Rilindja evropiane

N shekullin e XV, Rilindja u prhap me shpejtsi t madhe nga vendlindja e saj n Firence, fillimisht
n pjesn tjetr t Italis dhe pastaj n gjith Evropn. Krijimi i makins s shtypshkrimit nga
gjermani Johannes Gutenberg lejoi prhapjen e shpejt t ktyre ideve. Pasi u prhap, idet e saja
u diversifikuan dhe ndryshuan, duke u prshtatur me kulturat vendore.
Rilindja n Evrop u afermua gradualisht me ndikimin e mnyrave italiane, prgjat shekujve t XV
dhe XVI. Nj rinovim artistik i pavarur nga ai i gadishullit Apenin qe ai i Flandrs n fillim t shekullit
t XV, e ashtuquajtura periudh e Primitivve flamand, q ndonjher nga historiograft sht
treguar si nj "Rilindje" tjetr, duke ndar disa karakteristika teorike me Rilindjen italiane, si krkimi i
rinovuar i realizmit n art, por gjithsesi pa patur nj baz po kaq t fort teorike dhe letrare.
N fund t shekullit t XV fama e artistve italian tashm kishte kaprcyer kufijt e gadishullit, duke
i br t krkuar edhe n oborret evropiane. Ndonjher bhej fjal pr udhtime t izoluara, pa
pasoja n shtjet artistike vendore, her t tjera, fal interesit t mbretrve, princave dhe zotrinjve,
u asistua n nj prani m konsistente dhe t lidhura n koh, t afta t nisnin shkolla t mirfillta me
prejardhje italiane. Rasti m emblematik ndoshta sht oborri i Franoisit I t Francs, ku artist
si Leonardo da Vini, Rosso Fiorentino, Francesco Primaticcio, Benvenuto Cellini dhe t tjer u
mirpritn dhe prkrahn, duke i dhn jet t ashtuquajturs Shkolla e Fontainebleau, farktuese e
rndsishme e Rilindjes s von.
Her t tjera qen artistt e huaj t vendoseshin n Itali pr t prvetsuar sekretet e prespektivs
dhe t t brit art n prgjithsi. Emblematik qen n kt kuptim dy udhtimet e Albrecht
Drerit n Venecia (1494-1495 dhe 1506-1507), ku artisti gjenial gjerman mundi t konstatonte
edhe, me njfar hidhrimi, statusin e lart q gzonin artistt n tokn italiane, prkundrejt figurs
s artizanve t thjesht, si mbetje mesjetare, q ishte n rendin e dits, edhe n nj qytet t pasur
dhe kozmopolitan si Nurembergu i tij.
Prgjat shekullit t XVI, edhe pr shkak t pranis s vazhdueshme t ushtrive t huaja prgjat
gadishullit Apenin, Evropa n prgjithsi u apasionua me stilin italian, i br tashm nj model i
pashmangshm pr do artist. Athere mundej t flitej n mnyr t dyshimt pr shkolla t reja
rilindase ekstra-italiane, si ajo e Rilindjes franceze, Rilindjes gjermane, Rilindjes spanjolle, Rilindjes
angleze, Rilindjes s plot flamande dhe hollandeze.
Franca[redakto | redakto tekstin burimor]
N Franc ndikimi italian u ndje mjaft hert, i favorizuar nga afrsia gjeografike, lidhjet tregtare dhe
monarkia, q duke synuar t aneksonte territoret e afrta t gadishullit italian dhe e arriti n disa
momente. Pa dyshim q nxitja prcaktuese e adaptimit t formave rilindase u dha nn mbretrimin
e Franois-it t I. Ky monark, mecenat i madh i arteve dhe i afeksionuar ndaj gjithkaje q vinte
nga Italia, prkrahu mjeshtra t rndsishm, duke marr shrbimet e tyre pr oborrin francez
midis tyre qe vet Leonardo da Vini, q vdiq n kshtjelln e Cloux-it, n kohn q kishte
ndrmarr nj program ambicioz kulturor q revolucionarizoi zhvillimin e arteve n vend. Duhet vn
n dukje se Franca qe djepi i Artit gotik dhe q, ndrkoh, ky stil ishte rrnjosur thell dhe mund t
shihej si nj stil kombtar. Prandaj format gotike vazhduan t shfaqeshin pr shum koh, megjith
stilin e vendosur nga oborri.
