Ariv Belgelerine Gre 1937-1938 Dersim syani

According to Archival Documents Dersim Rebellion in 1937-1938

Tuba DOAN
zet
Anadoluda Mill Mcadele gerekleip, 1923 ylnda Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra hzl bir
uluslama ve merkezileme srecine girilmitir.Bu ynde almalar devam ederken, lkenin dousu Nasturi, eyh Sait,
Ar, Dersim syan gibi byk isyanlara sahne olmutur.lkeyi ynetenler, hem merkezileme politikas dorultusunda
hem de bu isyanlar nlemek amacyla bir dizi nlem alm ve bu ynde bir devlet politikas oluturmaya
almlardr.1937 ylnda blgede Dersim syan olarak tarihe geen ayaklanma km ve devlet bu isyan bastrmak
iin sert tedbirler almak zorunda kalmtr.

Anahtar Kelimeler:Dersim, syan, Dou Anadolu, Gneydou Anadolu.

Abstract
In 1923, after the foundation of Turkish Republic, aperiod of nationalization and centralization started.
While these attemps were being kept, in the east part of the country, some important rebellions such as Nasturi, eyh
Sait and Ar were being seen. Governors took measures and tried to form a policy to deal with these riots and
sustain centralization period. In 1937, in the region the uprising called Dersim Revolt was lived and the government
had to take tough measures.

Key Words:Dersim, Revolt,Southeast and Eastren Anatolia.

Dicle niversitesi- Diyarbakr

History Studies
Volume 4/1 2012
Ariv Belgelerine Gre 1937-1938 Dersim syani 158

1.ARV BELGELERNE GRE 1937-1938 DERSM SYANI

1.1. SYANININ NEDENLER VE IKII

Dersim blgesi, douda Bingl, Kuzeyde Erzincan batda Malatya, Gneyde Elaz illeri
ile komu olan Karasu, Peri, Murat Akarsular ile bir ada gibi evrilmi sarp dalar olan ulam
zor bir araziye sahiptir. Hem corafi zelliklerinden dolay hem de Osmanl Devletinden beri
sregelen feodal balardan dolay hem Osmanl dneminde hem de Cumhuriyet dneminde
Dersim de isyanlar grlmtr.1
Tanzimata kadar derebeylik sistemi ile idare edilen blge Tanzimattan sonra Nizam-
Cedit usul kabul edildikten sonra hkmet, Dersim'den de asker almay salamak suretiyle bu
blgeye nfuz etmeyi planlamtr. Bu sebeple de nian, rtbe ve hediyeler datarak Dersim
reislerini ele geirmek istemitir. Fakat bu dnemde blge aalarn ve eyhlerin iktidar
mcadelelerinden kurtulamamtr.Dersim blgesine hkmet Dersimli kaymakamlar atamsa da
Dersimlilerin asker vermesi ve Bab- Alinin bu blgede hkmet tesis etmesi mmkn
olmamtr.2
1877-1878 Osmanl-Rus Sava srasnda Dersim aalar Erzurumdaki Rus
Konsolosluuna giderek Ruslara yardm teklifinde bulunmular savan devamnda Hozat ve
Mazgirtteki klalar talan ve tahrip etmilerdir.
OsmanlRus Savandan nceki gnlerde Rus asker tekilatnn Dersim hakkndaki
yorumu ilgi ekicidir;
Harp vukuunda Trkler, Dersim ve Kazuan Kzlbalarndan yardm grmezler, bunlarn
Ruslarn hesabna alacaklar da phelidir. Galibiyet salandktan sonra bunlarn Ruslarn
hesabna hareket etmeleri salanr. Bunun iin de Dersimlilerin asrlk i ilerine karmamak ve
kendilerini kendi itiyatlarna terk etmek gerekir. 3
Birinci Dnya Sava srasnda da blgede genel asayisizlik artarak devam etmitir. Bu
savala birlikte Dersim'de silahlanma da artm artk geleneksel apul ve soygun olaylar daha
krc hale gelmitir.
Genel olarak Osmanl Devletinin Dersime hkim olmaya alt 1860lardan
Cumhuriyetin ilk yllarna kadar Dersimde birok olay olmutur. Bunlardan bazlar tenkil
harektn gerektirmi 1892de Koua ve amua harektlar, 1907de soyguna son vermek
iin yine Koua ve Resik Airetlerine kar harekt, 1908de 4. Ordu tarafndan yaplan harekt,
1909da Haydaranlar Airetine kar yaplan tedip, 1914 ylnda Krgan Airetine kar yaplan
harekt, 1916da Ferhatua Airetinin isyannn bastrlmas, nihayet Cumhuriyet dneminde

1
Osmanl Dneminde Dersim syanlar, Askeri 106 Sayl Askeri Layiha, s. 14 vd.
2
T.C. Dhiliye Vekleti, Jandarma Umum Komutanl Raporu, 3. . 1. Ks. Say 55058 s. 57.
3
Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar,1972: 371.

