Professional Documents
Culture Documents
BOSTAN İdris - Beylikten İmparatorluğa Osmanlı Denizciliği
BOSTAN İdris - Beylikten İmparatorluğa Osmanlı Denizciliği
KiTAPYAYlNEVI-no
TARiH VE COGRAFYA Dizisi - 38
DZELTi
Ni HAL BOZTEKiN
KiTAP TASARIMI
YETKiN BAARlR, BEK
TASARlM DANIMANUGI
BEK
KAPAK RESMi
KK HSEYiN PAA'YA iSKENDERiYE ZAFERi YESiLESiYLE
VERiLEN SANCAGIN YER ALDlGI KALYON RESMi
1. BASlM
NiSAN 2006, iSTANBUL
2. BASlM
HAZiRAN2007, iSTANBUL
3. BASlM
MART 2008, iSTANBUL
ISBN 978-975-6051-20-7
YAYIN YNETMENi
AGATAY ANADOL
Osmanl Denizcilii
ioRiS BOSTAN
KitapYAYlNEvi
GRENCLERME
N SZ
smanllann sadece kylan korumak amacyla denizlere donanma
6 N SZ
de etti ve nihayet 1774'te Rusya Karadeniz'de ayn haklara sahip oldu. Bu-
nunla beraber Osmanllarn bir i deniz ticaret blgesi halinde ynettii
Karadeniz'de, Akdeniz'deki liman ehirlerinde, Kzldeniz ve Basra Krfe-
zi'nde gerekleen i ve d ticaretin boyutlarn hala yeterince bilemedii
miz ortadadr. Btn bu denizlerde yaanan ticaretin zel artlan ve uygu-
lamalan aratrldnda Osmanl mparatorluu'nun farkl corafyalarda
ki deniz ticaret politikasn anlamak mmkn olacaktr.
Gnmze intikal eden denizeilikle ilgili Osmanl belgelerinin oklu-
u bile, vaktiyle denizlere gsterilen alakann bir iareti olarak kabul edil-
melidir. r6. yzyl sonrasna ait yzlerce tersane muhasebe defteri, gemi
inas ile ilgili malzemelerin kaydedildii belgeler, gemilerin donanm,
mretlebat ve onlarn yiyecek-giyecek ihtiyalarnn salanmas hakkn
daki saysz evrak aratrmaclarn beklemektedir. Osmanl ariv belge~
leri sadece denizciliin siyasi tarihini deil, deniz tekilatn ve deniz ti-
caret tarihini de aydnlatacak zelliktedir. Bu engin belge topluluunu
doru okumak ve anlamandrmak bize en salkl bilgilere ulamann
yolunu aacaktr.
Elinizdeki kitap uzun yllar iinde yaptmz aratrmalar sonunda Os-
manl deniz politikalar, deniz teknolojisi ve deniz ticareti hakknda birta-
km ipular ihtiva eden baz makalelerden olumaktadr. Bunlarn yeni
nerinde btnne ynelik bir deiiklik yaplmamtr. Sadece basm ay-
n zamana rastlayan makalelerden bir ksmnda benzer ifadelerin varl
sebebiyle cz'i mdahale sz konusu olmutur.
Osmanl deniz tarihi ve Akdeniz dnyas tarihi konularna ilgi duyan-
lar bu makalelerin bir araya getirilmesini byk bir istekle tevik ediyor-
lard. zellikle Dz. Kur. Yrb. Mustafa Ko'un seneler nce baslm baz
makaleleri yeniden bilgisayar ortamna aktarmak iin gsterdii gayret be-
ni bu hususta cesaretlendirdi. Kendisine mteekkirim. Yine deerli
rencilerim zgr Oral ve Mehmet Sait Trkhan ksa srede btn maka-
leleri yeniden kontrol ederek yayna hazrlanmasna yardmc oldular. Bu
eserin ortaya kmas iin esirgemedikleri destekleri iin kendilerine te-
ekkr ederim. Denizcilie verdii nemi aratrmalarnda ve yakn d-
nemde dzenledii "Trkler ve Deniz" adl sempozyumda ortaya koyan
nRis BosTAN
8 N SZ
NDEKLER
(
1. uruluundan stanbul'un fethine kadar Osmanl denizciliinin ge-
irdii yz elli yllk dnemde meydana gelen gelimele.r iin baz
nemli deiim noktalan tespit etmek gerekmektedir. Ilk dnem
Marmara sahillerine ulama ve denizci beyliklerle temasla balayan deniz-
lerle tanma, ikinci dnem Yldrm Bayezici'in Gelibolu'yu donanma s-
s ve tersane olarak tekil etmesi ve Venedik'le rekabet abalar, nc
dnem ise Fatih Sultan Mehmed'in stanbul'u fethederek Karadeniz ile
Akdeniz' e almas ve Osmanl deniz imparatorluunun temellerini atma-
s olarak karmza kmaktadr.
Trklerin denizlerle karlamas Anadolu'nun ilk fetih
yllarna kadar uzanr. Sratle Kuzey ve Bah Anadolu sahille-
rine ulaan Trkler, derhal denizlerde faaliyetlere baladlar.
o85'te zmir ve civann fetheden aka Bey ilk defa ciddi ola-
rak denizlerde hareket balatan Trk beyi oldu; kurduu 40
paradan oluan donanmasyla Midilli, Sakz, Sisarn ve Rodos
gibi stratejik nemi haiz olan adalan fethetti ve Bizans'a kar varln ko-
ruma mcadelesini zellikle denizlerde baaryla srdrd. Tekilat bir
devlet adam ve iyi bir denizci olan aka Bey, kendisinden sonra geliecek
olan Trk denizciliine de rnek olmutur.'
