iler ise vicdani deil,
icbrdir ve devlet, kurum ve kurallaryla bu hkmlerin iletilmesini salamak
durumundadr. Bu tasniften hareket eden Atay, slamn dnya grnn din-devlet
ayrmna, yani laiklie imkn verdiini sylemektedir. Devlete/ynetime ait btn ilerin
kontrol edilebilmesi ve ynetenlerin eletirilebilmesi bu ayrm ile mmkndr. Ataya gre
dinin, devleti Allah adna idare ettiklerini syleyen ve dini sadece kendi ynetimlerinin
673
674
Atay, H. , Osmanllarda Yksek Din Eitimi, s. 14

Geni bilgi iin bkz. Atay, H. , A.g.e. , I-III/130 ; Atay, H. Cehaletin Tahsili, s. 191
109
devamn salayan bir payanda olarak kullanan ad halife, sultan, kral, vs. ne olursa olsun,
btn ynetenlerin tahakkmnden kurtarlmas bu ayrm ile mmkndr.675
Ataya gre, Kurann dnya grnn imkn verdii bu laiklik, sadece din ve devlet
ilerinin ayrlmas anlamnda deil, din hrriyeti ve dinde hrriyet kavramlarn da
kapsamaktadr. Laiklik ve dinde hrriyet arasndaki ilikiyi irdelerken Atay, bir ayrm
yapmaktadr:
Kurann slam
: Kurann slam iinde din hrriyetine yer vardr.
Ulemann slam
: Ulemann slam iinde din hrriyetine yer yoktur
Halkn/Avamn slam
: Halkn slam iinde de din hrriyetine yer yoktur.
Atayn dikkat ektii bir nokta da, slamn dnya grnn din-dnya ayrmna
(seklerizm) imkn vermediidir. Zr, dinsel bir renk ve ierik tayan btn terim ve
kavramlar dnyada aktelleirler ve dnyada mr sren bir insann, her alandaki hareket
hattnn doru bir rotada yrmesine imkan verirler.676
Atay kzlarn balarnn resmi dairelerde ve okullarda atrlmasnn laikliin gerei
olmadn, bunun laikilik olduunu ifade eder. Gnmzde laiklii slam dmanl olarak
uygulayanlarn bu uygulamalarn, geleneki veya dar grl Mslmanlarn glenip
idareye hkim olmalar halinde, btn insanlara dar grl dini yaptrm uygulayacaklar
endiesiyle yaptklarn ne srer. Belki bunda hakl olduklarn da syler. Atay Kurann
verdii din hrriyetinin, herhangi bir tr laikliin verdii din hrriyetinden daha geni
olduunu iddia eder. Ayrca Atay, mezheplerin din hrriyetini kstladn da savunur.677
VII.XII. Cizye
Atay, slam dinini kabul etmeyenlerden alnmas Kuranda emredilen678 Cizyeyi,
kfirlerin can ve mal gvenliini salamay taahht etmi bulunan slam ordusunun, askeri
hizmeti karlnda alnan bir bedel olarak yorumlar.679
VII.XIII. Kadn Sesinin Haraml
Atay, kadnn sesinin, nikhlanabilecek yabanc erkee haram olduunu iddia
edenlerin Kuran' anlamadklarn ne srer ve buna u ayeti delil gsterir; Ey kadnlar!
Konumalarnzda krtmayn, drst, ciddi, saygl szlerle konuun.680 Bu ayette kadnlarn
675
Dzgn, . A. , A.g.e. , s. 23
Dzgn, . A. , A.g.e. , s. 24
677
678
Kuran Kerim, Tevbe, 29
679
Rainer, Hermann, (eviren H.Fehmi Atay) Kuran Okumak, Frankfurter Allgemene Zetung, 17/04/2002,
http://www.huseyinatay.com
680
Kuran Kerim, Ahzab, 32-33
676
110
seslerinin yasaklanmadn ancak, baya, adi ve tahrik edici, kadnl pazarlayacak gibi sz
sylemeleri yasaklandn syler. Doru, ciddi, erefli ve tabii bilinen sesleriyle
konumalarnda bir saknca olmadn belirtir. Kadnlarn sesleri ve ses tonlar ile ilgili bu
ayetin, erkekler iin de geerli olduunu ne srer.681
VII.XIV. Kadnn ahitlii
Atay, zamanmzda slam dmanlarnn, dinimizi ve Kuran ktlemek ve insanlarn
zihinlerini bulandrmak iin, Kurann ahitlik hususunda, iki kadn bir erkee denk tuttuunu
ileri srmeleriyle, slamn, kadn erkekten aa bir varlk kabul ettiinden bahisle, dinimize
saldrdklarndan bahseder. Ayn saldrganlarn, Hz Peygambere isnat edilen bir hadiste de,
Hz. Peygamberin kadnlarn akllar ksa ve dinlerinin yarm olduunu sylediini ne
srerek, Hz. Muhammedin kadnla hakaret ettiini iddia edip, peygamberliini inkr etmek
istediklerini syler.
Atay bunun doru olmadn u ekilde aklar: Kuran'da kadnln erkeklikten daha
az deerde ve erefte olduunu bildiren hibir ayet yoktur. ki kadnn bir erkee ahit
tutulmas, yalnz tek bir yerde ve mali, ticari bir ilemdedir. Burada kadnn kadnl sz
konusu deil, unutabilecei ihtimali zikredilmektedir. Demek ki hkm unutkanlk zerinde
kurulduuna gre, unutkanlk da insan olarak yalnz kadnn bir nitelii olmadna gre,
erkek de insan olarak unutma niteliine maruz kaldna gre, unutkan olan iki erkek de bir
erkee denk olarak ancak ahit olabilir. Kuran'da erkek sigasyla gelen namaz, oru, hac ve
dier dini emir ve yasaklar bu ilkeye gre kadnlara da aittir. Bununla ilgili olarak unu da
syleyebiliriz. Kadnlarn, erkeklerle konuurken normal ve tabii sesleriyle konumalar ve
erkeklerin kalplerini ekecek ve elecek ekilde ses tonlarn deitirmemeleriyle ilgili
hkm, erkeklere de ait olup, onlarn da ses tonlaryla kadnlarn kalplerini elmemeleri ve
normal, tabii sesle konumalar emredilmektedir. Burada da u kural geerlidir: zel durumda
bir hkmn, daha ok hangi cinste bulunma ihtimali varsa, o zikredilir ve teki cinse de amil
olur. Kadnlarn mali ilerle fazla uramamalarndan dolay, daha ok yanlma ihtimali
bulunduuna ve kadnn sesinin daha ok ekici olabileceine gre hkm verilmi, ama teki
cins de ayn hkme tabi tutulmutur.682
Atay, ahitlikte iki kadnn bir erkee eit tutulmas683 hususunun, Kurann
felsefesine aykr olduunu, ilgili ayetin bunu ne srmedeki illetinin unutmadan
kaynaklandn ileri srmtr. Ayn unutkanlk, mali ve ticari ilemlerde erkeklerde vaki
681