Prsa i prket arkitekturs, monarkia, e prforcuar dhe n periudh ekspansioni territorial, kishte
mbshtetur, q nga shekulli i XV rimodelimin e chteaux-ve t vjetra mesjetare krijimin e
rezidencave sipas modelit t kohs. Por qe saktsisht Franisku i I ai q dha nj nxitjen
prfundimtare ktij operacioni rinovues, q pati qendra t ndryshme. Ndrtesa e par rilindase
n Franc qe kshtjella e Saint-Germain-en-Laye, fortes imponuese me tulla dhe gur q duken si
detaje t vegjl rilindase, brenda nj maturie t prgjithshme t mjedisit ushtarak. Me stil m t
prparuar qen kshtjellat e Loira-s, bashk me rezidencat mbretrore dhe fisnike q tregojn

pamjet m karakteristike t Rilindjes franceze: dekorativizmi i tradits manieriste, karakteristikat

gotikexhante t strukturave dhe, ndoshta m e reja: nj bashkim i prkryer i ndrtesave me natyrn
rrethuese, si duket n urn e hijshme t kshtjells s Chenonceau-s. M e famshmja e ktij
kompleksi sht kshtjella e Chambord-it, q paraqet zhdrvjelltsi t mdha stilistike, si nj shkall
e brendshme hellikoidale. Shembuj t tjer t ktyre rezidencave suburbane jan kshtjellat e
Amboise, e Blois dhe ajo e Azay-le-Rideau.[63]
Prve ktyre realizimeve, Franesku i I u angazhua n n at q mbase qe vepra themelore e
ksaj periudhe: pallati i Fontainebleau, rezidenc e vjetr e mbretrve francez q u rinovua
trsisht. N kt ndrtes vlersohet tashm triumfi i formave italiane, megjithse t prshtatura
me shijen franceze, me vatrat dhe mansardat tipike. Prfshirja e fragmenteve t jashtme t
kreativitetit, si shkalla e famshme perandorake, i parapriu zgjidhjeve baroke. Megjithat, ndoshta m
i shquari qe projekti q prfshiu praktikisht krijuesit e t gjitha fushave artistike, disa t ardhur
drejtprdrejt nga Italia, si piktort Francesco Primaticcio dhe Rosso Fiorentino, skulptori i
famshm Benvenuto Cellini dhe arkitekti Sebastiano Serlio, autor i rndsishm i tradits
s arkitekturs nga i cili njihen vetm pak vepra prve ktij pallati. Risit q u solln n kt projekt
e tejkaluan mjedisin vendor dhe i dhan jet nj stili t veant, stilit t Fontainebleau-s, nj
manierizm i rafinuar n shrbim t shijeve aristokratike.[64]
Pas Franoisit t I, format a la italiana u imponuan prfundimisht n arkitekturn nn Henrikun e
II, gruaja e t cilit, Caterina de Medici, i prkiste familjes m t fuqishme fiorentine. Nn mbretrimin
e tij (1547-1559) u rindrtua selia e oborrit t Parisit, pallati i Luvrit, duke e kthyer n nj ndrtes
moderne me estetik plotsisht manieriste. Rindrtimi u drejtua nga arkitektt francez m t shquar
t kohs, Pierre Lescot, q projektoi oborrin qendror (Cour Carre), me fasadat karakteristike ku u
prdor moduli i harkut t triumfit klasik.[65] Ky monark, po ashtu nisi dhe ndrtimin e nj pallati t ri,
prball Luvrit, Palais des Tuileries, n t cilin ndrhyri arkitekti tjetr i madh francez i
Rilindjes, Philibert Delorme.[66]
Skulptura e Rilindjes n Franc qe po ashtu nn ndikimin italian. Franca pushoi s qeni q nga fundi
