edomir Crnogorac Muriz Spahi

OSNOVI GEOEKOLOGIJE

Banja Luka

Februar, 2012. godine

 Prof. dr edomir Crnogorac Prof. dr Muriz Spahi

OSNOVI GEOEKOLOGIJE

Izdava
ARTPRINT, Banjaluka

Urednik
Vladimira Stijak - Ilisi

Recenzenti

Dr uro Mari, red. prof. Univerziteta u Banjoj Luci

Dr Mirko Gri, red. prof. Univerziteta u Beogradu

Tira
200 primjeraka

Tehnika priprema, korektura i tampa

ARTPRINT, Banjaluka

Za tampariju
Milan Stijak

Knjiga i njeni dijelovi ne smiju se umnoavati, fotokopirati niti reprodukovati

bez saglasnosti autora knjige
 PREDGOVOR

Poetak treeg milenijuma oznaava, izmeu ostalog, i nastojanje humane populacije da

smanji destrukciju geografskog omotaa, odnosno destrukciju ivotne sredine. Kriza ivotne
sredine nije akutna bolest koja je iznenadila humanu populaciju, niti su procesi, koji su doveli
do te krize, izum sadanje generacije. Antropogeni tokovi materije i energije su ve poodavno
ukljueni u prirodne tokove i procese. Prvi talas promjena na naoj planeti rezultat je uspona
ovjeka i poetka njegove dominacije nad prirodnom sredinom. Sa etikog stanovita, postavlja
se pitanje: ima li razlike u paljenju uma od strane ljudi prije 10000 godina radi dobijanja novih
poljoprivrednih povrina i krenja uma u XXI vijeku u cilju dobijanja sirovina za industrijsku
preradu? Razlika je samo u obimu dominacije (eksploatacije), jer liderska pozicija u okviru
ivog svijeta nae planete je dovela do toga da se humana populacija, veoma dug vremenski
period svog istorijskog razvoja, nije obazirala na negativne efekte svojih intervencija u
prirodnoj sredini. Sve transformacije prirodne sredine, koje imaju antropogeni korijen, a kojih
ovjek dugo nije bio svjestan, uvijek su bile praene nizom posljedica po humanu populaciju.
Svojim aktivnostima ovjek je znaajno poremetio odvijanje mnogih prirodnih procesa i
praktino ozbiljno ugrozio elemente prirodne i greografske sredine. Te aktivnosti su rezultat,
prije svega, demografskog rasta humane populacije koja ipak ima limitirane prostorne i
privredne kapacitete na naoj planeti, pa se koncentracija ljudi i privrednih aktivnosti odvija na
relativno suenom geografskom prostoru. Zbog toga privredna ekspanzija osim brojnih
promjena, vezanih za kvalitet ivota (standard stanovnitva), dovodi i do pojave razliitih
negativnih procesa. Prostori intenzivne privredne aktivnosti su ujedno i prostori (izvori)
najveeg zagaenja.
Danas ve preovladava miljenje da narueni ekvilibrijum izmeu elemenata prirodne
sredine nije mogue ponovo uspostaviti, ali u isto vrijeme jaa uvjerenje da se negativni procesi
po ovjeka i ivi svijet mogu, i moraju kontrolisati.
Geografija, kao nauka koja prouava meusobne odnose prirodnih i drutvenih faktora
na Zemlji, koja prati i objanjava pojave i procese naruavanja kvaliteta geografskog prostora,
ukazuje na puteve/naine razjanjenja tekoa vezanih za sve veu ugroenost ivotne sredine.
Kao mostovna nauka (dijelom zalazi u sistem prirodnih a dijelom u sistem drutvenih nauka)
geografija je sutinski predodreena za viedimenzionalno i raznovrsno sagledavanje zatite
ivotne sredine.
Jedan od zadataka ove knjige je da svojevrsnu krizu ivotne sredine prati i objanjava na
poseban, specifino geografski nain. Stoga se geografija razlikuje od ekologije, biologije,
hemije, medicine, fizike, prava, ekonomije, sociologije, etike i drugih nauka koje takoe prate
krizu ovjekovog prisustva na naoj planeti.
Negativne promjene u geografskom omotau poveale su interes za istraivanja koja se
odnose na probleme zatite i ureenja geografskog prostora.
U knjizi je, takoe, naglaen geoekoloki i environmentalni pristup koji odraava
strateki interes savremene geografije, kao sistema geografskih nauka, u rjeavanju uzajamnih
odnosa dvije grupe elemenata geografske sredine: prirodnih i drutvenih. Termin
environmentalni je izveden od engleskog termina Environmental Science (Nauka o ivotnoj
sredini). To je u sutini geografski termin (ili termin koji se koristi u geografskim osnovama
ivotne sredine) koji treba da amortizuje preiroku upotrebu termina ekoloki (u sutini
biolokog termina); etimoloki i jedan i drugi termin imaju korijen u stranim jezicima;
environmentalni afirmie sutinu ivotne sredine i blii je geografskom shvatanju ivotne sredine
a ima multidisciplinarni znaaj; termin ekoloki je usko vezan za biologiju i ne odraava
drutveno bie ovjeka.
Redoslijed izlaganja (sadraja) je definisan u okviru geografije kao mostovne nauke,
odnosno nauke o dinaminim teritorijalnim sistemima, koji su formirani na topografskoj povrini
nae planete uslijed meudejstva drutva i prirode, odnosno nauke i o zakonima i
zakonomjernostima razvitka i postojanja tih sistema. Preputamo itaocima da sami definiu,
nakon itanja ponuenog teksta, vlastiti stav prema zatiti ivotne sredine, kako na globalnom,
tako i na lokalnom nivou. Unaprijed zahvaljujemo svima onima koji e knjigu tek itati,
oekujui i njihove dobronamjerne primjedbe.

Autori
 SADRAJ

GEOEKOLOKI METODSKO METODOLOKI ASPEKTI

IVOTNE SREDINE

1. UVOD ...........................................................................................................................................

2. IVOTNA SREDINA ................................................................................................................

2.1. OSNOVNA POIMANJA (SHVATANJA) IVOTNE SREDINE ...........................................
2.1.1. Pojam ivotne sredine i definicija ...........................................................................................
2.1.2. Nauka o ivotnoj sredini .........................................................................................................
2.1.2.1. Metodi i metodologija istraivanja ivotne sredine .......................................................
2.1.3. Prirodna i geografska sredina ..................................................................................................
2.1.4. Ekologija i ivotna sredina ......................................................................................................
2.1.4.1. Nastanak i razvoj ekologije .............................................................................................
2.1.4.2. Grane ekologije ...............................................................................................................
2.1.4.3. Ekoloki faktori ...............................................................................................................
2.1.4.4. Ekosistem osnovne karakteristike i definicije ..............................................................
2.1.5. Geoekologija i ivotna sredina ................................................................................................
2.1.5.1. Landaft (pejza) .............................................................................................................

3. OSNOVE PLANETARNIH SISTEMA I SISTEMNOST IVOTNE SREDINE ................

3.1. GEOGRAFSKI OMOTA ........................................................................................................
3.1.1. Osnovna svojstva geografskog omotaa .................................................................................
3.1.2. Sastav i struktura geografskog omotaa .................................................................................
3.2. AKSIOMI, ZAKONI I ZAKONOMJERNOSTI U GEOGRAFSKOM OMOTAU ..............
3.2.1. Aksiomatinost geografskog omotaa ....................................................................................
3.2.2. Zakon cjelovitosti ....................................................................................................................
3.2.3. Kruenje materije i energije ....................................................................................................
3.2.4. Ritminost, ciklinost, i periodinost u geografskom omotau ..............................................
3.2.5. Samoregulativnost geografskog omotaa ...............................................................................

4. METODE I METODOLOGIJA GEOEKOLOKIH ISTRAIVANJA ..............................

4.1. METODE ANALIZE I SINTEZE U GEOEKOLOGIJI ...........................................................
4.1.1. Vrste analitikih i sintetikih postupaka u ocjeni kvaliteta ivotne sredine ...........................
4.2. STATISTIKI METOD U GEOEKOLOGIJI ..........................................................................
4.3. KLASIFIKACIJA KAO METOD U ISTRAIVANJU IVOTNE SREDINE .......................
4.4. METOD NEPOSREDNOG POSMATRANJA SREDINE .......................................................
4.5. TELEDEKTECIONE METODE U ISTRAIVANJU IVOTNE SREDINE .........................
4.6. METODA EKSPERIMENTA U ISTRAIVANJU IVOTNE SREDINE .............................
4.7. METODE OCJENE I VALORIZACIJE IVOTNE SREDINE ...............................................
4.7.1. Regionalizacija geografskog prostora i valorizacija ivotne sredine ......................................
4.7.2. Metod kvalitativne valorizacije sredine ..................................................................................
4.8. GEOEKOLOKE PROGNOZE IVOTNE SREDINE ............................................................
5. OSNOVNI DRUTVENOGEOGRAFSKI UZROCI NARUAVANJA KVALITETA
IVOTNE SREDINE ...............................................................................................................
5.1. RAST LJUDSKE POPULACIJE I IVOTNA SREDINA .......................................................
5.1.1. Regionalne razlike demografske eksplozije ............................................................................
5.1.2. Osnovni izvori ljudske egzistencije i kvalitet ivotne sredine ................................................
5.2. URBANIZACIJA I IVOTNA SREDINA ...............................................................................
5.2.1. Osnovi tokovi urbanizacije svijeta ..........................................................................................
5.2.2. Savremene etape urbanizacije .................................................................................................
5.2.3. Geografske posljedice urbanizacije ........................................................................................
5.2.4. Urbani sistemi pretpostavka optimizacije drutva i prirode ................................................
5.3. OSNOVNI EKONOMSKOGEOGRAFSKI ASPEKTI IVOTNE SREDINE ........................
5.3.1. Kratak istorijsko geografski pregled eksploatacije rudnih resursa ......................................
5.3.2. Energija sveopti pokreta razvoja ovjeanstva .................................................................
5.3.3. Uticaj energije na kvalitet ivotne sredine ..............................................................................
5.3.4. Budunost mineralnih resursa .................................................................................................
5.3.5. Prognoze razvoja svjetske energije .........................................................................................

6. OSNOVNI FAKTORI IVOTNE SREDINE ..........................................................................

6.1. VAZDUH ...................................................................................................................................
6.2. VODA ........................................................................................................................................
6.3. ZEMLJITE ...............................................................................................................................

7. UGROENI GEOKOMPLEKSI IVOTNE SREDINE ........................................................

7.1. ATMOSFERSKI KOMPLEKS AEROZAGAENOST .......................................................
7.1.1. Osobine zagaujuih materija ................................................................................................
7.1.2. Efekti zagaenja vazduha .......................................................................................................
7.1.3. Zatita od zagaivanja vazduha ..............................................................................................
7.2. HIDROSFERNI KOMPLEKS ..................................................................................................
7.2.1. Vrste i izvori zagaivanja voda ...............................................................................................
7.2.1.1. Prirodno zagaivanje voda .........................................................................................
7.2.1.2. Klasifikacija kvaliteta kopnenih voda .........................................................................
7.2.1.3. Hemijsko zagaivanje voda ........................................................................................
7.2.1.4. Industrijske otpadne vode ...........................................................................................
7.2.1.5. Fiziko zagaivanje voda ...........................................................................................
7.2.1.6. Bioloko zagaivanje voda .........................................................................................
7.2.2. Zatita voda od zagaivanja ....................................................................................................
7.3. PEDOSFERNI KOMPLEKS .....................................................................................................
7.3.1. Naini i vrste ugroavanja i zagaivanja zemljita .................................................................
7.3.2. Erozija zemljita ......................................................................................................................
7.3.3. Destrukcija zemljita i povrinski kopovi kao oblik fizike degradacije zemljita ................
7.3.4. Antropogeni uticaji na zemljite .............................................................................................
7.3.4.1. Zagaivanje zemljite vrstim otpadom ......................................................................
7.3.4.2. Zatita i popravljanje (sanacija) zemljita .................................................................
7.4. BIOSFERNI KOMPLEKS ........................................................................................................
7.5. RADIOAKTIVNO ZAGAIVANJE IVOTNE SREDINE ...................................................
7.5.1. Definicija radioaktivnosti i jonizujueg zraenja ...................................................................
7.5.2. Doze i jedinice mjerenja radioaktivnog zraenja ....................................................................
7.5.3. Prirodni izvori zraenja ...........................................................................................................
7.5.4. Elektrina i magnetna polja u ivotnoj sredini .......................................................................
7.5.5. Vjetaka radioaktivnost .........................................................................................................
7.5.6. Nuklearni otpad i problem bezbjednog deponovanja .............................................................
7.5.7. Radioaktivna zagaenja nae planete ......................................................................................

8. MONITORING (KONTROLNI) SISTEM SISTEMI PRAENJA, NARUAVANJA I

ZAGAIVANJA IVOTNE SREDINE .................................................................................
8.1. POJAM MONITORINGA .........................................................................................................
8.2. KLASIFIKACIJA SISTEMA MONITORINGA ......................................................................

9. USKLAENI (ODRIVI) RAZVOJ .......................................................................................

10. PRILOZI DEKLARACIJA KONFERENCIJE UN O OVJEKOVOJ SREDINI ........

10.1. DEKLARACIJA KONFERENCIJE UN O OVJEKOVOJ SREDINI ..................................
10.2. RIO DEKLARACIJA O IVOTNOJ SREDINI I RAZVOJU ................................................
10.3. KONVENCIJA O BIOLOKOM DIVERZITETU ................................................................
10.4. PRINCIPI PLANIRANJA ODRIVOG GRADA ..................................................................
10.4.1. Zeleni dokument o gradu ......................................................................................................
10.4.2. Agenda 21. ............................................................................................................................
10.4.3. Deklaracija o meuzavisnosti za odrivu budunost ............................................................
10.4.4. Hanoverski principi ...............................................................................................................
 1. UVOD

Tokom istorijskog razvoja ljudskog drutva ovjek je planski, stihijski, namjerno i

nenamjerno inio i unosio razne promjene u svoje prirodno uokruenje, koje ujedno predstavlja i
njegovo stanite njegov ivotni okvir. Uinjene promjene posljedica su neprekidnog nastojanja
da svoj ivotni okvir prilagodi svojim tekuim materijalnim i kulturnim potrebama.
Izmjene koje u prirodi ini humana populacija dvostrukog su karaktera. One su najee
namjerne, kao neposredan izraz tenji za materijalnom koristi i nenamjerne, kao posljedica
stalnog prisustva u prirodnoj sredini.
Sve promjene u okviru prirodne sredine koje izaziva ovjek, redovno su praene nizom
posrednih promjena koje ovjek zbog nepoznavanja funkcionisanja geosistema, njegovih zakona
i zakonomjernosti nije mogao predvidjeti. Mijenjajui prirodu, ovjek istovremeno preobraava
prirodne ivotne zajednice, kojima i sam pripada.
U poetnom stadiju razvoja civilizacije,1 uticaj humane populacije na preobraaj
prirodnog okruenja nije se mnogo razlikovao od uticaja zoocenoze. Razvojem svijesti kod
ovjeka, postepeno, prioritet predstavlja planski pristup u mijenjanju, prvo njegovog okruenja, a
potom i prirodne sredine. U poetku se ovjek neposredno i elementarno koristio prirodom, a
promjene nastale u njoj posljedica su njegovog pojednostavljenog pristupa.
Sam razvoj civilizacije je doveo do tenje humane populacije da mijenja prirodu i da
prisiljava odreene geokomponente (voda, vazduh, tlo) da joj budu podreene; u sutini tako je
ovjek pokuao ovladati prirodom. Promjene koje su na taj nain uinjene u prirodnoj sredini, su
znaajne i obimne. Pored velikih korisnih promjena prirodne sredine znaajnih za razvoj
metrijalne i duhovne kulture, viestruke su i po razmjerama esto katastrofalne i one neeljene
promjene, koje su posljedica neracionalnog i nekontrolisanog koritenja prirodnog okruenja.
Dananji razvoj civilizacije uz snaan uspon privrede, porast ljudske populacije,
nezaustavljiv proces urbanizacije i evidentan razvoj nauno tehnike revolucije prepoznatljiva
su karakteristika otre konfrotacije izmeu prirodne sredine i drutveno ekonomskog progresa.
Nauno tehnika revolucija je u velikoj mjeri stimulisala poveanje proizvodnje i osnaila
proizvodne odnose, to je uslovilo viestruke antropogene uticaje na prirodnu i geografsku
sredinu.
Poremeeno funkcionisanje geosistema prevashodno je povezano sa neracionalnim
koritenjem geokomponenata, posebno vode, vazduha i tla i njihovog povratka u obliku
zagaivaa u medij (fiziku sredinu) iz koje su uzeti. Kao takvi oni se ne mogu ukljuiti u velike
geografske krune tokove. U pojedinim geosistemima sve su prisutniji sluajevi ekolokih
katastrofa, koji su prema nekim miljenjima neizbjene i u direktnoj su vezi sa neracionalnim
iskoritavanjem prirodnih resursa. Zbog toga se neminovno nameu brojna pitanja: ta
proizvoditi u narednom periodu, kako racionalno koristiti prirodna bogatstva, kako geografsku
sredinu dovesti u pribline prirodne okvire ? U tom smislu postoje nauna gledita koja vode na
to da bi prirodi trebalo vratiti ono to je od nje uzeto (kamo sree samo pozajmljeno), kako bi
ona postala bioloki zdrava, odisala estetikom i bila povoljna za ivot. Ovi problemi su zvanino
dobili svoje mjesto u globalnoj svjetskoj politici i ponekad se porede sa politikim krizama koje
mogu da prerastu u ratne sukobe. Politike krize su, meutim, vremenski krae, periodino
izraajne i regionalno (prostorno) ograniene, a rjeenja najee zavise od politikih dogovora.
Za razliku od politikih kriza, kriza uzajamnosti izmeu prirode i humane populacije je, u

1
Civilizacija (nlat. civilisatio) stepen kulture koji dolazi iza varvarstva i na kome se, malo po malo, ovjek
privikava da ivi u skladnoj zajednici sa svojima blinjima; u sutini: prosvjeenost, obrazovanost, uljuenost.
sutini, dugotrajan i kontinuiran proces limitiran nivoom drutveno ekonomskog razvoja i
brzinom samoregulativnih procesa u prirodnoj sredini. Pored toga, negativni antropogeni procesi
u prirodnoj sredini teko se mogu regionalizovati i lokalizovati, jer rijeke, morske struje,
vazdune mase i drugi prirodni procesi i pojave teku neovisno od administrativnih granica. Zbog
toga ne treba da iznenauje prisustvo nekih insekticida ak na Antarktiku, jer nije postojala
nikakva potreba za njihovu upotrebu na ovom ledenom kontinentu, ali su tu dospjeli
prekograninom emisijom polutanata.
U razmatranju uzajamnosti ljudskog drutva i prirodne sredine vano je napomenuti da
malo koji realan fenomen ili skup problema dobija tako irok spektar vienja i tumaenja, kao
to je to odnos prema ivotnoj sredini. Bez obzira da li je rije o polaznim pretpostavkama, o
metodama ili pak zakljucima, predvianjima i preporukama, postoji veliki broj razliitih
varijanti, opredjeljenja i vrijednosnih stavova koji su esto dijametralno suprostavljeni.
Po jednoj, dosta autoritativnoj, klasifikaciji ovo arenilo je mogue svrstati u etiri
osnovne grupe: neo maltuzijanstvo,2 oprezni pesimizam, oprezni optimizam i pan tehnoloki
entuzijazam.3
Spektar miljenja, kao to je ve reeno, kree se u vrlo irokom rasponu: od onih koji
smatraju da problem uopte ne postoji, do onih koji dre da je nastupio, ako ne i proao,
posljednji trenutak da se sprijei kataklizma.
Iza ovako, oigledno, razliitih stavova najee stoje radikalno razliiti interesi. Pri
ovome je vano ukazati na jedan posebno zanimljiv fenomen, loji je potencijalno i vrlo opasan.
To je interes propagandista i onih koji u ovoj problematici vide lukrativan (unosan) posao.
Njihov je interes da diskusija, u kojoj se saoptavaju frapantni argumenti i okirajua
apokaliptina predvianja, to due potraje kako bi se zadovoljila italaka publika koja uiva u
senzacijalistikim temama. Ovakav pristup koji, naalost, nije rijedak niti beznaajan, cijeloj
problematici odnosa prema ivotnoj sredini i prirodi uopte, daje odreen ton arlatanstva i
pomodarstva.
Nije potrebno biti pristalica apokaliptine vizije budunosti da bi se uoio i shvatio
neracionalan odnos prema prirodi, koji u odsustvu blagovremene korekcije moe dovesti do
ozbiljnih posljedica i krize uzajamnosti prirode i ljudskog drutva. Prema tome, sve ovisi o
korektivnoj akciji baziranoj na nivou spoznaje funkcionisanja geosistema, a posebno zakona i
zakonomjernosti pojava i procesa koji u njima vladaju, kao i od stepena nauno tehnike
opremljenosti za praenje i spoznaju tih procesa.
Spoznavati prirodu, njene zakone i zakonomjernosti ne znai njome vladati ve se njoj
prilagoavati, u njoj i sa njom ivjeti. Ma koliko uspio izmjeniti prirodu, ovjek ipak ostaje njen
sastavni i ovisni dio.

2
Maltuzijanizam (prema engleskom ekonomisti T.R. Maltusu (Malthus) 1766 1834. god.) soc. Uenje po kome
se stanovnitvo mnoi geometrijskom progresijom a proizvodnja hrane aritmetikom progresijom, to znai da se
siromatvo moe izbjei samo smanjenjem populacije.
3
pan (gr. pan sve; svaki) kao prvi dio rijei oznaava ono to se odnosi na sve, svakoga; sav, svaki,
sveobuhvatan, sveopti; tehnologija (gr. tekhnologia sistematsko djelovanje) primjena znanja u razvoju maina
kako bi se poboljali uslovi rada i poveao radni uinak); entuzijazam veliko oduevljenje, zanos, polet, ar.
 2. IVOTNA SREDINA

2.1. OSNOVNA POIMANJA (SHVATANJA) IVOTNE SREDINE

Odnos izmeu ovjeka i prirode

Ako pod pojmom prirode u irem smislu prihvatimo da je to sve to postoji, odnosno da
je to ukupnost prirodnih uslova postojanja ljudskog drutva, namee se pitanje uzajamnog
odnosa ovjeka i prirode. U poetku svoje evolucije ovjek je u potpunosti zavisio od prirode
(ishrana, sklonite, prirodni neprijatelji, elementarne nepogode i dr.). Relativno dug razvojni
put ovjeka, uz stalni napredak materijalno tehnikih sredstava, doprinio je da ovjek danas
svojim aktivnostima utie na prostor kojim je okruen.
Malobrojni su prostori nae planete iji je sadanji izgled rezultat prirodnog razvoja.
Mnogo je vie prostora na Zemlji iji je izgled izmijenjen djelovanjem ljudi. Poveanje ljudske
populacije uslovilo je naseljavanje prirodnih predjela i njihovu transformaciju.
Savremeni ovjek se danas, na poetku III milenijuma, nalazi pred jednim od najveih
izazova u toku svog postojanja. S pravom se postavlja pitanje: ta preduzeti da se prebrodi
kriza izazvana vievjekovnom eksploatacijom nae planete, odnosno kriza izazvana
viestrukim zagaenjem prirodne sredine? Moramo se suoiti s injenicom da raspolaemo s
ogranienim zalihama neobnovljivih ili sporo obnovljivih prirodnih resursa4. Krajnji je as da
se zaustavi zapoeto razaranje doskora stabilnih glavnih vrsta prirodnih resursa: Suneve
energije, vode, zemljita, mineralnih resursa, biljnih resursa i resursa ivotinjskog svijeta.
Svjedoci smo (i sauesnici) promjene klime (negativni efekat "staklene bate"), zagaivanja
atmosfere, hidrosfere i litosfere (pedosfere), nestajanja brojnih biljnih i ivotinjskih vrsta5, a
sve to zbog nemara ovjeka, odnosno ljudskog drutva u cjelini. ovjek je uzrok "demografske
eksplozije" koja djelimino izaziva glad, bijedu i ratne katastrofe na naoj planeti, a kako
zakljuuje veliki broj kompetentnih naunika "ovjek je nesumnjivo glavni vinovnik sukoba
izmeu razvoja globalne civilizacije i razvoja prirodnih sistema na Zemlji".
Jedan od prvih odgovora geografije i komplementarnih nauka bio je konkretno
preduzimanje aktivnosti za zatitu geonasljea6 u sistemu prirodnih vrijednosti. Objektivno
gledajui, danas je sve vei broj nauka koje se bave odnosima uzajamnog (interakcijskog)
dejstva izmeu prirode i ovjeka.
Odnos ovjeka (ljudskog drutva) i ivotne sredine moemo (esto i moramo) posmatrati
samo kroz interdisciplinarni, odnosno multidisciplinarni pristup7, sa veoma znaajnim
sadrajem i obimom pojmova i termina. U okviru ovog kompleksnog odnosa ovjeka i prirode
funkcionie niz naunih disciplina i oblasti koje se bave, u skladu sa svojim predmetom i
ciljem istraivanja, konkretnim problemima ivotne sredine.
Doprinos bliem definisanju sistema ovjek ivotna sredina i konkretnijem odreenju
predmeta prouavanja ovog sistema dao je akademik Sinia Stankovi jo 1933. godine u svom
djelu Okvir ivota u kome kae: "Pojam o zavisnosti ovjeka od njegove ivotne sredine

4
franc. ressource sredstva, zalihe, izvor sirovina (npr. uma je resurs, a drvo je sirovina).
5
Danas je oko 350 vrsta ptica i blizu 300 vrsta sisara pred istrebljenjem, a ak 20.000 biljnih vrsta zauvijek moe
nestati sa nae planete.
6
Geonasljee ine sve geoloke, geomorfoloke, hidrogeoloke, pedoloke i posebno antropoloke vrijednosti.
7
lat. inter u sloenicama: meu, izmeu, za vrijeme; multi, lat. mnogo, vie, mnogostruki; disciplina
(lat.disciplina)- ima vie znaenja, a jedno je: neka grana nauke (nauna disciplina).
 nimalo nije nov. Njime se slui i laik kad u svakodnevnom govoru iznosi tvrdnje da je ovjek
zavisan od svoje okoline, da je proizvod prilika i tome slino. Takvim tvrdnjama eli da se
izrazi realan odnos koji ovjeka vezuje za njegovu neposrednu okolinu i koji je neophodan
uslov njegove egzistencije. ovjek nije samo lan ue drutvene zajednice nego u isto vrijeme i
lan jedne daleko ire zajednice koju ini cio ivi svijet oko njega".
Problematika ivotne sredine odavno je prevazila nivo akademskih rasprava; to je
problematika koja je veoma iroka i raznovrsna, ali je istovremeno jedinstvena. Otuda se
problemi ivotne sredine mogu prouavati (rjeavati) sa razliitim pristupima: "geografski,
ekoloko-bioloki, hemijsko-fiziki, tehniko-tehnoloki, urbanistiki, zdravstveno-higijenski,
drutveno-ekonomski, filozofski, etiki, estetski i dr" (Matovi, 1994).
S pravom se, dakle, govori o multidisciplinarnom pristupu u zatiti ivotne sredine.
Mjesto i uloga geografije u zatiti ivotne sredine je sigurno meu vodeim naukama.
Zanimanje geografa za oblast(i) zatite nae planete u svim segmentima datira od poetka
razvoja geografije kao nauke. Geografija kao nauka o dinaminim teritorijalnim sistemima,
koji su formirani na Zemljinoj povrini uslijed meudejstva drutva i prirode, i o zakonima i
zakonomjernostima njihovog razvitka i postojanja, je mostovska nauka izmeu tzv. prirodnih,
drutvenih i primijenjenih nauka. To znai da je geografija interdisciplinarna nauka, to joj
omoguuje da rjeava sloene meudisciplinarne probleme.Ona je, u skladu sa svojim naunim
opredijeljenjima, polazila od fundamentalnih prouavanja prirodne sredine. Ta prouavanja su
uvijek nastojala da objasne uzrono posljedinu vezu na relaciji priroda drutvo, pri emu
su jasno naglaeni procesi koji proistiu iz te veze.
Svoju opredijeljenost da aktivno uzmu uee u rjeavanju geoekolokih problema
(problema ivotne sredine) geografi su potvrdili odravanjem Prvog meunarodnog
internacionalnog kongresa o ivotnoj sredini (1975. godine).

Uzroci neravnotea u prirodi

Osnovni uzrok naruavanja kvaliteta ivotne sredine je ljudska populacija8. Rast ljudske
populacije poprima, po miljenju mnogih autora, zastraujue dimenzije. Ukoliko bi svjetsko
stanovnitvo zadralo udvostruenje svakih 50 godina ( po nekim projekcijama svake 33
godine), ve za 100 godina broj ljudi na naoj planeti bi iznosio oko 18 milijardi. Teko je
pretpostaviti ta bi u tom sluaju bilo polovinom treeg milenijuma kada bi se broj ljudske
populacije umnoio oko 3.000 puta i dostigao ukupnu koliinu ive materije (biomase) na
Zemlji. Ve 4.200. godine masa ljudskih tijela bi se izjednaila sa masom nae planete9.
Jasno je da poveanje stanovnitva na Zemlji (bez obzira koliko ono stvarno iznosilo)
prisiljava ovjeanstvo da trai nove izvore egzistencije u sredini koja ga okruuje. Posljedice
su sve intenzivnije crpljenje i iskoritavanje prirodnih resursa, odnosno sve vea ugroenost,
zagaenost i poremeaj ravnotee pojedinih elemenata ivotne sredine.
Poveanje potrebe za hranom zahtijeva sve intenzivnije korienje hemijskih sredstava u
cilju poveanja prinosa po jedinici povrine10. Standard ivljenja je doveo do poveanja

8
Ovdje se misli na posredan i neposredan uticaj rasta ljudske populacije.
9
Rije je, naravno, o teoretskom proraunu, jer postoje brojni mehanizmi koji e biti koriteni kod kontrole
prirodnog prirataja na naoj planeti.
10
Agrohemikalije, poznatije kao pesticidi, iroko se koriste protiv: insekata- insekticidi, gljivica i plijesni
fungicidi, korova herbicidi, glodara rodenticidi, crva akaricidi, mekuaca moluscidi; preko 250 aktivnih
supstanci pesticida u preko 1000 industrijskih preparata za zatitu biljaka.
 hemijskih noksi11 u ivotnoj sredini. Za neke hemijske nokse je poznato da imaju
kancerogeno12, teratogeno13 i mutageno14 dejstvo. Postoji itav niz hemijskih jedinjenja iji je
efekat na iva bia do danas nedovoljno ispitan.
Godinja koliina otpadaka je u stalnom porastu zbog porasta broja stanovnika. Novi
urbani megapolisi (ogromni gradovi sa vie od deset miliona stanovnika), sa ogromnom
koncentracijom stanovnika i komunalnih objekata, troe tolike koliine energije da se na
geografskoj karti svijeta sve vie registruju svojevrsna "ostrva toplote". Neki od tih gradova su,
kao npr. Meksiko Siti, "eljni" kiseonika.
Potrebno je pronai nain kontrolisanog rasta gradova (bez obzira na njihovu veliinu) i
nain poveanja kvaliteta ivotne sredine u njima, uz racionalno korienje svih proizvodnih i
radom stvorenih vrijednosti. Planiranje naselja je opteprihvaena mjera urbanizacije svijeta, a
sprovodi se saglasno stepenu razvijenosti i mogunosti odreenog drutva. Osnovni
urbanistiko-higijenski princip planiranja samog sadraja naselja je zoniranje - "plansko i
racionalno korienje prostora naselja uz tenju za postizanje optimalnih uslova funkcija
naselja i zatite zdravlja stanovnitva" (Kristoforovi-Ili, 1998).

2.1.1. Pojam ivotne sredine i definicije

Posljednja decenija drugog milenijuma je period kada su problemi vezani za ivotnu sredinu prestali samo
biti u fokusu interesovanja naunika. Javlja se znatan broj meunarodnih organizacija15, organizovanih vladinih
i nevladinih organizacija; osnivaju se brojna udruenja, instituti, istraivaki centri, eko-pokreti i slino. Ono to
daje specifinu teinu jednoj takvoj plimi interesovanja jeste i pojaani interes politiara svih rangova, od
lokalnog do globalnog. Svi skupa, bilo institucionalno, bilo pojedinano, upozorili su na sve izvjesniju globalnu
ugroenost. Istina je da je ve 1970. godine stiglo prvo upozorenje od strane Rimskog kruga. To je bila grupa
naunika i investitora koji su "upozorili na granice rasta i na meuzavisnost: porasta broja stanovnika na planeti,
proizvodnje hrane, industrijskih i energetskih aktivnosti, potronje mineralnih i energetskih sirovina i zagaenosti
ivotne sredine" (Meadows, 1976).
Danas je sve ee, od svakodnevnog govora do razliitih medija i institucija, u upotrebi
termin (izraz) ivotna sredina. Ve od Rimskog kruga (1970. god.), kada se znaajnije
akcentiraju problemi ovjekove sredine, u upotrebu ulaze termini (sintagme): "ovjekova
ivotna sredina","ovjekova ivotna i radna sredina", "prirodna okolina", "sredina", "habitat",
"okolina", "okoli", "okruenje", "milje"16, "ambijent", "ljudska sredina" i dr.
Treba naglasiti da se pojam ivotna sredina i pojam ovjekova sredina (koji je nieg
nivoa optosti) u teoriji i praksi esto poistovjeuju.
Ova dva pojma, ali i naprijed navedeni pojmovi (slinog sadraja ali razliitog obima) u
svakodnevnom govoru, naunoj, strunoj i nastavnoj literaturi se koriste u sklopu razliitih
veza, ali, isto tako "i sa najrazliitijim tumaenjem i znaenjem" (Milini, 2001).

11
lat. noxa noksa: teta, kvar; u medicini: naziv za svakog uzronika ili za svako djelovanje koje izaziva bolest.
12
Kancerogen koji stvara rak.
13
Teratogen koji uzrokuje nakaznost ploda.
14
Mutagen promjene u nasljednim osobinama.
15
Opirnije o ovome vidjeti vidjeti: Mr Dragoljub Todi, Dr Vid Vukasovi, Meunarodne organizacije i
meunarodna saradnja u oblasti zatite ivotne sredine, Prometej, Novi Sad, 1999.
16
franc. milieu sredina, okolina, drutvo, krug u kojem se neko kree.
 Problem definisanja pojmova iz oblasti ivotne sredine

Formiranje i razvoj pojma17 (pojmova) usko je povezan sa razvojem jezika. Zapravo,

mislimo pojmovima, a sluimo se rijeima. Stoga je od velike vanosti, posebno u nastavi, da
se pravilno koriste struni termini (izrazi) u okviru pojedinih naunih oblasti. Iza svakog
termina treba da stoji bogat sadraj pojma, a do tog sadraja treba stii putem raznih faza
ulnog i logikog saznanja.
Jezik postaje sve znaajniji, posebno kad se pri usvajanju pojmova udaljavamo od
pojmova koji predstavljaju konkretan predmet ili pojavu, odnosno dolazimo do usvajanja
apstraktnih pojmova, a takvi su sve prisutniji u nauci o ivotnoj sredini.
Stoga, na planu terminologije18 u nauci o ivotnoj sredini, naunoj i nastavnoj literaturi,
treba obezbijediti da se nastavno-nauna terminologija standardizuje. Nedostatak tih standarda
oteava naunu i nastavnu komunikaciju.
Terminologija u oblasti ivotne sredine se moe definisati kao zbir (skup) izraza, rijei,
koje imaju znaenje niza naunih oblasti i kojima se slue te prirodne, drutvene i primijenjene
nauke. Nastavno-nauna terminologija ivotne sredine dio je jezika kojim inae govorimo,
jedan od slojeva srpskog jezika, odnosno jedan od slojeva jezika naroda na odreenom
geografskom prostoru.
Da bi termin bio funkcionalan treba da posjeduje pozitivna svojstva, a jedno od bitnih
svojstava je jednoznanost (monosemantinost), ali to nije est sluaj. U oblasti ivotne sredine
ima dosta termina koji su polisemantini (vieznani) i oni donekle oteavaju komunikaciju u
ovoj oblasti.
Jedan dio termina u oblasti ivotne sredine je nastao unoenjem stranih rijei, dok
posebnu grupu ine prevedeni strani termini koji se ne upotrebljavaju u optem jeziku, a
predstavljaju rijei koje (odgovarajua) nauka treba.
Problem terminologije iz oblasti ivotne sredine i zatite ivotne sredine je rezultat
multidisciplinarnosti same ivotne sredine. To prouzrokuje odreenu konfuziju u terminima,
jer svaka nauna oblast, koja participira19 svoje sadraje i pojmove u oblasti ivotne sredine,
ima svoje termine, od kojih je veliki broj iz razliitih jezika . Zbog toga je u prezentaciji
sadraja iz ivotne sredine zapaeno prisustvo polisemantinih termina, zatim termina koji
nemaju adekvatan prevod u naem jeziku, a sve ee se javljaju sintagme i kovanice koje nisu
u duhu naeg jezika.
Posljednju deceniju proteklog milenijuma u oblasti zatite ivotne sredine obiljeava vei
broj naunih skupova, simpozijuma, savjetovanja i dr. gdje se nastoje postaviti (neki) odreeni
principi koji bi trebalo da vae kod obrazovanja pojmovnog sistema ivotne sredine. To je
teak zadatak, ne zbog deficita termina, nego zbog injenice da je zatita ivotne sredine skup
svih postojeih nauka usmjeren u cilju ouvanja "ljudi kao misaone ive vrste".
D. Veselinovi (1996) smatra da ako sve one discipline koje sainjavaju zatitu ivotne
sredine imaju svoju odreenu terminologiju, onda treba da iskoristimo tu postojeu
terminologiju, koju je veliki broj ljudi razraivao u svojim matinim disciplinama.
Mogue je usklaivanje terminologije iz razliitih naunih disciplina i time bi se znaajan
dio posla obavio. To podrazumijeva znaajnu racionalizaciju, ali i problem preuzimanja
definicija za odreeni termin, odnosno primjena tog termina Ne treba po svaku cijenu preuzeti

17
Najoptije reeno pojam je zamisao nekog predmeta; pojam je u odnosu na rije misaoni sadraj rijei (termina).
18
Skup vjetaki napravljenih strunih izraza termina neke naune oblasti.
19
Participirati imati uee u neemu.
 termin iz jedne naune discipline neselektivno primijenjivati u svim disciplinama i zbog
injenice da taj termin moe oznaavati razliite pojmove u razliitim naunim oblastima. Isto
tako, potebno je usvojiti definicije koje su date u osnovnim naunim disciplinama.
Brojni autori, iz govornog podruja bive SFRJ, postavljaju opravdano pitanje upotrebe
tuice (stranih termina), pored termina koji ve postoje u domaem jeziku20. S druge strane,
kada je u pitanju pojmovni sistem ivotne sredine, injenica je da mi kasnimo u razvijanju
sopstvenog jezika (sopstvenih adekvatnih termina); vrijeme prolazi a sve vie je u upotrebi
mnogo stranih termina, posebno iz engleskog jezika. Mora se priznati da na jezik nije (bio) u
stanju, nije pratio i ne moe (objektivno ili subjektivno) da prati ekspanziju stranih termina.

Definicije ivotne sredine

Kada se govori o ivotnoj sredini, najee se misli na geografski prostor i ambijent

(drutvo) u kojem ljudi ive i rade. S obzirom da se u ivotnoj sredini odvija ivot svih vrsta na
naoj planeti, to sutina pojma ivotna sredina asocira na Zemljinu povrinu ili pojedine njene
dijelove koji su naseljeni ivim organizmima. U literaturi na engleskom jeziku najee se
sreu izrazi "Mans Environment","Environment", ili pak "Human Environment", na
francuskom "l'environment humain", na ruskom "Okruajuaja sreda eloveki", na
njemakom "Umvelt", na panskom "Medio ambijente"21.
Brojni su autori koji su definisali (i pokuali definisati) pojam ivotne sredine22, pa emo
u nastavku teksta izdvojiti samo karakteristine definicije i tumaenja. Nije mogue obuhvatiti
sva suprostavljena shvatanja ivotne, i u okviru nje, ovjekove sredine, najprije zbog
predmetizacije pristupa (geografski, ekoloki, bioloki, medicinski, socioloki, pravni...), ali i
zbog diferencijacije u obimu poimanja.
M. Ljeevi (1997) naglaava da su "pojmovi ovjekova ivotna sredina i ovjekova
okolina zbog svoje upotrebe postali sinonimi, tako da se upotreba bilo kog od ovih termina
moe smatrati ispravnom". Meutim, A. Milini (2001) smatra da "u uslovima nauno
tehnikog progresa ovakvo shvatanje se ne moe sasvim opravdati, jer ovjek je, potpomognut
svojim izumima, postao sposoban da proiri znaenje pojma ovjekove okoline u odnosu na
pojam ovjekove ivotne sredine".
D.. Markovi23 je miljenja da izmeu termina "ovjekova okolina" i "ovjekova
sredina", za oznaavanje ukupnosti uslova i uticaja u kojima ovjek ivi, treba prihvatiti (i
upotrebljavati) termin "ovjekova sredina".
Za prihvatanje termina "ovjekova sredina" postoje dva osnovna razloga. Prvo, termin
sredina upotrebljava se za oznaku ne samo skupa prirodno datih okolnosti u kojima nastaje i
razvija se neko bie, ve i za oznaku okvira u kome se neto zbiva i u kome, za razliku od
prirodne sredine, djeluju ljudi uspostavljajui meusobne odnose24.

20
Ovaj problem je prisutan na svim govornim podrujima bive SFRJ.
21
Vid Vukasovi: Zatita ovjekove sredine, Institut za meunarodnu politiku i privredu, Beograd, 1980.
22
Za pisanje ove knjige korieno je preko 100 naslova domae i strane literature tako da je nepotrebno svaki put
navoditi imena autora (kod definicija ivotne sredine), najvie iz razloga to mnoge definicije i zakljuci su skoro
identini za veinu autora, i mogu se smatrati zajednikim stavom veine autora.
23
Opirnije o ovome vidjeti: D..Markovi, Socijalna ekologija, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd,
1996.
24
Popularna enciklopedija, BIGZ, Beograd, 1976., str.1041.
 Drugo, ovjek nije samo prirodno bie. On je i drutveno bie. On gradi uslove svoje
egzistencije stvarajui drutvo "za koje se moe rei da predstavlja viu formu u razvoju
materije"25 .
Pojmovna odrednica ivotna sredina javlja se vrlo rano, jo u antikom periodu. U ranim
zapisima Herodota i Plinija nailazimo na svjedoanstvo o ueu ovjeka u mijenjanju
prirodnog ekvilibrijuma26. Poznata je Hipokratova rasprava Vazduh, voda i poloaj mjesta u
kojoj se klimatski uticaji dovode u vezu sa fizikim i psihikim osobinama stanovnitva.
Aristotel,Teofrat, Platon i dr. su mnoge pojave u drutvenoj sferi ivota objanjavali uticajem
prostornih faktora.
No, i pored tako ranih shvatanja o pojmu ivotne sredine, tek u XX vijeku raste sve vea
upotreba izraza ivotna sredina, uz pojavu sve veeg broja definicija.
ivotna sredina je prirodni "okvir ivota" u kome sva iva bia ive i djeluju,
mnogostruko povezana uzajamnim uticajima (Stankovi, 1933, 1977)27. Stankovi je takoe za
pojam "ivotna sredina" dao i sljedea dva termina: "ivotni prostor" (1939) i "ovjekov okvir
ivota" (1966).
Pod spoljanjom ili ivotnom sredinom podrazumijeva se kompleks svih uticaja koji na
biljke ili ivotinje djeluju na onom mjestu na kome one ive. Ti uticaji dolaze od neive i od
ive prirode, date u okolini koja okruuje biljke i ivotinje (Jankovi, 1963, 1977)28.
Sredina je agregat29 okruujuih stvari, uslova i uticaja. Sredina je zbir uticaja koji
modifikuju i odreuju razvoj i oblike ivota (Medows, 1970). Sredina je istovremeno i cjelina i
jedinstvo ivotnih zajednica razliitih organizama i njima naseljeni prostor.
Prema definiciji datoj u britanskom rjeniku pojmova za oblast ivotne sredine (Gilpin,
1976), pod ivotnom sredinom podrazumijeva se prostor (region), okolina ili okolnosti u
kojima bilo ko egzistira, dakle: sve ono to je izvan organizma.
Stvarna ivotna sredina je sve ono to je izvan organizma, a to djeluje na njega. ivotna
sredina ljudskih bia podrazumijeva abiotike faktore zemljita, vode, atmosfere, klime, zvuka,
mirisa i ukusa, i biotike faktore: ivotinje, rastinje, bakterije i viruse, kao i drutvene faktore
(Gilpin, 1976).
Pod ivotnom sredinom podrazumijeva se cjelokupan sistem meuzavisnosti prirodnih i
antropogenih stvari i pojava u kojima protie rad, ivot i odmor ljudi. Pojam "ivotna sredina"
ukljuuje socijalne, prirodne i vjetaki stvorene fizike, hemijske ili bioloke faktore, odnosno
sve ono to direktno ili posredno dejstvuje na ljudski ivot i djelatnosti (Nikitin, 1980).
ivotna sredina je sve to djeluje na organizam tokom trajanja njegovog ivota (Enger et
al.,1989).
Pod pojmom ivotne okoline podrazumijeva se sve ono to okruuje ovjeka: vazduh, tlo,
voda, vegetacija i ivi svijet koji egzistira u tri sredine, meusobno povezane u dinaminu
ravnoteu (ukovi, 1990).
ivotna sredina je kombinacija spoljanjih biolokih i nebiolokih faktora koji utiu na
ivot elije i organizma (Cunningham Saigo, 1990).

25
Kolbasov Oleg Stepanovi: Ekologija-politika-pravo, (str. 9), "Nauka", Moskva, 1976.
26
Ekvilibar, lat. ravnotea.
27
S. Stankovi: Okvir ivota, Glas, Beograd, 1977.
28
M. Jankovi: Savremeni nauno-teorijski aspekt odnosa ovjeka i biosfere, Zbornik radova SANU ovjek i
ivotna sredina u Srbiji, Glas, Beograd, 1977.
29
lat. aggregare pridruiti; gomilanje, udruivanje, sjedinjavanje; agregat skup istovrsnih estica.
 ivotna sredina je okruenje nekog organizma, ukljuujui rastinje, ivotinje i
mikroorganizme sa kojima je u interakcijama (Ricklefs, 1990).
ivotnu sredinu predstavljaju fiziki, hemijski i bioloki faktori koji djeluju na
organizme. ivotna sredina u uem smislu je sve ono to je izvan cjeline organizma (Tarman,
1992).
ivotna sredina organizma ili okvir ivota obuhvata sve ono to okruuje organizam i
neposredno ili posredno djeluje na njegovo stanje, razvie, rast, duinu ivota, razmnoavanje
itd. Pod ivotnom sredinom organizma podrazumijeva se skup raznovrsnih ekolokih faktora
ili odgovarajuih elemenata spoljanje sredine (fizike, hemijske ili bioloke prirode) u
odgovarajuem prostornom okviru, koji neprekidno djeluju na organizme i za koje su vezani
svojim ivotnim potrebama (Savi, Terzija, 2002).30
Na geografskom prostoru bive SFRJ31, u naunoj i nastavnoj literaturi, naroito u
zakonskim i drugim spisima ee je korien termin "ovjekova sredina". Vei broj autora
smatra da je bolje da se koristi sintagma32 ivotna sredina, jer "iako je ovjekov uticaj na
planeti ogroman, nije svaka sredina samo ovjekova. irom prostora planete Zemlje, postoje
razni vidovi ivota i ivih organizama koji nastanjuju svaki prostor, a u svakom prostoru nije
ovjek" (ukanovi, 1996).
Za svaku teritorijalno-politiku zajednicu (integraciju vie drava, dravu, regiju, entitet i dr.) za probleme
ivotne sredine, osim eksperata iz tangirajuih naunih oblasti, bitna je zakonska regulativa. Na geografskom
prostoru bive SFRJ, neke novoformirane drave su se opredijelile za pojedinane zakone , a neke (Srbija i Crna
Gora) za sveobuhvatne zakone koje prati niz pojedinanih pravilnika za zatitu i ostale propise u vezi sprovoenja
odreenih mjera zatite.
U Bosni i Hercegovini je, u okviru "EU PHARE" (projekta"Izrada zakonodavstva u oblasti zatite ivotne
sredine (okolia)") donesen Zakon o zatiti ivotne sredine (Republika Srpska)33, odnosno Zakon o zatiti okolia
(Federacija Bosne i Hercegovine). U ovom zakonu (l.4, alineja 5,) ivotna sredina se definie : "ivotna sredina -
podrazumijeva komponente ivotne sredine, odreene sisteme, procese i strukturu ivotne sredine". Smatramo da
je svaki komentar ovakvoj definiciji nepotreban.
Na kraju ovog odjeljka moemo, ipak, zakljuiti da je u naprijed citiranim definicijama
raznih autora sutina ista: ivotna sredina je sve ono to okruuje ovjeka, odnosno ivo bie
(organizam) sa meusobnim dejstvom. ivi svijet, odnosno organizmi egzistiraju, ili u jednoj,
ili u vie geosfera geografskog omotaa: litosferi, atmosferi i hidrosferi.
U geografski omota (kompleksnu geografsku sferu), osim navedena tri omotaa (lito,
atmo i hidro) ulazi i biosfera koja predstavlja ukupnost ivih organizama i prostire se u tankom
sloju na kontaktu navedenih triju sfera.

2.1.2. Nauka o ivotnoj sredini

Nauka o ivotnoj sredini ("Environmental Science") relativno je nova multidisciplinarna i

generalistika nauka (Cuningham, Saigo, 1990). O predmetu njenog prouavanja ne postoji
opta saglasnost (kao to ne postoji ni terminoloka saglasnost oko naziva ove mlade naune
discipline).

30
Savi, I., Terzija, V., (2002): Ekologija i zatita ivotne sredine za I razred srednjih strunih kola, Zavod za
udbenike i nastavna sredstva, Istono Sarajevo
31
Jugoslavija, koja je do aprila 1992. godine bila subjekt meunarodnog prava kao SFRJ, bila je aktivna u
ostvarivanju meunarodne saradnje u oblasti zatite i unapreivanja ivotne sredine.
32
Sintagma skup od dvije ili vie rijei koje u reenici ine cjelinu za sebe i kao takvi, kao sklop, imaju znaenje u
reenici, a svaki dio ima svoju vrijednost tek u spoju s drugim dijelovima reenice.
33
Slubeni glasnik, broj 53, god.XI, Banjaluka, 24. avgust 2002.
 Kontraverznost oko definisanja nauke o ivotnoj sredini dovodi do toga da se, jo uvijek,
kod nekih autora osporava njeno mjesto u sistemu (prirodnih i drutvenih nauka). Sam
nastanak i razvoj nauke o ivotnoj sredini odraz je sve veeg interesovanja niza naunih
disciplina za probleme ivotne sredine. Stoga nastanak ove multidisciplinarne, odnosno
interdisciplinarne nauke treba sagledati i pratiti u logikoj povezanosti prirodnih, drutvenih i
tehnikih nauka; nauka koje spadaju u krug nauka koje nastoje da rijee probleme u
upravljanju ivotnom sredinom.
Nastanak i razvoj nauke o ivotnoj sredini u uskoj je vezi sa irenjem ideje (misli) da se
34
fizis i ljudsko drutvo (human society) ne mogu izolovano posmatrati. Da bi se ovladalo
problematikom ivotne sredine dolo se, vrlo brzo, do saznanja da nije samo dovoljna, niti
samo potrebna, eksplikativna (objanjavajua) uloga prirodnih nauka; potrebno je da se sa
ovom problematikom, sa istim intenzitetom bave i drutvene i tehnike nauke. Znai, nauka o
ivotnoj sredini je sintezno-kompleksna nauna oblast. Objedinjava dio prirodnih nauka
(geografija, biologija, hemija, fizika i dr.) , drutvenih nauka (ekonomija, pravo, sociologija,
etika i dr.) i tehnikih (primijenjenih) nauka.
Bilo je i ranije pokuaja da naune oblasti koje prouavaju promjene u ivotnoj sredini
budu obuhvaene u okviru jedne zajednike. Taj teret je jedno vrijeme pao na ekologiju (Di
Castri et al.,1981). Takoe, bilo je prijedloga da se naukom o prostoru objedine i sintetizuju
one naune discipline i djelatnosti iji aspekti direktno utiu na promjene u prostoru ivotnoj
sredini, ili planiranjem (demografija kao osnova za planiranje, urbanizam, arhitektura,
graevinarstvo, prostorno planiranje) ili izgraivanjem sredine i njenim korienjem, kao
recimo tehnike nauke (posebno tehnologija, umarstvo, poljoprivreda, organizacija
upravljanja i korienja prostora)35.
Na filozofsko-sociolokom planu takoe je bilo razmiljanja o jednoj objedinjavajuoj
(sinteznoj) nauci, koja bi objedinila drutveni, fiziki (prirodni) i mentalni (umni) pogled na
prostor ivotnu sredinu (Lefebre, 1975).
Kada je u pitanju grad (urbana cjelina), takoe se ukazivalo na potrebu kombinovane
nauke i prakse koja bi mogla da poslui za donoenje strategije o daljem razvoju (Vujovi,
1979).
Jedno od bitnih pitanja, sa jo nedefinisanim odgovorom, je: koja nauka (nauna oblast,
nauna disciplina) predstavlja fundament36 za nauku o ivotnoj sredini? Neki autori
(ukanovi, 1996) smatraju da je to ekologija. M. ukanovi kae da je poznavanje opte
ekologije i ekologije ovjeka (to bi moglo da znai i korienje "primijenjene ekologije")
neophodno za sve struke koje interveniu u ivotnoj sredini.
D. . Markovi (1996) smatra da odnos ovjeka i njegove ivotne sredine nije i ne moe
biti predmet prouavanja samo jedne nauke. Uslijed sve sloenije strukture ljudskog drutva,
odnosa u drutvu i odnosa ovjeka prema prirodi, odnos ovjeka i njegove ivotne sredine
postaje sve sloeniji. Zato, kako se ukazuje, samo skup meusobno povezanih nauka koje
imaju za svoj objekat istraivanja ovjeka, u bilo kom vidu, mogu odgovoriti na postavljena
pitanja odnosa ovjeka prema prirodi i njegovoj ivotnoj i radnoj okolini (Berberovi, 1984).
Ve smo istakli da je geografija mostovna nauka izmeu tzv. prirodnih, drutvenih i
primijenjenih nauka. Shodno tome savremena geografija je, ne samo najpozvanija, ve i
najodgovornija u prouavanju uzrono-posljedinih veza i odnosa izmeu prirode i drutva.

34
gr. fysis priroda.
35
Geddes,P., Cities in Evolution, London, 1949.
36
lat. fundere osnovati; fundament temelj, osnova, baza.
 Kao sistemska i kompleksna nauka, geografija raspolae velikim brojem informacija o
zakonomjernom razvitku prirodne sredine, prirodnim resursima, stepenu i formama njihovog
iskoriavanja.
U novije vrijeme esto se spominje i ekologizacija geografskih znanja. Svako ko je
detanjnije izuavao istoriju geografske ideje zna da je geografija, jo od Strabona,
ekologizovana, kada ekologija pojmovno nije bila ni odreena (definisana). Iako se ekoloki
pristup i ekoloko miljenje sreu jo u djelima antikih mislilaca, antiki Grci nisu koristili taj
termin. Poetna (antika) istraivanja bazirana su na stanitu ojkumeni37 , to je (u sutini)
korijen i rijei ekologija. (P)ostaje neobjanjivo zato urboekolozi, geoekolozi i socijalni
ekolozi ne spominju (ili moda to ne znaju) da su geografi predvidjeli u svojim radovima, jo
prije vie od jednog vijeka, otru konfrotaciju izmeu ovjeka i prirode (prirodne sredine).
To to se danas naziva ekologijom, po rijeima A.G.Isaenka (1986) "jo davno je ulo u
nauku prvenstveno zbog same rijei koja oznaava bioloku disciplinu i u kojoj se, izmeu
ostalog, izuava uticaj prirodne sredine na iva bia. Sadanje iroko poimanje ekologije je
smjesa i prekid naune teorije, politike doktrine38, stihijskih pokreta, diletantskih rasuivanja,
novinskih senzacija, neto neodreeno, ono to se ne uklapa u predstavu nauke... Ovo nikako
ne znai da ekologija nema ta da kae iz oblasti kvaliteta ivotne sredine. Naprotiv, nije se
dovoljno izboriti za univerzalno prepoznatljiv naziv, koliko dati naune postavke iz ove oblasti
ili naprosto produbiti osnovna ekoloka znanja, kako bi se naao ispravan put u prognoziranju
ivotne sredine. Isto tako, ekologijom u naunom smislu ne mogu se baviti oni kojima su
strane osnovne prirodne nauke i koji, u isto vrijeme, nemaju jasnu predstavu o funkcionisanju
geosistema39".

2.1.2.1. Metodi i metodologija istraivanja ivotne sredine

Neki zadaci nauke o ivotnoj sredini

Brojna pitanja vezana za ivotnu sredinu sve vie zaokupljuju nau civilizaciju, dok
nauka o ivotnoj sredini dobija sve znaajnije mjesto u hijerarhiji naunih disciplina..
Ne moe se rei da je ovjek u potpunosti ovladao prirodom, ali sve inervencije u prirodi
podreene su ovjeku. Tamo , gdje ljudi stvaraju odreeni interes, je uvijek dobro za ovjeka,
bez obzira na negativne efekte u odnosu na druga iva bia. Na taj nain se stvorila neravnotea
u prirodi, a njoj je najvie doprinijela politika (u odnosu na zatitu ivotne sredine) pojedinih
zemalja. Naime, veina zemalja usmjerava svoj privredni razvoj ne obazirui se na susjedne i
druge drave. Naveemo samo neke od brojnih primjera u sadanjem svijetu:
prekogranina emisija polutanata putem atmosfere i hidrosfere,
problem "uzvodnog interesa" i "nizvodnog interesa",
transfer zastarjele tehnologije ("prljave tehnologije") ili otrovnih i opasnih otpadnih
materija u druge zemlje,
podizanje vojnih poligona i vojnih baza na teritoriji drugih zemalja.

37
gr. oikos dom, stanite.
38
lat. doctrina 1. nauka, teorija, teza.
39
gr. ge Zemlja, systema sistem, poredak; sistem u kome, u odnosu izmeu elemenata posreduje teritorija (ili
akvatorija). Geosistem je geografska tvorevina koja se sastoji iz cjelovitog mnotva uzajamno povezanih i
uzajamno dejstvujuih komponenata geografske sredine. Geosistemi mogu biti prirodni i antropogeni, a u
stvarnosti se kombinuju do razliitih stepena sloenosti.
 Zbog narasle svijesti o zatiti ivotne sredine (edukacija, mediji, zdravstvena zatita,
zakonodavstvo i dr.) promovisani su brojni zadaci nauke o ivotnoj sredini:
s(a)vjesno vrijednovanje i potovanje prirodnih elemenata i resursa, odnosno
razumijevanje svih faktora i elemenata u perimetru ivotne sredine, i njihova
interaktivnost;
stil, nain ivota, kojim se sprijeava zagaivanje, ruenje, upropaivanje i
degradacija ivotne sredine, odnosno razjanjavanje pojmova, pojava i procesa u
ivotnoj sredini;
detektovanje i otkrivanje uzroka problema u ivotnoj sredini;
pozitivan emocionalan i intelektualan odnos, a ne izrabljivaki, utilitaristiki
(iskoriavajui) odnos prema ivotnoj sredini;
rjeavanje problema prema mogunostima, odnosno osjeanje line odgovornosti za
degradaciju i ruenje ivotne sredine.
Na osnovu obuhvata, ciljeva, sadraja i osnovnih zadataka nauka o ivotnoj sredini je
sintezna nauka, koja koristi informacije i doktrinu drugih nauka. Shodno tome, specifini su
metodi i metodologija istraivanja ivotne sredine.

Metodi i metodologija istraivanja ivotne sredine

Metod40 je odreeni, svrsishodni planski postupak koji se primjenjuje radi postizanja

nekog cilja, radi ostvarivanja nekog zadatka. Pod pojmom metoda se podrazumijeva put, nain,
postupak koji se koristi da bi se saznala istina ili postigao neki cilj. To je nain ne samo za
otkrivanje istine nego i za izlaganje saznanja41. Mnogi autori se slau da se u savremenoj nauci
poklanja velika panja metodologiji istraivanja. Moe se rei da svaka nauka ima ili nastoji da
razvije svoju metodologiju. G. Zajearanovi (1977) kae: "... u svakom sluaju treba priznati
da svaka nauka razvija svoju metodologiju. Kao to ima mnotvo nauka , tako se moe rei da
ima mnotvo naunih metodologija. To su posebne naune metodologije, karakteristine za
prouavanje posebnih podruja stvarnosti". Tako moemo govoriti o metodologiji geografije,
metodologiji biologije, metodologiji fizike, metodologiji sociologije ... ali i o metodologiji
istraivanja ivotne sredine.
Metodi analize i sinteze. Analiza i sinteza, formalno gledano, su suprostavljeni nauno
istraivaki postupci, ali njihova jedinstvenost determinie isti cilj saznanja. Suprotnost se
ogleda u tome to analizom saznajemo dijelove cjeline, a sintezom funkciju cjeline42.
Analiza je metod naunog istraivanja putem rastavljanja nekog predmeta na njegove
najjednostavnije dijelove. Analiza ne odaje cjelinu jedinstva predmeta, nego samo dijelove
(momente) tog jedinstva.
Sinteza je metod prouavanja predmeta u njegovoj cjelini, u jedinstvu i uzajamnoj vezi njegovih
dijelova. Sinteza kao proces miljenja predstavlja kretanje miljenja od dijelova ka cjelini, od

40
gr. methodos - nain istraivanja prirodnih pojava; planski postupak za postizanje nekog cilja na nekom
praktinom ili teoretskom podruju; metodologija nauka o metodama naunog istraivanja; metodologija
geografije ukupnost metoda geografskih istraivanja.
41
O ovome vie vidjeti : ei,B.,Osnovi logike, Nauna knjiga, Beograd,1974.; ei,B.,Opta metodologija,
Nauna knjiga, Beograd, 1974.;Zajearanovi, G., Osnovi metodologije nauka, Nauna knjiga, Beograd, 1977.
42
Analiza i sinteza su suprotni metodski postupci i po kretanju miljenja u njima: pri analizi miljenje se kree od
cjeline ka dijelovima predmeta, a u sintezi se ono kree od dijelova ka cjelini predmeta.
 inilaca ka njihovom jedinstvu i jednosti u odreenom predmetu, od posebnih momenata opteg
ka jednosti opteg.
Vrste analitikih i sintetikih postupaka u ocjeni kvaliteta ivotne sredine. U najznaajnije
analitike postupke ocjene kvaliteta ivotne sredine ubrajau se:
analiza strukture: omoguava prouavanje geokomponenti43 u sklopu ivotne sredine;
prouava raspored, veze i relacije u okviru jedne geokomponente (npr. stijene, voda,
vazduh i dr.) ili u okviru vie geokomponenti;
kauzalna analiza je nauno-istraivaki postupak kojim se definiu uzrono
posljedine relacije i veze izmeu geokomponenti i geokompleksa44 ;
funkcionalna analiza otkriva i utvruje zakonomjerne odnose i veze meu
geokomponentama; genetika analiza pokazuje uzroke pojedinih pojava u ivotnoj
sredini;
komparativna analiza omoguava istraivanje ivotne sredine pomou sistemskih
modela i objektivne stvarnosti.
Osim navedenih analitikih postupaka mogu se koristiti:
kvantitativna analiza,; vrijednostima karakteristinih veliina procesa u ivotnoj sredini
se utvruje distinkcija (razlika) unutar jednog ili vie tipova ivotne sredine;
eksperimentalnom analizom se dolazi do podataka koje posmatranjem ili mjerenjem ne
moemo otkriti.
S obzirom da je ivotna sredina u sutini jedinstvo fizikogeografskih i drutveno
geografskih elemenata i faktora, u okviru geografskih osnova zatite ivotne sredine, sinteza je
jedan od osnovnih nauno istraivakih postupaka. U nauno istraivakom pogledu sinteza
moe biti deskriptivna i eksperimentalna, a po karakteru sloenosti funkcionalna i kauzalna.
Statistiki metod u analizi ivotne sredine. Predmet statistikog istraivanja su masovne pojave,
koje su po svojoj prirodi varijabilne, pa ih teba posmatrati na velikom broju sluajeva i na
osnovu tih posmatranja donijeti zakljuke45. Zbog toga se statistika najee interpretira kao
nauni metod kvantitativnog istraivanja masovnih pojava.
Primjena statistike metodologije omoguava nam, ne samo da uoimo opte
karakteristike varijabilnih pojava, nego i da otkrijemo pravilnosti u tendencijama ovakvih
pojava. Pravilnosti koje uoavamo nazivaju se statistikim zakonitostima ili masovnim
zakonitostima, ne samo zbog velikog broja posmatranja na osnovu kojih se do njih dolazi, ve i
zbog toga to te pravilnosti i vae samo u masi.
Statistika se bitno razlikuje od evidencije. Zadatak evidencije je da po utvrenoj shemi
registruje sve pojedinane sluajeve sa njihovim individualnim svojstvima.
Statistika je po svojoj prirodi induktivni metod. Ona moe polaziti od izvjesnih hipoteza,
ali zakljuke donosi na osnovu iskustva, injenica, dogaaja i statistikih eksperimenata. To je
empirijski (iskustveni) metod i jedan od brojnih prilaza kreiranju novih i potvrivanju postojeih
saznanja, na irokom podruju naunog istraivanja.
Danas nema vie nijedne grane nauke u kojoj se ne bi uspjeno mogao primijeniti
statistiki metod istraivanja.

43
Geokomponente najjednostavniji strukturni dijelovi geografskog omotaa .
44
Geokompleksi su dijelovi geosistema; jedan od osnovnih pojmova geografije, prema kome veliine koje postoje u
geoprostoru stvaraju funkcionalni odnos i pojavljuju se na povrini Zemlje kao realizovani materijalni sistemi.
Ljudsko drutvo sa svojim tehnikim sistemima obrazuje geotehniki sistem: urbani, industrijski, saobraajni.
Tehniki sistemi zajedno sa prirodnim okruenjem predstavljaju geokomplekse.
45
ii,M.,Lovri,M.,Pavii,D., Metodi statistike analize, Ekonomski fakultet, Beograd, 1997.
 Mada se statistika primjenjuje u raznim i specifinim podrujima, ne moe se izdvojiti
posebna teorija ni metodologija primjenljiva samo na jednu naunu granu. Postoji opta
statistika teorija kao osnova statistikih metoda koji su vie ili manje prilagoeni zahtijevima
istraivanja i specifinostima oblasti u kojima se primjenjuje.
Prije nego to se pristupi prouavanju statistikog skupa, treba taj skup definisati:
prostorno, vremenski i pojmovno (stvarno, sutinski).
Prostorno odrediti statistiki skup znai odrediti prostor (teritoriju) na koji se odnose ili
kojem pripadaju statistike jedinice. Vremenski odrediti skup znai odrediti moment ili razdoblje
vremena u kojem e se obuhvatiti sve jedinice koje ulaze u statistiki skup. Pojmovno odreenje
statistikog skupa iziskuje odreivanje osobine koje mora da ima svaka jedinica da bi bila
ukljuena u skup (ei, 1974).
Statistiki metod je tek u XX vijeku postao jedan od glavnih optih naunih metoda.
Mada se danas u svim razvijenijim zemljama statistika obrauje u posebnim institutima,
statistika ipak nije posebna nauka. Statistika se prije moe smatrati za granu primijenjene
matematike. To je, prvenstveno, odreeni opti nauni metod istraivanja.
Mada postoje razni posebno-nauno statistiki metodi, ipak je statistika i opti nauni
metod:
a) po tome to je svim specijalnim statistikim metodima zajedniki izvjesni opti
statistiku metod, i
b) po tome to se statistiki metod primjenjuje na vrlo iroku oblast fiziko hemijskih,
prirodnih i drutvenih pojava, tako da skoro nema ljudske aktivnosti ija se kvantitativna
odreenost ne bi mogla prouavati pomou statistikog metoda.
Nesumnjivo je da sr statistikog metoda ini saznanje kvantitativne odreenosti
masovnih pojava. Zato se statistika moe definisati kao skupljanje, predstavljanje, analiziranje i
tumaenje numerikih data46 ( Croxton, 1959).
Precizniju definiciju statistikog metoda daju teoretiari sa naih geografskih prostora S.
Obradovi i M. Seni47 koji tvrde: Re statistika ima dva osnovna znaenja; s jedne strane pod
statistikom se razume metoda kvantitativnog istraivanja masovnih pojava, a s druge strane
rezultat takvog istraivanja (materijalna statistika).
Statistiki metod je veoma sloen.On je vaan komplementarni metod za niz metoda kod
istraivanja ivotne sredine. Ovaj metod ukljuuje kvantitativno istraivanje masovnih (mnotva)
pojava, ali su mogue i kvalitativne ocjene. Tanost ovog metoda ogleda se u primjeni
matematikih obrazaca u istraivanju pojava, procesa i problema vezanih za ivotnu sredinu.
Statistiko istraivanje ivotne sredine provodi se u nekoliko faza i postupaka i
koherentno je (meusobno povezano) statistikim metodima istraivanja masovnih pojava, koji
se mogu podijeliti u dvije osnovne grupe. Jedna obuhvata metode prikupljanja, sreivanja i
prikazivanja podataka i metode odreivanja parametara skupova (deskriptivna statistika). Drugu
grupu sainjavaju metodi statistike analize. Statistiki metod vezuje se za prostor, a statistika
analiza za vrijeme48.
Kada su u pitanju metodi prikupljanja podataka, odluujemo se za onaj metod
posmatranja (prikupljanja podataka) koji e najefikasnije da obezbijedi traene rezultate.

46
lat. data prerano odreeno; podaci, utvrene injenice, pojedinosti.
47
S. Obradovi, M. Seni, Osnovi statistike analize, 1959
48
Npr. vodotoke moemo prouavati i definisati u okviru slivova ili drugih prostornih cjelina; analiza tipova
vodotoka (stalni, periodini, povremeni) je periodizacija vremena.
 Za svako statistiko istraivanje (statistiku akciju) ivotne sredine potebno je izabrati
najefikasniji metod posmatranja.
Prema vremenu prikupljanja podataka statistiko istraivanje moe biti neprekidno,
periodino i po potrebi, mada je pristup mogu i preko momentnih i intervalnih serija49.
U neprekidno (kontinuirano) prikupljanje podataka, uz pomo savremenog
instrumentarija ili okularno, spada mjerenje i registrovanje klimatskih i meteo elemenata,
vodostaja i proticaja hidrolokih objekata, vrijednosti emisije polutanata u geosferi i sl.
Periodino (intervalno) prikupljanje podataka odvija se vremenski ili u potrebnom
vremenskom periodu (snjeni pokriva, pojava leda, pojava pojaane aerozagaenosti i sl.).
Uzimanje podataka po potrebi (momentno) praktikuje se u oblasti ivotne sredine u
ekscesnim sluajevima (havarije) ili kada se takve situacije mogu predvidjeti (zagaenost
vazduha u zimskim mjesecima, poplavni talas u rijenim koritima, nekontrolisana sjea ume i
dr.).
Klasifikacija kao metod u istraivanju ivotne sredine. Pod klasifikacijom50 se podrazumijeva
rasporeivanje predmeta, pojava i pojmova po klasama, odjelima, razredima s obzirom na
njihove opte odlike (odnos prema radu, vrsti, obliku i dr.). Klasifikacija je takoe vrsta
geografske sistematizacije, grupisanje geografskih objekata po ukupnostima (klasama) koje se
meusobno razlikuju prvenstveno kvantitativnim obiljejima, a kvalitativne razlike uoene pri
tome meu susjednim klasama odraavaju, po pravilu, dinamiku razvoja ili njihov hijerarhijski
poredak.
Klasifikacija se, u ivotnoj sredini, moe primjenjivati u svrhu realizacije niza ciljeva.
"Elemente ivotne sredine moemo klasifikovati s obzirom na njihov prostorni razmjetaj i na
njihova obiljeja. Tako na primjer, klimu u moemo klasificirati po prostornom razmjetaju na
tropsku, suptropsku, umjerenu itd., ili po termikim svojstvima na toplu, umjerenu i hladnu, a po
vlanosti na aridnu, humidnu i prelaznu".
Kada se elementi ivotne sredine klasifikuju po vertikali, takav postupak nazivamo
taksonomija51. Za taksonomiju, koja u sutini predstavlja viestepenu klasifikaciju, bitno je
taksativno nabrajanje, poimenino nabrajanje svih sluajeva koji se odnose na kvantitativne i
kvalitativne pokazatelje (parametre).
Teledetekcioni metodi u istraivanju ivotne sredine52. Daljinska ili teledikciona (teletekciona)
istraivanja geografskog prostora, samim tim i ivotne sredine imaju sve veu primjenu za
praenje obimnih informacija. Ve su konstruisani brojni aparati i instrumenti koji su u funkciji
daljinskog osmatranja. Osim radara, koji su nali iroku primjenu u istraivanju geolokih odlika
litosfere, zatim u hidrolokim i geomorfolokim istraivanjima ivotne sredine, sve veu
primjenu ima aerofotografija. Do pojave satelita snimanje topografske povrine (teritorij,
akvatorij) vreno je iz aviona, i, rjee, balona.
Sateliti53 su omoguili snimanje velikih geografskih prostora iz znatno veih visina nego
to je to bilo mogue avionima. Takva sistematska daljinska istraivanja znaajno pomau
razumijevanju globalnih i lokalnih procesa i pojava ivotne sredine.

49
Opirnije o ovome vidjeti: M.ii et al., Metodi statistike analize, Beograd, 1997.
50
lat. classis razred, grupa... + fikacija (lat.facio initi, raditi) rad, injenje, stvaranje, nastajanje.
51
gr. taxis-red, raspored + nomos-zakon; nauka o osnovama reda, rasporeivanje, sistematizacija u nekoj struci,
sistematika.
52
gr. telu, tele-u daljini, daleko + lat.detectio- otkrivanje,pronalaenje, iznalaenje.
53
Opirnije vidjeti: Marinko Olui, Snimanje i istraivanje Zemlje iz svemira sateliti, senzori, primjena HAZU i
GEOSAT, Zagreb, 2001.
 Satelitska daljinska istraivanja omoguuju monitoring nae planete u irokom rasponu
pojava, dopunjujui konvencionalne "in situ"54 tehnike prikupljanja podataka. Visoka rezolucija
satelitskih snimaka i preciznost mjernih podataka, uz adekvatnu kompjutersku interpretaciju,
doprinose da kosmike tehnologije imaju sve veu primjenu u nauci. S obzirom da satelitski
snimci sadre iuzetno veliki broj informacija nastaje problem kako na snimcima prepoznati i
izdvojiti one koji nas interesuju.
Kao jedan od naina globalnog prouavanja stanja i promjena svih medija ivotne sredine
na Zemlji , satelitska detekcija pomou razliitih mjerenja i snimanja registruje gotovo sve
promjene u prirodi (ivotnoj sredini). Te promjene obuhvataju, izmeu ostalog, zagaenost
atmosfere i hidrosfere, tete nastale prirodnim i antropogenim uzrocima, globalno otopljavanje,
devastaciju ivotne sredine i dr. Na temelju prikupljenih informacija, sve savrenijih generacija
senzora, mogue je registrovati i reagovati na aktuelne ekscese u geosferama, ali i prognozirati
neke prirodne katastrofe.
"Postoji veliki broj satelita, opremljenim razliitim senzorima, koji prikupljaju vane
podatke o onome ta se dogaa na Zemlji. Podaci koji se na taj nain dobiju imaju razliite
vrijednosti (radiometrijske i prostorne), od onih istovremeno snimljenih u razliitim intervalima
elektromagnetnog spektra, do snimaka dobijenih mikrovalnom tehnikom (radarski postupak),
kao i snimanja prostorne rezolucije55 reda veliine 1.000 m pa sve do jednog metra. Pri tome ne
treba zanemariti ni ispitivanja koja se tek planiraju, ili se ve provode iz svemirskih stanica, koja
e se obavljati kontinuirano najsavremenijim instrumentima (monitoring, mjerenja, snimanja
cjelokupne Zemljine povrine). Meunarodne organizacije kao to je UNESCO , rade na
upozoravanju svjetske javnosti o prijeteem globalnom zagaenju okolia (ivotne sredine, op.a.)
i potrebi preduzimanja neophodnih mjera zatite. Njihovo geslo "Man and the Biosphere Long
Term Ecological Research56" ima za cilj okupiti strunjake iz razliitih zemalja, te ih aktivno
ukljuiti u zatitu globalne ivotne sredine" (Olui, 1993).
Metod neposrednog posmatranja ivotne sredine. Geografi ve odavno istiu da je posmatranje
najstariji metod saznavanja geografske stvarnosti. Pri posmatranju odreenih objekata i pojava u
isto vrijeme vri se veoma aktivan misaoni proces uoptavanja i povezivanja elemenata i procesa
koji ine odreen objekt ili pojavu posmatranja.
Pod geografskim posmatranjem podrazumjevamo neposredno posmatranje geografskih
objekata, pojava i procesa u geografskoj (ivotnoj) sredini. Sa psiholokog stanovita
posmatranje je namjerno, plansko percepiranje, prouavanje, istraivanje objekata ili procesa.
Posmatranje kao nauno-istraivaki metod ima ogromnu vrijednost.
Neposredno posmatranje pojava i procesa u ivotnoj sredini je (takav) nauno
istraivaki metod u kome nije dozvoljeno uestvovanje posmatraa u objektu istraivanja.
Posmatranja mogu biti jednokratna (momentna), kada se istrauju svojstva nekog
elementa u odreenom momentu, i dugotrajna, kada se na odreenim stacionarima prati
dinamika neke pojave kontinuirano (npr. produkcija nanosa u rijenom koritu).
Pri izvoenju terenskog istraivakog posmatranja neophodno je uoiti pojedine veze
meu geokomponentama i odnose u procesima date sredine. Pored toga, potrebno je utvrditi
kauzalnost i hijerarhiju odnosa i veza procesa u datoj sredini.

54
lat. in- u + situs- poloaj; na mjestu .
55
Resolvirati (lat.resolvere opet odrijeiti): svesti, rastvoriti, razdvojiti; stepen do kojeg neki mjerni instrument
(ureaj) ili analiza mogu odvajati (razdvajati) materiju, svojstva, dogaaje, susjedne dijelove
56
U prevodu : ovjek u biosferi Dugorono ekoloko istraivanje .
Metod eksperimenta u istraivanju ivotne sredine.Eksperimentalni57 metod je nauno
istraivaki metod u geografiji, koji se sastoji u ispitivanju geografskih objekata, pojava i
procesa u kontrolisanim prirodnim ili laboratorijskim uslovima (npr. simuliranje geneze
izvjesnih oblika reljefa).
Geografske eksperimente vrimo ako zakonomjerne prirodne procese i pojave vjetaki
izazivamo, stvaramo, da bismo ih bolje, temeljitije mogli posmatrati.
Prema mjestu izvoenja istraivaki eksperimenti mogu biti terenski, laboratorijski ili
kompleksni, a prema nainu primjene mogu biti eksperimenti (radi) utvrivanja pravila i
zakonitosti, i dokazni eksperimenti.
Pod terenskim eksperimentom se podrazumijeva eksperiment u prirodnim uslovima u
kojem je predmet eksperimenta odreeni segment (proces, pojava, objekt) ivotne sredine u
odreenom vremenskom periodu (npr. prouavanje uticaja zemljita sa humusnim pokrivaem i
zemljita bez humusnog pokrivaa na reim oticanja vode i produkciju nanosa).
Laboratorijski eksperiment se izvodi u vjetaki stvorenim uslovima (npr. intenzitet,
obim i brzina polutanata).
Kombinovani ili kompleksni eksperimenti se preduzimaju na ukupne osobine ivotne
sredine, a mogu se vriti bez preciznih mjerenja (npr. izgradnja autoputa i promjene ivotne
sredine na bazi procjene uticaja na ivotnu sredinu: buka, vibracije, zagaenje vazduha,
zagaenje voda, zagaenje i degradacija zemljita, vizuelno zagaenje, mikroklima, potronja
energije i resursa, saobraajni udesi, rizik od akcidenata (nesreni sluajevi), analiza
nepouzdanosti i dr.).
Valorizacija ivotne sredine. Valorizacija58 ivotne sredine ima izuzetan znaaj kod utvrivanja
strategije za odrivi razvoj odreenog geografskog prostora. Osim toga, valorizacija obuhvata
(Tabela 1) i kvantitativno kvalitativne odlike osnovnih faktora ivotne sredine, a mogu se
valorizovati prirodni resursi, geodiverzitet i biodiverzitet odreenog prostora (podruja, teritorije,
regije). Vrijednovanje ivotne sredine spada i u domen rostornog planiranja.
ivotna sredina je sloena nauna oblast (kompleksna pojava) koju nauno ne moe da
pokrije nijedna nauka pojedinano59. Uticaj faktora ivotne sredine, kada je u pitanju prostorno,
regionalno i urbano planiranje se sprovodi na makro, mezo i mikro nivou. Za geografski prostor
evidentne su odreene razlike, pa je u cilju valorizacije (ponekad) potrebno izvriti njegovu
podjelu na odgovarajue cjeline.

57
lat. experimentum nauno postavljen ogled, posmatranje pojave koja se ispituje pod tano utvrenim uslovima
koji dozvoljavaju da se prati tok neke pojave i da se ona svaki put uz ponavljanje tih uslova ponovo izazove.
58
lat. valere valjati, vrijediti; odreivanje vrijednosti, procjena, procjenjivanje.
59
O ovome opirnije vidjeti: Dr Milutin A. Ljeevi, dr Dejan Filipovi, Ekoloki aspekti prostornog planiranja,
PROSTOR, list prostornih planera i studenata prostornog planiranja, broj 10, str. 46-55, Geografski fakultet
Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2002.
 Tabela 1. Znaaj nekih ekolokih faktora na razliitim nivoima prostornog planiranja
(brojevi oznaavaju kategorije: 1 najznaajnije; 4 najmanje znaajno)

Nivoi planiranja Regija i Optina Naselje Dijelovi Projektovanje

Osnovni prirodni faktori drava (grad) naselja
klimatski temperature 4 3 3 3 2
padavine 2 2 3 3 4
vjetrovi 3 3 2 1 1
insolacija 4 4 3 1 1
zemljini geoloka podloga 4 3 2 1 1
reljef 1 2 1 1 1
zemljite 3 1 2 3 4
intenzitet erozije 3 2 3 4 -
vegetaci poumljenost 1 1 2 3 4
jski gustina vegetacije 3 2 3 4 -
gust. rije. mree 1 2 3 4 -
vodni vodene povrine 1 2 2 3 -
podzemne vode 3 2 2 2 1
movarnost 4 3 2 1 1

(Izvor: PROSTOR, broj 10, str. 46 55)

Regionalizacija geografskog prostora i valorizacija ivotne sredine. Regionalna problematika60

ima viestruko znaenje: politiko, ekonomsko, drutveno i ekoloko. Danas je poraslo saznanje
o negativnim posljedicama dosadanjeg stihijskog rada u pogledu regionalne problematike.
Samim tim, porasla je svijest i o regionalnom planiranju (i u okviru ivotne sredine).
Regionalno prostorno planiranje je plansko usmjeravanje razvitka pojedinih oblasti radi
to racionalnijeg iskoriavanja prirodnih bogatstava i usklaivanja razliitih vidova ljudske
djelatnosti. Regionalno prostorno planiranje postaje instrument kojim se u planiranju razvoja
slue mnoge zemlje.
Kada je u pitanju regionalno prostorno planiranje prioritet se daje prirodnim faktorima,
kod djelatnosti i funkcija koje su u direktnoj meuzavisnosti s njima (npr. planiranje
poljoprivredne proizvodnje rejonizacija poljoprivrede). Takoe, mnoge druge funkcije, kao na
primjer: industrijski razvoj, izgradnja stambenih i drugih objekata, razvoj i funkcionisanje
infrastrukture, rekreacija i sl. moraju uzimati u obzir faktore ivotne sredine i prirodne
mogunosti planskog prostora.
Funkcionalne veze razliitih prostornih cjelina vre geografi, ekonomisti, sociolozi
(danas to pokuavaju i politiari) i dr. Na bazi funkcionalnih veza izdvajaju se nodalno
funkcionalne regije, a rjei je naziv regije uticajnih sfera. Nodalno funkcionalne regije se
izdvajaju na osnovu proizvodnje (to bitno determinie stepen optereenja ivotne sredine), ali
nije neuobiajena praksa da jedan od kriterija bude i potronja (to takoe anticipira odnos prema
ivotnoj sredini). Ove regije se mogu zvati i integralne regije prostorni okviri za drutvenu
regionalizaciju prostora.

60
lat. regio kraj, predio, podruje, okolina, zemlja, pokrajina, oblast, okrug, okruje, dio, mjesto, strana (tijela);
regija je podruje (manje ili vie ogranieno) koje predstavlja privrednu cjelinu sa specifinim prirodnim,
saobraajnim, istorijskim i drugim odlikama .
 Nodalno funkcionalne regije se ne poklapaju sa homogenim regijama, jer se jedna
nodalno funkcionalna regija moe nalaziti u dvije homogene regije (prostorno zahvatanje).
Kod prostornih planera61, pod regijom se podrazumijeva dio Zemljine povrine koji ima
svoje sopstvene geografske karakteristike od prirodnih do antropogenih. U metodolokom
smislu regije determiniemo kao geokompleks62 jasnih granica , utvrdivog stanja geosistema,
njegovih elemenata i komponenti. Regije su u narodu jasno izdiferencirane (Ljeevi, 2002). One
imaju svoje ime, esto i individualne etnike karakteristike. Svaka od njih po pravilu ima glavno
mjesto (nodalno-funkcionalni centar) , koje se najee poklapa sa optinskim centrom.
Kompleksna analiza principa regionalizacije i uslova vezanih za ivotnu sredinu na
regionalnom nivou pokazala je da najvei (najznaajniji) uticaj na planiranje prostora ima:
tip naselja u prostorima gdje se razvijaju (ili e se razvijati) nove djelatnosti; izgradnja
novih privrednih kapaciteta (poljoprivreda, industrija, saobraaj i dr.);
izgradnja (lokacija) rekreacionih zona svih vidova odmora.
Kod principa regionalizacije mogu je slijedei pristup, ali se elementi principi, u svakom
sluaju, razliito valorizuju kada je u pitanju zatita ivotne sredine:
1. Administrativno tehniki pristup
Administrativni princip
Tehniki princip
2. Geografski princip
Princip homogenosti prirodnih uslova
Fizionomski princip
3. Ekonomski principi
Ekoloki ili potencijalni
Princip homogenosti ekonomske strukture
Ekonomski razvojni princip
Princip proizvodno teritorijalnih kompleksa
Nodalno funkcionalni princip

Administrativno tehniki princip regionalizacije je najmanje geografski, a nalazi

primjenu u regionalnoj planerskoj praksi. Tehniki princip je rairen kod tehniara, gdje se na
nekom prostoru u duem vremenskom periodu vre tehniki radovi, a oni su izuzetno bitni kod
zatite ivotne sredine (hidroelektrana, melioracioi radovi i sl.).
Geografski princip regionalizacije je lansiran u krugovima geografa. Princip homogenosti
prirodnih uslova predstavlja izdvajanje prostornih cjelina prema dominantnim elementima.
Fizionomski princip temalji se na izdvajanju prema geografskom izgledu odreenog prostora. Za
ovaj princip moemo rei da je kompleksni princip, pa i najvie geografski. Oslanja se na
elemente transformisane prirodne osnove (prirodna osnova plus uticaj drutvenih faktora) i zbog
toga je veoma bitan u prouavanju i zatiti ivotne sredine.
Ekonomski principi regionalizacije su pogodni za izdvajanje regija koje su stvarno
izdvojene kao ekonomske ili kao regije planskog razvitka.

61
M. Ljeevi, D. Filipovi, cit. rad, str. 46-55.
62
Termin geokompleks nema precizno taksonomsko znaenje.
2.1.3. Prirodna i geografska sredina

O pojmu sredine u nauci ne postoji saglasnost. Posebno saglasnosti nema kada taj pojam
treba da oznaava ekoloku, prirodnu, geografsku i ivotnu sredinu, ali i ovjekovu sredinu. U
tim neslaganjima (osim terminologije, npr. sredina-okoli-okolina) najee se postavlja pitanje
da li postoji razlika izmeu sredine i prostora. Veina autora koji se bave ovim pitanjem, slau se
da ne postoji saglasnost ni u definisanju prostora. "Tako se termini "prostor", "prostorno
planiranje", "prostorni plan" (pa i nauka o prostoru) esto upotrebljavaju ali nisu potpuno
definisani i pod tim pojmovima se mogu podrazumevati (i podrazumevaju se ) razliiti sadraji"
(D.. Markovi, 1996). Pored toga iz osnovnog termina "prostor" izveden je itav niz drugih
termina ("geoprostor", "geografski prostor"). To ukazuje da se pri upotrebi rijei prostor
prevashodno misli na prostor na topografskoj povrini koji je naseljen, ili moe biti naseljen
ivim biima i ljudima. No, ovakvo odreenje i korienje pojma (i termina) prostor zahtijeva da
se on shvati u geografsko ekolokom smislu. A i kada se pojam "prostor shvati u ovom smislu,
onda se podrazumeva ivotna sredina organizama koja ukljuuje i pojam ovekove (ivotne)
sredine". U stvari, prostor se ekoloki prvenstveno shvata kao ivotna sredina i pri tome se misli
na ivotnu sredinu (ili spoljanju sredinu ivih bia) koja ukljuuje i ovjekovu okolinu.63
Sredina se razliito definie. Tako se sredina odreuje kao ukupnost uticaja koji
modifikuju i odreuju razvoj ivota ili kao agregat postojeih stvari, uslova i uticaja. Meutim,
pojmovno odreivanje sredine esto se shvata tradicionalno i pasivno, pa se tako trai
savremeniji pristup odreivanju pojma sredine koji bi izrazio ukupnost uslova i uticaja u jednom
okruenju, tako i njihovu razvijenost.64 U nastojanju da se formulie jedno prihvatljivo odreenje
sredine smatramo da se sredina moe definisati "kao sveukupnost meusobno povezanih uslova i
uticaja prisutnih u nekom okruenju. Iz ove definicije sredine proizlazi da su njeni osnovni
elementi: okruenje, uslovi i uticaji; meusobna povezanost uslova i uticaja; promjenljivost
uslova i uticaja i promjene u datom okruenju koje nastaju kao posljedica povezanosti uslova i
uticaja. U stvari, sredina nije prostorno statina struktura, kako se s pravom ukazuje, ve prostor
interaktivno dinamian nastao integracijom ive i neive materije i prirode".65
Prirodna sredina predstavlja ukupnost abiotikih i biotikih faktora, prirodnih ili
izmijenjenih djelatnou ovjeka (ljudskog drutva), koji vre uticaj na ovjeka i druge
organizme. Abiotiki faktori su faktori sredine uslovljeni uticajem neive prirode (klima, reljef i
dr.), a biotiki faktori su faktori sredine uslovljeni uticajem njenih ivih komponenata. Prirodna
sredina se razlikuje od drugih komponenti geografske sredine svojstvom samoodravanja i
samoregulacije66 bez korektivnog uticaja (intervencije) ovjeka.

63
M.M. Jankovi, Ekoloki pristup problemu geografsko-ekolokog planiranja i ureivanja u SR Srbiji, Glasnik
Instituta za botaniku i botanike bate u Beogradu, Tom VIII, 1973, str. 1-4.
64
P. Meadows, The Contemporary Rdiscovery of the Environment. Man and his Environment, Preceding of the
Fourth International Confernce and Society, Beograd, 1971, str. 23-24.
65
Dr Mara ukanovi, Ekoloki izazov, ELIT, Beograd, 1991, str. 16.
66
Zahvaljujui samoregulaciji, mnogi procesi u geografskom omotau odravaju se i funkcioniu na ustaljenom
nivou, pa se time eliminiu veoma otra kolebanja (amplitude), npr. salinitet Svjetskog mora, koliina kiseonika i
dr.
 U bliskoj prolosti, ali i danas, pod prirodnom sredinom (u bukvalnom znaenju) su se
podrazumijevali nenastanjeni dijelovi Zemlje,67 odnosno oni dijelovi nae planete gdje nije bilo
intervencije ovjeka.68 Potujui do kraja evolutivni princip,69 s pravom se moe rei da je
ovjek ( u ivotnoj sredini) samo jedan u nizu prirodnih (kohezionih ) elemenata. No, uticaj
ovjeka (antropogeni uticaj) u okviru geografskog omotaa toliko je evidentan, da se, s pravom
postavlja pitanje: da li danas egzistira prirodna sredina (anekumena) u pravom znaenju tog
termina?
Malobrojni su prostori nae planete iji je sadanji izgled iskljuivo rezultat prirodnog
razvoja. Mnogo je vie prostora na Zemlji iji je izgled izmijenjen djelovanjem ljudi. Isto tako,
djelovanje ovjeka na prirodu ne moe se, samo, ograniiti na mikro i mezo geografski prostor
(lokalno-regionalni okvir uticaja) jer cirkulacija geografskih procesa i pojava (geografski kruni
tokovi) obuhvata cijeli geografski omota.
Svojim aktivnostima ovjek je znaajno poremetio odvijanje mnogih prirodnih procesa i
praktino ozbiljno ugrozio elemente prirodne sredine. Najkrae ovjek je ugrozio samog sebe.
Eksperti se slau da narueni pravilan odnos izmeu elemenata prirodne sredine nije mogue
ponovo uspostaviti, ali i vjeruju u to da se negativni procesi, po ovjeka i ivi svijet, mogu i
trebaju kontrolisati.
S obzirom na sve evidentnije promjene prirodne sredine, izazvane uticajima ovjeka
(antropogeno djelovanje), iji se efekti po zakonima cjelovitosti i jedinstvenosti (integralnosti)
prenose bez ikakvih prepreka na sve dijelove nae planete, opravdano se moe postaviti pitanje:
da li u treem milenijumu postoji prirodna sredina u pravom znaenju tog pojma?
"U sutini mi smo itekako vezani za prirodu i ostajemo samo jedan njen dio iji je
opstanak mogu jedino ukoliko, za nas, znaajni parametri prirode zadre svoju prirodnu
vrijednost".
Postavlja se pitanje moe li ovjek (ili bilo koje drugo ivo bie) fiziki izai iz svoje
ivotne sredine; moe li u vjetakim sredinama koje je stvorio (vasionske stanice, vasionski
brodovi, podmornice ) da se odvoji od svoje prirodne (fizioloke) vezanosti za geokomponente
kao to su vazduh i voda. ovjek je, dakle, u uslovima dugotrajnog boravka u vasioni ili
okeanskim dubinama prisiljen da svoju prirodnu sredinu nosi sa sobom u vidu raznih tehniko
tehnolokih pomagala.
Geografska sredina. Savremena geografija u posljednja dva vijeka postepeno prelazi od
opisne nauke (zemljo(o)pisa) ka naunoj geografiji i konstruktivnoj geografiji koja rjeava
probleme primijenjenog (praktinog) znaaja. Savremena geografija je sistem geografskih nauka,
a predmet izuavanja (takve) geografije moemo definisati kao geografsku sredinu ili ekumenu.
Geografska sredina je dio zemaljske prirode izmijenjen ljudskom djelatnou i intenzivno
proet materijalnim rezultatima ljudskog rada; "...jedinstveni dijalektiki70 kompleks prirode i
drutva, iji su elementi uzajamno povezani i uslovljeni" (Mastilo, 2001).
Geografska sredina se sastoji od tri razliite vrste elemenata prirodnih (neorganska i
organska priroda), drutvenih (stanovnitvo, privreda) i antropogenih (objekti koje je ovjek
svojim radom izgradio, npr. naselja, infrastruktura).
67
Ekumena (gr. oikumene) naseljeni dio Zemlje; anekumena (gr. a-,an-, ne-, oikumene nastanjena zemlja)
oblasti i predjeli na Zemlji na kojima se ljudi ne mogu stalno nastanjivati (npr. pustinje, movare itd.).
68
Intervencija ovjeka podrazumijeva izgradnju objekta (objekata), bez obzira na namjenu, na topografskoj povrini
i stalno prisustvo ovjeka na tom geografskom prostoru.
69
Evolucija: razvoj savrenijeg i komplikovanijeg iz nieg, nesavrenijeg i jednostavnijeg.
70
Dijalektika (gr. dialegomai razgovaram); filozofski: nauka o kretanju miljenja kroz protivrjenosti;
dijalektiki metod metod saznanja koji prirodne pojave razmatra u stalnom kretanju i mijenjanju.
 Geografska sredina je zapravo dio geosfere (atmo, hidro, lito) koji je ovjek osvojio u
odreenom stepenu. Ona se prostorno podudara sa pojmom ekumene.
U mnogim dosadanjim geografskim radovima i geografskim studijama pod prirodnom
sredinom se podrazumijevala anekumena, a za geografsku sredinu esto se koristi termin
ekumena. Ve smo istakli da naseljeni dio povrine Zemlje nazivamo ekumena, a nenaseljeni
anekumena. No, postoji i prelazna zona izmeu ekumene i anekumene koja se naziva
subekumena. U subekumeni i anekumeni ima stalno i povremeno naseljenog prostora. To su
ekumenske oaze ili ekumenske enklave.
Znaajan obim antropogenih negativnih pojava (iji je rezultat emisija zagaivaa u
geosfere) posredno se prenosi (stalno kruenje materije i energije u prirodi) i izvan ekumene,
odnosno i anekumena je izloena dejstvu raznih zagaivaa. Ako prihvatimo da problem
ugroavanja ivotne sredine ima globalno znaenje (odnosi se na cijelu nau planetu bez obzira
na naseljenost), tada moemo postaviti jo jedno pitanje: da li, sa stanovita zatite ivotne
sredine, postoje vanekumenski prostori nae planete?
Ako prihvatimo odreeni, pojednostavljeni pristup da je geografska sredina, zapravo, dio
prirodne sredine proet rezultatima ljudskog rada, tada moemo postaviti pitanje: gdje, kada i
kako poinje neposredna veza prirodnih i drutvenih procesa? Smatramo da ta veza poinje
pojavom i razvojem naselja i pojavom proizvodnje.
Materijalni dokazi o postojanju ljudskih naselja seu u paleolit sklonita u prirodi,
najee u peinama. Prvo stalno naselje se poinje razvijati u neolitu (oko 9000 g.p.n.e.), kada
ovjek postepeno prestaje biti iskljuivo sakuplja hrane i lovac. Kada je poelo proizvoditi
hranu koju moe koristiti u duem periodu, stanovnitvo se (vie) nije moralo seliti.
Najznaajniji impuls razvoju gradskih naselja na Zemlji dala je industrijska revolucija
koja je zapoela u drugoj polovini XVIII vijeka. Istovremeno sa razvojem gradova javlja se i
proces urbanizacije. Pod njim podrazumijevamo procese brojanog, demografskog,
funkcionalnog i fizionomskog razvoja gradova, na jednoj strani, a na drugoj proces irenja
gradskog naina ivota ili urbanosti izvan gradskih granica. Tamo gdje taj proces nije iao u
skladu sa propisanim normama i standardima razvoja, negativne posljedice urbanizacije su
brojne: problemi vezani za prenaseljenost, saobraajna zaguenost, deponovanje smea,
(dis)lokacija "prljavih industrija", vodosnabdijevanje stanovnitva i privrede, jednom rjeju
zagaenost ivotne sredine u veini gradova svijeta poprima alarmantne razmjere. Tu je jo
prisutna neplanska, bespravna i spontana gradnja stambenih i privrednih objekata, uz prisustvo
brojnih socijalnih i ekonomskih problema i konflikata i sl.
Postanak i razvoj prvih gradskih naselja vezan je za period pojave vika proizvoda i
potrebe za njihovom razmjenom, odnosno sa razvojem privrede71. Proizvodnja je proces
stvaranja neophodnih dobara. Pri proizvodnom procesu se prirodni i privredni resursi pretvaraju
u upotrebljiva dobra. Eksploatacijom ruda, sjeom uma, pregraivanjem rijeka i dr. geografska
sredina je postala predmetom eksploatacije prirodnih resursa od strane ljudskog drutva.
"Stepen iskorienosti prirodnih resursa najee je upravo proporcionalan nivou
kvaliteta geografske sredine. Uzajamno dejstvo antropogenih i prirodnih procesa, u ijem se
okruenju odvija ivot, u osnovi predstavlja geografsku sredinu.

71
Pod pojmom privrede podrazumijevamo sveukupnu ljudsku djelatnost koja obuhvata proizvodnju, raspodjelu,
razmjenu i potronju materijalnih dobara neophodnih za ivot ovjeka.
 Zbog toga se esto u sistemu geografskih nauka, a posebno kada je rije o kvalitetu
ivotne sredine, upotrebljava termin geografska sredina. Ona vjerno odraava kompleks pojava i
procesa koji su nastali u uzajamnosti drutva i prirode" .
Naziv geografska sredina prikladniji je u odnosu na termin ivotna sredina iz razloga to
geografska sredina kompleksno odraava stanje interakcije ovjeka i njegovog prirodnog
okruenja. Meutim, termin geografska sredina neki dovoljno ne shvataju a drugi namjerno ne
upotrebljavaju jer po njima on predominantno naglaava geografsku nauku. U geoekolokim
razmatranjima geografske sredine se ravnopravno upotrebljava sa terminom geosistem i odnosi
se na prirodnu i ivotnu sredinu koja je u manjoj ili veoj mjeri izmijenjena ljudskim
aktivnostima.
Moemo zakljuiti da termin geografska sredina kompleksno odraava meuzavisnost
(stanje interakcije) ovjeka i njegovog prirodnog okruenja.

2.1.4. Ekologija i zatita ivotne sredine

Ekologija72 je relativno mlada nauna disciplina i uglavnom se definie kao nauka koja
prouava odnose ivih bia prema neivoj i ivoj prirodi. Bez obzira na prilino jasno
determinisan predmet izuavanja ekologije uzajamni odnosi ivih bia, kao i odnosi ivih bia i
okolne neive sredine jo uvijek ne postoji jedinstvena opteprihvaena definicija ove naune
oblasti. Isto tako, neselektivnim pristupom, od strane pojedinih autora, u definisanju ciljeva i
zadataka ekologija je od bioloke discipline, minoriziranjem znaaja kompleksnog
multidisciplinarnog sistema ivotne sredine, promovisana u posljednje vrijeme kao "nauka o
ivotnoj sredini" (Savi, Terzija, 2002). Podsjetimo se da je A.G. Isaenko (1986) rekao:
Sadanje iroko poimanje ekologije je smjesa i prekid naune teorije, politike doktrine,
stihijskih pokreta, diletantskih rasuivanja, novinskih senzacija, neto neodreeno, ono to se ne
uklapa u predstavu nauke...73
I povran uvid u naunu, strunu i nastavnu literaturu pokazuje niz razliitih
terminoloko pojmovnih pristupa u definiciji ekologije. S obzirom da ova nauka ima veliki
znaaj u multidisciplinarnom i interdisciplinarnom pristupu izuavanja ivotne sredine,
pokuaemo izvriti selekciju najreprezentativnijih definicija koje su prisutne u dostupnoj
literaturi. Treba jo jednom naglasiti da je ekologija danas priznata nauka, ali evidentno je da
nema jedinstvenu oteprihvaenu definiciju predmeta prouavanja.
Analiza brojnih definicija ekologije pokazuje da postoji evolucija pojma "ekologija". U
toj evoluciji prvobitno isto bioloko znaenje ekologije, po kome je ona shvaena kao grana
biologije, postepeno je ustupilo mjesto njenom irem znaenju. Istovremeno, analiza tih
definicija pokazuje da su osnovni elementi svake definicije ekologije: iva bia, sredina
(okolina), meusobni uticaj ivih bia u sredini (okolini) i odnos ivih bia i sredine. Prema
tome, ekologija se moe odrediti kao nauka iji je predmet prouavanja odnos ivih bia prema
njihovoj sredini, njihov meusobni odnos u sredini i uticaj sredine na iva bia. Jer, kako su
pokazala istraivanja prirodnih nauka, posebno biologije, postoji itav splet meusobnih odnosa
izmeu ivih bia, jednih prema drugima i prema uslovima ive prirode74.
Pokazalo se da sve vrste ivih bia u prirodi, blagodarei spletu uzajamnih odnosa,
stvarno vode zajedniki ivot, ive u odreenim zajednicama, izvan kojih im je opstanak

72
Gr. oikos - stanite, mjesto prebivanja i logos rije, nauka.
73
Vidjeti poglavlje 2.1.2.
74
Rudi Supek (1978): Ova jedina zemlja, S.N.L., Zagreb, str. 209.
nemogu. Krajnji cilj ekologije jeste i utvrivanje naela na kojima poiva zajedniki ivot
organizama u svakoj ivotnoj oblasti.75
Treba istai da je ekologija, bez obzira na nedoumice oko irine njenog znaenja, postala
priznata nauna disciplina, ali je i pored toga predmet rasprava koje osporavaju saznanja koja
ona prua.76 Ekologiji se sve vie prigovara da sve primjetnije nauna disciplina prognozerskog
karaktera.
Meutim, pri tome se istie da je "ova futuroloka deformacija" bila potpuno strana
ekologiji sve dok se ekologija smatrala posebnom oblau biologije. Ali sada je"ova nauka dola
do tog stupnja da polae pravo na to da ima optu vrednost pravo koje ne moe da opravda. to
su neki zakljuci dalekoseniji, manje je pouzdana".77
Termin (pojam) ekologija prvi put je korien od strane njemakog biologa Ernsta Hekela
(Ernst Haeckel) u knjizi Opta morfologija organizama, 1866 godine, gdje navedeni autor kae:
"Pod ekologijom podrazumijevamo zbir znanja koja se odnose na ekonomiku prirode: izuavanje
sveukupnosti uzajamnog odnosa ivog svijeta sa sredinom koja ga okruuje, i to kako organskom
tako i neorganskom. Jednom rjeju: ekologija je nauka o izuavanju svih sloenih uzajamnih
odnosa, koje Darvin naziva uslovima i bespotednom borbom za opstanak".
"Ekologija je nauka o domainstvu (ekonomiji) ivih bia"(Stankovi, 1962, 1968, 1977).
Prof. dr Sinia Stankovi se smatra utemeljivaem ekologije na geografskom prostoru bive
Jugoslavije. Jo 1933. godine u svojoj maloj, ali znaajnoj knjizi "Okvir ivota", izdatoj samo
sedam godina poslije prve knjige tampane u svijetu pod nazivom "Ekologija" on pie: ovek
nije samo lan svoje ue drutvene zajednice, nego u isto vreme i lan jedne daleko ire
zajednice, koju ini ceo ivi svet oko njega. Odrediti odnos oveka prema ostaloj ivoj prirodi
koja je jedna nerazdeljiva celina i koju ovek sve intenzivnije iskoriava jedan je od zadataka
ekologije, i to zadatak od nedoglednog praktinog znaaja". Ekologija je, po Stankoviu, u isti
mah ekonomija ive prirode i nauka o odravanju ivog svijeta uopte. Ekologija je takoe
bioloka disciplina definisana prema problemu kojim se bavi. Njen je osnovni zadatak da
prouava uzajamne odnose izmeu organizama i sredine, od kojih zavisi odravanje jedinki i
populacija organskih vrsta kao i njihovih zajednica u prirodi, njihov raspored i gustina njihovog
naselja na pojedinim mjestima Zemljine povrine, nain ivota i ponaanja pod datim uslovima
opstanka (Stankovi,1968).
Ekologija kao termin malo se koristio sve do 1895. godine kada je danski botaniar
Varming objavio rad o ekolokoj geografiji biljaka. Od tada su ekologiju biljaka i ekologiju
ivotinja (fitoekologija i zooekologija) razvijale kao samostalne nauke i nezavisne jedna od
druge. Kasnije je takav stav prevazien, pa i ako su i dalje samostalne, one su meuzavisne i
sjedinjene u optu ekologiju (Odum, 1983, Clarke, 1967, Ehrlich, 1987, Stankovi, 1962, 1968).
Ekologija je nauka o ekosistemima, o odnosima meu ivim organizmima i izmeu njih i
njihove ivotne sredine. Ekologija se bavi optim principima koji se odnose i na ivotinje i na
biljke (Glipin, 1976)
Ekologija je nauka o organizmima u okviru "doma". Ona ima poseban interes za
sveukupnost ili karakter meuzavisnosti organizama i sredine koja ih okruuje (Webster, 1977).
Ekologija je nauka o prirodnoj sredini i odnosima izmeu organizama i njihove okoline
(Ricklefs, 1990).

75
Ibid.
76
Slian sluaj je i sa Humanom ekologijom, koja je esto predmet rasprava i osporavanja.
77
Hans Magnus Enzensberger, Kritika politike ekologije, "Marksizam u svetu", Beograd, 9/1974, str. 158.
 Ekologija je nauka o ivotnoj sredini. Ona je u isti mah ekonomija ive prirode, nauka o
odravanju ivog svijeta (Stankovi, 1977). Ekologija je nauka o uslovima postojanja i
meuodnosa izmeu ivih bia i sredine (Biogeografsko udruenje, 1950).
Ekologija je nauka o meuzavisnosti svih ivih bia i fizike sredine. Kako se u
posljednjim dekadama razvija nauka o ivotnoj sredini ija je osnova i pristup upravo ekologija,
to i ekologija u okviru nje, pa i samostalno, postaje sve vie nauka koja povezuje prirodne i
drutvene nauke (ukanovi, 1984).
Ekologija je multidisciplinarna oblast nauke, ona je nauka o sastavu mnogostrukih
sistema u prirodi, drutvu i o njihovoj meuzavisnosti (Odum, 1986).
Meutim, opta ekologija, po istom autoru78, predstavlja izuavanje strukture i funkcije
ive prirode (ovjeanstvo se razmatra kao glavni dio prirode) i ini jedan od glavnih dijelova
biologije. Biologija je, po E.P. Odumu, jedinstvena nauka, a ukoliko se unutar nje mogu izdvojiti
njeni odjeljci, onda opta ekologija je ne samo glavni dio biologije ve integralni dio svih njenih
dijelova.
Ekologija je nauka o faktorima ivotne sredine i o tome u kakvim su meuodnosima
organizmi sa njima (Cunningham, Saigo, 1990).
U ruskoj nauci pod pojmom ekologije podrazumijeva se odnos bilo kojeg prouavanog
objekta prema njegovoj okolini i ukupnoj prirodnoj sredini. Ovakvo poimanje ekologije upuuje
na isto bioloko tumaenje u ijoj sferi prouavanja se nalazi i ovjek (Spahi, 1999).
Ekologija je grana nauke koja prouava meuodnose izmeu organizama i njihove
ivotne sredine (Enger et al., 1989).
U Reniku savremene srpske geografske terminologije (Mastilo, 2001) ekologija se
definie kao nauka o uzajamnim odnosima organizama i sredine koja ih okruuje. Ekologija
izuava uticaj sredine u cjelini i pojedinih njenih faktora na organizme, postanak morfolokih i
fiziolokih osobenosti, izmjenu broja organizama od uslova sredine i sl.
Neki autori (Radkevi, 1983) ekologiju i dalje smatraju isto biolokom naukom:
Ekologija je opta bioloka nauka koja izuava uzajamni odnos organizama jednog prema
drugom kao i sa ivotnom sredinom". I dalje, isti autor kae:"Savremena ekologija je teorijska
osnova za racionalno korienje i zatitu prirode, koja ima svoj specifian sadraj, predmet i
zadatke, a takoe i metod istraivanja.

2.1.4.1. Nastanak i razvoj ekologije

Ako ekologiju shvatimo kao uzajamni odnos ivih bia i odnos ivih bia i ostale prirode
(okolne neive sredine), tada lako dolazimo do zakljuka da su te odnose razmatrali, na odreeni
nain, i antiki mislioci i filozofi Hipokrat, Aristotel, Teofrast, Plinije Stariji, Demokrit i drugi.
Kod njih je bio prisutan ekoloki pristup i ekoloko miljenje, ali i pored toga u staroj Grkoj,
niti bilo kojoj drugoj staroj civilizaciji, nije korien termin ekologija.
U filozofiji i nauci, Aristotel (384 322. g.p.n.e.) ima za dananje pojmove,
multidisciplinarni pristup, sa idejom da u svim promjenama i svim vidovima rasta postoje uzroci.
Plinije Stariji (I v.n.e.) suprostavio je ljepotu i obilje netaknute prirode prema
"nesavrenosti" ljudi koji tu prirodu zloupotrebljavaju.
Demokrit (460 370 g.p.n.e.) svoj "ekoloki" nain miljenja se odnosio na zakon
odranja: "Svaka promjena jeste samo spajanje i razdvajanje dijelova".

78
Odum, E.P., Fundamentals of Ecology, Philadelphia, W.B.Sunders Co., 1959.
 U starom Rimu na odnose izmeu ivih bia i prirode ukazivali su pjesnik Vergilije
(Vergilije)79 i filozof Lukrecije. Ovo ukazivanje na odnose izmeu ivih bia i prirode (jo u
antikom periodu op.a.) pokazuje tenju koja je, na jedan ili drugi nain, oduvijek postojala za
ouvanje ivog svijeta i ivotnog prostora.80 Razmatranja navedenih antikih mislilaca, filozofa
i pjesnika mogu se, na odreeni nain, prihvatiti kao embrion ekologije u antikom periodu.
Osnivaem ekologije, posebno sinekologije,81 kao bioloke discipline moe se smatrati
uveni engleski biolog arls Darvin (Charles Darwin, 1809 1882), tvorac nauke o organskoj
evoluciji. Svojom knjigom Porijeklo vrsta putem prirodnog odabiranja (1859) izazvao je
preokret u predstavama o organskom svijetu; Darvin je pokazao da se ivot na Zemlji mijenja i
razvija kao proces koji vjeno djeluje; svi organski oblici posljedica su tog razvoja, a ne proizvod
stvaranja udom. No bez obzira to se . Darvin smatra osnivaem ekologije, on nije koristio
termin ekologija. Svoju knjigu napisao je 1859. godine, a Ernst Hekel je tek 1866. godine
upotrijebio pomenuti termin.
Kada su u pitanju geografi i njihovi prvi ekoloki radovi, malo je poznato da su prvi
poeci sinekolokih istraivanja vezani za A.F. Humbolta82 koji je svoja obimna terenska
istraivanja i prouavanja, jednim dijelom, posvetio otkrivanju veze izmeu klimatskih
elemenata i tipova biljnog svijeta. "Sinekolokoj problematici, pored ostalih geografa, znaajan
doprinos dao je i V.V. Dokuajev koji je otkrio zakonomjernu smjenu prirodnih zona svijeta"
(Spahi, 1999).
Ve smo istakli da je ekologija relativno mlada i nova nauka (nauna disciplina), ali i
pored toga u njenom razvoju, koji je bio postepen, razlikuje se nekoliko posebnih faza. Kao
osnovne faze u njenom razvoju najee se navode: prouavanje ivotne sredine pojedinih vrsta;
prouavanje ekosistema; prouavanje meusobnih uticaja meu ekosistemima; prouavanje
biosfere i prouavanje ovjeka u biosferi.83
Prema ovoj podjeli, razvoj ekologije otpoeo je prouavanjem i opisivanjem prirode.
Meutim "stvarni razvoj ekologije otpoeo je prouavanjem sredine u kojoj ive pojedine vrste,
kao i prouavanjem njihovih odnosa i njihove simbioze ili suparnitva s drugim vrstama. Ova
prouavanja sredinom dvadesetih godina (XX vijeka, op.a.) dovode do prouavanja zajednica
vrsta, tj. do razvitka sinekologije (ekologije zajednica vrsta). Tim prouavanjem nastojalo se da
se otkriju zakoni dinamike populacije meusobno povezanih grupacija vrsta. U takvom
nastojanju stvorena su dva osnovna pojma sinekologije: lanac ishrane i piramida brojeva. Lanac
ishrane poinje od niih ka viim vrstama, a broj jedinki se smanjuje od osnove prema vrhu.84
Ali, prouavanja su pokazala da ekologiji nedostaje osnovna jedinica prouavanja (poput atoma
u fizici ili elije u histologiji). Zato je kasnije stvoren i pojam ekosistem, kao jedinica za
prouavanje u ekologiji (D.. Markovi, 1996).

79
Publije Vergilije Maron, jedan od najveih starorimskih pjesnika (I v.p.n.e.); autor junakog epa o Enejidi
(opjevani doivljaji Eneja, uvenog trojanskog junaka i praoca rimskog naroda).
80
Opirnije o razvoju ekolokih znanja vidjeti: N.F. Rejmers, Naelo ekologieskih znanii, MNEPU, Moskva, 1933,
str. 14 29.
81
Sinekologija (biogeocenologija) prouava uzajamne odnose biljaka i ivotinja i njihove populacije sa prirodnom
sredinom.
82
Humboltd Alexander (1769 1859) znameniti njemaki prirodnjak i geograf, jedan od osnivaa naune
geografije, Mnoga njegova prouavanja imaju komparativni i sintetiki karakter.
83
Opirnije vidjeti: The New Encyclopedia Britannica, p.197.
84
Lanci ishrane obezbjeuju opstanak ivih organizama, i zato da bi postojali stabilni odnosi izmeu raznih oblika
ivota i ivotne sredine, nuno je postojanje lanaca ishrane koji obezbjeuju energiju neophodnu za opstanak ivih
organizama.
 U drugoj fazi svoga razvoja ekologija prouava ekosistem. Ekosistem kao termin prvi je
upotrijebio Artur Dord Tensli85 1935. godine. Ekosistem je shvatan kao sistem jasno oznaen
u prostoru i vremenu, u koji su ukljueni ne samo organizmi koji su u njemu nastanjeni, ve i
fiziki uslovi klime i tla, kao i sva meusobna dejstva izmeu raznih organizama i izmeu tih
organizama i fizikih uslova.86
Dakle, u drugoj fazi svog razvoja ekologija je fokusirana na prouavanje ekosistema kao
funkcionalne zajednice koja se sastoji od interakcije organizama i svih aspekata okoline u bilo
kojoj specifinoj oblasti.87
U treoj fazi razvoja ekologija se usredsreuje na prouavanje meuuticaja ekosistema.
Naime, poto su naunici ve bili razvili metodologiju prouavanja ekosistema (1935 1950.
godine) nastaje etapa prouavanja meusobnih odnosa ekosistema (razmjena energije, lanac
ishrane, cirkulacija kiseonika i ugljen-dioksida).
Prouavanje biosfere predstavlja etvrtu fazu u razvoju ekologije. Biosfera predstavlja
ivotnu sredinu svih ivih bia, pa i ovjeka. Istraivanja su pokazala da biosfera predstavlja
sloeni organizacioni sistem vieg reda. U predelima svake njene strukturne jedinice procesi
preobraaja materije i energije protiu zasebno (D.. Markovi, 1996).
U petoj fazi razvoja, ekologija se sve vie koncentrie na prouavanje ovjekovog
poloaja u biosferi. Ta faza predstavlja na odreen nain zaokruen evolucioni
ciklus,reprodukujui u naunom smislu poloaj ovjeka od samog poetka, tj. integralni deo
biosfere koji je evoluirao zajedno sa svim ostalim njenim komponentama.88
Za razliku od naprijed iznijetog istorijskog razvoja ekologije (The New Encyclopedia
Britannica) postoji i niz drugaijih pristupa i hronolokih faza razvoja ekologije. Jedan od
zapaenijih autora je, ve spomenuti, Franesko Di Kapri.89
Od 1866. do poetka XX vijeka naziv ekologija se odnosio na jednu disciplinu zoologije
koja je prouavala odnose pojedinanih ivotinjskih vrsta i njihove organske i neorganske
okoline; u to vrijeme ekologija je bila neka vrsta istorije prirode i njenog opisnog
prouavanja.

Poetkom XX vijeka prouavanje ekologije se usredsreuje na sredinu u kojoj ive

pojedine vrste, kao i njihove odnose u toj sredini. Tada su se prouavanja odnosila na
pojedinane vrste. Danas je ovo samo jedna od grana ekologije koja se naziva
autoekologija.90

Dvadesetih godina XX vijeka dolazi do razvoja ekologije zajednica vrsta, odnosno, danas
grane ekologije sinekologije sa njenim osnovnim pojmom: lanac ishrane koji je nalik na
piramidu.91 U svakom lancu ishrane broj jedinki slijedee karike u lancu se smanjuje (u
piramidi je to od osnove baze prema vrhu); na vrhu piramide stoji najvia vrsta, a to u
nekim sluajevima moe da bude ovjek.

85
Prema dr Mari ukanovi ovaj naunik se zove: Sir Alfred Tensley, cit. rad, str. 17.
86
Franesko Di Kastri, Ekologija- geneza jedne nauke o oveku i prirodi, glasnik UNESKA, Beograd, april 1981.,
str 6.
87
The New Encyclopedia Britannica, p. 197.
88
Franesko Di Kapri, cit. rad, str. 11.
89
Kratki pregled istorijskog razvoja ekologije Di Kastrija (1981) preuzet od dr Mare ukanovi, cit. rad, str.17.
90
Ekologija individualnih organizama, tj. ekologija vrste, gdje je osnovni postupak ispitivanja analitiki; naziva se
jo analitika ekologija ili idioekologija (v. poglavlje 2.1.4.2.).
91
Uporediti sa prvom fazom razvoja ekologije prema The New Encyclopedia Britannica.
 Izmeu 20-tih i 50-tih godina XX vijeka u ekologiji za prouavanje dinamike populacije
koriste se i matematiki zakoni, matematiki modeli i osnove sistemske analize.
Matematiko modelovanje biotike prirode zasniva se na zakonima termodinamike -
neunitivosti i ouvanju materije i energije (Bertalanffu, 1942, Volterra, 1970, Moiseev,
1982).

U etvrtoj deceniji proteklog vijeka dolo se do zakljuka da je ekologiji potrebna

osnovna jedinica92 za prouavanje. Polovinom te decenije (1935. god.) engleski naunik
Sir Alfred Tensley predloio je da to bude ekosistem. Pedesetih i ezdesetih godina XX
vijeka primjenom koncepcije ekosistema, prouavan je proces fotosinteze i efikasnost
transformacije materije kad ona prelazi iz jedne karike lanca u drugu (prirodna
reciklaa).93

Sedamdesetih godina XX vijeka u ekologiji se ini korak dalje. Dolazi se do shvatanja da

su u prouavanjima najkritinija podruja preklopne zone na mjestima gdje se dodiruju
pojedini ekosistemi. Rezultat toga je saznanje da su ekosistemi meusobno zavisni i da je
neophodno globalno prouavanje cjeline: biosfere.94

Sedamdesetih godina dolazi se do opteprihvaenog miljenja o dominantnoj ulozi

ovjeka u biosferi.95 ovjek svojim sve raznovrsnijim aktivnostima u prirodnoj sredini,
iji se obim poveava iz godine u godinu, mijenja sve ekoloke faktore.

Neki autori smatraju da je razvoj ekologije, od njenog terminoloko-pojmovnog

promovisanja, sedamdesetih godina XIX vijeka, pa do multidisciplinarnih pretenzija
(univerzalne nauke za zatitu ivotne sredine), na poetku treeg milenijuma , definisao i
razjasnio dejstvo svih onih ljudskih aktivnosti koje na bilo koji nain utiu na promjene u
prirodnoj i geografskoj sredini. Oigledno je da se ekologija, kod takvog naina razmiljanja, sve
vie poistovjeuje sa sintagmom "ekologija ovjeka".
Ekologija ovjeka se, po L.Dajsu (Amerika enciklopedija), definie ne samo kao nauka koja
obuhvata biologiju ve i mnoge druge prirodne i drutvene nauke kao to su: fiziologija,
psihologija, klimatologija i higijena koje pripadaju ekologiji individue, te: antropologija,
botanika, demografija, ekonomika i zoologija koje zajedno ine ekologiju ljudskog drutva. Kao
dodatne discipline i aktivnosti u ekologiji ovjeka ukljuuju se: parazitologija, zdravstvena
zatita, poljoprivreda, stoarstvo, teritorijalna uprava i druge discipline pa ak i vjetine, koje
imaju vezu sa ovjekom ili drutvom.
Pored toga, u spomenutoj enciklopediji razvija se koncepcija prema kojoj se svaka ljudska
jedinka i svaka ljudska zajednica posmatra kao ekoloka jedinica, koja pri tome mora
posjedovati efikasnu zatitu ouvanja stabilnosti pri stihijskim promjenama. Treba naglasiti da
ovakva univerzalna tumaenja pojma ekologija, koja u cjelosti razmatra odnos ovjeka prema
prirodnoj sredini, susreu se i u radovima nekih amerikih savremenih ekologa.

92
Uporediti sa drugom fazom razvoja ekologije prema The New Encyclopedia Britannica.
93
Usvajanju termina ekosistem pomogle su knjige: Opta teorija sistema Bertalanffy-a (1950) i Osnovi ekologije
Oduma (1953).
94
Uporediti etvrtu fazu po The New Encyclopedia Britannica.
95
Uporediti sa petom fazom po The New Encyclopedia Britannica.
 Humana ekologija (ekologija ovjeka) je esto predmet rasprava i osporavanja. U
raspravama se sve ee ukazuje na nedopustivost prenoenja biolokih zakona u objanjavanju
odnosa ovjeka i njegove sredine, posebno u objanjavanju etiri osnovne oblasti izuavanja:
stanovnitvo, okruenja, tehnologije i organizacije u njihovoj povezanosti. "A upravo se, kako se
esto istie, u humanoj ekologiji upotrebljavaju kategorije i metode preuzete iz prirodnih nauka,
iako nisu prethodno teorijski razreene komplikacije koje iz njihove primene proizlaze" (D..
Markovi, 1966).
Kritikujui nain na koji pojedini ekolozi nastoje da drutvene odnose objasne ekolokom
teorijom H. Enzensberger96 kae: Ekoloki elementi postaju klimavi kada ovjek u analizu
uvrsti i svoju vrstu. Onda je bjekstvo u globalnu projekciju najjednostavniji izraz. Jer kada je u
pitanju ovjek, posredovanje izmeu cjeline i dijela, globalnog sistema i podsistema se ne moe
objasniti sredstvima biologije. Ovo posredovanje je drutvenog karaktera i njegovo objanjenje
zahtijeva razraenu teoriju drutva i bar neke pretpostavke u istorijskom procesu.
Na osnovu svih dosadanjih naunih pristupa i tumaenja koji se odnose na kvalitet i zatitu
sredine (prirodne, geografske, ivotne) moe se postaviti pitanje kompetencije i liderstvo nauke
ili naune discipline u ovoj oblasti. Zapravo koja nauna oblast ili disciplina ima za objekt
prouavanja sredinu shvaenu kao cjelinu prirodnih (abiotskih i biotskih) te tehnogenih
komponenata izmijenjenih ili stvorenih ljudskim aktivnostima. ak i ukoliko ti objekti
sainjavaju pojedine komponente sredine koje ine predmetne oblasti raznih komponentnih
nauka, onda njihova cjelokupnost i uzajamni odnosi ine cjelovitost geografske sredine.
Cjelovitost ukazuje na neophodnost kompleksnog pristupa prouavanju sredine kao objekta
istraivanja. U tom smislu jedina nauka, koja za svoj objekt, izmeu ostalog, ima geografsku
sredinu i koja uz primjenu provjerenih naunih metoda ima kompleksan prilaz je geografija .
Shodno navedenom zakljuku nije sluajno da se u geografskoj nauci razvio i specifian
ekoloki pristup. On predstavlja istraivanje raznih geosistema kao ekolokih sistema
(ekosistema), koji se sastoje od dva podsistema jezgra i njegovog okruenja, sredine (okoline).
Po pravilu, u svojstvu jezgra javljaju se pojedine vrste organizama, populacije,97 biocenoze98
(biocentrina varijanta ekolokog pristupa), a takoe i ovjek, neke zajednice ljudi, stanovnitvo
(antropocentrina varijanta ekolokog pristupa). Ekoloki pristup znai, u prvom redu,
istraivanje veza izmeu elemenata sredine i jezgra, s posebnim akcentom na vezama koje se
javljaju u procesu adaptacije. Ekoloki pristup predstavlja principijelnu osnovu za razmatranje
mnogih problema uzajamnog dejstva prirode i drutva.

2.1.4.2. Grane ekologije

Kao to ne postoji opta saglasnost o definiciji pojma ekologija, tako slobodno moemo
rei da ne postoji jedinstven pristup kada je u pitanju podjela ekologije na odgovarajue grane,
Ekologija, danas samostalna nauna disciplina, u svom istorijskom razvoju je postepeno dobijala
nove grane, odnosno formirao se odreen sistem ekolokih disciplina.

96
Enzensberger H.(1975): Kritika politike ekologije, Marksizam u svijetu br. 10, Beograd, str.175.
97
Skup lanova iste vrste koji se meusobno razmnoavaju i naseljavaju isti ekoloki ili topografski ogranien
prostor.
98
ivotna zajednica: organizovana grupa populacija biljaka, ivotinja i mikroorganizama koji ive zajedno u istim
uslovima ivotne sredine.
 Istorijski najstarija, ali i osnovna, podjela ekologije jeste podjela na ekologiju biljaka
(fitoekologija) i ekologiju ivotinja (zooekologija); neto kasnije izdvojena je kao posebna oblast
mikroekologija (mikrobna ekologija ekologija mikroorganizama).
Fitoekologija prouava biljne vrste i biljne zajednice i njihov odnos sa okolinom.
Zooekologija prouava ivotinjske vrste, njihove zajednice i meusobni odnos sa
okolinom.
Naprijed spomenute tri grane ekologije osim objekata (biljke, ivotinje, mikroorganizmi)
i nekih metoda istraivanja, ne razlikuju se u pogledu osnovne naune problematike i optih
principa. Moemo zakljuiti da ine, zapravo, jedinstvenu ekoloku nauku.
Novijeg datuma je podjela ekologije prema stepenima organizacije: analitika i sintetika
ekologija.
Analitika ekologija (autoekologija ili idioekologija99) predstavlja ekologiju
individualnih organizama, tj. ekologiju vrste, gdje je osnovni postupak ispitivanja analitiki.100
Autoekologija prouava interakcije individualnih organizama. Ona obuhvata vrstu kao nivo
organizacije ive prirode, tretirajui je kao najorganizovaniji bioloki makrosistem.
Sintetika ekologija obuhvata ekoloka istraivanja tri osnovna stepena organizacije
ivog svijeta, odnosno ekoloka istraivanja:
populacija (ekologija populacija ili demekologija101); demekologija izuava odnose u
pojedinim populacijama, njihovu uzajamnost, organizaciju (strukturu), dinamiku
brojnosti populacije, rast i drugo. Neki autori102 u istraivanja sintetike ekologije
uvrtavaju i ekologiju ovjekove populacije (!) demografiju;
ivotnih zajednica ili biocenoza (biocenologija) , tj. ekologije skupova populacija
razliitih vrsta (fitocenologija ukoliko se prouavaju samo biljne zajednice vrsta;
zoocenologija ukoliko se prouavaju samo zajednice ivotinjskih vrsta);
ekosistema (ekosistemologija), odnosno ispitivanje jedinstvene cjeline koju sainjava
ivotna zajednica i odgovarajue stanite.

Takoe mogua je podjela ekologije na osnovu razliitih kriterija, primijenjene naune

metodologije i sadraja koje nove grane prouavaju (sinekologija, humana ekologija, socijalna
ekologija, kulturna ekologija, ekologija zagaenih sredina, radijaciona ekologija, urbana
ekologija, sistemska ekologija, kosmika ekologija, prediona ekologija, primijenjena ekologija).
Evidentna je injenica da je ekologija kompatibilna103 sa razvojem drutva, pa tako dobija i nove
grane.
Treba rei da se zadaci i kompetencije pojedinih grana ekologije esto poklapaju,
prepliu ili dopunjavaju sa predmetima prouavanja, pa i ciljevima i zadacima nekih prirodnih,
drutvenih, tehnikih i primijenjenih nauka. Zbog toga su neke od, uslovno nazvanih grana
ekologije, zapravo ve definisane u postojeem (prihvaenom) sistemu nauka, ili su pak
poddiscipline neke druge naune discipline. Iz navedenih razloga pregled grana ekologije104 koji
iznosimo je uslovan (i bez komentara autora ovog udbenika).

99
gr. eidos vrsta; u upotrebi je i termin ejdekologija.
100
Analiza (gr. analysis) ralanjavanje, razlaganje cjeline na njene dijelove.
101
gr. demos narod, populacija.
102
ukanovi, M. (1996): ivotna sredina i odrivi razvoj, ELIT, Beograd, str. 20.
103
Kompatibilnost (lat.) svojstvo ega da bude u saglasnosti s nekim drugim, svojstvo uzajamne saglasnosti,
uzajamna usaglaenost.
104
Pregled grana ekologije djelimino je preuzet od M. ukanovi, cit. izd., str. 20-24.
 Sinekologija prouava akcije i uzajamne odnose organizama u zajednici i okolini: razne
oblike ivota, nain njihovog formiranja i razvoja, strukturu i dinamiku, produktivnost, njihovo
uzajamno dejstvo sa faktorima sredine i drugo (Jankovi,1963). Sinekologija ima svoje
podgrane: ekologiju voda (limnologiju ekologiju kopnenih voda; okeanologiju ekologiju
mora i okeana; iperologiju ekologiju kopna).
Humana ekologija (ekologija ovjeka) je esto predmet rasprava i osporavanja. Istakli
smo ve da se u ovoj grani ekologije upotrebljavaju kategorije i metodi preuzeti uglavnom iz
prirodnih nauka, iako nisu prethodno teorijski razrijeene nedoumice koje iz njihove primjene
proizilaze. Predmet prouavanja ekologije ovjeka jeste sloeni splet meuodnosa ovjeka i
njegove ivotne sredine (Savi, 1984, 1994). Termin "humana ekologija" prvi je upotrijebio
Barow (1992). Humana ekologija u svom zaetku shvatana je kao jedna disciplina medicine.
Socijalna ekologija prouava drutvene inioce (pojava, procese, akcije i tvorevine) koji
utiu na promjene u ivotnoj sredini, kao i uticaj te sredine na razvoj drutva.
Socijalna ekologija je posebna socioloka nauka koja za predmet svog prouavanja ima
specifine veze koje postoje izmeu ovjeka i njegove ivotne sredine, istraujui uticaj ivotne
sredine, i ukupnost prirodnih i drutvenih inilaca na ovjeka, kao i uticaj ovjeka na njegovu
ivotnu sredinu (D.. Markovi, 1986).
Termin socijalna ekologija prvi su primijenili Park i Burgess 1921. godine (Pjani,
1972). Prilikom prouavanja ljudskih naselja oni su pokuali da sociologiji daju ekoloki pristup.
Neto kasnije socijalna ekologija proiruje svoja izuavanja na prostor sredinu, a za potrebe
regionalnog (prostornog) planiranja. U sklopu regionalnog planiranja razmatra odnos ovjeka
prema ambijentu (ivotnoj sredini) sa namjerom da se unaprijedi odnos ovjeka prema sredini
(Mc Kaye, 1928, Glikson, 1971). Iako je socijalna ekologija egzistirala u sklopu humane
ekologije, kao sasvim zasebna disciplina, ona je mlada nauka (datira od 60-tih godina XX
vijeka); objanjava poloaj i odnos ovjeka prema ivotnoj sredini paralelno sa drutvenom
sredinom i drutvenim pojavama (Cifri, 1989).
Kulturna ekologija prouava odnos kulture105 i sredine i adaptaciju drutva u sredini u
kojoj ivi. Kulturna ekologija "implicira prouavanje prilagoenosti (adaptacije) i odnosa kulture
prema prirodnoj sredini. Ona polazi od one koncepcije ovjeka prema kojoj je on produkt
bioloke evolucije, ali u potpunosti jedinstven produkt jedinstven zbog naina odnoenja prema
svojoj okolini, koji se bitno razlikuje od naina svih drugih vrsta..." (oli, 1988).
Kulturna ekologija ima velikog znaaja za nauku o ivotnoj sredini. Primjenjujui
rezultate istraivanja kulturne ekologije, nauka o ivotnoj sredini se obogauje i tehnikim i
biolokim pristupom.
Ekologija zagaenih sredina prouava odnose organizama u promijenjenim uslovima i
promijenjenoj zagaenoj sredini. Kako danas skoro da nema medijuma106 (vazduh, voda, tlo) u
kome zagaenja nisu velika, to je i zadatak ove grane ekologije sve obimniji. Rezultati
istraivanja ove grane ekologije znaajni su u oblastima obnavljanja i revitalizacije degradiranih
podruja.