Seluklularn ise Alanya' da kurduklar tersaneyle Akdeniz iin, Si-
nop'ta kurduklar tersaneyle de Karadeniz iin bir donanma hazrladklan
n biliyoruz; bylece Anadolu'nun Akdeniz sahillerini gvenlik alhna aldk
lar gibi Karadeniz'de Krm'a kadar sefer dzenlediler.
Seluklulardan sonra kurulan baz beylikler de yer aldklan corafi
mekann sahillerde olmas sebebiyle deniz faaliyetlerini ihmal etmediler.
rnein, Aydnoullan beyliinin en nemli beylerinden olan, Orhan
RUMELi'YE LK ADlM
0SMANLI-VENEDK REKABETi
elebi Mehmed'in Osmanl birliini yeniden tesis ettikten sonra
donanma ilerine nem vermesi Gelibolu kalesini salamlahrarak boaz
rm seferi ile Kefe bata olmak zere baz mhim mevkileri Cenevizlerden
almas (I47SY 3 Fatih'in Karadeniz'i bir Trk gl haline getirmek iin ath-
ilk ve nemli admlard.
Fatih Sultan Mehmed, fethi mteakip Asya ve Avrupa ktalarn bir-
birine balayan boazlarda daha nce salad hakimiyeti kuvvetlendirdi;
bundan sonraki fetih politikasn ise Karadeniz'e yneltti. Sadrazam Mah-
mud Paa'nn ynetimindeki Osmanl donanmas, Karadeniz'in Anadolu
kylarn kendi topraklarna katmak amacyla 1459'da Amasra'y Ceneviz-
aka Bey'in kimlii ve deniz faaliyetleri hakknda genel olarak bkz. M. lgrel, "aka Bey", Diya-
net slam Ansiklopedisi, c. 8, 86-88.
2 Bat Anadolu'daki denizci Trk beyliklerinin ortaya kn ve zellikle Aydnolu Umur Bey'in
Ege Denizi'ndeki faaliyetlerini Enveri'nin Dsturname'sini esas alarak dnemin dier kaynaklan
ve yaplan aratrmalarla mukayese etmek suretiyle inceleyen bir makale iin bkz. Halil nalok,
"T1e Rise of the Turcaman Maritime Principalities in Anatolia, Byzantium, and the Crusades",
The Middle East and the Balkansunder the Ottoman Empire, Bloomington, 1987, s. 309-341. Aynca
bkz. E. Zachariadou, Trade and Crusade: Venetian Crete and the Emirates of Menteshe and Aydn
{1]00-1415), Venedik, 1983.
3 Halil nalck, Osmanl mparatorluu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1J00-16oo), c. , stanbul
2000, s. 55
4 nalck, Turcoman Maritime Principalities, s. 309-341.
5 erafettin Turan, Trkiye-talya likileri, stanbul, 1990, s. 342-343.
6 Karesi Beylii'nin Osmanl hakimiyeti altna ginnesi ve donanmasnn durumu ve Osmanllarm Ru-
meli futhatndaki rol konusunda bkz. Zerrin Gral den, Karas Beylii, Ankara, 1999, 62, 8o-82.
7 Karamrsel gemisi ile ilgili olarak bkz. dris Bostan, Osmanl Bahriye Tekilat: XVII. Yzylda Ter-
sane-i Amire, Ankara, 1992, s. 88.
8 Neri, Kitab- Cihan-nma, (yay. F. R. Unat-M. A. Kymen), Ankara, 1995, 1,248-249 Neri'nin bu
kaydn baka bir kaynakta bulmak mmkn olmamtr. smi YncfYence eklinde de okunnas
mnkn olan Gelibolu beyinin ayn zamanda kapudan- derya olarak kabul edilmesi gerekmektedir.
9 Gelibolu'nun Osmanl denizciliindeki yeri konusunda bkz. dris Bostan, "Osmanllann Deniz-
lere Alma Srecinde Gelibolu", Avrupa'ya lk Adm, Uluslararas Sempozyum, stanbul, 2001, s.
4849
o Osmanl-Ceneviz ve Osmanl-Venedik ilikilerinin tarihi seyri ve Osmanl denizciliinin bu iki
devletten nasl etkilendii konusunda bkz. Turan, Trkiye-talya, s. 191-308,342-343. Osmanl de-
nizciliinin Venedik'ten etkilerrmesi ile ilgili aynca bkz. Bostan, Tersane-i Amire, s. , 3, 83, or.
n 1423'te balayp yedi yl sren Selanik kuatmasnn Venedik tarafndan nasl ilgiyle takip edildii ve
ehrin kurtanlmas iin yaplan teebbsler konusunda bkz. Turan, Trkiye-talya, s. 285-296; ayn-
ca bkz. Donald M. Nicol, Bizans ve Venedik, (ev. G. . Gven), stanbul, 2000, s. 346-359.
12 Dukas, Bizans Tarihi, s. 152; Boaz'dan gei ile ilgili baz uygulamalar iin bkz. Nicol, Bizans ve
Venedik, s. 380-381. Bu dnemde stanbul Baaz'ndan geiin tabi olduu kurallar ve Karade-
niz'in ticari ehemmiyeti konusunda bkz. nalck, Osmanl mparatorluu, s. 329; Halil nalck,
"T1e Question of the Closing of the Black Sea under the Ottomans", Arkheion Pontou, Atina, 1979,
s. 74-89.
13 Biyografisi iin bkz. dris Bostan, "Baltaolu Sleyman Bey", Diyanet slam Ansiklopedisi, c. 5, s. 41.
14 Tursun Bey, Tarih-i Eb'lfeth, (haz. M. Tulum), stanbul, '977, s. 8o-8; bn Kemal, Tevarih-i Al-i
Osman, VII. Defter, (haz. . Turan), Ankara, 1991, s. 126.
s Tursun Bey, Tarih, s. 147; bn Kemal, Tevarih, VII, 288.
