Rakamlara Taklma!

Rakamlara Taklma!
Kk Deiimlerin Byk Etkisi
Margaret Heffernan

eviren
Taner Gezer

ISBN 978-605-322-290-3
2015, Margaret Heffernan
Orjnal ad ve yayncs: Beyond Measure, TED Books
Optmst Yaym Datm San. ve Tc. Ltd. t.
Sertfka no.
: 11970
Telefon
: 0216 481 29 17-18
e-posta: optmst@optmstktap.com
www.optmstktap.com
facebook.com/optmstktap
twtter.com/optmstktap
www.youtube.com/OptmstKtap
www.optmstktapblog.com
Optmst yayn no.
Konu
Dzelt
Yayna hazrlayan

:
:
:
:

417
Yaam Kltr
Ahmet Ant
Utku Umut Bulsun

Basm
Dzenleme
Bask ve clt
Sertfka no.

:
:
:
:

Mart 2016, stanbul

Nermn Uar Vatan
Acar Basm ve Clt San. Tc. A..
11957
Beysan Sanay Stes
Brlk Cad., No: 26 Acar Bnas
Haramdere - Avclar/stanbul
Tel: 0212 912 05 54

Pamela Merriam Estyye

indekiler

Giri

1. Blm

Yaratc atma

2. Blm

Sosyal Sermaye

23

3. Blm

Dnmek Fizikseldir

39

4. Blm

Engelleri Ykp Gemek

57

5. Blm

Liderler Her Yerdedir

75

sonsz

elikiler ve Olaslklar

96

Teekkr

Referanslar ve Okuma nerileri

102
105

almak, insana kendini bulma frsat veriyor.

Joseph Conrad

Rakamlara Taklma!

GR

neml olan eyler dndak her ey lyoruz. Saylar nsan

rahatlatyorgelr, tketm, vermllk, alan ball, ten
ayrlan alanlarn oranve duruma hkm olduumuz
yanlsamas yaratyor. Bununla brlkte, dkkat ekc br baar
ya da baarszlk karsnda CEOdan odacya dek herkes
ayn eyden sz edyor: Kurum kltr. Kltr, kurumun
llemeyen, km zaman drak ble edlemeyen gzl sosudur:
Kmsenn formln blmed, fark yaratan etken.
elkye bakn k, byk farklar yaratan kurumsal kltr,
kck eylemler, alkanlklar ve semlern eserdr.
Kurum kltr, en tepeden en alta, kurumun ndeklerden
dndaklere kadar her kesm tarafndan benmsenen
davranlarn br araya gelmesyle oluur. Bu, karmak ve
herkesn yapt her eyden etklenerek ekllenen br yapdr.
Kurum kltrnn bu zell hem br lanet, hem de br
nmettr. Lderler asndan n lanet kltrn kend kendne
ortaya kmasdr; kltr sadece llememekle kalmaz, ayn
zamanda kontrol de edlemez. Kltr lemeyz ancak kltr
demne ynelk programlarn baarszlk orann rahatlkla
leblrz; bu oran yzde 70 dolayndadr. zetle, kltr tarf,
dares ve ynlendrlmes zor br kavramdr.
n nmet se kurumsal kltrn dz br zg zernde
lerlememesdr. Kk deklklerdnlemek, sorular
sormak, blg paylamakbu sstemlern ortaya karablece
fkrler, grler ve balantlar, llemeyecek derecede
detreblr. Her br kk ey, sstemn kendsn etkleyen
tepkler dourur. stelk CEOdan odacya dek herkesn sstem
etkleme gc vardr.
Bu grbyk kltrler herkesn katkda bulunduu
kk grmlerden doaren azndan br sektrn

MARGARET HEFFERNAN

dnmnn odanda yer almtr. 1972de Brtsh

European Havayollar uann, kalktan dakka sonra
dmes sonucu uaktak 118 k hayatn kaybetmt. rket
ynetclernn bu trajedy rtbas etmesnn olana yoktu.
Bu facann en ac yan, kazann, brok nsan tarafndan
br sredr blnenzamannda zlse nsanlarn hayatn
kurtarableceksorunlar nedenyle meydana gelmesyd.
Kaza sonras yrtlen soruturmada, nsanlarn kendn
fade edememesnn, soru soramamasnn, kayglarn
paylaamamasnn lmcl sonular dourablece ortaya
kt. Ne ac! Farkl pozsyonlardak, farkl konumlardak
nsanlar arasndak kk engeller, koca br sektrn
gelecen tehlkeye atmt.
Bununla brlkte, bu felaket sayesnde nsanlar br arada
alma yntemlergven oluturma, blg ve fkr paylam
geltrdler. Bu yntemlern br araya gelmes, svl havaclk
kltrnde br dem yaratt. Kayglarn, sorularn,
uyarlarn rahatlkla dle getrlebld, nerlern rahatlkla
paylalabld yen davran kalplar geltrld. Eskden
kapal kaplar ardnda gerekletrlen ler aka yaplmaya
baland. Eskden zer rtlen hatalar brer renme
frsat olarak grlmeye, sulamadan, sululuk duymadan
konuulmaya baland. taatn yern aktf katlm ald. Adl
kltr ad verlen bu yen alma bm, en az gvenlen
ulam yntemnn en gvenl ulam yntemne dnmesn
salad.
Gnmzde, sadece kazalar nlemek amacyla del, her
br alann fkrlern, gzlemlern, kayglarn, aklndak
dnceler paylamas asndan tm alma ortamlarnda
adl kltre htyacmz var. Brler alp abalarken
derlernn motvasyonunu, nancn ytrm br halde, pasf

RAKAMLARA TAKILMA!

br eklde oturmasna gz yumma lksmz yok. ok zorlu

sorunlarla kar karyayz ve zamana kar yar gderek
hzlanyor. Kurumsal yaplarn nde kslp kalm nsanlarn
kapastes se heba edlemeyecek kadar yksek. Adl kltrler,
her br breyn maharetnn, nsyatfnn ve zeksnn
kullanlmasn salar; hayal gcn dllendrr ve drstl
tevk eder. Bu kltr benmseyenler, hatalarn baarya gden
yolda lerlemeye engel olduunu; ancak gven salamann,
stek alamann, taat dllendrmekten ok daha neml
olduunu blr. Her trl salkl kltrn temelnde,
lderlernpyasalarn, hssedarlarn, paydalarn, patronlarn
ve meslektalarnnasl davranacan tahmn etmek del,
kends ve bakalar adna dnme ve davranma cesaret
olduu fkr yatar.
Kurumsal kltrler dz br zg halnde lerlemez. Bu
nedenle de sadece brka mehur yldza baml deldr.
Enerjsn her br alann, ortan ve mternn ortak
aklndan alr. Bu adan, doal olarak demokratk br yapya
sahptr ve cmert, mtevaz br dnce yaps gerektrr.
nsanlar blgy ktdar arac olarak grerek kendne saklamaz,
paylaarak yen fkrlere lham verr. Salkl br  ortamnn
en neml gsterges nsanlar arasndak etklem ve fkr
paylamndak kolaylktr. Adl kltrlerde her brey nem
tar. Ocean Sprayn CEOsu Randy Papadellsn de ded
gb, herkes kazanmadka kmse kazanamaz.
Bunun byle olduu gn gb akr. Ancak ABDde ve
nglterede rketler ynetm br olarak, dnyann drt br
yanndak rketlerde edlgenln hkm olduunu gryorum.
CEOlar alanlarn stekszlnden, becerkszlnden
kyet edyor; alanlar da dncelern snrlayan, nsyatf
almalarn engelleyen kurallardan. Danmanlk yaptm

MARGARET HEFFERNAN

lderler her ey blmeler gerekt dnces yznden 

yapamaz hale gelmler; alanlar se daha fazla katkda
bulunmak stedkler halde sesszce taat edyorlar. Her yerde,
herkes kyet. Son yed ylda vermllkte yaanan d
nsanlar arasndak engeller glendrrken, balantlar
zayflatm gb grnyor.
Grtm, olaanst fkrlere sahpancak aptal,
uygunsuz, stratejye aykr, fazla saldrgan, fazla vah, fazla
lgn bulunaca gerekesyle paylamaktan eknen
grmclern saysn hatrlamyorum. Kendsn sesszlkle
ortaya koyan edlgenlk, nsanlarn sadece bakalarn sorunlar
hakknda uyarmasna del, yen fkrler kefetmesne ve
denemesne de engel olur. novasyon ve geltrme frsatlar, bu
sesszlk nde gzden yterek yok olur.
Gttm her lkede yerel ynetcler, kendlerne zg
skntlar olduunu savunuyor. Macarstanda lkenn
tarhnn nsanlarn seslern ykseltmesne engel olduu
sylenyor. Sngapurda utan verc durumlara dme korkusu
vurgulanyor. Latn Amerkada gurur sulu lan edlyor.
Hollandallar Kalvnst tevazuyu, nglzler geleneksel
htyatlarn, Amerkallar konformzm sorumlu tutuyor. Bu
ve der brok lkede yaptm gzlemlerden, atmalardan
kanmann ve nsanlar memnun etmeye almann
enerjmz, nsyatf alma becermz ve cesaretmz tketen
evrensel alkanlklar olduu sonucuna ulatm.
nsanlarla bu kaan frsatlar hakknda konutuumda, bana
hep ayn ey sylyorlar: Kltr byle. Kltr, yanl gden her
konuda br mazeret, gnah kes olarak kullanlyor. Pek, km
dzeltecek bunu? Herkes. Bu ktapCEOdan odacya dek
daha y br alma ortam steyen herkese seslenyor. Kltrn
ortaya kmasn ve srdrlmesn salayan kk, gndelk

RAKAMLARA TAKILMA!

dnceler ve alkanlklardan sz edecem: konuma,

dnleme, tartma, dnme, grme bmler. Mlyon dolar
btel, brka yl vadel programlardan sz etmyorum.
Herkesn her an atablece, byk demler balatan kk
admlar anlatacam.
Bu ktapta motvasyon konumaclarnn, kurumsal
amgolarn ok sevd, br gecede her ey detren
bast reeteler bulamayacaksnz. Bunun yerne, dnce
bmlerne dar kapsaml blgler okuyacaksnz: Skc,
geleneksel, kolayca unutulan ve genelde nemsenmeyen
eyler. Dnmeye baladmzda, alkanlklarmz
detreblrz. Bunu baardmzda, zhnmz klelern,
jargonlarn ve tahmnlern tesne geeblr. Bu sayede neye
nandmz, km olduumuzu ve ne sylememz gerektn
anlayablrz. Yaptmz n bzde uyandrd cesaret,
neey, sevgy, hayal gcn, cokuyu, hayal krkln,
macerac ruhu ve ballksacas  ortamndak, byk
nem tayan ve llemeyen her eyyenden kefedeblrz.

Yaratc atma

Kresel br lks tketm markas n alan, br odaya

toplanm 21 baarl ynetc hayal edn. Heps de y gyml,
y para kazanan, kbar, rahat yernde nsanlar. Sorunlar da bu
te. Kend kusursuzluklarna o kadar hayranlar k bakalaryla
ba kuramyorlar. Dolaysyla, grnte her ey gzel ama
ler h de y gtmyor. Skt her zaman altn deldr; km
zaman da bastrlm atma anlamna gelr.
Bu sahne, rketn lks br marka olmas harcnde, olduka
yaygndr. CEOdan odacya dek hepmz atmalarla
yzlemek yerne atmadan kanmay terch ederz. Kend
duygularmzdan korkarz. Bakalarnn duygularndan se
dmz kopar. Bu yzden tartmalar engellemeye ynelk
alkanlklar ve davranlar benmserz. Pskologlar bunu
bastrma olarak adlandrr. Yan e gderken klmzn,
deerlermzn ve tutkularmzn sra d ynlern bastrrz.
Ancak, atmadan kanmak amacyla harcadmz enerj
yznden fkrlermz hayata germeye gcmz kalmaz.
Tkanr kalrz. Adl kltrler se atmalarn ve fkrlern
ortaya kmasn, deerlendrlmesn ve gvenl br eklde
tartlmasn salar.
Sclla Elworthy sessz atmann belrtlern br bakta
greblenlerden. kez Nobel Bar dlne aday gsterlen
Elworthy, hayatnn byk blmn slah retenlerle, bu
slahlarn kullanlmasn engellemeye alanlar arasnda
salkl br dyalog kurulmasn salamaya adam. Lks

MARGARET HEFFERNAN

tketm markalarnn ynetcler geleneksel mterler

arasnda yer almasa da, Elworthyden ok ey renmler.
Yrm dakkalk br egzersz yeterl oldu demt. ftler
halnde, rahatsz edlmeyecekler rahat br yerde karlkl
oturdular. lk katlmc bast br soru sorduNasl br nsansn
ya da Hayatta en ok stedn ey nedr gb Sonrak be
dakka boyunca karsndak tm dkkatn vererek tm
varlyla, kalbyle ve aklyla soru zernde dnd ve hssett
her ey anlatt. Bu be dakka boyunca ftler gz temas
kurmaya zen gsterd. Yorum yapmadan, glmsemeden, ka
atmadan dnledler; tepkleryle cevab tevk ettler. Ardndan
taraflar yer detrd ve ayn ey tekrarlad.
Elworthynn yntem bast ancak neml br egzerszdr.
Odaklanma, konsantrasyon ve drstlk gerektrr. Bu blg
alvernn kurallara oturtulmas, gndelk  hayatndak
dyaloglar vermsz klan engeller ortadan kaldrr. Bo
konumalar ve tahmnler engeller. Herkes  ortamnda ender
bulunan, deerl br deneym yaar; gerekten nanlan ve
hssedlen eyler anlatr ve dnler.
Bu egzersze atma zme del, atma dntrme
ad verlr. Ejderhann ayann altnda hazneler gzldr;
atmalardan karlacak dersler vardr. Olup btenler
adlandrablmel ve ardndan bu konu hakknda saldrgan
olmayan br slupla konuablmelsnz.
Bu deneym olduka etkl oldu. rket ynetcler ne
zaman tkandklarn hssetseler Elworthynn egzerszn
uygulamaya baladlar: Duruyor, oturuyor ve ba kuruyorlar.
Sorular dekenlk gstereblyor: Neler seversn? Nelerden
korkarsn? En byk sten nedr?
Katlmclardan br egzersz ok etkl oldu dye
yorumlamt. Kayglarmzn farkna vardk. Brbrmze

RAKAMLARA TAKILMA!

kar daha drst davranmaya baladk. 15 dakkalk bu

egzersz, drt saatlk tartmadan ok daha etkl oldu.
Adl kltrn amac, en y karara ulamak n gereken tm
blglern ve fkrlern gn na kmasdr. Bu da gruplar
halnde almay gerektrr. nk ekp almas, farkl
dsplnler, farkl dnce bmlern kar karya getrerek,
daha y fkrlern ortaya kmasn salayan yapc atmalar
krkler. Sorsanz, brok nsan atmadan korktuunu
syler. atmadan holandn syleyen ok az nsan kar.
Lderler de atmalardan pek holanmaz. Aratrmalara
gre, CEOlarn yzde 42s, kendlerne en az gvendkler
alann atma zm olduunu sylyor. Oysa ustalkla
kullanldnda, Sclla Elworthynn atma dntrme adn
verd ey ortaya kablr: Herkesn gelmesn salayan
poztf br sre.
Farkllklar Fark Yaratr
Yaratc atmalar farkl yaplarda klkler, deneymler,
dnce ve davran tarzlar gerektrr. Ancak brtakm
nedenlerden dolay, bu pek sklkla gerekleemez. Hepmz
nyargl nsanlarz. Beynmz, daha verml almak adna
benzerlkler arar. Gem deneymlerme benzer br ey
grdmde, kestrme yoldan gder ve aa be yukar ayn
ey olduunu farz ederek ona gvenr, bylece yen br eyler
renme zahmetnden kurtulurum. Ancak bu srecn hassas
br noktas vardr. Bana en tandk gelen ey, kendmdr. Her
gn aynaya baktmda kendm grr, her an kend sesm
duyarm. Dolaysyla beynm bana benzer nsanlar terch
eder, onlarn yannda daha rahat eder ve onlara daha fazla
gvenr. statstksel olarak nsanlarn hayat arkadalarn
kendsyle benzer boyda, kloda, yata, zek sevyesnde, benzer

EJDERHANIN AYAININ ALTINDA

HAZNELER GZLDR; ATIMALARDAN
IKARILACAK DERSLER VARDIR.

12

MARGARET HEFFERNAN

geme sahp, ayn ulus ve etnk kkenden nsanlar arasndan

semesnn neden budur. Gen ve hrsl br televzyon
yapmcsyken, y br ekp kurablmek amacyla, sosyal blmler
mezunu, brka yabanc dl blen, boyu 1,65ten ksa, Hazran
doumlu kadnlar, yan tpk benm gb nsanlar e almamn
neden de budur. y ekplern hayata farkl pencerelerden
bakmas gerekr. Oysa bz, nyarglarmz nedenyle aynalar
terch ederz.
Onlarca yldr sren etllk programlarnn temelnde
de bu anlay yatar; erkek ve kadnlardan oluan ekpler daha
baarl olur. En etkl blg alar farkl yaplara, deneymlere
ve uzmanlklara sahp klerden oluur. Brok rket,
bnyesnde hzmet verd pyasay yanstmaya alr. Pek
nyarglar bze zarar verrken, yaratc atmay krkleyen
farkll nasl ortaya karablr, nasl ho greblrz?
Bunun yant Ted Chldsta. Chldsla Londradak IBM
merkeznde dzenlenen etllk konferansnda tanmtm.
Oturumlarn ounu kadnlar ynetyordu. Bu nedenle Afrka
kkenl Amerkal br erkek grdmde armtm. Ancak
konumaya balad andan tbaren oraya neden arldn
hemen anlamtm.
Chlds konferansta nyarglara dar deneymlern
anlatmt: Snsln, grnmezln, kendne ve farkl
yeteneklere gzn kapamasn IBMde uygulamaya koyduu
poltkalar n verd savalar Bu poltkalar sayesnde
bnlerce zek kadn rkete baaryla kazandrlm, kadnlar
doum yaptnda ten ayrlmak yerne, dledkler alanda
karyerlern geltrecek eklde desteklenmt. Chlds,
kadn-erkek etl konusunda bugne dek dnledm en
yetkn smd. Yllar sonra ona bu konuya neden bu kadar nem
verdn sormutum. Neden kadn olmamas myd?

RAKAMLARA TAKILMA!

13

Kesnlkle demt. At olmadnz br grup n

mcadele etmek ok farkl br eydr. IBMde etllkten
sorumlu olarak almaya baladmda, syahlar odakl br
alma yrtmemeye kararlydm. Odak noktam kadnlar,
ecnseller ve engelller oldu. Bu da bana ynelk nyarglarn
yklmasn, drst br nsan olduuma nanlmasn salad.
Chlds, o akam Londrada hssettm ey anlatmt:
Kends n mcadele etmeyen nsann tartlmaz moral
stnln. Gerekten yaratc tartmalarda ksel karlar
elbette nemldr; ancak asl g veren tutum, zgeclktr.
Yaratc atma alma Gerektrr
Homojen br yap zengn atmalar olanaksz klar. Korku da
yle
ok az nsan yettrlme ya da etm srecnde
atel tartmalarn yaratt belrszle ve karkla
hazrlanmtr. Ancak bu sonradan renleblen br becerdr.
Brooke Deterlne, Katlacanz semeler n, snavlar
n, daha y tens oynamak n egzersz yaparsnz
demt. Neden  dnyasnda karnza kaca kesn olan
tartmalara ve atmalara hazrlk yapmayasnz k?
Deterlne, rketlerle, cesur lderlk adn verd almalar
yapyor: Kurumlarn her dzeyndek breylere, e dar
sorunlarn, kayglarn ve fkrlern saknce ve anlalr
eklde dle getrmey retyor. Br anlamda, tek grevnn
kurumsal sesszl krmak, nsanlara ayaa kalkarak
fkrlern ve trazlarn dle getreblecekler doru zaman
retmek olduu syleneblr.
Deterlne, lk programlardan brn Googleda
gerekletrdk demt. Ktlk yapma anlayn
benmsemlerd. n zor ksm uydu: nsanlar ylk yapmaya

14

MARGARET HEFFERNAN

nasl ynelteblrz? Bunu nasl yapacan, bunu yapmalarna

zn verldn hsseden ok az alan vard. Bunu renmeler
ve zernde almalar gerekyordu.
Ver gvenlnn neml br mesele haln alacan 10
yl ncesnden gren Google, ksel blglern korunmas
konusunda hassas olan br kurtarma grubu kurmutu. Ver
kurtarma grubunun temel grev, kurum  ekplern blglern
gzlln koruyableceklern dnmelern engellemekt.
Tartma karma konusunda zel znler vard. nk brlkte
altklar ekplern drst olmasn salamann tek yolu
buydu.
rketlerdek atmalar trl ekllerde ortaya kablr.
Km zaman, Elworthynn lks tketm rnler markalarnda
tespt ett gb, kendsn kbar davranlarla gsterr. Bu tr
atmalar, genellkleolumlu ya da olumsuz haberlerlezg
dna kma korkusuyla, sesszce getrlr. Brok rkette
se atmalar, h kmse asl yaratc tartmay balatmaya
cesaret edemed n, nemsz meselelerden ba gsterr;
yemek, park yer vb.
Btn bu durumlar, yaratc atmay asl meseleye
ynlendrme cesaret, becers ve drstlk gerektrr. Mary
Gentlenn Gvng Voce to Values, Roger Fsher ve Wllam
Urynn Gettng to Yes, Kerry Pattersonun Crucal Conversatons
ktaplar gb ktaplar, brok nsann aklk taraftar olduunu,
ancak bu steklern hayata germekte sknt yaadn
gsteryor. Hepmzn brer sesve bu ses nasl kullanacan
renmeye yetecek zamanvar.
Deterlnen programna katlanlardan br olan Lukeun,
br anlamay balamann tek yolunun gz korkutmak ve g
kullanmak olduunu savunan kavgac CEOsuna kar kmas
gerekyordu. CEOnun tavr, Lukeun nand eylere terst.

