Professional Documents
Culture Documents
Aktet Vol IV NR 4 PP 784 793
Aktet Vol IV NR 4 PP 784 793
ISSN 2073-2244
www.alb-shkenca.org
Copyright Institute Alb-Shkenca
Isufaj
parimet e ripunimit t veprs s tij. (De Biasi,
1982).
Gjeneza e tregimit dhe gjeneza e romanit
Kazmat e nj gjenerali t huaj q ka ardhur t
zhvarros nj ushtri dhe eshtrat e nj prostitute
krijuan embrionin e tregimit (Kadare, 1996: 22)
Gjeneza e romanit Gjenerali i ushtris s vdekur,
sht tregimi Gjenerali i ushtris s vdekur.
Nj tem e veant, tragjike, s cils Kadareja i
shtjellon njherazi ndrlikime logjike dhe t
papritura, krkon domosdoshmerisht nj trajtim
t jashtzakonshm rrfimtar, madhshtor.
Subjekti q t habit me nj lloj fuqie magjepse,
prek hapsira t pashkelura; kto jan hapsira
letrare ku jeta dhe vdekja kalojn natyrshm tek
njra-tjetra. Ky kalim krkoi skena ku t
kmbehen dukurit m t kundrta: koha e jets
me kohn e vdekjes, hapsira e vdekjes me
hapsirn e jets, ku t bashkjetojn t gjallt
me t vdekurit t cilt do t gjykojn e do t
dnojn njri-tjetrin (Kuuku, 2000: 16).
Romani prmban mundsin e shndrrimit n nj
spektakl t nj tabuje psikologjike dhe letrare,
si sht zhvarrimi-romani mund ti heq velin
misterioz nj tabuje, duke e paraqitur
makabritetin t rndomt, ndrsa tregimi sht
disi i kufizuar pr t estetizuar nj tabu.
Prirja gjithorizuese, sa sht e natyrshme, dhe e
vetvetishme, po aq sht kthyer n vetdije dhe
qllim, po aq sht edhe e paramenduar. Shpesh
,-v n dukje Ismail Kadare,-nuk i jam shmangur
dot tundimit pr ta prfytyruar veten prball nj
auditori kozmik,duke u rrekur t jap nj raport pr
njerzimin dhe rruzullin toksor(Kuuku, 2000:
18).
Kto jan shtysat e brendshme q uan n
kalimin nga nj lloj i vogl proze n nj lloj t
madh. (shtysa e jashtme, u b Drago Siliqi, i cili e
nxiti autorin t bnte kt kalim (sipas Kadares
tek Ftes n Studio).
Nga tregimi n romanin Gjenerali i ushtris s
vdekur: Zhvillimi i figurs s Gjeneralit
Peisazhi shqiptar me t njjtat ngjyra hap
tregimin dhe romanin; i vendosur q n fillim t
romanit, prshkrimi i nj peisazhi aq t trishtuar,
785
Isufaj
zymtia; prmes zymtsis, n kronologjin e
rrept dramatike t rrfimit, Ismail Kadareja i
mohon gjeneralit pranvern, ashtu si i mohon
edhe
buzqeshjen prgjat
grrmimeve
endacake.Gjithka fillon me shiun dhe prfundon
me ern.
N tregim shtrembrimi i kontureve t toks s
huaj, sikur paralajmron vshtiresit dhe
problemet qe do ti dalin gjeneralit gjat
zhvarrimit-n roman, shpeshher, gjenerali
paraqitet i llahtarisur nga e huaja; ai ndihet i
bllokuar n kt vend, i gjendur si nga nj
mallkim aty dhe i duket se nuk do t dal kurr
nga ky rrethim. Duket sikur toka nuk ka dshir t
nxjerr nga dheu i vet ushtart e huaj. Natyra e
egr paralajmron vshtirsit q kjo tok duket
se i nxjerr me dashje gjat zhvarrimit.
N roman e huaja shprehet e plot; me
folklorin, historin, ritet, zakonet, por shprehet
edhe tragjike, e veshtir, e tmerrshme. Krimet e
luftes qe zbulon gjenerali, vetprmbajtja e
shqiptarve
(gjenerali
e
ndjen
kete
vetepermbajtje), shkaktojn ankth. Gjenerali, jo
vetm sht i huaj, por sht edhe ai, nprmjet
t cilit, pas njzet vjetsh plagt e lufts
lndohen. N dasm nj plak shqiptare e akuzon
se ai ka ardhur pr t pare sesi i martojn
shqiptart bijt q t vij pastaj pr t`ua vrar.