!ili rsr8
Donanma Mevcudu Gemi saY!s Mevcud Gemi saY!s Mevcud
Kadrga cemaati 93 II74 93 296
Kalyata cemaati 5 30
Kayk cemaati II 59*
At gemisi cemaati 59 59* 13 13
Tccar gemisi 13 13
Kreki 293 299
Cebeci 4 4
Topu 99 30
Oku 6
Toplam 8 1737 o6 642
Tersane Mevcudu
Meremmeti I7 13
Kalafat 6 29
Marangoz 4I 7
Demirci 3
Makarac 3 3
Kumbarac 8
stpc 3
Malzenci 7
Limanc I
Bkc 2
Ok yapmc 3
Krek yapmc ro 4
Halat bkc 1
Toplam 89 74
TOPLAM 8 1826 o6 716
* At gemisi ve tccar gemisi mrettebat bilinmediinden sadece reisler toplama dahil edilmitir.
3 o
KURULUU, 1534*
smanl mparatorluu denizciliinin ilk devirlerine ait bilgilerimiz,
. yeterli kaynaklara sahip olmadmz iin olduka snrldr. Bu se-
beple Osmanl deniz tekilatmn teekkl konusu da nemli bir il-
gi oda olmasna ramen henz tam anlamyla aydnlatlabilmi deildir.
Bununla beraber dnemin kaynaklannda mevcut bilgilerden hareketle ve bu
bilgileri sonraki uygulamalann altnda deerlendirmek suretiyle bir-
takm tespitler yapmak mmkn grnmektedir. Bu aratrmada Osmanl
bahriyesinin belkemiini oluturan tersane ve donanmamn en st dzeyde
yneticisi ve komutam olan kapudan- deryamn banda bulunduu eyaletin
hangi aamalardan getii ve esas itibariyle nasl teekkl ettii ko-
nusunda baz ipular elde edilmeye allacaktr.
Mevcut bilgilere gre, I. Murad devrinde Gelibolu Beyi
Yenice Bey'in hazrlad gemilerle Osmanl ordusu Gelibo-
lu'ya geirildi ve eldeki gemilerle blge dman donan-
masndan korundu. Deniz ileriyle de grevlendirilen bu Geli-
bolu beyinin ayn zamanda kapudan- derya olarak kabul edilmesi
doru olacaktr.'
Kurulu dneminde Osmanl tersane ve donanmasnn btn faali-
yetlerini yrten ilk nemli isim ise Sarnca Paa'dr; nk r39o'da
Yldnm Bayezid, Gelibolu tersanesini adeta yeniden imar ve ina ettirmek
ve. o gnn artlarnda gl bir donanma vcuda getirmek istediinde o
srada Anadolu beylerbeyliinden aziedilen Sarnca Paa'y Gelibolu san-
cakbeylii ile kapudan- deryala getirmi, tersane ve donannay kurmak-
la grevlendirmiti. Gelibolu'nun Yldrm Bayezid devrinde bir deniz s-
2
"'-<
)>
r9 Behram Paa 27 M 929-RA 929 (r6 X r522- r523) Bostan, 49b, 57a-b
o
"'rc 2r Ltfi Paa RA 929- 929 ( I52}-Vl I523) Bostan, Sleymanname, vr. 6ob
Cl<
)> 22 Sleyman Paa 929- 93I (V r523-V I525) Bostan, Sleymanname, vr. 6ob, 67b, 72b
o
V1
;:: 23 Kasm Paa 93I-934 K (V r525-r528) Bostan, Sleymanname, vr. 74b, 77b, 98b
)>
z 24 Mustafa Paa (Palak) 934 K-R. 936 (r528-Xll r529) Bostan, Sleymanname, vr. 98b, rr7b; Gkbilgin,
!:
om Rumeli Eyaleti, s. 252
z
N 25 Mehmed Bey R 936-937 (X I529-I53I) Bostan, Sleymanname, vr. n7b, r27b
Q.
!:.
Cl<
26 Ahmed Bey (Kemanke) CA 938-7 s 940 (Xll ISJI-28 V rm) K.K. r863, s. r3; Bostan, Sleymanname, vr. r3oa
27 Ltfi Bey 7 S 94o-r8 B 940 (28 V r533-2 ll I534) KK. r863, s. n3; Bostan, Sleymanname, vr. r47b
28 Hayreddin Paa r8 B 940-8 CA 953 (2 ll r534-7 Vll r546) KK. r86}, s. II}; Bostan, Sleymanname, vr. 56b
v.
\O
NoTLAR
Neri, Kitab- Cihan-nma (yay. F. R. Unat-M. A. Kymen), Ankara, 1995, c. , s. 248-249. smi
Ync veya Yenice olarak da okunabilecek olan bu bey ile ilgili baka bir kaynakta bilgi bulunama-
mtr.
2 Gelibolu tersanesinin Osmanllar devrinde yeniden kuruluu ve faaliyetleri iin bkz. dris Bostan,
"Osmanllann Denizlere Alma Srecinde Gelibolu", Avrupa'ya lk Adm, Uluslararas Sempoz-
yum, stanbul, 2001, s. 47-6. Aynca bk. dris Bostan, Osmanl Bahriye Tekilat: XVII. Yzylda
Tersane-i Amire, Ankara, 1992, s. 14-15.
3 Irene Beldiceanu-Steinlerr, "L'Approvisionnement de !'Arsenal de Gallipoli en Boudron, Bois et
fer en 1516", The Kapudan Pasha, His Office and Hxis Domain, ed. E. Zachariadou, Retlymnon
2002, S. 71-86.
4 . H. Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, stanbul, 1971, V, 175.