RAKAMLARA TAKILMA!

15

Luke, Deterlnen bast nersn hayata gerd: Bu atma

zerne dnd, meslektalarna dant ve benmseyece
yaklam kend kendne alt.
Luke, Bence doru olann tam aksn yapmaya
zorlanmak bende bask yaratyordu demt. Eskden olsa,
otomatk olarak atmadan kaardm. Ancak programda
bu tr atmalar ele aldmz n, bu defa nanlarm
dorultusunda hareket ettm ve pazarlklar bldm gb
yrtme hakkn elde ettm. rketn kurucusunun basksna
boyun eerek, deerlerm br yana brakmak yerne kendm
savundum, anlamay zamannda yaptm ve kend bldm gb
alarak projenn fnansal hedeflernn de tesne getm.
Bu yolda att lk adm, deerlernn tehdt
altnda olduunun farkna varmasyd. Yorgun ve
dkkatsz olduunuzda, hedeflere, btrme tarhlerne
odaklandnzda, bunun farkna varmanz g
olablr. Deneyler, genellkle bu ahlak noktann farkna
varmadmz, farkna vardmzda se  ten getn
gsteryor. Lukeun yapt ey, sesszln semler hakknda
dnmesn engellemeye alt an belrlemek olmutu.
Akl danmas, dostlar ve kend kendne almas sayesnde
gven kazanm ve kendsn savunmutu.
Konutuum, tartmadan kama stene drenen
nsanlarn heps ayn hkyey anlatr: Tahmn ettmden
daha fazla eyden vazgemem gerekyordu. Bunu br daha
asla yapmam. Bu nsanlar, deerler, nanlar ve fkrler
dle getrmenn yaplan  zengnletrdn, vermsz,
nsann ruhunu zedeleyen br tartmay yaratc br atmaya
dntrdn fark eden nsanlardr. Br ynetc yle
demt: Tm profesyonel yaamn br deney olarak grmeye,
bylece glklerle karlamaktan mutluluk duymayahatta

16

MARGARET HEFFERNAN

bzzat aramayabaladm. Bu sadece ben del, bakalarn ve

rket de geltrd.
Hayat Farkllklar
Alman felsefec Hannah Arendt dnmey nsann kend
kendsyle sohbet etmes olarak tanmlar. Kurumlar sz
konusu olduuna gre, bu sohbetn k meslekta arasnda
gereklemes gerekr: Test etmek; geltrmek; gzlemlerle,
fkrlerle, verlerle ve yorumlarla snamak. Bu sohbetn
zengnlemes, blg sahb olmaya ve gzel sorular sorulmasna
baldr.
Blg, fark yaratmak ster. Eer herkes ayn blgye sahp
olursa, be knn br odada toplanmasna ne gerek var k? Br
k yeterldr. Oybrl, her zaman n klern toplantya
gnlsz br eklde katldnn gstergesdr. nsanlarn
brbrlernn nyarglarn ve nanlarn onaylamas yerne,
dnce bmnz zengnletren ve genleten verlerle,
hkyelerle, deneymlerle katkda bulunmanz daha y olmaz
m? Byk fkr ortaklklar br yank odasndan baret deldr;
nsanlar brbrlerne donanml fkrler, yen bak alar
ve sorgulamalar katar. Kend kendnze u soruyu sorun:
Bakalarndan farkl olarak nasl br katkda bulunablrm?
Orada bulunma nedennz budur.
Herb Meyer Amerkan Merkez Haberalma Teklat, CIA
drektrnn zel asstanln ve CIAn Ulusal sthbarat
Konsey bakanl grevn yrtt dnemde, Amerkan
ulusal gvenlk ngrlern oluturmaktan sorumluydu.
Ancak kendsne getrlen verlerden gderek daha fazla rahatsz
olmaya balamt. Brok kurumda olduu gb, kendsne
anlatlan her ey, yaygn grler teyt eden verlerden barett:

RAKAMLARA TAKILMA!

17

Souk Sava tm ddetyle sryordu. Sovyetler Brl

her zamank gb glyd. Ortalkta h rahatsz edc ver
bulunmamas Meyer hem rahatsz edyor hem de artyordu.
Ya yaygn kanaatler yanlsa? Byle br durumda sthbarat
servsler neyle karlaablrd?
Meyern sorusu, krtk karar verme mekanzmasnn
odan oluturmas gereken aratrma srecn sarsan ve
zengnletren sorularn en y rneklernden brdr. Eer
yanlyorsak neyle karlaablrz? Meyer Sovyetler Brlnn
dalmas halnde yaanablecek her eyn br lstesn yaparak
bu lstey casusluk alarna gnderd. Gerekletrd,
dk malyetl br deneyd: Eer casuslar br ey gremezse,
yaygn grler geerlln srdrrd. Ancak gelen lk
verler arasnda, haftada br et tayan br trenn karld
ve soyulduu haber vard. Ordu greve arlmt; ancak
sonrasnda poltbro orduya ger eklme ve bu olaydan
kmseye sz etmeme emr vermt.
Meyer, Ekonomde ler y gderken byle eyler olmaz,
del m dye sormutu. nsanlar et almaz. Orduya
da nsanlarn gz gre gre kap gtmesne zn vermes
emredlmez. Bu olay bze br ey anlatyordu ve buna benzer
brok ey daha vard.
Meyer, Sovyetler Brlnn dalacan ngren lk
nsanlardan brdr; bunu ryasnda grmem, bu konuda
alm, tezn rtecek verler aratrm ve u neml
soruyu soracak cesaret gstermt: Eer yanlyorsak neyle
karlaablrz? Kayglanmakla yetnmekle kalmam,
alarak ver toplam, mttefklerne traz ederek onlar kna
etmt: atma e yaramt.

18

MARGARET HEFFERNAN

Daha y Sorular, Daha y Sonular Dourur

Sorular yapc atmalarn hem kalbn hem de ruhunu
oluturur. Yen eyler kefetmemz, yen blgler ednmemz,
tartmay ekllendrmemz salar. Londra letme Okuluna
gttm srada kendme br sorular ktab hazrlamtm.
nk rnek olaylar hzla gncelln ytryordu. Oysa
sorular geerlln srdryordu ve br dnce alkanlna
dnyordu.
Kararmz kmn yararna olmal? Nasl?
Bu karardan emn olablmek n blmemz gereken
baka br ey var m?
Bu karardan kmler etklenyor; etkleme gc en az
olanlar kmler?
Bu kararn ne kadarn bugn almalyz?
Bu karar neden neml? Kararn en neml yan nedr?
Kaynaklarmzzaman, para, nsansnrsz olsayd ne
yapardk? Elmzde h kaynak olmasayd ne yapardk?
Bunun doru karar olduunu gsteren nedenler neler?
Yanl olduunu gsteren nedenler neler?
Gen apl br tartma srec her kurum asndan
hayat nemdedr. nk y br eklde gerekletrlmes
durumunda, korkularn ve kukularn su yzne
kmasna, yen fkrlern domasna neden olur. Neler
gzden kardmz fark etmemze yardmc olarak,
kend karlarmz dorultusunda, daha y ve daha farkl
dnmemze yardmc olur. Bu sre, br kurumun her
dzeynde hayat nem tar. Donna Hamln, ynetm kurulu
yelerne doru tartmalarn nasl gerekletrlece
konusunda danmanlk yapyor. Benmsed temel kural

RAKAMLARA TAKILMA!

19

udur: Sylednz her sze karlk soru sorun. Bu sayede

letm kanallarn ak tutablrsnz.
Krtk kararlar verrken eytann avukatna bavurun:
Grev tezlernz rtmek, farkl grler savunmak,
nemsz grlen, marjnalletrlen verler ve argmanlar
gndeme getrmek olan br. Bu grev srekl tek br knn
zernde olmamaldr; br zaman sonra eytann en ylmaz
avukat ble heyecann ytrecektr. Bu grevn dnml
olarak stlenlmes, krtk ve yapc atmalarn yaratlmas
asndan harka br frsattr: Bu deneym, herkesn dnce
bmn yenlemesn salar.
Pxar bakan Ed Catmull, yaptklar her flmn geltrme
aamasnda gerekletrdkler hararetl beyn frtnalarn
heyecanla anlatmt. Beyn frtnalarnda atel tartmalar
yaanr. Gerlm trmanr. Bu tartmalarn sorunlarn
zm konusunda harka br ara olmasn salayan ey se
drstlktr. Kmse yorumlarna ekdzen vermekle vakt
harcamaz. Herkes, konu hakkndak nerlern, kabul etmek
gb br ykmll bulunmayan br drektre letr. Km
havayolu rketler, ynetm kurullarna rakp rketlerden
gvenlk drektrler alr. Bunun temelnde, meslektalarn
brbrne meydan okumasnn, neml konularda herkesn
gvenn kazanmann en y yolu olduu anlay vardr.
Bunlarn her ks de deneymn, sorular sormann, dnlemenn
ve uzun vadel gvenn br araya gelerek sorunlarn ve orjnal
fkrlern ortaya kmasn salayan brl yntemlerdr.
Hatalardan Ders kartmak
Adl kltrler herkesn fkrn, deneymn, lgsn,
aklndak sorular ve trazlarn, olas en y nsyatf ve
sstem oluturmak amacyla ortaya koymasn gerektrr.

20

MARGARET HEFFERNAN

Ortaya mkemmel br ey kmayablr; sre nde hatalar

olacaktr. Ancak nsanlar hata yapmaktan korkarsa, zgrce
dnemeyecek ve konuamayacaktr. Dolaysyla adl
kltrlern en neml zellklernden br, y nyetl olduklar
srece hatalarn br utan kayna del, renme frsat olduu
dncesdr.
Massachusetts Devlet Hastanesnde grev yapan ortoped
cerrah Davd Rng, parma kvrldnda kend kendne
dzelmeyen br hastasna karpal tnel amelyat yapmt.
Amelyata dar notlarn yazarken br hata yaptn fark etm
ve hemen dzeltmt. Yne de  rahat etmemt. Kend
kendne bu hatay nasl yaptna dar kapsaml br aratrma
balatt. Ardndan br adm daha ler gderek bulgularn New
England Journal of Medcne dergsnde yaynlad. Yaz epey ses
getrd.
Rng, o gnden tbaren hasta gvenlnn ve hatalarn
paylamnn nemnn en byk savunucularndan br
halne geld: Hatalarnz hakknda konumazsanz hbr
ey renemezsnz. Her eyden te, kendnz mkemmel
olduunuza nandrrsnz, k bu ok tehlkel br durum.
Sz hatalarnzn sorumluluunu stlenrsenz, bakalar da
stleneblr. Bu sayede br eyler renrsnz. Kurum genelnde
renme de bu eklde gerekler.
Torres zm banda byk br kara kapl defter vardr.
Defterde utan verc ler yapan esk alanlarn ya da hayal
krkl yaratan tedarklern adlar yazl deldr. Kara kapl
defter, hatalar ndr. Br hata yapldnda, hatay yapan k
bunu deftere not eder. Bu notlardan br, vadel dvz satnda
yapt hatadan dolay 200.000 dolar kayba yol atn yazan
fnanstan sorumlu genel mdr yardmcsna attr. Deftern
tek faydas hatalarn yazlmas deldr. e yen gren herkese

RAKAMLARA TAKILMA!

21

bu defter okutulur. Bylece, defter sayesnde, hem hatalardan

ders karlmas salanrk tekrarlanmasnhem de gl br
mesaj verlr: Herkes hata yapar. G ve stat, nsan hatalardan
muaf klmaz. Hatalar gelm yolundak stasyonlardr.
Her karar br varsayma dayanr. Eldek blgler erevesnde
gelecekte stenlen sonucu verp vermeyece bell olmayan br
sem yaplr. ler stedmz gb gttnde ne kadar akll
olduumuzu sylerz. ler y gtmezse bunun ad hata olur.
Oysa durum varsaymn henz kantlanamam olmasndan
barettr. Yaplan hatay yen br blg olarak grmenz,
deerlendrmeler br kefe evrmenz, tartmalar beyn
frtnas halne getrmenz gerekr. Bu konuda hatalydm
dyeblmek, nsann srtndak kusursuzluk basksn kaldrr.
Brok kurum hatalarn nemne nanm gb yapar,
ancak ok az k hatalar hakknda konuacak kadar kendn
gvende hsseder. Br sre nce yaplan br aratrmaya gre,
nsanlarn yzde 88 hatalarn sadece kend kendlerne
traf edeblyor. Sadece yzde 4lk br kesm bakalarnn
karsnda hatalarndan sz edeblyor. Ancak tp dnyasnda
hatalar konusundak aklk le hasta gvenl arasndak
korelasyon, hatalar konusunda ak davranmann sstemler
daha gvenl ve akll hale getrecen aka gzler nne
seryor. Sz hatalarnz ne sklkta ve ne kadar rahatlkla
paylaablyorsunuz? Bu eklde davranarak bakalarnn da
hatalarn paylamasna zemn hazrlam olursunuz. Havaclk
sektrnde olduu gb, karmak prosedrler ancak herkesn
lglenmes, sorumluluk almas ve zen gstermes durumunda
salkl br eklde leyeblr.
Yapc atma ne br dv kulbdr ne de br sosyal kulp.
Ed Catmull, Pxarda yaptklar tm flmlern bata skc
olduunu sylemt. Ayn ey fkrler, kukular ve kayglar n

22

MARGARET HEFFERNAN

de geerldr. Heps bata eksk, zensz ve lgsz grnr. lk

fkr ya da gzlem prlts, altn tozu gbdr; deerldr ancak
hemen fark edlmez ve deer anlalmaz. Gruplar ve ekpler
halnde br araya gelerek bu fkrler rafne eder, ekllendrr
ve clalarz. Yaanan tartmalar, bu fkre nem verdmzn
gstergesdr. Bu atmalar sayesnde gerek parlt ortaya
kmaya balar.

Sosyal Sermaye

Bostonda br yazlm frmas sahb olduum dnemde

ynetm kurulumun da uyarsylarket yenden
konumlandrmamz gerektn fark etmtm. rnmz,
tketcde heyecan ve marka sadakat yaratmayacak kadar
sradand. Bu konuda bana yardmc olacak br ekbe htyacm
vard. Karma yapda br ekple almaya baladm: Gen
br yazlmc, deneyml ve sra d br medya ynetcs, br
sanat ve ben. Br hafta boyunca br hamburgercnn kapal
br odasnda, kolay yantlar reddederek, brbrmz kmsenn
gremed noktalar gndeme getrmes n zorlayarak
altk. Gerye dnp baktmda, o dnemn hayatmn en
kkrtc renme deneym olduunu gryorum. Sra d
ve baarl br ekp olmutuk. Pek nasl? Brbrleryle h lgs
olmayan bu nsanlar br arada nasl bu kadar baarl br eklde
alablmt? Bu yaratc atma deneymn bu kadar verml
klan ey neyd?
Br oda dolusu zek nsan olduu syleneblr, k yleyd de.
Ancak ok daha neml br ey daha vard. Sosyal sermayemz:
Gven, blg, karlkllk ve yaam kaltesn ortaya karan,
grubu drenl klan ortak normlar. Her rkette ok parlak
nsanlar vardr ancak bu nsanlar fkrlern ve kayglarn
paylamaya, bakalarnn fkrlerne katkda bulunmaya,
grubu potansyel rskler konusunda uyarmaya sevk eden ey,
brbrlerne duyduklar ballktr. Adl kltrlern odanda
sosyal sermaye vardr: Adl kltr ortaya karanve adl
kltr sayesnde ortaya kaney budur.

24

MARGARET HEFFERNAN

Ortak zekya dar yaplan etkleyc br aratrma var.

Thomas Malone ve MIT aratrmaclarnn gerekletrd
almada, sorunlara yaratc zmler getrme konusunda
olaanst verml gruplar ncelenmt. Ama, baz ekpler
derlernden daha baarl klan balca etkenler belrlemekt.
Aratrma sonunda breysel zeknn (IQ ) ok fark yaratmad
belrlend. Toplam zek dzeynn yksek olmas ya da ekpte
br k sper zeknn bulunmas belrleyc etkenlerden br
deld. Daha fazla ve daha y zmler geltren gruplarn
temel zell vard. ncelkle herkese et konuma sres
tannyordu. Bu br kural deld ancak baarl gruplarn
yelernn hbr tahakkm kurmaya almyor, yne hbr
lgsz kalmyordu. Herkes katkda bulunuyordu ve herhang
brnn syled herhang br sz boa gtmyordu.
Baarl gruplarn knc zell sosyal duyarllklaryd: Bu
breyler brbrlernn ruh hallerndek, tavrlarndak en ufak
demn farkna varyordu. Empaty len, akldan geenler
gzlerden okumaya ynelk testlerde der gruplardan daha
baarl oluyorlard. Bu gruplardak nsanlar brbrlernn
htyalar konusunda da daha duyarlyd. nc ayrt edc
zellk se en y gruplardak kadn saysnn fazla olmasyd.
Bunun neden br htmal etll artrmas, br htmal de
kadnlarn empat testlernde daha yksek sonular almasyd.
Bu aratrma (ve benzer aratrmalar) sosyal balarn ne kadar
neml olduunu gzler nne seryordu.
Aratrmay okuduumda aklma esk ekbm gelmt. Her
brmz yeternce zek, farkl deneymlere sahp nsanlardk
ve kmse derlernn karsnda ezlmyordu. Bu sayede
herkes derlernn nasl br katkda bulunacan heyecanla
beklyordu. Br yanta htyacmz olduunun ve kmsenn
bu yant blmednn de farkndaydk. Tek bamza

RAKAMLARA TAKILMA!

25

zemeyecemz bu sorunun zmne ulamak n brlkte

hareket etmek zorundaydk. Hayal krklna uradmz,
gerldmz, sabrszlandmz zamanlar oldu. Ancak kmse
bunu breysel olarak alglamyordu. Herkes ortak baarmz
nemsyor, bu yolda tutkuyla alyordu. Btn bunlarn br
araya gelmes bzm ansmzd. Ama  ansa brakmaktan
daha ysn de yapablrz.
Empaty retmek
500 kadar ynetcnn katld br konferansta Maloneun
aratrmasndan sz ettmde, katlmclardan br empaty
retmenn mmkn olup olmadn sormutu. retlyorsa,
bunun n brlernden yardm m almak gerekyordu yoksa
ekp ve rket bnyesnde geltrleblr br becer myd?
Grne gre, empatnndnyann bakalarnn gznden
nasl grndn tahayyl edeblme becersnnretlmes
konusunda uzmanlardan yardm almak art. Mterlernz
ve meslektalarnz her eye szn anzdan bakmaz. Neyse
k bakalarnn perspektflernden bakablmek renlen br
eydr. Hbrmz  dnyasna tam donanml halde grmeyz.
Her zaman n renlmes ve geltrlmes gereken temel
becerler sz konusudur.
Empaty retme konusu aklma Carola Valloney getrd.
Kends u an baarl rket ynetyor. Onunla tantmda
WebCTnn bandayd. rket, merkez Bostonda bulunan,
Vallone tarafndan grm sermayedarlarnn desteyle kurulan
Unversal Learnng Technology rketyle Kanadal br svl
toplum rgtnn ortaklyla kurulmutu. Aradak kltrel
farkllklar, Valloney, farkl yaplardak br grup nsan, zek,
fonksyonel, empat becersne sahp ve brbrlerne saygl br
takma dntrme zorunluluuyla kar karya brakmt.

26

MARGARET HEFFERNAN

rketn yllk btesnn belrlenmes zaman geldnde

her departmann mdr, kend departman n br bte
rakam belrlemt; ancak bunu br meslektana kna edc br
eklde anlatmas gerekyordu k bu meslekta btey ynetm
toplantsnda savunablsn.
Teknoloj departmannn mdr pazarlama departmannn
btesn savunacak, sattan sorumlu mdr operasyonlar
departman adna konuacak, mter hzmetlernden sorumlu
mdr teknoloj departmannn htyalarn sralayacakt.
Bu bast egzersz olaanst sonular dourdu. Herkes tm
rket bakasnn gznden grmeye balad. Herkes bakas
n elnden gelenn en ysn yapt; nk baka br de onun
n ayn ey yapacakt. Toplantda sadece kend sralarnn
gelmesn beklemek yerne, herkes lgyle dnledler. Vallone
bu yolla nsanlara empaty retyordu: Her br ynetcnn
rket baka br ynetcnn gznden grmesn, aralarndak
hayat balar fark etmelern, brbrlerne baml olduklarn
anlamalarn salamak
Byk kurumlarda sorunlarn bu eklde ama yoluna
gdenlerle karlamtm. Br departman bakan blge
bakann sorguluyor, ardndan da roller deyordu. Bu yolla
her k k de her k pozsyonun gereklern ve ngrlemeyen
akslklern reneblyordu. Ayn eklde ortak yanlarn,
brbrlerne yardm edeblecekler alanlar renyor ve empat
kurablyorlard. Brok nsan, lklern tehlkeye ataca
dncesyle atmadan kanr. Oysa drst atmalar
brlkte verml br eklde almak kouluylasosyal balarn
glenmesn salar. Tartmadan kanrsak hbr ey olmaz.
Ancak her k tarafn da tartmaya dahl olmas durumunda
olaylar kar tarafn perspektfnden greblme kapastemz
hayata gereblrz.

RAKAMLARA TAKILMA!