105
Kultura (lat. colere- gajiti, njegovati, cultura); etika kultura podizanje pojedinca i cijelog drutva do toga da mu
budu ideali: pravinost, istinitost, ovjenost i uzajamno potovanje; kultura gaji duevne, duhovne i moralne
vrijednosti; kultura je vie manje samosvojna, nju stvara svaki narod: jezik, formulu religije, pjesme, svirke,
igre, plastine vjetine i umjetnost u svim vidovima; kultura je kolektivna tvorevina, izraava unutranji ivot
jedne etnoloke cjeline.
106
Medij(um) (lat. medium) fiziki: sredina, posrednik,ono kroz to se prenosi dejstvo.
 Radijaciona ekologija ili ekologija jonizujuih zraenja kao ekolokog faktora bavi se
radioaktivnim supstancama, radijacijama i ivotnom sredinom. Radijaciona ekologija izuava
efekte zraenja na nivou jedinki, populacija, ivotnih zajednica i ekosistema , kao i praenjem
sudbine radioaktivnih supstanci osloboenih u okolnu ivotnu sredinu (Savi, 1994).
Urbana ekologija prouava odnose i procese u izgraenoj urbanoj, vjetakoj sredini,
odnose koji podrazumijevaju promjene faktora sredine, ukljuujui uzajamnost biotikih i
abiotikih faktora koji ine tu sredinu. Kao svaki ekosistem i grad je otvoren sistem za razmjenu
energije u okviru sopstvene sredine. Urbani sistem u sebi sadri razne podsisteme, na primjer:
centar grada, industrijski kompleks, predgrae, parkove, saobraaj i dr. (Vink, 1983). Bilo je
pokuaja da se za termin "urbana ekologija", umjesto dvije rijei da naziv samo sa jednom, kao
na primjer: urboekologija (Alekseeva et al., 1990) ili ekourboekologija (ukanovi, 1994).
Sistemska ekologija je nova, posebna oblast ekologije. Ona prouava ekoloke sisteme uz
primjenu metodologije matematikog modeliranja,107 simulacije i sistemske analize, odnosno
primjenu opte teorije sistema i odgovarajuih metoda u ekologiji (Savi, Terzija, 2002). Termin
sistemska ekologija uveo je Odum (1964) : Sistemska ekologija operie sa strukturom i
funkcijom organizacionih stupnjeva koji se nalaze iznad nivoa organizacije jedinke i vrste.
Sistemska ekologija nalazi svoj veliki oslonac u tehnikim naukama.
Kosmika ekologija108 (ekologija kosmikih letova) je nastala 70-tih godina XX vijeka,
istovremeno sa razvojem programa za osvajanje vasione. Ona izuava adaptaciju ovjeka u
potpuno vjetakim uslovima stvorenim u vasionskim brodovima.
Prediona ekologija (ekologija pejzaa, op.a.) prouava ekoloke faktore, biotike i
abiotike, u jednom predjelu. Termin "prediona ekologija" (landscape ecology), uzeta je iz
amerike literature, a proizala je iz obimnog sadraja humane ekologije kao interdisciplinarne
nauke (Young, 1974). Ona se javila kao potreba da objedini polja: pejzane arhitekture,
prostornog planiranja, ouvanja (konzervacije) prirode i primijenjene ekologije uopte (Naveh,
Lieberman, 1984).
Izraz "pejza","predio" ("landscape"- engl., "landschaft" njem.) poznat je mnogo ranije.
Ovaj termin je poetkom XIX vijeka koristio Alexandar Von Humboldt, da bi izrazio "totalni
karakter regiona zemlje" (Naveh, Lieberman, 1984).
Meutim, Vink (1983) pripisuje uvoenje ovog termina njemakom geografu Carlu
Trollu (1938) koji je koristio izraz "geo-ekologija". Troll je smatrao za potrebnim da se
geografija (pejza) i biologija sjedine, ali da se, osim prirodnih pejzaa uzimaju u obzir i kulturni
pejzai koje ovjek stvara putem planiranja: prostornog, regionalnog i urbanog.
Prediona ekologija ukljuuje prouavanje efekata topografije i zemljita u razvoju
biolokih zajednica ( Cunningham, Saigo, 1990).
Primijenjena ekologija (aplikativna109 ekologija) je sinteza svih ovih (naprijed navedenih,
op.a.) grana ekologije (Ramad, 1979). Ona se ukljuuje u nauku o ivotnoj sredini u cilju daljeg
razvoja i korienja ivotne sredine, kako na manje - lokalnom nivou, tako i u planiranju veih
prostornih cjelina, kao to su itavi regioni, u kojima je bezbroj ekosistema.

107
Model predstavlja formulaciju (obrazac, izraz) stvarnih prirodnih fenomena, na osnovu koga se obavlja
predvianje (prognoza).
108
Analogno prouavanju boravka ljudi u vasioni, u duem vremenskom periodu i u vjetakim uslovima, moe se
takoe prouavati i boravak ljudi u okeanskim i morskim dubinama (op.a.).
109
Aplikacija (lat. applicare pribliiti, dodati, pridruiti) primjena, upotreba.
 Primijenjena ekologija nije neka posebna grana ekologije niti su njena polja istraivanja
neto to nije obuhvaeno nekom drugom disciplinom ekologije, ve su to istraivanja koja se
mogu primijeniti. To praktino znai da ona sintetizuje znanja i rezultate istraivanja ostalih
grana ekologije u cilju planiranja.

2.1.4.3. Ekoloki faktori

Ekoloki faktori ekoloki inioci su elementi spoljne sredine koji odreuju uslove
postojanja organizama. U svakoj ivotnoj sredini, u svakom ekosistemu postoji veliki broj
ekolokih faktora. Iako vie ekolokih faktora djeluje, uglavnom, istovremeno, izdvajanje i
analiza pojedinih faktora vri se radi utvrivanja njihovog znaaja i rezultata dejstva. Ekoloki
faktori mogu se podijeliti na razne naine i prema razliitim kriterijumima. Do sada smo
ekoloke faktore svrstavali u dvije osnovne kategorije: biotike i abiotike, ali je danas ve u
klasifikaciji ekolokih faktora prisutna i kategorija antropogenih faktora.
ivotni faktori su mnogobrojni, raznovrsni i promjenljivi kako po inenzitetu i veliini,
tako i u funkciji vremena i prostora. U prirodi ovi faktori ne djeluju izolovano jedan od drugog
ve istovremeno, u vidu sloene cjeline. Skup ekolokih faktora bez kojih organizam ne moe da
opstane predstavlja uslov opstanka ili uslov ivota svakog organizma (Savi, Terija, 2002).
Dejstvo pojedinih faktora je neposredno, dok se dejstvo drugih faktora odraava posredno.
Takoe, posredno dejstvo nekog faktora moe da bude modifikovano, u veoj ili manjoj mjeri,
pod uticajem nekog drugog faktora.
Biotiki faktori su organski faktori, faktori ive prirode (organizmi), koji se nalaze u sastavu
nekog ekosistema. Obuhvataju kompleks meusobnih dejstava svih ivih organizama, a po
svojoj prirodi su veoma raznovrsni. iva bia predstavljaju izvor hrane, mjesto za ivot,
omoguavaju razmnoavanje ili imaju hemijske, fizike i druge uticaje.110
Ve smo istakli da su biotiki faktori ivi organizmi, a u zavisnosti od njihovog odnosa
prema materiji i energiji koje koriste (i naina na koji koriste), zatim odnosa prema drugim
organizmima u lancu ishrane, biotiki faktori se svrstavaju u tri grupe:
producenti : proizvoako-preraivaki biotiki faktori; u veini terestrikih (zemaljskih,
kopnenih) ekosistema to su zelene biljke111; u vodenim ekosistemima najvei producenti
su fitoplanktoni;
konzumenti potroai, to su svi ostali organizmi; to su ve stvorene organske materije,
ivotinje i paraziti (biljojedi, mesojedi i svatojedi), koji materiju koju su proizveli
producenti, unose u sebe, direktno ili indirektno, razlau je, ali ne ispod stupnja
organskog i ponovo sintetizuju u obliku organske materije svog sopstvenog tijela
(Stankovi, 1953, 1977);
reducenti : razlagai - mikroorganizmi (bakterije) ; razlau organske materije u
neorganske, stvarajui amonijak, azot i fosfor (od ostataka biljaka i ivotinja).
Prema produkciji organske materije biotiki faktori se mogu svrstati u: autotrofne i
heterotrofne organizme.112
Autotrofni organizmi su oni organizmi koji su sposobni da sami razgrauju materiju, kao
to to ine bakterije.

110
Opirnije vidjeti: Savi I., Terzija V., cit. izd., str 11-15.
111
Zelene biljke obavljaju sintezu organske materije iz neorganskog materijala, a uz pomo Suneve energije.
112
Opirnije vidjeti: Mara ukanovi, cit. izd., str. 24-26.
 Heterotrofni organizmi se hrane organskom materijom. Oni ne mogu sami da stvaraju
organsku materiju, ve je gotovu uzimaju od drugih organizama (biljnog ili ivotinjskog
porijekla).
Abiotiki faktori ivotne sredine su neorganskog porijekla. ini ih skup faktora neorganske
sredine koji djeluju na ive organizme. Abiotiki faktori se uslovno svrstavaju u nekoliko
osnovnih grupa, a mi emo prezentirati dvije podjele, danas najee u upotrebi u naunoj i
strunoj literaturi.

I. a) hemijski faktori ili hemizam sredine (obuhvata hemijski sastav atmosfere,

morskih i slatkih voda, zemljita i dublje slojeve litosfere);
b) orografski faktori (osobine reljefa);
c) klimatski faktori (meteo i klimatski elementi : temperatura, insolacija, vlanost
i dr.).113

II. a) klimatski faktori;

b) edafski faktori (faktori zemljita podloge); obuhvataju fizike, hemijske i
bioloke osobine zemljita, ukljuujui i stijene na kojima se zemljite razvija;
c) orografski faktori.114

Antropogeni faktori obuhvataju cjelokupno djelovanje ovjeka na ivu prirodu. Na prirodu u

znatnoj mjeri utiu raznovrsne proizvodne aktivnosti ovjeka. Problem zagaenosti, problem
industrijskog rasta, problem nestajanja mnogih resursa, problem proizvodnje hrane, sve je to
pojava specifinih zakonitosti vezanih za ovjeka, a priroda je "obogaena" nizom novih
pojava.

2.1.4.4. Ekosistem osnovne karakteristike i definicije

Ekosistem (grki: sistem, sklop) najee se definie kao ukupnost meusobno povezanih
komponenti, koje sainjavaju odreenu svrsishodnu cjelinu, ili kao grupa elemenata, predmeta,
svojstava, odnosa, razvojnih tokova koji djeluju kao cjelina. Takva se cjelina posmatra u
prirodnim naukama nezavisno od ranga veliine i strukture, kao apstraktni model, kao isjeak
prirode koji je predmet naunog prouavanja ili kao koncepcijska115 jedinica naune analize.
Ekosistem je istovremeno dio i cjelina, nezavisno od njegovog poloaja u hijerarhiji. Definicija
sistema i podsistema zavisi od naina posmatranja ili od predmeta i cilja istraivanja. Sistemi se
danas sve ee opisuju matematikim modelima, njihovi se dijelovi prikazuju simbolima, a
njihovi odnosi jednainama.116
Ekosistem kao termin prvi je upotrijebio Tensley (Artur Dord Tensli) 1935. godine,
metodoloki i konceptualno (pojmovno) postavio Linderman (1942), a konanom usvajanju
termina doprinio je Odum (1971). Ekosistem se u sutini posmatra kao jedinstvo biotopa
(ivotni prostor biocenoze sa odgovarajuim kompleksom abiotikih faktora sredine) i
biocenoze (ivotne zajednice). Naziv biotop117 mogao bi se bukvalno prevesti kao mjesto gdje

113
Prema I. Savi, V. Terzija, cit. izd., str.14.
114
Jankovi,M., Fitoekologija, Nauna knjiga, Beograd, 1963.
115
Koncepcija (lat. conceptio) misao, zamisao; nain shvatanja ili gledanja na neto.
116
Matas M. (2001): Geografski pristup okoliu, Visoka uiteljska kola, Petrinja, str. 12
117
gr. bios ivot + topos mjesto; mjesto za ivot .
 je mogu ivot, odnosno to je ivotno stanite. Biotop (stanite) dio je prostora koji se odlikuje
specifinim kompleksom ekolokih faktora. Moe se definisati i kao abiotika komponenta
ekosistema, ili kao mjesto koje zauzima odreena biocenoza (Savi, Stevanovi, 1992). ivi
organizmi se ni na koji nain ne mogu odvojiti od svoje okolne ivotne sredine.
"ivotnu sredinu organizama sainjavaju ne samo elementi neorganske prirode, ve i
odgovarajui ekoloki sistemi ili makrosistemi, populacije (skup lanova iste vrste koji se
meusobno razmnoavaju i naseljavaju isti ekoloki ili topografski ogranien prostor) i
biocenoze kojima i oni pripadaju. Izmeu ivotne zajednice kao biotike komponente i njenog
stanita kao dijela neive prirode ostvaruju se stalne razmjene materije i energije, te se oni
nalaze u odnosima tijesne zavisnosti.
Ovaj sloeni sistem ekosistem ini jedinstvenu prirodnu cjelinu i predstavlja osnovni
objekat istraivanja savremene ekologije"118.
S obzirom da ekosistem predstavlja sloeni sistem, sa nizom pojava i procesa, za njegovo
istraivanje neophodno je korienje znanja i metoda mnogih drugih prirodnih nauka, posebno
geografije i biologije; ekologija ne moe samostalno odgovoriti na niz pitanja kada je u pitanju
jedan tako sloen sistem. Iz razloga koji se prvenstveno odnose na jedan kompleksan
multidisciplinarni pristup, nije ni malo neobino da za pojam ekosistem ne postoji jedinstvena,
usaglaena definicija u ekolokoj literaturi (i ne samo ekolokoj).

Definicije ekosistema

Uvaavajui ekosistem kao jedinstvo biotopa i biocenoze, mogli bismo,

pojednostavljeno, rei da je ekosistem prirodna cjelina koju sainjava jedna ivotna zajednica
(biocenoza) i okolni prostor (ivotno stanite) koji ona naseljava i u kojoj su sva unutranja
zbivanja povezana u jedinstven proces.
Sloenija varijanta ove definicije mogla bi se iskazati slijedeim rijeima: "Ekosistem je
ekoloki sistem na takvom nivou organizovanja koji predstavlja kompleksno strukturno
funkcionalno jedinstvo neive i ive prirode, odnosno biotopa i biocenoze" (Savi, Terzija,
2002).
Pored naprijed navedene, postoji itav niz, vie manje, (ne)usaglaenih ili slinih
definicija119, od kojih emo neke navesti u nastavku teksta.
Ekosistem je u osnovi sistem prenosa energije, materije i informacija, u kome razne
meuakcije obezbjeuju povratne mehanizme za kontrolu broja i razvoja organizama koji ulaze
u njegov sastav (Patten, 1959).
Ekosistem je cjelina koju ini ivotna zajednica i njom naseljeni prostor. To je beskrajno
sloen, u isti mah izrazito dinamian sistem uzajamno povezanih dijelova u kome sve uzajamno
djeluje jedno na drugo, posredno ili neposredno. Ekosistem predstavlja vrhovnu sintezu u
ekologiji (Stankovi, 1962, 1977).
Ekosistem je sloena konceptualna (pojmovna, op.a.) jedinica sastavljena od organizama i
sredine, u zavisnim uzrono-posljedinim vezama (Boghey, 1973).
Ekosistem je strukturno i funkcionalno jedinstvo ive (biocenoza) i neive (biotop)
komponente u prostoru i vremenu. Kao primjer se mogu navesti: jezero, bara, livada, uma, itd.
(Savi, Stevanovi, 1992).

118
I. Savi, V. Terzija, cit. rad, str. 44.
119
Za potrebe ove knjige izdvojene su samo neke od brojnih definicija koje su prisutne u naunoj, strunoj i
nastavnoj ekolokoj literaturi.
 Ekosistem je prirodni kompleks biljnih i ivotinjskih populacija i jedinstvenog skupa
fizikih uslova u kojima oni egzistiraju; to su organizmi odreene lokacije, zajedno sa
funkcionalno zavisnim aspektima ivotne sredine. Ekosistem je jedinstven entitet (Gilpin,
1976).
Ekosistem je posebni skup ivih organizama i ivotne sredine u kojoj oni egzistiraju
unutar prostorne jedinice bilo koje veliine (Vink, 1983).
"ivi organizmi i njihovo abiotiko okruenje nerazdvojno su povezani jedno s drugim i
nalaze se u stalnoj meuzavisnosti. Odreena jedinica-biosistem ukljuuje jedinstvo organizama
sa fizikom sredinom, koji zajedno funkcioniu na osnovu protoka energije, to omoguava
biotike strukture i cirkulisanje materije meu ivim i neivim dijelovima.To predstavlja sam
ekoloki sistem - ekosistem" (Odum, 1986).
Ekosistem predstavlja sve dijelove fizikog i biolokog svijeta koji su u meusobnoj
interakciji (Ricklefs, 1990).
Ekosistem je specifina bioloka zajednica, zajedno sa svojom fizikom sredinom. One su
(i zajednica i fizika ivotna sredina) u meusobnoj interakciji u ogledu120 izmjene materije i
energije (Cunningham Saigo, 1990).
Ekosistem oznaava dinamiki kompleks zajednice biljaka, ivotinja i mikroorganizama i
njihove neive okoline, koji meusobno djeluju kao jedna ekoloka cjelina (Konvencija o
biodiverzitetu, 1992).
Ekosistemi su dinamini kompleksi zajednice biljaka, ivotinja i mikroorganizama i
njihove neive sredine, koji su u meuzavisnosti u funkcionalnom, iroko samoregulativnom
jedinstvu, istovremeno u sklopu velikih prirodnih ciklusa (Harms, 1994).
U ekolooj literaturi esto se moe nai da sinonim za ekosistem je biogeocenoza121
(Sukaev, 1958)122. Ekolozi (Jankovi, 1963) su saglasni da biogeocenoza ekosistem je
vrhovna sinteza u ekologiji, i ona predstavlja izvanredno sloen i dinamian sistem.
Za razliku od ekologa geografi imaju drugaiji pristup kada su u pitanju pojmovi i
termini ekosistem i biogeocenoza, odnosno njihove definicije.123 Ekosistem je ukupnost ivih
organizama i sredine koja ih okruuje u njihovom meusobnom dejstvu. Za razliku od
biogeocenoze, ekosistem je pojam bez ranga, koji se primijenjuje za ukupnost razliitog tipa i
veliine. Biogeocenoza je uzajamno uslovljen kompleks ivih i neivih komponenata, uzajamno
povezanih razmjenom materija i energije; jedan od najsloenijih prirodnih sistema. U ive
komponente biogeocenoze spadaju autotrofni organizmi (zelene biljke koje vre fotosintezu i
mikroorganizmi koji vre hemosintezu) i heterotrofni organizmi (ivotinje, gljive, mnoge
bakterije, virusi). U neive komponente biogeocenoze spada prizemni sloj atmosfere s njenim
gasnim i toplotnim resursima, Suneva energija, tlo sa njegovim vodno mineralnim resursima.
Bez obzira na parametre po kojima je izvrena podjela ili klasifikacija ekosistema, za
svaki od njih moe se rei da oznaava skup elemenata meusobno povezanih u funkcionalnu
cjelinu. Ekoloki sistem ine dvije grupe strukturnih komponenti (prema: Matas, 1974):
a) Abiotiki ili neivi faktori (temperatura, svjetlost, vlaga, koncentracija soli i gasova i
sl.), koji obuhvataju splet fiziko - hemijskih faktora, i

120
Ogled je in stavljanja predmeta/medija (fizike sredine) ili u vezi s licem ili predmetom/medijem na ispit
osobina, svojstava, vrijednosti, da se ustanovi primjenljivost, korisnost, tetnost i sl.
121
gr. bios ivot, ge Zemlja, koinos zajedniki.
122
V.N. Sukaev, ruski naunik, postavio osnove biogeocenologije, nauke o uzajamno povezanim i uzajamno
dejstvujuim kompleksima ive i neive prirode biogeocenozama i njihovoj planetarnoj ukupnosti biosferi.
123
N. Mastilo, 2001): Renik savremene srpske geografske terminologije, Beograd, str. 43, 117.
 b) biotike komponente, odnosno ivi organizmi koji se mogu podijeliti na gene (sastavni
dio hromozoma, osnovni nosilac pojedinih nasljednih osobina), elije, organe, organizme,
populacije i cenoze (zajednice).

Tabela 2. Shematski prikaz podjele ekolokih faktora

Klimatski Temperatura, padavine i vlanost, svjetlost, vjetar

Abiotski faktori Edafski Hemijski sastav zemljita, klimatska struktura tla, vodni reim podloge,
druga djelovanja vezana za osobine tla koja utiu na biotske sisteme
Geografski Nadmorska visina, nagib terena, ekspozicija terena, druga djelovanja na
biotske sisteme ovisne o reljefu i podlozi
Virogeni Djelovanje na biotske sisteme koji dolaze od virusa
Biotski faktori Fitogeni Djelovanje na biotske sisteme koji dolaze od biljnih organizama
Zoogeni Djelovanje na biotske sisteme koji dolaze od ivotinjskih organizama
Antropogeni Djelovanje na biotske sisteme koji dolaze od ovjeka
(Izvor: M. Matas, 1974.)

Iz Tabele 2. vidljivo je da je ivi svijet nae planete, kao cjelina, izgraen od podreenih
ivotnih sistema, koji se postepeno spajaju/integriu u vee ili vie nivoe. Biotike komponente u
interakciji sa abiotikim komponentama ine posebne sisteme ili podsisteme.

ivotna zajednica biocenoza kao sistem populacija

Termin populacija u demografiji predstavlja sinonim za stanovnitvo, a u biologiji i

biogeografiji grupu organizama iste vrste koja u datom trenutku naseljava odreenu oblast,
odnosno pripada odreenom ekosistemu. Populacija je dinamiki pojam njena veliina i njen
unutranji sastav mijenjaju se u vremenu.
Znamo da u svakoj ivotnoj zajednici je veliki broj raznih vrsta organizama. U jednom
stanitu, u odreenom vremenskom periodu, svaka organska vrsta predstavljena je odreenim
brojem jedinki. Drugim rijeima, u ekologiji, konkretno stanite jedne vrste organizama
predstavlja populaciju.
Populacija je prostorno vremenski integrisana grupa ivih jedinki iste vrste koja
raspolae zajednikim skupom nasljednih faktora. Ona naseljava odreeni prostor, pripada
odreenom ekosistemu, u okviru koga su jedinke povezane meu sobom, u prvom redu
odnosima razmnoavanja. U cjelini uzeto, konkretno naselje jedne vrste predstavlja populaciju te
vrste, skupni pojam analogan pojmu ljudske populacije jednog mjesta ili itave jedne zemlje
(Stankovi, 1962, 1968, 1977).
Populacija je grupa jedinki iste vrste koja naseljava dati prostor u istom vremenskom
intervalu (Cunningham-Saigo, 1977).
Pod pojmom populacije podrazumijevaju se skupovi jedinki iste vrste koji se meusobno
razmnoavaju i naseljavaju neki ekoloki ili topografski ogranien prostor.
Slika 1. Razvoj sistema od atoma do biosfere odozdo prema gore (BOTTOM-UP pristup):
atomi, molekule, organeli, elija, tkivo, organi, organski sistemi,
organizam, populacija, biocenoza, ekosistem, biosfera
(Izvor: Lj. Vrek, ovjek i okoli, Profil, Zagreb, 1997.)
Tri su glavna svojstva svake populacije (Savi, 1994):
populacija predstavlja zajednicu pripadnika jedne vrste, odnosno to su homotipski
kolektivi lanova;
populacija ima prostornu ogranienost (npr. topografski: ostrvo, jezero, movara);
u okviru populacije, svi lanovi pripadaju istoj reproduktivnoj zajednici (jedinke su
povezane odnosima razmnoavanja), i kroz niz generacija imaju genetiki kontinuitet)
Svaka populacija ima itav niz, za sve jednakih osobina koje je karakteriu. To su:
a) gustina populacije,
b) prostorni raspored,
c) natalitet,
d) mortalitet,
e) uzrasna struktura populacije,
f) polna struktura populacije,
g) rastenje i promjena brojnosti populacije.124
Pojam biocenoze. Termin biocenoza (ivotna zajednica) je uveo u literaturu njemaki biolog K.
Mebius 1877. godine. Biocenoza predstavlja ukupnost biljaka, ivotinja i mikroorganizama koji
zajedno ive, naseljavajui jednorodan dio biosfere. Odlikuje se odreenim odnosima, kako
meusobnim tako i sa abiotskim faktorima sredine. Drugim rijeima, u prouavanjima se ni
jedna vrsta ne moe izolovano posmatrati van ivotne zajednice kojoj pripada i stanita na kome
se nalazi
Biocenozu, kao organizovanu grupu populacija, sainjavaju fitocenoza (biljna zajednica),
zoocenoza (ivotinjska zajednica) i mikrobiocenoza (skup populacija mikroorganizama u okviru
ivotne zajednice).

U ekolokoj literaturi, radi preciznije formulacije nekih kategorija, koriste se i slijedei termini i sintagme:
Flora skup biljnih vrsta odreene oblasti, klasifikovane po filogenetskom125 principu; to je skup svih biljnih vrsta
u jednom podruju (Savi, Stevanovi, 1992).
Fauna skup ivotinjskih vrsta odreene oblasti, klasifikovane po filogenetskom principu; to je cjelokupni
ivotinjski svijet jednog podruja (Savi, Stevanovi, 1992).
Vegetacija biljni pokriva koji sainjavaju biljne zajednice oblasti.
Pedoflora flora zemljita; obuhvata razliite mikroorganizme (bakterije, alge, hife126, gljive).
Pedofauna fauna zemljita; obuhvata razliite kategorije beskimenjaka (mnoge vrste insekata i glista), izvjesne
predstavnike kimenjaka, koji vode podzemni nain ivota (prema: Jankovi, 1963, Savi, Stevanovi, 1991).
Biodiverzitet rasprostranjenost, raznovrsnost i bogatstvo biotikih faktora u okviru ekosistema, njegovih dijelova
ili globalne ivotne sredine ekosfere.
Ekoloki ekvilibrijum ravnotea u ekosistemima.
Bioloki ciklus (krug) sveukupnost stadijuma kroz koji prolazi ivi organizam poev od zaetka (embriona) do
nestanka (smrti).
ivotni splet (web of life, web of complex relation) meusobni odnosi izmeu pojedinih biocenoza, pojedinih
populacija ili organizama (prema Darvinu, 1948, preuzeto od Stankovi, 1953).
Struktura ekosistema - prostorna i vremenska organizacija lanova biocenoze (cenobionata).

124
Opirnije vidjeti: Dr Mara ukanovi, cit. izd., str 39-40.
125
Filogeneza (gr. phylon pleme, rod,vrsta + genesis postanak); bioloki: razvitak vrste.
126
Dugaka, bezbojna elija u gljiva.
2.1.5. Geoekologija i ivotna sredina127

U geografskoj teoriji i praksi sve je prisutniji jedan novi termin geoekologija128. U

naunoj, strunoj i nastavnoj literaturi geoekologija se shvata, uglavnom, kao ekologija pejzaa i
predstavlja interdisciplinarnu nauku koja prouava interakciju izmeu humane populacije i
geografskog prostora koji ljudi nastanjuju. Geoekologija se razvila (nakon Drugog svjetskog
rata) kao rezultat holistikog129 pristupa usvojenog od geografa, ekologa i naunika koji se bave
planiranjem, dizajniranjem130 i odrivim razvojem u okviru prirodne sredine, a sve u nastojanju
da premoste jaz izmeu prirodnog, agrarnog, humanog i urbanog sistema (Naveh i Liberman,
1984). Na geografskom prostoru bive SFRJ, kao i u okviru nauke o ivotnoj sredini u Bosni i
Hercegovini, geoekologija je nova i relativno nepoznata nauna disciplina.
Osnovne postavke i filozofski koncept holizma. Brojni autori (Zonneveld, 1994; Langevelde,
1994.) korijene geoekologije povezuju za holistiki aksiom131 Cjelina je vie nego zbir njenih
dijelova. Bitan aspekt holizma kao naune istine, kako to vidi Zonnevald (1990.), je da holizam
daje temelje za prouavanje odreenih cjelina ili sistema bez poznavanja svih detalja o njihovim
unutranjim vezama i funkcijama. Holizam uklanja potrebu za definisanjem svih elemenata
sistema i njihovih veza prije definisanja cjeline. Znaaj holizma je u tome to su mnogi objekti
naunog istraivanja (na primjer: ivot ili pejza) u toj mjeri kompleksni da bi bilo izuzetno
teko, dugotrajno, vrlo skupo (ako je uopte i mogue) doi do potpunog
definisanja/razumijevanja odreenog objekta, prouavajui ga od temeljnih elemenata.
To u sutini znai da pejza moramo prouavati kao cjelinu, a da pri tome ne treba
poznavati nain funkcionisanja pojedinih segmenata te cjeline. Oigledno je da vaan element
teorije geoekologije je osnovna hipoteza (nauna pretpostavka) da odreeni pejza (odnosno
dijelovi pejzaa razliite veliine) predstavljaju holistiku jedinicu/jedinstvo.
Holizam, kao temeljni filozofski koncept geoekologije, prihvatio je i Troll (1971),
naglaavajui holistiki karakter pejzaa. Istovremeno on je predstavio dva osnovna pristupa
pejzau:
pristup orijentisan na regionalnu diferencijaciju Zemljine povrine, uz istraivanje
uzajamne harmonije (sklada) prirodnih fenomena (pojava); u odreenom smislu, to bi bio
horizontalni pristup, koji je po svojoj prirodi geografski;
pristup orijentisan na funkcionalne veze u vertikalnom profilu odreene geografske take;
u okviru ovog pristupa istrauje se uzajamni sklad (harmonija) pojava na nivou stanita
(ekotopa) kao ekolokog sistema; prema svojoj prirodi, ovaj pristup je iskljuivo
bioekoloki.
Razvoj i definicija pojmova. Prema Zonneveldu (1990) predmet istraivanja geoekologije je
pejza i to njegov oblik, djelovanje i geneza. Poetkom XIX vijeka Aleksandar fon Humbolt
(Alexander von Humboltd, 1769 1859), pionir moderne geobotanike i fizike geografije,
predstavlja pejza kao nauno geografski izraz, definiui ga kao ukupne karakteristike jedne
regije Zemlje .
127
Djelomino preuzeto: Bognar A., Lozi S., Saletto M (2008), Geoekologija (skripta), Zavod za geografiju i
prostorno ureenje (Geografski odsjek), PMF, Zagreb
128
Gr. ge Zemlja, oikos kua, dom, logos rije, nauka.
129
Holizam (gr. hlos sav, potpun, itav) biol. teorija prema kojoj je organizam kao cjelina mnogo vie od
skupa djelovanja svih njegovih dijelova i kao cjelina usmjerava sve fiziko hemijske ivotne pojave; osniva
holizma je J.C. Smuts.
130
Dizajn (engl. design nacrt) grana primijenjene umjetnosti koja se bavi oblikovanjem proizvoda.
131
Aksiom filoz., mat. osnovno naelo; oigledna istina koju nije potrebno dokazivati.
 Inspirisan radovima Humbolta, Dokuajeva i Vernandskog, veliki ruski geograf A.A.
Grigorijev tridesetih godina XX vijeka kompleksni omota (sferu) je nazvao geografski omota.
Geografski omota je prirodno obrazovan, cjelovit materijalno - energetski sistem sferinih
formi, nastao i razvijo se pri uzajamnom dejstvu geosfera (litosfere, hidrosfere, atmosfere i
biosfere). Geografski omota se odlikuje viestrukom slojevitom strukturom i predstavlja
jedinstven sistem Zemljinih sfera koje se meusobno dodiruju i proimaju. Za geografski omota
ponekad se upotrebljava pojam globalni geosistem, a vrlo esto i pojmovi koji ne odraavaju
njegovu cjelovitost, ve se odnose na sasvim uzak dio geografskog omotaa u kojem se odvijaju
ljudske aktivnosti i ivot na Zemlji. Za taj dio geografskog omotaa upotrebljavaju se pojmovi:
landaftni omota, landaftna sfera, biogeosfera, antroposfera. Landaft (njem. Landsschaft
kraj, pokrajina, pejza) u irem smislu je sinonim prirodno teritorijalnog kompleksa koji se
moe izdvajati u regionalnom i tipolokom pogledu kao ukupnost prirodnih dijelova slinih po
svojim morfolokim funkcionalnim karakteristikama (landaft tajge, landaft movare, zonalni
tipovi landafta). Landaft je, takoe, konkretna teritorija, jednorodna po postanku i istoriji
razvoja, sa jedinstvenom geolokom osnovom, jednotipnim reljefom, klimom, jednoobraznom
kombinacijom tla i sl.
U geoekolokoj (svjetskoj) literaturi prisutno je mnogo definicija pojma pejza, a
naveemo samo neke od njih. Zonneveld i Forman (1990) : Pejza, kako ga vidimo danas, je
prostorna i materijalna dimenzija Zemjine stvarnosti i oznaava kompleksni sistem koji obuhvata
oblik reljefa i vodu, vegetaciju i tlo, te stijene i atmosferu. Urbanek (1992): Pejza je izvanredno
kompleksan fenomen, on je prostorno i vremenski oblik regija. Ima svoj specifini prostorni
raspored i vremenski ritam. Sadran je u globalnoj i lokalnoj vremensko prostornoj dimenziji.
U novijoj literaturi javlja se i niz definicija geoekologije (u Hrvatskoj: ekologija
krajolika), a jednu od zapaenijih dao je Miklos (1994): Geoekologija je primijenjena nauka o
pejzau (kao okruenju ivota i rada ovjeka i drugih organizama) iji je cilj definisanje ekoloki
optimalne prostorne organizacije koritenja i zatite pejzaa.
Geoekologija,132 kao poseban smjer u geografiji, prouava prirodno geografski sadraj
Zemljine povrine u njenom totalitetu, odnosno meusobnom proimanju (korelaciji i integraciji)
litosfere, pedosfere, hidrosfere, atmosfere i biosfere. U sutini geoekologija prouava cjelokupno
djelovanje ivotnih zajednica (biocenoza) i uslova ivotne sredine, to se na topografskoj
povrini odraava u formi mozaika, odnosno geodiverziteta.
M. Matas (1974) kae da geoekologiju neki autori definiu kao primijenjenu nauku o
pejzau u kojem se vide djelovanja ovjeka i drugih organizama, a koja ima za cilj definisanje
ekoloki optimalne prostorne organizacije koritenja i zatite pejzaa.
Moe se rei da geoekologija predstavlja granu/dio jedinstvene geografije ili, moda
jasnije definisano, smjer geografije pejzaa/landafta. U skladu sa idejom landaftskunde (iz
kojeg se promovisala), geoekologija prouava razliita gledita pejzaa (genezu, hronologiju,
morfometriju, morfologiju, sistematizaciju, regionalizaciju i dr.).

132
M. Vresk (1997): Uvod u geografiju, kolska knjiga, Zagreb, str. 240.
S obzirom na injenicu da se teorija geoekologije i landafta pojavila u Njemakoj i da na njemakom jeziku postoji
najvei broj pisanih radova o toj problematici, prenosimo i malo vie podataka o landaftu. Naziv landaft pojavio se
poetkom XX vijeka u Njemakoj kao rezultat novog koncepta njemakih geografa nazvanog Landschaftkunde
prema kojem je iz geografije trebalo eliminisati dualizam (log. odnos izmeu dva meusobno suprostavljena
principa) i razvijati jedinstvenu geografiju sa ujedinjenim prirodnim i drutvenim elementima. Landaft je prema
nekim njemakim autorima trebao postati objekt prouavanja vjene geografije. U njemakoj strunoj literaturi
navedeno je i nekoliko tumaenja pojma landschaft i to :
1. Landschaft kao individua: a) mala zemlja i b) prostor koji se istie specifinou izgleda.
2. Landschaft kao prostorni tip izdvojen na osnovi: a) preovlaujueg obiljeja (vulkanski pejzai, karstni pejzai i
sl.); b) tip izdvojen na osnovi udruivanja brojnih obiljeja.
(Prema M. Matas, 1974)

U Reniku savremene srpske geografske ternminologije (N. Mastilo, 2001) je sljedea,

u novijoj literaturi jedna od najkompleksnijih, definicija: Geoekologija je kontaktna nauka
izmeu geografije i ekologije, koja prouava uticaj prirodnih elemenata (faktora) i drutvenih
elemenata (faktora) geografske sredine na ivot organizama, posebno ovjeka (humana
geoekologija). Geoekologija prouava prostornu izmjenljivost sredine koja ima izuzetan ekoloki
znaaj ; promjene geografske sredine izazvane ljudskom djelatnou; prognozira te promjene u
budunosti; izuava probleme zagaivanja sredine i njenih komponenata, zatitu od zagaivanja,
sanaciju degradiranih podruja . Geoekologija izuava i prirodne nesree i mogunosti njihovog
ublaavanja i uklanjanja
Iz prethodne definicije moe se s pravom zakljuiti da termin geoekologija i sintagma
geografske osnove ivotne sredine oznaavaju istu pojmovnu vrijednost.

2.1.5.1. Landaft(pejza)

Landaft je povrinski dio Zemljine povrine (topografska povrina133) u kojem su

geokomponente u vrstoj vezi i meusobnoj zavisnosti, i ine cjelinu posebne strukture i razvoja,
koja se razlikuje od ostalih na Zemlji.
Landaftom se definie objekat geografskog istaivanja. Ovaj termin se, naalost, rijetko
upotrebljava u geografskoj i ekolokoj literaturi iako u njemakom jeziku sufiks134 saft definie
uzajamnost, uzajamnu vezu ili uzajamnu povezanost. Na taj nain landaft je uveden u
geografskoj literaturi u rangu naunog znaenja i oznaava, prije svega, uzajamnu zavisnost
pojava u geografskom prostranstvu, mada ovaj termin jo uvijek ne govori o ostvarivanju tih
(uzajamnih) veza.135
Razlikujemo prirodne i kulturne landafte.
Kulturni landaft je dio geografskog omotaa nastao radom ovjeka. To moe biti dio
prirodne sredine bitno izmijenjen ljudskom aktivnou, ali, prije svega, ovaj pojam se odnosi na
novostvorene (antropogene vrijednosti). U okviru kulturnih landafta najvei znaaj za ivotnu
sredinu imaju urbani, industrijski, agrarni i turistiki landafti.

133
Topografska povrina ukupnost ravnih i neravnih oblika reljefa od kojih je sastavljena povrina Zemljine kore,
na bilo kom njenom dijelu.
134
lat. suffixum nastavak, dodatak; dio rijei izmeu korijena ili osnove i zavretka.
135
Neef, E.,Die theoretischen grundlagen der lanschaftslehre, Laipcig, 1967.
 Slika 2. Geoekologija, ekosistemi i planiranje u prostoru
(Preuzeto iz: H. Leser, Landschaftskologie, Verlag Eugen Ulmer Stutgart,1991)

Prirodni landaft je povrinski dio Zemljine povrine , kojeg ini jedinstvo, jednolinost i
homogenost prirodnih elemenata. Iako meusobno mogu biti veoma slini, ne postoje
kvalitativno dva ista prirodna landafta na Zemlji. Naprotiv, svi dijelovi (manje ili vee prostorne
cjeline) na Zemlji meusobno se razlikuju u klimi, vegetaciji, biljnom i ivotinjskom svijetu,
povrinskoj i podzemnoj hidrologiji, pedolokom pokrivau i dr.
U okviru prirodnih landafta izdvajaju se: ekvatorijalni landafti, landafti umjerenih
irina i landafti polarnih oblasti.
Ekvatorijalni landafti proteu se sa obje strane ekvatora, od 5o do 8o N i od 4o do 14o S.
Njegove osnovne odlike su visoke temperature iji godinji prosjeci ne padaju ispod 20oC a
karakteristini su i po zenitnim kiama. S obzirom na koliinu padavina, preko 1000 mm
vodenog taloga i visoke temperature, u ovom se landaftu izdvajaju geosistemi tropskih uma i
savana. U ovom landaftu najznaajnije su tropske kine ume, u kojima postoji vie spratova
vegetacije (zavisno od potrebe biljaka za Sunevom svjetlou). Krenjem tropskih uma
oivljava se denudacija136, spira se zemljite ionako siromano humusom, tako da erozija
poprima katastrofalne razmjere.
Zona visokih trava je zastupljena samo sjeverno i juno od ekvatorske zone i najvee
rasprostranjenje ima u Africi. U sjevernoj Africi se ta zona savana naziva sudan, a u Junoj
Americi na sjeveru su ljanosi, a na jugu kamposi. Prelazni pojas izmeu savane i pustinje se u
sjevernoj Africi naziva sahel, a u Australiji skrab. To je zapravo pojas u kome povremeno dolazi

136
Lat. denudatio - ogoliavanje; 1. procesi odnoenja produkata erozije samo putem povrinskog spiranja ( u istom
znaenju upotrebljava se na termin spiranje); 2. ukupnost procesa razaranja stijena i prenoenja proizvoda
razaranja posredstvom vode, vjetra, lednika i sile tee.
do irenja savane ili pustinje. Te promjene su uglavnom posljedica globalnih (vjekovnih)
promjena klime, ali mogu biti izazvane i djelovanjem antropogenog faktora.
Zona pustinja tropskog pojasa se prostire oko junog i sjevernog povratnika (23o 27'
sjeverne i june geografske irine). Za prave pustinje je karakteristino odsustvo stalnih rijenih
tokova (izuzev alogenih, kao npr. Nil, Niger), zemljita i vegetacije. Reljef se obrazuje pod
uticajem insolacionog razaranja stijena i eolske erozije (Gavrilovi Lj., 2003).
Landafti umjerenih irina imaju veliko geografsko rasprostranjenje. Oni se na obje
Zemljine hemisfere (sjevernoj i junoj) proteu u duini od oko 5000 km, od povratnika do
polarnika. U ovim landaftima preovladavaju zapadna okeanska strujanja, pa su zapadne obale
vlanije od istonih, dok su centralni dijelovi u znatnoj mjeri bez vlage. Ove su razlike uslovile
formiranje vie geosistema. To su na sjeveru tajge, a juno od njih listopadne ume. Ovi su se
geosistemi razvili Sjevernoj Americi, Evropi i Aziji, a na junoj hemisferi ovaj geosistem je
zastupljen samo na krajnjem jugu june Amerike. Geosistemi listopadnih uma prelaze u stepe,
koje zauzimaju velika prostranstva u Evropi, Aziji i centralnim dijelovima Sjeverne Amerike
(prerije).
Na junoj hemisferi stepe su rasprostranjene u Junoj Americi (pampasi) i Australiji.
Unutar ovog landafta, gdje su padavine rijetke (100 - 200 mm godinje) prostire se suha
kontinentalna zona polupustinje i pustinje umjerenog pojasa (Azija i Sjeverna Amerika).
Landafti polarnih predjela prostiru se na krajnjem sjeveru i krajnjem jugu nae planete.
Izdvajamo Arktiki i Antarktiki polarni landaft. Osnovna odlika ovih landafta su negativne
temperature koje se samo ponekad diu iznad 0oC (ali ne prelaze 5oC) i male koliine padavina
koje ne prelaze 200 mm vodenog taloga. U ovim landaftima istiu se geosistemi arktikih i
antarktikih ledenih pustinja i geosistemi tundri. Arktike pustinje obuhvataju usamljena ostrva i
arhipelage kao to su: Grenland, Kanadski arktiki i pisberki arhipelag. Vegetacioni period je
kratak, pa je biljni svijet predstavljen uglavnom mahovinama, liajevima i umotundrom.
Izdvajanje prirodnih landafta predstavlja prirodnu zakonitost smjene landafta u
zavisanosti od geografske irine i nadmorske visine. U naunoj i strunoj literaturi ovo
izdvajanje se terminoloki oznaava kao horizontalna pojasnost.
Visinska zonalnost je, takoe jedna od bitnih odlika prirodnih landafta. Predstavlja
zakonomjernu smjenu landafta u planinskim prostorima sa poveanjem nadmorske visine. U
vezi je sa promjenom toplote i koliine padavina. Temperatura vazduha sa porastom nadmorske
visine opada (prosjeno) za 0.694oC, a vazduni pritisak za istu vrijednost nadmorske visine
opada za 13.3 mb. Zbog ovih promjena, koje nastaju povienjem nadmorske visine, dolazi do
izmjene klimatskih uslova, slinih onim koji nastaju rastom geografske irine od ekvatora prema
polovima (0 90o). Klimatske promjene (promjene vrijednosti meteo i klimatskih elemenata)
uslovljavaju promjene i ostalih fizikogeografskih parametara137, to u znatnoj mjeri utie na
formiranje razliitih geosistema. Upravo ovu zakonomjernu promjenu prirodnogeografskih
uslova nazivamo visinska zonalnost.

137
Parametar (gr. para kod,uz, iz,pred, protiv, prema, pored, promjena ili preobraaj i sl. + metron mjera,
mjerilo) mat. svaka veliina koja se sadri u nekoj funkciji pored promjenljivih.
 3. OSNOVE PLANETARNIH SISTEMA I SISTEMATIZAM IVOTNE SREDINE

ivotna sredina je trodimenzionalna (prostorno, vremenski i strukturalno) definisana

kategorija unutar konkretnog geografskog prostora. Ona nije statina, ve je dinamina
kategorija, u kojoj procesi i pojave imaju homogeno univerzalan karakter. Svi procesi i pojave od
najnieg do najvieg nivoa su povezani u cjelinu u kojoj vlada veliki, gotovo savren stepen
sistematizma.
Spoznaja o sistemima, posebno u prirodnim naukama, omoguila je utvrivanje
uslovljenosti i meusobne povezanosti pojava i procesa konkretne geografske sredine i uopte
geografskog omotaa. Saznanje o vezama izmeu ive i neive prirode, i elementarne
povezanosti drutva sa elementima prirodne sredine u osnovi predstavlja sistematizam prirodne i
drutvene sredine.
Definisanje ivotne sredine ili bilo koje druge sredine nije kompletno, ukoliko nisu
obuhvaeni svi pokazatelji odnosa i veza izmeu strukturnih elemenata sredine. Filozofska nauka
sistem definie kao skup spoznaja/saznanja, koje su odreene po ideji uslovnosti pri emu
preovlauje jedinstvo. Svoenje saznanja se vri u okvire strogo zatvorenih i izgraenih sistema
koji su jasno razraeni i zasnovani na tano utvrenim principima.
U fizici se pod sistemom podrazumijeva cjelokupnost fizikih elemenata; sistem moe
biti homogeni i heterogeni, a na njih djeluju unutranji i spoljanji faktori. Homogeni sistem je
onaj koji se sastoji samo od jedne faze i nije podloan razbijanju u podsisteme. Heterogeni
sistem je takav koji traje u vie faza i sastavljen je od vie podsistema.
Opta teorija sistema izuava se u matematikoj logici. U njoj se razrauju svi osnovni
principi sistemskog djelovanja pojava i procesa.
U teoriji sistema se pod determinantom sistema podrazumijeva odreena cjelina
sastavljena od uzajamno povezanih meusobno uvjetovanih jedinki ili elemenata. Sistem je
kompozicijska cjelina elemenata u kojem postoje stalne uzajamno uslovljene interakcije, kako
izmeu, tako i unutar samih komponenata. Dakle, sistem definiu njegovi elementi,
meuelementarne veze i odnosi, unutranja energija sistema i odnos sistema prema uticaju
spoljanjih faktora.
Kompleksna i komponentna geografska nauka u osnovi predstavlja sistem. Sistem je
prisutan i u definiciji geografije jer je ona sistem prirodnogeografskih i drutvenogeografskih
nauka koje izuavaju omota Zemlje, prirodne i proizvodne geokomplekse i njihove
geokomponente. Meu sistemom geografskih nauka postoji tijesna veza jer se geokomponente
meusobno dopunjuju i djeluju u interakciji te zajedno ine cjelovit sistem.

3.1.GEOGRAFSKI OMOTA

3.1.1.Osnovna svojstva geografskog omotaa

Globalno funkcionisanje sistema najbolje se moe shvatiti unutar ope planetarne

strukture u kojoj se po ustaljenim ritmovima i zakonomjerno odvijaju grandiozni, neovisni od
ovjeka, prirodni procesi. Globalni planetarni sistem u geografiji se izuava pod nazivom
geografski omota, to u osnovi i ini objekat fizikogeografskog prouavanja. Kako je sistem
geografskih nauka uzajamno povezan u najvii oblik sistemske organizacije, to onda jedna
komponentna geografska nauka pretpostavlja drugu iz ega proistie da geografski omota
predstavlja opi objekt geografske nauke.
 Slika 3... Vertikalna struktura geografskog omotaa
(Preuzeto: M. Spahi, 1999)

Pored naziva geografski omota nekada se gotovo ravnopravno tretiraju nazivi landaftna
sfera, landaftni omota, biogeosfera (geobiosfera), antropogeosfera i u novije vrijeme
noosfera sfera razuma. Svi ovi nazivi su priblino sinonimi to zavisi iz kojeg se ugla
posmatraju. Antropocentrinost planetarnog omotaa je rezultat njegove podlonosti
antropogenim promjenama. Strogo nauno gledano, geografski omota se tretira kao prirodna
datost jer je nastao bez ovjekovog uticaja, a funkcionie po sebi svojstvenim zakonima i
zakonomjernostima.
Pojam geografski omota, kao univerzalnu zemljinu sferu, u geografiju je uveo i detaljno
razradio ruski geograf A. A. Grigorijev (1960). Po njemu geografski omota je kompleksni
omota, najsloeniji dio nae planete, formiran pod uticajem kosmikih i telurskih sila, sastavljen
od Zemljine kore, niih dijelova atmosfere, hidrofere, biosfere i pedosfere. Pored prethodno
spomenutih sinonima, neki geografski geografski omota poistovjeuju sa geografskom
sredinom to je pogreno, pored ostalog, i zbog planetarnog rangiranja, jer je geografska sredina
ui pojam i podsistem u geografskom omotau.
Geografski omota se odlikuje vieznanom prostranstvenom strukturom, koja se u
najkraem moe shvatiti kroz ova osnovna svojstva:
- Geografski omota je trodimenzionalan. Njegov prirodni sistem koordinira povrinom
geoida (duinom i irinom) i njegovom vertikalom (visinom) i predstavlja univerzalni
kontinuum, bez obzira to je sferina povrina Zemlje konana ona je u vremenu
beskonana.
 - Geografski omota je sferian pa mu je prostranstvo zatvoreno zbog velikih geografskih
krunih tokova a ono je bezgranino. Cirkulacioni tokovi, posebno u atmosferi i
hidrosferi, obrazuju optezemaljski cirkulacioni sistem koji u neprekinutom nizu obavija
cijelu Zemlju. U tom zatvorenom prostornom sistemu i u uslovima energetske ravnotee
izmeu Zemlje i kosmikog prostranstva izbalansirane su razliite fizike pojave.
Rezultat toga je geografska uzajamnost, koja se ostvaruje prenosom zrane cirkulacije u
atmosferi i okeanskih struja u u hidrosferi. Kretanja na svom putu nemaju ogranienja pa
zbog toga niti jedan dio Zemljine povrine ne predstvalja izolovan sistem, i obrnuto
svaka taka na Zemlji djeluje na svoje kruenje.
- Razliiti poloaji Zemlje u kosmikom prostranstvu uslovljavaju postojanje geografskih
zona na njoj, to opredjeljuje na fundamentalna geografska izuavanja geografske
zonalnosti.
- Zemljina povrina je oblast najizraenijeg djelovanja geokomponenti i na njoj se
najintenzivnije smjenjuju geografski procesi i pojave. Prema visini i dubini intenzitet
geografskih procesa opada, zbog ega, na odreenom odstojanju od Zemljine povrine,
slabe uzajamne veze i odnosi meu geokomponentama.
- Sve geografske pojave i svi dijelovi Zemljine povrine nalaze se u konanoj sumi ope
uzajamnosti i mogu se raspoznati samo u konanom sumiranju tih uzajamnosti.

Na osnovu ovih univerzalnih svojstava koje ine geograrfski kontinuum pokualo se

razjasniti ta je donja a ta gornja granica geografskog omotaa i pta je, uope, objekat
geografskog prouavanja. Veina geografa se slae da je gornja granica geografskog omotaa na
visini ozonovog ekrana (najvea koncentracija ozona), tj. Na visini od 25 do 30 km. Ovaj sloj
vri znaajnu transformaciju Sunevog spektra, to omoguuje ivot na Zemlji. Neki su geografi
miljenja da se gornja granica geografskog omotaa nalazi na gornjem sloju troposfere. Uporite
za izdvajanje ovakve granice nalaze u saznanju aktivnog uticaja troposfere na Zeljinu povrinu
na osnovu kojeg je prirodno uspostavljena zakonomjerna smjena zona i pojaseva.
Donja granica geografskog omotaa se najee povlai po sloju Mohoroviieva
diskontinuiteta na kome lei Zemljina kora. Neki pak misle (Soloncev V.N., 1981.) da se donja
granica geografskog omotaa nalazi na dubini do kojih se osjeaju uticaji geokomponenata
svojstvenih za povrinu Zemlje kao to su: voda, zrak, ivi organizmi i sl. esto se za donju
granicu geografskog omotaa spominje i donji sedimentacijoni sloj ili stratisfera.
Na osnovu ovakvog definisanja donje i gornje granice geografskog omotaa, moemo
konstatovati da geografskom omotau pripada Zemljino prostranstvo u kojem se elementi
odlikuju hijerarhijskom organizacijom poevi od atoma pa zakljuno sa makrotijelom razliitog
agregatnog stanja. U njemu se materija nalazi u subatomskom stanju kao to je jonizirajui plin
atmosfere i zona faznih prelazaka materije, karakteristina za Zemljinu mantiju. Visina
geografskog omotaa prema jasno diferenciranim donjim i gornjim njegovim granicama iznosi
od 35 do 45 km.

3.1.2. Sastav i struktura geografskog omotaa

Osnovno svojstvo bilo kojeg organizacijskog objekta je odreeno, ne samo sastavnim

elementima, ve i njegovom strukturom, tj. cjelovitou dijelova i karakterom uzajamnih veza i
odnosa unutar objekta. U sluaju geografskog omotaa mogue je govoriti o nekoliko strukturnih
nivoa koji ine predmetnost komponentnim geografskim naukama.
 Slika 4. Vertikalna struktura Zemljine kore i fitosfere u kojoj je
definisana donja granica geografskog omotaa
(Preuzeto: M. Spahi1999.),1 1999 34)

Geokomponente su najjednostavniji strukturni nivo u geografskom omotau. One

predstavljaju sistemski skup istovrsnih prirodnih elemenata obrazovanih na Zemljinoj povrini.
Razlikuju se glavne geokomponente kao to su: voda, zrak, povrineske stijene, biljni i
ivotinjski svijet od proizvodnih prirodnih komponenti koje su nastale u interakciji glavnih
komponenti i u njih spadaju: tla, led, mrzlota i sl.
Geokomponente se meusobno razlikuju po stepenu organizacije materije, odnosno po
hemijskom sastavu i fizikim svojstvima. U geografskom omotau postoje tri nivoa organizacije
materije: neivo, ivo i kombinacija ivo neivo. Posljednjem nivou organizacije odgovara tlo,
prirodne vode, kao i geografski omota u cjelini.
Geosfere su zasebni dijelovi geografskog omotaa u kojima preovladava jedna od
geokomponenata. Naslanjajui se jedna na drugu one obrazuju koncentrine sfere. Pogreno bi
bilo ako se geosfere shvate kao suma jednorodnih elemenata. Geosfere obrazuju vii nivo
organizacionog sistema u geografskom omotau i ine prirodnu sintezu uzajamno povezanih
istorodnih geokomponenata. Tako, na primjer, voda u ai i jezeru je jedna te ista voda, ali
jezero ne predstavlja sumu aa vode.
etiri geosfere u potpunosti ili djelimino ulaze u sastav geogarfskog omotaa, pri emu
litosfera, atmosfera i hidrosfera obrazuju neprekinute ovojnice. Biosfera ne zauzima samostalno
planetarno prostranstvo iako ini zasebnu sferu. Ona podjednako ulazi u sastav svih sfera pa je
zovemo sfernom proimanjima.
Postoji miljenje, to je u osnovi i prihvatljivo, da se u geografskom omotau moe izdvojiti i
peta samostalna sfera koju ini povrinski raspadnuti sloj litosfere i naziva se pedosfera. Gornje
slojeve atmosfere i dublje dijelove litosfere veina naunika ne ukljuuje u geografski omota iz
razloga to se procesi iz ovih dijelova geosfera najdirektnije ne odnose na postojanost
geografskog omotaa.
Geosfere u geografskom omotau predstavljaju slojevitu strukturu koja zavisi od gustine
geokomponenti koje ih sainjavaju. Ukoliko je gustina vea onda geosfera zauzima nie poloaje
i obrnuto.Ovome, svakako, doprinosi diferencijacija materije na Zemlji u njenom gravitacionom
polju.
Geosistemi su vii strukturni nivoi u odnosu na geosfere. Oni predstavljaju najsloeniju
organizaciju uzajamnog odnosa geokomponenti unutar i meu geosferama. Prosti ili osnovni
geosistemi formirani su u uzajamnom odnosu neive organizacije materije. Tako, naprimjer,
lednik koga sainjavaju dio litosfere iji je morfoloki izraz cirk i valov, dio hidrosfere
predstavljen vodom u obliku leda, dijelom atmosfere predstavljena zrakom koji proima dijelove
litosfere, te nivalni tip vegetacije koja je dio bosfere predstavlja prosti geosistem.
U geosistemu mogu se ukljuiti i ne samo prirodne geokomponente. Ljudsko drutvo sa
svojim tehnikim sistemima obrazuje geotehniki sistem kao to je urbani, industrijski,
saobraajni i sl. koji zajedno sa prirodnim okruenjem predstavljaju geokomplekse. Geosistemi
se zakonomjerno smjenjuju u horizontalnom pogledu, meusobno se razlikuju i nazivaju se
landaftima.
Landaftom se definie objekat geografskog istraivanja. Ova rije se, naalost, rijetko
upotrebljava iako u njemakom jeziku sufiks saft definie uzajamnost, uzajamnu vezu ili
uzajamnu povezanost. Na taj nain landaft je uveden u geografskoj literaturi u rangu naunog
znaenja i oznaava, prije svega, uzajamnu zavisnost pojava u geografskom prostranstvu, mada
ova rije jo uvijek ne govori o ostavrivanju tih veza (Neef E., 1967.).
Ve je reeno da geosfere predstavljaju sveobuhvatni materijalni sistem u ijim granicama
postoje uzajamne veze svih sfera koje se ispoljavaju na povrini Zemlje. Ope je poznato, da na
raznim takama Zemljine povrine, taj materijalni sistem se sastoji iz savreno razliitih
materijalnih komponenata i njihovih kombinacija. Na taj nain opi princip organizacije geosfera
nalazi svoj izraz u formi mnogobrojnih konkretnih kombinacija. Tu realizirajuu formu na
svakom mjestu Zemljine povrine oznaavamo terminom landaft. Pod landaftom
podrazumijevamo konkretni dio Zemljine povrine sebi svojstvenom strukturom i dinamikom.

3.2. AKSIOMI, ZAKONI I ZAKONOMJERNOSTI U GEOGRAFSKOM OMOTAU

Geografski omota se odlikuje svojom dinamikom, zakonima i zakonomjernostima koji

su najee aksiomatini, bez ijeg poznavanja je opasno preduzimati bilo kakve opsenije
radnje i eksperimentisanje. U poznatom dijelu Kosmosa ne postoji niti jedno nebesko tijelo koje
je organizacijomom strukturom slino Zemlji kako bi se na tom nebeskom tijelu izvodile probe a
potom primjenjivale na Zemlji. Zbog toga se namee potreba podrobnije spoznaje funkcionisanja
planetarnog sistema njegovih zakona i zakonomjernosti kako bi ovjek svoje aktivnosti
prilagodio prirodnim procesima do granice predvienim prirodnim zakonima.

3.2.1. Aksiomatinost geografskog omota

Stvarnost nas ubjeuje u materijalnu objektivnost s kojima se formiraju neke osnovne pojave
koje se ne potvruju eksperimentom. Ti osnovni stavovi koje ne dokazujemo su argumenti
pomou kojih razumijevamo objektivnu stvarnost. Oni su osnova za sve naune postavke, daju
nauci njihovu dimenziju i ine je loginom. Na osnovu njih daju se fundamentalna znanja o
geografskom kontinuumu, o geografskim granicama i geografskim komponentama.
Sve geografske pojave aksiomatinog karaktera mogu se podijeliti na planetarnu,
landaftnu i horoloku aksiomu.
Planetarni aksiom odnosi se na geografski omota koji u cjelovitosti pripada Zemljinoj
povrini i u njemu se deavaju geografske pojave uvjetovane astronomskim poloajem planete
Zemlje u Kosmosu. Ova uzajamnost u geografskom omotau vlada na svakom dijelu Zemljine
povrine. Tako, na primjer, klima svake take Zemlje zavisi od ukupne planetarne cirkulacije. I
osnovne mjerne jedinice vremena izvedene su iz zakonomjernog kretanja Zemlje po ekliptici oko
Sunca, kao to su: dan i no, godina, ljetno i zimsko polugodite, produeno trajanje dana i noi i
sl. Ove jedinice su razumljive same po sebi, ali na trenutak zamislimo da ih nema: doli bismo
do podatka da ne bismo mogli mjeriti brojne geografske faktore. Produeno trajanje dana u
toplijem periodu godine poveava radijacioni bilans to ima krupne geografske posljedice. Kada
ne bi bilo smjene toplijeg sa hladnijim periodom u godini dolo bi do poveanja temperature to
bi usloilo uvjete ivota. Prema tome, sve geografske pojave koje se javljaju u bilo kojem
obliku pripadaju planeti Zemlji i shodno tome odreeno je njihovo geografsko znaenje.
Lanaftni aksiom ukazuje na uzajamnost meu geosferama na svakoj taki Zemljine
povrine. Djelovanje geografske supstance (materije i energije) na pojedinim dijelovima
Zemljine povrine odvija se razliito. Stepen fizikih i hemijskih procesa na nekim mjestima
tee sporo, a na nekim veoma brzo. Zavisnost jednih od drugih elemenata nazivamo uzajamnom
zavisnou (interdependence), a opu pojavu isprepletenosti komponenata u sloenoj uzajamnoj
vezi nazivamo uzajamnost (inetrrelation). U njemakom jeziku ta veza esto predstavlja
vertikalnu uzajamnost (vertikaler Zusammenhang) (Neef E., 1967.).
Landaftni aksiom se moe iskazati na sljedei nain: na svakom dijelu Zemljine povrine
elementi, komponente i faktori geografske supstance nalaze se u razliitim oblicima
zakonomjerno ureeni i uzajamno povezani.
Na istinitosti landaftnog aksioma sazdana je postojanost geografije kao nauke. Svaka
izolacija elemenata landafta od landaftne veze udaljava istraivanja od geografske stvarnosti.
Iz tih razloga razvoj specijalnih nauka kao to su: hidrologija, geomorfologija, klimatologija i
dr., gdje je svaka od njih posveena jednom elementu landafta, ne liava geografiju njenog
naunog objekta. Uz pomo landaftnog aksioma omoguena su istraivanja vertikalne
uzajamnosti pomou kojih se vri nauna sinteza pojava i procesa u geokompleksima na bilo
kojem dijelu Zemljine povrine. Ovakav pristup esto se oznaava geografskim homogenim
istraivanjem
Horoloka aksioma ukazuje na horizontalnu meusobnu vezu geokomponenata. Zbog
toga horoloku aksiomu nazivamo aksiomom prostranstvene veze (interconnection). Pod
uticajem horoloke aksiome geografija je kod Ritera, a kasnije kod Rikerta i Hetnera (Neef E.,
1967.) nazvana horolokom naukom.

3.2.2. Zakon cjelovitosti

Geografski omota i njegova materija ine cjeloviti sistem. Cjelovitost sistema u

geografskom omotau u osnovi je predstavljen planetarnim geosistemom. U planetarnom
geosistemu svi elementi su meusobno povezani u lanani niz raznih nivoa organizacije iz kojeg
je nemogue apstrahirati bilo koju kariku bez naruavanja sistema.
 Cjelovitost treba razlikovati od cijelog. Izdvojeni element prirodne sredine i pored toga
to ulazi u cjelinu ne predstavlja cjelovitost. Iz mree ili krunog sistema nemogue je zamijeniti
elemente odreenog niza, a kamoli vriti njihovo apstrahiranje. U geografskom omotau i
njegovim sastavnim strukturnim elementima takve operacije su nemogue i potpuno riskantne.
Ako bi zamijenili ili apstrahirali bilo koju kariku iz cjelovitog geosistema, na primjer,
vodni reim, klimat ili tipove reljefa onda bi dolo do izmjene ili ak do nestanka prvobitnog
prirodno-teritorijalnog kompleksa. U tom smislu geografi u svom naunom istraivanju polaze
od komponenata, meuzavisnosti, stepena organizacije nastanka i odranja s ciljem upoznavanja
i prognoze njihovog evolutivnog preobraaja.
Geografski omota u osnovi ini planetrani nivo ivotne sredine. ivotnu sredinu, prema
ovoj odrednici ine prirodno - teritorijalni, prirodno - akvalni i tehnogeni kompleksi. Zbog toga
se i moe kazati da je ivotna sredina sistem sistema i podsistema u geografskom omotau.
Nii hijerarhijski sistemi unutar geosistema odlikuju se sebi svojstvenim fukcijama. Vea
naruenost funkcionisanja potinjenih sistema isto tako se moe negativno odraziti na strukturu i
funkciju planetarnog geosistema.
U konteksu ivotne sredine osim opteg planetarnog i regionalnog geosistema znaajna
panja se poklanja lokalnom funkcionisanju geosistema koji se jo zovu topoloki sistemi.
Topoloki sistemi ivotne sredine nastaju kao rezultat zonalnih (horolokih) i azonalnih (mjesnih
lokalnih) inilaca. Ove sisteme karakterie klimatska zona, visinska pojasnost i geografsko
topografske karakteristike. Topografska sredina je presudan inilac za izdvajanje geosistema pa
im i naziv potie od mjesta (lokacije). Topoloki ili mjesni sistem, veina prirodnjaka naziva
ekosistem. Termin ekosistem u nauku je uveo A. G. Tansley (1955).
Pored toga, kod nekih autora mogu se nai i drugi termini kao, na primjer facija to se ne
moe prihvatiti kao sinonim spomenutom ekosistemu, jer facija u fizikogeografskoj regionalnoj
diferencijaciji oznaava tip mjesnosti.
U svojstvu osnovne jedinice biota u ivotnoj sredini javlja se ekosistem. Meutim, kod
nekih naunika, posebno biolokog opredjeljenja, ekosistem je univerzalan pojam i izjednaava
se sa geosistemom i pridaju mu se istovjetni strukturni elementi i nivoi. U isto biolokom smislu
lokalni ekosistem (topoloki sistem) je najnii nivo organizacije sistema, dok vii nivo ini
regionalni ekosistem, to u geografskom sistemu nauka odgovara landaftu ili prirodnoj zoni.
Planetarni ekosistem ili biogeocenoza (geobiocenoza) bi odgovarao geografskom omotau.
Ekosistem je ui pojam od geosistema i ini njegov podsistem. Geosistem je kompleksan
sistem koji se dijeli na proste geosisteme, nastale uzajamnou neivog stepena organizacije
materije i sloene geosisteme koji ine razliit stepen organizacije materije.
Ekosistem u prvi plan stavlja biotike komponente, dok su abiotiki svrha objanjavanja
razlike u biotama. Ekosistem se moe definisati kao sistemski organizovano jedinstvo ivih
organizama i fizikogeografskih uslova. On predstavlja kompleksan makrosistem sa sebi
potinjenim odgovarajuim sistemima. Izmjenom prirodnih sistema (geosistema), tehnogenim
sistemima mijenja se svojstvo ekosistema, pa ak moe nastati nov ekosistem. Tako na primjer,
akumulacija vode u rijenom sistemu izaziva mikroklimatske, mikromorfoloke i druge
promjene to uvjetuje stvaranje potpuno novog ekosistema. Novostvoreni ekosistemi su reperi
ravnotee prirodno teritorijalnih, prirodno akvalnih i tehnogenih kompleksa.
 Slika 5. Sve geokomponente u geosferama i geosfere u geografskom omotau nalaze
se u uzajamnim vezama i odnosima u grai cjelovitog sistema
(Preuzeto: M. Spahi, 1999.)

Originalnim naunim pristupom problemu i procesu zagaivanja i naruavanja

funkcionisanja prirodno geografskih sistema (geokompleksa) V. N. Soloncev (1981), razmatra
u kontekstu integralnog rezultata promjena u strukturi geografskog omotaa. Za funkcionisanje
procesa u onim prirodnim kompleksima koji su izbalansirani karakteristian je reim periodinih
promjena svih parametara, gdje spadaju parametri sadraja odreene materije. U uslovma jasno
izraenih sezona, godinji ciklus takvog sistema predstavljen je smjenjivanjem perioda s
relativno uravnoteenim reimom sadraja materije i perioda sa nestabilnim reimom koji se
izraava kroz vie ili manje otra odstupanja od date ravnotee. Zavisno od koncentracije
materije u prirodnom geokompleksu mogu se razlikovati optimalna znaenja sadraja materije,
svojstvena ravnotei i ekstremna znaenja tih parametara koji se izraavaju tokom nestabilnog
reima. Prekoraenje ekstremnih parametara moe dovesti do sutinskih promjena u strukturi
geokompleksa. Te promjene mogu biti povratne i bespovratne. Optimalni i ekstremni procesi,
uopte uzevi, predstavljaju normalne oblike funkcionisanja geokompleksa nastalih tokom
njihove evolucije. Stanje geokompleksa koje zahvata oblast kolebanja izmeu ekstremnih
znaenja sadraja odreenih materija, moemo nazvati kapacitetom geokompleksa. Isti autor (V.
N. Soloncev, 1981) je time opte i diferencirane fizikogeografske procese u geografskom
omotau postavio kao rezultat uzajamnih prirodnih i antropogenih uticaja koje imaju globalni
karakter.
3.2.3. Kruenje materije i energije

Jedno od vanih svojstava geokomponenti je njihova dinamika.138 Sva kretanja, u osnovi,

stoje u uzajamnim vezama meu objektima materijalnog svijeta. Kretanje je savreno, postojano
sa ritmikim139 i ciklinim140 promjenama a koja nastaju u uzajamnom osnosu svih faktora. U
sklopu fiike uzajamnosti, prirodna kretanja nastaju pod uticajem jake, slabe, elektromagnetne i
gravitacione sile. Prve dvije sile dominiraju na subatomnom nivou u oblasti elektromagnetnih
estica i jezgara atoma. Geografskom nivou pripadaju elektromagnetna i gravitaciona sila koja
odreuju glavne osobine i puteve nastanka geografskog omotaa. Najveu raznolikost
karakteriu kretanja koja su povezana ili inicirana elektromagnetnom silom i uzajamnim
posljedicama kao to su zagrijavanje, kretanje tenih fluida u kapilarima, hemijske reakcije (u
tom kontekstu fotosinteza), izmjena agregatnih stanja tvari i drugi procesi. Manju ulogu u tom
pravcu imaju gravitacione sile koje iniciraju morske dobi (plimu i oseku), izluivanje padavina,
zadravanje atmosfere pri povrini Zemlje i slino.
Svi fizikogeografski procesi u koje, pored ostalih, spadaju kretanja zranih i vodnih
masa, denudacija, povrinska stijenska erozija i korozija, formiranje prirodnih zona i sl.
uslovljeni su uzajamnou raznih oblika fizikog kretanja.

Slika 6. Kruni tokovi osnovnih materija u biosferi po Hatcisonu

(Izvor podataka: Gerenuk K.I. et al., 1984)

Kretanja u geografskom omotau se dijele na dva tipa. Prvom tipu odgovaraju sva
kretanja koja su posljedica funkcionisanja geokomponenti, geosfera, geosistema i geokompleksa
unutar geografskog omotaa.

138
Dinamika (gr. dynamiks prema dnamis sila, snaga), 1. fiz. dio mehanike koji se bavi kretanjem tijela pod
drjstvom sile. 2. redosljed promjena, nain razvoja, raspored po kojem se odvija neki proces .
139
Pod ritmom podrazumijevamo ponovljivost kompleksa pojava tokom vremena, koje se razvijaju u jednom
pravcu. U geografskom omotau razlikujemo dvije forme ritminosti: periodinu i ciklinu. Pod periodom se
podrazumijeva ritam jednake duine, kakvi su na primjer rotacija i revolucija Zemlje.
140
Ciklusi predstavljaju vremenske raspone u kojima se promjenljivom duinom dogaaju odreene pojave.
 Kretanjima se ostvaruju ravnotee i kompenzacije u geografskom omotau. Drugom tipu
pripadaju kretanja koja stoje u tijesnoj vezi sa dotokom materije i energije u geografski omota.
Sva kretanja materije i energije u geografskom omotau imaju svoje ustaljene krune
tokove koji se ostvaruju po ustaljenim ritmovima i ciklusima. S obzirom da su kruenja
svojstvena geografskom omotau i da se odvijaju po strogim prirodnim zakonima, onda se ta
kretanja u geografskoj nauci tretiraju kao geografska kruenja u kojima razlikujemo velike i
male geografske krune tokove.
Duboka osnova svih krunih tokova je migracija i preraspodjela materije i hemijskih
elemenata potaknuta dotokom i razmjenom energije (L.G. Bondarjev, 1976). Migracije i
preraspodjele materije i energije u geografskom omotau tee uspostavljanju ravnotenih sistema
izostazija. Izostazije141 uslovljavaju veliku kompenzaciju geokomponenata u geosferama na
Zemlji.
Energija i transformisana energija koja dospijeva u geografski omota ini generator svih
prirodnogeografskih procesa i dijeli se na:
- unutranju Zemljinu energiju;
- energiju revolucionog i rotacionog kretanja Zemlje;
- Sunevu energiju.
Unutranja energija Zemlje nastaje u procesu gravitacione diferencijacije, pri emu se na
raun trenja oslobaa toplotna energija. Kroz geoloku prolost Zemlje ove energije je
osloboeno oko 1.6 1031 J.
Drugi izvor unutranje energije Zemlje je radiohemijska energija koja nastaje u procesu
radiohemijskog raspada tekih elemenata. U procesu produktivnog raspada oslobaa se 0,9
1031 J.142 Rauna se da je tokom duge geoloke prolosti u Zemljinom jezgru akumulirano oko 2
1031 J radiohemijske energije. Prisustvo ove akumulirane unutranje enegrije potakla su na
razmiljanja i nova shvatanja porijekla i razvoja planete Zemlje a time i geografskog omotaa.
Novija uenja neomobilista pretpostavljaju da Zemlja nije evoluirala iz uarenog tijela, ve
obrnuto od hladnog tijela prelazi u uarenu masu (jezgro je ve uareno) na raun velike
radioaktivnosti.
Jedan dio unutranje energije dospijeva u geografski omota preko Zemljine povrine u vidu
toplotnog dotoka i iznosi oko 0.06 J m2/s. Najintenzivniji toplotni dotok iz zemljine unutranjosti
nalazi se na podvodnim hrbatima. Unutranja energija utie na brzinu premjetanja materije i
najvea je na povrini Istono tihookeanskog spreadinga143 i iznosi 16 cm u godini. Priblino
je tolika brzina savremenih tektonskih gibanja. Ako usvojimo da je premjetanje materije u
atmosferi 1 cm/s, onda je brzina u litosferi stoti dio sekunde.
Energija nastala u uzajamnosti gravitacijskih sila Zemlje i kosmikih tijela, prije svega
Sunca i Mjeseca je drugi izvor energije u geografskom omotau. Kao rezultat tog uzajamnog
privlaenja nastaje plima i oseka (morske dobi). U procesu trenja kao posljedica talasnog
kretanja plime i oseke javlja se energija koja je jednaka 3,5 10-3 J m2/s. Pretpostavlja se da je
ovaj tip energije, kroz dugu geoloku prolost Zemlje, pretrpio izmjene. Prorauni pokazuju da je
poetkom razvoja Zemlje, Mjesec bio na udaljenosti oko est Zemljinih prenika (danas je
njegova udaljenost 60 prenika), pa je plimska sila bila tri puta vea u odnosu na dananju. S
pravom se pretpostavlja da je taj period ostavio znaajne tragove i inicirao neke
fizikogeografske procese koji i danas traju.

141
Izostaza (gr. isos-jednak), geol. ravnotea izmeu pojedinih dijelova mase Zemljine kore
142
Gerenuk, K.I., Bokov, B.A., ervanev (1984): Obeje zemlovedenije, str. 108, Moskva
143
Spreading, engl. irenje
 Talasi plime i oseke postupno su usporavali rotacionu brzinu Zemlje i time znaajno uticali
na ukupni toplotni reim. Produetak trajanja dana i noi u procesu usporavanja rotacije Zemlje,
znaajno su se odrazili na poveanje kontrasta termikih uslova na dnevnoj i nonoj strani
Zemlje. Sve je ovo imalo snanog odraza na globalna klimatska i hidroloka stanja na Zemlji.
Suneva energija dospijeva od Sunca, gotovo 97 % u vidu elektromagnetne energije. Ovaj
vid energije je nepromjenjiva kategorija i njen intenzitet se izraava vrijednosu solarne
konstante koja iznosi 1.98 cal cm2/s (1382 J m2/s).
Sunev spektar razliitih talasnih duina proizvodi nejednak fiziki efekat. Ultraljubiasti
spektar intenzivno prodire u atmosferu, do visine od 100 do 200 km iznad povrine Zemlje i ima
jonizujue svojstvo. Zraci ovig talasnih duina se asporbuju u jonosferi i ozonosferi na visini 15
do 25 km.
U nie slojeve atmosfere (troposferu) dospijeva vidljivi dio spektra i infracrveno zraenje.
Ovi dijelovi Suneve insolacije omoguuju osnovne fotohemijske i termohemijske procese bez
unitavanja ive materije.
Zajedno sa elektromagnetnim dotokom u atmosferu dospijevaju, za ivot, tetne materije i
zraenja. Imaju malu energiju i ritam poveanja i smanjenja to je u direktnoj funkciji Sunevih
aktivnosti. Korpuskularne estice, u vrijeme kulminacije Sunevih pjega, mogu izazvati izmjenu
polja atmosferskih pritisaka i promjenu vremenskih prilika na Zemlji. Pored toga, one izazivaju
poveanu aktivnost geomagnetnih bura koje pojaavaju geomagnetna polja Zemlje i polarnu
svjetlost.
Sve ovo u znaajnoj mjeri ima odraza na ciklinost funkcija geografskog omotaa. Vrijeme
ciklinih Sunevih aktivnosti su najkraa razdoblja izmjenjivosti funkcionisanja
geokomponenata u geosistemima na osnovu kojih se definiu prirodne pojave i procesi. Tako,
odreivanje klime, na osnovu klimastkih elemenata i pojava, potamolokog reima, na osnovu
oticanja, vodostaja i proticaja, vremenski ne moe biti krai od cikline izmjenjivosti Sunevih
aktivnosti.

Tabela 3. Udio i vrste energije u geografskom omotau

VRSTA ENERGIJE J (m2 s)

Suneva energija apsorbovana u atmosferi i na povrini Zemlje 2.3 102
Energija kosmike svjetlosti 2.0 10-6
Antropogena proizvodnja energije (podatak za 1975. godinu) 16 10-3
Energija nastala raspadom radioaktivnih izotopa 7.0 10-3
Energija elektrinog pranjenja 4.0 10-3
Energija plimotvornog trenja 3.5 10-3
Energija nastala pri mineralizaciji organskih tvari i oksidacionim procesima 0.4 0.6
Geotermika toplota 0.1
Tektonskla energija 10-3
(Izvor: Gerenuk, K.I.Bokov, B.A. ervanev, 1984)

Dospjevi u geografski omota energija doivljava mnogostruke preobraaje u smislu

prelaska jednog vida energije u drugi. Neravnomjerni raspored energije na povrini Zemlje
uvjetuje razne vidove kretanja. Najkrupnija i najevidentnija su kretanja vodnih i vazdunih masa,
koje zbog zatvorenosti geografskog omotaa imaju krune tokove. Kruenje nije statina i
zatvorena forma. Otvorenost dinamikog sistema utie na izmjenljivost i razvitak novih oblika
geografske sredine.
 Premjetanjem bilo kojeg vida materije istovremeno dovodi do prenosa i drugih vidova
energije i materije. Tako, naprimjer, zajedno sa premjetanjem vodnih i zranih masa prenosi se
apsorbovana toplota, mineralne estice, spore, bakterije, fito i zooplankton.
Prostranstvene i vremenske razmjere kretanja materijalnih tvari su razliite. Rastojanja
iznose od nekoliko metara do 1000 km, a brzina pokreta od nekoliko milimetara u toku godine
(kretanja kontinentalnih blokova) do brzine svjetlosti (prenos svjetlosne energije).
Pored ustaljenih prostranstveno - vremenskih krunih kretanja materije i energije, u
geografskom omotau postoje periodi i ciklusi ubrzavanja i usporavanja tih tokova i mogu biti:
radijacioni, toplotni, atmosferni, hidrosferni, biosferni, biohemijski i dr.

3.2.4. Ritminost, ciklinost i periodinost u geografskom omotau

Ritminost i ciklinost u geografskom omotau su smjene pojava i procesa, a posljedica

su globalne rotacije i revolucije Zemlje, astronomskih i geolokih uzroka. Ritminost vremenski
moe biti jednodnevna (smjene dana i noi), godinja (smjena godinjih doba), vjekovna ili
sekularna (smjena klimata, povlaenje i nadiranje lednika, promjena evstatikog nivoa mora,
promjena reima kopnenih voda itd.) i paleogeografska (izgled Zemlje u kaledonskom,
hercinskom i alpskom orogenom ciklusu).
Ciklusi se takoe razlikuju po karakteru dinaminosti pod kojom podrazumijevamo tip
izmjene u vremenu osnovnih parametara geosistema. S obzirom da su ritmike i cikline pojave
u geosistemima vezane za relativno dug geoloki period bez znaajnih promjenjivih svojstava,
geografe vie zanimaju periodine pojave koje se znaajno odraavaju na stabilnost prirodnih
pojava i procesa.
U geografskom omotau, gotovo da ne postoji stroga periodinost prirodnih pojava i procesa.
Periodinost u geografskom omotau izraena je u mnogim prirodnim procesima kao to su:
tektonska, magmatska, sedimentaciona, klimatska, hidroloka i dr. Tako na primjer, mnogobrojni
su prirodni faktori koji utiu na promjenu globalne planetarne klime, a direktno su posljedica
periodinih izmjena meu kojima su najvanije: uticaj morskih doba na brzinu rotacije Zemlje,
promjena Sunevih aktivnosti i izmjena sastava atmosfere. O tome vjerno svjedoe geoloki,
glacioloki i arheoloki podaci. Tako su nauno dokazana klimatska kolebanja u 35 -
togodinjem ciklusu (Brinkerov ciklus) i ciklus izmjene klimata u vremenu od 1800 godina
(sekularni ciklus). Posljednji je sauvan u razviu prirode Sahare u kojoj paleogeografski nalazi
potvruju smjene vlanog sa aridnim klimatom.
Periodinost je karakateristina za tektonsko-magmatske procese i neotektonske pokrete.
Tektonsko-magmatska epoha dijeli se na periode u intervalima od 50 do 150 miliona godina.
Periodinost je sauvana i u sedimentacionim zonama koje mogu biti terigeno karbonatne i
lakustrijsko glacijalne. Faze sedimentacije kod ovih nanosa posljedica su promjene klimata i
vezuju se za periodina kolebanja pokreta Zemljine kore i promjene evstatikog nivoa Svjetskog
okeana.
Kod lednikih jezera obrazuje se samo ljetna sedimentacija. Tokom ljeta kada se lednik otapa
u jezero se unose vie krupnozrni nanosi, dok se tokom zime odlae sitan tanki glinoviti nanos.
Broj takvih sedimentacionih slojeva odgovara broju godina njihovog stvaranja.
Periodinost pojava i procesa uzajamno je povezana sa spoljnim faktorima i nazivaju se
prinudna kolebanja. U spoljne izazivae kolebanja spadaju sekularna kretanja Zemlje u koja se
ubrajaju periodske perturbacije144 (precesija,145 nutacija146 i promjena polarnih visina) i sekularne
144
Perturbacija (lat. perturbatio), astron. promjena u kretanju planeta pod uticajem nekog drugog nebeskog tijela
perturbacije (promjena nagiba ekliptike, promjena apsidne linije147 i promjena u ekscentrinosti
Zemljine putanje). Periodske perturbacije se obnavljaju sa razliitim vremenima trajanja.
Vrijeme koje je potrebno da se krivulja nebeskog pola ne zaokrui tj. dok Sjeverni pol ne doe u
jednu naspramnu taku prema poetnoj iznosi 427 dana ili 14 mjeseci. Stvarni pravi nebeski pol
pomijera se po maloj elipsi (nutacija) i obie je za 18.66 godina. Precesija (solarna i lunarna) je
periodina sa izvanredno dugim periodom od 25700 godina.
Sekularne perturbacije su poremeaji kretanja Zemlje na njenoj putanji, sa izvanredno dugim
periodom trajanja. Jedna perioda unutar koje nagib ekliptike prema ekvatoru, stalno opadajui,
dostigne minimum, a potom, stalno rastui, dostigne maksimum, pa zatim ponovo opadajui
dostigne poetnu vrijednost traje oko 60000 godina. Taka perihela, odmiui se godinje u
pravcu istoka itavu ekliptiku obie za 113000 godina. Promjena ekscentriciteta148 Zemljine
putanje je najdua od svih sekularnih perioda i traje 354800 godina.
Ovom, svakako, treba dodati i injenicu da se Zemlja u svojoj revoluciji nikada ne nalazi u
apsolutno istom poloaju u Kosmosu zbog kretanja Suneva sistema od Oriona, sazvjea
konvergencije, prema Herkulesu, sazvjeu divergencije zvijezda. Osim ovog kretanja postoji
jo i jedno veliko opte kretanje galaktikog sistema oko svog centra. To je opta rotacija
Galaktike ija rotaciona brzina iznosi 32000 svjetlosnih godina, a Sunev sistem rotira oko
centra Galaktike brzinom od 220 km/s. Suncu i njegovom sistemu potrebno je 230 miliona
godina da napravi punu rotaciju oko centra Galaktike.
Pored prinudnih kolebanja u geografskom omotau postoje i autokolebanja (samokolebanja).
Ona su karakteristina pojava za sisteme koji imaju najmanje dvije karike. Inercionim149
sistemima nazivaju se takvi objekti, koji pri viestrukim izmjenama dobijaju potpuno nov
kvalitet, kao prelaznu formu. Inercionost je trenutana pojava mjerljiva minutama, satima i
danima. to je dui inercioni proces to je objekat vie inercion. Svi geografski objekti su
inercioni. Uzajamnost inercionih sistema u geografskom omotau moe biti veoma vrsta sa
dugotrajnim procesima. Takvi su okean i kontinentalni led nastali pod uticajem spoljnih faktora.
U toku pleistocena okean se sporo hladio na raun topljenja kontinentalnog leda. Zbog toga on
do danas, odrava hladnou nakupljenu iz razdoblja pleistocena i danas se postupno zagrijava.
Procesi nadiranja i povlaenja kontinentalnih lednika neprekidno traje ve desetak hiljada
godina.
Ritminost prirodnih pojava ima veliku vanost u njihovom prognoziranju. Ako je pojava
ponovljena u vremenu, te ako je ona utvrena u prolosti onda postoji velika vjerovatnoa
njenog obnavljanja u budunosti. Osnova prognoze razvia prirodne sredine je temeljno
poznavanje njene prolosti, a prolost je klju poznavanja budunosti. Analiza poznate
tendencije iz prolosti omoguava predvianje razvoja geosistema u budunosti. Ima mnogo
primjera prognoziranja osnovnih ritmova prirodnih pojava. Meu najpoznatije spadaju: prognoza
godinjih meteorolokih uslova, izmjene rijenog doticaja i proticaja, razvie biljnih zajednica,

145
Precesija (lat. preacessio prethoenje, kretanje naprijed), premjetanje take proljetnog (ili jesenjeg)
ekvinocijausljed laganog zakretanja pravca Zemljine ose, zbog ega se Sunce svakog dana vraa u tu taku, ime
ono zavrava svoje puno kretanje po ekliptici.
146
Nutacija neveliko (do 9) kolebanje ose Zemljinog obrtanja koje uglavnom nastaje usljed periodinih izmjena
poloaja ravni Mjeseeve orbite i Zemljine tee prema Mjesecu. Period nutacije je oko 18.6 godina.
147
Apsidna linija, astron. linija koja spaja najbliu i najudaljeniju taku na putanji nekog nebeskog tijela
148
Ekscentrian (srlat. excentricus, prema gr. kkentros izvan centra) 1. (dva kruga, dva toka) koji nemaju isti
centar; ekscentrinost (isto i ekscentricitet) ekscentrian poloaj, odstupanje od centra.
149
Inercija (lat. inertia nespretnost, tromost), 1. fiz. svojstvo tijela da ostane u stanju mirovanja ili pravolinijskog
jednakog kretanja dok ne bude izloeno uticaju spoljne sile koja to stanje mijenja.
poljoprivrednih kultura i sl. Posebno uspjeno se prognozira kretanje planeta, Sunca, te Sunevih
i Mjeseevih pomraenja. esti ritmovi u kretanju nebeskih tijela omoguuju predvianje
njihovih uzajamnih poloaja, ak i za stotinu godina unaprijed. Pri ovome, vano je napomenuti
da su kretanja nebeskih tijela mahanika, a ne fizikogeografska pojava ali se ritam mehanikih
kretanja svakako odraava na sveukupne prirodne pojave i procese. ak i u dnevnom i
godinjem ritmu fizikogeografske pojave mogu imati planetarno - astronomsku odliku. Tako, na
primjer, noi nekada mogu biti toplije od dana. Ljeta mogu nekada imati mrazne dane, a zime
tople dane. Ovakve pojave spadaju u domen dnevne i godinje ritmike. Ona je povezana sa
radijacionim faktorom i atmosferskom cirkulacijom te ima sloenu i nedovoljno izraenu
ritmiku.

3.2.5. Samoregulativnost geografskog omotaa

Vanu osobinu dinamike geografskog omotaa predstavlja samoregulacija procesa i pojava.

Zahvaljujui samoregulativnosti mnogi procesi u geografskom omotau odravaju se i
funkcioniu na ustaljenom nivou pa se time eliminiu veoma otra kolebanja. Dostignuto stanje
ravnotee ima dinamiku formu. Primjer takve dinamike ravnotee predstavlja salinitet
Svjetskog okeana, gdje je procentualno uee soli nepromjenljivo i pored nejednakih padavina,
isparavanja i rijenog doticanja sa kopna koji se odvijaju u vremenu i prostoru. Ovo nam ukazuje
da je nemogue mijenjati koncentraciju jednog komponentnog sistema bez izmjene ostalih
komponenata.
Geografski omota je sloen sistem zatien samoregulativnim funkcijama od nametnutih
vanjskih faktora. U njemu postoji toplotna regulacija u interakciji Svjetskog okeana i atmosfere
zbog ega je temperaturno kolebanje znatno manje nego na Mjesecu. Isto tako, naprimjer,
koliina kiseonika je nepromjenljiva zahvaljujui uravnoteenim procesima njegovog troenja,
pri oksidaciji i stvaranja fotosintezom.
U mnogim sluajevima dinamika ravnotea ima karakter trenutnog ili periodinog
kolebanja, poveanja i smanjenja, pri osnovnim fizikogeografskim procesima u odnosu na
srednja stanja. Takav karakter imaju procesi u uzajamnosti sistema na relaciji: Suneva radijacija
temperatura isparavanje - oblanost. Na raun Suneve radijacije povrina Zemlje se
zagrijava to pospjeuje isparavanje. Isparena voda u vidu vodene pare u atmosferi obrazuje
oblake. Oblaci djelimino ili u potpunosti, u zavisnosti od gustine i koliine, zadravaju Sunevu
radijaciju. Smanjenje Suneve radijacije na povrini Zemlje uslovljava sniavanje temperature, a
posljedica toga je i smanjenje isparavanja. Srazmjerno smanjenju intenzitetu isparavanja,
smanjuje se oblanost ime se ponovo poveava Suneva radijacija na povrini Zemlje i time
zapoinje novi ciklus.
Prema tome, u uzajamnoj povezanosti samo etiri parametra odvijaju se grandiozni prirodni
samoregulirajui procesi. U sluaju brzog poveanja temperature u odnosu na koliinu vlage
oblanost se nee poveati. Poveanje oblanosti moe imati i drugaiji karakter nego to imaju
spomenuta tri faktora.
Destabiliziranje sistema vremenski je ogranieno. Oblanost u ovakvom sistemu ima
stabilizirajui uticaj tj. ulogu regulatora. Dejstvo takvog stabilizatora naziva se sistem suprotne
veze, koji spreava izmjenljivost parametara sistema. Ravnoteu u geografskom omotau, kao
dinamikom sistemu, uslovljavaju neprekidni kompenzacioni procesi.
 Slika 7. Automatsko regulisanje vodostanja po principu suprotne veze
A Jezero bez oticanja, vodostanje (1,2); Ravnotea dodicanja i isparavanja
B Model bezoticajnog jezera izdijeljen na elemente koji utiu na njegov reim
(Izvor: Gerenuk K.I. et al., 1984)

Slika 8. Smanjivanje povrine jezerskog ogledala pri smanjivanju nivoa

Kaspijskog jezera (1930 1970. god.). A Sjeverni dio Kaspijskog jezera
u 1930. godini. B Isti dio jezera u 1970. godini
15. (Izvor: Gerenuk K.I. et al., 1984)

Slik 51.
 Ravnotea okeanske i kontinentalne kore na astenosferi odrava se zahvaljujui procesima
kompenzacije. Tako, izdizanje magme iz Zemljine mantije u riftogenim150 (spreading) zonama,
na jednoj strani, uslovljene su subduktivno151 obduktivnim152 i spreading pokretima (zone
kolizije153) geotektonskih ploa; na drugoj strani, pokretima Zemljine kore.
Princip kompenzacije154 je oigledan na kopnu u regionalnim tektonskim parovima. Svaki
tektonski par je regionalna cjelina sistem, dva jednako velika prostranstvena geotekturna
elementa, koji se meusobno dre u ravnotei.
Postoji itav spektar kompenzacija u landaftnoj sferi. Velike izmjene landafta mogu biti
posljedica prirodnih elementarnih nepogoda, koje su u vremenu i prostoru ograniene forme, ali i
antropogenih uticaja promjenljivog intenziteta.

Slika 9. Kretanje litosfernih ploa pripada sporim samoregulacionim prirodnim

kompenzacijama
(Preuzeto: M. Spahi, 1999.)

150
Rift (engl.), ukupna linearna tektonska struktura Zemljine kore koja se protee na duini od nekoliko stotina ili
hiljada kilometara, a u irini na desetine, rjee i stotine kilometara, nastala pri njenom horizontalnom istezanju koje
obino protie na fonu (temelju) prostranog uzvienja u obliku svoda. Veoma veliki riftovi nazivaju se riftovskim
pojasevima, zonama ili sistemima (npr. Istonoafriki sistem rasjeda, bajkalski sistem riftova i dr.).
151
Subdukcija (lat. sub pod, ispod i ductio voenje, provoenje), pomicanje litosfernih ploa okeanske kore i
stijena spoljanjeg omotaa Zemljinog jezgra pod krajeve drugih ploa (saglasno predstavama nove globalne
tektonike) .
152
Obdukcija; lat. obducerre povesti na ili protiv; prevui, prekriti .
153
Kolizija (lat. collissio), sukob, sudar, borba, okraj.
154
Kompenzacija (lat. compensatio, prema compensatus izjednaen) 1. izravnanje, poravnanje, 2. neutralisanje
uticaja neega .
 Vrijeme samoobnavljanja izmijenjenih landafta je razliito. Tako se priroda stepe obnovi u
vremenu od 10 do 15 godina; klimatogeni tipovi uma, na mjestu aktivnih tokova lave, za 500
700 godina; pedoloki sloj debljine od 1 cm na krenjaku u umjerenim zonama formira se u
vremenu od 1000 godina. Princip kompenzacije omoguava duboko shvatanje mehanizma
funkcionisanja geosistema u geografskom omotau i predstavlja osnovni zadatak ukupne
geografske nauke. Ovo ujedno znai temeljni doprinos u izuavanju ivotne sredine i uopte
obuhvata istraivanja ivotne sredine na lokalnom, regionalnom i globalnom planu.
Prouavanja i shvatanja samoregulacionih procesa i prirodnih kompenzacija su od
neprocjenljive vanosti. Samoobnavljanje prirodnih procesa omoguava svestranije sagledavanje
granica do kojih se varijantna stanja antropogenog uticaja na ivotnu sredinu mogu
samoregulacionim procesima svesti u stanje prirodne ravnotee. Na osnovu ovih granica se
utvruju parametri maksimalno dozvoljenih doza tetnih materija, koje se iz proizvodnog ciklusa
mogu upustiti u ivotnu sredinu, a da pri tome nemaju tetno dejstvo.
 4. METODE I METODOLOGIJA GEOEKOLOKIH ISTRAIVANJA

Saznanje o stvarnosti ivotne sredine nije jednostavno i ne postie se uvijek istim

postupcima. Nekada se do saznanja dolazi posmatranjem i uporeivanjem. Danas pored ovih
provjerenih postupaka, do saznanja dolazimo i logikim rasuivanjem i misaonim istraivanjem.
Kada je u pitanju ivotna sredina javljaju se razliite metode kojima nastojimo doi do
eljenih saznanja. U istraivanju kvaliteta ivotne sredine izdvajaju se metode istraivanja,
metode objavljivanja rezultata istraivanja i metode ocjene stanja ivotne sredine. Ova posljednja
grupa metoda je od naroitog znaaja za sve vrste planiranja, posebno prostornog, koja se
preduzimaju u geografskoj sredini. Istraivake metode rezultat su napretka nauke, posebno
metodologije.
Istraivanje ivotne sredine zahtijeva uvoenje posebnih metoda, mada je pri tome
neophodno koristiti opte naune metode iz razloga to je predmet istraivanja ivotne sredine
neposredno okruenje i svi odnosi koji vladaju u ovjeijem okruenju. Istraivanja naeg
okruenja i stanja u njemu moraju biti, prije svega, objektivna kako bi se iskljuila subjektivna
rasuivanja.
Rezultati do kojih dolazimo u istraivanju moraju biti precizno iskazani i sistematizovani
tako da ih je mogue provjeriti, ne samo u istraivakom postupku, ve i kasnije od drugih
istraivaa, bez obzira na mjesto i vrijeme. Potrebno je da se svaka upotrebljena metoda mora
oslanjati na prethodna znanja ime se obezbjeuje kontinuitet istraivakih rezultata.
Istraivaki rad mora biti praen kritikim stavom da bi rezultati istraivanja bili podvrgnuti
brojnim provjerama. Iz sumnje nastaje istina pa se kao rezultat istraivakog zahvata izdvaja
samo ono to je sigurno, nesumnjivo i provjereno.
Kako geoekoloko istraivanje spada u domen novih nauka to se onda mogu oekivati
diskontinuiteti i nedostatak kulminacije znanja. Meutim, kako ova nauna oblast tretira ivotnu
sredinu koja je do sada ve obimno istraena kroz brojne fundamentalne prirodne i drutvene
nauke, to onda s pravom kaemo da je kulminacija znanja o ivotnoj sredini ogromna uz
nedostatak vieg nivoa sistematinosti. Kako bi nauna istraivanja i izvoenje zakljuaka o
zakonima i zakonomjernostima u ivotnoj sredini bila svrsishodna moraju se zasnivati na
principima gnoseologije155 i epistemologije.156

4.1. METODE ANALIZE I SINTEZE U GEOEKOLOGIJI

Analiza i sinteza, formalno gledano, su suprostavljeni nauno-istraivaki postupci ali

njihova jedinstvenost ispoljava isti cilj saznanja. Suprotnost se ogleda u tome to analizom
saznajemo dijelove cjeline a sintezom funkciju cjeline. Analiza predstavlja poetak i ona je
sredstvo istraivanja, a sinteza je zakljuak i cilj istraivanja. Analiza i sinteza imaju zajedniki
objekat istraivanja, pa je i geografska (ivotna) sredina, takoe objekat istraivanja ovog
jedinstvenog naunog postupka.
Analizom saznajemo karakteristike geokomponenata, a sintezom karakter njihovih veza i
odnosa u ivotnoj sredini kao cjelovitom sistemu. Pored toga, sinteza nam otkriva odreene
zakone i zakonomjernosti konkretne ivotne sredine. Tako regionalizacija i regionalno prostorno
planiranje spadaju domen analitiko - sintetikog metoda iz razloga to izdvajanje geografskog

155
Gnoseologija (gr.gnsis znanje, saznanje i logia znanje, logs rije: drugi dio sloenice sa znaenjem
uenje, znanje, nauka), dio filozofije koji se bavi izvorima, oblicima i metodima saznanja; teorija saznanja .
156
Epistemologija (gr. epistm znanje), filozof. nauka o spoznaji stvarnosti, teorija saznanja .
prostora na regije nije nita drugo ve analiza datog prostora. Da bi se neka regija mogla izdvojiti
u zaseban oblik potrebno je sagledati njena svojstva kao cjeline, to se postie integracijom
znanja o geokomponentama i geokompleksima date regije. Sintetizujui faktor nekog od
svojstava jedne geokomponente u sredini, na primjer su morfometrijski odnosi reljefa dok, u
sintezu vieg ranga spada, na primjer, koliina toplote, vlanost, biljne zajednice i sl. Pomou
analize geokomponenata i sintetizujuih faktora postie se kompleksna sinteza, to je
najznaajniji metodski postupak u izuavanju ivotne sredine.

4.1.1. Vrste analitikih i sintetikih postupaka u ocjeni kvaliteta ivotne sredine

Analiziranje geokomponenti unutar geosfera, njihovih uzajamnih odnosa i veza te pojava i

procesa koji iz njih proizilaze, i njihovo sintetiziranje u oblike, pravila, zakone i zakonomjernosti
ubrajaju se u osnovne metode istraivanja ivotne sredine. Nauna analiza podrazumijeva
odreeni istraivaki postupak pri kojoj kompleksnu cjelinu posmatramo kroz njene
komponente. Pri ovome, potrebno je istai da se svaka dioba ne smatra analizom, kao to ni
svaka analiza ne mora biti popraena diobom.
Upotreba metode analize u prouavanju ivotne sredine, koja je vezana za konkretan
geografski prostor prodrazumijeva studiozno prouavanje geokomponenata unutar datog
geosistema. Tako, naprimjer, pri proouavanju datog landafta potrebno je analizirati njegove
geokomponente (geoloki i pedoloki sklop, reljef, klimu, hidrografski sistem, urbane i
industrijske sisteme i biogeocenoze).
U najznaajnije analitike postupke ocjena kvaliteta ivotne sredine ubraja se analiza
strukture, kauzalna, funkcionalna, genetika, komparativna, kvalitativna i eksperimentalna
analiza.
Analiza strukture omoguava izuavanje geokomponenata u sastavu ivotne sredine. Ovakav
nain istraivanja ukazuje na organizaciju ivotne sredine i istovremeno omoguuje spoznaju
posljedica promjene njene strukture koja esto nastaje i zbog antropogenih uticaja. Potrebno je
napomenuti da analizu strukture treba razlikovati od analize sadraja. Analiza strukture izuava
raspored, veze i odnose unutar jedne i izmeu vie geokomponenata, dok analiza sadraja ima
zadatak samo da pokae prisustvo pojedinih elemenata u datom sistemu.
Kauzalna analiza je nauno istraivaki postupak kojim se otkrivaju uzrono-posljedini
odnosi i veze meu geokomponentama i geokompleksima. Ovaj postupak u sebe ukljuuje i
vremensku distancu, to ini osnovu prognoziranja razvoja ivotne sredine.
Funkcionalna analiza otkriva i utvruje zakonomjerne odnose i veze meu
geokomponentama, dok genetika analiza pokazuje uzroke pojedinih pojava u ivotnoj sredini.
Ovaj istraivaki postupak je veoma znaajan iz razloga to omoguava planiranje i
preduzimanje odgovarajuih postupaka i mjera za otkrivanje uzroka naruavanja kvaliteta
ivotne sredine.
Komparativna analiza omoguava da se poreenjem strukture, zakona i zakonomjernosti u
datoj sredini otkrivaju funkcionalna i druga svojstva u drugoj sredini. Ova metoda omoguava
istraivanje ivotne sredine pomou modela i realne stvarnosti.
Kvantitativna analiza je objektivni analitiki postupak i podrazumijeva parametrizaciju
mjerljivih elemanata u datoj sredini. Ovim nauno istraivakim postupkom se utvruje stepen
razlika pojava, procesa, odnosa i veza unutar jedne i meu vie tipova ivotne sredine.
Eksperimentalnom analizom saznajemo injenice i stvarima i procesima koje se postupcima
posmatranja i mjerenja ne mogu otkriti. Eksperimentalno analiziranje sistema sredine se obavlja
na razliite naine, poevi od misaonog do analitikog eksperimentisanja, kojim se, naprimjer,
utvruje sastav vode ili zraka. Ova metoda iziskuje tehnika pomagala i moe se obavljati na
terenu i u laboratorijama.
Sinteza je nauno istraivaki postupak spajanja dijelova sa svim njihovim svojstvima, u
jedinstvenu cjelinu. Ona nam omoguava da kroz povezivanje elemenata, pojava i procesa
saznamo sredinu kao univerzalnu cjelinu.
U geoekologiji metod sinteze je jedan od osnovnih istraivakih postupaka jer u osnovi
ivotna sredina je sinteza prirodnogeografskih i drutvenogeografskih inilaca. U nauno
istraivakom pogledu sinteza moe biti deskriptivna i eksperimenatlna, a po karakteru
sloenosti funkcionalna i kauzalna.
Deskriptivna sinteza predstavlja sintetizovanje znanja po osnovu forme i spoljnih
manifestacija tih inilaca, dok eksperimentalna sinteza objanjava svojstva sredine na osnovu
stanja i inilaca te sredine.
Funkcionalna sinteza integrie istraivaka znanja na osnovu funkcije i funkcionisanja
geokomponenata date sredine, a kauzalna sinteza objedinjava znanja o uzrono posljedinim
vezama i odnosima u datom geosistemu.

4.2. STATISTIKI METOD U GEOEKOLOGIJI

Statistiki metod je vana dopuna i sredstvo u postupku saznavanja ivotne sredine, od

analize do sinteze. Ovaj metod ukljuuje kvantitativna istraivanja mnotva pojava, mada nisu
iskljuene ni kvalitativne ocjene, posebno onda kada se one svrstavaju u grupe. Egzaktnost ovog
metoda osigurana je primjenom matematikog zakona u istraivanju pojava i procesa u ivotnoj
sredini.
Statistiki metod vezuje se za prostor a statistika analiza za vrijeme. Tako naprimjer, izvore
i vrela moemo izuavati po slivovima, regijama, administrativnim i dr. prostornim cjelinama,
dok analiziranje faktora ovih prirodnih pojava je periodizacija vremena, u smislu da li su oni
periodini, stalni ili povremeni izvori i vrela.
Statistiki metod je univerzalan istraivaki put i ima smisla samo u sluajevima kada se radi
o velikom broju kvantitativnih pokazatelja. Statistiko istraivanje ivotne sredine provodi se u
nekoliko etapa i postupaka. U prvoj etapi prikupljaju se statistike informacije o pojavama i
procesima koji se odvijaju u nekoj sredini. Planska registracija bitnih elemanata ivotne sredine
naziva se statistiko posmatranje. U prikupljanju statistikih podataka potrebno je izvriti
pripremu u koju spada utvrivanje objekata ili predmeta i njihovih elemenata ili jedinki o kojima
se prikupljaju podaci. Objekti ili predmeti prikupljanja podataka u ivotnoj sredini mogu biti sve
ive i neive jedinke nekog geokompleksa, na primjer vodotoci u nekom rijenom sistemu ili
rijenoj mrei, individualna leita na odreenom prostoru i dr. Elementi ili jedinke mogu biti
dolina, izvor, rijeka, rijena terasa, drvo, tlo, svaki stanovnik, kua i dr.
Za pripremu prikupljanja podataka najee se koristi statistiki obrazac. On sadri spisak
pitanja na koja treba dati odgovor ili kvantitativni podatak.
Statistiko istraivanje prema obimu zahvata moe biti potpuno, a podrazumijeva
prikupljanje podataka za sve jedinke u okviru planiranog skupa bez izuzetka, i nepotpuno kod
kojeg se u razmatranja uvrtava samo odreen broj jedinki, pojava i procesa. Prema vremenu
prikupljanja podataka statistiko istraivanje moe biti neprekidno, periodino i po potrebi.
Neprekidno prikupljanje podataka obavlja se sistemski i kontinuirano. U takva spadaju
praenje hidrometeorolokih elemenata ili podataka o temperaturi zraka, padavinama, zranom
pritisku, vlanosti zraka, vodostajima na rijekama, jezerima i sl. Periodino uzimanje podataka se
odvija sezonski ili u odabranom periodu, kao, naprimjer, uzimanje podataka o visini snjenog
pokrivaa, leda na rijekama ili jezerima, poplavama i sl. Uzimanje podataka po potrebi
praktikuje se u sluajevima kada se za to ukae potreba ili kada postoje indicije postojanja neke
pojave. Ovaj postupak se primjenjuje kada se, naprimjer, eli saznati zagaenost vazduha i to
onda kada postoji neki indikator da je vazduh zagaen, ili mjerenje proticaja na rijekama, kada se
iz bilo kojih razloga, promijeni morfologija poprenog profila korita.
U drugoj etapi statistikog istraivanja prikupljeni podaci se razvrstavaju i grupiu.
Razvrstavanje podataka je sloen postupak i podrazumijeva formiranje sistema pokazatelja koji
definiu istraivani skup. Grupisanje je postupak ralanjivanja mnotva podataka na istovrsne
elemente i formiranje grupa prema odgovarajuim ili sutinskim obiljejima. Ona mogu biti
kvantitativna zasnovana na brojnim pokazateljima i kvalitativna izraena svojstvom date pojave.
U kvantitativno grupisanje spada, na primjer, podjela planina prema morfometrijskim obiljejima
na niske, srednje i visoke, dok kvalitativno njihovo svrstavanje se zasniva na morfografsko
morfogenetskim obiljejima u bila, horstove, gromadne i druge grupe planina.
U okviru statistikog grupisanja razlikujemo tipoloko, strukturno, analitiko i kombinovano
grupisanje.
Tipoloko grupisanje podrazumijeva klasifikaciju odreenog skupa pojava i njihovo
izdvajanje na grupe, tipove, klase, vrste i sl. Kod ovog grupisanja, pored kvantiteta kao osnovnog
obiljeja, potrebno je ustanoviti intervale grupa. Intervali tipoloke klasifikacije moraju se
zasnivati na takvim kvantitativnim granicama na osnovu kojih je mogua njihova podjela. Tako
na primjer, na osnovu srednjih temperatura zraka i koliine padavina u datom intervalu mogue
je izvriti tipizaciju klime datog podruja.
Strukturno grupisanje je postupak kvalitativnog ralanjenja jednorodnog skupa pojava na
strukturne grupe. Tako, na primjer, mogue je iskazati nivo koncentracije zagaivaa u nekoj
sredini ekvivalentom smanjenju umskih poara.
Analitiko grupisanje omoguuje da se na osnovu uzrono posljedinih veza ustanove
obiljeja date sredine. Pomou analitikog grupisanja mogue je, posredno, na osnovu emisije
plinova iz fabrikih dimnjaka utvrditi kvalitet upotrijebljene energije i vrstu industrijske
proizvodnje.
Kombinovano grupisanje vri se na osnovu dva ili vie obiljeja. Ovo predstavlja sistem
klasifikacija koji omoguuje da se izrazi slika datog skupa pojava u cjelini.
Trea etapa podrazumijeva analizu i uopavanje statistikih injenica o pojavama i
procesima u ivotnoj sredini. Rezultati analize se, najee, prezentiraju u obliku teksta koji je
popraen grafikim, kartografskim i drugim ilustracijama i tabelama.

4.3. KLASIFIKACIJA KAO METOD U ISTRAIVANJU IVOTNE SREDINE

Pod klasifikacijom podrazumijevamo istraivaki postupak kojim se neki opti stav ili pojam,
po utvrenom principu, dijeli na sastavne dijelove ili inioce. Ona je preduvijet nauno
istraivake analize.
Klasifikacija u ivotnoj sredini moe se provoditi radi ostvarivanja vie ciljeva. Elemente
ivotne sredine moemo klasificirati s obzirom na njihov prostorni razmjetaj i na njihova
obiljeja. Tako naprimjer, klimu moemo klasifikovat po prostornom razmjetaju na tropsku,
suptropsku, umjerenu itd., ili po termikim svojstvima na toplu, umjerenu i hladnu, a po
vlanosti na aridnu, humidnu i prelaznu.
Ukoliko se elementi klasificiraju po vertikali onda takav postupak nazivamo taksonomija.
Ona predstavlja viestepenu klasifikaciju bilo da se radi o kvantitativnim ili kvalitativnim
pokazateljima.
Postupak svrstavanja elemenata u odreene grupe, a prema nekom zadatom obiljeju naziva
se tipizacija. Zadata obiljeja zavise od namjene istraivanja. Jedna vrsta klasifikacije za neku
namjenu moe biti od primarnog, a za drugu od sekundarnog znaaja. Tako, na primjer,
koeficijent oticanja padavina je manje znaajna za klasifikaciju neke regije ali je primarno u
potamolokim razmatranjima.
Klasifikacija olakava posebno geografska istraivanja jer se ovim metodom utvruju veze
pripadnosti i slinosti meu pojedinim procesima i pojavama u datoj sredini. Ovaj metod
predstavlja osnovu svakog granskog, regionalnog i tipolokog rejoniranja i kartiranja.
Jedno od osnovnih svojstava klasifikacije je preglednost, kojom se izraava klasifikacioni
postupak. Preglednost klasifikovanja najbolje je izraena klasifikacionom reetkom. Ona
predstavlja vid tabele u kojoj se klasifikovanje obavlja po vetrikali i horizontali. Po vertikali se
najprije izdvajaju velike grupe po primarnim obiljejima, a potom na osnovu sekundarnih i
tercijarnih obiljeja na podgrupe. Vertikalnoj podjeli koja je predstavljena kolonama daju se
obiljeja po drugom osnovu u kojem takoer postoji ureen sistem. Tako se u klasifikacionoj
reetki po horizontali moe vriti klasifikacija po prostornim, a po vertikali po vremenskim
obiljejima.
U klasifikacionim reetkama umjesto opisanog imenovanja, na primjer, morfolokih i
klimatskih tipova mogu se unositi i brojne vrijednosti. Na ovaj nain dobija se kvantitativna
klasifikaciona reetka u kojoj se, na primjer, reljef moe iskazati kroz apsolutne visine, a klima
kroz vrijednost temperature, padavina ili vlanosti.
Klasifikaciona reetka moe biti jednostrana, dvostrana ili viestrana. U dvostranoj
pravougaonoj reetki na apscisi iskazujemo jedno, a na ordinati drugo obiljeje sredine.
Variogrami157 kao i reetke mogu biti razliito konstruisani a na njima je mogue iskazati vie
obiljeja jedne strane. Variogram je definisan izrazom:

2 (h) 1 / n z ( i ) z ( xi h)
2

gdje su:
2 (h) - variogram ,
n broj parova podataka usporeenih na udaljenosti h,
z( i ) - vrijednost varijable na lokaciji i ,
z(xi + h) vrijednost varijable na lokaciji udaljenoj za h od poetne lokacije xi .

Skup svih parova podataka na istoj udaljenosti (h) naziva se klasa. Spajanjem vrijednosti za
svaku klasu dobija se kriva eksperimentalnog variograma, na kojoj se mogu vidjeti etiri
parametra: odstupanje (C0 predstavlja sluajnu komponentu posmatrane varijable, odnosno
pojavu kada variogramska kriva sjee osu Y u nekoj pozitivnoj vrijednosti (C0), prag (odgovara
vrijednosti varijanse), nivo/rang (udaljenost h, na kojoj variogramska kriva prvi put presjeca
157
Variogram je jedan od osnovnih geostatistikih alata. Koristi se za odreivanje ponaanja odabrane varijable
(promjenljive veliine) u prostoru, odnosno definisanje prostorne zavisnosti.
prag, a nakon ega ne postoji prostorna zavisnost podataka) i udaljenost (vrijednost na kojoj se
meusobno uporeuju podaci u odabranom smjeru variograma; svaka udaljenost ini jednu
klasu).

4.4. METOD NEPOSREDNOG POSMATRANJA SREDINE

Neposredno posmatranje pojava i procesa u ivotnoj sredini je takav nauno - istraivaki

metod u kome nije dozvoljeno uestvovanje posmatraa u objektu istraivanja. Ovo je jedan od
najstarijih istraivakim metoda, kako u prirodnim, tako i u drutvenim naukama. Pri ovome,
potrebno je napomenuti da svako posmatranje ne mora biti nauno posmatranje. Nauno
posmatranje, kao oblik spoznajnog procesa, je organizovano, plansko i metodsko izvoenje
opaanja u cilju otkrivanja naunih injenica ili provjeravanje naunih hipoteza. Organizacija
posmatranja podrazumijeva planiranje i predvianje svih uslova i ciljeva to se posmatranjem
eli ostvariti. Ono mora biti egzaktno, precizno i izvedeno veoma paljivo.
U nauno posmatranje ukljuuju se i odgovarajui planski postupci i mjerenja. Mjerenje
moe biti u smislu kvantitativnog odreenja intenziteta pojave, dimenzije objekata, vremenske
distance itd. U ovakva posmatranja spadaju, na primjer, meteoroloka osmatranja, osmatranje
vodostaja i sl. Osmatranja se primjenjuju za dinamike promjenjive pojave i ona su, najee,
stacionarnog terenskog karaktera.
Posmatranja mogu biti jednokratna kada se istrauju svojstva nekog elementa u odreenom
momentu i dugotrajna kada se na odreenim stacionarima prati dinamika neke pojave
kontinuirano. Pri izvoenju terenskog istraivakog posmatranja neophodno je uoiti pojedine
veze meu geokomponentama i odnose u procesima date sredine. Pored toga, potrebno je utvrditi
kauzalnost i hijerarhiju odnosa i veza procesa u datoj sredini.

4.5. TELEDETEKCIONE METODE U ISTRAIVANJU IVOTNE SREDINE

Osnovni izvor informacija o ivotnoj sredini su naa ula. Ona imaju svoj obim
funkcionisanja i registrovanja odreenih promjena u sredini. Za praenje obimnih informacija
konstruisani su mnogobrojni aparati i instrumenti koji imaju ulogu daljinskog odreivanja
svojstava sredine. Oni su u mogunosti registrovati zrake i talase iz postojeih elektromagnetnih
spektara.
Daljinska ili teledikciona istraivanja geografskog prostora mogu biti aktivna i pasivna.
Aktivan nain teledetekcije zasniva se na odbojnom elektromagnetnom zraenju povrine
Zemlje, dok pasivni nain teledetekcije koristi stalne elektromagnetne talase Sunca. Tipian
primjer aktivnog postupka je primjena radara, a kod pasivnog aerofotografija.
Aerofotografija je najprimjenljivija metoda teledetekcije i podrazumijeva snimanje i
interpretaciju snimaka Zemljine povrine sa velikih odstojanja. Snimanje se obavlja iz letilica
kao to su avioni, baloni, sateliti i sl. Zavisno od upotrebe letilice, mi snimke dijelimo na
avionske i satelitske. Oni se meusobno razlikuju po razmjeri, detaljnosti, obuhvatu teritorije i sl.
Aerofotosnimci omoguuju stereoskopsko posmatranje i mjerenje tree dimenzije.
Aerofotointerpretacija pojava i procesa u ivotnoj sredini je veoma rairena nauna metoda.
Njom se bre, jednostavnije, jeftinije i mnogo tanije mogu istraiti elementi sredine.
U teledetekcionim metodama istraivanja sredine koriste se infracrvena zraenja koja
pokazuju slina fotosvojstva vidljivom dijelu spektra. Infracrvene fotografije mogu se dobijati,
kako u dnevnim, tako i u nonim uslovima snimanja. Fotografije dobivene infracrvenim
spektrom nalaze primjenu, pored ostalog, u glaciologiji, vulkanologiji, strukturnoj geologiji i sl.
Veliki umski landafti u Kanadi, Brazilu i Rusiji kontroliu se iz aviona i satelita. Ove
namjenske letilice pored kontrole poara, koriste se za istraivanja umskih bolesti, stradanja
uma od aerozagaenja i sl. Infracrvene fotografije veliku primjenu imaju i u prouavanju
sistema okeanskih struja, rijenih nanosa koje rijeke unose u mora, za registraciju podzemnih
voda i sl.
Radarske slike, takoer, nalaze iroku primjenu u istraivanju elemenata ivotne sredine, a
najvie u tematskom kartiranju i istraivanju geolokih svojstava geografskog prostora.
Fotoradarska interpretacija nalazi i iroku primjenu i hidrografskim i geomorfolokim
istraivanjima ivotne sredine. Ona omoguuju istraivanje melioracionih radova, snjenog
pokrivaa, debljine i svojstava leda i sl.

4.6. METODA EKSPERIMENTA U ISTRAIVANJU IVOTNE SREDINE

Eksperimentalna metoda ima iroku primjenu u mnogim naunim oblastima, pa tako i u

geoekologiji. Osnovna razlika izmeu eksperimenta i svih vrsta posmatranja je u tome to se kod
eksperimenta istraiva aktivno ukuljuuje u sredinu koju istrauje. Tako, naprimjer, ako
istraiva prati populaciju neke vrste u odreenom landaftu onda je to posmatranje, a ako uniti
neke prisutne ili unese neke nove vrste ili primjerke populacije u cilju istraivanja promjena i
uticaja na sredinu to je onda eksperimentalno istraivanje.
Eksperiment slui za otkrivanje i ispitivanje odreenih odnosa i veza unutar jedne i meu
vie geokomponenata. Njegov najvei doprinos je u utvrivanju zakonitosti i zakonomjernosti
koji vladaju u ivotnoj sredini. Eksperimentom se moe utvrditi geneza i evolucija neke pojave
te njen uticaj na kvalitet sredine.
Prema mjestu izvoenja istraivaki eksperimenti mogu biti terenski, laboratorijski i
kombinovani ili kompleksni.
Pod terenskim eksperimentom se podrazumijeva eksperiment u realnim uslovima u kojem je
objekt ivotna sredina u izbornom periodu vremena. Eksperimentom u realnim uslovima mogue
je pratiti tok prirodnih procesa nakon odreenih antropogenih zahvata.
Eksperimentisanje u realnim uslovima izvodi se na oglednim parcelama ili istraivakim
poligonima. Kao i kod drugih eksperimenata i kod ovog se odreuju kvantitativna svojstva ili
procesi koji su obuhvaeni eksperimentom.
Laboratorijski eksperiment se izvodi u vjetaki stvorenim uslovima. Ovaj eksperiment se
moe primijeniti na gotovo svim elementima ivotne sredine. Laboratorijskim eksperimentom se,
na primjer, moe istraivati brzina irenja polutanata u zraku ili vodi, odrediti brzina i redosljed
sedimentacije vrstih polutanata u vodi, uticaj promjene vlanosti zraka na svojstva polutanata i
sl. U laboratorijskim eksperimentima mogu posluiti i fiziki modeli u kome se simuliraju
prirodni procesi, kao na primjer padavine, promjene temperature, vlanosti zraka i sl.
Kombinovani ili kompleksni eksperimenti se preduzimaju na ukupna svojstva ivotne sredine
i mogu se izvoditi bez preciznih mjerenja. I oni se obavljaju u realnim uslovima. Razlikuju se od
terenskih eksperimenata po kompleksnom istraivanju pojava i procesa date sredine. Primjer
takvog eksperimenta je praenje promjena sredine usljed izgradnje novog urbanog ili drugog
tehnogenog sistema.
4.7. METODE OCJENE I VALORIZACIJE IVOTNE SREDINE

Valorizacija ivotne sredine je od posebnog znaaja, kako za utvrivanje optimalne namjene

odreenih teritorija, tako i radi preduzimanja odgovarajuih mjera i postupaka za sanaciju,
poboljanje i ureenje tih teritorija. Vrednovanje ivotne sredine spada u domen prostornog
planiranja, pa i izbor ocjenjivakih postupaka zavisi od namjene valorizacije i veliine teritorije.
Valorizacija moe biti kompleksna, komponentna ili granska i elementarna.
Kompleksna valorizacija ivotne sredine obuhvata ocjenu i uporeivanje svih elemenata,
odnosa i veza odreenog geokompleksa pri emu se sve geokomponente, procesi i pojave
tretiraju u potpunom obliku. Ovakve ocjene se preduzimaju kod prethodnih istraivanja za
potrebe prostornog planiranja. Kompleksna valorizacija podjednako tretira sve elemente prirodne
sredine.
Granska ili komponentna valorizacija podrazumijeva obradu samo onih elemenata koji su
neophodni i koji su u funkciji neke privredne djelatnosti.
Elementarna valorizacija obuhvata istraivanje i ocjenu samo jednog elementa ivotne
sredine. Ona je obino vezana za namjenske planove. Tako, naprimjer, za potrebe zimskih
sportova od meteorolokih pojava istraujemo visinu snijega i duinu njegovog trajanja, a od
morfolokih i morfometrijskih osobina nagibe padina i njihove duine.
Valorizacija ivotne sredine moe biti kvalitativna i kvantitativna. Kvalitativna valorizacija
podrazumijeva ocjenu svojstava geokomponenti ili geokompleksa, dok se kvantitativnom
valorizacijom obuhvata ocjena koliina ili dimenzija tih komponenata. Kvantitativna i
kvalitativna poreenja se primjenjuju kod regionalizacije geografskog prostora

4.7.1. Regionalizacija geografskog prostora i valorizacija ivotne sredine

U geografskom prostranstvu evidentne su meusobne razlike, pa je u cilju valorizacije

neophodno izvriti njegovu podjelu na cjeline ili geografske regije. Regionalizacija geografskog
prostranstva moe biti razliita to zavisi od njegove veliine koja se uzima kao osnovna. Za
potrebe prostornog planiranja od najvee vanosti su mikroregionalizacije, dok u
fundamentalnim istraivanjima ivotne sredine ee upotrebljavamo globalnu i
makroregionalizaciju.
Kod izdvajanja regionalnih cjelina moraju biti zadovoljeni brojni uslovi i potovani odreeni
principi. Regija mora odraavati teritorijalni integritet koji proistie iz karaktera individualnosti
strukture i neponovljivosti svake od regionalnih jedinica. Pored toga, svaka regija mora
predstavljati genetsku jednorodnost. Da bi se zadovoljio ovaj uslov neophodno je spoznati njen
paleogeografski razvoj, ekonomsku namjenu i savremeni izgled.
Jedan od najvanijih principa koji se primjenjuje kod regionalizacije sredine je kompleksna
tipinost koja podrazumijeva istorodnost svih elemenata koji grade cjeloviti prostor.
Kompleksnost ne znai samo izuavanje elementarnih injenica ve i analizu i stepen
povezanosti svih elemenata koji izraavaju osobenost jednog geokompleksa.
U kompleksnom izdvajanju geografskih cjelina primjenjuje se postupak posebne
regionalizacije. On podrazumijeva analitiko regioanlisanje u kojem se izdvajaju i kartiraju
kvantitativna i kvalitativna svojstva svake geokomponente datog prostora. Ovako analitiko
kartiranje naziva se tipoloko, a analitika karta oleatom158 datog elementa. One se rade posebno

158
Oleat (nlat. oleatum od oleum ulje), list providnog papira ili folije sa slikom koja se stavlja preko karte, snimka
i sl.
i svaki element definie odreenu geokomponentu. Tako, na primjer, klimu odreene teritorije
definiu temperatura zraka, padavine, vlanost itd., pa se stoga svaki klimatski element posebno
kartira. U sljedeem postupku vri se preklapanje oleata kartirane teritorije. Od stepena uzajamne
povezanosti meu geokomponentama, te pojavama i procesima koji proistiu iz tih uzajamnosti
odreuju se granice regije. Tako, na primjer, geoloki sastav i tektonski sklop utiu na
morfologiju i tlo, ovi na hidrografska svojstva i vegetaciju, a svi zajedno na namjenu prostora.
Na ovaj nain formira se kompleksna cjelina.
Nekad se za izdvajanje granica regije primjenjuje vodei faktor. U regionalizaciji vodei
faktor je onaj koji je podloan manjim promjenama kao to je geoloko geomorfoloki, rjee
hidroklimatski, a gotovo nikad pedo-biogeni faktor. U posljednje vrijeme se za granice pojedinih
regija nastoji uvesti antropogeni faktor gdje se pojedine geografske cjeline izdvajaju i nose naziv
ekonomski najrazvijenijeg centra ili nodusa. Ovaj tip regionalizacije naziva se nodalno-
funkcionalni koji u oblasti valorizacije ivotne sredine nema veeg znaaja.
Geografske granice kod regionalizacije ne predstavljaju apsolutne linije ili pojaseve. S
obzirom da se geografskim granicama ralanjuje geografsko prostranstvo, koje je dio
geografskog kontinuuma, to one nisu zatvorene i nemaju apsolutni karakter, kroz njih se
razmjenjuju geografski procesi i pojave. Sve geografske granice su uslovne i nalaze se u
geografskom kontinuumu.

4.7.2. Metod kvalitativne valorizacije sredine

Kvalitativna valorizacija ili ocjena date sredine je postupak donoenja zakljuaka da li i u

kome stepenu ta sredina ili neka njena geokomponenta odgovara odreenoj namjeni. Za razliku
od drugih strunih profila geograf ravnopravno tretira sve elemente sredine i daje njenu
kompleksnu kvalitativnu ocjenu. Kvalitativna valorizacija sredine podrazumijeva ocjenu njenog
poloaja tj. lokacioni faktor i svojstva date sredine ili atributivni faktor.
Geografski poloaj je veoma vana odrednica za vrednovanje pojedinih dijelova sredine. Pri
ovome, potrebno je imati u vidu relativnost lokacionog faktora. Ovo se prvenstveno odnosi na
vrednovanje poloaja sredine za razliite namjene. Tako, na primjer, kad je rije o vrijednosti
umskog kompleksa za zdravlje onda e se ona iskazati ocjenom visoke vrijednosti, dok e
movara pored ume biti ocjenjena kao nepovoljna sredina za ljudsko zdravlje.
Lokacioni faktor ima veliku vanost u funcionalnoj ocjeni date sredine. Tako e neka urbana
cjelina biti razliito vrednovana ako je u pitanju trgovaka ili kulturno-obrazovna funkcija.Veu
vrijednost za ovu namjenu imaju urbane povrine koje su blie centru. Meutim, ako je u pitanju
ocjena za potrebe rekreacije tada e naprijed iskazane vrijednosti biti obrnuto iskazane.
Lokaciono vrednovanje zavisi i od dostupnosti datog geografskog prostora. Tako e
istovjetne povrine po geolokoj grai, reljefu, vegetaciji i hidroklimatskim svojstvima biti
razliito tretirane na Igmanu, Bjelanici ili Jahorini, gdje je razvijen zimski turizam, od slinih ili
istovjetnih prostora na Treskavici ili Visoici. U vaan lokacioni faktor spada i funkcionalni
poloaj. Tako povrine koje su blie moru, jezeru, objektima zimskog turizma ili sportsko-
rekreativnog znaenja su vrednije u odnosu na one koje su udaljenije od spomenutih
funkcionalnih namjera.
Meu najznaajnije odrednice valorizacije ivotne sredine spada atributivni faktor. Na
osnovu njega uoavamo kvalitativne razlike pojedinih cjelina u datoj geografskoj regiji.
Atributivna svojstva mogu biti vezana za elemente fizikogeografske ili elemente
drutvenogeografske sredine. Skup svih svojstava definie datu sredinu kao povoljnu, nepovoljnu
ili nemoguu za ljudske aktivnosti.
Atributivna svojstva odreenog prostora pokazat emo kroz ilustraciju poljoprivredne
valorizacije metodom tipolokog preklapanja bitnih valorizovanih faktora. U najznaajnije
valorizovane faktore koji odreuju pojloprivrednu namjenu su: morfologija terena iskazana
nagibom padina, hidrografska svojstva odreena povrinskom rijenom mreom i dubinom
podzemne izdani, topoklimom koju prvenstveno definie ekspozicija i bonitet kojeg odreuje
sastav i struktura tla. Prije pristupanja valorizaciji potrebno je na osnovu prethodnih opservacija
odreeni prostor podijeliti, s obzirom na neki vodei faktor, na nekoliko cjelina. U naem
sluaju, rije je o est razliitih cjelina koje su valorizovane kvalitetom osnovnih prirodnih
faktora. Nakon istraivanja koja se provode po istim odrednicama za sve navedene cjeline
dajemo osnovne kvalitativno-kvantitativne karakteristike za svaki valorizovani faktor.

Slika 10 . Kvalitativno kvantitativna diferencijacija u valorizaciji ivotne sredine

(Preuzeto: M. Spahi, 1999.)