Nga ideja tek arkeologjia e vdekjes
Romani Gjenerali i ushtris s vdekur, sht
shestuar mbi nj tabu psikologjike dhe letrare si
sht zhvarrimi. Lexuesi i romanit hyn n nj
midis t paqen, madje t ndaluar, n hapsirn e
varrit dhe t prtejjets.
N roman (kap ll), prshkruhet dita e par e
zhvarrimit konceptuar n dy plane q
ndrthuren. Plani i varrosjes ndrthuret me
planin e zhvarrosjes.
Struktura e Gjeneralit t ushtris s vdekur sht
ndrtuar mbi prftesn shkak-pasoj t nj
drame me dy akte: vdekje-dshtim dhe zhvarrim
ndshkim, pra nuk niset drejtprdrejt nga
shkaku dhe tragjedia konkrete, por nprmjet
retrospektivs, niset nga pasoja dhe prmbyllja e
tragjedis. Pas ktyre sht rikthyer jeta. Ka nje
perspektiv historike. E sotmja e jets s
prtrir
sht pauza shoqrore dhe
786
Isufaj
Rrfimi n trajtn e ditarit Rrfehet pr botn n
syt e ushtarit t huaj (nj ushtar pa emr, nj
dezertor italian, q strehohet nga nj millona
shqiptar dhe bhet shrbetor tek ai, rrfen me
an t ditarit t tij);-n kt rrfim m tepr sesa
ngjarje, ka prjertim t ngjashm me t
ushtareve te tjere. Jo m kot, ushtari nuk
identifikohet. At e thrrasin ushtar sepse fati i
tij sht i ngjashm me at t ushtarve t tjer.
Edhe n takimin e tij me nj ushtar tjetr, ata t
dy nuk prezantohen me emrat e tyre, por me
emrat e regjimenteve (n luft, njeriu humbet
ekzistencn e tij dhe shndrrohet n mjet).
Ndrthurja e rrfimit me prshkrimin,
monologun e dialogun n skenn e dasms.
Skena e dasms, e cila mund t qndroj si nj
tregim m vete nj nga skenat m t habitshme
t romanit, sht n vetvete nj dram n t
ciln luajn shkaktar njerzor dhe heronj t
pafajshm tragjik. Skena ndrtohet n baz t
nj shkallzimi dramatik, kulmi i s cils shnon
pr gjeneralin edhe ndodhin m t pakndshme
n Shqipri, kulmin e tronditjes s tij. Gjenerali
bart mbi shpin gjith dnimin, ndshkimin
turprimin dhe prbuzjen.
Rrfimi restrospektiv i priftit shqiptar. N roman
midis shum rrefimve, sht dhe rrefimi
retrospektiv mbi Nik Martinin, nj malesor, q i
vetm zuri prit dhe qlloi n katr pika t
ndryshme trupat q zbarkonin n ate vend t
humbur. N kt kapitull historikja bashkohet me
legjendn.
Rrfimtari i dyt rrfen pr shtpin publike N
roman, kemi nj ndodhi t rrfyer nga nj
rrfimtar i dyfisht. Rrfimtari rrfen rrfimin e
kafexhiut mbi nj prostitut q ka rn per
atdhe.
Romani brenda romanit. Mik apo armik i
shqiptarve?
Ndryshimi i dukshm i figurs s gjeneralit prek
ann thelbsore-nga gjenerali i motrzimit t
par q sht m tepr pr tu dhimbsur sesa pr
tu urryer, ai sht shndrruar n nj gjenerel t
vrazhd, cinik, n nj armik.
N ndryshim nga gjenerali i nga gjnenerali i
romanit t vitit 63, ku gjeneralit shiu do ti dukej
787
Isufaj
mendoj se n do hap do ti kurdiset nj
provoacion. Kto qndrime e kan bazn n
mentalitetin racist t ktij militaisti t vjetr dhe
zbulojn n kt roman nj bot paragjykimesh
tradicionale. Kshtu, qndrimi i shqiptarve i
ngjall lloj-lloj dyshimesh; do gj i kall n shirt
frik e urrejtje: Nse ata n kng t tyren, bjn
aluzion pr ne, mbani shnim.