5 Tursun Bey, Tarih-i Ebu'l:feth (haz. Mertol Tulum), stanbul, 1977, s. 147; Neri, Cihan-nma, s.
785. Akpaazade, Tevarih-i Al-i Osman, stanbul 1332, s. 171. Y. Ycel-H. E. Cengiz, "Ruhi Tari-
hi", Belgeler, 18, Ankara 1992, s. 462. Malmud Paa'nn kapudan olarak 1469-1472 arasnda Ge-
libolu sancakbeyi olduu konusunda bk. Theoharis Stavrides, The Sultan ofVezirs, The Life and Ti-
mes of the Ottoman Grand Vezir Mahmud Paa Angelavit 1453-1474. Brill, 2001, s. 167-168.
6 Ali, Knh'l-ahbfr, Nuruosmaniye Ktphanesi, nr. 3407, vr. 152b.
7 bn Kemal, Tevarih-i Al-i Osman, V. defter, (nr. . Turan), Ankara 1991, s. 279, 284-285. Aynca
bk. ehabeddin Tekinda, "Sadnazam Adni Malmud Paa'ya Ait Bir Tedkik Mnasebetiyle", Bel-
leten, 95, Ankara 1960, s. 520.
8 Gedik Ahmed Paa, 21 Zilka'de 881-29 evval 882 (7 Mart 1477-3 ubat 1478) tarihleri arasnda
Gelibolu sancakbeyi olarak grevine devam etinitir (BOA. MAD, nr. 176, vr. 405b). Baz kaynak-
larda Amavud (Avlonya) sancakbeylii verildii kaydedilmektedir (Ycel, Ruhi Tarihi, s. 468; bn
Kemal, Tevarih-i Al-i Osman, V, 470). Gedik Ahmed Paa'ya nce Selanik sancakbeylii verildii
konusunda bk. Hoca Sadeddin, Tac't-tevarih, stanbul, c. , s. 566.
9 23 Cemaziyelahr 894'te (24 Mays 1489) 70o.ooo akelik has ile Gelibolu sancakbeyliine geti-
rildi (MAD. 17893, s. 408).
IO Zilka'de 904'te (Haziran 1499) Gelibolu'nun emiri ve kapudanyd ((bn Kemal, revarih-i Al-i Os-
man, haz. Ahmet Uur, Ankara 1997, V, 178). Yine 905 (1500) senesinde de Davud Bey'in, Ge-
libolu kapudan olduu grlmektedir (Matrak Nasuh, Tarih-i Sultan Bayezid, TSMK, Revan
1272, s. 22). Bu grevde 9o8'e (1502) kadar kaldna dair bk. bn Kemal, Tevarih-i Al-i Osman,
V, s. 220, 243-244.
n 23 ve 28 Cemaziyelahr 909'da (13 ve 18 Aralk 1503) Gelibolu mirlivas olan Sinan Bey'e in'amda
bulunulmutur (mer Ltfu Barkan, "stanbul Sarayianna Ait Muhasebe Defterleri", Belgeler, sa-
y 13, Ankara 1979, s. 329, 331).
12 Ahmed Paa'nn ilk kapudanl 893 (1488) senesindedir (Akpaazade, s. 236; bn Kemal, Te-
varn-i Al-i Osman, VIII, 108). kinci defa Gelibolu sancakbeyi olarak kapudanla tayini ise 23
Ramazan 909'dadr (10 Mart 1504) (Barkan, stanbul Saraylar, s. 355; l"Documenti Turchi"
An karye-i Demrc
Hseyin veled-i brahim, Hseyin veled-i Mehmed
An karye-i Serkiz
Mehmed veled-i Hac
An karye-i Kzl Aka
Latifveled-i Hasun, Mehmed veled-i Hasan
An karye-i Mera
Pir Nazar veled-i Kandan
Kefil ehl-i karye zklru.
Divan- Sarnur
An karye-i Tefkur (Tekfur)
Mahmud veled-i Mehmed
An karye-i Karaca-i Kafr
Hamza veled-i brahim (mariz)
An karye-i Kovanclu (?)
Ramazan veled-i Osman
Kefil ehl-i karye zklru.
Dfvan- ok Deirmen
Hasan veled-i Mustafa
An karye-i Ballk
Ali veled-i brahim, Nazar veled-i Musa, Mehmed veled-i Yakub (giriht)
Kefil ehl-i karye zklru.
Dfvan- Meydan
Ali veled-i mer (giriht), Hamza veled-i Mustafa (giriht), Veli veled-i mer
Kefil ehl-i karye zklru.
An karye-i Kadnck
PirMehmed veled-i Bayezid
An karye-i Denuk
Mena veled-i sa
An karye-i Geyiklce
Ayud (?) veled-i Mezid (Reis), Mustafa veled-i Halil
Kefil ehl-i karye ve aalan.
Divan- Kuz Deresi
An karye-i Bilei (?)
Hasan veled-i Halil, Rasw veled-i Mehmed, Mahmud veled-i Bahay, Pir Nazar
veled-i Yayla
Kefil ehl-i karye zkCru.
An karye-i Dralna (?)
lyas veled-i Taal
Ez Divan- Grene
An karye-i Ak Kilise
Ramazan veled-i Mustafa, Muzafferveled-i Hasan, Yakub veled-i Mehmed (mariz),
Hseyin veled-i Hoca Ali, Pir Mehmed veled-i Hseyin
An karye-i Sarayck
srail veled-i Ahmed (giriht)
Kefil ehl-i karye zkCru.
Divan- erki
Pir Mehmed veled-i Hseyin (mariz olup terk olundu), Durmu veled-i Mena,
Mustafa veled-i Ali
Kefil ehl-i karye zkCru.
An karye-i Kei
Ahmed veled-i Sa' d Ahmed, Ali veled-i Erzen
Kefl ehl-i karye zkCru.
el-Emru kema zkire ve'l-halu ala ma sutre ene'l-fakir Ali bin el-hac Dursun el-
mvella bi-kaza-i Satlm bi-emr-i men leh'l-velaye -azze nasruhf.-.