U morfografsko- morfometrijskom pogledu cjeline 1, 2 i 3 su gotovo ravne pa je na njima

erozivni proces sveden na minimum. One pruaju povoljne uvjete za mehaniku obradu. Za
razliku od ovih cjelina, cjelina 4 ima povean nagib pa je na njoj prisutan proces mehanikog
raspadanja i poveana selektivna erozija. Cjelina 5 ima znatne nagibe padina na kojima su, pored
kore raspadanja vidljivi intenzivni procesi povrinskog spiranja i jaruanja. Slina ovoj je cjelina
6 predstavljena padinama sa intenzivnim denudacionim procesima. Cjelina 7 je pod vodom pa je
po svim aspektima nemogua za obradu.
Topoklima se razliito odraava na poljoprivrednu produktivnost u spomenutim cjelinama.
Razlike su posljedica morfolokih svojstava i ekspozicije. Od svih prikazanih cjelina jedino,
sjevernom ekspozicijom, cjelina 6 ima nepovoljne topoklimatske uvjete.
Hidrografska svojstva odreena dubinom izdani i hidrolokom propustljivosti tla, su veoma
bitna za razvoj poljoprivrede.
 Cjelina 1, u konkretnom sluaju, ima nepovoljna hidrografska svojstva koja se oituju niskim
hipsometrijskim poloajem, dosta tankim pedolokim slojem i plitkim izdanskim vodama koje u
vrijeme povodnja izviru na povrinu i tako plave. Slinih hidrografskih osobina je i cjelina 2. Za
razliku od ovih, cjelina 3 zbog monog pedolokog pokrova i viih hipsometrijskih nivoa na
kojima se nalazi ima povoljan hidrografski reim. Cjeline 5 i 6 imaju sline hidrografske
osobenosti. Meutim, zbog razliitog petrografskog sastava povrinske vode na cjelini 5
izazivaju intenzivno jaruanje.
Pedoloki pokrov u datim cjelinama je nastao kao posljedica litolokih, morfolokih,
hidrografskih, topoklimatskih i vegetacijskih uvjeta. Poto se u najniim etaama ove morfoloke
datosti oznaena kao cjelina 1 stvaraju glinovita tla koja su dosta plodna, ali zgog plitke izadni
javljaju se zaslanjivanja onda se ova cjelina oznaava uvjetno povoljnom. Cjeline 2, 4, 5, i 6
imaju skeletna tla i oznaavaju se kao veoma slabe za razvoj poljoprivrede. Cjelinu 3 prekrivaju
plodna tla pa se oznaava kao vrlo povoljna za razvoj poljoprivrede.
Ovako provedena valorizaciona ocjena po pojedinim cjelinama kompleksno je predoena u
Tabeli 4.

Tabela 4. Kvalitativna ocjena prirodne sredine prema shemi

Cjelina Morfologija Topoklima Hidrografija Tlo - ocjena Izvedena ocjena

1. povoljna povoljna nepovoljna veoma slabo nepovoljna
2. malo nepovoljna povoljna uslovno slabo uslovno
povoljna povoljna
3. veoma povoljna povoljna dosta povoljna veoma dobra veoma povoljna
4. malo povoljna povoljna povoljna vrlo slaba dosta nepovoljna
5. dosta nepovoljna povoljna nepovoljna vrlo slaba nepovoljna
6. veoma veoma nepovoljna veoma slabo veoma
nepovoljna nepovoljna nepovoljna
Cjelina 7 je stalno pod vodom pa je nemogue valorizovati za ovu namjenu

4.8. GEOEKOLOKE PROGNOZE IVOTNE SREDINE

Geografska prognoza ima prvorazredan znaaj u prilagoavanju, ouvanju i koritenju

prirodne sredine, i samo onoliko koliko to ona dozvoljava bez posljedica naruavanja
fukcionisanja njenih osnovnih geosistema. Prognoze u geografiji su vrlo sloen postupak, ne
samo zbog sloenih komponenti odjeljaka geosistema, nego i odsustva razraene metodologije
istraivanja. Geoekoloke prognoze provode se kroz programska, dijagnostika i prognostika
izuavanja date ivotne sredine.
Geografskim prognozama se rjeavaju principijelna pitanja plana istraivanja radi podobnijeg
upoznavanja funkcionisanja optih, posebih i pojedinanih komponenata geosistema a to sve
zavisi od cilja prognoze. Posebno treba odgovoriti na pitanja: ta je cilj prognoza, ta se rjeava i
u koje svrhe slui? Ako se ciljem prognoze odreuju mogue promjene prirodne sredine kao
posljedica antropogenog uticaja, onda je prognozerski program potrebno provesti kroz tri faze.
U prvoj fazi odvija se nauna spoznaja zakonomjernog razvia i funkcionisanja prirodne
sredine, opih geosistema, geosfera i geokomponenti. Praenje fukncionisanja elemenata
prirodne sredine podrazumijeva primjenu rairene mree stacionara tj. monitoringa prirodnih
elemenata, pojava i procesa.
 U drugoj fazi vri se prikupljanje naunih informacija o stepenu mogue izmjenjivosti
prirodnih sistema u fazi antropogenih dejstava. Dijagnostika etapa prognoziranja ivotne
sredine bazira se na uzrono - posljedinim vezama razvitka prirodne i drutvene sredine. to je
vei broj koritenih metoda u sagledavanju uzajamnih odnosa meu brojnim faktorima, to postoji
vea mogunost otkrivanja simptoma koji negativno utiu na funkcionisanje geosistema. U
izboru kriterija potrebno je osigurati koritenje provjerenih uzoraka u prognostikim
ekstrapolacijama.
Trea faza podrazumijeva praenje uzajamnih veza i odnosa meu prirodno - teritorijalnim, i
tehnogenim geokompleksima.
Istovremeno s planom istraivanja vri se selekcija datih pojava i procesa uz primjenu
prognostikih nauno-istraivakih metoda. Koritene nauno - istraivake metode moraju biti
zasnovane na optenaunom i cjelovito - sistemskom principu.
Program prognoziranja ivotne sredine odreuje se na osnovu dvije glavne prognostike
etape. Prva etapa obuhvata sagledavanje neprekidnosti i razvojnosti prirodnih elemenata, pojava
i procesa u savremenoj ivotnoj sredini, dok druga etapa podrazumijeva istraivanje
produktivnosti ivotne sredine u malim i velikim geografskim krunim tokovima.
U antropogenom periodu razvoja Zemlje najstabilniji sastavni dijelovi prirodne sredine su
oni na koje ovjek nije, niti moe uticati. U takve, prvenstveno, spadaju spoljni faktori razvoja
prirodne sredine kao to su: tektonsko - vulkanski, u cjelosti, i djelimino klimatski procesi. ak
i najintenzivniji proizvodni ljudski rad ne moe uticati na telurske159 procese, kao i na osnovnu
klimatsku zonalnu shemu Zemljine povrine. Ovo su svojevrsno planetarne konstante koje ne
podlijeu razvoju landafta. Prihvatajui naznaene konstante pristupa se prognoziranju
savremenih tendencija ivotne sredine u fazi intenzivnog antropopresinga. Ova poetna
istraivanja se oslanjaju na faktore dinamikog razvoja, a potom na postojane i slabo izmjenjive
konzervativne faktore.
Stihijski prirodni procesi, odnosno geoelementarne nepogode kao: vulkanske erupcije,
zemljotresi, uragani, sue, poplave i sl., su nepredvidive pojave koje nastaju kao posljedica
periodinih neravnotea prirodnih sistema. U razvoju stabilnih prirodnih tendencija vano je
ustanoviti ritmove, cikluse, periode i etape; dok je za varijabilne faktore potrebno precizirati
vjerovatnou pojava i procesa u vremenu i prostoru.
U odreivanju istorijske tendencije razvoja ivotne sredine koristi se paleogeografski metod
i djelimino metod vremenskih odjeljaka (distanci). Ovaj metod je primjenjiv u istraivanju
prostranstveno - vremenskog razvoja geokomponenti prirodne sredine. Pri tome moe se
rekonstruisati vie vremenskih odjeljaka razvoja pojedinanih geokomponenti unutar cjelovitog
sistema. Metod vremenskih odjeljaka prua hronoloku sliku kvantitativno - kvalitativnih i
uzrono - posljedinih geokomponentnih izmjena ivotne sredine. U odsustvu pouzdanih
podataka paleogeografskog razvitka nekih geokomponenata za odreene vremenske odjeljke
mogue ih je adekvatno supstituisati landaftno - genetskim analizama, odnosno analizama
morfoloke strukture landafta. One daju dovoljno pouzdane podatke o periodinim, ciklinim i
ritmikim izmjenama i ponavljanjima razvoja geokomponenti u prostoru i vremenu.

159
Telurizam (lat. tellus Zemlja, graa zemlje), 1. prirodna snaga Zemlje, sistem opteg ureenja Zemlje, 2.
zemaljski magnetizam
 U najpouzdanije opte prognostike metode, u pravilu, ubrajaju se metode ekstrapolacije160 i
interpolacije.161 Ekstrapolacija, u dovoljnoj mjeri, odgovara na pitanja: Kakvog karaktera e biti
posljedice u predstojeoj planiranoj izmjeni prirodne sredine? Kakav e biti sastav sredine u
odreenim vremenskim intervalima i slino?
Ekstrapolacija je karakteristina za razvoj prirodnih sistema i obino ima progresivno
razvojni karakter. Uee antropogenog faktora u ocjeni stanja ivotne sredine znaajno
uslonjava proces ekstrapolacije. Kompleksno sagledavanje funkcionisanja prirodne sredine
iskljuuje jednoznanu prostornu prognozu. Tako, na primjer, stepen naruenosti kvaliteta
ivotne sredine zavisi od tehnolokih rjeenja preiavanja industrijskih producenata i lokalnih
prirodnogeografskih karakteristika. Oekivana zagaenja ivotne sredine mogu se svesti na
bioloki podnoljive uslove ukoliko industrijska produkcija polutanata ne prevazilazi kapacitet
prirodne samoregulacije. U svim ovim sluajevima potrebno je poznavati funkcionisanje
prirodne sredine radi potpunog sagledavanja kapaciteta prirodne sredine, da bi antropogene
prirodne izmjene bile svedene u okvire moguih prirodnih samoregulacionih procesa. U svakom
konkretnom sluaju potrebno je znati prirodni kapacitet, odnosno maksimalno dozvoljene
koncentracije polutanata koje dotina sredina moe izdrati u samoregulacionim nivoima.
Prostranstveno - vremenska interpolacija koja se primjenjuje u geografiji, od samog njenog
osnutka, zasnovana je na kartografskim interpretacijama, kao prostranstveno - vremenskim
kategorijama. Kartografska prognoza ivotne sredine odgovara na dva tipa pitanja; na primjer:
kakve e kvalitativne promjene nastupiti u landaftima tokom 2000. godine ako je u periodu od
1985. do 2010. godine planirana ravnomjerna rekultivacija 30000 hektara povrine (vremenska
ekstrapolacija), ili gdje se nalazi centar nodalno - funkcionalnog susjedstva dva urbana sistema
meusobno udaljena 60 km (prostranstvena ekstrapolacija)? Za prostornu i vremensku
interpolaciju potrebni su podaci o dinamici prirodnih i proizvodnih sistema.
U prognostikim istraivanjima veliku ulogu ima indikacioni metod koji se oslanja na
prostranstveno - korelativne veze prirodnih komponenata. Tako, na primjer, tip vegetacije sasvim
pouzdano ukazuje na dubinu i tip podzemnih izdanskih voda.
Dijagnostika etapa istraivanja obavezno upozorava na prostanstveno - vremenske promjene
landaftne strukture. Pri tome, razmatraju se dvije mogue varijante: preobraaj strukture
landafta bez izmjene geokomponentnih tipova i landaftnog preobraaja sa izmjenama tipova
prirodne sredine. U prvom sluaju radi se o velikim izmjenama povrina i u formi stvaranja
jednolikih landaftnih tipova. Tako, naprimjer, pod uticajem snanih antropogenih djelovanja, u
jednom dijelu landafta, dolazi do njegove cjelokupne promjene i stvaranje jednolinog
landfanog kompleksa. Takvi tipovi landafta su karakteristini za prirodno - akvalne komplekse
odnosno vjetake akumulacije. Preobraaj strukture landafta podrazumijeva kvantitativne i
kvalitativne potpune ili djelimine izmjene starih tipova prirodnih geosistema na novim
geokompleksima. Varijante moguih korisnih preobraaja predstavljaju matrice ili konstante
proizvodnih i oekivanih izmjena.
Prognoza kao posebna spoznajna forma podrazumijeva prouavanje, ne samo unutranje
dinamike pojava i procesa, ve i potencijalnu njihovu mogunost u eliminisanju antropogenih
zagaenja. U svakom sluaju, kod ocjene prognoze ivotne sredine, izlazne antropogene veliine

160
Ekstrapolacija, 1. proirivanje zakonitosti ili zakljuaka ustanovljenih za jedno podruje na ire, jo neispitano
podruje; 2. mat. metod za izraunavanje pribline vrijednosti neke funkcije f x van intervala u kom su nam
njene vrijednosti u nizu taaka date ili poznate.
161
Interpolacija mat. postupak kojim se izmeu dviju poznatih vrijednosti neke funkcije unose vrijednosti neke
nove, po pravilu prostije funkcije tako da ova ne odstupa od date funkcije preko eljene granice.
prema prirodnoj sredini moraju biti limitirane veliinama prirodnih procesa. Metod ocjene
podrazumijeva sastavljanje skale vodeih promjenjivih veliina, na osnovu kojih se vri
tipizacija teritorije ili teriotorijalna diferencijacija.
Ukoliko prognoze daju, u odreenom stepenu, nepotpune informacije onda se one mogu
kompenzirati djelimino primjenom logikih metoda. Gledano po vremenskim odjeljcima
postoje tri grupe metoda: retrospektivne (istorijski nepromijenjene i naslijeene tendencije
razvoja prirodne sredine), dijagnostike (analize uzrono - posljedinih veza) i prognostike
grupe metoda (ekstrapolacija nepromjenljivih veliina prolosti i sadanjosti u budua
izmjenljiva stanja geosistema). Pri svim ovim prognostikim analizama uvodi se sistem
stacionara, radi kvalitativno - kvantitativnog sagledavanja funkcionisanja izmjenljivih
geokomponenti procesa i pojava. Na osnovu ovih pokazatelja u savremenoj ivotnoj sredini
izvode se zakljuci o njenom buduem razvoju. Prognostiki pristup u izuavanju prirodnih
procesa omoguuje upoznavanje ekstremnih stanja i neoekivanih izmjena ivotne sredine kao i
primjene odgovarajuih mjera i postupaka radi eliminisanja ili svoenja naruenoh kvaliteta u
normalne okvire.
 5. OSNOVNI DRUTVENOGEOGRAFSKI UZROCI NARUAVANJA
KVALITETA IVOTNE SREDINE

Drutvena aktivnost i prirodna produktivnost su osnove ivotnih i kulturnih potreba a

preduzimaju se radi ostvarivanja povoljnih uslova za ivot i rad, to neizbjeno produkuje uticaj
ovjeka na prirodu i obrnuto. Iz okvira problematike odnosa drutvenogeografskih inilaca
prema ivotnoj sredini i negativnog sistema suprotne veze postaju mnoga, esto, nerazjanjena
pitanja. U osnovi ona se razmatraju u okvirima gornjih granica ekonomskog razvoja, nunog
diferenciranja materijalnog rasta i drutvenog napretka, porasta ljudske populacije prema
kapacitetu prirode, njenim resursima itd. S obzirom da se radi o viedimenzionalnim sloenim
egzistencijalnim pitanjima koja ukljuuju politiku, misaoni faktor, praksu i sl., ona se smatraju
centralnim drutvenim pitanjima. Nije sluajno to se nameu najvee drutvene protivrjenosti,
meu drutvenim grupacijama, kad se eli dati odgovor na ovakva pitanja. Nesuglasice ovog tipa
su najjasnije izraena na zasjedanju Skuptine OUN posveena ivotnoj sredini (maj 1992.
godine). U nabujalim protivrjenostima na relaciji drutvo - ivotna sredina, osnovno rjeenje
opstanka na Zemlji treba traiti u sposobnostima otkrivanja uzroka osnovnih ivotnih problema i
njihovog racionalnog rjeavanja. Nauka, i pored odreenog zastoja za tehnikim progresom i
dozom neutralnosti, otkriva nove istine i postaje znaajan pokreta drutva. Ona je danas, vie
no ikad, u stanju stvoriti nova saznanja, preispitati stare vrijednosti i ukazati da ni jedna, pa niti
najvea, ideja ne rjeava sve nagomilane probleme. ini se da je klasina borba, ovladavanjem i
pobjedom nad prirodom davno prevaziena filozofska odrednica i da se potrebno okrenuti
prouavanju njenih zakona i zakonomjernosti, kako bi se prirodi najlake prilagodili i time
smanjili, danas evidentne, konflikte ove relacije.
Pojava ovjeka na Zemlji, prije 1.0 1.5 miliona godina, rezultirala je nakon potpunog
rasprostranjenja biljnih i ivotinjskih organizama. Ljudska populacija je inila u cijeloj svojoj
evolutivnoj fazi zanemarujui dio mase bisfere svega 0.0000025 ili 0.001 dijelova ive
materije. ovjek, pored toga, kao biloko bie i istovremeno kao socijalni tip ima ogromne
uticaje na prirodnu sredinu; uticajima koji se po svojim mogunostima priblino mogu mjeriti
kao prirodnim procesima. Obim ljudskog uticaja na prirodnu sredinu je evidentan, i zavisi od
drutveno - ekonomskog razvoja.

5.1. RAST LJUDSKE POPULACIJE I IVOTNA SREDINA

Prirodni oblik postojanja praktino svih vrsta ivih organizama je populacija. Zanemarujui
neke rijetke izuzetke u biolokom smislu populacijom smatramo prostorni i vremenski
zatvorenu kategoriju istovrsnih organizama koji su primarno meusobno vezani reproduktivnim
odnosima. Populacija je osnovna jedinica evolucionog procesa. Savremena demografska i
antropoloka nauka populaciju tretira sa biolokog i statistikog stanovita. U bioantropolokom
smislu populaciju tretiramo kao vremenski i prostorno ogranien sistem sklapanja brakova. S
obzirom na stepen zatvorenosti, meusobno se razlikuju ruralne i urbane populacije. Tako, na
primjer, u razliitim dijelovima svijeta, kao i u naoj zemlji, susreu se, gotovo, apsolutno
zatvorene ruralne populacije. Takve lokalne populacije karakteriu se na ogromnom veinom
sklapanja brakova meu osobama iste zaviajne pripadnosti. Kod urbane populacije veoma je
teko definisati granice lokalne populacije. Ona je, praktino, difuzno uklopljena u sistem
populacije ue i ire regije. Ovim se otvara teorijska mogunost odravanja reproduktivnih veza
meu svim dijelovima svijetskog stanovnitva, pa se pojam populacije moe shvatiti i odnositi na
cjelokupno ovjeanstvo. Ovaj termin, uostalom, i potie od latinske rijei populus kojim se
oznaava narod. Osim toga ljudska polulacija ini dio biosfere to se prikladno uklapa u opti
zakon funkcionisanja planetarnih geosistema. S obzirom na raspored, gustinu i mehanika
kretanja, ei je naziv stanovnitvo,162 to aplicira na objekat istraivanja demogeografije
komponentne drutvenogeografske nauke.
U isto statistikom smislu, bilo koja grupa sluajno ili selektivno posmatranih ljudi
(prouavani uzorak) moe se zvati populacijom. Kako u bilokom tako i statistikom smislu, pod
populacijom se podrazumijeva i cjelokupno svjetsko stanovnitvo kao i stanovnitvo odreene
regije.
Rast ljudske (humane) populacije jedna je od drutvenih i biolokih najvanijih osobina kada
je rije o prirodnom stanju biosfere. S tim u vezi posebnu pozornost privlae oblik krive i faze
rasta, kretanje apsolutne veliine (brojnosti), brzine porasta i gustine populacije (stanovnitva) po
jedinici povrine. Rauna se da je u vremenu i do 1,5 miliona godina naom planetom bitisalo
(raalo, ivjelo i umiralo) oko 80 milijardi ljudi od ega je svega 5 % naih savremenika.
Dejstvo ovjeka na prirodnu sredinu tokom kamenog doba je zanemarivo i izlino je ga
porediti sa savremenom epohom. Antropogeno djelovanje na prirodnu sredinu, gotovo, se nije
razlikovalo od nivoa djelovanja drugih ivih organizama.
U epohi donjeg paleolitika, koji je zapoeo prije 700 hiljada godina a zavrio se prije 40
hiljada godina, prvobitni ljudi ivjeli su odvojeno u gupama i bili su malobrojni. Malobrojnost,
grupna raseljenost i primitivna orua za rad su doprinjeli na neznatan uticaj paleolitske
populacije na stanje prirodne sredine. Ipak, razvoj ovjeka kao socijalnog bia, pronalaskom
vatre izdvaja ovjeka iz carstva oporativnog ivota. Taj period karakterie pripitomljavanje
ivotinja i uvoenje podjele rada na relaciji mukarac ena. Ve u tom periodu, dolazi do
evidentnih razlika izmeu paleolitske ekumene i anekumenskih podruja.
U gornjem paleolitiku zavava se faza formiranja ovjeka savremenog tipa, izdvajaju se
posebne ljudske rase i ovjeanstvo je preivjelo ledenu epohu, koja je, po svemu sudei,
smanjila brojnost ukupne ljudske populacije, koja je iznosila 2.0 do 3.0 miliona ljudi.
U neolitu, razdoblje od 13.0 hiljada pa do 4.0 hiljade godina prije nove ere, bili su naseljeni
ameriki i australijski kontinent. Zahvaljujui ponajprije postojanju krupnih ivotinja,
omogueno je preivljavanje vjerovatno oko 5.0 miliona ljudi. Otapanjem lednika znaajno je
aktivirana ljudska djelatnost i ovjeanstvo se prvi put ozbiljnije susrelo sa antropogenom
krizom, prosto nazvana krizom konzumiteta.163 Ona je nastala kao posljedica fizikog
istrebljenja mnogih krupnih ivotinjskih organizama (mamuta, nosoroga, peinskih medvjeda i
sl.). Kriza hrane ubrzala je traenje novih puteva razvitka ovjeanstva i okrenula ga
zemljoradnji i stoarstvu. U jednom relativno dugom periodu ovjeanstvo se udvostruavalo
svakih 1700 godina.
Ulazak humane populacije u bronzani vijek (9 do 10 hiljada godina prije nove ere) u
arheolokoj hronologiji se oznaava poljoprivrednom revolucijom. Arheoloke iskopine u
Palestini, Mezopotamiji, dolini Nila, Iranu, junim regijama Sredenje Azije potvruju prisustvo
domaih ivotinja (koza, ovaca, konja svinja i goveda). Stanovnitvo tog podneblja uzgajalo je
ra, penicu i druge poljoprivredne kuture. Nije pouzdano dokazano da li je poljoprivredna
revolucija nastala na jednom podruju, odakle se centripetalno irila u ostale dijelove svijeta, ili
je spontano nastala na vie razliitih lokaliteta. Poljoprivredna revolucija znaila je i kraj
divljatva. Ona je predstavljala proces koji je ovjeku omoguio bolju snabdijevenost

162
U naunoj i strunoj literaturi sve ee je u upotrebi naziv humana (ljudska) populacija.
163
Konzumacija (lat. consummatio), potronja; konzumirati (po)troiti, (po)jesti, (po)piti;
proizvodima biljnog i ivotinjskog porijekla. ovjeanstvo je tokom bronzanog doba uplovilo u
klasno drutvo robovlasniku mainu. Procvat robovlasnitva znailo je novinu monog i
veoma dubokog ataka na prirodnu sredinu. Ve tada su ume u slivu Sredozemnog mora bile
zamijenjene u holokarstne pustinje, a cvijetne oaze Male Azije, Afrike i drugih drevnih regija u
pjeane pustinje.
Poetkom bronzanog doba bilo je oko 25 miliona ljudi na naoj planeri, poetkom eljeznog
doba (prije 3500 godina) oko 70 miliona, dok je pred raspad robovlasnikog drutva i poetkom
nove ere stanovnitvo planete brojalo oko 130 miliona, a neke procjene navode na broj od oko
250 miliona stanovnika. Relativno velikom broju stanovnika pred poetak nove ere u razvijanju
proizvodnih snaga odgovarala je visoka, za to doba, koncentracija antropogenog otpada; posebno
u oblastima drevnih civilizacija. Robovlasnika imperija raspala se, ne samo, kako se to
donedavno u istoriji tvrdilo, pod udarom barbara ve ozbiljnom ekolokom krizom najvanijih
prirodnih konzumenata. Barbari/varvari su ubrzali proces koji bi ranije ili kasnije doveo
robovlasniko drutvo u totalnu politiku, privrednu i ekoloku krizu.
Atak na prirodnu sredinu nastavio se i kroz srednjovjekovnu epohu, kada je na Zemlji bilo
oko 300 miliona stanovnika. Tempo privrednog razvoja u ovoj epohi evidentno je nastavio
unitavati ume i zoocenozu. Stalni ratovi i epidemije bili su limitirajui faktor porasta
stanovnitva pa je u XI vijeku svjetsko stanovnitvo brojalo oko 275 do 300 miliona ljudi. Na
kraju feudalnog drutva, sredinom XVII vijeka, ukupno je na Zemlji bilo neto vie od pola
milijardi stanovnika; tada se ujedno zavrava faza ravnomjernog rasta ljudske populacije.
Odluujui faktor koji je savremeno ovjeanstvo doveo na grane nove antropogene ekoloke
krize je prelazak od feudalizma prema kapitalizmu. Ve u samom poetku kapitalistikog
privreivanja u mnogim evropskim zemljama nastupila je regionalna kriza izazvana porastom
svjetskog stanovnitva i njegovom najezdom na prirodne resurse. Ova epoha je posebno znaajna
po unitavanju ogromnih umskih kompleksa i ivotinjskog svijeta. Nedostatak ovih resursa
ubrzano je zamijenjen mineralnim sirovinama. Pretvaranjem kamenog uglja u koks praktino
zapoinje razvoj henijske industrije. Iskoritavanje mineralne energije dao je novi impuls razvoju
industrije koje je iz osnova izmijenila kvalitet prirodne sredine. Ekoloke posljedice
industrijalizacije evidentno su uveane urbanizacijom, koja predstavlja simbol neravnotee
izmeu drutva i prirode. Gradovi u ovom razdoblju inili su epidemioloka arita ekumene.
Sredinu XIX vijeka karakterie nodalno - ekoloka kriza ili kriza krupnih aglomeracija.
Rjeavanje nagomilanih urbanih problema bilo je imperativ i djelimino su rjeavana
izgradnjom vodnih alkumulacija, kanalizacione mree i drugih sanitano - higijenskih zahvata.
Ovo su poeci planskog djelovanja na saniranje ugroene ivotne sredine, nastala u fazi burnog i
haotinog razvoja industrije koja je imala nesagledive posljedice po atmosferni, hidrosferni,
biosferni i pedosferni kompleks. Ubrzani dotok materija i energije u prostoru i vremenu iniciran
industrijskim razvojem imao je nesagledive posljedice po ivotnu sredinu. Jednogodinji
antropogeni zahvat prirodnih resursa i njihov povratak u prirodu u obliku raznih zagaenja, koje
prironi geosistemi nisu u stanju da prihvate i ukljue u prirodnu krunu razmjenu, vei je
nekoliko puta od jednogodinje biosferne produktivnosti. Svake godine iz Zemlje se eksploatie
najmanje 4 milijarde m3 razliitih korisnih resursa, spaljuje se 6 milijardi tona kamenog uglja i
gotove 2 milijarde tona nafte, a sve zajedno potroi 10 do 12 milijardi tona kiseonika i vrati u
atmosferu 14 do 15 milijardi tona ugljendioksida, milione tona drugih toksinih gasova, praine i
aerosola. U rijeke i mora dospijevaju ogromne koliine tetnih tvari koje su teko odstranjive
prirodnih hidrosfernim procesima.
 Produktivnu pedosfernu biotu164 zagauju hemijski preparati iz grupe pesticida. Izuzetno je
porastao antropopresing na biljne i ivotinjske organizme ivotne sredine. Rauna se da je samo
od poetka XVII vijeka s lica Zemlje nestalo vie od 120 tipova i podtipova sisara. Smatra se da
je djelovanje na prirodu, prirodne sisteme i uopte geografski omota, savremenih 5.0 milijardi
stanovnika nae planete ekvivalentno broju od 40 do 50 milijardi ljudi u epohi neolitika.

Tabela 5. Razvoj svjetskog stanovnitva prema odreenim godinama (periodima)

Godina Broj stanovnika Period Prosjena godinja promjena

(u milionima) apsolutno (u 000) stopa (%)
10000. p.n.e. 5.5 - - -
5000. p.n.e. 12.5 10000. - 5000. 1.4 0.016
1000. p.n.e. 50.0 5000. 1000. 9.4 0.030
Nova era
1. 285.0 5000 p.n.e. - 1 235.0 0.140
500. 198.0 1. 500. -174.0 -0.072
1000. 499.5 500. 1000. 603.0 0.173
1500. 482.5 1000. 1500. -34.0 -0.007
1650. 507.5 1500. 1650. 167.0 0.034
1750. 795.0 1650. 1750. 2875.0 0.442
1850. 1265.0 1750. 1850. 4700.0 0.456
1900. 1656.0 1850. 1900. 7820.0 0.535
1930. 2070.0 1900. 1930. 13800.0 0.741
1950. 2478.0 1930. 1950. 20400.0 0.897
1960. 3020.0 1950. 1960. 54200.0 1.972
1980. 4450.0 1960. 1980. 71500.0 1.914
1990. 5300.0 1980. 1990. 85000.0 1.748
2000. 6160.0 1990. 2000. 86000.0 1.493
projekcija 2025. 8470.0 2000. - 2025 94800.0 1.300
Izvor: Historical Estimates of World population, U.S. Bureau of the Census, http.//www.census.gov/ipc/, UN
Population Division, Department of Economic and Social Information and Policy Analysis .

Poveanje konfliktnih odnosa na relaciji drutvo - priroda, od zavretka feudalizma do

savremene epohe, rezultiralo je smjenom faze ravnomjernog rasta ljudske populacije sa fazom
demografske eksplozije. Demografsku eksploziju je pratila ekspanzija na novootkrivene
anekumenske prostore (oko 34 miliona km2), zamah industrijske revolucije i izrazito poveanje
hrane. Nakon zavretka faze ravnomjernog rasta svjetskog stanovnitva, za narednih 200 godina
(do 1850. godine) ono se udvostruilo i iznosilo je jednu milijardu stanovnika. Za novo
udvostruavanje trebalo je samo 80 godina. Oko 1930. godine na Zemlji je ivjelo priblino 2.0
milijarde ljudi. Samo 40 godina kasnije svjetsko stanovnitvo je poveano na oko 4.0 milijarde,
to znai da se vrijeme udvostruenja u odnosu na prethodno razdoblje smanjilo za polovinu.
Danas (2011. godine), prema proraunu svjetskih demografa, u svijetu ivi oko 6.7 milijardi
stanovnika.
Poboljanjem zdravstvene zatite ljudski ivot je produen. Tako, naprimjer, 1840. godine
ljudski vijek je u prosjeku iznosio oko 33.0 godine, dok je on danas u siromanim zemljama
svijeta oko 50.0 godina, a u razvijenim vie od 70 godina u prosjeku.
Ako bismo vrijeme od izdvajanja naeg uspravnog pretka (prije oko 1,7 milijardi godina)
usporedili sa 24 sata, onda se u posljednjih 15 sekundi ljudska populacija poveala oko osam

164
Biota biotop, mjesto, podruje ivljenja jedne biocenoze, stanite
puta. Kada bi se razdoblje izdvajanja razumnog ovjeka (60 000 godina) usporedilo sa danom
onda bi u prole 4 minute (oko 1800 godina) stanovnitvo nae planete se udvostruio.

Drutveno-ekonomska razvijenost i stanovnitvo

Kroz istoriju razvoja ljudske civilizacije postepeno se diferenciraju razvijeni i nedovoljno

razvijeni dijelovi nae planete. Kroz interdisciplinarna prouavanja pojma (i definicije)
razvijenosti uoeno je da su prirodno kretanje stanovnitva (natalitet, mortalitet, prirodni
prirataj) i sastav stanovnitva (bioloki, drutvenoekonomski i kulturno antropoloki )
kompatibilni sa drutvenom i ekonomskom razvijenou odreenog geografskog prostora
(kontinent, regija, drava i dr.), odnosno relevantni su indikatori drutvenog i ekonomskog
razvoja. Ono to karakterie globalnu ekonomsku sliku na poetku XXI vijeka je sve vea
nejednakost izmeu razvijenih i nerazvijenih (nedovoljno razvijenih) dijelova nae planete.165
Pojam i definicija razvijenosti. Termin razvoj166 ima vrlo iroku upotrebu. Razvoj, razvitak,
razvie su istog korijena i smisla i znae napredovanje u rastu, optem zdravlju pojedinca i
drutva, kao i napredovanje u kulturnom smislu. Govorimo o razvoju linosti, razvojnim
programima, ekonomskom razvoju, razvoju kolstva i dr. Procvat je razvitak posebno u
kulturnom, ekonomskom, privrednom, prosvjetnom smislu, kao to je procvat biljke. Napredak
je opte razvijanje, razvie pojedinca, drutva, stanja kad se u neemu ide naprijed, ma u kom ili
svakom pravcu. Na globalnom nivou najee, kada je u pitanju odnos drutveno ekonomske
razvijenosti i humane populacije, koristimo termine razvijene zemlje i zemlje u razvoju. Sa
stanovita geografskog prostora problem razvoja se moe vezivati za cjelokupnu planetu. Pitanje
uspjenog razvoja je bitno za bilo koje naselje pauperizovanog167 prostora nerazvijene zemlje, ali
i za siromano naselje, odnosno regiju razvijene/bogate zemlje. Sociolozi i ekonomisti ve
poodavno upozoravaju na snano izraene i rastue regionalne razlike kod niza drava svijeta.
Jaz, koji je sve izraeniji, izmeu sve bogatijih i sve siromanijih regiona uzronik je niza
posljedica pojedini geografski prostori su pod uticajem ubrzane depopulacije a urbani gradski
centri sve tee izdravaju najezdu brojnih imigranata.
Kriteriji/mjerila razvijenosti. Razvijenost je dugo vremena bila vezana za privredni rast, tako da
je osnovni njen parametar bio bruto drutveni proizvod (BDP), koji oznaava ukupnu vrijednost
proizvedenih dobara i usluga, i to najee per capita (po stanovniku). Tokom osamdesetih
godina XX vijeka uvodi se indeks kvaliteta ivota168 (PQLI), koji oznaava prosjenu vrijednost
tri parametra: pismenost, oekivana duina trajanja ivota i smrtnost (mortalitet) dojenadi.
Poetkom posljednje decenije XX vijeka Razvojni program UN (UNDP) definie indeks
humanog razvoja (HDI)169, koja zemljama daje bodove u rasponu od 0.001 do 1.0. Prema I.
Nejamiu , rangiranje je bazirano na vie parametara saetih u tri veliine: oekivanom trajanju
ivota, obrazovanju i dohotku.170 Na osnovu toga je 50 drava klasifikovano kao drave s

165
Vidjeti opirnije: Nejami I, (2005): DEMOGEOGRAFIJA stanovnitvo u prostornim odnosima i procesima,
kolska knjiga, Zagreb, str. 229 233.
166
fran. Dveloppement, volution; engl. Development, evolution, njem. Entwicklung.
167
Pauperizam (lat. pauper-siromaan) siromatvo, bijeda, oskudica, sirotinja.
168
engl. Physical Quality of Life Index - PQLI
169
engl. Human Development Index
170
Human Development Index (HDI) ne uzima izvornu vrijednost BDP-a per capita , ve preraunanu na
izjednaenu kupovnu mo (GDP PPP Purchasing Power Parity (Paritet/jednakost u nabavci energije), to u teoriji
znai da 1 PPP dolar ima istu kupovnu mo u domaoj ekonomiji kao i 1 US dolar u ekonomiji SAD-a (UNDP,
2004).
visokim HDI, 91 drava sa prosjenim HDI, a 36 drava s niskim HDI. Na prvom mjestu je
Norveka sa 0.956 bodova, a na posljednjem Sijera Leone sa 0.273 boda.

Tabela 6. Udio BDP po stanovniku u prosjeku EU (u %) za drave nastale na teritoriji bive SFRJ

Drava Udio BDP (u %) Drava Udio BDP (u %)

SLOVENIJA 92.7 SRBIJA 35.0
1. Zapadna 109.9 1. Beograd 60.8
2. Istona 75.5 2. Novi Sad 66.8
HRVATSKA 61.56 3. Ostatak Vojvodine 26.8
1. Sjeverozapadna 78.5 4. umadija i zapadna Srbija 24.8
2. Jadranska 60.6 5. Juna i istona Srbija 23.1
3. Srednja 45.6 CRNA GORA 41.0
BOSNA I HERCEGOVINA 31.0 MAKEDONIJA 34.1
(Izvor: Evrostat, 2011.)

Tabela 7. Lista prvih 25 zemalja i posljednjih 25 zemalja svijeta rangiranih prema Human Development Index (HDI)
2002. godine sa uporednim podacima opte stope nataliteta (n) i stope mortaliteta (md) dojenadi 2004. godine; (n i
md u )

Rang Zemlja n md Rang Zemlja n md

1 Norveka 12 3.4 153 Haiti 33 80
2 vedska 11 2.8 154 Dibuti 41 106
3 Australija 13 4.7 155 Gambija 41 78
4 Kanada 11 5.2 156 Eritreja 39 76
5 Holandija 12 4.8 157 Senegal 37 64
6 Belgija 11 4.4 158 Istoni Timor 26 129
7 Island 14 2.4 159 Ruanda 40 107
8 SAD 14 6.7 160 Gvineja 43 98
9 Japan 9 3.0 161 Benin 41 89
10 Irska 16 5.1 162 Tanzanija 40 105
11 vajcarska 10 4.4 163 Obala Slonovae 39 102
12 Velika Britanija 12 5.3 164 Zambija 42 95
13 Finska 11 3.2 165 Malavi 51 121
14 Austrija 9 4.5 166 Angola 40 145
15 Luksemburg 12 4.9 167 ad 49 103
16 Francuska 13 4.1 168 Kongo DR 46 100
17 Danska 12 4.4 169 Centralnoafrika Republika 37 96
18 Novi Zeland 14 5.6 170 Etiopija 41 105
19 Njemaka 9 4.1 171 Mozambik 40 127
20 panija 10 3.7 172 Gvineja Bisao 50 125
21 Italija 10 4.8 173 Burundi 40 74
22 Izrael 22 5.3 174 Mali 50 123
23 Hong Kong Kina* 7 2.4 175 Burkina Faso 45 83
24 Grka 9 5.9 176 Niger 55 123
25 Singapur 10 2.2 177 Sijera Leone 50 180
*Posebno administrativno podruje
Izvor: Za HDI rang UNDP, 2004; za optu stopu nataliteta i stopu smrtnosti dojenadi PRB, 2004.
5.1.1. Regionalne razlike demografske eksplozije

ovjeanstvo se brojno nejednako poveavalo u pojedinim dijelovima svijeta. Tako,

naprimjer, u dinaminom i bogatom Japanu stopa porasta je svega 1.0 , a u nerazvijenom
Brazilu oko 30 , to svakako nisu ekstremni primjeri (v. Tabelu 8.). Iz prezentirane tabele
uoljivo je da se savremeni svijet moe podijeliti u dvije velike i bitno razliite skupine.
Razvijene kapitalistike zemlje i doskoranje zemlje sa socijalistikim nainom privreivanja
biljee manji porast stanovnitva, koji u prosjeku za 1986. godinu iznosi 8.0 . U ovom odnosu,
izrazito nisku stopu biljee zemlje Zapadne Evrope (oko 2.0 ) i neto vie u Istonoj Aziji
(10.0 ). Nasuprot njima je svijet nerazvijenih u kojima su stope rasta stanovnitva visoke i
znose ak 25.0 . Ovako visokoj stopi prirasta stanovnitva svijeta nerazvijenih odgovara
brojano poveanje od priblino 65.5 miliona, dok je iste godine (1986. godine) u razvijenom
dijelu svijeta brojani porast stanovnitva iznosio 18.6 miliona.
U posljednjih 300 do 400 godina stopa rasta ljudske populacije je bila u stalnom usponu , a
maksimum je zabiljeen u razdoblju od 1961. do 1970. godine i iznosio je 22.3 . Iza tog
perioda nastupa lagano smanjenje stanovnitva i ono je ulo u fazu demografske tranzicije.

Tabela 8. Stanovnitvo svijeta po kontinentima/makroregijama prema odabranim godinama

(u milionima)

Godina Svijet Afrika Amerika Azija Evropa Australija Bivi

Anglo Latinska i Okeanija SSSR*
14. 256 23 3 189 40 1 ...
600. 237 37 7 173 19 1 ...
800. 261 43 10 178 29 1 ...
1600. 498 95 15 303 83 2 ...
1800. 906 90 25 602 187 2 ...
1900. 1650 150 81 65 925 293 6 130
1950. 2525 220 166 164 1390 392 13 180
1980. 4465 470 248 364 2578 495 26 284
1990. 5295 643 274 451 3104 503 27 293
2000. 6160 857 293 543 3632 506 29 300
**2025. 6465 906 331 561 3905 728 33 ...
* Bivi SSSR (ukljuivi i azijski dio) u godinama do 1800. ukljuen je u Evropu
** 2005. godine Rusija i evropski dijelovi biveg SSSR-a ukljueni su u Evropu, a ostale novonastale drave u Aziju
Izvor: Do 1600. godine Clark (1967); od 1800. godine i dalje World Population Chart, prilog knjizi World
Population Estimates and Projections 1950 2025.,UN New York, 1990 (prilagoeno). Za 2005. godinu UN
Population Division, 2005.

Nakon industrijske i agrarne revolucije, dolazio do znatne demografske eksplozije. Novi

nain ivota, rada i privreivanja prekinuli su ustaljeni trend dosta usaglaenog porasta ljudske
populacije sa materijalnim osiguranjem njegove egzistencije. Ovaj period je karakteristian po
izmicanju kontroli porasta svjetskog stanovnitva, da bi nakon tog razdoblja ponovo
uspostavila ravnoteu. Uporedni porast svjetskog stanovnitva u fazi poljoprivredne ekonomije
temeljio se na visokim stopama nataliteta i istodobno na visokim stopama mortaliteta.
Stopa nataliteta u tom periodu iznosila je od 3.50 % do 5.50 %, a stopa mortaliteta, posebno
po arinim takama u kojima su vladale epidemije, ratovi i druge nevolje, odnosile su i preko
50.0 % stanovnitva na kriznim podrujima. Ovi geografski prostori biljeili su veu stopu
mortaliteta od nataliteta.
 Tabela 9 . Prosjene godinje stope (u%) porasta svjetskog stanovnitva i pojedinih
kontinenata/makroregija u pojedinim periodima XX vijeka

Kontinent/makroregija Prosjena godinja stopa (u %) u periodu Udvostruenje

1950 1980. 1980 1990. 1990 2000. (godina)*
Afrika 2.42 3.11 2.85 24
Angloamerika 1.32 1.00 0.67 103
Latinska Amerika 2.53 2.13 1.85 38
Azija 2.00 1.57 1.57 44
Evropa 0.77 0.16 0.06 1155
Australija i Okeanija 2.22 0.37 0.71 98
Bivi SSSR 1.49 0.31 0.24 289
svijet 1.85 1.70 1.51 46
*Broj godina potrebnih za udvostruenje ako bi ubudue stopa rasta bila kao u periodu 1990 2000. godine
Izvor: Izraunato prema podacima iz prethodne tabele (Tabela 8).

Brze promjene naina ivota, nakon industrijske revolucije uslovljene dovoljnom koliinom
prehrambenih artikala, viim nivoom opte i kolektivne higijene, te napretkom medicinske
prevencije, smanjile su oscilacije stope mortaliteta, dok se i dalje osjetio porast nataliteta.
Poboljani ivjetni uslovi povoljno su se odrazili na produetak ivotne dobi od 36 na 50,
odnosno 60 godina u prosjeku.
Osim regionalnih razlika u stopama prirasta svjetske populacije, zabiljeene su i vremenske
etape porasta. Sve do 1920. godine razvijene industrijske zemlje biljeile su veu stopu porasta
stanovnitva u poreenju sa nedovoljno razvijenim i nerazvijenim zemljama. Privredna kretanja
zemalja Zapadne Evrope pokazuju da su one do kraja XVIII vijeka bile u fazi nerazvijenosti. Od
poetka XIX vijeka poinje njihov privredni uspon kojeg prati demografska eksplozija. Kako je
privredni uspon bio bri od porasta stanovnitva, ove su zemlje, ve u prvoj polovini XIX vijeka
ule u razdoblje razvijenosti sa znatno veom stopom ekonomskog rasta i blagim porastom
stanovnitva. Sredinom i krajem prolog vijeka demografski val je splasnuo dok je privreda
napredovala. Ekonomska mo je mijenjala sociogeografske odnose unutar ljudskih zajednica i
uopte podizala nadgradnju u vii kvalitet. Rezultat toga je dananje stanje kojeg prate visoki
standard, diktiran podjelom rada pa je razvijenim zemljama potrebna uvozna radna snaga.
Razlike u razvoju svjetskog stanovnitva prema stepenu razvijenosti. Nerazvijene zemlje i
zemlje u razvoju karakteriu niske stope privrednog i demografskog porasta, sve do poetka XX
vijeka razdoblje tradicionalnog stanja. Nakon Prvog, i posebno Drugog svjetskog rata dolo je
do eksplozivnog porasta stanovnitva u nerazvijenim regijama svijeta, a relativno sporog porasta
primarnih proizvodnih dobara. Ovo je potpuno obrnut proces u odnosu na razvijene regije
svijeta. Ovaj trend, naalost, i danas traje i potvruje ironinu ali i istinitu tvrdnju da bogati
postaju jo bogatiji a siromaniji imaju sve vie djece.
Demografske promjene pokazuju da se svake 23/100 sekunde raa po jedno dijete u svijetu,
to u jednom satu iznosi 16 hiljada nove i uglavnom zdrave djece. Svakog sata se svjetsko
stanovnitvo uveava priblino za broj stanovnika prosjene optine u Bosni i Hercegovini.
Tokom jednog dana svijet ugleda 384 hiljade stanovnika. U istom danu prirodnom ili nasilnom
smru lice zemlje naputa oko 150 hiljada stanovnika. Odnos broja roenih i broja umrlih je 234
hiljade u korist novih stanovnika svijeta. Svjetsko stanovnitvo se tokom jedne godine povea za
vie od 85 miliona novih stanovnika.
Navedeni demografski pokazatelji su zastraujui. Uz pretpostavku da svijet zadri stopu
rasta do 17.4 dui period, onda proizilazi da e u sluaju linearnog rasta ono se udvostruiti za
priblino 60 godina, a pri eksponencijalnom porastu za oko 40 godina, to pada u 2027. godini
(odnosi se na analizu parametara Tabele 9).
Ukoliko bi svjetsko stanovnitvo zadralo udvostruenje svakih 50 godina, to je
registrovano jo polovinom XX vijeka, ve za 100 godina bi poraslo na 18 milijardi itelja.
Teko je pretpostaviti to bi u tom sluaju bilo polovinom treeg milenijuma kada bi se broj
populacije umnoio 3000 puta i dosegao ukupnu koliinu ive materije (biomase) na Zemlji. Jo
tee je zamisliti da bi prema ovoj stopi rasta 2800. godine na Zemlji bilo mjesta samo za stajanje
za ukupno 630 milijardi stanovnika, a da bi se 4200. godine masa ljudskih tijela izjednaila sa
masom nae planete. Let u daleku budunost je bespredmetan jer i ove raunice nemaju realnu
osnovu ostvarenja, poto su nemogue u prostornim okvirima. I pored nekih protivljenja crnim
slutnjama u demografskim prognozama, ovjeanstvo ne smije kriti oi pred injenicama o
ukupnom porastu svjetskog stanovnitva koji u svakom sluaju samo zabrinjava. Prema
procjenama strunjaka Svjetske banke za razvoj, koje se temelje na analizama stopa i
zakonitostima trendova demografskog razvoja u razvijenim i nerazvijenim zemljama, mogunost
udvostruavanja dananje ljudske populacije je za 40 godina izvjesna, bez obzira to se u
velikom broju nerazvijenih zemalja zapaaju ohrabrujue promjene smanjenja
supereksponencijalnog porasta stanovnitva i laganog kretanja prema fazi demografske
ravnotee ili stabilizacije.

Tabela 10. Procjene kretanja stope rasta svjetskog stanovnitva do 2025. godine (u %)

RAZDOBLJE SVIJET RAZVIJENE ZEMLJE ZEMLJE U RAZVOJU

1985 1990 1.70 0.62 2.04
1991 1995 1.64 0.56 1.96
1996 2000 1.56 0.52 1.86
2005 2010 1.32 0.40 1.54
2011 2015 1.22 0.36 1.42
2016 2020 1.10 0.32 1.28
2021 - 2025 0.98 0.28 1.12
Izvor podataka: Proraunato iz podataka iz Global Estimates and Projections ... OUN New York, 1987.

Tabela 11. Godinji porast broja stanovnika svijeta, razvijenih i nedovoljno razvijenih
zemalja u periodu 1950 2000. godine (u milionima)

PERIOD Svijet -ukupno Razvijene zemlje Nedovoljno razvije Udio (u %) NRZ u

ne zemlje (NRZ) ukupnom porastu
1950 1960. 50.3 11.3 39.0 77.5
1960 1970. 67.8 10.4 57.4 84.7
1970 1980. 75.0 8.7 66.3 88.4
1980 1990. 83.0 7.3 75.7 91.2
1990 2000. 86.0 6.2 79.8 92.8
Izvor: UN Population Division, 1999

Iz Tabele 11. jasna je razlika u smjeru promjene uea stanovnitva navedenih grupa
zemalja (razvijene i nedovoljno razvijene zemlje) u ukupnom stanovnitvu svijeta. Uee
stanovnitva razvijenih zemalja (Evropa, bivi SSSR, Angloamerika, Japan, Australija i
Okeanija) smanjuje se, a uee zemalja u razvoju (Azija, Afrika i Latinska Amerika) se
poveava. Od 1950. do 2000. godine uee razvijenih zemalja se smanjilo sa 33% na 20%, a
uee nedovoljno razvijenih zemalja u ukupnom svjetskom stanovnitvu se povealo sa 67% na
80%.
Prema podacima OUN do stabilizacije, na primjer stanovnitva Kenije e doi kada se
dananje stanovnitvo te zemlje sa 20 miliona povea na 111 miliona ili za 44.5%; stanovnitvo
Nigerije e se stabilizirati kada se sa dananjih 105 miliona povea na 536 miliona ili za 40.6%.
Najmnogoljudnija zemlja postat e Indija ije e stanovnitvo porasti za 116 % i stabilizirat e se
na 1.70 milijardi. Stanovnito Kine e se prema demografskim procjenama stabilizirati na brojci
od 1.57 milijardi. Zemlje u razvoju su u periodu od 1950 1960. godine uestvovale sa 77.5%
svjetskog stanovnitva dok e prema prognozama OUN u 2025. godini uestvovati sa oko 90%
svjetskog stanovnitva, to i te kako moe zabrinjavati.

5.1.2. Osnovni izvori ljudske egzistencije i kvalitet ivotne sredine

Osnovni izvori ljudske egzistencije i faza demografske eksplozije ve sada ispoljava ozbiljne
meusobne neusaglaenosti. Neusaglaenost porasta svjetskog stanovnitva, njegova dinamika i
regionalne razlike, znaajno se odraavaju na ue i, isto tako, ire prirodne cjeline. Za poveani
broj stanovnika potrebno je osigurati odgovarajui ivotni prostor i prehrambene izvore
opstanka. Osnovni izvori ljudske egzistencije moraju ne samo kvantitativno ve i kvalitativno,
srazmjerno poboljanju drutvenog standarda, pratiti porast svjetskog stanovnitva. Trend
savremenog porasta svjetskog stanovnitva nedovoljno prati ravnomjerna regionalna proizvodnja
hrane to se osjea u gotovo polovini svijeta, preteno nerazvijenog, iji stanovnici gladuju ili su
na ivici gladi. Najezda svjetskog stanovnitva na prirodu izaziva neeljene posljedice koje se vrlo
negativno odraavaju po drutvo. Planetu Zemlju moramo ve jednom shvatiti kao veliki
dimenzionalni prostor ogranien samo konanim rezervama kojima se stanovnici mogu koristiti
odreeno vrijeme. Duina koritenja prirodnim resursima u direktnoj je vezi sa racionalnim
odnosom prema postojeim rezervama.
Kada je rije o izvorima ljudske egzistencije nezaobilazan je odnos porasta svjetskog
stanovnitva i obradivih povrina. Prosjena gustina svjetskog stanovnita od 8 do 10 stanovnika
po km2 u 1985. godini ili jednog stanovnika iz 1650. godine po km2, odnosno 20 stanovnika po
km2 u predstojeoj 2025. godini su samo numeriki pokazatelji jer su odreeni prema ukupnoj
povrini planete Zemlje (510 miliona km2). Ove brojke su nerealne jer 361 milion km2 ili 70.8 %
povrine Zemlje zauzima Svjetski okean koji danas ne prua, ekoloki, povoljne uvjete za
naseljavanje. Preostaje, dakle, samo 149 miliona km2 ili 29.2 % kopna za naseljavanje.
Gustina stanovnitva po kontinetima, predstavlja prosjek, to u svakom sluaju, ne odraava
stvarno stanje. Naime, pojedine kontinetalne povrine, zbog nepovoljnih fizikogeografskih
uvjeta (reljefnih, klimatskih, biogeografskih, zonalno-pojasnih i dr.) naseljeni su veoma rijetko.
Najveu gustou stanovnitva u Evropi ima Holandija koja iznosi 335 st/km2. U Evropi je za
oko dva puta manja gustina seoskog stanovnitva u poreenju sa Azijskim kontinentom. Naime,
u Aziji je skoncentrisano je vie od 2/3 ukupnog seoskog stanovnitva to iznosi 1830 miliona od
ukupno 2930 miliona seoskog stanovnitva u svijetu . Najveu gustinu stanovnitva u Aziji ima
Banglade 533 st/km2. U isto vrijeme u Mongoliji u prosjeku po km2 ivi 0.9 stanovnika, a na
prostorima Arabijskog poluotoka manje od 5 stanovnika po km2.
Postoje velike regionalne razlike gustoe stanovnitva jedne te iste zemlje. Tako, naprimjer,
u Kini na vie od 60 % ukupne teritorije ivi oko 3.5 % ukupnog kineskog stanovnitva. U
Indoneziji gustina stanovnitva na ostrvu Javi iznosi preko 450 st/km2 i za 50 puta je vea nego
to je ona na Kalimantanu.
 Tabela 12. Raspored naseljenosti svjetskog stanovnitva (1987. god.).

Podruja Povrina u 000 Stanovnici u 000 Gustina st/km2 Relativni udio (%)
2
(km ) Povrina Stanovnika
Afrika 30 330 580 000 19.2 22.3 11.6
Sjev. Amerika 21 515 270 000 12.5 15.8 5.4
Latin. Amerika 20 566 420 000 20.4 15.2 8.4
Azija 27 576 2 930 000 106.3 20.3 58.6
Bivi SSSR 22 402 280 000 12.5 16.5 5.6
Evropa 4 937 494 000 100.0 3.6 9.9
Okeanija 8 510 26 000 3.1 3.3 0.5
SVIJET 135 837 5 000 000 36.8 100.0 100.0
Izvor podataka: proraunato iz Global Estimates and Projections... UN, New York, 1987.

U Aziji postoji velika koncentracija stanovnitva u plodnim podrujima u kojima je razvijeno

intenzivno navodnjavanje. Gustina seoskog stanovnitva u tim regijama nije manja od 300 do
500 stanovnika, a u odreenim podrujima dostie vrijednost 1000 1500 st/km2. U isto vrijeme
predjeli Centralne Azije i velike regije Jugozapadne Azije naseljeni su veoma rijetko, jer su
ogromna prirodna prostranstva zahvaena pustinjama i planinskim visojem koja nemaju stalna
naselja.
Afriki kontinent je podjednako slabo naseljen. Najveu gustou, izuzev nekoliko ostrva,
ima Ruanda (160 st/km2), a najmanju Zapadna Sahara (0.3 st/km2). I na prostoru ovog kontinenta
ispoljavaju se velike regionalne razlike u gustini naseljenosti. Tako u dolini rijeke Nila gustina
stanovnitva po km2 premauje 1000 stanovnika, dok u ostalim dijelovima Egipta ona je u
prosjeku, srazmjerno, mala, ak u nekim oblastima iznosi do 1.0 st/km2.
U Sjevernoj i Junoj Americi postoji dosta velika slinost, kad je rije o gustini naseljenosti,
sa afrikim kontinentom. Razlike su evidentne kad je rije o udjelu ruralnog stanovnitva u
ukupnom stanovnitvu amerikog i afrikog kontinenta. Tako, u Sjevernoj Americi udio urbanog
stanovnitva je dvostruko vei od ruralnog, to je za afriki kontinent obrnuta pojava.
Najveu gustinu stanovnitva na amerikom kontinentu ima Centralna Amerika (Salvador
192 st/km2), a najmanju Gvajana (0.7 st/km2) i Kanada (2.3 st/km2). Opta karakteristika svih
amerikih zemalja je da po pravilu najveu gustinu stanovnitva imaju primorski pojasevi, a da
dosta brzo gustina stanovnitva opada udaljavanjem od obale. Do danas su naseljena, gotovo, sva
pogodna za ivot, zemljina prostranstva. Pogodni prirodni uslovi su istorijska kategorija. Tako,
naprimjer, neke geografske regije koje su u prolosti pruale nepovoljne ivotne uslove, danas su
sve vie osvojene od strane ovjeka.
Na osnovu ukupne globalne ocjene na Zemlji susreemo, uslovno govorei, tri kategorije
teritorija pogodnih za masovnije naseljavanje u blioj budunosti.
Prvoj kategoriji pripadaju prostori sa povoljnim prirodno-geografskim uslovima bez potrebe
uvoenja znaajnijih inenjersko - meliorativnih zahvata i bez naroite aklimatizacije
stanovnitva u njima. Od ukupnih kopnenih povrina (149 miliona km2) na ovu kategoriju otpada
64.4 miliona km2 i vie od njene polovine (55 %) nalazi se u umjerenom geografskom pojasu.
Drugoj kategoriji pripadaju pogodna prirodnogeografska prostranstva uz uvoenje
znaajnijih inenjersko - meliorativnih zahvata, bez posebne aklimatizacije i adaptacije
stanovnitva za ivot u tim prostorima. Ovoj kategoriji pripada 37.5 miliona km2 kopnenih
povrina.
 Treoj kategoriji pripadaju prirodna prostranstva koja karakteriu teki fizioloki uvjeti i na
kojima se teko adaptira stanovnitvo i pored opsenih ekolokih poboljanja. Ovoj kategoriji
pripada 6,4 miliona km2 povrina.
Na ostale prostranstvene kategorije otpada 40.8 miliona km2, koje su u blioj budunosti
nepodesne za masovno naseljavanje. Oko 2/3 ovih prostranstava nalazi se u polarnim i
subpolarnim geografskim zonama.
Meuzavisnost razmjetaja stanovnitva i prirodnogeografskih uslova izraava se, pored
ostalog, i kroz stepen privrednog razvoja. Nivo razvoja proizvodnih snaga, smanjuje zavisnost
naseljavanja od prirodnogeografskih uslova.
Svjetsko stanovnitvo je neravnomjerno raseljeno. Na jednoj strani se nalaze gusto naseljene
regije u kojima prosjeno ivi vie od 1000 st/km2, a nasuprot njima su prostori kopna praktino
nenaseljeni. Ove povrine se uglavnom nalaze u polarnim zonama i u visokoplaninskom pojasu,
vie od 5000 m nadmorske visine, osim onih na Tibetu i Peruu koji su rijetko naseljeni.
Stalna naselja znatno su brojnija juno od 780 N i sjevernije od 540 S. U ovim geografskim
zonama, u oblastima pustinja Centralne i Jugozapadne Azije i Sjeverne Amerike gotovo da nema
stanovnika niti stalnih naselja.

Tabela 13. Najmnogoljudnije zemlje svijeta 1950. godine i projekcija za 2050. godinu

RANG 1950. godina 2050. godina

I KINA INDIJA
II INDIJA KINA
III SSSR PAKISTAN
IV SAD NIGERIJA
V JAPAN SAD
VI INDONEZIJA INDONEZIJA
VII PAKISTAN BRAZIL
VIII BRAZIL BANGLADE
IX VELIKA BRITANIJA ETIOPIJA
X SR NJEMAKA DR KONGO
XI ITALIJA IRAN
XII FRANCUSKA MEKSIKO
Izvor: Eberstadt (1977:10)

Na najgue naseljene regije svijeta otpada 7 % kopnenih povrina, na kojima ivi, gotovo
70% svih stanovnika svijeta. Pri tome 4/5 svjetskog stanovnitva naseljava nizije do 500 m
nadmorske visine. Na ove hipsografske prostore otpada neto vie od 1/4 ukupnih kopnenih
povrina. U Holandiji ak 2/5 ukupnog stanovnitva ivi na polderima od kojih veina lei u
zonama depresija. Nasuprot ovim primjerima postoje zemlje u kojima vie od 2/3 ukupnog
stanovnitva obitava na hipsometrijskim nivoima iznad 1000 m. Kao tipini predstavnik ovih
zemalja su: Bolivija, Afganistan, Etiopija, Meksiko, Peru i dr.
Jedan od uzroka neravnomjernog hipsometrijsko - pojasnog razmjetaja stanovnitva su
znatna hipsometrijska kolebanja kontinentalnih masa: srednja hipsometrijska pojasnost Azije je
950 m, Sjeverne Amerike 720 -750 m, koliko je i u Africi, dok srednja hipsometrijska pojasnost
Evrope je 300 m.
Hipsometrijsko - pojasni faktor, svakako, nije jedini i osnovni uzrok naseljavanja pojedinih
regija svijeta. Tako, naprimjer, srednja visina azijskog kontinenta, koja je uz to via od
amerikog kontinenta, nije uzrokovala visinsko - pojasnu koncentraciju stanovnitva. Naime,
veina azijskog stanovnitva, njih oko 75% naseljava nizijska podruja.
Druga vana crta koja karakterie razmjetaj stanovnitva i naselja je udaljenost od mora. U
pojasu od 200 km od obale Svjetskog mora, to ini 16 % ukupnih kopnenih povrina,
skoncentrisana je polovina svjetskog stanovnitva. Ovakva koncentracija stanovnitva u
primorskim zonama objanjava se saobraajnim prednostima i iroko rasprostranjenim njizijama
koje pruaju povoljne uslove za privredno iskoritavanje. U ovim dijelovima svijeta ve je
postalo pretijesno pa je u tim prostorima naglaeniji atak na ivotnu sredinu. Kad se razmatra
gustina stanovnika, daleko je najtee stanje kod sagledavanja fizioloke gustoe stanovnitva, to
predstavlja odnos izmeu broja stanovnika i obradivih povrina. Tako je u periodu 1948-1952.
godine pod obradivim povrinama bilo 13.2 miliona km2 ili 8.86 % ukupne planetarne povrine,
da bi u 1979. godini bile poveane na 14.49 miliona km2 ili 9.72 %.
Te godine pod obradivim povrinama bilo je 10.81 % ukupnih svjetskih povrina. Poveanje
obradivih povrina je gotovo neznatno u poreenju sa ukupnim porastom svjetskog stanovnitva
istog razdoblja. Ovo je svakako doprinijelo smanjenju obradivih povrina sa 1.91 st/ha iz perioda
1948 - 1952. godine na 3.05 st/ha u 1979. godini. U navedenom periodu obradive povrine po
jednom stanovniku su se smanjile u prosjeku od 5235 m2 na 3278 m2 ili 37.3 %. Osim
eventualnog poveanja fizioloke gustoe uoavaju se i velike regionalne razlike. Najveu
fizioloku gustinu ima azijski kontinent 5.62 st/ha i Evropa 3.43 st/ha. Najmanju gustinu ima
Okeanija, gdje jednom stanovniku prosjeno pripada 2 ha obradivih povrina.
Prosjek od 3278 m2 obradivih povrina iz 1979. godine uz agroteholoko pravilno i
racionalno iskoritavanje moglo bi prehraniti i vie od cjelokupnog broja dananje ljudske
populacije. Meutim, u demografskoj literaturi su prisutni podaci da je gotovo 30 % svjetskog
stanovnitva danas slabo hranjeno, a da 10 % hronino trpi od nedovoljne i slabe ishranjenosti.
Ovi pokazatelji su gotovo paradoksalni, ako se ima uvidu da se godinje po stanovniku svijeta
proizvodi 300 kg itarica, 60 kg krompira, 20 kg eera i 33 kg mesa. Ova koliina proizvedenih
namirnica je vie nego dovoljna, pa je oigledno da postoje regije svijeta koje imaju previe
hrane i da je potrebno uvesti pravilnu preraspodjelu prehrambenih proizvoda.
Ukupne svjetske zalihe zemljita su ograniene i procjenju se na oko 32 miliona km2.
Podrazumijevajui pri ovome standardan nain ishrane (itarice, meso, mlijeko, povre, voe i
dr.) rauna se da za egzistenciju naeg savremenika je potrebno oko 2000 m2 obradivih povrina.
Za visoki standard ameriki ekolozi raunaju da je dovoljno 2 ha po jednom stanovniku
obradivih povrina, a od toga svega 0.6 ha je neophodno za proizvodnju hrane.
Ovim povrinama svakako treba dodati i oko 20 miliona km2 svjetskih panjaka. Kada bi se
sadanje i potencijalne oranine povrine kultivisale i intenzivno obraivale mogle bi prehraniti
oko 16 milijardi ljudi. Ukoliko bi se svi svjetski panjaci agrarno iskoristili moglo bi se
prehraniti jo 10 milijardi, to bi ukupno iznosilo 26 milijardi ljudi. Slijedei logiku racionalnog
korienja agrarnih povrina, to podrazumijeva osiguranje potrebne koliine hrane za
prosjenog stanovnika svijeta sa dananjih raspoivih povrina koje su za treinu manje od
dananjih i uz intenzivno korienje hrane koju prua Svjetski okean, onda bi Zemlja mogla
prehraniti oko 100 milijardi ljudi.
5.2. URBANIZACIJA I IVOTNA SREDINA

5.2.1. Osnovni tokovi urbanizacije svijeta

Najaktivnija arita na relaciji priroda drutvo su urbane sredine. Od toga koliko e se

uspjeno rjeavati uzajamni odnosi urbane prema prirodnoj sredini zavisi opstanak naselja,
ljudske populacije i prirodne sredine uope.
Pojam urbanizacije razliito se definie. Prema urbanim geografima, pod urbanizacijom, u
uem smislu, podrazumijeva se gomilanje stanovnitva u velikim gradovima, dok urbanizacija, u
uem smislu, znai prostorno irenje gradskih struktura prema periferiji i okupljanje u gradska
naselja njihovih okruenja.
Na osnovu ovoga proizilazi da urbanizacija predstavlja prostorni i demografski razvoj
gradova, irenje gradskog naina ivota i predstavlja najvaniju prostornu kategoriju uzajamnosti
drutva i prirodne sredine. Glavni materijalni elementi naselja u hijerarhijskom nizu su urbani
sistemi, gradovi, predgraa, sela, zaseoci, saobraajni vorovi i sl. Svi oni predstavljaju
meusobno prostorno funkcionalnu vezu i vezu sa prirodnom sredinom. Pod urbanim sistemom
se podrazumijeva sistem, veza i odnosa kojima se ostvaruju interakcije u cirkulaciji ljudi, roba i
informacija.
Urbanizacija je vrlo stara pojava. Ljudi su ivjeli u gradovima hiljadama godina prije razvoja
modernih urbanih sredita. Meutim, grad koji mi poznajemo relativno je nova drutvena pojava.
Prvo naselje na Zemlji je nastalo prije 10 do 12 hiljada godina kada su se javili prvi prastari
zanati. Takva naselja brojala su 100 do 150 stanovnika i funkcionalno su za sebe vezala
okruenje u radijusu od 3 do 4 km. Naselja su snano uticala na mijenjanje biocenoza koje su
pretvarane u agrobiocenoze. Prirodna okruenja u radijusu od 10 do 15 km oko prvih naselja su
trpila daleko manja antropogena oteenja u odnosu na dananja.
Prvi gradovi su nastali prije 3000 godina kao posljedica teritorijalne organizacije i podjele
rada, kao prostorna forma iskoritavanja prirode i njenih resursa, te trgovine i razmjene dobara.
Pored toga, gradovi su bili ishodita novih drutvenoekonomskih odnosa i novog poretka. U
njima su nicala robovlasnika drutva. Od starih gradova treba spomenuti Babilon/Vavilon
(Asirija) i Memfis (Egipat) koju su brojali po 80000 stanovnika, Kartagena 600 hiljada
stanovnika, a Rim u doba Oktavijana, milion stanovnika. Osnovna odlika ovih gradova je nizak
stepen drutveno - ekonomskih odnosa i mala povrina koju su zauzimali. Najoitiji primjer je
Alekdandrija gje je ivjelo oko 760 stanovnika po ha, odnosno Rim gdje je po jednom ha ivjelo
1500 stanovnika. U novijim gradovima svijeta kao u Londonu gustina stanovnika po ha povrine
iznosila je 700, u Tokiju 920, a u New Yorku 1500 stanovnika. Gradovi su bili tijesno vezani za
ruralna podruja i zavisila su od seoske produktivnosti. Pritisak na prirodna urbana okruenja
ogledala su se u intenzivnoj zemljoradnji to je uticalo na pojavu mozainog landafta. Pored
toga, za ivot u gradu je bilo potrebno omoguiti izvore ivota kao to je voda, koja je u Rim
dovoena sa udaljenosti od 100 km. Ovaj prirodni resurs nije se racionalno iskoriavao. Tako,
naprimjer, svaki stanovnik ueg jezgra Rima dnevno je troio 1000 litara vode . Ovo je 2 do 3
puta vea potronja od one koja se danas prosjeno troi u nekim velikim svjetskim centrima. U
to vrijeme u Rimu je bilo 11 gigantskih termi, i svaka od njih mogla je primiti 2500 ljudi, 850
kupalita i 1350 otvorenih gradskih esmi i fonatana.
U srednjem vijeku, smjenom robovlasnikog feudalnim drutveno - ekonomskim poretkom,
nastao je novi tip gradova; grad - utvrenje okruen visokim odbrambenim zidinama. Ulaz u njih
bio je mogu samo kroz nekoliko dobro utvrenih i kontrolisanih vrata. Graeni su neplanski i
nepravilnih ulica. Gradovi, zamkovi feuda, bili su gusto rasporeeni po dotinoj teritoriji. Svaki
ovaj zamak bio je potencijalni zaetak novog grada. Glavni centri nalazili su se na mjestima
putnih vorita u kojima je cvjetala razmjena dobara trgovita. Najvei iz njih formirali su se
kao glavni politiki, administrativni i trgovaki centri. Srednjovjekovni gradovi, po pravilu, nisu
bili brojni i imali su rijetko nekoliko hiljada stanovnika. Brojani odnos tih gradova se najbolje
moe vidjeti na primjerima Pariza i Londona iz XIV vijeka u kojima je ivjelo oko 100 hiljada,
odnosno 300 hiljada stanovnika. Najveu gustinu stanovnitva imalo je sredite grada trg (gr.
Agora, rim. Forum), koja je naglo opadala prema periferiji. U predindustrijskim gradovima
privilegovana klasa ivjela je u centru, dok je siromano stanovnitvo bilo koncentrisano po
periferiji.
Feudalno privreivanje bilo je zasnovano na ekstenzivnoj privredi, osvajanju prirodnih
resursa i disperznom djelovanju na prirodnu sredinu. Tokom srednjeg vijeka pojedine prirodne
zone, zbog nepovoljnosti za ivot, ostale su netaknute i sluile su kao velike biosferne rezerve za
naredni period. Takav primjer su tropske i etane ume cijele planete.
Kvalitativno nova etapa u uzajamnom odnosu drutva prema prirodnoj sredini javila se u
prelazu od feudalizma ka kapitalizmu. Industrijaka revolucija koja je svoj puni zamah dobila u
vrijeme velikih geografskih otkria dovela je od jaanja pojedinih centara i stvaranja velikih
gradskih aglomeracija. U uslovima industrijske revolucije nastaje industrijski grad, kao
posljedica snane podjele rada, socijalnog prestruktuiranja i prostorne mobilnosti stanovnitva.
Prostornu strukturu industrijskog grada, prije svega, karakterie pravilan raspored ulica kao
posljedica planskog razvoja. U gradovima se osnivaju razne industrijske grane, sa velikim
brojem fabrikih dimnjaka, sa novim tehnolokim postrojenjima to je svakako imalo svog
odraza na prirodnu sredinu. Gotovo niko se u to vrijeme nije zapitao kakve e negativne
posljedice iz takvog procvata industrije proizai. S poetkom XIX vijeka uzajamni odnosi i veze
sa okolinom bitno se mijenjaju. Rue se odbrambene zidine, grade se eljeznike stanice, a pruge
se centripetalno usmjeravaju od centra prema interesnim podrujima. Na obalama mora i okeana
se razvijaju luko - primorske baze privlaei prekookeanske brodove, robu iz zalea i
preraivaku industriju. Tako otvorenost i saobraaj postaju novi limitirajui faktori rasta i
razvoja gradova i uopte urbanizacije jedne zemlje.
Industrija, posebno metalurgija, dislocira se na ivicu grada i u povoljna saobraajna mjesta.
Ova privredna grana sve vie privlai radnu snagu koja, uglavnom potie sa sela. Na taj nain
nastaje proces deruralizacije, a grad se napuhuje - gonflira. Ovom spregom grada sa okolinom
nastaju novi kvalitativni odnosi u naseljenom i urbanizovanom prostoru. Deruralizacija i
deagrarizacija uticali su na narastanje gradova i depopulisanje ruralnih podruja. U razvijenim
zemljama svijeta ovaj proces je podavno uznapredovao pa su se oko gradova razvila gradska
naselja ija su jezgra nekada bila ruralna. To su satelitska naselja trabanti.
Ovi procesi znaajno su se odrazili na brzo narastanje, posebno velikih gradova. Tako je ve
1800. godine London imao preko milion stanovnika, a 1850. godine taj broj je dostigao Pariz.
Stanovnitvo Bea od 1846. do 1880. godine poraslo je sa 400000 na 700000, a Berlin sa 378
hiljada u 1849. godini povealo se na gotovo milion satovnika u 1875. godini. Jo bri porast
imali su neki tipino industrijski gradovi, kao to su Linc i Manester u Engleskoj. Poetkom XX
vijeka 12 gradova imalo je vie od jednog miliona stanovnika, a 1975. u svijetu je bilo 190
milionskih gradova. Brzo narastanje gradova posebno je bilo izraeno u Engleskoj, Francuskoj,
SAD, Njemakoj i drugim razvijenim zemljama svijeta. U eri velikog razvoja svjetskih gradova
poetkom XX vijeka zabiljeena je neplanska izgradnja posebno krupnih rad(io)nikih etvrti
industrijskih centara kao to su Manester, Birmingem, Lion i dr., to je imalo nesagledive
posljedice u pojavi novih oboljenja kao posljedica nehigijenskih uslova i neplanske izgradnje. To
je vrijeme stvaranja tehnogene sredine i mranih landafta.
Bez obzira na iskazane probleme koje je priinjavala industrija u gradovima, oni su i dalje
ostali najprivlanija mjesta za razvoj ove privredne grane. Savremeni trend ukazuje na
dislokaciju industrije iz centralnih urbanih u prigradske i ire prostore gradske regije. Tako,
industrija visokih tehnologija je okupljena u tzv. industrijske parkove, koje esto nazivamo
tehnoparkovima. Najstraiji takav park je Silicon Valley Silicijska dolina - u dolini Santa Klare
(Clara) nedaleko od univerziteta u Stanfordu, a u sklopu je velikog metropolitskog podruja San
Franciska. Njihove ekoloke vrijednosti su velike jer u njima preovlauju zelene povrine koje
okruuju objekte namijenjene istraivanjima i proizvodnji.

5.2.2. Savremene etape urbanizacije

Nauno - tehnika revolucija zapoeta 50-ih godina XX vijeka, koja se odlikovala jakim
razvojem industrije, visokom produkcijom poljoprivredne proizvodnje i visokom produktivnou
iz oblasti tehnologije i automatizacije, imala je velike korijene u geografskim otkriima i burnim
razvojem proizvodnih snaga. Ona je nala svog odraza u atomskoj fizici, hemiji, biologiji i
osvajanju kosmikih prostranstava. Pored toga, po strani nije ostao nimalo znaajan fenomen
urbanizacije, koja se ogledala u napredovanju i narastanju brojnih gradova u gradske
urbanizacije u cjelosti.
Porast gradske populacije u svijetu bio je vrlo raznolik to je zapravo odraz nivoa i tempa
drutvenoekonomskih odnosa i industrijskog razvoja pojedinih regija i kontinenata. Postoji
uzajamna korelativna veza izmeu ekonomskog razvoja i stepena urbanizacije. to je krae
razdoblje urbanizacije, burniji su tokovi urbanizacije. Pregledi OUN pokazuju kako stepen
urbanizacije u velikoj mjeri prati nacionalni dohodak po stanovniku. Ovaj trend se najbolje moe
pratiti prema podacima Svjetske banke gdje su zemlje svijeta podijeljene u pet grupa: zemlje sa
niskim dohotkom (33 zemlje) imaju prosjeni stepen urbanizacije od 17 %, zemlje sa srednjim
dohotkom (ima ih 63) imaju prosjek urbanizacije od 45 %, industrijske zemlje istone Evrope
(bilo ih je 6) imaju srednji stepen urbanizacije od 62 %, zemlje izvoznice nafte s visokim
dohotkom (ima ih 4) imaju prosjeni stepen urbanizacije 66 % i razvijene zemlje sa trinom
ekonomijom (ukupno njih 19) posjeduju prosjek stepena urbanizacije od 78 %. Izuzetak ovog
pravila ine zemlje Latinske Amerike u kojima se biljei veliki stepen urbanizacije, vei od 65 %
i ne odgovara nacionalnom dohotku po stanovniku. Ovaj tip urbanizacije se naziva siromana
urbanizacija.

Tabela 14. Udio stanovnitva gradova sa 100 000 i vie stanovnika u ukupnom stanovnitvu
kontinenata u periodu od 1800 1970. god. (u%)

KONTINENT 1800. 1850. 1900. 1950. 1960. 1970.

Evropa 2.9 4.9 11.9 19.9 20.6 35.8
Azija 1.6 1.7 2.1 7.5 12.3 15.6
Afrika 0.3 0.2 1.1 5.2 8.1 11.2
Amerika 0.4 3.0 12.8 22.6 42.0 42.8
Australija - - 21.7 3.9 43.3 48.7
SVIJET 1.7 2.3 5.5 12.1 19.9 23.2
Izvor podataka: Matas M. et al., 1989
 Stope rasta urbanizacije u nerazvijenim zemljama uglavnom su vee od stope rasta
nacionalnog dohotka i privrednog razvoja, a u apsolutnom smislu mnogo vee nego u razvijenim
zemljama u periodu njihovog industrijskog razvoja. Regionalne i kontinentalne razlike u tempu
porasta gradskog stanovnitva vidljive su u Tabeli 14.
Neto vii tempo urbanizacije biljee zemlje u razvoju, posebno zemlje Azije i Afrike, gdje je
uloga gradskog stanovnitva jo uvijek zanemarljiva. Intenzivniju stopu urbanizacije biljei i
Latinska Amerika, gdje je uloga gradskog stanovnitva nekoliko puta vea od seoskog.
U velikim evropskim zemljama uloga gradskog stanovnitva obuhvata 2/3 ukupnog
stanovnitva. U osto vrijeme u Albaniji i bivoj Jugoslaviji stepen urbanizacije je bio dosta nizak
i obuhvatao je neto vie od 1/3 ukupnog stanovnitva tih zemalja.
Stepen urbanizacije Bosne i Hercegovine u 1981. godini, u poreenju sa svjetskim trendom
je relativno nizak i iznosio je 34.2 %. Meutim, broj naselja gradskog tipa bio je dosta visok.
Svojim razvojem se istiu Sarajevo, Mostar, Banja Luka, Zenica, Tuzla i nekoliko drugih
gradova. Veina ostalih naselja gradskog tipa u Bosni i Hercegovini zanemarljiva su po broju
stanovnika i privrednom znaaju. Gotovo polovina gradskih naselja imala je manje od 2000
stanovnika. U poreenju sa 1971. godinom u Bosni i Hercegovini broj gradskih naselja poveao
se za 108 ili 57.4 %. Meu novim gradskim naseljima je 59 bivih mjeovitih naselja i 49
nekadanjih seoskih naselja. U tom periodu je najvie proglaeno gradskih naselja u sarajevskim
optnama (ukupno 82), meu kojima je znatan broj i takvih koja imaju manje od 100 stanovnika.
U Africi i Aziji, u cjelini gledano, stepen urbanizacije je srazmjerno nizak, dok u pojedinim
razvijenim i visokorazvijenim zemljama proces urbanizacije je dosta visok: u Japanu udio
gradskog u ukupnom stanovnitvu iznosi 72 %, u Iraku 63 %, u Aliru 52 %, u Junoafrikoj
Republici 48 %, u Siriji i Egiptu po 45 % itd.
Priblino polovina drava u svijetu biljei natprosjeni stepen svjetske urbanizacije, a druga
polovina ima nii stepen urbanizacije od svjetskog prosjeka. Tako u Evropi do 1980. godine
postojale su samo tri zemlje (meu kojima i biva Jugoslavija), to je 1/10 svih evropskih
zemalja, ija je stopa urbanizacije nia od svjetskog prosjeka: u Americi takvih zemalja bilo je 8,
to je manje od svih zemalja tog kontinenta, u Aziji 22 zemlje to je polovina svih azijskih
zemalja; u Africi 45 zemalja, to je gotovo 9/10 svih afrikih zemalja.
Veoma vaan pokazatelj stepena urbanizacije, pored brojnosti gradskog stanovnitva, je udio
naselja sa vie od 100 000 stanovnika. U 1900. godini u svijetu je bilo 360 takvih naselja, u
1950. godini bilo ih je 1000, a ve poetkom 70-ih godina ovog stoljea bilo ih je 1850.
Prema podacima posljednjih decenija udio gradskog stanovnitva u visokorazvijenim
zemljama Evrope se smanjuje, a posebno u Njemakoj, Velikoj Britaniji, Belgiji, vedskoj i
vicarskoj. Omom smanjenju doprinosi nekoliko injenica. Sve visokorazvijene zemlje odlikuju
se niskim prirodnim prirastom stanovnitva. Pored toga u nekim velikim gradovima Evrope
smrtnost starog stanovnitva prevazilazi broj novoroenih. Velika saobraajna povezanost u tim
zemljama utie na dnevne migracije grad - selo. Prigradska sela - gradove spavae, uglavnom
nastanjuju radnici koji su napustili gradove radi sve veeg zagaenja tih gradova.
Proces razvitka savremenih urbanih aglomeracija ne odlikuje se samo prostim proirenjem
postojeih gradova. Gradovi se mijenjaju i u smislu kvalitativnih promjena. Niu brojni gigantski
metropolitski gradovi sa viemilionskim stanovnitvom. Gradske teritorije zahvataju velike
povrine oko kojih se stvaraju ogromne prigradske urbanizovane i neurbanizovane zone. Gradovi
sa prigradskim naseljima meusobno su spojeni u urbanu regiju koja zahvata vie hiljada km2.
Tako u SAD na atlantskoj obali nastale su brojne urbane regije, koje zahvataju povrinu od oko
150000 km2, i na kojima ivi vie od 40 miliona stanovnika. Srastanjem velikih gradova nastale
su konurbacije (Boston, New York, Filadelfija, Baltimore, Washington itd.). U SAD ve sada
funkcioniu tri gigantske urbane regije i to: BOSVA (Boston-Washington), sa 80 miliona
stanovnika; IPITS (Chicago-Pittsburgh), sa 40 miliona stanovnika i SANSAN (San Francisco i
San Diego) sa 20 miliona stanovnika. Na tihookeanskim obalama Japana u fazi sjedinjavanja
nalaze se gradske aglomeracije Tokya, Jokohame, Kita, Nagoye, Osake i Kobea sa ukupno 60
miliona ljudi to je polovina ukupnog stanovnitva Japana.
Mnogomilionske konurbacije stvaraju se i u Njemakoj (Rurska oblast), a u Engleskoj
(Londonska i Birmingemska oblast) u Holandiji (Ranstad-Holand) itd. Srastanjem urbanih
sistema u megalopolise bit e glavno obiljeje narednog stoljea. Prema proraunima urbanih
geografa broj megalopolisa sa 18, koliko ih je bilo u 1970. godini, brzo e narasti na 163 s
poetkom XXI vijeka, u kojem e ivjeti preko 50 % svjetskog stanovnitva. Ve sredinom XX
vijeka porast svjetskog gradskog stanovnitva poprimio je takve razmjere da se esto naziva
velikim preseljenjem naroda XX vijeka. Po proraunu komisije za stanovnitvo svijeta pri
Ekonomskom i socijalnom savjetu OUN, gradska naselja u svijetu od 1920. do 1960. godine
poveala su se za vie od 2 puta, a od 1960. do 2000. godine gradsko stanovnitvo e narasti za
vie od tri puta i brojat e vie od 3.0 milijarde ljudi, to ini 51 % svjetske populacije.
Urbanizacije je viestruku proces koja ima uporite u naunim raspravama u ekonomiji,
profesionalnoj strukturi drutva i procesu ukupnog drutvenog razvoja.
Urbanizacija je proces koji je tijesno povezan sa nauno-tehnikom revolucijom XX vijeka.
Tempo urbanizacije je i socijalnogeografski fenomen koji je usko vezan sa drutvenim
ureenjem i politikim stanjem jedne zemlje i zavisi u mnogome od drutvenih tokova.

Tabela 15. Deset najveih svjetskih gradova (aglomeracija) 1960, 2000. i 2015. godine
(u milionima stanovnika)

1960. Stanovnitvo 2000. Stanovnitvo 2015. Stanovnitvo

New York 12.3 Tokio 27.9 Tokio 28.7

London 8.7 Mumbai (Bombaj) 18.1 Mumbai 27.4
Tokio 6.9 Sao Paulo 17.8 Lagos 24.4
Pariz 5.4 angaj 17.2 angaj 23.4
Moskva 5.4 New York 16.6 Dakarta 21.2
angaj 5.3 Siudad de Meksiko 16.4 Sao Paulo 20.8
Rajna Rur 5.3 Bejing (Peking) 14.2 Karai 20.6
Buenos Aires 5.0 Dakarta 14.1 Bejing 19.4
ikago 4.9 Lagos 13.5 Daka (Dhaka) 19.0
Kalkuta 4.4 Los Aneles 13,1 Siudad de Meksiko 18.8
Izvor: Pacione, 2001.

Gradskim aglomeracijama, urbanim regijama i urbanim sistemima su snano izmijenjeni

areali prirodne sredine i zamijenjeni su tehnogenim sistemima. Ovakvim preobraajem prirodne
sredine dalekoseno se odraava na preobraaj i drugih njenih komponenata to dovodi do
naruavanja prirodne ravnotee.

5.2.3. Geografske posljedice urbanizacije

Posljedice brze i este neracionalne urbanizacije u svijetu i kod nas su intenzivne i

mnogoznane. Urbanizacijom je naglaena neracionalna potronja ogranienog prostora naroito
produktivnog poljoprivrednog tla ije su povrine na Zemlji ograniene. Urbanizovane zone i
industrijski gradovi znaajno i veoma opasno ugroavaju kvalitet ivotne sredine i njenih
komponentnih dijelova zraka, vode (podzemne i povrinske), produktivnog tla, biljnih i
ivotinjskih vrsta. Pored toga, nekontrolisan rast gradova i urbanih sistema, kako po horizontali,
tako i po vretikali znaajno utiu na izmjenu mikroklimatskih obiljeja i drugih prirodnih
vrijednosti, vodi dehumanizaciji ivota, razliitim tjeskobama, napetostima i drugim sociolokim
i psiholokim poremeajima.
irenjem starih i gradnjom novih urbanih cjelina, ogromni poljoprivredni produktivni
prostori zamijenjeni su novim tehnikim sistemima kao to su: beton, plastika, elik i drugim
sadrajima. Na tim, danas nepovratno izgubljenim i unitenim, prostorima zasnivao se razvoj a i
preivljavanje stanovnitva predindustrijskog perioda. Gradovi su nekada najdirektnije ovisili o
prigradskim i prostorima ruralnog okruenja koja su ujedno inili granice razvoja tadanjih
gradova. Odbrambene zidine starih srednjovekovnih gradova nisu pruale samo zatitu od
eventualnih napadaa ve su, takoer, osiguravale grad od rasta iznad granice kapaciteta okolnog
prostora. Stari Babilon/Vavilon, na primjer, obuhvatao je povrinu od samo 8.3 km2, dok je
prostor srednjovekovnog Londona okruenog zidinama zahvatao povrinu 150 puta manju od
dananjeg.

Slika 11. Uporeivanje urbanizacije u razvijenim zemljama i zemljama u razvoju

(Izvor: www.faculty.fairfield.edu)

Poznata iznimka ovom pravilu bio je stari Rim. On je na vrhuncu svoje moi imao oko
milion stanovnika. Njegov brzi urbani uspon nije se zasnivao na ruralnoj okolini, ve na plijenu
u osvajakim pohodima po susjednim evropskim zemljama, zemljama Bliskog istoka i sjeverne
Afrike. U fazi jenjavanja osvajakih pohoda, i smanjenja priticaja ratnog plijena, Rim poinje
gubiti tendenciju brzog rasta. Na kraju je prenaseljeni grad doivio unutranji i vanjski slom,
vrativi se nakon vojnog poraza u urboekoloku ravnoteu s vlastitom okolinom. U njemu je
nakon pada ivjelo 30000 stanovnika. Rimski kosmopolis171 unitio je onaj isti proces na kojem
se temeljio njegov razvoj u doba prosperiteta.

171
Kosmo (gr.ksmos svijet), polis (gr.plis - u staroj Grkoj grad drava)
 Savremeni gradovi su u slinim stanjima kao i Rim u periodu svog uspona. Oni se odravaju
zahvaljujui materijalnim dobrima iz udaljenih dijelova svijeta, a rijetko, samo neki iz svog
okruenja. Savremeni gradovi su podloni slomu i raspadu zbog razvoja koji je prerastao
proizvodne mogunosti njihove materijalne i energetske proizvodnje i orijentacije na manje
sigurne ire regionalne i svjetske izvore. Savremenom urbanom centru sa jednim milionom
stanovnika za normalnu dnevnu opskrbu njegovog stanovnitva porebno je 2 miliona kg hrane
koja se, zbog iscrpnosti ili nepostojanja agrarne okoline, mora dovoziti iz udaljenih podruja, a
za to su potrebne dodatne koliine energije.
Urbani i drugi sociotehnogeni sistemi na Zemlji zauzimaju oko 2.5 do 3 % ukupne kopnene
povrine. Ovaj podatak je samo trenutaan i stalno se poveava. Tako, naprimjer, u SAD samo u
posljednjih 10 godina172 za potrebe urbanih teritorija otueno je oko 30 miliona ha
poljoprivrednog zemljita. U bivem SSSR-u u periodu od 1961. do 1971. godine urbani
tehnogeni sistemi nepovratno su odnijeli 30 % ukupnih obradivih povrina. Svakog dana se za
urbane potrebe uzurpira 2000 ha agrarnih povrina, a ako se ovom dodaju i uzurpirane povrine
pod umama onda je ta brojka daleko vea. Predvia se da e u 2000. godini oko 15 %
cjelokupnog kopna, direktno i indirektno, biti uzurpirano urbanim sistemima. Ukoliko se zadri
ovakav tempo urbanizacije za oko 150 godina svaki stanovnik planete raspolagae tek sa 0.5 ha
obradivog kopna.
Problem otkrivanja i prilagoavanja novoosvojenih teritorija za urbane potrebe je
najaktuelniji svijetski problem, posebno u visokourbanizovanim zemljama svijeta. Tako,
naprimjer, na svakog stanovnika Holandije dolazi 0.25 ha urbanih i ruralnih sredina, ukljuujui
tu i povrine nacionalnih parkova. Proces otimanja zemlje od mora se nastavlja, pa se
pretpostavlja da e u 2000. godini svaki drugi stanovnik Holandije ivjeti na polderima -
zemljitu otkinutom od mora.
Negativne posljedice gubitka poljoprivrednih povrina sve su oitije i u gradovima Bosne i
Hercegovine, posebno onim veim i onim koje se bre ire. Ovo se prije svega odnosi na
okruenje industrijskih gradova i naselja, ija ruralna okolina zbog nepovoljnog reljefa i
geolokih uslova oskudijeva ziratnim povrinama.173 Ovo je znatno izraeno u krakim
podrujima, u kojima su ziratna zemljita veoma vezana za fline i verfenske zone.
Urbanizovane regije su najvei potroai energenata, a time najvei zagaivai okoline.
Potroaka energetska postrojenja kao kuna loita i sl. izbacuju razliite polutante kao to su
plinovi i vrste materije. Od ovih polutanata iznad gradova se formiraju gusti slojevi dima, koji
sa maglom obrazuju smog.174 Smog, sa velikom koncentracijom ugljendioksida i drugih otrovnih
gasova, svojevremeno je bio karakteristian za engleska industrijska podruja, a posebno za
London u kojem 1952. godine od posljedica takve magle, umrlo je 4000 stanovnika. I brojni
gradovi u Bosni i Hercegovini, meu kojima posebno Zenica i Sarajevo, preteno u hladnijem
periodu godine odlikuju se velikom koncentracijom otrovnih polutanata u atmosferi. Ova
koncentracija esto po nekoliko puta prevazilazi dozvoljene doze. Velike koncentracije otrovnih
polutanata u atmosferi iznad nekih urbanih cjelina u Bosni i Hercegovini posljedica su
visokotonane procesne tehnologije i morfolokog sklopa u kojim se ti gradovi nalaze. Prirodno
provjetravanje ovih kotlinskih urbanih sistema je u vrijeme stabilne atmosfere gotovo
zanemarujue zbog ega se u hladnijem periodu godine javljaju temperaturne inverzije koje

172
Odnosi se na period 1990 2000. god.
173
Ziratna zemlja zemlja dobra za oranje, oranica
174
Smog (engl. smo(ke) dim; (f)og magla) vazduh koji je u veem obimu zagaen sagorjevanjem raznih
materija (naftnih derivata, uglja i sl.
mogu da traju, nekada, kontinuirano i do 15 dana. U tom razdoblju koncentracija tetnih
polutanata se znatno poveava.
Sistem antropogenog monitoringa u Zenici, na primjer, pokazao je koncentraciju SO2 u
atmosferi dva puta veu od maksimalno dozvoljene. Zasienost zenike atmosfere u predratnom
razdoblju sa SO2 bila je vea za 300 mg/m3 od prosjeno dozvoljene u trajanju od 77 dana iako je
takva koncentracija po svjetskim mjerilima dozvoljena najvie 18 dana. Prosjena godinja
koncentracija SO2 u zraku iznad Zenice iznosila je 0.184 do 0.221 mg/m3 zraka, to je znatno
via od doputenih normi.
Koncentracija lebdeih estica u zenikom zraku u svim mjesecima vea je od doputenog
prosjeka i iznosila je 0.11 mg/m3 zraka. Koliina talonog praha u Zenici u prosjeku iznosi 805
mg/m3, a norme za industrijska podruja dozvoljavaju najvie 450 mg/m3. U talonom prahu
hemijski se izdvajaju polutanti tekih metala: olova, kadmija i nekih drugih toksinih polutanata.
Prema katastru, emisija zagaivaa zraka u Zenici, eljezara Zenica je isputala godinje u
atmosferu oko 75000 t praine, 85 milijardi m3 gasova i oko 228 miliona m3 dima. Navedene
koliine zagaivaa isputaju se iz priblino 130 dimnjaka, ija je visina od 100 do 150 m, to
nije dovoljno za disperziju tetnih polutanata iznad inverznog sloja. Zapremina zenike kotline
iznosi oko 0.4 109 m3, a u nju se isputa priblino 1.9 109 po metru kubnom dimnih gasova,
to u uslovima termike inverzije i slabog provjetravanja vrlo loe se odraava na kvalitet sredine
i ovjeje zdravlje. Negativne posljedice zagaenosti atmosfere prisutne su i u drugim urbanim
centrima Bosne i Hercegovine zbog neplanske izgradnje visokotonane procesne tehnologije,
posebno u njenim dolinsko - kotlinskim podrujima.
Velike koliine vrstih polutanata, para i gasova isputaju se u atmosferu iznad urbanih
sredina koji smanjuju broj sunanih dana za oko 5 do 15 % u odnosu na ruralne sredine.
Jedan od velikog problema vievjekovnog postojanja gradova u prirodnoj sredini je stvaranje
kulturnog sloja koji nastaje od premjetanja, ravnanja i nanoenja novih antropogenih reljefnih
naslaga. Tako, naprimjer, kulturni sloj u Moskvi dosee monost, u prosjeku 20 m. Ovim
antropogenih zahvatima naruava se mrea podzemnih izdanskih voda, to proizvodi depresiju
povrinskih voda i pedolokog sloja. Propadanje gradske povrine u Londonu i Moskvi iznosi
0.3 m, Tokiju 3.5 m, Meksiku 7.6 m itd. Osim toga, u velikim gradskim aglomeracijama
naruava se stanje normalne povrinske rijene mree koja se stalno dezorganizuje. Tako je u
Moskvi nastalo vie od 100 manjih tokova oko 700 jezera, bara i movara.
Pored dezorganizacije povrinske rijene mree kulturnim slojem, velika koncentracija
stanovnitva i proizvodnih pogona u gradskim naseljima uveliko se odraava na vodne sisteme.
Veina urbanih sistema nastajala je u podrujima koja su bogata vodom. Meutim, u brzini
kojom su se irili i narastali (prerastali) iz malih u velike gradove, posebno nakon industrijske
revolucije, osjeao se nedostatak vodnih resursa.
Kanalizacijiski ureaji u urbanim sredinama svakodnevno u rijene recipijente unose obilje
organskog i suspendovanog mulja i dr. otpadaka. Rijeni tokovi koji protiu kroz urbane centre
najee su otpadni kanali. Gradski rijeni tokovi se vrlo negativno odraavaju na ukupni rijeni
sistem kojem pripada. Gotovi svi vei vodni sistemi su optereeni tetnim polutantima i
pripadaju treoj ili etvrtvoj kategoriji zagaenosti.
Meu problemima koji smanjuju kvalitet ivotne sredine u urbanim sredinama su svakako i
velike guve. Gradske sredine, posebno vea makroregionalna sredita i svjetske metropole
optereene su velikom koncentracijom ljudi na jedinici povrine. Na jednom km2 povrine u
velikim urbanim centrima ivi nekoliko hiljada stanovnika.Tako, naprimjer u Parizu na km2
povrine ivi 25000 stanovnika, Tokiju 18000, Njujorku 13000, Londonu 10000 stanovnika
itd. Velike guve uslovljavaju sporu cikrulaciju ljudi i saobraajnih vozila. Saobraajne guve u
gradovima su redovne pojave. Posebno velika saobraajna zakrenost nastaje u vrijeme dolaska i
odlaska radnika sa radnih mjesta. Saobraajna optereenost ulica smanjuje brzinu kretanja
automobila. Tako je srednja brzina 75000 vozila koja se kreu ulicama Pariza iznosi 13.8 km/sat.
Izraunato je da bi poveani broj vozila za jo 114000 smanjio prosjenu brzinu na oko 8.9 km.
Gradski stanovnici redovno sklapaju manji broj prijateljstava nego stanovnici ruralnih
oblasti. Veliki je broj stanovnika u urbanim sredinama koji se stvarno poznaju, ali meusobno ne
komuniciraju. Ovo se posebno odnosi na susjede iz iste ulice ili istog ulaza jednog nebodera.
Meusobne komunikacije meu stanovnicima u gradovima su iznimka bez formalnog
predstavljanja.
Veliki urbani sistemi redovito imaju vii procenat ubistava i razbojnitva od manjih gradova.
Tako, naprimjer, u manjim gradovima s 25000 stanovnika broj ubistava na 1000 stanovnika
iznosi 0.57, a u gradovima sa milion stanovnika 2.92. U gradovima sa 100000 stanovnika
prosjeno ima 300 razbojnitva u toku godine, a u gradovima s vie od milion stanovnika broj
istih pojava iznosi 12000.
Veina gradskih naselja, zbog spontanog i nekontrolisanog razvoja, siromani su zelenim
povrinama, znaajnih za fiziko i psihiko zdravlje ovjeka. Zelene povrine u Moskvi iznose
28 m2 po jednom stanovniku, u Beu 25 m2/st., Berlinu 13 m27st., Londonu 9 m2/st. itd.
Poseban problem urbanizacije su zahvati koji negiraju tradicionalnu prepoznatljivost okoline,
to je posljedica primarne standardizacije stilova u gradnji pojedinih objekata ili gradskih etvrti.
U nedavnoj prolosti na prvi pogled su se prepoznavali i razlikovali urbani sistemi po stilovima
kao to su, na primjer, gradovi primorskog, kontinentalnog, nizijskog ili gradovi orijentalnog
tipa. Oit primjer uvoenja novih urbanih tehnologija i stilova je Sarajevo i Mostar gdje se na
malom prostoru uoavaju tradicionalne orijentalne graevine i novi urbani stilovi koji, pored
ostalog, odudaraju od prirodnog ambijenta. Graevine u predbetonskoj eri sazdane su, u prvom
redu, od domaih materijala, koji su uostalom i najvie odgovarali fizionomskim i funkcionalnim
zahtjevima lokalne sredine. Primjenom jeftinijeg i brzog betonskog graevinarstva, nestala je
lokalna prepoznatljivost i vizuelna originalnost savremenog graevinarstva. Ne postoji velika
razlika izmeu tradicionalno razliitih prostornih prepoznatljivih stilova. Izmijenjeni stilovi su
zamijenjeni novim esto lokalnim zahtijevima, pa se bez ikakvih dvoumljenja moe govoriti o
vizuelnoj degradaciji sredine.
ovjek je, posebno u ranoj fazi graditeljstva, stremio da gradove u urbane cjeline uklopi u
prirodno okruenje. Tokom razvoja urbanizacije ti gradovi su prerasli kapacaitet svog prirodnog
okruenja. Istina postoje gradovi, posebno u aridnim zonama, koji daleko vie pruaju nego
prirodna sredina. Gradovi u surovim prirodnim uslovima se javljaju kao interzonalni areali
povoljni za ivot i znatno se razlikuju od svojih surovih okruenja. Oni uspjeno demostriraju
uspjeh ovjejeg razuma, ukljuujui i dostignua nauke i tehnologije i pobjedu ovjeka nad
prirodom. Takvih gradova danas u svijetu je ne mali broj. Posebno se istiu gradovi u Sibiru:
Noriljask, Murmansk, Magada, evenko i dr.

5.2.4. Urbani sistemi pretpostavka optimizacije drutva i prirode

U biosfernom prilazu na relaciji uzajamnog odnosa prirode i urbanih sistema ne postoji jasno
razraen i nauno usvojen univerzalni koncept. Nemogue se, na primjer, sloiti sa
zagovornicima koncepcije ekumenopolisa svjetskog grada kojeg zagovaraju neki urbanisti.
Urbanizovana sredina i prirodna sredina su suprostavljene kategorije koje se meusobno ne
iskljuuju, kod kojih postoji jedno vano svojstvo, a proizilazi iz socijalne sutine vei grad
proizvodi veu devastaciju prirodne sredine.
Time je nametnut otro suprostavljeni proces urbanizacije i otuene prirodne sredine. Ovaj
odnos je naroito prisutan u razradama kod ekologa alarmista koji ne vide niti jedan put u
rjeavanju nagomilanih problema izmeu prirodne sredine i drutva osim zaustavljanja progresa,
rasta krupnih gradova i ubrzanja stabilizacije brojnosti stanovnika svijeta.
Potpuno suprotna miljenja su kod nekih naunika koji zagovaraju da se prirodna sredina
jedino moe sauvati samo zahvaljujui planskoj urbanizaciji. Ovo miljenje se zasniva na
urbanizaciji kao progresivnom procesu svestranog razvitka drutva i prirode.
Urbanizacija predstavlja sloen proces planiranja koji u sebi ukljuuje specijaliste raznih
profila. Razumno poimanje razvoja urbocenoza, na primjer, i njihovo svestrano istraivanje i
povezanost sa biocenozama je bezuvjetno neophodno. Rauna se da priroda moe biti ouvana
samo zahvaljujui planskoj urbanizaciji, to pretpostavlja uspostavljanje ravnotee izmeu
urbanizacije sa nauno - tehnikim i urbanizacije sa socijalno - ekonomskim progresom.
Urbanizacija u dovoljnoj mjeri slijedi nauno - tehniki progres i njegov dalji razvoj ona ga
pretpostavlja. Nauno - tehnika revolucija i urbanizacija u sutini predstavljaju progresivne
tokove, koji mogu imati i negativne uticaje na ivotnu sredinu. Zbog toga je neophodno planirati
urbane sisteme koji e u najmanjoj moguoj mjeri uestvovati u izmjeni prirodne sredine i njenih
svojstava. Saglasno tome miljenju raireno je saznanje totalne svjetske urbanizacije, a ne samo
postojeih urbanih sistema. Urbane sisteme je potrebno meusobno povezati u krupne urbane
funkcionalne regije i ujedno zatititi neurbanizovane teritorije u isto prirodnim ambijentima.
Pored toga, primjena ekolokih uslova u urbanizovanim teritorijama je neostvarljiva bez
racionalizacije bilansa meu teritorijama razliite namjene; od krajnje urbanizovanih do
zatienih prirodnih landafta. Ovakav pravac stavar ravnoteu stanja, meu krajnje suprotnim
pojavama nala su primjenu u uravnoteenju negativnih urbanih efekata sa prigradskim
prirodnim ambijentima tipa parkova za masovni odmor i rekreaciju, do nacionalnih parkova i
rezervata prirode.
Poveanje broja automobila pospjeuje migratornu mobilnost stanovnitva ime se ire zone
dostupnosti prirodnim landaftima. Ukorak sa razvojem automobilizma raste potreba za
modernizacijom postojee i izgradnjom novih saobraajnica ime se znatno naruava
doskoranja postojanost prirodnih sistema. Na taj nain urbanizacija, posredno i negativno, se
odraava na razvoj prirodne sredine. Ovo nikako ne znai da je urbanizacija ukupne teritorije
opte prihvatljivo rjeenje ouvanja kvaliteta prirodne sredine, ve jedan od prijedloga
iskoritavanja prednosti takvog procesa. Pri ovome, vano je regulisati uzajamne odnose izmeu
urbanizacije naspram tehnogenih, prirodnoteritorijalnih, prirodnoakvalnih i drugih kompleksa.
Urbanizacija je usko povezana sa kategorijom gustine svjetskog stanovnitva. Spomenuti
odnosi, u svakom sluaju, vjerno pokazuju stepen antropogenog pritiska, u apsolutnom odnosu,
na ivotnu sredinu. Sa kategorijom gustine stanovnitva usko je povezana nepromjenljivost
teritorije, kao prostorne kategorije, koja ujedno ini osnovu za naseljavanje. Potreba za
teritorijom predstavlja istorijski proces. Ako je za prehranjivanje naeg doistorijskog pretka bilo
potrebno 25 do 250 km2 ivotnog prostora, zavisno od geografske zonalnosti i pojasnosti,
ovjeku u robovlasnikom drutvu bilo je potrebno oko 1 km2, a feudalnom ovjeku 0.2 km2
ivotnog prostora. Naem savremeniku dovoljno je za preivljavanje 0.5 do 2.0 ha, pa
nepromjenljivost teritorije je u direktnoj ovisnosti od produkcionih odnosa. Vanistorijski
gledano, nepromjenljivost teritorije ima vie teorijsko znaenje. Ljudima gotovo da je uvijek
bilo tijesno na planeti, zato to ljudske zajednice u ekonomskoj evoluciji prolaze od ekstenzivnih
puteva razvoja. Kad to ne bi bilo prisutno ljudi ne bi osvajali nove povrine, ne bi stremili
migracijama i ne bi bilo geografskih otkria.
Poveanje gustine stanovnitva na jedinicu povrine ostvaruje se u projektnim zadacima
urbanih sistema tipa kua - gradska cjelina, pri kojima se ostvaruju zahtjevi visokih kua -
nebodera. U takvim uslovima ve sada bi se moglo na Zemlji nastaniti oko 15 do 20 milijardi
stanovnika, a da pri tome gustina stanovnitva ne nadmai gustinu stanovnitva u Japanu, Belgiji,
Holandiji i nekim drugim regijama svijeta. Globalni normativni pokazatelji o optimalnoj gustini
stanovnitva svijeta danas ne postoje, iako su oni neophodni u planiranju i predvianju ivotne
sredine. Postoje eksperimentalni podaci o uzajamnom odnosu ovjek - prirodna i ivotna sredina
u razliitim uslovima i pri razliitim mogunostima opstanka. Ovo je veoma vano kada je rije
o problemu rasta stanovnika pri utvrenim normativima za odreenu regiji ili grad. U tom
smislu, neovisno od prisustva solitera u gradu, vano je precizirati prostor zasienosti izvan
kojih se zabranjuju nove izgradnje. Istraivanja su pokazala da poveana gustina objekata izaziva
skuenost stanovnitva i porast epidemiolokih sluajeva. Tako, na primjer, pri gustini od 2500
stanovnika po km2 epidemija se iri dva puta sporije u odnosu na isti prostor sa gustinom od
5750 stanovnika. Osim toga, poveanje broja spratova jednog nebodera poveava mogunost
breg prenosa epidemija.
Ameriki ekolozi i demografi raunaju na jo uvijek visok standard u sluaju neophodnih dva
hektara produktivne povrine. Od toga za stanovanje i industrijske potrebe otpada 0.2 ha, za
proizvodnju hrane, kako je ve navedeno, 0.6 ha a za ostalo: sport, rekreaciju, odmor, puteve i sl.
1.2 ha. Ovo je vie psiholoka norma neophodna za jednog stanovnika i po amerikim
strunjacima predstavlja psiholoki komfor. esto se namee pitanje optimalne gustine
stanovnika u urbanim zonama, gradovima i gradskim etvrtima. U tom sluaju postoje veliki broj
pristupa u sagledavanju kritikih antropogenih pritisaka u velikim urbanim centrima. Pokazatelji
koji se dobijaju imaju prvenstveno funkcionalna znaenja.
Njemaki planeri raunaju da je kritina gustoa stanovnitva u gradskim aglomeracijama od
1000 do 15000 stanovnika po km2. Pri ovoj gustini prostorno funkcionalna organizacija grada
izgledala bi ovako: industrija u gradu, transportne komunikacije i sl. zauzimaju 28 % povrine;
prigradske poljoprivredne povrine i unutargradske zone rekreacije i parkova 42 % povrine;
umski areali i nekultivisane povrine zauzimaju 30 % gradske teritorije.
Poljski urbani planeri diferenciraju gustinu gradskog stanovnitva na tri nivoa: centralna
prostorna organizacija aglomeracije (jezgro grada) ima gustinu stanovnika 3000 do 5000
stanovnika po km2; aglomeracija u cijelom ima gustinu od 800 do 2000 stanovnika po km2, dok
urbanizovani rejon ima gustinu od 300 do 1000 stanovnika po km2.
Neophodnost ouvanja landaftne sfere i nemogunost zaustavljanja urbanizacije su
evidentni procesi. Jasno je pri tome da se landaftna sfera i urbanizovana sredina ne mogu
promatrati odvojeno. Uzajamne veze razvoja tehnogenih i landaftnih sistema moraju se
nadopunajvati. Pri ovome biosfera poprima novi sloeniji tok koji se odlikuje sveukupnou
dinamikih fizikih, biolokih, socijalnih, ekonomskih i tehnikih procesa. Jednu od vanih
procesnih karika u tom sloenom sistemu zauzima urbanizacija kao prelazna kategorija prema
tehnosferi. Glavni cilj takvog prelaza sastoji se u osiguranju potpuno zdrave sredine na Zemlji. U
tom smislu veliko ameriko ime iz podruja ekologije B. Commoner kae: Mi ve znamo da
savremena tehnologija ne moe dugo preivjeti ako ona rui drutveno bogatstvo od kojeg zavisi.
Slijedei ekonomski sistem zasnovan na preimustvu istog biznisa pokazuje se neprikladnim i
neefikasnim u toj oblasti pa je taj sistem potrebno mijenjati.
 Vana ekoloka pretpostavka efikasnog prelaska biosfere u tehnosferu javila se tokom
nauno - tehnike revolucije kada su uvedene u praksu neke novine iz oblasti oienja
industrijskih tokova i otpada, poveanja bezotpadne produktivnosti, uvoenja reciklaa voda,
toksinih i hemijskih preparata, bioloke zatite ivotinja i tome slino.
Veliku ulogu, i veu od drutvenog ekolokog miljenja, duna je pruiti urbanizacija koja
podlijee irokim graanskim slojevima. Potrebno je pronai nain usporenijeg rasta gradova i
poveanje kvaliteta ivotne sredine, uz racionalno iskoriavanje svih prirodnih i radom
stvorenih vrijednosti. Treba poticati razvoj manjih gradskih naselja, u kojima je jeftinije graditi,
raditi i ugodnije ivjeti.
Policentrini razvoj u svakom sluaju bi trebao zamijeniti monocentrini razvoj.
Nuna je preorijentacija u ekonomskoj politici i bri razvoj poljoprivredne djelatnosti koje bi
pridonijele razvoju sela i zadrale dio stanovnitva u seoskim naseljima, odnosno smanjile
demografski pritisak, koji je u sadanjim uvjetima usmjeren prema gradskim naseljima.

5.3. OSNOVNI EKONOMSKOGEOGRAFSKI ASPEKTI IVOTNE SREDINE

U uzajamne odnose s prirodnom sredinom ovjek ne ulazi prosto kao biloka jedinka ve kao
dio drutvene zajednice. Proces razmjene materije izmeu prirodne sredine i drutva je istorijska
kategorija koja je odreena razvojem proizvodnih snaga i produkcionih odnosa. Odgovarajua
struktura razmjene materije u ciklusu priroda drutvo - priroda primijenjena je radi
zadovoljenja svih materijalno - kulturnih potreba drutva u cjelosti.
Pored osnovne biloke grane kruenja materije u prirodi, s razvojem ovjeka, formirana je
specifina drutvena karika u lancu opteg kruenja materije na Zemlji. Rije karika ima svoj
puni smisao jer drutvo koristi prirodnu sredinu i njenu materiju, vri izmjenu svog prirodnog
okruenja i iskoritene prirodne materije u transformisanom obliku vraa u prirodnu sredinu.
Drutvena karika kruenja materije zahvata ukupni dio ivotne sredine s kojom je ona u direktnoj
vezi.
Izuavanje drutvene karike u ukupnom prirodnom okruenju materije i energije mora se
zasnivati na poznavanju osnovnih zakona razvoja i razmjetaja drutvene proizvodnje,
karakteristika socijalno - ekonomske strukture, tendencija nauno - tehnikog progresa u
uslovima prirodnoistorijske osnove razmjene materije u ciklusu priroda drutvo - priroda.
Razmjena materije izmeu prirode i drutva je sloen i mnogostruk proces. U taj proces
ukljuena je i drutvena borba sa stihijskim prirodnim nepogodama, koje se javljaju u odreenim
prirodnim ciklusima.
Zahvaljujui razvoju nauke i tehnike stvorene su povoljne pretpostavke za bri i racionalniji
odnos izmeu prirodne i drutvene cjeline. Razmijenjeni obim materije na relaciji priroda -
drutvo ima policiklini karakter i ne postoji uzajamni sklad tih procesa. Tako se u svijetu
godinje iz litosfere vadi na desetine milijardi tona raznih resursa koji zapreminski odgovaraju
planini Monblan.175 S druge strane u procesu prerade prirodnih materija u atmosferu se uputaju
na desetine milijardi tona, a u vode na desetine hiljada milijardi tona raznog otpada. U sistemu
priroda drutvo - priroda do danas su iz zemljine utrobe izvaeni na njenu povrinu svi poznati
hemijski elementi. S napretkom proizvodnih procesa veoma brzo se smanjuju zalihe mineralnih
resursa posebno nafte, uglja i gasa, te nekih obojenih i, posebno rijetkih metala.

175
Monblan (franc. Mont Blanc; ital. Monte Bianco Bijela planina) najvii vrh u Alpima, 4810 mnm. Nalazi se
u Savojskim Alpima, na tromei Francuske, Italije i vajcarske. Prvi put je osvojen 1786. godine.
 Brzi porast koritenja prirodne sredine i uslonjavanja njene strukture dovelo je, u nekim
podrujima, do velike prirodne izmjenljivosti. Prirodno uravnoteenje obima razmjene materije
izmeu prirode i drutva moe se postii jedino racionalnim koritenjem prirodnih resursa.
Postoje objektivne mogunosti za optimizaciju tih procesa. Pri razmatranju iskoritavanja
prirodnih resursa mora se imati u vidu da nije samo u pitanju naruavanje izolovanih dijelova
prirodne i drutvene sredine, ve je u pitanju cjeloviti sistem geografskog omotaa.

5.3.1. Kratak istorijsko geografski pregled eksploatacije rudnih resursa

U dugoj istoriji ovjeanstva mnoge stijene, metali, ugalj a kasnije nafta, prirodni plin/gas,
uran i druge vrste prirodnih mineralnih bogatstava koje su eksploatisane iz Zemljine kore imali
su, i imaju, veliku vanost u opstanku ljudskog drutva. Zbog toga nije sluajno to se najraniji
period razvoja ovjeanstva dijelio na epohe koje su dobile naziv prema odgovarajuoj upotrebi
prirodnih resursa, kao epohe: kamenog, bronzanog i eljeznog doba. I dananje doba se esto
naziva vijekom nafte ili atomskim dobom, jer nafta i uran obiljeavaju savremenu epohu razvoja
energetike.
Meu prvim rudama koje su bile od koristi ovjeku bila je kamena so, a meu prvim
poznatim metalima bili su mu dostupni zlato i bakar, preteno samorodni, prirodnog oblika.
Upotreba ovih metala imala je iroku primjenu zahvaljujui maloj tvrdoi i lakom kovanju.
Najstariji zlatni predmeti, posebno ukrasi, naeni na teritoriji dananjeg Egipta datiraju od
prije 5 do 12 hiljada godina. U zemljama Evrope koje gravitiraju Sredozemnom moru izraeni su
zlatni predmeti jo u III i IV vijeku stare ere.
Veliki znaaj u razvoju drevnih civilizacija imao je bakar. Prema miljenju arheologa
primjena prirodnog (samorodnog) bakra zapoeta je prije 12 hiljada godina, dok je prerada
bakrene rude, uglavnom topljenjem, otpoela prije 4 hiljade godine. U potrazi za bakarnom
rudom otkrivene su sluajno i druge rude kao to su srebro i olovo. U cilju traenja najboljih
metala, ljudi su pokuali topiti zajedno bakar i olovo od kojih su dobili bronzu koja je sluila za
izradu oruja, zatitnih ljemova, posuda, ukrasa i sl. Po arheolokim nalazima bronzani vijek je
zapoeo 3500. do 4000. godine stare ere i ostavio je znaajan peat u materijalnoj kulturi.
Najvei revolucionarni zanaaj u razvoju ljudskog drutva imalo je eljezo/gvoe. Teko bi
bilo nabrojati iroku lepezu primjene eljeza u svakodnevnom ivotu. Primjenom eljeza
zamijenjen je vijek bronze.
Na osnovu brojnih dokumenata materijalne kulture, prvobitno eljezo kojeg su ljudi koristili
poticalo je od meteorita. eljezoviti meteoriti susteu se veoma rijetko i praktino ne mogu
podmiriti potrebe za ovim metalom. Dobijanje eljeza iz rude u Egiptu i Mezopotamiji datira od
prije 2000 godina stare ere. U taljenju eljezne rude primjenjivao se drveni ugalj, da bi od XVII
vijeka u primjeni bio kameni ugalj. Ovaj period se smatra poetkom razvoja metalurgije.
Ovladavanjem eljezom i njegovom univerzalnom primjenom u razliite namjene poveana
je mogunost dobijanaj drugih metala i dragocjenih minerala. Velika proizvodnja eljezne rude i
prerade u eljezo stvorene su znaajne pretpostavke za brim ovladavanjem drugih prirodnih
resursa. eljezo je istovremeno nalo veliku primjenu u proizvodnji naoruanja koje se masovno
koristilo, uglavnom, za osvajake ratove.
U prvim vijekovima nae ere, pored Egipta i zemalja Male Azije, najvei razvitak rudarstva
biljeila je Rimska imperija. Epohu rudarstva pratio je razvoj gradova, hramova, utvrenja,
skulptura i ukrasa od dragog kamenja, bronze, zlata i srebra, koja ne plijene samo umjetnikom
vrijednou, ve ukazuje na razvoj rudarstva i zanatstva tog vremena.
 Nakon pada Rimske imperije rudarstvo i zanatstvo se potpuno sele u ostali dio Evrope, to je
posebno izraeno nakon V vijeka nove ere. U periodu od IX do XI vijeka najvei razvoj
rudarstva zabiljeen je u Njemakoj, paniji, Engleskoj, ekoj, Austriji, Francuskoj i posebno u
Norvekoj i vedskoj. Razvoj rudarstva iz XIV i XV vijeka nije bio karakteristian samo za
evropske, ve i za afrike, azijske i amerike zemlje, koje su raspolagle sa velikim zalihama
mineralnih sirovina.
Tokom XVIII i XIX vijeka razvoj rudarstva se nastavlja u gotovo svim zemljama svijeta.
Energija drveta supstituirana je kamenim ugljem visokokalorine vrijednosti koji je postao
osnovni izvor energije. S poveanom proizvodnjom kamenog uglja rasla je metalurka
proizvodnja kao i razvoj eljeznikog i pomorskog transporta.
Poetko XIX vijeka poklonjena je puna panja znaaju nafte, kao osnovnom energetskom
resursu, a sredinom istog vijeka, nakon utvrenih geolokoh rezervi, pokazalo se da je nafta
resurs budunosti. Na prelazu iz XIX u XX vijek energentima nafti i plinu dato je ogromno
znaenje.
Posebno nagli skok u koritenju i potrebama za mineralnim sirovinama i rudnim resursima
zabiljeen je u periodu od 1950. do 1980. godine. Za ovaj relativno kratak istorijski period,
svjetska proizvodnja uglja narasla je za vie od 2 puta, nafte 6 puta, prirodnog plina 8 puta,
eljezne rude 3 puta itd. U navedenom razdoblju proizvodnja olova poveana je za 1.7 puta,
cinka za 2.4 puta, bakra za 2.8 puta, volframa za 3.3 puta, nikla za 4.6 puta, molibdena za 6.8
puta i boksita za 11 puta, te fosfora za 5 i kalijevih soli za 6.3 puta. Na taj nain ovjek u lanac
industrijske proizvodnje uvlai velike zalihe mineralnih resursa iz plitkih horizonata Zemljine
kore.
Posebno brz napredak, u posljednjih nekoliko decenija XX vijeka biljei hemijska industrija.
Iz ogranienog broja hemijskih elemenata ovjek je uspio, uz korienje dostignua savremene
hemije i fizike, posebno fizike vrstog stanja, proizvesti na desetine neorganskih i stotine hiljada
organskih spojeva.
Logino se postavlja pitanje: da li je dolo vrijeme kada e elik, aluminij, bakar, olovo, cink,
nikal i dr. metali ustupiti mjesto sintetikim materijalima? Isto tako, postavlja se pitanje: da li
nastupa vrijeme kada e sloeni i skupi prirodni procesi biti skraeni i zamijenjeni novim
produktivnijim?
Razvojem industrije, nauke, tehnike i tehnologije danas se sve vie koriste sintetiki
materijali, zatim legure i visokokvalitetni crni metali. Proizvodnja sintetikih materijala,
plastinih masa kao i drugih vjetakih materija zasnovana je na koritenju nafte, prirodnog
plina, ugljenih kriljaca i drugih mineralnih sirovina prirodnog porijekla.
Treba naglasiti da je ekonomski znaaj mineralnih resursa razliito vrednovan tokom razvoja
nae civilizacije. Nije mali broj zemalja koje su svoje periode ekonomskog prosperiteta
ostvarivale prvenstveno na razvoju rudarstva i izvozu mineralnih resursa. Koliinska ocjena
mineralnih resursa se izraava zalihama korisnih ruda, a sadanji svijet zavisi od osamdesetak
glavnih minerala/ruda, od kojih je njih osamnaest u razmjerno malim koliinama. injenica je da
se postojee zalihe mineralnih resursa veoma brzo smanjuju, tako da se sve vie koriste
alternativne vjetake materije. Bitno je naglasiti da je eksploatacija i izvoz mineralnih resursa
vrlo bitna za ekonomiju i budet mnogih nedovoljno razvijenih zemalja.
U razdoblju 1961 - 1980. godine u poreenju sa prvom polovinom XX vijeka, od svih zaliha
prirodnih mineralnih sirovina najvie je koriten ugalj sa 40 %, eljezna ruda 55 %, proizvodnja
nafte 73 % i prirodnog plina 78 %. U istom razdoblju proizvodnja boksita je 4 puta porasla,
legura 70%, volframa 47 %, bakra 51 %, cinka 50% itd. Trend potreba za mineralnim sirovinama
stalno raste. Na osnovu brojnih prognoza u periodu 1981. do 2000. godine ostvaruju se potrebe
oko 74 milijarde tona uglja, nafte 88 milijardi tona itd. Ove dosta pouzdane prognoze znaajno
prevazilaze koliine eksploatisanih mineralnih sirovina iz razdoblja izmeu 60-tih i 80-tih godina
XX vijeka.

Tabela 16 . Uee (%) goriva, ruda i metala u ukupnom robnom izvozu

odabranih zemalja 1999. godine
Zemlja % Zemlja % Zemlja %
Nigerija 99 Oman 78 Tunis 54
Alir 96 Gvineja 71 Ruska Federacija 52
Libija 95 Azerbajdan 70 Peru 45
Jemen 93 Sirija 69 ile 43
Saudijska Arabija 86 Niger 67 Kina 42
Venecuela 85 Kazahstan 64 Kolumbija 40
Kuvajt 79 Norveka 57

(Izvor: World Bank; www.worldbank.org/data/di2001)

5.3.2. Energija sveopti pokreta razvoja ovjeanstva

Tabela 17. Osnovne vrste energije/energetskih stanja

ENERGETSKO STANJE PREPOZNATLJIV OBLIK ILI NOSILAC

EE Elektricitet Elektrini napon ili struja
Elektromagnetsko polje
TO Toplota vrsto, teno ili gasovito tijelo (obino na temperaturi
veoj od temperature okoline)
Energija veze
a) Molekulske veze vrsto, teno ili gasovito gorivo
Para tenosti
EV b) Fazni prelazi Disocirani gas
Plazma
c) Nuklearne veze Fisiono nuklearno gorivo
Fuziono nuklearno gorivo
Mehanika energija
a) Potencijalna Gravitaciono i magnetsko polje
Napon i pritisak
Plima
ME Talasi
Vjetar
c) Kinetika Vodotokovi
Zamajac i klatno
Zvuk i ultrazvuk
ZE Zrana energija Nuklearno zraenje
Elektromagnetsko zraenje (sunano, toplotno ...)
(Izvor: Risti M., O energiji, 1995)

Energija je osnova razvoja privrede svakog geografskog prostora, tako da njena proizvodnja i
korienje u stalnom su porastu. Energetika176, savremena oblast tehnike, istovremeno je

176
gr. energeia rad, poslovanje
tehnika, fizika i ekonomska nauka (teorijska i primijenjena) o energiji i energetskim izvorima.
U sutini zadatak joj je pronalaenje izvora energije i njihovo iskoritavanje u tehnike,
privredne i druge svrhe. Poznato je pet osnovnih vrsta energije, odnosno pet energetskih stanja, a
svako se pojavljuje u nekom obliku ili je vezano za neki proces ili supstancu (v. Tabelu 17.)
Nosioci energije. U energetici se nosioci energije dijele na primarne isekundarne. Jedna od
mogunosti tipologije177 nosilaca energije je podjela na primarne i sekundarne nosioce
energije.178
A) Primarni nosioci energije:
Hidropotencijal,
Ugalj razliitog porijekla,
Sirova nafta,
Prirodni gas/plin,
Nuklearne sirovine,
Biomasa (drvo i ostalo).
B) Sekundarni nosioci energije:
vrsta goriva (ugalj razliite prerade, drvo i drvenaste biljke, briket, koks i nuklearno
gorivo),
Tena goriva (teko lo ulje, mazut, lako lo ulje, dizel gorivo, petroleum, benzin,
alkohol),
Gasovita goriva (razliiti prirodni i sintetiki gasovi),
Elektrina energija,
Toplota (voda i vodena para razliitih temperatura),
Neenergentski derivati.
Jedinice mjere. U energetici se koriste SI179 jedinice mjere mada su jo u estoj upotrebi pojedini
termini kao kilokalorija i tona ekvivalentnog uglja koje su van SI pa ih ne bi trebalo
upotrebljavati.
Osnovne jedinice mjere su J (dul) za energiju i W (vat) za snagu. Primjenom
standardnih oznaka: k (kilo), M (mega), G (giga) i T (tera), osnovne jedinice se mogu uveati
103, 106, 109 i 1012 puta.
Za preraunavanje tradicionalnih energetskih jedinica mjere u jedinici Meunarodnog
sistema moe da nam poslui sljedea tabela (Tabela 18. ).

Tabela 18. Preraunavanje tradicionalnih energetskih jedinica mjere

u jedinice Meunarodnog sistema

Koliina mjere Jedinica mjere GJ MWh tEU Gcal

1 GJ - 0.2778 0.3414 0.2389
1 MWh 3.60 - 0.1229 0.8600
1 tEU 29.29 8.139 - 7.000
1 Gcal 4.186 1.163 0.1429 -
(Izvor: Risti M, 1995)

177
Tipologija odreivanje karakteristinih osobina u zbiru osobina nekog fenomena, predmeta ili sl.
178
M. Risti (1995), O energiji, Muzej nauke i tehnike, Beograd, str.16-17.
179
SI, oznaka za Meunarodni sistem jedinica (Systme International dUnits)
 Istorija materijalne kulture ljudskog drutva tijesno je povezana sa pronalaskom i upotrebom
razliitih formi energije. Ukupni razvoj proizvodnih sila u velikoj mjeri zavisi od stanja
energetske baze.
U analizi obima, razmjene materije izmeu drutva i prirodne sredine potrebno je u cjelosti
shvatiti resursne cikluse. Pod resursnim ciklusima podrazumijevaju se promjene prirodnih
svojstava kao i premjetanja odreenih prirodnih elemanata ili grupa elemenata u procesu
njihovog iskoritavanja od strane ovjeka. U tom okviru prirodni resursi se nalaze u karici
vjetakog kruenja metrije i energije na Zemlji.
Resursni ciklusi ne obuhvataju samo proizvodne, ve i ostale stadije razmjene materije
izmeu prirode i drutva. Potrebno je, pri ovome, napomenuti da se u resursne cikluse ubrajaju i
obnovljivi prirodni resursi kao to je tlo, vegetacija, vode i sl. Ovi resursi su u vrlo tijesnoj vezi
sa bilokom karikom kruenja materije.
Iz svih navedenih ciklusa najvaniji je energoresursni ciklus ciklus energije koji je tijesno
vezan sa materijalno - energetskom strukturom prirodne sredine. Energoresursni ciklus i ciklus
energije je opti pokreta materijalne proizvodnje, pa time i svih ljudskih aktivnosti u prirodnoj
sredini. Pored svih energija u geografskom omotau (suneva i kosmika, tektonska, magmatska,
hemijska - energija oksidacionih procesa, bioloka - foto i hemijska sinteza) koje dejstvuju po
zakonima prirodnih i kosmikih procesa i sila, a mjere se geolokim vremenima od prije 4,5
milijardi godina, postoji i energija svjetske industrije koja je, posebno, dola do izraaja u XX
vijeku. Ova posljednja energija mjeri se po istorijskoj skali i ima trend udvostruenja za svakih
15 godina. Prema svjetskim podacima godinje sagori oko 9 milijardi tona uslovne toplote (1 kg
uslovne toplote daje oko 7 000 kg cal toplote).