27

Har ve Tula
Br bnann ykselmesn salayan ey tulalar del, hartr.
Buradak harcmz sosyal sermayedr: Karlkl nan ve
gven kurulmasn salayan ballk hss. Sosyal sermaye
fkr topluluklarn skntl dnemlerde hayatta kalmasn
ve gelmesn salayan etkenlern aratrlmas srasnda
ortaya kmtr. Ancak bu kavram her an dem, srprzler
ve belrszlklerle kar karya olan kurumlar asndan ok
daha hayat nem tar. Sosyal balar, breyler ve rketler
glendrmek, atmalarla baaryla ba etmek adna,
yernde de en az topluluklarda olduu kadar krtk br lev
stlenr.
Vallonenn mdrlern brbrleryle karlkl bamlln
kefetmesn ve anlamasn salayan bte egzersz,

B L G

KARILIKLILIK

28

MARGARET HEFFERNAN

mdrlern aralarndak ba glendrm, daha y fkrler

geltrmek ve daha y kararlara varmak yolunda brlkte
alma steklern artrmt. Yksek dzeyde sosyal
sermaye atmalarn daha gvenl, enerjk ve ak br eklde
gerekletrlmesn salayan br gven ortam yaratr.
Bu br dngdr: Yaratc atma, baaryla uygulanmas
durumunda, sosyal sermayey artrr; bu da atmalarn daha
gvenl ve yapc br hal almasn salar. (Sosyal sermayenn
ekskl se nsanlarn aka dnmesn ve konumasn
olanaksz hale getrr; bu da nsanlarn brbrleryle sosyal
balar kuramamas anlamna gelr.)
Sosyal sermaye brktrmek soyut br fkr gb geleblr ancak
sosyal sermaye bast eylemlern br araya gelmesyle brken
br eydr. Bu konuda konutuum  dnyas lderlernn ou
kurumlarda kkl demler yaratan kk nsyatfler
yenden gzden germt. Brs rketndek skntlardan
sz etmt: Farkl blgelerdek brmler ve teknk brmler
brbrleryle ba kurmakta ve brbrlerne gvenmekte glk
ekyordu. Bu nedenle her br brmden, der brmlere dar
br ksa flm yapmalarn stemt. nsanlarn bu proje n ok
fazla aba harcamasn beklemyordu. Buna ramen tm rket,
yaplan flmler zlemek zere br snema salonunda toplamt.
Sonu artcyd: Tutku ve yaratclk dolu, tm rket
neelendren, motve eden ve lham veren flmler eklmt.
O sralar fark etmemtm demt, Ama sanrm
yaptmz ey sosyal sermaye brktrmekt. Bu flmler
ekplern brbrn tanmasn; brbrlernn flmlernde yer
alarak brbrlern nemsemelern salamt. Yaptklar eyn
adn koymak, CEOnun nsanlarn gruplar halnde almaya
zaman ayrmasnn, rketn temel htyalarndan br
olduunu fark etmesn salamt.

RAKAMLARA TAKILMA!

29

Km rketler alanlarn masalarnda kahve mesn

yasaklyor. Bunun amac blgsayarlar korumak del,
alanlarn kahve maknes banda brlkte vakt germesn
salamaktr. ASE Global alanlarnn masalarnda yemek
yemelerne de zn vermyor. Bu uygulamann nedenlernden
br, herkesn mola vermesn salamak. Ancak sonu tbaryla
her k poltka da nsanlarn brbrlern tanmasn salayacak
frsatlar yaratlmasn hedeflyor.
rket CEOsu Rob Jones, Gzel br yemek salonumuz vard
demt. Ancak bu yeterl deld. Bu kuraln amac, herkesn
brbrn grmesne nem verdmzn anlalmas. Bzce bu
rket asndan neml br ey.
sve dlnde yernde brlkte zaman germey anlatan
br kelme vardr: Fka. Herkesn kahve ve kek yemek n
topland, hyerarnn ortadan kalkt, hep brlkte  ve
zel hayatlar hakknda konutuklar zamanlardr bunlar.
Fka kelmes kahve molasndan te anlamlar tar. Brlktelk
hssnn glendrlmesn anlatr. Bunu, kolektf onarm
olarak adlandran svel aratrmac Terry Hartg, brlkte
gerlen zamana sosyal adan ve  asndan deer katan
eyn alanlar arasndak uyum olduunu syler.
Br ar merkezndek letm kalplarn nceleyen
Alex Pentland, rket yetkllerne kahve molalarnn
ekptek herkesn ayn anda mola vereblece eklde
programlanmasn nermt. Bu ner grnte pek
verml olmasa da, sosyal sermaye oluturmas sayesnde,
rkette vermllk art salam ve yllk 15 mlyon dolar
kazandrmt; alan memnunyet oran da yzde 10 art
gstermt. Br kahve molas n pek fena saylmaz.
lk yazlm rketm kurduumda bunlarn hbrnden
haberdar deldm. Gen, zek, enerjk, motve, del gb

30

MARGARET HEFFERNAN

alan nsanlar br araya getrmtk. Ancak herkes elndek

e ve hedeflerne odaklanm haldeyd. rket nde hbr
letm yoktu. Herkes ok alyordu ama herkes tek bana
alyordu. Daha lk yldan departmanlar arasnda savalar
ba gstermt: Mhendsler pazarlamaclarn ok grlt
yaptn dnyordu. Muhasebecler se zaten ortalarda
grnmeyen sat ekbnn malyetnn ok yksek olduunu
savunuyordu. Her ey br lem olarak grlyor ve yaplyordu.
nsanlar arasnda br trl lk kurulamyordu.
ok bast br yntem geltrmtm. yle k, yazarken
ble garp gelyor. Cuma gnler leden sonralar erken
paydos edyor, br araya gelyorduk. Her hafta brka k
km olduunu, rkette ne  yaptn anlatyordu. Kmler
PowerPont sunumlar yapyor, kmler zmler yapyor,
kmler se kendsn arklarla, hkyelerle anlatyordu. Bu
sayede brbrmz tanmaya balamtk. Mhendslerden
br lk nternet tarayclarnn brnn yapmnda almt;
br pazarlamac ok mehur br slogan geltrmt; br Rus
tasarmc lkesnden kaablmek n byk rskler almak
zorunda kalmt. nsanlarn brbrlerne sayg duymaya
baladn greblyordum. 10 yl sonra, ayn uygulamay
bambaka br sektrdek br rkette gerekletrdm ve benzer
sonulara ulatm; nsanlar brbrleryle daha dorudan, ak
ve korkusuz br eklde letm kurmaya balarken, ynetcler
de ellerndek nsan kaynann deern anlamaya balad ve
bylece karlkl br gven olutu. Sosyal sermaye, harcadka
artan br eydr. nsanlara ne kadar gvenr, sayg gsterrsenz,
karlnda da o kadar gven ve sayg kazanrsnz.
MITde gerekletrlen br alma bunu somut olarak
ortaya koyuyor. Hastanelerden bankalara ve ar merkezlerne
uzanan gen br yelpazedek rketlerdek ekplern letm

RAKAMLARA TAKILMA!

31

kalplarn aratran Alex Pentland ve ekb, bu etklem

kalplarnn da breysel zek, becerler, klk, tartmann
er kadar neml olduunu tespt etmt. nsanlar
arasndaksadece toplantlardak del, brebr sohbetlerdek,
kordorlardak, kahve maknes bandak karlamalardak
etklemler, vermllkte lleblr br fark yaratyordu.
Aratrma, herkesn hssett br ey de lleblr hale
getrmt; br kurumdak gerek etk sahb nsanlar a
balantlaryd: En fazla sayda nsanla etklem halnde olan
nsanlar. Bu kler neml unvanlara sahp olmasa ble etk
sahb olablyordu; sosyal sermaye bu nsanlar araclyla
ortaya kyor, dem hzlandranlar bu nsanlar oluyordu.
Sosyal Sermaye Zamanla Brkr
Ur Alon, akademk evrelerde fzk le byoloj arasndak
snrlar ortadan kaldrmasyla blnr. Ancak asl nn
2010 ylnda yaynlanan Motve Olmu Br Aratrma Grubu
Nasl Oluturulur adl raporu sayesnde elde etmtr. (Blm
nsanlar da baarnn zorlu sorunlarn tespt edlmesne
vezamana kar br yar halndezlmesne bal
olduu dncesn benmsemeler asndan grmclere
benzer.) Alon zamann deerl olduunun farkndayd. Buna
ramen haftalk olarak dzenled k saatlk toplantlarn
lk yarm saatn blm d konulara ayryordu: doum
gnler, haberler, sanat vb. Bu, gerek blme ayrlan zamann
ksalmasna yol ayor gb grnse de, Alona gre uzun vadede
artan motvasyonun getrd kazan, kayplarn tesne
geyordu. Grup blm konumaya baladnda Alon her
yeyehakemlk, beyn frtnas yapmak gbfarkl br grev
veryordu. Bu sayede laboratuvar ndek yapc atmay
kurallara oturtmutu. Btn bunlar, her blm nsannn,

OLAY SAYISI

UZUN SREL EKPLERN FAYDASI

EKBN BRLKTE ALITII GN SAYISI

RAKAMLARA TAKILMA!

33

blmsel aratrmalarn ayrlmaz br paras olan zorluklar ve

kafa karklklar durumunda htya duyaca sosyal ba
glendryordu. Alona gre, kefler mmkn klan ey
sosyal sermayeyd.
Ekp arasndak ban glenmesne yatrm yapmak hem
vermll artrr hem de rsk azaltr. Ulusal Ulam Gvenl
Kurulu aratrmasna gre, kazalarn yzde 73 ekplern
brlkte almaya balad lk gn, yzde 44 se lk uuta
meydana gelyor. Yllarca brlkte alan uu ekpler se
herkesten daha y br performans gsteryor. Merhum Rchard
Hackmann ekpler hakkndak aratrmas baarl ekplern
stkrarl olduunu; uzun sredr brlkte altn, brbrlern
tandn ve brbrlerne gvendn ortaya koyuyor. Ekp
yelern detrmek, ekb daha yaratc klmyordu; tam
aksne ykc ve tehlkel br etk yaratyordu: Ekbn yenl
sknt douruyordu. stkrarl br ekp nde rollern
detrlmes se hem yeterl dzeyde dem yaratyor hem de
uzun zaman brlkte almann getrd analk duygusunun
deernn korunmasn salyordu. Hackman, taze blgler ve
fkrler geltrlmes asndan yen yeteneklere htya duyulan
aratrma ve geltrme almalarnda ble, drt ylda br
gruba tek br yen ye alnmasnn yeterl olduunu savunuyor.
Yksek dzeyde sosyal sermayenz olmamas durumunda,
zorlu sorunlarn zm n gereken gte br tartma ve
etklem ortam yaratamazsnz. Yaratclk gvenl br
ortam gerektrr. Sosyal sermaye olmad srece kmse
yen dnceler, sonucu bell olmayan fkrler ortaya
koyma, snayc sorular sorma rskne grmez. Br CEOnun
kurumundak baarszla dar anlattklar, en parlak
yeteneklern ble sosyal sermayeye htya duyduunun kant
ntelnde.

34

MARGARET HEFFERNAN

Bana Hong Kongdan Avrupadak genel merkezlerne

transfer edlen ok yetenekl br ynetcnn hkyesn
anlatmt. Herkesn ok byk beklentler vard ancak
ynetc geldkten sonra epey bocalamt. Ekbnden ayrlan,
sosyal sermayesnden yoksun kalan ynetcnn zeks tek
bana yeterl gelmemt. Hong Konga dndnde se
tekrar br sper stara dnmt. lgntr, CEO, ynetcnn
baarsz olmad, bunun rketn baarszl olduu
kanaatne varmt. rket IQnun tek bana yeterl olmadn
fark etme konusunda baarsz olmutu: Zeknn serplp
geleblmes n destek, gvenl br ortam, sammyet, ballk
ve karlkl gven gerekyordu.
Sosyal sermaye sammyet anlamna gelmez.
arkadalarnn ayn zamanda yakn arkada olmas, her an
neel olmas gerekmez. Byk ekplern brounda, en
yye ulama stenn getrd sabrszlktan kaynaklanan
gergnlkler yaanr. Hrn orkestralar, neel orkestralardan
daha y mzk yapar. nk daha y performans serglemeye
odaklanmlardr. Mutluluk, brlkte alma sebepler del,
brlkte yaptklar n sonucudur. Sosyal sermayes yksek
kurumlarda anlamazlklar tehlkel br ey olarak grlmez,
nze nem verdnzn gsterges olarak deerlendrlr. y
ortaklar szn grlernz onaylamakla kalmaz, zerne br
eyler katmaya alr. Bu ekpler her fkrn balangta kusurlu,
eksk, hatta dpedz kt olduunu blr. Sosyal sermayes
yksek kurumlarda atmalar, tartmalar, deerlendrmeler,
ler daha y hale getrmekte kullanlan brer aratr.
Sosyal sermaye brktrmek rketler daha yaratc ve
verml klar nk karlkl gven, huzurlu ve emnyetl br
ortam yaratr. Bu da rketler daha etkn ve krl hale getrr?
Nasl m? Yardm stemey kolaylatrarak. Yardmseverlk

RAKAMLARA TAKILMA!

35

zayflk gsterges gb grnse de, kttan bankacla,

eczaclktan perakendeye dek uzanan farkl sektrlerde
gerekletrlen aratrmalar, gruplarn yardmseverlnn
kr, gderler, retkenlk ve vermllk zernde dorudan
etk sahb olduunu gsteryor. Yardmsever ekpler blg ve
uzmanlk paylamn hzlandrr; kmsenn kafas karm,
tkanm halde kalmasna zn vermezler; sorunlar daha ortaya
kmadan nlemeye gayret ederler, meslektalarnn yalnz
braklmasna raz gelmezler. Sosyal sermaye harcadka artan
br eydr. Gruplar ne kadar uzun sre brlkte alrsane
kadar fazla sosyal sermaye brktrrsesalanan bu yararlar
da o kadar artar. Gven, yardmseverlk, alma ve cesaret 
yaamnza g veren yenleneblr enerj kaynaklardr.
Etkn Dnleme
u deney gerekletrmey deneyn. Katlacanz lk
toplantda kend kendnze tek kelme etmeyecenze dar sz
vern. Bast geleblr, ancak dnlemek cesaret gerektrr, yan
anlatlanlar duymaya ak olmanz gerekr.

36

MARGARET HEFFERNAN

Brok ynetc bu deney br kence olarak grr.

Ynetcler toplantlara, kendlern stedkler noktaya
ulatracak argmanlarn hazrlam halde gelr. Bakalarn,
sadece kend tezlern dle getrecekler ann gelmesn
beklerken dnlerler. Ancak yksek mktarda sosyal sermaye
brktrmek, konumak kadar dnlemey de gerektrr.
Maloneun ok neml olarak deerlendrd bu katk,
ancak hem konuacak hem dnleyecek cesaret ve tevazuyu
gsterdnzde ve deme ak olduunuzda ortaya kablr.
Quaker tarkatnda dnlemek, yaanan an dernlemesne
deneymlemenn yolu olarak deerlendrlr. Toplantlar ortak
akln br araya gel olarak grlr. Dnlemekten kaynaklanan
sesszlk br letm ekskl del, toplumsal destek gsterges
saylr. Br Quaker olan danman Eon McCarthynn,
katld ynetm kurulu toplantlarndak grev, br karara
varldnda elndek krmz bayra kaldrmakt. McCarty,
nsanlarn toplantlarda kend katklarna odaklandnda,
tartma olanann ortadan kalkmas nedenyle byle br
ynteme bavurduklarn anlatmt.
McCarthy tam br profesyonel dnleyc. Tpk dnyann
en y klse korolarndan br olan Wells Katedral Korosu ef
Matthew Owens gb.
Owens, Dnlemek ses karmaktan daha neml demt.
ark sylerken brbrnz dnlemenz ve tepk vermenz
gerekr. En y topluluklar dnleyen ve tepk verenlerdr. Onlar
sra d klan, tepklerdr.
Owens dnlerken hem genel ortamamekna, ruh halne
hem de breysel performanslara kulak keslyordu. knc
br ft kulaa daha htyacnz vardr demt. Owens ef
olarak broumuzun toplantlar srasnda yapablece br
ey yapyordu: Ruh haln dnlyor, e yarayacak eyler

RAKAMLARA TAKILMA!

37

cesaretlendryor, duraanlamaya yz tuttuu anda melody

hareketlendryor, tempoyu ve lerlemey ayarlyordu. Br grubu
benzersz klan eyn dnleme ve yen br tepk verme kapastes
olduu dncesn tam anlamyla benmsyordu.
yernde ykseldke dnlemenn nem de artar. Lder
konuurken brok nsan brbrn dnlemey brakr ve kendne
ekdzen verr. Lder konumadnda se, nsanlarn, y br
koro gb, brbrlern dnlemes ve tepk vermes gerekr. Sra
d almalar te bu eklde ortaya kablr.
Intutn kurucusu Scott Cook, srprzler duyablmek
amacyla dnler: Kend varsaymlaryla elen, varsaymlarna
kar kan yorumlar, verler duyablmek n. Fordun kresel
tketc elmler blmnn bandak Sheryl Connelly,
kendsn artan, aklna yatmayan her ey not eder. Not
alma konusunda olduka ttzdr: Bu notlar gzden gerrken,
konu scakken farkna varamad brtakm ayrntlar
dkkatn eker. Ben de sylenmeyenler duyablmek amacyla
dnlerm. Dnlerken grubun duygularna ve nsanlarn bu
duygulara tepklerne de dkkat ederm. Srekl br eyler
karalarm. Bu, enem kapal tutmam salar; br eyler
karalamann duyduklarnz daha y anlamanz saladna
dar kantlar var. Brlkte altm km gruplar br ky
srayla dnleyc olarak seer; bu knn grev hakemlk
yapmak del, konumalarn alt metnlern zmektr. Bu
grev stlenenlern tamam, bunun zor br  olduunu grr.
Kmler br tablo hazrlar. Br stuna sylenenler, derne
se ne anlama geldn yazar. Bu, elkler, korkular ve
konuulamayan gerekler ortaya karmann en kolay
yollarndan brdr.
Dnleyn. Dnmeye zaman ayrn. Sylenlenlere
samm karlklar vern, nceden hazrlanm argmanlar

38

MARGARET HEFFERNAN

sralamayn. Kmsenn szn kesmeyn. Son saydm bast

alkanlk, km nsanlar asndan olduka zordur. Ancak
baarlmas durumunda tartmann temposunu belrgn
derecede detrr. Br szn, argmann nereye gttn
farz ettmzde karmzdaknn szn kesme elmne
grerz, ancak bu mdahalemz yen fkrlern ve dncelern
ortaya kmasn engeller. Dahas, katlmclarn szlernn
keslmeyecen blmes, toplantnn havasn da detrr.
Tela, sz alma kavgas ortadan kalkar. Dnlenecenz
blmenz, dnme frsat bulmanz salar.
Adl kltrler, nsanlarn yaratc atmann dourmas
kanlmaz olan hayal krklklar, kafa karklklar, kukular,
esnlenmeler ve kefler arasnda dnlemesn, konumasn
ve dnmesn salayacak ball ve gven hssn, sosyal
sermaye sayesnde oluturur. Adl kltrler br yandan da bu
yaratc atmalar cddye alarak, kurumlara hayat veren
eyn nsanlar arasndak dnamkler olduunu blerek, sosyal
sermayeye katkda bulunur.

Dnmek Fzkseldr

letme okuyan renclerme arada srada televzyon zletrm.

