Edib Ahmed Yknek
ve - Atabet l
Atabet l-Hakaayk 12. asrn ilk yarsnda,
Yknekli Edb Ahmed bin Mahmud tarafndan ya-
zlm manzum bir ahlk kitabdr. Trk ve Acem
lkelerinin melii- emr-i zam Muhammed Dd
spehslr Beg'e sunulmutur.
Edb Ahmed, 11. asr sonlaryla 12. asrn ilk
yarsnda yaam; Arapa'y, Farsa'y renmi;
tefsir, hads gibi slm ilimleri tahsil etmi; takva
sahibi, lim, fzl bir Trk airidir. Gzleri gr-
meyen bu Karahanl devri Trk airi hakknda
kaynaklarda fazla bilgi yoktur. hreti Ali r
Nev devrine yani 15. yzyln sonlarna kadar
devam etmi ve hayat hakkndaki bilgiler men-
kbelemitir. Nev, Nesim l-Mahabbe adl ese-
rinde, Edib Ahmed'in mm-zam'm talebesi ol-
duu ve mm- zam tarafndan ok beenildii
eklindeki menkbev malmat kaydeder.
Atabet l-Hakaayk, tpk Kutadgu Bilig gibi
ehname vezninde yani aruzun "feln feln
Hakaayk
feln fel" kalbyla yazlmtr. Eserin bamda
yer alan Tanrnn- peygamberin, drt sahabenin,
emr-i zam Muhammed Dd spehslr Beg'in
medhi ve kitabn yazl hakkndaki ksmlar be-
yitler halindedir (80 beyit) ve gazel tarznda ka-
fiyelenmitir. Asl eser drtlkler halindedir ve her
drtlk mnilerde olduu gibi "aaxa" eklinde
kafiyelenmitir. Her ikisi de Karahanl devrine ait
olan Atabet l-Hakayk ile Kutadgu Bilig'in bir-
birinden ayran en nemli zellik budur. Kutadgu
Bilig'in beyitler halinde ve mesnev tarznda ya-
zlmasna mukabil Atabet l-Hakaayk drtlkler
halinde ve mnilerin kafiye dzeninde yazlmtr.
Ancak Kutadgu Bilig'de aralarda zikredilen drt-
lklerin hem vezince- hem de kafiye dzeni ba-
kmndan Atabet l-Hakaayk ile ayniyet gs-
termesi ilgi ekicidir. Ayn devrin eseri olan
Divn Lgati-'t-Trk'teki drtlkler ise hem hece
vezni ile yazldklar iin, hem de koma tarznda
kafiyelendirildikleri iin farkllk gsterirler.

Vezin ve kafiye bakmndan Atabet l-
Hakaayk da ok salam deildir. mleler boldur.
Tam ve yarm kafiyeler yannda bazen yakn ses-
lerin de kafiye olarak kullanld, hatta bazen re-
difle yetinildii grlr. Msra ba kafiyesinin izleri
Atabet l-Hakaayk'da kutadgu Bilig'den daha
gl olarak devam eder. Birok msralar arka ar-
kaya ayn seslerle balamakta, bilgi ile ilgili drt-
lklerin ounun banda hep b sesi bulunmaktadr.
Atabet l-Hakayk, bir ahlk ve t kitab ol-
duu iin tamamen hikmet slbu ile yazlmtr.
Kutadgu Bilig'deki slp eitlilii onda grlmez.
ki eserin mahiyete birbirinden farkl olduunu
unutarak birini dierinden stn saymak doru
deildir. Kutadgu Bilig'in t veren ksmlaryla
Atabet l-Hakaayk ed ve slp bakmndan bir-
birine ok benzemektedir ve biri dierinden aa
deildir. Btn nshalar karlatrarak eseri m- Ancak Atabet l-Hakaayk'n tamamen slm mo-
kemmel bir ekilde ileyen Reid Rahmeti Arat
Atabet l-Hakaayk'm deeri ve mhiyeti hak-
knda unlar sylemektedir: "Atabet l-Hakaayk
ayr bblarn balklarndan da anlald gibi, ait olmayan ek vardr. Birinci ek mellifi me-
Trk-slm muhitinin kltr erevesi iinde, fert-
lerin terbiyesi iin tanzim edilmi olan esslar, ol-
duu gibi, Trke ve manzum olarak tekrarlayan
bir ahlk kitabdr. Eserdeki fikirler ok defa yet,
hadis veya baka Arapa beyitler ile tevsik edil-
mektedir; biraz zahmetle, iaret edilmemi olanlar
iin de ayn sahada benzer numuneleri bulmak
mmkndr. Mellif burada fikir bakmndan,
kendi itihadndan ziyde, malm olan esslar
gzel bir Trke ile ifde etmekle iktifa etmitir.