Tabela 19. Procentualno uee potronje energenata u svijetu

Godina Izvor nafta ugalj gas atomska energija ostalo

1970. 45.3 32.9 19.5 0.1 2.2
1980. 44.6 30.5 21.4 1.2 2.3
1990. 36.9 29.8 23.6 6.8 2.9
1995. 35.1 29.9 24.8 7.2 3.0
(Izvor. M. Spahi, 1999)

Svjetske potrebe za osnovnim svjetskim energetskim resursima, preraunate na uslovnu

toplotu, rasle su sa 950 miliona tona u 1900. godini na 1.6 milijardi tona u 1913. godini i 6.3
milijarde tona u 1967. godini. Ovaj podatak govori da su potrebe za energetskim resursima u
prve dvije treine XX vijeka porasle za 6.6 puta. Rauna se da su potrebe za energijom u
posljednjoj treini XX vijeka porasle jo za oko tri puta.
Narastanje potreba za energijom i istodobno smanjenje osnovnih energetskih resursa dovele
su do upotrebe energetskih sirovina sa niskim stepenom energoiskoristljivosti. Poreenja radi, u
1967. godini koriteni su ugljevi sa 35 % energoiskoristljivosti, dok se danas upotrebljavaju
ugljevi sa svega 20 % energoiskoristljivosti. Slian je odnos stepena iskoristljivosti i kod nafte.
Tako je 1938. godine u nafti bilo svega 22 % oneienja, a 1967. godine oneienje je iznosilo
54 %.
Proizvodnja i utroak energije su odraz stanja i odnosa u svijetu. Poreenja radi, u 1970.
godini proizvodnja uglja iznosila je 6 kg na dan ili 1840 kg u toku jedne godine po jednom
stanovniku svijeta. Meutim, ovaj prosjek skriva stvarne odnose. Dok je stanovnik SAD dnevno
troio oko 30 kilograma, u afrikim zemljama, naprimjer, u Burgundiji to je bilo tek 25 grama, ili
u nekim azijskim zemljama, kao na primjer, u Nepalu svaki stanovnik je godinje troio svega
38 grama uglja. Potronja energije ubrzano raste u razvijenim zemljama. U periodu od 1937 -
1970. godine proizvodnja energije u SAD je rasla 12 puta, a u zemljama u razvoju svega 4 puta.
Svjetska energija i industrijska proizvodnja raste prosjeno po stopi od 7 % godinje to, u
poreenju sa populacijskim prirastom, izgleda povoljno. Meutim, energetska i industrijska
proizvodnja nesrazmjerno bre rastu u razvijenim zemljama u odnosu na nerazvijene.
Proizvodnja energije je u stalnom usponu sa nekim malim stagnacijama koje su samo
prividne. Izvanredno brz porast proizvodnje energije iza Drugog svjetskog rata nastavlja se i u
posljednjim decenijama XX vijeka. Pored stalnog uspona proizvodnje energije mijenja se i njena
struktura.
Ukupne svjetske geoloke rezerve uglja, po ocjeni IX meunarodne energetske konferencije
(1980. godine) iznose 10 milijardi tona uslovne toplote, od koje 60% otpada na kameni ugalj.
Poznate geoloke rezerve uglja nalaze se u Aziji (63 %), Sjevernoj Americi (27 %), dok je
Evropa siromana ugljem sa svega 6 % od ukupnih svjetskih rezervi. Afriki kontinent je dosta
siromaan geolokim zalihama uglja, a procjenjuju se na svega 1 % od ukupnih svjetskih zaliha,
dok je junoameriki kontinent izuzetno siromaan leitima uglja.
Vie od 95 % svih rezervi uglja rasporeene su na sjevernoj hemisferi. Zalihe uglja na junoj
hemisferi su zanemarljivo male. Leita uglja su takoe neravnomjerno rasporeeni po
pojedinim zemljama svijeta. Tako, samo tri zemlje svijeta (Rusija, SAD, Kina) raspolau sa 88%
svih svjetskih zaliha ugljeva. U posljednjim decenijama, kada se osjetila poveana potreba za
energijom, proizvodnja uglja je znaajno prasla i iznosi oko 3.8 triliona tona uslovne toplote.
Dok je razdoblje XIX vijeka karakterisala upotreba uglja, dotle je XX vijek razdoblje
dominacije nafte i plina. Znaajan udio u dananjoj energiji osigurava se iz atomskih centrala.
Struktura potronje energenata vrlo brzo se mijenja na tetu uglja, a u korist nafte i prirodnog
plina. Tako, naprimjer, u SAD kameni ugalj se koristio kao osnovni energent u 1900. godini sa
84 %, dok se sedamdeset godina kasnije njegova upotreba smanjila na svega 20 %. Za isti period
upotreba nafte je porasla sa 9 % u 1900. godini na 40 % u 1970. godini. Slian odnos je i sa
upotrebom prirodnog plina koji se u 1900. godini koristio svega 3 %, a u 1970. godini njegova
potronja je porasla na 36 % u ukupnom udjelu svih energenata. U istom periodu udio
hidroenergije je stagnirao na oko 4 %.
Nafta kao izvor energije dobila je naroit znaaj u visoko razvijenim industrijskim zemljama.
Rezultati koji se provode u istraivanju nafte i njenih rezervi neprekidno se mijenaju. Svjetski
podaci govore da se oko 63 % ukupnih svjetskih rezervi nafte nalaze na Bliskom i Srednjem
istoku, oko 9 % u Africi, 8.6 % u Sjevernoj Americi, 5.4 % u Junoj Americi i svega 0.3 % u
Zapadnoj Evropi. U potrazi za novim naftnim rezervama zapoeta su i obimna istraivanja dna
Svjetskog okeana. Najpogodniji za sada su prostori elfa180 i kontinentalnog odsjeka jer se ovaj
dio okeanskog dna sastoji od stijena koje odgovaraju kontinentalnim masama. Dnevna
proizvodnja nafte, na primejr, u Perzijskom zalivu prevazilazi 100 hiljada tona i vea je od
proizvodnje na obalama Saudijske Arabije, gdje iznosi 76 hiljada tona. U Meksikom zalivu
dnevna proizvodnja nafte iznosi oko 46 hiljada tona. Velike koliine nafte se danas crpe sa
morskog dna u pribrenim (priobalnim) zonama SAD, Indonezije, kao i sa dna Kaspijskog
jezera. Rauna se da udio elfovske nafte u ukupnoj svjetskoj proizvodnji ovog resursa iznosi
oko 30 %. Pored toga brojni geoloki istrani radovi potvruju da se polovina svjetske zalihe
nafte nalazi pod morima i okeanima.

180
elf (engl.) kontinentalna platforma; promjenljiv po irini (od nekoliko km do 1500 km) ravni pojas podvodnog
ruba kontinenata, koji prilee uz obale kopna i karakterie se zajednikom geolokom graom s njim (kontinentom).
 enevskom konvencijom iz 1958. godine dozvoljena je eksploatacija elfovske nafte samo
do dubine od oko 200 m. Danas se podmorska nafta vadi i sa veih dubina. U skladu sa
eksploatacijom podmorske nafte nastale su podjele Svjetskog mora. Tako Sjeverno more
kontroliu multinacionalne kompanije Velike Britanije, Francuske, Danske, Holandije, Njemake
i Norveke. elfovsku naftu u Perzijskom zalivu kontroliu Irak, Iran, Kuvajt i Saudijska
Arabija, dok sjeverna mora u Atlantskom i Tihom okeanu kontroliu SAD i Kanada. Znaajne
rezerve nafte nalaze se i na jugu afrikog kontinenta u blizini Angole.
Pored nafte iz zone elfa danas se u znatnom obimu dobijaju i rude, posebno eljeza i uglja.
Znaajne koliine rude eljeza i uglja iz zone elfa daju Kanada, Engleska i posebno Japan.
Nuklearna energija je danas znaajan energetski izvor u savremenom svijetu. Prema
raspoloivim informacijama (2000. god., op.a.), u svijetu rade 392 nuklearne elektrane i one
podmiruju 14-15 % svjetskih potreba za elektrinom energijom.

5.3.3. Uticaj energije na kvalitet ivotne sredine

Nafta kao energent posredno i neposredno utie na stanje kvaliteta ivotne sredine kako u
fazi istraivanja leita nafte i njihove eksploatacije tako i pri transportu, preradi te potronji.
Najmanji su negativni uticaji u fazi istraivanja, a ogledaju se, prije svega, prisutnou garnitura
za buenje te njihovim lokalnim negativnim uincima. Opasnosti se poveavaju u fazi
eksploatacije, kada se zbog mogueg kvara na proizvodnim buotinama, sabirnom sistemu i
drugim ureajima moe dogoditi eksplozija i poar. Posebne opasnosti javljaju se u fazi
transporta. Broj akcidenata pri transportu nije zanemarljiv, premda se ne zna taan broj.
Samo potkraj 1969. godine bilo je u svijetu oko 180 tankera s nosivou od 100000 tona i 310 supertankera, od
kojih su neki imali nosivost vie od 300000 tona nafte i naftnih derivata. Ve se u Japanu javila ideja za izgradnjom
tankera koji bi imao nosivost do milion tona. Nije teko zamisliti kakvu opasnost nose takvi tankeri. Samo u
posljednjih 10 godina u SAD 488 tankera s nosivou od 300000 tona izazvali su 533 sudara, pri emu se u 43
sluaja izlila nafta. Jednu od tih havarija Torrey Canyonom, koja se dogodila 1969. godine zabiljeio je Kenneth
Kantor iz ijeg dnevnika izdvajamo dio teksta.
... Posjet Santa Barbari februar 1969. godine. Nafta na pticama. Nafta na dokovina. Nafta na amcima.
Nafta na obalama. Nikakav otvoreni plamen ili puenje nisu doputeni u podruju luke. Smrad se iri na kilometre
daleko. Hiljade bala slame rasprostrto je po vodi i po plaama da upija naftu. Niko ne moe da upotrebi amac... .
Crna smrt u zoni koju plavi plima. Nova vrsta kuge. Uzdu dokova i kejova prodavai raznih hemijskih fabrika nude
najnovije deterdente za ienje nafte. Neki prikazuju upotrebu. Pri tome se dobro uprljaju. Spaavaju se ptice
nedaleko od obale. Pokuava se maslacem oistiti probavni trakt ptica. Maslac zajedno sa deterdentima se
upotrebljava za pranje galebova, kormorana, gnjuraca i mnogih drugih ptica. Ptice umiru. Jednu mrtvu pticu
odnose u plastinoj vrei. Ptice nisu vie zatiene od vode. Moraju se uvati sve dok im ne naraste novo, votano
perje. Veina ih umire....
Ovo to se dogodilo Santa Barbari dogodilo se i na drugim obalama, posebno, Francuske i
Engleske, a dogaaju se svakodnevno u manjim razmjerama i na svim obalama svijeta, naroito
na onim koje okruuju industrijske zemlje. Opasnosti od transporta naftovodima znatno su
manje, ali ipak postoje. Pri gradnji naftovoda u znaajnoj mjeri degradiraju se prostori kroz koje
prolazi trasa cjevovoda, a u fazi eksploatacije zbog prsnua ili razliitim oteenjima kada se
nafta nekontrolisano moe izlijevati.
Najvei uticaj na okolinu ima prerada i upotreba nafte, prije svega zbog nepridravanja
tehnoloke discipline. Pored nenamjernih radnji u preradi nafte koje mogu imati teke posljedice
za ivotnu sredinu postoje i namjerne radnje kao to je isputanje nusprodukata u more. Pri
preradi nafte zrak se zagauje vodonikom, sumporom i merkaptanom i razliitim
ugljikovodonicima, koji ne optereuju okolinu samo neugodnim mirisima, ve po nju imaju
znatno tee posljedice. Otpadne vode koje se koriste u preradi nafte veoma su optereene
organskim materijama.
Nedostatak nafte u nekim zemljama nadoknauje se ugljevima. Revitalizacija starih
ugljenokopa dola je do izraaja jo od sedamdesetih godina u vrijeme energetske krize. U tu
svrhu koriteni su ugljevi male kalorine vrijednosti (lignit), dok je toplotni kvalitet drugih vrsta
ugljeva, posebno kamenog, optereen visokim postotkom sumpora.

Tabela 20 . Glavni svjetski proizvoai ugljen dioksida

(prema podacima UN za 1990. god.)

Drava miliona tona po stanovniku tona globalni udio u %

SAD 5111 19.4 22.9
RUSIJA 1602 8.4 7.2
JAPAN 1107 8.8 5.0
NJEMAKA 858 10.6 3.8
KINA 2959 2.6 13.3
INDIJA 839 1.1 3.8
INDONEZIJA 205 1.1 0.9
BRAZIL 227 1.5 1.0

Upotreba lignita za proizvodnju energije ekonomski i ekoloki je veoma problematina.

Lignit se mora drobiti neposredno uz nalazite kako bi se izbjegli veliki trokovi prevoza
niskokalorine vrste uglja i jalovine. Negativne posljedice po prirodnu sredinu ove vrste uglja
stvaraju se pri transportu, utovaru i istovaru. Izgaranjem lignita nastaju velike koliine ljake,
pepela, to mehaniki optereuje ivotnu sredinu i namee problem njenog odvoza, deponovanju,
zatite voda i pedolokog pokrova.
Problemi koji nastaju upotrebom energetski kvalitetnijeg uglja su jo vei. Visoki postotak
sumpora stvara velike tekoe pri izgaranju. Agresivni azotni i sumporni spojevi koji se stvaraju
pri sagorjevanju izazivaju jaku koroziju i brzo propadanje materijala s kojim dolaze u dodir, a
kao otpadni gasovi zagauju okolinu.
Pri normalnom funkcionisanju nuklearnih elektrana, koje su viestruko osigurane uz stalni
visokostruni nadzor od neeljenih posljedica pri radu nisu direktno opasne po kvalietet ivotne
sredine. Meutim, one su ipak, kao djelo ljudskog uma, nesavrene pa je, teorijski i praktino,
pogreka uvijek mogua, a to su pokazali primjeri Ostrvo tri milje u SAD 1979. godine,
ernobilj u Ukrajini 1986. god. i Fukuima u Japanu 2011. godine.181 Havarijom nuklearne
elektrane u ernobilju, gotovo, cijela sjeverna hemisfera je zahvaljujui zranim strujama bila
zahvaena radioaktivnou. Direktne posljedice nesree su 31 mrtvih, 1000 neposredno ranjenih
i ozlijeenih i oko 135000 evakuisanih iz svojih domova. Stanovnitvi i okolina osjetie
posljedice ove havarije i nakon nekoliko decenija. Procjenjuje se da e od raka uzrokovanog
radijacijom od tog udesa umrijeti od nekoliko stotina do vie hiljada ljudi.
Ovom havarijom osloboeno je 3 do 4 % radioaktivnog materijala oko 7000 kg materijala
koji je sadravao 50 - 100 miliona kirija radioaktivnih izotopa, to je 1000 puta vie od koliine
isputene havarijom nuklearke Ostrvo tri milje.

181
Zemljotres jaine 8.9 Rihtera (mart 2011. god.) je najjai potres koji je pogodio Japan u posljednjih 140 godina i
peti najjai zemljotres u svijetu od 1900. godine. Poginulo je oko 20000 ljudi. Tom prilikom oteeni su sistemi
hlaenja u NE Fukuimi, zbog ega je evakuisano vie stotina hiljada ljudi okolnih oblasti.
 Disperzija radioaktivnih padavina noena je vjetrovima jer je vatra oteenog reaktora trajala
10 dana izbacujui, pri tome, u vazduh radioaktivne materije. Kijev, grad sa priblino 2.4
miliona stanovnika, bio je u najkritinije vrijeme poteen zbog vjetrova koji su u to vrijeme
imali suprotan smjer od grada. Viekratnim izmjenama smjera vjetrova razneen je radioaktivni
oblak preko cijele Evrope, proteui se pri tome na sjever do arktikog kruga, na jug do Grke, te
na zapad do Velike Britanije. Pri ovome vano je napomenuti da su planinski lanci imali veliku
ulogu na zadravanju radioaktivnih materija. Najvee koncentracije radioaktivnih materijala
stagnirale su u kotlinsko - dolinskim oblastima.
Posmatrajui s prostornog aspekta nesreom u ernobilu izgubljen je prostor u radijusu od 4
do 5 km, to iznosi priblino oko 75 km2 povrine. Meutim, eksploatacijom uglja za
proizvodnju elektrine energije u termoelektranama u prosjeku se gubi i preko 1000 km2 plodnih
poljoprivrednih povrina.
Na osnovu analiza rizika pogibije ljudi od raznih uzronika kao to su saobraajne nesree,
trovanja, vatra, utapanje, ubistva, samoubistva i sl., moemo konstatovati da je to daleko je vei
rizik od rizika pogibije usljed havarije nuklearne elektrane. Prorauni pokazuju da individualni
rizik od pogibije stanovnika koji ive na udaljenosti d od nuklearne elektrane, a prema
podacima za lokaciju Indian Point u SAD, je sljedei: d = 800 m - rizik je 1 10-6 st/god; d = 5
km - rizik iznosi 5 10-8 st/god; Nasuprot ovakvim rizicima, individualni rizik zbog udara
elektrine struje je 6 10-6 st/god ili na primjer, individualni rizik pogibije zbog udara groma je 5
10-7 st/god.
Uprkos tim pokazateljima, potrebno je dobro razmisliti prije nego li se konano odrekne
nuklearne energije jer pojedinani akcidenti moraju se uzeti u obzir pri odluivanju ali ne smiju
biti jedini argumenti. Sasvim je sigurno da su posljedice u sluaju akcidenata najvei u sluaju
nuklearne elektrane, ali danas znamo da nita manje nisu pogubne posljedice upotrebe uglja i
nafte u proizvodnji elektrine energije. Negativne posljedice po ivotnu sredinu upotrebom ovih
energenata su evidentne u propadanju uma i efektima staklenika.
Pored toga, ugalj kao energent ugroava ivotnu sredinu i svojim radioaktivnim zraenjem
jer sadri prirodne izotope 40K, 238U i 232Th. Pored uglja, energenta fosilnog porijela, i zemni plin
koji sadri 226Ra i 222Rn pridonosi radioaktivnom zraenju.
ini se da su najmanje posljedice po ivotnu sredinu u proizvodnji energije upotreba vodnih
snaga. Meutim, vodne akumulacije zauzimaju velike povrine najplodnijeg zemljita i utiu na
poveanje nivoa podzemnih voda. Izdizanjem nivoa gornjih izdanskih voda neposredno uz
akumulacije plave se plodne poljoprivredne povrine i tako ostaju neiskoritene. Pored toga,
este oscilacije voda u hidroakumulacijama negativno se odraajavu na otpornost obala, koje
postaju labilne pa se na njima stvaraju urnisi (urvine/klizita) ijim produktima se ubrzava
zatrpavanje novostvorenih basena.
Zatita ivotne sredine i kompleksnog geografskog omotaa od negativnioh efekata
energoresursnog ciklusa u narednom periodu, vrlo vjerovatno e se odvijati u dva osnovna
pravca i to: u pravcu traenja novih savremenih nezagaujuih energenata i usavravanjem
postojeih izvora uz mjere racionalne potronje. U razvoju energetskog ciklusa, kao pravilo,
mora se uvesti obim nauno - istraivakog rada. U rjeavanju nagomilanih tehniko -
tehnolokih problema u koritenju prirodnih energenata potrebno je, prije svega, imati na umu
ouvanje i poboljanje svojstava postojee geografske sredine. Gotovo kao imperativ je
koritenje Suneve energije i maksimalno smanjenje upotrebe raspoloive energije.
5.3.4. Budunost mineralnih resursa

Vrlo esto se namee pitanje da li su raspoloive zalihe mineralnih resursa sadranih u

Zemljinoj unutranjosti dovoljne da bi zadovoljile narasle potrebe za ljudsku egzistenciju,
posebno ako se ima na umu trend njihove proizvodnje i potronje u XX vijeku. Raspoloive
koliine mineralnih resursa su, u svakom pogledu, zabrinjavajue iz razloga to su oni na naoj
planeti strogo ogranieni i konani.
Problem organskih mineralnih resursa, pored njihove evidentne potronje u fazi porasta
industrijske proizvodnje, vezan je i za njihov krajnje neravnomjeran geografski razmjetaj. Na
planeti Zemlji, pored rijetkih izuzetaka, ne postoje prostori na kojima mineralni resursi mogu u
potpunosti podmiriti sopstvene nacionalne potrebe. Poznato je da su zemlje Zapadne Evrope
zavisne od uvoza mineralnih sirovina (eljezo, mangan, bakar, boksit, nikl, cinko i dr.) iz
udaljenih regija svijeta. Praktino, od potpunog uvoza mineralnih resursa zavisi kompletna
privreda Japana. I pored velikih zaliha raznovrsnih mineralnih sirovina, SAD su orijentisane na
uvoz brojnih sirovina, pa ak i eljezne rude. Iako SAD raspolau sa velikim zalihama nafte, one
svoje potrebe podmiruju uvozom ak oko 40 %.
Regionalni oruani sukobi, koji karakteriu drugu polovinu XX vijeka i poetak XXI vijeka,
uglavnom su posljedica globalnih ekonomskih interesa. Naime, oko 90 % ukupnih svjetskih
rezervi nafte, 70 % prirodnog gasa/plina, 74 % boksita, 87 % kalija, 65 % bakra i oko 60 %
antimona nalaze se u regijama van razvijenog dijela svijeta.
Vodei svjetski geolozi predviaju skori nestanak prirodnih zaliha nafte, plina, uglja, urana,
eljezne rude i nekih obojenih metala. Posebno otra upozorenja bila su izreena o neminovnom
smanjenju i nestanku nekih startekih mineralnih sirovina ve na poetku treeg milenijuma. Ove
pesimistike prognoze obuhvatile su obnovljive resurse kao to su: tlo, slatka voda, vazduh i dr..
Ukupno pretpostavljene rezerve prirodnih resursa, za dui period u XXI vijeku mogu
podmiriti samo ekonomske potrebe. Problemi nisu samo u koliini potrebnih rudnih resursa
koliko u njihovom kvalitetu. Pored toga, problemi su i u tome to su dananji rudni reviri u
dovoljnoj mjeri iscrpljeni pa se stoga moraju traiti novi izvori istih prirodnih resursa. Nema
sumnje da e XXI vijek biti u znaku potrage za prirodnim izvorima u geografskim regijama koje
su do sada bile poteene geolokih istranih radova i komercijalne eksploatacije. Najvaniji
limitirajui faktor u znaajnijem rastu proizvodnje prirodnih sirovina su ekonomske naravi,
posebno u njihovoj preradi. Stoga vea proizvodnja prirodnih sirovina zavisi od ukupnog
tehnolokog progresa, odnosno tehnologije njihove eksploatacije i prerade. Vea tehniko -
tehnoloka opremljenost omoguuje preradu mineralnih sirovina koje su doskora smatrane
nerentabilnim.
Svakako treba imati u vidu da e nova geoloka istraivanja obuhvatiti i daleko dublje
rudonosne horizonte litosfere u odnosu na dananje. Najvee dubine do kojih su vrene
eksploatacije rudnih resursa nisu bile dublje od 600 m, rijetko 1500 m, a samo pojedini rudokopi
imali su dubinu od 3000 do 3500 m. Kada je u pitanju nafta dubinski eksploatacijski slojevi su
daleko vei i iznose 2 do 4 km, a u nekim sluajevina 4.5 do 5 km. Geoloki istrani radovi koji
e obuhvatiti dublje litosferne horizonte vjerovatno e otkriti nove znaajnije rezerve mineralnih
sirovina.
Velike koliine rudnih sirovina mogu se ostvariti kompleksnom preradom iskoritenih
haldita.182 Tako u naslagama eljezne rude esto su zastupljeni vanadij, kobalt, bakar, cink,
fosfor i drugi elementi. Iz rudnih naslaga obojenih metala kao to su: bakar, olovo, cink, kalaj,
182
Koriteni kopovi i odlagalita rude
volfram, molibden i dr., uz primjenu odgovarajuih tehnolokih rjeenja, mogu biti
ekstrahirani183 i drugi akcesori184, uz to vrlo cijenjeni, kao to su: zlato, srebro, platina, kobalt i
drugi rijetki metali.
Ogromne rezerve mineralnih bogatstava procjenjuju se u unutranjosti okeanskih elfovskih
zona i zona kontinentalnih odsjeka. Zajedno sa bilokim resursima, mineralni resursi Svjetskog
okeana ine najvee izvore mineralnih sirovina potrebnih za industrijsku preradu u blioj i daljoj
budunosti. Po posljednjim procjenama amerikih, francuskih i drugih svjetskih geologa pod
morskim i okeanskim dnom kriju se rezerve nafte od 90 do 155 milijardi tona. Ve danas se u
pribrenom morskom pojasu Indijskog okeana uveliko eksploatie kalaj, a u manjem obimu titan,
cirkonski minerali i dr. Posebno velike perspektive za komercijalnu eksploataciju pruaju
eljezno - manganske konkrecije185 koje grade velike podvodne povrine na dnu Tihog,
Indijskog i Atlantskog okeana. Pored toga, i sama morska voda predstavlja, takoe, znaajan
izvor mnogih, vanih za ovjeka, hemijskih elemenata i mineralanih sirovina.
Razmjetaj prirodnih resursa na Zemlji je neravnomjeran. Naravnomjernost rasporeda
zahtijeva sistematska geoloka istraivanja svakog dijela Zemljine kore. Tako su, na primjer,
naftna i plinska leita vezana, uglavnomm, za labilne zone Zemljine kore u kojima su
akumulirani tokom duge geoloke prolosti, sedimenti u kojima, zahvaljujui njihovim
kolektorskim svojstvima, skrivaju naftu i plin. Mnoga leita metalnih orudnjenja vezana su za
duboka magmatska ognjita i obrazuju rudne zone koje se proteu na stotine km duine. Ovo,
samo po sebi, podrazumijeva da labilne zone Zemljine kore koje sadre brojne mineralne
sirovine ne poznaju dravne granice. Najilustrativniji primjer je tihookeanski subduktivni
spreading koji se prua u duini 40000 km i u sebi skriva mnogobrojna orudnjenja posebno
olova, cinka, kalaja, volframa, molibdena, bakra, zlata i drugih korisnih ruda. Ovaj dinovnski
planetarni labilni tektonski pojas prua se po istonim obalama Australije, Nove Gvineje,
Filipinskog ostrvlja, du istonih obala Kine, Koreje, Japana, Rusije, Kanade, SAD, Meksika,
Gvatemale, Hondurasa, Salvadora, Nikaragve, Kostarike, Kolumbije, Ekvadora, Perua i ilea.
Samo ovaj primjer ilustrativno pokazuje neophodnost inetrnacionalnog pristupa u istraivanju,
eksploataciji i brizi za neobnovljive prirodne resurse.
Poetkom 70-tih godina XX vijeka eksploatacija rudnih sirovina sa morskog dna na dubini
od 4000 do 6000 m smatrana je hipotetikom. Ve danas postoje nauno - tehnika rjeenja za
realizaciju ovakve zamisli i smatra se da e svojom renatabilnou ovakva eksploatacija osigurati
potrebe za nedostajuim mineralnim sirovinama.

5.3.5. Prognoze razvoja svjetske energije

Problem globalnog razvoja energetike u budunosti, posebno do prve polovine XXI vijeka,
studiozno je razraen u meunarodnim naunim institucijama. Ovi problemi razmatrani su sa
nekoliko aspekata. Porast stanovnitva na planeti je glani faktor poveanja apsolutne potrebe za
energijom. Na osnovu brojnih i dosta pesimistikih prognoza javila su se miljenja o
neophodnosti usporenja ukupnog porasta svjetskog stanovnitva, posebno u prvoj polovini XXI
vijeka, a bilo bi svrsishodno do kraja ovog vijeka zadrati broj svjetske populacije na 10 - 13
milijardi ljudi.

183
Ekstrahirati (lat. extrahere izvui, izvaditi) izdvojiti, izvui, izvlaiti, vaditi
184
Akcesoran (lat. accessorius) prav. pomoni, dodatni, sporedan, uzgredan
185
Konkrecija (lat. concretio), 1. miner. grudvasta masa skupljena oko neke sredinje take (zrna, fosila) ; 2.
skupljanje estica u cjelinu, zgunjavanje, stvrdnjavanje
 Nastavak ekonomskog razvoja u cijelom svijetu je drugi manje vaan faktor, koji e
odreivati nivo i strukturu budue potrebe za energijom. Provedena istraivanja u posljednjim
godinama pokazuju da e tempo ekonomskog rasta u razvijenim zemljama biti manji za oko 1.0
do 2.0 % od onog predvienog za period do kraja tekueg vijeka; predvianja su se kretala u
prosjeku od 3.0 do 4.0 %, a u najrazvijenijih zemljama od 6.0 do 7.0 % u godini.
Na osnovu predvianja poetkom 2000. godine potreba za energijom e se zadrati na , do
tada, ostvarenoj potronji, a za takvu potronju bie dovoljno 18 do 20 milijardi tona uslovne
toplote. U prvoj etvrtini XXI vijeka potronja energije e porasti na 30 do 38 milijardi tona
uslovne toplote i stabilizirat e se krajem vijeka na nivou 65 do 80 milijardi tona uslovne
toplote.
Karakteristine tendencije razvoja svjetske energetike u spomenutom razdoblju imat e
odlike stalnog smanjenja energenata organskog sastava (od 92 % koliko iznosi danas, do 17 %
krajem XXI vijeka) uz odgovarajui porast, praktino neiscrpnih energetskih resursa. Potreba za
energetskim resursima organskog porijekla u globalnim razmjerama postepeno e rasti do
sredine XXI vijeka, a vrijednost e se udvostruiti u odnosu na dananju potronju. Od ovog
perioda e se uloga organskih energenata smanjivati da bi se krajem XXI vijeka smanjila na
nivo u 2000. godini. Znaajan porast se oekuje u proizvodnji uglja sa 2.97 milijardi tona
uslovne toplote, koliko je iznosila 1980. godine, do 5.7 milijardi tona uslovne toplote u 2025.
godini. Predvianja ukazuju da e od ovog perioda potreba za ugljem postupno opadati, a za
prirodnim tenim i sinstetikim energentima potrebe e se stabilizirati poslije 2000. godine.
Predvia se stalno poveanje uloge sintetike energije od 1.0 milijarde tona uslovne toplote,
koliko e iznositi u 2000. godini, do maksimalno 3.0 odnosno 4.6 milijardi tona uslovne toplote
u 2025. godini.
U blioj budunosti oekuje se dalji rast proizvodnje prirodnog plina. Predvianja ukazuju da
e se u prvoj etvrtini XXI vijeka proizvodnja ovog energenta udvostruiti, potom opadati sve do
kraja XXI vijeka.
Obnovljivi energetski resursi kao hidroenergija, suneva energija i geotermika toplota, po
ocjeni velikog broja strunjaka, e se udvostruiti svoje uee u potronji svjetske energije sa
sadanjih 20% na 40% ukupnih svjetskih potreba.
I pored nekih, do sada evidentno ispoljenih, negativnosti po ivotnu sredinu vlada miljenje
da e kraj XXI vijeka biti vrijeme atomske energije.
Potrebno je, takoe, napomenuti da e se u mnogim geografskim prostorima, kao osnovnim
energentom, ljudi zadovoljavati upotrebom nekomercijalnih energenata kao to su drvo, otpaci iz
privrede i sl. Od nekomercijalnih energenata posebno velika opasnost prijeti umama. Ovaj
obnovljivi energetski resurs praktino nestaje, i to znatno bre nego to se obnavlja. Procjene
govore da se u cijelom svijetu za jednu minutu u prosjeku posee 20 ha ume, to u toku jedne
godine ini povrinu koja je teritorijom jednaka onoj to zajedno zahvataju Danska, Holandija i
Belgija. Na osnovu takvih saznanja postavlja se osnovni zadatak zaustavljanja koritenja drveta u
svrhu energenta to podrazumijeva njegovu brzu supstituciju sa drugim energetskim izvorima.
Na osnovu svih raspoloivih predvianja s pravom se oekuje poveana potreba za energijom
XXI vijeka kada e biti potrebno osigurati 25 do 35 puta veu potronju energije u odnosu na
dananju.
 6. OSNOVNI FAKTORI IVOTNE SREDINE

Vazduh, voda i zemljite su osnovni faktori ivotne sredine koji obezbjeuju ivot i
opstanak svim ivim organizmima. Hemijski sastav atmosfere, morskih i slatkih voda, zemljita
i dubljih slojeva Zemlje ine skup hemijskih abiotikih faktora neorganske sredine koji djeluju
na ive organizme. Raznovrsnost i rasprostranjenost ivog svijeta (biodiverzitet) u
meuzavisnosti je sa vazduhom, vodom i zemljitem.

6.1. VAZDUH

Atmosferski vazduh je fizika smjesa izvjesnog broja stalnih gasova, hemijskih

jedinjenja i raznih gasovitih, tenih i vrstih primjesa (pridodataka). Razlika izmeu stalnih
gasova u smjesi vazduha i primjesa je ta to su stalni gasovi postojani u svojim meusobnim
srazmjerama, dok su primjese veoma promjenljive; nekad ih ima u veim a nekad u manjim
koliinama u atmosferi.
Sve do kraja XVIII vijeka smatralo se da je vazuh elemen(a)t. Tek je na osnovu radova
elea, Pristlija i Lavoazjea dokazano da on predstavlja smjesu dva gasa: kiseonika i azota.
Analizom je utvreno da je sastav vazduha stalan iako se njegovi glavni sastojci: kiseonik,azot i
ugljen-dioksid troe u ogromnim koliinama, pri raznim hemijskim procesima koji se
odigravaju u prirodi. Stalan sastav vazduha objanjava se postojanjem izvjesnih regulatora u
prirodi.
Vazduh bez primjesa naziva se suhi vazduh; njegovi stalni sastojci su slijedei gasovi:
azot, kiseonik, ozon, argon, ugljen-dioksid i dr. Samo prva dva gasa, azot i kiseonik, sainjavaju
99% zapremine atmosferskih gasova u suhom vazduhu, iji je prosjean sastav dat u Tabeli 21.
ist vazduh, osloboen vodene pare, ugljen-dioksida i praine, je bezbojan gas, bez
mirisa i ukusa. Pod normalnim uslovima 1 dm3 (1 litar) istog vazduha ima masu od 1.293 g. Pri
jakom hlaenju (- 190o) vazduh se kondezuje u tenost. Svjee spravljen tean vazduh je
bezbojna providna tenost, ali stajanjem dobija plaviastu boju186.

Tabela 21. Prosjean sastav suhog vazduha u procentima zapremine (prema S. Hromovu)

Azot (N2) 78,084 Vodonik (H2) 0,00005

Kiseonik (O2) 20,946 Azot oksid (N2O) 0,00005
Argon (Ar) 0,934 Ksenon (Xe) 0,0000087
Ugljen-dioksid (CO2) 0,033 Ozon (O3) 0,000001
Neon (Ne) 0,0018 Superoksid vodonik H2O2 0,0000001
Helijum (He) 0,000524 Amonijak (NH3) 0,0000001
Metan (CH4) 0,0002 Jod (J) 0,0000000035
Kripton (Kr) 0,000114 Radon (Rn) 6,0 10-18

Azot (nitrogenium) je gas bez boje, mirisa i ukusa. Glavni je sastojak tkiva biljaka i
ivotinja, bjelanevina i drugih jedinjenja. Kljua na 195oC, a atomska teina mu je 14.067 pod
normalnim atmosferskim pritiskom.

186
Iako je kiseonik rastvorljiviji u vodi od azota, voda u dodiru s vazduhom sadri vie rastvorenog azota, jer se azot
u vazduhu nalazi etiri puta vie od kiseonika. Ovaj rastvoreni kiseonik iz vazduha upotrebljavaju ivi organizmi
u vodi za svoje oksidacione procese.
 Azot187je otkrio kotski ljekar D. Radeford (D. Rutherford,1749 1819) 1772. godine
kao sastavni dio vazduha (kodljivi vazduh), ali ga je Lavoazje blie opisao i dao mu ime azot
(gr. asos) - onaj koji ne podrava ivot. Kasnije (1790), ovaj element dobiva naziv
nitrogen, po prijedlogu francuskog hemiara aptala (J.A. Chaptal, 1756 1832), od rijei
koje znae obrazovanje alitre (KNO3), supstance u ijem sastavu se nalazi azot.
Azot je gas bez boje, ukusa i mirisa, ne gori i ne podrava gorenje, nije otrovan;
specifiki je laki od vazduha (jedan dm3 azota ima masu, pod normalnim uslovima 1.2506 g, a
vazduh 1.293 g). Teni azot kljua na -195,82oC, a mrzne se na -210oC. Azot se u vodi znatno
slabije rastvara od kiseonika.
Azot spada u inertne gasove, odnosno to je gas koji hemijski reaguje veoma teko (teko
se spaja sa ostalim gasovima pri normalnim uslovima u atmosferi). Iako ini glavni dio
atmosfere (79%), zbog njegove inertnosti veina orgnizama ga ne moe koristiti. Molekuli azota
mogu se aktiviraju i na obinoj temperaturi pomou izvjesnih mikroorganizama, koji se nalaze
na korijenju biljaka leguminoza (djeteline, graka, pasulja i dr.)188 s kojima ive u simbiozi. To
su, na primjer, poznate bakterije Bacterium radicikola, koje mogu da asimiluju azot iz vazduha i
da ga pretvore u organska azotna jedinjenja. Ova tijesna povezanost biljaka i bakterija, koje ive
u simbiozi, ima veliki znaaj za poljoprivredu, jer se na taj nain same biljke snabdijevaju
potrebnim azotom direktno iz vazduha (bioloka fiksacija azota). Specijalni mikroorganizmi
zemljita razlau proteine (bjelanevine) u prostije proizvode (aminokiseline, a zatim u jo
prostije organske i neorganske supstance). Jedan od krajnjih proizvoda raspadanja jeste
amonijak. Ovaj proces poznat je pod imenom aminofiksacija.
Sa kiseonikom i vodonikom azot se spaja samo pri elektrinim pranjenjima, i pri tom
spajanju obrazuje se amonijak ( NH3) i alitrena kiselina ( NH4OH ). Amonijak i alitrena
kiselina sa padavinama dospijevaju u zemljite i predstavljaju prirodno ubrivo iz atmosfere.
Koliina amonijaka i alitrene kiseline prosjeno godinje iznosi do 10 kg po jednom hektaru.
Azot uestvuje u bilokom kruenju materije u prirodi ( biogeohemijski ciklusi ) : azot u
atmosferi azot u organizmima azot u atmosferi. U prirodi, azot se oslobaa varenjem
bjelanevina u organizmima ivotinja, truljenjem organizama pod dejstvom bakterija i dr.
Amonijak i urin razlau bakterije i vraaju azot u atmosferu. Po K.Oru189 ciklus kruenja
ukupne mase azota u atmosferi traje oko 100 miliona godina.
Kiseonik (lat. oxygenium) je, za razliku od azota, vrlo aktivan gas. To je najobilniji
element u prirodi; ima ga u Zemljinoj kori, okeanima i atmosferi, gotovo koliko svih ostalih
elementa zajedno. Nalazi se u slobodnom stanju u vazduhu, a vezan u vodi, mnogim stijenama i
mineralima, ulazi u sastav i svih biljaka i ivotinja; neophodan je za ivot biljnog i ivotinjskog
svijeta. Mada ga u atmosferi ima 1,5 1015 tona (1,500,000,000,000,000 tona), to je ipak samo
0,01% od njegove koliine u Zemljinoj kori , gdje uestvuje u grai veine minerala. Kiseonik
se u atmosferi pojavio u njenom etvrtom stadiju postanka (biogeni stadijum), pojavom zelenih
biljaka. Dominacijom kopnenih biljaka, prije skoro 400 miliona godina, naglo se povisio
procenat uea kiseonika u atmosferi.
Kiseonik je prvi otkrio ele (C.W. Scheele, 1742 -1786) 1772. godine, ali su njegovi
radovi kasnije objavljeni (1777), i zato se otkrie kiseonika pripisuje Pristliju (J.Priestley, 1733

187
Ime azot potie od grke rijei asos - beivotni.
188
Pored leguminoza (biljke sa mahunastim plodovima), postoji jo oko 170 vrsta neleguminoznih biljaka koje
mogu da fiksiraju azot iz vazduha u drutvu sa Actinomycetes u korijenu biljaka.
189
. (1964): ( ), , (
)
 1804) koji ga je dobio 1774. godine, dejstvom Sunevih zraka, koje je propustio kroz iu
soiva, na iva (II) oksid.
Osobine kiseonika i njegovo prisustvo u vazduhu dokazao je Lavoazje, a takoe mu je
on dao i ime, oxygene, od grkih rijei za otar, kiseo i roen (stvaralac kiseline).
Kiseonik je na obinoj temperaturi i pritisku gas bez boje, mirisa i okusa; sniavanjem
temperature pretvara se u plaviastu tenost koja kljua na -183oC, a na -218,76oC pretvara se u
vrsto stanje takoe plaviaste boje. Kiseonik se u vodi vie rastvara od vodonika, a od ovog
rastvorenog kiseonika u vodi zavisi opstanak ihtiofaune i biljaka u vodenoj sredini190.
Koncentracija kiseonika (oko 21%) u atmosferi je optimalna vrijednost za ivot na naoj
planeti. Svako znaajnije negativno odstupanje od ove vrijednosti bi dovelo u pitanje opstanak
ljudske civilizacije, dok bi u sluaju veeg procentualnog uea kiseonika u atmosferi (veeg
od 21%) dolo do paljenja, pri kojem bi gorile ak i zelene biljke.
Kiseonik ima veliku ulogu kao gas koji slabi Sunevu radijaciju (zraenje), omoguava
disanje i sagorijevanje. Biljni svijet na Zemlji, u procesu fotosinteze, oslobaa oko 400 milijardi
tona kiseonika godinje Fotosinteza191 je hemijska sinteza (izgraivanje sloenih molekula od
jednostavnijih) koju izaziva djelovanje svjetla. Predstavlja pretvaranje energije Sunevih zraka u
energiju hemijskih veza organske materije. Prilikom fotosinteze zeleni biljni organi i zelene
biljke oslobaaju u atmosferu kiseonik (jednaine 1 i 2). Hlorofil kao zeleni pigment od ugljen-
dioksida iz vazduha i vode uz prisustvo energije Sunca izgrauje eer i oslobaa u atmosferu
kiseonik.

(1) CO2 + H2O + hv192 CH2 + O2 , ili

(2) 6CO2 + 6H2O + E193 C6H12O6 + 6O2

Naa atmosfera odrava stalan koliinski odnos azota i kiseonika. Ogromne koliine
kiseonika troe se u poarima, sagorjevanju uglja, nafte i prirodnog gasa i dr., ali proces
fotosinteze sve to nadoknauje. Kiseonik takoe uestvuje u biolokom kruenju materija u
prirodi: kiseonik u atmosferi kiseonik u organizmima kiseonik u atmosferi; trajanje ovog
ciklusa iznosi oko 3000 godina.
Kiseonik ima veliku praktinu primjenu: u tehnici za dobijanje visoke temperature. Ovo
se postie sagorjevanjem razliitih gasova (vodonika, acetilena, gasa za osvjetljenje i dr.) u
istom kiseoniku. U medicini kiseonik se upotrebljava za osvjeivanje utopljenika ili onih koji
su otrovani gasom za osvjetljenje; on slui i pri lijeenju nekih plunih bolesti. Upotrebljava se
u putnikim avionima koji lete na velikim visinama, zatim vazdunim brodovima i
podmornicama, koji su snabdjeveni specijalnim ureajima pomou kojih se utroeni kiseonik pri
disanju zamjenjuje novim i dr.
Ugljen-dioksid je gas koji ima viestruko znaenje za nau planetu i vrlo je vaan
klimatski inilac. To je anhidrid ugljene kiseline, nalazi se kao slobodan u vazduhu (0.03
zapreminska procenta, tj. 3 dm3 na 10000 dm3 vazduha); zatim u mineralnim vodama; izbija iz
unutranjosti Zemlje u blizini vulkana. Velika koliina ugljen-dioksida nalazi se vezana u obliku
soli karbonata, a naroito kalcijum-karbonata,CaCO3. U veini izvorskih i rijenih voda ima
rastvorenog kalcijum-hidrogen-karbonata (kalcijum-bikarbonata), Ca(HCO3), od kojeg

190
Opirnije vidjeti:Arsenijevi R.S.(1994), Hemija opta i neorganska, Nauna knjiga, Beograd, str. 249 264.
191
Gr. photos svjetlost, synthesis - sjedinjavanje,spajanje.
192
hv hlorofil.
193
E energija.
najveim dijelom potie tvrdoa vode; jednim dijelom ovo jedinjenje utie na dobivanje
prijatnog i osvjeavajueg ukusa pijae vode.
Ugljen-dioksid je na obinoj temperaturi i obinom pritisku bezbojan gas, pomalo otrog
mirisa i slabog kiselog ukusa koji potie od razgraene ugljene kiseline pri njegovom
rastvaranju u vodi; ne gori niti podrava gorenje. Ugljen-dioksid ima 1.5 puta veu gustinu od
vazduha, pa zato moe da se presipa iz jednog suda u drugi kao neka tenost.
Poviavanjem pritiska CO2 rastvorljivost mu se poveava (primjena za dobivanje soda
vode).194 On nije otrovan, ali poto ne podrava disanje, to u veim koliinama izaziva guenje
uslijed nedostatka kiseonika. S obzirom da je tei od vazduha, uvijek se nalazi u donjim
slojevima u blizini dna prostorija.195
Ovaj gas intenzivno apsorbuje dugotalasno zraenje (infracrveni zraci, od 12 do 16,3)
koje zrai topografska povrina. Na taj nain ugljen-dioksid utie i regulie toplotne procese na
naoj planeti. Biljni svijet koristi za svoje potrebe godinje oko 550 milijardi tona ovog gasa:
zelene biljke ga razlau procesom fotosinteze, uzimajui iz njega ugljenik za svoju ishranu, a
oslobaajui kiseonik. U okeanima i morima je rastvoreno oko 50 puta vie ovog gasa nego to
ga ima u atmosferi.
Za razliku od kiseonika, ije se procentualno uee u atmosferi neznatno mijenja,
koncentracija ugljen - dioksida u atmosferi biljei konstantan rast, od industrijske revolucije do
poetka treeg milenijuma.
Prorauni govore da se godinja emisija ugljen - dioksida iz industrijskih aktivnosti
(uglavnom sagorjevanjem fosilnih goriva) procjenjuje na 6 giga (6 109 ) tona godinje.
Anropogene promjene na naoj planeti, ukljuujui i krenje tropskih uma, smatra se da
proizvode daljih 1 - 2 giga tona (Gt) CO2. Rauna se da je nivo ugljen-dioksida poeo naglo da
raste poslije poetka globalnog ienja uma za potrebe poljoprivrede, a naglaen veliki rast
ugljen-dioksida je, takoe, u saglasju sa industrijskom erom. Koncentracija CO2 je sa 280
ppm196 (dio na milion 0.000280) od predindustrijskog perioda narasla na oko 350 ppm, to se
smatra znaajnim poveanjem. Zemljin oreol197 od ugljen - dioksida bio je teak samo 590, a
1995. godine 760 milijardi tona, da bi danas na poetku XXI vijeka dostigao vrijednost 1.2
triliona tona198 . Ukoliko se ne zaustavi ovaj porast koncentracije ugljen-dioksida, njegova
vrijednost bi 2075. godine dostigla 600 ppm, a to bi znailo ozbiljne poremeaje u geografskom
omotau.
I ugljen - dioksid ima svoj ciklus kruenja u prirodi koji za svu njegovu masu u
atmosferi traje, po K.Oru199, jednu do tri godine.
Ozon je hemijski vrlo aktivan gas, mada njegova masa, koja se nalazi u stratosferi,
sainjava samo 1/3000000 dio mase Zemljine atmosfere. Ozon (od grke rijei koja znai
mirisati) je otkrio hemiar, profesor univerziteta u Bazelu, Fridrih enbajn (C.F. Schnbein,
1799 1868). Naime, dosta rano je primijeeno da vazduh u blizini elektrinih maina, koje su
u radu, ima karakteristian miris. F. enbajn je ustanovio da tu postaje neka gasovita supstanca,
kojoj je dao ime ozon, ali nije uspio da je blie ispita.

194
Prijatan kiseli ukus rastvora CO2 u vodi prvi je zapazio Pristli oko 1760. godine.
195
Psi uvedeni u Pasju peinu kod Napulja u kojoj se CO2 skuplja u donjim slojevima se ugue, a ovjek ne.
196
ppm part per million; ppmv part per million volume; ppb part per billion; ppbv part per billion volume.
197
Misli se na omota koji sadri CO2 i koji okruuje Zemlju.
198
Pecelj R.M. (2000), Klimatske promjene i efekat staklene bate, Beograd,str.45.
199
Orr K, cit. rad, str 8.
 Ozon je kasnije ispitivan i ustanovljeno je da predstavlja prostu supstancu, kao i
kiseonik, samo za razliku od obinog kiseonika, iji su molekuli dvoatomni (O2), molekuli
ozona su troatomni (O3).
ist ozon je gas plave boje; tean je (taka kljuanja -111,9oC) tamnoplav, a vrst je
(taka topljenja -193oC) crn (dijamagnetian je200).
U vodi se ozon rastvara vie od kiseonika; toksian je, naroito ako se due udie ak i u
minimalnoj koliini. Eksperimentima je utvreno da je on vrlo opasan za ovjeija plua: ovjek
koji provede samo dva sata u vazduhu koji sadri dva milionita zapreminska dijela ozona osjea
jako guenje i iznuren je; da bi se povratio potreban mu je oporavak od nekoliko dana, a kaalj
koji se javio kao posljedica udisanja poveane koncentracije ozona prestaje tek nakon nekoliko
nedelja.201
Postoji nekoliko teorija o obrazovanju ozona alotropskog oblika molekularnog kiseonika. Fotohemijska
teorija objanjava obrazovanje ozona djelovanjem ultraljubiastih zraka Sunca na molekule kiseonika (O2) koji ih
razlau u atome (O O), a ovi se zatim spajaju sa preostalim dvoatomskim molekulima, obrazujui molekul ozona
(O3). Apsorbujui ultraljubiaste zrake ozon se zagrijava, zbog ega se poveava temperatura u stratosferi.
Elektronsko-kosmika teorija, jedna od novijih, ukazuje da se ozon u stratosferi obrazuje djelovanjem elektrona
Sunevog porijekla kosmikih zraka na molekule kiseonika. Ova teorija zasniva se i na injenici da je visina na
kojoj se najvie obrazuje kiseonik (20-25 km) istovremeno i visina maksimalnog apsorbovanja kosmike radijacije
u atmosferi.
Ozona ima i u prizemnim slojevima atmosfere, gdje se obrazuje pri elektrinim pranjenjima za vrijeme
nepogoda. U velikim gradovima koncentracija ozona je poveana, jer je on sastavni dio izduvnih gasova motora sa
unutranjim sagorijevanjem. Koliina ozona je razliita u pojedinim oblastima. Najvie ga ima u viim, a znatno
manje u srednjim i niim geografski irinama. On se mijenja i tokom smjene godinjih doba: vie ga je u proljenim
nego u jesenjim mjesecima.
Ozon je veoma znaajan meteoroloki klimatski inilac. Najvie ga ima na visinama od
22 25 km iznad Zemljine povrine, odakle se smanjuje kako prema topografskoj povrini (do
10 km visine), tako i prema veim visinama (do 55 km visine). Taj dio stratosfere, sa velikom
koncentracijom ozona, naziva se ozonosfera. Ozon apsorbuje najvei dio Sunevih
ultraljubiastih zraka, koji imaju jako baktericidno dejstvo, ali su bioloki i tetni: izazivaju
eritem (crvenilo) koe, neke krvne bolesti, razlau bjelanevine u elijama pa ih tako unitavaju
i dr.
Ozon jako dejstvuje na mnoge metale pretvarajui ih u odgovarajue okside; zatim jako
dejstvuje na organske proizvode i esto ih razara (na primjer, gumene crijeva), unitava biljne i
vjetake boje, ubija mikroorganizme. Ozon se upotrebljava za dezinfekciju vode za pie202,
zatim za preiavanje vazduha u pozorinim i bioskopskim salama, kunim hladnjaama, za
bijeljenje slame, vune, perja, voska itd. esto se primjenjuje, pomijean sa vazduhom, za
ventiliranje rudnika; znaajna mu je primjena kao oksidacionog sredstva u organskoj hemijskoj
industriji.
Plemeniti gasovi203. U ogranku osme grupe (koja je ranije oznaavana kao 0 grupa)
periodnog sistema nalazi se est gasovitih elemenata: helijum, neon, argon, kripton, ksenon i
radon. Ovi elementi su dobili naziv plemeniti (inertni) gasovi, jer su hemijski veoma slabo

200
Pojava da magnetna polja odbijaju neke materije (so, srebro i dr.); takve se materije zovu dijamagnetici.
201
, .., , .. (1974), , , (
- ), str. 232.
202
Ozon je ovu svrhu efikasniji od hlora, jer se odlikuje jakom oksidacionom moi, pa zato mnogo bre ubija
bakterije i viruse nego hlor. Meutim, ozon se mora proizvoditi na onom mjestu gdje se i upotrebljava. U tome je
hlor od njega pogodniji.
203
Vie vidjeti: Arsenijevi R.S., cit. izd, str. 361 371.
reaktivni. U perifernom sloju atoma svakog plemenitog gasa ima osam elektrona , sem helijuma
koji ima dva.
Argon (gr. argon neaktivan) se nalazi u vazduhu sa 0.93 zapreminska procenta, a
moe se dobiti frakcionom destilacijom tenog vazduha, iz kojeg su prethodno odvojeni azot i
kiseonik. On se nalazi u maloj koliini u gasovima koji izbijaju iz velike dubine Zemlje (na
primjer, u nekim izvorima na Islandu i Pirinejima).
Argon se upotrebljava u smjesi sa azotom (80-90% Ar sa 20-10% N) za punjenje
elektrinih sijalica, a takoe i za svjetlosne reklame. Sijalice sa argonom daju jau svjetlost od
sijalica napunjenih samim azotom.
U atmosferi argona usporava se isparavanje volframove niti, pa se ova moe usijati na
vioj temperaturi; fluoroscentne cijevi ispunjene su ivinom parom i argonom. Da bi se pri
pakovanju zadrala boja i ouvao ukus nekih namirnica, upotrebljava se argon kao izolacioni
gas. Argon se sve vie upotrebljava u tehnici zavarivanja jer daje potrebnu inertnu atmosferu
koja titi var. Stvaranje inertne hemijske atmosfere doprinosi da argon nalazi sve veu primjenu
i pri obradi i dobivanju istih metala i legura.
Helijum (helium) je prvo otkriven na Suncu204, a tek poslije 20 godina i na Zemlji,
pomou spektralne analize koju su usavrili Bunzen (R. Bunsen, 1811 1899) i Kirhof (G.
Kirchhoff, 1824 1887).
Helijum se u industrijske svrhe iskljuivo dobija od prirodnih gasova koji izlaze iz
izvora nafte (Kanzas, Teksas-Amarillo, i izvori prirodnog gasa u Kanadi). Ti gasovi sadre do
2% helijuma (u nekim izvorima 2 - 6%). U vodi mnogih mineralnih izvora nalazi se takoe
izvjesna koliina helijuma.205
Helijum je poslije vodonika najlaki gas. On se danas primjenjuje mjesto vodonika za
punjenje aerostata (vazdunih balona, sprava koje se, punjene gasom lakih od vazduha, diu u
vis). Prednost helijuma nad vodonikom, za ovu svrhu, jeste u tome to nije zapaljiv. U atmosferi
helijuma sue se i uvaju eksplozivne supstance. Helijumov vazduh (21% O2 i 79% He) daje
se roniocima umjesto obinog atmosferskog vazduha jer se helijum manje rastvara u krvi nego
azot. Ronioci koji udiu ovu smjesu mogu due da ostanu pod vodom, a u isto vrijeme lake
podnose promjenu pritiska.
Helijum nalazi primjenu, kao i argon, za punjenje sijalica, a takoe i za punjenje gasnih
termometara, zatim kao zatita pri lunom zavarivanju (na primjer, aluminijum i magnezijum se
luno zavaruju u atmosferi helijuma i argona). Helijum se koristi za dobijanje najniih
temperatura i neobino je znaajan za ispitivanje materijala na niskim temperaturama.

204
U atmosferi Sunca otkrivene su 1868. godine neke nove linije pomou spektroskopa, koje nisu odgovarale
nijednom poznatom elementu na Zemlji. To je zapazio ansen (P.C. Janssen, 1824 -1907) i tada se vjerovalo da
je to neki novi element koji postoji samo na Suncu; ime helijum dao mu je astronom Lokjer (J.N. Lockyer, 1836
1920) po grkoj rijei za Sunce. Tek 1885. godine Remzi (W. Ramsay, 1852 1916) dokazuje prisustvo
helijuma u gasovima koji postaju zagrijavanjem minerala kleveita.
205
Helijum ovdje vjerovatno postaje od estica prirodnim raspadanjem radioaktivnih minerala Zemljine kore koji
sadre lanove uranovog i torijumovog niza
 Kad se helijum ohladi do 2.18 K206 pri jednoj atmosferi (1 atm = 101.325 Pa) tzv.
lambda taka ( taka), mijenja se u tekuinu koja se naziva helijum II. Helijum II sigurno je
jedna od najudnijih poznatih tenosti. Toplotna provodljivost helijuma II je 600 puta vea od
provodljivosti toplote bakra na sobnoj temperaturi. Viskoznost (svojstvo tenosti da se protivi
promjeni poloaja svojih molekula) mu je neobino mala, 1000 puta manja od gasnog
vodonika. Ako se helij II stavi u neku posudu, tenost e se penjati po unutranjoj strani, a
sputati po vanjskoj strani posude.
Remzi (W. Ramsay) i Trevers (M.W. Travers), nekoliko godina poslije otkria argona
(1898), otkrili su jo tri plemenita gasa: neon (neon), kripton (krypton ) i ksenon (xenon).
Neon (nov) se upotrebljava za punjenje reklamnih svijetleih cijevi. Ta upotreba se
zasniva na njegovom svojstvu da isijava arku narandasto - ljubiastu svjetlost (ili narandasto
- crvenu), ako kroz gas pod smanjenim pritiskom doe do elektrinog pranjenja. Mijeanjem
neona sa argonom (i ivinim parama) mijenja se boja emitovane svjetlosti do tamnoplave i
zelene. Upotrebom razliito obojenih staklenih cijevi mogui su i drugi svjetlosni efekti. Sijalice
sa neonom i kriptonom upotrebljavaju se za obiljeavanje i signalizaciju na aerodromima.
Kripton (sakriven) se dobija frakcionom destilacijom sirovog argona. Upotrebljava se
za punjenje sijalica i cijevi za svjetlosne reklame, koje daju zelenu ili ljubiastu svjetlost.
Ksenon (stran) se nalazi u vazduhu u vrlo maloj koliini (v. Tabelu 21), a ima 9
izotopa207, dok je do danas proizvedeno 15 radioaktivnih izotopa ksenona. Ksenon (i kripton)
primijenjuje se u rendgenologiji, jer dobro apsorbuje X zrake208, pa se njima pune plua i
dijelovi tijela koji se zrae X zracima. Ksenon je prvi element plemenitih gasova ija su
jedinjenja sintetiki dobijena 1962. godine.
Radon (Rn) (plemeniti gas, radioaktivni element atomska teina 222, redni broj 86,
poznat i pod imenom radijeva emanacija209) je otkriven pri izuavanju radioaktivnih procesa; u
vazduhu se nalazi u vrlo maloj koliini, oko 6 10-18 %. Primijenjuje se u lijeenju malignih
(zloudnih, opakih, tetnih) tumora.
Vodonik (hydrogenium) je najobilniji element kosmosa; zvijezde (pa i nae Sunce) su
sastavljene uglavnom od ovog gasa (otprilike oko 90%); ulazi u sastav najveeg broja

206
U SI sistemu (Meunarodni sistem mjernih jedinica) jedinica temperature je kelvin (K); nulta taka u Kelvinovoj
skali je 0 K ( -273.15oC) i nosi naziv apsolutna nula, a predstavlja najniu moguu temperaturu. To je
termodinamiki najnia mogua temperatura na kojoj prestaju oscilatorna kretanja atoma u molekulu. Za
preraunavanje Celzijusove u Kelvinovu skalu i obratno, slui jednaina: K = oC + 273,15. Voda se mrzne na
273,15 K (zaokrueno 273 K), a kljua na 373,15 K (373 K). Uobiajeno je da se Celzijusova temperatura
izraava sa t, a temperatura na apsolutnoj nuli ili Kelvinova skala sa T. Temperaturu apsolutne nule nije mogue
postii. U blizini apsolutne nule sve supstance su u vrstom agregatnom stanju, sem helijuma koji je u tenom
agregatnom stanju.
207
Razliiti oblici jednog te istog elementa koji se razlikuju atomskom teinom.
208
Njemaki fiziar Wilhelm Konrad Rntgen (1845 1923) je 1895. godine objavio da je u Crookesovoj cijevi
otkrio nove, nevidljive zrake, koje izazivaju fluoroscenciju, prolaze kroz materiju, zatamne fotografsku plou,
izbijaju nabijeni elektroskop (aparat koji pokazuje da je neko tijelo pod elektrinim nabojem), a magnet ih ne
skree (otklanja). Te zrake nazvao je X zracima nevidljivim zracima koje nastaju pri udaru vrlo brzih
elektrona na povrinu nekog tijela (npr. metala); imaju veliku sposobnost da prodiru kroz tijelo zbog ega se
primijenjuju u medicini i tehnici, ali sa njihovom upotrebom treba biti izuzetno oprezan.
209
Hemijski element niton, hemijski znak Nt, (nitere sijati, svijetliti se; atomska teina 222, redni broj 86,
plemeniti gas) je takoe emanacija radija (Ra); emanacija u fizici oznaava meuproizvod (slian gasu)
raspadanja radioaktivnih materija; u periodnom sistemu elemenata odnosi se na 0 grupu (potpuna hemijska
inertnost).
jedinjenja; nalazi se kao slobodan u gasovitom omotau veine zvijezda210 , ali je registrovan
(kao elementarni vodonik) i u viim slojevima Zemljine atmosfere i u vulkanskim gasovima. Na
naoj planeti rijetko se sree kao slobodan gas, vjerovatno zato to je u odnosu prema
zvijezdama Zemljina gravitacija (pre)slaba da zadri lake molekule vodonika. Jedan dio
slobodnog vodonika u atmosferi postaje, pored CO2, iz zelenih biljaka, a proizvodi se u
atmosferi i reacijom ugljen-monoksida sa slobodnim radikalima OH, koji postaju razlaganjem
vodene pare kiseonikom fotodisocijacije ozona.
Vodonik je na obinoj temperaturi gas bez boje, mirisa i ukusa. Na temperaturi od
o
240.2 C moe, pomou pritiska od 1296.6 kPa (12.8 atm), da se pretvori u tenost, koja kljua
pod atmosferskim pritiskom na -252,8oC. Vodonik je najlaki gas koji postoji, jedan dm3 (jedan
litar) vodonika na temperaturi 0oC i pritiska od oko 101.3 kPa ima masu od 0.08985 g. Laki je
od vazduha 14.4 puta, pa je ranije upotrebljavan za punjenje vazdunih balona. Vodonik provodi
toplotu sedam puta bolje od vazduha.
Vodonik ima iroku primjenu. U hemijskoj industriji se upotrebljava za dobijanje
mnogih jedinjenja, a naroito amonijaka i metanola (metil - alkohola). Vana mu je primjena za
dobijanje vrstih masti (hidrogenovanjem ulja) i sintetikog benzina.
Vodonik se upotrebljava kao redukciono sredstvo211 za dobijanje nekih rijetkih metala iz
njihovih oksida, a u novije vrijeme je naao primjenu kao pogodno gasno gorivo kod motora sa
unutranjim sagorijevanjem, kao raketno gorivo itd.
Amonijak se u prirodi nalazi u vulkanskim gasovima,zatim na mjestima gdje trule azotna
organska jedinjenja , u gasu za osvjetljenje, malo u krvi i urinu ivotinja itd. Industrijski se
dobija iskljuivo na dva naina: sintezom iz elemenata (Haber Boschov postupak) i iz
amonijanih voda. Velike koliine amonijaka dobijaju se godinje kao nusproizvod (sporedni
proizvod) kod proizvodnje koksa ili suhe destilacije uglja. Svjetska proizvodnja amonijaka
prelazi 100 miliona tona godinje. Najvee koliine amonijaka troe se za dobijanje amonijevih
soli koje slue kao vjetako ubrivo.
Amonijak je bezbojan gas, otrog (bockastog) karakteristinog mirisa; ako se udie
veoma tetno djeluje na organe za disanje, ali isto tako tetno djeluje i na oi. On je znatno laki
od vazduha, jer mu je relativna molekulska masa212 17.03 (vazduha, priblino 29.0). Zbog ove
male relativne mase amonijak se vrlo brzo difunduje213 kroz tkiva oiju i izaziva teke
posljedice.
Amonijak i amonijum soli imaju veliku primjenu u raznim granama industrije.
Amonijak se najvie upotrebljava za dobijanje azotne kiseline, za vjetako hlaenje i za
graenje amonijum soli. Amonijum-soli primjenjuju se u poljoprivredi; amonijum hlorid se
upotrebljava za izradu suhog galvanskog elemnenta koji se primijenjuju u baterijskim lampama.
U novije vrijeme se sve vie upotrebljava anhidrovani teni amonijak, ili njegov vodeni rastvor,
kao vjetako azotno ubrivo, koji se direktno unosi u zemljite.

210
Temperatura u jezgru Sunca iznosi oko 16 106 0C; tako visoke teperature nastaju termonuklearnim procesima:
svake sekunde oko 564 miliona tona vodonika pretvara se u 560 miliona tona helijuma, pri emu se oslobaa
ogromna koliina energije od1027 kWh.
211
Oduzimanje kiseonika od neke supstance zove se redukcija; proces sjedinjavanja kiseonika sa nekom supstancom
zove se oksidacija.
212
Relativna molekulska masa neke supstance je broj koji pokazuje koliko je puta prosjena masa njenog molekula
vea od 1/12 mase atoma ugljenikovog izotopa C 12; poto se molekuli supstanci sastoje od atoma, to se
sabiranjem relativnih atomskih masa elemenata koji ine njihov sastav dobijaju relativne molekulske mase.
213
lat. diffundere razliti, rairiti, cijediti se kroz neto, rasprostirati se amo od sebe na sve strane.
 Jod (jodum)214 se u prirodi nalazi kao stalni pratilac hlora i broma, ali u vrlo malim
koliinama. On je dosta rasprostranjen u neznatnim koliinama, na primjer: u mineralnim
vodama, vazduhu, biljkama, mineralima, kod ljudi i ivotinja se nalazi u titastoj lijezdi, u
hormonu tiroksinu i dr.
Osobine joda215. Jod je na obinoj temperaturi vrsta, kristalna supstanca sa
molekulskom kristalnom reetkom. Iako se topi na 113.6oC, a kljua na 184.35oC njegova
ljubiasta para primjeuje se i na obinoj temperaturi. Para joda je otrovna, dejstvuje na organe
za disanje i izaziva zapaljenje oiju. Jod se primijenjuje dosta u medicini za pravljenje
antiseptika jodne tinkture216 i jodo-forma, a takoe i za mnoge farmaceutske preparate, zatim
za jodiranje kuhinjske soli. Prema mnogim dosadanjim istraivanjima poveana guavost
(struma)217 kod ljudi dolazi od nedostatka joda u zemljitu, hrani i vodi. Za sprijeavanje
guavosti dodaje se jedan dio KI ili NaI na 100000 dijelova kuhinjske soli koja se upotrebljava u
domainstvu i ishrani.
Primjese vazduha. Meu primjesama najvei znaaj ima vodena para. U vazduhu je ima do 4%
(zapreminski procenti) ali je njen znaaj neuporedivo vei, naroito u bioklimatologiji; u
prizemnim slojevima atmosfere sadraj vodene pare po zapremini kree se od 0.2% u polarnim
oblastima do 2.6% u ekvatorijalnoj oblasti; na visini od 1.5 2.0 km iznad Zemljine povrine
ima je upola manje. Vidljivo je da je njen relativni udio vrlo promjenljiv, zavisno od
temperature i udaljenosti od izvora vlage; vie je ima ljeti nego zimi. Od njenog udjela u
atmosferi zavisi kolika je vlanost vazduha; vei procenat vodene pare pri odreenim
temperaturnim uslovima utie na pojavu zapare (omorine).
Vodena para vrlo intenzivno apsorbuje Sunevu radijaciju u njenom crvenom i
infracrvenom dijelu spektra, kao i infracrvene zrake koje Zemlja izrauje, utiui time na njen
bilans zraenja. Treba rei da vodena para ima svojstva jedinjenja koja utiu na (negativan)
efekat staklene bate, a time i na bilans radijacije.
Pored vodene pare (i pomenutih gasova) prizemni sloj atmosfere sadri veu ili manju
koliinu lebdeih primjesa (krute i tekue primjese) - aerosoli218. Te vrste sitne estice su
veoma malih dimenzija (prenik jona do 10 -8 cm, kapljica vode do 10 -5 cm), tako da ih u 1 cm3
vazduha moe biti nekoliko miliona. Aerosoli, raspreni u vazduhu uestvuju u procesima
kondenzacije i sublimacije , zbog ega ih nazivaju oblanim elementima. estice praine,
posebno estice soli, u atmosferi slue kao kondenzaciona jezgra oko kojih se hvata vodena para
i kondenzuje se (pretvara u kapljice vode) i u vidu kie pada na topografsku povrinu.
U atmosferske aerosoli ubrajaju se isparenja eterinih ulja219 biljaka, koja su poznata kao
fitoncidi. Oni unitavaju bakterije, meu kojima je i vei broj opasnih po zdravlje ljudi.

214
Jod je pronaao Kurtoa (B. Cuortois, 1777 1838) 1811. godine u pepelu morskih algi, a na njegovu elementarnu
prirodu ukazao je Gej Lisak 1815. godine i dao mu ovo ime prema ljubiastoj boji (grki iodes) njegove pare.
215
O ovome vidjeti opirnije: Arsenijevi R.S., cit. izd., str. 383 385.
216
Jodna tinktura je dugo vremena upotrebljavana kao dobro i pouzdano dezinfekciono i antiseptino sredstvo, jer
jod oksiduje i razara veinu mikroorganizama. Meutim, u novije vrijeme je konstatovano da on tetno dejstvuje
na iva tkiva, pa je znatno opala upotreba jodne tinkture.
217
lat. struma gua; poveanje titne lijezde zbog pomanjkanja joda u organizmu ili zbog bazedova (bazedov ili
Bazedova bolest poremeaj koji nastaje uslijed nepravilnosti u funkciji titne lijezde: poveanje titnjae,
drhtanje, mravljenje, izbuljene oi i sl.).
218
Aerosoli (gr.aer vazduh, lat. solvere rastaviti), tvrde i itke (koloidne) estice koje se nalaze u atmosferi
(prvenstveno u niim slojevima) u mjerljivom stanju: kapi vode,ledeni kristali, praina mineralnog i organskog
porijekla, vulkanski pepeo, a, estice soli, spore biljaka, bakterije i dr.
219
Eterina ulja zajedniki naziv za isparljive materije jakog i karakteristinog mirisa (ima ih u biljkama, npr
ruino ulje, lavandino i dr.).
Fitoncidi bora unitavaju uzronike tuberkuloze, pa se veina sanatorijuma za plune bolesti
podie u okruenju borove ume.
Koncentracija tvrdih estica u atmosferi je naroito jaka u vrijeme jakih vjetrova,
naroito u pustinjama ili poslije velikih umskih poara, zatim u industrijskim podrujima i u
atmosferi iznad velikih gradova.
Primjese u atmosferi predmet su istraivanja ekspertskih timova iz veeg broja naunih
disciplina: medicine, geografije, biologije, hemije, meteorologije i dr. Uloga ovjeka u
rasijavanju primjesa u atmosferi ne moe se vie prikrivati, niti zaobilaziti. Tome doprinosi
nauno-tehnoloki razvoj, industrijalizacija i neodgovornost ljudske populacije u cjelini.

6.2. VODA

Voda je sastavni dio hidrosfere i predstavlja hemijsko jedinjenje vodonika i kiseonika.

Bezbojna je tenost, bez mirisa i ukusa, a posjeduje veliki toplotni kapacitet. U prirodi, voda
postoji u tri agregatna stanja: vrstom (led), tenom i gasovitom (para). Kao vodena para,
sadrana je u vazduhu, u tlu ulazi u sastav mnogih minerala i stijena, a postojan je sastavni dio
svih ivih organizama. Znaajan je faktor nastanka i razvoja raznih procesa u atmosferi.
Voda je hemijsko jedinjenje, koje nastaje sagorijevanjem vodonika u kiseonik, pri emu
se oslobaa velika koliina toplote, a brzina obrazovanja vode iz smjese vodonika i kiseonika
zavisi od temperature.
U obrazovanju vode uestvuju dvije zapremine vodonika i jedna zapremina kiseonika.
Po teini voda se sastoji iz 11.11% vodonika i 88.89% kiseonika. Voda koju svakodnevno
koristimo za snabdijevanje stanovnitva i privrede ima moleklarnu teinu 18 (atom kiseonika
ima teinu 16, plus 2 atoma vodonika, ukupno 18). Meutim postoje vode i sa molekularnom
teinom 19, 20, 21 i 22. Kada je u pitanju ivotna sredina, meu razliitim tipovima voda veliki
znaaj ima tzv. teka voda. Ona se sastoji od atoma kiseonika sa atomskom teinom 18 (O18) i
vodonika ija je atomska teina 2 (H2). Poto se atom vodonika sa atomskom teinom 2
(relativna atomska masa = 2.0141) razlikuje od obinog vodonika (relativna atomska masa =
1.00794), nazvan je deuterijum (D)220. Kada se spoji sa kiseonikom deuterijum daje teku vodu
(D2O).

Tabela 22. Neke fizike osobine obine i teke vode

H2O D2O
Relativna molekulska masa 18.015 20.028
Taka mrnjenja 0oC 3.82oC
Taka kljuanja 100.00oC 101.42oC
Gustina (g/cm3 na 20oC) 0.998 1.1071
Temperatura maksimalne gustine 4oC 11.6oC
Rastvorljivost NaCl (g/1.00 g vode na 25oC) 0.36 0.30
(Izvor: Arsenijevi S.,cit. izd., str.630)

U hemijskom pogledu teka voda je neto manje reaktivna od obine vode; reakcije sa
obinom vodom imaju neto veu brzinu. Koristi se kao efikasan usporiva neutrona u

220
Za otkrie deuterijuma (od grke rijei za drugi), Nobelovu nagradu za hemiju, 1934. godine, dobio je naunik
Juri (H.C. Urey); izvan Zemlje deuterijum je pronaen na Orionu.
nuklearnim reaktorima.221 Za nuklearnu elektranu srednje snage (do 500 MW) potrebno je oko
250 litara teke vode.
Teka voda se razlikuje u fiziolokom dejstvu od obine (lake) vode. U njoj sjeme od
duhana i nekih drugih biljaka ne moe da proklija; ona ubija nie organizme. Prisustvo teke
vode u hranljivim namirnicama moe da izazove smrt. Isto se deava ako se ova voda pije
umjesto obine vode.
Teka voda se za sada koristi u nuklearnoj hemiji; moe da zamijeni grafit kao
moderator222 u nuklearnim reaktorima, a koristi se za dobijanje raznih deuterijumovih
jedinjenja.
Porijeklo i koliina vode na Zemlji. U razvoju Zemlje moe se izdvojiti pet faza, bez obzira na
djelimine protivrjenosti koje postoje (u hipotezama) o njenom postanku. To su slijedee faze
(V.I.Baranov, 1963):
obrazovanje hemijskih elemenata prije 5 - 6 milijardi godina;
obrazovanje individualnog tijela budue Zemlje, prije 4,5 milijarde godina;
diferencijacija Zemljine mase na geosfere prije 4 - 4,5 milijarde godina;
obrazovanje radioaktivnih minerala, prije 3,5 milijarde godina;
obrazovanje Svjetskog mora i atmosfere, prije 2,7 - 3 milijarde godina.
Vei broj naunika smatra da su molekuli vode postojali jo u gasovito prainastom
oblaku, iji je dio mase posluio za obrazovanje Zemlje.
Prema proraunima A.V.Vinogradova (1959) voda je mogla nastati samo iz stijena koje
sainjavaju omota Zemljinog jezgra do dubine od 700 km. W.W. Rubay (1951) je izraunao da
je prvobitna granitna magma sadravala u rastvoru 7.4% vode.
Priblino prije 2.5 milijardi godina dogodilo se ralanjivanje Zemljine kore na relativno
stabilne oblasti platformi i geosinklinala. Tada su formirana i epirogena kontinentalna mora.
Isparavanje se intenzivira sa povrina tih mora , a na kopnu se pojavljuju prve rijeke i jezera.
Prema tome, prije 2 2.5 milijarde godina poelo je kruenje vode u prirodi. U isto vrijeme,
pojavljuju se fotosintetiki kiseonik i prvi biljni organizmi (A.P. Vinogradov, 1959).

Ve vie od jednog vijeka hidrolozi, geografi i geolozi pokuavaju da odrede koliinu vode na Zemlji u
litosferi, atmosferi i hidrosferi.U proraunima pojedinaca zapaaju se velike razlike. Tako, npr. njemaki hidrolog
W. Halbfass (1934) smatra da u svim jezerima na Zemlji ima oko 250000 km3 vode, dok A.Polderwat (1957)
odreuje zapreminu vode u rijekama i jezerima na 500000 km3. Jo vee su razlike u odreivanju zapremine leda
na Zemlji. Po A. Cailleux (1953) zapremina leda u svim lednicima na Zemlji iznosi 35.5 miliona km3; po A.
Baueru (1961) zapremina lednika je 32.3 miliona km3, po G.P.Kalinjinu (1968) 29 miliona km3, po S.V. Kalesniku
26.66 miliona km3, po M.I.Ljvoviu (1967) 24 miliona km3, dok H. Hess (1933) daje podatak od 18 miliona km3,
odnosno oko dva puta manje od podatka koji daje A. Cailleux.
Savremena hidroloka prouavanja pokazuju da ukupna koliina vode na Zemlji iznosi 1,385,984,610 km3
(Tabela 23.).

221
Koeficijent usporavanja neutrona tekom vodom je oko 90 puta vei od obine vode.
222
1. usporiva; 2. usklaiva.
 Tabela 23. Rezerve vode na Zemlji

Dio u svjetskim
Povrina Zapremina vode u rezervama
Oblik vode rasprostranjenja u km3 % od % svih
km2 ukupne voda slatke
koliine vode
Svjetsko more 361,000,000 1,338,000,000 96.5 -
Podzemne vode (gravitacione i 134,800,000 23,400,000* 1.7 -
podzemne)
Preteno slatka podzemna voda 134,800,000 10,530,000 0.76 30.1
Voda u tlu 82,000,000 16,500 0.001 0.05
Lednici i stalni snijeg 16,227,000 24,064,100 1.74 68.7
Od toga:
1. Antarktik (Antarktida) 13,980,000 21,600,000 1.56 61.7
2. Grenland 1,802,000 2,340,000 0.17 6.68
3. Arktika ostrva 226100 83500 0.006 0.24
4. Planinski regioni 224000 40600 0.003 0.12
Podzemni led stalno zamrznutog 21,000,000 300000 0.022 0.86
zemljita
Voda u jezerima sa slatkom vodom 1,236,400 91000 0.007 0.26
Voda u jezerima sa slanom vodom 822300 85400 0.006 -
Voda u movarama 2,682,600 11470 0.0008 0.03
Voda u rijenim koritima 148,800,000 2120 0.0002 0.006
Bioloka voda 510,000,000 1120 0.0001 0.003
Atmosferska voda 510,000,000 12900 0.001 0.04
Ukupno vode na Zemlji 510,000,000 1,385,984,610 100.00 -
Slatke vode 148,800,000 35,029,290 2.53 100.00
*
bez podzemnih voda na Antarktiku, ija je koliina orijentaciono procijenjena na 2 mil. km3 -
od toga oko 50% slatke vode;
(Izvor: , )

Fizike osobine vode. Ove osobine obuhvataju grau molekula (obine) vode, agregatna stanja,
njenu gustinu, boju, providnost, miris, ukus i njena toplotna i elektrina svojstva.
U vodi se nalaze sloeni molekularni spojevi, sljedee grae i osobina223:
H2O - monohidrol molekul vodene pare;
(H2O)2 - dihidrol molekul vode u tenom stanju;
(H2O)3 - trihidrol molekul vode u vrstom stanju, led.

Tabela 24. Odnos molekularnih spojeva vode (u %) pri razliitim temperaturama

Agregatno Temperatura u Molekuli

o
stanje vode C H2O (H2O)2 (H2O)3 %
vrsto-led 0 0 41 59 100
Teno 0 19 58 23 100
4 20 59 21 100
Teno 98 36 51 13 100

223
O ovome vie vidjeti: Duki D. (1984), Hidrologija kopna, Nauna knjiga, Beograd, str. 11 - 14
Na temperaturi 0oC u grai leda nema molekula vodene pare; tada preovlauju trihidroli. Ali, kada zapone
otapanje leda, na istoj temperaturi (0oC) su zastupljena sva tri molekularna stanja, uz preovalaivanje dihidrola.
Njih je najvie na temperaturi od 4oC (preciznije 3,98oC). Na temperaturi od 100oC, kada se istovremeno deava
kljuanje i isparavanje vode, u njoj vie nema molekula vode u obliku trihidrola.
(Izvor: .., , , , 1963)

Gustina vode. Voda je najgua na temperaturi od 4oC a to je posljedica jedne od fizikih

anomalija vode224. Pri njenom zagrijavanju ili hlaenju neravnomjerno se mijenjaju procentualni
odnosi monohidrola i njegovih mlekularnih spojeva dihidrola i trihidrola. Na temperaturi od
4oC (preciznije 3.98oC) pojavljuje se upravo takav procentualni meuodnos spojeva molekula
vode u kojem je najvie dihidrola (59%) pa je tada voda najgua 1.000 g/cm3. Gustina vode
na 0oC iznosi 0.999841 g/cm3, a na 20oC ta vrijednost je 0.99823 g/cm3.
Boja voda. ista voda je u tankom sloju bezbojna, a zavisno od monosti (debljine) sloja vode i
primjesa moe imati razliitu boju. Boja vode se odreuje prema stepenima meunarodne skale
boja (Forell-Uhleova skala boja)225.

Tabela 25. Forell-Uhleova skala za utvrivanje boje vode u prirodi

No skale Opisno odreivanje boje No skale Opisno odreivanje boje

I Tamnomodra XI-XII ukastozelena
II Modra XIII-XIV Zelenkastouta
III Tamnoplava XV-XVI Mutnouta
IV Plava XVII-XVIII Mrkouta
V-VI Zelenkastoplava XIX-XX ukastomrka
VII-VIII Plaviastozelena XXI Mrka
IX-X Zelena

Boja vode zavisi od intenziteta primanja i razlaganja Sunevih zraka i difuzne svjetlosti
(rasuta svjetlost, u svim pravcima odbijena reflektovna svjetlost), od dubine vodnog objekta
(mora, jezera, rijeke), boje neba, ali i od istoe vode u morima, jezerima i vodotocima. Voda
bez neorganskih materija i planktona226 ima plavu boju. Mora bogata fitoplanktonima i
zooplanktonima i uopte ivim svijetom, imaju zelenkastu boju. Na boju vode mogu uticati
pojedini organizmi, razliite vrsta nanosa, dno rijenog korita, jezersko i morsko dno i sl.
Takoe, kada je voda zagaena nafta, otpadne vode i sl. Boja vode se mijenja i najee je
ukastozelena ili olovnosiva.
Providnost vode. Providnost ili prozranost je najvanije optiko svojstvo vode. Pod
providnou podrazumijevamo svojstvo vode (slatke i slane) da je do odreene dubine providna
kao i atmosfera. Zbog gustine vode (morska voda je oko 770 puta gua od vazduha) u njoj su
sasvim drukiji uslovi vidljivosti nego u atmosferi, a providnost zavisi i od prisustva organskih i
anorganskih estica u vodi.

224
Opirnije vidjeti: D.Duki, cit. Izd., str. 14.
225
Skala se sastoji od drvenog rama sa 21 zatvorenom epruvetom u kojima je razliito obojena voda; obojena voda u
epruvetama iznad tamne podloge posmatra se i uporeuje sa bojom vode koju treba ustanoviti; skala ima 21
redni broj i 13 opisa boja.
226
Planktoni su biljni i ivotinjski organizmi koji ive u slobodnoj vodi na povrini (vodnom ogledalu) ili ispod
same povrine i koje vodena strujanja nose.
 Providnost vode odreuje se danju pomou Sekijevog kotura227, koji se na ici
postepeno sputa u dubinu. Nou se providnost vode odreuje pomou elektrine sijalice od 10
svijea (vati). Odreivanje providnosti moe se vriti i fotografskim snimanjem.
Najveu providnost ima Sargako more u Atlantskom okeanu, do 66.5 m; u Jadranskom
moru providnost nije vea od 33 m, a u Baltikom moru je oko 13 m. U jezerima providnost ide
do 40.2 m (Bajkalsko jezero), u nekim rijekama providnost ide od 4 6 m (Angara,Neva), dok
u mutnim vodotocima providnost spada na svega 2 5 cm.
Ukus vode. Hemijski ista voda nema nikakvog ukusa. Ako sadri do 0,3 soli smatra se da je
takva voda slatka, od 0,3 do 24,695 slanasta, a preko 24,695 slana.

U prirodi postoje kisele, pa i po okusu slatke vode. Tako je voda rijeke Rio Agrio u zapadnoj Argentini kisela;
takav okus dobila je od vrenja pri truljenju u vodi nekih vrsta drvea u gornjem toku rijeke. U blizini Milvokija
(SAD) nalazi se jezero sa potpuno slatkom vodom. Nije jo objanjeno porijeklo te vode. Zna se samo da je jezero
nastalo na mjestu gdje je prije nekoliko decenija bila jama iz koje je vaena glina.

Miris vode. Hemijski ista voda nema mirisa, ali ako on postoji, tada potie od geoloko
petrografske i pedoloke osnove kroz koju voda prolazi ili u kojoj je akumulirana, odnosno od
polutanata koji su dospjeli u vodu. Poznato je da neke vode imaju karakteristine mirise. Miris
voda iz movara podsjea na trule, a potie od prisustva sumpor-vodonika (H2S). Posebno je
neprijatan miris vodotoka u koje se direktno izlijevaju industrijske, komunalne i druge otpadne
vode.
Karakteristian je takoe miris vode u jezeru Tukan (200 km istono od grada Perta u
Australiji) koja mirie na tamjan. Miris potie od plodova divljeg tamjana, ija se stabla nalaze u
gornjem toku jedine pritoke jezera.
Toplotna svojstva vode. Koliina toplote potrebna da se zagrije 1 g vode za 1oC naziva se
toplotni kapacitet228 vode, a izraava se u dulima (J). Toplotni kapacitet vode pri temperaturi
od 15oC uzet je za jedinicu koliine toplote.
Naime, mnoge fizike osobine vode iskoriavaju se u fizici kao jedinica za mjerenje, na
primjer: masa jednog kubnog centimetra iste destilovane vode na 4oC zove se gram (g).
Koliina toplote potrebna da zagrije gram vode od 14,5 do 15,5oC naziva se kalorija (cal); u
novije vrijeme, meutim upotrebljava se dul (J) (1 cal = 4.184 J).
Voda se pri hlaenju nenormalno ponaa. Sva tijela pri hlaenju smanjuju svoju
zapreminu; voda pokazuje istu osobinu, ali samo do 4oC (tanije 3.98oC) kada dostie svoju
maksimalnu gustinu. Iznad i ispod ove temperature voda ima manju gustinu. Pretvaranjem vode
u vrsto stanje led, njena zapremina se poveava. Led ima 9% veu zapreminu od vode na
4oC; zato led pliva na vodi. Ova anomalija vode od velikog je znaaja za prirodu. Ledeni

227
Bijela metalna okrugla ploa prenika 30 cm; providnost se odreuje kao aritmetika sredina iz dubine na kojoj
se disk gubi iz vida i dubine na kojoj se on ponovo ugleda pri njegovom podizanju ka povrini. Kada se Sekijev
kotur podigne do polovine providnosti, prema njegovoj bijeloj boji odreuje se boja vode mora ali obavezno na
strani broda koja je u sjenci.
228
Specifini toplotni kapacitet (specifina toplota) neke supstance je koliina toplote potrebna da povisi
temperaturu 1 g te supstance za 1K (J/g K), ili za 1oC ( J/g oC). Tako, na primjer,specifini toplotni kapacitet
vode je 4,184 J/g. Veina drugih supstanci, meutim, ima manju vrijednost specifinog toplotnog kapaciteta od
vode. Na primjer, za gvoe iznosi 0,459 J/g, to znai da je potrebna manja koliina toplote za povienje
temperature 1 g gvoa nego 1 g vode. To isto znai da e jedna odreena koliina toplote povisiti temperaturu 1
gramu gvoa za viu vrijednost nego to e povisiti temperaturu jednom gramu vode.
pokriva uva preko zime vodozemce od promrzavanja.229 Sloj leda na vodnom ogledalu rijeka i
na povrini jezera zimi dejstvuje kao toplotni izolator izmeu vode ispod i vazduha iznad njega.
Zamrzavanje vode, koja je prodrla u pukotine stijena, dovodi do denudacionog procesa
(raspadanje stijena pod uticajem temperaturnih kolebanja); rasprskavanje i drobljenje stijena je
istovremeno preduslov stvaranja pogodnog zemljita za biljke.
Akustina svojstva vode. Poznato je da je brzina zvuka kroz vazduh 330 m/s, dok je u
vodi ta brzina oko 4.5 puta vea. Zbog toga je brzina prostiranja zvuka kroz vodu jedna od
njenih najznaajnijih osobina. Brzina zvuka kroz vodu zavisna je od njene temperature; ako se
temperatura povisi, poveava se brzina zvuka. Meutim, brzina zvuka zavisi i od pritiska vode,
odnosno njene gustine, pa je vea na dubini nego na povrini.230
Podzemne vode. Voda u Zemljinoj unutranjosti nalazi se u sva tri agregatna stanja: gasovitom,
tenom i vrstom. Po svom odnosu prema stijenama ona moe biti vezana ili opnena i slobodna,
odnosno gravitaciona. Vezana voda, sam naziv govori, prianja vrsto uz estice stijena, dok se
slobodna voda kree pod uticajem sile Zemljine tee.
Slobodne vode imaju veliki znaaj za ivot ljudi i ivi svijet uopte; omoguavaju ivot
biljnom svijetu, izdanska voda slui za vodosnabdijevanje, a iz mineralnih voda dobijaju se
razliiti minerali, dok mnoge termomineralne vode imaju ljekovita svojstva. Naalost,
podzemne vode imaju i svoje destruktivno dejstvo: prodiru u rudarska okna, doprinose pojavi
klizita, pojavi movarnog zemljita i dr.
Fizika i hemijska svojstva podzemnih voda. Glavna fizika svojstva podzemnih voda su:
temperatura, boja, providnost, ukus i miris.231
Temperatura podzemnih voda zavisi od klimatskih i geotermikih uslova oblasti, u kojima se
obrazuju podzemne vode.
Boja podzemne vode zavisi od mehanikih i koloidnih232 primjesa. utu i mrku boju daju
organske materije, ukastocrvenu hidroksidi gvoa. Veina podzemnih voda je bezbojna.
Boja vode se prouava na sljedei nain: bezbojna boca se napuni vodom, a potom se poredi
prema bijelom zaklonu sa bocom u kojoj je destilovana voda.
Providnost podzemne vode odreuje se na sljedei nain: na sto se stavi hartija sa slovima
razliite veliine, a preko nje sud od bezbojnog stakla u koji se sipa voda sve dok slova budu
vidljiva. Kada postanu nejasna, prestaje se sa dolivanjem vode. Visina stuba vode u sudu (u cm)
pokazuje stepen providnosti podzemne vode.
Ukus podzemne vode zavisi od sadraja rastvorenih mineralnih materija i prisustva organskih, te
moe da bude: bljutav, slan, kiseo, gorak, sladak i neprijatan. Rastvoreni CO2 daje vodi
osvjeavajui ukus. Podzemna voda koja je namijenjena vodosnabdijevanju stanovnitva treba
da je bez ukusa. Ukus podzemne vode odreuje se kada se ona zagrije do temperature izmeu
20 30oC (mlaka voda).
Miris podzemne vode moe biti razliit. Vode iz tresetita osjeaju se na trule ili na pokvarena
jaja (razlog je sumpor-vodonik H2S), dok ugljena kiselina daje osjeaj kiselosti. Voda koja se
koristi za pie ne smije imati bilo kakav miris. Miris podzemne vode najpreciznije se odreuje
kada se ona zagrije od 50 60oC.
229
Voda se mrzne od povrine i zato tena voda ostaje preko zime ispod leda
230
Na 0oC i pri gustini od 35% brzina zvuka na dubini od 0 m je 1445 m/s, na 5000 m 1536 m/s, i na 10000 m
dubine 1622 m/s. Zvuk iste jaine prodire kroz vodu oko 2000 puta dalje nego kroz vazduh.
231
O ovome vie vidjeti: D. Duki, cit. izd., str. 33-37.
232
Koloid (gr. koll lijepim + edos lik, izgled;bukvalno - tutkalo) supstanca koja se nalazi u stanju visoke
razdrobljenosti (na primjer: skrob,elatin); veliina estica od oko 10-7 cm (1 nm ) do 10-5 cm (100 nm) u
preniku. Pojam koloid uveo je u nauku Englez Graham (Th. Graham, 1805-1869) 1860. godine.
Hemijska svojstva podzemnih voda su: hemijski sastav, reakcija vode i njena tvrdoa.
Kada je rije o hemijskom sastavu podzemnih voda, treba istai da je u prirodnim podzemnim
vodama utvreno prisustvo preko 60 elemenata Mendeljejevog sistema.Na osnovu toga se moe
zakljuiti da su podzemne vode prirodni rastvori233. Od hemijskih elemenata u njima su
najzastupljeniji: hlor, ugljenik, sumpor, kalijum, azot, magnezijum, natrijum, gvoe, kalcijum,
silicijum i aluminijum.
Hemijski sastav podzemne vode zavisi od nekoliko faktora: koliine razliitih minerala
koji uestvuju u grai stijena koje sadre podzemnu vodu, brzine podzemne vode234 i dodirne
povrine izmeu vode i podzemnih upljina; ukoliko je dodirna povrina vea, utoliko e, pod
uslovom da su ostali uslovi isti, i rastvaranje minerala u vodi biti vee.
Jonski proizvod vode (reakcija vode). Voda je elekrolit235, mada spada u najslabije elektrolite,
jer je minimalno disosovana.236 Molekuli vode disociraju na kation (katjon) H+ i anion (anjon)
OH-, ali se oni ponovo sjedinjuju u molekulu vode:
H2O H+ + OH-
Takav proces se stalno obnavlja, a broj kationa/katjona (H+) i aniona/anjona (OH-) u
hemijski istoj vodi je uvijek jednak. Znai, ista voda je neutralna jer sadri jednake
koncentracije vodonikovih (H) i hidroksidnih (OH) jona. Rastvori u kojima je koncentracija
vodonikovih jona jednaka koncentraciji hidroksidnih jona (a svaka od njih iznosi 10-7
mol/dm3)237 zovu se neutralni rastvori. Prema tome, u kiselim rastvorima je vea koncentracija
vodonikovih jona od 10-7 mol/dm3, dok je u baznim rastvorima vea koncentracija hidroksidnih
jona od 10-7 mol/dm3.
Neutralni rastvor je, prema tome, onaj rastvor (na nekoj temperaturi) kod koga su molske
koncentacije H+ i OH- jednake; kiseli rastvor ima veu koncentraciju H+ jona od koncentracije
OH- jona; bazni rastvor ima veu koncentraciju OH- jona od koncentracije H+ jona (Arsenijevi,
1994).
Vodonini eksponent (pH vrijednost). U praksi se pokazalo da je nepodesna upotreba velikih
eksponenata (10-4... 10-7... 10-14), pa je danski hemiar Serenzen (P.S. Srensen, 1868 1939)
1909. godine predloio da se oni zamijene jednostavnijim nainom za izraunavanje
koncentracije vodonikovih jona.238 U tu svrhu je uveden pojam (termin) pe - ha vrijednost ili
skraeno pH.239 Ova vrijednost slui za odreivanje kiselosti, neutralnosti i alkalnosti (baznosti)
rastvora, pa i same vode.

233
Rastvori su homogeni sistemi sastavljeni od dvije ili vie komponenata, a predstavljaju fiziko-hemijske smjese
istih supstanci i pokazuju samo djelimino osobine svojih komponenata; veinom imaju nove osobine. S
obzirom da postoje tri agregatna stanja supstanci, mogu postojati: vrsti, teni i gasni rastvori.
234
Voda koja brzo protekne kroz neko zemljite ne uestvuje dugo u njegovom rastvaranju, pa je slabije
mineralizovana; sporije vode su znaajniji inilac rastvaranja minerala, jer su dui vremenski period u dodiru sa
stijenama i mineralima.
235
Svaka materija koja se moe rastaviti elektrolizom (hemijsko rastavljanje materije voda, otopine
proputanjem elektrine energije kroz njih), koja postaje elektrolitski vodi kada se rastali ili otopi; otopina koja
vodi elektrinu struju, pri emu joni prenose naboje.
236
lat. dissociare razdruiti.razdvojiti,otuiti; disocijacija (hem.) raspadanje, razdvajanje, razdruivnje,
rastavljanje molekula na sastavne dijelove pod uticajem elektrine struje, toplote i dr.
237
Mol skraenica za grammolekul (gram-mol: molekularna teina izraena u gramima).
238
Serenzen je predloio da se uzme negativni dekadni logaritam vrijednosti koncentracije vodonikovih jona i da se
tako dobijeni broj zove vodonini eksponent (eksponent protonskog aktiviteta) ili pH vrijednost (prema
latinskim rijeima potentia hydrogenii ).
239
Poto se jonizacijom vode dobijaju pored vodonikovih i hidroksidni joni, postoji analogan pojam pOH
vrijednosti ; meutim u praktinom radu vie se koristi pH vrijednost.
 Tabela 26. Karakteristike kiselosti, neutralnosti i baznosti rastvora,
odnosno prirodnih voda

vrlo kiselo pH = 1 neutralno pH = 7 pH = 8 slabo alkalno

pH = 2 pH = 9
pH = 3 pH = 10
pH = 4 pH = 11
pH = 5 pH = 12
slabo kiselo pH = 6 pH = 13 vrlo alkalno
(Izvor: D. Duki, 1984)

pH vrijednost rastvora (vode) je od neobino velikog znaaja za mnoge bioloke procese, kako biljaka tako i
ivotinja. Promjena pH vrijednosti moe izazvati veliki poremeaj u organizmu. Na primjer, pH - vrijednost
normalne ovjeije krvi iznosi 7.35 7.45 i im spadne ispod 7.0 prestaju ivotne funkcije organizma. eludani
sok ima pH = 1.6 do 1.8. esto se dogaa da su izvjesne obradive povrine postale kisele, pa kao takve nisu
podesne za saenje raznih biljnih kultura. Za neutralisanje vika kiseline u takvom zemljitu obino se koriste CaO
i Ca(OH)2, kao otpadne supstance u procesu proizvodnje eera. U mnogim industrijskim procesima se takoe
mora voditi rauna o pH vrijednosti: prozvodnja piva, hartije, kozmetika, galvanoplastika i dr.

Za odreivanje hemijskog sastava podzemnih voda treba znati njihovu aktivnu reakciju
ili koncentraciju vodonikovih jona. Po veliini pH vrijednosti podzemne (ali i povrinske)
vode se dijele na pet grupa (prema D. Dukiu, 1984):

vrlo kisele pH < 5 kisele pH = 5 do 7

neutralne pH = 7

alkalne pH < 7 do 9 vrlo alkalne pH > 9

Podzemne vode imaju veinom slabu alkalnu reakciju.

Za odreivanje reakcije vode na terenu upotrebljava se lakmus-papir. Ako se stavi u

vodu sa neutralnom reakcijom, ne mijenja svoju (ljubiastu) boju; pri alkalnoj reakciji dobija
plavu boju, a pri kiseloj reakciji crvenu boju. U laboratorijama za ovu svrhu slui instrument
koji se naziva pH metar.
Tvrdoa vode. Prirodne vode (vodotoci i izvorske vode, u sutini podzemne vode) sadre veu
ili manju koliinu rastvorenih kalcijumovih soli240: kalcijum bikarbinata
(Ca(HCO3)2 ) i kalcijum sulfata (CaSO4), a djelimino i magnezijum bikarbonata
(Mg(HCO3) i magnezijum sulfata (MgSO4). Od prisustva (koncentracije) ovih soli u vodi
potie tvrdoa vode. Tvrda voda ima obino prijatan okus, za razliku od meke vode, iji je
ukus bljutav.
Da li je neka voda tvrda ili meka, tj. da li sadri rastvorenih soli, dokazuje se pomou
sapuna. U tvrdoj vodi sapun gotovo ne gradi pjenu, dok u mekoj vodi sapun dobro pjeni. Sapun,
koji mi najvie koristimo, jeste natrijumova so viih masnih kiselina (palmitinske, stearinske i
oleinske). On u tvrdoj vodi slabo moe da pere, jer se pretvara u kalcijumovu so pomenutih
kiselina, a ona je nerastvorljiva u vodi.

240
Opirnije o ovome vidjeti: Arsenijevi S., cit. izd., str. 592 615; D. Duki, cit. izd., str. 37.
 Tvrdoa vode, koja potie od prisustva kalcijum bikarbonata i magnezijum
bikarbonata, zove se privremena (prolazna, temporarna) ili karbonantna, jer se pri
zagrijavanju bikarbonati, sa izdvajanjem ugljen dioksida, pretvaraju u karbonate koji se taloe,
a tvrda voda se pretvara u meku (Arsenijevi, 1994):

Ca(HCO3)2 = CaSO3 + CO2 + H2O

Prema tome privremena ili karbonatna tvrdoa vode potie od prisutnog HCO-3 jona i
odgovarajue koliine Ca2+ i Mg2+ jona.
Tvrdoa vode ne izraava se uniformno u cijelom svijetu; najee su u upotrebi
engleski, francuski i njemaki stepeni tvrdoe241. Na geografskom prostoru bive SFRJ se
upotrebljavaju njemaki stepeni242. Jedan (njemaki - dH) stepen tvrdoe ima ona voda koja u
jednom dm3 sadri 10 mg CaO, ili 7,19 MgO. Vode sa 0 - 4o tvrdoe su vrlo meke, od 4 8o
meke, od 18 30o tvrde, a iznad 30o vrlo tvrde. Vode sa tvrdoom preko 60 stepeni
neupotrebljive su.

Stepen tvrdoe vode N odreuje se prema obrascu:

H = a 0,1 + b 0,14
u kojem su: a - sadraj CaO u mg/l vode i b - koliina MgO u mg/l vode.
Na primjer: ako je CaO = 850 mg/l, a MgO = 600 mg/l, tada je:
N = 850 0,1 + 600 0,14 = 85 + 84 = 169 mg/l = 16,9o dH.

Najmanju tvrdou imaju vode iz eruptivnih stijena i gnajsa, a najveu iz krenjaka i

gipsa. Voda za pie treba da ima tvrdou manju od 15o dH, mada se ovjek moe privii i na
tvrdou vode od 25o dH. Dobre pitke vode imaju tvrdou od 8 15o dH.
Tvrda voda nije podesna za mnoge tehnike primjene (npr. u parnim kotlovima stvara se
kamen, isti sluaj je i sa kunim bojlerima); nije pogodna za primjenu u tekstilnoj industriji
bojenju tkanina, industriji koe (tavljenje) i dr. Zbog toga je potebno da se ona omeka,
odnosno iz nje uklone rastvorene soli. Omekavanje vode vri se najee hemijskim putem.
Multinacionalna borba za vodu.243 Globalna potronja vode udvostruuje se svakih 20 godina,
dva puta vie od stope rasta ljudske populacije. Prema izvjetajima Ujedinjenih nacija, vie od
jedne milijarde ljudi ve nema pristup svjeoj vodi za pie. Ako se sadanji trend nastavi,
oekuje se da potranja svjee vode do 2025. godine bude vea za 56% od koliine kojom se
trenutno raspolae.
Multinacionalne korporacije prepoznaju ove trendove i nastoje da monopolizuju
vodosnabdijevanje irom svijeta. "Monsanto", "Behtel", i drugi globalni multinacionalisti trae
kontrolu svjetskog sistema voda i vodosnabdijevanja. Svjetska banka je 2000. godine prihvatila
politiku privatizacije voda i politiku pune cijene voda. Takva politika donosi velike nevolje
mnogim zemljama "treeg svijeta", koje se boje da njihovi graani nee moi sebi da dozvole
profitnu (skupu) vodu. Osnovni otpor privatizaciji voda javlja se kod kompanija kao smanjenje
profita.

241
U Rusiji se tvrdoa vode izraava zbirom miliekvivalenata kalcijumovih i magnezijumovih jona koji se nalaze u
1 dm3 vode (1 litar vode). Jedan miliekvivalent tvrdoe odgovara sadraju 20,04 mg/dm3 Ca2+, ili 12,16 mg/dm3
Mg2+. U SAD se tvrdoa vode izraava u mg/dm3, a odnosi se na CaCO3, ija je molekulska masa 100
(zaokruena vrijednost), pa je time jako pojednostavljeno preraunavanje.
242
Njemaki stepeni prema engleskim i francuskim stoje u odnosu kao 1 : 1,25 : 1,788.
243
Izvor: Blue Planet Project // 9/10/03/.
 Vlade se odriu kontrole nad domaim vodosnabdijevanjem uestvujui u trgovinskim
sporazumima kakav je Sjevernoameriki sporazum o slobodnoj trgovini (NAFTA) i
institucijama kakva je Svjetska trgovinska organizacija (WTO). Ovi sporazumi daju
transnacionalnim korporacijama i kompanijama potpisnicama pravo na vodu koje nema
presedana.
Sukobi u vezi sa vodom izbijaju na svim stranama nae planete. Malezija, na primjer,
ima vlasnitvo nad polovinom singapurske vode i 1997. godine zaprijetila je da e presjei
vodosnabdijevanje, nakon to je Singapur kritikovao politiku malezijske vlade.
"Monsanto" planira do 2008. godine dohodak od 420 miliona dolara (amerikih) i ist
prihod od 63 miliona dolara iz poslova sa vodom u Indiji i Meksiku. Kompanija ("Monsanto")
procjenjuje da e u sljedeoj deceniji voda postati multimilijardersko dolarsko trite.
Ova pria je od vitalnog znaaja za nau planetu i ovjeanstvo. Ogranieni izvori svjee
vode (manje od polovine jednog postotka ukupnih svjetskih zaliha vode) usmjeravaju se na
druge strane, osiromauju i zagauju tako brzo da e do 2025. godine dvije treine svjetske
populacije ivjeti u stanju ozbiljne nestaice vode. Vlade, ipak, predaju odgovornost za ove
dragocjene resurse gigantskim transnacionalnim korporacijama koje, u saradnji sa Svjetskom
bankom i Svjetskom trgovinskom organizacijom, nastoje da olakaju prilaz i privatizaciju
svjetske vode da bi ih iznijeli na svjetsko trite za prodaju onome ko ponudi najvie. Milioni
graana svijeta liavaju se ovog fundamentalnog ljudskog prava.
Pria o unitavanju preostalih svjetskih izvora svjee vode jedna je od najurgentnijih u
naem vremenu; prosto nema naina da se prenaglasi priroda ove krize. A ipak, kad veliki
svjetski mediji izvjetavaju o tome to ni izbliza ne ine dovoljno esto ili s dovoljnom
produbljenou oni rijetko postavljaju najkrucijalnije pitanje: ko je vlasnik vode?
Mi kaemo da je to Zemlja, sve postojee vrste, i sve budue generacije. Mnogi od onih
koji su na vlasti, imaju drukiji odgovor. Vrijeme je za (n)ovu raspravu.
Klima ili ovjek: velikim rijekama prijeti presuivanje. Ono to je nekada bila samo sumnja,
danas se sve vie obistinjuje. Sve vei broj globalno znaajnih rijeka presuuje. Razlog nisu
klimatske promjene nego prekomjerna eksploatacija vode iz njihovih korita.244 Konkretno
rije je, poetkom druge decenije XXI vijeka, o rijekama: Kolorado, Sir Darja, Amu Darja,
Hoangho, Ind, Testa, Rio Grande i Mari. Njima, kao vodnim tijelima, prijeti opasnost od
iezavanja, to e se negativno odraziti na humanu populaciju i ekosisteme u slivnim
podrujima navedenih rijeka. Naravno, ovo su samo najugroeniji svjetski vodotoci a uz njih je
i veliki broj manjih, lokalnih i regionalni vodotoci. Ovom prilikom naveemo karakteristine
razloge ugroenosti nekih od najveih i najugroenijih rijeka svijeta.
Rijeka Kolorado. Kolorado je rijeka u SAD,245 sa izvorom u Stjenovitim planinama, koja se
nakon toka od 2740 km uliva u Kalifornijski zaliv (Tihi okean). Na svom toku preko visoravni
Kolorado protie grandioznim kanjonom (Veliki kanjon) ija je duina 320 km a dubina 1800
m. Rijeka, od koje zavisi egzistencija oko 30 milina ljudi, sve vie se koristi u
vodosnabdijevanju privrede: poljoprivreda i industrija. Maksimalne koliine eksploatacije
(vezane za to vei profit) rijeku su dovele do stepena kada dio njenog minimalnog proticaja
stie do Kalifornijskog zaliva (prosjean proticaj prije 40 godina je iznosio oko 3800 m3/s). Za
stanovnike Meksika je jo poraznija injenica da samo desetina njenog nekadanjeg proticaja
danas dosegne do njih.

244
National Geographyc (Neenl diografik), 2011. godine
245
Osim rijeke u SAD se nalaze visoravan Kolorado u Kordiljerima (300000 km2) i drava Kolorado, na planinskom
zapadu SAD (270000 km2).
Rijeka Ind. Ind je rijeka u Aziji koja izvire na Tibetskoj visoravni. Gornji tok je u Kini i Indiji, a
srednji i donji u Pakistanu a nakon 3200 km uliva se (irokom, isturenom deltom) u Arabijsko
more (Indijski okean). Prosjean proticaj Inda iznosi oko 3850 m3/s, ali su kolebanja proticaja u
toku godine vrlo znaajna. U periodu monsunskih kia koritom protie i do 30000 m3/s a za
vrijeme najniih vodostaja proticaj je oko 350 m3/s. Voda Inda se posljednjih godina sve vie
koristi za navodnjavanje, a istovremeno zbog niza milionskih gradova u Pakistanu,246 zahtjevi
za pitkom vodom su sve uzraeniji. Humana populacija u Pakistanu danas broji ve oko 170
miliona stanovnika, a za njih je rijeka Ind i dalje najvaniji izvor pitke vode. No druge namjene
koritenja vode ovog planetarnog vodotoka dovele su do toga da se Ind vie ne uliva u Indijaski
okean kod Karaija, nego jugoistonije. Klasini sukob uzvodnog interesa i nizvodnog
interesa doveo je do ozbiljnih tenzija meu lokalnim stanovnitvom, ali i izmeu susjednih
drava.
Amu Darja i Sir Darja. Dvije velike centraloazijske rijeke, Amu - Darja i Sir - Darja, nekada
su inile/hranile Aralsko jezero, a onda je lokalno stanovnitvo odluilo da dio njihovih voda
preusmjeri u navodnjavanje stepa u slivu ovih rijeka. Izazov proizvodnje pamuka, penice i
drugih poljoprivrednih kultura bio je jai od plavog Arala. Agonija Aralskog jezera (ija je
povrina svojevremeno iznosila 66085 km2) je poela prije tridesetak godina, kada su se poele
neracionalno koristiti vode Amu Darje i Sir Darje. Amu Darja je unosila u jezero
prosjeno svake sekunde 1330 m3 vode, a Sir Darja 570 m3/s. Meutim, kada je u srednjem i
gornjem toku pomenutih rijeka, na teritoriji Afganistana, Turkmenistana, Uzbekistana i
Kazahstana, poelo prekomjerno uzimanje vode za navodnjavanje (najvie zbog uzgoja
pamuka) proticaj Amu Darje i Sir - Darje je smanjen na uu za vie od 50%. Hranjenje jezera
ima ve dugi niz godina negativan bilans a povrina mu je smanjena na oko 37000 km2.
Salinitet, nekada slatke vode, se poveao na 90 , ivi svijet je izumro, a mnoge nekadanje
luke su danas udaljene od sadanje obalske linije i do 100 km. Sudbina Aralskok jezera je
krajnje neizvjesna i sve je izvjesnije da emo biti siromaniji za jedno jezero i bogatiji za jednu
pustinju. Neizvjesna je i sudbina Amu Darje i Sir Darje. Amu Darja je toliko presuila da
njena voda ne moe da stigne vie do Aralskog jezera, a Sir Darja se sve vie eksploatie i
zagauje. Vode Amu - Darje i Sir - Darje su poetkom XXI vijeka ve toliko zagaene da se
danas ne preporuuju vie ni za navodnjavanje.
Rio Grande. Rio Grande247 (2870 km) izvire u Stjenovitim planinama a uliva se u Meksiki
zaliv. Najveim dijelom svog toka ini dravnu granicu izmeu SAD i Meksika.248 Odlikuje se
velikim kolebanjima proticaja: u proljee do 15000 m3/s, ljeti oko 100 m3/s. Voda rijeke se
najvie koristi za navodnjavanje, a u aridnim periodima na pojedinim dijelovima toka i presui.
Rio Grande, rijeka koja je jedan od simbola Sjeverne Amerike i granina rijeka izmeu Teksasa
i Meksika, danas je, sve vie, svedena u rang lokalnog vodotoka. Razlog je prekomjerno
korienje rijeke za navodnjavanje poljoprivrednih povrina a stepen eksploatacije najbolje
objanjava injenica da rijetko u toku godine dosegne do Meksikog zaliva. Apsurd je da
farmeri s jedne i druge granice (SAD i Meksiko), koji su doveli Rio Grande do tako malog
proticaja na uu, ale se da zbog toga trpe velike gubitke.
Hoangho. Hoangho (uta rijeka) izvire u istonom dijelu Tibeta (Kina) i nakon toka od 4845
km uliva se velikom deltom u uto more. Prosjean joj je proticaj oko 1500 m3/s, a odlikuje se

246
Karai (u delti), Hajderabad, Sukur, ikarpur, Muzafargar, Multan, Fejsalabad i dr.
247
pan. Velika rijeka; u Meksiku je nazivaju Rio Bravo del Norte
248
Usljed meandriranja i pomjeranja rijenog korita rijeka prouzrokuje granine sporove.
veoma velikim kolebanjima vodostaja i proticaja.249 Veim dijelom svoga toka protie kroz
predjele izgraene od fine ute zemlje lesa, tako da nosi ogromnu koliinu vuenog i
suspendovanog materijala koji joj daje utu boju. Meutim, na rijenim potesima, gdje prestaje
transportna mo rijene vode, dolazi do taloenja velikih koliina lesa. Zbog toga je rijeka u
prolosti esto mijenjala tok i plavila okolna podruja, ali u posljednje etiri decenije se deava
da rijeka presuuje prije nego to stigne do svog ua u uto more.
Rijeka Testa. Testa (Tista) je rijeka koja izvire u indijskoj dravi Sikim (Sikkim), u junom
masivu Himalaja i nakon toka od 320 km uliva se u rijeku Bramaputra kod grada ilmari
(Chilmari) u Bangladeu. U podruju Zapadnog Bengala (Indija) i sjeverozapadnom
Bangladeu, eksploatacija vode iz njenog korita za navodnjavanje dovela je do nestanka brojnih
ribljih vrsta, tako da je potpuno pauperizovan (osiromaen) onaj dio stanovnitva na njenim
obalama koji je ivio od ribolova.
Mari (Murray River). Mari (Murej, Marej) je najvea rijeka u Australiji. Duina toka iznosi
2570 km, sa izvoritem na zapadnim padinama Australijskih Alpa, a ue je u zalivu
Aleksandrina (Indijski okean). Veim dijelom svoga toka protie kroz aridni prostor jugoistone
Australije, zbog ega se vode rijeke Mari koriste za intenzivno navodnjavanje. Smanjenjem
proticaja usljed visokih temperatura dolazi do porasta saliniteta rijene vode, to ugroava
poljoprivrednu proizvodnju u dolini ove rijeke.

EVROPSKA POVELJA O VODI

Voda ne poznaje granice, voda je ljudski problem Bez vode nema ivota. Ona je dragocijeno
dobro, neophodno u svakoj ljudskoj djelatnosti Slatkovodni resursi vode nisu neiscrpni.
Neophodno ih je sauvati, kontrolisati i ako je mogue, poveavati Mijenjati kvalitet vode,
znai ugroavati ivot ovjeka i ostalih ivih bia koja od nje zavise Kvalitet vode mora se
ouvati do nivoa prilagoenog njenom korienju, koji predvia i zadovoljava posebne zahtijeve
narodnog zdravlja Ako se voda poslije upotrebe vraa u prirodnu sredinu, to ne smije biti na
tetu drugih korisnika, bilo javnih, bilo privatnih Odravanje odgovarajueg biljnog pokrivaa,
prvenstveno umskog, od velike je vanosti za konzervisanje vodnih resursa Vodni resursi
moraju biti predmet inventarisanja Dobro upravljanje vodom mora biti predmet jednog plana
ozakonjenog preko nadlenih vlasti Zatita vode trai znaajan napor u naunom istraivanju,
u formiranju specijalista za javne informacije Voda je opte nasljedstvo iju vrijednost moraju
svi poznavati. Zadatak je svakog da njom ekonomie i da je briljivo koristi Upravljanje
vodnim resursima mora se prije svega vriti u okviru sliva, a ne unutar upravnih i politikih
granica Voda ne zna za granice. To je jedan opti izvor koji trai meunarodnu saradnju.

6.3. ZEMLJITE

Zemljite250, kao dio ekosistema predstavlja znaajnu komponentu ivotne sredine. Ono
je osnovni faktor ivota na Zemlji, jer bez njega nije mogu ivot biljaka, ivotinja, a ni ljudi.
Isto kao vazduh i voda, i zemljite u osnovi spada u obnovljive prirodne resurse. Meutim, ako

249
Hoangho se esto izliva iz korita i plavi velike povrine zemljita., uz ogromne materijalne tete i esto puta
ljudske rtve. Zbog toga Kinezi ovu rijeku nazivaju i Bi Kine, rijeka razbojnik i sl.
250
Nauka koja se bavi prouavanjem zemljita kao specifine geosfere naziva se pedologija; pedologija primijenjena
u umarstvu naziva se silvopedologija, a u poljoprivrdi agropedologija .
se analiziraju osnovni faktori stvaranja i razvoja zemljita251, prostorna ogranienost zemljinih
resursa u svijetu, neprekidno zagaivanje i neracionalno korienje, tada s pravom zakljuujemo
da zemljite praktino spada u neobnovljiva prirodna bogatstva252.
Definicije zemljita su mnogobrojne i razliite. Zavisno od naunog pristupa, brojni su
autori koji su definisali zemljite (tlo). Za potrebe ove knjige izdvojili smo karakteristine
definicije i tumaenja zemljita. Ne postoje sutinske razlike u definisanju, a ako i postoje one
su rezultat, objektivno, razliitog metodolokog pristupa onih naunih disciplina koje za dio
svojih istraivanja imaju pojave i procese vezane za zemljite (geologija, geomorfologija,
poljoprivreda, umarstvo, hidrologija, ekonomija, medicina i dr.).
Kada je u pitanju korienje termina "tlo" ili "zemljite", oigledno je da se oni koriste
kao sinonimi, ili u bliskim znaenjima, kojih ima vie. Nije neobino da se mnogi autori striktno
opredijeljuju za jedan od termina ili jedno njegovo znaenje (na primjer: graevinsko zemljite,
poljoprivredno zemljite i sl.). U geolokim, ali i drugim naukama, termini zemljite i tlo koriste
se u svim znaenjima, ali su izvrene i izvjesne specijalizacije, naroito kod termina tlo (na
primjer: mehanika tla, figur. "plodno tlo" i dr.).
Zanimljivu distinkciju bliskih pojmova u cilju njihove jednoznane upotrebe (posebno u geologiji) dao je
M. Babovi (1992) :
teren: granina povrina endogeosfere, po kojoj se hoda ili na kojoj se odvija neka druga aktivnost; omeena
(npr. "teren optine Vlasotinci") ili neomeena povrina; oblik terena prikazuje se kao reljef, a specifinosti
mogu biti iskazane preko bilo kog svojstva koje utiu na hodanje ili drugu aktivnost (npr. strm teren, blatnjav
teren), zaposjednutou terena objektima koji utiu na hodanje ili drugu aktivnost (npr. umovit teren); moe se
govoriti o terenu kao prostoru na kome geoloka sredina ima odreena svojstva (npr. teren podloan klienju,
rudonosan teren), ili o zaprekama koje utiu na hodanje ili drugu aktivnost (npr. poumljen teren, teren
proaran "vikendicama");
tlo: dio geoloke sredine u svojstvu ivotnog ili radnog ambijenta;
plodno tlo: dio geoloke sredine u kome ili na kome ive sesilni organizmi ija je ishrana bazirana na
konzumiranju sastojaka iz geoloke sredine; u tom smislu i zemlja u saksijama; najee je rastresito, ali ne
mora biti;
graevinsko tlo: dio geoloke sredine u svojstvu radne sredine i podloge za graenje objekata bilo koje
namjene; graevinsko tlo je i sredina u kojoj se kopa rudniki hodnik (graevinski objekat izgraen za potrebe
rudnika), njiva (jer se na njoj kopa, a moe se i graditi npr. uvareva kuica), klizite (na kome se moe
graditi, mada to ne treba initi bez posebnog razloga);
zemljite: dio terena omeen prema namjeni (npr. gradsko graevinsko zemljite, poljoprivredno zemljite);
poljoprivredno zemljite: teren predvien za poljoprivrednu proizvodnju;
umsko zemljite: teren na kome dominira uma;
graevinsko zemljite: teren predvien za izgradnju.

Definicije zemljita

Pod zemljitem (pedolokim pokrivaem ili produktivnim tlom) podrazumijevamo

rastresiti povrinski sloj litosfere koji se, za razliku od kompaktne stijene, odlikuje plodnou,
jer ima sposobnost da biljkama obezbijedi neophodnu vlagu (fizioloki dostupnu vodu) i
neophodne hranljive (mineralne) materije (Crnogorac,Pecelj, 2000).
Tlo ili zemljite je osnovno i jedno od najvanijih prirodnih izvora ovjekove
egzistencije na naoj planeti. To je rastresit sloj Zemljine kore u kojem su ukorijenjavaju biljke i

251
Proces prirodnog stvaranja zemljita je jako spor, jer za formiranje sloja zemljita monosti (debljine) 2 3 cm,
potrebno je ponekad i hiljadu godina, a najmanje 200 godina
252
Najdublja zemljita u vlanim tropima mogu biti debela 1030 metara, u umjerenim klimatima 2-3 metra, a u
subpolarnim krajevima samo 10-20 cm. Nizijska zemljita u bivoj SFRJ debela su izmeu 70-150 cm.
gdje one svojim korijenovim sistemom uzimaju hranljive materije, vodu i kiseonik
(Resulovi,1997).
Zemljite je povrinski, rastresiti, esto veoma tanak sloj Zemljine kore koji ima
sposobnost da biljkama obezbijedi neophodnu vodu i hranu (Enciklopedijski leksikon
geografija, 1969).
Zemljite je prirodno tijelo nastalo uslijed preobraavanja povrinskih slojeva litosfere
pod zajednikim uticajem vode, vazduha i ivih organizama. Posjeduje plodnost koja zavisi, u
prvom redu, od sadraja organskih materija u tlu. Zemljite je svojstvena zakonomjerna izmjena
morfologije, sastava i svojstava po dubinskom profilu, uslovljena preobraavanjem i
premjetanjem materije, a ispoljava se u smjeni genetskih zemljinih horizonata (Mastilo, 2001).
Zemljite ili tlo predstavlja posebnu prirodnu tvorevinu koja obuhvata vrst povrinski
sloj Zemlje, karakteristian za biosferu. Nastaje kao rezultat dejstva klimatskih faktora (naroito
temperature, vode, vazdunih strujanja i Zemljine tee), kao i drugih fizikih faktora i ivih
organizama na geoloku podlogu Zemlje stijene (Savi, Terzija 2002).
Tlo je rastresiti povrinski sloj Zemljine povrine nastao troenjem vrstih stijena
litosfere. Stvara se raspadanjem i troenjem stijena pod uticajem atmosferskih pojava, vode i
radom organizama (Brazda et al., 1995).
Pod zemljitem se podrazumijeva tanki sloj litosfere, koji u odnosu na debljinu litosfere
predstavlja samo tanku opnu koja ini milioniti dio njene debljine. Zemljite je posebna sfera u
kojoj se ukrtaju i susreu putevi ivog i neivog, stupajui u neraskidive odnose i
meuzavisnosti i obrazujui svojevrstan minerogeno-organogeni kompleks (pedosferu).
Zemljite je veoma sloena dinamika cjelina u kojoj se obavljaju razmjene materija i energije
izmeu ivih organizama i neive prirode preko niza fizikih, hemijskih i biolokih procesa.
Zemljite nije jasno ograniena cjelina. Prema litosferi granica zemljita je postupna, naroito
ako su zemljita razvijena na rastresitim stijenama (gline, les, pijeskovi).
Ipak, pod zemljinim sistemom smatramo dio litosfere u kome se odvijaju pedogenetski procesi.
Jedno od osnovnih obiljeja zemljita je anizatropnost253 u vertikalnom pravcu i mozainost254 u
regionalnom smislu (Ljeevi, 2003).
Zemljite je po svom nastanku i osobinama jedinstvena i specifina tvorevina. Ono
predstavlja jedinstvo mrtvog dijela nae planete (litosfere) i ivog svijeta (biosfere). Zemljite
nastaje tek onda kada se na povrini stijene nasele ivi organizmi (mahovine, liajevi i dr.).
Zemljite ima tri faze255: vrstu, tenu i gasovitu, i etiri komponente: mineralnu,
organsku, tenu i gasovitu. U zemljitu se neprekidno odigravaju fiziki, fizikohemijski,
hemijski i biohemijski procesi. Pod uticajem svih ovih procesa promjene u zemljitu teku
neprekidno (Anti et al., 1990).
Pod zemljitem podrazumijevamo rastresiti povrinski sloj Zemljine kore koji se
odlikuje plodnou. Ovaj povrinski sloj Zemljine kore izmijenjen je i neprestano se dalje
mijenja pod uticajem atmosferskih i biolokih faktora (Jankovi, Atanackovi, 1999).
Definicija plodnosti zemljita. Plodnost i produktivnost zemljita su veoma znaajne veliine.
Mnogi autori (Boguslavski, 1965; Khenlein, 1965; Linser, 1965; iri, 1973) navode da je

253
Anizatropija osobina nekih tijela da u razliitim smjerovima imaju drukija fizika svojstva.
254
U prenesenom znaenju: arena, arolika smjesa.
255
Zemljite je trofazni sistem, tj. svako zemljite se sastoji iz materije koja se javlja u tri agregatna stanja: vrstom,
tenom i gasovitom; na vrstu fazu otpada priblino 50% od ukupne zapremine, a ostalih 50% zauzimaju pore
(upljine) zemljita, koje su ispunjene tenom i gasovitom fazom.
plodnost sposobnost zemljita definisana sumom njegovih svojstava, da je to u sutini potencijal
zemljita ija e realizacija zavisiti od klime, biljne vrste i uticaja ovjeka.
Plodnost zemljita je kompleksno svojstvo i zavisi, u sutini, od slijedea etiri faktora
(mada svaki od ovih faktora zavisi od niza drugih uticaja): sadraj hranljivih materija,
obezbijeenost biljaka vodom, obezbijeenost vazduhom i dubina (monost) zemljita.
Zemljita obezbijeena u optimalnim koliinama vlagom, vazduhom i hranljivim materijama
odlikuju se veoma visokim potencijalom plodnosti.
Produktivnost je iskazana produkcijom, proizvodnjom, prinosom; u svakom sluaju to je
konkretno realizovana veliina zemljine plodnosti, tj. zemljinog potencijala.
Plodnost zemljita moe se definisati i kao njegova sposobnost da obezbijedi biljkama
potrebne mineralne materije i vodu. U zavisnosti od fiziko hemijskih osobina zemljita,
stepen plodnosti moe biti razliit. U sluajevima kada je proces stvaranja zemljita u svojoj
poetnoj fazi, povrinski rastresiti sloj e se odlikovati sasvim neznatnom plodnou. Nasuprot
tome, kada je zemljite potpuno razvijeno i mono, produkcija organske mase je veoma
intenzivna i vrlo velika.
Za plodnost zemljita, osim mineralnih materija i vode (fizioloki dostupne), neophodno
je prisustvo kiseonika (u zoni korijenovog sistema). Sa aspekta zatite zemljita izuzetno je
vano da ono ne sadri materije tetne za biljke, mada postoje specijalni ekoloki tipovi biljaka
koji su prilagoeni i na takvu pedoloku podlogu u kojoj odsustvuje kiseonik (movarne i
barske biljke), odnosno zemljita sa razliitim tetnim materijama npr. halofite na slanom
zemljitu (Jankovi, Atanackovi, 1999).
Kada su u pitanju oblici plodnosti zemljita razlikuju se: prirodna, antropogena i
efektivna plodnost zemljita (Filipovski, 1974), mada neki autori (Resulovi, 1997) razlikuju
prirodnu ili potencijalnu plodnost zemljita i steenu ili efektivnu plodnost. Prirodna plodnost je
rezultat pedogenetskih faktora (klime, vegetacije, supstrata, organizama, reljefa i dr.) i promjena
pedogeneze, bez uea ovjeka. Za prirodnu plodnost moemo jo rei da je to ona plodnost
koju je zemljite postiglo u toku svog razvoja. Antropogena plodnost nastaje pod uticajem
ovjeka.
Ona moe biti vea od prirodne plodnosti (agrotehnike mjere, melioracija, naini obrade i dr.),
ali i manja (sjea ume i pojava ekscesivne erozije, pojava zaslanjivanja usljed prekomjernog
navodnjavanja i dr.). Prirodna i antropogena plodnost zajedno ine efektivnu plodnost zemljita,
tj. antropogena plodnost svodi se, u stvari, na efektivnu plodnost. Drugim rijeima efektivna
plodnost zemljita je plodnost koju je zemljite steklo djelovanjem ovjeka.
Faktori stvaranja i razvoja zemljita. Stvaranje zemljita determiniu u sutini dva procesa:
proces (i oblici) raspadanja stijena i proces stvaranja zemljita.
Raspadanje stijena predstavlja proces drobljenja stjenovite mase, odnosno prelaz tvrde
kompaktne stijene u rastresitu, pokretljivu (stijenu), kojom mogu lake ovladati sile koje
dejstvuju na Zemljinu povrinu. Na osnovu dosadanjih, brojnih istraivanja treba razlikovati
sljedee vrste raspadanja stijena: fiziko (dezintegracija), hemijsko (dekompozicija), fiziko-
hemijsko i biohemijsko raspadanje stijena.
Sam proces stvaranja zemljita, gdje se iz rastresitog sloja raspadnutih stijena stvara
zemljite, moe se definisati preko tri osnovna procesa (Jankovi, Atanackovi, 1999):
 1. proces postepenog raspadanja materinskih stijena256 i stvaranje rastresitog kompleksa
produkata ovog raspadanja;
2. proces koncentracije organskih materija (najveim dijelom biljnog porijekla), koje se
postepeno pretvaraju u humus257;
3. proces migracije rastvorenih ili koloidnih elemenata, zajedno sa kretanjem vode.
Uglavnom moemo zakljuiti da su za obrazovanje zemljita bitni sljedei faktori:
uloga materinske stijene u obrazovanju zemljita,
uloga reljefa,
uloga klime,
uloga vegetacije, i
uloga ovjeka.
Sastavni dijelovi zemljita. Prema . Poonu i De Boraku (J. Pochon i H.de Borjac, 1958.)
zemljite se sastoji od etiri osnovna dijela: mineralnih materija, organskih materija, vazduha i
vode.
Fizike osobine zemljita. Najvanije fizike osobine zemljita su: granulometrijski mehaniki
sastav ili tekstura258 zemljita (podrazumijeva relativni sadraj estica razliitog dijametra
(prenika) izraen u procentima),struktura, specifina teina, poroznost, konzistencija259
zemljita, vazduni,vodni i toplotni reim, boja zemljita i dr.
Mehaniki ili granulometrijski sastav zemljita odreuje se procentualnim ueem u
zemljitu estica razliite veliine (manje od 0.0001 mm do 20 mm): koloidi, glina, prah,
pijesak, ljunak i kamenje.
Voda u zemljitu. Zemljina voda u sutini predstavlja vodeni rastvor itavog niza materija. Ona
je vrlo bitan sastojak zemljita. Pod njenim uticajem vri se fiziko i hemijsko raspadanje, a
vana je za rad mikroorganizama i transformaciju organske materije. tetni uticaji su: preveliko
hemijsko raspadanje, ispiranje gline, ispiranje baza i hranljivih materija, erozija, poplave,
zaslanjivanje i dr.
Voda u zemljitu nalazi se u vie oblika: hemijski vezana voda, voda u obliku vodene
pare, higroskopna voda, opnena voda, kapilarna voda, gravitaciona voda, podzemna voda i voda
u obliku leda (Anti et al.,1990).
Vazduh u zemljitu nalazi se u upljinama izmeu estica i rastvoren u zemljinoj vodi.
Vazduh je znaajan inilac zemljine dinamike, a takoe se pojavljuje kao znaajan faktor
plodnosti. Izmeu zemljinog vazduha i atmosfere se vri neprekidna izmjena gasova koju
nazivamo aeracijom zemljita.

256
Pod materinskom stijenom (ili geolokom podlogom zemljita) podrazumijevamo onu povrinu stijene iz koje se
pod uticajem niza faktora obrazuje na kraju zemljite (S.A.Manjin, 1957). Prema Viljamsu (1949) masivna
stijena, da bi postala zemljite, mora razviti dva nova svojstva koja sainjavaju bitnu odliku pedolokog
pokrivaa. Ona treba da, s jedne strane, stekne sposobnost stvaranja i uvanja rezervi vode, koja je neophodna da
bi se osigurao razvitak biljaka, a s druge strane da skoncentrie i zadri za taj razvitak neophodnu rezervu
elemenata mineralne i azotne hrane.
257
lat. humus zemljasti ostatak istrunulih biljnih i ivotinjskih tijela; prenes. zemlja crnica; prema Voksmanu
(1936) humus je produkt ive materije i njen izvor: humus je rezerva i stabilizator organskog ivota na Zemlji;
humus se moe shvatiti kao produkt nepotpunog raspadanja biljaka i ivotinja, pri emu se oni samo dijelom do
kraja mineralizuju.
258
lat. textura tkivo, graa; tekstura zemljita predstavlja odnos estica razliite veliine, kao to su npr. estice
pijeska, praha i gline;na osnovu procentualnog sadraja pojedinih teksturnih elemenata, zemljite dobija
teksturnu oznaku, odnosno vrstu ili klasu zemljita: pjeskua, prahulja, ilovaa, glinua i skeletna zemljita.
259
lat. consistere spajati, odrati se, postojati; konzistencija 1. graa nekog tijela.
Hemijske osobine zemljita. Hemijska svojstva zemljita odnose se kako na njegovu vrstu fazu,
tako i na zemljini rastvor. Pod zemljinim rastvorom se smatra tena faza zemljita u kojoj se
nalaze rastvorene soli, organo mineralna i organska jedinjenja i gasovi.
Ukupan hemijski sastav zemljita je odraz hemijskog karaktera svih geosfera: litosfere
(Zemljine kore i supstrata), atmosfere, hidrosfere i biosfere. U zemljitu se nalaze gotovo svi
elementi periodnog sistema Mendeljejeva. Najzastupljeniji su kiseonik (O) i silicijum (Si), a
zatim aluminijum (Al), eljezo (Fe), kalcijum (Ca), magnezijum (Mg) i kalijum (K).
Reakcija zemljita je jedna od njegovih vanijih hemijskih osobina, koja je prije svega
uslovljena karakterom zemljinog rastvora. Podloga moe biti kisela, neutralna i bazina. Uzrok
kiselih osobina zemljita je jon vodonika (H+), a bazinih osobina hidroksilni jon (OH-).
Reakcija zemljita upravo je i odreena koncentracijom ovih jona u zemljinom rastvoru i to u
tom smislu da je kisela reakcija ako je H+ > OH-; bazina je reakcija ako je H+ < OH-. U sluaju
da je H+ = OH- reakcija je neutralna (Jankovi, Atanackovi, 1999).