Kto hamendje nxjerrin n pah kotsin e
dyshimeve t gjeneralit, i cili sht vendosur disa
her n situata komike e groteske:
N nj lugin, ne gjetm t prziera me
ehtrat e ushtarve eshtra mushkash - tha gjeneral
- lejtnanti.
Gjenerali u rrnqeth
- Sishte provokacion. Vet tant i kishin
varrosur shpejt e shpejt.
Gjenerali sht i gatshm t pranoj sfida dhe t
sfidoj. Krkon t paguaj pr t ulur dinjitetin e
shqiptarit dhe pr t vn n dukje varfrin e tij.
Ktu n ndryshim nga motrzimi i par sht
theksuar eprsia morale e shqiptarve. Kjo vihet
re tek qndrimi korrekt, dinjitoz i fshatarit
shqiptar. Gjeneralin e trondit fundi qesharak e i
hidhur i armatave t t pathyeshme, t
udhhequra prej kolegve t tij, t cilt, u
katandandisn t ruanin pula n fshatra duke e
br leck prestigjin e vendit dhe ushtris s tij.
Gjenerali i romanit t vitit 1967 i prbuz
ndrrimet e gjeneral-lejtnantit pr vajzn q
pret t fejuarin tek stadiumi. Ndonse gjenerali e
kupton se sht rinia, vet shfaqja e jets ajo q
turbullon gjeneral-lejtnantin, (kan kaq koh q
vrtiten duke nuhatur vdekjen atje ku sht
strukur dhe duke e ndjell me gjithfat mnyrash
t dal jasht) e vlerson si dika shum t
shmtuar magjepsjen pas vajzs s stadiumit.
Ndryshe nga gjenerali i romanit t vitit 1963,
gjenerali i ktij romani duket se nuk ka dashur ta
hedh vrtet thesin me eshtrat e kolonelit Z. Ky
veprim ngjan m tepr me nj aksident. Jo vetm
kaq, por ai sht penduar pr kt dhe sht ai
vet q mendon t zvendsoj eshtrat e
Kolonelit Z. Ky gjeneral jo vetm propozon t
zvendsohet thesi, por dhe, n gjendje t dehur,
i lutet priftit pr kt.
788
Isufaj
nuk mbjellin. Si duket koha nuk u mjafton.
Le ti referohemi mendimit kritik t kohs pr t
arsyetuar edhe m tej se shkaqe e shtyn
Kadaren t bj kto ndryshime: Maksim Gorki
ka thn se hero kryesor pr realizmin socialist
sht puna. Por kjo sduhet marr si dika e
prcipt, q t pasqyrosh procesin e puns,
makinat dhe njerzit me to. Duhet kuptuar se
heroi i letrsis sht njeriu q punon, njeriu i ri.
Pr artistin realist esencialja sht e reja... t
pasqyroj n rradh t par aktualitetin imediat,
ditt q kalojm. Por pasqyrimi i konflikteve
aktuale t dits sht gjithnj m i vshtir, sepse
shkrimtart shpeshher, me thellim t dyfisht
dhe guxim duhet t dallojn t ren q n
embrion. (Siliqi, 1969: 72-76).
Gjenerali i motrzimit t dyt sht nj ushtarak i
zymt, por dhe vendasit sjan m pak t zymt.
Nj ardhmri q si prket askujt. Bie n sy
armiqsia, prmimi, neveria, mllefi.
Kta dreqr paskan qen t fort pr luft
dreq populli-tha gjenerali
...malet e neveritshme
E kaluara tragjike evokohet prmes prkthimit t
dobt e t fjalprfjalshm q i bn prifti kngs
s Urs s Qabes. N motrzimin e par
gjenerali turbullohet nga fryma tragjike q
mbizotron n kngt shqiptare. Ai interesohet
pr kto kng, mahnitet dhe e pranon se
smund ta kuptosh folklorin e ktij populli, pasi
duhet s pari t zhytesh hell n shpirtin e tij. Por
ja sesi shprehet gjenerali i romanit t vitit 67 pr
frymn tragjike q mbizotron n kngt
shqiptare: Zi edhe m keq.