Bu br dl deldr. Ekonom kanallarndakBloomberg,
CNBCprogramlardan br para zletr, program olabldnce
akllarnda tutmalarn sterm. Alt banttan akan hsse
sened fyatlar ve ekrann sandak, spor haberler le hava
durumu kutusu sayesnde, soluk solua eyrek dnemlk
performanslarn anlatan talhsz CEOya kck br yer
kalr. Grnt sona erdnde renclere neler hatrladklarn
sorarm. Brka hsse senednn fyat, Barcelonann
yarnk hava durumu ve CEOnun rketnn ad; en fazla bu
kadar hatrlanr. rketn stratejsne eletr getrmelern
stedmde arp kalrlar: Yan anlatlanlar dnleyecek br de
zernde dnecek mydk? Bu olanaksz!
Olanaksz del. Yksek dzeyde dnce
deerlendrmeler, pheler, kararszlklarblsel adan
zahmetldr. Beynmzn kapastesnn daha byk br ksmn
kullanmamz gerekr. Beynn kaynaklar snrldr ve dkkat
sfr toplaml br oyundur. Br eye dkkatnz verdnzde
der eylere dkkat edemezsnz. Altta akan banda konsantre
olmanz, analz etmenz salayacak blsel kapastenz
sfrlar. Ayn anda brok ey br arada yapablecemz
dneblrz ancak hbr beyn bunu gerekletrecek
eklde programlanmamtr. Adl kltrler dkkatmz
olabldnce vermemz, yaratclmz olabldnce
kullanmamz gerektrr ve bu becerler dllendrr. Ancak
dkkat dankl, yorgunluk ve ar almak, bu becerler

40

MARGARET HEFFERNAN

hzla ve kanlmaz eklde zayflatr. Kltr soyut br

kavram gb geleblr ancak adl kltrler, almann fzksel
gereksnmlernn anlalmasn ve bu gereksnmlere sayg
duyulmasn gerektrr.
Br Seferde Tek !
Her ey ayn anda yapmaya almak nsann dzenn bozar.
Srekl olarak ayn anda brok  yapmaya gayret edenler
gereksz blgler grmezden gelmey beceremez ve bu yzden
br grevden br derne gemeler daha uzun srer; br baka
fadeyle, del gb almalarna ramen aslnda tek yaptklar
zaman harcamaktr. Ayn anda ok  yapanlarn rendkler
eyler hatrlamalar, beynn farkl hafza sstemlernn blgler
farkl ekllerde depolamas nedenyle, daha zor olur. Bu enerjk
zhnler kendlern blg dnyasnn hkm gb hssetse de,
aslnda bu dnyann nsafna kalm haldedrler.
Dolaysyla alma bmmz kend ger besleme dngsn
yaratr. Ne kadar ok eye dkkatmz vermeye gayret edersek, o
kadar az ey renrz. Oysa br konuya odaklandmzda daha
y konsantre olur ve rendklermz hatrlarz. Kendmz
daha az yorgun hssederz. Dolaysyla tek seferde tek her
sefernde tek br e odaklanmaksadece daha verml olmakla
kalmaz, edndmz blgler daha y kullanmamz da salar.
Burada sz konusu olan sadece vermllk deldr. Dkkat
dalan nsanlar dnemez. Bu ayn zamanda kendlern de
dnemeyecekler anlamna gelr. y brer koyun olablrler
ama asla y brer lder olamazlar.
Mhendslern varlk gvenlrl dedkler br kavram
vardr. Bu sz, sstemlern ve maknelern dkkatl kullanlmas,
bakmlarnn yaplmas ve br sorun kmadan onarlmas
gerekt anlamna gelr. Sanay tesslernde varlklarn

VER
GR

KO
NU

YLA
SUE

DOSYAYIOL
KONTR
ET

A
ST
PO
E-

N
TI
A
S L OBU BASKI
A B RA
A
Q
157YEMEK

FATURA

S
E
Y
A
H
A
T

ALIVER

I
TOPLANT
ZAMAN EK
KAPANI

BASKI

M
K
R
B

AL HAERSAAP

MA

STOK

DOSYA ECEK
+

6 X % =12

42

MARGARET HEFFERNAN

gvenlrl; gvenln, vermlln ve srdrleblrln

temel dredr. Bzm gb fzksel maknelerle almayanlarn
maknes de beynmzdr ve bzlern de beynmzn snrlarn
en az br mhends hassaslyla lmemz gerekr. Bunu
genelde yapmayz ama yapablrz.
Saatler Arttka Vermllk Der
1908 ylnda Ernst Abbe tarafndan Zess mercek
laboratuvarnda gerekletrlen tarhn lk vermllk
aratrmalarnn brnde, alma saatlernn dokuzdan sekze
ndrlmesnn vermll artrd saptanmt. Yrmnc
yzyl boyunca farkl sektrlerde ve farkl lkelerde yaplan
der aratrmalar da ayn sonuca ulat: Vermllk dz br zg
halnde lerlemez. Haftada 40 saat baaryla alablrz ama
daha fazlasn beceremeyz. 40 saatn ardndan yoruluruz ve
hatalar yapmaya balarz; bu yzden de hatalarmz dzeltmek
adna daha fazla zaman harcarz.
Havaclk ve ulatrma gb sektrler uzun zamandr
yorgunluk konusuna byk nem veryor. nk uak, tren,
kamyon kullananlarn kaza yaparak nsanlarn lmne neden
olmasn grmezden gelmek mmkn del. Ancak felaketlern
bu kadar barz olmad, hemen ortaya kmad sektrler nat
etmeye devam edyor. Sabaha kadar almak kahramanlk,
uzun saatler boyunca almak ballk gsterges kabul
edlyor. rketler baarsz olduunda ya da byk anlamalar
stenlen sonucu vermednde (brleme ve satn almalarn
baarszlk oran yzde 40 le yzde 80 arasnda deyor),
kmse bu baarszln nedennn yorgun den beynler
olduunu dnmyor.
Sorun, yorgunken almaya devam edemememz
deldr; alablrz. Ancak btknlk ve dkkat dankl

deerlendrme bozukluklarna yol aar. Kmyasal Gvenlk

Kurulu bu durumu u eklde aklyor: Yorgun br nsann
esnek dnememes, deen ve anormal koullara uyum
gsterememes, doru br eklde mantk yrtmesnn daha
uzun srmes yaygn br durumdur. Yorgun ve btknken
sorunlarn br an nce ortadan kalkmasn sterzve
bunun nasl olacana aldrmayznk bu sorunlar
analz edecek ve zecek kapasteye sahp olmayz. Hatal
deerlendrmelerde bulunurken, br sorunu doru br eklde

UZUN SRE ALIMANIN OLUMSUZ ETKS

ALIMA SAATLER

BLSEL
KAYIP

DAHA AZ
KELME BLGS

DEP
RES
YO
N

ZAYIF AKIL
YRTME

ZAYIF
TEPK
SRES

ZAYIF
PER
FOR
MA
NS
ZAYIF
YARATICILIK

ZAYIF
BLG
LEME

44

MARGARET HEFFERNAN

tespt etme, br zm dnme ya da y br fkr geltrme

htmalmz nedr? Tab k sfr; tek yapmaya altnz br
eklde akam etmek olur.
2012 ylnda Fn aratrmac Maranna Vrtanen memurlar
zernde 40 yl boyunca srdrlen br aratrma erevesnde
uzun alma saatlernn uzun vadel etklern ortaya
koymutu. Vrtanenn bulgular artcyd. Gnde 11 saat
ya da daha fazla almak depresyon rskn en az k katna
karyordu. Haftada 55 saat ya da daha fazla almak orta
yalarda blsel kayplara yol ayordu. Uzun saatler alanlar
kelme blgs, mantk, blg lem, sorun zme, yaratclk
ve tepk sres gb testlerde daha az alanlardan daha
baarsz oluyordu. Bu blsel bozukluklar, daha erken yalarda
bunamaya ve lme de yol ayordu.
Yorgunluk, sanayde meydana gelen brok kazann sebeb
olan operasyonel br rsktr. Uykusuzluk bu sorunu daha da
bytr. Beynn her gece 7-8 saat uykuya htyac vardr.
Bundan mahrum kalmas durumunda blsel kapastenn
dmes, sarholuk benzer br etk yaratr. Beynn blgler
yneten ksmlarnn (parteyal ve oksptal loblar) aktvtes
azalrken, beynn bz uyank tutmaktan sorumlu blges
(talamus) hperaktf br hal alr. Bu, evrm asndan
bakldnda mantkldr (hayatta kalmak n besn gerekmes
gb, uyank kalmak da yaratc br men tasarmndan daha
ncelkl br hal alr) ancak krtk dnce asndan felakete
yol aar. Dahas, 24 saat uykusuzluun ardndan beyne daha az
glkoz ulamaya balar ve bu kayp et oranda gereklemez:
En byk kayb dnmek n htya duyduumuz blmler
yaar. Sabaha kadar almay kahramanlk olarak greblrz
ancak bu  yaptmz makne fena haldekm zaman
tehlkel derecedezarar grr.

RAKAMLARA TAKILMA!

45

Beynn Uyan
Yataa grdmz zamank beynnzle uyandnz zamank
beynnz ayn deldr. Yorgunluk ve uykusuzluk hem salkl
br eklde dneblme becermz azaltr hem de uykunun
sunduu faydalardan mahrum brakr. Br blm nsan olan
kaynpederm uykusunda denklem zerd. Ben de olduka
bast br frey bu yolla zmtm. Peryodk tablonun babas
Mendeleyev peryodk tabloyu ortaya karan lkeler ryasnda
grdn sylemt. Daha yakn br rnek de Google fkrnn
aklna yar uyur yar uyank haldeyken geldn syleyen Larry
Pagedr. Jeff Taylor da Monster.comun kuruluu n benzer
eyler syler.
Bu rnekler tesadf deldr. Bz uyurken zhnmz hafza
ve deneymlermz derlemekle, dzenlemekle, gzden
germekle meguldr, bu da kavray ortaya karr.
Katlmclardan, grnte dzensz olan ancak aslnda
karmak br kurala gre sralanan blglern dzenlenmesnn
stend br deneyde, uykusunu y alanlarn, kural zme
konusunda uykusuz katlmclara gre k kat baarl olduu
tespt edlmt. Deney sonucunda aratrmaclar, uykunun
kavray tetkled sonucuna varmt. Uyku srasnda
blglern dzenlenmes, katlmclarn derlernn gzden
kard eyler grmesn salamt.
Yz yldr devam eden aratrmalarn en arpc yan, uzun
saatler boyunca almann gnmz  dnyasnda en ok
htya duyduumuz becerler zedelemesdr: dnme,
kavray, problem zme, analz ve yaratclk. Dkkatszlk ve
yorgunluk, kararlarmz test etme, deerlendrme ve yenden
dnme becermz byk lde ortadan kaldrr. Kuku duyma
kapastemz olmadka, kendmzde zorlu sorular soracak, bz
tanmlayan deerler dle getrecek cesaret asla bulamayz.

46

MARGARET HEFFERNAN

Ancak dnlenm ve bu sayede odaklanmay baarablm zhnler

verml ve salkl alablr. Nasl harcayacamz blrsek,
zaman dmanmz del, dostumuz olablr.
Brlkte, Sesszce
Harvard nverstesnden Lesle Perlow br yazlm rketnde
zamann kullanmn aratrrken mhendslerden zamanlarn
nasl gerdklernn kaydn tutmalarn stemt. Sonular
moral bozucu derecede tandkt: y nyetlerle erkenden
balayan gn, pusuda bekleyen mdahaleler ve toplantlarla
sabote edlyor, gerekten almaya ancak leden sonra ge
saatlerde balanablyordu. Br mhends, ofste gerd 12
saatn en fazla 5,5 saatnde verml olablyordu; bu saatler de
gnn sonunda, beynn yorgun olduu zamanlard.
Perlow gn nde gerekleen mdahalelern tamamnn
vermszle yol amad dncesnde. Km zaman da
nsanlar yardm styor ya da teklf edyordu. Mhendsler bu
mdahaleler sayesnde krtk gelmeler hakknda gncel blg
sahb olablyor, fantez futbol oyunundak takm kadrosunu
semek n mola vereblyordu. Bunlar, deal alma
gnlernde olmas gereken eylerdr. Bu sayede ortaya kan
sosyal ve entelektel sermaye, paha blemez deerdedr.
Sorun, bu mdahalelern yaratt etkdr.
Kaytlar gn ndek almann kye ayrlablecen
ortaya koyuyordu: Gerek mhendslk ve der eyler.
Aradak fark greblmek n mhends olmak gerekmyor.
Btn  gnler gerek almakonsantrasyon ve sesszlk
gerektrrve toplantlar, yardm etmek ya da almak, akalar
ve dedkodular gb sosyal etklemler olarak kye ayrlr.
Gerekten verml olablmek n her ksne de htyacmz

RAKAMLARA TAKILMA!

47

vardr. Bz leden kartan ey, neyn, ne zaman ya da nerede

olacan kontrol edemedmz hssdr.
Perlow zekce br deney gerekletrmt. Bu farkl
almalar gnn farkl blmlernde gerekletrlrse ne
olurdu? Mhendsler, gnn br ksmnda sesszlk nde,
almalarnn blnmeyecenden emn eklde, alacakt;
nk der nsanlar da ayn eklde sesszce alacakt.
Gnn ger kalan blmnde se der eyler yaplacakt.
Haftann gn, sabahtan lene dek sessz zaman
uygulamas gerekletrld. Mhendsler uygulamaya
baylmt. Kmler vermllklernn yzde 65 orannda
arttn bldrd. Bu kadar bast br eyzamann yenden
dzenlenmesble byk br fark yaratmt. rket tarhnde
knc kez br rn zamannda tamamlanablmt.
Deneyn banda sessz zaman sstemne uyum gstermek
kolay olmad. Mhendslern kendlern bu sessz zamana
hazrlamay renmeshtya duyacaklar blgler
toplayablmek n nceden planlama yapmalargerekyordu.
Bu sayede dkkatlern datan mdahalelern nasl ortaya
ktn grerek, bu mdahaleler karsnda daha anlayl
davranmaya balamlard. Mhendslerden br, Sessz
zaman deney, bakalarn nasl etkledm dnmeme
yol at demt. md sadece benm del, bakalarnn
da sessz zamana htyac olduunu anlyorum. Bu sayede
bakalarnn htyalar konusunda daha hassas davranmaya
baladm. Br der mhends se unu yazmt: nsanlar
bakalarnn alma zamanna sayg gstermeye, sadece
kendlern dnmek yerne tm ekb dnmeye balad.
Hl mdahaleler oluyor ancak nsanlar mdahale etmeden
nce br durup dnyor. Daha hazrlkl davranyor.

48

MARGARET HEFFERNAN

Bu uygulama daha az yardm stemeler ve etmeler

anlamna gelmyordu; hatta gerek lern yaptklarndan ya
da rahata yapableceklernden emn olmalar sayesnde daha
yardmsever hale gelmlerd. Konsantre olmalar n gereken
zamana sahp olacaklarn bldklernden, gnn ger kalan
zamannda derlerne daha anlayl davranyorlard.
neml lern yapmaya odaklanablecek zaman bulmak
n can atan nsanlar, zaman y kullanmay reneblr.
Grevlernz ncelklendrmenzbeynnzn dkkatn
verd eylern farkna varmanzble vermll en az yzde
50 artrablr. Odaklanmasna engel olan zamanlar ortadan
kaldrablen nsanlar lern ok daha hzl ve strese grmeden
halleder.
Dahas,  yaparken zamann senkronze edlmes,
olaanst faydalar salamt. Mhendslere gl br
zerklk hss vermt. Zamanlarn kendler kontrol edyordu
ve mdrler de buna sayg gsteryordu. Sessz zaman,
ayn anda ok sayda  yapma zorunluluunu da ortadan
kaldrmt ve sosyal ya da entelektel br bedel demeden
e odaklanmalarn salamt. nsanlara bakalarnn
htyalarn dkkate almay reterek sosyal sermaye
brkmesne yol amt.
rketlere sessz zaman uygulamasn anlattmda
brok ynetc mdahale etme hakkn kaybedecenden
korkmutu; ynetclere raporlama yapanlar se tam tersne
ok heyecanlanmt. Ancak lern zamannda ve yorulmadan
btrlmes dnces brok rket uygulamay deneme
konusunda cesaretlendrmt. Danman Tony Schwartz br
zamanlar br muhasebe rketn br grubun farkl br eklde
almasna kna etmt. Grup 90 dakkalk peryodlar boyunca
mdahale edlmeden, aralarda ksa molalar vererek alacakt.

RAKAMLARA TAKILMA!

49

Bu grup, der alanlara gre, daha az zamanda daha fazla 

yapmt. Bu sayede hem ten erken kma ansna kavumutu
hem de verg dnemn strese grmeden atlatmt.
Baka rketlerde de buna benzer uygulamalar yaplyor:
Ocean Sprayde gnn ve haftann belrl blmlernde toplant
dzenlemek yasaktr. Bu bast kural ble, nsanlara kend alma
programlarn oluturmalar ve  dnda yapmalar gereken
eylere zaman ayrmalar zgrln salyor. Pohly rket,
kabnler ve sandalyelere aslan sevml rahatsz etmeyn
tabelalar kullanyor: Odaklanablmek n kolay ve kendlerne
zg br yntem. Baka brtakm rketlerde de sessz odalar
bulunuyor; telefonla konuulmayan, kmsenn sz rahatsz
edemeyece alanlar. Odann mdavmlernden br Her
zaman almak n gtmyorum dye traf etmt, Bazen
srf dnyorum. Ya da soluklanyorum. Ne yapacama karar
vermeye alyorum. Bence bu da almak saylr.
En y eklde allablecek koullar oluturmak,
her trden, her aptak grubun ldernn grevlernden
brdr. Ancak sessz zaman gb byk demlern
gerekletrlmesnn mmkn olmad kurumlarda
alsanz ble, zamannz nasl organze edeblecenz
konusunda kafa yorablrsnz. Televzyonda yapmc olarak
altm dnemde kendme randevu verrdm; her perembe
11-12.30 aras ofsten kar ve rahatsz edlmeyecem bldm
br yere gderdm. Bu, benm hafta boyunca en verml olduum
dnme zamanmd.
Kendme hbr ey yapmama zaman ayrmam,
zhnmn gnlnce geznmesn salyordu. Bu sayede, gzden
kardm krtk blgler hatrlayablyordum. Ya da tkanp
kalmama yol aan sorunlara bast zmler getreblyordum.
Sklkla seyahat ettm n, kendme pencereden darya

50

MARGARET HEFFERNAN

bakmaya zaman ayrma kural koydum. Buna yeternce vakt

ayramasam da, br yerden br yere gderken yolda geen
zaman alter kapatmak amacyla kullanmaya alyorum.
Ufka bakmak hem gzlere hem beyne y gelr. Ne mzk,
ne ekran, ne ses kayd, ne de radyo Uakta, trende ya da
arabadayken kendme verdm bu mecbur zn, gerekten
dneblmem salyor. stelk can skc yolculuklar br
tatle dntryor.
Yolculuk Tutkusu
nsan dnen hayvandr. Kurumlarn htya duyduu
yaratcl, novasyonu ve vermll, dnmek ortaya
karr. Ancak bu nsanlarn dnmeye hevesl olduu,
bundan keyf ald anlamna gelmez. Yakn zamanda yaplan
br aratrmaya gre, yetkn Amerkallarn yzde 83
rahatlamaya ve dnmeye h zaman ayrmyor; yaptnda da
bundan keyf almyor.
Oysa zhnnz serbest brakmanz, sorunlar yepyen
bak alaryla zmenze yarayablr. e odaklandmzda
sabt dncel hale gelrz. Zhnmz esnekln ytrr ve
yen dnce bmlernn, nsanlarn, fkrlern farkna
varamayablrz. Bamz ten kaldrdmzda, beynmzn
br eyler anlamamza, zmemze yardmc olan ksmlarna
da ulaablrz. Dolaysyla, gerek anlamda verml olablmek
n sessz, odaklanm br halde almann yan sra, zhnmz
serbest brakacak zaman ayrmaya da htyacmz vardr.
Brok nsan du alrken, arabayla eve dnerken ya da yemek
yaparken aydnlandn hsseder. Bu tr otomatk (en azndan
zel dkkat gerektrmeyen) aktvteler, zhne blnl haldeyken
grmezden geld eyler blnsz br halde yapma frsat verr.
Bu, tesadfen ortaya kan br ey deldr. Gerekletrlen

RAKAMLARA TAKILMA!

51

kontroll deneyler de mola vermenn, bast eyler yapmann

yaratcl artrdn gsteryor. Bunlarn en bast, en ucuz ve
en etkllernden br yrmektr.
ster darda olsun, ster kou bandnda, yrmenn yen
ve yararl fkrler ortaya karmaya yarad kantlanmtr.
Genel anlamda, her trl fzksel aktvte dnme becersn
glendrr. zellkle de yrmek yaratc dnce becermz
yzde 60a kadar ykseltr. Darda yrmek hem en fazla
sayda yen fkrn domasn salayan hem de yorgun den
blsel kapastey onaran br aktvtedr. Beyn frtnalar
ncesnde, br soruna zm bulamadnzda ya da srf ara
vermek ve braz spor yapmak stednzde yapacanz yarm
saatlk yry, ge saatlere kadar almaktan ok daha
verml sonular douracaktr.
Zhnnz serbest brakmak styorsanz, yalnz kalmalsnz.
Byk br kresel bankann CEOsu son be yl nde sadece
tek br gn yalnz kalabldn sylemt; kresel fnans krz
sonras yaananlar, hem de en ok htya duyduu dnemde,
dnmeye ayrablece tm zamann ortadan kaldrmt.
Pek, rahatsz edlmeden dnmeye frsat bulamazsanz, ne
dndnz nereden bleceksnz? Yalnz kalmazsanz,
sze ezberletlen blglern ve bayat varsaymlarn tesne nasl
geeceksnz? Fkrlernz ve dncelernz anlatablmenz
n ncelkle ne dndnz kefetmenz gerekr. lk
aklnza gelen ey ender olarak y br fkr olur. Bunun tesne
geeblmek n zaman harcamanz gerekr. Kend kendnze
kalmanzdan kastm,  gzlem gerekletrmenz deldr;
dnecek szden daha y konular da vardr. Kukularnz,
varsaymnza geleblecek trazlar ve zayf noktalar
ncelemelsnz. Kend kendnze sohbet ederken, daha ok
kendnz dnlemelsnz.

yarm saatlk
YRY,
ge
SAATLERE KADAR

almaktan ok
daha verimli
sonular
douracaktr.

54

MARGARET HEFFERNAN

nce Gern, Sonra Arn

Btn bu anlattklarma ramen, zaman zaman son teslm
tarhn yettrmek ya da br frsat karmamak n gernme
moduna grmenz gerektn kabul etmek gerek. Bu term,
yazlm sektrnde rn yettrmek n ok almak
anlamnda kullanlr. Herkes ge saatlere kadar, br ekp ruhu
nde alr.
Gernmesonsuza dek devam etmed srecegzel br
ey olablr. 2004 ylnda blgsayar oyunlar dev Electronc
Artsta alan yazlm ekpler haftann alt gn, gnde sekz
saat almaya balamt. Ancak ksa srede haftann alt
gn, gnde 12 saate, ardndan da haftann yed gn gnde 11
saate kmt. Gernme standart br uygulama haln almt.
rkette alan nanlsnn hal karsnda dehete den
blog yazar Ern Hoffmann balatt syan, rket aleyhne
dava almasyla sonulanmt. Belrl br saat almann
ardndan gzler bo bakmaya balar. Haftalar boyunca zn
yapmadan almann ardndan yorgunluk balar ve byk
br hzla artar. Bu tempo nsann fzksel, duygusal ve ruhsal
salna zarar verr. Ekp ksa sre nde dzelttnden daha
fazla hata yapmaya balamt. Bu gernme dnemnde hata
oran tavan yapmt.
Davann 2006 ylnda anlamayla sonulanmasnn
ardndan Electronc Arts rket alma programn dzeltt;
bu konuda baz rketler daha da ler gtt. Ver analz alannda
lder rketlerden br olan SAS Insttute, alanlarnn haftada
en fazla 35 saat almasna zn veryor. Neden bast: almak
dn br zhn ve tam br konsantrasyon gerektrr. nsann bu
konudak lmt de haftada 35 saattr. Zorlu ve rekabet br
sektrde alma saatlernn snrlandrlmas, rketn krn
drse de srdrleblr klmasn salad.