683
Hatibolu, M.Said, (Sohbet) slamn Aktel Deeri, Umran Dergisi, Haziran, Ankara, 1998
682
111
ise, onlardan da iki ahit getirilmesi gerektiini syler. Atay burada, kadn kadnlndan
dolay kmseme veya erkeklerden daha aa bir dereceye indirme gayesinin Kuranda
bulunmadn ifade eder.684
VII.XV. Hayzl Kadnn Orucu
Atay, hayzl kadnn bu durumunun, bir hastalk ve zr olduunu, onlarn ramazan
aynda bu hastalk ve zrleri kendilerine sknt veriyorsa, orularn ramazan dnda salkl
gnlerinde tutmalar gerektiini, eer kadnlarn bu durumunun kendilerine sknt ve eziyet
vermeme durumu varsa veya bu kadnlar isterlerse, ramazan aynda orularn
tutabileceklerini belirtmitir.685
VII.XVI. Mslman Kzlarn Ehl-i Kitap Erkeklerle Evlenmesi
Atay, Fkhta meknn, toplumun ve artlarn deimesiyle fkh hkmlerin
deiecei ynnde bir kural bulunduunu belirtir. Bu kural, Amerikadaki Mslman
erkeklerin Hristiyan kzlarla evlenmelerinden dolay, Mslman kzlarn evde kaldklar
sorununa uygulayarak, Mslman kzlarn da Amerikadaki veya bu durumdaki toplumlardaki
Yahudi ve Hristiyan erkekleriyle evlenebilecekleri ynnde gr bildirmitir. Bu grne
de unlar dayanak yapmtr.686
1. Bekrlk ok ikencelidir. slam dini insanlara ikence ektirmek iin gelmemitir.
Bir insann lnceye kadar bekr kalmas slam'n ho grmedii bir tutumdur. Burada
kastedilen namuslu bekrdr, herkesi namuslu kabul etmeye ve namuslu kalmasn salamaya
slam en byk dikkati gsterir.
2. Kuran- Kerim'de, ehli kitap erkekleriyle evlenilmez diye ak bir ayet de yoktur.
Evlenme, mtehitlerin itihatlarna ve zamann artlarna gre verilmi sosyal bir hkmdr.
Nikh ynnde yaplan akitte bir eksiklik meydana getirmez. Hristiyan kadnla evlenmedeki
nikh akdinde bir bozukluk olmad gibi.
3. Ei Mslman olan bir Yahudi veya Hristiyan, slamla sempati duyabilir veya
byle bir uur kazanlabilir. Mslman kzdan da Mslmanlk kaybolmu saylmaz.
4. Gayr-i Mslimle evlenen Mslman kz, eer dinini biliyor ve onun uurunda ise
onu ocuklarna, etrafna ve hatta kocasna alayabilir. Ama dininden hi bir haberi yoksa,
ona aldr etmiyorsa, zaten kaybedilmi bir insan gcdr. Ama unu da unutmamal ki,
684

A.g.e. , I-III/28
686
685
112
byle bir kimse belki de psiko-sosyal sebeplerle eski aidiyetini daha ok arar ve ona
balanabilir.
5. slam insanlara dnya ve ahiret saadeti, huzuru getiren bir din olduundan, Atay
byle bir fetva vermitir. O, slam'n, insanlara maddi ve manevi sknt ektirmek iin
gelmediini, onlarn huzurunu karmak, Allah'n yaratt tabii haklardan mahrum etmek iin
hkmler koymadn bildiini ve buna inandn syler.
6. slam, dier dinlerin ve milletlerin nikhlarn ve bu nikha bal neseplerin
sbutunu kabul eder. Nikh akdinin sal ve shhati hususunda din art yoktur. Din ancak,
sosyal adan bir n art olabilir. slam limi yalnz kendi problemini deil, btn insanlarn
ve Mslmanlarn problemlerini de zmeyi dnmek zorundadr. Bakas da zm
getirsin, hangisi daha kolay uygulanabilirse, o uygulansn. Belki de her bir zm bir aileye
ve bir duruma daha uygun der. Yabanclarla evlenme bir insan kaybedip etmeme
sorunundan ayr olarak bir insan gc kazanp kazanmama ynnden de dnlmelidir.
VII.XVII. Kurana Gre Boanma
Atay, Fkh kitaplarnn boanma meselesini kmaza soktuklarn, Kuran'a gre
boanma konusunda yegne gerekenin geimsizlik olduunu syler. Geimsizlik ortaya
knca, boanmaya u artla gidileceini ifade eder.687
1-Her iki taraftan kar-koca raz olacaklar birer hakem tayin ederler. Bunlar
uyumazl gidermeye alr.688 Ortaya kan geimsizlik bylece zlr.
2. Eer uyuma salanamazsa ve geimsizlik giderilemezse durum kadya (hkime)
intikal eder ve iki ahidin huzurunda boanmaya karar verilir.689 Kurann getirdii boanma
sebebi ve yntemi bu kadar ak ve seik olup, buna ters den fkhn btn hkmlerinin
geersizliini savunur. Atay, ayrca Kuran- Kerimde ayn kar-kocaya, iki defa boanp
defa evlenme hakk tanndn, nc boanmadan sonra kar kocann tekrar evlenmesinin
arta balandn syler. Bu defa boanma ise, Kurana gre olan geimsizlikten doan,
ayr ayr zamanlarda vuku bulan boanma olacaktr. Ayr ayr olmas, boanp tekrar
evlenmenin gereidir. Yani defa nikh vuku bulacaktr. Birinci nikh ilk olandr. kinci
nikh, hkimin huzurunda iki ahidin tanklnda birinci boanmadan sonradr. nc nikh
ise ayn ekilde ikinci boanmadan sonradr. Artk nc boanmadan sonra tekrar
nikhlanmak arta balanmtr. Ama Ataya gre drdnc nikh, kesinlikle hulle denilen
687
Atay, H. , A.g.e. , s. 20
Kuran Kerim, Nisa Suresi, 35
689
Kuran Kerim, Talak Suresi, 2 ; Atay, H. , A.g.e. , s. 21
688
113
rezaletle falan olamaz. Kurann drdnc nikhlanmay arta balamasnn felsefesi ve