History Studies
Volume 4/1 2012
159 Tuba DOAN

1926 tarihinde yaplan Koua Hadisesi, 1930 ylnda yaplan Plmr Harekt da tarihe
yazlan Dersim hadiseleridir.4
1930lu yllara gelindiinde ise devlet daha merkezilemek istiyor ve otoritesinin tesis
edilmedii vatan topra kalmasn nlemek iin tedbirler alyordu. Bu tedbirleri dnemin
basnndan takip edecek olursak;
Mazideki hatalar tekrar etmemek iin yllarca aratrmalar yapld ve izlenecek yol
teferruatl noktalara kadar karar verildi. Bir sene evvel de tatbikata geildi fena hatralarla dolu
Dersim ismi atld.Anavatann tabii hayatna yeniden karacak olan bu ktaya Tunceli ismi
verildi.Islahat hareketinin bana da byk salahiyetlerle General Alpdoan getirildi.
Bu kymetli generalimiz, ok geni grl ve tedbirli bir asker ve idare adam olduunu
Tuncelide ibanda ispatlamtr Tunceli halkna cezalandrlacak bir sulu deil ifa bekleyen
bir hasta gzyle bakmtr Kle snfnn yz glm onlar iin insanca bir hayat balamtr5
ileri Bakan kr Kaya blgeye yapt geziden sonra 18 Kasm 1931 tarihinde Babakanla
bir rapor sunmutur.Raporunda Dersim iin yaplacak slahatlar imar ve iskan faaliyetleri yer
almaktadr.6
Dnemin gazetelerine gre oluturulan idare blgede yaayan halk iin umulmaz bir
saadet devri oldu.7
Dersimde youn bir feodal yaam tarz ve airet sistemi olduundan dolay devlet
otoritesi sz edilen airet liderlerinin eyhlerin aalarn ve seyitlerin nfuzunu krmak iin
topyekn bir mcadeleye girimiti. Bu mcadelede devleti Dersime getirecek yollar kprler
yaplmaya allrken bir taraftan da asker olarak blgeyi glendirmek ama edinilmiti.
Nuri Dersimi, eserinde airet liderlerinin bu idare eklinden rahatsz olduklarn ve baz
airetlerin zaman zaman bir araya gelerek bu durumdan kurtulma areleri aradklarn bir birleriyle
anlama yollarna gittiklerini ve hatta Seyit Rza ve birka airetin anlatn, bunu kamuoyuna ve
d lkelere duyurma grevinin de Dersimi'ye verildiini bu gelimeler yaanrken de Ermenilerin
blgede uzun zamandr propaganda yaptklarn yazmaktadr.8
Nitekim eitli asayi raporlarnda bu airetlerin 1930lardan beri bir rgtlenme amacyla
aralarndaki kan davas gtmeye ara verdiklerini gryoruz. rnein 4 Nisan 1930 tarihli bir
belgeye gre Vali Tahsin Bey, Dhiliye Vekletine Ovackn Mercan kylerinde Keelua
airetinden Kahraman olu Munzur aa Plmrn Danzik nahiyesine gelerek aralar ak olan

4
Osmanl Dneminde Dersim syanlar, Askeri 106 Sayl Askeri Layiha, s. 14 vd.
5
Tan Gazetesi, 15 Haziran 1937.
6
Tan Gazetesi, 17 Haziran 1937
7
Tan Gazetesi, 17 Haziran 1937.
8
Dersimi, 2004: 267.

History Studies
Volume 4/1 2012
Ariv Belgelerine Gre 1937-1938 Dersim syani 160

Pir Ahmet olu Yusuf ile bartklar, oradan da Seyit Rza ve dier Dersim airetleri ile barmaya
gidecekleri yazmaktadr.9
1933 tarihli bir baka asayi raporunda ise Maksutua Aireti Reisi Kasmolu Munzur
Aa'nn Seyit Rzaya geldii Seyit Rzann Ki ve Mazgirtin Kureanl Airetleri ile bartna
dair bilgiyi Dhiliye Vekili kr Kayann Baveklete verdii ifreden reniyoruz. 10 Ayn
belgenin ekinden rendiimize gre Kureyan, Krgan, Demenan, Yusufan Airetleri toplanarak
aralarndaki husumetlere son verip bar salamalar ve ayn zamanda Karaball Mehmet ile
Kogirili Ali arn Dou Dersim ile dier airetlere mektup yazarak barmalar iin teklif
edilmekle beraber bir taraftan da Hkmeti oylamak iin hkmete mektup yazarak sadakatlerini
bildirdikleri Elaz Valisi Tevfik Srr tarafndan 28 Aralk 1933 tarihine kaleme alnmtr.11
Yine 1933 Aralk tarihli Elz Vali Vekili Hilmi Bey tarafndan yazlan bir baka belge ile
Maksutua Aireti Reisi Kasm olu Munzur Aann Seyit Rzann yanna geldii ve Seyit
Rzann Ki Mazgirt Kureanl Aireti ile bart teyit edilmitir.12
Devlet yandal dncesine genel olarak mesafeli duran ve Devlet grevlilerinin raporlarnda da
sk sk ismini andklar Seyit Rza 1917de Erzincann kuruluu srasnda Dersimde lider olarak
benimsenmi, manevi ve maddi otoritesi kabul edilmiti. Seyit Rza hem aa hem de seyit olmas
nedeniyle blgenin tek hkimi konumundayd. Bu durum resm otoritenin houna gitmiyordu. 13
Nitekim Nait Hakk Ulu 1925-1928 yllar arasnda blgeye yapt ziyaretlerde Seyit Rzann
gcn kavramt. Bu adam Dersimin karanlk vicdannda bir urdur. Seyit Rza varken bunlarn
ne Trkl ne insanl kalr.14diyerek blgedeki asl tehlikenin Seyit Rza olduunu aka ifade
etmitir
1937 Nisan aynda Rzan, Haydaran, Yusufan, Kureyan, Abbasua, Bahtiyarua
Airetlerinin reisleri ve Seyit Rza bir araya gelerek Hkmet bizi askerle slah etseydi oktan
balamt. Asker gnderemez dier ilerle meguldr.15diyen liderler hkmete bir ltimatom
gndermilerdir.16
Bu ltimatoma karakol yapmayacaksnz, kpr kurmayacaksnz, kaza ve-- nahiye
kurmayacaksnz, silahlarmza dokunmayacaksnz, vergilerimizi pazarlk usul
vereceiz. artlar asiler tarafndan hkmete koulan artlar arasndadr.
17