Tabela 27. Stepen reakcije zemljita

pH Reakcija
3-4 jako kisela
4-5 kisela
5-6 slabo kisela
6-7 uslovno neutralna
7-8 slabo bazina
8-9 bazina

Geografski faktori nastajanja i mijenjanja zemljita

Pod geografskim faktorima nastanka i modifikacije zemljinog sloja podrazumijevaju se

razne prirodne abiotike komponente ( geoloka podloga, klima, reljef, vodna svojstva), biogeni
faktori ( biljke, ivotinje koje ive u zemljitu i razgraivai organske materije bakterije i
gljive), kao i antropogeni faktori stvaranja i modifikovanja zemljita ( obrada, hemizacija
zemljita, dnevni rudarski kopovi, zagaivanje, deponovanje otpadaka i sl.).
Dok prirodni faktori djeluju po odreenim prirodnim zakonitostima, dotle antropogeni
imaju, uglavnom, destruktivnu ulogu, kada je zemljite u pitanju (Ljeevi, 2003).
Dokuajev je ustanovio da na stvaranje zemljita utiu matini supstrat, organizmi,
reljef, klima, i starost terena koje je oznaio kao pedogenetski faktori. Rod definie
pedogenetske faktore kao prirodna tijela kojima je zemljite povezano kroz izmjenu materije i
energije. Takve osobine posjeduju stijenska podloga, klima i organizmi.
Funkcionalni odnos izmeu zemljita i elemenata predjela Deni je predstavio u obliku
formule:
P = f ( k, o, g, r ) t

gdje su : P - zemljite, f - funkcija, k - klima, o - organizmi, g - geoloka podloga, r - reljef,

t - vrijeme.
Dakle, postoji pet pedogenetskih faktora: geoloka podloga, klima, reljef, ivi svijet,
reljef i vrijeme. Pored ovih veoma znaajan i sve znaajniji faktor je i ovjek.
 Zemljite je rezultat meusobnog djelovanja svih pedogenetskih faktora, pri emu ni
jedan od njih nije znaajniji od drugih (Ljeevi, 2003).
Zemljini resursi u svijetu. Svjetski zemljini resursi su poljoprivredno zemljite i svaka druga
zemljina dobra (ili dijelovi Zemljine povrine) koja se koriste ili koja se mogu koristiti na
datom nivou razvoja proizvodnih snaga drutva u mnogim granama ljudskih djelatnosti
(poljoprivreda, umarstvo, vodoprivreda, izgradnja naselja, izgradnja saobraajnica i dr.).
"Povrina zemljita na jednog stanovnika godinje se smanjuje za oko 2%, a povrina
produktivnih zemljita za 6 7% kao posljedica rastueg antropogenog optereenja na
zemljine resurse i degradacije zemljinog pokrivaa" (Ljeevi, 2003).

Tabela 28. Struktura zemljinih resursa svijeta

Obradiva % povr- Livade, ume i Ostalo

zemljita ine panjaci % bunje % zemljite %
Kontinent ( 000 km2) kontin. (000 km2) (000 km2) (000 km2)

Evroazija 8087.6 15.36 11192.3 21.26 12487 23.72 20878.1 39.66

Afrika 2087.2 7.0 7979.4 27.0 6370.0 21.5 13209.5 44.5
Australija 445.0 5.8 4461.0 57.7 395.0 5.1 2422.0 31.4
Latinska 1400.0 7.0 5274.0 26.0 9950.0 52.0 3632.0 15.0
Amerika
Kanada 2548.0 14.7 3727.0 21.52 3230.0 18.65 7816.0 69.04
SAD
Svijet 14.1 10.9 30.2 24.0 40.1 31.1 45.0 34.0
(mil. km2)
(Izvor: FAO, 1982)

Tabela 29. Opti bilans zemljita na Zemlji

Savremeno stanje Bliske perspektive

000 km2 % 000 km2 %
Oranice i plantae 11097 7.5 24746 16.6
Panjaci:
- tundri 29888 20.0 29888 20.0
- pustinja - - 2441 1.6
- planina - - 7792 5.2
ume
- od toga planinske 43744 29.3 36380 24.4
Ostale povrine
- akvatorije - - 13793 9.2
- lednici 2000 1.3 2.00 1.3
- snjeanici 13900 9.3 13900 9.3
Kopno u cjelini 149297 100.0 149297 100.0
(Izvor: Rozanov, 1977)
 Poljoprivredno zemljite je pored klime najznaajniji prirodni faktor poljoprivrede. Na
Zemlji preovlauju zemljita srednje i niske plodnosti. ovjek moe poveati plodnost zemljita
ili privesti kulturi neplodno zemljite. Prosjena poljoprivredna obraenost zemljita u svijetu
iznosi oko 11.3% (14.7 mil. km2)260, a po kontinentima se ta vrijednost kree od 4 - 18%
(FAO261, 1982). Stepen obraenosti se ocjenjuje koeficijentom poljoprivrednog korienja
(KPK) koji predstavlja odnos povrine datog zemljita koje se koristi u poljoprivredi i ote
povrine datog zemljita, izraeno u procentima (%).
Danas se obrauje priblino 1.5 milijardi hektara, a neka istraivanja (Ljeevi, 2003)
pokazuju da u perspektivi ovjeanstvo moe obraivati oko 2.5 milijardi hektara.

260
Crnogorac, Gri, (2000); procenat odreen u odnosu na ukupnu povrinu zemljita na naoj planeti (130.7 mil.
km2).
261
Skraenica od: Food & Agriculture Organization Organizacija (Ujedinjenih nacija) za ishranu i poljoprivredu.
 7. ZAGAIVANJE IVOTNE SREDINE

Uzroci naruavanja kvaliteta ivotne sredine. Environmentalni problemi svijeta ve se registruju

polovinom XX vijeka, a meu najdominantnije danas se svrstavaju (redosljed je proizvoljan):
sve evidentnije zagaivanje voda zbog ega je ugroeno vodosnabdijevanje stanovnitva i
privrede, ugroenost litoralnog pojasa Svjetskog okeana (mora), poveana emisija polutanata u
atmosferu (prvenstveno troposferu) i pojava negativnog efekta staklene bate, pitanje
deponovanja vrstog otpada (komunalnog, medicinskog, radioaktivnog, industrijskog,
toksinog) i njegovo eliminisanje, ugroenost brojnih i ivotinjskih vrsta262, erozija zemljita,
ugroenost pedosfere, posebno poljoprivrednog zemljita, demografska eksplozija i dr.
Ono to se u prirodi stvaralo u toku miliona godina evolucije planinski vijenci i masivi,
umska vegetacija, intaktna263 voda i vazduh, pedosferni kompleks i dr. djelimino je, ili
negdje ve u cjelini, degradirano u najurbanizovanijim geografskim prostorima nae planete, pri
emu su najkritinije ocjene vezane za industrijske gradove, odnosno regije. U ivotnu sredinu
su penetrirali tetni polutanti iz industrijskog kompleksa, pedosfera plaa sve vie ceh
zahtjevima za enormnim poveanjem hrane (korienje pesticida, prekomjerna upotreba
vjetakog ubriva), savremeni izvori energije (NE energija), koji su trebali biti oslonac za
budui razvojni period ljudske civilizacije, sve vie pokazuju svoje alter ego (radioaktivnost,
zraenje, jonizacija i dr.), u trci za profitom buka i vibracije ugroavaju veliki dio radne snage u
nerazvijenim podrujima svijeta, a niz polutanata (izluenja) jo uvijek nema adekvatnu
definiciju u zagaivanju i zatiti ivotne sredine. Mediji (sfere) u ivotnoj sredini (atmo, hidro,
pedo i lito) na poetku treeg milenijuma izgubili su sposobnost autopurifikacije
(samopreiavanja), to znai da ne posjeduju vie vlastitu energiju koja se moe izboriti sa
savremenim antropopresingom.
Osnovni drutvenogeografski uzrok naruavanja kvaliteta ivotne sredine je ljudska
populacija.264 Rast ljudske populacije poprima, po miljenju mnogih autora, zastraujue
dimenzije. S obzirom da je ovjek prirodno, ali i prevashodno drutveno bie, njegove
aktivnosti su usmjerene na ostvarivanju ivotnih i kulturnih potreba, pri emu ostaju
nerazjanjena mnoga pitanja. Ona su definisana u okviru maksimiziranja gornjih granica
ekonomskog razvoja, odnosno usklaenosti rasta ljudske populacije i eksploatacije prirodnih
dobara. Klasini cilj ljudskog nastojanja da bude iznad prirode, odnosno da je podredi sebi i
da ovlada njome unekoliko je zadovoljen tehniko - tehnolokim progresom i informatikim
modelom savremenog svijeta, no sada se postavlja daleko ozbiljniji problem: kako sauvati
(odrati) prirodnu sredinu za budua pokoljenja? U istoriji ovjeanstva nastupilo je razdoblje
kada svaku svoju aktivnost ono mora da poredi sa mogunostima prirode. Poznati francuski
istraiva mora ak - Iv Kusto je rekao: Ranije je priroda zastraivala ovjeka, a sada ovjek
zastrauje prirodu.
Poveanje broja ljudi na Zemlji prisiljava ovjeanstvo da trai nove izvore
egzistencije u sredini koja ga okruuje. Posljedice su sve intenzivnije crpljenje i iskoriavanje
prirodnih resursa, odnosno sve vea ugroenost, zagaenost i poremeaj ravnotee pojedinih
elemenata ivotne sredine.

262
Za vrijeme trajanja jednog kolskog asa sa lica Zemlje nestane oko 900 hektara ume; danas je takoe oko 350
vrsta ptica i blizu 300 vrsta sisara pred istrebljenjem, a ak 20000 biljnih vrsta moe nestati sa nae planete
263
Intaktan (lat. intactus ) netaknut, neoteen, neranjen, ist ...
264
Kako u biolokom tako i u statistikom smislu, pod populacijom se podrazumijeva i cjelokupno svjetsko
stanovnitvo, kao i stanovnitvo odreenog geografskog prostora.
 U svijetu se sada pie u asopisu "Nauka i iznj" sovjetski akademik A. Vinogradov -
svakih 7-10 godina udvostruuje proizvodnja elektroenergije, osnove praktinih mogunosti za
tehnoloki razvoj ovjeanstva. Drugim rijeima, sada ima mnogo faktora koji snano privlae
nau panju ne samo u pogledu zatite prirode, u najirem smislu, nego i u smislu zatite
biosfere. Problem zatite biosfere je izuzetno sloen, ima kompleksni karakter i povezan je sa
svim oblastima ljudske djelatnosti. Ukratko reeno, on (problem, op.a.) kao da je povezan sa
dvije osnovne strane ljudske aktivnosti ranjavanje planete, odnosno naruavanje predjela koje
je stvorila priroda izgradnja gradova i sela, prokopavanje kanala, unitavanje uma,
prosijecanje puteva i aktivno izbacivanje proizvodnih i drugih otpadaka, ekoloki tetnih
materija u biosferu.
Obim tehniko - tehnoloke dominacije, neophodnog inioca dananje civilizacije, vie
ne moe a da ne vri destrukciju postojeih environmentalnih procesa na naoj planeti. Po
miljenju amerikog ekologa L. Brauna (L. Brown, The bread alone, New York, Preger, 1977.),
urbani i industrijski otpaci su tako poeli da mijenjaju ivotnu sredinu vazduh, vodu i
zemljite da to ve ugroava faunu i floru koje su neophodne za opstanak ovjeka.
Prema B. Kitanoviu (1979) mogu se odrediti tri osnovna aspekta globalnog problema
"ovjek i priroda": 1. tehniko-ekonomski, koji je povezan sa iscrpljivanjem prirodnih resursa
Zemlje; 2. environmentalni koji je neodvojiv od zagaivanja prirodne sredine i poremeaja
ekvilibrijuma (ravnotee) u sistemu ovjek ivotna sredina; 3. drutveno politiki, koji
podrazumijeva da probleme valja rjeavati naporima svih drava svijeta, bez selektivnih
monopola vodeih ekonomskih i vojnih sila, znai naporima meunarodne zajednice svih
dvijestotine i neto vie zemalja danas u svijetu.
Posljednje dvije tri decenije problemi ivotne sredine predmet su rasprava mnogih
meunarodnih konferencija i naunih simpozijuma. Meunarodna saradnja je intenzivirana, ali
po miljenju mnogih eksperata jo uvijek je nedovoljna na globalnom nivou. UNESCO je jo
davne 1968. godine organizovao meunarodnu konferenciju u Parizu, u saradnji sa
Meunarodnim biolokim programom.
Te, 1968. godine, na pomenutoj meunarodnoj konferenciji, odlueno je da se pod
pokroviteljstvom Ujedinjenih nacija realizuje viegodinji program meunarodne saradnje pod
nazivom ovjek i biosfera.265
Juna 1972. godine u tokholmu je odrana prva Svjetska konferencija o zatiti ovjekove
(ivotne) sredine. Organizator je bila Generalna skuptina Ujedinjenih nacija, a uestvovalo je
preko 1400 naunika, tehnikih eksperata, politiara i zvaninih predstavnika gotovo svih
drava svijeta.
Tadanji generalni sekretar Ujedinjenih nacija Kurt Valdhajm je svoje izlaganje poeo
ovim rijeima: "Suoeni smo sa situacijom kakvu svijet do danas nije poznavao. Prvi put u
svojoj istoriji ovjeanstvo se nalo pred stvarnom svjetskom krizom koja obuhvata sva iva
bia, sav biljni svijet, itav sistem u kojem ivimo i sve nacije, male i velike, razvijene i one u
razvoju.Ta kriza se tie doslovno svakoga i pogaa, posredno ili neposredno gotovo sve ljude".
Na konferenciji u tokholmu je usvojen zakljuak da prvi put u istoriji Zemlji prijeti
strana opasnost.
U Zakljunom aktu Konferencije o bezbjednosti i saradnji u Evropi, odranoj u
Helsinkiju 1975. godine, velika panja je posveena problemima zatite ivotne sredine. Drave,
uesnice helsinkog savjetovanja, su potvrdile da zatita i poboljanje ivotne (prirodne)
sredine, kao i racionalno korienje prirodnih resursa, u interesu dananjih i buduih generacija,
265
Opirnije vidjeti: B.Kitanovi, Planeta i civilizacija u opasnosti, Beograd, 1979., str. 14-16.
predstavljaju jedan od zadataka koji ima veliki znaaj za prosperitet naroda i privredni napredak
svih zemalja.
Od konferencija u Parizu, tokholmu i Helsinkiju pa nadalje ostvaren je znaajan
napredak, ali, ponovimo to jo jednom, na meunarodnom planu ne postoji zadovoljavajui
konsenzus.
Pojam zagaenja i degradacija ivotne sredine. Zagaenja su neeljene promjene fizikih,
hemijskih i biolokih svojstava ivotne sredine (vazduh, voda, zemljite), koje mogu nepovoljno
djelovati na iva bia ili naruiti njihove ekosisteme. Zagaujue materije ili supstance
(polutanti) ostaci su onoga to proizvodimo, koristimo i odbacujemo. Materija (ili energija)
postaje zagaujua kada se pojavi na nepoeljenom mjestu, u nepoeljeno vrijeme i u
nepoeljenim koliinama. Pod nepovoljnim uticajima podrazumijevaju se i ona dejstva na razne
industrijske procese koji mijenjaju uslove ivota i kulturna dobra, ali isto tako i iscrpljuju ili
pogoravaju kvalitet prirodnih bogatstava.266
Uzroci degradacije ivotne sredine su mnogobrojni, raznovrsni i danas esto
nepredvidljivi. Osim ve nabrojanih uzroka naruavanja kvaliteta ivotne sredine (sa
dominantnom ulogom ovjeka), uzroci degradacije ivotne sredine su i razni prirodni procesi i
pojave: vulkanske erupcije, zemljotresi, poplave, razorni vjetrovi, poari (posebno umski
poari), sue, ekstremne vrijednosti visokih ili niskih temperatura i sl.
Kao rezultat gore navedenih procesa, u pojedinim geosferama, naroito u atmosferi i
hidrosferi, moe da se povea broj tetnih jedinjenja i elemenata koji remete hemizam sredine, a
i ostale environmentalne faktore. Najee su to (ukanovi, 1996) : 1. jedinjenja sumpora i
fluora od vulkanskih aktivnosti; 2. oksidi azota prilikom elektrinih pranjenja u atmosferi; 3.
vodoniksulfid, amonijak, metan i druga jedinjenja koja nastaju kao rezultat djelovanja
mikroorganizama.
Vulkanske erupcije. Vulkan267 je mjesto ili otvor (geoloka tvorevina) nastala iznad kanala i/ili
pukotina u Zemljinoj kori kroz koje izbija na Zemljinu povrinu vulkanski materijal (lava,
komadi stijena, uareni gasovi, pepeo i vodena para). Vulkanima se, takoe, nazivaju razliita
uzvienja (brda i planine) nastala kao rezultat akumulacije vulkanskog materijala, izlivenog ili
izbaenog iz kanala.
Vulkanska erupcija je period aktivnosti vulkana, kada on izbacuje na Zemljinu povrinu
usijane i vrele itke ili gasovite vulkanske proizvode, i izliva lavu. Materijal(i) koji izbija iz
kratera za vrijeme erupcije, dijeli se na tri vrste:
gasovi (SO2, H2S, CO2, H, Cl, NH3 i dr.) ija temperatura prelazi 1000oC;
tena komponenta lava, ija je temperatura od 950 1300oC;
vrsti produkti ( vulkanske bombe, lapili, pijesak i pepeo).
Vulkanska erupcija moe da bude dugotrajna (tokom nekoliko godina i vie) i kratkotrajna
(mjerljivo satima). Kao prethodnica erupcije javljaju se vulkanski zemljotresi, akustine
pojave, izmjene magnetnih svojstava, izmjene sastava fumarolnih gasova i druge pojave.
"Prilikom vulkanskih erupcija deavaju se velike promjene koje se manifestuju
poveanom temperaturom, promjenom vrste tla (rastopljenom lavom prekriva se postojee
tle), izbacivanjem u atmosferu velikih koliina gasova, naroito sumpordioksida,
unitavanjem vegetacije i ostalih organizama, unitavanjem naselja i drugih dobara
tehnosfere, unitavanjem nekih vrsta jedinki, uma i drugih prostora.." (ukanovi, 1996).

266
I.Savi V. Terzija, cit. izd., str. 71 77.
267
lat. Vulcanus bog vatre i kovakog rada kod starih Rimljana.
Vulkanske erupcije i degradacija ivotne sredine. Od istorijskih i savremenih erupcija
upoznaemo se sa nekoliko najveih, po razmjerama i posljedicama po geografski prostor i
ivotnu sredinu.
1. Erupcija vulkana Vezuv 79. godine odnijela je u vazduh veliki dio vulkanske kupe.
Vulkanskim pepelom i lavom zatrpani su gradovi Pompeja, Herkulanum i Stabija, koji su
imali preko 20000 stanovnika.
2. Za vulkan Etnu geolozi procjenjuju da je mogao nastati prije pola miliona godina, u sudaru
afrike i evroazijake ploe. Prvi izvori koji govore o erupcijama datiraju jo iz I vijeka. Do
danas je zabiljeeno vie od 200 snanih i dugotrajnih erupcija viednevnih i
viemjesenih aktivnosti koje su ugrozile stanovnitvo i njegovu egzistenciju. Smatra se da
najjaa erupcija se desila u srednjem vijeku, preciznije 1669. godine (dvije godine nakon to
je katastrofalni zemljotres potpuno unitio podruje Dubrovake Republike). Te godine lava
je u potpunosti prekrila gradove Kataniju i Nikolozi. Dva vijeka kasnije (1811 i 1843.
godine) unitena je dolina Bove, a u eksplozijama je poginulo vie desetina ljudi. U XX
vijeku Etna je imala snane erupcije desetak puta, a jednom od najeih smatra se erupcija
iz 1950. godine, koja je trajala 372 dana. Lava je poinila tada enormne tete na
poljoprivrednim kulturama (vinogradi, maslinjaci i vonjaci). Tokom 1999. i 2000. godine
najvei grad u podruju, Katanija, mjesecima je obasipan gustim pepelom.
3. Erupcija vulkana Krakatau (izmeu ostrva Jave i Sumatre), 27. avgusta 1883. godine je
odnijela vie od dvije treine ostrva (23 km2), a na mjestu odnijetog ostrva zabiljeena je
dubina od 279 m. Tom prilikom obrazovan je ogromni morski talas (cunami) koji je velikom
silinom zapljusnuo obale okolnih ostrva i na njima usmrtio 36000 ljudi. Na njegovom
mjestu nastao je novi vulkan Anakrakatau (sin Krakataua).
4. Vulkan Tamboro, u Sundskom arhipelagu (izmeu Azije i Australije) imao je strahovitu
erupciju 1815. godine. Eksplozija se ula na rastojanju od 2000 km. Tada je zatrpano naselje
Sumbava, koje je brojalo 14000 stanovnika.
5. Vulkan Mon Pele (Mt. Pele) na ostrvu Martiniku, u grupi Malih Antila, izmeu Atlantika na
istoku i Karipskog mora na zapadu, imao je snanu erupciju 08. maja 1902. godine.
Izbaen je gusti oblak pare i pepela. Kroz zidove kratera izbio je tamni vreli gas i sruio se
niz dolinu rijeke Blan (Bijela). Samo za dva minuta tamni oblak gasova, sa temperaturom
od 7000oC, preao je preko grada Sen Pjera (St. Pierre) i usmrtio oko 30 hiljada ljudi.
Nastali su brojni poari, a katastrofu je preivjelo etvoro lica. Od grada su ostale razvaline
a u glavnu ulicu nije bilo je mogue ui par dana. Tijela ljudi su bila ugljenisana da se nisu
mogla prepoznati. Od 18 brodova usidrenih u luci ostao je itav samo parabrod "Roddan",
ali su, sem kapetana i mainiste, svi putnici i posada stradali.
6. Prema R. Lazareviu (2000) najjaa vulkanska erupcija, s najteim posljedicama zadesila je
ostrvo Santorini u Egejskom moru, u XV vijeku prije nove ere. Centralni dio ostrva je raznijet i
tom prilikom formirao se ogroman talas koji je unitio mnoga primorska naselja, prodro u
dolinu Nila i sl. Smatra se da je ova erupcija unitila vrlo razvijenu minosku kulturu.
Zastraujua predvianja o vulkanizmu.268 U svijetu nema mnogo mjesta koja imaju ansu da se
pretvore u supervulkan ija erupcija bi imala kataklizmine posljedice. Oni su, prema
tvrdnjama geologa, rijetki fenomeni, ali se, ipak, deavaju.
Ogromni talas mogao bi jednog dana da napravi pravi haos na istonoj obali SAD, kao i
na drugim mjestima du obale Atlantskog okeana. Naunici smatraju da bi vulkanska erupcija

268
Aleks Kirbi (2001): BBC, London.
na Kanarskim ostrvima, nedaleko od obale zapadne Afrike, mogla da izazove veliko podmorsko
klizanje terena.
Ovo bi sa svoje strane dovelo do pojavljivanja cunami269 talasa koji bi mogli da poplave
obale udaljene i hiljadama kilometara od samog klizita. Ipak, nije vjerovatno da e se ovakva
tragedija dogoditi u ovom vijeku.
Upozorenje dolazi od dr Stivena Varda sa amerikog univerziteta Kalifornija i dr
Sajmona Deja iz Centra "Benfild Krejg", centra koji se bavi istraivanjem elementarnih
nepogoda na Univerzitetskom koledu u Londonu. Piui svoja "Pisma o geofizikim
istraivanjima", ova dvojica naunika su razradila ranije prognoze o vjerovatnim posljedicama
obruavanja zapadne strane vulkana Kumbre vijeha (Stari vrh) na ostrvu Las Palmas na
Kanarskim ostrvima.
Oni vjeruju da bi nagomilavanje podzemnih voda moglo da prouzrokuje destabilizovanje
bloka stijena zapremine od oko 500 km3, a to bi onda u budunosti moglo da dovede do erupcije
iji bi sadraj jurnuo u more brzinom koja bi mogla dostii i 350 km/h. Energija koju bi
oslobodilo ovakvo obruavanje bila bi jednaka onoj koja bi bila dovoljna da se podmiri
potronja elektrine energije u cijelim SAD u periodu od est mjeseci.
Gigantska vodena masa koja bi se pojavila kao posljedica, imala bi visinu od 900 m, a
talas cunami koji bi se u toj masi oformio bio bi vei od bilo kog dosad vienog, bilo gdje u
svijetu i irio bi se brzinom od 800 km/h. Talasi visine od 100 m od dna do vrha, udarali bi o
afriku obalu, dok bi u pravcu sjeveroistoka ugrozili paniju, Portugaliju i Francusku, a kad bi
se pribliili Velikoj Britaniji njihova visina bi jo uvijek bila poprilina, to jest iznosila bi oko
12 m. To znai da bi ovaj talas bio oko tri puta vei od najveeg upamenog talasa, a to je onaj
koji se pojavio za vrijeme zemljotresa u Lisabonu 1755. godine.
Dr Dej kae da bi talasi koji bi stigli do Velike Britanije uli u kopno u dubini ne veoj
od dva do tri kilometra. Ali, udne stvari se deavaju kada cunami uu u luke i zalive, podsjea
dr Dej, a teta koju prouzrokuju jo je vea ako se njihov ulazak ponavlja. Na drugim mjestima
talas bi postao jo vei. Na primjer, oko sjevernih obala Brazila mogla bi se oekivati visina od
40 m.
Moglo bi se, takoe, oekivati da se na obalama Floride, zatim nedaleko od Njujorka i
Bostona, pa navie sve do Grenlanda pojave talasi visine od oko 50 m koji bi prodirali u kopno
do dubine 10 km, to bi se deavalo negdje poslije devet sati od inicijalnog obruavanja stijena.
Ekonomske tete, koje bi bile prouzrokovane kao posljedica talasa, mjerile bi se
trilionima dolara, ak i u sluaju da se stanovnitvo obavijesti na vrijeme da bi moglo da se
evakuie sa ugroenih podruja, ime bi se izbjegao ogroman gubitak ljudskih ivota.
Ako bi brzina obruavanja iznosila oko 150 m/s, a ne 100 m/s kako je ranije
pretpostavljeno, visina talasa koji bi stigli do amerike obale bila bi udvostruena.
to se tie momenta kada bi ovakva katastrofa mogla da se dogodi predvianja dr Deja
su optimistika, jer nije vjerovatno da se ita slino desi u ovom vijeku, a moda ni u nekoliko
narednih vijekova. Bilo bi potrebno da doe do velikog broja erupcija da bi se vulkan

269
Cunami je izraz koji se upotrebljava za ogromni vodeni talas koji nastaje poslije zemljotresa, obruavanja ili
erupcije vulkana. Strunjaci navode da cunami moe da dostigne visinu do 35 m i duinu od 150 300 km. Ovo
vodeno brdo kree se izuzetnom brzinom do 700 km/h. Cunami je japanska rije i u prevodu znai veliki talas
u luci (tsun luka + ami talas) Zanimljivo je da ovaj vodeni zid najvea razaranja izaziva na obali, dok je na
puini relativno mirno, talasi nisu vii od 2-3 metra tako da nisu opasnost za brodove. Veliki talasi nisu rijetkost:
godinje se u oblasti Pacifika registruju u prosjeku dva cunamija.
destabilizovao u toj mjeri da se njegovo zapadno krilo obrui to bi uslijedilo tek poslije
nekoliko dana ili ak nedelja neprekidne seizmike aktivnosti.
"Morali bismo imati dokaze o podzemnom kretanju prije nego to bi rizik survavanja
postao realnost" kae dr Dej, "a to to zasad nema nikakvog dokaza o podzemnim kretanjima,
daje nadu da se Kumbre vijeha nee tako brzo obruiti." Meutim, dr Dej upozorava:"poznato je
da erupcije obino izbijaju u grupama od po nekoliko, a u nedavnoj prolosti upravo smo imali
dvije (na Kumbre vijehi, op. a.)".
Poetkom treeg milenijuma javljaju se takoe scenariji moguih kataklizmi
supervulkana.270 Jedan od najnovijih je da e uspavani supervulkan u Njemakoj, koji je
poeo da se budi, unititi pola Evrope. Poslije njega vulkanolozi najvie sumnjaju u jezero Toba
na Sumatri. Ovaj vulkan je ve registrovan prije 74000 godina, kada je njegova erupcija dovela
do pojave glacijala na naoj planeti. U kategoriju supervulkana ubrajaju se Long Veli
(Kalifornija), jezero Taupo (Novi Zeland), Valjes (Meksiko) i Aira (Japan). Meutim, meu
vulkanolozima postoji opta saglasnost da se nijedan scenarij erupcije navedenih vulkana ne
moe porediti sa erupcijom u Sibiru, prije 250 miliona godina. Rezultati istraivanja geologa,
paleontologa i vulkanologa pokazuju da je tada uniten skoro sav ivot na naoj planeti. Moe li
se takav scenario ponoviti, pitanje je koje plai laike i strunjake.
Za nae geografske prostore najopasniji su vulkani na Santoriniju i Vezuv, dok je
najaktivniji vulkan u naoj blizini Etna na Siciliji.
Posljednja erupcija nekog supervulkana bila je 1991. godine, kada se aktivirao Maunt
Pinatubo na Filipinima. Ovaj vulkan je tokom erupcije izbacio deset milijardi tona magme, 20
milijardi tona sumpornog dioksida i 16 km3 pepela koji je uzrokovao globalni pad temperature
za 0.5oC.
Zemljotresi (potresi, trusovi) su podzemni udari i kolebanja povrine Zemlje, izazvani uglavnom
tektonskim procesima. Zemljotrese prouava posebna nauka seizmologija, a broj zemljotresa,
koji se prate specijalnim preciznim instrumentima, godinje iznosi stotine hiljada, ali samo mali
dio njih izaziva katastrofalna razaranja. Interes za stalnim praenjem i prouavanjem
zemljotresa ima veliki humani znaaj, poto zemljotresi spadaju u red najopasnijih prirodnih
pojava.
Za nekoliko sekundi, koliko obino traje zemljotres, moe biti potpuno izmijenjen reljef
nekog podruja, moe biti izmijenjen odnos kopna i mora (odnos vode uopte) i ugroena i/ili
unitena itava materijalna kultura zahvaene oblasti, kao i stotine hiljada ljudskih ivota. Sem
toga, zemljotres je psiholoki grozniji od svih drugih prirodnih pojava.
Jaina zemljotresa. Zemljotresi su velika opasnost po ivotnu sredinu. Izazivaju vrlo esto
paniku kod stanovnitva, dovode do brojnih oteenja i ruenja stambenih i javnih objekata, a
kod katastrofalnih potresa javljaju se klizita, odroni, nastaju velike topografske promjene
(izmjene reljefa, toka rijeka, brojne pukotine i sl.).
S obzirom da dijelovi nae planete bivaju esto zahvaeni potresima i da se u tampanim
i elekronskim medijima objavljuju, izmeu ostalog, i podaci o njihovoj jaini, treba se
podsjetiti:
- intenzitet zemljotresa (I) odraava ruilaki efekat zemljotresa na povrini Zemlje; da bi se
numeriki izrazio povrinski efekat zemljotresa, danas se u svijetu koristi nekoliko skala (lat.
scala podjela na stepene):
kineska skala od 12 stepeni;
japanska skala od 7 stepeni;
270
AFP (2012):Claudio Santana
 nova seizmika MSK 64 skala; kod nas je u upotrebi MSC skala (Merkali Kankani
Zibergova skala) od 12 stepeni (skraeno: Merkalijeva skala od 1 12o).
- magnituda (M) je jedinica mjere koliine osloboene energije u hipocentru.271 Izraava se
magnitudnom skalom Rihtera (od 1935. godine) koja ima devet stepeni (Rihterova skala).
Rihterovu i MCS skalu treba dobro razlikovati i ne treba ih uporeivati.
Trusne katastrofe. Tragovi posljedica zemljotresa mogu se nai kako u geolokoj, tako i u
dalekoj prolosti ljudskog roda. Oni odnose brojne ljudske ivote i priinjavaju ogromne
materijalne tete.
Za mnoge zemljotrese postoje brojni pisani podaci i sauvana svjedoenja ljudi koji su
uspjeli preivjeti razorne udare. Za podruje Grke postoje pisani podaci o 30 zemljotresa koji
su se desili prije nove ere.
Prema podacima, u novijoj eri je bilo desetine razornih potresa, a izdvajamo neke
karakteristine:
u Kini, u provinciji ensi, 23. januara 1556. godine, sa epicentrom u gradu Sian poginulo
je oko 830000 ljudi. Grad se nalazio u dolini rijeke Vejhe (pritoke Huajhea) usjeenoj u
rastresitim nanosima (pijesak, mulj i les). Po kazivanju preivjelih , Sian i druga naselja
tonuli su u zemlju rastresenu od zemljotresa, a stanita iskopana u lesu sruila su se za
nekoliko sekundi, pokopavi ljude u tim stanitima. Zemljotres se dogodio u zoru, oko
5.00 sati, i veina porodica bila je u kuama, pa se tako objanjava veliki broj rtava;
drugi razorni zemljotres vezan za Kinu dogodio se 28. jula 1976. godine sa epicentrom u
industrijskom gradu Tanan (magnituda 8.2), 160 kilometara jugoistono od Pekinga.
Razmjere ruenja i broj ljudskih rtava bio je bez presedana u novijoj istoriji. Cio grad je
sravnjen sa zemljom, neki njegovi dijelovi su se spustili, a pojavio se veliki broj
ogromnih pukotina.Kina nije nikada objavila zvanine podatke o ovoj katastrofi, a po
podacima hongkonke tampe poginulo je 655237 ljudi.
u Lisabonu, 1755. godine, poslije prvog potresa, na obalu se sruio talas visok 26 m i
odnio sa sobom oko 20000 ljudi;
najstraniji potres u Indiji, 1737. godine, u blizini dananje Kalkute je odnio oko 300000
ivota;
U San Francisku, aprila 1906. godine, u razornom udaru koji je trajao 3.5 minuta
uniteno je oko 28000 kua;
prvog dana septembra 1923. godine zadesio je Japan jedan od najsnanijih zemljotresa, i
to gradove Tokio i Jokahamu; potpuno je uniteno 576000 zgrada i poginulo je 247000
ljudi.

Smrtonosni potresi novijeg doba :

Nikaragva, 23. decembar 1972. god., oko 10000 mrtvih;

Gvatemala, 4. februar 1976. god., oko 26000 mrtvih;
Meksiko, 19. septembar 1985. god., od 5000 35000 mrtvih;
Jermenija, 7. decembar 1988. godine, oko 25000 mrtvih;
Pakistan i Avganistan, 1. februar 1991. godine, blizu 1500 mrtvih;

271
Mjesto ili arite zemljotresa u Zemljinoj kori odakle potiu pokreti naziva se hipocentar (gr. hypo ispod. lat.
centrum centar, sredite) i obino je na dubini od 10 60 kilometara. Taka koja se nalazi na povrini Zemlje,
neposredno iznad hipocentra (najkraa linija) naziva se epicentar (gr. epi na, iznad).
 Indija, 20. oktobar 1991. god., 768 mrtvih; 30. septembar 1993. god., 7601 mrtav;
Japan, 17. januar 1995. god., 6424 mrtva;
Avganistan, 4. februar 1988. godine, oko 4000 mrtvih; 30. maj 1998. godine, oko 5000
mrtvih;
Iran, 21. jun 1990. god., preko 40000 mrtvih; 10. maj 1997. god., 1613 mrtvih;
Turska, 17. avgust 1999. god., oko 20000 mrtvih;
Salvador, 13. januar 2001. god., 500 1000 mrtvih;
Indonezija, Malezija, Tajland, ri Lanka,Indija, 26. decembar 2004. godine, preko
160000 mrtvih i nestalih; snaan podvodni zemljotres s epicentrom 300 kilometara
zapadno od Sumatre, jaine 9.1 stepeni po Rihterovoj skali, praen nizom neto slabijih
potresa izazvao je plimni talas (cunami) visine oko 12 metara koji je opustoio priobalna
podruja drava i ostrvske arhipelage (Maldivi, Pi-Pi, aura i dr.) u podruju Indijskog
okeana.
U Amerikoj upravi za geoloka mjerenja kau da je ovaj potres trei najsnaniji seizmiki
dogaaj od 1900. godine. Dogodio se na seizmiki vrlo aktivnom podruju; potres i cunamiji na
jugoistoku Azije nastali su zbog iznenadnog, energinog klizanja du 1200 km duge pukotine na
dnu Indijskog okeana. Brazda izmeu Indije i Burme (Mjanmar) burmanske i indijske ploe
pomakla se za samo 15 metara i izazvala najjai potres u posljednjih 40 godina.

Tabela 30. Lista najjaih zemljotresa od 1900. godine

Drava/oblast Godina Rihterova skala Broj rtava

ile 1960 9.5 1655
Aljaska 1964 9.2 125
Indonezija/Sumatra 2004 9.1 oko 160000
Kamatka, Rusija 1952 9.0 bez rtava
ile 2010 8.8 524
Kolumbija i Ekvador 1906 8.8 oko 1000
Aljaska 1965 8.7 bez rtava
Indonezija/Sumatra 2005 8.6 1313
Aljaska 1957 8.6 bez rtava
Indija/Asam 1950 8.6 1526

Za razliku od zemalja oko Indijskog okeana, 26 drava Pacifika titi Tsunami Warning
System, sistem seizmikoh i morskih detektora. Zbog velike brzine cunamija precizna detekcija
je presudna. Senzori su usidreni (ankerisani) tegom od 325 kg na okeanskom dnu i prate pritisak
vode. Ovi senzori (otkrivaju varijacije do jednog centimetra) alju signal na povrinu morske
vode na plutajuu platformu (plutau) koja ima GPS antenu i koja prosljeuje signal na
geostacionarni satelit (GOES). Zadatak ovog satelita je da predaje podatke osmatrakim
stanicama na obali koje preduzimaju preventivne mjere. Zahvaljujui ovom sistemu zatite i
prvavovremenoj obavijesti, cunami visok 30 metara koji se 1993. godine razbio o obalu Japana
odnio je samo 300 ivota.
Na geografskom prostoru bive SFRJ zemljotresi imaju dug period (redovnog) pojavljivanja.
Pisani podaci o njima postoje od 360. godine. Po J. Mihailoviu (1947), na navedenom
geografskom prostoru izdvojeno je est glavnih trusnih oblasti: Savska, Dinarska, Alpska,
Karpatsko - balkanska, Rodopska i Pindsko - arska. Najveu uestalost potresa ima Dinarska
oblast 33%, zatim Savska 24%, Rodopska 19% itd. Od poznatijih trusnih katastrofa treba
navesti: Skoplje 1518.god i 1963. god., Dubrovnik, 6. april 1667. god.,, Valandovo 1931. god., a
dva zemljotresa u dva dana (27. i 28. oktobra 1969. godine) prvi intenziteta 7oMCS a drugi 8,5o
MCS potresli su grad Banjaluku.
Katastrofalni zemljotresi vjerovatno su uzrok propasti brojnih civilizacija u ljudskoj istoriji,
ocijenili su naunici na sastanku Amerike unije geofiziara u San Francisku (oktobar 2002.
godine). Amerika unija geofiziara je ustanovila sve veu vezu izmeu nauke o Zemlji i
arheologije, uporeivanjem seizmikih i istorijskih dokumenata, da bi bacila novo svjetlo na
neke od najveih misterija iz prolosti nae planete (od drevne Troje do civilizacije Maja).
Kretanjem nestabilnih dijelova litosfere (22 dinovske ploe), u vidu subdukcije
(podvlaenja, razmicanja i smicanja, dolazi do oslobaanja ogromne energije koja izaziva
podrhtavanje tla, odnosno registrovanje oko 100000 potresa godinje. U takvim podrhtavanjima,
neprimjetnim ili razornim (seizmiki talasi se prostiru brzinom od nekoliko stotina metara do
osam i po kilometara u sekundi), ispusti se energija ija bi snaga, priblino, odgovarala
rasprskavanju 24 hiljade hiroimskih bombi ili obrtanju lopatica turbina u erdapu 1 u
trajanju od 5480 godina bez zastoja.
Teretni voz koji bi prevozio srazmjernu koliinu klasinog eksploziva trinitrotoluola izduio
bi se 816 hiljada kilometara, obmotao bi Zemlju oko ekvatora neto vie od 20 puta ili bi
dosegao do Mjeseca i natrag.
Mogunosti predvianja zemljotresa i predosjeanja ivotinja. Kompleksnim prouavanjem
trusnih oblasti nastoji se doi do podataka koji bi predvidjeli obnavljanje zemljotresa, odnosno
mogunost zatite od tetnih posljedica i ublaavanja tih posljedica.
Dugorona predvianja zemljotresa baziraju se na izuavanju karaktera trusnih oblasti,
uestalosti pojavljivanja, veliini njihovih magnituda i drugih karakteristika seizmike
aktivnosti. Uestalost i ciklinost pojavljivanja zemljotresa nauno je dokazana.
Kratkorona predvianja zemljotresa zasnivaju se na upotrebi savremenih seizmikih
instrumenata koji registruju sve anomalije (nepravilnosti, neobinosti) fizike sredine, odnosno
one anomalije koje su izraene i ee se javljaju sa pribliavanjem glavnih udara.
Smatra se da prije pojave zemljotresa Zemljina kora "pucketa", slino drvetu prije nego
to ga prelomimo. Veoma osjetljivi instrumenti, posebno u zemljama pogoenim trusnim
katastrofama (Kina, Japan), u nekim sluajevima (naalost, ne u svim) su dva - tri dana prije
poetka zemljotesa registrovali ovu pojavu.
Bez obzira na velike napore i materijalna sredstva koja treba da omogue predvianje
prognozu javljanja zemljotresa, do sada su postignuti skromni rezultati.
Danas se smatra da je najsigurnija odbrana od zemljotresa podizanje objekata otpornih
na seizmike potrese, i to one najjae koji se mogu javiti u odreenoj oblasti. Bez obzira na
mogunost (tanog) predvianja potresa i dalje bismo trpjeli posljedice ukoliko se nismo
adekvatno zatitili od njegovih posljedica.
Jo su filozofi starog vijeka smatrali, a dananji naunici se slau sa injenicom da
ivotinje ive u jednoj drugoj dimenziji od ljudske. Stoga se neke pojave u ivotinjskom svijetu
ne mogu objasniti djelovanjem pet poznatih ula. Nauka teko moe danas da ospori da meu
ivotinjama ima takvih koje posjeduju neku intuiciju kojom predosjeaju zemljotres,
odronjavanje zemljita, lavine, poplave i sl.
Ovo saznanje o predosjeanju ivotinja datira jo iz antikih vremena. Helenski istoriar
Diodor zabiljeio je da su pet dana prije zemljotresa u Ahaji, na sjeverozapadu Peloponeza, 373.
godine p.n.e., mievi i stonoge masovno naputali svoje rupe. Slino govori i francuski
prirodnjak iz XVIII vijeka Bifon, navodei da su pacovi, guteri i zmije bjeali iz svojih jazbina,
predosjeajui zemljotres. Ovakva pojava zapaena je i u Skoplju 1963. godine, pa se pria da u
gradu gotovo nije bilo ptica.
U (nekada) sovjetskom gradu Takentu 1966. godine, ivotinje su danima prije
zemljotresa spavale na otvorenom prostoru. U Japanu su poznati sluajevi da zlatne ribice u
domainstvima slue kao seizmograf, jer se vibracije lako prenose u vodi, i im se ribice
uznemire, ukuani urno naputaju domove. Slino je i sa rakovima, koji sa obala Hondurasa
pou prema unutranjosti samo 24 sata prije naleta uragana i ogromnih talasa.
U provinciji Lianing 1975. godine, zmije su pohrlile na snijegom pokrivene ulice,
pacovi su panino naputali zgrade, a konji pokuavali da pobjegnu iz tala. Kada je Zemljina
kora zadrhtala snagom od 7.3o Rihtera, zahvaljujui blagovremenoj evakuaciji, ljudskih rtava
nije bilo. Ni danas ne postoji odgovor na pitanje kako ivotinje predosjeaju zemljotres, kakav
se to udni aparat krije u organizmu ivotinja.
Novija istraivanja, sa izuzetno osjetljivim instrumentima, pokazuju da ogromni
podzemni pritisak prije zemljotresa proizvodi elektrini napon u kvarcu (SiO2) i pozitivno
nabijene estice izbacuju se na topografsku povrinu.
Istovremeno eksperimenti sa ivotinjama, koji su polazili od prethodnih rezultata
istraivanja, pokazali su da te estice izazivaju nadraaj centralnog nervnog sistema, pa su stoga
ivotinje pred zemljotres veoma uznemirene.
Poplave. Pod poplavom podrazumijevamo znaajno potapanje nekog podruja uslijed podizanja
nivoa vode (porasta vodostaja) u rijekama, jezeru ili moru.272 Vanredne ili katastrofalne poplave
mogu nanijeti velike tete, privremene ali i esto trajnog kaaktera.
Kod poplava velike gubitke trpi stanovnitvo i privreda, posebno poljoprivreda (plave se
poljoprivredne kulture, odnosi se i smanjuje plodno zemljite). Nadalje, ugroavaju se umski,
movarni i barski ekosistemi, a time se (ponekad) trajno remeti lanac ishrane. Zagaena voda iz
rijenih tokova se mijea sa podzemnim vodama, a mogu je i prodor fekalnih voda u akvifere
(izdani), pri emu najee dolazi do pojave epidemija (crijevne i zarazne bolesti). Poplave
mogu da remete ili potpuno da prekinu saobraaj na podrujima zahvaenim poplavama, mogu
da prodru u industrijske pogone, stambene prostorije i sl. Vodene stihije su nepredvidljive po
obimu i duini trajanja, i stoga su, bez obzira na tehnike potencijale kojima raspolae
ovjeanstvo, uzronik brojnih problema po ivotnu sredinu.
Znaajni problemi javljaju se kod prodiranja plavnog talasa u zonu izvorita vode jer su
neminovna zagaenja izvorita (kaptae i slini objekti). Uzronici zagaenja mogu biti
plavljeni nunici, septike jame, ubrita, deponije i sl. Prilikom poplava vrlo esto je ugroena
ihtiofauna, jer se voda u rijekama zagauje od spiranja vjetakog ubriva i pesticida sa okolnih
poljoprivrednih zemljita ili su zagaenja rezultat komunalnog i industrijskog otpada. Osim
ihtiofaune, ugroena je i ornitofauna i niz drugih ivotinjskih vrsta, koje u uslovima visokih
voda moraju da naputaju svoja stanita, a nije rijedak sluaj da nisu u stanju u njih da se vrate u
dugom vremenskom periodu. Unitvanjem oranica i poljoprivrednih kultura, kao i ostale
vegetacije na plavljenom prostoru i migracijom ivotinjskih vrsta naruava se lanac ishrane i
realna je mogunost trajnog naruavanja odreenih ekosistema (u mnogim ekosistemima dolazi
do promjene agregatnog stanja podloge biotopa (ivotnog prostora biocenoze), to remeti i
odnose u biocenozi ivotnoj zajednici).

272
Na rijekama poplave nastaju uslijed topljenja snijega ili lednika u rijenom slivu, padanja obilnih kia,
zaustavljanja ledenih santi u rijenom koritu (prirodne ledene brane zatori i zaori) ili pod uticajem vjetrova
koji akumuliraju morsku vodu na uima rijeka; u priobalnom podruju poplave se deavaju zbog talasa koji
nastaju prilikom zemljotresa ili vulkanskih erupcija (cunami).
 Veliina tete od poplava zavisi od niza faktora: visine i brzine podizanja nivoa vode (to
uglavnom zavisi od geometrijskog oblika sliva nekog vodotoka, padova u slivu, specifinog
oticaja, stanja vegetacije, stepena erozije, bujiavosti vodotoka i sl.), od povrine geografskog
prostora koji je zahvaen poplavom, od blagovremene pripreme za odbranu od poplavnog
talasa, od mree i kvaliteta hidrotehnikih objekata koji su u funkciji zatite od poplava, kao i od
gustine naseljenosti i razvijenosti privrede koja je ugroena (direktno ili indirektno) poplavama.
Biotropski procesi. Biotropizam predstavlja uticaj meteorolokih i klimatskih elemenata na
ljudski organizam. Prvi poznati podaci potiu od Hipokrata273, dok danas imamo bolja i
potpunija objanjenja, istina jo uvijek ne sasvim jasna i precizna, koja se odnose na nastanak
pojedinih oboljenja i stanja pod uticajem vremenski promjena. Nauka koja ovo izuava je
meteoropatologija.
Iznalaenjem veza izmeu vrlo kompleksnih zbivanja, koji se odnose na uticaj prirodne
(fizike) sredine na ljudsko zdravlje, predmet je prouavanja niza naunih disciplina. Jedna od
njih je geomedicina. To je zajedniki naziv za medicinsku geografiju i medicinsku geologiju.
Medicinska geografija prouava rasprostranjenje ljudskih bolesti u svijetu i uzroke pojavljivanja
odreenih bolesti u nekim geografskim prostorima nae planete. Zasniva se na poznavanju
zemljita, klime i biljnog i ivotinjskog svijeta. Medicinska geologija se bavi prouavanjem
uticaja geoloke i pedoloke podloge na ljudsko zdravlje. Obuhvata petrografske, mineraloke i
geohemijske metode ispitivanja pojedinih dijelova ljudskog tijela (zubi, kosti, bubreno
kamenje) ili stranih materija u tijelu (praina minerala, stijena i uglja274).
Posebno je znaajno prouavanje sadraja bioesencijalnih i toksinih (olovo, iva,
kadmijum, arsen) elemenata u ljudskoj i ivotinjskoj ishrani, kao i mogue posljedice suvinog
ili neadekvatnog unoenja tih elemenata (npr. selena, magnezijuma).
Prouavanjem fenomena ovjekove osjetljivosti na vremenske prilike i klimatske
promjene ima svoje uporite u prouavanju atmosferskih procesa, elektromagnetizma,
geomagnetizma i zraenja u atmosferi, kao i u klimoterapiji.
Meteorotropnim organizmima nazivamo sve one organizme koji evidentno reaguju na
promjenu vremena, a biotropne vremenske situacije su ona vremenska stanja koja izazivaju
reakciju organizma na promjenu vremena. Utvrivanje, odnosno odreivanje korelacije izmeu
pojedinih reakcija organizma i odreene vremenske situacije je izuzetno sloen postupak.
Temperatura i ljudsko zdravlje. Ljudsko tijelo je u stalnom suoavanju sa sloenim djelovanjem
termikog, hidrikog, aktinikog i aerikog kompleksa atmosferske sredine, ukljuujui i
dejstva elektrostatikih i elektromagnetnih polja. U ljetnom periodu aktuelno je, pored
djelovanja aktinikog kompleksa koje ukljuuje Sunevo zraenje (direktno ili reflektovano), sa
posebnim znaajem vidljivog i ultraljubiastog dijela spektra, djelovanje termikog kompleksa i
kompleksa vlanosti. O ultraljubiastom zraenju danas se opravdano mnogo govori u vezi sa
globalnim klimatskim promjenama, odnosno zagrijavanjem prizemnog sloja atmosfere i
oteenja ozonskog omotaa. Poznato je da temperatura vazduha utie na dubinu i uestalost
disanja, brzinu strujanja krvi kroz krvne sudove, snabdevanje elija kiseonikom, metabolizam
ugljenih hidrata, masti i soli. S druge strane, koncentracija vodene pare u vazduhu utie na
odavanje toplote iz tela putem isparavanja (D. ukanovi, 2002).
Sigurno je da su tetni efekti djelovanja visokih temperatura sredine na organizam u
samom poetku intenzivniji i da mogu da izazovu vea oteenja. Pod dejstvom visoke

273
Hipokrat (oko 460 370 g.p.n.e.) smatrao je da "organizam ljudi se razliito ponaa u pojedinim vremenskim
periodima. Neki ljudu bolje podnose zimu, a drugi ljeto. Suho vrijeme je zdravije i manje opasno nego kino".
274
Udiui prainu u rudnicima rudari oboljevaju od teke bolesti silikoze.
temperature sredine kod osoba koje nisu adaptirane ili postoji odreeni stepen osjetljivosti,
mogu se dogoditi razliite klinike manifestacije to, uglavnom, zavisi od toga koliko su dugo te
osobe bile izloene visokoj temperaturi, koliko je visoka temperatura sredine kao i od toga
kakvo je njihovo prethodno zdravstveno stanje.
Te klinike manifestacije su definisane kao toplotna sinkopa (nesvjestica uslijed zastoja
kucanja srca), toplotni grevi, toplotna iscrpljenost i toplotni udar.
Toplotna sinkopa najee nastaje ukoliko osoba stoji due na jednom mjestu i pod direktnim je
dejstvom Sunevih zraka. U takvoj prilici osoba moe naglo da se onesvijesti, da ima hladnu i
vlanu kou ("oblio ga hladan znoj"), da joj se puls jedva moe napipati i da ima pad pritiska.
Toplotni grevi poprenoprugastih miia trbunog zida i ekstremiteta nastali kao posljedica
izlaganja toploti su, prije svega, posljedica nedostatka soli. Grevi mogu i ak da se vide.
Pacijent je preznojen, hladne koe i ali se na jake bolove u miiima i ima normalnu tjelesnu
temperaturu.
Toplotna iscrpljenost nastaje ukoliko se osoba dugo, neprekidno izlae visokoj temperaturi
sredine (satima ili ak danima). Tom prilikom gubi ili mnogo soli iz organizma, ili jako
dehidrira ili se (najee)dogodi i jedno i drugo. Ovo stanje moe da bude i opasno po ivot te
zahtijeva bolniko lijeenje.
Toplotni udar podrazumijeva poremeaj termoregulacije i osoba najee gubi svijest, znai
najee je u komi. Osim toga postoji izuzetno visoka tjelesna temperatura i prestanak znojenja,
znai da osoba, koja je doivjela toplotni udar, ima suvu i toplu kou. Toplotni udar se,
uglavnom, dogaa ukoliko se osoba dugo izlae vruini ili tekom fizikom radu u spoljnoj
sredini na visokoj temperaturi.
Onespokojavajui podaci o zagrijavanju atmosfere i pojaanoj UV radijaciji (radijacija
ultraljubiastog dijela Sunevog spektra) podstakli su aktivnost meunarodne zajednice u
obavjetavanju javnosti o mjerama zatite. Posebno se skree panja na zatitu djece jer je to
najrizinija grupa kada je u pitanju UV zraenje.
Doze zraenja koje prime u djetinjstvu mogu da pokau posljedice mnogo godina kasnije.
Glavne dokazane posljedice velikih doza UV radijacije su kancer i ubrzano starenje koe,
katarakta i slabljenje imunog sistema. U Sjevernoj Americi, na primjer svaki peti graanin
boluje od raka epiderma, a u Australiji svaki drugi. Kada je rije o naem geografskom prostoru
UV indeksi rastu od mjeseca aprila 6, do avgusta, i kreu se do 8.5 na jugu, u blizini mora.
Podsjetimo da indeksi 5 i 6, prema skali Svjetske zdravstvene organizacije , spadaju u kategoriju
visokih, a 7 i 8 veoma visokih.
Zbog toga je nephodno praenje podataka vrijednosti UV indeksa (preko medija,
interneta, broura i sl.) i preuzimanje mjera zatite. Mjere zatite se moraju sprovoditi
individualno, to zavisi i od individualne svijesti svakog pojedinca
Ekstremne temperature i ljudski organizam. U toku vrlo kratkog vremena ovjek moe da se
nalazi u suvom vazduhu pri vrlo visokim temperaturama. Granina temperatura koju ovjek
moe da podnese iznosi 160oC. To su dokazali engleski fiziari Blagden i entri na linom
eksperimentu. U literaturi je zabiljeeno i o vioj graninoj temperaturi (170oC, publikacija iz
1828. godine, pa ak i 180oC), ali je vjerodostojnost tih podataka sumnjiva. Temperaturu od
104oC ovjek moe da izdri 25 minuta, 93oC 33 minuta, 82oC 49 minuta, a 71oC itav sat.
Eksperiment je izvoen na zdravim ljudima dobrovoljcima.
U Jakutiji (Rusija) ljudi se satima nalaze na mrazu, pri temperaturi vazduha nioj od -
50oC, ali su pritom odjeveni na odgovarajui nain. U uslovima centralnog dijela sibirskog
anticiklona obino nema vjetra, pa je ljudima lake podnijeti te niske temperature. Na
Antarktiku (Antarktidi) ljudi (istraivai) koji zimuju u kontinentalnim stanicama znatan dio
vremena provode izvan prostorija, na niskim temperaturama sa snanim vjetrovima. Zato je
topla vjetrozatitna odjea tamo nedovoljna; ljudi su prinueni da navuku posebne maske ili
prekriju lice kapuljaom krznene vjetrovke. Otkriveni dijelovi koe brzo promrznu. Ljudi
naunih stanica koriste specijalnu odjeu koja se zagrijava strujom . Minimalna temperatura, na
kojoj su ljudi kratko bili na spoljnom antarktikom vazduhu, iznosi -88oC.

7.1. ATMOSFERSKI KOMPLEKS - AEROZAGAENJE

U naunoj, strunoj, nastavnoj i nauno - popularnoj literaturi prisutan je veliki broj

definicija zagaenog vazduha.
Prema N. Mastilo (2001) aerozagaenje je prisustvo u atmosferskom vazduhu, u
mjerljivom stanju, estica koje inae ne ulaze u njegov sastav. To su: estice praine, dima,
kapljice kiselina, izduvni gasovi automobila, molekularni kompleks raznih eksperimenata i
drugih aerozagaenja. Neke od ovih materija su tetne, a naroito velike koncentracije tetnih
primjesa u atmosferi su iznad brojnih naselja i rejona.
Pod zagaenim vazduhom smatra se onaj vazduh koji u sebi sadri primjese u dovoljnim
koncentracijama, veim od dozvoljenih normi, tako da bitno utiu na zdravlje ljudi, ivotinja i
biljaka (Spahi, 1999).
Aerozagaenje ili zagaenje vazduha podrazumijeva prisustvo gasova i drugih sadraja
u vazduhu koji mu nisu svojstveni po prirodnom sastavu (Vajagi, 1998).
Sastojci atmosfere u tragovima u gasovitom, tenom ili vrstom agregatnom stanju
mogu imati znaajan uticaj na ivotnu sredinu. Neke od supstanci (toksine, radioaktivne) su
opasne za ivi svijet, dok tragovi materije razliitog granulometrijskog sastava mogu da utiu na
stvaranje oblanosti, intenzitet padavina, ali i da utiu na promjenu klime nad nekim
geografskim prostorom.
Maksimalno dozvoljene koncentracije (MDK) su normativi i standardi koji se zakonski
reguliu u svakoj dravi, a odnose se na odreene polutante koji participiraju u zagaenoj
atmosferi, ali do (propisanih) granica koje nisu tetne za ljudsko zdravlje.
Kada se danas govori o aerozagaenju (zagaenju atmosfere) obino se misli na one
izvore emisije275 koje je inicirao ovjek, pri emu se esto zaboravlja da se atmosfera zagaivala
i prije antropogene epohe. Prirodno (geogeno) zagaenje, u vidu vulkanskih aktivnosti, umskih
poara, eolske erozije i sl. i danas je i te kako aktuelno.
Nivo koncentracije zagaujuih materija je rezultanta svih emisija na odreenom
podruju i naziva se imisija. Na nivo imisije, pored veliine emisije, znaajno utie advektivno
premjetanje vazdunih masa (vjetrovi) i Sunevo zraenje. Osnovna karakteristika opte
cirkulacije vazduha u atmosferi je tenja ka uniformnom meanju atmosferskih sastojaka. Na
osnovu meteorolokih ispitivanja je zakljueno da je potrebno proseno dva meseca da bi se
neki sastojak transportovao u sve delove hemisfere, a da bi se rasprostirao u obe hemisfere
potrebno je ak 1-2 godine. Ovaj dugi vremenski period je posledica slabijih vetrova u pravcu
sever jug i postojanje intertropikalne zone iznad ekvatora (karakterisane estim oblacima i
kiama".276

275
Emisija: isputanje supstanci u atmosferu. Taka ili povrina sa kojih se obavlja isputanje naziva se "izvor".
Ovaj termin (emisija) se koristi za opis kako samog isputanja tako i koliine isputene materije.
276
Leona Vajagi, Komunalna higijena, cit.izd.,str. 173.
 Moemo dakle zakljuiti da se sastav istog vazduha mijenja u zavisnosti od procesa i
promjena koje se deavaju u prirodi, kao i od posljedica (razliitih) ljudskih djelatnosti. Izvori
ovih zagaenja, razliitog porijekla, prikazani su u Tabeli 31.

Tabela 31. Vrsta i izvori osnovnih zagaivaa vazduha

Red. Vrsta Izvor

broj
1. CO2 Vulkani, sagorijevanje fosilnih goriva, ivotinje
2. CO SUS motori, vulkani, hemijske i srodne industrije
3. NO2 Djelovanje bakterija u zemljitu, oksidacija NO
4. NO Djelovanje bakterija u zemljitu, fotodisocijacija N2O i NO2
5. Sumporna jedinjenja Bakterije, sagorijevanje fosilnih goriva, vulkani, morski
talasi, hemijska industrija
6. NH3 i ostala azotna Bioloko raspadanje, procesi sagorijevanja, atmosferska
jedinjenja elektrina pranjenja, industrijski procesi
7. O3 Reakcije u troposferi i transport iz stratosfere
8. Ugljovodonici SUS motori, bakterije, biljke
9. estice Vulkani, dejstvo vjetra, procesi sagorijevanja, industrijski
procesi, meteori, morski talasi, umski poari
(Izvor: M. Matovi, 1994)

7.1.1. Osobine zagaujuih materija

Zagaujue materije, koje se u vazduhu nalaze u vidu aerosola i lebdeih estica, mogu
se podijeliti na osnovne i specifine. Osnovni zagaivai vazduha (osnovne zagaujue
materije) su oni koji nastaju iz itavog niza izvora zagaenja (a, sumporni oksidi, azotni
oksidi, ugljen monoksid, ugljen dioksid i ugljovodonici). Specifine zagaujue materije su
one koje nastaju kao posljedica privrednih aktivnosti (antropogeni faktor), ali one, uglavnom,
imaju lokalni karakter dejstva na ivotnu sredinu.
Problem specifinih zagaujuih materija je u tome da se velika koncentracija polutanata
nalazi na relativno ogranienom perimetru i, uglavnom, u vazduhu iznad gradskih zona. To
dovodi do njihove enormne distribucije u pojedinim vremenskim situacijama nad odreenim
geografskim prostorom. Problem je, meutim, da neki od polutanata, koji se nastaju lokalno,
imaju uticaj na globalne promjene. Takav je sluaj sa ugljen dioksidom.

Tabela 32. Najvei svjetski proizvoai CO2 u 1995. godini

Drava 106 tona 106t/stanovnik %

SAD 5111 19,4 22,9
RUSIJA 1602 8,4 7,2
JAPAN 1107 8,8 5,0
NJEMAKA 858 10,6 3,8
KINA 2959 2,6 13,3
INDIJA 839 1,1 3,8
INDONEZIJA 205 1,1 0,9
BRAZIL 227 1,5 1,0
(Izvor: M. Spahi, 1999)
 estice u vazduhu. Ve smo istakli da se vazduh moe zagaivati sastojcima razliitog
agregatnog stanja. Gasovi predstavljaju priblino 90% mase od zagaivaa, a 10% ine vrste
estice.277 Zavisno od veliine, estice u vazduhu svrstavaju se u dvije grupe (ukovi, 2001):
talone (sedimentne278) materije iji je prenik estica vei od 10 m;
estice u suspenziji aerosoli (tvrde i itke koloidne estice koje se nalaze u atmosferi
u mjerljivom stanju) iji je prenik estica manji od 10 m.
Brzina taloenja estica iz vazduha zavisi od njihove veliine i specifine teine. Brzina
taloenja estica raste sa porastom prenika i sa porastom specifine teine estice.279
Prisustvo, odnosno nastajanje estica u vazduhu, objanjava se funkcionisanjem dvaju
mehanizama:
geogeni mehanizam estice prenika ispod 1 m uglavnom nastaju kondenzacijom;
antropogeni mehanizam estice veeg prenika (iznad 1 m) nastaju kod izgaranja
vrstih i tenih goriva.
Koncentracije estica u vazduhu urbanih (gradskih) sredina se kreu, uglavnom, u
granicama od 60 220 g/m3, zavisno od veliine gradskog naselja/grada i privredne
(uglavnom industrijske) aktivnosti koja se odvija na tom prostoru. U veoma zagaenim
podrujima ove koncentracije se kreu i do 2000 g/m3, u neurbanim podrujima koncentracije
se kreu od 10 - 60 g/m3 (ukovi, 2001). Koncentracije estica u sloju vazduha zavise od
vrijednosti meteorolokih elemenata (njihovih dnevnih i godinjih kretanja) i klimatskih faktora
(posebno vezano za transformaciju vazdunih masa kao rezultat ljudskih aktivnosti).
Postoje velike razlike u horizontalnoj raspodjeli vrstih estica. Po podacima A.
Landsberga, koje navodi P. A. Kracer280, u 1 cm3 vazduha velikih gradova (preko 100000
stanovnika) ima prosjeno oko 150000 estica aerosola kondenzacionih jezgara, dok njihov
maksimum dostie ak i do etiri miliona. U manjim gradovima (20 50000 stanovnika) njihov
broj je 5 10 puta manji. Danas na naoj planeti postoji vie stotina gradova sa stanovnitvom
veim od 100000 stanovnika koji su ogroman izvor kondenzacionih jezgara. Mjerenjima je
utvreno da najvie kondenzacionih jezgara ima u vazduhu amerikih gradova.281
Atmosfera je iznad urbanih zona oko 150 puta vie zagaenija u odnosu na atmosferu
iznad Svjetskog okeana. Koncentraciju vrstih polutanata u vazduhu iznad gradova uslovljava i
slaba provjetrenost tih zona. Njih (vrstih polutanata) najvie ima pri slabom vjetru ili tiinama
(Spahi, 1999). Koncentracija vrstih polutanata sa visinom opada jer ih vazdune struje
transportuju van urbanih zona. Ako je praina u pitanju, gradsko zelenilo i vodne akumulacije
smanjuju koncentraciju estica i utiu na njihovu distribuciju.
Prisustvo estica u vazduhu ima, u veoj ili manjoj mjeri, uticaj na stanje vremena iznad
topografske povrine. Jedan od uticaja je na intenzitet solarne radijacije282 koja dospijeva do
topografske povrine. U sluajevima kada je dominantno prisustvo odreenih estica (i gasova)

277
estice u vazduhu mogu se definisati kao svaka vrsta ili tena dispergovana (rasprena) materija kod koje su
individualni agregati vei od pojedinanog molekula (0,0002 mikrometra u preniku), ali i manji od 500 m u
preniku.
278
Sedimentacija (lat. sedimentum - taloenje), proces obrazovanja svih vrsta naslaga u prirodnim uslovima,
prelaenjem materijala koji se taloi iz stanja kretanja (ili iz rastvora) u nepokretno stanje (talog).
279
Annon., Report by CCMS/NATO Expert Panel on Air Quality Criteria for Particular Mater, Brussels, 1971.
280
Kratzer P.A. (1956): Das Stadklima, Braunschweig.
281
Prema nekim podacima u atmosferi iznad Njujorka stalno je prisutno oko 1680 tona vrstih polutanata; meutim
London ima 365 t/km2, Liverpul 690 t/km2, Prag 386 t/km2, Gornja lezija 500 t/km2 itd.
282
Intenzitet direktnog Sunevog zraenja odreuje se po koliini toplote, izraene u kalorijama, koja se u jednom
minutu apsorbuje na povrini od 1 cm2 normalnoj na Suneve zrake.
u atmosferi dolazi do selektivne apsorpcije283 - apsorbovanje Sunevih zraka odreenih talasnih
duina od strane odreenih estica i gasova (O2, O3, CO2 i dr.).
Znaajna koncentracija estica u atmosferi dovodi do velikog broja sudara Sunevih
zraka sa tim esticama pri emu nastaje rasturanje (rasipanje) Sunevih zraka ili difuzna
refleksija.284
U vazduhu se najee nalaze estice koje su stabilne, nehigroskopne i sa malom brzinom
taloenja. Optiki efekti ovih estica su: stvaranje izmaglice, zamuenje atmosfere i smanjenje
vidljivosti. Uticaj koncentracije estica u vazduhu na insolaciju je veliki. Kao primjer moe da
poslui podatak da je prosjean godinji gubitak vidljivosti u gradu Sankt Peterburgu, u odnosu
na predjele van grada, oko 40%; u toku zime taj gubitak se kree i do 70% (vee prisustvo
polutanata u atmosferi), dok se u toku ljeta kree oko 10%.285
Praina. estice prisutne u vazduhu sastavljene su od velikog broja molekula ili atoma, a njihov
hemijski sastav je raznovrstan. Ve smo naglasili da estice mogu da budu vrste ili tene, a
vazduh sa veoma sitnim rasprenim esticama naziva se aerosol. Krupnije estice u vazduhu
obrazuju prainu ili dim. Prainu (aerosediment) ine estice organskog i/ili neorganskog
porijekla ija je veliina preko 10 m. Zbog svoje teine i sile Zemljine tee estice praine
taloe se na topografsku povrinu.
Praina nastaje usitnjavanjem povrinskih dijelova zemljita ili taloenjem zagaujuih
supstanci. Procesi kojima se zagaujue supstance uklanjaju iz atmosfere nazivaju se taloenje.
U praksi se razlikuju dvije vrste taloenja (Ratajac et al., 1995):
a) suho taloenje, i
b) mokro taloenje.
Suho taloenje obuhvata procese:
sputanje (prizemljenje) na topografsku povrinu zagaujuih supstanci (estica) iz
atmosfere;
upijanje gasnih supstanci koje vre biljne i velike vodene povrine (vodna ogledala) i
sorpcija286 na povrini zemljita i povrini predmeta i objekata na zemljitu.
Mokro taloenje obuhvata procese:
adsorpciju287 na esticama oko kojih se obrazuju kapljice u atmosferi ili ulaenje u
kapljice;
spiranje ispod oblaka (spiranje padavinama).
Spiranje ispod oblaka, odnosno spiranje padavinama je vrlo efikasan nain "taloenja"
estica iz atmosfere.288

283
Od lat. selectio izbor, odabiranje + absorbere gutati, progutati
284
Od lat. diffendere rasipati, rairiti, rasturiti + reflecto saviti, okrenuti; refleksija odbijanje svjetlosti.
Veliina rasturanja Sunevih svjetlosnih zraka odreena je Relijevim (Rayleigh) zakonom, po kojem je refleksija
obrnuto proporcionalna etvrtom stepenu talasne duine zraka.
285
ukovi, J. (1990): Zatita ivotne okoline, Svjetlost, Sarajevo.
286
Sorpcija je vezivanje molekula ili jona na povrini vrstog tjela (nezavisno od naina vezivanja)
287
Od lat. ad k,ka,kod,uz + sorbere srkati, gutati; usisavanje nekih materija (dim, para, tekuina, gas) koje vre
druge materije (najee tvrda, vrsta tijela) ne itavom masom materije koja usisava nego samo njenim
povrinskim slojem (za razliku od apsorpcije); pojednostavljeno adsorpcija je vezivanje molekula na povrini
vrstog tijela fizikim privlanim silama, a apsorpcija je zadravanje hemijske supstance u tenosti na povrini
vrstog tijela putem hemijske reakcije.
288
Procesima taloenja isti se vazduh, odnosno atmosfera od zagaajuih supstanci. Meutim, veina zagaujuih
estica dospijeva u zemljite, u vodu, u biljne i ivotinjske organizme, to znai da je ivotna sredina i dalje
zagaena.
 Polutanti iz atmosfere koji padavinama dospijevaju na povrinu nae planete optereuju
veoma ozbiljno pedosferni kompleks.Tako, na primjer, na 1km2 povrine u Tokiju godinje
padne 34 tone praine, u Njujorku 30 tona, Rurskom industrijskom basenu vie od 200 tona, dok
na industrijsku regiju Jorkira, Lankira, Zapadnog Midlenda i junog Velsa padne oko 50 tona
na km2.
Kod koncentracije praine u atmosferi i njenom transportu iz jednih geografskih
prostora u druge ogroman znaaj ima vjetar. Geomorfoloki rad vjetra ispoljava se u podizanju i
izduvavanju materijala deflacija , otkidanju podloge korazija , zatim u prenoenju materijala
transport, i na kraju u njegovom taloenju akumulacija.
Za erozivni rad vjetra primarni znaaj ima raspadanje stijena, odnosno priprema
materijala odreenog kalibra. Prema R. Lazareviu (2000) taj proces je najintenzivniji u sunim
(aridnim) predjelima, koji se odlikuju velikim dnevnim kolebanjima temperature preko 50oC,
pri emu je evidentno due odsustvo padavina. Vjetar izduvava estice praine i pijeska i sa
njima napada sve predmete i oblike koji mu se nau na putu, pri emu se taj materijal sve vie
sitni i pretvara u finu prainu koju i slab vjetar moe prenijeti na veliko rastojanje. Veoma fine
estice praine, sa prenikom od 0.05 0.002 mm, vjetar moe prenijeti na rastojanja od vie
hiljada kilometara.
U vlanim (humidnim) predjelima taloenje estica praine nastaje i zbog toga to one
postaju jezgra za kondenzaciju vodene pare, i tada estice praine padaju s kiom. Voda takvih
kia je mutna, pa se u oblastima Mediterana zove blatna kia.
Veliki terenski automobili (dipovi i sl.), koji su uz kamile esto nezamjenljivo
transportno sredstvo u pustinjskim oblastima, nali su se na udaru eksperata za ivotnu sredinu.
Naime, dokazano je da ta vozila doprinose stvaranju velikih pustinjskih oluja, koje opet, na svoj
nain, dovode do destrukcije ivotne sredine: erozija zemljita, klimatske promjene, unitavanje
koralnih grebena, pogoranje zdravlja kod ljudi, topljenje ledenog pokrivaa i cvjetanje mora.
Stvaranju pustinjskih oluja terenska vozila doprinose tako to unitavaju povrinsku koru
pijeska u pustinjama.
Nestajanje tog osobenog zatitnog sloja na pijesku dovelo je do znaajnog porasta
obima i intenziteta pjeanih oluja. Samo u Sahari pjeane oluje su se posljednjih pedesetak
godina desetorostruko umnoile. Zemlje koje su najvie pogoene pjeanim olujama su ad,
Niger, dio Nigerije, Burkina Faso i Mauritanija. Efekti pustinjskih oluja u bliskoj budunosti
mogli bi biti jo dramatiniji. Svake godine oluje iz pustinja odnose 2 - 3 milijarde tona pijeska
koji dospijeva ak i do Grenlanda, odnosno Sjeverne Amerike. Prisustvo tog pijeska vidljivo je i
nad naim geografskim prostorima (ute mrlje koje ostaju nakon kia).
Analizom nataloene praine (aerosedimenata) moe se dobiti stanje kvaliteta vazduha
nad nekim geografskim prostorom, geografskom ili prirodnom sredinom. Prema Leoni Vajagi
(1998) u sadraju aerosedimenata se mogu odreivati: ukupna koliina padavina, ukupna
koliina talonih materija, pH sadraja iz ega se posredno odreuje podatak o pH vazduha, ,
sagorljivi i nesagorljivi dio sedimenta, rastvoreni i nerastvoreni dio sastojaka. Poznato je takoe
da se ciljano moe odreivati odreena grupa kationa (katjona) i aniona (anjona); sadraj sulfata
daje posredno podatak o prisustvu ili odsustvu sumpornih jedinjenja u vazduhu, dok amonijak,
nitrati i nitriti ukazuju na prisustvo ili odsustvo azotnih jedinjenja. Sve vea panja se posveuje
utvrivanju prisustva tekih metala (olovo, kadmijum, cink, iva i dr.) u participaciji talonih
materija. Nisu zanemarljive analize koje utvruju prisustvo niza opasnih toksinih materija, kao
to su na primjer pesticidi, herbicidi, insekticidi i dr.
Monitoring aerozagaenja prainom. Od 2005. godine zemlje Evropske Unije uvode sistem
stalnog monitoringa suspendovanih estica ili fine praine koje sadre mnogo otrovnih materija,
a naroito tekih metala. Ova fina praina, koja negativno utie na zdravlje ljudi, sadanjim
metodama ne moe se registrovati.
Da bi zatitile vazduh od raznih zagaenja koja su posljedica industrijske proizvodnje,
evropske zemlje su odavno formirale jedinstvenu mreu za stalno praenje ambijentalnog
vazduha. Zato su ove suspendovane estice opasne? Ljudski organizam raspolae prirodnim
mehanizmom za odbranu od bilo koje vrste estica ija se veliina kree od 30 mikrona pa na
vie. Sve estice koje su ispod 10 mikrona predstavljaju opasnost, jer prodiru u alveole plua
odakle im povratka nema. Ova takozvana fina praina, koja se ne moe registrovati obinim
aparatima, posljedica je industrijskih procesa, ali i duvanskog dima.
Dim. Dim je aerosol koji postaje pri nepotpunom sagorijevanju. Sastav i osobine dima se
mijenjaju prema vrsti goriva i oksidacionim uslovima. Dim koji nastaje iz kunih loita veoma
se razlikuje od dima iz industrijskih postrojenja (termoelektrana, toplana, energana i sl.),
odnosno od dima koji nastaje prirodnim procesima (vulkani, umski poari). Dim od cigareta je
veim dijelom suspenzija289 kapljica tenosti, vodenih rastvora, ulja i katrana. Bituminozni 290
ugalj i teka ulja pri sagorijevanju s nedovoljno kiseonika daju najneistiju i najkorozivniju
vrstu dima. Poznato je da krupne estice ai adsorbuju vlagu i kisele gasove do 15% od njihove
teine.
Sloeni aerosol poznat kao dim, dobijen pri slabo oksidacionim291 uslovima, moe
sadravati otrovne gasove, ugljen monoksid i vodonik sulfid a pri normalnom sagorijevanju
sumpor dioksid i trioksid, okside azota i ugljen dioksid.
Sem toga, on moe sadravati pare i kapljice nezasienih ugljovodonika, aldehide292,
perokside293, katran, organske kiseline, a, prainu, ivi pepeo i druge vrste supstance
(Lloyd, 1964).
Aerosol koji nastaje reakcijom nekih od sastojaka dima s maglom ili vodenom parom
naziva se smog294. To je veoma zagaen vazduh velikih gradova i industrijskih centara (rejona).
Postoje dva tipa smoga: a) gusta magla s primjesom dima ili gasovitih otpadaka proizvodnje i b)
koprena od nagrizajuih gasova i aerosola poviene koncentracije (bez magle). Skraenica smog
prvo je nastala u Engleskoj (1952. godine) kada su magla i dim u Londonu bili est dana tako
gusti (u odsustvu vjetra), da je za to vrijeme umrlo oko 4.000 osoba.
Postoje i druge vrste dima, kao to je hemijski dim ili izduvni dimovi (gasovi), zatim
dimovi koji se proizvode u vojne svrhe (dimna zavjesa). Meunarodni meteoroloki standardi
definiu gust dim kao dim koji "zamrauje predmete na udaljenosti do 30 m" (dim koji
omoguuje vidljivost na udaljenosti do 30 metara, op.a.). Rijedak dim, prema istim standardima,
je onaj dim koji omoguuje vidljivost i preko 30 metara.

289
Od lat. suspendere objesiti, staviti neto da lebdi
290
Bitumeni (lat. bitumen planinska smola), zajedniko ime za sve prirodne ugljovodonike gasovitog, tenog ili
vrstog stanja (zemni gas, nafta, prirodni asfalt), zatim vjetake proizvode sline asfaltu, kao i ekstrakte iz
treseta, mrkog uglja i dr.
291
Oksidacija spajanje neke materije s kiseonikom; oksid spoj neke materije s kiseonikom.
292
Aldehidi vjetaki stvoren termin od alcohol dehydrogenatus alkohol lien vodonika; organski spojevi koji
nastaju iz alkohola primivi kiseonik; veinom su isparljive bezbojne mirisne tekuine.
293
Oksid sa vie kiseline nego drugi oksidi
294
Od engl. smoke dim + fog - magla
Pepeo. Pepeo295 u sutini predstavlja iareni ostatak sagorjevanja fosilnih goriva, najee drva,
treseta i uglja. Pepeo je sainjen od neorganskog ostatka koji se dobija pri sagorjevanju razliitih
vrsta goriva i on se razlikuje od prvobitnog mineralnog materijala.
Visok sadraj pepela znai, s jedne strane, manje goriva po kilogramu energetske
sirovine a, s druge strane, vee trokove za izbacivanje pepela. Kada je ugalj u pitanju296, pepeo
moe biti vezani pepeo (u sastavu uglja), ili moe postati od primjesa uglja.
Termoelektrana snage 1000 MW za godinu dana ispusti u atmosferu 8.5 miliona tona
SO2, 40000 tona sumpor dioksida, 6.0 miliona tona praine i 0.5 miliona tona pepela koji
odleti u vazduh.297 Nova zakonska regulaiva, ali i samoinicijativna ulaganja termoelektrana u
zatitu ivotne sredine doprinose modernizaciji sistema otpepeljivanja i uvoenja nove
tehnologije mijeanja pepela i vode jedan prema jedan, to e znaajno sprijeiti razvijavanje
pepela sa deponija prilikom duvanja jakih vjetrova.
a. Pri sagorijevanju ogrjeva nastaje pepeo od neorganskih dijelova, dok sagorijevanjem
organskih materija nastaje a. Posebno treba naglasiti sadraj aromatinih ugljovodonika u
ai: benz-a-piren, benz-a-antracen, piren, fluoranten, koji nastaju pri sagorijevanju masne faze
fosilnih goriva. Neki od navedenih aromatinih ugljovodonika spadaju u grupu dokazanih
kancerogena za ovjeka, kao to je benzo-a-piren. Pored ugljovodonika dio ai ine i smolaste
materije. Dim od cigarete, prilikom puenja, spada u znaajnije emitere ai, itavog niza
ugljovodonika i drugih kancerogenih materija.
Benz a - piren (benz [a] piren).298 Engleski hirurg Skot (P. Scott) prvi je zapazio, 1775.
godine, da neki policiklini benzeonidni ugljovodonici izazivaju "rak" (Carcinome). Naime, on
je konstatovao da takvo fizioloko dejstvo pokazuje a iz dimnjaka na monicama kod ljudi.
To je bio povod velikom broju istraivaa da izvre identifikaciju karcinogenih
benzenoidnih policiklinih ugljovodonika299 Frakcionisanjem ogromne koliine katrana
kamenog uglja (nekoliko tona), izdvojeno je (1933. godine) jedno isto jedinjenje, koje, ako se u
minimalnoj koliini (0.0005 grama) unese pod kou mia, izaziva tumor. To jedinjenje sada je
poznato pod imenom benz-a-piren. Benz [a] piren je kristalna supstanca ute boje, topi se na
179oC, kljua na 470oC (pri normalnom vazdunom pritisku od 760 mm Hg). Ovaj ugljovodonik
je poznat kao rasprostranjen zagaiva ivotne sredine. Nastaje sagorjevanjem organskih
materijala , a naroito sagorjevanjem benzina i ulja, spaljivanjem organskih otpadaka, zatim
sagorjevanjem cigareta i cigara, a ima ga ak i u peenom mesu. Prisutan je u vazduhu veih
naselja, a naroito gradova u kojima je razvijen automobilski i kamionski saobraaj.
Poslije otkria benz-a-pirena, otkrivena su kasnije i druga karcinogena jedinjenja, od
kojih meu najaktivnije spadaju holantren i dimetil-benz [a] antracen.
Sumporna jedinjenja. Sumporna jedinjenja kao polutante, u atmosferu emituju dva glavna
izvora: a) prirodni procesi koji dovode do emisije sumpornih jedinjenja i b) emisija sumpornih
jedinjenja antropogenog porijekla.

295
Opirnije vidjeti: Lloyd A. Munro, cit. itd., str. 40-43. Napomena autora: mada antropogeni pepeo direktno
dospijeva u atmosferu, nainom neadekvatnog odlaganja (uglavnom se ne vri mijeanje s vodom 1 : 1)
omoguuje se njegovo jo znatnije uee u zagaivanju atmosfere.
296
Slobodna vlaga, pepeo i sumpor nisu poeljni ostaci goriva; potroa ne eli da ih plaa po cijeni uglja.
297
Maja Perovi: Da li Srbiji treba nuklearka? "Politika", 15. decembar 2004. godine.
298
Opirnije vidjeti: S.R. Arsenijevi, Organska hemija, Nauna knjiga, Beograd,1997., str. 809 832.
299
Ugljenikovi atomi mogu se vezivati i u obliku zatvorenih nizova prstenova. Jedinjenja koja sadre zatvorene
nizove zovu se prstenasta ili ciklina. Prema broju prstenova koji se nalaze u molekulu ciklinih jedinjenja,
izvrena je njihova podjela na monociklina i policiklina; benzenoidni aromatini (v. S.R. Arsenijevi,
Organska hemija, str. 631 809).
 Iz prirodnog sistema atmosfera biosfera - okeanski sistemi dolazi do emisije sljedeih
sumpornih jedinjenja: sumpor - vodonik (H2S), COS, ugljen - disulfid (CS2), dimetil - sulfid
(DMS), sumpor - dioksid (SO2), razliiti sulfati300 i merkaptini (tioalkoholi sumporvodonine
tekuine s jako neugodnim mirisom, nastaju truljenjem bjelanevina u kojima ima sumpora).301
Prema Leoni Vajagi (1998) oko 44 miliona tona sumpora godinje dospijeva u
atmosferu iz okeana u vidu morske magle ije estice sadre metalne sulfate. Oko 90% tih
sulfata se vraa u okean, a 10% strujanjem vazduha odlazi iznad kopna. Biolokim raspadanjem
anaerobnim (bez prisustva kiseonika) procesima u okeanima se stvara velika koliina sumpor-
vodonika (H2S) koji se u atmosferi brzo oksiduje do sumpor-dioksida (SO2). Vulkanskom
aktivnou sumpor u atmosferu ulazi u vidu sumpor-vodonika, sumpor dioksida i sulfata.
Eksperti smatraju da su mora i okeani glavni prirodni emiteri sumpor-vodonika. Drugo
znaajno sumporno jedinjenje koje emituju mora i okeani je dimetil - sulfid (DMS) koji nastaje
raspadanjem elija algi (vrsta zelenih vodenih biljaka bez korijena i ila) pod uticajem bakterija.
Globalna emisija DMS iz Svjetskog okeana je konstantna i ustaljena je na oko 38 Tg/god.302
(Andreae, 1992).
Antropogena emisija sumpornih jedinjenja je u najveem obimu preko sumpor
dioksida. Dosadanja istraivanja pokazuju da 1/3 ukupnog sumpora u atmosferu dospijeva
sagorijevanjem fosilnih goriva (uglja i nafte). Pored ovog oslobaanja sumpornih jedinjenja,
velika koliina tih jedinjenja dospijeva u atmosferu pri topljenju ruda metala koji sadre
sumpor. U industriji celuloze i hartije pri sulfidnoj303 obradi drveta oslobaa se znaajna
koliina vodonik - sulfida.
SO2 sumpor-dioksid je gas bez boje, karakteristinog otrog mirisa (anhidrid sumporne
kiseline); udisan u maloj koliini izaziva karakteristian neprijatan ukus u ustima. Sumpor
dioksid je otrovan. Poto se sumpor-dioksid stvara sagorijevanjem danas najpoznatijih goriva
uglja i nafte, kao i njihovih derivata, zatim prenjem sulfidnih ruda pri dobijanju metala,
evidentno je da se javlja u sve veoj koncentraciji u vazduhu iznad veih urbanih podruja.
Sumpor dioksid je jedan od sastojaka koji sa maglom i vodenom parom dovodi do stvaranja
smoga.
Zapaeno je da se opta smrtnost graana po gradovima u industrijski razvijenim
zemljama znatno poveava sa poveanim sadrajem sumpor-dioksida u vazduhu. Na primjer, u
SAD je konstatovano da je smrtnost bila za 2100 sluajeva vea od oekivane kada je nivo SO2
u vazduhu bio vei od 0.5 mg/m3, a kod nivoa ispod 0.3 mg/m3 smrtnost je bila za 1400
sluajeva manja.
"Kisela kia", koja sve vie ugroava biljni i ivotinjski svijet na naoj planeti, potie
najveim dijelom od SO2 i NO2. U prisustvu Suneve svjetlosti SO2 reaguje sa O2,O3 i vodom u
vazduhu i pri tome se gradi H2SO4, koja se javlja u kinim kapima:

2SO2 + 2H2O + O2 = 2H2SO4

Kisela kia (mada je est termin i kisele kie), koja sve vie ugroava biljni i
ivotinjski svijet (a time djelimino egzistenciju i zdravlje ljudske populacije) se definie kao

300
Sulfati su soli sumporne kiseline; mogu biti kiseli sulfati (NaHSO4) i normalni sulfati (na primjer Na2SO4)
301
Opirnije o sumpornim jedinjenjima vidjeti: Stanimir Arsenijevi, Hemija opta i neorganska, cit.izd.
302
1012 grama na godinu; T tera.
303
Spoj metala sa sumporom; veliki emiteri sumpor-dioksida su topionice sulfidnih ruda (bakar, cink, olovo i dr.).
atmosferski talog koji ima pH vrijednost manju od 5.6. Kisela kia izaziva koroziju mnogih
predmeta od metala, razara razne stijene, a naroito krenjake stijene.304
Kisele kie su neosporno rezultat industrijskog zagaenja, koje u vodi, iz koje nastaje
kia, nose male koliine kiselih sastojaka kao to je sumporna kiselina (ali moe da bude i
azotna kiselina). Zagaena (kontaminirana) kina voda moe poremetiti (to je est sluaj)
hemijski ekvilibrijum rijeka i jezera, unititi ihtiofaunu i druge vodene organizme, te nanijeti
ozbiljne tete nizu ekosistema, ali i materijalnom nasljeu ljudi.
Pored same kisele kie , u sve veim koliinama se proizvode i kiseli materijali (kiseli
depoziti) adsorpcijom SO2 i vode na povrini suvih estica razliitog porijekla: praine, metana i
dr. Takvi materijali esto dospijevaju u rijeke i jezera ime sve vie poveavaju kiselost vode u
njima, pa se time onemoguava ivot riba i drugih vodozemaca. Ovi kiseli materijali nanose
velike tete drveu i svim kulturnim biljkama.
Da li kisele kie mogu biti korisne? Rezultati globalne studije o klimatskim promjenama
pokazuju da reduciranjem emisije metana iz prirodnih vlanih podruja, sumpor iz kisele kie
moe biti koristan u ublaavanju posljedica globalnog zagrijavanja.
Rezultati nove studije (Svjetska meteoroloka organizacija, 2003) pokazuju da sumpor iz
kisele kie moe biti i koristan u ublaavanju posljedica globalnog zagrijavanja; moe djelovati
na mikrobe koji u vlanim podrujima proizvode metan. Naravno, jo je rano govoriti o veliini
korisnosti kiselih kia u odnosu na tete koje do sada nanose.
H2S sumpor- vodonik (vodonik-sulfid) nalazi se u vulkanskim gasovima, ali ga ima i u nekim
mineralnim vodama (na primjer: Ahen, Vrnjaka banja, Banja Koviljaa, Ribarska banja i dr.).
Sumpor - vodonik je bezbojan gas, karakteristinog neprijatnog mirisa na pokvarena jaja
(neprijatan miris pokvarenih jaja dolazi, zapravo, od sumpor-vodonika); sumpor - vodonik je
jako otrovan gas, opasan je kada ga ima i oko 0.1% u vazduhu jer razara hemoglobin (materija
koja se nalazi u crvenim krvnim zrncima i slui za snabdijevanje svih dijelova tijela
kiseonikom), sjedinjujui se sa gvoem u FeS. Udisan u malim koliinama, H2S izaziva
glavobolju i povraanje. Kao protivotrov treba udisati kiseonik.
Sumpor - vodonik je otrovniji od SO, ali se lako otkriva i u najmanjoj koncentraciji po
svom karakteristinom mirisu. Krv otrovane osobe sa sumpor-vodonikom dobija crnozelenu
boju. Letalna (smrtonosna) doza sumpor-vodonika je 100 ppm, ali se, na sreu, njegova
koncentracija od svega 0.22 ppm moe osjetiti po mirisu. Ako se sumpor - vodonik zapali na
vazduhu gori plaviastim plamenom.
CS2 ugljen-disulfid (ugljenik(IV) sulfid) postaje prevoenjem pare sumpora preko usijanog
uglja; to je bezbojna tenost ije su pare jako zapaljive; ne rastvara se u vodi, ali se dobro
rastvara u etru i alkoholu; njegova para je jako otrovna, a termiki je jako nestabilan; ima veliku
primjenu u procesu dobijanja viskoze (vjetake svile).
COS karbonilsulfid (hemijsko jedinjenje , pripada globalnom ciklusu sumpora) se pojavljuje u
troposferi u koncentracijama od oko 500 pptv. Slabo je reaktivan, tako da je to jedino sumporno
jedinjenje, pored sumpor - dioksida, iz vulkanskih erupcija, koje moe doi u troposferu u
znaajnijim koliinama.
CO ugljen-monoksid je jedan od najrasprostranjenijih polutanata u atmosferi. Nastaje kod
nepotpunog sagorijevanja fosilnih goriva (nedovoljno snabdijevanje kiseonika) u energetskim
postrojenjima, motornim vozilima, domainstvima i u razliitim industrijskim procesima.

304
Mermerna statua (mada je mermer metamorfna stijena) postavljena 1702. godine u Vestfaliji (industrijski rejon
Njemake) predstavlja drastian primjer razaranja koje je izazvala "kisela kia" u vremenu od 1908 1969.
godine (pH = 2,2 2,7). Opirnije vidjeti: Arsenijevi, S., cit.izd., str. 412-413, 615.
 Najvea koliina prirodnog ugljen-monoksida proizvodi se od metana (oko 80%), zatim
isparenjima okeana (oko 10%) i razvijanjem i raspadanjem hlorofila (oko 3%); ovjek ga
proizvodi oko 7%.
Ugljen - monoksid je bezbojan, vrlo otrovan gas (vezuje se sa hemoglobinom krvi), bez
mirisa je i ukusa. Neto je laki od vazduha, ne podrava gorenje, ali zapaljen sagorijeva
plaviastim plamenom i pri tome se pretvara u ugljen-dioksid. U vodi se vrlo slabo rastvara.
Lako se jedini sa kiseonikom i pri tom gradi SO2, a sa hlorom se jedini pri dejstvu Suneve
svjetlosti i pri tome gradi jedinjenje fozgen (poznati bojni otrov):

CO + Cl2 = COCl2

Ve smo istakli da je ugljen-monoksid neobino opasan otrov njegovo prisustvo ne

moe lako da se otkrije. Ako se u vazduhu, koji se udie, nalazi svega 0,3% CO, nastaje smrt
poslije 15 minuta.
U istoj atmosferi njegov sadraj (CO) iznosi manje od 1 ppm (0.087 ppm), a u
zagaenoj 5 200 ppm. Ovaj gas, prema rezultatima mjerenja, ima najveu koncentraciju
unutar urbanih (gradskih) zona do oko 20 m visine iznad topografske povrine.
Koliine ugljen-monoksida u urbanim podrujima variraju u velikoj mjeri u zavisnosti
od vremenskog perioda i lokacije. Poto su glavni emiteri ugljen monoksida motorna vozila to
e i njegova koncentracija direktno zavisiti od kretanja motornih vozila, odnosno pojedinani
vremenski periodi u toku dana imaju razliite koncentracije ugljen monoksida, mada i
meteoroloki uslovi na to utiu. Najvee koncentracije se pojavljuju u jutarnjim i popodnevnim
satima, kada je kretanje motornih vozila najintenzivnije.
To je, uglavnom, zakonitost koja je prisutna u svim gradovima sa intenzivnim
automobilskim saobraajem (ukovi, 2001). Emisiji ugljen monoksida porijeklom od
saobraaja najvie su izloeni saobraajni policajci na raskrsnicama, ali i brojni pjeaci uz
saobraajne tokove. U vee emitere ugljen monoksida u ivotnoj sredini, pored motornih
vozila, spada sagorijevanje vrstih, tenih i gasovitih goriva, kao i industrijski procesi: rafinerije
nafte, visoke pei, fabrike papira, postrojenja za proizvodnju ai i postrojenja za proizvodnju
graevinskog materijala.
Pored ovih, znaajni izvori ugljen monoksida su industrijski procesi proizvodnje form-
aldehida (CH2O) hidrogenizacija ugljen-monoksida u prisustvu specifinih katalizatora,
proizvodnja amonijaka (NH3), metanola metil alkohola (CH3OH), potom organska hemijska
industrija i dr.
Pitanje deponija vrstog otpada je sve aktuelnije zbog pojave poara koji su znaajan
izvor ugljen - monoksida. Nisu zanemarljivi ni (ne)kontrolisani umski poari, sagorjevanje
otpadne vegetacije u poljoprivredi (strnjita), sagorjevanje otpada kod proljene pripreme
poljoprivrednog zemljita i drugi poari (kuni poari, ugljenokopi i sl.).
Jedinjenja azota. U atmosferi postoji niz razliitih azotnih jedinjenja: azot monoksid (NO),
azot - dioksid(NO2) i azot suboksid (N2O).
NO, azot monoksid (azot (II) oksid). Azot monoksid se obino u laboratoriji dobija
dejstvom azotne kiseline (30 35%) na metalni bakar. On je bezbojan gas i spada u grupu onih
oksida koji s vodom ne reaguju. Pokazuje izrazitu tenju za sjedinjavanje s kiseonikom, zato se
na vazduhu brzo pretvara u mrko obojeni NO2.
Pri sijevanju munje nastaje na njenom putu neto NO koji se odmah sjedinjuje s
kiseonikom u NO2. Tako nastali azot dioksid reaguje s vlagom u vazduhu i gradi smjesu
HNO2 i HNO3 koja dospijeva na topografsku povrinu u kinim kapima. Na taj nain se jedan
dio inaktivnog (neaktivnog/inertnog) azota pretvara u preko potrebna azotna jedinjenja.
Meutim, ovim se istovremeno poveava kiselost kinice koja tetno djeluje na vegetaciju u
prirodi. Azot monoksid se, zajedno sa ostalim gasovima, izbacuje iz automobilskih motora za
vrijeme njihovog rada. Zbog visoke temperature tih gasova u vazduhu on se odmah oksiduje u
azot dioksid (NO2 gas), a taj gas je jedan od glavnih sastojaka smoga.
NO2 , azot dioksid (azot (IV) oksid). Azot dioksid (nitrogen - dioksid) postaje oksidacijom
NO vazdunim kiseonikom. On je otrovan gas, karakteristinog mirisa, crvenomrke boje, koju
ima samo na vioj temperaturi; na temperaturi ispod 150oC njegova boja sve vie iezava.
N2O, azot-suboksid (azot (I)-oksid). Azot suboksid je na obinoj temperaturi bezbojan gas
sladunjavog ukusa. Ovaj gas nastaje prirodno u zemljitu u koliini koja je vie puta vea od
njegove antropogene emisije. Prirodno ga emituje Svjetsko more. Ukupna globalna emisija azot
suboksida se kree oko 50 Tg/god. (T tera). Osnovni antropogeni emiteri azot suboksida
su energetska postrojenja koja spaljuju ugalj i druga goriva, izgaranje biomase, korienje
azotnih vjetakih ubriva, odlaganje otpadnih materijala, proizvodnja adipinske kiseline305 ,
zagaene vode i drugo (ukovi, 2001). Ukupnu prirodnu i antropogenu emisiju azot
suboksida sadri Tabela 33.

Tabela 33. Prirodna i antropogena emisija N2O (Tg/god.)

Red. Izvor Srednja Podruje

broj vrijednost emisije
1. Antropogeni izvori
2. Energetska postrojenja 0 0 0.2
3. Izgaranje biomase 1.6 0.2 3.0
4. Proizvodnja najlona 0.7 Nepoznato
5. Azotna vjetaka ubriva 1.0 0.4 3.0
6. Otpadni materijali 1.5 0.3 3.0
7. ivotinje - poljoprivreda 0.5 0.3 1.0
8. Otpadne vode 0.8 0.8 2.0
9. Automobili 0.8 0.1 2.0
10. Globalno poveanje temperature 0.3 0 1.0
11. Povremeno korienje zemljita 0.7 nepoznato
12. Nastanak u atomosferi nepoznato nepoznato
13. Spaljivanje otpadaka nepoznato nepoznato
14. Ukupno (2 - 13) 8.0 5.0 10.0
15. Prirodni izvori
16. Zemljite 12.0
17. Mora i okeani 3.0
18. Ukupno (16 + 17) 15.0
19. UKUPNO (14 + 18) 23.0
(Izvor: Khalil, M.A.K., No D13, 14, 651, 1992)

305
Adipinska kiselina, HOOC(CH2)COOH je bijeli kristalni prah kiselog ukusa i rijetko se javlja u prirodi. Koristi
se u proizvodnji najlona, plastike, uretana, adheziva i aditiva u industriji hrane. Prema "New Jersey Department
of Health and Senior Services" moe izazvati iritaciju oiju i koe, kao i oteenja ako se udie. Prema istom
izvoru nije testiran uticaj ove supstance na pojavu kancera i na reproduktivnost kod ivotinja.
Prema raspoloivim podacima iz literature, koncentracije fluorida u nenaseljenim oblastima su
ispod 0.5 ng/m3 .306 U naseljenim predjelima koncentracije se kreu od 3 ng/m3 do 2g/m3 u
SAD i Kanadi.
Volatinska organska jedinjenja (VOJ).307 Sa stanovita aerozagaenja pod pojmom volantilnih
organskih jedinjenja podrazumijevaju se ona organska jedinjenja koja se mogu pojaviti u
gasovitoj fazi u vazduhu urbanih i neurbanih sredina. To su jedinjenja koja u svom molekulu
imaju do 12C (ugljenikovih) atoma. Jedinjenja sa molekulima koje sadre vie od 12C atoma ne
mogu se oekivati u gasovitoj fazi u atmosferi. Takva jedinjenja se mogu oekivati u vidu
estica.
Dva su glavna izvora volantilnih organskih jedinjenja u atmosferi: prirodni izvori i izvori
antropogenog porijekla.
Velika koliina ugljovodonika (jedinjenja ugljenika s vodonikom) nastaje kao posljedica
razliitih biolokih procesa u prirodi, u geotermalnim podrujima, podrujima ugljenokopa,
naftonosnim poljima, kod eksploatacije prirodnog gasa i dr. Organska jedinjenja terpenskog308 i
izoprenskog309 tipa, kao proizvod vegetacije, dolaze u atmosferu u koliinama od oko 4.4 108
t/god.310
Metan (CH4) se nalazi u mnogim gasovima koji izbijaju iz unutranjosti Zemljine kore (prirodni
gasovi). Ovi gasovi obino izbijaju u blizini izvora nafte. Metan nastaje truljenjem, bakterijskim
raspadom celuloze, anaerobnom razgradnjom, po barama (dnu bara), pa se jo naziva i barski
gas, a ima ga u rudnicima uglja, u kojima predstavlja stalnu i veliku opasnost. Ako se u vazduhu
nalazi minimalno 6% metana, onda paljenjem ove smjese moe doi do strahovite eksplozije,
koja je praena velikim katastrofama u ugljenokopima. Metan je gas bez boje i mirisa, u vodi se
neznatno rastvara. Znaajna je primjena metana za dobijanje vodonika za industrijske svrhe.311
Kada je rije o metanu , njegova godinja globalna emisija je oko 500 miliona tona, od
ega na antropogenu emisiju otpada oko 72% (oko 360 miliona tona godinje). Znaajno
poveanje koncentracije metana u atmosferi je poelo prije stotinu godina. Atmosferske
koncentracije metana u 1991. godini su bile 1.72 ppmv, to je dvostruko vie od koncentracije iz
perioda predindustrijskog razvoja (0,8 ppmv).312
Kao antropogeni emiteri VOJ pojavljuju se motorna vozila (oko 50%, benzinski motori
su vei emiteri volatinskih organskih jedinjenja od dizel motora), industrijski procesi (do
15%)313, isparavanje rastvaraa (do 10%) i drugi izvori.
Metali. Metali314 su zajedniko ime za hemijske elemente koji posjeduju provodljivost
elektrine struje i toplote, poseban sjaj, mogunst obrade livenjem ili kovanjem. Rijetko se u
prirodi nalaze u elementarnom stanju; uglavnom se dobijaju iz ruda. Metali imaju izuzetan
znaaj za razvoj ljudske civilizacije i njen opstanak je nezamisliv bez upotrebe metala.
Meutim, kod odreenih procesa, neki metali se pojavljuju u atmosferi kao njeni ozbiljni
zagaivai.

306
Nano n; 10-9 dio neega; ng nanogram, 10-9 dio grama.
307
Opirnije vidjeti: ukovi, J., cit. izd., str. 33 36.
308
Nezasieni ugljovodonici u eterinim uljima (obino su ugodnog mirisa)
309
Teni nezasieni ugljovodonik
310
ukovi (1990), cit. izd., str 34.
311
Opirnije vidjeti: Arsenijevi S.R., Organska hemija, str. 137 138.
312
Marchetti, C., Experts Seminar, Paris, 1989.,.Vol. 1, str. 161 192.
313
Farmaceutska industrija, industrija gume i plastike, industrija boje i lakova, procesi odmaivanja metala, procesi
hemijskog ienja odjee i dr.
314
Lat. metallum od grkog metallon - metal
 U atmosferi se pojavljuju razliiti metali, njihovi joni, neorganska i organska jedinjenja i
estice. Metale mogu da emituju pojedini prirodni procesi: vulkanizam, isparavanje vode
Svjetskog mora, ascendentna vazduna strujanja koja transportuju estice metala sa topografske
povrine, umski i ostali poari i dr. Pojava odreene i znaajne koliine metala u atmosferi
rezultat je ljudskih aktivnosti: procesi sagorijevanja fosilnih goriva u energetskim postrojenjima,
pirometalurki, hidrometalurki i elektrometalurki procesi dobijanja metala, procesi prerade
metala (ugroenost vazduha u radnim sredinama i radnim prostorijama), motorna vozila i dr.
Bez obzira to se, zbog razliitih procesa, u atmosferi mogu oekivati svi, do sada,
poznati metali (ili njihova jedinjenja), najznaajnije je (i po ivotnu sredinu najopasnije)
prisustvo olova, kadmijuma, gvoa, bakra, kobalta, nikla, ive i dr.
Olovo (Pb, plumbum) se u prirodi nalazi uglavnom u obliku svojih jedinjenja. Olovo je na
svjeem presjeku sjajno s plaviastosivom nijansom; toliko je mekan metal da ga moemo sjei.
Spada u teke metale i nije dobar provodnik elektrine energije. Olovo i njegova jedinjenja su
otrovni.
Koliina olova u atmosferi se neprestano poveava. Tako, na primjer, godinjom
analizom leda sa Grenlanda utvreno je da vrijednost olova od 0.0005 mg/kg u 800. g.p.n.e. se
povisila na 0.21 mg/kg u 1965. godini. Najvea koliina olova potie iz izduvnih gasova
automobila315. Olovni alkili316, koji se dodaju benzinu, kod procesa sagorijevanja u izduvnim
gasovima izlaze u vidu estica, pra i jedinjenja olova. Zavisno od oblika u kome dospijeva u
atmosferu, olovo ostaje u vazduhu odreeno vrijeme.
Kadmijum (Cd, cadmium) se obino nalazi zajedno sa cinkom u obliku svog sulfida - CdS, i
karbonata - CaCO3. Kadmijum je otkrio 1817. godine u cink - oksidu tromejer (F. Stromeyer,
1776 1835), a nezavisno od njega, isto u cink - oksidu, Rolof (H. Roloff) i Karsten (C.
Karsten). Kadmijum je dobio ime po rudi cinka cadmia, u kojoj se i on nalazi.
Kadmijum je bijel, sjajan metal i dosta je mek. Spada u najotrovnije metale (izaziva
oteenja bubrega a tetno djeluje i na kosti).
Kadmijum zamjenjuje cink u organizmu, pa se time sprijeava razlaganje masti uslijed
ega dolazi do poveanja krvnog pritiska i sranih oboljenja. Prisustvo kadmijuma u vazduhu
potie od dima iz dimnjaka, zatim od sagorijevanja olovnog benzina i sagorijevanja plastik.
Dim cigarete takoe sadri kadmijum.317 Kadmijum u atmosferu emituju i termoenergetska
postrojenja koja koriste ugalj, ali i odreeni industrijski procesi.
Gvoe (Fe, ferrum) spada u najzastupljenije metale zemljine kore. Gvoe ima neobino vanu
bioloku funkciju, jer ulazi u sastav hemoglobina, slui za vezivanje kiseonika i njegovo
raznoenje u krvi. U organizmu odraslog ovjeka ima oko 5 grama gvoa, od ega 75% ulazi u
sastav hemoglobina. Osnovni antropogeni emiteri gvoa su procesi proizvodnje i njegove
prerade, termoenergetska postrojenja na ugalj i dr.
Bakar (Cu, cuprum318) se u prirodi nalazi u maloj koliini kao slobodan, a znatno vie u obliku
jedinjenja. Pri prenju blister bakra (engl. rije blister plik) u plamenim peima (plamena

315
J. and E. Moore, Environmental Chemistry (str. 238), New York, 1976.
316
Alkil jednovalentni radikal dobijen od zasienih ugljenih hidrata; radikal stalna grupa atoma u molekuli koja
bez promjene prelazi iz jednog hemijskog spoja u drugi.
317
Kada pua popui kutiju cigareta (20 komada) on u svoj organizam unese najmanje 1,5 mikrograma
kadmijuma.
318
Latinski naziv cuprum, smatra se, potie od imena ostrva Kipra (Cyprus) koje je bilo dosta bogato ovim metalom.
Do sada najstariji pronaeni dijelovi od bakra su perle, koje su naene u Iraku, a datiraju iz poetka devete
hiljade godina prije nove ere. Prerada bakarne rude otpoela je neto poslije pete hiljade prije nove ere (M.
Weeks H. Leicester, Discovery of the Elements, 7 th Edition, p. 18, 1968).
rafinacija), u struji vazduha preostali sumpor se potpuno udaljava u obliku sumpor dioksida, a
arsen isparava u obliku arsen (III) oksida (arsen trioksid,As4O6). Arsen (III) oksid je vrlo
otrovno jedinjenje (0.2 grama moe da dejstvuje kao smrtonosna doza).
Bakarna jedinjenja su za nie organizme jako otrovna, ak i u najmanjim koliinama, a
na oveka dejstvuju tetno samo vee koliine, ali s obzirom da izaziva povraanje ne
predstavlja neku naroitu opasnost. ovek moe dnevno da unese u organizam oko 100
miligrama bakra u obliku bakar (II) sulfata (CuSO4)319 bez neke primetne opasnosti. Bakrovi
jonovi dejstvuju kao jako baktericidno sredstvo. Voda koja u kubnom metru sadri nekoliko
grama bakar (II) sulfata gotovo je potpuno sterilna (Arsenijevi, 1994).

7.1.2. Efekti zagaenja vazduha

Atmosfera iznad urbanih (gusto naseljenih) i industrijskih zona odavno je izgubila naziv
vazduh bez primjesa (suhi vazduh). Brojni su antropogeni zagaivai koji u tim zonama
optereuju atmosferu: termoelektrane, toplane, energane, individualna loita, fabrike za
spaljivanje smea/vrstog otpada, objekti crne i obojene metalurgije, fabriki kapaciteti,
spaljivanje biomase, krenje vegetacionih povrina i spaljivanje strnjike na poljoprivrednim
povinama, drumski, eljezniki, avionski i vodeni saobraaj i dr. Penetracija zagaivaa u
vazduh i njihovo zadravanje ima niz neposrednih i posrednih implikacija, odnosno uticaja na
stanje ivotne sredine. Direktno ili indirektno, obim i sadraj polutanata u vazduhu utie na
(pogorano) zdravlje ljudi i ostalih ivih bia u biosfernom perimetru, a nije beznaajan uticaj
polutanata na brojna materijalna dobra. Sinhronizovanim prisustvom i akumulacijom vie
zagaivaa u vazduhu njihovo se djelovanje uslonjava mogu nastati nova jedinjenja kao
rezultat fizikohemijskih, termodinamikih i fotohemijskih procesa u atmosferi. Istraivanja
pokazuju da su (dugorono) najvee posljedice na biljke: u poetku one te minerale (sulfate,
nitrite, nitrate, amonijak) koriste za svoj rast i razvoj, ali kada se zemljite zasiti, posebno oko
korijena, dolazi do oteenja i propadanja biljke, pri emu se onda posljedice prenose na
ivotinje i ljude.
Lokalni efekti zagaenja vazduha. Lokalni efekti zagaenja vazduha se danas ispoljavaju iznad
gradova, u vidu promjene mikroklime odreenog (kon)urbanog podruja. Nesporno je da su
gradovi najznaajnije i najvee ljudske tvorevine, specifina izmijenjena prirodna sredina,
sredina koju ine mnogobrojne graevine i velike povrine pod asfaltom, antropgeni objekti koji
su uzurpirali i izmijenili dio pedosfere, atmosfere i hidrosfere.
Prisustvo industrije razliitog sadraja, u veem ili manjem obimu, zaguenost motornim
vozilima i konstantno poveanje broja ljudske populacije su dovoljan razlog da se klima
gradova razlikuje od njihove okoline.
Ve smo istakli da je niz gradova u kojima je vazduh zamuen i optereen esticama
ai, dima i raznih drugih sastojaka koji su posljedica dominirajue industrije i saobraaja, kao i
sve vee koncentracije stanovnitva.
Zbog zamuenost vazduha u gradovima je smanjeno trajanje Sunevog sjaja, ali zbog
betonskih i asfaltnih povrina ljeti i zagrijavanja gradova u zimskom periodu, prosjena
godinja temperatura u gradovima je vea naglo u okolini. Za gradove se obino kae da su
termika ostrva (ostrva toplote).

319
Bakar (II) sulfat se upotrebljava u poljoprivredi u borbi protiv raznih tetoina, a naroito bakterija i gljiva. Za
ovu se svrhu pravi tzv. "bordoska orba" koja se najvie upotrebljava za prskanje vinove loze.
 Klima gradova je specifina. Vazduh iznad gradova je suvlji, vie je padavina, insolacija
je kraa u odnosu na okolinu, temperature vazduha su (u prosjeku) vee a magle su ee. Vee
koliine padavina su zbog velikog broja razliitih estica koje slue kao kondenzaciona jezgra.
Gradovi, kod kojih se, prilikom planiranja lokacije i irenja gradske aglomeracije, vodilo
rauna o zatiti ivotne sredine imaju dosta zelenila, iroke bulevare, zaobilaznice oko gradske
zone, prostrane trgove sa fontanama, a samim tim i povoljniju klimu. Prouavanju klime
gradova u kontekstu optereenja vazduha emisijom antropogenih zagaivaa treba posvetiti
znaajnu panju. Za to su potrebna velika finansijska sredstva i solidna kadrovska baza, a to
veina gradova nae planete ne posjeduje.
Globalni efekti zagaenja vazduha. Globalni efekti zagaenja vazduha povezuju se sa
promjenama klime na naoj planeti. Posljednjih etvrt vijeka eksperti razliitih naunih oblasti
ukazuju na poremeaj toplotnog ekvilibrijuma u atmosferi. S obzirom da je za ozbiljne analize
promjene klime na globalnom nivou potrebno analizirati niz parametara, od astronomskih do
instrumentalnih podataka pojedinih klimatskih elemenata, smatramo da je jo rano svrstavati se
u pesimiste, kada je klima nae planete u pitanju. Uostalom, u Tabeli 34 prezentirana su
predvianja Ministarske konferencije o klimatskim promjenama pod pokroviteljstvom
Ujedinjenih nacija (Bon, 2001).

Tabela 34. Predvianja poveanja temperature na planeti

tokom narednih 100 godina

Godina Temperatura u oC
Najgori scenario Najbolji scenario
2000 0.165 0.11
2020 0.88 0.22
2040 1.76 0.44
2060 3.19 0.77
2080 4.51 1.10
2100 5.80 1.40

Teorije klimatskih promjena svode se na terestrike (zemaljske) i astronomske.

Astronomske teorije se oslanjaju na pojavu velikih i dugotrajnih klimatskih promjena kakve su
glacijali i interglacijali. Za sada jedinu priznatu teoriju o promjeni klime na naoj planeti dao je
Milutin Milankovi.320 Njegova teorija se zasniva na zakonima mehanike i fizike uz savreno
korienje matematike.
Milutin Milankovi je izraunao koliinu Sunevog zraenja koja pada na jedinicu
povrine tokom godinjih doba na svakoj geografskoj irini za posljednjih 600000 godina. To je
poznata Milankovieva kriva osunavanja na osnovu koje se procjenjuje broj i vrijeme pojave
ledenih doba. Minimum ljetnjeg osunavanja na krivi odgovara irenju lednika a maksimum
njihovom povlaenju.
Da bi se pratile klimatske promjene, 1990. godine je osnovan Meuvladin panel321 za
klimatske promjene (IPCC), savjet naunika koji treba da prate znake kolebanja klime i da
upozoravaju one koji donose odluke. Panel je predloio vie scenarija o rastu temperature (v.
Tabelu 34). Oigledno je da bi porast temperature od 5.8oC do kraja ovog vijeka mogao
ugroziti stotine miliona ljudi irom planete.

320
Opirnije vidjeti: Milovan Pecelj, Klimatske promjene i efekat staklene bate, str. 10 16.
321
Panel, esto znai okrugli sto; panel - diskusija: organizovana javna diskusija uz uee publike.
 Izvjetaji Svjetske meteoroloke organizacije (WMO) govore da je 2004. godina bila
meu etiri najtoplije od kada su poela instrumentalna praenja meteorolokih elemenata. Od
nje su bile samo toplije 2003, 2002. i 1998, za koju se smatra da je bila najtoplija u posljednjih
hiljadu godina. Prema A. Petroviu322 danas su se iskristalisale dvije osnovne grupe klimatskih
scenarija: jedna koja oekuje zahlaenje i novo ledeno doba i druga koja smatra da e ovo
meuledeno doba potrajati neoekivano dugo jo oko 15000 godina Po dinamici
Milankovieve krive osunavanja, koja se ne osvre na ljudski uticaj na klimu, moe se smatrati
da je ovo meuledeno doba na izmaku, jer topla razdoblja traju desetak hiljada godina, a ovo u
kojem ivimo zapoelo je prije 12000 godina.
S druge strane, eksperti Evropske agencije za ivotnu sredinu tvrde da se naa planeta
suvie zagrijava i da se moraju preduzeti mjere da se ne bi spaljivanjem fosilnih goriva
pregrijala. Po njihovoj raunici, prosjena globalna temperatura je u prolom vijeku porasla od
0.2 do 0.7oC, a za ovaj (XXI vijek) dali su projekciju dva scenarija (Tabela 34). Zbog
antropogenih uticaja i emisije gasova u atmosferski kompleks suoeni smo sa injenicom da se
pojedini kontinenti323 sve bre zagrijavaju. Prema scenariju Evropske agencije za ivotnu
sredinu hladne zime e nestati do 2080. godine, te su lednici u osam od devet gleerskih
oblasti324 najmanji u posljednjih 5000 godina; 3/4 lednika na vajcarskim Alpima otopie se do
2050. godine, a toplotni udari i poplave postae ei.
Negativni efekat staklene bate (efekat pregrijavanja sistema Zemljina povrina atmosfera).
Promjene klime uslovljava promjena komponenata geofizikog sistema kao to su: promjena
hemijskog sastava atmosfere, promjena povrine Svjetskog mora, odnosa kopna i mora i
intenziteta Sunevog zraenja. Moramo biti svjesni da na klimatske promjene je izuzetno snaan
uticaj terestrikih i antropogenih uzroka: vulkanska aktivnost, promjene rasporeda kopna i
mora, reim morskih struja i promjena koncentracije ugljen-dioksida i aerosola. Danas je
poseban akcenat na promjeni koncentracije gasova koji mijenjaju hemijski sastav vazduha i
dovode do negativnog efekta staklene bate.
Zato termin negativni? Efekat staklene bate kada normalno funkcionie, odrava
toplotni bilans nae planete sprijeava pretjerano zagrijavanje, ali i pretjerano hlaenje nae
planete. Sunce, kao izvor toplotne energije za sistem povrina Zemlje atmosfera emituje
veinu svoje energije u podruju ulraljubiastog (od 0.20 do 0.40 m), vidljivog (0.40 do 0.75
m) i bliskog infracrvenog spektra (0.75 do 24 m). Maksimalna solarna radijacija Sunca, kada
je Zemlja u pitanju, je u vidljivom dijelu spektra ( od 0.4 do 0.75 m).325
S druge strane, tijela nie temperature, kao to je sistem Zemljina povrina atmosfera
imaju maksimalnu radijaciju kod talasnih duina od 11 m (infracrveni, toplotni dugotalasni dio
spektra). Ova razlika u talasnim duinama Suneve i Zemljine radijacije (Suneva insolacija i
izraivanje Zemlje) je od presudnog uticaja na bilans toplotne energije sistema Zemljina
povrina atmosfera.
Da bi se postigao ekvilibrijum toplotne energije koju pomenuti sistem prima od Sunca,
sistem mora dio energije da reemituje u vasionu. Satelitska ispitivanja326 pokazuju vrlo blisku
ravnoteu izmeu koliine energije koju sistem Zemljina povrina atmosfera apsorbuje i
322
Prof. dr Aleksandar Petrovi, Ledeno doba u bati, "Politika", 10. januar 2005. godine, str. 9.
323
Evropa se zagrijava bre od ostalih kontinenata prema rezultatima mjerenja temperature od 1861. godine
324
Opirnije vidjeti: R. Lazarevi, Geomorfologija, cit. izd., str. 371 401.
325
Opirnije vidjeti: M. Milosavljevi, Meteorologija, Beograd, 1982, str. 18 25., Annon., State of the
Environment, Washington, DC, 1987., J. ukovi, cit. izd., str. 234 254.
326
Shinke, K.P., The greenhause Effect, Ozone Depletion: Health and Environmental Consequences,eds, R.R. Jones
and T.Wigley, 1989, John Wiley, Sons. Ltd., Chichester U.K., str.71 83.
koliine energije koju ovaj sistem reemituje u vasionu. Na taj nain se obezbjeuje odreeno
ravnoteno stanje i prosjena temperatura sistema Zemljina povrina atmosfera od oko 15oC.
Proraun bilansa emisije energije pokazuje da bi, ukoliko Zemlja ne bi imala atmosferu,
povrina Zemlje imala prosjenu temperaturu od oko -20oC, ime bi ivot na njoj bio
onemoguen (Duki,1999; Shinke, 1989).
Osnovu teorije staklene bate ini stepen prijema i otputanja Suneve energije sa
povrine Zemlje. Prosjena koliina energije koju Sunce emituje na Zemlju je 342W/m2.
Meutim, dio ove energije ne dolazi do Zemlje. Rauna se da 30% reflektuju u visini oblaci,
estice i gasovi prisutni u atmosferi, a refleksiju vri i povrina nae planete. Procenat
reflektovane energije (albedo) varira od 10% kod iste atmosfere bez oblaka do 80% kada su
prisutni oblaci kumulusi .327 Rauna se da Zemlja i njena atmosfera prosjeno apsorbuju 70%
Suneve radijacije, odnosno 239W/m2.
Prema R. Bejliju328 ukupna koliina solarne energije koja godinje dospijeva do povrine
Zemlje iznosi 2 1021 kJ. Nastanak toplotne energije u unutranjosti Zemlje i njena emisija
preko litosfere iznosi 8 1017 kJ. Nastanak toplotne energije aktivnostima ljudi iznosi oko 4
1017 kJ. Ovi podaci pokazuju da svi procesi, osim solarne radijacije, uestvuju u ukupnom
bilansu energije na Zemlji sa svega 0.1%.
Zemljina povrina i atmosfera emituju nazad u vasionu termalnu radijaciju talasnih
duina u infracrvenom podruju. Ukoliko se zanemari uloga atmosfere u emitovanju radijacije,
ali ne i njena uloga u apsorpciji Suneve radijacije, oekivalo bi se da e Zemlja, kao crno tijelo
temperature povrine od +15oC, emitovati 390W/m2 termalne energije. Poto je ova emisija
povrine Zemlje vea od energije od 239W/m2 koju apsorbuje od Sunca, Zemlja bi se postepeno
hladila do -18oC, odnosno do temperature na kojoj crno tijelo emituje 239W/m2. Nije potrebno
ni naglaavati da bi kod temperature od -18oC topografska povrina nae planete bila pod
ledenim pokrivaem.
Meutim, gasovi prisutni u atmosferi apsorbuju i ponovo reemituju, prema Zemljinoj
povrini , veinu termalne radijacije koja se emituje sa povrine Zemlje. Samim tim Zemljin
atmosferski omota manje emituje energije u vasionu nego to bi emitovala povrina Zemlje
ukoliko ne bi imala svoj atmosferski omota. Razlog tome je prosjena temperatura (tsr)
atmosfere, koja je nia od tsr Zemljine povrine i koja opada sa visinom. Kada temperatura
atmosfere padne do -18oS tada atmosfera emituje u vasionu energiju od 239W/m2, istu koliinu
energije koju dobija od Sunca. Samim tim, razlika izmeu energije koju emituje Zemljina
povrina i energije koju emituje atmosfera (390 239 = 151W/m2) se apsorbuje u atmosferi
dovodei do efekta staklene bate, s obzirom da atmosferski omota igra istu ulogu za Zemlju
kao i staklo kod staklenika.329
Efekat staklene bate. Atmosfera u velikoj mjeri zadrava i apsorbuje toplotne zrake koje naa
planeta izrauje (otputa), ali istovremeno mnogo vie proputa zrake vidljivog dijela spektra
(od 0.40 do 0.75 m). Na taj nain u procesu razmjene toplote atmosfera djeluje kao staklena
bata (staklenik, plastenik), to jest proputa Suneve zrake unutra i zadrava tamne toplotne
zrake da ne izlaze vani.
Kod staklenika, staklo je propustljivo za duge talase slabije nego li za kratke, pa se
izvjestan dio dugih talasa ponovo vraa ka podu, donjoj bazi staklenika, gdje su najee

327
Opirnije vidjeti: M.Milosavljevi, cit. izd., str. 33-35., D. Duki, Klimatologija, str.41-42; Hamerle, R.n.,
Shiller, J.V., Scwartz, M.J, Global Warming, Ford Motor Company, June 1989.
328
Bailey,R.A., et al., Chemistry of the Environment, Academic Press, New York, 1978.
329
J.ukovi, cit. izd., str 240., M. Milosavljevi, cit.izd., str. 35 41., D. Duki, Klimatologija, str. 34 51.
razliite biljne kulture kojima je potrebna odreena koliina toplote za vegetacioni razvoj.
Ovakva osobina stakla ini da vazduh unutar staklenika ima viu temperaturu od spoljanjeg
vazduha. Poznato je da se u atmosferi pored osnovnih gasova nalaze i razliite primjese,
posebno vodena para. Njihovi molekuli, slino staklenom svodu kod staklenika, dozvoljavaju da
vea koliina vodene pare (oblanost) zadrava vei dio tamnog dugotalasnog zraenja i vraa
ga prema povrini nae planete. Ta osobina vazdunog omotaa slina je po djelovanju sa
staklenim svodom staklenika i naziva se efekat staklene bate. Najznaajniji prirodni gasovi sa
naznaenim efektom su: vodena para, ugljen - dioksid, metan,, azot oksid i ozon.
Ako bi oni bili eliminisani iz atmosferskog kompleksa temperatura topografske povrine bila bi
nia i za 33oC od sadanje ( sa +15C0 na -18C0).
Efekat staklene bate ima presudnu ulogu za ivotnu sredinu, poto u sistemu Zemljina
povrina atmosfera odrava prosjenu globalnu temperaturu od +15oC umjesto temperature
od -18oC koja bi, bez atmosferskog omotaa, egzistirala.
Ukoliko je uee gasova sa naznaenim efektom "staklene bate" u granicama
prosjenog sastava suhog vazduha opravdano zakljuujemo da je efekat staklene bate
pozitivna pojava za ivotnu sredinu na naoj planeti. Meutim, ukoliko prirodnim ili
antropogenim procesima doe do pojaane koncentracije ovih gasova u gornjem (graninom)
sloju troposfere, tada se javlja negativni efekat staklene bate (efekat pregrijavanja nae
planete).
Naime, kada u atmosferi dolazi do poveanja sadraja pojedinih gasova, kao posljedica
antropogene emisije, kao to su CO2, CH4, CO, CFC, O3, tada dolazi do vee apsorpcije
reemitovane toplotne energije sa Zemlje i do njenog zadravanja u troposferi, a time i do porasta
temperature sistema Zemljina povrina atmosfera.330
Prorauni pokazuju da bi poveanjem sadraja CO2 u atmosferi na 600 ppm dolo do
poveanja apsorpcije reemitovane termalne energije sa Zemlje za 4W/m2. Koliko bi to bilo
poveanje temperature sistema Zemljina povrina atmosfera nije sa sigurnou utvreno.
Faktor poveanja temperature ( broj W/m2 za 1oC), u zavisnosti od istraivaa, kree se od 3.6
0.9 W/m2 za 1oC. Osnovni razlog nedovoljno preciznog definisanja ovog faktora je nedovoljno
poznavanje uticaja na ovaj efek(a)t polarnog leda, okeanskih i morskih sistema i formiranja
oblaka. S obzirom da je toplotni kapacitet Svjetskog mora veoma znaajan, posebno ukoliko je
dobro mjeanje vode po vertikali, to je i njegov uticaj veoma znaajan na bilans toplotne
energije sistema Zemljina povrina atmosfera.331
Efekat poveanja temperature sistema Zemljina povrina atmosfera (efekat
pregrijavanja sistema Zemljina povrina atmosfera), koji je posljedica poveane antropogene
emisije navedenih gasova i koji je vei od uobiajene prirodne fluktuacije (porasta i opadanja),
poznat je kao fenomen "staklene bate", ili kao efekat pregrijavanja atmosfere ("greenhouse"
efect).
Ukoliko se u atmosferi emituju gasovi koji apsorbuju infracrvenu radijaciju u podruju
8.0 i 13.0 m ("atmosferski optiki prozor") oni blokiraju radijaciju iz toplije nie troposfere i
imaju vei toplotni efekat nego gasovi koji apsorbuju radijaciju talasne duine od 15 m.
Veina gasova koji se antropogeno emituju imaju najveu apsorpciju u podruju "atmosferskog
optikog prozora".332

330
J. ukovi, cit. izd., str. 240.
331
IPCC, 2001, 2004., M.R. Pecelj., Klimatske promjene i efekat staklene bate, str. 44-58., B. Tati et al., cit
izd.,str. 25-52.
332
Shinke, K.P., cit. izd., str. 71-83.
 Tabela 35. Emisija razliitih gasova u atmosferu, njihov sadraj, trendovi
promjena koncentracije i postojanost u atmosferi

Koncentracije u Trendovi promjena Postojanost u

atmosferi koncentracije, atmosferi
Gas Uobiajeno ime (sredina 1980- % godinje godina
tih) ppmv (~ priblino)
CO2 Ugljen-dioksid 345 0,4 500
CH4 Metan 1.7 ~1 ~ 7-10
CO Ugljen-monoksid 0.12 ~1-2 ~ 0.4
N 2O Azot-suboksid 0.31 ~ 0,3 ~ 150
NOX (NO+NO2) Oksidi azota 1-20 10-5 nepoznato 0.02
CFCl3 CFC-11 2.0 10-5 ~5 ~ 75
CF2Cl2 CFC-12 3.2 10-4 ~5 ~ 110
C2Cl3F3 CFC-13 3.2 10-5 ~ 10 ~ 90
CH3CCl3 Metil-hloroform 1.2 10-4 ~5 ~ 6-9
CF2ClBr Halon 1211 1 10-6 ~ 10-30 ~ 12-15
CF3Br Halon 1301 1 10-6 nepoznato ~ 110
SO2 Sumpor-dioksid 1-20 10-5 nepoznato ~ 0,02
COS Karbonil sulfid 5 10-4 <3 ~ 2-2.5
(Izvor: Wuebbles, D.J., Connell, O.S., Penner, J.E., APCA Journal 39 (No 1), 22, 1989)

Poveanje temperature sistema Zemljina povrina atmosfera moe da ima slijedee

posljedice (Openheimer, 1989):
klimatske promjene, kao posljedica poveane temperature sistema povrina
Zemlje atmosfera; promjene se mogu oekivati sve dok raste emisija aktivnih
(GHG) gasova u atmosferu,
promjena klime na Zemlji nije jedini stres koji e se desiti u ivotnoj sredini, jer
promjena klime e dovesti do veeg zagaenja voda, unitenja umskih
kompleksa, pojaane erozije zemljita, intenzivnijih biolokih procesa u
pedosferi, hidrosferi i atmosferi,
globalna promjena ekosistma koja e dovesti do nestanka pojedinih vrsta biljaka
i ivotinja, uz preferiranje (davanje prednosti) drugih vrsta,
promjene u hemijskim procesima u atmosferi ije brzine reakcije zavise od
temperature,
poveanje isparenja vode sa topografske povrine i povrine Svjetskog mora uz
poveano prisustvo vodene pare u atmosferi; to e dovesti do veeg sadraja
hidroksilnih grupa u atmosferi, a time i do intenzivnijih fotohemijskih procesa u
troposferi,
Vee isparenje vode u atmosferi ima dva efekta suprotna poveanju temperature:
a) poveanje oblanosti koja reflektuje u vasionu Sunevo zraenje (oko 80%),
b) poveani sadraj hidroksilnih333 grupa u atmosferi e dovesti do vee eliminacije molekula
metana i ugljen-monoksida iz atmosfere.

333
Gr. hdr voda + oxs kiseo; negativno jednovalentni radikal spoja ON-, osnovnio dio hidroksida koji
uslovljava njegovu bazinost
 Globalno poveanje temperature sistema Zemljina povrina atmosfera e se
najvjerovatnije, u najveem obimu odraziti na polovima nae planete, to e neminovno dovesti
do otapanja leda i povienja evstatikog nivoa Svjetskog mora.
Gasovi negativnog efekta staklene bate (GHG gasovi). Najvaniji gasovi koji determiniu
intenzitet negativnog efekta "staklene bate" su ve pomenuti: ugljen-dioksid (CO2), metan
(CH4), azotni oksid (N2O), ozon (O3), vodena para i freoni (CFC).
Ugljen dioksid. U periodu od proteklih 400000 godina, sve do poetka XIX vijeka,
koncentracija CO2 nije prevazilazila vrijednost od 290 ppmv (dijelova na milion zapreminskih
dijelova vazduha). Od tada, zbog sagorjevanja fosilnih goriva i krenja uma (koje su
apsorbovale CO2) u cijelom svijetu, dolazi do ubrzanog rasta atmosferske koncentracije CO2
koje sada iznose oko 354 ppm.334 Ukoliko se ne zaustavi koncentracija ugljen - dioksida u
atmosferi, njegova vrijednost bi mogla u osmoj deceniji ovog vijeka iznositi oko 600 ppm, to bi
ugrozilo postojei geografski omota.