i shekullit t XIV qendra e madhe skulptorike e Evrops fal skalitsve t katedraleve, situat q
vazhdoi prgjat shekullit t XV dhe akoma m shum n shekullin e XVI. sht paradoksale dhe
ndonjher treguese se kjo situat konidonte me konsolidimin progresiv t institucionit monarkik,
dukshm synues i rinovimimit t imazhit t tij dhe i gatshm ta prdorte artin si instrument
propagandistik t dors s par. Megjith humbjen e hegjemonis n kt fush, ku asnj form nuk
qe prfundimtare, doln figura t mdha n entuziazmin e projekteve mbretrore; duhet vn n
dukje karakteri zbukurues dhe dekorues q patn skulpturat, duke iu nnshtruar projektit t
prgjithshm t ndrtesave dhe t t integruara n to. Dy qen autort m t shquar: Germain Pilon
dhe Jean Goujon.[67]Piktura po ashtu provoi rnien progresive t formave gotike tradicionale dhe
ardhjen e nj stili t ri. Si u pohua, n Franc u njohn n mnyr t drejtprdrejt format piktorike
italiane t shekullit t XVI fal ardhjes s piktorve inovator, si Leonardo da Vini dhe Rosso
Fiorentino. Franesku i I nxiti formimin e artistve francez sipas drejtimit t mjeshtrave italian, si
Niccol dell'Abbate apo Primaticcio, ky i fundit duke qen prgjegjs pr dekorimin e pallatit t
Fontainebleau dhe organizimin e festave t oborrit, si dhe duke mbajtur nn urdhra shum artizan
dhe artist. Kjo bashkjetes talentesh, shkollash, disiplinash dhe gjinish i dha origjin t
ashtuquajturs shkolla piktorike e Fontainebleau, nj derivim i manierizmit piktorik italian q
prfshinte erotizmin, luksin, temat profane dhe alegorit, t gjitha kto shum t plqyera nga
klientela kryesore, aristokracia. Pjesa m e madhe e artistve t Fontainebleau-s qen anonim,
saktsisht nga integrimi i tyre n artet q zotroheshin dhe mjeshtria e artistve t afermuar.
Megjithat, njihen disa emra piktorsh, ku figurojn Jean Cousin i Vjetri dhe Antoine Caron mes m
t dalluarve. Pa dyshim, piktori francez m i rndsishm i periudhs, nj nga portretistt m t
mdhenj t t gjitha kohrave, megjithse pjesa m e madhe e veprave t tij ka humbur,
qe Franois Clouet, q tejkaloi t atin, gjithashtu i vlersuar, Jean Clouet, n besnikrin e plazmimit
t jets s t fuqishmve t kohs, me nj thellsi psikologjike dhe shklqim formal, pararendset e
t cilit duhen krkuar te Jean Fouquet, piktor i madh i shekullit t XV megjithse n orbitn gotike.[68]

Gjermania
Rilindja artistike n Gjermani nuk qe nj tentativ pr ringjalljen e artit klasik, por nj rinovim intensiv
i shpirtit gjermanik, t motivuar nga Reforma protestante. Albrecht Drer qe figura dominuese e
Rilindjes gjermane. Vepra e tij universale, q u njoh dhe admirua n t gjith Evropn, q kur artisti
qe gjall, duke bashkuar reflektimin teorik me tranzicionin vendimtar t praktiks mesjetare dhe
idealizmit rilinas. Pikturat, vizatimet, gravurat, skicat dhe shkrimet e tij teorike mbi artin ushtruan nj
ndikim t thell te artistt e shekullit t XVI t vendit t tij dhe Vendeve t Ulta. Albrecht Dreri e
ndjeu domosdoshmrin e prvetsimit t nj njohjeje racionale t prodhimtaris artistike, dhe futi