9
BCA 030 10 110. 740. 20.
10
BCA 030 10 110. 741.21.
11
BCA 030 10 1 110 741. 21.
12
BCA 030. 10.110. 741. 21.
13
Akyrekli,2011: 130.
14
Ulu, 2009: 34,49.
15
BCA 030. 10. 111. 744. 3.
16
Cumhuriyet Gazetesi; 16 Haziran 1937.
17
Cumhuriyet Gazetesi 16 Haziran 1937.

History Studies
Volume 4/1 2012
161 Tuba DOAN

Abbasan Airetinin liderliinde 24 Mart 1937 tarihinde Sin Karakoluna saldr

dzenlenmitir.18 Bu tarihten tam bir ay sonrasna kadar karakoluna tacizler devam etmi ve bunun
sonucunda hkmet sert tedbirler almaya ynelmitir.
1.2. SYANIN BASTIRILMASI
Drdnc Umum Mfettiliinin Dhiliye Vekletine gnderdii ifreye gre isyana 22-
23 Nisan tarihlerinde balamas kararlatrlm fakat Hkmet kuvvetleri tarafndan gnderilen
propagandacnn telkiniyle mevzilerden geri ekilerek kendi ileriyle megul olmak zere
kylerine dalmlard. Belgenin devamna gre
Trmek nahiyesindeki Yusufanllar memurlarmzn ve kuvvetlerimizin tesiri altnda
bulunduklar iin o gece harekete gememilerdir. Durdurulmu hareketin devamn temin maksad
ile Abbaslar nc Sin ateini yapmlardr. 150 kadar silahl, Seyit Rzann evininin nnde
toplanmtr ve Sinin imalinde toplanmtr. Bu kuvvetler zerine tesir yapmak iin bugn
lenden evvel tayyare bl iki defa uuruldu. Neticede Seyit Rzann kk olu Hseyinin eli
bomba tesiri ile kopmutur.19
Seyit Rza'nn evinin de bulunduu kyde bombardman yaplmasndan sonra Seyit
Rzann kk olu Hseyin yaral olarak annesiyle birlikte teslim olmutur. Byk olu eyh
Hasan ise Hkmet yetkililerine mektup gndererek Sin saldrs20 ile ilgili sorumlu tutulmamasn
istemitir.21
28 Nisan 1937 tarihinde Dersim airetleri Hkmet kuvvetlerini uzaklatrmak iin
karakollara tecavzler yaplm askeri kuvvetler tarafndan tard edilmilerdir.Bu ileri yapanlar
Yukar Abbasua, Haydaran, Yusufan, Kureyan Airetleridir.Ad geen airetler Nazmiye,
Hozat, Ovack, Plmr mntkalarndaki airetleri de kendilerine itirak etmeleri iin
zorlamlardr.Bu airetlerin genileme ihtimaline kar Tuncelinin muhit ve zellikle Krtlerle
meskn olan illerinde tedbirli bulunulmas iin ileri Bakanl Babakanla bir rapor
sunmutur.22
Drdnc Umum Mfettiliinin Dhiliye Vekletine gnderdii 26 Nisan 1937 tarihli
ifrede Demedenllarn Kahmut kprs ve civarndaki seyyar jandarma taburuna baskn
yapmaya karar verdikleri bugn zerine blgeye uak gnderildii uaklarn Nizamiye
blgesini bombardmana tuttuu yazlmtr23
Yer yer tacizlere devam eden airetler Kahmut kprsn ve nahiye binasn yakmlar
ardndan Seyit Rzann liderliinde Mazgirt tepelerine kadar ilerleyerek jandarma kuvvetlerine
18
BCA 030.10. 3.74.4.
19
BCA 030.10. 3.74.4.
20
Abbasan Airetinin liderliinde 24 Mart 1937 tarihinde Sin Karakoluna saldr dzenlenmiti; BCA 030.10. 3.74.4.
21
BCA 030.10. 3.74.4.
22
Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, 1972: 385.
23
BCA 030. 10.111.744. 3.