Edhe ushtart paraqiten t friksuar e t
shqetsuar deri n ankth: Rrinin shtrir n tok
dhe me siguri secili mendonte: sht ky qiell
kshtu, nna ime?
N romanin e vitit 1967 shqiptart paraqiten
dinjitoz dhe kjo gjen shprehje n episodet q
tregojn mbi qndrimin e shqiptarve ndaj
ushtarve t mundur q mbetn n fshatra.
sht ripunuar edhe skena e dasms n disa
momente, duke prcjell kshtu iden se sduhet
ushqyer asnj iluzion ndaj armikut, ndryshe nga
motrzimi i par:
789
Isufaj
N kreun e pest, n mesin e tij, shtova vetm nj
fraz afodine, fraz q mund ta shkruante do
shkrimtar n bot, qoft perndomor, fetar,
fashist, komunist, apo dekadent. Gjenerali pinte
kafe dhe vshtronte parrullat n mure.
Kuptoheshin vetm fjalt revizionizm,
plenum dhe emri i Enver Hoxhs n nj citim t
shkurtr. U ktheva pas disa ditsh n shtpin
botuese me dorshkrimin n duar dhe me pamje
triumfatori. I thash redaktorit q n vend t
emrit t partis, kisha shkuar m larg, kisha vn
emrin e shefit t saj, dhe ai tha aq m mir.
sht e vrteta ku pa frazn, mblodhi buzt, por
skishte thoshte. Emri i diktatorit ishte shtyps.
Me zemr t thyer pranoi q vepra t shkonte n
shtyp.
Rndimi i ankthit-shformimi psikik i gjeneralit:
ajo ka shnjon ndryshim n kt variant sht se
katastrofa morale q pson gjenerali sht jo
vetm rezultat i zhgnjimit n misionin e tij, po
dhe fundi logjik i nj konflikti me shqiptart m t
thell se n variantin e par:
Balt e mallkuar. K y nuk sht krkim, ky sht
panik.
Kur shikoj fytyra njerzish, imagjinoj si do ta
ken kafkn.
Gjenerali ndjeu frik. E kaluara nuk harrohej
kollaj dhe shqiptart jan hakmarrs.
Dyshimi i llojllojshm q i ngjall qndrimi i
shqiptarve, pamja e maleve q e tmerron, frika
e hakmarrjes nga shqiptart.-i kallin n shpirt jo
thjesht nj tis zymtie, por frik t przier me
ankth, urrejtje e nervozizm. E kaluara pr t
ciln i flasin armatat e tij q dergjen nn dhe, e,
nga ana tjetr e tashmja t ciln arrin ta njoh
drejtprdrejt prmes kontakteve me shqiptart,
trondisin thell n qenien e tij at lloj krenarie e
madhshtie me t ciln ka ardhur n tokn
shqiptare.
Rrfimi brenda rrfimit i pasuruar Udhtimi i
gjeneralit n t dyja motrzimet ka shrbyer pr
t lidhur episodet, ngjarjet, gjykimet e
personazheve t ndryshm q kan t bjn me
t kaluarn dhe t sotmen. Romani i vitit 67
paraqitet edhe m i pasuruar me skena e situata
790
Isufaj
kohore) u mohohet e drejta pr t jetuar nn
diell, ata mund t enden vetm n atmosfer
vjeshte me balt, shi, gjethe t vyshkura.
Grotesku m i shpesht. N t dy motrzimet ka
prftesa groteske q jan n themel t ksaj
vepre. Ato organizojn strukturn dhe
kompozicionin e saj. Fabula sht organizuar mbi
nj veprim t skajshm e tmerrues: zhvarrimin
dhe mbledhjen e eshtrave t t vdekurve.
Grotesku prftohet prej nj lloj barazimi
shprpjestimor t figurave, gjendjeve dhe
veprimeve t personazheve: N nj lugin ne
gjetm t prziera me eshtrat e ushtarve eshtra
mushkash-tha general-lietnanti.
Funksioni i njsimit t eshtrave t ushtarve me
ata t mushkave sht theksimi i ides se n luft
njeriu humbet do lloj identiteti: T gjith jan
nj e tetdjet e dy. M duket se edhe un vet
jam nj e tetdhjet e dy.