idializmin tradicional italian n artin gjerman.[69]
Piktura gjermane njohu n kt periudh nj nga momentet e saja madhore t shklqimit. S
bashku me figurn themelore t Albrecht Drer-it doln artist t tjer t mdhenj, si Lucas
Cranach i Vjetri, piktori prfaqsues i Reforms protestante; Hans Baldung Grien, futsi i tematikave
ogurzeza dhe t reja, t derivuara nga arti mesjetar; Matthias Grnewald, nj nga paraprendsit
e ekspresionizmit; Albrecht Altdorfer, peizazhist i shklqyer; dhe Hans Holbein i Riu, q e zhvilloi
pothuajse t gjith artin e tij t prqndruar te portreti, n Angli.[70]
N skulptur vazhduan format gotike edhe tej fillimit t shekullit t XVI. U shqua vepra e Peter
Vischer-it, autor i varreve perandorake t Innsbruck-ut (1513) dhe varrin e Shn Sebaldusit
n Nuremberg (1520). Ktu punuan gjithashtu edhe disa artist flamand, si Hubert Gerhard, autor
i Shn Mikelit t fasads s kishs s Shn Michael-it t Mynihut.[71]
Spanja
N Spanj ndryshimi ideologjik ishte shum ekstrem si n vende t tjera; nuk u shkput plotsisht
me traditn mesjetae, pr kt flitet pr nj Rilindje spanjolle m origjinale dhe t larmishme se n
pjesn tjetr t Evrops. Kshtu, letrsia i pranon risit italiane (Dante Alighieri dhe Franesko
Petrarka), por nuk e braktis poezin e Cancionero dhe traditn e mparshme. Pr sa i prket
arteve plastike, Rilindja spanjolle przieu elemente t marr nga Italia nga e cila erdhn disa
artist, si Paolo de San Leocadio, Pietro Torrigiano ose Domenico Fancelli me traditn vendore
dhe me disa ndikime t tjera Flamndra, pr shembull, ishte shum n mod n kt periudh pr
shkak t marrdhnieve intensive tregtare dhe dinastike q e bashkonin kt vend me Spanjn.
Risit rilindase erdhn n Spanj n form shum t von: deri n dekadn e 1520 nuk hasen
shembuj t stilit rilindas vese si shembuj t shprndar dhe minoritar. N Spanj nuk mbrriti
plotsisht, pasi, jehona e Quattrocento-s italiane vetm nprmjet familjes Borja shfaqen artist
dhe vepra t ksaj epoke n zonn levantine, gj q prcaktoi q arti rilindas i Spanjs t
shkputej n mnyr t menjhershme nga Arti gotik pr n artin e Manierizmit.
N fushn e arkitekturs, zakonisht dallohen tre periudha: platereske (nga shekulli i XV deri n
erekun e par t shekullit t XVI), Purizmi rilindas ose stili italianixhant (gjysma e par e shekullit t
XVI) dhe stili herrerian (duke nisur q nga viti 1559 deri n shekullin pasues). N t parn prej tyre,
rilindja shfaqet n form siprfaqsore, n dekorimin e fasadave, ndrsa struktura e ndrtesave n
shumicn e rasteve sht gotikexhante. Karakteristike pr periudhn platereske sht nj tip
dekorimi i imt, i hollsishm dhe i bollshm, i ngjashm me punimet e argjendarve, nga rrjedh
edhe emri (nga spanjishtja patero do t thot argjendar). Brthama e qensishme e ksaj rryme qe
n qytetin e Salamanca-s, Universiteti i t cilit dhe fasada e tij jan paradigmat t stilit. Arkitektt e
shquar t ksaj rryme qen Rodrigo Gil de Hontan dhe Juan de lava.