History Studies
Volume 4/1 2012
Ariv Belgelerine Gre 1937-1938 Dersim syani 162

saldrmlardr.24Jandarma kuvvetlerinin kar koymas zerine ahan Aireti Seyit Rza'y

brakarak hkmet kuvvetlerinin yanna geince Seyit Rza Kutu deresinde airet yelerine yle
bir konuma yapmtr; Mevcut dmanlklarmz baki kalmak zere birleerek ordular
topraklarmzdan uzaklatralm sonra aramzdaki dmanlk devam eder.25Fakat o dnemde Seyit
Rza istedii gibi airetleri birletirememise de kendi kuvvetleriyle tacizlere devam etmitir.
Bu bombardmandan bir gn sonraya ait 27 Nisan tarihli General Alpdoan imzal ifre;
1. Pah ve Kahmut mntkas dn geceki ekya tecavzlerini oka zayiat verdirmek suretiyle
defetti.
2. Bir svari, bir piyade blkleri ile Nazimiyeden getirilmi 30 kii bugn Paha intikal
etti.
3. Mazgirtte Acemilerden 40 kiilik bir kuvvet tenzik (dzenlendi) olundu.
4. Hozattan Mazgirt tarafna kuvvet naklini mahzurlu gryorum. Her ihtimale kar
icabnda Mazgirt, Sin, Hozat istikametlerinde kullanlmak zere 17. Tmenle bir piyade taburu ile
bir da bataryasnn Pertek'e hemen ilerletilmesine yksek emirlerini arz ve rica
ederim.26Grld gibi hkmet blgede kararl bir tedip harekt uygulamaktadr. Harekt
sonrasnda gerektiinde fazla iddet kullanld iddialarna neden olan harektn ayn gnnn bir
baka asayi raporundan bir blm veriyoruz;
...Hark garbndaki ekyann cepheden geriye doru ok miktarda ikier kii ile omuzda
nakliyat yapt grlm ve nakledilen eylerin elbise renklerinden yaral ve l insan
olduklarna hkmedilmitir.
Sabahleyin erken uan keif tayyaremiz ve mteakiben uan l filomuz makineli tfek ve
bomba ile msademeye itirak etmitir.Siperlerimize den bombalarmzdan askerimiz zarar
grmemitir. imdiye kadar alnan malumattan iki ehit ve bir yaralmz ve alt hayvan zayiatmz
vardr.27
Ayn gnlerdeHoren isimli bir Ermeni blge halkn isyana tevik ettii gerekesiyle
tutuklanmtr.3 Mays 1937 tarihinde isyan daha ok bymeden Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti
ilk tepkisini gstermi ve Trk Hava Kuvvetleri uaklar airet reislerinin toplantda olduu
Keikesen kyn bombalamlardr.Bu bombalamaya ilk kadn sava ua pilotu Sabiha Gken
de katlmtr.28

24
Kurun Gazetesi, 13 Eyll 1937.
25
Kurun Gazetesi, 13 Eyll 1937.
26
BCA 030. 10.111.744. 3.
27
BCA 030. 10.111.744. 3.
28
Tan Gazetesi, 15 Haziran 1937. Sabiha Gken Harekat Atatrkle Bir mr ismini verdii anlarnda yle
anlatmtr; 1 Mays 1937 gn Elaz Vertetik alanna indik.Kararghmz oras idi.Harekt Diyarbakr Alay Komutan
Feyzi Uaner idare ediyordu.Bizim blmz takviye iin istenmiti. Gelen blkte benim de bulunduumu renen o

History Studies
Volume 4/1 2012
163 Tuba DOAN

syan Avrupa lkeleri destekler nitelikte yaynlar yapmlar, Londra Radyosu Krtlk
Timsali Bir syan olarak duyurmutur.29
syann balarnda 30.000 civarnda olan isyanclarn says Hkmetin kararl tutumuyla
bir anda zlm ve sayca azalmtr.Havadan gerekletirilen bombardmana karadan destek
olunmad iin isyan genilemitir.30
syan kan blgeyi denetlemek zere Babakan smet nn bir dou gezisine kmay
uygun grm ve 18 Haziran 1937 tarihinde, Genelkurmay Bakan'na bir ifre gndererek bu
seyahatte yannda olmasn istemitir.31 Ayrca Salk Bakan Refik Saydam, Mill Savunma
Bakan Kazm zalp ve Jandarma Genel Komutan Orgeneral Naci Tnaz ve eitli subaylar smet
nnnn Genelkurmay Bakanlna yazd yazya gre toplam 13 kii seyahate kmlardr.32
Gezinin amac tedip harektn yakndan tetkik etmektir. Tunceli Valisi ve Komutan
Alpdoan smet Paann gezisini Genelkurmay Bakanlna; Bavekil nn bugn 20-6-37 saat
7.30 da Elazizden hareket Mazgirt ve ehir mntkasnda tatbikat yaptktan sonra Elaziz'e avdet
buyurmulardr eklinde haber vermitir.33
smet nn blgede slah programn halka yle duyurmutur;
Aalk, derebeylik, eyhlik kaldrlacak zorbalarn mallarna el konulacak, Dersime yol,
kpr, okul yaplacak, askerlik ve vergi dzene konulacak, Dersimi ekiya yata haline getirenler
bat vilayetlerine gnderilecek, Dersim tamamen boaltlacak ve burada Bakanlar Kurulu izni
olmadan kimse oturamayacak, memleketin eitli yerlerine yerletirilen Dersimliler ev ev
datlacaktr.34