(BOA, KK. 2544)
00
\,N
NoTLAR
Atatrk Kitapl, Muallim Cevdet Yazmalan, nr. O. 79 s. 2s-82, 7o-7s. Ayrca bkz. Halil nal
ck, "Gelibolu", EI2, II, Londra, 96s. s. 983.
2 Gelibolu'nun Osmanl denizcilii iin nemi ve tersanesinin faaliyetleri konusunda geni bilgi
iin bkz. dris Bostan, "Osmanllann Denizlere Alma Srecinde Gelibolu", Avrupa'ya lk Adm,
Uluslararas Sempozyum, stanbul2oo, s. 47-61.
3 Osmanl mparatorluu'nda baz sululann krek cezasna arptrumas usul 6. yzyln ortala-
nna doru uygulanmtr. Bu konu ile ilgili tespit edilebilen ilk ferman, Diyarbakr Beylerbeyi Ayas
Paa'ya gnderilen Evast- Safer 9S7 (-o Mart sso) tarilli olup Ruha kalesi ketldasnn hapset-
tirdii kimselerin krek ekmek zere stanbul'a gnderilmesi ile alakaldr (A. DVN, dos. 3/Sl
4 Krekilecin temini ile ilgili zellikle XVII. yzyldaki uygulamalar konusunda geni bilgi iin bkz.
dris Bostan, Osmanl Bahriye Tekilat: XVII. Yzylda Tersane-i Amire, Ankara 992, s. 187-224-
Avanz vergisinin lhanl, Seluklu ve Anadolu Beylikleri'nde de uyguland konusunda bkz. . H.
Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatma Medhal, Ankara, 1970, s. 49,s, 170, 72, 73; . L. Bar-
kan, "Avanz", A, II, s. 14.
6 Mesela Matrak (Tarih-i Sultan Bayezid, TSMK, Revan 272, vr. 28a), Katip elebi (Tuhfet'l-kibar
fi Esfari'l-bihar, haz. O. . Gkyay, stanbul, 973. s. 33), Karaelebizade, (Ravzat'l-ebrar, Bulak
248, s. 394) ve nihayet Hammer (Devlet-i Osmaniye Tarihi, tre. M. Ata, stanbul, 1330, IV, s. 49)
gibi tarihilecin kaydettii bilgiler bu ekildedir. Midilli kuatmasna kar hazrlanan donanma
iin so.ooo kreki topland konusunda Firdevsi'nin (Kutb-name, Ankara, 1980, s. 178) verdii
bilginin mbalaal olduu anlalmaktadr.
7 Anonim Tevarih-iAl-i Osman,F. Giese neri, haz. N. Azamat, stanbul, 992, s. 3; Tarih-iAl-i Os-
man, haz. Mustafa Karazeybek, (. Sosyal Bilimler Enstits, baslmam yksek lisans tezi), s
tanbul, 994, s. 237.
8 Bostan, Gelibolu, s. S4-SS
9 BOA, Mteferrik Defterler, nr. 368o6, s. so-s.
o Kamil Kepeci (KK), 2S44. s_ 2; Mteferrik Defterler, nr. 368o6, s. 290, 292.
n Mteferrik Defterler, nr. 368o6, s. so-s. Bu kaytlarda yekln kreki says bulunmakla beraber
sadece Kastamonu, Biga ve ksmen Bolu sancaklanna ait ayrntl bilgi yer almaktadr.
2 Karaferye'nin 6oo6 hanesinden krekimaa iin s6.s6 ake toplanm, bunun 27.o8o akesi
yz elli krekiye, so4o akesi ise krekilecin banda grevlendirilen alt reise drt aylk ma-
a olarak denmi ve dier baz masraflar kanldktan sonra kalan 23.872 ake de 27 a'ban
906'da (8 Mart so ) Hazine'ye intikal etmitir (Mteftrrik Defterler, nr. 368o6, s_ 290). Peksirnet
iin ise ayn sefer srasnda tib kazasndan her on hane iin alt kantar peksirnet (Ayn defter, s.
7S8), Moton seferi hazrlklan iin Avlonya ve Preveze'de Ina edilen gernilere Ayazmend'den kala-
fat ve neccar istenmi, ancak sadece on alt neccar gnderilmitir (MAD. 230s1, s. 2, 7).
3 Siroz'un 5263 hanesinden krekimaa olarak 36.838 ake toplanm, drt aylk kreki maa
ve dier masraflar dldkten sonra kalan 11.448 ake ise 2 Ramazan 906'da (22 Mart so ) Ha-
zine'ye intikal etmitir (Mteferrik Defterler, nr. 368o6, s. 292).
O
smanl deniz imparatorluunun, 6. yzyl boyunca btn Akde-
5 niz'de gcn iyice hissettirdii halde stratejik ve ticari nemi b-
yk olan Kbrs' henz topraklar arasna katmam olmas ticaret
yollarnn gvenlii iin saknca tekil etmekteydi. Msr'n fethi sonrasn
da Venedik'e verilen a'ban 923 (Eyll po) tarihli ahitnamede' daha n-
ce MemlUk devletine verildii belirtilen 8ooo floriden oluan Kbrs hara-
cnn artk Osmanl mparatorluu'na denmesi kabul edilmi ve bu du-
mm 1570 ylna kadar devam etmiti.