RAKAMLARA TAKILMA!

55

Gernme bamllk yaratablr. Bununla brlkte, her

trl bamllkta olduu gb, arnma yolunu seeblrsnz.
Tandm km ynetcler yl nde belrl br dnembr
ay, bazen de daha fazlaalmay tamamen brakr. Bu
zgrlkten mahrum olan kmler se tatl konusunda
dsplnl davranr. Blerek ptal edlmes ok zor (ya da ok
pahal) rezervasyonlar yaparlar. Damler, alanlarndan
tatldeyken gelen tm e-postalar okumadan slmelern,
otomatk br mesajla gndercye bunu bldrmelern
ster. Volkswagen mesa bttnde e-postalar kapatr.
Huffngton Post se alanlarndan  dnda e-postalarna
bakmamalarn ster. Ynetm katndan resepsyondak
grevlye dek konutuum herkes, hafta sonlarn kendne
gelmek amacyla kullandn syler. En sra d zmlerden
br se Evgeny Morozovunk; blgsayarn ve cep telefonunu
zaman ayarl br kasaya kltler bylece pazartes sabahna
kadar stese de kullanamaz. nk zhnn serbest brakaca
baka zaman yok.
Kendme yazlar sadece roman okuma kural koydum.
Yl boyu le lgl eyler okuduum n roman ya da yk
okumaya pek zamanm kalmyor. Bu yzden ben de yazlar
vtes kltp farkl br ruh hal ve tempo gerektren ktaplar
okuyorum. Bunu keyf aldm n yapyorum ancak
aratrmalar da bunun baz alardan tempo drmekten daha
yararl olduunu gsteryor. Roman ve yk okumak Ulusal
Ktap dl fnalstler, Pen/O. Henry yk dl sahpler
ya da Amazonun en ok satanlar lstesnden setklerm
zhn teorsn glendryor: Baka nsanlarn zhn yapsyla
aramzdak farklar grme kapastesn. Gerekletrlen
br deneyde katlmclara Tom Maloneun ekp almas ve
empat aratrmas kapsamnda kulland, akldan geenler

56

MARGARET HEFFERNAN

gzlerden okuma testler verlmt. En az kurgu ktap

okuyanlar, derlernden daha baarl olmutu; kalte fark
yaratmt.
alma hayatmz boyunca100.000 saatzaman en
deerl haznemzdr. Harcadnz zaman ger alamazsnz
ve yensn de retemezsnz. Dolaysyla, zaman nasl
harcayacanza karar vermenz ok nemldr. Brok kurum
zaman ncel olarak lmekte ok baarl olsa da, kaltesn
lme konusunda yetersz kalyor. Sesszce ve odaklanm
br halde alablecemz zamana htyacmz vardr.
Bunun yannda zhnmz serbest brakacamz, ne kadar
odaklanrsak odaklanalm ulaamayacamz kavray ve
esnlemelere ulamamz salayacak zamana da htyacmz
vardr. Ekbn, projenn hatta tm kurumun zamannn
senkronze edlmes, gl br adyet hss yaratr. Ancak
mze salayacamz en byk katk, kp yrmek olablr.

Engeller Ykp Gemek

Tod Bedlon merakl br nsan. Kalfornyadak Roche

Dagnostcste kdeml drektr olarak grev yapan Bedlon,
 hayatna atld gnden bu yana byoteknoloj sektrnde
alyor. Balarda yen grmlerde alan Bedlon u anda
dnyann en byk ecza rketlernden Rocheda grev yapyor.
Tpk br kurumsal blm nsan dye dneblrsnz ancak
yanlyorsunuz.
Her zaman, her konuda merakl olmuumdur. Ne
yapyoruz? Nasl yapyoruz? Neden yapyoruz? Bu merakm
aratrma ve geltrme faalyetlernn gerekletrlme
eklnden sklmama yol at. Bu konuda yalnz da delm. 250
kadar aratrma ve geltrme uzmanyla yaptmz anket,
ok knn bu sknty yaadn ortaya koydu. Ankete gre,
novasyonun nndek en byk engel, kat hyerar ve rket
ndek yeteneklerden yeternce yararlanamamak.
Sadece aratrmaclar del kyet olan. altm
stsnasz tm rketler, kat kalplardan, yaratclk
yoksunluundan, brl eksklnden kyet edyor. Adl
kltrler, kurum ndek herkesten olabldnce yararlanmay
amalar. Ancak bunu yapablmek, herkes uyumlu br
entelektel kltre sahp olsa dah, d dnyaya ak olmay
gerektrr. Bu da yle br paradoks yaratr: erdek kltrn
canl olmas n, dardak kltrn er grmesne zn
verlmeldr.

58

MARGARET HEFFERNAN

Merak Snrlar Aar

Bedlon ve meslektalar br deney gerekletrmt.
ncelkle alt glk belrlenmtmekank mhendslkten
byokmyaya dek yaanan mevcut sorunlarve bu glkler
Rocheun Ar-Ge brmndek 2400 knn tamamna
duyurulmutu. Gelen yantlar Todu hayal krklna
uratmt: Sadece 419u glkler ncelem ve bunlardan
sadece 40 k, genelde brka satr gemeyen nerlerde
bulunmutu. lernden br dkkate deerd: Glkoz damla
lerlern pl mrn lmeye ynelk br yntem. Ancak bunun
ac br zafer olduu ortaya kmt. Sorun Almanyadak dyabet
uzmanlarnca ortaya konmutu ve bu sorunu zen mhends
de bu ekbn Indanapols kanadnda grev ald halde konuyu
lk kez duyuyordu. Bedlona gre bu durum kurumsal yaplarn
zeky hapsettnn ve gzlednn kantyd.
te yandan, Rocheu 20 yldr uratran en zorlu
sorunlardan br de InnoCentve ad verlen br ak novasyon
platformundak 160.000 zm getrcye duyurulmutu. Bu
defa gelen yantlar Bedlonu dehete drmt: Ayrntl,
verlerle, zmlerle, deneylerle ve enerjyle dolu 113 ner. Alt
gnn ardndan, sadece 25.000 dolar dl verlmesne ramen,
sorunun zm bulunmutu.
k zorlu sorun zlmt. Ancak km Roche
aratrmaclar deneye ve sonularna pheyle yaklayordu.
Bedlon yen ve farkl dnce bmlerne meraklyd. Oysa
meslektalar, rket dndan brlernn nereblece br ey
olamayacan savunuyordu. Bedlon, Herkes ayaklanmt
demt. Kend problemlern bakalarnn zmesne kar
kyorlard.
Bu deney Bedlona yetenen kolaylkla kstlanablecen
gstermt: Kurum nde yeteneklern brbryle ve d

RAKAMLARA TAKILMA!

59

dnyayla balants keslyordu. Kurumsal yaplar letmn

nnde engel oluyordu: Farkl departmanlar ve farkl
lokasyonlar, hyerark yap ve teknk becer. Uzmanlk
bzzat novasyonun nnde engel oluturablyordu nk
nsanlar belrl kalplara sokuyor ve bu kalplar erevesnde
dnlmesne yol ayordu, farkl dncelere zn
verlmyordu. Herkes satran tahtas zerndek kend
karesnde skp kalyordu.
Bedlon, InnoCentve harka br sstem demt. Ancak
netce tbaryla bu br teknoloj meseles del. Ya da corafya.
neml olan dnce yaps. Zhnsel olarak nzn snrlar
nde kalmaya koullanm halde msnz yoksa meraknz
sz snrlar amaya m zorluyor? Bu merak her zaman canl
tutmalsnz, ak ve etkn klmalsnz. evrede dolan.
nsanlarla konuun. Der yana da bakn. Br a oluturun. Bu
a besleyn. Skp kalmayn.
lgntr, InnoCentven baars byk lde uzmanlk
alanlar dndak alanlarda alan zm getrclerden
kaynaklanyor. ALS hastalnn tehsnde kullanlan
byomarker sstem br botank ve dermatolog tarafndan
geltrld. Halen 1989 ylndak Exxon Valdes kazasndan
kaynaklanan sznty temzlemeye alan Petrol
Sznts Temzlk Ensttsnn arad zm br naat
mhendsnden geld. Bu zm getrcler, dledkler alanda
alacak meraka ve zhnsel zgrle sahp nsanlard.
Roche deney, rketn Ar-Ge departmanyla InnoCentven
ak platformu arasnda br yarma deld. Her ks de
ncelkl sorunlara zm getrmt. Ancak deney daha byk
br gl gzler nne seryordu: Kurumumuz barndrd
tm yetenekler nasl kucaklayablr, brbrleryle buluturablr
ve canlandrablr? Kurumlar, yetenekl nsanlar br araya

60 MARGARET HEFFERNAN

HERKES SATRAN TAHTASI ZERNDEK

KEND KARESNDE SIKIIP KALIYOR.

RAKAMLARA TAKILMA! 61

62

MARGARET HEFFERNAN

getrmenn yararlarnn farkna nasl varablr? Bu sorunun,

manta aykr gelse de, yant udur: Brakn geznsnler.
Onlar br yere sabtlemeyn. Zhnsel ve fzksel adan zgr
brakn.
Yelkenler Fora: Ofsten Dar kn
Dncey ve brln snrlandran zhnsel duvarlar
ykma abas, brok rket ofs duvarlarn ykmaya yneltt.
u anda Amerkan rketlernn yzde 70, zgr fzksel
yaplarn, dncede de zgrlk getrece umuduyla,
ak ofs ve alma stasyonu sstemn kullanyor. Bu
mmar determnzm herkes kna etm del; grltden,
dkkatlernn dalmasndan, mahremyet yoksunluundan
kyet eden ok. Bu tr ak ofslerde gezndmde brok
nsann mahremyetn korumaya aba harcadn fark
ettm. Kulaklklar, ktap ynlar, gec blmeler, savunma
gdsnn aklk hssnden daha baskn olduunun kant
ntelnde.
Tek bana mmar, dnce yapsn detremez.
Duvarlar ykmak, dncey hapseden zhnsel duvarlar
ortadan kaldrmaz. Bunu baarablmek n ofsten kmanz,
hayata karmanz gerekr.
Mlyar dolarlk br brm ynettm. nsanlar genellkle
sektr anlamak n rakamlar blmenzn yeterl olduunu
dnyor. H alakas yok; n gerek anlam baka yerlerde
bulunablr.
Louse Makn, Baxter Internatonaln faalyet gsterd en
byk sektrdek bymey srdrmeye kararlyd: Hemofl
hastalarnn tedavs. Ancak ksa srede,  bytmek n
rakamlarn yeterl olmadn anlamt.

RAKAMLARA TAKILMA!

63

Ne yapmam gerektn ancak hasta derneklern zyaret

ettmde anladm. Oluna ksa sre nce hemofl tehs
konmu br anneyle tantm. Bze byk htyalar vard ve
hayatlar boyunca bzm rnlermze baml kalacaklard.
Esk rnler pyasaya srmeye devam m etmelydk? Yen
rnler m geltrmelydk? Bunu sadece  olarak grmemz
mmkn deld; br hayata dorudan etk edyorduk. Bu
durum tm bakm detrd.
Makn, bu deneymn la geltrme ve konumlandrma
yaklamn detrdn sylemt. Rakamlar br yana
brakarak, htya duyduklar lalar geltreblmek amacyla
hastalarla ve alelerle brl yapmaya balamt. Makn, u
anda karacer hastalklar, kan phtlamas, varsl damarlar
gb uzmanlk gerektren alanlara odaklanan br salk rnler
rket olan BTGnn CEOluunu yrtyor. Bu dar ereve,
rketn hastalarla ve doktorlarla daha dernlemesne lkler
kurmasna olanak tanyor. BTG, doktorlar lalarn almaya
zorlayacaklar talhsz hedefler olarak grmyor. Makn,
bu yen  anlayn, denzclk termyle yelkenler fora
olarak tanmlyor. Makna gre, her yen rkette en az br k
yelkenler fora etmel, ufku taramal, evreyle her an temas
halnde olmal.
oklu Dnce Sstemn Benmseyn
svredek Roche Dagnostcste grev yapan Matthas
Essenpres, rketn yen dyabet tehs stratejsn geltrmek
amacyla, ok acayp olarak nteled br ekp oluturmutu.
O gne dek retlen rnler hastanelerde ve youn bakm
ntelernde kullanlmt. rket, hastalarn kend kendlerne
kullanablecekler br rn geltrmey amalyordu. Bak

64

MARGARET HEFFERNAN

asndak bu dem Essenpres Roche genelnde br

aratrma yapmaya ve rkette alan dyabet hastalarn br
araya getrmeye yneltmt. Bununla da yetnmem; ekbe br
sanat olan Kelly Heaton da dahl etmt.
Essen, Dardan radkal br bak asna htyacm vard
demt. Roche ya da dyabet hakknda br fkr olmayan
ancak btnsel ve zgrce dneblecek br sm. Ekp, bze
katablecekler konusunda o kadar heyecanland k, onu tam
zamanl olarak ekbe kattk. Harka br becers vard; herkese
doru sorular sorablyordu. Kendne zg br bak asna
sahpt. ok youn br dnemd. stsnasz her gn nsanlar
heyecanlandran br tartma yaanyordu. Bak amz
tamamen det.
Bu deneym, Essenpres asndan karyernn en yaratc
dnemyd. u an Roche Dagnostcsn Teknolojden Sorumlu
Genel Mdr Yardmcs olarak grev yapan Essenprese gre
bu deneymn en deerl yan, zgrleme ve nsanlarla temas
kurma frsat salamasyd.
Kat yaplarda genelde dnceler de snrlanr. u anda,
bu yapay snrlarn tesndek farkl nsanlarla temas kurmaya
gayret edyorum. Bu sayede snrlar ortadan kaldryorum;
nk en yaratc alan, bu snrlarn kest blgeler.
Hemen hemen ayn yaklam, tesadfen de olsa, dnyadak
akll telefonlarn ve tabletlern ounda kullanlan lemcler
reten ARMde de uygulanmaya balanmt. ARM,
nglterenn Cambrdge kentnde kk br letmeyken nasl
oldu da dnyann novasyon ve tasarm lderlernden br
halne gelmt? rketn lemc blmnn genel mdr
Tom Cronka gre, bunu ARM mhendsleryle, brlkte
altklar mterler arasndak fzksel engeller ykarak
baarmlard.

RAKAMLARA TAKILMA!

65

Bu  model mecburyetten kaynakland. Sadece 12 kydk

ve 10.000 k sthdam eden br donanm ve malat rketne
 yapma frsat yakalamtk. Bunu baarmamzn tek yolu, o
ekbn br paras olablmekt. Yerel br rket olarak kalmak
gb br seenemz yoktu. O zamandan ber de bu eklde
alyoruz. ARMde ortaklarla temas halnde olmayan ok az
nsan vardr. Hepmzn brer masas var ama o masalarda ok
az zaman gerrz. alanlarmzn ou, ortaklk yaptmz
rketlerde bulunur.
Zaman nde brok rket ynetm narsszme yakalanr:
rketn  lerne odaklanlrken, pyasadan ve pyasay
oluturan mterlerden uzaklalr. ARMde d dnyayla
lkler byk nem tar. yle k mhendslern, mmarlarn
ve tasarmclarn ourket merkeznde del yaptklar
rketlerde alr ve yaar. Brok rket departmanlardan
sz ederken, Cronk, tpk Makn ve Essenpres gb rket ve
dnya arasndak effaf zardan sz eder. rketler yaratc
klan ey, rket le d dnya arasndak bu etklem ve dzenl
arpmadr.
Cronk, Bz m dar kyoruz, onlar m er alyoruz emn
delm ancak her koulda aramzda br snr bulunmuyor
demt. modelmzn en gl yan bu. Mhendslermz
brbrleryle konuurken de, dnyann drt br yanndak
ortamz olan rketlerdek mhendslerle konuurken de ayn
eklde dnyor ve davranyor. Mesele kontrol del. Bz
ortaklarmza ok gvenyoruz.
tc gc merak olan, temel zell savunma
mekanzmasnn yokluu olan bu rketler, alanlarnn
ofs dnda, d dnyada rahat etmesn ster. Robot ve
nglz yayn kuruluu Dave gb rketler, alanlarna
mterlernn nasl yaadn hatrlatmak amacyla

66

MARGARET HEFFERNAN

ofslernde mterlernn evlernn smlasyonunu kurmutur.

Der rketler de ynetclernn srayla mterlerle temas
kurmasn salar. Ancak bunlarn hbr, ofsten kmak ve
retm yaplan, hzmet verlen nsanlarla brlkte olmak kadar
etkl deldr.
k Dar!
InnoCentve, ann ulaabld her yerden fkrler ve enerj
alablmek amacyla teknolojy kullanr. BGT ve ARM de
ayn amala zengn br brl a oluturdular. Essenpres,
ekbe br sanaty katarak bambaka br dnce yaps
benmsemt. Btn bu yaklamlarn ortak yan,
yerndek snrlar ykarak, yen anlaylar, yetenekler,
yen br dl ve enerjye ulamay amalamas. nsanlarn
doasnda olan heves korumasya da canlandrmas
byk fkrlern ofste del, hayatn nde ortaya ktnn
anlaldn gsteryor.
Cam sanats olan Jm adnda esk br dostum var. 2000
dolara satlan eserler yapar. Son karlamamda bana az nce
br sat frsatn kardn sylemt. Kadnn yannda kred
kart varm ve yeterl nakt yokmu.
Bunu anlatan, sanatnn dostu olan, Twttern
kurucularndan br olan Jack Dorsey. Twttern baars ofste
oturmasna yol amam, tam tersne, dlednce gezme frsat
tanm.
Bunun zerne Jmn neden kred kart le deme
kabul edemedn dnmeye baladm. Onun bu sorunu
ben, muhtemelen benzer sorunlar yaayan, el sanatlar
pazarlarndak ve meyve sebze pazarlarndak der nsanlar
dnmeye tt. Bu sorunu nasl zeblrdm?

RAKAMLARA TAKILMA!

67

Square fkr Dorseyn aklna bu sayede gelmt: Akll

telefonlar kred kart koruyucusuna dntren kk br
uygulama. 2014 yl tbaryla Square kullanclar, Amerkann
13. byk perakende satcs halne geld. Dorseyn bu fkr
Twtterdan, br odak grubundan, pyasa aratrmalarndan
kmamt. Hayatn nden kmt. Arkada olmasayd,
pyasa deneym olmasayd, bu deneym Dorseyn teknolojk
uzmanlyla br araya gelmeseyd, arkada hl sat
frsatlarn karyor olablrd.
Dorsey, hzl br eklde fkrnn prototpn retmek amacyla,
maknelerlekaynak makneleryle, kesm makneleryle,
boyutlu yazclarla, tezghlarla, lazerlerledolu halka ak
br atlye olan TechShopa gtmt. Son 20 yl nde teknoloj
sayesnde bu makneler gderek ucuzlad ve kullanm da her
zamanknden daha kolay br hal ald. Ancak TechShopun
yaratc br yer halne gelmesn salayan tek ey makneler del.
er grdnz andan tbaren, dlednz herkesten yardm
steyeblrsnz ve karlnda yardm steyen herkese yardm
etmelsnz. TechShopun kurucusu Jm Newton ve CEOsu Mark
Hatch, en bandan tbaren burann muctlern, sanatlarn ve
grmclern oyun alan, farkl yeteneklern br araya geld br
novasyon platformu olmasn hayal etm.
Techshop Detrotte lk aldnda, Ford otomobl fabrkas
gzel fkrler sunan alanlarna 2000 cretsz yelk olana
sunmu. Forddak herkes, otomobllerle lgl olsun olmasn,
y br fkr sunarak yelk hakk kazanablyor. Aralara,
maknelere vesadece Fordun delDetrotn her yernden
gelen uzmanlara erm olana, rketn her kesmnden
bavuru gelmesn salam. Br yln ardndan, TechShop
sayesnde, Ford alanlarnn patent alnablr fkrlernde
yzde 50 orannda art yaanm.

68

MARGARET HEFFERNAN

Cep telefonunuzu br yere brakn ve evrenze baknn.

Nerede olursanz olun, fark etmez. Fkrler, tevkler ve rnt
tanma becers gerek dnyadan kaynaklanr. Kmse masa
banda harka br fkr geltremez. Yrmek yaratcl
krkler ancak darda yrmek ok daha fazla krkler.
Polmeraz zncr tepkmesn ortaya karan ve genetk
devrmn balatan bulu br konferans salonunda del,
otoyolda araba kullanrken ortaya kmtr. Brok CEO,
lderlk etmlern kkler lgnde antrenrlk yaparak
aldn syler. Byk mhendsler srekl en byk catlarnn
hoblernden kaynaklandn anlatr. dnyas asndan
bakarsak, dnyayla temas halnde olmanz, hzmet verdnz
pazarlardak ruh haln anlamanzn en y ve en hzl yoludur.
nsan adan bakarsak, etllk asndan zengn ve ak
br topluluun nde yer almanz, zhnnzdek snr alarn
zengnletrmenn en etkl yoludur.
Okul arkada olan Erc Ryan ve Adam Lowry,
brlkte br  kurmak amacyla dzenl olarak br araya
gelerek, gzlemledkler trendlere dar aldklar notlar
karlatrrlard. 2000 yl banda nsanlarn evlerne daha
fazla zaman ve para harcamaya baladnbununla brlkte
evlern zehrl, kt kokulu ve saklamay gerektrecek kadar
rkn rnlerle temzledklernfark etmlerd. Doaya
zarar vermeyen, gzel kokan ve serglenecek kadar gzel
grnen temzlk rnler yapsalar nasl olurdu? Bu dnce,
Erc ve Adam dar kmasayd, nsanlarn ruh haln ve
tutkularn ncelemeseyd asla hayata gemeyecek olan Method
ev bakm rnlern ortaya karmt.
rketn baarsna ramen, Ryan ve Lowry rketn dnyayla
ban koparmamaya gayret edyor. Zehrl kmyasallar
kullanmamas sayesnde MethodunAr-Ge dahltm

RAKAMLARA TAKILMA!