Eserin yazld tahmin edilen devirlerde bu
esslar, her okuyann kolaylkla anlayabilecei ve
hafzasnda tutaca bir tarzda, ak bir dil ile ve
manzum olarak neretmenin bu yolun yolcular
iin bir gaye olduu dnlrse, Edib Ahmed'in
bu ii mkemmel bir ekilde baarm olduunu
kabul etmek lzm gelir. Atabet l-Hakaayk'm ne
kadar byk bir ihtiyac karlam olduu eserin
115
yazld tarihten epeyi bir mddet sonra dahi
bunun yeniden tanzimi ve neri ile uralm ol-
masndan, birok ediblerin, gerek mellifin ken-
disinden ve gerek eserinden takdir ile bah-
setmelerinden ve nihayet Trk lkesinin muhtelif
ksmlarnda vcda getirilmi olan nshalarndan
iyice anlalmaktadr." (R.R. Arat- AH, s.8), Atabet
l-Hakaayk, slmiyet'ten sonraki eserlerin o-
unda olduu gibi Tanrya, peygambere, d; t
sahabeye ve eserin sunulduu emre vg ile ba-
lar. Sebeb-i teliften (yazl sebebinden) sonra asl
esere girilir. Eserdeki balca konular unlardr:
Bilgi, dil, dnyann dneklii, cmertlik ve ha-
sislik, tevz ve kibir, harislik, kerem, hilim ve za-
manenin bozukluu. Bilhassa bilgi ve dilin mu-
hafazas ile ilgili konularda Atabet l-Hakaayk ile
Kutadgu Bilig arasnda byk benzerlikler vardr.
tiflere dayandn ve bu bakmdan Kutadgu
Bilig'den farkl olduunu belirtmek lzmdr.
Atabet l-Hakaayk'm sonunda Edb Ahmed'e
hul bir drtlktr. Burada Edb Ahmed'in do-
utan kr olduu, Atabet l-Hakaayk'm ondrt
bb zere yazld ve bir fil yk altn deerinde
olduu belirtilmitir. kinci ek, Seyf mahlas ile
Trke ve Farsa iirler yazm olan Temr devri
emirlerinden Seyfeddin Barlas'a ait bir drtlktr.
Emir Seyfeddin Barlas, Edb Ahmed'i "edibler
edb" ve "fzllar ba" olarak nitelendirmektedir.
nc ek Arslan Hoca Tarhan'a ait on beyitlik bir
manzumedir. Arslan Hoca Tarhan, Temir ve Ulu
Be zamanlarnda yaam ve devrinin edeb fa-
aliyetleriyle ilgilenmi mhim devlet adam-
larndan biridir. Edb Ahmed'in babasnn Mah-
mud, memleketinin Yknek olduunu ve Atabet
l-Hakaayk'm "Kgar til" ile yani Karahanl
Trkesiyle yazldn Arslan Hoca Tarhan'm
ilvesinden reniyoruz.
 Atabet'l-Hakayk'tan:
Bism'llhi'r-rahmni'r-rahm
Tanr'nn Medhi
1. ilahi k hamd ayur men sanga
2. sening rahmetingdin umar men onga
lh, pek ok hamdederim sana,
Senin rahmetinden hayr umarm.
3. senamu ayugay seza bu tilim
4. unara ayaym yan bir manga
vebilir mi seni bu dilim?
Gcm veyim, yardm et bana.
5. sening barlkmgka tanukluk birr
6. cemad canvar ugan ygrgen nenge
Senin varlna tanklk verir
Canl, cansz, uan, kouan her ey.
7. sening birlikingke delil arkagan
8. bulur bir neng ire deliller minge
Senin birliine delil arayan
Bir ey iinde bulur binlerce delil.