tarihte ordu mfettii olarak orada bulunan paa ile ei beni karlamaya gelmilerdi.Harekta katlan tek gen kz
bendim. stelik de bunu bir havac olarak yapyordum. Bu nedenle paalar beni kendi evlerinde konuk ettiler.
Arkadalarm ise zel hazrlanm lojmanlara alndlar.Bu lojmanlar ve adrlar havaalannn hemen yannda
bulunuyordu. O gece ge saatlere kadar Dersim'deki olaylar zerinde duruldu. st rtbeli subaylarn hepsi ayn kanda
idiler: Bu ayaklanmay ok kk bir topluluk kendi karlar iin yapmlard.. Ulusumuzu blmek, bu arada henz
yeni yeni kendine gelmekte olan gen Trkiye'yi yeniden byk bir tehlikenin iine atarak paralamann yollarn
aramak, yabanc devletlerle ibirlii yaparak kendi kt ve irkin emellerine erimek!.Buna hi kimse uzak kalamazd
kukusuz. Ulusal Kurtulu Sava gibi bir tarih destan yazan, bu uurda hibir zveriden ekinmeyen, kendi
topraklarnn snrlarn kan ile izen bir ulusu blmeye, onu yeniden bir servene srklemeye hibir g
yetmeyecekti..Biz havaclar olarak olay kknden kazyacamza inanyor, bunu arkadalarmza sylyorduk.
Karaclarn da yzlerinde, gzlerinde ayn inan, ayn iman prl prl yayordu.. Onlar daha dne kadar topsuz, tfeksiz,
a, susuz dmanla gs gse savamlar, bir byk Trkiye Cumhuriyeti'ni kurmulard. ehitlerimizin kani hl
topraklarmzn stnde bir buhurdan gibi ttyor, bize ne yapmamz gerektiini hatrlatyordu. Bkz. Gken,1996: 111-
126.
29
Akgl, 1998: 287.
30
Cumhuriyet Gazetesi, 16 Haziran 1937.
31
ATASE, K. 37, K. 113, F. 22-7; Cumhuriyet Gazetesi, 28 Haziran 1937.
32
ATASE, K. 37, K. 113, F. 22-8.
33
ATASE, K. 37, K. 113, F. 22-3.
34
Cumhuriyet Gazetesi, 17, Haziran 1937.

History Studies
Volume 4/1 2012
Ariv Belgelerine Gre 1937-1938 Dersim syani 164

Daha sonra Elazdan Sivas, Kayseri istikametiyle Ankaraya dnmtr.35Haziran ay

tedip harektnn younlat, atmalarn artt bir dnem olmutur. Bu ay iinde yaplan isyan
bastrma faaliyetlerine bir rnek tekil etmesi bakmndan Drdnc Umum Mfettiliinin 22
Haziran tarihli ifresinin bir blmn veriyoruz;
Amutkaya doru taarruz eden Seyyar Jandarma Alay, iddetli msademelerden sonra
bugn saat 8:30 da Amutka Kyn igal etmi ve yakmtr. Kahramanca birok gn sebat ve
mdafaa gsteren karakol efrad ve karakola iltica edenler sevin ve Atatrke derin ballk ve
minnet ve kran duygular iinde Alaya ilhak etmilerdir.Bu gece yaplan msademede er
ehit, iki er yaraldr.Haydutlarn kaamadklar 20 ceset grlmtr.36
24 Hazirandan balayarak isyan edenlerin kyleri yaklm, isyanclara byk zayiat
verdirilmitir.atmalarn 26-27-28-29 Haziran gnlerinde iddetle devam ettiini dnemin
gazetelerinden reniyoruz.Bu tarihlerde Hkmetin sert tutumundan dolay teslim olanlarn
says artmtr.37
Glerini giderek kaybeden isyanclar Seyid Rzann idaresinde Kutu Deresi, Kzlda ve
Sultanbaba Dalarna snmaya alrlarken, bu arada Roznakl Kamer, Demenanl Cebrail,
Yusufanl Adatl Kamer, Kureyanl Hasso Seydo, Bahtiyar airetinden ahin yakalanarak
Elza mahkemeye sevk edilmilerdir.38 Gittike skan Seyit Rza da kk olu Hseyinden
sonra dier olu Hasann da 17 Austosta teslim olmas ve ardndan sa kolu Ali irin 26
Austosta ldrlmesiyle yannda iki kiiyle birlikte39 10 Eyll 1937 tarihinde silahsz olarak
teslim olmutur. lk sorgusu Erzincanda yaplan Seyit Rza asl sorgusu iin Elaza
gnderilmitir.40
Bylece 1937 ylnn Mart aynda balayan Dersim syan Eyll aynda sona ermitir.
Tunceli Ar Ceza Mahkemesinde balayan mahkeme 15 Kasmda sonulanm, 11 kii idama,
33 kii de ar hapse mahkm olmutur. dam mahkmlarndan 4nn ok yal olmalar
sebebiyle lm cezalar 30ar yl hapse evrilmitir. dam mahkumlarndan Seyit Rza, olu
Hseyin, Kureanl Aireti Reisi Hasso Seydo, Yusufanl Aireti Reisi Kamer olu Fndk,
Demenanl Aireti Reisi Cebrailolu Hasan, Kureyanl Ulukiyeolu Hasan ve Mirzaolu Ali idam
cezas alm ve cezalar ayn gn infaz edilmitir.
Bu harektn sona ermesinden sonra Kasm aynda Cumhurbakan Mustafa Kemal
Atatrk bir dou gezisine kmtr.4114 Kasm tarihinde Malatyay ziyaret etmi42 ardndan