69

brmler br sanay blgesnde del, San Francsco ehr

merkeznde yer alyor. Resepsyonda herkes srayla grev
alarak rketn yzve ara yzoluyor. Erc, rketn 800l
mter destek hattna bakan Meghann hemen yannda
oturuyor. Bu sayede nsanlarn neden rket aradn,
nelerden kyet ettn, ne tr sorular ve fkrler olduunu
reneblyor. Meghan rn tasarm toplantlarna da katlarak
mterlerle yapt konumalar anlatyor. Bu sayede d
dnya, rketn dncelerne her an szablyor.
Masalarla, prototplerle ve zerlerne beyaz yaz tahtalar
yerletrlm duvarlarla dolu prl prl ofste yaklak 100
alankrllkle savaan nsanbulunuyor. Ortak yaratm
srecne herkes katkda bulunuyor. Duvarlardak tahtalara
dleyen herkes fkrlern ve grlern yazablyor. rketn
temellern oluturan brl ruhu sadece mmarden
kaynaklanmyor. Bu ruh, herkesn neml olduu ve
herkesn katkda bulunablece dncesnden gelyor.
rket kurucular nsanlar arasnda sk balar kurulmasna,
hyerark yap nde kslp kalmamalarna gayret edyor. Bu
sayede, herhang br odaya grdnz an kmn rket kurucusu,
kmn stajyer olduunu anlamanz olanaksz hale gelyor.
Krllkle savaan nsanlar yaptklar hatalar hakknda
aka ve kolayca konuablyor. Hbr savunma mekanzmas
devreye grmyor. Erc ve Adam blmedkler, evrelerndek
dnyadan renecekler ok ey olduunun farknda
davranyor.
Autodesk, alanlarna yaamlarn de toku etme
baka kentlerdek ve lkelerdek nsanlarla , ofs hatta
ev detrmefrsat sunuyor. Arup alanlarn faalyet
gsterd 42 lkedek dek projelerde grev alarak
teknk uzmanlklarn ve sosyal sermayelern artrmaya

70

MARGARET HEFFERNAN

tevk edyor. Brok rket, er ya da ge, ynetclernden

mterlernn zamanlarn gerd kafeler, barlar,
maazalar, alver merkezlern gezmesn styor. Brok
rket alanlarn gnll faalyetlerde grev almaya tevk
edyor. Hatta bazlar  dndak gnll gruplara katlan
alanlarn dllendryor. Btn bu nsyatflern ortak br
hedef bulunuyor: alanlarn zhnlern zgr brakmas,
masadan, toplant salonundan uzaklamas, taze dnceler
benmsemesn ve yen balantlar kurmasn salayacak yen
snr alar kurmasna olanak tanmak.
Ofs Dnda Etkn alma
Boston Scentfc adn alan bnada alan John Abele brl
konusunda takntl br sm. brl nasl ortaya kar?
Genelde neden ortaya kmaz? brln kolaylatran koullar
nelerdr? Brok rket asndan, rket nden ve dndan
nsanlarn sorunlar zmek amacyla br araya geld rket
d toplantlar brlnn nemn artrr. Ancak genelde
yaratc arpmalar yaratmay hedefleyen bu bulumalar,
bak alarnn demesyle del, pekmesyle sonulanr.
Oteller ofse benzemeye balar; odalar ve stlern de kend
nde br hyerars vardr. Oturma planlar rket ndek
hyerary yanstr. Genelde zaten tandnz nsanlarla sohbet
edersnz. Bu vermsz ve keyfsz deneymler, Abeley ofs d
toplantlar farkl ortamlarda gerekletrmeye sevk etm.
Abele, Pembe br fle benzeyen Kngbrdge ok severdm
demt. nsan nerede olduunu unutuveryordu. nsan
farkl ruh hallerne sokacak brok alan (farkl kordorlar)
vard. Duvarlarda farkl trlerden sanat eserler ve brbrlerne
zt mkro ortamlar bulunuyordu. Bana Narna gb aynann,
dolaplarn nden gemey hatrlatyordu. Mzyle,

RAKAMLARA TAKILMA!

71

klandrmasyla ve der zellkleryle yaratcl tevk eden

alanlar vard. Bu da konuklar hem artyor hem de rahat,
scak br ortam sunuyordu.
Lsa Glbert, John bu bnay satn aldnda farkl br mekn
yaratmak styordu demt. Uzun yllar hzmet sektrnde
alan Glbert, bu sektrde yaad hayal krklnn
ardndan merkezn ynetmn stlenmt.
Geleneksel otellerde farkl byklklerde odalar vardr.
John odalarn farkl olmasn stemed: Kral st, lks odalar
olmayacakt. Ama herkesn et koullarda olmasyd. Bunun
yan sra nsanlarn sosyalleeblece br mekn yaratmak
styordu. Yemek salonunda restorandan ok br ev havas var.
Snrlar ortadan kalkyor ve nsanlar saatlerce sohbet edyor.
John, dekorasyonun br dekoratr tarafndan yaplmasna
kar kt. Meknlarda, ekskler, kusurlar var; tpk ev gb.
Ortalkta rahata gezneblyorsunuz, nsanlar brbrlernden
gzlenmyor.
Rahat ve gvenl br ortam yaratmaktak ama Kngbrdge
yernden olabldnce farkl hale getrmekt. nsanlar
ofsten dar karyoruz. Elencel br ortamda yen eyler
grmelern styoruz. Toplant olmad zamanlarda farkl
davranablyorlarsa, toplantlarda da farkl davranablrler.
neml olan bunu kefetme cesaret vermek.
Kngbrdge, blnl olarak yerlek alkanlklar ve
davran kalplarn ykyor. hayatnn kurallarn
detrmek de benzer br etk yaratablr. Katldm
en y konferanslardan br, ekp oluturma konusunda
farkl br yaklamn benmsend konferanst. Drt gn
boyunca, (CEO ve ynetm kurulu bakan dahl) herkes
mutfakta ve servste grev almak zorundayd. Esk br
babakann sze hzmet ettn greblyor, br svl toplum

72

MARGARET HEFFERNAN

rgt bakanyla mutfakta yemek preblyordunuz.

Verlmek stenen mesaj akt: Oradak herkes br katkda
bulunuyordu ve herkes nemlyd.
Eve Gdn
Sanay devrmyle brlkte br zamanlar evde yaplan ler
ofslerde ve fabrkalarda toplu halde yaplmaya baland.
Bu durum da yerlerne zel br mmarnn, moblyalarn,
jargonun, kurallarn ve davranlarn ortaya kmasn
salad. Bu sayede yerler daha verml hale geld. Ancak
br yandan da yerlern adalara dntrd. Ekonom
yazar Gllan Tett, Londrann fnans merkez Canary
Wharfn tam br ada olduunu sylemt. Tette gre,
bu blgenn fzksel ve zhnsel olarak dnyann ger
kalanndan kopmu olmas, fnanslarn yarattklar
rskler grememesnn nedenlernden bryd. Benzer
eklde, her trl htyaca karlk veren gsterl
yerlekeler de vermllk salar ancak dnyadan kopuk,
kendnden baka ey tanmayan, baka eye gvenmeyen
narsstk baloncuklar yaratr.
almay cdd br ey, ev se nemsz gren brok rket,
alanlarnn ofs dnda gerd zaman kskanr. Bu ok
cdd br hatadr. Ev yaam, bak asn zengnletrerek
 yaamn glendrr. Aradak fark, katt deerdr.
Procter&Gamblen rn drektrlernden br, ekbne lk kez
yar zamanl br alan aldnda yaadklarn anlatmt.
Bata scak bakmad bu deneym, bak asnn demesne
yol amt. Grdm k demt, ekpte, srekl ofste
olmayandar kan, maazalara, evlere, bzm gtmemz
gereken her yere gden, bzm konumamz gereken herkesle
sohbet edenbrnn bulunmas ok deerlyd.

RAKAMLARA TAKILMA!

73

Ancak evler pazar aratrmasndan daha fazlasn da sunar.

Hyerarnn ortadan kalkt, glklern her yerden geld
(ve gelmes gereken) br yerdr. Evdek, cannz sktnda
kovamayacanz nsanlarla yaadnz tartmalar, kar
atmalarn dnlemek ve zmek konusunda harka br etm
olana sunar. Ev, deerlermzn etkn br eklde gndemde
olduu, bze ne olduumuzu ve km olmak stedmz
hatrlatan yerdr. Bu adan, bze fkrlermz ve nanlarmz
deerlendrme ve test etme olana sunar.
Anestez uzman Stephen Bolsn, yllar boyunca yannda
alt tehlkel ocuk kardyolou yznden sknt ekmt.
Amelyatlar ok uzun sryor, hastann kendne gelmes zor
oluyor, ocuklar lyordu. Bolsn bu konuda meslektalarndan
bekled deste gremyordu. Hastane ynetcler de
oral deld. Pes etmemek ve susmamak n kendn zor
tutuyordu. Br gece, yaad skntlar karsna anlatrken, be
yandak kzlar da konuulanlar duymutu. Yanna gelerek,
Bebeklern lmesne gz yumamazsn babacm demt.
Yaad sknty gsz br ocuun gznden grmek,
Bolsne standartlar deene dek dayanma ve mcadele etme
gc vermt.
ocuunuz varsa, evnz gelece grmenz de salayablr.
Ksa vadel dnmekle eletrlen  dnyasnda verlen
kararlarn gelecek nesl zerndek etksn grmek, nsann
gzn aablr. Hssedarlarnza ne kazandrdnz bo
vern. Yemek masasnda karnzda oturan gelecee ne
veryorsunuz?
Gelecekten emn olamayan, gelecen taleplerne gzn
kapayan zhnyet karsndak en byk gcmz, engellerden
ylmayan, yen nsanlar, deneymler ve bunlarn bzde
uyandrd fkrlerle yenlenen donanml zhnmzdr.

74

MARGARET HEFFERNAN

Hayatn nde olmak e rakp del, ortaktr. Kapsaml ve

dernlemesne deneymlerle, zgrce geznen zhnlerle
zengnletke ne sylememz gerektn ve bunu syleyecek
cesaret bulablrz.

Lderler Her Yerdedr

Br lkokul retmen ve profesr, beklentlern sonular

zerndek etksn len klasklem br pskoloj aratrmas
gerekletrmt. Bu dorultuda Kalfornyadak altnc snf
renclern IQ testnden germlerd. retmenlere, baz
renclernyaklak yzde 20snntestten yksek puan
ald ve sra d baarlar sergleyeblece sylenmt.
Ylsonunda bu tahmnler doru kmt: Belrlenen
renclern IQ sevyeler belrgn derecede ykselmt. Ancak
btn byk sosyoloj deneylernde olduu gb, bu deneyn
de br hles vard. Yksek potansyell rencler tamamen
tesadfen selmt. Pygmalon etks olarak blnen lkeye
gre, beklentler, ulalan sonular becerlerden daha ok
etklyordu. Kmn yetenekl olduunun h nem yoktur.
Gzel eyler beklersenz, bunlara ulama olaslnz ykselr.
Br kurumun yetene, enerjs, kavray ve karsna kan
frsatlar, alanlarna baldr. Btn fkrler nsanlardan
kar; kurumun en etkl erken uyar sstem alanlardr. Tm
rskler ve frsatlar alanlardan kaynaklanr. Adl kltrlerde
kmsenn cesur ve yaratc olmak n zn almas gerekmez. Tek
htyalar destek grmek, yreklendrlmek ve nanlmaktr.
Yksek Beklentlern Cesaretlendrc Etks
Pygmalon deneynn yaynlanmasnn ardndan, ayn
etknn yetknlerde de grlp grlmeyecene ynelk
yen aratrmalar yaplmt. Ekplerden daha ok ey
bekleyerek daha verml klmak mmkn myd? k srall

76

MARGARET HEFFERNAN

aratrmacReuven Stern ve Dov Eden29 ayr asker

brlktek 1000 asker ncelemt. Stern, komutanlara
gerekletrlen testlerle, askerlern komuta kablyetlernn
ngrleblecen sylemt. Ardndan da baz komutanlara
kend gruplarnn yksek potansyell olduunu aklamt.
Teker teker breyler del, brlk btn olarak baar potansyel
tayordu. Bu deneyde de yksek potansyell olduu sylenen
brlkler tamamen tesadfen selmt.
Beklend gb, belrlenen brlkler gerekten de sra
d baarlar serglemt. Komutanlarn askerlerne dar
beklentlern ykseltmek, performanslarn en az yzde 20
orannda artrmt. Dahas, Pygmalon etks br gruba
yararken, derlerne zarar da vermyordu. Bu, herkesn
yararlanablece br nmett. Brlernn baarl olablmes
n derlernn baarsz olmas gerekmyordu.
Bu brlklerdek nsanlar zaten askerle uygunsuz, huysuz,
lgsz deld. Yan deneyn baarl olmasna yetecek
br kararllk ve hazrla sahplerd. Ancak aratrma,
farkl kurumlarn yetenekler nasl deerlendrdklern
ve ynettklern de ncelyordu. nsanlarn yeteneklern
ve potansyellern belrlemek amacyla srekl olarak
zgemlere, mlakatlara, pskometr testlerne ve davran
profllerne bavurulur. Ancak km ynetcler yksek
potansyell olarak tanmlamak, kend kendn gerekletren
br kehanet olmaktan te br anlam tamayablr. Bu nsanlara
zel lg gsterr, etm ve destek verrsenz tab k baarl
olurlar. Bunu yaparken derlerne verlen mesaj da dkkate
almak gerekr: Szde potansyel yok.

RAKAMLARA TAKILMA!

77

Sralama Yntemn Bo Vern

Brok kurum, Pygmalon etksnn tam ters etk yaratan
sreler yoluyla gcnn byk blmn  yapamaz hale
getryor. Bunlar arasna en yaygn olan, 6 ya da 12 ayda br
gerekletrlen, alanlarnn performanslarna gre
gruba ayrld sralama yntemdr: En tepedek yzde 1020lk yetenekller, en alttak yzde 10-20lk yetenekszler
ve derler. Bu sstemde brler kazanrken brlernn
de kaybettn greblmek n matematk dehas olmak
gerekmyor. En tepede yer alanlar bu sstem sever nk
sstem lderlk becersne sahp, yetenekl, potansyel yksek
nsanlar olduklarn teyt eder. Tahmn edlece gb, bu kler
beklentler karlksz brakmaz ve kendlerne deer veren
kuruma kar kendlern sorumlu hsseder.
Ya derler? En alttak grup aka stfa etmeye zorlanr;
km ynetcler bu yolla kbarlk yaptklarn dda eder. Ortada
yer alanlargcnn ounluuse orada skp kalr.
rketn tepesndekler bunlara akl hocal yapmak stemez.
Byle davranmak elt statlern zedeler. arkadalar da
ayn nedenden dolay brbrlerne yardm etmekten ve destek
olmaktan kanr. Bu sstemn en arpc yan se, kmlernn
en y olarak ayrlmasnn, motvasyonlarn yok etmesdr:
Onlar lder, sz delsnz. Kk br aznln lerlemesnn
bedel, gerye kalanlarn pasfletrlmes ve lgsz hale
getrlmesdr. Nyet elbette bu deldr ancak sonu budur. Sze
nem vermeyen br sstem neden umursayasnz k?
Dnyadak byk rketlern ou, alanlarn rekabet
ruhunu harekete germek ve performanslarn artrmak
amacyla sralama yntemn kullanr. Gerekte se bu sstem
alanlarn byk ounluunu belrl haklardan mahrum

80

MARGARET HEFFERNAN

brakarak malyet yksek br mesaj verr: Sz brer lder

delsnz. Pygmalon etksnn aksne, buna Galatea etks
deneblr; nsanlarn yeteneklern yok ederek taa evrmek.
Brok kurum, performans dk olanlar kovmaya,
kalc baar tohumlar ekmekten daha fazla yatrm yapyor.
Standart takdr, deerlendrme ve sralama aralar br kontrol
yanlsamas, kaytaranlara kar br savunma mekanzmas
hss yaratr. Ancak kk sorunlarn zmn zorlatrrken,
byk sorunu grmezden gelmekten baka e yaramaz. Oysa
tam tersn yapsalaryetenekler ortaya karmaya ve takdr
etmeye odaklansalartam ters sonulara ulaablrler.
Sralama yntem grnr ve hssedlr br hyerar yaratr.
Bu da yaratc ve brlne ak kurumlarn en ok deer
verd ntelkler olan yardmseverlk ve sorumluluk hslern
zayflatr. Bu yntem en ok sosyal sermayeye zarar verr. Bu
adan, uzun yllar boyunca sralama yntemn kullanan
sektrnn nde gelen rketlernden brnn, Mcrosoftun
2013 ylnda bu yntem brakmas neml br karard. rkete
farkl br etk anlay yerletrmek n elnden gelen yapan
yen CEO Satya Nadella, sadece tepedek aznln del,
herkesn br eyler yapt, kendsn deerl ve sorumlu
hssett Tek Mcrosoft poltkasn hayata germt.
Nadella, Kltr her eydr demt. Bu yzden yen
mezun alanlarmzn hepsyle tanmaya gayret edyorum.
Onlar bzm can damarlarmz! Bu ynde almaya devam
edyorum; ynetmek, alanlara hzmet etmektr. Alttak
nsanlarn yanl fkrler ednmesn engellemelyz. Onlarla
her an temas halnde olmalyz. Herkesn elnden gelenn en
ysn yapmasn salamalyz.
Sralama yntemn ortadan kaldrmann verd sembolk
g herkes tarafndan hssedlmt. Nadella md ok daha

RAKAMLARA TAKILMA!

81

byk br glkle kar karyayd: Zek, hrsl breylerle dolu

byk br rkettek herkes nasl heyecanlandrablr ve motve
edeblrd? Bu skntyla kar karya olan tek sm o del.
Gnmzde brok kresel rket, bnyesndek yetenekler
kefetmeye, duvarlar ve hyerarler ykarak tm alanlarn
yeteneklern ortaya karmaya Tek Banka, Tek Maaza, Tek
QBE gb adlar tayan programlar balatm durumda. Bunu
baarmak, brok knn dndnden daha bast olablr.
Lderler nanr
Google en y ynetclernn zellklern belrlemek amacyla
br ver madencl program balattnda, Oksjen projesne
katlanlarn ou lstenn banda teknk uzmanln yer
alacan umuyordu. Ancak bu teknk uzmanlk en belrgn
sekz zellk arasnda son srada yer alabld. nsanlar asndan
en neml ey kendsne nanan, deer veren, yaamna ve
karyerne lg gsteren klerle almakt. En artcs da
nsanlarn, sorunlarn kend kendlerne zmelerne yardmc
olacakcevaplar vererek del, sorular sorarakynetclerle
almak stemesyd. Sohbet btrecek yantlar vermek
stnlk hssnn yansmasyd. Oysa sorunun zmne
yardmc olacak sorular sorulmas, sze gven duyulduunu
gsteryordu: Bunu halledeblrsn; tek htyacn braz destek
grmek. Sorularn zmler dourduu ve sosyal balarn
nsan motve ett br kez daha kantlanyordu.
Sznle alan nsanlara nanmanz, glkler karsnda
nsanlara dayanma gc vererek, olumlu sonular dourur.
Bu eklde hareket etmek, nsanlarda faydal br  yapt hss
dourur. Bu deneym nsanlara baarl olacaklarn hssettrr.
Kendlerne gvenlen nsanlar, kendlerne gvenmey
renmey balar. Sstemden yardm gren nsanlar, sstem

82

MARGARET HEFFERNAN

adna sorumluluk almaya hazr olur. Destek, yardm, akl

hocal ve lderlk, karln fazlasyla verr.
Ynetcler tek neml eyn uzmanlk ve blg olduunu
dndnde evrelerndek nsanlar daha az nemsemeye
balarlar. Ekp yeleryle, aleleryle, profesyonel ve ksel
umutlaryla ve hayalleryle yakndan lglenen harka br
ynetcyle tanmtm. Ancak neml olmad dncesyle,
bunu asla gstermyordu. Bu tutumunu detrmesyle brlkte
olaanst eyler yaanmt. nsan gb muamele grdn
hsseden ekp yeler ellernden gelen yapmaya balamt:
Tm enerjlern, hayal glern, fkrlern ortaya koymulard.
Pygmalon deney ve Google ver madencl aratrmas,
nsanlarn y  karmasn salamann en bast yolunun, onlara
nandnz gstermenz olduunu ortaya koyuyor. Burada sz
konusu olan sammyet deldr; neml olan brlkte altnz
nsanlar dernlemesne tanmaktr. nsanlar grn, tanyn,
anlayn, deer verdnz gstern. Bunu yapmaya zaman
harcayn. Kolay gb geleblr nk gerekten de yle.
alma hayatm boyunca rketlern alanlarn
enerjsn ve fkrlern ortaya karmak amacyla yenden
yaplandna, yen anlaylar benmsedne tank oldum.
Bu sre erevesnde lla k kuru dallar olarak ntelenen,
e yaramaz olarak grlen nsanlar ten karlr. Pek, bu
nsanlar en bandan ber e yaramaz halde myd? rket e
yaramaz nsanlar m e alm, altrmt? Elbette hayr.
Ancak zaman harcanmamas, lg gsterlmemes, dkkate
alnmamalar bu nsanlardak heves ve yetene ldrmt.
Gc Paylan
Arup mhendslerne sralama sstemn anlattmda
yzlernde belren akn fade ok ey anlatyordu. Ne

RAKAMLARA TAKILMA!