Tabela 36. Izbacivanje ugljen-dioksida 1998 ( u tonama, po stanovniku)

Drava Tona po stanovniku Promjene od 1990 (u%) Napomena

SAD 20.1 + 3.7
Singapur 19.9 + 54.7 *
Australija 16.9 + 9.4
Kanada 15.6 + 3.9
Njemaka 10.5 - 14.3
Rusija 9.6 -
Japan 8.9 + 5.2
Evropska unija 8.47 - 2.1
*
nije potpisnik Protokola iz Kjota
(Izvor. Grinpis)

Tabela 37. Procenti u ukupnim koliinama izbaenog CO2 u 1990. godini

(procenti na kojima je zasnovan Protokol iz Kjota)

Drava/kontinent %
SAD 36
Evropa 24
Rusija 17
Japan 9
20 drugih zemalja 14
(Izvor: Grinpis)

U periodu 1980 1990. godine udio ugljen dioksida u efektu staklene bate je iznosio
oko 55%. U 1995. godini emisija CO2 u SAD pokazuje da su komunalni izvori sa 35% bili
najvei producenti, a potom dolaze saobraaj sa 31% i industrija sa 21%.335
Metan. Metan je prisutan, u apsolutnom iznosu, u daleko manjoj koliini u atmosferi 1.721
ppm, u poreenju 358 ppm za ugljen dioksid.336 Meutim, on je kao agens efikasniji u
334
IPCC Meuvladin panel za klimatske promjene, 2001.
335
Opirnije vidjeti: Milovan R. Pecelj, Klimatske promjene i efekat staklene bate, cit. izd., str. 44 52.
336
IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change, godina osnivanja 1988, u Torontu ), 1994.
apsorbovanju infracrvene radijacije. Jedan molekul metana zarobljava 25 puta vie Suneve
toplote337 od molekula CO2. Najvei dio ovog gasa ulazi u atmosferu iz vlanih stanita irom
svijeta, oslobaa se prilikom eksploatacije nafte i nepotpunim sagorijevanjem biomase u prirodi.
Postojei stoni fond na naoj planeti doprinosi proizvodnji metana. Ovaj gas proizvode i
metanogene bakterije, stanovnici eluca preivara (Archaebacteria). Prema nekim procjenama,
preko milijardu goveda godinje varenjem proizvedu skoro 100 miliona tona metana. U periodu
1980 1990. godine udio metana u efektu "staklene bate" je 15%, a koncentracija mu raste
godinje za oko 2.0%.
Hlorofluorougljenici (hlorofluorokarboni ili halkarboni) su sintetike hemikalije koje imaju
iroku primjenu u hemijskoj i drugim granama industrije (izrada polistirena i aerosola u
sprejevima), a imaju dvostruku ulogu u globalnim klimatskim promjenama: doprinose efektu
pregrijavanja atmosfere i razarai su ozona ( ozonosfere). Osnovna odlika ovih spojeva (CFC) je
visoka postojanost i slaba reaktivnost, zbog ega se dugo zadravaju u atmosferi, ak i do 110
godina (v. Tabelu 35.).
Freoni (hlorfluorovodonici, CFCl2, CFCl3) pripadaju takoe ovoj grupi sintetikih hemikalija.
Dobijeni su sintezom u treoj deceniji prolog vijeka, a poznati su po tome to imaju 10000 puta
veu apsorpcionu snagu od ugljen - dioksida. Koriste se (ili su se koristili) u proizvodnji
rashladnih ureaja i aerosola, rastvaraa, plastinih sunera i pjena. Pokazalo se da je njihova
koncentracija u atmosferi porasla skoro 100% za posljednjih dvadeset godina (vrijednost
koncentracije hlorofluorougljenika i hlorofluorovodonika data je u Tabeli 35.), odnosno u
posljednjoj dekadi XX vijeka taj rast je iznosio 5 - 10% godinje (IPCC338, 2001). Takav tempo
rasta nema ni jedan od gasova koji generiu pregrijavanje atmosfere. Eksperti se slau da je
najopasnije dejstvo freona na ozonski omota. S obzirom da je nizom sporazuma rast freona
stavljen pod kontrolu, teko je predvidjeti njegovo dalje uee u zagrijavanju atmosfere, kao i
buduu ulogu u globalnom otopljavanju (porastu srednje godinje temperature vazduha u
troposferi).
Ozon. Ozon djeluje na efekat pregrijavanja sistema Zemljina povrina atmosfera samo u
prizemnim slojevima troposfere. Ve smo istakli da je sadraj ozona razliit u razliitim
sferama Zemljinog vazdunog omotaa. Prirodna distribucija ozona je takva da se najvei dio
ozona nalazi u sloju atmosfere od 15 37 km iznad Zemljine povrine339 (oko 90% ukupnog
ozona u atmosferi). Ovaj sloj poznat i kao ozonski omota (ozonosfera) ima veliki znaaj za
iva bia na naoj planeti. On titi nau planetu i iva bia na njoj od prevelikog uticaja
ultraljubiastih zraka (UV zraci; UV zraenje)340, kosmikih zraka i drugih vrsta zraenja. UV
zraci imaju jako baktericidno dejstvo, ali su bioloki i tetni: izazivaju eritem (crvenilo) koe,
neke krvne bolesti, razlau bjelanevine u elijama i tako ih unitavaju. Ultraljubiasti zraci
izazivaju u nekim sluajevima karcinom koe, zamuenje onog vida i smanjuju odbrambenu
sposobnost ljudskog organizma.
Stratosferski ozon transformie solarnu radijaciju u toplotnu energiju i mehaniku
energiju atmosferskih vjetrova. Molekuli ozona apsorbuju, pored ultraljubiastog i vidljivog

337
Po drugim izvorima (IPCC, 1995) molekul metana ima 21 puta vei efekat od molekula CO2
338
Delegacije iz 100 zemalja lanica Meuvladinog panela za klimatske promjene, Radne grupe 2 (IPCC, RG 2) na
estom zasjedanju u enevi od 13 do 16. februara 2001. godine verifikovale su ovaj podatak.
339
Neki autori smatraju da ozon maksimalnu koncentraciju dostie na visini od oko 25 km iznad povrine nae
planete (donji dio sloja stratosfere) i taj omota nazivaju ozonski omota (B.Tati et al., cit. rad., str. 54.
D. Duki, Meteorologija, cit. izd., str. 6. kae da ozona ima najvie na visinama od 22 25 km, odakle se
smanjuje prema Zemljinoj povrini (do 10 km) visine, a smanjuje se i prema veim visinama (do 55 km visine).
340
UV zraci ultravioletni zraci; violetan (franc. violet od lat. viola ljubiica) ljubiast.
zraenja i infracrveno (toplotno) zraenje, to dovodi do zagrijavanja atmosfere, posebno u zoni
gornjih slojeva troposfere. Time, prisutni ozon bitno utie na bilans energije na Zemlji i na
temperaturu sistema Zemljina povrina atmosfera. Apsorbujui ultraljubiasto zraenje,
ozonski sloj se pretvara u dinovski radijator koji doprinosi efektu pregrijavanja atmosfere, jer
ozonosfera sprijeava odlazak toplote nastale izraivanjem Zemljine povrine u vasionski
(meuplanetarni) prostor. Promjene termikog reima pod kontrolom ozona naruavaju
sezonski ciklus vegetacije i kolebanje nivoa mora (Pecelj, 2000). Prorauni govore da bi
gubitak samo polovine sadanje mase ozona doveo do ozbiljnog hlaenja atmosfere.
Sredinom osme decenije proteklog vijeka primijeeno je da dolazi do oteenja
ozonskog omotaa341 u atmosferi iznad polarnih podruja Antarktika i Arktika. Nakon toga
izvrena su intenzivna nauna, struna i instrumentalna ispitivanja koja su, na alost, potvrdila
da je ozonski omota u atmosferi navedenih podruja ozbiljno oteen. Prema F.Rowlandu
(1980) smanjenje sadraja ozona je progresivno vee u 1980-im godinama nego dvadesetak
godina ranije.
Ozonski sloj najvie unitavaju jedinjenja fluorohlorougljenika (CFC), a njihov udio u
destrukciji ozona je preko 60%. Fluorohlorokarbon noen uzlaznom (ascendentnom) strujom
vazduha dospijeva u stratosferu, odnosno ozonosferu. U ovom sloju, pod uticajem zraka iz
ultraljubiastog dijela Sunevog spektra, iz CFC se oslobaa hlor342. Osloboeni hlor iz freona
(CFCl3 i CFCl2) fotohemijskom343 reakcijom, reaguje sa ozonom i pri tom gradi slobodni
radikal ClO:
CFCl3 + foton344 CFCl2 + Cl
CF2Cl2 + foton CF2Cl + Cl
Cl + O3 ClO + O2
Zatim ClO reaguje sa slobodnim atomima kiseonika koji su prisutni u atmosferi:
ClO + O Cl + O2
Ukupna reakcija svih navedenih procesa je:
Cl + O3 + O + ClO ClO + O2 + Cl + O2
Kada se u navedenoj ukupnoj jednaini ovih procesa precrtaju isti proizvodi na jednoj i
drugoj strani jednaine (Cl, ClO), onda se kao krajnji rezultat dobija jednaina:
O3 + O = 2O2
Osloboena koliina hlora raspadanjem freona, kako je zapaeno, ne mijenja se tokom
procesa a to znai da se ovdje hlor ponaa kao katalizator (materija koja mijenja brzinu hemijske
reakcije samim svojim prisustvom, a sama se po koliini ne mijenja kod reakcije).
Jedan hlorov atom, kako je utvreno, moe da katalizuje oko milion ozonovih molekula
u sekundi.345 Novija istraivanja pokazuju da u ozonosferi, jedan atom hlora moe da razgradi

341
Oteenje ozonskog omotaa sve ee se naziva "ozonska rupa"; ovaj termin (sintagma) ne smije se shvatiti
bukvalno kao vei ili manji prostor u ozonosferi u kojem uopte nema ozona (zbog pokretljivosti molekula
gasova to i nije mogue); u tom prostoru smanjena je koncentracija ozona kao gasa, pa ako se uzme
koncentracija ozona u sloju koji nije doivio oteenje kao vrijednost 100, u "ozonskoj rupi" ta vrijednost iznosi
20 40. Drugim rijeima i na/u prostoru "ozonske rupe" ima ozona, samo je on prorijeen, odnosno ozonski sloj
je stanjen.
342
Vidjeti opirnije: S.R. Arsenijevi, Opta i organska hemija, cit. izd., str. 258, 378 381.
343
Fotohemija je grana hemije koja prouava fotohemijske reakcije koje se javljaju pod dejstvom svjetlosti na
hemijske sisteme (npr. reakcija izmeu hlora i vodonika pod dejstvom Suneve svjetzlosti).
344
Foton estica svjetlosti; svjetlo(st) je sama po sebi mlaz fotona.
345
Routh, J.I., 20 the Centuru Chemistry (prevod na ruski), Moskva, 1966.; Nenitescu, C.D., Chimie Generala
(prevod sa rumunskog na ruski), Moskva, 1968.
 100.000 molekula ozona, za samo 1-2 godine. Ovaj katalitiki lanac moe biti prekinut
spajanjem hlora sa azotnim oksidom ili metanom (Pecelj, 2000).
U Tabeli 35. vidjeli smo da postoji niz aktivnih (GHG) gasova u atmosferi koji
doprinose efektu pregrijavanja atmosfere (negativnom efektu staklene bate). Iz tih razloga, u
naunu i strunu literaturu uveden je pojam (termin) ekvivalentna koncentracija ugljen-
dioksida da bi se (komparativno) sagledao uticaj svakog aktivnog gasa.
Ako se, kao osnovica, uzme nivo koncentracije ugljen - dioksida iz predindustrijskog
perioda (280 ppmv) , matematikim modelovanjem, a na osnovu parametara koji definiu
promjene temperature sistema Zemljina povrina (topografska povrina sa povrinom Svjetskog
mora) atmosfera, dobija se da je dananji (poetak XXI vijeka) nivo koncentracije ugljen
dioksida u atmosferi oko 400 ppmv. To je koncentracija koja je za 45 ppmv vea od stvarnih
prosjenih globalnih koncentracija ugljen - dioksida u atmosferi. To znai da neki drugi aktivni
gasovi u atmosferi doprinose efektu staklene bate u ekvivalentnom iznosu od 45 ppmv ugljen
- dioksida. Zbog sve vee antropogene emisije aktivnih (GHG) gasova rauna se da e 2020
godine ekvivalentni nivo CO2 dostii vrijednost od 558 ppmv. To e dovesti do porasta
temperature sistema Zemljina povrina atmosfera u rasponu koji je prezentiran u Tabeli 34
(Wigley, 1989).
Na osnovu prethodnog moemo, s pravom, zakljuiti da osim CO2, prisustvo i drugih
GHG gasova, koji su rezultat antropogene emisije, utie na efekat pregrijavanja atmosfere.
Hlorofluorougljenici (CFC) utiu na poveanje temperature sistema Zemljina povrina -
atmosfera , to jest molekuli CFC-11, CFC-12 i CFC-13 imaju 10000 puta vei uticaj na
pregrijavanje atmosfere nego molekuli CO2. Uticaj azot-dioksida je vei za faktor 200, a metana
za faktor 30.346
Svjetska godinja proizvodnja CFC jedinjenja od oko 700000 tona dovodi istovremeno
do njihove velike emisije i sadraja u atmosferi. Utvrena globalna koncentracija CFC-12 u
atmosferi od 0.38 ppbv347 predstavlja koliinu od 8.5 miliona tona ovog jedinjenja koja se nalazi
u atmosferi.348
Metan, ozon, oksidi azota, vodena para i dr. doprinose poveanju temperature sistema
Zemljina povrina atmosfera. Uticaj molekula ovih gasova na poveanje temperature na
spomenuti sistem je vei u odnosu na ugljen-dioksid zato to (Mahemann, 1989):
njihovi molekuli efikasnije apsorbuju solarnu radijaciju nego to je apsorbuju molekuli
ugljen-dioksida,
efikasnije apsorbuju toplotnu energiju u talasnom podruju "atmosferskog optikog
prozora" (od 8.0 m do 13.0 m) gdje je odlazak reemitovane toplotne energije u
vasionu vei.
Koncentracije azot - suboksida i metana u atmosferi su se znaajno poveale u posljednjim
decenijama, a uzrok je sve vea antropogena emisija. Njihov sadraj u atmosferi, u proteklom
geolokom periodu se uspjeno odreuje preko odreivanja sadraja u ledenoj kori polarnih
podruja. Ispitivanje leda Antarktika i Grenlanda pokazuje da su koncentracije metana u
vazduhu prije 200 godina bile dvostruko manje od sadanjih koncentracija.349

346
Jones, R.R.., Wigley, T., A Fact Sheet about Ozone, Ozone Depletion: Health and Environmental Consequences,
eds. R.R. Jones and T. Wigley, 1989, John Wiley, Sons, Ltd., Chichester, U.K., str. XI - XIV
347
ppbv part per bilion volume (dijelova na milijardu zapreminskih dijelova vazduha)
348
Hamerle, R.N., et al., Global Warming, Ford Motor Company, 1989.
349
Dibb, J.E. et al., Chromosphere, 27, No 12, 2413, 1993.
 Oigledno je da su GHG gasovi doveli do pregrijavanja atmosfere, a podaci za period od
1795 1985. godine sadri Tabela 38.

Tabela 38. Globalno poveanje temperature prouzrokovano gasovima

u periodu od 1795 do 1985. godine

Gas Temperaturna promjena oC Koncentracija 1985. Koncentracija prije 1795.

CO2 0.4-1.4 345 ppm 275 ppm
CH4 0.2-0.7 1.7 ppm 07 ppm
O3 0.03-0.1 10-100 ppb 0-10% manje
NOX 0.01-0.06 304 ppb 285 ppb
CFC-11 0.02-0.07 0.22 ppb 0.0 ppb
CFC-12 0.03-0.13 0.38 ppb 0.0 ppb
UKUPNO 0.69 2.5 - -

(Izvor: Hamerle et al., 1989)

Iz razloga koji su sasvim razumljivi, pod motom "Sauvajte nae nebo planeta sa
ouvanim ozonskim omotaem je na cilj" sve drave svijeta obiljeavaju 16. septembar
Svjetski dan zatite ozonskog omotaa (Dan zatite odbrambenog tita Zemlje). Prije mnogo
godina (1987. godine) u Montrealu je potpisan protokol o supstancama koje oteuju ozonski
omota, i od tada panja cijelog svijeta je usmjerena na kontrolne mjere, proizvodnju, potronju i
izvoz/uvoz tetnih materija. Do januara 2005. godine je vie od 190 drava potpisalo i
ratifikovalo ovaj dokument i kasnije usvojene amandmane kojima je pootrena kontrola
proizvodnje i troenja zagaujuih gasova. Ono to je paradoksalno u svemu tome je injenica,
da e i pored eliminisanja oko 90% globalne proizvodnje i potronje GHG gasova, slijedea
decenija biti kritina za ozonski omota u pogledu obima oteenja. Naime, atmosferski ivot
freona je dui od 50 godina, pa e ono to je isputeno u atmosferu u estoj deceniji prolog
vijeka stii do stratosfere uskoro i doprinijeti novom oteenju ozonskog omotaa. Ono to treba
da nas ohrabruje jesu naune prognoze da se ovom procesu ipak nazire kraj.
Djelovanje zagaenja vazduha na zdravlje ovjeka. 350 Efekti zagaenja vazduha na zdravlje
ovjeka su veoma znaajni, ali u praksi dosta teko mjerljivi . Jedna od bitnih tekoa je
utvrivanje kvantitativne povezanosti (uzajamnosti) izmeu dugotrajnog izlaganja zagaenom
vazduhu i efekata na zdravlje. Nita manji problem nije ni distinkcija uticaja zagaenosti
vazduha na zdravlje od efekata koji prouzrokuju razni faktori subjektivne prirode (na primjer:
puenje, fiziki napor, dijetalna ishrana, standard ivota, radna sredina, nasljedni faktor i dr.).
Nije mali broj upozorenja koja ukazuju na tetnost puenja po zdravlje ovjeka.
Nepuai su, bar do kraja prve dekade XXI vijeka, u blizini puaa bili izloeni koncentracijama
zagaujuih/kancerogenih materija, ak i nekoliko desetina puta veim nego u spoljnoj sredini.
Niz autora je jasno ukazao na opasnosti od koncentracije zagaujuih materija. Djelovanje
zagaujuih materija na organizam ovjeka moe biti akutno i hronino, kao neposredno i
posredno. Posredno djelovanje zagaujuih materija iz vazduha na zdravlje ovjeka nastaje
kontaminacijom biljnog i ivotinjskog svijeta, kao i kontaminacijom materijalnih dobara.

350
Opirnije vidjeti: Leona Vajagi, Komunalna higijena, cit. izd., str. 184 188.
Akutno djelovanje zagaenja vazduha. Akutno djelovanje podrazumijeva izlaganje organizma
veim koncentracijama zagaujue materije u kraem vremenskom periodu. Ve smo naveli
gasove, jedinjenja i estice koji su (ili mogu biti) uzronici osnovnog toksinog dejstva pri
akutnim epizodama poveanog aerozagaenja i nepovoljnih meteorolokih uslova. Incidenti
vezani za akutno dejstvo zagaujuih materija u vazduhu deavali su se i u prolosti, ali
nekoliko velikih nesrea (opisanih kao katastrofe) u XX vijeku dovelo je do velikog broja
ljudskih i drugih rtava.
Prvo katastrofalno zagaivanje vazduha otpadnim gasovima iz fabrikih dimnjaka
registrovano je poetkom decembra 1930. godine. Tada je dolina rijeke Maas (Belgija) utonula
u najgui smog na duini od 24 km.
Posljednje nedelje oktobra 1948. godine, grad Donore, oko 50 km juno od Pitsburga
(SAD), utonuo je u gusti smog. Uzrok pojavi smoga bio je sumporni anhidrid, slab vjetar i
termika inverzija.
Godine 1952., u vremenu od 4 - 9. decembra, u Londonu su koncentracije sumpor -
oksida i ai bile iznad graninih vrijednosti. Taj, do sada, najtei smog, sa katastrofalnim
posljedicama, odnio je oko 4000 ljudskih ivota dijelom zbog direktnog uticaja smoga,
dijelom zbog pogoranja osnovne bolesti kod mnogih ljudi (TBC, rak plua, kardiovaskularne
bolesti i dr.).
Seveso je mali grad u Italiji, u blizini Milana. Hemijska fabrika Ismesa, koja se nalazila
u tom gradiu, eksplodirala je jula 1976. godine. Tom prilikom formirao se oblak otrovnih
gasova (dioksina) duine od oko osam kilometara koji je due vremena bio lociran iznad Sevesa
i okolnih naselja. Treba rei da je navedena fabrika proizvodila trihlorfenol, hemikaliju koja se
koristi kao osnovna sirovina za proizvodnju defolijanata.351 Posljedice su bile slijedee:352
stradalo je oko 70000 ivotinja, koje su trenutno uginule ili kasnije od posljedica
trovanja,
zdravlje oko 30000 ljudi dovedeno je u stanje rizika,
vie od 700 stanovnika je evakuisano na dui vremenski rok.
Najee pitanje nakon ove nesree bilo je : da li uopte treba da se proizvode sredstva
namijenjena unitavanju prirode ili pojedinih vrsta?
Jedna od prvih nuklearnih nesrea velikih razmjera se desila 1979. godine u SAD, u
Pensilvaniji kod Harisburga u nuklearnoj elektrani nazvanoj "Ostrvo tri milje".353 Dolo je do
kvara nekoliko pumpi za snabdijevanje vodom, a to je smanjilo protok vode. Sticajem okolnosti
dolo je do topljenja ipki sa nuklearnim gorivom, otputanja radioaktivnog kriptona 85.
Radioaktivnim materijama zagadio se prostor oko reaktora i voda u rijeci enando (Suskehana)
koja je veliine Save. Stanovnitvo u krugu od osam kilometara je iseljeno.
Indijski grad Bopal predstavlja i danas sinonim klasine nesree. Nekoliko hiljada ljudi
je umrlo za vrijeme katastrofe i poslije nje. Katastrofa se desila 3. decembra 1984. godine kada
su se, u 00.30 sati, tone toksinih gasova (metil izociant: MIC manufactured methyl
isocyanate) izlile iz fabrike pesticida u Bopalu. Ova fabrika je pripadala amerikoj kompaniji
Junion Karbajd, ali je u meuvremenu prela u vlasnitvo kompanije Dau kemikals.
Udruenje rtava dolo je do brojke od oko 10000 nastradalih. Amnesti interneenel,
(Meunarodna organizacija za zatitu ljudskih prava, nevladina oganizacija sa sjeditem u
Londonu) meutim tvrdi da je izmeu 7000 i 10000 ljudi umrlo samo u toku prvih dana

351
Sredstvo koje su koristili Amerikanci za unitavanje vegetacije u Vijetnamskm ratu
352
Elsworth, S., A Dictionary of the Environment, Paladin Grafton Books, London, 1990.
353
Paterson V.C., Nuklearna mo, RAD, Beograd, 1987.
 katastrofe, a da se na kraju njihov broj popeo na 20000, kao i da jo 10000 njih je oboljelo od
neke hronine bolesti. S obzirom na ove okolnosti Amnesti interneenel se udi to niko nije
odgovarao za curenje toksinih gasova i njihove dramatine posljedice. Ljudska prava su
krena u velikim razmjerama, prije svega pravo na ivot i pravo na zdravlje... a preivjeli
svakodnevno osjeaju posljedice curenja gasova.
Oktobra 1986. godine dolo je do eksplozije i poara u hemijskom kompleksu "Sandoz"
koji je lociran u predgrau vajclerhale u Bazelu u vajcarskoj.354 U poaru, kod kojeg se
razvila temperatura vea od 1000oC, gorila su skladita sa razliitim otrovnim materijama:
insekticidima, herbicidima, fungicidima i raznim ivinim jedinjenjima. Pomijeana otrovna
jedinjenja, sa masom od oko 150 tona, su dospjela u rijeku Rajnu. Tom prilikom uginulo je oko
pola miliona tona ihtiofaune, desetkovana je ornitofauna, a unitena je kompletna akvatina i
priobalna biocenoza.
Nuklearna nesrea u ernobilju. ernobiljska nesrea se jo uvijek smatra kao najvea
tehnoloka katastrofa u ljudskoj istoriji, odnosno to je do sada najvea nuklearna nesrea.
Nesrea se dogodila 1986. godine u Ukrajini u gradu ernobilju, u blizini Kijeva. U nuklearnoj
elektrani, zbog ljudske nemarnosti i amortizovane (dotrajale) opreme dolo je do havarije: tone
radioaktivnog materijala su danima emitovane u atmosferu. Na ovaj nain je praktino cijela
Evropa kontaminirana radionukleidima355. Eksperti smatraju da e se posljedice osjeati do
polovine XXI vijeka, a mogue je i do 50000 sluajeva oboljelih osoba od raka (Hawkes et al.,
1986).
Prema podacima Grinpisa (Meunarodna nevladina organizacija za ouvanje
nezagaene ivotne sredine, 1996) ernobiljskom nesreom je bilo pogoeno 9.0 miliona ljudi;
ukupna zahvaena kontaminirana zona u tri republike biveg SSSR-a (Rusija, Ukrajina i
Bjelorusija) iznosila je oko 1.6 miliona km2; oko 400000 ljudi je trajno napustilo svoje domove,
a oko 270000 jo uvijek ivi u kontaminiranom podruju. Glavne posljedice na ljudsko zdravlje
su:
rak tiroidne lijezde (titne lijezde) prognozira se da e u narednih godina oko 40%
ozraene djece, koja su u vrijeme nesree imala oko 12 godina, oboljeti od raka tiroidne
lijezde, kada odrastu,
od psihikih bolesti i bolesti osjetljivih organa, prema prognozama UNESCO - a356
oboljee oko 43%, a od organa za varenje oko 28% ozraene humane populacije,
oko 62% ozraenih mukaraca nee moi da ima porod.
Hronino djelovanje zagaenog vazduha. Hronino djelovanje je izlaganje organizma manjim
koncentacijama zagaujue materije tokom dueg vremenskog perioda, a ogleda se u porastu
hroninih plunih oboljenja. Treba naglasiti da zagaenja vazduha se dovode u vezu i sa
promjenama na koi, krvotvornim organima, usporenim rastom i razvojem djece u podrujima
gdje su stalno prisutne znaajne koncentracije zagaujuih materija u vazduhu.357
Hronino djelovanje zagaenog vazduha se moe ispoljavati kao:
nadraujue dejstvo,
alergijsko dejstvo (pneumoalergija i dermatoalergija),

354
Opirnije vidjeti: M.ukanovi, cit. izd., str. 162.
355
Radioaktivni elementi (hemijski elementi), s nestabilnim atomskim jezgrom, koji emituju radioaktivno zraenje.
Dozvoljene doze u sluaju ernobilja su prelazile dozvoljene doze za 100 do 10000 puta.
356
Organizacija UN za prosvjetu, nauku i kulturu (UN Education, Scientific and Cultural Organization UNESCO)
357
Opirnije vidjeti: Uticaj vremena na zdravlje ljudi, Nauna knjiga, Beograd, 1988., Komunalna higijena, cit. izd.,
str. 185-188.
 fibrogeno dejstvo (prisustvo praine u vazduhu),
kancerogeni efekat (katranske materije, azbest, arsen, berilijum, kadmijum, nikl, hrom
(IV), olovo i iva).
Konvencija o prekograninom zagaenju vazduha. Evidentno je da se u svijetu vodi borba za
zatitu ovjeka i njegove ivotne sredine od zagaenja vazduha.
Zagaeni vazduh je procesom globalne industrijalizacije postao globalna opasnost po zdravlje
ljudi, ali i po opstanak ivog svijeta.
No, kako (zagaen) vazduh ne poznaje granice, ogromne koliine ugljen - dioksida,
sumpornih i azotnih jedinjenja, tekih metala i drugih opasnih kancerogenih materija
dospijevaju (koncentriu se) ak i u environmentalno najistijim prostorima, tako da nema ni
jednog dijela nae planete koji nije ugroen emisijom polutanata, bez obzira gdje oni nastajali.
Konvencija o prekograninom zagaivanju vazduha na velikim udaljenostima (usvojena
13. novembra 1977. godine) prije svega treba da titi ovjeka i okolinu od zagaivanja vazduha,
da ogranii koliko god je to mogue i postepeno smanji ili sprijei zagaenja ukljuujui i ona
koja dolaze sa velikih udaljenosti izvan granica. Posebnim protokolom ove konvencije
regulisana su pravila u pogledu dugoronog finansiranja programa saradnje, praenja i procjena
prekograninih prenosa zagaujuih materija u vazduhu na velike daljine. Ograniena su
zagaenja sumporom, azotnim oksidima, isparljivim organskim jedinjenjima i dr.

7.1.3. Zatita od zagaivanja vazduha

Zatita vazduha obuhvata ouvanje atmosferskog kompleksa u cjelini sa svim njegovim

procesima, ouvanju strukture atmosfere i nepromjenljivosti sadanjih prosjenih vrijednosti
klimatskih odlika. Jedan od primarnkh zadataka je sprijeavanje optereenja vazduha emisijom
antropogenih polutanata, odnosno onih polutanata od kojih postoji opasnost da e naruiti
kvalitet vazduha i ugroziti ljudsko zdravlje.
Stvarna zatita vazduha od zagaivanja znai da u vazduh ne treba unositi nikakve
supstance koje bi izmijenile njegov sastav u odnosu na prirodni sastav vazduha. Naalost, to jo
uvijek nije mogue, jer veina drava u svijetu ne raspolae mogunostima za nove, iste
tehnologije, a evidentna je injenica da oko 90% ovjeanstva nema dovoljo ni finansijskih
sredstava.358 Supstitucija prljavih tehnologija istim (ili manje zagaujuim) tehnologijama
osnovni je vid borbe protiv zagaivanja ivotne sredine, a isti princip se odnosi i na atmosferski
kompleks.
Optimalna zamjena prljavih tehnologija jo nije mogua i zbog ekonomsko socijalno
politikih razloga. Vei dio privredno razvijenih i najrazvijenijih zemalja nae planete bilo bi
primorano da, smanjivanjem emisije nekih gasova u atmosferu, smanje stopu svog privrednog
rasta, a to u sutini znai poveanje broja nezaposlenih. Gotovo je sigurno da bi politike
garniture na vlasti u tim zemljama, zbog takvog postupka, bile suoene sa gubitkom funkcije
pozicije (vlasti), a one to sebi ne mogu dozvoliti.
S obzirom na takvu neminovnu realnost, moramo zakljuiti da e zatita ivotne sredine
biti (jo dogledno vrijeme) u sjeni politikih ambicija vladajuih nomenklatura u veem broju
drava dananjeg svijeta.

358
"Problemi vezani za zatitu ivotne sredine ukazali su na to da mnoge tehnologije i drugi postupci izazivaju
zagaenje vazduha, ali i ostalih sredina, da se moraju zamijeniti ili znatno poboljati. Razlog to se to ne ini nije
nemogunost stvaranja nove, iste tehnologije, ve je u svim sluajevima u pitanju nedostatak finansijskih
sredstava" (Ratajac et al., cit. izd., str. 95.).
 Treba istai da se smanjenje emisije polutanata iz antropogenih izvora, osim spomenutih
tehniko tehnolokih mjerama, moe postii i normativnim (zakonodavnim) mjerama.
Normativne mjere predstavljaju naela prema kojima se ureuje politika zatita ivotne
sredine. Da bi normativne mjere bile efikasne moraju, ipak, biti praene tehniko tahnolokim
mjerama.
Bez obzira na univerzalan (jedinstven) prilaz zatiti atmosferskog kompleksa, osnovna
panja je danas posveena urbanim geografskim prostorima. Zatita zagaivanja vazduha iznad
urbanih podruja (naselja) se moe postii urbanistikim mjerama, sanitarno tehnikim i
tehnolokim postupcima i pravilnom asanacijom vrstog i tenog otpada.359
Postoji itav niz tehnolokih postupaka koji se mogu koristiti u zatiti vazduha:
smanjenje emisije SO2 se moe postii odabirom uglja koji sadri to manje sumpora,
desulfurizacijom360 goriva i izlaznih gasova; kontrola koliine vazduha pri sagorijevanju;
smanjivanje emisije ugljovodonika pri prevozu i preradi goriva (nafta i njeni derivati);
smanjivanje emisije ugljen dioksida prelaskom na zatvorene sisteme proizvodnje; uklanjanje
estica ciklonima (vrsta separatora: centrifugalni ciklon, slui za preiavanje otpadnih
materija, op. a.); uklanjanje estica filtracijom; uklanjanje estica elektrostatikim talonicima;
preiavanje otpadnih gasova apsorpcijom i adsorpcijom, upotreba katalizatora za kontrolu
emisije iz automobila; katalitiko361 uklanjanje NOx i SO2 iz gasovitih produkata sagorijevanja;
uklanjanje NOx i SO2 ozraivanjem elektronskim snopom i dr. (Vajagi L., 1998).
Zagaivanje vazduha, a time i njegova zatita, zavisi od jaine izvora zagaenja, a
irenje, razblaivanje i taloenje (sedimentacija) polutanata zavisi od niza faktora: visine
zagaivaa (danas se pod ovim terminom podrazumijeva visina dimnjaka koji emituje
polutante), brzine taloenja estica (Stokov zakon brzina taloenja zavisi od gustine estica,
njihove veliine i prenika), turbulencije i razmjene (vertikalne i horizontalne) vazdunih masa,
pravca i brzine vjetra, oblika zemljita i stepena izgraenosti objekata.
Smanjivanje koncentracije zagaivaa vazduha razblaivanjem. Vid neposredne zatite ivotne
sredine u perimetru dominantnih izvora emisije i smanjivanja koncentracije polutanata u blizini
tih izvora je njihovo razblaivanje. Jedan od naina je i gradnja visokih dimnjaka iz kojih se
emisija polutanata unosi u vie slojeve vazduha.362 Ovdje se, naravno odmah, postavlja
pragmatino i etiko pitanje: ako je u neposrednoj okolini (blizini) izvora emisije zagaenost
smanjena gdje su onda se javili negativni efekti? Odnosno, imamo li "mi", ili bolje reeno: ima
li iko pravo u cilju linih (parcijalnih) interesa pravo izvoziti zagaivae ( prekogranina
emisija zagaivaa)?
Smanjenje zagaivaa izborom goriva i sirovina. Korienje istijih goriva i sirovina (u skladu
sa postojeim utvrenim rezervama kojima naa planeta raspolae) je jedan od naina za

359
Opirnije vidjeti: Komunalna higijena, cit. izd., str. 188 196; Ratajac et al., cit. izd., str. 93 96; M. Jahi, cit.
izd., str. 65 68.
360
Postupak za uklanjanje sumpora iz benzina i dizel goriva; uopte: postupak eliminisanja tetnih sastojaka iz goriva
i/ili dimnih gasova u cilju smanjenja zagaenja ivotne sredine.
361
Hemijske reakcije koje se vre u prisustvu katalizatora (koji utiu na promjenu brzine hemijske reakcije) zovu se
katalitike reakcije, a sama pojava kataliza.
362
Dimnjaci nisu najoptimalnije sredstvo, ali je praksa pokazala da mogu da zadre veliku koliinu zagaenja. U
nauno strunoj literaturi ne postoji jedinstven stav o visini dimnjaka: grade se visoki dimnjaci do 300 m
(Ratajac, 1995) ili "visina fabrikog dimnjaka treba da bude jednaka ili via 2.5 - strukoj visini najvie
obiljeenog objekta u okolini; za termoelektrane i druge fabrike, dimnjak treba da bude visok 70 100 m, pa i
vie, kako bi se izvrila vea disperzija zagaenja" (Jahi, 2004).
smanjenje emisije zagaivaa u atmosferski kompleks. Danas je u svijetu opteprihvaeno da je
najkvalitetnije i najie gorivo prirodni (zemni gas).
Tehnolozi tvrde da ako se umjesto uglja sa odreenim procentom sumpora koristi ugalj
sa manjim procentualnim ueem sumpora, za isti odnos se smanjuje i zagaenost vazduha. Isti
princip vai i kod prerade brojnih sirovina gdje se javlja odreena emisija zagaivaa. Koliina
zagaenja zavisi od naina proizvodnje, vrste kvaliteta i koliine sirovine, kao i od mjera
preduzetih za smanjivanje i sprijeavanje zagaenja. U zemljama Evropske unije, radi
smanjivanja zagaenosti vazduha olovom, obavezna je upotreba bezolovnog benzina.
Zatita vazduha od zagaivanja esticama. Kod sprjeavanja zagaivanja vazduha esticama
(uglavnom emisije ai i praine) danas se, uglavnom, koriste elektrofilteri (elektrostatiki
percipitator363), apsorberi i separatori (centrifugalni cikloni).
Filteri rade na principu uklanjanja vrstih materija kroz poroznu filtersku masu. Kod
elektrofiltera estice u nepreienom gasu, pri prolasku kroz elektrofilter, poto imaju
elektrostatiko naelektrisanje kreu se ka suprotno naelektrisanoj elektrodi. Na njoj se
zadravaju i kada sloj dostigne potrebnu debljinu, sputaju se u ko zbog sopstvene teine ili
potresanja elektrode.
Elektrostatiki precipitator smatra se najefikasnijim ureajem za uklanjanje sitnih estica
iz dimnih gasova, a standardnim ureajem za termoelektrane i eliane.
Apsorberi su takvi ureaji u kojima se mijeaju gas i tenost, odnosno takvi ureaji koji
koriste tenost (vodu) za uklanjanje vrstih materija iz otpadnog gasa.
Centrifugalni cikloni se primijenjuju za uklanjanje praine. Sastoje se od konusne
posude s otvorom za tangecijalni ulaz otpadnih gasova, otvorom za preieni gas na vrhu i
izdvojenu prainu na dnu. Zbog brzog kretanja gasa dijelovi praine pod dejstvom centrifugalne
sile udaraju o zid ciklona i uslijed svoje teine padaju na dno (Ramzin et al., 1966).
Bioloke mjere zatite vazduha. Kada je u pitanju zatita vazduha od zagaivanja, u procesu
taloenja zagaujuih supstanci iz vazduha, biljke imaju izuzetno znaajnu ulogu. Biljke
(gradsko zelenilo i zelenilo) se smatraju sve vie bitnom komponentom zatite ivotne sredine.
Poveanje zelene povrine smanjuje koliinu zagaujuih materija, a doprinosi proizvodnji
kiseonika.364 Poznata je injenica da se ljudi u sredini bogatoj zelenilom ugodnije osjeaju: puls
im se smanjuje za 4 8 otkucaja u minuti, temperatura koe pada za 1 1.3oC, to olakava
procese termoregulacije tokom toplih ljetnih dana. Uticaj zelenila na ovjeka se manifestuje i u
psiho higijenskom pogledu: utie na raspoloenje, emocije, psihiko stanje, kvalitet sna;
ukupno uzevi djeluje "tonizirajue365 na centralni nervni sistem" (Kristoforovi Ili, 1998).
Prema Miroslavi Kristoforovi - Ili366 uticaj zelenila na smanjenje aerozagaenja je
evidentan. Poznato je da tokom procesa fotosinteze, biljke koriste ugljen dioksid, stvarajui
pri tome kiseonik.

363
Precipitat, od lat. praecipitare strmoglaviti se, biti na kraju; 1. materija koja padne na dno ; talog, sediment; 2.
visoka padavina (snijeg, kia).
364
Aktuelni podaci pokazuju na drastino smanjenje svjetskog fonda uma, brzinom od 11 miliona hektara godinje.
Na Konferenciji UN (New York,1997.) pod nazivom "Samit planete +5", iako je donijeta konvencija o zatiti
uma, do konsenzusa nije dolo zbog protivljenja odreenog broja lanica konferencije; konsenzualni ugovor
ugovor koji se smatra sklopljenim samim inom pristanka ugovaraa, a ne trai se za to ispunjavanje nikakvih
formalnosti (na primjer pismena dokumenta i sl.).
365
Tonikum (gr. tnos napon, napetost), medicinsko sredstvo za jaanje, osvjeenje, povratak u normalno
stanje...
366
Komunalna higijena, cit. izd., str. 258.
 U odnosu na prainu uticaj zelenila se ogleda dvojako: svojim prisustvom smanjuje
izvore emisije, a zahvaljujui olistaloj kruni drveta praina se taloi, da bi je kasnije sprale kine
padavine. Mjerenja su pokazala da u 1 cm3 ulinog vazduha ima nekoliko stotina puta vie
bakterija, nego u istoj zapremini vazduha u parkovima ili u vazduhu umskih vazdunih banja.
Ne treba podcijeniti fitocidno dejstvo izvjesnih biljnih vrsta, posebno etinara, mada su
oni osjetljiviji od listopadnog drvea, posebno u odnosu na SO2. Treba biti svjestan da i
aerozagaenje ima negativan uticaj na biljke, odnosno i biljke, zavisno od vrste, mogu da bez
posljedica prime samo odreenu koliinu zagaujue supstance (liajevi prvi reaguju). Neke
biljke mogu postati tzv. bioindikatori kvaliteta vazduha urbanih sredina, posebno kada je u
pitanju sumpor dioksid. "Ako je srednja godinja koncentracija sumpor dioksida (SO2) 85
g/m3 , nastaju hronina oteenja i izumiranje vegetacije na odreenom podruju. Lie kod
pojedinih vrsta biljaka uti (gubi hlorofil) za nekoliko sati ako je koncentracija sumpor
dioksida 0.8 1.3 mg/m3. Prirodni nivo koncentracije je 1 - 4 g/m3. Iglice etinara ute kada je
koncentracija O3 60 g/m3 ( prirodni nivo je 50 g/m3). Jasno je iz iznijetih primjera da su biljke
aktivni inioci pri eliminisanju zagaenja, ali i stradalnici od njega".367 Otpornost biljaka u
velikoj mjeri je uslovljena vrstom, stanjem rasta i razvoja, stanjem metabolizma i dr.
Opte mjere zatite vazduha. Optim mjerama zatite vazduha368 obezbjeuje se zatita kvaliteta
vazduha, kontrola zagaivanja vazduha i poboljanje vrijednosti kvaliteta vazduha u podrujima
ve kontaminiranog vazduha. Optu grupu mjera zatite vazduha od zagaenja ine razliiti
postupci, prije svega vezani za racionalizaciju sagorijevanja fosilnih i motornih goriva uz
primjenu funkcionalnih ureaja za eliminisanje polutanata.
Bitan segment u realizaciji mjera zatite vazduha predstavlja postojanje kvalitetnog
katastra svih zagaivaa odreenog geografskog prostora. Tu je bitno definisati nain redovnog
praenja emisija zagaujuih materija u vazduhu, uzimanje uzoraka i mjerenja parametara
vazduha i osmatranje promjena kvaliteta vazduha i njihovog uticaja na zdravlje ljudi i ivotnu
sredinu.

7.2. HIDROSFERNI KOMPLEKS

Jedan od najaktuelnijih i najakutnijih problema ivotne sredine je zagaivanje

hidrosfernog kompleksa. ovjeanstvo je sve vie svjesno injenice da budunost nae planete
zavisi od koliine i kvaliteta vode kojom emo u budunosti raspolagati. Pogled na geografsku
kartu nam jasno istie injenicu da gotovo polovina stanovnitva planete ivi u dvijestotine i
pedeset veih rijenih slivova, slivova koje dijeli vei broj dravnih granica.
Moramo se suoiti sa injenicom da je problem vode sve vie naglaen. Taj problem, na
poetku treeg milenijuma, jo uvijek nije rezultat nedostatka vode, ve u mogunosti
korienja vode (upotrebljiva voda). Problem vode je prisutan (ili e biti) u svim onim
geografskim prostorima u kojima rezerve upotrebljive vode nisu u stanju da zadovolje sve vee
potrebe vodosnabdijevanja stanovnitva i privrede.

367
Ratajac et al., cit. izd., str. 96.
368
Opirnie vidjeti u poglavlju 9.7. ove knjige, Zakon o zatiti vazduha (v. lan 17 i 18).
 U proteklom XX vijeku, u posljednjoj deceniji tog vijeka, zbog nestaice vode i posebno
njene zagaenosti, godinje je umiralo oko 3.5 miliona ljudi u svijetu.369
e savremene urbanizacije, sve brojnijih gradskih aglomeracija i sve veeg obima rasta
industrije u svijetu, doprinosi da je sve tee obezbijediti kvalitetnu (upotrebljivu) vodu u
dananjem svijetu.
Najrazvijenije zemlje nae planete sve vie, koristei nadmonost svojih tehniko tehnolokih
dostignua i novac kojim raspolau, praktikuju viestruko cirkulisanje (reciklau) vode. No, to
je danas oko 30% tehnoloki sposobnog stanovnitva dijela nae planete, dok preostalih 70%
svjetskog stanovnitva ne moe raunati na istu vodu za pie; zbog nedostatka kvalitetne vode
za vodosnabdijevanje vei dio stanovnitva Zemlje je u stalnom strahu od niza oboljenja.
Eksperti UN (i ne samo oni) smatraju da snabdijevanje istom vodom je jedan od osnovnih
faktora koji bi mogao ublaiti narasle suprotnosti u svijetu. Osim to je voda "mdus vivndi"
(nain ivota) kada je u pitanju zdravlje ljudi, ona je bitna i za niz drugih aktivnosti
(navodnjavanje zemljita, vodosnabdijevanje privrede, energija, saobraaj, rekreacija i dr.).
Logino je, dakle, da smo (kao civilizacija) sve vie svjesniji da zavisimo o koliini, ali i
o kvalitetu vode. S potrebom (zahtijevom) poveanja zaliha upotrebljive (kvalitetne) vode,
javlja se potreba ouvanja vode od zagaivanja.
Potronja vode na Zemlji. Voda je osnova ivota (dananji ivot u njoj je i nastao) i niim se ne
moe zamijeniti. Ova konstatacija najbolje ilustruje znaaj vode u ivotu savremenog ovjeka i
potrebu za ouvanjem vode od zagaivanja. Za osnovne fizioloke potrebe (voda za pie i
kuhanje), znai za zadovoljenje najelementarnijih biolokih potreba ovjek troi dnevno oko tri
litra vode, a s obzirom na brojnost ljudske populacije u svijetu, to iznosi oko 15 km3 vode
dnevno. Veliki potroai vode su domainstva, industrija i poljoprivreda. Nakon korienja voda
mijenja kvalitet i postaje zagaena.

Tabela 37. Globalni odnosi potronje vode na Zemlji

VIDOVI POTRONJE km3
Potronja vode u naseljima i industriji 563
Potronja vode za navodnjavanje 2.500
Potronja vode u energetici 180
Potronja vode u vjetakim ribnjacima 65
UKUPNO 3.308

(Izvor: ., , , 1974)

369
Drugi svjetski forum o vodi, Hag, 17 22 mart 2000. godine (Prvi forum je odran u Marakeu, 1997. godine).
Skup u Hagu se opredijelio za stav da je voda "potreba", a ne "pravo", ime se definie stav da "treba utvrditi
realnu cijenu vode" ili svedeno na razumljiviji jezik, treba je znatno poskupjeti. Protiv ovakvog "koncepta i
filozofije", smiljenom da bi se privatnom kapitalu pruila konana prilika da uspostavi svoju mo nad vodom,
od strane UNESCO-a je odgovoreno da izvori vode ne mogu da se smatraju robom, jer predstavljaju bitan uslov
prirodnog opstanka nekog naroda (etnike zajednice), odnosno stub njegovog kulturnog i politikog integriteta.
 Tabela 40. Ukupna potronja vode prema nainu upotrebe
u nekim zemljama svijeta u 1980.g.

ZEMLJA Ukupno Po stanovni- Domainstvo Navodnjavanje Industrija

(106 m3) ku m3 (%) (%) (bez hlaenja)
(%)
Kanada 36153 1509 12.6 7.8 116
SAD 525053 2306.3 8.9 39.5 10.3
Japan 107772 922.8 12.5 - 0.0
Australija 17800 1211.5 12.1 57.1 4.6
Austrija 2240 298.3 26.8 1.8 24.6
Belgija 9030 819.0 7.3 - 10.0
Finska 3702 774.5 10.5 1.4 38.3
Francuska 27000 502.7 15.9 19.3 20.4
SR Njemaka 42204 685.5 0.4 6.8 60.4
Grka 6945 720.2 10.8 82.7 1.3
Italija 56200 984.8 14.2 57.3 14.2
Holandija 14209 997.4 7.4 - 1.2
Norveka 1999 489.1 19.5 2.0 70.0
Portugalija 10500 1062.3 15.0 46.9 37.5
Turska 29928 669.0 12.5 77.8 9.7
Rumunija 12693 225.7 46.6 0.3 14.4
(Izvor: OECD, Environmental Data 1985, Paris, 1985.)

Termin (izraz) "potronja" treba shvatiti uslovno. Voda, naime ne nastaje iz procesa
kruenja, ve samo mijenja mjesto ili agregatno stanje.370 Manji dio vode zadrava se u
proizvodima, a vei dio isparava i putem atmosfere se vraa u kretanje vode u prirodi; dio vode,
kao otpadna ili drenana voda se vraa u vodotoke, jezera i mora ili u podzemne vode. Moemo,
s pravom konstatovati, da se sva potroena voda prije ili kasnije ponovo vraa u svoj prirodni
hidroloki ciklus. Istovremeno, porastom broja stanovnitva na Zemlji raste i potronja vode i,
naravno, proizvodnja otpadne vode koja, na ovaj ili onaj nain, prije ili kasnije, dospije u
hidrosferni kompleks.

7.2.1. Vrste i izvori zagaivanja voda

Ve odavno je poznato da se voda u prirodi ne nalazi u (potpuno) istom stanju.

Podzemna i povrinska voda sadri razne mineralne i radioaktivne materije, mikroorganizme,
rastvorene gasove i sl; vodotoci transportuju, u zavisnosti od energije kojom raspolau i vrste
zemljita gdje su usjekli svoje korito, znaajne koliine suspendovanog i vuenog nanosa. Mada
se smatra da najistije vode u prirodi predstavljaju atmosferilije (meteoroloke vode), brojni su
primjeri i njihovog zagaenja ( kisele i ute kie).

370
Nasuprot ovom miljenju, M.I.Ljvovi (Moskva,1974) smatra da se pri svakoj potronji jedan dio vode gubi
nepovratno. Voda se pri fiziko-hemijskim i biolokim procesima vezuje za nove proizvode i za dui ili krai
vremenski period (ponekad i potpuno) izlazi iz kruga kretanja vode u prirodi. Od ukupne koliine vode koja se
troi u naseljima i industriji (563 km3) nepovratno se gubi 141 km3, a ostatak (422 km3) se vraa u vodotoke,
jezera i mora kao vrlo zagaena voda.
7.2.1.1.Prirodno zagaivanje voda

Kvalitet i fiziko-hemijsko svojstvo vode u prirodi zavisi od niza faktora. Postoji niz
fiziogenih izvora koji mogu dovesti do poremeaja kvaliteta vode.
Vulkanskim erupcijama, kako onim na kopnu, tako onim na dnu morskih, okeanskih i
jezerskih basena, gasoviti, teni i vrsti materijal dospijeva u hidrosferu.
Od gasova najee se javljaju sumpor - dioksid, sumpor vodonik, ugljen dioksid,
vodonik, hlor i dr. Uoavamo da su to, uglavnom, toksini gasovi koji u vrlo kratkom vremenu
mogu uticati na ivi svijet.
Tena komponenta vulkanske aktivnosti predstavljena je lavom, ija se temperatura
kree od 950 1300oC , koja u kontaktu sa vodom mijenja njenu temperaturu i vri uticaj na
biljni i ivotinjski svijet.
vrsti produkti erupcije, pijesak i pepeo, takoe mogu svojim prisustvom izmijeniti
hemijski sastav vode, kao i prisustvo i sastav ivog svijeta u njima.
Geomorfoloki agensi (temperatura, voda, vjetar) vre mehaniko i hemijsko razaranje
(eroziju) postojeih, prvenstveno tektonskih oblika reljefa. esto puta, materijal otrgnut od
podloge, dospijeva u vodenu sredinu (medijum). Zavisno od granulometrijskog sastava,
hemijskog sastava vuenih i suspendovanih estica, obima i intenziteta transporta erozionog
materijala, moe se desiti da doe do poveanog primanja hranljivih i toksinih materijala u
kopnene vode i Svjetsko more.371
Uz hranljive i toksine materije na dno rijenih korita, morskih i jezerskih basena padaju
(vrlo esto) trupla uginulih organizama, i tu su izloene procesima razgradnje i mineralizacije.
Sve ove promjene, u okviru kojih se poveava produkcija (ivi svijet u vodama - biomasa)
mogu se odvijati u tolerantnim granicama, posebno, kod vodotoka, ali kod jezera postoji
poseban evolutivni razvoj (stadijumi u ivotu jezera) koji dovodi do diferencijacije jezera u tri
grupe.
Proces poveanja biomase u vodama naziva se eutrofizacija (eutrofikacija), a vode
zahvaene ovim procesom zovu se eutrofne vode.372 Poveana trofinost373 voda pokazatelj je
njihove intenzivne eutrofizacije, pri emu je antropogena (vjetaka) eutrofizacija znatno bra
od fiziogene (prirodne). Samo iste (oligosaprobne) vode poteene su eutrofizacije; to su bistre
vode i vode bogate kiseonikom, odnosno vode u koje se ne izlivaju industrijske ili komunalne
otpadne vode.374
Prema stepenu eutrofinosti razlikuje se skala od ukupno devet stepeni i meustepeni
trofinosti ekosistema, od kojih su tri osnovna:375
slabo produktivni (oligotrofni; gr. oligos mali brojem, malo),

371
Materijal, koji bujini tokovi erodiraju u svojim slivovima, brzo dospijeva u vjetaka jezera. Njihovi baseni se
zasipaju, te se smanjuje prostor za akumulaciju vode, odnosno za prostor za hidrobionte. Velika koliina mulja
izuzetno negativno djeluje na ivi svijet jezera.
372
Prema nekim autorima (D.Tuhtar, 1984) eutrofizacija predstavlja prirodni proces koji se deava kao rezultat
geolokog starenja nekog zatvorenog vodenog basena, na primjer jezera; hranljive materije dospijevaju u jezero
putem voda koje se u njega ulijevaju.
373
gr. trophe - hrana
374
Pod otpadnom vodom oznaavamo vodu koja je promijenila svoje izvorne fizike, hemijske ili bioloke osobine
rezultatom ljudskih aktivnosti; opasne supstance oznaavaju supstance ili grupu supstanci koje su toksine,
trajne i podlone bioakumulaciji; zagaujua materija oznaava svaku supstancu sposobnu da prouzrokuje
zagaenje.
375
Savi I, Terzija V., cit. izd., str. 90-91.
 srednje produktivni (mezotrofni),
veoma produktivni (politrofni ili eutrofni; gr. eu povoljno, dobro).
U skladu sa ovim stepenima trofinosti ekosistema, prema sadraju organskih hranljivih
materija (zooplankton, fitoplankton, bentos - organizmi koji ive privreni za dno i nekton
organizmi koji se aktivno kreu, npr. ribe), kao i mogunostima za intenzitet organske
produkcije, jezera se dijele u tri grupe:
distrofna, jezera (Tuz, Van, Mrtvo more) bez organske produkcije,
oligotrofna, jezera (Ohridsko, Bodensko) siromana organskom masom; sadre malo
hranljivih materija, imaju nisku zamuenost i relativno malu bioloku populaciju,
eutrofna, jezera (Skadarsko, Viktorija) bogata organskim materijama.
S porastom eutrofizacije (eutrofikacije) jezera dolazi do promjena u sastavu ihtiofaune i
zoobentosa. Salmonidne vrste riba (pastrmka, lipljen, mladica), koje zahtijevaju relativno niske
temperature vode i visok sadraj rastvorenog kiseonika, ustupaju mjesto ribama koje toleriu
topliju vodu (aran, som) i ostale eutrofne uslove.
Proces prirodne eutrofizacije odvija se u svakom vodenom ekosistemu usljed uginua
vodenih organizama i procesa ekolokih sukcesija (transformacije ekosistema).
Ovaj proces je veoma spor i odigrava se pod uticajem ivih organizama u vodi. Za
razliku od njega, proces vjetake eutrofizacije, koja se odvija najee pod uticajem
antropogenog faktora (razne ljudske aktivnosti), znatno je bri. Kao posljedica ljudskih
aktivnosti este su pojave tzv. cvjetanja algi (njihovo brzo razmnoavanje) sve dok se ne potroe
zalihe jednog ili vie elemenata. U tom momentu sve alge poinju da propadaju i umiru to
dovodi do brze potronje rastvorenog kiseonika, a time i do umiranja i ostalih vodenih
organizama (ribe, makrovegetacija i sl.). Cvjetanje algi je praeno masovnim uginuem riba.
Uslijed toga se na dnu akumuliraju velike koliine sedimenata376, to na kraju dovodi do
zamovarenja i iezavanja jezera.
Na kraju ovog odjeljka naveemo neke od neobinih sluajeva prirodnog zagaenja
voda. Jedan je vezan za rijeku Resavu, lijepu planinsku rijeku koja istie iz masiva planine
Beljanice (Srbija i Crna Gora). Radi se o tome da je riba zagadila vodu ove rijeke. U gornjem
toku Resave podignuto je vie ribnjaka kalifornijske pastrmke, iji se izmet zadrava na
stjenovitoj podlozi korita. Stijenje je postalo masno i smrdljivo, pa je i voda rijeke primila taj
miris, tako da stoka koja osjeti taj miris nee da pije vodu.
Bijela rijeka u paniji. Nita manje neobino nije ni otkrie bijele rijeke, koje je pobudilo
interesovanje u cijelom svijetu. Bijela rijeka ili mjeseevo mlijeko prva je te vrste u svijetu i
nalazi se u ambisu rudnika Alsola u regiji Aija, u zemlji Baska, sjeverna panija. Smatra se da
se ova podzemna rijeka sastoji od aluminijum hidroksida u tenom stanju. Alsolo ambis
predstavlja prirodnu upljinu u krenjakoj oblasti, rudnici su u toku prethodnog vijeka
korieni za eksploataciju lignita.
U zapadnom dijelu Azovskog mora nalazi se zaliv Siva, to na turskom jeziku znai
kaljati se. Zbog toga ga lokalno stanovnitvo naziva Gnjilo more. U njemu voda smrdi na
trule. Dno je prekriveno muljem sa ostacima organskog materijala u raspadanju. U sjevernom
dijelu ivi 58 vrsta planktona i 53 vrste ribe, u srednjem 33 vrste planktona i samo jedna vrsta
ribe, a u junom samo devet vrsta planktona.

376
Tuhtar D. (1984): Zagaenje zraka i vode, Sarajevo, str. 168 169.
Poveana kiselost okeana. Poveane koliine ugljen-dioksida u atmosferi ne samo da su uzrok
promjena klime, nego i Svjetsko more ini vie kiselim.
Nova prijetnja naoj civilizaciji mogla bi unititi korale i glavne vrste morske ribe i
ostale ivotinje iz okeana. Iako je fenomen poveanja kiselosti okeana prouzrokovan
poveanjem CO2 u atmosferi, ovo nije posljedica globalnog zagrijavanja, ve jednostavna
reakcija izmeu dva prirodna medija: mora i vazduha. Ugljen dioksid pomijean s vodom
proizvodi ugljinu kiselinu koja ini alkalni okean vie kiselim.

7.2.1.2. Klasifikacija kvaliteta kopnenih voda

Rezultati fiziko - hemijskih, bakteriolokih i saprobiolokih analiza slue za dobijanje

slike o stepenu zagaenja vode. Prema kvalitetu vode, u veini zemalja svijeta je usvojena
podjela na etiri klase vode, mada se danas govori i o pet klasa vode (v. saprobioloke klase
vode).
Sutinske razlike izmeu ovih podjela nema, jer su glavni indikatori koji determiniu
klasu (kvalitet) vode isti i kod jedne i druge klasifikacije.
Vode I klase. Vode prve klase su najistije prirodne vode. Bogate su kiseonikom i mogu se u
svom prirodnom stanju (uz eventualnu dezinfekciju) koristiti za pie i u prehrambenoj industriji.
U rijekama i jezerima ove klase voda ive najplemenitije vrste riba iz porodice salmonide
(Salmonidae, lat.salmo pastrmka): pastrmka, mladica, losos.
Vode prve klase ne smiju imati miris, vidljivu boju, niti vidljive otpadne materije.
Granine vrijednosti ostalih indikatora su dati u Tabeli 41.
Vode II klase. Vode druge klase su jo uvijek relativno iste vode i u prirodnom stanju pogodne
za kupanje i rekreaciju ljudi, kao i za gajenje riba iz porodice cipranida (lat. Cuprinus carpio
aran): aran, som, tuka, keiga i dr. Ove vode, uz odgovarajuu tehnoloku obradu mogu se
koristiti za vodosnabdijevanje stanovnitva (fabrike vode) , ali i industrijskih grana kojima
treba ista voda. Vode ove klase ne smiju imati miris, primjetnu boju, niti vidljive otpadne
materije (v. Tabelu 41).
Vode III klase. Ovo su vode pogodne za navodnjavanje, za industriju (osim prehrambene i
farmaceutske) i ribogojstvo (aranski ribnjaci). Preiavanje ove vode je tehnoloki mogue, ali
je izuzetno skupo. Samo ekonomski bogate zemlje, kojima nedostaje voda za pie, preiavaju
vode III klase (na primjer, Holandija za ove svrhe koristi vodu iz zagaene Rajne). Vidljive
otpadne materije kod voda tree klase ne smiju biti vidljive.
Vode IV klase. Vode etvrte klase su sve one vode koje se ne mogu svrstati u prethodne tri
klase. To su vode zagaene preko maksimalno dozvoljene koncentracije (MDK), privredno
potpuno neupotrebljive (osim za rijeni saobraaj i korienje u hidroelektranama). Vode rijeka
ove klase imaju specifian miris (od sumporvodonika), boja im je tamnosiva, a brojni su otpadi
i materije koje plivaju po vodnom ogledalu ili se nalaze u rijenom koritu. Granine vrijednosti
indikatora kvaliteta voda etvrte klase su dati u Tabeli 41.
Teko je odrediti, na osnovu ove klasifikacije, pripadnost neke rijeke odreenoj klasi.
Niz faktora utie, i u relativno kratkom vremenskom periodu, na pripadnost rijeke nekoj klasi:
zamiranje ili oivljavanje rudarstva, industrijske ili poljoprivredne proizvodnje u rijenim
slivovima, zastarjelost ili savremenost tehnologije i opreme u proizvodnim procesima, kao i
zakonski propisi koji tite vode od zagaenja.
 Tabela 41. Granine vrijednosti indikatora za pojedine klase kopnenih voda

Red. Klase kvaliteta vode

broj Indikatori I II III IV Napomena
1. Suspendovana materija < 10 <30 <80 Nema zahtjeva
(mg/l)
2. Ukupni ostatak pri <3501) <1.000 <1.500 Nema zahtjeva
isparavanju (mg/l) 8002)
*
3. Rastvoreni kiseonik >8 >6 >4 >0,5 Ne vai za
(mg/O2/l)* prirodna
4. BPK5 (mg/O2/l) <2 <4 <7 Nema jezera
zahtjeva
#
5. Stepen saprobnosti Oligo- Betamezo Alfamezo- Nema za- Ne vai za
Po Liebmannu# saprobna saprobna saprobna htjeva prirodna
6. Vidljiva boja Bez vidljive boje okom jezera
7. Stepen produktivno- Oligo- Eutrofna Nema zahtjeva za III i IV klasu ** Ne vai za vode u
sti (jezera)** trofna krakim predjelima i povrinske vode

8. Maksimalni broj ko- Max. 200 Max. 6000 Nema zahtjeva

liformnih klica u 100 ml u 100 ml
9. Primjetljiv miris Bez mirisa Nema zahtjeva
10. Vidljive otpadne ma- Bez vidljive otpadne materije Nema zahtjeva
Terije
11. Vrijednost pH 6.8-8.5 6.8 8.5 <6.8 Nema zahtjeva
12. Toksine materije, Ne smiju se nalaziti ni u jednoj klasi iznad propisanih
izmjena temperature i granica.
1)
drugi indikatori Vrijednost za povrinske vode; 2) Vrijednost za podzemne vode
tetnosti

(Izvor: Duki,Stankovi, 1980; Komunalna higijena, 1998)

Fiziko-hemijske osobine vode utvruju se analizom 36 indikatora, bioloke pomou

dva, a bakterioloke pomou jednog. U praksi se za klasifikaciju kvaliteta upotrebljava
uglavnom jedanaest indikatora (v. Tab. 41).
Meu indikatorima (pokazateljima) najvei znaaj u praksi imaju ukupan ostatak pri
isparavanju, biohemijska potronja kiseonika za 5 dana BPK5 377 i saprobnost vode. S obzirom
na kompleksnost i znaaj klasifikacije kvaliteta kopnenih voda, u cilju boljeg razumijevanja
problema zagaenja hidrosfere objasniemo znaaj nekih od bitnih indikatora.378
Ukupan ostatak pri isparavanju (mg/l) pokazuje promjene u koliini organskih i anorganskih
materija od jednog do drugog poprenog profila na rijeci. Najistije povrinske vode imaju
manje od 350 mg/l ukupnog ostatka pri isparavanju.
Biohemijska potronja kiseonika za 5 dana (BPK5) predstavlja potroenu koliinu kiseonika
rastvorenog u vodi za proces oksidacije i razlaganje materija, to jest za bioloko
samopreiavanje rijeka, jezera i mora. Ukoliko je BPK5 (u mg O2/l) manja voda je istija;
najistije povrinske vode imaju BPK5 manje od 2 mg O2/l.

377
Smatra se da je BPK5 kvalitativno najbolji kriterij za ocjenu kvaliteta voda; to je vea BPK to je voda
zagaenija. Standardno vrijeme za odreivanje je 5 dana na 20oC.
378
Opirnije vidjeti: Duki D., Tei M., Stankovi S., Zatita prirode, cit. izd., str. 6 12; Komunalna higijena, cit.
izd., str. 19-31; Tuhtar D., Zagaenje zraka i vode, Sarajevo, 1984, str143 164.
 Nerijetko se za analizu voda zagaenih organskim materijama, pored vrijednosti BPK5,
upotrebljava kalijum - permanganat (KMnO4). Organske materije (ljudskog, ivotinjskog,
biljnog ili industrijskog porijekla) u kiselom, neutralnom ili alkalnom rastvoru oksidiu sa
KMnO4 i on se vie ili manje reducira (smanjuje). Potronja KMnO4 je utoliko vea, ukoliko
voda sadri vie organskih materija; podzemne vode imaju obino potronju od 3-6 mg/l, a vode
zagaene fekalijama i preko 60 mg/l KMnO4.
Saprobnost (bioloki indikator kvaliteta povrinske vode) pokazuje bakterioloke osobenosti
vode; istovremeno potvruje fiziko-hemijske nalaze (analize) uz naglaeno stanje kvaliteta
voda nastalog dugotrajnim (duim) antropogenim uticajima. injenica je da se promjenom
parametara koji odreuju kvalitet vode mijenjaju i organizmi kojima je odreena voda prirodno
stanite; u zagaenim vodama naglo se smanjuje broj biljnih i ivotinjskih organizama koji su
indikatori kvalitetne vode, a poveava se broj organizama koji, s lakoom, podnose neiste
vode.
Definiui saprobnost kao jedan od parametara kvaliteta vode moemo konstatovati da
se pojedini hidrobionti379 pojavljuju u povrinskim vodama odreenog kvaliteta i da njihovo
prisustvo ukazuje na kvalitet vode.
Prema karakteristinim vrstama organizama i njihovoj gustini u uzetim uzorcima vode
na razliitim lokacijama, izdvojeno je pet saprobiolokih klasa vode sa hidrobiontima
oznaenim kao bioindikatorima:
oligosaprobna ista voda; nastanjuju je ksenosaprobi (stanovnici istih voda na prelazu
potpuno istih i minimalno optereenih) i oligosaprobi (stanovnici istih, malo
optereenih voda),
-mezosaprobna slabije zagaena voda; u njoj se pojavljuju betamezosaprobi
(stanovnici umjerenog zagaenja srednje iste vode),
-mezosaprobna jae zagaena voda; u njoj se pojavljuju alfamezosaprobi (stanovnici
zagaenih voda),
polisaprobna jako zagaena voda sa polisaprobima (stanovnici jako zagaenih voda),
azoina (beivotna) potpuno zagaena voda; esto se azoina voda ("voda izvan
klasa") uvrtava u IV klasu (vode zagaene preko maksimalno dozvoljene
koncentracije).

7.2.1.3. Hemijsko zagaivanje voda

Najznaajniji i najobimniji izvor vjetakog zagaivanja voda predstavlja hemijsko

zagaivanje. Osnovni izvori sve vee koncentracije antropogenog optereenja u vodnim
sistemima su ljudska naselja, industrija i poljoprivreda (filigracioni380 procesi sa agrarnih
povrina). Prema hemijskoj prirodi zagaujue materije, zagaenje moe biti organsko i
neorgansko.
Organske materije. U ovu kategoriju polutanata spadaju pesticidi, deterdenti, razni industrijski
organski proizvodi, te produkti raspadanja drugih organskih materija. Sa intenzivnim razvojem
organske (sintetike) hemije u vodu dospijeva sve vie polutanata o ijem se uticaju na ivotnu
sredinu (i hidrosferni kompleks) vrlo malo zna.

379
Hidrobiont, gr.hydor voda + bios ivot; zajedniki naziv za sve organizme koji ive u vodi.
380
Filigracija procjeivanje, proputanje tekuine kroz filter
Pesticidi. Sva hemijska sredstva koja se upotrebljavaju za zatitu kulturnih biljaka od raznih
tetnih insekata, mnogih biljnih bolesti, korova i trava nazivaju se pesticidi.381 Danas se za tu
svrhu koristi preko 20 tipova pesticida, koji se razlikuju kako po objektu na koji dejstvuju tako i
po mehanizmu dejstva. Po sastavu i strukturi pesticidi pripadaju raznim klasama organskih
jedinjenja.
U pesticide spadaju: insekticidi, fungicidi, rodenticidi, herbicidi i dr.
Fungicidi su hemijski proizvodi koji unitavaju gljivice, plijesan (na primjer "bordoska"
orba, bakarni kamen, kalifornijska orba i dr.).
Rodenticidi su supstance koje se upotrebljavaju za unitenje glodara. Herbicidi su
hemijski proizvodi za unitavanje korova i trava (na primjer atrazin sprijeava fotosintezu). U
sastavu savremenih herbicida nalaze se elementi kao Cl, Br, Hg i dr.
Pesticidi djeluju toksino na nervni sistem ivog svijeta voda, tako da ve 0,5 mg/l
DDT-ija382 kao emulzija383 ubija sve ribe.
Kada je DDT u pitanju, vrlo brzo se pokazalo da su neki insekti otporni prema dejstvu DDT-ija,
pa ak mogu ovu svoju rezistentnost da prenose i na svoje potomstvo. Druga nezgodna osobina
DDT-ija, koja je doprinijela da se njegova upotreba sve vie ograniava, je injenica da on i
poslije 10 - 15 godina ostaje oko 50% u pedosferi nerazloen. Zbog toga se nagomilava u tkivu
ovjeka i ivotinja, gdje moe da izazove neeljene posljedice. Naime, DDT je hlorovani
ugljovodonik (insekticid koji sadri halogeni384 elemenat hlor) koji se rastvara u mastima i
nagomilava se u veoj koncentraciji u masnom tkivu veine ivotinja. Preko hrane, poev od
riba i ostalih ivotinja DDT najzad dospijeva i u ljudski organizam.
Nafta (petroleum)385 predstavlja neobino znaajan energetski izvor i hemijsku sirovinu. Za
neto vie od jednog vijeka industrija nafte postala je jedna od najmonijih industrijskih grana,
ali i znaajan izvor emisije polutanata u geografski omota.
Nafta se sve ee zapaa na vodnom ogledalu plovnih rijeka i kanala, a ima je i u vodi
manjih vodotoka oko naftonosnih polja.U koliini od svega 0.1 mg u litri vode nafta daje
ribljem mesu neugodan ukus, koji se ne moe ukloniti nikakvom tehnologijom obrade; takva
riba se ne moe koristiti ni za ishranu stoke, nego se unitava. Koncentracija derivata nafte
preko 16 mg/l izaziva uginue ribe, dok tanka opna nafte na povrini vode ometa razmenu
gasova iz vode u atmosferu i obratno.386
Deterdenti. S obzirom da su sapuni (krajem XIX vijeka razvijena industrijska grana) pokazali
niz nedostataka, hemiari su nastojali due vremena da pronau podesnije sredstvo za pranje od
sapuna. Moderna sredstva za pranje, koja nalaze sve veu primjenu, poznata su pod imenom
sintetiki detergenti387, a predstavljaju smjesu vie supstanci. Nedostatak nekih sintetikih

381
lat. pestis zaraza + caedo ubiti, usmrtiti.
382
DDT (hlor-fenotan), (p-Dihlor-difenil-trihlorefan) je bezbojna kristalna supstanca i upotrebljava(o) se kao
insekticid. DDT je sintetizovao Cajdler (O.Zeidler) 1874. godine, a njegove insekticidne osobine otkrio je Miler
(P. Mller, 1899 1965) 1939. godine.
383
Emulzija (lat.emulgere izmusti, isuiti), teni oblik disperznih sistema sloen od dvije tekuine koje se
meusobno ne spajaju niti se jedna u drugoj rastvaraju, nego se jedna od njih nalazi rasprena u obliku
mikroskopski sitnih estica kao unutranja faza (tzv. emulzoid) u drugoj spoljanjoj fazi kao disperzionom
sredstvu (npr. mlijeko je prirodna emulzija u kojoj se nalazi puter raspren u obliku sitnih estica u vodi).
384
Halogeni (gr. halos so + genesis stvaranje, postanak), koji stvara so.
385
Rije petroleum je izvedena od grke rijei "petra" stijena, kamen i latinske rijei "oleum" ulje. Izraz nafta
upotrebljavali su Latini i Grci za zapaljivu, isparljivu tenost koja se dobija destilacijom katrana kamenog uglja.
386
Zatita prirode, cit. izd., str. 11.
387
U naem jeziku se odomaio termin "deterdenti" prema engleskom izgovoru ove latinske rijei (lat. detergere
istiti).
deterdenata je to se ne mogu bakterijski razgraditi u prostije supstance (kao to to ine
sapuni), pa esto dolazi u otpadnim vodama do stvaranja ogromne koliine pjene koja se teko
uklanja, a uslijed toga nastaje oneienje vodotoka, jezera, mora i okeana. Moemo stoga, s
pravom, zakljuiti da veina sintetikih deterdenata zagauje hidrosferu i ivotnu sredinu. Oni
su veoma opasni po biocenozu mnogih voda: koncentracija od 0.5 mg/l izaziva pjenuanje na
povrini vode, dok 2 mg/l kationskih deterdenata unitavaju sve alge, a 20 mg/l dovodi do
potpune sterilizacije u vodi. Anion aktivni deterdenti u koncentraciji od 5 mg/l izazivaju
uginue riba u vremenu od 10 do 100 sati.388
Fenoli (fenol, pirokatelin, rezorcin) su aromatina jedinjenja, bezbojne vrste ili tene supstance
koje polako oksidiraju na vazduhu i pri tome dobijaju utu ili crvenu boju; sa porastom broja
OH grupa fenola rastvorljivost u vodi se poveava. Fenoli se nalaze u katranu kamenog uglja a
mogu nastati i od destilacije drveta i najrasprostranjenija su grupa hemijskih zagaivaa rijene
vode. ak i u koncentracijama od svega 0.01 mg/l daju ribljem mesu neugodan miris (miris
karbola389). Ako se u organizam unese oko jedan gram fenola, on moe da izazove smrt.
Osim nabrojanih materija, u povrinske i podzemne vode dospijevaju i druge vrlo tetne
materije: hlor je toksian za veinu riba ak i u koncentracijama od 0.05 0.20 mg/l, a ozon u
koncentracijama od 0.01 mg/l. O amonijaku je ve bilo rijei, no treba znati da slobodni
amonijak (NH3) je jedan od najjaih otrova za ribe ( u koncentracijama od 0.21 mg/l). Sumpor
vodonik (H2S) u koncentracijama veim od 1 mg/l je takoe izuzetno otrovan za ihtiofaunu,
mada se ribe uspijevaju oporaviti od takvog trovanja ako se prenesu u istu vodu. Veoma su
otrovni i teki metali (mangan, nikl, cirkonij, cink, arsen, kadmijum, olovo, gvoe i bakar) i
njihove soli, koji dospijevaju u vodotoke i akumulacije iz industrijskih postrojenja i flotacija
rudnika.

7.2.1.4. Industrijske otpadne vode

Kod procesa eutrofizacije naveli smo da znaajnu ulogu igraju otpadne vode. Po svom
porijeklu i sastavu otpadne vode se mogu podijeliti na industrijske i komunalne otpadne vode.
U zavisnosti od industrijske grane i dominantnog tehnolokog procesa u preradi sirovina
i polufabrikata (polugotovih proizvoda), u industrijskim otpadnim vodama se mogu nai
organske, neorganske ili razliite kategorije razgradivih ili nerazgradivih hemijskih materija. To
istovremeno znai da se u industrijskim otpadnim vodama moe nai niz opasnih materija koje
dolaze rastvorene, suspendovane ili adsorbovane u emisiji suspendovanih ili vuenih estica.
Koliina polutanata varira od dnevnog optereenja industrijskih objekata, od godinjeg doba, od
vrste preiivaa i dr. Voda za hlaenje je najmanje reaktivna, te je i najmanje zagaena.390
Voda koja je prisutna u industrijskom proizvodnom procesu je mnogo vie zagaena i njeno
preiavanje, prije isputanja iz fabrikog kruga, je neophodno.

388
Zatita prirode, cit. izd., str. 10.
389
Fenol toksino djeluje na mikroorganizme, spada u najstarije anastetike i ranije je dosta upotrebljavan; danas se
iskljuivo koristi za dezinfekciju predmeta i izluevina u obliku razblaenog vodenog rastvora (Aqua phenoli)
kao antiseptino sredstvo, pod imenom karbol, a on je otrovan .
390
Voda za hlaenje nakon upotrebe obino se ne preiava, nego se direktno isputa u recipijent (lat. recipere
primiti).
 Tabela 42. Indikatori kvaliteta otpadnih voda pojedinih industrijskih grana

Red. Industrijska grana Prisustvo polutanata (indikatori kvaliteta)

broj I grupa II grupa
1. Suspendovane vrste materije, Ukupno rastvorene vrste materije
Aluminijska slobodni hlor, fluorid, fosfor, (URM), aluminijum, fenoli
ulje i masti, pH
2. Suspendovane vrste materije, ulje i HPK, hloridi, nitrati, amonijak,
Automobilska masti, BPK5, hrom, fosfor, nikl, olovo, kadmijum, URM, sulfat
cijanidi, bakar, gvoe, fenoli

3. BPK5, pH, suspendovane vrste Alkalitet, ukupni azot, temperatu-

mate- ra, URM, boja, pjena
Prerada eerne rije, filtrirajue vrste materije
repe ukupan broj koliformnih klica,
toksine materije, ulja i masti

4. BPK5,pH, suspendovane vrste ma Azot, fosfor, temperatura, URM,

Industrija pia terije, filtrirajue vrste materije boja, turbiditet
ukupan broj koliformnih klica, ulja
i masti, toksine materije
5. Prerada voa i BPK5, HPK, pH, suspendovane Boja, fekalne koliformne bakterije,
povra vrste materije ukupni fosfor,temperatura, ukupni
organski ugljenik, URM
6. Industrija stone BPK5, HPK, suspendovane vrste Fekakne koliformne bakterije, azot
hrane materije, pH Fosfat, ukupan organski ugljenik
7. Industrija minera- Amonijak, hloridi, hrom, rastvorene Kalcijum, HPK, hemikalije za
lnih ubriva vrste materije, nitrati, sulfati, preiavanje gasa, gvoe, ulje i
(azotna) suspendovane vrste materije, urea i masti, pH, fosfati, natrijum,
osatala organska jedinjenja azota, temperatura
8. Kalcijum, suspendovane rastvorene Aciditet (kiselost), aluminijum,
Fosfatna ubriva vrste materije, fluorid, rN, fos- arsen, gvoe, iva, azot, uranijum,
for vrste materije, temperatura sulfati

9. HPK, pH, suspendovane vrste Hromati, alkalitet, cink, sulfiti,

Industrija cementa materije, temperatura URM

10. Industrija azbesta BPK5, HPK, pH, suspendovane Hromati, fosfati, cink, sulfiti,
vrste materije URM
11. Mlinska industrija BPK5, suspendovane vrste materije, HPK, pH, ukupni organski ugljenik,
temperatura URM
12. Aciditet/alkalitet, ukupne vrste BPK5, HPK, ukupni organski uglje-
Industrija anorganskih materije, ukupne suspendovane nik, fenol, fluoridi, silikati,
hemikalija vrste materije, URM, hloridi, ukupni fosfor, cijanidi, iva,
sulfati hrom, olovo, titanijum, gvoe,bor,
arsen, temperatura
13. BPK5, HPK, hrom, mast, pH, suspe- Alkalitet, boja, tvrdoa, azot,
Industrija koe ndovane vrste materije, ukupne natrijum-hlorid, temperatura,
vrste materije toksinost

14. Ulja i masti, pH, hlorid, sulfat, amonijak, cijanid, fenol,

Industrija elika Suspendovane vrste materije, gvoe, hrom,
temperatura, cink
Red. Industrijska grana Prisustvo polutanata (indikatori kvaliteta)
broj I grupa II grupa
15. BPK5, pH, suspendovane vrste ma- Amonijak, turbiditet, URM,
Industrija mlije- terije, sedimentne materije, ulja i fosfati, boja
nih proizvoda masti, ukupne koliformne bakterije,
toksine materije
16. Metalska industrija HPK, ulja i masti, teki metali, su-
spendovane vrste materije,cijanidi
17. Industrija orga- BPK5, HPK, pH, URM, slobodno Ukupan organski ugljenik, hlor,
kih hemikalija plivajue ulje teki metali, cijanidi, fenol
18. Amonijak, BPK5, hrom, HPK, Hloridi, boja, bakar, cijanidi,
ukupno ulje, pH, fenol, sulfid, gvoe, olovo, merkaptani (tioal-
Rafinerija nafte suspendovane vrste materije, koholi), azot, miris, ukupni fosfor
temperatura,URM ukupan organski ugljenik, toksino-
st, turbiditet, cink
19. Industrija plast BPK5,HPK,pH, ukupne suspendo- URM, sulfati, fosfor, nitrat,
inih materijala i vane vrste materije, fenoli organski azot, amonijak, cijanidi,
sintetike toksini aditivi i materije,
hlorisani benzonoidi
20. BPK5, HPK, ukupni organski uglje Cink, merkaptani, hranjive materije,
nik, pH, ukupne suspendovane URM
Industrija celulo- vrste materije, koliformne bakterije
ze i papira - ukupne i fekalne, boja, teki
metali, toksine materije, amonijak,
ulje i masti, fenoli, sulfit

Da bi se mogao uoiti diverzitet akvapolutanata, pokuaemo analizirati vanije industrijske

grane, sa osnovnim odlikama njihovih otpadnih voda391 koje se javljaju u odgovarajuem
procesu. Veliki broj industrijskih grana proizvodi brojne polutante. U Tabeli 42.392 dat je
pregled otpadnih voda vodeih industrija u svijetu.
Treba naglasiti da je u ovoj tabeli prezentirana indikativna raznovrsnost polutanata koji
mogu doi u hidrosferni kompleks, a od naina i stepena preiavanja u pojedinanim
sluajevima zavisi obim i intenzitet prisustva tih polutanata u ivotnoj sredini.
Metalska industrija. Pod metalskom industrijom u ovom sluaju podrazumijevamo
metalopreraivaku industriju i crnu metalurgiju. Pri proizvodnji gvoa i elika troe se
ogromne koliine vode (od 100 150 tona vode po toni elika).
Kod dobijanja elika393 otpadne vode potiu od procesa koksovanja394 uglja, pranja
gasova iz dimnjaka visokih pei i hlaenja elika. Druge grane metalske industrije proizvode
otpadne vode slinog sastava.
Hemijska industrija. Organska i anorganska hemijska industrija stvaraju otpadne vode koje
sadre raznovrsne polutante. Prema dosadanjim analizama tih otpadnih voda, rije je,

391
Opirnije vidjeti: H.F. Lund: Industrial Pollution Control Handbook, McGraw-Hill, New York, 1971.
N.L. Nemerow: Liquid Waste of Industry, Addison Wesley Pub. Co., Reading, Mass., 1971.
392
Izvor podataka za tabelu: U.S. Environmental Protection Agency: Hanbook for Monitoring Industrial
Wastewater, pp. (4-1) (4-12), U.S. Govt. Printing Office, Washington, D.C., 1973.
393
elik je legura gvoa sa manje od 1,8% ugljenika; plemeniti ili legirani elik dobija se legiranjem obinog
elika sa sljedeim elementima: niklom, hromom, volframom, molibdenom, vanadijumom, tantalom, manganom,
bakrom, titanom, aluminijumom i silicijumom.
394
Koks je industrijski proizvod koji se najveim dijelom sastoji od ugljenika (96%) i dobija se pri suhoj destilaciji
kamenog uglja (iz 100 kg uglja dobije se 65 kg koksa). Koks se najvie koristi kod dobijanja gvoa i elika.
uglavnom, o kiselim vodama, zbog iroke upotrebe kiselina u proizvodnji hemikalija. S obzirom
na znaajnu kiselost (pH 1 3)395 ove otpadne vode se moraju, prije isputanja u recipijent,
prethodno neutralisati, da pH bude najmanje 6. Savremena detekcija (otkrivanje) polutanata sve
vie registruje prisustvo tekih metala. Moemo se sloiti i sa injenicom da je skoro nemogue
nabrojati sve vrste hemikalija koje danas dospijevaju u vodu. Pitanje je samo koliki je dio onih
koje se (ne)svjesno isputaju sa otpadnim vodama.
Prehrambena industrija. Ova grana industrije troi velike koliine vode, uglavnom I klase. Zbog
toga su trokovi proizvodnje izuzetno visoki, pa se nastoji da se dio iskoriene vode reciklira.
Na primjer voda prethodno iskoriena za hlaenje upotrebljava se za pranje ulaznih sirovina,
zatim za ispiranje nakupljenih otpadaka i na kraju za, recimo, hlaenje pepela u energani
tvornice.396 Efekti koje izazivaju otpadne vode pojedinih grana prehrambene industrije slini su
efektima koje izazivaju gradske (prvenstveno fekalne) vode, jer troe velike koliine
rastvorenog kiseonika.
Tekstilna industrija. Brojna istraivanja potvruju injenicu da tekstilna industrija spada meu
najvee potroae, ali i najvee zagaivae vode. Otpadne vode su najee obojene, imaju
visou koncentraciju suspendovanih materija i visoku temperaturu.
Boje i bojenje.397 Nae oko je osjetljivo na elektromagnetne oscilacije ija se talasna duina
nalazi u podruju od oko 400 760 nm (nanometara) vidljivog dijela Sunevog spektra (Tabela
43.)

Tabela 43. Odnos izmeu boje apsorbovane i zapaene boje

Red. Apsorbovana svjetlost Zapaena boja(kompleme-
broj Talasna duina (u nm) Boja apsorbovane svjetlosti ntarna vidljiva boja)
1. 400-435 ljubiasta utozelena
2. 435-480 plava uta
3. 480-490 zelenoplava oran
4. 490-500 plavozelena crvena
5. 500-560 zelena purpurna (rumena)
6. 560-580 utozelena ljubiasta
7. 580-595 uta plava
8. 595-605 oran zelenoplava
9. 605-760 crvena plavozelena
(Izvor: Arsenijevi, 1997)

Razlaganjem vidljivog dijela Sunevog spektra dobijaju se tri osnovne boje: crvena, uta
i plava, a pored ovih glavnih javljaju se i tri mjeavine osnovnih boja:
crvena + uta = narandasta,
uta + plava = zelena,
crvena + plava = ljubiasta.

395
Kiseli rastvori se odlikuju veom koncentracijom kationa (H+), a alkalni rastvori veom koncentracijom aniona
(OH-).
396
D. Tuhtar, cit. izd., str. 195.
397
Opirnije vidjeti: Arsenijevi S., Organska hemija, cit.izd., str. 776 780.
 Da bi se stekao utisak boje neke supstance398 ona bi morala da apsorbuje svetlosni dio iz
vidljivog podruja, to inae predstavlja najei uzrok pojave boje. Zapaena boja na
supstanci je komplementarna boji apsorbovanog podruja talasa, nastala meanjem svih
preostalih talasa vidljivog spektra. Prema tome, zapaena boja je smesa svih boja, izuzev
jedne i to one apsorbovane. Na primer, indigo ima tamnoplavu boju zbog toga to on
apsorbuje utu svetlost, a smesa svih boja, izuzev ute, zapaa se kao plava boja (Tabela
43.)" (Arsenijevi, 1997). Iz prethodnog teksta se zakljuuje da zapaena boja (boja koju
oko registruje) i apsorbovana boja nisu iste.
Boja se, inae, definie kao obojena supstanca koja se veoma vrsto dri vezana za vlakno,
tako da se s njega ne moe eliminisati sredstvima za pranje, a niti unititi pomou spektra
Suneve svjetlosti.
Prirodne boje bile su poznate u prvim danima ljudske civilizacije i veinom su dobijane
iz biljnih i ivotinjskih organizama ili iz nekih minerala.399
Od polovine XIX vijeka poinje razvoj industrije sintetikih boja (vjetakih boja)
zahvaljujui otkriu aromatinih ugljovodonika u katranu kamenog uglja. Poto je u poetku
anilin (bezbojna otrovna tenost, ulje aromatinih ugljovodonika) uglavnom upotrebljavan kao
polazna supstanca za dobijanje velikog broja vjetakih organskih boja, to se prema njemu sve
ove boje nazivaju anilinske boje.
Bez obzira na klasifikaciju boja (bazne i kisele boje), direktne (supstantivne) i indirektne
(adjektivne) boje) u pogledu otpadnih voda tekstilne industrije najznaajnije su one boje kod
kojih se, u procesu proizvodnje, koriste toksine hemikalije. Nije zanemarljiv ni uticaj
nepostojanih boja (boje koje otputaju tekstilni predmeti kod pranja ili kod znojenja), a koje
dospijevaju u hidrosferni kompleks.
Otpadne materije tekstilne industrije, koje nastaju u procesu kuhanja vlakana i stvaranja
platna, izazivaju visoki BPK. esto su znatno alkalne, pa se moraju prethodno neutralisati.
Karakter zagaenosti zavisi od hemikalija koje se upotrebljavaju u pojedinim fazama
proizvodnje, dok znatna koliina otpadaka dolazi i iz samih tekstilnih vlakana (D. Tuhtar, 1984).
Industrija celuloze i papira (hartije). Celuloza400 spada u veoma rasprostranjena organska
jedinjenja u prirodi; ini osnovnu grau svih biljaka, a nalazi se i u grai nekih niih morskih
ivotinja. Celuloza je vrlo otporna prema hemikalijama i zato moe lako da se odvoji od ostalih
primjesa koje se nalaze u drvetu. Za industrijske svrhe dobija se iz drveta kuhanjem ( s kalcijum
- bisulfitom ili natrijum - hidroksidom). Celuloza se danas u svijetu proizvodi u velikoj koliini i
slui za dobijanje hartije, vate, tkanina i dr. ista celuloza dobija se iz lana i pamuka.
Hartija401 se industrijski proizvodi od celuloznih vlakana koja se najvie dobijaju od
mekog drveta (vrlo rijetko od tvrdog), zatim od lana, jute, konoplje, slame, pamunih i lanenih
krpa, stare hartije i dr. Hartija slabijeg kvaliteta pravi se od drveta i slame.
Proizvodnja celuloze i hartije (papira) viestruko ugroava ivotnu sredinu. I jedna i
druga industrijska proizvodnja su znaajni distributeri polutanata u atmosferu. Istovremeno, u
njihovoj proizvodnji, u svakoj od faza, koriste se ogromne koliine vode (prevoz drveta u

398
Supstanca materija (materijal) koji ima stalan hemijski sastav i odreene fizike i hemijske osobine; moe biti u
tenom, vrstom ili gasovitom stanju. Materija graa od koje se sastoji vasiona, karakterie se masom i
zauzimanjem prostora (zapreminom); materijal izraz koji se upotrebljava za materiju, bilo da je ona heterogena
ili homogena.
399
Za bojenje tekstila koriena je kora, lie i cvijetovi razliitog drvea (kora jasena, hrasta, oraha, ljive, divlje
jabuke, lie dunje i breskve).
400
Naziv celuloza dolazi od latinske rijei cellula mali prostor, elijica.
401
Opirnije vidjeti: Arsenijevi S., Organska hemija, cit. izd., str. 605 610.
fabrikom krugu, mljevenje i kuhanje drveta, izbjeljivanje hlorom ili natrijum - hipohloritom,
rafinisanje i nastajanje listova hartije).
Otpadne vode ovih industrija sadre hemikalije koje se upotrebljavaju u procesu
dobijanja papira, male komadie kore i drveta i otopljeni lignin402 iz drveta. "Otpadne vode ovih
industrija imaju veliki sadraj vrstih materija koje brzo prekriju dno rijeke slojem debljine
nekoliko desetaka centimetara, unitavajui riblji i akvatini svijet koji ovisi o hrani sa dna
korita rijeka".403
Boja otpadnih voda industrijskih objekata gdje se dobijaju celuloza i papir je esto tamna
(tamnosmea) ime se sprjeava proces fotosinteze akvatinih biljaka; ove otpadne vode imaju i
vrlo neugodan miris od organskih sumpornih jedinjenja (merkoptana) i jedinjenja koja se dodaju
kao zatita drveta. Merkaptani (tioalkoholi) sumpor vodonine tenosti s jakim neugodnim
mirisom nastaju truljenjem bjelanevina u kojima ima sumpora. Zbog neugodnog mirisa mogu
se otkriti kada su prisutni u tragovima (jedan dio na 5 1010 dijelova vazduha).
Petrohemija. Petrohemija je grana tehnike hemije koja se bavi dobijanjem proizvoda iz nafte i
prirodnog gasa. Danas je proizvodnja ovih organskih supstanci, petrohemikalija, za industrijske
potrebe tolika da iznosi oko 70% proizvodnje svih hemikalija. Poznato je preko 3000 proizvoda
koji se dobijaju od nafte kao osnovne sirovine (vjetaki kauuk, plastina masa, lijekovi, boje,
deterdenti, eksplozivi, insekticidi, lakovi, kozmetiki preparati, rastvori i dr.).
U preradi nafte, u rafinerijama, troe se velike koliine vode. S obzirom na veliki broj
proizvoda, u petrohemijskoj industriji je aktuelno znaajno prisustvo razliitih polutanata.
Mnoga organska jedinjenja, kod proizvodnje petrohemikalija, mijenjaju miris i ukus vode ve
pri malim koncentracijama, ranga veliine ppbv ili ppmv.
Otpadne vode (tene otpadne materije) javljaju se prilikom istovara/utovara sirovina i
gotovih proizvoda, zatim kod niza tehnolokih faza (destilacije, frakcionisanja, alkilacije404 i
dr.).
Ove otpadne vode sadre suspendovane i rastvorene vrste materije, ulja, voskove,
sulfide, hloride, tioalkohole, fenole i vei broj ostalih polutanata. Prema D. Tuhtaru (1984) ove
otpadne vode mogu biti kisele i vrlo alkalne.
Zagaenja vode tekim metalima. Praenje zagaenja vode (ali i zemljita) tekim metalima
(metali koji imaju gustinu veu od 5 g cm-3) od velikog je znaaja za ukupnu zatitu ivotne
sredine. Razlog vie je injenica da su teki metali kao kontaminant toksini i bio
nerazgradljivi, tako da ulaze u lance ishrane i mogu da se akumuliraju u pojedinim
organizmima. Njihova toksinost ide ak i u koncentracijama u tragovima. Najnovija
istraivanja ukazuju da su po tetnim efektima po ivotnu srediu teki metali (Pb, Zn, Cd, Cu)
na drugom mjestu (iza pesticida).
"Lanac kontaminacije tekim metalima ide u biogeohemijskom ciklusu: atmosfera tlo
biljni svijet ivotinjski svijet ovjek. Oblast od posebnog interesa je detekcija tekih

402
Lignin je amorfni polimer (supstanca s ogromnim molekulima molekule velikih relativnih molekulskih masa) i
ne rastvara se u vodi. Lignin se odlikuje neobino velikom molekulskom masom , a odvaja se od celuloze
kuhanjem usitnjenog drveta na 130-150oC, sa vodenim rastvorom kalcijum- i magnezijum hidrogen - sulfita,
pri emu prelazi u rastvor.
403
D. Tuhtar, cit. izd., str. 197.
404
Spajanje niih molekula u vie za razliku od "krekovanja" (hemijsko razbijanje viih molekula u nie); ovi
procesi (alkilacija i krekovanje) se javljaju kod prerade sirove nafte.
metala i metaloida u matricama u okolini i njihovo dalje prodiranje u druge segmente sistema u
okolini".405
Tabela 44. Kritine koncentracije metala

Metal Sadraj metala u prirodnim Granine koncentracije za ribe

vodama (g/ml) u prirodnoj vodi (g/ml)
Pb 0.5 20
Cd 0.04 0.5 5.0
Cu 0.6 6.0 30
Zn 5.0 5.0
(Izvor: Technologica Acta,2004)

Poveana koncentracija metala u prirodnim vodama ozbiljno ugroava akvatini svijet.

406
EPA (Agencija za zatitu ivotne sredine) je 1995. godine dala revidirane kriterije za metale u
prirodnoj vodi, kod odreene tvrdoe vode.
Uveden je kriterij CMC (Criteria maximum Contrecation mjera maksimalne koliine
rastvorene materije), to je najvia koncentracija polutanata kojoj akvatini svijet moe biti
izloen u kratkom vremenskom periodu (jedan sat); CCC (Criteria Continual Contrecation), to
je najvia koncentracija polutanata kojoj akvatini svijet moe biti izloen due vremena (4
dana) a da ne doe do smrti.407 U Tabeli 44 su date granine vrijednosti sadraja metala u
prirodnim vodama i za ribe u prirodnoj vodi.
Monitoring distribucije tragova tekih metala predstavlja znaajan faktor u
razumijevanju biogeohemijskog ponaanja tragova metala u prirodnim vodama. Znaaj
ispitivanja distribucije i specijacije tekih metala u prirodnim vodama je u tome to se ustvari
odreuje biodostupnost tragova metala i njihov unos u biljni i ivotinjski svijet, a time i u lancu
ishrane.408

7.2.1.5. Fiziko zagaivanje voda

Fiziko zagaivanje voda se odnosi prvenstveno na promjene osnovnih fizikih

svojstava (temperature, providnosti, zamuenja, radioaktivnosti i dr.), koja mogu biti znaajna
za ivot akvatinih organizama. Ne treba posebno naglaavati koliki je znaaj fizikog
zagaivanja voda za ljudsku populaciju, s obzirom na korienje vode, ali i korist koje ljudi
imaju od vodenih organizama. Fiziki indikatori se relativno brzo i lako odreuju i veinom
slue za grubu (pro)ocjenu kvaliteta vode.
Temperatura vode ima bitne efekte na niz vodenih organizama, tako da postoji skala donje i
gornje granice temperature za veinu tih organizama koja nije za njih smrtonosna. Porast
temperature ubrzava metabolizam mnogih organizama, ali doprinosi smanjivanju rastvaranja
kiseonika, odnosno njegova se koliina smanjuje. To dovodi do postepenog uginua ihtiofaune i
ostalih organizama. Poznato je takoe da s porastom temperature raste i toksinost metala u vodi
to moe takoe uticati na stanje vodenih organizama. Da bi se sprijeilo prekomjerno

405
"Technologica Acta", nauno struni asopis za hemiju i tehnologiju, Tehnoloki fakultet u Tuzli, broj 1, Tuzla
2004, str. 61.
406
United States Environmental Protection Agency EPA, 1985. Ambient water criteria for Cadmium, EPA 440/5
84 032, Washington, D.C.
407
E. Dixon, M. Gardner, S. Parry: Chemical Speciation and Bioavailability, 1999., 11(2)
408
Technologica Acta, cit. izd., str. 63.
zagrijavanje voda i neeljene posljedice (ali i radi ponovnog korienja za hlaenje energetskih
postrojenja) esto se industrijske vode hlade. Za tu svrhu koriste se posebne kule (tornjevi) za
hlaenje ili vjetake akumulacije ili bazeni.
Osim negativnih, postoje i odreeni korisni efekti povienja temperature vode. Zbog
opadanja gustine i viskoznosti (ljepljivosti) vode, kao i zbog poveanog isparavanja,
suspendovani materijal se lake i bre taloi. Ako koliina kiseonika nije znatnije smanjena, u
toploj vodi je ubrzan rast i razvoj akvatinih organizama, posebno u veim jezerima i morskim
zalivima, gdje je zapremina vode dovoljna da smanji tetna termalna zagaivanja. S druge
strane, takva pogodnost porasta temperature vode uslovljava produkciju odreenih vrsta algi i
dovodi do eutrifikacije takvih vodenih basena.409
Temperatura vode se mijenja u skladu sa dnevnim, mjesenim i godinjim kretanjem
temperature vazduha u odreenom geografskom prostoru. Ove, klimatski ustaljene promjene
temperature, ne utiu na postojei ivi svijet u vodi, ali imaju uticaj na sastav vodenih ivotnih
zajednica i njihov geografski razmjetaj.
Miris i ukus. Ve smo ranije istakli da miris vode ima porijeklo od isparljivih materija, Odreuje
se kod uzorkovanja vode ili pri njenom zagrijavanju. Miris vode determinie njenu vrijednost i
pogodnost za pie, ali i njene estetske i rekreativne vrijednosti. Bitan je kod rijeka, mora i jezera
koji se javljaju kao turistiki motivi.
Odreivanje mirisa vode je, kao i ukusa, subjektivno. Miris vode se odreuje na osnovu
ula mirisa, a svaki ovjek ima razliit osjeaj (razliite reakcije) jednog te istog mirisa. Kod
odreivanja ukusa vode odreivanje je jednostavnije jer se ukus moe podijeliti u nekoliko
kategorija (kiselo, slatko, ljuto, slano, gorko i sl.). Kod odreivanja ukusa vode uzorci ne smiju
biti tetni po ljudsko zdravlje (zagaeni opasnim ili otrovnim polutantima, mikroorganizmima,
hemikalijama i dr.). Osnovno pravilo je da se test za ukus, a djelimino i za miris, ne izvodi sa
nepreraenim otpadnim vodama.
Boja. Kod vodosnabdijevanja stanovnitva i privrede vodom izuzetno je bitno da voda za pie
treba da bude bezbojna. Isto tako, obojena voda nije pogodna (upotrebljiva) za niz industrijskih
grana (prehrambena, farmaceutska, proizvodnja visoko - bijelog papira i sl.). Prisustvo
organskih jedinjenja, koja se nalaze u zemljitu intergranularne poroznosti, i rezultati su
prolaska (infiltracije) vode kroz zemljine slojeve, daju prirodnoj vodi ponekad boju.410
Mutna voda. Mutna voda sadri koloidne rastvorene estice i suspenzije nerastvorenih
supstanci, organskog i neorganskog porijekla. Zamuenost (mutnoa) vode je posljedica optike
aktivnosti koloidno rastvorenih estica (estice veliine od 10-7 do 10-5 cm), koje ne proputaju
direktno ulazno svjetlo, nego ga rasipaju i apsorbuju. Mutna voda je, ukoliko je jae zamuena,
neupotrebljiva za pie i neupotrebljiva za veinu industrijskih procesa. Treba takoe naglasiti da
je mutna voda i vizuelno (estetski) manje privlana. Zamuenje vode moe biti prirodno, uslijed
obilnih kia ili otapanja snijega (inteziviraju se linijska i povrinska erozija, kao i pluvijalna i
fluvijalna erozija), ili moe biti posljedica penetracije nepreienih gradskih i industrijskih
otpadnih voda u vodotoke.

409
Prema D. Tuhtaru, cit. izd., str. 146 147.
410
Huminska kiselina daje prirodnoj vodi ukastu boju, a jedinjenja gvoa i mangana daju crvenkasto smeu boju
Ranije se zamuenost vode odreivala vizuelno, danas se mjeri intenzitet dispergovanog svjetla
pod pravim uglom u odnosu na ugao upadnih zraka (nefelometrijski metod411).
Rezidualne vrste materije. U vodi su uvijek prisutne manje ili vee koliine rastvorenih ili
suspendovanih vrstih materija koje (za)ostanu nakon isparavanja (rezidualni412 ostatak).
Prirodna voda moe sadravati znatne koliine rastvorenih materija (na primjer mineralne i
termomineralne vode), a za pie su najpogodnije vode koje sadre do 500 mg/l rezidualnog
ostatka. Vode koje sadre vee koliine rezidualnog ostatka su tzv. tvrde vode, nepogodne za
industrijsku upotrebu.
Ukupni rezidualni ostatak se odnosi na materije (za)ostale u posudi nakon isparavanja
uzorka vode i suenja na odreenoj temperaturi. On se dijeli na tzv. nefiltrirajui ostatak
(prethodno definisan kao suspendovani), koji predstavlja dio ukupnog ostatka koji preostane na
filteru (tzv. bijela traka 125 gramski filter papir, op. a.) i tzv. filtrirajui ostatak (ranije
definisan kao rastvoreni), koji se odnosi na dio ukupnog ostatka koji prolazi kroz filter.
Nefiltrirajui ostatak je tetan za vodeni svijet jer prekriva dno vodotoka i jezera i, ako je
organskog porijekla, troi kiseonik u vodi. Dijelovi vodotoka sa visokom koncentracijom
nefiltrirajueg ostatka imaju reduciranu gustinu makroinvertebrata (veih beskimenjaka), a u
teim sluajevima postaju zone pustoenja ili devastacije.413

7.2.1.6. Bioloko zagaivanje voda

Pod biolokim zagaivanjem voda podrazumijeva se prisustvo raznih patogenih

organizama (bakterija, virusa, gljivica, glista, insekata i dr.) koji predstavljaju uzronike ili
prenosioce zaraznih bolesti. U vodi su, manje vie, prisutni razliiti mikroorganizmi koji
potpomau razgradnju organskih materija, ime doprinose biolokoj autopurifikaciji vode. Voda
za pie, meutim, ne smije sadravati mikroorganizme, u prvom redu bakterijhe, bacile i viruse,
zbog mogunosti prenoenja razliitih bolesti (kolera, tifus, dizenterija, infektivni hepatitis i
dr.).
S druge strane, akvatini svijet prirodnih voda je veoma osjetljiv za fiziko hemijske
promjene u ekosistemima. Stoga razliiti bioloki pokazatelji predstavljaju pouzdan nain za
odreivanje karaktera i stepena zagaenja vode, tj. odreuju da li je ono trajno ili prolazno. U tu
se svrhu koriste bakterioloka i saprobioloka odreivanja.414
Bioloko ispitivanje vode.415 Bakterioloko ispitivanje vode se sastoji u odreivanju gustine
koliformnih bakterija (bakterije crijevnog trakta) u ispitivanom uzorku vode. Te bakterije potiu
iz crijeva toplokrvnih ivotinja i slue kao indikator prisustva fekalnih materija. Sa stanovita
bezbjednosti vode za pie potrebnije je odrediti broj patogenih bakterija. To bi, meutim,

411
Nefelometrija metoda za mjerenje koncentracije suspendovanih estica. Usmjeravanjem dirigovanog mlaza
(snopa) svjetlosti na ispitivani rastvor dolazi do rasipanja svjetlosti snopa svjetlosti (disperzije) odreenog
intenziteta. Koliina svjetlosti koju odbijaju estice rastvora direktno je proporcionalna koncentraciji tih estica u
rastvoru. Nefelometrijska vrijednost izraava se u Coleman jedinicama (Col. vol.). Laserska polarizaciona
nefelometrija doprinosi ranom otkrivanju katarakte.
412
lat. residiuum (reziduum) ostatak nakon spaljivanja, ostatak nakon isparavanja; talog.
413
Tuhtar D., Dobrovoljec D., Vagner D., Kvalitet voda Bosne i Hercegovine, Rijeka Vrbas, Voda san. tehn., br. 3,
1999.
414
D. Tuhtar, cit. izd., str 158.
415
Preuzeto od American Public Health Association, American Water Works Association, Water Pollution Control
Federation: Standard Methods for the Examination of Water and Waste Water, 15 ed., parts 900 and 1.000 (pp.
747 1087), American Health Association, Washington, D.C., 1980.
zahtijevalo veliki broj uzoraka, veoma dugo vrijeme za analiziranje i angaovanje velikog broja
eksperata. Kako su ipak razne infektivne bolesti posljedica zagaenja vode fekalijama, to se
odreivanjem broja koliformnih bakterija indirektno moe zakljuiti da li postoji prisustvo ili
odsustvo patogenih bakterija. Koliformne bakterije se u hidrosfernom kompleksu ponaaju
slino kao i patogene, pa se njihovo odsustvo u ispitivanom uzorku moe uzeti kao indikacija da
voda nije zagaena fekalijama, te je zdravstveno sigurna za pie.

Tabela 45. Prihvaeni standardi za kvalitet voda u odnosu na broj bakterija

Red. Broj bakterija u Vrsta vode
broj 100 cm3 vode
1. <1 Pijae vode
2. 10-100 Normalne, nezagaene vode
3. 1000 5000 Sumnjive vode (vode blago zagaene fekalijama)
4. 5000 10000 Siguran dokaz zagaenja fekalijama
5. 10000 100000 Opasne vode, jako zagaene fekalijama
6. > 100000 Fekalni otpaci, kanalizacione vode

(Izvor: D. Tuhtar, 1984)

Bioloka ispitivanja kvaliteta vode vana su za nalaenje stvarnog stanja kvaliteta, jer su
dobijeni rezultati odraz dugotrajnijeg uticaja polutanata. No, i pored injenice da su bioloki
pokazatelji (indikatori) kvaliteta vode vrlo korisni, potrebno ih je odreivati paralelno sa fiziko
hemijskim indikatorima.

7.2.2. Zatita voda od zagaivanja

Zatita voda od zagaivanja, kao i unapreivanje postojeeg kvaliteta, postie se

spreavanjem unoenja zagaujuih materija u koliinama koje mogu uzrokovati nepovoljne
promjene kvaliteta vode. Meutim, pored zatite vode od zagaivanja, vaan segment
hidrosfernog kompleksa ini i zatita od tetnog djelovanja voda. Pod zatitom od tetnog
djelovanja voda podrazumijeva se sprovoenje aktivnosti i mjera u cilju smanjenja ili
sprjeavanja ugroenosti ljudi i materijalnih dobara od tetnog djelovanja voda i otklanjanje
posljedica njihovog djelovanja (poplave, led na vodotocima, zatita od erozija i bujica).
Osnovni pravci zatite hidrosfernog kompleksa uvaavaju vie razliitih naina kojima
se mogu otkloniti ili smanjiti koliine kontaminanta u vodama. U sutini moe se govoriti o
prirodnom preiavanju otpadnih voda i postupcima vjetakog preiavanja.
Prirodno preiavanje otpadnih voda ili samopreiavanje (autopurifikacija) zasniva se na
korienju metabolizma416 mikroorganizama, pri emu oni svojim enzimima417 razgrauju
pojedine organske materije. Proces autopurifikacije otpadnih voda je izuzetno sloen proces i iz
razloga to su otpadne vode ponekad prekapacitirane polutantima antropogenog porijekla.

416
gr. metabole zamjenjivanje, zamjena, izmjena; izmjena materije u tijelu; fizika i hemijska prerada hrane u
tijelu ime se omoguuje rast, odravanje i itav normalan rad organizma.
417
gr. en + zm kvasac; materija koja izaziva vrenje, fermentaciju.
 Prirodno samopreiavanje otpadnih voda odvija se pri sloenim fizikim procesima
(adsorpcija, koagulacija, disperzija, sedimentacija mehanikog otpada), hemijskim procesima
(oksidacija) i biolokim procesima.418
Najvei procenat samopreiavanja imaju vode u otvorenim rijenim sistemima. Plitki
tokovi sa izraenim turbulentnim vidom oticanja vode kroz ovlaeni profil imaju najveu
sposobnost samopreiavanja. Turbulencija vode u tokovima omoguava razbijanje razliitih
primjesa i njom se znaajno pojaavaju oksidacioni procesi.
Sistemi zatvorenih ciklusa vode. S obzirom da je industrija veliki potroa vode sve vie se
pronalaze postupci koji omoguuju viestruko korienje vode postupkom recirkulacije.
Istraivanja pokazuju da se ova mogunost upraksi ne koristi u veem obimu, a ako se i koristi
to je prije svega iz ekonomskih razloga.
U okviru sistema zatvorenih ciklusa, svjeom vodom se samo nadoknauju koliine
vode izgubljene uglavnom isparavanjem.419 Treba takoe rei da je u okviru ovog postupka
dozvoljeno korienje vode i kad njena istoa nije onog stepena koji se zahtijeva pri isputanju
u recipijente. U zatvorenim ciklusima moe se ponovo koristiti i voda koja termiki zagauje
prirodne vode samo ako se rashladi, jer ona praktino ne mora da sadri druge tetne
supstance.420
Neutralizacija antropogenih polutanata (efikasno preiavanje otpadnih voda). Postupak
preiavanja otpadnih voda je kompleksan i najee zahtijeva kombinovano korienje niza
pojedinanih postupaka ( u zavisnosti od osobina kontaminanta). Postoji vie naina za
preiavanje otpadnih voda.421
U industrijski razvijenim zemljama, odnosno u zemljama koje su prinuene na totalno
preiavanje vodotokova (na primjer Holandija, Belgija i dr.), razraeni su brojni naini
preiavanja tekuih voda ( i ne samo tekuih). Treba istai da u naunoj i strunoj literaturi ne
postoji jedinstvena, opteprihvaena podjela kada su u pitanju metodi (naini, postupci) za
preiavanje otpadnih voda. Neki autori (Spahi, 1999) su usvojili podjelu na mehanike,
bioloke i fiziko hemijske metode, drugi pak (Savi, Terzija, 2002; Tuhtar, 1984) su usvojili
podjelu na postupke primarnog, sekundarnog i tercijarnog preiavanja (Tabela 46.).
U okviru primarne faze se odstranjuju vei agregati plivajue ili suspendovane vrste
materije (granice, krpe, vrste estice, ali i nafta, ulje i masti ako su prisutni u veoj koliini).
U sekundarnoj fazi (sekundarnom preiavanju), koja je u sutini biohemijski proces (odvija se
pod uticajem mikroorganizama iz vode) uklanjaju se vrste estice i neorganske soli. Ako se
preiavanjem eli dobiti voda relativno dobrog kvaliteta (voda koja moe imati namjenu -
voda koja se moe koristiti kod odreenih procesa) pristupa se tercijernoj fazi preiavanja. U
ovoj fazi se uklanjaju rastvorena neorganska jedinjenja (fosfor, nitrati), teki metali, ukupan
organski ugljenik, patogene klice, bioloki nerazgradiva jedinjenja i niz drugih materija koje kao
polutanti (kontaminanti) mogu dospjeti u vodu. S obzirom da ovo predstavlja kompleksan (i
skup) postupak mora se istovremeno primijeniti nekoliko razliitih tehnika.

418
Proces bioloke razgradnje moe biti aeroban i anaeroban. U okviru aerobnog postupka mikroorganizmi vre
oksidaciju uz pomo kiseonika, a u anaerobnim postupcima mikroorganizmi (hemosintetike bakterije) koriste
neke druge oksidante iz spoljanje sredine.
419
Na osnovu novijih istraivanja, prorauni pokazuju da se uzima samo 5% svjee vode ako se koriste zatvoreni
ciklusi
420
Ratajac et al., cit. izd., str. 120.
421
U terminoloko-pojmovnom sistemu geografskih nauka prihvaeni su: a) mehaniki, bioloki i fiziko
hemijski nain; b) primarno, sekundarno i tercijarno preiavanje.
 Tabela 46. Preiavanje komunalnih/gradskih voda

Red. Tretman Operacija Svrha Efekat

broj
1 2 3 4 5
1. Primarni
1.1. Reetke Zagaene vode se proputa- Odstranjivanje mase su- Odstranjuje se 50
ju kroz reetke progresivne spendovanih vrstih e- 75% vrstih esti-
finoe (gustoe) stica, sniavanje BOD-a ca, za 30-50% sni-
ava se BOD
1.2. Sedimentacija Operacija: Taloenje vrstih otpadaka ili koagulacija hemikalijama
1.3. Flotacija Operacija: Izbacivanje suspendovanih partikula (estica) na povrinu
vazdunim mjehuriima
2. Sekundarni
2.1. Kapajui filteri Rasprivanje zagaenih Dekompozicija otpadnih Uklanja se 80-95%
voda iznad ljunkovitog organskih materija do vrstih partikula i
mulja sa bakterijama vode i SO2 pomou ismanjuje BOD;od-
aerobnih bakterija stranjuje se 20-50%
neorganskih soli
2.2. Aktivni mulj Operacija: Otpadne vode se provjetravaju i mijeaju sa aktivnim muljem koji
je formiran sedimentacijom bakterija
2.3. Oksidacija u Operacija: Digestija** 3 30 dana u dugim i plitkim ribnjacima (bazenima), uz
bazenima provjetravanje vjetrom
2.4. Irigacija Operacija: Zagaene vode se raspruju iznad kultivisanih povrina i podlije-
u digestiji putem bakterija iz podloge
3. Tercijerni
3.1. Flokulacija Polutanti se koaguliu po Odstranjuje se 98-100% Odstranjuju se ra-
Sedimentacija mou stipse ili polielektr- vrstih otpadaka, 90 - stvorena neorga-
olitima 100% BOD,95% fosfata nska jedinjenja (fo-
i 50-55% nitrata; BOD* - sfati,nitrati) i
bioloka potronja bioloki nedegra-
kiseonika dabilna jedinjenja
3.2. Adsorpcija na Operacija: Filtriranje otpadnih voda preko filtera aktivnog uglja
aktivnom uglju
3.3. Elektrodijaliza Operacija: Transportovanje rastvorenih jona kroz semipermeabilne*** membrane
pomou elektrine struje
4. Specijalni tretman
4.1. Sterilizacija Tretman hlorom, ozonom, Destrukcija infekcijskih
elektroliza morske vode, ra- agenasa
dijacija gama - zracima
4.2. Neutralizacija Proputanje kroz krenjak Smanjenje kiselosti
4.3. Hlaenje Proputanje vode kroz kule Sniavanje temperature
i bazene za hlaenje
5. Tretman mulja
5.1. Dehidratacija Odstranjivanje vode centri- Korienje vrstih os-
fugiranjem, filtriranjem i tataka poslije primar-
suenjem nog, sekundarnog i ter-
cijernog tretmana
5.2. Spaljivanje Spaljivanje suvog mulja **digestija hemijski: rastvaranje vrstog tijela
5.3. Konverzije Pretvaranje mulja i ubriva u tenosti uz umjerenu temperaturu;
u graevinski materijal *** semipermeabilna - polupropusna
(Izvor: Ratajac et al.,1995)
 Cilj dodatnih postupaka preiavanja je da se smanje infekcijski agensi (postupkom
sterilizacije), kiselost (postupkom neutralizacije) ili da se snizi temperatura vode (postupkom
hlaenja). Jedan od najosjetljivijih postupaka je incineracija (sagorijevanje) kod kojeg se mora
voditi rauna i o eventualnom zagaenju vazduha (na primjer, sagorijevanjem hlorisanih
vodougljenika nastaje hidrogen-hlorid, koji je potrebno eliminisati prije nego se otpadni gas
ispusti u vazduh). Tercijerno (tercijarno) preiavanje danas ima veu primjenu u industriji
nego za preiavanje gradskih otpadnih voda.
Zatita vode od termalnih zagaenja. Ako je otpadna voda zagrijana (topla) mora se prije
ponovnog korienja ili konanog eliminisanja (dospijevanja) u recipijent ohladiti do odreene
granice. Visoka temperatura vode isputene direktno u vodotok moe trenutno da izazove pomor
ivog svijeta u vodi. No, nije samo visoka temperatura otpadne vode problem. Na akvatine
organizme nepovoljno djeluju i izraene temperaturne amplitude (povremena kolebanja
temperature vode koja nastaju isputanjem tople vode u vodotoke, u zavisnosti od tehnolokih
procesa). Prema istraivanjima brojnih autora (Ratajac et al., 1995) ukoliko se temperatura vode
povisi iznad 35oC due vrijeme nastaje prekid enzimske aktivnosti u organizmu, to opet dovodi
do pomora vodenih organizama.
U takvim uslovima esto se gustina populacije vrsta koje mogu da podnesu ta
temperaturna kolebanja povea i takve vrste poinju da dominiraju (modrozelene alge).
Osetljive vrste pri tom nestaju, a broj ribljih vrsta naglo se smanjuje. To remeti prirodne lance
ishrane u vodi i ravnoteu u itavom ekosistemu. Zato se tople vode, koje se koriste u
industrijskim procesima, pre isputanja u navedene ekosisteme moraju podvrgnuti
odgovarajuem tretmanu.422
Hlaenje se postie proputanjem vode preko kaskadnih tornjeva, pri emu se voda
mijea sa vazduhom. Isto tako topla voda moe da krui u zartvorenom sistemu (kao u
radijatorima) i moe se koristiti za zagrijavanje stanova, staklenika, farmi i sl.
Transport, difuzija i transformacija polutanata.423 Hoe li se zagaenje hidrosfernog kompleksa
pojaviti u veem ili manjem obimu i intenzitetu na odreenom geografskom prostoru zavisi od
niza fiziogenih i antropogenih faktora. Priblian odgovor sadanja nauka deifruje izgradnjom
odgovarajuih modela kojima se koncentracije polutanata (kontaminanata) u sredini koja ih
prima povezuju s koncentracijom s kojima izlaze iz izvora emisije. Ovi modeli ukljuuju izvore
emisije, hidroloke parametre, hemijsku transformaciju polutanata i procese autopurifikacije
hidrolokog objekta (rijena, jezerska ili morska voda) koji prima zagaenje. Modeli koji
povezuju emisiju polutanata i njihove koncentracije u hidrosfernom kompleksu mogu se
podijeliti u dvije kategorije: fiziki modeli i matematiki modeli.424 Fiziki modeli nastoje da
simuliraju stvarne procese koji se odigravaju u vodi (i vazduhu). Prema D. Tuhtaru (1984)
vjetaki uslovi ne mogu u potpunosti simulirati uticaj prirodnih uslova; fiziki modeli ne mogu
u potpunosti predvidjeti sudbinu polutanata u prirodnom medijumu (sredini). Stoga se esto
pribjegava primjeni matematikih modela, koji se zasnivaju, ili na statistikoj analizi postojeih
podataka o koncentracijama ispitivanih polutanata, ili na primjeni baznih (osnovnih) opisa
difuzije (prodiranje zagaujuih materija u vodu), transporta i transformacije polutanata u
prijemnom medijumu.

422
Ratajac et al., cit.izd., str. 129.
423
Vidjeti opirnije: D. Tuhtar, cit. izd., str. 213 222.
424
Seinfeld J., Air Pollution, McGraw-Hil, New York, 1975., pp 32 38.
 Meutim , treba naglasiti da se najsigurniji nain registrovanja zagaenosti hidrosfernog
kompleksa sastoji u provoenju mjerenja koncentracije polutanata. Sama mjerenja treba
provoditi u skladu sa odgovarajuim standardnim metodama analize voda i otpadnih voda, i u
skladu sa postojeom zakonskom ragulativom .

7.3. PEDOSFERNI KOMPLEKS

U poglavlju o geografskom omotau istakli smo da je zemljite (tlo) prirodno tijelo

nastalo usljed transformacije povrinskih slojeva litosfere pod sinhronim uticajem vode,
vazduha i ivih organizama. Njegova primarna funkcija je biljna proizvodnja (hrana i sirovine)
koja predstavlja izvor ivota i zbog koje se zemljite definie kao jedno od najveih prirodnih
bogatstava svake drave. Znaaj toga bogatstva ogleda se prije svega u plodnosti zemljita i
racionalnom korienju od strane ovjeka. Primjera zloupotrebe produktivnog zemljita, tokom
duge istorije ljudske civilizacije ima veoma mnogo (Mesopotamija, Sjeverna Amerika..., danas
Turska, Kina, Indija i dr.).
Izuzetno brzo poveanje ljudske populacije zahtijeva sve veu proizvodnju hrane na (sve
vie) ogranienim ukupnim povrinama zemljita na naoj planeti.
Zemljite formalno spada u obnovljiva prirodna bogatstva, ali zbog sporog procesa
nastajanja, neprekidnog zagaivanja i neracionalnog korienja od strane ovjeka, trebamo
prihvatiti injenicu da je, u sutini, zemljite ogranien, odnosno neobnovljiv prirodni resurs.
Geografski prostor pod produktivnim zemljitem ugroen je fiziogenom (procesi erozije)
i antropogenom aktivnou (urbanizacija, industrijalizacija, povrinski kopovi uglja i drugih
ruda, hidroelektrane i termoelektrane, eksploatacija pijeska i ljunka, izgradnja infrastrukturnih
objekata i dr.). Danas se, ipak, mnogo vie naglaava hemizacija poljoprivredne proizvodnje i
kontaminacija zemljita pesticidima, uz enormno poveanje vrstog otpada i prisustvo tekih
metala.

7.3.1. Naini i vrste ugroavanja i zagaivanja zemljita

Zagaivanje zemljita se javlja kada se povrinski slojevi opterete velikim koliinama

otpadnih materija koje se ne mogu razgraditi pod normalnim uslovima samopreiavanja. Nije
sporno da ovjek svojim aktivnostima konstantno utie na smanjenje ukupne, globalne, povrine
zemljita. Najee je rije o aktivnostima koje, prvenstveno, plodno zemljite iskljuuju trajno
ili privremeno iz poljoprivredne proizvodnje. Treba naglasiti, da prema vrstama oteenja,
odnosno nainu oteenja zemljita, ne postoji jedinstven pristup u naunoj i strunoj literaturi.
Prema I. Saviu (2002) ugroeno zemljite se dijeli na etiri osnovne kategorije:
a) jalovine, odnosno zemljini materijal nastao nasipanjem ili deponovanjem materijala iz
rudnikih ili industrijskih pogona;
b) flotacioni materijal, koji obuhvata rastvorene i nerastvorene materijale, nataloene radom
rijeka, zajedno sa otpadnim industrijskim vodama;
c) urbano i industrijsko zemljite, koje vie ne slui poljoprivrednoj proizvodnji;
d) aerosedimenti, odnosno estice organskog i neorganskog porijekla, dospjele vazdunim
strujanjem i atmosferskim talozima.
Neto drukiji pristup, prvenstveno terminoloki, imamo kod nekih drugih autora (Ratajac et
al., 1995) :
deposoli (lat. deponere ostaviti, deponovati);
 flotosoli (lat. flotatio ispiranje rude vodom);
urbisoli (lat. urbs grad, naselje);
aerosoli (lat. aer vazduh).
Deposoli (jalovina) su prije svega velike deponije kojih ima mnogo u svim krajevima u kojima
je razvijena eksploatacija raznih ruda; povrine s kojih se uzima materijal za proizvodnju crijepa
i cigle i povrine na kojima se vri "suvo" ili "mokro" nanoenje pepela iz termoelektrana i
razna odlagalita (na primjer smee iz domainstava, industrijski otpaci i dr.).
Flotacioni materijal se taloi preko postojeih zemljita u dolinama rijeka pri povodnju;
najee, nansi otpadnih voda nalaze se u neposrednoj blizini velikih rudnika.
Urbisoli su zemljita koja se nalaze u naseljenim podrujima, oko fabrika, postrojenja, stadiona,
aerodroma i sl.
Aerosoli ili aerosedimenti obuhvataju sve estice razliite veliine organskog i neorganskog
porijekla koje se vazdunim strujanjem i atmosferskim talozima prenose na razliita
rastojanja od izvora zagaivanja, taloe i zagauju biljke i zemljiite.

7.3.2. Erozija zemljita

Erozija (lat. erodere razarati, razjedati), u irem smislu, podrazumijeva ukupan proces
razaranja povrinskog horizonta litosfere, a u uem smislu erozija je razaranje, odnoenje i
taloenje stijena i zemljita. Erozija zemljita predstavlja razaranje gornjih, najproduktivnijih
horizonata zemljita vodom ili vjetrom. Erozija zemljita moe biti geoloka, antropogena i dr.,
a po obliku razaranja zemljita moe biti linearna (jaruasta), povrinska (povrinsko spiranje) i
erozija zemljita pod uticajem kinih kapi.
U geomorfoloke faktore ili modifikatore erozivnih procesa spadaju:
a) reljef inicijalni (poetni) reljef utie na erozivni proces svojom visinom, nagibima
padovima, diseciranou (ralanjenou) i oblicima;
b) geoloki sastav na erozivne procese utie otpornou i vodopropustljivou stijena;
c) pedoloki sastav rastresiti pokriva najee olakava rad erozivnih agenasa;
d) biljni i ivotinjski svijet pojaava ili smanjuje erozivni efekat agenasa;
e) ovjek (antropogeni faktor) na erozivne procese utie posrednim putem;
f) vrijeme primarni geomorfoloki faktor, podjednako vano za formiranje svih oblika.
Prema genezi, erozija (bilo kojeg agensa) moe biti fiziogena (geomorfoloka, geoloka,
normalna), koja je po intenzitetu uglavnom latentna (usporena, skrivena) i antropogena , koja je
po intenzitetu uglavnom ubrzana (ekscesivna).
Pluvijalna ili kina erozija. Pluvijalna erozija je genetski ist i jasno izdiferenciran proces, koji
traje dok traju padavine. Ovaj proces neposredno prelazi u slijedeu evolutivnu fazu vodne
erozije povrinsko i linijsko oticanje vode, odnosno u proces fluvijalne erozije. Pluvijalna
erozija je mehaniki rad kinih kapi i grda.
Najvei efekat ima na, vegetacijom, nezatienom zemljitu oranice i sl. Na povrinama
koje su pod gustom, niskom ili visokom vegetacijom ili na golim otpornim stijenama, kine kapi
ne mogu ni trenutno formirati erozivne kratere.
Pluvijalna erozija ima najvei intenzitet na oraninim povrinama u predjelima gdje je
maksimum padavina u proljee, kada su oranice bez kultura, odnosno bez ikakve zatite.
Za geografske prostore koje odlikuje emigracioni proces karakteristian je prestanak
obrade zemljita i uzgoja stoke. To dovodi do zatravnjenja nekadanjih oranica i irenja niske
vegetacije, pa je erozija u smirivanju.
Povrinska i linijska vodna erozija. Za razliku od procesa pluvijalne erozije, koji je poetna faza
vodne erozije, prema R. Lazareviu (2000) proces povrinske i linijske erozije je poetna faza
fluvijalne erozije, i od tog procesa je genetski nedjeljiva. Povrinska i linijska vodna erozija je
izuzetno kompleksna pojava i proces, koja u sklopu istraivanja fenomena vodne erozije, pored
teorijskog, zahtijeva i vana eksperimentalna istraivanja. S obzirom da na proces povrinske i
linijske vodne erozije utie niz faktora, ona se (E) moe iskazati i na slijedei nain:
E = f (K, R, Z, GS, V ...)
gdje je:

K klima (koliina padavina, raspored padavina, intenzitet padavina i dr.);

R reljef (visina, vrsta oblika, ekspozicija, nagib topografske povrine);
Z zemljite (nain iskoriavanja zemljita, struktura poljoprivrednih povrina);
GS geoloki sastav (vodopropustljivost stijena odreuje vrstu erozije, otpornost stijena
utie na intenzitet erozije);
V vegetacija (pojaava ili smanjuje efekat erozije);
... ostali faktori.
Erozivni oblici povrinske vodne erozije su: deplesija, erozivni plonik i denudacione
terase.425
Deplesija (Soil deplesion) je pojava osiromaavanja i iscrpljivanja zemljita radom vodne
(pluvijalne, povrinske, linijske) i eolske erozije.426 Deplesija je, prema R. Lazareviu (2000),
gotovo iskljuivo antropogena pojava, vezana prvenstveno za poljoprivredne, oranine povrine.
Zapaa se po promjeni boje zemljita, tj. po estoj smjeni tamnomrkih i ukasto bjeliastih
povrina deplesione pjege.427
Erozivni oblici linijske vodne erozije su: brazdice, brazde, vododerine i jaruge.428
Brazdice su plitki, uzani ljebovi koji se formiraju na oraninim povrinama i uopte na
povrinama bez trajnijeg vegetacionog pokrivaa. Njihova dubina i irina rijetko prelazi 3 5
cm.
Brazde su dublji i iri ljebovi (10 20 cm) i dopiru do dna oraninog sloja. Na oraninim
povrinama imaju sezonski karakter. Mada se oranjem unitavaju, utiu znaajno na istanjivanje
oraninog sloja.
Vododerine su dugaki ljebovi, ija je dubina (50 150 cm) vea od irine. U najveem broju
sluajeva sjeku pedoloki sloj i zalaze u osnovnu stijenu.
Jaruge su najkrupniji oblici linijske erozije. Za povrine koje su izbrazdane jarugama kae se da
su zahvaene jaruastom erozijom. Dubina im se kree od nekoliko do vie desetina metara.
Rave zemlje (bad Lands) su pojava povrina potpuno ogoljelih i diseciranih razliitim oblicima
linijske erozije. Ovo je potpuno uniteno i izgubljeno zemljite za sve vidove privrednog
korienja.

425
Vidjeti opirnije: Lazarevi R., Geomorfologija, cit. izd., str. 143 198.
426
Mogue je i biljnom proizvodnjom osiromaiti i iscrpljivati zemljite, jer biljke svake godine uzimaju iz zemljita
ogromne mase mineralnih i organskih materija (fitogena erozija).
427
Pojava deplesije otkriva se i po liu zeljastih biljaka. Tako, nedostatak magnezijuma u zemljitu ve u maju
izaziva uto jesenju boju i blijedilo drke lista; nedostatak kalijuma izaziva blijedilo ivinih dijelova lista,
poev od vrha; nedostatak azota izaziva deformacije lista i stabljike, a naroito guvanje dijelova lista blizu
drke; nedostatak fosfora ispoljava se pojavom bijelih nerava na liu i bijelih pjega na zeljastim dijelovima
biljke (Gavrilovi,1965).
428
Na osnovu radova: J. Cviji (1926), P.S. Jovanovi (1960), V. Radovanovi (1947), . Jovii (1966) ,
R. Lazarevi (2000).
Borba protiv vodne erozije. Postoji vie mogunosti borbe protiv vodne erozije: antierozivne
mjere, antierozivni radovi i antierozivni objekti.
Antierozivne mjere ine sutinu borbe sa vodnom erozijom. Njihov je zadatak da postepeno
ponovo uspostave ravnoteu prirodnih faktora i ovjeka, ali na jednoj novoj i ekonomski
opravdanoj osnovi. To znai da bi bilo pogreno ii na restauraciju prethodnog stanja prirodne
sredine, jer bi onda iz nje morao biti odstranjen ovjek, na due ili krae vrijeme, to je najee
neizvodljivo.
U antierozione mjere spadaju (Lazarevi, 2000):
organizacija prostora (rejonizacija i korienje zemljita, nain obrade, agrotehnika,
uslovi pri izgradnji razliitih objekata: saobraajnice, naselja i dr.);
kreditna i poreska politika koja treba da stimulie neposrednog korisnika zemljita za
prihvatanje i sprovoenje odreene antierozione politike;
propagandno vaspitni rad koji bi ukazao na potencijalnu i stvarnu opasnost od
erozije i tako neposrednog korisnika vrsto vezao za sprovoenje propisanih mjera;
zakonodavni i administrativni akti koji treba da propiu potrebne mjere i obezbjede
ekonomsku osnovu za njihovo sprovoenje.
Antierozivni radovi i objekti neophodni su onim slivovima i na onim povrinama koje je erozija
ve pretvorila u golet ili su bili blizu toga. U obzir dolaze razliiti bioloki i graevinsko
tehniki radovi i objekti u slivu : zatravljivanje, poumljavanje, terasiranje padina (terase,
gradoni, konturni rovovi), mikroakumulacije, retencije i dr., odnosno u koritu: poprene i
uzdune graevine (deponijske i infiltracione pregrade, konsolidacioni pragovi, naperi,429
obaloutvrde,430 kinete431 i dr. i akumulaciona jezera.
Opisane antierozione mjere i radovi treba da obezbijede korekciju ive sile ili agensa erozije:
vode, vjetra i dr. Na primjer, kod vodne erozije, taj cilj se postie:
a) unitenjem energije kinih kapi, prije njihovog udara u zemljite, odnosno prostornim i
vremenskim ogranienjem tog procesa,
b) smanjenjem koliine voda koje povrinski otiu,
c) smanjenjem brzine povrinskih voda, to se prvenstveno postie odgovarajuim
promjenama reljefa (padova).