35
ATASE, K. 37, K. 113, F. 22.
36
BCA 030. 10. 111. 744. 3.
37
Ulus Gazetesi, 28-29 Haziran 1937, Cumhuriyet Gazetesi, 28 Haziran 1937.
38
ay,2010: 346.
39
Cumhuriyet Gazetesi, 13 Temmuz 1937.
40
Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar,1972: 407.
41
ATASE, K. 37, D. 113, F. 4.
42
ATASE, K. 37, K. 113, F. 4-1.

History Studies
Volume 4/1 2012
165 Tuba DOAN

Elaz ve Diyarbakra gemitir.43Fakat Dhiliye Vekletince Drdnc Umum Mfettiliine

bildirilen Tunceli gezisi iptal edilmitir.44
1937 ylnda yaanan ayaklanmada asker kuvvetler tarafndan yakalanamayan asi gruplar
olmutur. Bu gruplardan Kr Abbas ve Balua Airetlerine mensup bir etenin 2 Ocak 1938
tarihinde asker kaaklarn arayan bir jandarma birliini Kalan mntkasnda pusuya drerek
ehit etmeleri, bu olay takiben Mercan deresine inan gruplarn buradaki karakolu basmalar ve iki
er ehit etmeleri 1938 kinci Dersim Harektnn balamasna neden olmutur.
Drdnc Umum Mfettilii hem 1937 ylnda yaplan harekt salamlatrma hem de
yeni problemlerin kmasna engel olmak iin 1938 yaznda da tenkil ve tedip harekt ardndan
son olarak da bir tarama harekt dzenleyerek blgenin tamamen arndrlmasn istiyordu.
1938 yl yaznn Tunceli Harekt iki aamadan olumaktayd. Birinci aamada Drdnc
Umum Mfettilii birlikleri, 1937 ylnda yapld gibi tedip ve tenkile devam edecekler
ardndan Austos aynda nc Ordu tarama faaliyeti yaparak operasyon bitirilecekti.
Haziran aynda harektn balatlmas iin almalar tamamlanm ve ardndan Kalan
blgesi kuatlmtr. Bir yandan kara harekt yaplrken dier yandan da havadan bombardman
devam etmitir. Kutu Deresi ve Tez Da civar bombalarn hedefi olmutur.Burada nemli bir
noktay ise Uluun aktarmasyla reniyoruz, 1937 ylnda kan isyan ve kargaaya 1926 ylnda
ayaklanan ve tedibe urayan airetler katlmam ve sknetlerini korumulardr.45
1938 ylnn Temmuz ay da iddetli operasyonlarla gemi anlan airet yeleri dalara,
maaralara saklanmaya almlarsa da ok geni bir tarama harekt yaplmtr.Ayrca Drdnc
Umum Mfettilik halk uyarmak amacyla zaman zaman uakla isyanclarn bulunduklar
blgelere bildiriler datmtr. 1 Temmuz 1938 bildirisi zetle yledir;
syanclarn etrafnn evrildii ve hkmete dehalet etmekten baka arelerinin
kalmad, dehalet edenlerin hayatlarnn kurtulaca ve etmeyenlerin sonuna kadar takip edilerek
herhalde ele geirilecekleri yazmaktadr.461 Austos 1938 tarihine kadar yaplan operasyonda
Drdnc Umum Mfettiliinin verdii bilgiye gre, 13 subay, 162 er yaral ve 104 er ehittir.47
Austos aynn banda Drdnc Umum Mfettiliinin blgede yapt iki
cezalandrma harektndan sonra girilmemi hibir yerin braklmamas amacyla 3. Ordu tarama
harektna balamtr.
3. Ordu Mfettiliinden Genelkurmay Bakanlna yazlan 10 Temmuz 1938 tarihli
belgeye gre sz edilen bu tarama 3 safhal olarak planlanmtr, 1.safhada 2. ve 3. safhalara

43
ATASE, K. 37, K. 113, F. 4-3, ATASE, K. 37, K. 113, F. 6.
44
ATASE, K. 37, K. 113, F. 5.
45
Ulu,1997:188.
46
Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, 1972: 433.
47
Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, 1972; 441.