83

demek stedm anlamlard; anlamadklar, bunun nasl

verml olableceyd. Arup dnyann en baarl naat
mhendsl rketlernden brdr. Referanslar arasnda
Pekndek Ku Yuvas Stadyumu, Londradak Cheese
Grater (Rende) bnas, Avustralyann en uzun kprs,
Berlnde br byoreaktf cephe gb nsan becersnn
doruundak yaplar vardr. rket, kuruluundan bu yana
geen 69 yl boyunca h zarar etmem, kred almak ya da
klme yoluna gtmek zorunda kalmamtr. 30 yl akn
sredr Arupta alan Terry Hlle gre rketn baars
byk lde hyerarnn ortadan kaldrlmasndan
kaynaklanr.
Arupta almaya balamadan nce kat hyerark yaplara
sahp mteahhtlerle altm. Burada se bana gvenlyor,
m bldm gb yapmama zn verlyor. Tatlden
dndmde patronum  benm yerme yapmay teklf ett.
Esk yermde olsa bana patronluk yapacakt, burada se ben
patron olmutum!
Bu esneklk Arupta sra d br durum saylmaz. Ekpler
n gerektrd uzmanla ve mhendslern ednmek
sted becerlere gre oluturulur. Hll, Londrada gkdelen
naatlarnda alan br mhendsn, Afrkada srdrleblr
bnalar yapmaya baladn sylemt. Yen becerler ednmek
steyen bu mhendsn hedefne ulamasna yardm etmek,
rketn becerlern de artrmt. Arupa gre, baar br
merdvenn basamaklarn trmanmak del, herkesn lderlk
ett gen br altyap oluturmaktr.
Phl Hood, Kmsey bo pozsyonlar doldurmak n e
almayz demt. Br  tanmmz da yoktur. Gevek br
yapya sahbz. konusunda dsplnl ve alkanz ancak bunu
yaparken olabldnce duyarl hareket edyoruz.

84

MARGARET HEFFERNAN

Arup mhendsleryle le yeme, baka herhang br

rkette yaayamayacanz br deneymd. Yemen tek dkkat
eken yan nsanlarn ler hakknda eknmeden konumas
ya da aldklar medya etmn br yana brakarak neeyle
sohbet etmes deld. Anlattklar eyle, ler hakkndak
konumalar brbryle rtyordu. Konu hakknda deneym
ve blg sahb nsanlar arasndak sohbet doallkla akp
gdyordu. Hyerarnn yern heterar almt: htyalara
gre ekllenen kuralsz br yap.
Heterar fkrnn merkeznde herkesn neml olduu nanc
yatar. nsan beynnn hyerark olmamas gbfarkl blgeler
ve becerler yaplmas gereken e gre farkl kombnasyonlar
halnde harekete gerlryaratc organzasyonlarda da
her brey nemldr. Byk ekpler nsanlar nemlerne gre
sralamaz, herkesn kendsn neml hssetmesn salar.
nsanlarn pozsyonuna del, becerlerne sayg duyulur.
Herkesn neml olduu fkrn benmsednz andan tbaren,
herkes daha fazla katkda bulunmaya balar. Bu, herkesn
her ey yapaca anlamna gelmezneml olan blg ve
uzmanlktrancak akkan br lderlk yaps sz konusudur.
En y Fkrler Lderlk Eder
Herkes nemldr. Dnyann en byk domates retclernden
Mornng Star gb rketlerde farkl eklde fade edlse de
ayn lke yrrlktedr. Kmsenn unvan, ncel, ayrcal
yoktur. Bunun yerne u gr benmserler: Lder blgdr.
Tpk Arupta olduu gb, br projenn ya da sorunu zmeye
ynelk ekbn lder en y zm sunablecek nsandr.
nglz malat frmas Grppleda da ayn lke geerldr. CEO
da alanlarn arasnda oturur. tanm da olduka basttr:
Top kaarsa yakala. Jm Henson, odaclar da toplantlara

RAKAMLARA TAKILMA!

85

arr. Hyerar, resm  tanmlar ve sralamann olmamas,

herkesn kendsn sorumlu hssetmes ve elnden gelen
yapmas amacyla zellkle benmsenm lkelerdr.
Arupa gerekletrdm zyaretlern brnde mhendslere
br Arup ofsnde olduumu nereden anlayablecem
sormutum.
Br tanes, Kmn drektr olduunu, kmn olmadn
anlayamazsnz demt. Tm ofsler farkldr. Ancak
hangsne gdersenz gdn, br masann banda toplanm
alan nsanlar grrsnz ve hangsnn patron olduunu
anlayamazsnz.
Hyerar kk br aznln gc elnde bulundurmasn
ve derlernn ya boyun emesn ya da brakp gtmesn
kolaylatrr. Ancak bu hyerary azaltmaya gayret eden
rketlerde herkesn kendsn, bakalarnn da baarya
ulamasn salayablecek brer lder olarak grmes
amalanr. Br kurumun ekplern kutsal ksesne, karlkl
gvene ulamasn salayan klt nokta budur. Baarl
olablecem, tandm, gvendm, nem verdm
nsanlar arasnda olduumu hssettm br ekb neden yar
yolda brakaym k?
Gszln Gc
Montreal Protokol, 1989 ylnda Antarktka zerndek ozon
delnn sorumlusu olarak grlen kloroflorokarbonlarn
ortadan kaldrlmasn zorunlu klmt. Soutucularda,
aerosollerde, otomobllerde ve brok rnde kullanlan
kloroflorokarbonlar byk br sektr oluturuyordu. Bunun
zerne, yasaklanan kmyasallarn yern alacak maddelern
retmne ynelk br yar balamt. Yan, ICIn floro
kmyasallar blmnn 39 yandak ynetcs Geoff Tudhope

86

MARGARET HEFFERNAN

devasa br sorunla kar karyayd. Bunun tek sebeb de bu

alanda uzman olmamas deld.
Tudhope, Ben ne kmyacym ne de mhends demt,
Hukuk mezunuyum. Bu nedenle talmatlar verrken ok
dkkatl olmalydm. Yetenekl alanlarmz ve bu alanda
baarl almalarmz olduunu blyordum. Ancak
benm onlara n nsan boyutu konusunda lderlk etmem
gerekyordu.
Tudhope ve mhendslk departman ynetcs Frank
Maslen, n kmyev adan glnn yan sra aclyetn
de gz nne alarak farkl br eklde dnmek ve almak
gerektne karar vermt.
Tudhope, bunu baarp baaramayacamz
blmyorduk, kmse blmyordu demt. Ancak Maslen
bana ey syled. lk olarak, bu ekpte yldz oyuncu
olmasn stemyorum, ded. Hepmz blm nsanlaryz.
Geerl br gr olmad srece, kmse dernden
stn olamaz. knc olarak, alrken tek br standart
benmseyeblrz, ded. Akla gelebleceklern en ys.
Ardndan son br ey ekled: mze karma.
Tudhope mesaj almt. novasyon srecnde otortenn
engelleyc ve ykc olablecenn farkndayd. Maslenn
meselenn boyutlar ve aclyet dkkate alndnda tek
br sesn, yetenen ve fkrn ble boa gtmemes gerekt
grne katlyordu. Herkes nemlyd. Tudhopeun grev
ekbn bu lkelere bal kalmasn salamak olacakt.
Ekbn beden dlnden herkesn aklndakler dle getrp
getrmedn anlamaya alyordum. Toplantlara gzlemc
olarak katlyor ve sadece dnlyordum. Kendn dlanm
hsseden, sessz kalan br var m dye bakyordum. Yoktu.
Kadnlar daekpte kadn blm nsanlar vardtam anlamyla

RAKAMLARA TAKILMA!

87

katlm gsteryordu. Toplantlar enerj dolu ve samm br

havada geyordu. Herkes ayn ruh halndeyd.
Tudhope, teknk uzmanl olmamasna ve mdahale etme
yetksn kullanmamasna ramen hbr ey yapmyor deld.
Gven ve sammyet lkelerne bal kalmalarn salayarak
ekb br arada tutuyor ve patronlarna raporlama yaparak
ekbn bamszln korumasn salyordu. Yksek gven ve
dk mdahale dzey gz kamatrc sonular dourmutu.
Montreal Protokolbugne dek yrrle konan evreye
dar en baarl uluslararas anlamakloroflorokarbonlarn
1996ya kadar yok edlmesn ngryordu. Tudhopeun ekb
se alternatf rnlern 1994 ylnda geltrmt.
Bu yen teknolojy DuPont dahl tm rakplermzden
nce geltrerek, Amerkada yzde 40 pazar pay elde ettk.
1993 ylnda da Kralyet Mhendslk Akadems MacRobert
dln kazandk! Bu, gven, ekp almas ve akla gelen en
y standard yakalamaya alma cesaretnn dlyd. Benm
amdan da mkemmel br renme deneym oldu.
Gcn Yol At Sorunlar
Paul Harrs, Gten ne kadar vazgeersnz, o kadar
glenrsnz nk nsanlara gvendnzde ve yetk
verdnzde  sahplenrler ve sz yzst brakmazlar
dyor. Ynetm sadece kontrol edlen nsanlarn saysyla
del, zgr brakt nsanlarn saysyla deerlendrrm.
Benmle hemfkr olan br nsandan reneblecem br ey
yoktur. Bu yzden herkesten, grler benmkyle ya da stat
olarak kendsnden yukardak nsanlarnkyle else dah,
aka konumasn sterm.
Harrs, Gney Afrkadak FrstRand bankasnn kurucusu
ve esk CEOsudur. Zengn br nsan olmasna ramen,

88

MARGARET HEFFERNAN

paradan ya da statden sz etmekten holanmaz. Onu en

ok heyecanlandran ey, nsanlarn et koullarda br
araya gelmesdr. nsanlarn onun n altn dnmez.
Kendsnn nsanlarla brlkte altn syler.
FrstRand Gney Afrkada novatf ve gvenlr br kaynak
olarak tannr. Daha 2000 ylnda alcyla satcy buluturan
elektronk deme sstemn devreye alan banka, bankaclk
lemlernn cep telefonlar zernden yaplmasna da nclk
etmtr. Harrs, bu novasyonlarn tm kurumun zgrl
ve yetene sayesnde ortaya ktn savunuyor. Harrsle
konuurken nsanlarn etlne duyduu bu balln
tamamen ksel olduunu dnmeden edemyorsunuz.
Ancak bunun yannda, Harrs kat hyerarler ynetmenn,
tepeden aa doru blg akn salamann zor olduunu,
kmn yetkl olduunu tahmn etmenn karmak ve zarara
yol aan br oyun olduunu da dnyor. Geoff Todhopeun
kloroflorokarbonun yern alacak br rn arayna
karmamasnn neden de buydu; statlern aratrmay
rayndan karablecenn farkndayd.
Gcn br dl ya da br ayrcalk olduunu dneblrz,
ancak bu br sorundur ve hyerar katlatka sorun daha da
byr. Gcn getrd eylern brou nsan yalnzlatrr:
zel jet, brnc snf uu, lmuzn, effaf zarlarla del, kaln
duvarlarla evrl kede br ofs. Ve g nsanlar detrr.
Kaynaklar kontrol eden gl nsanlar, daha az gl
olanlara aldr etmeme elmne grer. Gerekletrlen
deneyler, bu nsanlarn bakalarnn grsel, blsel
ve duygusal perspektflern gremedn ve bunun
sonucunda hatal yarglara vardklarn ve nspeten s br
anlay benmsedklern gsteryor. Br sre nce yaplan
aratrmalarda beyn grntleme sstemler, g sahb

RAKAMLARA TAKILMA!

89

nsanlarn baka nsanlara kar daha az duyarl olduunu

gsteryor. Dolaysyla, gcn paradoksu, nsanlara zen
gsterecek lderlere htya duymamz ancak lderlern bu zen
gsterememesdr.
Br rketn tepe ynetcs, stemeye stemeye Sanrm
fkrlern alablrm demt. Kresel dzeydek rkettek
uyum ve enerj eksklnden yaknan ynetc, arad
yantlarn evresndek zek nsanlarda olduunun farkndayd.
Bu nsanlar takdr edyordu ve rkete deer verdklern
blyordu. Ancak yardm steyemeyecen dnyordu.
Lderlern tm yantlar blmes gerekyordu, yle del m?
Kends hakkndak dncelerbr lder olarak her ey
blmes gerekttek bana kaldramayaca br ykn
altnda ezlmesne yol amt.
y fkrler gb, g de en fazla yayldnda etkldr. Yardm
stemek bu ynetcnn yararlanmak sted tm parlak
zhnler harekete gereblr, hyerary ve rket hareket
edemez hale getren duvarlar ykablrd. Geoff Tudhopeun
ICIda fark ett gb, parlak br fkr clalamak, belren rskler
ortadan kaldrmak n daha stekl olacaklard.
Kltrmz byk lde lderler yalnz kahramanlar
olarak grse de, CEOlarn ounluu ayakta kalablmek,
kendlern fade edeblmek ve krtk neme sahp nsanlar
ve blgler ortaya karablmek amacyla kurumun
dernlerne neblmek n evrelerndek nsanlara htya
duyduklarnn farkndadr. Byk kurumlar karzmatk,
benzersz yeteneklere sahp dehalarn tek balarna ynettn
dneblrz ancak yaratc, uyumlu ve blnl rketler gcn
ynetm katnda, brka knn elnde toplanmasna zn
vermez. Sper star CEO efsanesnn konu olan Steve Jobs ble,
rketn tasarm ustalnn tek kayna konumunda deldr.

90

MARGARET HEFFERNAN

Applen esk tasarmcs Mark Kawano yle demt: En

byk yanlg, Applen daha y tasarmlara sahp olmasnn,
daha y br kullanc deneym sunmasnn, daha seks
olmasnn dnyadak en y tasarm ekbn barndrmasndan
kaynakland dncesdr. Oysa sadece tasarmclar del,
rkettek herkes kullanc deneymne ve tasarma kafa
yorar. rn tek br tasarmcnn ya da br tasarm ekbnn
yapablecenden ok daha gzel hale getren ey te bu
anlaytr. Bu yapnn baarl olmasnn neden emr-komuta
zncryle hareket edlmemes. Herkes yetkldr. Herkes aba
gsterr.
Olduunuz Yerden Ynetn
Hyerarler nsanlarn uzaktan bakt, nasl temas
kuracan blemed uurumlar yaratr. Br yandan hayattan
kopuk, gcn verd ykle zole edlm, kendlern yalnz
hsseden ynetcler; der yanda se fkr, blg, kavray ve
enerj doluzn bekleyen, ayaa kalkmalarnda, harekete
gemelernde, lerlemelernde br saknca olmadn bldren
br aret bekleyenbreyler. Br ey yapmam gerekyor mu
blemyorum derler. Ben br lder delm. Bu benm m
del.
Szn nz olmayablr ama bu szn hayatnz. nsanlarn
ounluu hayatlarnn 100.000 saatn yernde gerr.
Bu, hayata gemesne zn vermednz fkrlerle skp
kalmak n fazla uzun br zaman, del m? Kat br hyerar
nde alsanz ble, bu hyerary ykmak, vereblecenz
katklara yer amak n yapablecenz kk eyler vardr.
Dnyadak en hyerark  kltrlernden br tp alanndadr.
Tp fakltelernde, gayr resm yollardan, kdeml doktorun
kararnn, yanl da olsa geerl olduu retlr. Bu uzun, zorlu

RAKAMLARA TAKILMA!

91

ve pahal etmn, alnan yksek maalar ve sz konusu olan

byk rsklerle br araya gelmes, doktorlarn brer kahraman
olarak grlmesne yol aar. Ancak kdeml br doktorun kt
br kararnn, mez br doktorun akllca karar karsnda
baskn kmas hastalar asndan tehlkeldr. Kontrol
lstesnn cadnn sebeb de budur.
Byk hastanelern neml operasyonlar srasnda
kontrol lstes yntemn kullanmaya balamas lmler
ve komplkasyonlar te br orannda azaltt. Bunun
nedenlernden br, bu lstelern yorgun dm doktorlara
krtk ayrntlar hatrlatmasyd. (Bu lstelerde operasyon nces
herkesn ekpteklern smlern renmes gerekt belrtlr;
pek byk br sosyal sermaye olmasa da h yoktan ydr.)
Ancak lstelern asl etks, hyerary ortadan kaldrmalardr;
ne kadar kdeml olursanz olun, son sz lste syler. Lstenn
kontrolnn ekbn en gen yesne verlmes sk grlen br
durumdur. Bu kk mekanzmazernde hemfkr olunan
gereksnmlern sralanmashastanelern geleneksellem ve
kk salm g yaplarnn pe atlmasn salamtr.
Doktorlar bu kontrol lstesn havaclk sektrnde
alan meslektalarnn yardmyla oluturdu. Onlar da
bu lstey 1950lerde Japonyada grev yapan br statstk
olan W. Edward Demngden esnlenerek yapt. Temel olarak
malat sektrne odaklanan Demng, alanlar arasndak
engellern yklmas, korkularn ortadan kaldrlmas ve yllk
derecelendrme ya da sralama sstemlernn terk edlmes
gerektn savunuyordu. Demngn vermek sted mesaj ok
akt: Kmse sorumluluk almak n zn stememelyd. Kontrol
lsteler, bu lkenn hayata gemesn salyordu. Bu lsteler,
gc kk br aznln elnden alyor ve brok k arasnda
datyordu. Bylece herkes yetk sahb oluyordu.

92

MARGARET HEFFERNAN

Hack Maratonu
Tm rketlern krze grd, alma yntemlernn artk
e yaramadn hssett zamanlar olur. Brok rket byle
zamanlarda k yoldan brne bavurur. Ya CEO tek bana ya da
brka gvend nsanla brlkte br odaya kapanarak yepyen
br vzyon ve stratej belrler ve ardndan bunu hyerark yap
erevesnde aadaklere letr; ya da br zm retmes
amacyla ve nesnellklernn (ya da blgszlklernn) esk
sorunlara yen zmler getreblece umuduyla, rket
dndan danmanlar tutulur. Her k durumda da brka sra
d varla, genelde boa kan byk umutlar ve beklentler
yklenr.
Kmse br kuruma, o kurumda alanlar kadar ballk
duyamaz. Bu nsanlar her gn lern daha y yrmesn
salayacakya da yaplmamas gerekeneyler grr. Hack
maratonu, yazlm sektrnde ok sayda programcy ksa br
zaman dlm nde youn br eklde alarak yen rnler
ve platformlar tasarlamas amacyla balatlmt. Bu sre, u
anda her trl sstemde kullanlyor. Pxardan John Lasseter,
rketn ok vermsz ve masrafl hale geldn dndnde,
rket canlandrdn syled fkrler toplamak zere
br maraton dzenled. 2011 ylnda Amerkan hkmet,
federal kurumlar geltrmeye ynelk br hack maratonu
dzenlemt. Benzer eklde okullar mfredat programn
geltrmek, blm nsanlar farkl dsplnler br araya
getrmek amacyla hack maratonlar dzenler. nglterede
yerel ynetmler kentlernn gelecen belrlemek zere hack
maratonlar yapar. Bu hack maratonlarnda hedef, olabldnce
ok sayda zhnn, belrl br zaman dlm boyunca belrl
br meseleye, soruna ya da gle odaklanmasdr. Hack
maratonlar hzl, fkel ve artc derecede elenceldr.

RAKAMLARA TAKILMA!

93

Hack maratonlarnn belrl kurallar erevesnde

gerekletrlmes ve pratk olmas byk nem tar. Bu
maratonlarda genelde belrl br soruna (gderler, zaman
kullanm, kltr) odaklanlr. Gruplarkm zaman fzksel
olarak, km zaman se sanal yollarlabrlkte alarak
sorunun zmne ynelk pratk zmler getrr. Zaman
snrldr ve hang konu zernde alacaklarna katlmclar
karar verr. Ynetcler hack maratonunun yapsn belrlese de
maratona katlamaz; bundak ama fkrlern ve dncelern
hzl ve ekncesz br eklde paylalmasn salayacak canl
ve ak br ortam yaratmaktr. lk ya da knc gnn ardndan,
her grup nersn aklar ve savunur.
Katldm br hack maratonunda tm departman br
gnlne almay brakarak kend sorunlar zernde
dnmt. Br araya gelmeden nce herkes konu balklar
ve fkrler nermt. Bunlarn ou, neml sorular
gndeme getrmt: Neden yapamayalm? Yaparsak ne olur?
nsanlar saat ba grup detrm ve gnn sonunda ayn
sorunu, rket genelndekou daha nce tanmadklar,
konumadklaralanlarla brlkte farkl alardan ele
almlard. Ortaya, kapsaml ve dernlemesne br dem
program kmt: Pratk, orjnal, enerj ve kararllk dolu br
zm. rket br gn nde uyuuk, dzensz, uyumsuz br
yapdan, kararl ve nanl br yapya gevermt.
Brok rketPxar, Publcs, Grant Thornton, Leeds Etm
Hastaneler Sosyal Gvenlk Kurumu, FactSetkurumlarnn
dernlerne nerek yen fkr ve grlere ulamak amacyla
hack maratonlarn kullanyor. Bu yolla kurum  rekabet
ortadan kaldrarak brbrlernden uzak, km zaman rekabet
halndek lderler arasnda br gven ortam yaratyorlar. Bu
maratonlar, dzgn gerekletrldnde, byk kurumlarn

94

MARGARET HEFFERNAN

tm bast nmetlern br araya getryor: Donanml zhnlere

sahp farkl yaplarda nsanlar br arada, brbrlerne traz
edeblme cesaretyle alyor. Ortaya ne m kyor? Sadece
zmler del, bu zmler hayata gerecek sosyal sermaye
de kyor.
Hack maratonlar yen lderler de ortaya karr. Bu nsanlar
lder halne getren ey unvanlar ve statler deldr. Adl
kltrlerde, kendn fade edeblen nsanlar arasndan kan
lderlerdr. Herkesn br yetene olduunu kabul ettnz
andan tbaren, her yerden yen lderler kar. Bu lderler
sadece n yaplmasn salamakla kalmaz, nasl yaplmas
gerekt, yaplmasnn gerekp gerekmed, nasl daha y
hale getrleblece zerne de kafa yorar. Baka nsanlarla
brlkte dnrler, dndklern dle getrrler ve deme
aktrlar. Zengn br yaam deneymne, dnleme becersne,
odaklanacak zamana ve donanml br zhne ve dnlenmelern
salayacak sosyal sermayeye sahp nsanlarn bunu baarmas
ok daha kolaydr. Bu trden lderler bakalarn baarl
kldklarnda baarl olableceklern ve ortak baarlarnn
mutluluu, drenc, ball, kararll lleblenn tesnde
glendrdn blr.