7.3.3. Destrukcija zemljita i povrinski kopovi kao oblik fizike degradacije zemljita

Destrukcija (razaranje, unitavanje) zemljita predstavlja poseban oblik zagaenja

zemljita koji dovodi do fizikog unitenja zemljita i definie se u okviru termina pedocid.
Posljedice destrukcije zemljita mogu biti:
a) privremeni gubici zemljita, i
b) trajni gubitak zemljita.
Privremeni gubici zemljita. Ovaj vid oteenja zemljita dovodi do gubitka funkcije
produktivnog sloja na odreeno vrijeme. Kada se eliminie uzrok oteenja, zemljite se moe
vratiti u funkciju proizvodnje, ali najee uz korienje odgovarajuih agrotehnikih mjera.

429
Naperi su poprene graevine koje se skoro iskljuivo grade na konveksnim rijenim obalama, u cilju suenja
rijenog korita. Naperi se po pravilu grade u vidu sistema, poto kao pojedinani mogu izazvati negativno
dejstvo (izazivaju lokalnu eroziju).
430
Obaloutvrde su regulacione graevine kojima se rijena obala titi od erozije, grade se uglavnom na konkavnim
obalama
431
Kineta, franc. cunette kanali.
Kao najvaniji uzronici privremenog gubitka zemljita pojavljuju se: deponije (odlagalita
smea, otpada) i povrinski kopovi u rudarstvu.
Pod deponijom najee podrazumijevamo mjesto za konano odlaganje otpadaka. To je
najstariji i najvie zastupljeni nain uklanjanja otpadaka, u dananje vrijeme vrlo esto
zloupotrebljen ("divlje deponije"). Deponije se najee koriste za komunalni, industrijski i
poljoprivredni otpad. Postoji razlika izmeu seoskih i gradskih naselja: u seoskim naseljima na
deponiju se iznosi samo otpad koji se ne moe iskoristiti, a u gradskim sav otpad (komunalni i
industrijski). Niz je nerijeenih pitanja oko deponovanja nekih vrsta otpada, kao to je
medicinski otpad, hemijsko toksini otpad, infektivni otpad, radioaktivni (nuklearni) otpad i
otpad koji ima etiko znaenje.
Povrinski kopovi kao oblik fizike degradacije zemljita. Eksploatacijom razliitih rudnih
leita dolazi do teih vidova oteenja zemljita. U mnogim sluajevima eksploatacije
mineralnih sirovina zemljite privremeno ili trajno gubi svoju funkciju.
Najee, zemljite se fiziki unitava i mijenja svoju osnovnu namjenu (osnovno
sredstvo u ratarskoj, odnosno poljoprivrednoj proizvodnji). Mineralna tehnologija ugroava
zemljite na dva osnovna naina: jalovinom, koja se odlae u okolini rudnika (najee na
produktivnom zemljitu) i toksinim materijama koje zagauju zemljite i vodu.432 Indikativan
je primjer RTB (Rudarsko topioniarski basen) Bora, gdje je za jednu tonu rude bilo potrebno
premjestiti i do 500 tona jalovine, a to je za posljedicu imalo promjenu topografske povrine u
preniku od oko 10 km.
U kategoriju ugroavanja zemljita eksploatacijom mineralnih sirovina treba ukljuiti i
posljedice eksploatacije ljunka, pijeska, kamena, ciglarske gline i sl.
Naalost, moramo se pomiriti sa injenicom da razvoj rudarstva ide danas u svijetu ka
sve veoj primjeni i razvoju povrinskog rudarstva.
Takav nain eksploatacije zahtjeva i sve veu primjenu ogromnih maina na
otkopavanju, transportu i odlaganju jalovine. Recimo otkopavanjem uglja, svaki rudnik vri, na
bilo koji nain, uticaj na Zemljinu koru i pri tome u velikoj meri ugroava i oteuje ivotnu
sredinu. Imajui u vidu da je proizvodnja uglja nuna radi zadovoljavanja sve veih potreba u
energiji a da postoje i sve vei zahtevi za ouvanjem ivotne sredine, rudnici uglja dobijaju sve
veu odgovornost da odre proizvodnju u granicama ekonominosti i da pri tome neprekidno
obezbeuju zatitu ivotne sredine.433
Iz navedenih razloga destruktivni su i povrinski kopovi rude gvoa, boksita i sl. Ako
znamo da je u zadnje dvije decenije proizvodnja mineralnih sirovina u svijetu utrostruena, nije
teko zakljuiti kolika je to opasnost za dalju fiziku degradaciju zemljita.
Po naem miljenju sadanji princip povrinske eksploatacije mineralnih sirovina e se
razvijati u pravcu racionalizacije i smanjivanju uticaja na ivotnu sredinu.
Povrinski kopovi uglja i drugih ruda nisu iskljuivi uzronici oteenja (zagaenja) zemljita.
Nita manji problem nisu deponije jalovine ili krovinskog materijala (sloj koji lei iznad leita
uglja ili neke rude). Jalovina i krovinski materijal uglavnom se odlae na obradive povrine,
koje se na taj nain iskljuuju iz poljoprivrednog proizvodnog ciklusa. Poseban problem po
pedosferni kompleks, ali istovremeno i atmosferski predstavljaju deponije pepela iz
termoelektrana. One zauzimaju manje povrine u odnosu na povrinske kopove, ali imaju
veoma ozbiljne posljedice. Oranini prostori koji se nau pod pepelom termoelektrana su
privremeno, a ponekad i trajno izgubljeni za uzgoj poljoprivrednih kultura. Vjetar je

432
Matovi M., cit. izd., str. 60.
433
Matovi M., cit. izd., str. 60.
determinirajui agens da se ovaj pepeo transportuje i u veoma udaljene gegrafske prostore, pri
emu se dodatno ugroavaju nove poljoprivredne povrine, a niz biljnih kultura postaje
neupotrebljivo za ljudsku i stonu ishranu.
Rekultivacija i revitalizacija zemljita oteenog pri povrinskoj eksploataciji.434 Proces
rekultivacije i revitalizacije produktivnog zemljita poslije povrinske eksploatacije sastoji se iz
rudarsko tehnike i bioloke etape.
Rudarsko tehnika etapa se sastoji u pripremi terena poslije izvrenih rudarskih
radova. Znaajnije aktivnosti u ovoj fazi ponovne kultivacije su ravnanje svih povrina, izrada
stabilnih kosina, nanoenje novog sloja plodne zemlje (ako se povrine ele ponovo koristiti za
poljoprivredne svrhe), melioracioni radovi, izgradnja pristupnih puteva i dr.
Bioloka etapa rekultivacije i revitalizacije obuhvata potrebne mjere oploavanja
zemljita poslije rudarsko tehnike pripreme. U ovu etapu spadaju spadaju jo i mjere
ozelenjavanja, obrada zemljita, unoenje organske mateije, NPK ubriva (azotna, fosforna i
kalijeva vjetaka ubriva), sjetve ili sadnje umskih ili poljoprivrednih kultura.
Poljoprivredne povrine koje su prekrivene pepelom iz termoelektrana, takoe se mogu
rekultivirati. Postoji vie mogunosti da se djelovanje pepela umanji. Pepeo se moe koristiti u
poljoprivredi kao fertilizaciono435 i melioraciono sredstvo. Uslijed prisustva velikih koliina
CaCO3 posebno bi bilo korisna njegova primjena kao sredstva za kalcifikaciju (na kiselom
zemljitu), a i na poboljanju strukture zemljita jer ga ini propusnim i manje zbijenim. Pri
korienju pepela u ove svrhe treba voditi rauna o prisustvu toksinih metala i
radioaktivnosti.436
Trajni gubitak zemljita. Trajni gubitak zemljita je najtei oblik njegovog oteenja, jer
zemljite gubi svoje proizvodne sposobnosti zauvijek, ili za period koji je, u prosjeku, dui od
ljudskog, prosjenog vijeka.
U trajni gubitak zemljita spadaju: izgradnja naselja, podizanje industrijskih objekata,
saobraajnica, vodnih akumulacija i dr. Nije sporno da se izgradnjom naselja i industrijskih
objekata gube ogromne povrine kvalitetnih zemljita. Danas, kada je svaki hektar plodnog
zemljita viestruko vrijedniji nego prije 20 30 godina potrebno je normativno usmjeriti
izgradnju naselja i privrednih (industrijskih) objekata na loije bonitete zemljita (manje
vrijedna zemljita).
Gaenje i zbijanje zemljita. Ve smo istakli da je svojstvo rastresitosti zemljita njegova vana
fizika osobina (npr. ernozem, gajnjaa i dr.). Meutim pod uticajem gaenja, te nepravilne
obrade, mogu zemljita iz rastresitog stanja prei u nepovoljno stanje. Ovo nepovoljno stanje se
manifestuje u pojavi njegove zbijenosti. Zbijenost ili kompaktnost zemljita je nepovoljno
svojstvo koje ograniava rast korijena. U zbijenim slojevima nema dovoljno vazduha, smanjena
je vodopropustljivost, kao i aeracija.
Do zbijanja tla dolazi naroito u uslovima pod kojim se ono obrauje kod suvie
vlanog stanja, ili pak ako je ono suho. U takvim uslovima obrade dolazi do kvarenja strukture,
do smanjenja pora za vazduh (krupne pore), do smanjenja vodopropusnosti i do teeg razvoja i
prodiranja korijenovog sistema.

434
Vidjeti opirnije: Simovi M. et al., Eksploatacija energetskih sirovina i okolina, "ovek i ivotna sredina", 4,
Beograd, 1981; Matovi M., cit. izd., str. 61 62.
435
Fertilan (lat. fertilis) plodan, plodonosan, rodan, obilan, bogat.
436
Resulovi H. (1989): Zatita poljoprivrednog zemljita od degradiranja i zagaivanja i unapreivanje ovekove
ivotne i radne sredine, "ovek i ivotna sredina", 4, Beograd.
 Zbijenost tla ili kompaktnost se najee odreuje pomou tzv. zapreminske gustine
(putem Kopeckijevih cilindara od 100 cm3). Povoljne vrijednosti zbijenosti su od 1.10 do 1.30
g/cm3 , a ako su ove vrijednosti preko 1.90 g/cm3, tada je tlo toliko zbijeno da korijen ne moe
tu da se razvije.
Gaenjem tla, posebno mainama za obradu tla, te drugim mainama (izvlaenje drvea
iz ume) dolazi do izraenih procesa zbijanja. Sa ovako zbijenih povrina, usljed smanjenja
njihove vodopropustljivosti moe doi do razvoja erozionih procesa, koji se manifestuju i u
pojavi najteeg njenog oblika jaruaste erozije.437

7.3.4. Antropogeni uticaji na zemljite

Kontaminacija zemljita. Unoenjem u zemljite razliitih tetnih materija (polutanata), ijim

prisustvom se mijenjaju fizika, hemijska i bioloka svojstva zemljita, dolazi do zagaenja
(kontaminacije) zemljita. Ove materije dolaze iz razliitih medija (vazduh, voda ili putem
vrstih otpadnih materija). Prodiranjem u zemljite najvei dio polutanata ulazi u bioloko
kruenje (usvajaju ih biljke, a preko njih ovjek i ivotinje). Dio tetnih materija iz pedosfernog
kompleksa ulazi u povrinske i podzemne vode i na taj nain ih zagauje.
Polutanti, ije je porijeklo atmosferski kompleks taloe se po prirodnoj vegetaciji i
poljoprivrednim kulturama, i dovode do njihovog zagaenja (oteenja).
Kontaminaciju zemljita i biljaka, uglavnom, prouzrokuju sljedee materije: teki metali,
jedinjenja sumpora, kisele kie, pesticidi, radioaktivne materije, mineralna ubriva, komunalni
otpad (smetljita), industrijski otpad i dr.438
Teki metali. Kao kontaminatori pedosfernog kompleksa ovdje spadaju jedinjenja kadmijuma
(Cd), arsena (As), hroma (Cr), ive (Hg), nikla (Ni), molibdena (Mo), bakra (Cu), cinka (Zn). U
ovu grupu moemo jo ukljuiti bor (B) i fluor (F), koji ne spadaju u teke metale, ali djeluju
veoma toksino na biljke.
Bor (borum) se u prirodi nalazi iskljuivo u vezanom stanju, i to u obliku borne kiseline
(H3BO3). Najvee koliine bora nalaze se u SAD, Italiji i Maloj Aziji, a na Balkanskom
poluostrvu u okolini Boljevca (Srbija). Bor spada u elemente u tragovima, ije je prisustvo
neophodno za normalan razvoj biljaka; vee koliine, naprotiv, djeluju toksino.
Fluor (fluorum) je dosta rasprostranjen u prirodi, ali u vrlo malim koliinama, i to iskljuivo u
obliku jedinjenja. Fluor je gas otrog mirisa, u debljim slojevima ima blijedoutu boju, a u
tanjim slojevima je gotovo bezbojan; dejstvuje na kou i stvara rane koje se teko lijee, vrlo je
otrovan, a takoe i njegov jon.
Zagaivanje zemljita sumporom je izraeno u blizini nekih fabrika a posebno u blizini
termoelektrana.
M. Spahi (1999), kod analize antropogenih uticaja na zemljite, koristio je sintagmu
geohemijske anomalije . Pod geohemijskim anomalijama podrazumijeva se odsustvo osnovnih
hemijskim elemenata u zemljitu.439

437
Resulovi H., Pedologija sa geologijom, cit. izd., str. 124 125.
438
U prethodnim poglavljima dosta je reeno o tetnom dejstvu tekih metala, kiselih kia, jedinjenja sumpora i
pesticida, tako da je u ovom poglavlju najvei dio teksta posveen ostalim kontaminantima. Radioaktivne
materije su obraene u poglavlju 7.5. Radioaktivno zagaivanje ivotne sredine.
439
U zemljitima umskih stepa i stepa osjea se nedostatak bakra; vlana umska zemljita siromana su
molibdenom itd.
 Sve vea proizvodnja metala u svijetu i jo uvijek ne(u)savrena tehnologije njihove
prerade uslovila je stvaranje velikih povrina rasprostranjenosti vjetakih geohemijskih
anomalija. Procjene govore da je na Zemlji vjetakim dotokom prisutno oko 20 milijardi tona
eljeza, od ega na prirodni dotok otpada svega 6 milijardi tona. Gubitak metala u metalurkim
kombinatima iznosi oko 20%. Posebno je opasno gubljenje u tehnolokom postupku metala kao
to su iva, olovo i cink. U neposrednom okruenju kombinata gdje se dobija i prerauje iva,
sadraj ive u jednom kilogramu tla iznosi oko 400 mg, iako je dozvoljena koncentracija ovog
veoma toksinog elementa oko 0.1 mg/kg tla.440
iva koja dospijeva u prirodnu (ivotnu ) sredinu veoma dugo se zadrava. Posljedice
trovanja ivom i ivinim jedinjenjima su veoma teke, jer iva unitava hromozomske
funkcije.441
Da su ivine pare i njena jedinjenja442 otrovni bilo je poznato i civilizacijama prije nove
ere. Danas, meutim, sve je uoljivije da, kao posljedica trovanja ivom, se javljaju udni
simptomi kod ljudi i ivotinja: slabljenje miia i vida, a to prouzrokuje mentalnu zaostalost,
paralizu, a esti su i smrtni ishodi. Detaljna istraivanja su pokazala da tu bolest izazivaju
organska ivina jedinjenja443 koja se stvaraju u morima iz otpadnih voda, koje sadre ivu i
njena neorganska jedinjenja, pod dejstvom anaerobnih bakterija (kao to je npr. dimetil iva
(II), (CH3)2 Hg). Ta jedinjenja dospijevaju u organizam riba kojima se hrane ljudi, ptice i druge
ivotinje. Japan se moe definisati kao geografski prostor sa velikim brojem smrtnih sluajeva
ljudi koji su se otrovali ivom (ribom u iji je organizam dospjela iva).444 Podsjeamo da je
MDK (maksimalno dozvoljena koncentracija) ive u vodi i vazduhu, prema propisima SZO
(Svjetske zdravstvene organizacije) 0.1 mg/m3.
Za pedosferni kompleks znaajni kontaminanti su, pored ive, kadmijum i olovo.
Kadmijum spada meu najotrovnije metale (izaziva oteenje bubrega, a tetno djeluje i na
kosti). On zamjenjuje cink u organizmu, pa se time sprijeava razlaganje masti, uslijed ega
dolazi do poveanja krvnog pritiska i sranih oboljenja. Prema S. Arsenijeviu (1994) u jednom
japanskom gradu umrlo je 56 lica trovanjem kadmijumom. Naime, navodnjavanjem pirinanih
polja rijenom vodom, koja je sadravala 0.01 mg/dm3 kadmijuma, koncentracija ovog metala u
pirinu (rii) poveala se preko tristotine puta ( do 3.3 mg/kg). Otpadna voda iz fabrike, koja se
izlivala u rijeku, sadravala je 0.04 do 0.061 mg/dm3 (litar) kadmijuma.
Kada je rije o olovu, analize su pokazale da koliina olova od 100 mg u kilogramu
hrane smrtno djeluje na stoku. Poznato je da se olovo taloi u povrinskom humusnom sloju, a
odatle dospijeva u biljke. Preko biljaka i ivotinja postoji mogunost da olovo dospije i u
ovjeiji organizam. Kao i iva, olovo tetno utie na hromozomski aparat.
Prilikom ispitivanja zemljita u vedskoj naunici su pronali nedozvoljene koliine
olova. Prvi, ispitivani, sloj zemljita je poticao iz sedamdesetih godina prolog vijeka, kada je u
Evropi korien olovni benzin kao pogonsko gorivo; drugi sloj je poticao iz XIX vijeka
perioda industrijske revolucije, a trei datira jo iz vremena kada je u Rimskom carstvu poela
prerada olova. Sama injenica da je olovo dospjelo u vedsku i da je detektovano nakon toliko

440
Osnovi geoekologije, cit. izd., str. 243.
441
Hromozom, biol. tjelece koje se stvara u elijskoj jezgri pri njenoj indirektnoj diobi; nosilac nasljednih osobina;
broj hromozoma je stalan.
442
ivina jedinjenja su nala znaajnu primjenu u agrikulturi (fungicidi i baktericidi)
443
iva gradi dva reda jedinjenja: iva (I) (merkuro) jedinjenja (sa oksidacionim brojem +1) i iva (merkuri)
jedinjenja (sa oksidacionim brojem +2). Sva ivina jedinjenja su otrovna, sem onih koja su nerastvorljiva.
444
Zaliv Minimata, jugozapadno od Tokija; oboljelo preko 3000 ljudi, a ihtiofauna zaliva je desetkovana.
godina (vijekova) dovoljno je upozorenje da se prisustvu tekih metala u pedosfernom
kompleksu vrlo odgovorno pristupi.
Cink spada u vane mikroelemente. Nalazi se u sastavu hormona insulina, u mukim
polnim hormonima, nervima, zubima i dr. Biljke sadre oko 10-4 % cinka, ali kod nekih ova
koliina moe da bude vea (bokvica sadri 0.02%, a ljubiica 0.05% cinka). Male koliine
cinka su neophodne za prirataj i rodnost vrlo velikog broja biljaka. Cink u pedosfernom
kompleksu potie najee od industrijskog otpada i vjetakih ubriva.
Bakar se nalazi kako u biljkama tako u ovjeku i ivotinjama. U organizmu odraslog
ovjeka ima oko 100 150 miligrama bakra (jetra i kosti). Bakarna jedinjenja su za nie
organizme jako otrovna, ak i u najmanjoj koliini, a na ovjeka djeluju tetno samo velike
koliine; s obzirom da izazivaju povraanje ne predstavljaju za ovjeka veu opasnost.445 Joni
bakra djeluju kao jako baktericidno sredstvo, te se jedinjenja bakra primijenjuju u poljoprivredi.
Voda koja u m3 sadri nekoliko grama bakar (II) sulfata gotovo je potpuno sterilna. Bakar i
cink iz zemljita dospijevaju u biljke biolokim procesima.
Bakar u pedosferni kompleks dospijeva iz industrijskog otpada, od erozije i deflacije sa
povrinskih kopova bakra, kao i od fungicida.

7.3.4.1. Zagaivanje zemljita vrstim otpadom

vrsti otpadi446 predstavljaju veoma brojnu i raznovrsnu grupu zagaivaa ivotne

sredine, kojih u dananje vrijeme ima sve vie i koji ozbiljno ugroavaju zemljite. U njih
ubrajamo komadne otpatke koji dolaze iz domainstava, trgovina i ugostiteljskih objekata,
industrijske i poljoprivredne proizvodnje i sl.
Efekti dejstva raznih kontaminanta u pedosfernom kompleksu zavise od njihove
koliine, porijekla i hemijskog sastava. Prema C.S. Hellingu (1971), ukoliko se u budunosti ne
promijeni tehnologija obrade prirodnih resursa, i pri tome ne smanji produkcija industrijskog
otpada, onda je za oekivati da e vjetaki priliv u pedosferni kompleks nekih hemijskih
elemenata za nekoliko hiljada puta nadmaiti prirodni dotok tih istih hemijskih elemenata.
vrsti otpad se moe grupisati u odnosu na razliite kriterije. Njegova raznolikost je
izuzetno velika (veliina komada, koliina, sastav), ali je najbitnija determinanta tetnost ovog
otpada po pedosferni kompleks i ivotnu sredinu. Prema porijeklu i sastavu moe se podijeliti
na:447
razgradljivi otpaci organskog porijekla, preteno iz poljoprivredne proizvodnje;
sagorivi organski otpaci koji nisu podloni brzom raspadanju (hartija, koa, guma, drvo,
tekstil);
neorganski nasagorivi otpaci (staklo, metal, keramika);
otpaci spaljivanja raznih vrsta sagorivih materija (ljaka, pepeo, zgura);
kabasti predmeti (automobilske olupine, ambalaa, odbaeni graevinski materijal);
ostaci procesa preiavanja voda i gasova (talog, mulj, vrsti otpaci);
vrsti otpaci iz hemijske industrije (razna hemijska sredstva, boje, deterdenti);
otpaci od preraevina ruda (jalovina, ljaka, ugljena praina).

445
ovjek moe dnevno da unese u organizam oko 100 mg bakra u obliku bakar (II) sulfata bez neke primjetne
opasnosti.
446
Otpad(ak) je svaka materija ili predmet u vrstom, takuem ili gasovitom stanju, ukljuujui i otpadnu toplotu
447
Opirnije vidjeti: Savi I., Terzija V., cit. izd. str., 96 98; Matovi M., cit. izd., str. 62 -64.
 Manje toksini, samim tim i manje opasni za pedosferni kompleks su otpadne materije
(otpaci) jednolinog, neorganskog sastava. Najee se koriste za sanaciju depresija na terenu ili
za zasipanje naputenih rudarskih jama, odnosno zasipanje terena gdje su vreni istrani radovi.
Najloije rjeenje je njihovo deponovanje na lokacijama gdje naruavaju, estetski i
kontaminacijom, ivotnu sredinu. Nije rijedak sluaj da prisustvo vode (padavine ili movarno
zemljite) prouzrokuje aktiviranje tetnih komponenti. U tom sluaju potrebno je preduzeti niz
mjera da se oneienje ne prenese na podzemne vode i okolno zemljite.
Kod odlaganja otpada javlja se niz slabosti:448
otpad u naseljima i oko naselja (uglavnom na zemljitu) je ozbiljan estetski i higijenski
problem;
broj seoskih naselja gdje se vri organizovano sakupljanje otpada je veoma mali;
ne postoji selektivni pristup za kuni opasni otpad; rijetke su (ureene) deponije opasnog
otpada, a najee nema tretmana (postupka) za opasni otpad;
nema uspostavljenog sistema i postrojenja za tretman starih vozila;
vrlo rijetko se moe nai sistem odvajanja i reciklae449 ambalae od ostalog
komunalnog otpada.
Danas je neprihvatljivo razmiljanje da je sav industrijski otpad nepoeljni nusprodukt
(sporedni proizvodi) koje treba trajno odbaciti. Cilj je da se sve vie koristi kao sekundarna
sirovina. Danas su u razvijenim zemljama nae planete prisutne razne tehnologije na bazi
koritenja sekundarnih sirovina (vrstog otpada). Istovremeno sve vie je prisutan koncept tzv.
tehnologije na principu proizvodnje sa malo ili bez otpadaka.450
Mnogo vee tekoe stvara komunalni otpad koji predstavlja heterogenu i voluminoznu
masu, male vrijednosti i, uglavnom, manje specifine teine. Ova masa neravnomjernog oblika
razlikuje se po sastavu u gradskim i seoskim naseljima. U gradskim naseljima preovlauje
ambalaa raznih vrsta (papir, drvo, juta, slama, plastika, paga i dr.), otpaci namirnica i hrane,
staklo i dr. (Tabela 47).
U seoskim domainstvima se svi organski otpaci, koji se mogu koristiti, ne javljaju kao
otpad. Ima vie pepela, stakla i drugih nesagorivih i neupotrebljivih sastojaka.
Komunalni otpad je nepodesan za transport, tretiranje, a poseban problem predstavlja
njegovo skladitenje. Iz Tabele 47. se moe uoiti da oko 2/3 otpadaka iz domainstva je
iskoristivo za sekundarne sirovine, pod uslovom da se vri sortiranje hartije, stakla, limenki i
tekstilnih otpadaka.

448
Vidjeti opirnije: Strateki okvir za politiku upravljanja otpadom, Regionalni centar za ivotnu sredinu za
Centralnu i Istonu Evropu (REC), Beograd, 2002; navedeni problemi i slabosti su uglavnom vezani za
nerazvijene zemlje i zemlje u tranziciji.
449
Reciklaa, ponovna upotreba otpadaka u proizvodnom procesu (engl. Recycling), predstavlja ekonomian
environmentalno podoban kruni tok proizvodnje, tj. ivotni put (engl. Life Cycle) jednog proizvoda od sirovine
i prerade u odgovarajui proizvod, zatim upotrebe, iscrpljenja upotrebe do deproizvodnje (engl.
Remanufacturing), odnosno demontae, obnove, pripreme i primarne proizvodnje topljenja ili sagorjevanja.
Ovaj kruni tok proizvoda zavisi od vrste materijala, kao i sposobnosti regeneracije sistema ivotne sredine.
450
Konar urevi S., Uloga i mogunosti tehnike zatite ivotne srdine, Zbornik radova SANU, Beograd,
1973.
 Tabela 47. Prosjeni sastav komunalnog otpada

Red. Vrsta otpadaka Procentualni sastav

broj
1. Hartija (ambalaa, papir iz 40 50 % ; od ega 2% karton
administracije i sl.
2. Novine i asopisi 15 20 %
3. Staklo - boce 10 12 %
4. Otpaci hrane 8 20 %
5. Metali razliitog porijekla 4 8 % ; od ega 3% limenki
6. Plastika 4-8%
7. Tekstil, guma, koe 26%
8. Ostali materijali 12%
(Izvor: M. Matovi, 1997).

Sa stanovita energetike i zatite ivotne sredine, danas je izuzetno aktuelan znaaj

koritenja razliitih otpadnih materijala, koji se esto nazivaju sekundarne sirovine i sekundarna
energija ili nekonvencionalna goriva:451
Komunalni otpad (kuni otpad),
Komercijalni otpad (papir, karton, ostaci hrane, plastika i bolniki, nepatoloki otpad),
Graevinski otpad,
Otpad poljoprivredne proizvodnje (ukljuujui drvo), otpad od prerade drveta, otpad od
ureenja uma, proizvodnje papira, otpad sa poljoprivrednih gazdinstava i otpad nakon
etvi,
Otpad iz proizvodnje vode za pie (alge i sl.) i otpaci prerade ribe,
Otpad prerade otpadnih voda (maziva, ulja, i sl.),
Sagorivi industrijski otpad i otpad u rudarstvu,
Prirodno rasprostranjeni karbonati sa sadrajem ugljovodonika,
Sintetika goriva dobijena hemijskim i mikrobiolokim ili termikim postupcima
(vodonik, SO, pirolitika goriva452, sintetiki gas, metanol, etanol, gasovi iz anaerobnih
digestora i sl.).
U nekim zemljama smee se ve u domainstvima klasira i tako transportuje do velikih
sabiralita. Ovo, naravno, zahtijeva visoku disciplinu i svijest svih graana.453
Komunalno smee se moe preraivati na vie naina:454 sitnjenjem u cilju razdvajanja i
homogeniziranja, separisanjem korisnih sastojaka, kompostiranjem (truljenjem), spaljivanjem i
odlaganjem u kontrolisane deponije.
Spaljivanje smea (incineracija pretvaranje u pepeo) je veoma skup, ali efikasan hemijski
metod smanjenja koliine otpadaka. Prema svjetskim standardima, ovaj metod se primjenjuje
tamo gdje ima vie od 200000 stanovnika. Prednost spaljivanja je u tome to je njegovom
primjenom mogue zadovoljiti i najstroije zahtjeve zatite ivotne sredine, jer je mogue

451
Strateki okvir za politiku upravljanja otpadom, cit. rad, str. 27.
452
Piroliza (gr. pyrs vatra + lysis razrjeavanje) razgradnja materije pod uticajem toplote
453
Opirnije vidjeti: Milain N., vabi A., Sekundarne sirovine iz otpada, ovek i ivotna sredina, br. 6,
Beograd, 1978.
454
Opirnije vidjeti: Matovi M., cit. izd., str. 62 66; Komunalna higijena, cit. izd., str. 113 122; Strateki okvir
za politiku upravljanja otpadom, cit. rad, str. 27 36.
sprovoditi kontrolu tokom itavog tehnolokog procesa. Osnovni nedostatak ovog metoda su
velike koliine ljake i pojava nekih gasova, koji mogu da zagauju atmosferu.
Deponija je mjesto za konano odlaganje otpadaka. Ona je najstariji i najvie primjenjivani
nain uklanjanja otpadaka. Deponije se najee koriste za komunalni otpad, a jedna, od danas
prisutnih kategorizacija deponija, data je u Tabeli 48.

Tabela 48. Kategoritacija lokacija deponovanja

Red.
broj Kategorija Opis deponije
1. I Sanitarne deponije sa potpunom opremom, drenanim sistemom i podlogom sa
folijom, sistemom za monitoring i kontrolu filtrata i gasa na deponiji
2. II Zvanine deponije koje se mogu koristiti u duem vremenskom periodu, pod
uslovom da se izvri sanacija i ureenje deponije prema standardima
3. III Zvanine deponije smetljita koja se mogu koristiti maksimalno jo 5 godina,
pod uslovom da se prethodno izvri sanacija sa minimalnim mjerama zatite
4. IV Zvanine deponije smetljita koja ne ispunjavaju ni minimalne mjere zatite,
koje su popunjene otpadom i koje odmah treba sanirati, zatvoriti i rekultivisati
(Izvor: Strateki okvir za politiku upravljanja otpadom, 2002)

Poseban problem predstavlja odlaganje opasnog otpada i otpada od plastinih materijala

plastinih masa. Naalost, kada je opasni otpad u pitanju, veina naselja u svijetu nema
posebne deponije ili objekte za uvanje opasnog (posebnog) otpada. Plastine mase (sintetike
smole)455 predstavljaju nove proizvode savremene hemije koji danas zauzimaju sve vaniju i
iru upotrebu u ivotu ovjeka. No, njihov je problem, za sada, razgraivanje mikrobiolokim
putem, dok sagorjevanjem daju tetne gasove neprijatnog mirisa.456
Prema M. Matoviu (1997), u cilju zatite ivotne sredine bilo je pokuaja da se umjesto
plastike koristi hartija, koja je bioloki razloiva i obnovljiva kao sirovina. Meutim, trokovi
proizvodnje pokazuju da je mnogo nia cijena proizvodnje plastinih vreica od papirnih. Ako
se jo, uz to, podsjetimo na injenicu da za proizvodnju hartije treba unititi ogromne
komplekse uma, moemo zakljuiti da je proizvodnja plastinih vreica prihvatljivija. Ovo,
naravno, vai samo za proizvodnju. Naime godinje se ve dobija preko 100 miliona tona
plastinih masa, tako da se plastini otpad ubrzano akumulira u sve veim i opominjuim
koliinama.457
Novi pristupi u odlaganju otpada.458 Posljednjih godina osmiljen je novi pristup uklanjanja
otpada, odnosno nova tehnologija kojom se potpuno uklanja otpad, kompilacijom ve poznatih,
ali i potpuno novih tehnolokih postupaka. Naziv novog metoda odlaganja otpada , za sada je
prihvaen kao BSU tehnologija: baliranje, spaljivanje i utiskivanje.

455
Dananji pojam plastine mase odnosi se na one materijale koji kao takvi nisu plastini (od grke rijei plastikos
podesan za obradu), ve ovu osobinu dobijaju tek kada se zagriju; hlaenjem odravaju dobijeni oblik.
456
Krajem prolog (XX) vijeka otkriveno je nekoliko novih postupaka za dobijanje takvih plastinih masa koje
bakterije mogu da razore. Poznata svjetska fabrika za proizvodnju plastinih masa ICI (SAD) proizvela je
plastinu masu koja je dobila naziv biopol (bioloki polimer). Ta se plastina masa dobija fermentacijom
eera (glukoze), koju izaziva bakterija Alicaligenes eutrophus. Jedna druga bakterija razlae biopol sve do
ugljendioksida koji odlazi u atmosferu.
457
Dovoljno je proetati obalama naih rijeka, proi pokraj brojnih deponija i shvatiti koliko je ozbiljno pitanje
konanog rjeenja odlaganja, razaranja ili transformacije plastinog otpada.
458
Opirnije vidjeti: www.ekologija.net ; www.cistocans.co.yu ; www. recyu.org/yu/projekti/.
Baliranje, kao predpostupak sanacije otpada sa otvorenih deponija ve je due poznata
tehnologija u vedskoj (kompanija Balle Pres) koja se danas ve uveliko primjenjuje u
visokorazvijenim zemljama (SAD, Japan, Juna Koreja, zemlje Evropske unije). To je
jednostavan postupak ija je sutina da se dosadanje deponije smea pretvaraju u skladita
otpada. Nakon prikupljanja otpada, odvaja se koristan otpad za reciklau, a ostatak se pod
velikim pritiskom sabija u bale i umotava u posebne plastine folije. Pri ovom postupku razvija
se i dosta visoka temperatura koja unitava mikroorganizme u otpadu. Bale imaju masu od 1.0
1.5 tona, a sam proces baliranja traje oko pet minuta. Na ovaj nain se spreavaju procesi
bioloke razgradnje, a eliminiu se i svi neugodni mirisi, karakteristini za otvorene deponije.
Smee je u balama hermetiki zatvoreno, nema opasnosti od zamozapaljivanja i pojave
eksplozija, a nema ni stalne opasnosti od zaraznih bolesti.
Budui da su bale relativno male zapremine (u odnosu na masu) mogu se slagati u
nekoliko etaa (nivoa), tako da, u odnosu na istu masu smea na otvorenim deponijama,
zauzimaju mnogo manju povrinu. Pri takvom skladitenju otpad moe godinama, u
nepromijenjenom stanju, ekati dalju preradu (reciklaa ili spaljivanje, jer balirani otpad ne gubi
svoj energetski potencijal).
Ureaji za presovanje otpada mogu biti pokretni i stacionarni. Mobilnim ureajima se
rjeava problem ostrva i manjih odlagalita, a cijena im iznosi oko 500000 , to je mnogo
manje od izgradnje deponije sa otvorenim odlagalitem rastresitog otpada.
Spaljivanje, o kom je ve bilo rijei, je slijedei postupak u BSU tehnologiji. Spalionice koriste
otpad kao svoj energent, a same proizvode energiju i toplotu (npr. Be 20% svojih energetskih
potreba pokriva spaljivanjem otpada).
Utiskivanje otpada (injektiranje) u pogodne geoloke formacije, prirodne i vjetake objekte
(buotine) je tehnoloki postupak koji se veoma dugo istrauje. Danas je to nauno provjerena i
patentirana tehnologija svjetskih eksperata. Ovom tehnologijom mogu efikasno biti iskoriene
naftne buotine, i to je zavrni postupak BSU tehnologije, kojom se iz ivotne sredine skoro
potpuno uklanjaju opasne tekuine: ulja, kiseline i baze. Takoe, ovim postupkom se mogu
eliminisati pepeo i filterski kola s tekim metalima. Osnova ove tehnologije je injektiranje
(utiskivanje) kae otpada pod odgovarajuim pritiskom u dubine buotina iz kojih se nekada
crpila nafta.
Da ovaj tehnoloki postupak ne bi bio kontraindikativan potrebna je kompleksna
petrografska, stratigrafska i seizmika analiza. Odabrana stijenska masa treba da predstavlja
samostalnu (zatvorenu) hidrodinamiku cjelinu, u kojoj bi utisnuti otpad trebalo da ostane trajno
zbrinut.
Smatra se da je ovaj tehnoloki postupak potpuno neopasan po okolinu jer se otpad
odlae na dubine od 5000 do 6000 metara. Veina eksperata smatra da ako nafta koja se tu
nalazila hiljadama godina nije nikada izbila na povrinu, nee ni otpad koji e je zamijeniti.
Uostalom, rezon je ekonomista, buotine koje su godinama bile neiskoriene, a njihovo
odravanje je bio stalni troak, ovim tehnolokim postupkom ponovo postaju profitabilne
(donose zaradu za odlaganje otpada). Nismo ba sigurni da je u ovom sluaju ekonomija trajno
rijeila probleme deponovanja odreenog otpada.
7.3.4.2. Zatita i popravljanje (sanacija) zemljita

Kod zagaivanja hidrosfernog kompleksa vidjeli smo da se mnoge zagaujue materije,

polutanti i kontaminanti, nalaze u procesu neprekidnog kruenja kroz razne medije ivotne
sredine vazduh, voda, zemljite, biljni i ivotinjski organizmi. Zagaujue materije se na
odreenim lokacijama zadravaju i akumuliraju. U zavisnosti od obima i strukture polutanata
deavaju se i oteenja zemljita, a da bi se zemljite zatitilo od zagaujuih supstanci, moraju
se znati izvori zagaivanja, koliine zagaujuih materija i njihovo tetno dejstvo.
Sanacija kontaminiranih zemljita. Kod kontaminacije zemljita javljaju se simptomi
pogoranja hemijskih svojstava. Ove, geohemijske promjene, saniraju se uglavnom kroz
unoenje razliitih materija u zemljite radi pospjeivanja njegove plodnosti.
Kalcifikacija459 - predstavlja unoenje razliitih krenih materija u zemljite: CaO (negaeni ili
ivi kre), Ca(OH)2 (gaeni kre), CaCO3 (krenjak), CaCO3 MgCO3 (dolomit) i laporovitih
materijala (laporac glina koja sadri veliku koliinu kalcijum karbonata).
Humizacija unoenje organske materije u zemljite; veoma efikasan nain poveanja sadraja
organske materije je uzgoj razliitih poljoprivrednih kultura koje se, kada odrastu, kose i
zaoravaju (sideracija).
Duboko oranje primjenjuje se u onim sluajevima kada su povrinski slojevi zemljita toliko
kontaminirani da se korijen ne moe da razvija; dubokim oranjem dolazi do mijeanja
povrinskih (kontaminiranih) slojeva sa dubljim, nekontaminiranim slojevima, ime se smanjuje
intenzitet toksinosti.
Fitomelioracione mjere oznaavaju one postupke u kojima se koriste biljke koje imaju
izraeno svojstvo da u pojedinim organima vre taloenje tekih metala.
Sanacija oteenih zemljita. Prema H. Resuloviu (1997) oteenim zemljitima se smatraju
ona kod kojih je dolo do potpunog njihovog oteenja. Ve smo vidjeli da se ovo deava kod
tzv. povrinskih kopova u rudarstvu (ugalj, boksit i druge rude). U oteena zemljita spadaju i
ona nastala slijedeim uticajima:460
- pod uticajem erozije ; u odnosu na eroziju plodno zemljite se javlja i kao ugroena sredina
koju treba tititi, ali i kao podloga na kojoj rastu kulture vane u borbi sa erozijom;
- u brdskim terenima sa tankim plodnim zemljitem, provale oblaka mogu dovesti do spiranja
velikog procenta plodnog zemljita; jednostavna mjera zatite moe se svesti na formiranje
parcela, kratkih u pravcu spiranja, sa plitkim zatitnim jarkom iznad parcela, ali i postavljanjem
odgovarauih pletera;
- visoki vodostaji i proticaji vodotoka i bujini tokovi, ali i normalni proticaji veine vodotoka,
kod bone erozije ugroavaju i odronjavaju konkavnu obalu vodotoka; zatita se sprovodi
ragulacijom toka,461 odnosno radovima na ureenju prirodnih vodotoka.
Radovi na ureenju prirodnih tokova su po pravilu obimno, dugotrajni i veoma skupi.
Jedan od najeih razloga ureenja rijenog korita je u cilju njegove stabilizacije i zatite
priobalja (zemljita). Izgradnjom nasipa moe se sprijeiti izlivanje velikih voda odreene
vjerovatnoe pojave (decenijske, vijekovne, milenijumske vode i sl.).

459
Kalcifikaciju kao sanacionu mjeru treba izvoditi na kiselim zemljitima, zatim kod prisustva tekih metala u
zemljitu i jaeg uticaja kiselih kia.
460
Opirnije vidjeti: Babovi M.,cit. izd., str. 91 95; Resulovi H., cit. izd., str. 133 134.
461
Opirnije vidjeti: Mukatirovi D. (1978): Regulacija rijeke, Skripta za studente zavoda za hidrotehniku
Graevinskog fakulteta, Beograd, (str. 325 394),
 Osim zatite regulacijom, postoji i lokalni nain zatite koji se sastoji u primjeni ive
vegetacije u regulisanju korita prirodnih tokova (biotehniki radovi).
Za zatitu kosina rijenih obala koriste se razne vrste trava462 , a u inundacionim ravnima
se sade razne vrste topola (Populus). Na ovaj nain se racionalno koriste znaajne, ali teko
iskoristive zemljine povrine.
Specifian vid odnoenja korisnih komponenti iz plodnog tla odvija se eolskom erozijom
i erozijom u uslovima pljuskova, zbog ega se preduzimaju posebne mjere zatite: gajenje
soivastih usjeva, osmiljavanje organizacije prostora i sl.463 K. Soer navodi da erozija odnosi
veliku koliinu fosfora sa njiva, u vidu suspenzije koja otie u povrinske tokove.
Rekultivacija.464 Mjere sanacije oteenih zemljita (erozija, umski poari, vjetroizvale,465
klizita466) se nazivaju rekultivacija ili eurekultivacija , odnosno potpuna rekultivacija. U
strunoj i naunoj literaturi danas su u upotrebi i termini semirekultivacija467 i spontana
rekultivacija. Semirekultivacija je mjera kojom se na oteenim povrinama zemljita izvri
samo sadnja umskog drvea, ali teren ostaje i dalje oteen. Spontana (prirodna) rekultivacija
se deava kada nema intervencije ovjeka u oteenom pedosfernom kompleksu; stoga je
sanacija rezultat samonikle (prirodne) vegetacije.
Smatra se da je za ureenje zemljita najvanija eurekultivacija. Ona se izvodi kroz tri
468
faze:
tehnika faza,
agrotehnika ili silvotehnika faza (lat. silva uma),
bioloka faza.
Jedan od uspjenih primjera rekultivacije je ugljeni basen Rajnsko Vestfalske industrijske
regije u Njemakoj. Danas je u ovom ugljenom basenu uspjeno uspostavljen novi ekosistem
flore i faune na povrinskom ugljenokopu. Primjeri tehnolokih i biolokih rekultivacija
povrinskih kopova ruda, zapoetih u mnogim zemljama, pokazuju brzi razvoj, veliku
adaptitivnu sposobnost i bogatstvo biljnog i ivotinjskog svijeta na tim stanitima.
Sanacija klizita. Klizita su dinamian denudacioni proces, koji je jo uvijek slabo prouen,
teoretski i praktino, u svijetu i kod nas. Prema specifinim osobinama, protivklizine mjere
mogu se podijeliti na tri grupe: tehnike, elektrohemijske geoelektrine i bioloke mjere.469
Cilj tehnikih protivklizinih mjera je da se izgradnjom razliitih graevinskih objekata i
drugim radovima povea otpor pokrenutim kliznim masama, odnosno da se u potpunosti sprijei
kretanje pokrenutih masa.
Elektrohemijska metoda sastoji se u proputanju jednosmjerne struje kroz aluminijsku i
bakarnu elektrodu. Al je anoda, Cu je katoda.470

462
Od trava se najee koriste: medulinka (Holcus Lanatis), pirevina (Triticum Tepens), troskot (Polygonum
Aviculare) i dr.
463
., (1977): , , .
464
Lat. cultio obraivanje zemlje + re , prefiks koji znaava: obratno, nazad, ponovo, nanovo.
465
U umskim zajednicama, pod naletima jakih vjetrova dolazi do izvaljivanja stabala iz zemljine mase; pod
vjetroizvalom jednog stabla moe se otkopati i do 14 m3 zemljita.
466
Opitrnije vidjeti: Lazarevi R., Klizita (2000): Drutvo bujiara Jugoslavije Beograd, Beograd.
467
lat. semi...u sloenicama znai: pola, napola, djelimino.
468
Resulovi H., Pedologija sa geologijom, cit. izd., str133 134.
469
Opirnije vidjeti: Lazarevi R., Klizita, cit. izd., str 86 98.
470
G.D. Dubelir, B.G. Kornjejev (1955): Izvoenje zemljanog trupa u oblasti klizita i osulina, Beograd.
 Elektrohemijskim ovrivanjem zemljite stie takvu konzinstenciju (vrstou) kao da
je bilo izloeno velikom optereenju i pritisku.471 Zapravo, sprovedena je brza vjetaka
dijageneza glinovitih masa, to se inae deava tek kroz dugi geoloki period.
Bioloke protivklizine mjere rijetko se samostalno primijenjuju. Travni pokriva, bilo
zasijavanjem trave ili prekrivanjem busenom, najvie se koristi na vjetakim kosinama. bunje
i visoko drvee koriste se najee za uvrivanje padina, a zatim za kosine usjeka ili nasipa.
Prema G. Dubeliru (1955) takav zsad ima viestruki znaaj: zadrava na sebi izvjesnu koliinu
vode, smanjuje brzinu oticanja povrinskih voda, troi izvjesnu koliinu podzemne vode i
najzad, ako je klizna masa tanja, korijenovim sistemom je stabilizuje (armira) i tako uspjeno
zaustavlja klienje. Poruka je jasna: na kliznim povrinama (aktivnim ili smirenim) ne treba
sijei umu (kriti), jer u najveem broju sluajeva moe oivjeti klizini proces.
Pedosferni kompleks i proces urbanizacije. Urbanizacija danas izaziva kompleksne promjene u
ruralnim sredinama, uglavnom pod posrednim uticajem grada. Dio tih promjena se viestruko
reflektuje na pedosferni kompleks: smanjivanje povrina plodnog zemljita, enormno poveanje
hemijskih sredstava u cilju poveanja prinosa sa poljoprivrednih povrina, pretvaranje plodnog
zemljita u graevinsko zemljite (vikend naselja) i dr. Rjeenje problem je mogue
razmjetajem poljoprivrednih povrina i sagledavanju environmentalnog koncepta pedosfernog
kompleksa odreenog geografskog prostora (environmentalni aspekti na razliitim nivoima
prostornog planiranja).
Drugim rijeima, rjeenje naraslih problema vezanih za zemljite, kao medij ivotne
sredine, mogue ja ukoliko se dosadanji, neplanski i nekontrolisani nain prostornog razvoja
zamijeni kompleksnom planskom prostornom organizacijom.
Korienje zemljita i gradsko zelenilo. Uvoenje zelenila u naseljene prostore sa njegovim
prirodnim oblicima je jedan od osnovnih principa savremenog urbanistikog stvaralatva.
U urbanim prostorima zelene povrine se formiraju:472
izmeu blokova zgrada,
du saobraajnica u naselju, zelene povrine du glavnih saobraajnica,
groblja kao zelene povrine,
zelenilo du tokova rijeka u naselju,
parkovi,
zelenilo oko industrijskih objekata, bolnica, kola, sportskih terena.
Znaaj zelenila ogleda se prije svega u korisnim efektima modifikacije elemenata klime
gradova: temperature, vlanosti, Sunevog zraenja, dejstva vjetra i kvaliteta vazduha. Pored
toga, veoma su vana i psihohigijenska dejstva na ovjeka (boja, miris, uma, vizuelni doivljaj
i dr.).

471
Ili M., Elektrohemijsko ovrivanje gline i glinovitog zemljita (1946): Nauka i tehnika, br. 6, Beograd.
472
Resulovi H. (1979):Geologija sa pedologijom, Ministarstvo obrazovanja, nauke, kulture i sporta FBiH , str. 142
- 143
 7.4. BIOSFERNI KOMPLEKS

Biosfera je oblast aktivnog ivota organizama. Ona obuhvata nii dio atmosfere, hidrosferu i
gornji dio litosfere, a svi ovi dijelovi geografskog omotaa su uzajamno povezani sloenim
biohemijskim procesima preraspodjele energije i materije. Podsjeanja radi, pojam biosfere je
predloio francuski biolog .B. Lamark (J. Lamarck,),473 a u nauku terminoloki ga je
promovisao austrijski geolog E. Zis (E. Suess, 1831 1914). Smatra se da je uenje o biosferi
razradio V.I. Vernadski (1836 1945).
Osnovnu strukturnu jedinicu biosfere predstavlja ekosistem kao jedinstven sistem neive
i ive sredine, odnosno jedinstvo odgovarajueg biotopa i biocenoze.
Uticaj ovjeka na biosferu. ovjek je svojim ukupnim djelovanjem izvrio velike promjene u
biosferi. Uzroci tih promjena su mijenjanje naina ivota kroz ljudsku istoriju, izuzetno visok
prirodni prirataj ljudske populacije demografska eksplozija, razvoj industrije, rudarstva i
drugi negativni (ali i pozitivni) uticaji.
Nekada je ovjek ivio od lova i sakupljanja plodova i svojim aktivnostima nije
ugroavao biosferni kompleks.
Prelaskom na stoarenje i obradu zemljita ovjek je bio primoran da unitava prirodne
zajednice: ume, stepe, movare i dr. Na taj nain bitno je izmijenjen izgled i karakter oblasti u
kojima se ovjek nastanio.
Zbog unitavanja uma na brdsko planinskom terenu dolo je do pojava ubrzane
(ekscesivne) erozije i odnoenja plodnog zemljita. Njega je nasljedila ogoljela, neproduktivna
stijenska masa. Istovremeno, iezavanjem biljnog pokrivaa sa topografske povrine,
pospjeuje se povrinsko oticanje padavina i smanjuje koliina podzemne vode, potrebne za
vodosnabdijevanje stanovnitva i naselja.
Svojom aktivnou ovjek je, zbog razliitih interesa, doveo neke ivotinjske vrste skoro
do potpunog istrebljenja i na taj nain nasilno je mijenjao evoluciju biosfernog kompleksa.
Zagaivanje biosfere je jedan od najteih problema i jedan od najveih izazova za
savremenog ovjeka. Podjednako, namjerno ili sluajno, se zagauju voda, vazduh i zemljite, a
to esto izaziva masovno (iz)umiranje ivog svijeta.
Pronalaskom prvih orua i oruja ovjek je na razliite naine mogao da utie na svoju
ivotnu sredinu, samim tim i na biosferu. Zavisno od komponenata prirodne sredine i brojnosti
ljudske populacije, obim i intenzitet tih aktivnosti bio je, u sutini, pozitivan sve do poetka XX
vijeka. Nakon toga, veina ljudskih aktivnosti postaje faktor degradacije ivotne sredine i
biosfere. U biosferi ovjek je postao jedan od najmonijih environmentalnih faktora, jer je za
kratko vrijeme izgradio svoj okvir ivota i time odredio pravac promjena u ekosistemima i
biosferi u cjelini.
Savremenu ivotnu sredinu, kao i biosferu, karakterie stalno poveanje udela
antropogenih ekosistema (agrarnih, ruralnih i urbanih naselja) a smanjuje se udeo prirodnih
ekosistema u ukupnoj povrini.474
ovjek postie izuzetne rezultate u nauci i njenoj primjeni u praksi, ali treba znati da
ovjek ne moe biti izvan prirode. On je, htio to ili ne, lan biocenoza (ivotnih zajednica) u
kojima ivi, moan je faktor ivotne sredine i biosfere u cjelini, no nikada ne treba da zaboravi
da nije i gospodar prirode. Svojim aktivnostima ovjek izaziva brojne promjene u ekosistemima,

473
Lamarck Jean Baptiste (1744 1829), francuski prirodnjak, osniva teorije spontane generacije, lamarksizam
(evolucija ivih bia, kroz uticaj razliitih sredina, na ponaanje i organsku morfologiju).
474
Matovi M., cit.izd., str. 39.
pokree sloen splet odnosa pri emu nastaju veoma sloene lanane promjene, koje se odvijaju
shodno biotikim zakonitostima, po pravilu veoma esto mimo volje ovjeka, sa
nepredvidljivim posljedicama.
Upoznavanje osnovnih environmentalnih zakonitosti dovodi do saznanja da su promjene u
ivotnoj sredini i biosfernom kompleksu veoma sloene, da je svaka intervencija u ivotnoj
sredini kompleksnog karaktera i da je stoga potrebna velika obazrivost u korienju bogatstava i
potencijala prirode.475
Globalno otopljavanje,prirodne katastrofe i biosfera. Svjetski eksperti476 u svojim studijama
navode da porast srednje godinje temperature od 0.6oC, za proteklih 30 godina, ima ve
ozbiljne posljedice po ivi svijet nae planete. Umirui koralni grebeni, kasnije dolazak jeseni i
ugroen opstanak nekih vrsta kornjaa su samo najupeatljiviji primjeri da je globalno
otopljavanje poelo da se neposredno odraava na ivot biljaka i ivotinja irom nae planete.
Neke vrste su osuene na nestajanje (smrt) u borbi sa sve viom temperaturom, emu doprinosi i
sve brojnija ljudska populacija.
Osnovna razlika izmeu sadanjeg i prethodnog perioda klimatskih promjena (glacijali i
interglacijali) lei u tome to sada nau planetu naseljava blizu sedam milijarde ljudi, pa su za
neke ivotinjske vrste blokirani vijekovni migracioni koridori. Jedan od najmarkatnijih repera
modifikacije klime, na poetku III milenijuma, jesu koralni grebeni irom svijeta koji su
opustoeni (16% svjetskih koralnih grebena), a to je direktna posljedica porasta temperature
vode u Svjetskom moru.
Vrlo precizna ekspertska posmatranja su registrovala da, u Evropi, lie na drveu svake
decenije poinje da uti 0.3 do 1.6 dana ranije, a ornitolozi upozoravaju da neke vrste ptica
selica mijenjaju trase svojih putovanja.
U zavisnosti od smanjenja ili rasta emisije aktivnih (GHG) gasova u atmosferi deavae
se promjene klimatskih elemenata. To e usloviti globalne promjene ekosistma, odnosno do
nestanka pojedinih biljnih i ivotinjskih vrsta, uz moguu dominaciju drugih vrsta.
Eksperti Ujedinjenih nacija (UNEP) u svom dokumentu, pod nazivom GEO 3,477
smatraju da bi etvrtina sisara na svijetu mogla da izumre do poetka etvrtog decenija XXI
vijeka. Biodiverzitet nae planete je ozbiljno doveden u pitanje. Ocjena je da je u svijetu
ugroeno 1130 od preko 4000 vrsta sisara i 1183 od 10000 vrsta ptica. Meu najugroenijim
vrstama su, izmeu ostalih, afriki crni nosorog, sibirski tigar i amurski leopard.
Najveu opasnost za ivi svijet predstavlja ovjek, jer unitava prirodna stanita
procesom industrijalizacije i urbanizacije, irenjem rudarstva i poljoprivrede, ali i konstantnim
uvoenjem alogenih ivotinjskih i biljnih vrsta, zbog ega su ugroene (unitene) lokalna fauna
i flora. Mnoge od 30% vrsta biljaka i ivotinja, kojima prijeti nestanak do sredine ovog vijeka
ive u stanitima ugroenim poveanjem emisije GHG gasova. Ako doe do znaajnijeg
unitavanja ili degradacije tih stanita, prvo e biti ugroene neke od krupni(ji)h ivotinja.

475
Opirnije vidjeti: Veljovi V. (1986):Ekoloki optimum pojam i znaaj u zatiti ivotne sredine, Zbornik radova
sa naunog skupa ovek i biljka, Novi Sad.
476
Ekoloki program UN (UNEP); Svjetski samit UN o trajnom razvoju; geobotaniar an Reto Valter,
Univerzitet u Hanoveru;
477
U izradi ovog dokumenta uestvovalo je preko 1000 naunika iz istraivakih centara irom svijeta koji su
razmotrili promjene ivotne sredine u proteklih 30 godina i procijenili stanje u prve tri decenije XXI vijeka.
 Problem ugroenosti ivog svijeta nije izum savremenog perioda razvoja nae matine
planete. Iz geoloke istorije Zemlje najuvenije masovno izumiranje478 odigralo se na granici
mezozoika i kenozoika (K T granica; kreda tercijar), prije 65 miliona godina, kada su
nestali dinosaurusi. No ovo izumiranje nije ni izdaleka bilo jedino, niti ak najintenzivnije.
Najvee poznato masovno izumiranje nastupilo je na kraju epohe perma, prije oko 230 miliona
godina, kada je oko 98% svih ivih vrsta nestalo za veoma kratko vrijeme.
Objanjavajui uzroke masovnih izumiranja vrsta, M. irkovi (2003)479 istie da je u
posljednjih nekoliko decenija skup ideja vezanih za kljuni uticaj kosmikih faktora za
evoluciju ivota na naoj planeti dobio konkretan oblik i snanu empirijsku podrku. Pokazalo
se da postoji izuzetno velika uzajamna veza izmeu preokretanja Zemljinog magnetnog polja i
nastanka udarnih kratera na topografskoj povrini (asteroidi ili komete koji su izazvali katastrofe
u prolosti), a i jedno i drugo se ini povezanim sa epizodama masovnih izumiranja ivih vrsta.
Osnovni problemi umskih resursa. Jedan od najznaajnijih faktora za ouvanje ivotne sredine
su ume nae planete. One su prirodno dobro od ogromnog znaaja. Vidjeli smo da one utiu na
klimatske elemente, sastav atmosfere, na hidroloke procese, erozivne i akumulativne procese,
uopte na biosferu i ivotnu sredinu.
Nije nikakva novost da je uma sve manje. Prema procjenama strunjaka, u posljednjih
300 godina nestalo je skoro 2/3 povrina pod umama na naoj planeti. Posebno su devastirane
sredozemne ume, koje su svedene na svega 20% nekadanjih povrina, a nita bolja sudbina
nije ni monsunskih uma, kojih je ostalo 10 15% od nekadanjeg areala. O posljedicama
unitavanja uma u Sredozemlju najbolje govore primjeri razvijene erozije i potpuno unitenog
rastresitog pokrivaa. Nekadanje praume hrastovih uma u Srednjoj Evropi iskrene su jo u
periodu izmeu VII i XIII vijeka.
U dananje vrijeme, krenje tropskih uma se, s pravom, istie kao negativan odnos
ovjeka prema umama kao prirodnom dobru. Posebno su ugroene ume u Amazoniji, za koje
ve odavno postoji izreka da su plua planete, odnosno najvea fabrika kiseonika i
potroa ugljen - dioksida. Zbog toga, da li moemo mirno spavati ako znamo da je za
vrijeme od jednog minuta sa lica Zemlje nestalo 20 ha uma.
Najvei ekoloki projekt, ikad pokrenut u svijetu, nosi naziv Kako sauvati
Amazoniju,480 a u njega je ukljuena i brazilska vlada.481 U amazonskoj oblasti unitavanje
uma traje decenijama. Ekspertska miljenja oko toga koliko smanjenje umskog podruja
rijenog sliva Amazona utie, ili e uticati, na fenomen porasta globalne temperature nisu
usaglaena. Saglasnost je postignuta jedino oko toga da je od 1500. godine (otkrie Brazila) do
danas iskreno oko 15% amazonskih uma.482
Nasrtanje na ovaj geografski prostor pod umama, i ne samo ovaj, koji je, uz Svjetsko
more, osnovni proizvoa kiseonika za nau planetu, je vezano za itav niz ekonomskih

478
Relativno brzo iezavanje (u odnosu na istorijsko - geoloki razvoj Zemlje) odreene ive vrste nakon dugih
vremenskih perioda potpune stabilnosti ekosistema. Ove epizode, naglog iezavanja, dobile su naziv masovna
izumiranja.
479
Dr Milan M. irkovi, sekretar Drutva astronoma Srbije i nauni saradnik Astronomske opservatorije u
Beogradu.
480
Nauni skup Kako sauvati Amazoniju odran je u glavnom gradu Brazila, Braziliji, 2002. godine. U projekat
je ukljueno preko 1000 naunika sa oko 100 vodeih instituta svijeta.
481
Rije je o projektu SIVAM, koji vrijedi vie od milijardu amerikih dolara, a kojim e se iz vazduha pratiti
stanje u amazonskoj regiji kako bi se sprijeilo dodatno unitavanje najvee praume na svijetu.
482
Amazonija je podruje sa oko 5.0 miliona km2, ukljuujui i dijelove koji nisu pod tropskim umama u
sjevernom Brazilu.
interesa: industrijalizacija (svjetski znaajne rezerve ruda gvoa, nikla, bakra, zlata, boksita i,
naravno, drveta), gradnje puteva i hidroelektrana, istrani radovi leita nafte i dr. Sve je ovo
doprinijelo, da je skoro 12% uma amazonskog basena oboljelo, a da je vie od 13% tog istog
basena ogoljelo, a na ostalim podrujima nae planete situacija je jo tea (Tabela 49).

Tabela 49. Svjetski pokazatelji stanja umskih resursa na Zemlji

Red. REGIJE SVIJETA Stanje prvobitne ume Godinji gubitak ume

broj (106/ha) (103/ha)
1. Srednja Amerika 60 1.000
2. Juna Amerika 525 9.000
3. Zapadna Afrika 100 890
4. Istona Afrika 88 800
5. Zapadna Azija 31 1000
6. Istona Azija 30 7000
(Izvor: Meunarodni fond za spaavanje biljnog i ivotinjskog svijeta)

Tabela 50. Odumiranje uma u nekim zemljama Evrope

prema podacima za 1990. godinu (u %)

Red. Drava Teko Umjereno Zdravo

broj oteeno oteeno
1. vedska 21.0 17.7 61.3
2. Norveka 12.0 28.9 59.1
3. Austrija 4.5 36.5 59.0
4. eka i Slovaka 16.4 49.2 34.4
5. vajcarska 16.0 52.0 32.0
6 Holandija 28.9 - -
(Izvor: OUN, Komisija za ishranu i poljoprivredu)

Eksploatacijom uma u amazonskom basenu i drugim podrujima svijeta ugroava se

istovremeno i ivotinjski svijet nae planete.
Promjene u pogledu sastava ivog svijeta. Tokom evolucije biosfere, na Zemlji su iezle ne
samo odreene vrste, ve i krupnije sistemske jedinke. U procesu evolucije izumirale su jedne
vrste i obrazovale se druge vrste. Ovaj proces je rezultat transformacije fizikogeografskih
komponenti nae planete (promjena klime, raspored kopna i mora, intenzitet i obim
geomorfolokih agenasa, promjene u hidrosfernom kompleksu i dr.). Ono to je ipak indikativno
je injenica da se nestanak mnogih ivotinjskih vrsta vezuje za pojavu ovjeka na naoj planeti.
irei ekumenu ljudi su vrlo brzo amputirali areale rasprostranjenja fitocenoze i zoocenoze. Na
ovaj nain ozbiljno je ugroena brojnost populacije biljnog i ivotinjskog svijeta, ali i broj vrsta.
Samo u posljednjih 60 godina, krivicom ovjeka, izumrlo je 76 ivotinjskih vrsta i oko stotinu
biljnih vrsta.483
Kada je u pitanju negativan uticaj na savremenu faunu evidentna su dva osnovna faktora:
upotreba pesticida na prostoru stanita,
proces industrijalizacije.
Upotreba pesticida prisutna je u svim poljoprivrednim rejonima svijeta, praktino na cijelom
prostoru nae planete (faktor prekograninih emisija putem vode i vjetra pesticidi se mogu

483
Mainskij, L.O. (1973): Gorod i priroda, Moskva.
taloiti u zemljitu i infiltracijom, odnosno povrinskim spiranjem zemljita, ulaziti u
hidrosferni kompleks i tetno djelovati na ihtiofaunu, ornitofaunu i dr.).
Ornitofauna, posebno fazani, divlji golubovi i sl., vrlo esto se truju usljed prekomjerne i
nestrune upotrebe pesticida furodana koji se koristi za tretman sjemenskog kukuruza protiv
iara i crva. Mada je o pesticidima ve bilo rijei, potrebno je naglasiti i njihovu bitnu ulogu u
eliminaciji samoniklih biljaka.484
Urbanizacija, u sutini, predstavlja lokalni faktor koji veoma snano determinie
transformaciju fizikogeografskih uslova prisustva faune na odreenom stanitu.
Usljed brojnih primjera naruavanja prirodne sredine od strane ovjeka, ivotinjske vrste
su izloene velikim promjenama. Brojne vrste smanjene su samo na nekoliko jedinki i prijeti im
velika opasnost od potpunog istrijebljenja.485
Poznato je da u fizikoj sredini (prirodi) vlada ekvilibrijum meu razliitim ivotinjskim
vrstama (vrsta stanita, lanac ishrane, prirodna selekcija...). U okvirima promjena fiziogenih
varijabli koje odreuju uslove rasta ili opadanja pojedinih vrsta ivotinjske populacije mogua
su (povremena) odstupanja pri emu se bitnije ne naruava biosferni kompleks. Antropogeni
uticaji, posredni ili neposredni, omoguavaju esto kod ivotinja dvije suprostavljene
mogunosti: ili bri razvoj i dominaciju na odreenom stanitu, ili bre izumiranje.
Meunarodno drutvo za zatitu resursa (IUNC) svrstava sve vrste prema ugroenosti u
tri kategorije:
a) vrste koje su ugroene zbog prijetnje regeneraciji njihovih populacija u bliskoj budunosti;
b) vrste koje su osjetljive jer im se populacije smanjuju brojano i geografsko rasprostranjenje
ili zajedno, pa njihovo dugorono preivljavanje nije sigurno;
c) vrste koje su rijetke jer je njihova ukupna populacija mala ili je prostorno ograniena.
Zbog izmijenjenih uslova ivotne sredine, koji su, bez sumnje, u najveoj mjeri
posljedica djelovanja ovjeka, sastav biosfere je bitni izmijenjen. Svjesni smo da su brojne
vrste nestale, a nije mali broj onih koje se sve tee odravaju.
Brojano se najvie smanjuju sisari jer su, u veini sluajeva, predmet potreba ovjeka
(hrana, sirovina, lovaki trofej i dr.). Ovom prilikom, podsjetiemo se sudbine evropskog
bizona i kitova. Evropski bizon je, od nekada brojne i dominantne ivotinjske populacije na
evropskom kontinentu, na putu da nestane. Danas se odrava samo u nekim rezervatima
Poljske i , prema nekim izvorima, Kavkaza. Kitovima je, zbog vievjekovnog lova, opstanak
doao u pitanje, tako da su danas uvedene mjere zatite ulova najveih sisara svijeta.
Treba se takoe podsjetiti da je pod antropogenim, (posrednim i/ili neposrednim)
uticajem svjetska ornitofauna zauvijek izgubila pticu moa (Diornis), srodnika noja, koja je
ivjela na Novom Zelandu; ista sudbina je zadesila najveu vrstu ptica svih vremena epiornis
(ivjela na Madagaskaru), i niz drugih vrsta.
Lov danas ima veliki znaaj kod promjena sastava ivog svijeta. U sutini, lov (lovna
privreda) predstavlja ulov divljai i ptica radi dobijanja krzna, mesa i dr., uz odravanje broja
ivotinja u prirodi na optimalnom nivou. Naalost, zbog nerazumnog lova, nepotovanja
lovakog kodeksa i odsustva rigoroznije zakonske regulative u ovoj oblasti, sa naih
geografskih prostora nestale su, ili nestaju, mnoge vrste ptica i divljai ( ris, mrki medvjed,
akal, kuna zlatica, jelen, suri orao, orao bradan i dr.), odnosno ako nisu nestale onda su sasvim
prorijeene.

484
Samonikle biljke su osnovna hrana mnogim vrstama insekata i njihovim eliminisanjem znaajno se poremeti
lanac ishrane
485
Opirnije vidjeti: Mainskij, L.O., cit. izd; Spahi M., cit. izd. str., 262 265.
 Promjena ekolokih uslova ivotne sredine. Do promjena sastava ivih bia ne dolazi samo
direktnim unitavanjem, ve i posredno, promjenom ekolokih uslova ivotne sredine koji e
sekundarno djelovati na ivi svijet odreenog podruja.486 Eklatantan primjer je isuivanje
movara ili unitavanje drvenaste vegetacije i traka na vlanim stanitima.
Isuivanjem movara iezavaju biljne i ivotinjske vrste vlanih stanita, mada ih
ovjek, u sutini, neposredno i ne unitava. Prema M. Matoviu (1997) u Panevakom ritu
(blizina Beograda) ivjeli su: labudovi, aplje, kormorani, galebovi, buljine i dr. Isuivanjem
rita nestale su i ove ptice.
B. Gai 487 u svojim istraivanjima ornitofaune ribnjaka Bardaa istie da je potpunim
unitenjem est od devet postojeih biotopa (vodoplavne ume razliitog tipa i traci, a
vjerovatno i flotantna, odnosno plivajua vegetacija) se onemoguuje gnijeenje ak 28 vrsta
ptica od 84 koje raniji autori488 navode kao sigurne gnjezdarice Bardae. Razlog je i
privatizacija ribnjaka Bardaa, a u tom sluaju, zarad ekonomije, neminovno strada ekologija.
Prema kustosu B. Gaiu (2005), danas se na Bardai razvija moderan ribnjak, ali od bisera
nae prirode (kako je bila definisana Bardaa u Lajsens programu LICENSE: Local
Institutional Capacity Development in Environmental Sensitive Areas489) malo ta e ostati, ako
uopte ostane. U prevodu, opustoeni tipovi vegetacije ne mogu se oporaviti ni u narednih 100
do 200 godina, samim tim ni brojna ornitofauna nema vie tu ta da trai.
Brojni su primjeri intervencija koje mogu da dovedu do otvaranja navdenih procesa.
Takve procese, kada jednom zaponu, nije mogue dalje kontrolisati. Kao posljedica navedenih
promjena (Panevaki rit, Bardaa i sl.) najee dolazi do supstitucije autohtonih ekosistema,
drugim , manje vrijednim.
Jedan, vjerovatno od najubjedljivijih primjera navodi K. Vasi (1973) i vezan je za
suenje bukve. U poetku, zbog neprilagoene eksploatacije bukve dolazi do pretjeranog
otvaranja umske sastojine. Pojedina stabla usljed pretjerane insolacije (koja je rezultat
neprilagoene eksploatacije) vrlo brzo oboljevaju. Upalom kore stvaraju se povoljni uslovi za
invaziju insektskih vrsta krasaca (Agrilus virdis L.) i potkornjaka (Taphrorhychus bicolor
Hbst.), koji utiru put najezdi drvotoaca. Drvotoci unose spore gljiva izazivaa truljenja drveta
te dolazi do raspada jo ive biljke koja se lomi i pada izlaui tako nova stabla pretjeranoj
insolaciji. Jednom pokrenuti mehanizam naruavanja ekosistema bukove ume vie se ne moe
zaustaviti. Nekada stabilni ekosistem poinje da propada u svim svojim dijelovima. Zbog
proreenosti ume dolazi i do spiranja lako ratvorljivih soli i odnoenja gornjeg sloja zemljita,
a time i do naruavanja kompleksa zemljine faune. Izmijenjeni uslovi u zemljitu i ekoklimi,
smanjuju vitalnost mladica bukve, te nema mogunosti za obnovu same ume. Dolazi, prema K.
Vasiu, do ireverzibilnih procesa koji rezultiraju u sekundarnoj sukcesiji490 i pretvaranja ovih
uma u livade i/ili panjake, a esto dolazi do ogoliavanja mineralne podloge.
Vrlo pouan primjer uticaja ovjeka na promjenu sastava ivih bia moemo upoznati i
na primjeru krompirove zlatice (Leptinotarsa decemlineata). Krompirova zlatica je ogranieno
ivjela u Stjenovitim planinama (SAD), sve dok se nije pojavio ovjek sa kulturom krompira.
Nakon toga je brojnost njenih populacija nezadrivo eksplodirala, osvojivi za kratko vrijeme
486
Opirnije o ovoj temi moe se vidjeti: Matovi M., cit. izd., str. 44 46; Vasi K., Jankovi LJ., Rezultati
istraivanja kretanja populacionog nivoa gubara (Portheria dispar L.) na nizijskim loalitatima u periodu 1952
1972. godine, Prvi kongres ekologa Jugoslavije, Beograd, 1973.
487
Branislav Gai, kustos zoolog u Muzeju Republike Srpske, Banjaluka, 2005.
488
Obratil S., Ornitofauna ribnjaka Bardaa kod Srpca, Glasnici Zemaljskog muzeja, Sarajevo, 1972 i 1973. god.
489
Razvoj kadra lokalnih institucija u ekoloki osjetljivim podrujima.
490
Sukcesija, lat. successio od succedere ii za kim, slijediti
cijeli sjevernoameriki kontinent, a zatim i cijelu Evropu. Na naim geografskim prostorima se
pojavila 1965. godine.491
Oigledno je da ovjek, irei svoj ivotni prostor, je istovremeno poeo mijenjati i
prostorni raspored ivih bia na naoj planeti. Unoenjem nekih vrsta (namjerno ili sluajno)
ovjek vrlo esto dovodi do niza ekolokih (lananih) reakcija. U strunoj i naunoj literaturi
navode se dva indikativna primjera: unoenje kunia u Australiju i unoenje mungosa na
jadranska ostrva i obalu. Kunii u novoj sredini nisu imali prirodnog neprijatelja pa su se vrlo
brzo namnoili, ugrozivi panjake Australije, odnosno nanijeli su nesagledive tete razvoju
ovarstva, jednoj od vanijih privrednih grana ove drave.
Slian primjer je sa unoenjem mungosa radi unitavanja zmija otrovnica. Mungosi su
vrlo brzo obavili zadatak, ali su zbog nedostatka prirodnog plijena poeli nanositi tetu
ljudima. Istovremeno istrebljenjem zmija namnoili su se insekti, jer nije bilo njihovog
prirodnog istrebljivaa zmija.
Navedeni primjeri, ali i druga iskustva pokazuju da je veina intervencija ovjeka u
prirodi donosila i velike probleme u odnose ovjeka i ivotne sredine.
Neracionalni zahvati ovjeka mogu pokrenuti nezadrive destruktivne faktore ivotne
sredine, koji kasnije kao lavina nezadrivo vode reverzibilnim procesima i unitavanju itavih
ekosistema.492
Poljoprivredna proizvodnja i ivotna sredina. Poljoprivreda ( agrarna privreda), kao segment
biosfernog kompleksa, spada u najstarije grane privredne djelatnosti ovjeka. Obuhvata biljnu
proizvodnju, stoarstvo i primarnu obradu poljoprivrdnih proizvoda. Poljoprivredom se bavi
skoro polovina ekonomski aktivnog stanovnitva svijeta.
Stalni rast ljudske populacije, uz istovremeno smanjenje obradivih povrina
(urbanizacija, industrijalizacija i migracije selo grad) determiniu novi pristup u
poljoprivrednoj proizvodnji, odnosno transformaciju ekstenzivne poljoprivredne proizvodnje u
intenzivnu proizvodnju. Taj postupak je poznat kao primjena agrotehnikih mjera (agrotehnika).
Agrotehnika je, u sutini, kompleks mjera koje ovjek sprovodi da smanji rad, a uvea prinos po
jedinici povrine. Tu spadaju: mehanizacija primjena traktora, kombajna, agregata za muu i
drugih poljoprivrednih maina; hemizacija koritenje mineralnih ubriva i preparata za zatitu
bilja; melioracija navodnjavanje i odvodnjavanje putem gradnje kanala, prskalica, terasiranja i
dr; odabiranje, ukrtanje i genetiki inenjering najkrae reeno, popravljanje sorti i pasmina
biljaka i ivotinja. Primjena agrotehnike zavisi dobrim dijelom od subjektivnih faktora , kao to
su ambicije, predstave, znanje i iskustvo poljoprivrednika.
Hemizacija. Dugotrajna i nekontrolisana upotreba hemijskih sredstava (pesticidi, mineralna
ubriva, aditivi i dr.) doprinisi otpornosti tetoina na poljoprivrednim kulturama, a smanjuje
plodnost zemljita. Da bi se ostvarili poveani prinosi izlaz je traen u pronalasku i korienju
novih generacija hemijskih sredstava, efikasnijih u poljoprivredi u odnosu na svoje prethodnike,
ali za ljudsko zdravlje sve opasnijih. Time se stvorio jo jedan od environmentalnih paradoksa:
ovjek ulae sve znaajnije umne i finansijske kapacitete u proizvodnju stimulativnih i zatitnih
hemijskih supstanci izlaui, istovremeno, sve veem riziku svoje zdravlje. Drugim rijeima,
poveavajui prosjene prinose biljnih kultura i prirast stoke, mjere, koje pritom ovjek koristi,
ugroavaju ivotnu sredinu.

491
Todorovi M., ivotinjski svijet prirodnih i drugih ekosistema, Nauni skup ovek i ivotna sredina u Srbiji,
SANU, Beograd, 1973.
492
M. Matovi, cit. izd., str. 46.
 Struktura ishrane svjetskog stanovnitva stalno se mijenja, pri emu industrijski
preraena i doraena hrana ve danas zauzima vie od 40%, a u pojedinim dravama ona prelazi
i 80% svih namirnica. U veini sluajeva, tokom tehnoloke prerade, skladitenja i prometa
koriste se znaajne koliine brojnih hemijskih supstanci. Zbog poveanog obima industrijske
proizvodnje u svijetu, sve vie dolazi do emisije polutanata u atmosferski i hidrosferni
kompleks, a to se posredno i neposredno odraava na poljoprivrednu proizvodnju, koja se,
uglavnom, odvija na otvorenom prostoru. Ovu opasnost ne treba podcijenjivati jer transport
polutanata (prekogranina emisija) moe biti sa prostora koji su desetine ili stotine kilometara
od mjesta poljoprivredne proizvodnje.
Konvencionalni nain biljne proizvodnje do danas je u mnogo emu ostao antiekoloki
sa brojnim negativnim posljedicama. Tehniko tehnoloke mjere i postupci, uz uvaavanje
pozitivnih, izazivaju brojne negativne ekoloke efekte. Zemljite je, kao nezamjenljiv resurs u
biljnoj proizvodnji prvo na udaru, oteuju ga bioloki, hemijski i fiziki faktori. Bioloki faktori
degradacije zemljita mogu biti antiekoloko gajenje biljaka, dugo zadravanje monokultura
(plantani nain proizvodnje), neadekvatno gajenje nekih usjeva u uslovima navodnjavanja i dr.,
to sve skupa moe imati negativne posljedice po zemljite, biljnu proizvodnju i biosferni
kompleks u cjelini. Hemijske faktore ugroavanja agrobiotopa ine brojne hemijske supstance
koje dospijevaju preko povrinskih i podzemnih voda, atmosferskih taloga (kisele kie) i na
razne druge naine. Mehanika oteenja zemljita mogu da budu veoma raznovrsna po svojoj
prirodi, a i po intenzitetu (radom mehanizacije, povrinski kopovi, erozija i dr.).493
Moemo zakljuiti da je poljoprivreda sloen prirodno ekonomski sistem koji se u
razvijenim zemljama definie kao agrobiznis. Pojam agrobiznisa podrazumijeva intenzivnu
poljoprivrednu proizvodnju za trite, a ona je mogua, dijelom, i zbog prekomjerne upotrebe
mineralnih ubriva i hemijskih preparata za zatitu bilja. Takva prekomjerna upotreba, genetski
inenjering i uvoenje genetski izmijenjenih vrsta biljaka i ivotinja, primjena hormona koji
podstiu rast stoke i druge mjere nepovoljno se odraavaju na zdravlje potroaa.
Zbog toga je sve vie na cijeni zdrava hrana, proizvedena na prirodni nain bez
hemijskih preparata. Nadalje, u mnogim zemljama svijeta, prvenstveno razvijenim se realizuju
projekti odrivog razvoja poljoprivrede. Tu se pokuava uspostaviti ekoloka ravnotea u
poljoprivredi, tako da se podravaju samo njeni pozitivni uticaji, a neutraliu negativni uticaji na
prirodnu sredinu.

493
Matovi M., cit. izd., str. 85 86.
7.5. RADIOAKTIVNO ZAGAIVANJE IVOTNE SREDINE

Iako su radioaktivnost i jonizujua zraenja otkriveni krajem XIX vijeka494, radioaktivno

zraenje kao oblik kontaminacije geografskog omotaa postaje predmet intezivnijeg istraivanja
tek nakon Hiroime i Nagasakija, odnosno nakon kataklizme koju su ova dva grada pretrpjela od
atomskih bombi.495 Meutim, na poetku treeg milenijuma, Hiroima i Nagasaki nisu jedini
sinonimi za opasnost od radioaktivnog zagaivanja ivotne sredine. Korienje nuklearne
energije u mirnodopske svrhe (nuklearni reaktori, nuklearne elektrane, radioaktivni izotopi496 i
drugi izvori koji se koriste u medicini i industriji, RTG aparati, povrinske, podzemne i
podvodne nuklearne probe) dovelo je nau civilizaciju pred niz kompleksnih izazova: akcidenti
(nesree) u nuklearnim elektranama, nuklearni vojni arsenal, demontiranje nuklearki i
deportovanje nuklearnog otpada.
ernobilj (1986. godine) i tete koje su pretrpjeli stanovnici u irem perimetru
geografskog prostora Evrope, stvorili su jedinstven front protivnika nuklearnim programima.
Havarija reaktora u ernobilju (Ukrajina) je bio nedvosmislen signal da cjelokupna
humana populacija ivi u zajednikom nuklearnom dvoritu.

7.5.1. Definicija radioaktivnosti i jonizujueg zraenja

U naunoj, strunoj i nastavnoj literaturi postoji niz definicija radioaktivnosti, radijacije

(zraenja) i jonizujueg zraenja. Za potrebe ovog izdanja izdvojili smo one koje su najee u
upotrebi (i koje su najee citirane).
Termin radioaktivan i radioaktivnost su sloenice u kojima prvi dio naziva ini hemijski
elemenat radijum.497 Radijum (radium) je neobino znaajan element; njegovo otkrie je
izazvalo ravoluciju u nauci.
Radijum je u prirodi dosta rasprostranjen, ali u vrlo malim koliinama. Najvanija ruda,
iz koje se izdvaja radijum, jeste pehblenda (uraninit) u kojoj se on nalazi ( na 700 kg rude nalazi
se oko 1 gram radijuma).
Marija Kiri - Sklodovska498 ispitujui uranova jedinjenja zapazila je da uranov mineral
pehblenda nekoliko puta jae zrai od istog urana. Ubrzo je sa svojim suprugom (Pjer Kiri)
otkrila dva nova elementa: polonijum i radijum. Radijum zrai oko milion puta jae od urana, pa
otuda i njegovo ime. Na prijedlog Marije Kiri (1903) pojava emitovanja nevidljivih zraka, koju
pokazuje neki element, nazvana je radioaktivnost, a elementi sa tom osobinom nazvani su

494
Pojavu radioaktivnosti je otkrio A.H. Becquerel (Bekerel) 1896. godine; godine 1933. otkrili su I. Curie (Kiri)
(kerka Pjera i Marije Kiri) i E. Joliot (olio) pojavu vjetake radioaktivnosti koja nastaje kod izlaganja
materije neutronima, protonima, deutronima i alfa-esticama.
495
Amerikanci su na Hiroimu bacili atomsku bombu 06. avgusta 1945. godine, a na Nagasaki 09. avgusta 1945.
godine. Smrt oko 130.000 ljudi u Hiroimi i oko 70.000 u Nagasakiju, sa stotinama hiljada onih koji su nastavili
da ive sa tekim posljedicama ozraivanja jeziva su opomena naoj civilizaciji.
496
Od polovine XX vijeka ovjek je nuklearnim fisijama (cijepanjem atomskih jezgara) proizveo nekoliko stotina
vjetakih izotopa.
497
Od latinske rijei radius (zrak); opirnije vidjeti: Arsenijevi R.S., Hemija opta i neorganska, cit. izd., str. 125
126, 614 615.
498
M. Curie Sklodowska (1867 1934), rodom Poljakinja, prva ena koja je za svoje radove dobila dva puta
Nobelovu nagradu. Umrla je u ezdesetsedmoj godini ivota od leukemije, bolesti izazvane prekomjernim
ozraivanjem, koja je okonala ivote mnogih pionira radioaktivnosti.
radioaktivni elementi (radioelementi).499 Danas je poznato 14 prirodnih radioaktivnih izotopa
radijuma, a najvie se upotrebljavaju u medicini, kod lijeenja malignih tumora.
Prema optoj definiciji, radioaktivnost predstavlja raspadanje (koje se vri samo od sebe)
atomskih jezgara nekih hemijskih elemenata, koje se dogaa izdvajanjem tri oblika zraenja
(razlaganjem snopa zrka iz nekog radioaktivnog materijala): zraci, zraci i zraci.
I. Savi, Z. Terzija (2002) radioaktivnost definiu kao osobinu nekih hemijskih
elemenata, odnosno materija, da emituju nevidljive estice ili zrake velike energije.
Zraenje ili radijacija podrazumijeva emisiju zraenja ili estica iz nekog izvora.
Zraenja vrlo visoke energije, koja su u stanju da direktno ili indirektno stvaraju jone, nazivaju
se jonizujua zraenja.
Ljudska populacija, biljke i ivotinje konstantno su izloeni uticaju jonizujuih zraenja.
Ova zraenja mogu biti emitovana iz prirodnih i vjetakih izvora. Prirodno jonizujue zraenje
potie od tri osnovna izvora: vasione, prirodno radioaktivnih elemenata zemljita, vode i
vazduha i radioaktivnih elemenata koji se nalaze u ljudskom organizmu. Doze koje ovjek primi
od prirodnih izvora su male i ne predstavljaju opasnost. Meutim, za ljude izuzetno veliku
opasnost predstavljaju zraenja koja nastaju od vjetakih izvora. Jedan od znaajnih
kontaminanata ivotne sredine je i osiromaeni uranijum i to u vidu nove vrste municije, koju
danas (ne)kontrolisano koriste SAD i NATO pakt.
Da bi se poboljale karakteristike projektila (udarne i balistike) neke zemlje koriste
osiromaeni uranijum.
injenica je da takvi projektili imaju veu probojnu mo, ali oni mogu i znatno da
kontaminiraju ivotnu sredinu.
G. Antonovi (1995) radioaktivnost definie kao svojstvo jezgra nekih elemenata da
spontano emituju kompleksno zraenje, pri emu jezgra koja zrae prelaze u druga, tako da na
kraju nastaje stabilan elemenat.500 Radioaktivnost je nukleusna, a ne atomska pojava, jer se
odvija u jezgru atoma.
Do danas je poznato oko etrdeset prirodno radioaktivnih elemenata i svi oni se odlikuju
velikom relativnom atomskom masom (atomski broj je vei od 84), a svrstani su u tri odvojena
niza. U svakom od ovih nizova nalaze se elementi koji stoje jedan s drugim u vezi bez obzira to
imaju razliite relativne atomske mase i razliite hemijske osobine, jer su postali jedan iz drugog
postepenom dezintegracijom. Tri niza su: niz torijuma, niz urana i niz aktinijuma501, a u Tabeli
51 predstavljen je niz urana 238.
Prema G. Antonoviu (1995) postoje etiri glavna faktora radioaktivnosti:
kosmiko zraenje (fotoni, protoni, elektroni, mezoni502),

499
Termin radioaktivnost javlja se prvi put u saoptenju Marije i Pjera Kirija, a na prijedlog Bekerela, 18. juna 1898.
godine.
500
E. Raderford (E. Rutherford, 1871 1937) i F. Sodi (F. Soddy, 1877 1956)), su 1902. godine postavili teoriju
atomskog raspadanja (dezintegracije), po kojoj su radioaktivne pojave uslovljene spontanim raspadanjem atoma
radijuma i ostalih radioaktivnih elemenata, sa emitovanjem alfa i beta estica, pri emu se stvaraju atomi novog
elementa. Novi element je laki od elementa od kojeg je postao i od njega se potpuno razlikuje kako u fizikim
tako i u hemijskim osobinama. On se i dalje sam raspada sve dotle dok se na kraju ne dobije jedan neaktivan
elemenat kao zavrni proizvod raspadanja. Taj stabilni elemenat je olovo.
501
etvrti radioaktivni niz otkriven je za vrijeme Drugog svjetskog rata, a naziva se neptinijumov niz. Za razliku od
prva tri prirodna radioaktivna niza, ovo je vjetaki radioaktivni niz.
502
Godine 1935. japanski fiziar Jukava (H. Yukawa, 1907 1980) pretpostavio je da u jezgru atoma postoji neka
nova estica, koja je od 1947. godine na Meunarodnom sastanku fiziara dobila ime mezon (teki elektron).
Izmeu 1936. i 1938. godine fiziari Anderson i Nedermajer zapazili su, pri ispitivanju kosmikih zraka pomou
Vilsonove komore, tragove mezona.
 zagaenost u litosferi (prirodno radioaktivne stijene) i atmosferi,
supstance sadrane u ljudskom tijelu (kalijum 40, tragovi radijuma i njegovih produkata
i ugljenik 14),
nuklearni otpaci (nastaju pri nuklearnim eksplozijama).
Da bi se radioaktivnost potpunije shvatila naveemo i tri zakona koji vae za
radioaktivne pojave:503
I. Ljudska ula ne mogu da otkriju radioaktivnost.
II. Bioloka dejstva zraenja nisu trenutna. Odravaju se na organizmima i promjene se
uoavaju na ozraenom pojedincu ili se to dejstvo primjeuje tek na potomstvu. Neki
radioaktivni zraci imaju takvu prodornu mo da razbijaju atomska jezgra drugih elemenata,
mijenjajui osobine tog bombardovanog atoma.

Tabela 51. Radioaktivna porodica (niz) urana 238 (Izvor: S. Arsenijevi, 1994)

Red. Tip Radioelemenat Simbol Vrijeme

broj radijacije poluraspada
238
1. Uran I (uranijum 238) U 4.5 109 god.

234
2. Uran H1 (torijum 234) Th 24.1 dan

234
3. Uran H2 (Protaktinijum 234) Ra 1.17 minuta

234
4. Uran II (uranijum 234) U 2.47 105 god.

230
5. Jonijum (torijum 230) Th 80000 godina

226
6. Radijum (radijum 226) Ra 1594 godine

222
7. Radon (radon 222) Rn 3.823 dana

218
8. Radijum A (polonijum 218) Ro 3.05 minuta

214
9. Radijum V (olovo 214) Pb 26.8 minuta

214
10. Radijum S (bizmut 214) Bi 19.7 minuta

214
11. Radijum S (polonijum 214) Ro 0.000164 sek.

210
12. Radijum D (olovo 210) Pb 22.3 godine

210
13. Radijum E (bizmut 210) Bi 5.01 dana

210
14. Radijum F (polonijum 210) Po 138.4 dana

206
15. Radijum G (olovo 206) Pb stabilan

Ve smo istakli, da kada se jednom atomu promijeni osobina (struktura atoma) to vie
nije atom prvobitnog elementa, ve atom nekog drugog elementa (v. Tabelu 51).

503
Prema: Ratajac et al., cit. izd., str. 178.
 Ako se to dogodi u jednom atomu, u sklopu molekula odreenog jedinjenja, mijenjae se
i osobine molekula. Ako se to dogodi, molekulu hromozoma (nosilac nasljednih osobina), u jedru
elije, promijenie se osobine te elije. Takva elija e poeti nekontrolisano da se razmnoava
stvarajui tkivo koje nema nikakve korisne funkcije za organizam, odnosno u normalnom
organizmu javie se neki drugi nastao iz elije ije je svojstvo promijenjeno udarom
radioaktivnog zraka. Takav bezoblini i divlji organizam u normalnom organizmu naziva se
tumor. Tumori mogu biti dobroudni (benigni) i zloudni (maligni).
Poremeaji u hromozomu izazvani radioaktivnim zraenjem nekada se ne ispoljavaju u
organizmu koji je ozraen. Dogaa se da bude oteen genetski molekul, pa e se pojava tumora
ili degeneracije organizma ispoljiti u narednoj ili nekoj kasnijoj generaciji.
III. Radioaktivnost opada s vremenom. Vrijeme poluraspada (period T) nekog
radioaktivnog elementa je vrijeme potrebno da bi se aktivnost smanjila na polovinu. Period T504
moe biti od dijela sekunde do vie milijardi godina. Svaki radioaktivni elemenat ima sopstveni
karakteristini period T kojim se identifikuje.

7.5.2. Doze i jedinice mjerenja radioaktivnog zraenja 505

Do kraja osme decenije XX vijeka jedinica radioaktivnog raspada (teorija atomskog

raspadanja dezintegracije; spontano raspadanje atoma radijuma) je nosila ime kiri. Ova
jedinica je obiljeavana slovima Ci, 1 kiri, a manje jedinice su milikiri (hiljaditi dio kirija;
mCi = 10-3 Ci) i mikrokiri (Ci = 10-6 Ci).
Od kraja 1980. godine uvedene su nove jedinice za radijaciju i radioaktivnost
(Meunarodni sistem mjera; SI jedinice). SI jedinica za radioaktivnost (aktivnost
radioaktivnog izvora) je bekerel Bq (1 raspad radioaktivnog jezgra u 1 sekundi Bq = s-1).

Tabela 52. Jedinice za radijaciju i radioaktivnost

Red. Naziv Nova Oznaka Dimenzije Stara Konverzioni

broj jedinica jedinica faktor
1. Apsorbovana grej Gy 1 Joul/1 kg rad 1 Gy =100 rad
doza
2. Ekvivalentna sivert Sv 1 Joul/1 kg rem 1 Sv = 100 rem
doza
3. Aktivnost bekerel Bq sekunda -1 kiri 1 Bq = 2.7 10-11 Ci
(s-1) 1 Ci = 3.7 1010 Bq
4. Ekspoziciona kulon C C/kg rentgen
doza (doza izla- (C kg-1) (R)
ganja)
(Izvor: I.Dragani, 1996)

Ekspoziciona doza izlaganje, koje se obiljeava sa latininim (iks zraci), je veliina koja
opisuje sposobnost (iks) ili (gama) zraenja da vri jonizaciju vazduha. Jedinica za dozu
izlaganja je Kulon (ranije R - rentgen506).

504
Raderford je 1904. godine uveo konstantu kao karakteristiku radioaktivnog raspada koja nosi naziv vrijeme
poluraspada, a oznaava se slovom t1/2.
505
Opirnije vidjeti: Komunalna higijena, cit.izd., str. 220 223; I. Dragani, cit. izd., str30; Hemija opta i
neorganska, cit. izd., str. 616 617.
Apsorbovana doza, D, se odnosi na energiju koju zraenje, mehanizmom jonizacije i eksitacije
(poticaja) prenosi u materijalnu sredinu. Apsorbovanu dozu moemo definisati i kao dozu
zraenja, koja se mjeri koliinom energije apsorbovane u tkivima izloenim zraenju. Jedinica
za apsorbovanu dozu je grej. Jedan grej predstavlja koliinu energije unesene putem jonizujueg
zraenja u jedinicu mase neke materije. Velike doze koje organizmi prime u kratkim
vremenskim intervalima (minuti ili sati) nazivaju se akutne (nagle) doze. Nasuprot njima
hroninim (dugotrajnim) dozama radijacije ispod smrtonosne doze (subletalna radijacija)
nazivaju se one doze koje se mogu primati stalno, tokom cijelog ivota.
Ekvivalentna doza. Uticaj radioaktivnog zraenja na organizam ne zavisi samo od koliine
apsorbovane energije, nego i od prirode zraenja koje nosi tu energiju (iskazuje se u vidu
faktora). Procjena bioloke efikasnosti vri se preko jedne relativne mjere, nazvane relativna
bioloka efikasnost (RBE). Ona je za , i (iks, gama i beta) zraenje 1, a za termalni
neutron 5.
Mnoenjem Gy (greja) sa RBE (relativnom biolokom efikasnou) dobija se
ekvivalentna doza (ranije REM doza). Predloena SI jedinica za ekvivalentnu dozu je sivert
(sivert Sv). Da bi se shvatio rang veliine rema, odnosno siverta, naveemo primjer
ernobilja (Ukrajina). Prilikom havarije etvrtog bloka nuklearne elektrane, u neposrednoj
blizini je ozraen izvjestan broj radnika, primanjem oko 400 rema (4 siverta). etiri mjeseca
kasnije trideset i jedan radnik je umro.
Jedna od najznaajnijih osobina radioaktivnog zraenja jeste njihova sposobnost da
stvaraju jone od supstanci sa kojima dou u dodir. Na toj njihovoj osobini stvorena je
mogunost ne samo za njihovo otkrivanje, ve i za mjerenje njihovog intenziteta (Vilsonova
komora, Gajger Milerov broja, spintariskop (spintaris iskra) i dr.).

7.5.3. Prirodni izvori zraenja

ivi svijet na naoj planeti izloen je stalnom prirodnom radioaktivnom zraenju.

Prirodni izvori zraenja na naoj planeti su vasionsko zraenje i radioaktivna zraenja iz
unutranjosti nae planete. S obzirom na evoluciju ivog svijeta na Zemlji moemo rei da ove
radijacije (spoljna i unutranja) postoje od samog formiranja Sunevog sistema, a ivi svijet ih
podnosi bez vidljivih posljedica. No, ne treba se previe zavaravati. Na naoj planeti postoje
topografske lokacije i geografski prostori gdje su pojaane doze radioaktivnog zraenja: zone
aktivnih vulkana i neki termalni i mineralni izvori. U nekim sluajevima (atomska banja u
Trepi, Banja Kulai507) prirodno uveane doze zraenja mogu da djeluju ak blagotvorno i
terapeutski.
Kosmiko zraenje. Mogunost instrumentalnog registrovanja prirodnih izvora zraenja na naoj
planeti dovela je do saznanja da gornje slojeve vazdunog omotaa (troposferu i stratosferu)
bombarduju estice veoma visoke energije. Detaljnom analizom utvreno je da se ovo zraenje
najveim dijelom sastoji od protona (91.5%), alfa estica (7.8%), koji razaraju jezgra atoma.
Razaranjem jezgara atoma u slojevima atmosfere obrazuju se sekundarne zrake (elektroni,

506
Rentgen je aparat kojeg je konstruisao njemaki fiziar Wilhelm Konrad Rntgen (1845 1923). Aparat
proizvodi rentgenske zrake (x zrake) nevidljive zrake koje nastaju pri udarcu vrlo brzih elektrona o povrinu
nekog tijela (npr. metala). Imaju veliku sposobnost da prodiru kroz tijelo zbog ega se primijenjuju u medicini i
tehnici.
507
Niskomineralizovana voda Banje Kulai, natrijumsko kalcijsko metansko ugljendioksidnog tipa, ima
radioaktivnost 6,7 pCi/l.
pozitroni i fotoni). Prostirui se, oni usput izazivaju jaku jonizaciju materije (tj. raspadanje
molekula na radioaktivne jone), pri emu brzo gube energiju. Kroz ivu materiju prodiru najvie
do 0.1 mm. Poto su pravci prispevanja ovih emisija u osnovi izotropni (to e rei, oni se
slivaju iz svih pravaca), naunici su izveli zakljuak da zraci o kojima je re ne mogu da vode
poreklo iz naeg Sunevog sistema; oni su stoga nazvani kosmiki zraci.508
Emanacija iz unutranjosti Zemlje. Veoma znaajan izvor prirodne radioaktivnosti je emanacija
(zraenje) iz unutranjosti nae planete. Osnovni izvor emanacije su radioaktivni elementi
(radijum, uranijum 238, torijum 232 i kalijum 40), a radioaktivnost se sastoji iz , i
estica i rentgenskih zraenja iz neutrona i odbijenih kosmikih zraka.
Kada je u pitanju geografski razmjetaj leita radioaktivnih elemenata treba istai da
uran, jedan od najzastupljenijih elemenata kore nae planete, ipak nije ravnomjerno rasporeen,
osim na malom broju lokacija. Sadanja procjena cjelokupne koliine dostupnog urana i
torijuma iznosi oko 1700 Q energije.509
Oko 70% svih poznatih leita urana se nalazi u Sjevernoj Americi i Africi. Junoafrika
Republika, Demokratska Republika Kongo i SAD glavni su proizvoai rude urana. Rudnik
inkoloube, blizu Lubumbaija (DR Kongo), najvei je proizvoa rude urana u svijetu. Indija
(drava Tamil Nadu) i Brazil (Espirito Santo) vodei su proizvoai torijuma.
Treba naglasiti da ova, svjetski znaajna, leita, bez obzira na radioaktivne elemente, su
veoma gusto naseljena.

7.5.4. Elektrina i magnetna polja u ivotnoj sredini

Elektrina energija danas predstavlja novi environmentalni faktor. Prema D.

Backoviu510 prisustvo razliitih izvora elektromagnetnih polja visoke frekvencije
(telekomunikacije, radio i TV difuzija, mobilna telefonija i pejding), uz polja elektrinih
vodova mrene frekvencije (50 60 Hz) ine elektromagnetni smog u urbanom prostoru.
Prirodno elektrino polje je stalno prisutno u atmosferi, a magnetno polje se formira uvijek na
mjestima gdje se nalazi kretanje naelektrisanih estica.
Nije potrebno posebno naglaavati o izloenosti, posebno humane populacije
promjenljivim elektrinim (E) i magnetnim (M) poljima, koja potiu od proizvodnje, prenosa i
korienja elektrine energije. Poznato je da elektrina i magnetna polja u stambenim
prostorijama nastaju od elektrine mree, kunih elektrinih aparata i zalutalih struja u
vodovodnoj instalaciji.
Dosadanje, verifikovane studije, potvruju da se poveana izloenost EM poljima511
moe oekivati u blizini dalekovoda, trafostanica i podstanica, kao i u toku prevoza
elektrifikovanim transportom.
Sa stanovita ljudskog zdravlja najinteresantnija je mogua veza izloenosti elektrinih i
magnetnih polja i nekih vrsta malignih (zloudnih) oboljenja (na primjer leukemija i tumor
mozga). U strogo profesionalnim ekspertskim krugovima prisutna je nedoumica o kauzalitetu
izloenosti elektrinim i magnetnim poljima (EM polja) i malignim oboljenjima. Veina
508
M.Matovi, cit. izd., str. 71.
509
Jedan Q jednak je 1015 BTU (BTU britanska jedinica za toplotu koja iznosi 0.252 kalorije). To znai da
nuklearna energija moe da prui vie energije od one koja se dobija od uglja, nafte, prirodnog gasa i nafte koja
se dobija iz kriljaca zajedno.
510
Dr Duan Backovi, Institut za higijenu i medicinsku ekologiju, Medicinski fakultet, Univerzitet u Beogradu.
511
Doputen intenzitet magnetnog polja za ljudsku populaciju je 100 mT (militesla), a za elektrino polje 5 kV/m
(5000 V/m).
strunjaka koji se bave ovim problemom, saglasna je u stavu da se ne moe objasniti dejstvo
EM polja na ive organizme.
Prema D. Backoviu (1998) mogunost smanjenja negativnih uticaja elektromagnetnih
polja u komunalnoj sredini su: maksimalno korienje postojeih kapaciteta bez graenja i
upotrebe novih, smanjenje napona u dalekovodima na najmanji mogui nivo, primjena
podzemnih vodova gdje god je to tehniki i finansijski mogue, planiranje adekvatne visine
stubova (da bi jaina polja ispod bila to manja), urbanistiko planiranje koje uzima u obzir
strategiju rasporeda prirodnih i industrijskih zona.

7.5.5. Vjetaka radioaktivnost

Polonijum i radijum, dva radioaktivna hemijska elementa za ije otkrie su zasluni

Marija i Pjer Kiri, bili su poetak otkrivanja u prirodi radioaktivnih atoma hemijskih elemenata,
radioizotopa. Termin radioizotop u literaturi se koristi da oznai radioaktivnu atomsku
jedinku.512
Otkrie vjetake radioaktivnosti je bilo rezultat straivanja Irene Kiri i njenog supruga
Frederika olioa.513 Oni su zapazili da odreeni stabilni hemijski elementi (aluminijum i bor)
mogu da postanu radioaktivni. Aluminijum izloen zraenju polonijuma, prelazio je u jedan
radioaktivni izotop fosfora. Nauni i praktini znaaj ovog otkria generisao je vjetako
dobijanje oko 200 radionuklida, a danas ih je poznato vie od hiljadu.
Nuklearni reaktori predstavljaju glavni izvor radioizotopa. To i objanjava masovno
korienje radioizotopa polovinom XX vijeka, kada su nuklearni reaktori, kao snani izvori
neutrona, postali dostupni veem broju korisnika.
injenica je da je jedna od prvih asocijacija za vjetaku radioaktivnost nuklearni
reaktor. Meutim, neki autori s pravom smatraju (M.Matovi, 1994) da su ivot ljudi u
posljednje 3 - 4 decenije daleko vie izmijenili radioizotopi, nego nuklearni reaktori.
Zahvaljujui svom zraenju, osjetljivosti i lakoi detekcije, izotopi su prodrli u hiljade
laboratorija, bolnica, fabrika i sl., gdje se koriste bilo kao traseri, kao izvori zraenja ili kao
energetski izvori.
U osnovi upotrebe radioizotopa u korisne svrhe lei injenica da je raspadanje
radioaktivnih jezgara praeno oslobaanjem zraenja velike energije alfa, beta i gama
zraenjem.
Prema meunarodnim preporukama iz oblasti zatite od jonizujueg zraenja svaka
koliina jonizujueg zraenja je tetna, a akademik SANU, dr Duan Kanazir, upozorava da
meu fiziarima, ininjerima i ljekarima postoji miljenje da male doze zraenja i hemijskih
mutagena514 nisu tetne, odnosno da se ovjek moe tome prilagoditi. Meutim prema
najnovijim saznanjima, sa genetskog aspekta, nema doputenih doza zraenja, niti doputenih
koncentracija hemijskih mutagena. To znai da se posljedice zraenja mogu ispoljiti u drugoj, ili
ak i poslije tridesete generacije, i to sa vrlo opasnim i nesagledivim posljedicama.
Radioaktivne materije u organizme ivih bia dospijevaju sa kontaminiranim vazduhom,
vodom i hranom.

512
U upotrebi je i termin radionuklid (radioaktivna materija).
513
Za otkrie vjetake radioaktivnosti suprunici olio Kiri su dobili Nobelovu nagradu 1935. god.
514
lat. mutare mijenjati; mutacija biol. nasljedno prenoenje promjena u organizmu; geni (gr.genos rod)
estice nosioci nasljednih karakteristika.
 Poznato je da radionuklidi u atmosferski kompleks dospijevaju prirodnim putem iz
vulkanskog pepela (u koliinama koje vrlo rijetko mogu izazvati tee posljedice po ive
organizme) i vjetaki: testiranjem nuklearnih eksplozivnih sredstava, havarije na nuklearnim
postrojenjima (nuklearni reaktori), sagorjevanje radioaktivnih materijala (topljenje ruda ili
sagorijevanje uglja u termoelektranama).
Radioaktivni materijali u vodu dospijevaju taloenjem iz vazduha, spiranjem zagaenog
zemljita i isputanjem takvog materijala u vodotoke, hlaenjem nuklearnih reaktora rijenom
vodom, sluajnim isputanjem, nemarnou i dr.515
Zemljite se radioaktivnim esticama zagauje iz vazduha taloenjem, plavljenjem
zagaenom vodom, potapanjem radioaktivnog pepela, divljim deponijama radioaktivnog
otpada, kao i nekim vjetakim ubrivima, na primjer: kalijum-hlorid (KCl). Kalijum hlorid
spada u najvanije kalijumove soli; slanog je ukusa, a u nepreienom stanju se upotrebljava
kao vjetako ubrivo. Za razliku od NaCl, kalijum hlorid, kao i ostale K soli, otrovno
dejstvuje na ivotinje koje se hrane biljnom hranom, a na ovjeka djeluje samo neznatno.
Radioaktivne materije mogu dospjeti i u hranu. Postoji nekoliko naina: taloenjem iz
vazduha, pranje namirnica kontaminiranom vodom ili korienjem ve zagaenih sastojaka za
pripremanje hrane. Poznato je takoe da kontaminirane biljke i ivotinje koje slue u ljudskoj
ishrani mogu ugroziti ljudsko zdravlje.

7.5.6. Nuklearni otpad i problem bezbjednog deponovanja

injenica je da se naa civilizacija nalazi pred vrlo ozbiljnim izazovom: kako uspostaviti
balans imeu sve veih potreba za elektrinom energijom a pri tome ouvati standard kvaliteta
ivotne sredine. Ujezeravanje rijeka eliminie itav niz njenih drugih atributa valorizacije;
izgradnja termoelektrana je ve odavno sinonim za ozbiljno naruavanje boniteta geografskog
omotaa (ivotne sredine), a savremeni (alternativni) izvori energije imaju limitirajui
geografski prostor.
Mnoge drave, suoene sa nedostatkom klasinih izvora energije, moraju da razmiljaju
o izgradnji nuklearnih elektrana. Tu se javljaju dva osnovna problema: finansiranje izgradnje
nuklearnih elektrana i injenica da priprema i gradnja nuklearnih elektrana, uz obezbjeenje
svih prethodnih uslova, traje 12 do 15 godina.
Analiza Instituta za nuklearne nauke Vina (2004) kae da je jedna nuklearna
elektrana snage 1000 MW u toku godine potroi oko 50 tona goriva i proizvede priblino 500
m3 nisko i srednje aktivnog otpadnog materijala. Jedna termoelektrana iste snage (1000 MW) za
godinu dana potroi oko 2.5 miliona tona uglja i proizvede pola miliona tona leteeg pepela,
osam miliona tona ugljen dioksida i dr.
Geografski raspored nuklearnih elektrana u svijetu. O nuklearnim elektranama, od Kjoto
protokola (1997. god.) postoji dilema: graditi nuklearke ili ne?
U Parizu516 je Meunarodna organizacija za atomsku energiju (IAEA) sa savjetovanja
eksperata, ministara i zvaninika iz 74 zemlje svijeta poslala jasnu poruku:
nuklearna energija vraa ugled kao ozbiljan izbor, htio to neko priznati ili ne; ovjeanstvo
se nalo pred jednom od najveih dilema budueg razvoja: da li da se prepusti iskonskom
strahu od smrtonosnih atoma (ubedljivo osvedoenom u dva atomska pomora u Japanu na

515
M. Panteli et al., cit. izd., str. 83 84.
516
Pariz, 21. i 22. mart 2005. godine.
 samom kraju Drugog svetskog rata Hiroima i Nagasaki) ili da manjom zebnjom potisne
veu unitenje biblijskih razmera koje bi zauvek izmenilo lik plavo zelene planete.517
Poboljane i pootrene mjere zatite u nuklearnim postrojenjima nakon nekoliko
nezgoda odredile su izbor nuklearnih elektrana, kao jedine nade za smanjenje emisije gasova
staklene bate. Prema tvrdnjama eksperata reaktore, koji e se podizati u narednom periodu,
(od 2005. godine), samo jednom u deset miliona godina moe zadesiti veliko oteenje jezgra,
kakvo se dogodilo u ernobilju.
Sadanje stanje geografskog razmjetaja (oktobar 2004. godine) nuklearnih elektrana u
svijetu je slijedee518: u pogonu je 441 reaktor u 30 zemalja svijeta, sa instalisanom snagom od
367 gigavata. Najvie ih je u SAD (104 nuklearne elektrane), a najzavisnija od ovog izvora
energije je Litvanija (80%), za njom slijedi Francuska (78%), Belgija (55%), Njemaka (28%),
Japan (25%), Rusija (17%) i dr. Kina, Indija i Brazil, najmnogoljudnije zemlje nae planete
(40% svjetske populacije519) nuklearnom energijom podmiruju 9.2% svojih potreba za
energijom (Brazil 3.7%, Indija 3.3% i Kina 2.2%).
Izuzetno visok privredni rast koji biljee azijske drave, uz Kinu i Indiju, rezultirao je
injenicom da se od 27 nuklearnih elektrana, koliko se u 2004. godini gradilo u svijetu, 18 je
smjeteno u Aziji, a osam u Istonoj Evropi.
Od ukupnog broja svih nuklearnih elektrana, 39 njih je u zemljama u razvoju i ine samo
5.6% svjetskih kapaciteta nuklearki.
Dvije brzorazvijajue zemlje, Kina i Indija, ipak su par koraka ispred ostalih: Kina e
uestorostruiti, a Indija udesetorostruiti (do 2050. godine ustostruiti) nuklearna postrojenja.
Nuklearna energija, istiu pobornici gradnje nuklearnih elektrana, maltene ne izbacuje
nijedan gas staklene bate, zbog ega je svrstavaju uz bezopasne Sunevu energiju i energiju
vjetra. Naunici sa Univerziteta ikago su, u meuvremenu, osmislili i izradili novu vrstu
reaktora visokog uinka. Od rudnika uranijuma, preko nuklearne elektrane do odlagalita
(deponije) atomskog otpada, ispusti se dva do est grama ugljenika po kilovat satu.
Problem nuklearnog otpada. Nije potrebno posebno naglaavati da (do)sadanji nain
zbrinjavanja (deponovanja) nuklearnog otpada je visoko rizian po ivotnu sredinu.
Deponovanje ovog otpada nije vie problem uskih interesnih grupa ili pojedinih drava. To je
postao globalni problem. Svijest o opasnostima od radioaktivnosti animirao je sveukupnu
ljudsku populaciju, koja je do osamdesetih godina XX vijeka bila nijemi i inertni posmatra
koritenja nuklearnih potencijala i njihovog zbrinjavanja. Ne moemo prenebregnuti injenicu
da postoji meunarodna pravna regulativa koja definie bezbjednost u ovoj oblasti, ali ne
smijemo ni zaboraviti da, i dalje, ima kod nekih subjekata neodgovornog ponaanja. Prema V.
Petersonu (1994) neke zemlje nuklearni otpad odvoze kriom na puinu okeana gdje ga, opet,
kriom izbacuju, to je dokazano mjerenjima u Atlantiku.
Predlae se, takoe, da se nuklearni otpad odlae u naputena rudarska okna520, u
peine521, u posebno raene rezervate ili da se olovna burad sa otpadom zakopavaju (kriom) u
litosferu.

517
Stojiljkovi S., Politika, 23. mart 2005. godine, str. 5.
518
NIN, 7/10/04, Beograd, str. 31.
519
D. Ostoji (2003): Drave sveta 2003, No Limit Books, Beograd.
520
U asopisu Ecologica 1994. godine, objavljen je rad Uranska mineralizacija Stare planine (A. Greti i R.
Jelenkovi) gdje autori predlau mogunost odlaganja radioaktivnog otpada (uz njegovu adekvatnu preradu) u
postojeim podzemnim hodnicima Stare planine u Srbiji (Kalna, rudnik uranijuma iz 1963. godine).
 Bez obzira na optimistike poruke Meunarodne agencije za atomsku energiju, i bez
obzira na novu vrstu reaktora visokog uinka, problem nuklearnog otpada je veliko optereenje
nae civilizacije i limitirajui faktor budueg razvoja nuklearne tehnologije. Koliko god su
osavremenjeni (unapreeni) postupci prerade rude urana uz utroak velikih finansijskih
sredstava i primjenu znanja velikog broja eksperata, u svakoj fazi nuklearne tehnologije stvaraju
se gasoviti, teni i vrsti polutanti. Istina je da se neki nuklearni otpaci raspadaju esto veoma
sporo522, pa ih je zbog ouvanja ivotne sredine potrebno deponovati na bezbjedan nain. To u
prevodu znai da taj nuklearni otpad je i poslije vie hiljada godina bezopasan po ovjeka i ivi
svijet, odnosno bezopasan za geografski omota.
O kojim koliinama ovog otpada se danas radi u svijetu moe da pokae injenica da je
za jednogodinji rad jednog reaktora snage 1000 MW iz koliine rude sa 0.16% urana, koji treba
preraditi se proizvodi 300000 m3 tenih otpadaka i oko 150000 tona vrstih otpadaka.523
U procesu fisije urana nastaje najvei dio nuklearnih otpadaka, ali se ne smije zaboraviti
koritenje nuklearne energije u naunim institutima i njihovim laboratorijama, zatim u
bolnicama, poljoprivredi, industriji i nizu drugih djelatnosti.
Prema M. Matoviu (1994), od svih radioaktivnih otpadaka, najvei problem
predstavljaju fisioni produkti i transurani.524 Ako se ne ide na preradu ozraenog urana, ti
produkti, najveim dijelom, ostaju u gorivim elementima gdje se i stvaraju. Gorivi elementi se
poslije izvlaenja iz reduktora privremeno odlau u duboke bazene s vodom gdje se hlade i
postepeno dezaktiviraju u traenju rjeenja da se njihovo skladitenje definitivno rijei. Takvo
odlaganje, teoretski, moe biti beskonano.
Normativi i standardi u lancu proizvodnje nuklearne energije pokazuju da iz svakog
PWR reaktora525 snage 1000 MW godinje izlazi 33 tone iskorienih gorivih elemenata.
Preradom ozraenih gorivih elemenata dobijaju se ne samo plutonijum i neutroeni uran, ve se
i koliina aktivnog materijala znatno smanjuje: od 33 tone ozraenih dobije se 900 kg fisionih
produkata.
Uklanjanje nuklearnih otpadaka, nastalih prilikom korienja nuklearne energije je jo
uvijek nerjeiv environmentalni, tehnoloki i zdravstveni problem, mada se moe govoriti i o
ekonomskom, pravnom i politikom aspektu nuklearnog otpada.
Jo uvijek smo daleko od takvog zbrinjavanja, odnosno takvih deponija u kojima e
nuklearni otpad bezbjedno i praktiki zauvijek biti onemoguen da ugroava ivotnu sredinu.
injenica je da najvea koliina nuklearnog otpada nastaje radom nuklearnih reaktora, ali
otpada ima i iz raznih drugih izvora. Danas se, uglavnom, radioaktivni otpad, klasifikuje u tri
osnovne grupe:

521
Ameriki Senat je 1987. godine usvojio zakon kojim se podruje planinskog masiva Juka pustinja, drava
Nevada, pretvara u stalno skladite nuklearnog otpada iz nuklearnih reaktora koji se nalaze u etrdeset amerikih
drava. Na deponijama SAD se nalazi oko pola miliona tona osiromaenog uranijuma.
522
Jod 131 ima kratko vrijeme poluraspada, i za pet mjeseci on bi praktino odumro. Meutim, jodu 129 bilo
bi, za to, potrebno 340 miliona godina.
523
Matovi M., cit. izd., str. 71.
524
Hemijski radioaktivni elementi (neptunijum, plutonijum i dr.) koji dolaze iza urana, posljednjeg hemijskog
elementa na Mendeljevoj tablici; transurani su dobijeni vjetaki kao rezultat reakcije atomskih jezgara.
525
Jedan PWR reaktor snage 1000 MW izbacuje godinje u atmosferu oko 20000 Ci ksenona, 135.5 do 2000 Ci
kriptona 85 i 100 150 Ci tritijuma (tricijuma). Uz to, svakog sata proizvodi se oko 4 m3 tenih otpadaka,
razblaenih sa 80000 m3 vode. Ovaj reaktor daje i 100 - 300 m3 godinje srednje aktivnih vrstih otpadaka
ukupne aktivnosti 10000 kirija.
 visokoaktivni otpadi u tenom ili vrstom stanju, veoma opasni po ive organizme i
ivotnu sredinu zbog ogromne energije koju oslobaaju ( npr.iskoriteno nuklearno
gorivo iz reaktora);
otpaci srednje aktivnosti, koji mogu da izazovu lokalna oteenja, ali ije je izdvajanje i
koritenje radioaktivnih sastojaka neisplativo (iskorieni izvori jonizujueg zraenja
radioaktivni gromobrani, medicinski i industrijski izvori zraenja);
niskoaktivni otpaci velike zapremine u tenom, vrstom ili gasovitom stanju, to oteava
njihov smjetaj, te se obino isputaju u okolnu sredinu (talozi, filteri, kontaminirana
odjea i obua i sl.).526
Problem kod nuklearnog otpada je njegova neiskorienost i neunitivost. Koliine mu se
stalno uveavaju, a njegovo trajno, i bezbjedno, deponovanje je krajnje neizvjesno.
Z. Dizdar 527 ukazuje na nekoliko mogunosti za definitivno zbrinjavanje nuklearnog
otpada:
Lansiranje otpadaka u kosmos. Ovaj postupak ima izuzetnu prednost u odnosu na sve ostale
opcije oslobodio bi nas trajno najopasnijih otpadaka. No brojne su prepreke za realizaciju ove
mogunosti: bezbjedno lansiranje vasionskih brodova sa nuklearnim tovarom, enormna cijena
takvog naina transporta, ogranien broj zemalja sa potrebnom tehnologijom i tehnikom da
ralizuju ovakve projekte;
Skladitenje otpadaka u ledu. Ovaj postupak bi se zasnivao na odlaganju posebnih sudova sa
nuklearnim otpadom u stalnom ledu Antarktika. Posude sa nuklearnim otpadom bi usljed toplote
koja se u njima razvija postepeno tonuli u led koji bi se nad njima zatvarao, izolujui ih
definitivno od okoline.
S obzirom da kontinentalni tip lednika (inlandajs) odlikuje horizontalno kretanje o ijoj
se brzini i pravcima u duem vremenskom periodu moe samo nasluivati, teko je zakljuiti
kakve bi sve posljedice izazvao ovakav nain skladitenja nuklearnog otpada. Treba se takoe
podsjetiti da bi se otapanjem leda, prilikom tonjenja posuda sa otpadom, oslobaala znaajna
koliina CO2 zarobljenog u lednikom kompleksu Antarktika, a to bi pospjeilo negativan efekat
staklene bate (op.a.).
Skladitenje na dnu mora. Otpad bi se smjetao u pogodne duboke geoloke formacije morskog
dna. Dobre strane su udaljenost od zona naseljenosti i razblaivanje radioaktivnog materijala u
sluaju havarije, ali ni ovaj postupak ne prua apsolutnu sigurnost.
Ne zna se kako bi se abisalna oblast ponaala uz enormne koliine toplote koju bi
proizvodio nuklearni otpad; u sluaju havarije uticaj na marinski akvatini svijet bio bi
poguban. Jedna od nedoumica je i pitanje izdrljivosti materijala u kojem bi bio deponovan
nuklearni otpad na morsku vodu, potrese, vulkanske erupcije, sisteme podvodnih morskih
struja, hidrostatiki pritisak. Zbog niza kontraverznih odgovora Londonska konvencije (1976
god.) je zabranila bilo kakvo odlaganje nuklearnog otpada u basene Svjetskog mora. Pitanje je
koliko se ova zabrana danas potuje, odnosno koliko su efikasni metodi kontrole od strane
meunarodne zajednice.
Skladitenje pod zemljom. Za sada se smatra za najrealniju mogunost za uvanje nuklearnog
otpada, ali istovremeno izaziva najee reakcije lokalnog stanovnitva na lokacijama gdje su
predviene eventualne deponije. Eksperti smatraju da je ovaj postupak pouzdan, jer omoguava
skladitenje u suvim stabilnim kopnenim geolokim formacijama (leita soli, slojevi gline,
granit i sl.). S obzirom da znamo da litosferu odlikuje pokretljivost njenih dijelova pitanje je
526
I. Savi, V. Terzija, cit. izd., str. 112.
527
Dizdar Z.(1978): Nuklearni kamen spoticanja, Galaksija br. 5., Beograd.
koliko je to trajna i apsolutna zatita. Kod moguih kataklizmi prilikom tektonske aktivnosti,
mogua su mehanika oteenja posuda; mogu je prodor vode koja bi vremenom, nakon
unitenja posuda, transportovala nuklearni otpad prema topografskoj povrini.
Na bazi brojnih iskustava u svijetu, iznalaenja i testiranja raziitih postupaka za
skladitenje nuklearnog otpada, selektivnog pristupa kod definisanja pogodnih geografskih
prostora, optih i parcijalnih interesa razliitih drava i multinacionalnih kompanija irom nae
planete, moe se zakljuiti da pitanje bezbjednog deponovanja nuklearnog otpada nije nerjeivo,
ali, kako mnogi eksperti kau, nema jo rjeenja, niti e ga brzo biti.

7.5.7. Radioaktivna zagaivanja nae planete

U toku razvoja i primjene nuklearne tehnologije desio se niz akcidenata. Veliki broj njih
pokazuje sve slabosti skladitenja nuklearnog otpada528 :
u amerikom atomskom spremitu u Rilendu (drava Vaington), preko 500000 galona
(USA gallon 3.785 l) radioaktivnog otpada u tenom stanju iscurilo je iz tankova
uskladitenih u spremitu;
drava Kentaki (SAD) zatvorila je 1978. godine spremite u Maksej Fletsu zbog
isputanja radioaktivnih estica;
u meksikoj pustinji na granici prema SAD zakopana su burad sa nuklearnim otpadom iz
amerikih laboratorija;
u vodama Pacifika, na obalama ilea, Perua i Ekvadora, poetkom 1983. godine,
utvren je zabrinjavajue visok stepen radioaktivnog zraenja. Vjeruje se da do ovog dolazi iz
dva razloga: zbog zraenja iz tajnih depozita otpada iz nuklearnih elektrana, baenog u okean,
ali i zbog periodinih, submarinskih, proba nuklearnog oruja koje vri Francuska na atolu
Mururoa.
Nevolje sa ozraivanjem i kontaminacijama u svakodnevnoj primjeni radioizotopa ispadaju
krajnje bezazlene kada se uporede sa onim to se deava u nuklearnim vojnim centrima za
proizvodnju plutonijuma i nuklearnih bombi. Naalost, istina o njima izbija na vidjelo tek nakon
40 50 godina.
Najiindikativniji primjer su nuklearni reaktori, kao to su postrojenja nuklearnog rezervata
Henforda (drava Vaington, SAD), lokacija od primarnog znaaja za nuklearnu industriju
SAD.529 Po miljenju amerikih nuklearnih strunjaka to je, na naoj planeti, najzagaenije
mjesto sa radioaktivnou. Na povrini od oko 1500 km2 nalazi se 1377 lokacija sa nuklearnim
otpadom. Vrste i koliine otpada prevazilaze ono to i najbujnija mata moe da zamisli.
Zakopano je oko 400000 tona radioaktivnog otpada, a u rezervoare je odloeno 770000 tona
raznog tenog otpada. Tokom 40 godina u raznim nezgodama je dolazilo do curenja toksinih
hemikalija i radioaktivnog otpada. Tako je dolo o zagaivanja zemljita i podzemnih voda, ija
se masa procjenjuje na oko milijardu tona.
Vlada SAD eli da se Henford oisti do 2020. godine, a trokovi e biti oko 200 milijardi
USA dolara. Nije sasvim jasno kako da se ienje obavi efikasno, a jo manje je jasno da li je
mogue tu ponovo nastaniti ljude. Ko e pristati tu da ivi, da koristi vodu, uzgaja hranu i udie
vazduh na prostoru koji je bio kontaminiran? Cinici bi rekli: mogue je, samo je u pitanju
cijena.

528
ukanovi Mara (1991)Ekoloki izazov, Elit, Beograd.
529
Opirnije vidjeti: Dragani I.(1996): Kroz svet radijacije i radioaktivnosti, Zavod za udbenike i nastavna
sredstva, Beograd, str. 109 111.
 Ve smo naglasili da posebnu opasnost po ivotnu sredinu predstavljaju nuklearne nesree
(nuklearne havarije, nuklearni incidenti), koje nastaju uslijed iznenadnih kvarova ili havarijskih
oteenja u nuklearkama. U veini sluajeva nastaju pukotine na samom nuklearnom reaktoru,
ali moe doi i do pucanja rashladnih cijevi u parageneratoru ili do korozije cijevi za paru koje
povezuju paragenerator i turbinu. U sva tri sluaja u okolni prostor dospijevaju radioaktivna
para i voda.530
Jedna od prvih nuklearnih nesrea 531 velikih razmjera se desila u Pensilvaniji (SAD) 1979.
godine u nuklearnoj elektrani nazvanoj Ostrvo tri milje. Akcident se dogodio nesrenim
sticajem vie okolnosti. Udes je bio finansijska katastrofa za vlasnike nuklearke. ienje i
uklanjanje radioaktivnosti nije zavreno ni petnaest godina nakon akcidenta. Procjena trokova
kazuje da su vei od vrijednosti uloene u gradnju centrale. I to sve za objekat koji nikada nee
vie raditi.532
ernobiljska nuklearna katastrofa, do sada najvea svjetska nuklearna nesrea, svrstana u
sedmu kategoriju meunarodne skale za klasifikaciju, dogodila se 1986. godine (26. april 1986.
godine). Uzrok je bila nemarnost operatera u elektrani i dotrajalost ureaja. Dolo je do
nedovoljno efikasnog odvoenja toplote iz jezgra reaktora.
Otkazao je sistem za hlaenje pa je temperatura porasla na 3000oC i istopio se omota od
cirkonijuma533 koji se nalazio oko goriva.
Pregrijana para je reagovala sa grafitom, uranijumom i cirkonijumom i stvorila se
eksplozija. Eksplozija je odbacila plou reaktora (reaktor broj etiri) teku dvije hiljade tona, a
12 109 Bq 534 isputeno je u atmosferu i kontaminiralo Bjelorusiju, sjever Ukrajine i dio
Rusije. Oblak sa vie od 50% osloboene radioaktivnosti je stigao do Skandinavije, centralne
Evrope i Balkanskog poluostrva, a 27. aprila je ve stigao do Francuske.
Zbog loe izolacije omotaa kod neutralisanja poara pijeskom i zemljom sa olovom i
borom na reaktoru bloka IV gdje se desila havarija, tone radioaktivnog materijala su danima
emitovane u atmosferski kompleks.
Na ovaj nain je praktino cijela Evropa kontaminirana radionuklidima ije su koliine
prelazile dozvoljene doze za 100 do 10000 puta. Smatra se da e se posljedice osjeati slijedeih
50 godina, u kom periodu je mogue i do 50000 sluajeva oboljelih osoba od raka.535 Prvih
mjeseci poslije akcidenta registrovana su 32 smrtna sluaja.
Prave razmjere i posljedice poinju se nazirati krajem desete decenije minulog vijeka. Vlada
miljenje da su ranije prognoze bile blage u odnosu na ono to je nakon 10 15 godina postalo
evidentno.
Milioni ljudi su pogoeni nesreom, stotine hiljada ljudi se nikada nee vratiti svojim
kuama, a poljoprivredno zemljite u obimu od vie stotina km2 je trajno uniteno. Blizu devet

530
I. Savi, V. Terzija, cit. izd., str. 111.
531
Za klasifikaciju nuklearnih nesrea koristi se meunarodna skala od sedam stepeni: 1) nenormalnost, 2) incident,
3) teak incident, 4) nesrea, u glavnom postrojenju, 5) nesrea sa rizikom izvan reaktora, 6) teka nesrea, 7)
velika nesrea. Nulti sistem oznaava normalan rad nuklearnog reaktora.
532
Dragani I., cit. izd., str. 112.
533
Cirkonijum (zirconium, persijski zarqum zlatast, boje zlata) je sjajan, dosta mek metal; topi se na 1.852oS,
kljua na 4375oC. Primijenjuje se pri izgradnji nuklearnih centrala, zatim aviona i podmornica na nuklearni
pogon. Poznat je i kao atomski metal. Izuzetno je otporan prema koroziji u razliitim sredinama.
534
Ekvivalentno snazi 500 bombi baenih na Hiroimu, 06. avgusta 1945.godine.
535
Hawkes et al., 1986.
miliona ljudi u Bjelorusiji, Ukrajini i Rusiji je pogoeno nesreom, a kontaminirana zona u ove
tri drave iznosi oko 160000 km2 . Glavne posljedice za ljudsko zdravlje su 536:
rak tiroidne lijezde prognoze ljekara govore da e narednih 20 25 godina
oboljeti oko 40% ozraene djece u ernobilju;
od psihikih bolesti i bolesti osjetljivih organa, prema prognozama UNESCO a,
oboljee oko 43%, a organa za varenje oko 28% ozraenog stanovnitva;
oko 62% ozraenih mukaraca nee moi imati porod.
Iako ne postoji apsolutno pouzdana evidencija nuklearnih akcidenata, u periodu od 1917. do
1985. godine (do havarije u ernobilju), u etrnaest zemalja je registrovan 151 akcident. etiri
od njih izdvajaju se zbog posljedica po iri geografski prostor (regionalni i kontinentalni obim
radijacionog rizika po stanovnitvo):
Vindskejl Engleska,
1957; Kinjiev bivi SSSR, 1957;
Ostrvo tri milje SAD, 1979;
ernobilj Ukrajina, 1986.
Problem osiromaenog uranijuma.537 Rasprava o efektima upotrebe municije sa osiromaenim
uranijumom razbuktala se irom svijeta povodom medicinskih nalaza da bi njena radijacija
mogla biti mnogo opasnija od informacije u memorandumu Svjetske zdravstvene organizacije
(SZO).538
Poznato je da je osiromaeni uranijum NATO savez koristio u ratu protiv Iraka (1990
1991.), agresiji na SR Jugoslaviju (NATO bombardovanje 1999.godine) i na prostoru Bosne i
Hercegovine (1995. godine). U zalivskom ratu kako je sinonim za rat protiv Iraka (1990
1991.), projektilima od osiromaenog uranijuma uniten je veliki broj irakih tenkova.
Osiromaeni uranijum ima veu gustinu od olova, pa je idealan za probijanje oklopa i drugih
pregrada. Prilikom raketiranja i udarom u tvrdu prepreku projektil se zapali i oksidie, prelazei
u uranove okside koji kontaminiraju ivotnu sredinu. Bez obzira na znaenje prve rijei u
sintagmi osiromaeni uranijum ova municija trajno kontaminira ivotnu sredinu i moe imati
nesagledive posljedice po stanovnitvo.
injenica je da osiromaeni uranijum emituje zraenje, koje je opasno iskljuivo u
sluaju da u veoj koliini dospije u organizam. No, mnogo vea opasnost je mogunost, da
radioaktivna praina preko hidrosfernog kompleksa kontaminira susjedne geografske prostore.
Svaki projektil sa osiromaenim uranijumom kada pogodi cilj pretvori se u radioaktivnu prainu.
Jedno zrno je teko oko 290 grama.
Na mjestu udara dolazi do kontaminacije ivotne sredine i prijeti opasnost da ljudi prime
odreenu dozu zraenja. Ono to zabrinjava, kada je u pitanju Balkansko poluostrvo, odnosno
podruja koja su bila izloena bombardovanju, je podatak da nema sveobuhvatnog i
kontinuiranog mjerenja posljedica NATO agresije.