Kaynaklarn ortak tespitine gre, Il. Selim daha ehzadelii srasn
da Osmanl topraklar arasnda kalm olan adann ehemmiyeti-
ni idrak etmi ve kendisinin padiah olmas halinde ilk iinin
bu aday fethetmek olduunu dile getirmiti. Ayrca Akde-
niz'deki Hristiyan devletlerin korsan gemileri Msr'a giden
deniz yollar zerinde hem ticaret gemilerine zarar vermek-
te, hem de hac yollarnn gvenliini tehdit etmekteydi. Bu
korsanlarn Venedik idaresindeki Kbrs' s edinmeleri Osman-
llarn dikkatini ada zerine evinneye sebep oldu. Nitekim, o sralarda M
sr'a giden Msr defterdarnn gemisine el koyarak iindeki mal ve eyay
yamalayan, glman ve cariyelerini esir eden Kbrsllarn padiaha ikayet
edilmesi seferin balahlmasna sebep tekil etti. 2
Bu dnemde Venedik ile Osmanl mparatorluu arasndaki anla
nazln zlemez hale geldii grlmektedir. Bu durumun ortaya k
masnda Venedik'in ahitnamelerle belirlenmi snrlar ihlal etmesi ve bl-
ge halkn kkrtarak yeni kyler oluturmaya teebbs etmesi ile Kilis san-
cana bal baz kylere girerek halkn bir ksmn esir edip bir ksmn l-
drmesi ve mallarn yamalamas etkili oldu. Buna mukabil Osmanllarn
Kbrs zerindeki niyetlerini iyice belirgin hale getirmesi Venediklilerle an-
di ve onun emri altna verilen nc vezir Piyale Paa ise donanma ser-
dan olarak grevlendirildi. Cezayir beylerbeyi ve Kapudan Mezzinzade
Ali Paa ise Lala Mustafa Paa ile birlikte deniz yolu ile Kbrs'a gitmek ve
sonra Piyale Paa'nn emrinde olmakla vazifelendirildi.
ilk sefer hazrlklar srasnda bizzat sefere katlmak niyetinde olan
II. Selim'in, daha sonra bu dncesinden vazgetii anlalmaktadr. Kb
rs seferinin yetkileri Lala Mustafa Paa'ya verilmekle beraber yine de sava-
n ynetiminde daha nceki uygulamalarda olduu gibi merkez etkili ol-
DONANMANIN GZERGAHI
30
sava ile 1784 senesine ait3' olanlan ayrnhl bilgiler vermektedir.
Kbrs Serdan Lala Mustafa Paa ile Kapudan Mezzinzade Ali Pa-
a'nn birlikte yola kh donanmann Beikta'tan ayrldktan sonra Kb
rs'a gidinceye kadar takip ettii gzergah ve Kbrs'taki kuatma ve fetih
olaylarnn hangi tarihte, nasl cereyan ettiini renebilmek bakmndan
elimizde Kbrs seferi srasnda verilen rusun gnlk olarak kaydedildii
son derece kymetli ruzname defterleri bulunmaktadr. Bunlardan Baba
kanlk Osmanl Arivi mhimme defterleri arasnda bulunan ve ro Zilhic-
ce 977'de (r6 Mays 1570) Beikta'tan balayp II Receb 978'de (9 Aralk
1570) Magosa nlerinde biten yolculuun kaydedildii 8 numaral defter
ile, 32 Kamil Kepeci ruus defterleri arasnda bulunan ve yine ayn tarihte ba
layp r6 Rebi'lahr 979'da (7 Eyll 1571) Magosa'nn fethi ile sonra eren
221 numaral defterin ortak tarihleri birbirine ok benzemektedir. Yine bu
defterlerle benzer zellikler gsteren Kamil Kepeci alkarn defterleri ara-
snda kaytl 64 numaral defter ise, ayn tarihte balamakla beraber ks
men farkl kaytlar ihtiva etmektedir. Bu defterler sayesinde Kbrs seferi
srasnda yaanan ve tarihin karanlklarnda kalan pek ok ayrnhnn orta-
ya karlmas mmkn olmaktadr; hatta buradan yola karak bu defter-
leri Kbrs Seferi Gnl olarak adlandrmak daha doru olacaktr.
Bu defterlerde kaytl bilgilere gre donanma, ro Zilhicce 977 (r6
Mays 1570) Sal gn, yani Kurban bayramnn birinci gn Beikta'tan
hareket etmi ve Yedikule'de demirlemiti. Sarayburnu ile Yedikule arasn
da padiah bizzat donarmaya elik ediyordu. Ayn gn gece saat drtten
sonra Yedikule'den ayrlan donanma, II Zilhicce'de (r7 Mays) le ile ikin-
di arasnda Tavan Adas'na gelmi, gece saat drt buuktan sonra buradan
da kalkarak 12 Zilhicce'de (r8 Mays) Lala Mustafa Paa ve Ali Paa'nn ye-
KIBRIS SEFERi GNLC VE OSMANLI 00NANMASI
deklerinde baz mavnalar olduu halde ikindi ile akam vakti arasnda Ge-
libolu'ya vard. Donanma Gelibolu'dayken Lala Mustafa Paa o zamana ka-
dar Gelibolu'ya gelmi olmas gereken Rumeli eyaletine mensup sancakla-
rn askerlerini almak iin arahrma yaphrd, ancak henz hazr olmadkla
h iin durumu merkeze bildirmek zorunda kald. 33 ki gn burada kaldk
tan sonra I4 Zilhicce (20 Mays) gn cumadan sonra yola koyulan donan-
ma akam zeri 30 mil mesafedeki Boazhisan'na ulah. Ayn gn Piyale
Paa'dan gelen bir mektup 2o kadrga, on iki mavna ve otuz baradan olu-
an dman donannas hakknda bilgi vererek bir araya gelinmesini ve ne
yaplacann kararlahnlmasn istemekteydi. Yine ayn gn Ankara beyi
ile Dumdum Memi Reis zmir ve Foa taraflarna peksirnet temin etmek
zere gnderildi. s Zilhicce (2 Mays) Cumartesi gn donanma su ik-
malini yaphktan sonra Boazhisar'ndan ayrld ve 6 Zilhicce'de (22 Ma-