gayesi balamnda unlar syler:690
1. Aile messesesi, insan varl bakmndan nemlidir. ocuklarn domas,
bymesi, yetimesi, btn insanln tarih boyunca olagelen bir sorunudur. Her millet
bununla megul olmutur ve buna devam etmektedir. nsanln saadeti, insanlar iyi ve gzel
yetitirmekle mmkndr. Bu salam, dzenli ve huzurlu bir aile ortamnda mevcut olabilir.
Aile, kadn ve erkekten ibaret olan ekirdek sosyal bir yapdr. ki de bir sarsnt geirmesi,
iindekileri huzursuz ve tedirgin eder, kararsz klabilir. Bunun iin, eer huzursuzluk ve
tedirginlik temelde ve taraflardan birinde veya ikisinde olursa, binada fazla hasar yapmadan o
temelleri deitirmeye imkn ve izin verilmitir. Bu da boanmadr.
2. Ancak boanmann da her zaman, yazboz tahtasna dnmeden defa yaplan,
nizaml, sreli denemelerle sabit olmutur ki, evlilik devam etmiyor. Kuran, defa denemeyi
yeterli bulur. defa mahkemede boanmadan sonra, tekrar evlenmeyi arta balyor. Bu art
udur:
Hibir art ve art niyet olmadan, kadnn baka biriyle temelli olarak evlenmesidir.
Buradaki temelli sz, eski kocasna dnme niyeti ve muvazaa (dankl) art
olmamasdr. Bu ekilde dankl olan nikh caiz olmayp zina sayld iin, byle bir nikh
geersizdir.
Kadn baka erkekle evlenince, erkeklerin huyunu, suyunu renmi ve erkekler
hakknda tecrbe elde etmitir. kinci kocas ile birincisi arasnda mukayese yapacak
tecrbeye sahip olmutur. kinci kocas lr veya meru bir sebepten dolay ondan boanrsa,
birinci kocasyla geinebileceine kanaat getirmi ve kesin karar vermi olmak artyla,
birinci kocasyla drdnc kez evlenebilir.691
3. Hz Peygamber zamannda boanma say bakmndan ayr ayr zamanlarda defa
idi. Bu boanma, Hz mer, zamannda sz ile bir anda boamay hemen uygulamaya
koydu.692 Ehl-i snnetin mezhepleri bunu Allah'n sz gibi kabul edip, bu gr ve itihad
desteklemek hususunda bin dereden su getirdiler. Hz mer'in bu itihadnda ilk dnemlerde
ne derece baarl olduunu bilmiyoruz. Ama drdnc asrdan sonra, Mslmanlarn bana
byk felaketler getirdiini ve gayri ahlaki toplum facialarna sebep olduunu, fkh
kitaplarndaki
tartmalardan,
yollar
aramalarndan
ve
bunlarla
baar
gsterememelerinden anlamak mmkndr. Bu konuda baarnn srr, Hz mer'in itihadn
690
Atay, H. , A.g.e. , s. 21
Kuran Kerim, Bakara Suresi, 229, 230 ; Atay, H. , A.g.e. , s. 22
692
Atay, H. , A.g.e. , s. 22
691
114
hie saymak ve onu reddetmektir. Atay, bn-i Teymiyyenin de byle yaptn ama kimsenin
bunu kabule yanamadn syler.693
Atay, Fkhta boamann erkein elinde olduunun itirazsz bir hkm olarak iddia
edilmesini temelden yanl bulur. Boanma kadnn da elinde deildir. Kar kocadan her biri
boanma isteyebilir. ki hakemin ve boanmada iki ahidin art koulmas boamann erkein
iki duda arasnda olmadnn en ak delili saylmaldr.694
VIII. ATAY VE DNDE REFORM DNCES
Hseyin Atay, Dinde Reform adl kitabnda reformu yle tanmlyor: Deitirmek
deil dzeltmek, slah etmek, yararl bir i yapmaktr. Reform ve itihat yapmak,
kaytsz ve artsz dnmekle olur. Kt ynde deitirmeye ve bozmaya reform denmez;
ona deform denir. slamda reform yapmaya itihat denir. Bundan dolay her mtehit
reformcudur. nce dini reform yapacaz.695
Bu ifadelerden Atayn dinde bir reform yapma taraftar olduu aka anlalmaktadr.
Ataya gre, slam dncesi asrlardr donuklap kalm ve slam dini ile badar bir
taraf kalmamtr.696 Yine Atay, slam dnyasnn ilerlemesi, slamiyetin esaslarnn iyi
bilinmesi ile mmkn olabilecektir697 diyerek slam dnyasnda bir geri kalmln
vurgusunu yapmaktadr. Eer byle bir ey varsa ki var olduu ortadadr, o halde bu geri
kalmln neden veya nedenlerini de aratrmak, bulmak ve zm retmek kanlmazdr.
Atay, btn slam dnyasna mahsus olan bu geri kalmln, dini yanl anlamann
bir sonucu olarak grdnden, o, dzeltmeyi, slah etmeyi bir grev sayar. Gemi
zamanlarn kltrel, ilmi, siyasi ve itimai art ve seviyesine gre anlatlm olan slam
dininin, eksik ve yetersiz bir ekilde, ou kez yanl bir anlam ve tasvir iinde sunulduunu
ileri srer.698 Ona gre Kuran ve hadisleri, deien ve gelien ilimlere, artlara ve
anlaylara gre, ilmi yntemlerle yeniden anlamak gerekir. Byle yaplrsa din hayatta
tutulabilir, yaayabilir.699
Ataya gre, slamda yeni bir anlay ortaya karmann ve geleneksel dnme
biiminin tahakkmnden kurtulmann ilk art, din (eriat) ve kltr (fkh) arasnda bir
ayrma gitmektir. Dier dinlerdekinin aksine slamda din ve kltr birbirinden ayrmak
693
Atay, H. , A.g.e. , s. 23
695
Atay, H. Kurana Gre Aratrmalar, V/48 ; http://www.tumgazeteler.com
696
Atay, H. , Kuranda man Esaslar, s.7 ; Atay, H. , Cehaletin Tahsili, s. 159
697
698
Atay, H. , Kurana Gre Aratrmalar, V/47 ; Atay, H. , Osmanllarda Yksek Din Eitimi, s. 11
699
694
115
kolaydr. Din, akl ve Kurandan ibarettir.700 Din kltr ise, Kuran aklayan hadiste
anlatlan ilkeler ve din namna konuanlarn, dini kaynaa dayanarak fikir beyan eden ve
hkm karanlarn fikir ve szleridir. Bylece slamda ilahi unsur ile insani olan, yani din
ile kltr ayrmak mmkn olur. lahi unsur zaman ve mekn akn olarak devam eder.
nsani unsur ise zaman ve mekna baldr. Onun snr ile snrldr, snrnn sonuna gelince
hkm ve hkm sahas sona erer. Bundan dolay Mecellede (Madde 39) zamann
deimesi ile hkm de deiir denmitir.701
Kurann dnda kalan btn sz, fikir ve itihatlarn din sahasnn dna, dinin
kltr sahasna ait olduunu ne sren Ataya gre, Hz. Peygamberin szleri, itihatlar,
snnetleri ve zamanlarnda sahabenin ve zellikle drt halifenin sz ve itihatlar, mezhep
kurmu veya kurmam imam ve mtehitlerin, dier btn limlerin ileri srdkleri fikirler,
syledikleri szler ve yaptklar itihatlar hep din kltrn meydana getirir. Fkh bu din
kltrnn bir blmn, hukuk ksmn tekil eder.702 Zaman ve meknla kaytl olan bu
kltrn, zaman amna uram olduunu dndmz bir hkmn kaldrmak
mmkndr ve bunun iin nce bu hkmn kaynann eri mi (Kurana ve sahih hadise
dayal), yoksa fkh mi (bilginlerin itihadna dayal) olduu tespit edilmeli, sonra, hkm
ister eri isterse fkhi olsun, gerekesi yani sebep ve hikmeti aratrlmal, artlar ayrca
deerlendirilmeli ve tespit edilmelidir. Daha sonra da hkmn uygulanmaya konduu andan
itibaren tartlp deitirilmesi dnld zamana kadar geen sre iinde nasl
uyguland ve tatbiki esnasnda ortaya kan mahzurlar ve faydalar incelenip
deerlendirilerek grevini yapp yapamad anlalmal, tadile ve deiiklie urayp
uramad tespit edilmelidir. Son olarak ise yeni hkmn kaynann, gerekesi, sebebi ve
dinin dier ana ilkelerine uygunluu aratrlarak tespit edilmeli, faydas, hikmeti, doruluu
ve geerlilii ortaya konmaldr. sabetli olduu anlalan yeni hkm ilan edilerek, milletin
uygulamasna sunulmaldr.703
Gerekletirmeye alt dinde reformun kapsn eletirel dnce ile aralamaya
alan Atay, eserlerinde ve konumalarnda zaman zaman, aslnda reddettii gemi
referanslara da bavurur. Onun bu uygulamasn, Prof. Dr. aban Ali Dzgn, eletirel
dncesine gelebilecek olan toplumsal muhalefetin ve tepkinin iddetini azaltmaya ynelik
olarak deerlendirmektedir.704
700
Atay, H. , Kurana Gre Aratrmalar, V/48

Dzgn, . A. , A.g.e. , s. 29
702
Atay, H. , slam Yeniden Anlama, s. 56 ; Atay, H. Kurana Gre Aratrmalar, V/47
703
Dzgn, . A. , A.g.e. , s. 30
704
Dzgn, . A. , A.g.e. , s. 30
701
116
Atay, Kur'an'n evirisini drdnc defa yapyorum. Beinciye gerek olup olmadn
imdi bilemem. Kur'an'n kelimelerini olduu gibi, Arapa'da ierdikleri anlamlar Trke'nin
iine sindirerek vermeye altm. Herkesin kolayca anlayabilecei kelime ve sluba nem
verdim. Kur'an' tefsir etmeyi dnmedim. Kur'an' bir kii batan sona tefsir edemez. Her
ayetin tefsiri onun konusunun uzmanna aittir ve uzmann hakkdr. Bilimin de dinin de insana
ykledii grev budur. Ben bilgi ve uzmanlk alanmla ilgili ayetleri kitap ve makalelerimde
akladm. Onlar benim tefsirim saylr. Bylesi bana daha ok bilim zgrl vermitir705
ifadeleriyle Kurann srekli okunarak, an veya zamann ulat bilimsel ve ilmi seviye
ile insan aklnn gelimesine paralel olarak yeniden anlalmas ve anlatlmas gerektiini
gsterircesine evirisinin drdncsn yapma gerekesini ortaya koyar. Tefsir ilmindeki bir
kiinin batan sona Kuran tefsir etme eklindeki geleneksel yaklama da aykr bir tavr
sergiler.
Dinde reforma gereke olarak slam dnyasnn ve de zellikle Trkiyenin yanl din
anlay yznden kalknamam olmasn gsteren Atay, buna ilaveten idarenin de bu sonuta
pay bulunduunu, devletin de bu konuda u hatalarnn bulunduunu ifade ederek siyasilere
gnderme yapar:
1-Bireyin sz, irade ve i hrriyetinden idarelerce yoksun braklmas,
2-Laiklik ve demokrasinin siyasilerin keyiflerine gre iletilmesi,
3-Toplumun
bireyi
serbest
brakmamas
ve
bunun
sonucu
olarak bireyin
geliememesinden dolay toplumun da geliememesi.