536
Opirnije vidjeti: M. ukanovi, ivotna sredina i odrivi razvoj, cit. izd., str. 164.
537
Poznato je da prirodni uranijum ima vie izotopa. Kod obrade uranijuma i njegovog korienja nastaje velika
koliina nuklearnog otpada, to postaje sve ozbiljniji problem nae planete. Odeene zemlje (u prvom redu SAD)
izradom projektila na bazi osiromaenog uranijuma rjeavaju problem nuklearnog otpada na svojoj teritoriji, ali
upotreba te municije otvara nova arita zagaivanja ivotne sredine u svijetu. Osiromaeni uranijum je veoma
toksian, a koliina 235U redukovana je sa 0.7% na 0.2%.
538
Osiromaeni uranijum, memorandum br. 257, 12. januar 2001. godine, Svjetska zdravstvena organizacija
(SZO), eneva.
8. MONITORING (KONTROLNI) SISTEM SISTEMI PRAENJA, NARUAVANJA I
ZAGAIVANJA IVOTNE SREDINE

Degradacija ivotne sredine rezultat je, prije svega, prirodnih procesa i pojava i
aktivnosti humane populacije. To dovodi do znaajnih poremeaja u okviru abiotikih faktora
(transformacija prirodne/fizike sredine), ali i poremeaja biotikih faktora. Prirodna/ivotna
sredina se mijenja izuzetno brzo, a brzina promjena definisana je zabrinjavajuim obimom, pa je
kompleksna analiza ivotne sredine i utvrivanje (procjena) promjena koje se deavaju postala
vaan aspekt njenog ouvanja. Jedan od naina globalnog prouavanja stanja i promjena
geografskog prostora/ivotne sredine nae planete jeste monitoring sistem sistem praenja
zagaivanja ivotne sredine.
Organizovano praenje, informisanje i kontrola stanja i promjena ivotne sredine postaju
prioritet nae civilizacije, a cilj uspostavljanja sistema praenja zagaivanja ivotne sredine je
blagovremeno i efikasno sprijeavanje odnosno eliminisanje neeljenih posljedica.

8.1. POJAM MONITORINGA

Postoji, opravdano, vie definicija monitoringa539 u naunoj, strunoj i nastavnoj

literaturi. Opredijelili smo se za najkarakteristinije definicije, uz uvaavanje svih onih
distinkcija koje definiu individualne (autorske) pristupe odreenom terminoloko
pojmovnom sistemu.
Prema I. Saviu (2002), pod monitoringom stanja, odnosno monitoringom antropogenih
promjena ivotne sredine, podrazumijeva se organizacija posebnog informacionog sistema za
praenje i analizu stanja ivotne sredine, prije svega u pogledu zagaivanja i efekata
zagaivanja.
M. Spahi (1999) pod monitoriongom ivotne sredine podrazumijeva sistem lokalnih
stanica odreenog geografskog prostora, na kojima se kontinuirano vre osmatranja
fizikogeografskih komponenti, procesa i pojava u cilju upoznavanja i funkcionisanja prirodnih
sistema (prirodni monitoring ivotne sredine). U sluajevima kada je praenje pojava izazvano
antropogenim uticajem na prirodnu sredinu, rije je o antropogenom monitoringu.
M. Matovi (1994) istie da je monitoring sistem posebno organizovan nadzorni i
alarmni sistem kojim se ( obino) prate priroda, izvori, kvantitet i disperzija raznih sumnjivih ili
povremeno tetnih agenasa koji se ubacuju u ivotnu sredinu. Posebna uloga ovog sistema, kao
jednog od osnovnih preduslova za uspjeno upravljanje kvalitetom ivotne sredine, je da prati
efekat polutanata i kontamintanata na iva bia. Praenje moe biti lokalnog, regionalnog i
globalnog znaaja.
Moemo, dakle, prihvatiti konstataciju da je monitoring jedan od osnovnih elemenata za
kvalitetno upravljanje ivotnom sredinom. Monitoring sistem, sa struno selekcionisanim
parametrima, omoguava identifikaciju aktivnosti koje negativno utiu na ivotnu sredinu,
njihov uticaj, kao i identifikaciju kompleksa mjera kako bi se ublaili ili eliminisali efekti tih
aktivnosti. Monitoring se zasniva na brojnim informacijama mjerljivih elemenata, pojava i
procesa ivotne sredine. Da bi bili korisni, monitoring i podaci moraju biti s(a)kupljeni,
ocijenjeni, procijenjeni i analizirani (katastar zagaujuih supstanci) kako bi omoguili da
donosioci odluka za zatitu ivotne sredine preduzmu odgovarajue mjere na lokalnom,
regionalnom ili nekom viem nivou.
539
lat. monitor opominja, savjetodavac, savjetnik.
 Osim praenja i kontrole, monitoring sistem predvia i uzbunjivanje (alarm) radi
sprjeavanja zagaivanja. To se odnosi na sve vrste zagaivanja, ali se, ipak, najee obavlja u
velikim urbanim centrima gdje je prisutno isputanje zagaujuih materija u koliinama veim
od MDK (intenzivan drumski saobraaj, industrijska postrojenja, toplane, kotlovnice i kuna
loita i sl.). Takve lokacije moraju imati automatsko mjerenje i automatsko vrednovanje
podataka radi pravovremenih intervencija i zatite stanovnitva.
Podaci prirodnog monitoringa (vrijednosti mjerenih parametara geokomponenti bez
uticaja emisije polutanata) se uporeuju sa normativima i standardima MDK i DDD polutanata
za odgovarajui nivo geografskog prostora.540 Mjerenja se mogu vriti u razliitim vremenskim
intervalima, mada je najoptimalnije automatsko mjerenje, odnosno mjerenje emisionih veliina
sa mjernim ureajima koji na osnovu neprekidnog uzorkovanja vre mjerenje trenutnih
vrijednosti u vremenskim intervalima, koji nisu dui od deset sekundi i pohranjuju se, ili se
zapisuju rezultati mjerenja trenutnih vrijednosti.
Monitoring sistemu pridaje se u savremenom svijetu sve vei znaaj, to potvruje i sve
vei broj meunarodnih konvencija i meudravnih i meunarodnih ugovora u ovoj oblasti.
Prekogranina emisija polutanata i kontaminanata, u sklopu savremene politike zatite ivotne
sredine, dovela je do integralnog pristupanja rjeavanja problema ivotne sredine. Iz tih razloga
monitoring sistem se definie u sklopu bilateralne i multilateralne saradnje mnogih drava.
Samo jo pojedine drave nisu formalno i praktino probleme ivotne sredine institucionalno
postavile na listu prioriteta i meunarodnih obaveza.
Obzirom na zbivanja u posljednjoj deceniji XX vijeka na geografskom prostoru bive
SFRJ, pojedine, novonastale drave tog prostora, u oblasti monitoringa ivotne sredine jo
uvijek trpe posljedice izolacije i siromatva.

8.2. KLASIFIKACIJA SISTEMA MONITORINGA

Postoji vie nivoa istraivanja u organizaciji monitoringa, odnosno vie razliitih sistema
(podsistema monitoringa). Sa teritorijalno administrativne organizacije geografskog prostora
monitoring moe biti organizovan na razliitim nivoima. U zavisnosti od naina uzorkovanja i
detekcije, instrumentarij monitoring sistema moe biti lociran u razliitim fizikim sredinama
nae planete, ali i u vasioni (satelitska detekcija).541
Sistemi (podsistemi) monitoringa:
A) sistem kontrole geosfera ivotne sredine (monitoring atmosfere, hidrosfere, pedosfere,
biosfere);
Monitoring (praenje) kvaliteta vazduha je jedna od aktivnosti koja je neophodna kao osnova za
prikupljanje informacija o stanju ivotne sredine. Monitoring na odreenom geografskom
prostoru ili na odreenoj lokaciji se sprovodi u cilju dobijanja pouzdanih i validnih informacija
o stanju kvaliteta vazduha i predstavlja osnovu za donoenje pravovremenih i adekvatnih
odluka.

540
U skladu sa zakljucima tree radionice LIFE TCY ROSA , projekta odranog 2003. godine, lokalni eksperti
radnih grupa su uspostavili listu BiH indikatora za pet sektora (vazduh, voda, zemljite, priroda, otpad).
Predloeni indikatori BiH obuhvataju 24 indikatora (vazduh 10, voda 5, zemljite 2, priroda 4, otpad 3).
Naknadno e biti razmotrena jo 44 indikatora.
541
Vidjeti opirnije: I.Savi, V.Terzija, cit. izd., str. 117-118; M.Matovi (1994), cit. izd., str. 109-110; Ratajac et
al., cit. izd., str. 262-268.
 Kontrola kvaliteta ambijentalnog542 vazduha obuhvata sistematsko praenje imisije
(isputanja) osnovnih i po potrebi specifinih zagaujuih materija u atmosferski kompleks.
Mjerenja imisije vre se u skladu sa odgovarajuim pravilnicima, a osnovne polutante (ije se
vrijednosti mjere) ine gasovi (sumpor dioksid, azot dioksid i dr.), a i aerosedimenti.
Monitoring akvatinih ekosistema podrazumijeva praenje fiziko-hemijskih (temperatura,
izgled , miris, pH vrijednost, alkalitet, rastvoreni kiseonik i postotak zasienja vode kiseonikom;
ukupne vrste materije i njihov areni ostatak i gubitak arenjem, suspendovane materije,
ukupna tvrdoa, kalcijum, magnezijum, svi oblici azotnih materija, hemijska i biohemijska
potronja kiseonika, gvoe, cink, bakar, hrom, nikl i kadmijum), biolokih, mikrobiolokih
parametara kvaliteta voda ( ukupan broj aerobnih organotrofa u 1 mL na temperaturi od 22
26oC (ekspozicija 5-7 dana), ukupan broj aerobnih mezofila na 37oC (ekspozicija 48 sati), NBK
bakterije u 100 mL na 37oC i NBFK bakterija u 100 mL na 44oC) i sedimenata/mulja (hemijski
parametri, radioloki i hidrobioloki parametri). U sklopu hidrografskog sistema odreenog
geografskog prostora, posebna panja se posveuje monitoringu glavnih vodotoka, jezerima,
podzemnim vodama, paludolokom kompleksu i zatienim prirodnim dobrima.
Monitoring kvaliteta zemljita podrazumijeva kontrolu fizikih, hemijskih, mikrobiolokih i
radiolokih parametara. Monitoring se moe vriti na obradivom i neobradivom zemljitu, a u
zavisnosti od broja lokaliteta dobija se vie manje sveobuhvatna slika o kvalitetu zemljita na
odgovarajuem geografskom prostoru. Kvalitet poljoprivrednog zemljita prati se na
lokalitetima koji predstavljaju geomorfoloku, hidroloku i pedoloku osobenost nekog
geografskog prostora, uz kontrolu umskog zemljita i zemljita u problematinim zonama
(degradirano zemljite, visokozagaene industrijske i urbane zone, zone u blizini izvorita za
vodosnabdijevanje, zone u blizini deponija i sl.). Parametri koji se najee mjere kod
monitoringa kvaliteta zemljita su: pH vrijednost, sadraj kalcijum karbonata, sadraj azota,
fosfora i kalijuma, sadraj mikroelemenata i tekih metala, sadraj pesticida, policiklinih
aromatinih ugljovodonika (RAN), mikrobioloke analize i radioaktivnost ( 137Cs, 238U, 226Ra,
232
Th, 40K).

B) Sistem kontrole faktora i uzroka djelovanja (monitoring izvora zagaivanja);

C) Sistem kontrole na osnovu metode praenja (monitoring fizikih, hemijskih i biolokih

pokazatelja).
Kontrola i monitoring ivotne sredine mogu se vriti u cilju osmatranja i upozoravanja
od moguih, odnosno oekivanih opasnosti po ivotnu sredinu ( monitoring osmatranja) ili
praenja ve nastalih i utvrenih zagaivanja ( monitoring praenja zagaivanja ili monitoring
u uem smislu).
Monitoring sistem moe biti zasnovan na praenju postignutih efekata ili posljedica
zagaivanja na raznim objektima ili metama zagaivanja (tzv.target monitoring) tetnih ili
ugroavajuih faktora zagaivanja (faktor monitoring ).
Praenje tetnih ili ugroavajuih faktora sredine moe se ostvarivati:
na samom izvoru zagaivanja ( monitoring tehnolokih procesa );
na mjestima na kojima se vri isputanje tetnih ili zagaujuih materija
(monitoring emisije);

542
Ambijent (lat. ambire obilaziti, opkoljavati) sredina, okolina.
 praenje kretanja polutanata i kontaminanata po isputanju u ivotnu sredinu
(monitoring sredine);
mjerenje kvalitativnog i kvantitativnog djelovanja, odnosno izlaganja ivotnih
organizama i sistema dejstvu zagaivanja (monitoring izlaganja ili monitoring
ekspozicije).
Bioloki monitoring i organizmi indikatori. Bioloki monitoring predstavlja organizovani sistem
praenja biolokih promjena u vremenu i prostoru. To je trajno, dugovjeno ili periodino
praenje i procjena biolokih i ostalih ekolokih promjena (parametara), koritenjem odreene
metodologije. Bioloki monitoring obuhvata niz raznovrsnih primarnih i sekundarnih posljedica
djelovanja faktora naruene i zagaene sredine.
Primarne posljedice543 obuhvataju niz fiziolokih544 poremeaja u organizmu, dok se
sekundarni ili ekoloki efekti odnose na posredne uticaje zagaujuih materija na individue i
populacije ugroenih vrsta.
Prema I.Saviu i V.Terziji (2002) kod biolokog monitoringa mogu se mjeriti:
biohemijske promjene u organizmima,
fizioloke promjene i poremeaji u organizmima,
brojni odnosi i stanja u populaciji,
promjene u rasporedu pojedinih populacija u ekosistemu,
funkcionalni meuodnosi pojedinih komponenata ekosistema,
promjene u rasporedu pojedinih ekosistema.
Pored ovoga, bioloki monitoring obuhvata i mogunost praenja organizama ugroenih
djelovanjem zagaene sredine (tzv.target organizmi), kao i organizama posebno osjetljivih na
dejstvo zagaujuih materija radi upozoravanja na opasnost od zagaivanja.
Liaji i mahovine predstavljaju izvanredan indikator stanja zagaenosti atmosferskog
kompleksa. Njihovo odsustvo u urbano - industrijskim centrima ukazuje na visok stepen
aerozagaenja (naroito sumpor - dioksidom, SO2). Epifitska flora 545 (liajevi i mahovine) sa
kore drvea ili crijepova se moe prebaciti na zagaena mjesta i posmatrati dinamika njene
destrukcije, na osnovu ega se moe odrediti intenzitet aerozagaenja.
Za prisustvo ozona u ivotnoj sredini moe posluiti biljka duvan. U listovima duvana kod
poveanog prisustva ozona, zapaa se niz promjena i dolazi do njihovog opadanja sa stabljike.
Izvjesne ivotinjske vrste osjetljive su na prisustvo ugljen monoksida, to je sluaj nekih ptica
(kanarinac) i sisara (mievi).
Kanarinci su poznati po tome da zbog svog krhkog tijela brzo uginu pri udisanju otrovnih
gasova, pa na taj nain mogu upozoriti ljude na prisustvo tih gasova. Zbog toga su ih nekada
rudari nosili sa sobom u rudarska okna da bi im posluili kao alarmni ureaji i sigurni
detektori za otkrivanje smrtonosnih gasova.

543
Vidjeti opirnije: I.Savi, V.Terzija, cit. izd; str.119-121.
544
Fiziologija (gr. physiologia)- nauka o prirodnim zbivanjima, procesima u organizmima biljaka (fitofiziologija) i
ivotinja i ovjeka (zoofiziologija); opta fiziologija bavi se pojavama svojstvenim svim ivim biima; specijalna
fiziologija prouava vegetativne funkcije ivotinjskog tijela koje su zajednike sa funkcijama biljke (ishrana,
disanje, razmnoavanje) i animalne radnje svojstvene samo ivotinji (kretanje, osjeanje, mo i predstavljanje).
545
Epifiti (gr.epi-pryomai rastem na) - parazitske biljke koje rastu na drugim biljkama, ali ne oduzimaju od njih
hranu ( kao to je sliaj kod drugih parazita - gotovana).
 Ruderalna i korovska flora i vegetacija kao indikator ivotne sredine.546 Ruderalna547 i
korovska flora i vegetacija su znaajni indikatori ivotne sredine. Njihovo postojanje na
odreenom geografskom prostoru (obradive povrine, pored naselja i puteva, na nasipima, u
dvoritima, pored staja i ubrita) ukazuje na antropogeno izmijenjenu ivotnu sredinu.
Prema M.Matoviu (1994) ruderalna flora i vegetacija (bujnost) su sekundarne tvorevine
koje su nastale i odravaju se pod snanim antropogenim dejstvom. Ruderalne biljke se najee
javljaju u urbanoj sredini na zemljitu izmijenjenom pod uticajem ovjeka, a korovi se,
uglavnom, javljaju kao pratioci pojedinih gajenih biljaka. Kompeticija (suparnitvo) korova, kao
biljnih tetoina, i biljnih kultura uglavnom smanjuje prinose i znaajno obezvrijeuje napore
poljoprivrednika.
Moemo zakljuiti da ruderalna i korovska flora i vegetacija imaju znaajno mjesto u
sistemu ovjek ivotna sredine, a u biolokom monitoringu ova flora i vegetacija indicira
promjene i stanje staninih uslova svojim ekolokim indeksima, ivotnim oblicima i
fitocenolokim odlikama (odlikama biljnih zajednica).
Bioloki monitoring ima veliki znaaj za skoro 25% stanovnika nae planete kod kojih
se javlja alergija na polen (cvjetni prah). Rascvjetavanje raznih biljnih vrsta (na naim
geografskim prostorima od februara do oktobra) oznaava ujedno i poetak mjerenja alergena548
(Hidrometeoroloki zavodi u saradnji sa Alergolokim centrima). Eksperti se slau da prognoza
na jednoj teritorijalnoj jedinici nije pouzdana bez podataka iz susjednih geografskih prostora i
ukazuju na znaaj regionalnog povezivanja. Osim detektovanja i mjerenja alergena, akcenat je
na razvijanju slube za animiranje javnosti. Putem medija podaci se objavljuju brojano to daje
dobre rezultate i upuuje alergine osobe na medicinsku pomo. Evropska organizacija za
detekciju polena je ve formirala sistem za redovno, sezonsko, sedmino i dnevno
obavjetavanje javnosti preko medija i lifleta (informativni letak, reklamni letak) sa
najosnovnijim podacima koji e pacijentima biti dostupni u zdravstvenim ustanovama.
Nivoi istraivanja u organizaciji monitoringa ivotne sredine.549
Sanitarno - higijenski ili bioloki nivo podrazumijeva ocjenu sastava ivotne sredine sa
stanovita njenog uticaja na zdravlje humane populacije. Ovaj nivo pokazuje reakcije
ovjeka, kao ivog bia, na promjene u ivotnoj sredini.
Geosistemski nivo monitoringa sastoji se u analizi prirodnih i prirodno - tehnikih
sistema. Ovaj nivo monitoringa pokazuje materijalnu, energetsku i bioloku
produktivnost MDK polutanata i kontaminanata i sposobnost autopurifikacije
geokomponenti u geografskom omotau.
Biosferni nivo bazira istraivanja globalnih parametara ivotne sredine: prozranost
atmosfere, svjetski bilans vlanosti, zagaenost hidrosfernog kompleksa, razmjena energije
izmeu geografskog omotaa i vasionskog prostora (negativni efekat staklene bate) i sl.
Osnovni cilj ovog monitoringa je inventurisanje i izrada katastra globalnog antropogenog uticaja
na poremeaj ekvilibrijuma geosistma u geografskom omotau. Istraivanja globalnih
parametara ukazuju na ozbiljnu opasnost za opstanak nae civilizacije.

546
Vidjeti opirnije: M.Matovi (1994), cit. izd; str. 110-127; Koji M; Stankovi.A; anak M. (1972); Korovi-
biologija i suzbijanje, Novi Sad; Landolt E. (1997); kologische Zeigerwerte zur Schweizer Flora. Verffente, d.
Geobotom. Inst.,64, Zrich.
547
Ruderalan (lat.rudera - komadii kamenja) koji se nalazi uz ruevine, pored naselja i sl.
548
Alergeni (gr. llos drugi + rgon djelo) med. supstance biljnog ili ivotinjskog porijekla koje u preosjetljivih
osoba izazivaju alergiju.
549
Vidjeti opirnije: Komunalna higijena, cit.izd; J.ukovi et al, Tehnologija vode, str. 75-134, Beograd, 2000.
 Sistem bisfernog monitoringa oslanja se na sistemsko osmatranje Zemlje (daljinsko
osmatranje). Daljinsko osmatranje se pokazalo kao vaan segment u zatiti ivotne sredine,
kako u monitoringu, tako i u najavi i praenju prirodnih i antropogenih katastrofa. U
savremenom svijetu je ovaj sistem odavno u primjeni i relativno je jeftin, ali naalost jo uvijek
nedostupan za zemlje u razvoju i zemlje u tranziciji.
Osnovni aspekti primjene satelitskog (daljinskog) osmatranja u monitoringu i zatiti ivotne
sredine.550 Daljinska osmatranja/istraivanja su tehnike dobijanja podataka iz daljine551 putem
instrumenata. Daljinska osmatranja ukljuuju sve aktivnosti od snimanja, procesuiranja,
analiziranja, interpretiranja do dobijanja relevantnih informacija iz mase podataka prikupljenim
tim osmatranjima/istraivanjima.
Od lansiranja prvog Zemljinog vjetakog satelita ( 04.oktobar 1957. godine) Sputnjika 1
otvara se era satelitske detekcije u meteorologiji, geologiji, poljoprivredi, a danas posebno u
zatiti ivotne sredine. Prema M.Oluiu (2001) postoji veliki broj satelita, opremljenih razliitim
senzorima, koji prikupljaju bitne podatke za ouvanje i zatitu ivotne sredine.552 Meunarodne
organizacije, kao na primjer UNESCO, rade na upozoravanju svjetske javnosti o sve
agresivnijoj prijetnji zagaenja ivotne sredine i potrebi preduzimanja neophodnih mjera zatite.
Njihovo (meunarodnih organizacija) geslo Man and the Biosphere Long-Term Ekological
Research553 ima za cilj da okupi eksperte iz niza drava koji bi aktivno bili ukljueni u zatitu
ivotne sredine na globalnom nivou.
Primjena satelitskih daljinskih istraivanja u monitoringu ivotne sredine danas je
prisutna kod osmatranja:
zagaivanja atmosferskog kompleksa, posebno kada su u pitanju termoelektrane, objekti
crne, obojene i bazine hemijske industrije;
dnevni kopovi mineralnih sirovina (leita uglja, boksita, bakra i drugih ruda,
eksploatacija ljunka, pijeska, gline, kamenolomi i dr.); procjenjuje se da je u svijetu vie
od 14000 km2 zemljita devastirano povrinskim rudokopima554, pa se dinamika
njihovog irenja moe izuzetno dobro pratiti na satelitskim snimcima;
cvjetanje mora, zapravo cvjetanje algi u morskoj vodi je esta za vrijeme ljeta i u
ranu jesen pojava, i za kupae neugodna pojava, koja zna na nekim turistikim
destinacijama obezvrijediti turistiku sezonu; pojave cvijetanja se dobro zapaaju na
odreenim satelitskim snimcima;
naftne mrlje u moru su veliki izazov u zatiti ivotne sredine; naunici su pokazali da se
na satelitskim snimcima (RADARSAT)555 moe efikasno registrovati distribucija naftnih
mrlja na povrini mora, te klasifikovati morska povrina (vodno ogledalo) na: (a)
povrine jako zagaene naftom, (b) povrine malo zagaene naftom i (c) povrine bez
naftnih mrlja.

550
Vidjeti opirnije: Olui, M. (2001): Snimnje i istraivanje Zemlje iz svemira Sateliti senzori primjena -
HAZU, Vijee za daljinska istraivanja i fotointerpretaciju, i GEOSAT, Zagreb. str. 19 26, 439 473.
551
Udaljenost moe iznositi nekoliko centimetara, stotine metara, stotine pa i hiljade kilometara; u ovom poglavlju
govoriemo o dobijanju podataka putem satelita (satelitsko osmatranje/satelitska detekcija).
552
Naravno postoji i mnogo vei broj satelita koji se koriste u istraivanjima geologije, poljoprivrede, kartografije,
prostornog planiranja, za vojne svrhe i dr.
553
ovjek i bosfera-dugorono ekoloko istraivanje.
554
M.Olui, cit.izd; str. 443.
555
Kanadski radarski satelit radar satellite (Canada).
Prirodne katastrofe:
poplave izazivaju oteenja vie od bilo kojeg drugog oblika iznenadnih nepogoda;
satelitski snimci su izvanredna osnova za ispitivanje poplava i upravljanje kriznim
podrujima, i to prije, za vrijeme i poslije poplave - omoguuju prevenciju, prognozu,
detekciju, monitoring i procjenu uticaja, odnosno nastalih teta;556 snimci slue za
donoenje pravovremenih i najsvrsishodnijih odluka u kriznim situacijama, kao i nakon
povlaenja vode, za procjenu teta i kompenzaciju posljedica, te revitalizaciju ivotne
sredine;
klizita i odroni zemljita; glavni uzronici pojave klizita su: klimatski faktori,
antropogena aktivnost, eksploatacija povrinskih i podzemnih resursa, geoloki faktori,
strukturno - tektonski i hidrogeoloki faktori; pri sagledavanju naprijed navedenih
uzroka, kod monitoringa klizita mogu se izdvojiti tri faze ispitivanja:557
a) inventarizacija starih klizita,
b) kartiranje terena prema stepenu ugroenosti (sinteza razliitih faktora rizika),
c) preventivne mjere rizika (postavljanje detektora za sistem ranog upozoravanja);
zemljotresi - metodi daljinskih osmatranja nali su svoju adekvatnu primjenu na
podruju istraivanja seizmizma i neoekivanih uticaja zemljotresa na ljude, materijalna
dobra i ivotnu sredinu; metodima satelitske detekcije ispitan je i veliki broj aktivnih
vulkana na naoj planeti;
umski poari i podzemni poari (leita uglja).
Antropogene (izazvane katastrofe):
nuklearne katastrofe (ernobilj i dr.);
ratne katastrofe (razaranje hemijske industrije, rafinerija i skladita naftnih derivata,
objekata farmaceutske industrije i slinih postrojenja, zbog oslobaanja velikih koliina
toksinih materija u ivotnu sredinu, predstavlja veliku opasnost po ivot i zdravlje ljudi,
kao i opstanak ekosistema).
Moemo zakljuiti da daljinska/satelitska osmatranja u oblasti ivotne sredine omoguavaju
brzu i ekonominu informaciju, zadovoljavajue preciznosti. Prednost im je to se vri
monitoring relativno velikih podruja, a uzastopnim snimanjem mogue je registrovati promjene
u razliitim vremenskim intervalima.

556
Tholey, N.,Clandillan, S&Fraipont, P. (1997):Flood surveying using Earth Observation Data. ESA Colloquium
Earth Observation and the Environment: Benefits for Central and Eastern European Countries, Academy
Sci.,Budapest, 77-88.
557
Scanvic Y. (1989): Landslides in the La Paz basin, Bolivia.SPOT New Latter 12/1989, SPOT Image, 17-18.
 9. USKLAENI (ODRIVI) RAZVOJ

Sutina ideje o usklaenom (odrivom) razvoju. Rast humane populacije je jedna od

determinanti razvoja ljudske civilizacije i razvoja drutvenog sistema na naoj planeti. Taj rast
zahtijeva, istovremeno, sve veu eksploataciju jednog drugog sistema prirodnog, pa se stoga
oekuje da e uzurpacija (troenje) prirodne sredine (prostora i resursa) biti sve prisutnija u
budunosti. Ne moe se osporiti humanoj populaciji pravo na razvoj, ali se moe dovesti u
pitanje obim i nain eksploatacije postojeih resursa. Da je rije o prekomjernom troenju vidi
se i iz injenice da se sve vie naruava prirodni ekvilibrijum, i da je sve vie polutanata i otpada
u geografskom omotau.
Korijen ove, sve prisutnije, krize je u obimu drutveno - ekonomskog razvoja i nainu
kako najvei dio humane populacije prirodne vrijednosti (prirodni kapital) transformie u
privatni kapital, odnosno zadovoljenje ivotnih potreba (kvalitet ivota). Da nekontrolisani obim
eksploatacije prirodnog kapitala postaje mdus procedndi558 savremenog ovjeka vidi se iz
injenice da su u svijetu od 1950 1990. godine utroene tolike koliine resursa kolike su bile
utroene za sve prethodne generacije. Jedan matematiki model rasta559 pokazuje da e krajem
XXII vijeka godinja potronja energije iznositi bezmalo jedan deseti dio ukupnih geolokih
rezervi fosilnih i nuklearnih goriva kojima raspolae naa planeta.
Environmentalisti, ekonomisti, ekolozi i mnogi drugi eksperti ve odavno upozoravaju
da su negativne promjene u ivotnoj sredini rezultat nastojanja humane populacije da obezbijedi
to vii ivotni standard, ne obazirui se na cijenu. M. ukanovi (1996) smatra da su kvalitet
ivota ljudi i kvalitet ivotne sredine usko povezani, ali se ne moe rei da su i uzajamni. Da bi
ljudi obezbjedili sopstveni kvalitet ivota, to ine na raun kvaliteta ivotne sredine. Za
ostvarivanje osnovnih ljudskih potreba (hrana, voda, stan i druge fizike, psihike i intelektualne
potrebe) ovjek je prisiljen da mijenja prirodu. Na taj nain prirodna sredina, koja se razvija
spontano i samoregulacijom, progresivno smanjuje svoje potencijale zbog prekomjernog
iskoritavanja od strane ovjeka.
Dalji, nekontrolisani, privredni i prostorni presing nae civilizacije na prirodu zavisi i od
injenice koliko e ljudi, i dalje, nekritiki prihvatati vrednovanje stepena svog vlastitog
razvoja. Sveukupni napori humane populacije da konstantno unaprijeuje kvalitet ivota ne
mogu se, na poetku treeg milenijuma, vie ostvarivati na principima neograniene potronje
resursa i neogranienih asimilacionih sposobnosti prirode za prihvat antropogenih emisija
materija i energije.
Drava moe da unitava svoje ume, istu vodu i povrinski sloj zemlje a da se taj
gubitak ne odrazi u njenom bruto nacionalnom proizvodu, jer dananje vrednovanje razvoja ne
obuhvata usluge ekosistema (odravanje plodnosti zemljita, uvanje vodenog taloga, ouvanje
istog vazduha, regulisanje klime iako njihov gubitak moe kasnije za sobom da povue
velike izdatke i smanjenje bruto drutvenog proizvoda). Ukoliko se, dakle, razvoj drave prati
samo kroz nacionalni proizvod, donosioci ekonomske politike i narod u dravi mogu biti
duboko obmanuti. Jednostavno, rukovodioci mogu jednog dana rei: do sada smo imali brz
razvoj ali smo potroili sve ume i iste vode.560 Stoga se u svijetu razmilja o novim
pokazateljima koji bi bili mjerilo globalnog stanja ivotne sredine. Ovo mjerilo e pomoi da
ukupni ljudski razvoj vie trai svoje uporite u environmentalnim naelima.

558
Nain postupanja, postupak.
559
M. Risti (1987), Predvianje poteba energije, Graevinska knjiga, Beograd.
560
Biznis i okolina, br. 4., CETEOR, Sarajevo, 2000, str. 6.
 Sa tehnolokom revolucijom, na prelasku iz drugog u trei milenijum, inventarisanje
stanja nae planete pokazuje da ivimo sa degradiranim i devastiranim geografskim prostorima,
sa nepovratno unitenim pejzaima, rijekama, jezerima; da se suoavamo sa mogunostima
smanjenja koliina pitke vode i globalnom promjenom klime. Moe se zakljuiti da najvei
problemi globalnog znaaja jesu:561 mogunost unitenja biosfere i njenih ekosistema, globalna
degradacija ivotne sredine (svih geokomponenti), veliki demografski rast i iscrpljivanje resursa
svih vrsta.
Pojam odrivog (usklaenog) razvoja. Logino je da degradacija ivotne sredine i troenje
njenih resursa ima i svoje granice, pa dalji razvoj mora da bude odrivi razvoj (usklaeni
razvoj). Sintagma odrivi razvoj, ustanovljena 1989. godine i proklamovana tzv. Bergenskom
deklaracijom 1990. godine, oznaava mogunost daljeg razvoja, kako postojee generacije tako
i buduih generacija. Termin odrivi (usvojen u Rio de aneiru, 1992 godine) potie,
najvjerovatnije, od potrebe odrivog korienja resursa, tj. da se svaka djelatnost koja poiva na
korienju resursa moe trajno odravati. Kako to, jo uvijek, nije mogue ostvariti, prema A.
Kneeeviu (2000), odrivost podrazumijeva da se iscrpljivanje resursa ograniava i poveava
efikasnost njihovog korienja, te da se u toku iscrpljivanja odreenog resursa na datom
podruju obezbjeuju finansijska sredstva potrebna da stanovnici po iscrpljivanju resursa u
odreenom obimu, mogu da organizuju drugi vid privredne aktivnosti korienjem nekog
drugog prirodnog resursa. Dobar primjer je zatvaranje rudnika uglja u Trbovlju (Slovenija).
On treba biti zatvoren 2020. godine, ali je Vlada Slovenije ve izradila program prema kojem
e, na osnovu sredstava koja se ve izdvajaju, biti osiguran razvoj cijele regije na novim
osnovama.
Prema M.ukanovi (1996) usklaeni (odrivi) razvoj znai da sadanje generacije treba
da planiraju i stvaraju sebi odgovarajui kvalitet ivotne sredine, istovremeno ostavljajui
buduim generacijama mogunost da ostvaruju sebi isti kvalitet. Filozofija usklaenog razvoja
zasniva se na principu intergeneracijske jednakosti. Ako se ovaj princip ne potuje, tada tete u
ivotnoj sredini uinjene danas prelaze na sljedeu generaciju. Neki autori562 su miljenja da
filozofija odrivog razvoja je vezana za tehnoekonomski pristup problemima ivotne sredine u
sklopu drutveno - ekonomskog razvoja.
Pristup usklaenom (odrivom) razvoju563 moe biti posmatran kao odnos prema
ivotnoj sredini, koji pokazuje da je mogue u drutveni i tehnoloki razvoj unijeti znaajne
promjene koje su u korist prirode, ali i samog privrednog razvoja (kratkorono i dugorono).
Takva strategija upravljanja ivotnom sredinom, indirektno inicirana poznatom
Konferencijom UN u Stokholmu 1972. god. i lansirana od strane Gro Harlem Brundtland,
tadanje kandidatkinje stranke zelenih za predsjednika Vlade Norveke , nazvana je odrivi
razvoj564

561
Prema OECD (Organisation for Economic Co-Operation and Development, 1991) najvei globalni problemi su:
promjena klime (gdje su ukljueni problemi energije, unitavanja uma i podizanja nivoa mora ), oteenje
ozonskog omotaa, opasni i rizini otpadni materijali i ugroavanje biodiverziteta.
562
Vidjeti Biznis i okolina, cit. izd., str.6.
563
Termin odrivi razvoj (engl. Sustainable Development) u srpskom jeziku moe da znai i trajno mogui razvoj ,
odnosno usklaen, kontinualan ili uravnoteen. Veina autora sa geografskog prostora bive SFRJ koristi termin
odrivi , ali ima i dosta onih koji smatraju da je izraz usklaeni pogodniji (a to je i nae miljenje).Na
geografskom i jezikom podruju Bosne i Hercegovine prisutna je i sintagma uravnoteeni razvoj, to
podrazumijeva da su privredni razvoj sa svojim neposrednim ciljevima i zahtjev za ouvanje kvaliteta ivotne
sredine uravnoteeni, odnosno da su uravnoteeni kratkoroni i dugoroni ciljevi drutvenog razvoja.
564
Biznis i okolina, cit. izd., str. 6.
 Usklaeni razvoj je podran i preporuen rezolucijom Ujedinjenih nacija 1987. godine.
Nakon niza aktivnosti koje su rezultirale konferencijama o usklaenom razvoju (Seldson, Velika
Britanija, 1989.,Bergen, Norveka, 1990.) ideja i princip usklaenog (odrivog) razvoja su
konano slubeno promovisani na Konferenciji UN o ivotnoj sredini i razvoju (Rio
deklaracija).
Pojam odrivosti. Obzirom da se pojam odrivosti danas aktuelizuje u brojnim projektima
razvoja pojedinih geografskih prostora, posebno u nerazvijenim zemljama i zemljama u
tranziciji (odrivi agrar, odrivi turizam, odriva infrastruktura i sl.), smatramo potrebnim, prije
definicije odrivog (usklaenog) razvoja, definisati termin odrivost. U strunoj literaturi se
razlikuje:565
tehnika odrivost: sposobnost odravanja postrojenja ili objekata (projekat puta i tehnika
sredstva; omoguavaju odravanje puta mehanizacijom uz prihode koji obezbjeuju sredstva za
odravanje),
ekonomska odrivost: sposobnost postrojenja ili objekta da kroz eksploataciju obezbjeuje
finansijska sredstva ne samo za odravanje nego i amortizaciju, kao i dobit investitoru i korist za
odreeni geografski prostor (izgraeni put koji obezbjeuje profit),
odrivost ivotne sredine: sposobnost postrojenja ili objekta da osigura drutveno ekonomsku
efikasnost koja priznaje i trokove korienja resursa i sanaciju environmentalnih teta, uz
potovanje ogranienja vezanih za korienje resursa (izgraeni put koji vraa uloena sredstva,
ukljuujui i vrijednost utroenih prirodnih resursa, uz potovanje mjera zatite ivotne sredine).
Definicije usklaenog (odrivog) razvoja. Definicije usklaenog razvoja date su na vie
relevantnih skupova, ali i od strane brojnih autora koji su razmatrali pitanje odrivog razvoja.
Od najpoznatijih svjetskih skupova, izdvajamo posebno:
Svjetska komisija za ivotnu sredinu i razvoj pri Ujedinjenim nacijama, po svom osnivanju 1987.
godine, definie opti princip odrivog razvoja za koji kae da se zasniva na ouvanju ili
poveanju vrijednosti sveukupnog kapitala drave u toku odreenog vremena; u sveukupni
kapital spadaju i geokomponente ivotne sredine (vazduh, voda, zemljite, vegetacija);
Evropska ekonomska komisija Ujedinjenih nacija odrivi razvoj vidi kao proces ili program
restruktuiranja ekonomskih, drutvenih i tehnikih odnosa, kako bi se zatitila prirodna i
ovjekova sredina, kako za sadanje, tako i za budue generacije;
Samit o Zemlji Ujedinjenih nacija, 1992. godine u Agendi 21 (Program za XXI vijek) odrivi
razvoj definie kao drutveno odgovoran razvoj uz sinhronizovanu zatitu fizikogeografske
osnove nae planete i zatitu ivotne sredine za dobrobit buduih generacija;
Svjetska agencija za ishranu i poljoprivredu (FAO), 1989. godine definie odrivi razvoj kao
upravljanje i ouvanje planetarnih resursa i orijentaciju tehnolokih i institucionalnih promjena na
nain da se osigura postizavanje i odri zadovoljavanje ovjekovih potreba za sadanje i budue
generacije.
Prema A. Kneeviu (2000) odrivi razvoj znai istovremeno:
osiguravanje zahtjeva ivotne sredine (regulisanje unosa emisij): emisija (polutanata, op. a.) je
doputena samo u granicama koje moe apsorbovati priroda/ivotna sredina; doputaju se samo
oni zahvati koji omoguavaju cjelovitu zatitu ekosistema i svih vrsta pojedinano;

565
Djelimino preuzeto iz Biznis i okolina, cit. izd., str. 6 7.
 Iskoriavanje obnovljivih izvora doputeno je samo u granicama njihove obnovljivosti, a
iskoriavanje neobnovljivih izvora (npr. fosilnih energenata nafta, prirodni gas, ugalj,
bitumenski kriljci) ne smije biti bre od pronalaenja alternativnih rjeenja za njih.
Moramo napomenuti, naalost, da je za neobnovljive, bolje rei iscrpljive resurse, na savremenom
nivou razvoja karakteristino da je brzina kojom se troe vea od brzine kojom su stvarani. Drugi
problem, kod stava A. Kneevia, da iskoriavanje neobnovljivih izvora ne smije biti bre od
pronalaenja alternativnih rjeenja, se odnosi na vrijeme za koje nauno otkrie dospijeva do tehnoloke
primjene. Ovaj period penetracije prema M. Ristiu (1995) iznosi 50 godina, a to znai da nauka o
energiji sa velikom vjerovatnoom moe da predvidi gotovo sve znaajno to e u narednih pet decenija
ui u primjenu odnosno proizvodnju. Za sada nemamo alternativna rjeenja za zamjenu fosilnih
energenata, sa stanovita njihove dananje ekonominosti, energetske vrijednosti i masovnog korienja,
niti imamo nauno fundirane projekte potpune supstitucije fosilnih goriva drugim energentima.
Osiguravanje drutvenih zahtjeva osiguravanje boljih drutvenih uslova svim slojevima drutva
i drutvenim grupama, kao na primjer: potpuna zaposlenost svih radno sposobnih lanova
humane populacije, besplatno kolovanje za cjelokupnu mladu populaciju nae planete,
zdravstvena zatita za sve, obezbjeenje povoljnih uslova za stanovanje i dr;
Osiguravanje ekonomskih zahtjeva zadovoljavanje potreb (kvalitet ivota) sve brojnije
humane populacije zahtijeva stalni porast privrednih kapaciteta; (kako, meutim, pomiriti ili
obezbijediti uzajamnost zahtjeva koji se tiu ivotne sredine i drutvenih zahtjeva, jo nemamo
konkretnog odgovora, op. a.).
Koncept usklaenog (odrivog) razvoja oznaava mogunost daljeg razvoja kako postojee
generacije tako i buduih generacija. Ovo je ve reeno, i u Bergenskoj deklaraciji, i u nastupima
brojnih autora irom svijeta. Veina tih autora (Herbert Grul, 1985; B. Vord i R. Diboa, 1972.)
skreu panju postojeim (tadanjim) generacijama da su sebine (mada se to isto moe kazati i
2011. godine, pa, uz duno potovanje prema iskrenoj namjeri navedenih autora, pitamo se koja
bi to, konano, generacija trebala da pone sa realizacijom principa intergeneracijske jednakosti).
Bilo je niz autora i naunih institucija koji su u svojim istraivanjima i drugim pisanim
radovima objanjavali i insistirali na (nekom) umjerenom razvoju. Na geografskom prostoru bive
SFRJ o odrivom razvoju, poetkom 90-tih godina XX vijeka bavila se M. ukanovi.566
Ako se razvoj na odreenom geografskom prostoru definie kao poveanje ivotnog
standarda, odnosno blagostanje, tada je odrivi razvoj nesmanjivanje blagostanja tokom
vremena. Za pojedince to bi znailo konstantno (kontinualno) blagostanje (Pearce, Maler,
1991.).
Postavlja se pitanje da li su blagostanje i razvoj sinonimi? Smatra se da blagostanje i razvoj
ne treba da su identini, ali da odlike razvoja: materijalno blagostanje, edukacija, osnovne
slobode i zdravlje su istovremeno i determinante razvoja.
Jedno od osnovnih i spornih pitanja u ostvarivanju ideje odrivog razvoja jeste: u toku kog
perioda razvoj treba da je odriv?
Pearce, Maler (1991) smatraju da taj period moe da bude od nekoliko dekada do 100 godina
u smislu odrive ekonomike, odrivosti ivotne sredine, kao i odrivosti u drutvenom pogledu.
Postavlja se, naravno, i pitanje neodrivog razvoja. Po M. ukanovi (1996) neodrivi razvoj
bi znaio ako bi dvije ili tri generacije imale visok ivotni standard, a trokove prebacile na
slijedeu (treu ili etvrtu generaciju). Ta zadnja generacija bi, u tom sluaju, imala manji
standard od prethodnih.
Daemo jo nekoliko definicija teoretiara odrivog razvoja:

566
Vidjeti opirnije: ivotna sredina i odrivi razvoj, cit. izd., str. 169 238.
 Odrivi razvoj je razvoj koji omoguava dostizanje krajnjeg zadovoljenja ljudskih potreba i
poboljljanja kvaliteta ljudskog ivota (Allen, 1980).
Glavni izazov u dolazeim dekadama bie kako da se dugorono i iroko obezbijedi da
interakcija izmeu ivotne sredine i razvoja bude bolja, uz poveanje izgleda za ekoloki odriva
poboljanja ljudskog blagostanja (Clark, 1986).
U najuem smislu rijei, opta (globalna) odrivost znai beskonani (trajni) opstanak
ljudskih vrsta u svakom dijelu svijeta. iri smisao znaenja jesta da sva ljudska bia koja se rode
doive i svoje zrelo doba u kvalitetnijem ivotu nego to je puko bioloko preivljavanje. I, na
kraju, u najirem smislu govorei, globalna odrivost ukljuuje i trajno postojanje svih elemenata
biosfere, ak i onih koji naizgled nisu od naroite koristi za ljudski rod (Brown, 1987).
Moda je samo pitanje vremena kada e metafora odrivosti poeti da se zloupotrebljava u
ideolokim konfliktima sadanjih environmentalista (boraca za ivotnu sredinu) do mjere kada e
postati besmislena (O Riordan, 1988).
Odrivost je vie ograniavajua pojava (nego odrivi razvoj) koja prihvata etike norme u
odnosu na preivljavanje ive materije i prava buduih generacija i institucija koje su odgovorne
za obezbjeivanje tih prava ukupno, raunajui i u politici i u akcijama (O Riordan, 1988.).
Usvajanje i znaaj koncepcije usklaenog (odrivog) razvoja. Koncepcija odrivog razvoja je,
ve smo istakli, prihvaena i usvojena na II Konferenciji Ujedinjenih nacija o ivotnoj sredini i
razvoju, koja je odrana u Rio de aneiru 1992. godine. Na njoj su usvojena sljedea dokumenta:
Rio deklaracija o ivotnoj sredini i razvoju;
Konvencija o promjeni klime;
Konvencija o biodiverzitetu;
Neobavezujui dokument: Principi o upravljanju, zatiti i odrivom razvoju svih tipova uma;
Agenda 21.
Poslije Rio Konferencije nastale su velike aktivnosti u sprovoenju koncepta, po sektorima:
za energetiku, za kvalitet stanovanja, biodiverzitet, ouvanje uma, divljine, movara, vode i dr., i
to stalno sa naglaenim pridjevom odrivi.567
Po mnogima odrivi razvoj treba da bude protutea destruktivnom antropogenom djelovanju
na naoj planeti i da kao glavni cilj ima: preivljavanje!568 Znaaj odrivog razvoja je taj to
prua mogunost daljeg napretka ljudske civilizacije, sa akcentom na smanjenu potronju
prirodnih resursa i prostora. Pri tome se podrazumijeva environmentalni pristup.
Nauka, tehnologija, privreda i usklaeni razvoj. Istakli smo ve ranije da je geografski omota,
kao izvor sirovina i recipijent otpadnih supstanci i energije, ogranienog kapaciteta. Nedostatak
svijesti o limitiranom kapacitetu doveo je do opredijeljenja humane populacije o neogranienom
rastu, kako stanovnitva tako i potreba (potronje). To je neminovno dovelo do nesklada izmeu
potreba i mogunosti njihovog zadovoljenja, odnosno do krize odrivog razvoja. Podcijenjeno je,
s jedne strane, nauno analiziranje ovih pojava, a s druge strane globalna primjena savremenih
tehnologija.
Zanemarena je i injenica odliva mozgova, odnosno masovne emigracije nauno
strunog kadra iz nerazvijenih zemalja u ekonomski vodee drave svijeta. Vlade zemalja u
razvoju i zemalja u tranziciji treba da utiu, nizom mjera i instrumenata razvojne politike, na
smanjenje odliva vlastitog naunog potencijala, kako bi osigurale razvoj buduih generacija na
svom teritoriju.

567
ivotna sredina i odrivi razvoj, cit. izd. str. 175.
568
Ibid., str. 175.
 Uloga nauke i tehnologije u ostvarivanju usklaenog razvoja mora biti jedan od
prioriteta sveukupnog drutveno ekonomskog razvoja. Ta uloga se ogleda, prvenstveno, u
primjeni efikasnih sredstava za rad, korienju obnovljivih izvora energije i nauno
istraivakom radu.
Meu resursima koje naa civilizacija treba da to racionalnije troi, od vitalne su vanosti
energetski resursi: njih treba sve vie, a ve im se sagledava iscrpljenje. Prema M. Ristiu (1995)
nade se polau u ovjekovu kreativnost. Od njega se oekuje da otkrije nove mogunosti
opstanka, kao i povoljnije i obilnije izvore energije, ime e se obezbijediti materijalni i tehniki
uslovi za neometani razvoj.
Odrive tehnologije.569 Odrive tehnologije su tehnologije koje se uklapaju u koncept odrivog
razvoja. Za neku tehnologiju ponekad je teko dati definiciju odrivosti, jer svjetska privreda
krije u sebi i jedan paradoks: tehnologija koja je za jednu dravu odriva, za drugu je neodriva, i
obratno. Hijerarhija na globalnom nivou je uvela BAT tehnologije i BATNEEC tehnologije. BAT
(Best Avaliable Technologies) tehnologije predstavljaju ogranienje emisije zasnovano na
maksimalnom korienju raspoloivih tehnologija i primijenjuju se u visokorazvijenim zemljama.
Da bi se shvatio smisao ogranienja BAT tehnologije naveemo sljedei primjer: tehnologija
ija je emisija vrstih estica 100 mg/m3 kod izlaznih gasova u Zapadnoj Evropi je zagaujua
(dozvoljeno je 20 mg/m3), dok je, recimo, za Bosnu i Hercegovinu (zemlja u tranziciji, odnosno
nerazvijena zemlja) to malozagaujua tehnologija, jer je kod najveeg broja postrojenja u Bosni
i Hercegovini iznos ove emisije 200 500 mg/m3).
BATNEEC (Best Available Technologies Not Entailing Excessive Cots) tehnologija je
tehnologija redukcije emisije ija je primjena i ekonomski opravdana, i koja se predlae za
primjenu u zemljama u razvoju, odnosno zemljama koje imaju nii nivo zagaivanja (vee
asimilacione sposobnosti prirode). Ovdje se mogu razmatrati dva problema:
1. vee asimilacione sposobnosti prirode u nerazvijenim zemljama nisu rezultat vee apsorpcione
moi geokomponenti tih podruja, nego nerazvijenost privrede, i
2. koliko je moralan stav da se neodrive tehnologije u razvijenim zemljama, nakon izvoza u
nerazvijene zemlje, proglaavaju odrivim tehnologijama; oni koji zagovaraju ovakav transfer
tehnologije zaboravljaju na injenicu prekogranine emisije polutanata i globalne akumulacije
zagaivaa u ivotnoj sredini.
Smatramo da je, stoga, neprimjereno vie govoriti o transferu (zastarjele) tehnologije iz
razvijenih zemalja u nerazvijene, nego se treba ostvarivati meunarodna tehnoloka saradnja, to
znai da saradnja mora biti dvosmjerna.
R strategija.570 Ova strategija je tehniki nain, podran podsticajnim mjerama, snienja utroka
sirovina i uticaja deponovanja otpada na ivotnu sredinu. Kod R strategije radi se o primjeni
tehnologija u vezi otpada, odnosno preciznije o sprjeavanju nastanka otpada, a sve te tehnologije
poinju na engleskom jeziku sa slovom R. Poelo je, zapravo, sa sanacijom odlagalita
(remedijacija) otpada, te reciklaom iskorienih proizvoda, da bi se razvile i druge povoljnije
mjere. Na sljedeim primjerima e se, respektivno, objasniti elementi i pokazati mogunosti
primjene R strategije u oblasti razvoja tehnologija:
(R1) re- ininjering (engl. Re-engineering) zadovoljavanje ljudskih potreba na drugi nain
(npr. internet umjesto tampanja asopisa);
(R2) ponovna upotreba (engl. Re-use) ponovno korienje ve iskorienih ureaja i dobara
(ponovno korienje ambalae);

569
Vidjeti opirnije: Biznis i okolina, cit. izd., str. 31 32.
570
Preuzeto iz Biznis i okolina, cit. izd., str. 33.
(R3) snienje utroka sirovina (engl. Reduction) smanjenje karta primjenom sistema kvaliteta
u proizvodnji ili snienje emisije vrstih estica u atmosferu kroz bolje odravanje postojeeg
preistaa otpadnih gasova i vraanje uhvaenih estica u tehnoloki proces;
(R4) zamjena (engl. Replacement) zamjena rijetkih ili tetnih hemikalija drugima (zamjena ive
i kadmijuma u proizvodnji baterija drugim metalima, ili zamjena hlorofluorougljenika koji imaju
veliki uticaj na ozonski omota hlorofluorougljenicima koji imaju manji uticaj;
(R5) opravak i bolje odravanje (engl. Repair) produavanje vijeka trajanja sredstava za
proizvodnju;
(R6) ponovno punjenje (engl. Refilling) ponovna upotreba ambalae od strane istog korisnika;
(R7) povrat (engl. Recovery) korienje korisnih komponenti iz otpada (dobijanje srebra iz starih
filmova, spaljivanje otpadnih ulja i korienje toplotne energije);
(R8) reutilizacija (engl.Re-utilization) koritenje iskoritene opreme ili dijelova na drugom
mjestu ili u druge svrhe (lat.utilis - koristan);
(R9) reciklaa (engl.Recycling) vraanje otpadnih materijala u isti proces iz kog su potekli
(povrat starog papira u proces proizvonje papira).
Moemo da zakljuimo da postoji niz kvalitetnih dokumenata i instrumentarij da
usklaeni (odrivi) razvoj postane obrazac jednog novog odnosa prema ivotnoj sredini. Daleko
smo jo od toga da je postignuta globalna saglasnost o zajednikoj strategiji kada je u pitanju
ouvanje ivotne sredine. Ako bi se, u prvoj fazi, uspostavila zajednika strategija svih evropskih
zemalja, ideja usklaenog razvoja mogla bi biti promovisana i na globalnom planu. Kako kae M.
ukanovi (1996) razvoj nae civilizacije ide stalnom uzlaznom ljestvicom, pa svaka preka na
tom usponu moe da vodi ili ka vrhu, ili da se sa nje padne.
 10. PRILOZI

10.1. DEKLARACIJA KONFERENCIJE UN O OVJEKOVOJ SREDINI

Konferencija Ujedinjenih nacija o ovjekovoj sredini sastala se u Stokholmu od 5. do 16. juna

1972. i razmotrila potrebe da se usvoje zajednika koncepcija i zajedniki pristupi koji e
inspirisati i rukovoditi napore koje ine narodi sveta radi ouvanja i poboljanja ovekove
sredine,

PROGLAAVA SLEDEE

1. ovek je istovremeno delo i stvaralac svoje sredine, koja obezbeuje njegov fiziki
opstanak i prua mu mogunost za intelektualni, moralni, drutveni i duhovni razvoj. U dugoj i
tekoj evoluciji ljudske rase na Zemlji, doao je trenutak kada je, zahvaljujui sve brem
napretku nauke i tehnike, ovjek stekao mo da na bezbrojne i neviene naine mijenja svoju
sredinu. Dva elementa ovjekove sredine, prirodi i elemenat koji je on sam stvorio, neophodni
su za njegovo blagostanje i puno uivanje njegovih osnovnih prava, ukljuujui i pravo na sam
ivot.

2. Zatita i poboljanje sredine predstavljaju pitanje od najveeg znaaja koje utiu na

blagostanje stanovnitva i ekonomski razvoj u cijelom svetu; ono odgovara tenjama naroda
cijelog sveta i predstavlja zadatak svih vlada.

3. ovjek je primoran da stalno rezimira svoje iskustvo kao i da dalje otkriva, pronalazi, stvara i
napreduje. Danas, mo koju ovjek ima da mijenja sredinu u kojoj ivi, moe, ako se upotrebi
promiljeno, donijeti svim narodima koristi razvitka i mogunost kvalitetnog poboljanja ivota.
Zloupotrebi li se ili olako upotrebi, ova ista mo moe prouzrokovati neprocjenjivo zlo po
ljudska bia i sredinu. Primjeri tete, razaranja i pustoenja koje je izazvao ovjek mnoe se
pred naim oima u brojnim oblastima zemaljske kugle: konstatujemo opasne stepene
zagaenosti vode, vazduha, zemlje i ivih bia; duboke poremeaje ekoloke ravnotee biosfere
koji su za aljenje; razaranje i iscrpljivanje nezamjenjivih izvora; najzad ozbiljne nedostatke
koji su opasni po fiziko, mentalno i socijalno zdravlje oveka, u sredini koju sam stvara, a
posebno u njegovoj ivotnoj i radnoj sredini.

4. U zemljama u razvoju veinu problema sredine prouzrokuje nerazvijenost. Milioni ljudi i

dalje ive daleko ispod najnieg nivoa spojivog sa pristojnim ivotom ovjeka, lieni
najneophodnijeg u pogledu ishrane, odjee, stana, vaspitanja, zdravlja i higijene. Prema tome,
zemlje u razvoju treba da usmjere svoje napore prema razvoju, vodei rauna o svojim
prioritetima i potrebi da se sauva i pobolja sredina. U razvijenim zemljama problemi sredine
su najee vezani za industrijalizaciju i razvoj tehnike. U istom cilju razvijene zemlje treba da
nastoje da smanje jaz izmeu njih i zemalja u razvoju.

5. Prirodno poveanje stanovnitva stalno postavlja nove probleme za zatitu sredine i trebalo
bi, zavisno od potrebe, usvojiti odgovarajue politike i mjere za regulisanje ovih problema.
ovjek je neto najdragocjenjije na svijetu. Narod podstie socijalni napredak i stvara bogatstvo
drutva, razvija nauku i tehniku, i svojim tekim radom, bez prestanka mijenja sredinu. Uporedo
sa drutvenim napretkom i razvitkom proizvodnje, nauke i tehnike, sposobnost ovjeka da
poboljava svoju sredinu se poveava svakog dana.

6. Nalazimo se u onom trenutku istorije kada je potrebno da usmjeravamo nae akcije u cijelom
svijetu razmiljajui vie o njihovom odraavanju na sredinu. Moemo, iz neznanja ili nehata,
prouzrokovati znatne i nepopravljive tete sredini na Zemlji, od koje zavise i na ivot i nae
blagostanje. I obratno, produbljujui naa znanja i djelujui sa vie mudrosti, moemo
obezbjediti, nama samima i naem potomstvu, bolje uslove ivota u sredini, bolje prilagoenoj
potrebama i tenjama ovjeanstva. Postoje iroke perspektive za poboljanje kvaliteta sredine i
stvaranje srenog ivota. Potrebno je oduevljenje, ali isto tako i hladnokrvnost; veliki napori,
ali i sreena akcija. Da bi mogao slobodno da uiva plodove prirode, ovjek mora iskoristiti
svoja znanja da bi, zajedno sa njom, stvorio bolju sredinu. Zatita i poboljanje sredine sadanje
generacije i onih koje dolaze postali su prevashodni cilj cijelog ovjeanstva, zadatak ije
ispunjenje e biti potrebno uskladiti sa ostvarenjem osnovnih, ve utvrenih ciljeva za
postizanje mira i ekonomski i socijalni razvoj u cijelom svijetu.

7. Da bi taj cilj mogao biti dostignut, bie potrebno da svi, pojedinci i grupe, preduzea i
ustanove, na svim nivoima, preuzmu svoju odgovornost i ravnomerno podele dunosti. Ljudi
svih drutvenih slojeva i najraznovrsnije organizacije mogu, putem vrijednosti koje prihvataju i
cjelokupnou svoji akata, odrediti kakva e sredina biti sutra. Lokalne vlasti i vlade e imati
glavnu odgovornost za politiku i akciju koju treba voditi u oblasti sredine, u okvirima njihove
nadlenosti. Meunarodna saradnja e takoe biti potrebna za sticanje potrebnih sredstava kako
bi se pomoglo zemljama u razvoju da izvre svoje dunosti u ovoj oblasti. Sve vei broj
problema sredine, od regionalnog i svjetskog znaaja, ili saradnju izmeu zemalja i akciju od
strane meunarodnih organizacija u interesu svih. Konferencija trai od vlada i naroda da
ujedine svoje napore kako bi zatitili i poboljali sredinu, u interesu naroda i buduih generacija.

IZRAAVA ZAJEDNIKO UBJEENJE DA:

Princip 1
ovjek ima osnovno pravo na slobodu, jednakost i zadovoljavajue uslove ivota, u sredini ije
osobine mu omoguavaju da ivi u dostojanstvu i blagostanju. On ima uzvienu dunost da uva
i poboljava sredinu za sadanje i budue generacije. S tim u vezi, osuuje se i mora biti
iskljuena politika koja podstie ili sprovodi aparthejd, rasnu sagregaciju, diskriminaciju,
kolonijalne i druge oblike ugnjetavanja i tue dominacije.
Princip 2
Prirodna bogatstva zemljine kugle, ukljuujui vazduh, vodu, zemlju, floru i faunu, a naroito
uzroci prirodnih ekosistema, moraju biti sauvani u interesu sadanjih i buduih generacija
putem planiranja i odgovarajueg briljivog nadgledanja.
Princip 3
Sposobnost nae planete da proizvodi glavna prirodna bogatstva koja se obnavljaju mora biti
sauvana i, svuda gde je to moguno, obnovljena ili poboljana.
Princip 4
ovjek ima posebnu odgovornost u ouvanju i mudrom rukovoenju nasljeem koje ine divlja
flora i fauna i njihove naseobine koje su danas ozbiljno ugroene sticajem nepovoljnih
okolnosti. Ouvanje prirode, a naroito divlje flore i faune, mora, prema tome, imati vano
mesto u planiranju za ekonomski razvoj.
Princip 5
Prirodna bogatstva zemaljske kugle koja se ne obnavljaju moraju biti iskoriavana na nain
koji nee prijetiti da ih iscrpi i da prednosti postignute njihovim korienjem koristi cijelo
oveanstvo.
Princip 6
Odbacivanje otrovnih ili drugih materija i oslobaanje toplote u koliinama ili takve gustine ije
dejstvo okolina vie ne moe da neutralie, mora biti prekinuto na nain na koji e se izbjei da
ekosistemi pretrpe teke i nepopravljive tete. Opravdana borba naroda svih zemalja protiv
zagaenosti mora biti podrana.
Princip 7
Drave moraju preduzeti sve mogue mere za sprjeavanje zagaivanja mora materijama koje
mogu da ugroze zdravlje oveka, da oteuju prirodne ljepote ili da ometaju druga opravdana
iskoriavanja mora.
Princip 8
Ekonomski socijalni razvoj je neophodan ako se eli obezbjediti sredina povoljna za opstanak i
djelatnost oveka i na Zemlji stvoriti uslovi potrebni za kvalitetno poboljanje ivota.
Princip 9
Nedostaci ovjekove sredine nastali u uslovima narazvijenosti ili kao posljedica prirodnih
katastrofa postavljaju ozbiljne probleme, a najbolji nain da se otkloni jeste ubrzavanje razvoja
putem pruanja bitne finansijske i tehnike pomoi kojom bi se upotpunio napor koji na
nacionalnom planu ine zemlje u razvoju putem obezbjeivanja odgovarajue pomoi.
Princip 10
Za zemlje u razvoju, stabilnost cijena i odgovarajua nagrada za osnovne proizvode i sirovine
bitni su za upravljanje sredinom, s tim to ekomomske faktore treba smatrati isto tako vanim
kao i ekoloke procese.
Princip 11
Politikom o sredini svaka zemlja bi trebalo da ojaa potencijal sadanjeg i budueg napretka
zemlje u razvoju, a ne da oslabi ili sprijei nastajanje boljih uslova ivota za sve. Drave i
meunarodne organizacije trebalo bi da preuzmu sve potrebne mjere s ciljem da se sloe u
pogledu naina da sprijee ekonomske posledice koje na nacionalnom ili meunarodnom planu
moe imati primjena mjera zatite sredine.
Princip 12
Bilo bi potrebno izdvojiti sredstva radi zatite i poboljanja sredine, s obzirom na stanje i
posebne potrebe zemalja u razvoju i trokove koje moe imati uklapanje mjera zatite sredine u
planiranju njihovog razvoja, a takoe i na potrebu da im se na raspolaganje, u te svrhe, na njihov
zahtjev, stavi dodatna meunarodna pomo kako tehnika, tako i finansijska.
Princip 13
U cilju racionalnijeg upravljanja prirodnim bogatstvima i, na taj nain, poboljanja sredine,
drave bi trebalo da usvoje jednu integralnu i koordiniranu koncepciju planiranja razvoja, tako
da njihov razvoj bude u skladu sa potrebom da se u interesu njihovog stanovnitva zatiti i
pobolja sredina.
Princip 14
Racionalno planiranje je veoma vaan instrument izmirenja zahtjeva razvoja i potrebe da se
sredina zatiti i pobolja
Princip 15
Prilikom planiranja ljudskih naselja i urbanizacije potrebno je nastojati da se izbjegne
oteivanje sredine i da se postignu najvee socijalne, ekonomske i ekoloke koristi za sve. S
tim u vezi, planovi iji je cilj da se odri dominacija kolonijalizma i rasizma moraju biti
naputeni.
Princip 16
U oblastima gde stopa porasta stanovnitva ili njegova pretjerana gustina mogu da imaju
negativan uticaj na sredinu ili razvoj, kao i u onim oblastima gde slaba gustina stanovnitva
moe da sprijei svako poboljanje okoline i da omete razvitak, bie potrebno sprovesti
demografsku politiku koja potuje osnovna prava ovjeka i koju zainteresovane vlade ocijene
kao odgovarajuu.
Princip 17
Potrebno je da odgovarajue nacionalne institucije budu zaduene za planiranje, upravljanje i
regulisanje korienja bogatstva sredine kojima raspolau drave, u cilju kvalitativnog
poboljanja okoline.
Princip 18
Potrebno je koristiti dostignua nauke i tehnike u okviru njihovog doprinosa ekonomskom i
socijalnom razvoju, s ciljem da se otkriju, izbegnu ili ogranie opasnosti koje ugroavaju
sredinu, da se rijee problemi koje ona postavlja i, uopte uzev, za dobro oveanstva.
Princip 19
Veoma je vano pruati znanja o pitanjima sredine mladim generacijama isto kao i odraslima,
vodei na odgovarajui nain rauna o ugroenijima, kako bi se razvile osnovne potrebe za
upuivanje javnog mnjenja i pruanje pojedincima, preduzeima i zajednicama mogunosti da
shvate smisao svoje odgovornosti po pitanju zatite i poboljanja sredine u svoj njenoj ljudskoj
dimenziji. Isto tako je bitno da sredstva masovnog informisanja izbjegavaju da doprinose
degradaciji sredine, ve naprotiv, da ire informacije pounog karaktera o potrebi da se titi i
poboljava sredina, kako bi se omoguilo oveku da se u svakom pogledu razvija.
Princip 20
Potrebno je podsticati u svim zemljama, naroito u zemljama u razvoju, nauno istraivanje i
aktivnosti na tehnikom usavravanju s obzirom na probleme sredine na nacionalnom i
vienacionalnom nivou. U tom pogledu potrebno je podsticati i olakavati slobodno kretanje
najnovijih informacija i prenoenje podataka prikupljenih na osnovu iskustva, kako bi se
pomoglo reavanju problema sredine; potrebno je staviti na raspolaganje zemljama u razvoju
tehnike koje se odnose na sredinu, pod uslovima koji podstiu njihovo irenje, a da ne
predstavljaju ekonomski izdatak.
Princip 21
U skladu sa Poveljom Ujedinjenih nacija i sa principima meunarodnog prava, drave imaju
suvereno pravo da koriste svoja prirodna bogatstva zavisno od svoje politike sredine i dunosti
da se osiguraju da aktivnosti koje se vre u granicama njihove nadlenosti ili pod njihovom
kontrolom ne prouzrokuju tete sredini u drugim dravama ili oblastima koje ne potpadaju ni
pod iju nacionalnu nadlenost.
Princip 22
Drave treba da sarauju da bi jo vie razvile meunarodno pravo u oblasti odgovornosti i
obeteenja rtava zagaenosti i drugih ekolokih teta koje prouzrokuju aktivnosti vrene u
granicama nadlenosti ovih drava ili pod njihovom kontrolom, u oblastima koje se nalaze izvan
granica njihove nadlenosti.
Princip 23
Bez tete po kriterijume koje e eventualno usvojiti meunarodna zajednica, niti po norme koje
je potrebno odrediti na nacionalnom nivou, potrebno je u svakom sluaju, voditi rauna o skali
vrijednosti koje preovlauju u svakoj zemlji i o mogunostima primjene normi koje vrijede za
najrazvijenije zemlje, ali koje mogu ne biti prilagoene zemljama u razvoju i za njih
predstavljati neopravdan socijalni izdatak.
Princip 24
Meunarodna pitanja koja se odnose na zatitu i poboljanje sredine trebalo bi da sve zemlje,
velike ili male, ravnopravno razmatraju u duhu saradnje. Neophodna je saradnja putem
viestranih ili dvostranih sporazuma ili putem drugih odgovarajuih sredstava da bi se efikasno
ograniile, sprijeile, smanjile i uklonile povrede sredine koje proistiu iz aktivnosti koje se vre
u svim oblastima, i to uz potovanje suvereniteta i interesa svih drava.
Princip 25
Drave moraju nastojati da meunarodne organizacije odigraju koordiniranu, efikasnu i
dinaminu ulogu u zatiti i poboljanju sredine.
Princip 26
Potrebno je potedeti ovjeka i njegovu sredinu od posljedica nuklearnog oruja i svih drugih
sredstava masovnog unitavanja. Drave moraju nastojati, u okviru odgovarajuih
meunarodnih organa, da, to je mogue prije, dou do sporazuma o ograniavanju i potpunom
unitenju ovog oruja.

21. plenarna sjednica

16. juna 1972.
10.2. RIO DEKLARACIJA O IVOTNOJ SREDINI I RAZVOJU

PREAMBULA ( UVOD, PREDGOVOR)

Konferencija Ujedinjenih nacija o ivotnoj sredini i razvoju,

Poto je odrana u Rio de eneiru od 3. do 14. juna 1992.godine,
Potvrujui Deklaraciju Konferencije UN o ivotnoj sredini koja je usvojena 16. juna 1972.
godine u tokholmu i traei da na toj osnovi dalje gradi,
U cilju ostvarivanja novog i ravnopravnog globalnog partnerstva putem otvaranja novih nivoa
saradnje meu dravama, kljunim sektorima drutva i stanovnitvom,
Angaujui se u pravcu meunarodnih sporazuma koji uvaavaju interese svih i tite cjelovitost
globalnog sistema ivotne sredine i razvoja,
Potvrujui cjelovitost i meuzavisnost planete Zemlje, naeg doma,
Proklamuju sljedee:

Princip 1
Ljudska bia imaju centralno mjesto u brizi za odrivi razvoj. Ona imaju pravo na zdrav i
produktivan ivot u harmoniji sa prirodom.

Princip 2
U skladu sa Poveljom Ujedinjenih nacija i principima meunarodnog prava drave imaju
suvereno pravo da eksploatiu sopstvene izvore shodno svojoj politici zatite ivotne sredine i
razvoja, kao i odgovornost da obezbjede da aktivnosti u okviru njihove jurisdikcije ili kontrole
ne prouzrokuju tete ivotnoj sredini drugih drava ili oblasti koje se nalaze izvan granica
njihove nacionalne jurisdikcije.

Princip 3
Pravo na razvoj mora se ostvariti kako bi se ravnopravno zadovoljile potrebe razvoja i ivotne
sredine sadanjih i buduih generacija.

Princip 4
U cilju ostvarivanja odrivog razvoja, zatita ivotne sredine predstavlja integralni dio
razvojnog procesa i ne moe se razmatrati odvojeno od njega.

Princip 5
Sve drave i svi ljudi sarauju na vanom zadatku iskorjenjivanja siromatva kao neophodne
pretpostavke odrivog razvoja, u cilju smanjivanja rizika u ivotnom standardu i uspjenijeg
zadovoljavanja potreba veine ljudi svijeta.

Princip 6
Poseban poloaj i potrebe zemalja u razvoju, naroito najmanje razvijenih, kao i onih ija je
sredina najugroenija, imae poseban prioritet. Meunarodne akcije u oblasti ivotne sredine i
razvoja takoe bi trebalo da povedu rauna o interesima i potrebama svih zemalja.
Princip 7
Drave sarauju u duhu globalnog partnerstva u cilju ouvanja, zatite i obnavljanja zdravlja i
jedinstva ekosistema Zemlje. S obzirom na razliit doprinos globalnoj degradaciji ivotne
sredine, drave imaju zajednike ali diferencirane odgovornosti. Razvijene zemlje prihvataju
odgovornost koju imaju u meunarodnom angamanu za odrivi razvoj, s obzirom da njihova
drutva optereuju globalnu ivotnu sredinu i s obzirom na tehnologije i finansijska sredstva
kojima raspolau.

Princip 8
U cilju ostvarivanja odrivog razvoja i vieg kvaliteta ivota za sve ljude, drave treba da ublae
i ukinu neodrive naine proizvodnje i potronje i da podstiu odgovarajuu demografsku
politiku.

Princip 9
Drave treba da sarauju na jaanju izgradnje unutranjih kapaciteta u cilju odrivog razvoja
unapreenjem razumjevanja u nauci putem razmjene naunog i tehnolokog znanja kao i
jaanjem razvoja, prilagoavanja, irenja i transfera tehnologija, ukljuujui nove i inovativne
tehnologije.

Princip 10
Pitanja ivotne sredine se najbolje rjeavaju uz uee svih zainteresovanih graana na
odgovarajuem nivou. Na nacionalnom nivou svaki pojedinac bi imao odgovarajui pristup
informacijama o ivotnoj sredini kojima raspolau javni organi, ukljuujui informacije o
opasnim materijama i aktivnostima u njihovim zajednicama, kao i mogunost za uestvovanje u
procesu odluivanja. Drave olakavaju i podstiu svijest i uee javnosti irokim stavljanjem
informacija na uvid. Obezbjedio bi se efikasan pristup sudskim i administrativnim postupcima,
ukljuujui obeteenje i pravni lijek.

Princip 11
Drave bi donosile efikasne propise u oblasti ivotne sredine. Standardi ivotne sredine, ciljevi
upravljanja i prioriteti treba da odravaju ambijent ivotne sredine i razvoja u kojem se
primjenjuju. Standardi koje primjenjuju neke zemlje mogu biti neprikladni i predstavljaju
neopravdan ekonomski i socijalni troak za druge zemlje , posebno za zemlje u razvoju.

Princip 12
Drave treba da sarauju na unaprjeivanju povoljnog i otvorenog meunarodnog ekonomskog
sistema koji bi doprinio ekonomskom rastu i odrivom razvoju u svim zemljama, u cilju boljeg
rjeavanja problema degradacije ivotne sredine. Mjere trgovinske politike u svrhe ivotne
sredine ne treba da predstavljaju sredstvo arbitrae ili neopravdane diskriminacije ili prikrivenog
ograniavanja meunarodne trgovine. Treba izbjegavati jednostrane akcije kao odgovor
izazovima ivotne sredine koji su izvan jurisdikcije zemlje uvoznice. Mjere za rjeavanje
prekograninih ili globalnih problema ivotne sredine treba, to je mogue vie, da budu
zasnovane na meunarodnom konsenzusu.
Princip 13
Drave treba da razvijaju nacionalno pravo o odgovornosti i obeteenju rtava zagaivanja i
drugih teta ivotne sredine. Drave treba takoe da sarauju ekspeditivno i odluno u daljem
razvoju meunarodnog prava o odgovornosti i odteti za negativne posljedice prouzrokovane
aktivnostima u okviru njihove jurisdikcije ili kontrole u podrujima izvan njihove jurisdikcije.

Princip 14
Drave treba efikasno da sarauju u cilju obeshrabrivanja ili sprjeavanja prekograninog
premjetanja ili prenoenja bilo kakvih aktivnosti i materija koje su uzronici degradacije
ivotne sredine, odnosno za koje je utvreno da tete ljudskom zdravlju.

Princip 15
U cilju zatite ivotne sredine, drave e, u skladu sa svojim mogunostima, iroko primjenjivati
preventivne mere. Tamo gdje postoji opasnost od velike ili nenadoknadive tete, nepostojanje
potpune naune sigurnosti nee se upotrebiti kao razlog za odlaganje trokovno efikasnih mjera
za sprjeavanje unitavanja ivotne sredine.

Princip 16
Nacionalni organi treba da nastoje da unapreuju internost trokova za zatitu ivotne sredine i
korienje ekonomskih instrumenata, imajui u vidu pristup da, u naelu, zagaiva treba da
snosi trokove zagaivanja, uz duno potovanje javnih interesa i bez ometanja meunarodne
trgovine i investiranja.

Princip 17
Ocjenjivanje uticaja na ivotnu sredinu, kao nacionalni instrument, preduzee se za predloene
aktivnosti za koje se pretpostavlja da bi znaajno negativno uticale na ivotnu sredinu, a o
kojima odluuje nadleni nacionalni organ.

Princip 18
Drave odmah obavjetavaju druge drave o eventualnim prirodnim katastrofama ili drugim
vanrednim situacijama koje vjerovatno mogu da proizvedu nenadane tetne posljedice za
ivotnu sredinu tih drava. Meunarodna zajednica treba da ini sve napore da pomogne
dravama koje su na taj nain pogoene.

Princip 19
Drave bi obezbjedile prethodno i blagovremeno obavjetavanje i relevantne informacije
potencijalno ugroenim dravama o aktivnostima koje mogu imati znaajne negativne
prekogranine posledice i konsultovale bi se sa tim dravama u ranoj fazi i u dobroj meri.

Princip 20
ene imaju vitalnu ulogu u upravljanju ivotnom sredinom i razvoju. Njihovo puno uee je
stoga bitno za ostvarivanje odrivog razvoja.

Princip 21
Kreativnost, ideali i hrabrost omladine svijeta treba mobilisati da bi se iskovalo globalno
partnerstvo u cilju postizanja odrivog razvoja i obezbjeivanja bolje budunosti za sve.
Princip 22
Autohtoni narodi i njihove zajednice i druge lokalne zajednice imaju vanu ulogu u upravljanju
ivotnom sredinom i u razvoju zbog svojih znanja i tradicionalnih naina. Drave treba da
priznaju i adekvatno podre njihov identitet, kulturu i interese i omogue im stvarno uee u
ostvarivanju odrivog razvoja.

Princip 23
Zatieni su ivotna sredina i prirodni potencijali potlaenih naroda, pod stranom dominacijom
ili okupacijom.

Princip 24
Rad po prirodi stvari destruktivno djeluje na odrivi razvoj. Drave e strogo potovati
meunarodno pravo kojim se obezbjeuje zatita ivotne sredine u vreme oruanih sukoba, i po
potrebi, saraivati u njenom daljem razvoju.

Princip 25
Mir, razvoj i zatita ivotne sredine su meuzavisni i nedjeljivi.

Princip 26
Drave bi svoje sporove u oblasti ivotne sredine rjeavale mirnim putem i odgovarajuim
sredstvima u skladu sa Poveljom Ujedinjenih Nacija.

Princip 27
Drave i narodi e saraivati u dobroj mjeri i u duhu partnerstva u realizaciji principa iz ove
deklaracije i u daljem razvoju meunarodnog prava u oblasti odrivog razvoja.
10.3. KONVENCIJA O BIOLOKOM DIVERZITETU

UVOD

Strane ugovornice,
Svjesne stvarne vrijednosti biolokog diverziteta i ekolokih, generikih, drutvenih, naunih,
obrazovnih, kulturnih, rekreativnih i estetskih vrijednosti biolokog diverziteta i njihovih
komponenti,
Takoe svjesni vanosti biolokog diverziteta za evoluciju i ouvanje sistema za odravanje
ivota biosfere,
Potvrujui da je ouvanje biolokog diverziteta zajednika briga oveanstva,
Ponovo potvrujui da drave imaju suverena prava na sopstvene bioloke resurse,
Takoe potvrujui da su drave odgovorne za ouvanje svog biolokog diverziteta i korienje
sopstvenih biolokih resursa na odrivi nain,
Zabrinute zbog injenice da se bioloki diverzitet znaajno smanjuje zbog odreenih ljudskih
aktivnosti,
Svjesna opteg nedostatka informacija i znanja o biolokom diverzitetu i hitnoj potrebi za
razvijanje naunih, tehnikih i institucionalnih kapaciteta kako bi se obezbjedilo sticanje
osnovnog znanja na osnovu koga bi se planirale i primjenjivale odgovarajue mere,
Konstatujui da je od vitalne vanosti anticipirati, sprjeavati i suzbijati uzroke znaajnog
smanjenja ili gubitka diverziteta na samom izvoru,
Takoe konstatujui da kada postoji prijetnja znaajnog smanjenja ili gubitka biolokog
diverziteta, ne treba koristiti nedostatak pune naune sigurnosti kao razlog za odlaganje mjera
usmjerenih na izbjegavanje ili smanjenje takve prijetnje,
Dalje konstatujui da je osnovni zahtjev za ouvanje bilokog diverziteta, in-situ ouvanje
ekosistema i prirodnih stanita i odranje i obnova populacija vrsti sposobnih za ivot u
njihovom prirodnom okruenju,
Dalje konstatujui da ex-situ mjere, po mogustvu preduzete od strane zemlje porijekla, takoe
imaju vanu ulogu,
Uvaavajui veliku i tradicionalnu zavisnost od biolokih resursa, mnogih starosjedelakih i
lokalnih zajednica koje se dre tradicionalnog naina ivota i injenicu da je poeljno pravedno
dijeliti koristi koje pristiu iz korienja tradicionalnog znanja, inovacija i praksi koje se odnose
na ouvanje biolokog diverziteta i odrivog korienja njegovih komponenti,
Takoe uvaavajui vitalnu ulogu koju igraju ene u ouvanju i odrivom korienju biolokog
diverziteta i potvrujui potrebu punog uea ena na svim nivoima kreiranja politike i
primjene ouvanja biolokog diverziteta,
Naglaavajui vanost i potrebu unaprjeenja meunarodne, regionalne i globalne saradnje
izmeu drava i meuvladinih organizacija i nevladinih sektora radi ouvanja biolokog
diverziteta i odrivog korienja njegovih komponenti,
Uvaavajui da se moe oekivati da obezbjeenje novih i dodatnih finansijskih sredstava i
odgovarajueg pristupa odnosnim tehnologijama dovede do znatnih promjena kada je rije o
sposobnosti svijeta da rjeava pitanje gubitka biolokog diverziteta,
Dalje uvaavajui da su potrebni posebni napori kako bi se zadovoljile potrebe zemalja u
razvoju ukljuujui i obezbjeenje novih i dodatnih finansijskih sredstava i odgovarajueg
pristupa odnosnim tehnologijama,
Konstatujui u ovom pogledu posebne uslove najmanje razvijenih zemalja i malih ostrvskih
drava,
Uvaavajui da su potrebna znaajna ulaganja za ouvanje biolokog diverziteta i da se oekuje
irok spektar ekolokih, ekonomskih i socijalnih koristi od ovih ulaganja,
Uvaavajui da su ekonomski i socijalni razvoj i otklanjanje siromatva prvi i najvaniji
prioritet zemalja u razvoju,
Svjesne da je ouvanje i odrivo korienje biolokog diverziteta od izuzetne vanosti za
zadovoljavanje prehrambenih, zdravstvenih i drugih potreba rastue svjetske populacije, zbog
ega je od vitalne vanosti pristup generikim resursima i tehnologijama i njihovo zajedniko
korienje,
Konstatujui da e u krajnjoj liniji ouvanje i odrivo korienje biolokog diverziteta ojaati
prijateljske odnose meu dravama i doprinijeti globalnom miru,
elei da poveaju i dopune postojee meunarodne aranmane za ouvanje biolokog
diverziteta i odrivog korienja njegovih komponenti i
Odlune da ouvaju i na odriv nain koriste bioloki diverzitet u korist sadanjih i buduih
generacija,
Dogovorile su se kako sljedi:

lan 1.

CILJEVI
Ciljevi ove Konvencije, koje treba ostvarivati u skladu sa njenim odnosnim odredbama, su
ouvanje biolokog diverziteta, odrivo korienje njegovih komponenti i potena i pravedna
podjela koristi koje proistiu iz korienja generikih resursa, izmeu ostalog odgovarajuim
pristupom generikim resursima i odgovarajuim transferom odnosnih tehnologija, uzimajui u
obzir sva prava na ove resurse i tehnologije, i odgovarajuim finansiranjem.

lan 2.

KORIENJE TERMINA
U smislu ove Konvencije termin:
Bioloki diversitet (biodiverzitet) znai raznolikost ( razliitost, varijabilnost ) ivih
organizama iz svih izvora ukljuujui, izmeu ostalog suvozemne, morske i druge vodene
ekosisteme i ekoloke komplekse iji su dio; ovo ukljuuje diverzitet u okviru vrsta, izmeu
vrste i ekosistema.
"Bioloki resursi" ukljuuje genetike resurse, organizme i njihove dijelove, populacije ili bilo
koje druge biotike komponente ekosistema sa stvarnom ili potencijalnom namjenom ili koriu
za ovjeanstvo.
"Biotehnologija" oznaava svaku tehnoloku primjenu koja koristi bioloke sisteme, ive
organizme ili njihove derivate kako bi se napravili ili izmjenili proizvodi ili procesi specifine
namjene.
"Zemlja porijekla genetikih resursa" oznaava zemlju koja posjeduje ove genetike resurse u
in-situ uslovima.
"Zemlja koja obezbjeuje genetike resurse" oznaava zemlju koja isporuuje genetike resurse
prikupljene iz in-situ izvora, ukljuujui populacije kako divljih tako i pripitomljenih (domaih )
vrsta, ili uzetih iz ex-situ izvora koji mogu ili ne moraju poticati iz te zemlje.
"Pripitomljene ili gajene vrste" oznaava vrste kod kojih je ovjek uticao na evolucioni proces
kako bi zadovoljio svoje potrebe.
"Ekosistem" oznaava dinamiki kompleks zajednice biljaka, ivotinja i mikroorganizama i
njihovu neivu okolinu koje meusobno deluju kao jedna ekoloka cjelina.
"Ex-situ ouvanje" oznaava ouvanje komponenata biolokog diverziteta van njihovih
prirodnih stanita.
"Genetiki materijal" oznaava bilo koji materijal, biljnog, ivotinjskog, mikrobiotskog ili
drugog porijekla koji sadri funkcionalne jedinice nasljea.
"Genetiki resursi" oznaavaju genetiki materijal od stvarne ili potencijalne vrijednosti.
"Habitat" oznaava mjesto ( stanite ) ili tip lokacije na kojoj organizam ili populacija prirodno
ivi.
"In-situ uslovi" oznaava uslove gdje genetiki resursi postoje u okviru ekosistema i prirodnih
stanita i, u sluaju pripitomljenih ili gajenih vrsta, u okruenju gde su razvili svoja razliita
svojstva.
"In-situ ouvanje" oznaava ouvanje ekosistema i prirodnih stanita i odravanje i oporavak
populacija vrsta u njihovom prirodnom okruenju i, u sluaju pripitomljenih ili gajenih vrsta, u
okruenju u kome su razvili svoja prirodna svojstva.
"Zatiena oblast" oznaava geografski definisanu oblast koja je odreena i kontrolisana, i
kojom se upravlja tako kako bi se postigli odreeni ciljevi ouvanja biodiverziteta.
"Regionalna ekonomska integrativna organizacija" znai organizaciju koju ine suverene
drave datog regiona, na koju su njene drave lanice prenijele nadlenost u pogledu pitanja
koja regulie ova Konvencija i koja je propisno ovlaena, u skladu sa svojim unutranjim
postupcima, da potpie, ratifikuje, prihvati, odobri ili pristupi Konvenciji.
"Odrivo korienje" znai korienje komponenti biolokog diverziteta na nain i u obimu koji
ne vodi ka dugoronom smanjenju bilokog diverziteta, odravajui na taj nain njegov
potencijal radi zadovoljavanja potreba i tenji sadanjih i buduih generacija.
"Tehnologija" podrazumijeva biotehnologiju.

lan 3.

PRINCIP
Drave imaju, u skladu sa Poveljom Ujedinjenih Nacija i principa meunarodnog prava,
suvereno pravo da eksploatiu sopstvene resurse u skladu sa svojim ekolokim politikama, i
odgovornost da osiguraju da aktivnosti u okviru njihove jurisdikcije ili kontrole ne prouzrokuju
tetu po ivotnu sredinu drugih drava ili oblasti van granica nacionalne jurisdikcije.

lan 4.

OBIM JURISDIKCIJE
U skladu sa pravima drugih drava, osim ako nije izriito drugaije naznaeno u ovoj
Konvenciji, odredbe ove Konvencije se primjenjuju vezano za svaku stranu ugovornicu:
a) U sluaju komponenti biolokog diverziteta, u oblastima u okviru njene nacionalne
jurisdikcije; i
b) U sluaju procesa i aktivnosti, bez obzira gde se njihove posljedice ispoljavaju, koje se
sprovode u skladu sa njenom jurisdikcijom ili kontrolom u okviru oblasti njene nacionalne
jurisdikcije ili van granica nacionalne jurisdikcije.
lan 5.

SARADNJA
Svaka strana ugovornica e, ukoliko je to mogue i odgovarajue, saraivati neposredno sa
stranama ugovornicama ili kada to uputno, preko nadlenih meunarodnih organizacija, a u vezi
sa oblastima izvan nacionalne jurisdikcije i drugim pitanjima od uzajamnog interesa, radi
ouvanja i odrivog korienja biolokog diverziteta.

lan 6.

OPTE MJERE ZA OUVANJE I ODRIVO KORIENJE

Svaka strana ugovornica e u skladu sa njenim posebnim uslovima i sposobnostima:
a) Razviti nacionalne strategije, planove ili programe za ouvanje i odrivo korienje biolokoh
diverziteta ili za ove svrhe prilagoavati postojee strategije, planove ili programe koji e
izmeu ostalog odravati mjere iznijete u ovoj Konvenciji koje se tiu odnosne strane
ugovornice; i
b) Intergisati u mjeri u kojoj je to izvodljivo, ouvanje i odrivo korienje biolokog diverziteta
u relevantne sektorske ili nadsektorske planove, programe i politike.

lan 7.

IDENTIFIKACIJA I PRAENJE
Svaka strana ugovornica e, koliko god je to mogue i kako je odgovarajue, naroito u smislu
lanova 8 do 10 :
a) Identifikovati komponente biolokog diverziteta vane za njegovo ouvanje i odrivo
korienje, uzimajui u obzir indikativni spisak kategorija izloen u Aneksu I;
b) Kroz uzimanje uzoraka i drugih tehnika pratiti komponente biolokog diverziteta
identifikovane u skladu sa podparagrafom a), gore, a posveujui posebnu panju onima koji
zahtijevaju neodlone mere konzervacije i onima koje daju najvee potencijale za odrivo
korienje;
c) Identifikovati procese i kategorije aktivnosti koje imaju ili je vjerovatno da imaju znaajan
negativan uticaj na ouvanje i odrivo korienje biolokog diverziteta, i pratiti njihove efekte
putem uzimanja uzoraka i drugih tehnika; i
d) Odravati i organizovati bilo kojim mehanizmom podatke dobijene aktivnostima
identifikacije i praenja u skladu sa paragrafima a), b) i c) gore.

lan 8.

IN-SITU OUVANJE
U mjeri u kojoj je to mogue i odgovarajue, svaka strana ugovornica e:
a) Ustanoviti sistem zatienih oblasti ili oblasti u kojima je potrebno preduzeti posebne mjere
kako bi se ouvao bioloki diverzitet;
b) Tamo gde je potrebno razraditi smernice za odabir, ustanovljavanje i upravljanje zatienim
oblastima ili oblastima u kojima je potrebno preduzeti posebne mere za ouvanje biolokog
diverziteta;
c) Regulisati ili upravljati biolokim resursima vanim za ouvanje biolokog diverziteta bilo u
okviru ili izvan zatienih oblasti, u cilju njihovog ouvanja i odrivog korienja;
d) Unaprijeivati zatitu ekosistema, prirodnih stanita i odranje populacije vrsta u prirodnom
okruenju;
e) Unaprijeivati ekoloki zdrav i odriv razvoj ivotne sredine u zonama koje se nalaze uz
zatiene oblasti u cilju pospjeivanja njihove zatite;
f) Rehabilitovati i obnoviti degradirane ekosisteme i unaprijeivati oporavak ugroenih vrsta,
izmeu ostalog razradom i sprovoenjem planova i drugih strategija upravljanja;
g) Utvrditi ili odravati nain za regulisanje, upravljanje ili kontrolu rizika vezanih za korienje
i isputanje ( u ivotnu sredinu ) ivih modifikovanih organizama koji su rezultat biotehnologije
i koji e vjerovatno imati negativne ekoloke posljedice koje bi mogle uticati na ouvanje i
odrivo korienje biolokog diverziteta, takoe uzimajui u obzor rizike po ljudsko zdravlje;
h) Sprjeavati unoenje, kontrolisati ili iskorjenjivati one strane vrste koje ugroavaju
ekosisteme, stanita ili vrste;
i) Pokuati da obezbjedi uslove potrebne za kompatibilnost sadanjih korienja i ouvanja
biolokog diverziteta i odrivog korienja njegovih komponenti;
j) U skladu sa svojim nacionalnim zakonodavstvom, drave ugovornice e potovati, uvati i
odravati znanje, inovacije i prakse starosjedelakih i lokalnih zajednica koje se dre
tradicionalnog naina ivljenja vanog za ouvanje i odrivo korienje biolokog diverziteta i
unaprijeivati njihovu iru primjenu uz odobrenje i ukljuivanje onih koji posjeduju takvo
znanje, inovacije i prakse i podstai pravednu podjelu koristi koje proistiu iz korienja takvog
znanja, inovacija i praksi;
k) Razviti ili odravati potrebno zakonodavstvo i/ili druge regulatorne odredbe za zatitu
ugroenih vrsta i populacija;
l) Kada se znaajan negativan uticaj na bioloki diverzitet utvrdi u skladu sa lanom 7, strana
ugovornica e regulisati ili upravljati relevantnim procesima i kategorijama aktivnosti; i
m) Saraivae u obezbeeu finansijske i druge podrke za in - situ ouvanje navedeno u
podparagrafima a) do m) gore, naroito za zemlje u razvoju.

lan 9.

EX-SITU OUVANJE
Svaka Strana ugovornica e, koliko god je to mogue i kako je odgovarajue, i prije svega u
cilju dopune in - situ mera:
a) Usvojiti mjere za ex - situ ouvanje komponenti biolokog diverziteta, prvenstveno u zemlji
porijekla takvih komponenti;
b) Ustanovljavati i odravati kapacitete za ex-situ konzervaciju i istraivanje biljaka, ivotinja i
mikroorganizama poeljno u zemlji porijekla genetikih resursa;
c) Usvajati mjere za oporavak i rehabilitaciju ugroenih vrsta i za njihovo ponovno uvoenje u
njihovo prirodno stanite pod odgovarajuim uslovima;
d) Regulisati i upravljati sakupljanjem biolokih resursa iz prirodnih stanita radi ex - situ
ouvanja, kako se ne bi ugrozili ekosistemi i in - situ populacije vrsta, osim kada se zahtijevaju
specijalne privremene ex - situ mere u skladu sa paragrafom c) gore; i
e) Saraivati u obezbjeivanju finansijske i druge podrke za ex - situ ouvanje navedeno u
podparagrafima a) do e) gore, i u utvrivanju i odravanju uslova ex-situ ouvanja u zemljama u
razvoju.
lan 10.

ODRIVO KORIENJE KOMPONENTI BIOLOKOG DIVERZITETA

Svaka Strana ugovornica e u mjeri u kojoj je to mogue i odgovarajue:
a) Integrisati razmatranje ouvanja i odrivog korienja biolokih resursa i donoenje
nacionalnih odluka;
b) Usvajati mjere koje se odnose na korienje biolokih resursa kako bi se izbjegli i na
minimum sveli negativni uticaji na bioloki diverzitet;
c) tititi i podsticati obiajno korienje biolokih resursa u skadu sa tradicionalnim kulturnim
praksama koje su saglasne zahtjevima odrivog korienja;
d) Podravati lokalne populacije kako bi se razvile i sprovele kolektivne akcije u degradiranim
oblastima gdje je bioloki diverzitet smanjen;
e) Podsticati saradnju izmeu vladinih organa i privatnih sektora u razradi metoda odrivog
korienja biolokih resursa

lan 11.

PODSTICAJNE MJERE
Svaka strana ugovornica e , u mjeri u kojoj je to mogue i kako je odgovarajue, usvojiti
ekonomski i drutveno odgovarajue mjere koje e sluiti kao podsticaj ouvanju i odrivom
korienju komponenti biolokog diverziteta.

lan 12.

ISTRAIVANJE I OBUKA
Strane ugovornice e, uzimajui u obzir posebne potrebe zemalja u razvoju:
a) Ustanoviti i odravati programe za nauno i tehniko obrazovanje i obuku na polju mjera za
identifikaciju, ouvanje i odrivo korienje bilokog diverziteta i njegovih komponenti, i
obezbjediti podrku za takvo obrazovanje i obuku radi posebnih potreba zemalja u razvoju;
b) Unaprijeivati i podsticati istraivanje koje doprinosi ouvanju i odrivom korienju
biolokog diverzita, naroito u zemljama u razvoju, izmeu ostalog, u skladu sa odlukama
Konferencije strana donijetih zbog preporuka Pomonog tijela za nauno, tehniko i tehnoloko
savjetovanje; i
c) U skadu sa odredbama lanova 16, 18 i 20, unaprijeivati i saraivati u korienju naunih
inovacija u istraivanju biolokog diverziteta na polju razvoja metoda za ouvanje i odrivo
korienje biolokih resursa.

lan 13.

JAVNO OBRAZOVANJE I SVEST

Strane ugovornice e:
a) Unaprijeivati i podsticati razumjevanje vanosti ouvanja biolokog diverziteta i mjera koje
su za to potrebne kao i odgovarajuu propagandu putem medija, i ukljuenje ovih pitanja u
obrazovne programe; i
b) Saraivati, kako je odgovarajue, sa drugim dravama i meunarodnim organizacijama u
razvijanju obrazovnih programa i program za javnu svijest, u pogledu ouvanja i odrivog
korienja biolokog diverziteta.

lan 14.

PROCJENA UTICAJA I SVOENJE NEGATIVNIH UTICAJA NA MINIMUM

1. Svaka strana ugovornica e u mjeri u kojoj je to izvodljivo i odgovarajue:
a) Uvoditi odgovarajue procedure koje zahtjevaju procjenu uticaja na ivotnu sredinu usljed
predloenih projekata koji e vjerovatno imati znatne negativne efekte na bioloki diverzitet u
cilju izbjegavanja ili svoenja na minimum takvih efekata i, gdje odgovara, dozvoljavanja
uea javnosti u takvim postupcima;
b) Uvoditi odgovarajue aranmane kako bi se obezbjedilo voenje rauna o posljedicama po
ivotnu sredinu programa i politika za koje je vjerovatno da e imati znatne negativne uticaje na
bioloki diverzitet;
c) Unaprijeivati na bazi reciprociteta, obavjetavanje, razmjenu informacija i konsultovanje o
aktivnostima u njihovoj jurisdikciji ili kontroli za koje je vjerovatno da e imati znatne
negativne efekte za bioloki diverzitet drugih drava ili oblasti van granice nacionalne
jurisdikcije, podsticanjem zakljuivanja bilateralnih, regionalnih ili multilateralnih sporazuma,
kako odgovara;
d) U sluaju neposredne ili teke opasnosti ili tete koja potie iz njene jurisdikcije ili kontrole
po bioloki diverzitet u oblasti pod jurisdikcijom drugih drava ili oblastima izvan granica
nacionalne jurisdikcije, odmah obavjestiti potencijalno ugroenu o takvoj opasnosti ili teti, kao
i pokrenuti akciju za sprjeavanje ili umanjenje takve opasnosti ili tete;
e) Unaprijeivae nacionalne sporazume za hitno reagovanje na aktivnosti ili dogaaje, bilo da
su izazvani prirodno ili na drugi nain, koji predstavljaju ozbiljnu i skoru opasnost za bioloki
diverzitet i podsticati meunarodnu saradnju kako bi se unaprjedili takvi napori i, gde je
odgovarajue i kako su se dogovorile drave ili regionalne ekonomske integrativne organizacije
o kojima je re, kako bi se utvrdili zajedniki planovi za vanredne situacije.
2. Konferencija strana e ispitati, na osnovu studija koje e biti razraene, pitanje obaveze i
nadoknade, ukljuujui obnavljanje i kompenzaciju za tetu po bioloki diverzitet, osim kada je
takva obaveza isto unutranja stvar.

lan 15.

PRISTUP GENETIKIM RESURSIMA

1. Uvaavajui suverena prava drava nad njihovim nacionalnim prirodnim resursima,
ovlaenje za utvrivanje pristupa genetikim resursima ima nacionalna vlada i podlijee
nacionalnom zakonodavstvu.
2. Svaka strana ugovornica e nastojati da stvori uslove za olakavanje pristupa genetikim
resursima za namjene koje su ekoloki zdrave po ivotnu sredinu od strane drugih strana
ugovornica da ne namee ogranienja koja su suprotna ciljevima ove Konvencije.
3. U smislu ove Konvencije, genetiki resursi koje obezbjeuje strana ugovornica kako je
navedeno u ovom lanu i lanovima 16 i 19, su samo oni koji obezbjeuju strane ugovornice
koje su zemlje porijekla takvih resursa ili Strane koje su stekle genetike resurse u skladu sa
ovom Konvencijom.
4. Tamo gde je odobren, pristup e biti ostvarivan pod uzajamno dogovorenim uslovima i
podlono odredbama ovog lana.
5. Pristup genetikim resursima podlijegae prethodno argumentovanom odobrenju strane
ugovornice koja obezbjeuje takve resurse, osim ako ta strana drugaije ne odredi.
6. Svaka strana ugovornica e nastojati da razvije i sprovede nauno istraivanje na osnovu
genetikih resursa koje obezbjeuju druge strane ugovornice uz puno uee i tamo gde je to
mogue kod tih strana ugovornica.
7. Svaka strana ugovornica e donijeti zakonske, administrativne ili politike mere kako je
odgovarajue, i u skladu sa lanovima 16 i 19 i, gdje je potrebno, putem finansijskog
mehanizma utvrenog lanovima 20 i 21 u cilju podjele na poten i pravedan nain rezultata
istraivanja i razvoja i koristi koje proistiu iz komercijalnog i drugog korienja genetikih
resursa sa ugovornom stranom koja obezbjeuje takve resurse.
Takva podjela e se zasnivati na meusobno dogovorenim uslovima.

lan 16.

PRISTUP TEHNOLOGIJI I TRANSFER TEHNOLOGIJE

1. Svaka strana ugovornica e, uvaavajui da tehnologija ukljuuje biotehnologiju i da su i
pristup i transfer tehnologija izmeu strana ugovornica sutinski elementi za ostvarivanje ciljeva
ove Konvencije, preuzeti obaveze podlono odredbama ovog lana da obezbjeuje i/ili olaka
transfer i pristup drugim stranama ugovornicama, tehnologijama koje su relevantne za ouvanje
i odrivo korienje biolokog diverziteta ili korienje genetikih resursa a ne izazivaju
znaajnije tete ivotnoj sredini.
2. Pristup tehnologiji i transfer tehnologije naznaeni su u paragrafu 1. gore, zemljama u
razvoju, obezbjedie se i/ili olakati pod potenim i najpovoljnijim uslovima, ukljuujui
koncesijske i preferencijalne uslove kada se postigne meusobni dogovor, i, gde je neophodno u
skladu sa finansijskim mehanizmom, utvren lanovima 20 i 21.
U sluaju tehnologije koja podlijee i drugim pravima intelektualne imovine, takav pristup i
transfer e se obezbjediti pod uslovima koji uvaavaju i u skladu su sa odgovarajuom i
djelotvornom zatitom prava intelektualne imovine. Primjena ovog paragrafa e biti u skladu sa
paragrafima 3,4 i 5 dole.
3. Svaka strana ugovornica e donijeti zakonske, administrativne ili politike mjere, kako je
odgovarajue, kako bi se stranama ugovornicama, naroito zemljama u razvoju, koje
obezbjeuju genetike resurse, osigurao pristup i transfer tehnologije koja koristi ove resurse,
pod meusobno dogovorenim uslovima, ukljuujui tehnologiju zatienu patentima i drugim
pravima intelektualne imovine, gde je neophodno, kroz odredbe lanova 20 i 21 i u skladu sa
meunarodnim pravom i paragrafima 4 i 5 dole.
4. Svaka strana ugovornica e preduzeti zakonodavne, administrativne i mjere politike, kako
odgovara, kako bi privatnom sektoru olakala pristup, zajedniki razvoj i transfer tehnologije
pomenute u paragrafu 1 gore, kako u korist vladinih institucija tako i privatnog sektora zemalja
u razvoju, i u tom pogledu e se pridravati obaveza sadranih u paragrafima 1, 2, 3 gore.
5. Strane ugovornice, uvaavajui patentna i druga prava intelektualne svojine koja mogu imati
uticaja na primjenu ove Konvencije, saraivae u ovom pogledu podlono nacionalnim
zakonima i meunarodnom pravu, a kako bi obezbjedile da ta prava podravaju ciljeve ove
Konvencije i nisu im suprotna.
lan 17.

RAZMJENA INFORMACIJA
1. Strane ugovornice e olakati razmjenu informacija, iz svih javno raspoloivih izvora vezano
za ouvanje i odrivo korienje biolokog diverziteta, uzimajui u obzir posebne potrebe
zemalja u razvoju.
2. Takva razmjena informacija ukljuivae razmjenu rezultata tehnikog, naunog i drutveno -
ekonomskog istraivanja, kao i informacije o obuci i programima pregleda, specijalizovanih
znanja, svojstvenih i tradicionalnih znanja kao takvih i u kombinaciji sa tehnologijama
pomenutim u lanu 16. paragraf 1. Ona e takoe, gde je to izvodljivo, ukljuivati repatrijaciju
informacija.

lan 18.

TEHNIKA I NAUNA SARADNJA

1. Strane ugovornice e unaprijeivati meunarodnu tehniku i naunu saradnju na polju
ouvanja i odrivog korienja biolokog diverziteta, gde je neophodno, kroz odgovarajue
meunarodne i nacionalne institucije.
2. Svaka Strana ugovornica e unaprijeivati tehniku i naunu saradnju sa drugim stranama
ugovornicama, naroito sa zemljama u razvoju, u primjeni ove Konvencije, izmeu ostalog kroz
razvoj i primjenu nacionalnih politika. U unapreenju takve saradnje, treba posvetiti posebnu
panju razvoju i jaanju nacionalnih mogunosti, putem razvoja ljudskih resursa i izgradnje
institucija.
3. Konferencija strana e na svom prvom sastanku odrediti kako da utvrdi mehanizam "clearing
- house" radi unapreenja i olakanja tehnike i naune saradnje.
4. Strane ugovornice e, u skladu sa nacionalnim zakonima i politikama, podsticati i razvijati
metode saradnje radi razvoja i korienja tehnologije, ukljuujui lokalne i tradicionalne
tehnologije, u skladu sa ciljevima ove Konvencije. U cilju ovoga, Strane ugovornice e takoe
unaprijeivati saradnju u obuci osoblja i razmjeni strunjaka.
5. Strane ugovornice e, u skladu sa meusobnim sporazumom, unaprijeivati zajednike
programe istraivanja i zajednika ulaganja radi razvoja tehnologija vezanih za ciljeve ove
Konvencije.

lan 19.

POSTUPANJE SA BIOTEHNOLOGIJOM I RASPODJELA KORISTI KOJE IZ NJE

PROISTIU
1. Svaka strana ugovornica e donijeti zakonske, administrativne ili politike mjere, kako je
odgovarajue, kako bi obezbjedila delotvorno uee u biotehnolokom istraivanju onih strana
ugovornica a naroito zemalja u razvoju koje obezbjeuju genetike resurse za takvo
istraivanje, i gde je izvodljivo u takvim stranama ugovornicama.
2. Svaka strana ugovornica e donijeti sve izvodljive mjere radi unapreenja i poboljanja
prioritetnog pristupa na potenoj i pravednoj osnovi stranama ugovornicama, naroito zemljama
u razvoju, rezultatima i koristima koje proistiu iz biotehnologija zasnovanih na genetikim
resursima koje obezbjeuju ove Strane ugovornice. Takav pristup e se zasnivati na meusobno
dogovorenim uslovima.
3. Strane e razmotriti potrebu i modalitet protokola koji bi ukljuivao odgovarajue postupke,
ukljuujui posebno sporazum o kome se obavjetava unaprijed, na polju bezbjednog transfera,
rukovanja i korienja bilo kog ivog modifikovanog organizma, koji je rezultat biotehnologije i
koji moe imati negativan uticaj na ouvanje i odrivo korienje biolokog diverziteta.
4. Svaka strana ugovornica e, direktno ili zahtjevajui od bilo kog fizikog ili pravnog lica pod
svojom jurisdikcijom koje obezbjeuje organizme naznaene u paragrafu 3. gore, obezbjediti
sve raspoloive informacije o propisima za korienje i bezbjednost koje zahtjeva ta strana
ugovornica u rukovanju takvim organizmima, kao i sve raspoloive informacije o potencijalnom
negativnom uticaju specifinih organizama o kojima je rije na Stranu ugovornicu u koju ti
organizmi treba da se unesu.

10.4. PRINCIPI PLANIRANJA ODRIVOG GRADA:

10.4.1. Zeleni dokument o gradu

Zeleni dokument o gradu usvojen je od Evropske zajednice sa glavnim ciljem donoenja

zajednike strategije za dalji razvoj evropskih gradova i rjeavanje veoma velikih ekolokih
problema u njima. Kako je u gradovima najvea koncentracija stanovnitva i ekonomskih
aktivnosti, to su i zagaenja atmosfere koja doprinose globalnim klimatskim promenama veoma
velika. Takoe, u gradovima se donose najvanije, dugorone i esto neopozive odluke po
pitanju daljeg razvoja energetike, saobraaja, prerade vode i otpadnih materijala.
Zeleni dokument predstavlja instrument za:
A) IDENTIFIKACIJU PROBLEMA U GRADOVIMA
B) DONOENJE ODGOVARAJUIH REENJA

a) GLAVNI EKOLOKI PROBLEMI U GRADOVIMA. Kao glavni zajedniki problemi

evropskih gradova navedeni su:
I) ZAGAENOST U GRADU
1) zagaenost vazduha,
2) zagaenost i nedostatak vode za pie.
3) zagaenost i deficitarnost zemljita u gradu,
4) komunalno smee,
5) buka,
6) privredne aktivnosti kao izvor zagaenja,
7) saobraaj kao uzrok zagaenja.

II) ZAGAENA SREDINA

8) razaranje istorijskog tkiva

III) PRIRODA U GRADU

9) ugroenost biodiverziteta,
10) deficitarnost gradskog zelenila.
S obzirom da su problemi gradova opti i da su ovako identifikovani, poznati i prije donoenja
Zelenog dokumenta, ovog puta neemo o njima govoriti detaljnije.

b) CILJEVI.- Dva su osnovna cilja data zelenim dokumentom za poboljanje kvaliteta ivotne
sredine u gradu i dalji odrivi razvoj.

To su:
I) OUVANJE I UPRAVLJANJE IVOTNOM SREDINOM.- U ovome je naroito znaajno
umanjenje nekontrolisanog pritiska i rasta raznih djelatnosti. Obnavljanje i ponovno podizanje
gradova koji e biti privlana ivotna sredina za njihove stanovnike i
II) SMANJENJE UDjELA GRADA U GLOBALNOM ZAGAENJU. Sa kasnijim
preporukama da se obazrivije ide na eventualno proirivanje privrednih aktivnosti ili da je bolje
da se koriste prostori u gradu koji su ve oteeni industrijskim objektima i njihovim radom.
est je sluaj da su takvi objekti u mnogim gradovima naputeni zbog zastarjele tehnologije ili
iz drugih razloga, pa je preporuka da se takvi prostori rekonstrukcijom privedu korisnoj ili
atraktivnoj nameni.
c) OGRANIAVAJUI FAKTORI.- Istaknuto je niz moguih prepreka za donoenje startegije i
njeno sprovoenje. Jedan od najveih je nerazumijevanje graana koji moraju da sarauju u
planiranju i upravljanju razvojem grada. To su:
I) KOORDINACIJA koja se naroito odnosi na razne gradske slube i sektore upravljanja
(toplane, saobraaj, privreda, administracija i slino); koji meusobno ne sarauju i ne
sinhronizuju svoje aktivnosti.
II) RESURSI odnosno finansijske i druge mogunosti koje mogu da sprijee donoenje
pravilnih rjeenja. Iako su investicije najee ograniavajue, u daljem razvoju se moe ii na
dobra rjeenja koja mogu da se urade sa manjim investiranjem ( kao na primjer korienjem
materijala i elemenata sa dotrajalih objekata, sa podizanjem zelenih povrina uz uee graana
i slino).
III) INFORMISANOST.- Nedostatak podataka o pravom stanju kvaliteta ivotne sredine kao i u
organizaciji upravljanja njome, esto je limitirajui faktor, za dalje donoenje i sprovoenje
razvojnih projekata.
IV) TEHNIKA SAZNANJA.- U manje razvijenom regionima est je sluaj korienja
zastarjelih tehnologija koje su obino uzrok velikim zagaenjima. Kako su danas poznati izvori
i obim zagaenja, to su se razvile i tehnike mogunosti sprjeavanja i ublaavanja posledica.
Zbog toga su dalja istraivanja u tom pogledu veoma znaajna.
V) PROBLEMI ZAMENE.- Deava se esto da se rjeavanjem jednog problema pojavi drugi
istog ili veeg obima. Kao primjer se navodi da izgradnja novih ulica u gradu sa ciljem
rastereenja saobraaja, ba bude povod poveanju saobraaja. Zbog toga mora da se misli na
mogue sekundarne efekte nekih rjeenja.
d) GLAVNI PRINCIPI POBOLJANJA KVALITETA URBANE SREDINE.- Kao vodei principi
istaknuti su oni koji se odnose na aktivnost Evropske zajednice koji su organizacionog
karaktera. To su:
I) KOORDINACIJA-INTEGRACIJA.- Koordinacija i saradnja odnosi se na zajednike stavove
u politici razvoja i odlukama o investicijama.
II) ODGOVORNOST.- Ovaj princip treba da se primjenjuje na svim nivoima od pojedinca do
drave. Svako treba da bude upoznat i da prihvati kao svoj problem sve ono to se u gradu javlja
kao posljedica: zagaenost vazduha, tla, vode, buka, zaguenost saobraaja i drugo. Svakome
treba da se omogui da bude uesnik u donoenju odluka na razvoj grada ali isto tako da prihvati
i odgovornost.
III) ODRIVI RAZVOJ.- U upravljanju i razvoju ivotne sredine u gradu prihvaen je princip
"odrivog razvoja".
IV) SARADNJA.- Meunarodna saradnja treba da se odvija prilikom rjeavanja zajednikih
problema kao to su : prekogranino zagaivanje vazduha, zagaivanje zajednikih rijenih
tokova i donoenje rjeenja takvih problema.
e) INSTRUMENTI ZA SPROVOENJE AKCIJA.- Na svim nivoima upravljanja gradske i
nacionalne vlade treba da omogue sprovoenje daljeg razvoja urbane sredine. Instrumenti za
sprovoenje su:
I) ZAKONODAVSTVO, pod kojim se podrazumijeva obavezujuim i zakoni na nivou
Evropske zajednice, kao i na nacionalnom i gradskom nivou.
II) PREPORUKE I UPUTSTVA koja se odnose na razna uputstva kako da se sprovedu
odreene akcije.
III) ISTRAIVANJA I METODE.- Istraivanja koja daju optimalna rjeenja treba da imaju
prioritet u finansiranju. Takoe izrada modela ili pilot projekata uz prezentaciju mogu da
pomognu da budua rjeenja budu prihvatljivija i korisnija.
IV) FINANSIJSKA PODRKA.- Evropska ekonomska zajednica je razradila planove
finansiranja i kreditiranja pojedinih regiona ili pojedinanih gradova.
V) EKONOMSKE I FISKALNE MJERE imaju za cilj podsticanje dobrih rjeenja i savrenije
tehnologije za rastereenje i eliminaciju zagaenja u gradu.
VI) PROCENA UTICAJA NA URBANU SREDINU.- Za sve budue akcije u sredini potrebno
je da se procjene mogui negativni uticaji na urbanu sredinu.
f) PODRUJE AKCIJA.- Kako smo mnoge stavove iz potrebnih akcija objasnili i razmotrili u
primjeni opteg koncepta odrivog razvoja, to emo ovde samo taksativno navesti glavne stavke
u odnosu na preduzimanje potrebnih akcija. To su:
I) URBANO PLANIRANJE,
II) GRADSKI SAOBRAAJ,
III) ZATITA I UNAPRIJEIVANJE ISTORIJSKOG NASLJEA,
IV) ZATITA I UNAPRIJEIVANJE PRIRODNIH PODRUJA UNUTAR GRADOVA,
V) SMANJENJE UTICAJA GRADSKE INDUSTRIJE,
VI) UPRAVLJANJE GRADSKOM ENERGIJOM,
VII) UPRAVLJANJE GRADSKIM OTPADOM,
VIII) UPRAVLJANJE VODOM,
IX) RAZVOJ I DOSTUPNOST INFORMACIONE BAZE,
X) PODSTICANJE DRUTVENIH AKCIJA I
XI) MEUREGIONALNA SARADNJA.
Ovaj Zeleni dokument moe u mnogim gradovima da pomogne i da poslui bar kao izvrstan
podsetnik da se neki vaan segment u razvoju grada ne propusti.

10.4.2. Agenda 21

Agenda 21. je jedan od dokumenata donijetih na II Konferenciji Ujedinjenih nacija o ivotnoj

sredini i razvoju 1992. godine u Rio De aneiru. Ovaj dokument obrauje "najtee probleme u
oblasti ivotne sredine sa kojima se svijet sueljava i ima za cilj da taj isti svijet pripremi za
izazove 21. vijeka".
U poglavlju "Unaprijeenje odrivog razvoja ljudskih naselja" data su uputstva za dalji odrivi
razvoj ljudskih naselja.
a) CILJEVI.- Osnovni cilj jeste poboljanje socijalnih i ekonomskih uslova i kvaliteta ivotne
sredine u ljudskim naseljima a posebno u poboljanju ivotnih uslova gradske i seoske sirotinje.
Sljedei cilj je obezbjeivanje odgovarajueg stambenog prostora za rastue stanovnitvo kao i
za ve postojee beskunike.
b) NAJVANIJI PROBLEMI, MJERE I AKCIJE.- Istaknuti su sljedei:
I) OBEZBJEIVANJE ODGOVARAJUEG STAMBENOG PROSTORA,
II) UNAPRIJEENJE UPRAVLJANJA LJUDSKIM NASELJIMA,
III) UNAPRIJEENJE ODRIVOG PLANIRANJA I UPRAVLJANJA ZEMLJITEM,
IV) UNAPRIJEENJE INTEGRALNIH MJERA U OBLASTI INFRASTRUKTURE
IVOTNE SREDINE: UPRAVLJANJE VODOM, SANITARNIM UREAJIMA, TENIM I
VRSTIM OTPACIMA,
V) UNAPRIJEENJE ODRIVIH ENERGETSKIH I TRANSPORTNIH SISTEMA U
LJUDSKIM NASELJIMA,
VI) UNAPRIJEENJE PLANIRANJA I UPRAVLJANJA LJUDSKIM NASELJIMA U
PODRUJIMA SKLONIM ELEMENTARNIM NEPOGODAMA,
VII) UNAPRIJEENJE ODRIVIH AKTIVNOSTI U INDUSTRIJSKOJ IZGRADNJI I
VIII) UNAPRIJEENJE RAZVOJA LJUDSKIH RESURSA I INSTITUCIONALNO
OSPOSOBLJAVANJE ZA RAZVOJ LJUDSKIH NASELJA.
Za svaku od pomenutih oblasti, osim glavnog cilja, dato je i niz preporuka koje se odnose na :
donoenje smjernica i planova za rjeavanje pojedinanih problema, naina organizovanja i
finansiranja, edukacija onih koji treba da se angauju u institucijama koje donose i sprovode
odluke, poboljanje tehniko - tehnolokih mjera, podsticanje naunih istraivanja i korienje
rezultata istraivanja, podsticanje kooperacije, razumijevanja i sinhronizacije rada pojedinaca i
institucija, privatnog i drutvenog sektora, uee javnosti i drugo. Za svaku oblast znaajno je
razvijati gradske informacione sisteme.
I) OBEZBJEIVANJE ODGOVARAJUEG STAMBENOG PROSTORA.- Ovo se odnosi
kako na ubrzani rast novog svjetskog stanovnitva tako isti i za postojee beskunike kojih je
danas blizu od ukupnog broja ljudi na Zemlji. U obezbjeivanju novog stambenog prostora
treba da se razvijaju strategije koje su usaglaene sa ivotnom sredinom.
II) UNAPRIJEENJE UPRAVLJANJA LJUDSKIM NASELJIMA.- Svaka zemlja svojom
zakonskom regulativom odredie smjernice i principe za urbanistiko i prostorno planiranje. Pri
ovome treba podravati razvoj manjih gradova, kao i smanjenje migracija selo - grad.
III) UNAPRIJEENJE ODRIVOG PLANIRANJA I UPRAVLJANJA ZEMLJITEM.-
Prema klasifikaciji boniteta zemljita i katastru, kao i utvrenoj politici trita zemljita, treba
jaati praksu njegove zatite putem planiranja. Potrebno je izraditi planove upravljanja
zemljitem. Onemoguiti stihijski razvoj naselja.
IV) UNAPRIJEENJE INTEGRALNIH MJERA U OBLASTI INFRASTRUKTURE
IVOTNE SREDINE: UPRAVLJANJE VODOM, SANITARNIM UREAJIMA, TENIM I
VRSTIM OTPACIMA.- Razvoj politike treba da je takav da svodi na najmanju moguu mjeru
ili u startu otklanja degradaciju ivotne sredine. Znaajno je da se planiranjem gradova
predviaju sredstva i ureaji za dekontaminaciju i preiavanje otpadnih materija.
V) UNAPRIJEENJE ODRIVIH ENERGETSKIH I TRANSPORTNIH SISTEMA U
LJUDSKIM NASELJIMA.- Planiranje treba da podstie korienje obnovljivih energetskih
resursa i nezagaujue tehnologije.
VI) UNAPRIJEENJE PLANIRANJA I UPRAVLJANJA LJUDSKIM NASELJIMA U
PODRUJIMA SKLONIM ELEMENTARNIM NEPOGODAMA.- Planiranjem treba da se
obezbjedi sigurnost u osjetljivim regionima na elementarne nepogode i treba osigurati gradske
sisteme prije nego to se nesrea dogodi.
VII) UNAPRIJEENJE ODRIVIH AKTIVNOSTI U INDUSTRIJSKOJ IZGRADNJI.- O
ovim aktivnostima bilo je vie rei u dijelu koji govori o principima odrivog razvoja i odrivih
industrijskih aktivnosti. Kako su industrijske aktivnosti uzroci najveim zagaenjima i
degradaciji, to se preporuuje usvajanje takve politike i tehnologije koje e omoguiti
planerskim i graevinskim djelatnostima da ostvare ciljeve razvoja ljudskih naselja tako da se
izbjegnu negativni efekti na ljudsko zdravlje i na biosferu u cjelini.
VIII) UNAPRIJEENJE RAZVOJA LJUDSKIH RESURSA I INSTITUCIONALNO
OSPOSOBLJAVANJE ZA RAZVOJ LJUDSKIH NASELJA.- Osim planerskih mjera, znaajno
je organizaciono i institucionalno osposobljavanje ljudskih resursa koji e upravljati gradovima.

10.4.3. Deklaracija o meuzavisnosti za odrivu budunost ( Svjetski kongres Meunarodnog

udruenja arhitekata, 1993)

S obzirom da u razvoju gradova glavnu i vodeu ulogu imaju arhitekte, kao i planeri i urbanisti
(u ijim redovima su u najveem broju arhitekte), to je Meunarodno udruenje arhitekata
(UIA- International Union of Architects) u saradnji sa Amerikim institutom arhitekata ( AIA -
American Institute of Architects) na svjetskom Kongresu arhitekata ( juna 1993) donijeli su
DEKLARACIJU O MEUZAVISNOSTI ZA ODRIVU BUDUNOST. U zakljuku Deklaracije
se navodi da dananje drutvo degradira svoju ivotnu sredinu i da su zbog toga svi lanovi
pomenutih udruenja ( svjetskog i amerikog ) duni da:
a) stave odrivost prirode i drutva u centar profesionalne odgovornosti kako u planiranju i
projektovanju tako i u sprovoenju prakse;
b) da stalno razvijaju i neprekidno unapreuju praksu, sve vrste postupaka, krajnjih postupaka,
slubi i standarda za odrivo planiranje i projektovanje;
c) da organizuju i sprovode permanentno obuavanje ljudi u industriji graevinarstva, zatim
klijente ( investitore), kao i itavo stanovnitvo ( korisnike) o vanosti odrivog planiranja,
projektovanja, njihove realizacije i korienja krajnjih produkata ( objekata i naselja);
d) da se stalno radi na izmjenama politike, zakonodavstva i standarda na dravnim nivoima i
svijetu biznisa ( poslovanja ) tako da odrivo planiranje i projektovanje postane prihvaena
svakodnevna praksa;
e) raditi i na tome da se za dosadanju ve izraenu sredinu donesu takvi propisi i standardi koji
e obezbediti njeno poboljanje, odnosno dalji odrivi razvoj.

10.4.4. Hanoverski principi

Istovremeno sa pomenutom Deklaracijom, uraen je model novog nacrta principa koji su

neophodni za odrivi razvoj. Oni su nazvani HANOVERSKI PRINCIPI. Oni e biti uvrteni u
spisak PRAVA ZA PLANETU, koje je predloio William Mc' Donough, a koji e biti zvanino
predloeni i usvojeni na Svjetskoj izlobi EXPO 2000. godine u Hanoveru u Nemakoj. To su
sledei principi:
(I) Insistirati na pravu da ljudski rod i priroda koegzistiraju u zdravom, saradnikom,
raznovrsnom i odrivom stanju.
(II) Priznati i prihvatiti meuzavisnost. Elementi ljudskog stvaralatva treba da su u interakciji
sa svijetom prirode, da zavise od njega, sa mnogobrojnim i razliitim posljedicama na svakom
nivou. Produbljivati i podsticati stvaralatvo ( planiranja i projektovanja). Analizirati ga tako da
se unaprijed sagledaju dalekosene posljedice.
(III) Potovati odnose duha i materije. Uzimati u obzir sve aspekte ljudskih naselja ukljuujui
tu drutvenu zajednicu, stanovanje, industriju, trgovinu u pogledu postojanja i razvoja veza
izmeu duhovne i materijalne svijesti.
(IV) Prihvatati odgovornost za posljedice odluka prilikom planiranja i projektovanja, za
posljedice na ljudsko blagostanje, na sposobnost za opstanak i razvoj prirodnih sistema.
(V) Stvarati samo bezbjedne i sigurne objekte dugotrajne vrijednosti. Ne optereivati budue
generacije strogim mjerama i zahtijevima za potencijalne opasnosti koje bi nastale kao
posljedica nedovoljne brige sadanjeg planiranja i projektovanja, proizvoda, procesa ili
standarda.
(VI) Eliminisati problem otpadnih materija. Procjenjivati i nalaziti najbolja rjeenja za
kompletnu sudbinu svakog proizvoda ( predmeta ) ili procesa od trenutka njegovog nastanka,
njegovog korienja do isluivanja, kako bi se pribliili zakonitostima prirodnih sistema gdje
otpaci ne postoje ( do totalne reciklae ).
(VII) Raunati na prirodne tokove energije i koristiti ih. Ljudsko stvaralatvo, analogno ivom
svijetu u prirodi, treba da svoje kreativne snage usmjeri na crpljenje neiscrpne suneve energije.
Ovu energiju ugraivati osmiljeno i bezbjedno, sa punom odgovornou.
(VIII) Sagledavati i unaprijeivati krajnje mogunosti planiranja i projektovanja. Treba imati
na umu da nijedna stvar koju je ovjek stvorio nije vjena. Takoe da nijedan projekat ili plan
ne rjeava sve probleme. Oni koji se bave ovim poslom treba da su skromniji u odnosu na
prirodu. Sa prirodom treba postupati kao sa ravnopravnim partnerom. Ne treba vie da se
priroda posmatra kao neto nepodobno to treba da se osvoji i stavi pod kontrolu.
(IX) Tragati za stalnim poboljanjima, putem irenja i prenoenja novih saznanja i rjeenja.
Stalno podsticati direktnu i otvorenu komunikaciju izmeu kolega, investitora, proizvoaa,
vlasnika, korisnika, sponzora, graana, da bi se povezala i prihvatila dugorona politika
odrivog razvoja sa etikom odgovornou, u cilju ponovnog uspostavljanja sveukupnih odnosa
izmeu prirodnih procesa i ljudskih aktivnosti.
Ovi principi su bili osnova za pomenutu Deklaraciju o meuzavisnosti za odrivu budunost.
LITERATURA I IZVORI

1.Annon. (1971): Report by CCMS/NATO Expert Panel on Air Quality Criteria for Particular
Mater, Brussels.
2.Arsenijevi R.S. (1994): Hemija opta i neorganska, Nauna knjiga, Beograd.
3.Bailey R.A. et al. (1978): Chemistry of the Environment, Academic Press, New York.
4.Bognar A., Lozi S., Saletto M. (2008): Geoekologija (skripta), Zavod za geografiju i
prostorno ureenje (Geografski odsjek), PMF, Zagreb.
5.Dixon E., M. Gardner, S. Parry (1999): Chemical Speciation and Bioavailability.
6.Duki D. (1984), Hidrologija kopna, Nauna knjiga, Beograd.
7.ukanovi M. (1991): Ekoloki izazov, ELIT, Beograd.
8.ukanovi M. (1996): ivotna sredina i odrivi razvoj, ELIT, Beograd.
9.ukovi, J. (1990): Zatita ivotne okoline, Svjetlost, Sarajevo.
10.Enzensberger H.M. (1974): Kritika politike ekologije, "Marksizam u svetu", Beograd.
11.Enzensberger H.(1975): Kritika politike ekologije, Marksizam u svijetu, br. 10, Beograd.
12.Geddes P. (1949): Cities in Evolution, London.
13.Gerenuk K.I., Bokov B.A., ervanev I.G. (1984): Obeje zemlovedenije, Moskva.
14., .., , .. (1974), , ,
( - ).
15.Jankovi M.M. (1973): Ekoloki pristup problemu geografsko-ekolokog planiranja i
ureivanja u SR Srbiji, Glasnik Instituta za botaniku i botanike bate u Beogradu, Tom VIII.
16.Jankovi M. (1977): Savremeni nauno-teorijski aspekt odnosa ovjeka i biosfere, Glas,
Beograd.
17.Jankovi M. (1963): Fitoekologija, Nauna knjiga, Beograd.
18.J. and E. Moore (1976): Environmental Chemistry, New York.
19.Jones R.R., Wigley T. (1989): A Fact Sheet about Ozone, Ozone Depletion: Health and
Environmental Consequences, eds. R.R.
20.Jones and T. Wigley, (1989): John Wiley, Sons, Ltd., Chichester, U.K.
21.Kitanovi B. (1979): Planeta i civilizacija u opasnosti, Beograd
22.Koji M., Stankovi A., anak M. (1972): Korovi - biologija i suzbijanje, Novi Sad.
23.Kolbasov O. S. (1976): Ekologija-politika-pravo, "Nauka", Moskva.
24.Kratzer P.A. (1956): Das Stadklima, Braunschweig.
25.Landolt E. (1997): kologische Zeigerwerte zur Schweizer Flora. Verffente, d. Geobotom.
Inst.,64, Zrich.
26.Lund H.F. (1971): Industrial Pollution Control Handbook, McGraw-Hill, New York.
27.Matas M. (2001): Geografski pristup okoliu, Visoka uiteljska kola, Petrinja.
28.Mainskij, L.O. (1973): Gorod i priroda, Moskva.
29.Meadows P. (1971): The Contemporary Rdiscovery of the Environment. Man and his
Environment, Preceding of the Fourth International Confernce and Society, Beograd.
30.Neef E. (1967):Die theoretischen grundlagen der lanschaftslehre, Laipcig.
31.Nejami I. (2005): DEMOGEOGRAFIJA stanovnitvo u prostornim odnosima i
procesima, kolska knjiga, Zagreb.
32.Obradovi S., Seni M. (1959), Osnovi statistike analize, Beograd.
33.Odum, E.P. (1959): Fundamentals of Ecology, Philadelphia, W.B.Sunders Co.
34.Olui M (2001): Snimanje i istraivanje Zemlje iz svemira sateliti, senzori, primjena
HAZU i GEOSAT, Zagreb.
35.Pecelj R.M. (2000): Klimatske promjene i efekat staklene bate, Beograd.
36.Resulovi H. (1979):Geologija sa pedologijom, Ministarstvo obrazovanja, nauke, kulture i
sporta FBiH.
37.Risti M. (1987), Predvianje potreba energije, Graevinska knjiga, Beograd.
38.Scanvic Y. (1989): Landslides in the La Paz basin, Bolivia.
39.Seinfeld J. (1975), Air Pollution, McGraw-Hil, New York.
40.Shinke, K.P. (1989): The greenhause Effect, Ozone Depletion: Health and Environmental
Consequences,eds, R.R. Jones and T.Wigley, John Wiley, Sons. Ltd., Chichester U.K.
41. . (1977): , , , .
42.Spahi M. (1999): Osnove geolekologije, HARFO-GRAF, Tuzla.
43.ei B. (1974): Osnovi logike, Nauna knjiga, Beograd.
44.ei B. (1974): Opta metodologija, Nauna knjiga, Beograd.
45.Technologica Acta" (2004): Nauno struni asopis za hemiju i tehnologiju, Tehnoloki
fakultet u Tuzli, broj 1, Tuzla.
46.Tholey, N.,Clandillan, S&Fraipont, P. (1997): Flood surveying using Earth Observation Data.
ESA Colloquium Earth Observation and the Environment: Benefits for Central and Eastern
European Countries, Academy Sci.,Budapest.
47.Todi D.,Vukasovi V. (1999): Meunarodne organizacije i meunarodna saradnja u oblasti
zatite ivotne sredine, Prometej, Novi Sad.
48.United States Environmental Protection Agency EPA (1985): Ambient water criteria for
Cadmium, EPA 440/5 84 032, Washington, D.C.
49.Vresk M. (1997): Uvod u geografiju, kolska knjiga, Zagreb.
50. Vukasovi V. (1980): Zatita ovjekove sredine, Institut za meunarodnu politiku i privredu,
Beograd.
51.Weeks M. Leicester H. (1968): Discovery of the Elements, 7 th Edition.
52.Zajearanovi G. (1977): Osnovi metodologije nauka, Nauna knjiga, Beograd.
53.ii M., Lovri M., Pavii D. (1997): Metodi statistike analize, Ekonomski fakultet,
Beograd.