History Studies
Volume 4/1 2012
Ariv Belgelerine Gre 1937-1938 Dersim syani 166

katlacak olan ktalar 14 Austos tarihine kadar hazrlanarak garnizonlarndan hareket

edeceklerdir. Plana gre 10 gn srecei tahmin edilen tarama ve tedip safhasn mteakip
2.safhaya intikal iin Zafer Bayram ve ordunun toparlanmas ile 3 Eyll 1938 tarihinde
operasyonun 2. safhasnn balamas kararlatrlmtr. 3 gn srecek olan 2.safhadan sonra
gn dinlenme molas verilecek ardndan 3. safhaya geilecektir. 15 Eyll 1938 tarihi 3.safhann 1.
gn olarak tespit edilmitir. Urfa-Gaziantep hattna da intikal sreleriyle birlikte bu safha da 20
gn tahmin edilmitir.48
Bu belgeden rendiimize gre operasyon zetle Austos aynn banda balayarak
planland gibi Eyll aynn ortalarnda sona erecektir.Fakat baz kaynaklarda Austos aynda
srdrlen faaliyetten gerekli verim alnamad iin bu harektn uzatld yazlmaktadr.Fakat
3. Ordunun Genelkurmay Bakanlna gnderdii plana gre operasyon planland ekil ve
tarihlerde sona ermitir.
Hkmet Tuncelide yakalanmadk bir asi bile brakmamakta kararldr. Operasyon
balamadan nce 24 Temmuz 1938 tarihinde ileri Bakan kr Kaya nc ve Drdnc
Umum Mfettiliklerine u ifreyi gndermitir;
10 Austos 1938 sabah balayarak 10 gn devam edecek olan Dersimdeki tarama
harektnda gerek harekt esnasnda gerek harekt balamadan evvel bu blgeden kaarak
taramadan yakasn kurtarmak isteyen haydutlarla ailelerinin vilayetiniz mntkasna gemeleri ve
bunlarn daha ziyade yayla, dalardaki mnferit dam ve komlarda saklanmalar ihtimali ok
muhtemeldir.
Vilayetler mntkalar dhilinde bu hususa ait her trl tedbir alnmakla beraber
istihbarata da nem vererek kaaklarn yakalattrlmalar ve bunlarn esas kylerine dhil
bulunduu belge komutanlklarna teslim edilmeleri lazmdr49
Hkmet bir yandan nc Orduya tarama harekt yaptrrken dier yandan da
Tuncelinin merkezinde gvde gsterisi yaplacaktr. Vali Komutan General Alpdoann Elaz,
Tunceli, Erzincan ve Bingle gnderdii imzal bir ifre;
3. ordu Elaz ovasndaki manevrasnn byk geit resmi Austosun 31inde
yaplacaktr. Ordumuzun svari ve piyade tmenler ile zrhl ve motorlu ktalarn ve ok miktarda
hava kuvvetleri, Genelkurmay Bakanmzn nnden geeceklerdir. imdiye kadar bu
mntkalarda hi grlmemi muazzam bir manzara ve bayram tekil edecek olan ibu geit
resmini Ordumuzun satvet ve intizamn grmek zere hal ve vaziyetleri msait insanlardan ok
miktarnn Elza gelmelerini msaade ve tevik etmelerini rica ederim.50

48
ATASE, Klasr, 30, Gmlek 320, Fihrist, 14-5
49
ATASE, Klasr, 30, Gmlek 347, Fihrist 9-1.
50
ATASE, Klasr, 30, Gmlek 347, Fihrist 2-31.

History Studies
Volume 4/1 2012
167 Tuba DOAN

Planland gibi Austos aynn sonunda harektn ilk safhas bitmi ve 21 Austos gn
Tunceli vilayetindeki emir komuta 3. Ordudan Drdnc Umum Mfettiliine gemitir
Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak imzal ifreye gre o gn blgedeki muhafaza,
emniyet ve asayi kuvvetleri unlardr,
kinci Seyyar Jandarma Taburu Nazimiyede
Dokuzuncu Seyyar Jandarma Taburu Mamekide
nc Seyyar Jandarma Taburu Plmrde
Seyyar Jandarma Alay ve iki tabur ile Hozatta bir tabur, emikezekte
Mfettilik Muhafz Takm ile Tank ve Kprc Mfrezeleri Pertek kpr banda
Seyyar hastane Hozatta
tayyareden mrekkep bir grup Vertetil tayyare meydannda.51
Genelkurmay Bakanlnn 23 Austos tarihli ifresine gre de operasyonun 2. safhas da
bu tarihte bitirilmi, fakat 62. Piyade Alay imdilik Elzda kalmtr. 3. Ordu ise tatbikat
yapmak zere Gaziantepe yola kmtr.52
10 Austosta balayan 3.Ordunun son safhas da 3.Ordu Mfettii Orgeneral Kazm
Orbaydan General Alpdoana yazlan ifreye gre 16 Eyll 1938 tarih ve saat 00da sona
ermitir.Ayrca bu ifreden rendiimize gre 1.ve 2. Ordu da bu harekta destek vermitir.bir
ksm birlikleriyle Hazirann ilk haftas ve mhim ksm ile Temmuzun son haftas iinde harekta
balayan ve Eyll bandan itibaren ksm ksm garnizonlarna dnen ve 8.Kolordu ve 3. Tmen
ile de bu safhalara itirakle nc ordu silah arkadalarn ereflendiren ve etin vazifeler alan1.
ve 2. Ordu ktalar her safhada uzun yrylerde ve manevrann her hareketinde takdire ayan
kabiliyet gstermitir53
Harektn baaryla sonulanmasndan sonra Genelkurmay Bakan Fevzi akmak 3.
Orduya Orgeneral Kazm Orbay araclyla takdirlerini sunmutur54 Ayrca Orbay,
Cumhurbakan Atatrke harektn baaryla bittiini bildiren bir telgraf gnderdikten sonra
Mustafa Kemal Atatrk de Genelkurmay Bakanlna takdir yazs yazmtr;
Ordumuzun yksek ve her vakit olduu gibi milletin emniyetine cidden layk kymet ve
kudretle dolu manevrasnn ok istifadeli safhalar gstererek bittiini bildiren telgraflarnz