Atay, bireyin gelimesi iin, onun ruhi derinliklerine etki eden dinin slah edilmesi
gerektiini syleyerek, dinin slahnn da Kuran yeniden anlamakla mmkn olabileceini
ne srer. Kuran yeniden anlayan birey ve toplumun, gnmzn deerlerini, retim,
eitim, ekonomi, siyasi ve idari slahatnda temelli zmlere ulalabileceini savunur.706
Atay, reformcu anlayna model olarak sahabelerden Hz. meri alr. Ona gre
slamda en byk inklp/mceddit (yeniliki) Hz. merdir. Hz. merin yapt
yenilikler, bir Fransz veya ngiliz ya da Alman Mslman tarafndan kaleme alnm
olsayd, yazar onlara Hz. merin reformlar, derdi. merin Zekt konusunda, boanma
konusunda verdii kararlar Kurana aykr gibi gzkse de, aslnda Kurann maksadna
uygundur.
Atay, biz nce dini reformu yapacaz, ilmi reform arkasndan gelecek szyle her
alanda reform gerektiinin sinyalini vermektedir. Ona gre slam dnyasnda ve Trkiyede
705
706
Atay, Hseyin, Kuran Trke eviri, nsz, Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 2003
Atay, Hseyin, Kurandaki lkeler, S.21
117
modernistler halk tarafndan da, devlet tarafndan da desteklenmedi, ksteklendi ve halen de

kstekleniyor. Dini yenilenmenin nnde dini engel bulunmaktadr:
1-Uydurma hadisler, mevzu ve zayf hadis kltr.
2-Tasavvuf ve tarikat kltr.
3-Fkh taklitileri. Mslmanlar bu yollardan kurtarmak, ancak dinde reformla,
Kuran yoluna evirmekle mmkn olur.707 Reform yapmak bilgi sorunu olmaktan ok,
zihniyetle ilgilidir. Dzeltme arttr.
Atay, ilk olarak dinin dzeltilmesi gereken fkh hkmlerini sralayarak bunlar krk
alt madde halinde sralar. Bunlardan bazlar unlardr:708 Boanma erkein elinde deildir,
mahkeme iledir. Kadnn da boanma hakk vardr, mahkeme iledir. Kuranda kadn dvme
yoktur. Kuranda mira olay yoktur. Kuranda kadere iman yoktur. Kuranda erkek
kadndan daha erdemli deildir. Kuranda efaat yoktur. Kuranda kadnlarn altklar
kendilerinindir. Kuranda boanmann tek nedeni geimsizliktir. Kuranda idare sistemi
radr. Farz namazlarn kazas yok, tvbesi vardr. Kadnlarn ba ak, Kuran okumalar,
namaz klmalar caizdir . Ba rtmek, namazla ilgili deildir. Hz. sa lmtr, tekrar
gelmeyecektir. slamda mehdi inanc yoktur. slam inancnda deccal yoktur, ama her ulusu
dren, fsk, fcir ve deccaller zaman zaman kabilir. Kadnlar ee kemiinden
yaratlmamlardr. Kuranda ecinselliin hkm bulunmamaktadr. Guslde aza, burna su
vermek gerekmez. Oruta kefaret yoktur. Kuranda slam ve iman ayrdr. Tvbe kefaretten
daha byk cezadr. slamn din bilgisi kayna akl ve Kurandr.709 slamn art be
deildir, Kurann btn emirleri slamn artdr. Kurana gidip fkhn, tasavvufun,
kelamn, hkm ve kurallarn gzden geirip deitirmenin temel kural udur: Gnmzn
artlarna gre ayetleri insann, toplumun, yararna gre yorumlamaktr. Kurann amac
insann yarardr.710
707
Geni bilgi iin bkz. Atay, H. Kurana Gre Aratrmalar, V/35-48

Atay, H. Kurana Gre Aratrmalar, I-III, IV, V, indekiler ; http://www.tumgazeteler.com
709
Atay, H. , A.g.e. , V/48
710
http://www.tumgazeteler.com ; Gndem, Mehmet, Milliyet Gazetesi, 18/02/2004
708
118
IX. ATAYA GRE TRK DEVLETNN KALKINMASINDA DNN ROL