9. yok erdim yarattg yana yok klp
10. ikin bar klur sen mukir men munga
Yok idim, yarattn; yine yok klp
Tekrar var edersin; inandm buna.
31. biligdin urur men szmke ula
32. biligligke ya dost zngni ula
33. bilig birle bulnur sa'adet yol
34. bilig bil sa'adet yolm bula
Bilgiden vururum szme temel,
Bilgiliye ey dost, bala gnl.
Bilgiyle bulunur saadet yolu,
Bilgi bil, saadetin yolunu bul.
(*) Metin; Arat nerinden aynen alnmtr.
11. aya ek yolmda yiligli odu
12. kel ottn zng yul lmdin nge
Ey phe yolunda koturan! Uyan!
Gel, ateten kurtul lmden nce.
13. yaratt ol ugan tnng kndzng
14. udup biri birke yorr ng songa
Yaratt kaadir Tann geceni, gndzn,
Uyup birbirine yrr n, sonu.
15. tnetr tnngni knng kiterip
16. tnng kiterip baz yarutur tanga
Gndzn giderip karartr geceni,
Geceni giderip yine aartr tan.
17. lgdin tirig hem tirigdin lg
18. karur krr sen mum ked anga
lden diri, diriden de l
karr; gryorsun, bunu iyi dn.
19. bu kudret idisi ulug bir bayata
20. lglerni tirgzmek asan anga
Bu kudret sahibi Tanr, ulu, bir;
lleri diriltmek ona kolaydr.
Bilgi
39. sngekke yilig teg erenke bilig
40. eren krki akl ol sngekning yilig
41. biligsiz yiligsiz sngek teg hali
42. yiligsiz sngekke sunulmaz elig
Kemikte ilik gibidir insana bilgi,
nsan zneti akl, ilik kemiinki.
Cahilin iliksiz kemik gibidir hli,
liksiz kemie kimse uzatmaz eli.
51. bilig birle alim yokar yoklad
52. biligsizlik erni kerdi kod
53. bilig yind usanma bil ol hak resul
54. bilig cinde erse siz arkang tidi
Bilgi ile lim yukar ykseldi, - -
Bilgisizlik insan brakt geri. Bilgi
ara, usanma, bil ki hak Resul, Bilgi
in'de olsa arayn dedi.
59. biligsizke hak sz tatgsz err
60. angar pend nasihat asgsz err
61. ne trlg argsz arr yumakm
62. cahil yup anmaz argsz err
Bilgisize hak sz tatsz olur t,
nasihat faydasz olur. Nasl kirli
temizlenir ykamakla; Cahil
temizlenmez, hep pis olur.
79. eitgil biliglig neg tip ayur
80. edebler ba til kdezmek tiyr
81. tiling bekte tutgl tiing smmasun
82. kah ksa bektin tiingni syur
it, bilgili neler deyip syler,
Edebin ba dili gzetmek der.
Dilini sk tut, diin krlmasn.
Eer ksa dilin, diini krar.
83. sanp szlegen er szi, sz sa
84. k yangagan til, unulmaz ya
85. szng bolag dma yga tut tiling
86. yeter baka bir kn bu til bolag
Szn iyisi dnp sylenen; ok
konuan dil, g yetmez dman. Boa
sz harcama, pek tut dilini, Bel aar
bana bu dil bir gn.
87. hiredlgmu bolur tili bo kii
88. telim baru yidi bu sz til bo
89. ktrme erni tilin bil bu til
90. baktursa btmez bter ok ba
Akll m olur dili bo kii? Pek ok
ba yedi bu sz dil bou. Kzdrma
insan dille; nk dil Yaras onmaz,
onsa da ok yaras.
63. biliglig kii kr bilr i din
64. bilip iter ini knmez kidin
65. kamug trlg ite biligsiz ong
66. kn ol angar yok ong anda adm
Bilir i vaktini bilgili kii, Piman
olmaz, bilerek yapar ii. Her trl ite
cahilin ksmeti Pimanlktr; ona yok
bundan bakas.
71. bilig birle bilnr trtgen idi
72. biligsizlik ire kan hayr yidi
73. bilig bilmegendin bir anca budun
74. zelgin but itip idim bu tidi
Bilgiyle bilinir yaratan Tanr,
Bilgisizlikten nerde, gren hayr?