96

MARGARET HEFFERNAN

SONSZ: ELKLER VE OLASILIKLAR

Dkkatl okuyucular salkl br kltr oluturmaya ynelk

anlattm eylerde brtakm elkler olduunu fark etm
olablr: Hem zhnnz dnlendrmenz gerekr hem de
donanml br zhne sahp olmanz. Dkkat ve odaklanma
hayat nem tar ancak hayata karmak ve yrye kmak
da yle. Uzmanlk ve blg nemldr ancak hyerar almas
gereken br engeldr. Kendnz dnmey renmelsnz
ancak bakalarn da dnmelsnz. Kendnz fade etmenz
nemldr ancak km zaman susmak ve dnlemek gerekr.
Bu ktap bast br baar forml sunmuyor; annda baar
getren be alkanl, alt becery, yed davran anlatmyor.
Bunu blnl olarak yaptm nk  dnyasnda lderlk br
klavuza ndrgenmeyecek derecede karmak ve br yn
olaslk barndran br yapdr. Baarszlktan dersler kararak
byyenler, kendlerndek dnamk gelm de greblrler.
Kurumlar brer sstemdr. Gm kurunlarla del, herkese
ulaan adl kltrlerle derler. Hem ses vermeye hem de
sesszle, hem durup dnmeye hem de harekete gemeye,
hem herkesn barndrd potansyel grme kapastesne
hem de kend blg daarcmz genletmeye htyacmz
olduunu grmemz, deme kararllk ve tutarllkla karlk
veren uyumlu zhnler douracaktr.
Btn bu anlatlanlarn geerlln ytrecen dnenler
hatta umanlar kacaktr. Algortmalar nsan emenn yern
alyor ve gderek daha fazla almaya devam edyor. Algortmalar
vermllk salayablr ancak fkr geltremez. nsan
htyalara scak ve yaratc zmler bulamaz, toplumsal fayda
anlamnda da br ey veremez. Gerlm ortadan kaldrmak,
zengn br deneym yaamakla br deldr. Fabrkalarda

RAKAMLARA TAKILMA!

97

retemeyecemz eylerden olabldnce yararlanmak ok

daha ydr: nsan becerler ve balar.
Dkkatl zhnler satr aralarn da okumu olablr:
Burada anlatlan kk demler kurumlar zernde byk
etkler yaratrken, aleler, alar ve her trden topluluklar
da etkler. Temel olarak  dnyas zerne yazsam da asla
sadece  dnyas zerne yazmam. nk alrken de
hayatn ndeyz. nde bulunduu toplumdan kopmas,
rkete zarar verr. Yapmamz gereken, k dnya arasnda
etkn br ayrm yapmak del, k dnya arasnda gdp
gelecek zhnsel esnekle kavumaktr. dnyas ve toplum
lks gnmzn en atel ve her ksnn de brbrne katk
saladn, htyalarn karladn kabullenmedmz
srece zlemeyecek tartmalarndan br konumundadr.
Bu tartmay tek br tarafn kazanmas, hepmzn kaybetmes
anlamna gelr.
nsann amac kusurlardan, atmalardan uzak durmak
del, bakalar tarafndan zengnletrlen ve bakalarnn
hayatn zengnletren br hayat srmek olmaldr. Benzer
eklde, br nsann karyer hedef ya da br kurumun amac
da hatalar ortadan kaldrmak del, hayatla yenleneblr
br lk kurmak olmaldr. nk karyerler de kurumlar
da paylatka byr. Bunun n se hayatn sunduu kk
eylere htyacmz vardr: Ses ve sesszlk, eylem ve dnce,
odaklanma ve kef, zaman, sayg, hatalar, catlar, tevazu ve br
daha dneblmemz salayan nsan kapastesnden duyulan
gurur.

KK ADIMLAR BYK
DEMLERE YOL AAR.

100

MARGARET HEFFERNAN

Br ey Daha Var

Denverdak br dnlenme tess, mter hzmetler ekbn
motve etmek ve ekbe lham vermek amacyla bast br
mekanzma geltrmt. Szden stenen ey yaptktan
sonra kendnze u soruyu sorun: Bu nsanlar daha da
mutlu edeblmek n baka ne yapablrm? Br sefernde
br alan geznt srasnda yolunu kaybedenlere doru
yn gstermt, ardndan da yolda htyalar olablece
dncesyle attrmalk br eyler ve su da vermt. Br
baka sefernde br telefon operatr ayn sorunun tekrar
yaanmamas amacyla tm geznt yollarnn br katalounu
hazrlamt. Her sefernde alanlar fark yaratacak br k
ey daha yapableceklern grmt; bundan byk de keyf
almlard, nk kend fkrlern hayata gererek fark
yaratmaya balamlard. Dolaysyla, yapmanz gereken bast
br soru sormak: Hang kk deklkler nz, kltrnz
zernde byk br etk yaratt? Braz dnrsenz bulablr ve
paylaablrsnz.

TEEKKR

Bu ktap yllar ndek ok sayda lkmn, hatann,

deerlendrmenn ve aratrmann rndr. Hepsn
saymaya kalkarsam, bu lste ktaptan daha uzun tutablr. O
yzden lstey yakn zamanda ben zorlayan ve dnmeye
sevk edenlerle snrl tutacam. Bunlarn banda dnyann
drt br yannda brlkte altm ynetcler gelyor. Kar
karya olduklar sorunlar grmek,  hayatnda yaadklar
belrszlklere, karmaalara, skntlara ve mutluluklara
tank olmak byk br ayrcalkt. Brlkte alrken
sergledkler drstlk ve cmertlk n hepsne teekkr
ederm. Bu deneym nsanlarn br eyler gzelletrmek n
altklarna dar nancm pektrd.
Merryck&Codak, almam hararetle destekleyen ve
can skc programma tahamml eden akl hocalarma
da mnnettarm. Onlarn grler, deneymler ve ak
fkrllkler bana her zaman lham verd. Bu kadar farkl
yapda scak ve zek meslektaa sahp olduum n ok
anslym.
altm kurumlarn brou bana olaanst
derecede ak davrand. Bu yzden onlara mnnettarm.
zellkle de Severn Schwan, Slva Ayyoub, Margaret
Greenleaf ve Dna Sabry Fvaza teekkr etmek sterm:
Yaptmz her sohbet benm amdan ok besleyc oldu.
Bath nverstesnden Veronca Hope-Haley ve Chrstos
Ptels harka meydan okumalaryla, ok y brer  arkada
oldular. Academy of Chef Executves, Arup ve Kngs Fund
da ayn eklde, zellkle sosyal sermayenn gcne dar
yen fkrler kefettm, ak ve drst br ortam sundular.

BBCden Hugh Levnson, Gemma Newby ve Helena

Morrsona adl kltr kavramn aratrmamdak
yardmlarndan dolay teekkr borluyum. Ben Alcott,
Sclla Elworthy, Adam Grant, Verne Harnsh, Peter
Hawkns, Cathy James, Donald Low ve Mara Lepore
heyecan verc ve cmert dnce ortaklar oldular. Bu
ktapta sunulan grler n, kurumsal yaama dar
yaln, orjnal ve ufuk aan dncelere sahp olan Cndy
Solomona teekkr borluyum. Jenn Waugh, verml
olacan umduum nsanlar ve fkrlere sabrla yaklat.
Stephane Cooper-Lande se bana mkemmel br program
hazrlayarak yazmaya frsat bulmam salad. Temslcm
Natasha Farweathera de tek bama yazarken kendm
yalnz hssetmemem salad n teekkr borluyum.
TEDn gl ekbnn ten deste ve yreklendrmes
olmasayd bu ktap asla yazlamazd. zellkle yaptklarnn
karln dememe olanak olmayan Julet Blake ve June
Cohene teekkr borluyum. Dyalogdan vazgemek
pahasna vermllk pende koulan amzda, zek ve
keskn edtoryal gdleryle bana yol gsteren Mchelle
Qunte de teekkr etmelym.
Her ktabn skntsn en ok yazarn ales eker,
bu ktapta da fazlasyla byle oldu. Lndsay, Felx
ve Leonora yaz tatllernn ve hafta sonlarnn bo
gemesne nasl raz oldular blemyorum ancak umarm
bu hogrlerne dedn hssedyorlardr. Sadece
sabrlarndan dolay del, dnlemek ve tartmak
konusundak stekllklernden dolay da onlara teekkr
borlu olduumu blyorlardr.

Bu ktab, karlatm nsanlar arasnda en gzel

hayat grne sahp nsan olan ve bana olaanst
yardm dokunan Pamela Merram Estyye thaf edyorum.
Yaratcla dar bldm her ey onun sayesnde rendm.
Onunla almak,  hayatmn en byk mutluluklarndan
bryd.

REFERANSLAR VE OKUMA NERLER

1. BLM

Sclla Elworthynn almalarna dar

ktab, Poneerng the Possble: Awakened
Leadershp for a World That Works,
atmalarn dntrlmesne adanm
br mr yanstyor. Elworthynn
TEDxExeter konumasn uradan
zleyeblrsnz: http://www.ted.com/
talks/sclla_elworthy_fghtng_wth_non_
volence?language=en
Brok nsann hatalarn aka
konumaktan kanmas Berlndek
European School of Management
and Technologyden Profesr Jan
Hagen tarafndan aratrlmt: http://
reputabltyblog.blogspot.co.uk/2014/11/
error-management -lessons-fromavatons.html.
Verne Harnsha Torres Hatalar Ktabna
dar verd blglerden dolay teekkr
borluyum.
Ed Catmullun ktab Creatvty, Inc.
mkemmel fkrlerle dolu br ktap.
2. BLM

Thomas Malone, MITdek Toplumsal

Zek Merkezn ynetyor. Maloneun
almalar hakknda ayrntl blgy
uradan bulablrsnz: http://cc .mt.
edu. Sz edlen deneye dar blglere
uradan ulaablrsnz: http://www.
scencemag.org/content/330/6004/686.
abstract. Yaplan yen aratrmalar, bu
bulgularn onlne letm n de geerl
olduunu gsteryor.
Alex Pantlandn almalar, Socal
Physcs: How Socal Networks Can Make

Us Smarter adl ktabnda anlalr

eklde sunuluyor. Gerekletrd
TEDxBeacon konumasna uradan
ulaablrsnz: https://www.youtube.
com/watch?v=XAGBBt9RNbc. urada
da yararl br makalesn bulablrsnz:
https://hbr.org/2012/04/the-newscence-of -buldng-great-teams
Rchard Hackman hayatn ekpler
aratrmaya adam br sm. Yaynlarnn
zetne uradan ulaablrsnz: http://
scholar.harvard.edu/rhackman/
publcatons. zellkle CIAdek
sthbarat ekplerne dar almalarn
mutlaka okumalsnz: https://fas.org/
rp/dn/sb/analytc.pdf
Dana Coutunun ekplern neden zaman
zaman levsz kaldna dar makalesn
okumakta da yarar var: https://hbr.
org/2009/05/why-teams-dont-work/ar/1
Yardmseverlk zerne yaplan
aratrmalar gderek artyor. Bu konuda
ayrntl blg ednmek stersenz, unlar
yararl olacaktr:
Organzatonal Ctzenshp Behavor
and the Quantty and Qualty of
Work Group Performance, Phlp
M. Podsakoff, M. Ahearne, ve S. B.
MacKenze: http://www.ncb.nlm.nh.
gov/pubmed/9109284
IDEOs Culture of Helpng, Teresa
Amable, Coln M. Fsher ve Julanna
Pllemer: https://hbr.org/2014/01/deosculture-of-helpng/ar/1
Adam Grantn ver k alasn anlay,
 ktaplarnn brbrne krdrmak

106

REFERANSLAR VE OKUMA NERLER

gelenene etkl br alternatf

oluturuyor.
Sosyal sermaye konusunda, Ur
Alonun How to Buld a Motvated
Research Group, almasn mutlaka
okumalsnz. Aratrma blm nsanlar
n yazlm olsa da, blm nsanlarnn
neml sorunlar zamana kar yar
halnde zmek zorunda olduu
dnlrse, herkes asndan faydal
olablr: http://www .cell.com/molecularcell/abstract/S1097-2765(10)00040-7.
Alonun TED konumas korku, rsk
ve novasyon arasndak balanty
anlatyor: https://www.ted.com/talks/
ur_alon_why_truly_nnovatve_scence_
demands_a_leap_nto_the_unknown
3. BLM

Ayn anda ok sayda  yapmaya

dar ok sayda kaynak bulunuyor.
Bunlarn ounu daha nce yaynlanan
Wllful Blndness ktabmn drdnc
blmnde zetlemtm. Bu balamda
Chrs Chabrs ve Danel Smonsun
algda seclk ve blsel lmtlere dar
aratrmalarn da The Invsble Gorlla
adl ktapta bulablrsnz. Konuya dar
daha gncel aratrmalara uradan
ulaablrsnz: Cogntve Control n
Meda Multtaskers, Eyal Ophr, Clfford
Nass ve Anthony D. Wagner: http://
www.pnas.org/content/106/37/15583.
Ayrca bkz. A Comparson of the Cell
Phone Drver and the Drunk Drver:
http://www.dstracton.gov/download/
research-pdf/Comparson-of-Cell
Phone-Drver-Drunk-Drver.pdf
Russell A. Poldrack da beynn farkl
hafza sstemlerne dar brok harka
aratrma yapmtr.

Btknlk hakknda da bol mktarda

aratrma mevcut. Davd Posenn Is
Work Kllng You?: A Doctors Prescrpton
for Treatng Workplace Stress ktabnda
ve Wllful Blndnessn drdnc
blmnde her k konu da kapsaml
br eklde ele alnyor. Bu konudak
esk ve neml almalardan brne
de uradan ulaablrsnz: Sleep Loss
and Dvergent Thnkng Ablty, J.A.
Horne: http://www.journalsleep.org/
artcles/110604.pdf.
Maranna Vrtanenn Mchael
Marmotun Whtehall memurlarna dar
aratrmasnn devam ntelndek
aratrmasn uradan bulablrsnz:
Long Workng Hours and Cogntve
Functon: http://aje.oxford journals.org/
content/169/5/596.ful l
Lesle Perlowun zamana dar
aratrmalarna uradan ulaablrsnz:
http://faculty.washngton.edu/ajko/
teachng/nsc541/readng/Perlow1999.
pdf
Dnmekten duyduumuz rahatszlk
ve dnmeye ok ksa zaman
ayrmamz devlet tarafndan llm,
(http://www.bls .gov/tus/home.
htm#data), http://www.scencemag.
org/content/345/6192/75 adresnde
analz edlm ve konuya dar haber
urada yaynlanm: http://www.
washngtonpost.com/news/to-yourhealth/wp/2014/07/03/most -menwould-rather-shock-themselves -thanbe-alone-wth-ther-thoughts/
Yrmek, br dnme yntem
olarak grlr. Nlofer Merchantn
ayakst toplantlara dar yapt TED
konumasna uradan ulaablrsnz:

REFERANSLAR VE OKUMA NERLER

http://www.ted.com/talks/nlofer_
merchant_got_a_meetng_take_a_
walk?language=en. Konu hakknda
uradan da ayrntl blg edneblrsnz:
Marly Oppezzo Gve Your Ideas Some
Legs https://www.apa.org/pubs/
journals/releases/xlm-a0036577.pdf.
Bu konu Aranna Huffngtonn Thrve
ktabnda da gen br eklde ele alnm.
Edebyat eserler okumann yararlar
Davd Comer ve Emanuele Castano
tarafndan ncelenm: http://www
.scencemag.org/content/342/6156/377.
abstract
4. BLM

Ak ofslere ynelk zekce ve esprl

trazlara Mara Konnkovann The
Open Offce Trap adl makalesnde
ulaablrsnz: http://www .newyorker.
com/busness/currency/the-open-offcetrap
Servs ve yemek yaptm konferans
Intatves of Change tarafndan
dzenlenmt: www.ofc.org
5. BLM

Okuldak Pygmalon etks lk olarak

urada kaleme alnmt: https://
www.un-muenster.de/mpera /
md/content/psyfp/aeechter hoff/
sommersemester2012/schlues
selstudendersozalpsychologea /
rosenthal_ jacobson_pygmalonclass
room_urbrev1968.pdf. Ardndan Robert
Rosenthal ve Lenore Jacobsonn
Pygmalon n the Classroom ktabnda

107

da anlatlmt. Sonradan sral

ordusunda yaplan aratrmaya
uradan ulaablrsnz: http://psycnet
.apa.org/?&fa=man.doLandng&
do=10.1037/0021-9010.75.4.394
Teresa Amable yaamn ocuklarda
yaratcl, etm ve kurumlar
aratrmaya adam br sm. Tm
ktaplar okumaya deer olan
Amablenn konuya dar TEDx
konumasna uradan ulaablrsnz:
https://www.youtube.com /
watch?v=XD6N8bsjOEE
Gcn etksne dar aratrmalar
Wllful Blndnessta ele almtm.
Empat zerndek etksn se
uradan okuyablrsnz: http://www
.mchaelnzlcht .com/wp/wp-content/
uploads/downloads/2013/06/HogeveenInzlcht -Obh-n-press.pdf
Applen tasarm anlay urada ele
alnyor: 4 Myths About Apple Desgn,
from an Ex-Apple Desgner: http://www
.fastcodesgn.com/3030923/4-myths
-about-apple-desgn-from-an-ex-apple
desgner

YAZAR HAKKINDA
MARGARET HEFFERNAN , br grmc, ynetc ve Fnancal Tmes tarafndan son

on yln en y  ktaplarndan br olarak adlandrlan, 2015 ylnda Transmsson

dln kazanan Wllful Blndness ktabnn yazardr. Teksasta dnyaya gelen,
Hollandada byyen, Cambrgde nverstesnde okuyan Heffernan, BBCde
yapmc olarak dller kazanm, ardndan ABDye dnerek multmedya
rketlern ynetmeye balamtr. Huffngton Post ve Inc.comda blog yazlar
yaynlanan Heffernan, ynetclere danmanlk yapmakta, dnyann drt
br yanndak letme fakltelernde dersler vermektedr. Web stesne www.
mheffernan.com adresnden ulaablrsnz.

FOTO: JAMES DUNCAN DAVIDSON/TED

MARGARET HEFFERNANIN TED KONUMASINI ZLEYN

TED KTAPLARI HAKKINDA

TED ktaplar byk fkrlern yer ald kk ebatl ktaplardr. Br oturuta
btrleblecek kadar ksa, ancak br konuya dernlemesne dalablecek derecede
uzundurlar. Gen kapsaml dzler mmarden  hayatna, uzay seyahatlernden aka
kadar her ey ele alr; merakl br ruha ve cokulu br renme stene sahp herkes
n blm kaftandr.
Her TED ktab TED.comda bulunan br konumayla elemtr. Ktaplar konuyu
konumann btt noktadan alp gtrr. 18 dakkalk br konuma br tohum
ekeblr ya da hayal dnyasn ateleyeblr, ancak her konuma daha derne gtme,
daha fazla renme ve daha uzun br hkye htyacn dourur. TED ktaplar bu
htyac gdermeye hzmet eder.

2016DA TM TED KTAPLARI OKUYUCUYLA BULUUYOR!

TED HAKKINDA

TED kr amac gtmeyen bir kurulutur. Kendini genellikle ksa,

etkili konumalar (18 dakika ve daha ksa), ayn zamanda kitaplar,
animasyonlar, radyo programlar ve etkinlikler araclyla fikirlerin
yaygnlamasna adamtr. TED 1984te teknolojinin, elencenin
ve tasarmn (Technology, Entertainment, Design) btnletii bir
konferans olarak dodu. Gnmzde yzn zerinde dilde bilimden i
dnyasna ve kresel konulara kadar her trl bal ele alyor.
TED btn disiplin ve kltrlerden dnyay daha derinlemesine anlamak
isteyen kiileri kucaklayan bir kresel topluluktur. Fikirlerin davranlar,
hayatlar ve en nihayetinde geleceimizi deitirebilecek gce sahip
olduuna hararetle inanyoruz. TED.com sitemiz dnyann en ilham
verici dnrlerinin bilgilerini bedava takas ettikleri bir platform ve
merakl ruhlarn fikirlerle ve birbirleriyle balandklar bir topluluk
oluturur. Yllk amiral gemisi konferansmz btn alanlardan dnce
liderlerini buluturur. TEDx programmz dnyann her tarafndaki
topluluklara yl boyunca kendi bamsz, yerel etkinliklerine ev sahiplii
yapma izni verir. Ak eviri Projemiz ise, bu fikirlerin snrlar tesine
gemesini salar.
Yaptmz her eyin; TED Radyo Saatinden TED dlnn
esinlendirdii projelere, TED etkinliklerinden TED-Ed ders serisine
kadar her eyin gerekten tek bir amac bulunuyor: Byk fikirleri en iyi
nasl yaygnlatrabiliriz?
TED kr amac gtmeyen, tarafsz bir vakfa aittir.