Atay, dini, gereklilik asndan insanln olmazsa olmaz olarak nitelerken, kastettii din
slamdr. slam derken de demek istedii Kuran slmdr. Bir dnr ve Mslman
sorumluluuyla Atay, yrekten sevdii lkesinin, milletinin ve devletinin gelimesi, kalknmas,
glenmesi ve ilerlemesi iin rpnr, gr ve nerilerini ilgililere arz eder.711
Ona gre, tarihi, medeni milletler deitirir, temel dinamik rampas din olan
medeniyeti de, devlet deil, millet kurar. Trkiye Cumhuriyeti devletinin kalknmas,
glenmesi, ilerlemesi, halknn da gelimi bir medeniyet kurabilmesi iin, devlet
idarecilerinin yapmas gereken birtakm dzenlemeler vardr. Atay bunlar bir bir sralar.712
Biz buraya din ile ilgili olan ksmlar almakla yetineceiz.
ncelikle Atay, dinin; zgr dncenin gelimesini, ifade hrriyetinin salanmasn,
dnceden korkulmamas gerektiini nemsediini, fikirlerin ancak byle retilebileceini,
devlet yneticilerinden bu ynde dzenlemeler yapmalarn ister. Dnmenin yasaklanmas
durumunda zihnin tembelleeceini ve insann dnemeyen, emirle hareket eden bir robot olup
kacan savunur.713 lkemizde 1776 ylndan bu yana dnmenin ve dnceyi ifade etmenin
nne konan engellerden dolay kalknmann gerekleemediini, hlbuki bu ynde zgrlkler
lkesi Japonyaya bakldnda; 1868 ylnda kalknmaya balayp, 1905de kalknd; 1914
savanda yenilip 1940da tekrar kalknd; 1945de yenilip 1980de tekrar kalknd; 110 ylda
defa yklp kalkndn ve imdi dnyann byk devletleri arasnda yerini aldn belirtir.
Trkiyenin ise, 1776 ylnda kalknmaya balad, 1839da bu hamlesini yeniledii, 1923 ylnda
tekrar bir kalknma hamlesi yapt halde, 230 yldr Japonyadan farkl olarak dnyann en eski
medeniyetleri zerinde, alt yzyl hkm srm bir devletin mirasyedisi olmasna ramen
kalknamadn syler. Atay burada, eer bu millete soru sorma ve dnme zgrl verilmi
ve retilmi olsayd, dnr ve imdiye kadar drt defa kalknrd demektedir.714
Atay, 1776dan 2000 ylna kadar, devlet ve hkmetlerin milleti kenara iteklediini ve
millete dayanmadan, onun dinamiklerini hor grerek kendi bana kalknmaya ve medeniyete
yetimeye kalktn, ama baaramadn syler. Geri kalm milletlerin hep tarihte yaayp,
atalarnn yaptklar ile vndklerini, onlar kutsallatrp bayramlarn yaptklarn, ocuklar gibi
sevinip ne yapacaklarn dnemediklerini ne srer. nk dnmenin onlara yasaklandn,
dnmemenin ise hem halka, hem de idare edenlere rahatlk saladn iddia eder. anl
711
03/04/2008 gn yaplan grmede ifade edilmi, gzlenmitir. ; Ayrca Bkz. Atay, Hseyin, Medeniyeti Sivil
Toplum Kurar, (Makale) 11.05.2006, http://www.islamdunyasi.com
712
Atay. H. , Cehaletin Tahsili, s. 194, 201
713
Atay, Hseyin, Medeniyeti Sivil Toplum Kurar.
714
Atay, H. , A.g.e.
119
tarihlerinin, kendilerini dolap beygiri gibi evirip evirdiinden, hep olduklar yerde dnp
durduklarn tespit eder. Bunda milletin deil, devletin ve onun gizli, aikre destekilerinin
kabahatli olduunu belirtir. nk onlarn, milleti serbest ve rahat brakmadklarn, milleti,
devleti ykacak diye, tekmeleyip, itekleyip, bask altnda tuttuklarn syler. Aslnda yklacak
olann, bu destekilerin kendi karlar olduunu dnr.715
Atay, Kurann anlatt dinin insan iin, insann hizmetinde olduunu, insann din iin
olmadn, bin yldan beri Mslman kltrnn bunu tersine evirip, insan dinin hizmetine
verdiini sylemektedir. Ayn kltrn bir yanl daha yaparak millet, devlet iindir fikrini
kabul ettiini ve bunun devletimizin temel ideolojisi olarak benimsenerek srdrldn,
devletin dine kar dmanca bir tavr iinde bulunduunu belirtmektedir. Hlbuki Atay, Batnn
kalknmay dinde reform ile balattn, Batnn dindeki reform fikrinin kaynann Kuran
olduunu sylemenin, fiilen tartlabilirlii olsa da, fikren ok doru olduunu ifade etmektedir.
Ataya gre Kuran, dinde en doru ve alar akn bir reform yapmakla kalmam, ayn
zamanda gelecee k tutacak bir dnya medeniyeti ve felsefesi kurarak rneini vermitir. nsan
evrenin merkezi yapm; din, dil, renk, rk farkn kaldrarak, insan vastasz, aracsz, Allaha
balam ve bylece insann insan smrmesine engel olmak istemitir. slamda yaplacak
reform, Kurann balatt yntemle ve felsefe ile olacaktr. Allahla insan arasndaki asalaklar,
smrgeciler, sekreterler kalkacak ve insan dorudan Allaha ve onun sz olan Kurana
gidecektir.716
Atay, Gazalide zirveye kp hl inmeyen Akl yanlr, Kuran onu dorultur ve doru
yola gtrr eklindeki yanl dncenin; Akl yanlmaz, onun iin Kuran onu dorultmaya
deil, desteklemeye gelmitir olarak dzeltilmesinin nemine vurgu yapar. Ataya gre, Akl
doruyu syler, ama onun yaptrm gc yoktur, pasiftir. Oysa dinin yaptrm gc vardr. Akl
hkmn verir, Kuran da ona yaptrm getirir ve akln dedii gerekleir. Bunun iin akl ve
Kuran birlikte ele alndnda, akl nce, Kuran sonradr, Kuran akla uyacaktr, akl Kurana
deil. nsan yanltan iradesidir. karlar da amalarn belirler ve iradesini bask altna alr.
Kuran akl terbiyeye deil, iradeyi terbiye etmeye gelmitir. radeyi fiilen ynlendiren inantr.
nsan neye inanyorsa, doru veya yanl onu yapar. Kur'an inanc akla dayandrmtr ki, akla
gre hareket etmesini salasn. nsann yapt yanllar bile bile yapmasnn anlam udur: Akl
ona yanl olduunu bildirdii halde, inanc zayf veya olmad iin iradesi ona yanl
yaptryor.717
715
Atay, H. , A.g.e.
Atay, H., Medeniyeti Sivil Toplum Kurar ; Atay. H.,Cehaletin Tahsili, s. 292
717
Atay, H., Medeniyeti Sivil Toplum Kurar ; Atay, H. , Kurana Gre Aratrmalar, V/20
716
120
Ataya gre, Trkiyede Allah korkusu, hem dindarnda, hem dine aldrmayannda, hem
dine dman olannda yoktur. Kanundan da kimse korkmamaktadr. Kanunlar ilk bozanlar, onlar
karanlardr. Bunlar, kanunu yaptklarndan kendilerini kanun st grerek adeta bir tanrlk
taslamaktadrlar. Kamuoyundan, kamunun vicdanndan da kimse korkmamaktadr, nk kamu
vicdan diye bir ey kalmamtr. Atay, insanlara Allah korkusunu, kanun korkusunu, kamu
vicdan korkusunu alayacak ve bunlar srekli besleyecek olann din olduu grndedir.
Asrlarca hakaret edilen dindara, saldrlan dine alternatif olarak ne bir ideal vatanda tipi, ne de
bir yetkin ideoloji bulunup konamadn, bundan dolay dinin de, kanunun da, kamu vicdannn
da elden gittiini, hl iin nereden bozulduunu dnenin de bulunmadn syler. Her eyin
slahnn, eylem ahlaknda bulunduunu belirten Ataya gre, mesela; ekonomi ile ahlak
dzelmez, ancak ahlak ile ekonomi dzelebilir.718
k yolu olarak dorudan Kurann anlatt evrensel insani ilkelere gidip oradan
yaplanmaya ve yeniden olumaya balamaktan baka are gremediini bildiren Atay, devlet
fiilen millete dayanmyor, onu kendisine yabanc ve adeta dman gryor. Devlet milletle
barmak istiyorsa, milletin dinine kar hassas ve saygl olmaldr.719 Bu, onun devam iin ilk ve
son arttr720 demektedir.
718
Atay, H. , Medeniyeti Sivil Toplum Kurar.