Bilgi bilmemekten nice insanlar
Elleriyle put yapp Rabbim dedi.
Dil
103. tili yalgan erdin yrak tur teze
104. ker sen me umrng knilik ze
105. az til bezeki koni sz turur
106. koni szle szni tilingni beze
Dili yalan yerden rak dur, kan;
Geir sen de mrn doruluk zre.
Az dil bezei doru sz olur,
Doru szle, sz ve dilini ssle
111. koni sz asel teg bu yalgan basal
112. basal yip actma az yi asel
113. bu yalgan sz ig teg koni sz ifa
114. bu bir sz ozak urulm mesel
Yalan soan gibi, baldr doru sz.
Bal ye, soan yeyip actma az.
Yalan sz hastalk, doru sz if,
Bul sz, eskilerden vurulmu bir iz.
115. koni bol knilik kl atan koni
116. koni tiy bilsn kiiler sini
117. knilik tonm ked kodup erilik
118. kedim ton lalus knilik ton
Doru ol, doruluk kl, doru ad al;
Doru diye bilsin insanlar seni.
Doruluk donun giy, erilii koy,
Giyimin iyisi doruluk donu.

127. mecaz bold dostluk hakikat kan
128. minger dostta biri bulunmaz koni
129. krek kiining ii gadr err
130. koni dostung erse ta, bil mum
Mecaz oldu dostluk, hakikat hani?
Bin dosttan biri, bulunmaz doru.
Pek ok kii iten vefasz olur,
Doru dostun olsa, dtan, bil bunu.
139. ajun told udvan vefa cevr bile
140. kam bir vefalg bar erse tile
141. sen artak sen anm ajun artad
142. nelk bu ajunka klur sen gile
Dnya doldu dmanlk, cef, cevr ile,
Hani bir vefal? Var ise dile.
Sen bozuksun; ondan dnya bozuldu.
Niin sitem klarsn bu leme?
143. garib erdi islam garib bold baz
144. ibadet riya bold abid mecaz
145. harabat oram bolup abadan
146. harab bold mescidi budun bi-nemaz
Garip idi slm, garip oldu yine,
ibdet riya oldu, kullar mecaz.
Meyhane evresi oldu mmre,
Harap oldu mescit, millet beynamaz.
147. amel kodd alim ve zahid vera
148. arif raks karp iter ho sena
149. bidat'm yggh kii kalmad
150. anm knde arta turur bida
Ameli brakt lim, takvay zahit,
Arif raks karp ho sem eder.
Bid'ati men eden kii kalmad,
Ondan her gn artp durur bu bid'at.
Zamane
151. kan emr- ma'ruf klur, edg er
152. kan kend edg kii turgu yir
153. yirer sen zamanangn, halkn kodup
154. zamanangn yirme kiisini yir
Hani emr-i mruf klan iyi er?
Hani iyi kiinin duraca yer?
Yerersin zamaneyi, halk koyup,
Zamaneyi yerme, insann yer.
163. uvut yitti yindip bulunmaz yd
164. halal yigli kan, krnmez bod
165. halal kend kayda bu kn, kan kim
166. haramm yiyrde haram tip yidi
Utan gitti, aransa bulunmaz kokusu;
Hell yiyen hani, grnmez izi.
Hellin kendi nerde bugn, hani?
Kim haram yerken, haram diye yedi?
167. budun mallg erke urup yzlerin
168. tz kul klurlar azad zlerin
169. kim ol malsz erse ol erni krp
170. yz evrp keerler yumup kzlerin
Millet zenginlere dnp yzn,
Hepsi kleletirir azat zn.
Nerede bir yoksul grse birisi,
Yz evirip geer yumup gzn.
171. aya malka suk er, yakin bil, bu mal
172. bu kn kadgu sakm, yarn yk vebal
173. haram erse malng azab ol song
174. hisab ol eer bolsa malmg halal
Ey haris kimse! yi bil ki bu mal
Bugn kaygu endie, yarn yk vebal.
Haram ise maln azaptr sonu;
Hesap var, eer olsa maln hell.
. Twitter.......

. Linkedin......

. About me.......
H