51
ATASE, Klasr, 30, Gmlek, 320, Fihrist 10-4.
52
ATASE, Klasr, 30, Gmlek, 320 Fihrist, 19-42.
53
ATASE, Klasr, 30, Gmlek, 320B, Fihrist, 17-3.
54
ATASE, Klasr, 30, Gmlek, 320B, Fihrist, 17.

History Studies
Volume 4/1 2012
Ariv Belgelerine Gre 1937-1938 Dersim syani 168

aldm. Trk ordusunun yaratt bu yl dnm gnlerinde kalbim orduya kar takdir ve kran
hisleriyle doludur55
Sonu olarak Milli Mcadele esnasnda temelleri atlmaya balanan ve 1923 ylnda
Cumhuriyetin kurulmasyla birlikte hz kazanan ok uluslu bir devlet yapsndan an gerei
olan Ulus-Devlet modeline geilmitir.lkede bir dizi deiimler yaanm, yeni bir ynetim ekli,
yeni anayasa, yeni vatandalk kavram, ada devlet kurumlar ve merkezi bir ynetim anlayna
geilmitir.Tm bu deiiklikler Avrupada yaklak 200 yllk bir srete ve kendi i
dinamikleriyle gereklemiken Trkiyede ynetim tarafndan ok ksa zamana sdrlmak
zorunda kalnmtr.
Ulus ve ulus-devlet oluumu srecinde tebaadan yurttaa, yerelden ulusala, dinsellikten
laiklie, feodal toplumdan kapitalist topluma doru yaanan dnmde ulusal devlet anlay;
Dou ve Gneydou Anadolunun sosyal, kltrel, dini ve airet yaps ile elimi buna bal
olarak Dersim Blgesinde isyan kmtr. Bu isyan Drdnc Umum Mfettilii ve nc
Ordu Mfettiliinin katlmyla bastrlmtr.Fakat devletin, 1930lu yllarda Dou ve
Gneydou Anadoluya uygulad politikann fazla sertlik yanls olduu zellikle isyanlar
bastrrken gereinden fazla g kullanld eklinde eletirilmektedir.En ok Dersim syannn
bastrl biimi eletirilere maruz kalmtr.Devlet o dnemde tehlikenin byklne kar
nlemlerini de bytmtr. Yani ulusal varla gelen tehdit ne kadar oksa bunu bastrmak iin
kullanlan g de onunla orantl olmak zorundadr. Ancak merkezden uzakta kan bir isyan
bastrrken uygulanan yntemde o isyan bastrmakla grevli askeri yetkilinin sorumluluu da gz
ard edilmeyecek kadar nemlidir.
KAYNAKLAR
ATASE Arivi
Babakanlk Cumhuriyet arivi
Cumhuriyet gazetesi
Kurun Gazetesi
Tan Gazetesi
Ulus Gazetesi

Akgl, Suat. (1991)Yakn Tarihimizde Dersim syanlar ve Gerekleri, Boazii Ilmi

Aratrmalar Serisi-4, stanbul.
Akyrekli, Mahmut. (2011),Dersim Tedibi, Kitap Yaynevi, Konya.
ay, Abdlhalik. (2010), Her Ynyle Krt Dosyas, lgi Kltr Sanat Yaynlar, stanbul.
Dersimi, Nuri. (2004),Krdistan Tarihinde Dersim,Doz Yaynlar, stanbul.
Gken, Sabiha. (1996),Atatrkle Bir mr, Hazrlayan: Oktay Verel. Basm Altn Kitaplar,
stanbul.

55
ATASE, Klasr, 30, Gmlek, 320B, Fihrist, 11-44.

History Studies
Volume 4/1 2012
169 Tuba DOAN

Osmanl Dneminde Dersim syanlar, (1937), Askeri 106 Sayl Askeri Layiha, stanbul Askeri
Matbaas, stanbul.
Osmanl Dneminde Dersim syanlar, Askeri 106 Sayl Askeri Layiha.
T.C. Dhiliye Vekleti, Jandarma Umum Komutanl Raporu, 3. . 1. Ks. Say 55058.
Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, (1972), Genelkurmay Harp Dairesi Bakanl
Genelkurmay Basmevi, Ankara.
Ulu, Nait. (2009), Derebeyi ve Dersim, Kaynak Yaynlar, stanbul.
Ulu, Nait. (1997), Tunceli Medeniyete Alyor, Kaynak Yaynlar, stanbul.

History Studies
Volume 4/1 2012