Atay. H. , Cehaletin Tahsili, s. 196
720
http://www.islamdunyasi.com ; Atay, H. , Medeniyeti Sivil Toplum Kurar, (Makale), 2006
719
121
SONU
Varl, kayna, mahiyeti ve esaslar hakknda sylenebilecek eyler, insann inan
ynnden durduu yere gre deien din, bir gereklik olarak insan tarihin her dneminde
megul etmi, halen de etmekte ve gelecekte de megul edecee benzer. nk, nasl ki
gemite ve bugn dinden bamsz bir insan topluluuna rastlamak mmkn deilse,
gelecekte de olmayacaktr. Bunda en byk faktr, insann ftrat itibariyle inanan bir varlk
olmasdr.
Yeryz tarihinde, insanolu birok dinlere inanp balanmtr. Bunlardan bir
ksmnn bugn mntesibi kalmam, bir ksm ise halen yaayan dinlerdendir. Her biri,
inananlarn mutlulua ulatrmay hedefleyen bu dinler hakknda, belli bir tasnifle ve
birtakm kstaslar gzetilerek yaplan incelemede, insanla Allah tarafndan gnderilmi son
din olan slamiyetin hak ve bozulmam bir din olduu ortaya kmtr.
Ne var ki, bu dinin de bu haliyle, orijinal kayna olan Kurana gtrldnde,
onunla rtmeyen ynlerinin bulunduu, bu sonucun Kuran yanl anlamann bir
gstergesi olduu, bir ksm Mslman ilim ve dnce adamlarnca ortaya atlmtr. Bu
iddiay Trkiyede yksek sesle dillendiren kiilerin banda gelen Hseyin Atayn, mensubu
bulunduu slam dinini anlay ve ona yaklam, ayrntl bir biimde alma konusu
yaplnca, bugn Mslmanlarca slam dini diye benimsenip yaanandan, birok ynyle
farkl bir slam dini ile kar karya bulunulduu anlalmaktadr.
Aratrmaya konu olan Atay, dini, insanln mutlak ihtiyac olarak grrken, dinden
kast slam, slamdan murad ise, Kuran slamdr. Kurann kesinlikle Allah sz olduuna
inanan Atay, onu dinin bozulmam yegne ana kayna olarak kabul eder. Yahudi ve
Hristiyanlarca Kurana yneltilen her trl eletiri ve saldry, kuvvetli delillerle bertaraf
etmeye alr. Gnmz Mslman olmayan batl slam aratrclarnn slama kar
nyargl olduklarn, tutarsz iddialarda bulunduklarn, eer Kurana ynelttikleri
tenkitlerini kendi kitaplarna yneltseler, Kurann dinine dnmelerinin kanlmazlna
vurgu yapar.
Atay, yaayan dier ilahi olmayan dnya dinlerinden olan Konfyslk, Budizm ve
Hinduizmin, insann duygu ve hayallerinin verileriyle ortaya km, gayb kavramak ve
insann metafizik dnyasn kefetmek iin, grnenin dnda grnmeyeni yakalamak
hususunda, insan varlnn arka plann renmek zere insan zihninin ortaya koyduu birer
rn olduunu ifade eder. Dinlerin yaamla i ie; yaamn dinamikliini, zevkini,
heyecann, sefasn, sanatn ynlendirdiini ve bunu kutsal alanlarnn belirlediini syler.
122
Kutsal olann; iyi, doru, gzel, gerek, olumlu, yararl ve temiz olduunun kabulnden
hareketle Atay, dinlerin evrensel kutsalda birleemediklerinden, dnyada atma, kavga ve
dmanln var olduunu dnr. slamn dndaki dinlerde, o dinin mensuplar
dndakilere tannan haklar ve kutsallklarn yeterli boyutta olmad ve titizlikle
uygulanmas istenmediinden, bu dinlere evrensel denemeyeceini, o dinlerin daha ok kendi
milletlerinin birtakm maddi ve mnevi sorunlarn sbjektif bir bakla zmeye alan
dinler olduunu, dolaysyla slam dininin dier dinlerden stn ve yegne hak din olduunu
vurgular. slam dininin kutsallk alannn evrensel llerde olduunu, bu nedenle btn
dnyada slamn kabul ile yeryznde atma, kavga ve zulmlerin sona ereceini dnr.
Atay, geleneksel Mslmanlarn yaad dine slam deil halk dini adn vermekle,
onlarn dnyaya yansttklar Mslman imajndan slam dinini korumay amalar. Ona gre
slam dini, Hz. Peygamberin vefatndan ksa bir sre sonra, yani Hz. merin hilafetinden
sonra eitli dnemlerde farkl farkl yaklamlarla Mslmanlarca yanl anlalm, bunun
sonucu olarak dnya Mslmanlar, bir slam medeniyeti kurma ansn yitirerek geri
kalmlardr. Ancak Ataya gre bunun telafisi vardr ve bu, akln, dinin ana kayna olan
Kurana kaytsz ve artsz dnerek onu yeniden anlamas ile mmkn olabilecektir.
Akla ve onun koyduu ilkelere olduka gvenip, hatta buna vahy-i gayri metluv
szsz vahiy diyen Atay, akl Kurandan stn grr ve akl olmasayd Kuran olmazd,
anlalamazd eklindeki gryle, bu ikisinin birbirlerini destekleyen ve tamamlayan bilgi
kaynaklar olduunu vurgular. Mslmanlarn, hicri ikinci asrdan bu yana akl devre d
braktklarndan dolay yaadklar takliti Mslmanln, bugn gelinen noktada en byk
sorumlulua sahip olduunu savunur. Atayn dncesinde akl (fiili akl, dnen saf akl)
norm kaynadr ve norm koyarken tecrbeden beslenir. Bu ynyle teolojik bir zellik
tayan akln koyduu hkm de eriat saylr.
Atay, bir btn olarak gemii ne karmay gelenekilik sayarak, gemii meydana
getiren tekil ve karakteristik birimlerden yaplacak bir semenin, bugnk gereklik iinde
yeniden oluturulmas arzusunu tar. Bu anlamda ihyac/reformist bir tutum sergiler.
Asr- saadet olarak anlan dnemi varlacak bir hedef deil, bir hareket noktas, taban
olarak gren Ataya gre bu dnem, her mminin model olarak yaamas gereken bir dnem
olmayp, daha mkemmelinin ekirdeini iinde barndran bir tarihsel kesit ve kaynaktr.
Atay dine yaklamnda, geleneksel Mslmanlarn ve fakihlerin dinde hkm kayna
olarak Kurandan sonra grdkleri snnete ve hadise pek fazla gvenmez. Hz. Peygamberin
bir insan olduunu ve vahiy alan bir peygamber oluundan baka bir zelliinin
bulunmadn dnr. Buradan hareketle o, hadisin veya snnetin; Kurana, akla ve bilime
123
aykrlk durumunda reddedilmesi gerektii kansndadr. Hatta Atay, Hz. Peygamberin snnet
ve hadislerinin, onun Kurandan anlad, yani bir nevi itihad olduu grndedir. O
gnn artlarna gre yaplan itihatlarn, bugnn dnyasnda artlar deitiinden kabul
edilmesinin doru olamayabileceini ne srerek cesurca bir k yapar.
Toplumumuzda dini sahada; Kurana dn, Kurana gre ve Kuran dini vb.
gibi kullanlan ifadeler, Tanzimattan bu yana gittike sklaan bir periyotta telaffuz edilen
sylemler haline gelmitir. Bu durum ister istemez insann aklna, bilinen ve yaanan mevcut
slamn neyi var? sorusunu getirmektedir. Tedavldeki; Kuran, snnet, mezhep ve kltr
melezi slam dini mntesiplerinin dnya leinde durumuna bakldnda; dank, geri
kalm, gelimemi, yurtlar igale maruz kalm, paralanm bir grnt arz ettikleri bir
gereklik olarak ortaya knca, bunun sebebinin slam dinine mal edilmesinden rken duyarl
Mslmanlarn bir k yolu aramas gayet tabii grlmelidir. Hak ve shhatli olduundan
emin olunan slam dini, Mslmanlar bu alaltc duruma drmeyeceine gre, duyarl ve
sorumlu Mslmanlar da tehisi koyarak, slamn yanl anlaldn sylemiler, dinin ana
ve bozulmam kayna olan Kurana dnerek, onun nda dini yeniden yorumlama
gereini duymulardr. te tam da bu noktada iken, Mslman toplumun iinden, duyarl,
sorumlu ve ihtisas alan dini bilimlerden Kelam olan birinin, ben bu tablonun nedenini tespit
ettim, bu durumdan kurtulmann da aresini buldum eklindeki arsnn ilgi ekmemesi
veya bu nidaya kaytsz kalnmas, sosyolojik ve psikolojik anlamda beklenmeyen bir
sonutur. Atay, ortaya koyduu eserleri ve taknd tavrla, bu ary yapan biri olarak
gereken ilgiyi grm ve yaad toplumda gndem oluturabilmitir. Son haftalarda, netice
alnr alnmaz, henz bir ey sylemek erken olabilir ama, Diyanetin slami klliyattaki
uydurma hadisleri ayklama almalar balatt eklinde medyada yer alan haberlerden,
Atayn sylemlerinin bu tr devinimlerde bir muharrik olarak etkisinin bulunabilecei
dncesini akla getirmektedir.
Gnmzdeki anlamda hibir zmre ve cemaate bal olmayan Atay, iinde yaad
Mslman toplumun zihinlerindeki dine ilikin pein hkmleri ve kalplerde tortulam
inanlar alt st etmeyi bir yntem olarak benimsemitir. Onda bir aray hep vardr, ama bu,
hayal deil, realist, seici ve ne aradn bilen bir araytr. Bulduklarn hemen kendine
zg forma oturtur. Ulat, karlat her yeni dnceyi hemen tedavle koymayp, her
bir kelime ve kavramn, kendine has anlam dnyasn, gemiini ve ruhunu sk bir kontrolden
geirir. Kuran dnda, slam dinine ait devralnan miras ciddi bir eletiriye tabi tutan Atay,
aslnda bu tavryla, 21. yzyl Mslmanlarna eletirel dnceyi bir test mekanizmas olarak
yerletirmeye alr. Atayn eletirel dncede dayand zemin ise, Kuran, akl ve
124
vicdandr. O, bu zeminde bir bakma felsefi ve dogmatik olmayan dnce retmekte olan bir
nc konumundadr.
Atay, gelenein ve kltrn din ile eitlendii toplum yaps iinde bulunmaktan
doan rahatszln, dilini sert ve tepkisel klmak suretiyle gstermektedir. Bu sertlikte,
uyumakta olan bir toplumu uyandrma arzusu olduu dnlmektedir. Ona gre kltr ve
gelenek dine bulamamal, onu deforme etmemelidir.
Atay, slamiyette Kuran dini ve ulemann dini ayrmn yapar. Bunlardan
Kuran dininin; doa dini, insann doasna uygun, onu zorlamayan, ona sknt vermeyen
hkmler ierdiini ve koyduunu, ama bilginlerin/ulemann dininin, kurum ve rgt dini
olduu iin, saptrlm bir din olduunu savunur. Bu erevede Atay, Kuran dininde, dinin
insan ve ona hizmet iin var olduunu, ulemann dininde ise insann dine hizmet iin var
olduunu syler.
Atay, dorudan Kuran ve hadise gidildiinde, bugn Mslmanlar arasnda yaatlan
hatal birok uygulamay dzeltme imkn doacan ve bununla dinin daha da kolay
anlalp uygulanabilecei grndedir. O, yrekten sevdii lkesinin, milletinin ve devletinin
gelimesi, kalknmas, glenmesi ve ilerlemesi iin rpnr, bu konudaki gr ve nerilerini
ilgililere arz eder. Ona gre, tarihi, medeni milletler deitirir, medeniyetin temel dinamik
rampas ise dindir. Medeniyeti de, devlet deil, millet kurar. Bir medeniyetin kurulmas iin
Atay, ncelikle; zgr dncenin gelimesini, ifade hrriyetinin salanmasn art koar ve
dnceden korkulmamas gerektiini, fikirlerin ancak byle retilebileceini, devlet
yneticilerinden bu ynde dzenlemeler yapmalarn ister. Bu millete, devleti ynetenlerce soru
sorma ve dnme zgrl verilmi ve retilmi olsayd, imdiye kadar oktan kalknm
olunacan iddia eder.
Bugn geri kalm milletlerin hep tarihte yaayp, atalarnn yaptklar ile vndklerini,
onlar kutsallatrp bayramlarn yaptklarn, kendilerinin ne yapacaklarn dnmediklerini
tespitle eletiri yapan Atay, lkesinin kalknmasnda grd aksaklk ve eksiklikleri, kendi
ihtisas alanyla snrlamakszn ifade etmekten de ekinmez.
Atay, bir toplumun huzurlu olmasnda ok nemli bir ileve sahip olan, insanlardaki;
Allah, kanun, kamu vicdan duygu ve korkusunu alayacak, bunlar srekli besleyecek olann
din olduunu ifade eder. Devleti ynetenlerin dindara ve dine yaklamlarn ok nemli
bulduunu, dinin yerine geebilecek ve oray doldurabilecek hibir dnce ya da ideolojinin
bulunamayacan, devletin ilerlemek ve var olmak iin fiilen millete dayanmas gerektiini,
bunun iin de milletin dinine kar hassas ve saygl olmasnn lzumuna inandn syler.
125
Atayn bir dnr sorumluluuyla dinde ve dini anlayta reform ars ve abalar,
alageldikleri toplumsal yaamn ve deerlerin dna kmak istemeyen toplumlara
gnderilen peygamberlerin, bu insanlar kalkn, uyann! nidalaryla uyandrmaya almas
durumuyla bir benzerlik gstermektedir denilebilir. Atayn yapt ey, Kurann Bil ki sen
llere iittiremezsin, arkalarn dnp giderlerken sarlara da ary duyuramazsn721
eklindeki arsn yineleyerek, inananlar topluluunun yanl bir dn anlayla gelenek
bamllar haline dnmelerini engellemek, onlarn din budur zannyla veya din adna
yaptklar yanllar, Kurana ve akla giderek dzeltmek suretiyle, slamda bir yenilenme
yolunun almasn salamaktr.
721
Kuran Kerim, Neml, 27, 80 ; Rum, 30, 52
126
KAYNAKA
I-HSEYN ATAYIN ESERLER
I.I. Kitaplar:
Kur'an, Trke eviri, Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 1998
Cehaletin Tahsili, Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 2004
slamn nan Esaslar, Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 1992
slam'n Siyasi Oluumu, Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 1999
slam' Yeniden Anlama, Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 2001
Kuranda Bilgi Teorisi, Furkan Yaynlar, stanbul, 1982
Kurana Gre Aratrmalar 1-3, Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 1995
Kurana Gre Aratrmalar 4, Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 1995
Kurana Gre Aratrmalar 5, Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 1995
Kurandaki lkeler, Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 1999
Kuranda man Esaslar, Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 1998
Kuranda slam Esaslar, Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 1998
Kurann Reddettii Dinler, Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 1999
Osmanllarda Yksek Din Eitimi, Dergah Yaynlar, stanbul, 1983
Yehova ahitlerinin yz, (Hseyin Atay-Ali Arslan) Diyanet Yay. , Ankara, 1973
I.II. Makaleleri:
Demokrasi ve Bilim, Atay, H.,Yaynlanmam Notlar. http://www.huseyinatay.com
Kuran ve slam, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Ankara, 1983
Medeniyeti Sivil Toplum Kurar, http://www.islamdunyasi.com,
Ankara,
11/05/2006
Sahur Vakti, slam Tetkikleri Enstits, 7-3-4, stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi, stanbul, 1979
Tarihte ve Gnmzde iilik, Sempozyum bildirisi, Ankara, 1993
Trkiyede Din Eitimi, Atatrkn 100. Doum Ylnda Trkiyede 1. Din
Eitimi Semineri, 23-25 Nisan 1981. lahiyat Vakf Yaynlar: 1-3, Ankara, 1981
Trkiye'de Yksek Din Eitimi ve slam'da Eitim, Atatrk Aratrmalar
Merkezi Dergisi, Say 35, C. 12, Temmuz, 1996
127
II. DER KAYNAKLAR