ys) Bozcaada'da demirledi. I7 Zilhicce'de (23 Mays) Midilli'nin Sr lima-
nna yanaan donanma, ertesi gn Kalina limanna geti ve I9 Zilhicce'de
(25 Mays) Sakz'a vard. Alh gn burada kaldktan sonra 25 Zilhicce'de (3I
Mays) gece saat alhda hareket edip Sack yaknnda bir limancktan aa
almaya gidildi ve ertesi gn Sack'ta kalnd. Donanma Sakz' dayken Ve-
zir Mustafa Paa'ya Divan- Hmayun'dan 2 Zilhicce (27 Mays) tarihli bir
ferman geldi; buna gre geride kalan baz levent kayklan etrafa zarar ver-
meye baladklanndan Kurdolu Abdlcebbar Bey'in veya mnasip bir
bakasnn kendi gemisi dnda iki kalyata ve bir frkate ile Midilli-Sakz
civadarn gzetlemekle grevlendirildi. 34 Bu srada Piyale Paa' dan ve e-
itli yerlerden dman donanmasyla ilgili haberler gelmekteydi. Mora san-
cakbeyinin yaph tahkikata gre dman, 90 kadrga ve 20 bara ile Gi-
rit'te bulunuyordu. Bunu renen Piyale Paa, Rodos civarnda bulunan
Murad Reis'in gemileriyle birlikte kendi yanna gelmesini ve dman Gi-
rit'te kstnp imha etmeyi, sonra da Mustafa Paa'ya iltihak etmeyi planla-
maktayd. Halbuki Eriboz beyinin bir adamnn batan bir Venedik hara-
sndan elde ettii bilgilere gre, dman 6o kadrgas ile Holomi'e asker
karmh. Kocaeli Beyi Kaya Bey'in Andre Adas'ndan toplad bilgilere
gre ise, dman donanmasnn says oo'den fazla deildi. Bu farkl bil-
giler merkezin dikkatini ekmi olmal ki, Venedik donanmasnn Korfos'a
Mustafa Paa kolu ile yenierilerin58 bulunduu Yahya Kethuda kolu ay-
r bir grup oluturdular. 59
Piyale Paa'nn donannayla Kbrs'tan ayrlmas zerine adada ka-
lan asker arasnda dmann Kbrs'a yardm gnderecei haberleri dola
maya balad ve bu gelime huzursuzlua sebep oldu. Bu durum karsn
da frsat bulursa Girit' e giderek oray yamalamas emredilmi olan Piyale
Paa'nn donannayla Kbrs' kuatma alhnda tutmas ve adadan uzakla
mamas zarureti ortaya kt. 60 Ayrca dman donannas hakknda haber
almak amacyla da levent ve korsan kayklarnn Girit tarafna gnderilme-
si dnld. 6 '
Lefkoa kuatmasnn balamas zerine Lala Mustafa Paa, stan
bul'a kalenin durumunu anlatan baz mektuplar gndererek kalenin iinde
ve dnda kat kat derin hendekler bulunduunu, etraf tal ve kuru oldu-
undan su sknhs ekildiini anlatt ve kuatmann dier zorluklarn dile
* Bu metin, MD. 8 ve KK. 221 numaral rus defterlerinden yararlanmak suretiyle hazrlanmtr.
Keli parantezle yaplan ilaveler KK. 221' den alnmtr.
Batarda-i
veys Danimend Reis
Hac Osman Reis
Behram Reis
Memi Reis Dumdum
Ali-i Zerd Dmeni
Hac Mustafa kapudan
Ali-i Bzrk
Hsrev Reis-i hassa
Kadrga-i
Mehmed Reis
Ali-i Nakka Reis
Kadrgaha-i skenderiye
Ali-i erkes Reis-i Hassa
Hac lyas Reis
Ahmed
Memi-i Korsika reis-i hassa
Ahmed Arab kapudan
Mehmed Dmeni Reis
uca avu
Halil Hindi Reis
Hsam tabi-i sipah- kk
Sleyman Reis
Hasan birader-i Hseyin Bey
Mahmud tabi-i Turgud Bey
Mustafa Reis
Memi-i Kreki
Mahmud Divane
Muslu- Zerd Reis
Mehmed
Hsam skandil
Hac Bayram Reis
Hac Reis
Hsam birader-i a'ban avu
Hasan Fak
Memi-i Billur Reis
Bekir avu
Sefer avu
Memi-i Aydn
MAD. 5471.*
* Bu liste Kbrsl esirlerin kaydedildii penyek defterinden yararlanlarak hazrlanmhr. Kbrs se-
ferine kahlan donanmann bir ksmn ihtiva ehnektedir.
KoRSAN KAvRAMI vE HuKuKi STATs HAKKINDA
ncelikle belirtmek gerekir ki, Arapa korsan kelimesi talyanca cor-
6.
O saro'dan gelmektedir ve denizlerde dman gemilerine yaplan sal-
dny ve yine denizlerden gelerek saliliere yaplan aknlan ifade
etmektedir.
Bu kavram iin kullanlan kelimeler arasndaki farka nem verilme-
mesi sebebiyle korsarln ve zellikle Osmarl korsarlnn bir haydutluk
gibi alglanmas denizlerde yaanan olaylara ok az dikkat edildii sonucunu
dourmaktadr. Bu hususa temas eden Rieger, 15. yzyl sorlannda ve r6.
yzyln balannda korsan kelimesinin sadece Hristiyarlar iin kul-
lanldn ve Mslmarlara levent denildiini ileri srerek bu
kavram kargaasnn dzeltilmesi gerektiini savunmaktadr.'
Gerekten Osmanl. mparatorluu'nda korsanlk ya-
pan denizcilerin belgelerde ve dnemin kaynaklannda daha
ok levent reisieri veya gnll reisler olarak anlmas bu iddi-
ay teyit etmektedir. Gnll reisierin esas itibariyle Cezayir'de
bulunduklar, devlet donanmasnn denizlere ald zamarlarda ona katl
dklar, dier zamanlarda ise slendikleri yerlerde sahil muhafaza grevi y-
rttkleri grlmektedir. Levent reisierinin sadece, Osmanl mparatorlu
u'nun hakimiyetindeki yerlere veya adalara saldnda bulunduklan zaman
"korsan" ve "harami" kelimeleriyle adlandnldklan dikkat ekmektedir.