N skulptur, tradita gotike e mbajti hegjemonin e saj prgjat pjess m t madhe t shekullit t
XVI. Jehonat e para t stilit t ri prputhen prgjithsisht me ardhjen e artistve t huaj, si Felipe
Vigarny dhe Domenico Fancelli, puna e t cilve n shrbim t mbretrve katolik, duke skalitur
varret e tyre (1517). Megjithat, menjher doln artist vendor q prvetsuan risit italiane, duke
ia prshtatur shijes hispanike, si Bartolom Ordez dhe Damin Forment. N nj faz m t
maturuar t stilit doln figura t mdha, krijues t nj manierizmi t veant q vendosi bazat e
skulpturs s mpasshme baroke: Juan de Juni dhe Alonso Berruguete qen m t shquarit.[76]

Piktura rilindase spanjolle sht prcaktuar po ashtu nga vazhdimi i trashgimis gotike me mnyrat
e reja t ardhura nga Italia. Kjo dikotomi vihet re te vepra e Pedro Berruguete-s, q kishte punuar
n Urbino n shrbim t Federico da Montefeltro, dhe Alejo Fernndez. M tej u shfaqn artist q
kishin prvetsuar risit italiane bashkkohse, si Vicente Macip dhe i biri i tij Juan de Juanes t
ndikuar nga Raffaello Sanzio, Luis de Morales, Juan Fernndez de Navarrete dhe leonardeskt
Fernando Yez de la Almedina dhe Hernando de los Llanos.[77] Por figura madhore e Rilindjes
spanjolle dhe nj piktort m origjinal t historis, i prfshir n stilin manierist, duke i tejkaluar
kufizimet nprmjet krijimit t nj universi stilistik t tijin: El Greco.[78]
Flandra dhe Vendet e Ulta
Ndrkoh q n Itali zhvillohej Cinquecento-ja shkolla flamande e pikturs arriti nj zhvillim t
konsiderueshm, si trashguese dhe vazhduese e tradits s von gotike m par t prfaqsuar
nga Jan van Eyck, Rogier van der Weyden dhe mjeshtra t tjer t mdhenj. U karakterizua nga
natyralizmi, karakteristik e prbashkt me mjeshtrat italian, megjithse m e lidhur se ky i fundit
me eksperimentimin t pa lidhur me teori apo prparime shkencore, si n Itali. Mnyrat e gotikut
vazhduan me forc m t madhe, megjithse t ngjyrosur me karakteristika t veanta, si njfar
prirjeje karikaturiste dhe fantastike si dhe nj ndjeshmri m e madhe ndaj realitetit t popullit t
thjesht dhe zakoneve t tij. Ky interes vrehet n vepra me karakter m pak t idealizuar se ai
italian, me nj prirje t theksuar pr detajet e imta, gati mikroskopike q aplikonin n piktura
ndikimi i mjeshtrave t gotikut t von tashm i prmendur dhe Miniatura, dhe prirja nga dekorimi,
pa shum interes pr diskutimet teorike. Nga ana tjetr, prurjet e mdha t artit flamand n kt
epok qe teknika e pikturs s vajit
N mes t shekullit t XVI klasicizmi italian hyn me forc n pikturn flamande, duke u shfaqur n t
ashtuquajturn Shkolla e Antwerpen-it dhe n piktor si Jan van Scorel dhe Jan Gossaert, disa nga
t cilt qndruan n Itali duke studjuar mjeshtrat e mdhenj. N prhapjen e modeleve t reja
kontribuoi mbi t gjitha gravura, q vendosi n dispozicion praktikisht t cilit do artisti veprat e
prodhuara nga shkollat dhe vendet e tjera, duke e br shum n mod n t gjith Evropn stilin
italianixhant. Disa emra t mdhenj t epoks qen Joachim Patinir, nj nga krijuesit e peizazhit si
gjini autonome e pikturs, megjithse i lidhura akoma me traditn gotike; Quentin Metsys, q u
frymzua nga vizatimet karikaturistike t Leonardo da Vinit dhe n klasat popullore pr t
portretizuar veset dhe zakonet; portretisti Anthonis Mor; Hieronymus Bosch, nj nga piktort m
origjinal t historis, i lidhur formalisht me traditn e vjetr t shkolls flamande, por n t njjtn
koh inovator, krijues i nj universi fantastik, gati onirik q e paracakton si nj nga pararendsit
e Surrealizmit (Kopshti i knaqsive, 1500-1505); dhe Pieter Brueghel i Vjetri, nj nga mjeshtrit e
mdhenj t peizazhit dhe zakoneve popullore, ndoshta m moderni i t gjithve, megjithse n
pikturn e tij shklqejn sentencat morale dhe kritika shoqrore q prmban dika mesjetare
(Triumfi i Vdekjes, 1563).[80]
N fushn e skulpturs u dallua Adriaen de Vries, autor veprash ekspresive prgjithsisht n
bronx ku lvizja, linja e valzuar ose gjarpruese si dhe nudua heroike e karakterizuan si shembuj
t shklqyer t manierizmit skulpturor jasht Italis.
N arkitektur gotiku vazhdoi t mbante nj prparsi t madhe deri nga mesi i shekullit t XVI, kur
u prvetsua ndikimi i arkitekturs rilindase franceze, si vrehet te Stadhuis van Anterpen (15611565), vepr e Cornelis Floris de Vriendt.[