II.I. Kitaplar:
Kuran Kerim
Esed, Muhammed, Kuran Mesaj, Meal Tefsir, ev. Cahit Koytak, aret Yaynlar,
stanbul, 1997
Akyz, Vecdi, (Editr) Btn Ynleriyle Asr Saadette slam, Beyan Yaynlar,
stanbul, 1995
Arslan, Ahmet, Felsefeye Giri, Vadi Yaynlar, 6. Bask, Ankara, 1994
Aydn, Mehmet S., Din Felsefesi, 3. Bask Seluk Yaynlar Ankara, 1992
Bilmen, . Nasuhi, Byk slam lmihali, Bilmen Yaynevi, stanbul, 1976
Bolay, Sleyman Hayri, Felsefi Doktrinler ve Terimler Szl, Aka Yaynlar,
Ankara, 1979
Cebeci, Suat. Din Eitimi Bilimi ve Trkyede Din Eitimi, Aka Yaynevi,
stanbul, 1996
Cndiolu, Dcane, Yeni afak Gazetesi, 12/01/2003
Dalkl, Bayram, Bertrand Russel, Yirminci Yzylda bir Ateist Dnr,
Kendz Yaynlar, Konya, 2000
Dorul, mer Rza, Yeryzndeki Dinler Tarihi, nklap Kitabevi, 2. Bask,
stanbul, 1958
Ebu Fadl Cemaleddin, Muhammed ibn-i Manzur, Lisan el-Arab,C.Xlll, Beyrut, 1955
El-sfahani, Ragb, al-Mfredatl-Kuran, Msr, 1324
Erdem, Hsamettin, Problematik Olarak Din-Felsefe Mnasebeti, H-Er Yaynlar,
Konya, 1997
Erdem, Hsamettin, Baz Felsefe Meseleleri, H-Er Yaynlar, Konya, 1999
Erdem Hsameddin, Ahlak Felsefesi, H-Er Yaynlar, 4. Bask, Konya, 2002
Gelenbevi, smail, Haiye ala Adudiyye, stanbul, 1317
Glck, erafettin-Toprak, Sleyman, Kelam, s. 112, 3. Bask, Tekin Kitabevi,
Konya, 1996
Gndem, Mehmet, Milliyet Gazetesi, 18/02/2004
Hatibolu, M.Said, (Sohbet) slamn Aktel Deeri, Umran Dergisi, Haziran,
Ankara, 1998
bnl-Esir, el-Kmil Fi't-Tarih, Beyrut, 1979
bn. Manzur, Lisanl Arab, (Tertib Yusuf Hayat) Beyrut, 1389
128
slami Aratrmalar Dergisi, Say 1, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1997
Kindi, Felsefi Risaleler, eviren Mahmut Kaya, Klasik Yaynlar, stanbul, 2002
Kumeyr, Y., slam Felsefesinin Kaynaklar (ev. Fahrettin Olguner), Dergh
Yaynlar, 2. Bask, stanbul, 1992
Olguner, Fahrettin, Farabi, Akademi Kitabevi, 2. Bask, zmir, 1993
Olguner, Fahrettin, Trk-slam Dncesi zerine, Akademi Kitabevi, zmir, 1993
Rainer, Hermann, (ev. H.Fehmi Atay) Kuran Okumak, Frankfurter Allgemene
Zetung, 17/04/2002
Sahih-i Buhari, Tecrid-i Sarih Tercemesi, DB. Yaynlar, Say, 123-9, 8. Bask,
Ankara, 1985
ahin, Naim, Hegelin Tanrs, izgi Kitabevi Yaynlar, Konya, 2001
Yazc, Seyfettin, Temel Dini Bilgiler, Diyanet Yaynlar, No: 301, Ankara, 1994
Yazr, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur'n Dili, stanbul, 1936
II.II. Makaleler, Tezler, Ansiklopediler:
Atatrk Aratrma Dergisi, Say, 39, Ankara
Dnmez, brahim Kafi, (Editr) slamda nan, badet ve Gnlk Yaay
Ansiklopedisi, Marmara niversitesi lahiyat Fak. Yaynlar, 4 Cilt, 1. Bask, stanbul, 1997
Dzgn, aban Ali, Kurana Dnte nc Bir sim: Hseyin ATAY, Demokrasi
Platformu Dergisi, Yl 2. Say 7, (Makale) Ankara, 2006
slam Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf, (Komisyon) DVANTA Neriyat,
stanbul, 1994
Kurt, Hasan, Semantik Adan Dehri Kavram ve Kelamclarn Dehrilere Bak,
(Makale) Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 14/2006
Wikipedi, zgr Ansiklopedi, http://tr.wikipedia.org
II.III. Web Adresleri:
http://www.huseyinatay.com
http://www.ilahiyatforum.com
http://www.islamdunyasi.com
http://www.hayrettinkaraman.net
http://web.sakarya.edu.tr
http://tr.wikipedia.org
http://ihya.org.tr
129
http://www.tulumba.com
http://www.kimokur.com
http://www.aleviforum.com
http://www.ravda.net
http://www.koniks.com
II.IV. Mlakatlar:
03/04/2008 gn, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesinde, bu tezi hazrlayan Salih
Ateken, Prof. Dr. Hseyin Atay ile sylei yapmtr.
130