N kt situate grotesku prftohet nprmjet
njsimit t eshtrave t kolonelit t vdekur me
eshtrat e vet gjeneralit q sht i gjall.
Funksioni estetik-shprehja e ndshkimit t rnd
t gjeneralit. Grotesku e njson at me kolonelin
e vrar nga nj plak shqiptare: T m qllonte
mua t kndoja nj kng t ksaj natyre pr
ushtart q po mbledh, kushedi gj e
llahtarshme do t dilte. (ndrthurje e nj dukurie
qesharake me nj tmerruese)
Prftesat m t dendura groteske n motrzimin
e vitit 67 i japin edhe m dramacitet rrfimit dhe
i prshtaten m s miri natyrs intriguese t
fabuls.
Gjenerali dhe prifti m pran njri-tjetrit Nj ide,
nj situate dhe sidomos nj personazh i vn
prball tjetrit, fiton nj vler t re dhe i jep force
e mprehtsi ides qndrore. Mbi bazn e ktij
parimi gjenerali dhe prifti jan vendosur n nj
lidhje t dyfisht: ata edhe plotsojn njritjetrin, edhe qndrojn prball njri-tjetrit. Me
urrejtjen pr shqiptart dhe pikpamjet e
filozofit e tyre gjenerali dhe prfti n plan
shoqror plotsojn njri-tjetrin, kurse n plan
individual ata i ndan mnyra sesi i prjetojn
gjrat: gjenerali e prjeton disfatn e vet n
791
Isufaj
e fshir dhe fraza e ktij ditari vjen e cunguar, e
paplot. Kshtu, dhe lexuesi me ndrmjetsin e
ksaj teknike hyn m natyrshm n kohn e
rrfimit.
Prftesa t tjera t groteskut dhe ironis.
Prpunimi n kt motrzim ka prekur dhe ann
leksikore. Prpjekja pr t zvendsuar deri n
fund fjalt e huaja m fjal shqipe dshmon pr
krkimin e prsosmris.
Ombrellat- hijzat
Arkivol- arkmort
Vigjilenc- syelsi
Oxhak- tymtar
Kapot- pallto
Tavull duhani- hirnore
Muhabet- kuvendim
Kapuin e mushamas- kokoren e mbipetkut
Dentisti- dhmbtari
Bien n sy disa neologjizma: thirravaj apo
vdeknaj sipas gjedhes akull-akullnaj.
N zvendsimin e fjalve t huaja me fjal
shqipe bie n sy dhe zvendsimi i emrit Reis me
Gjolek. Edhe pse romani i sht drejtuar nj
auditori universal me prkthimin e tij n gjuh t
huaja, autori sjell zrin e Shqipris n kt
auditor t madh.
PRFUNDIME
Gjenerali i ushtris s vdekur sht pa dyshim
teksti q ka psuar m shum ndryshime q nga
lindja e tij. Kalimi nga tregimi n roman ishte nj
domosdoshmri artistike. Ndrrimi i zhanreve do
t sillte nj tekst t gjall e t larmishm. N
labirintet ku enden gjenerali dhe ushtria e tij prej
kalciumi, lexuesi ndeshet me xhapa letrar q
mund t qndrojn m vete. Kshtu, ditari i nj
ushtari italian t kthyer n shrbtor n shtpin
e nj fshatari shqiptar, tregimi pr shrtpin
publike, rrfimi retrospektiv pr Nik Martinin,
apo rrfimi i shkallshkallshm pr Kolonelin Z.,
skena e dasms (ku gjenerali harron se
prfaqson nj ish-ushtri pushtuese dhe beson se
sht i barabart me t tjetrt, nj plak i hedh
eshtrat e nj koloneli)-t gjitha kto afirmojn
fuqin romaneske t ktij shkrimtari.
792
Isufaj
jan rezultat i nj prpunimi prmirsues npr
koh.
BIBLIOGRAFIA
DADO, Floresha (1997), Proza npr teknikat
poetike, Toena, Tiran.
DE BIASI (1982), La legende de Saint Julien
lHospitalier, La critique Genetique.
KADARE, Ismail (1962), Gjenerali i ushtris s
vdekur, Zri i Rinis, Tiran.
KADARE, Ismail (1963), Gjenerali i ushtris s
vdekur, Naim Frashri, Tiran.
793