Hüseyin Atay'in Dine Yaklaşımı - Tez Danışmanı - Hüsamettin Erdem

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hüseyin Atay'in Dine Yaklaşımı - Tez Danışmanı - Hüsamettin Erdem

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

HSEYN ATAYIN DNE YAKLAIMI

YKSEK LSANS TEZ

HSEYN ATAYIN DNE YAKLAIMI

I. HSEYN ATAYIN YAAM YKS

II. HSEYN ATAYI ETKLEYEN FAKTRLER

III. HSEYN ATAYDAN ETKLENENLER

IV. HSEYN ATAYA YNELTLEN ELETRLER

V. HSEYN ATAYIN ESERLER

HSEYN ATAYIN DNE YAKLAIMI

II. DNLERN TASNF

II. ATAYIN AMEL YNNDEN SLAMA YAKLAIMI

III. ATAYA GRE SLAMDA HKMLERN KAYNAKLARI

IV. ATAYA GRE KURANI OKUMA VE ANLAMA METODU

V. ATAYA GRE KURANI KERMN DAVET YNTEMLER

VI. ATAYA GRE SLAMIN ANLAILMA EVRELER

VII. ATAYIN FARKLI YAKLATII SLAM KONULAR

VIII. ATAY VE DNDE REFORM DNCES

IX. ATAYA GRE TRK DEVLETNN KALKINMASINDA DNN ROL

:Ad geen eser

:Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

:Diyanet, slam Ansiklopedisi

:Diyanet leri Bakanl

:slamda nan badet ve Gnlk Yaay Ansiklopedisi

:Sallallah Aleyhi Vesellem

Yazan : Salih ATEKEN

Write : Salih Atceken

HSEYN ATAYIN DNE YAKLAIMI

03/04/2008 gn AFnde yaplan syleide ifade edilmitir.

Atay, Hseyin, Kurandaki lkeler, s. 3, Atay ve Atay Yaynclk, Ankara, 1999

basama bulunmadndan, dorudan Farabi ve bni Sinaya Gre Yaratma konulu

bulunmutur. 1990-1997 yllar arasnda tekrar Ankara niversitesi lahiyat Fakltesinde

Cumhuriyetit Trkiye adl sempozyumlara katlmtr. 1996 ylnda talya Bolognia

03/04/2008 gn AFnde yaplan syleide ifade edilmitir.

kmsenemez. Atay dncelerini aklamaya iten sebebin, iinde yaad dnyada,

Atay, kitaplarn okuyanlarn kendisinden mutlaka etkilendiklerini belirtmektedir.

03/04/2008 gn AFnde yaplan syleide ifade edilmitir.

deerlendirmelerden birinde bir okur, Kitaplarn yllardr elimden brakmadm ve

03/04/2008 gn AFnde yaplan syleide ifade edilmitir.

Reform ve itihat yapmak, kaytsz ve artsz dnmekle olur. Kt ynde deitirmeye ve

4-Arapa-Trke Byk Lgat48

25-slam Yeniden Anlama69

Atay ve Atay Yaynclk, stanbul, 2001

Trk Ansiklopedisi. 1970

37-Es-Sekafetu'l slamiye, Dirasetu'l slamiye107

Vakflar Dergisi, 13, 1981

57-Haram ve Helali Anlama127

Tre Dergisi, S. 164, 165, 1985

II. Kutlu Doum Haftas, 1997

5-Er Risaletu's Sahuriyye, Mevlana Muhammed Kutbuddin zniki166

Tmer, G. , Din, DA, IX/312 ; Erdem, H. , Problematik Olarak Din-Felsefe Mnasebeti , s. 22

Tmer, G. , Din, DA, IX/313 ; Erdem, H. A.g.e. , s. 24

mutluluklarnn artmasn, zntl anlarnda adeta zntnn toplulua dalarak azalmasn

Atay, H. , Kurann Reddettii Dinler, s. 9 ; Erdem, H. , Problematik Olarak Din-Felsefe Mnasebeti, s. 21

altna almaktadr. nsana da bu durumda dini renmek ve onunla hayatn dzenlemek

Geni bilgi iin bkz. Atay, H. , A.g.e. , s. 11-19

Erdem, H. , Baz Felsefe Meseleleri, s.145

Sosyolojik-tarihi adan dinleri J. Wach;

Tmer, G. , Din, DA, IX/318, 319 ; Demirci, K. , Din, GYA, I/412

gre davranmalarn salamaktr.233 Kuran daha ok isimler ve meknlar deil, olgular ve

Atay, H. , Kurann Reddettii Dinler, s. 39

Ayrca Atay, gnmz Budistlerinden Buddhann Tanrlna inananlarn, onun

Geni bilgi iin bkz. Atay, H. , Kurann Reddettii Dinler, s. 57