Korsanlarn hareket serbestliine sahip olduklann dndren
pek ok rnek olmasna ramen yine de bal bulunduklar Osmanl devle-
tinin hukuk kurallarna gre davranmak mecburiyetinde olduklar anlal
maktadr. Mslman korsanlar, devletten bamsz olarak hareket ettikleri
zaman bile slam hukukunun snrlar iinde kalmlardr; nk slam
hukukuna gre, dar'l-slam olan islam lkesi ile dar'l-harb olan gayri-
* Bu makale, 28 Eyll- Ekim zoos'te Venedik'te dzenlenen Osmanl Sosyal ve Ekonomi Tarihi
Sempozyumu'na sunulan bildirinin geniletilmi eklidir.
Ek v: HArr- HMAYUN
BenimVezirim
Cezayirlnn zerine byk ve kk spanya ve Venedik dahi ittifak donanma-
y menhuseleri ile gelmeleri hususu Maazallahi Teala bycek i. Avn-i inayet-i Bari ile
mnhezimen avdetleri Cenab- Hazreti Hzr'dan memur. Lakin yine kavi dman iltiyata
mebni taraf- devletden matlublan olan mhimmat ve gayn var ise irsali hususu ve??? ta-
rafndan gelen eli ve matlublan ne ise nizarn ve spanya tarafna taraf- devletden mukad-
dema tertib olunan eli hususu nice olacakdr. Meram ve sualdir.
(AE-I. Abdlhamid, nr. 141)
134 AKDE N iz' DE SMANLI DiRENii: isPANYA'NIN 1783 VE 1784 (EZAYiR KUATMALARI
BASRA KRFEZi'NN GNEY KESM VE
OSMANLILAR, 876-9o8*
osmanl devleti, 16. yzyln ortalarnda Basra (1546) ve Lahsa (s ss)
8. eyaletlerini kurmak ve Bahreyn'i ilhak etmek suretiyle Basra Krfe-
zi'nde varlk gstermeye balad. Hicaz'n Osmanl hakimiyetine
girmesi ve Ceziret'l-arab'n bat ve gney sahillerinin alnmasyla Arap ya-
rmadas kontrol altnda bulundurulmaya alld. Basra'da kurulan tersa-
ne ile krfezdeki Portekiz hakimiyeti engellenmek istendi ve bylece kr-
fezin bat sahillerinde bulunan Arap eyhlikleri birka asr dorudan veya
dolayl olarak Osmanllarla iliki kurmu oldular.
19. yzyln ikinci yarsnda Osmanl devleti Badat ve Basra'da bir-
takm slahat hareketlerine giritii srada blgenin idari yaps
yeniden dzenlenmi oldu. rnein Katar, yeni tekil edilen
Necid sancana baland. Uman sahillerinde ise dorudan
idari bir tabiyet olmamakla birlikte Osmanl hilafetinin nfu-
zu bulunuyordu.
Bu dnemden itibaren Osmanl devletinin krfezin
gney ksmlar ile yeniden ilgilendii grlmektedir. Bu yazda
Babakanlk Osmanl Arivi'nde yer alan baz vesikalarn altnda bu-
gn Birleik Arap Emirlikleri'nin bulunduu Uman sahilleri blgesi, Hr-
mz ve civarndaki adalar ve ran'a ait Lince'deki Osmanl tebaas ve bl-
gedeki dier gelimeler sz konusu edilecektir.
Bunun zerine Babali, haberin doru olup olmadn Paris Sefareti vas
tasyla renmeye alh. Paris sefaretinden alnan cevaba gre ise bu ha-
berler doru deildi ve Fransa'mn Lince konsolosluu lavedilmiti. 23
Osmanl devletinin Lince'deki ehbenderinin verdii bu haberin
aslsz olmas mmkn deildir; ancak bu dnemde ne gibi olaylar geliti
ini arivdeki arahrmalarla imdilik tespit edilememektedir. Blgeyle ilgi-
li arahrmalann oalmas halinde Osmanl mparatorluu'nun Basra
Krfezi'nin gneyindeki varl daha iyi anlalabilecektir.
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Yldz Esas Evrak (YEE), ksm 18, evrak 553{182, zarf 93 kar-
ton 35 Fazl b. Alevi'nin Zufar'da hakimiyet ilan ve sonras ile ilgili olarak geni bilgi iin bkz. Lo-
rimer, Delil'l-halic, (Tarih), c. II, s. 900-902, 906-908, 9I0-9n, 915. Fazl'n Babali'ye takdim
ettii Kzldeniz'in dou ve bah kylan ve Cezlret'l-arab hakkndaki iki raporu BOA, YEE, ksm
14, evrak 88{26, zarf88, karton 12'dedir.
2 Muhammed Ali'nin Basra Vilayeti hakknda kaleme ald 8 Kanunsani 1304 (2o Ocak 1888) ta-
rihli layihas: BOA, YEE, ksm 14, evrak 366, zarf 126, karton 9
3 Nusret Paa'nn M azi ve Mstakbel Irak'n Ahvaline Dair Layihas: BOA, YEE, ksm 14, evrak 2256,
zarf 126, karton r.
4 Ahmed Muzaffer-Seyyid smail, Katar Hadisesinin Esbab ve Suret-i Vuk'u ad ile tanzim edilen 12
Rebi'levve/1311 (23 Eyll1893) tarihli raporu: BOA, YEE, ksm 14, evrak 250, zarf 126, karton 8.
Bu raporla ilgili olarak bkz. dris Bostan, "The 1893 Uprising in Qatar and Sheikh Al Sani's Let-
ter to Abdlhamid II", Studies on Turkish-Arab Relations, II, stanbul, 1987, s. 81-89; Cemal Zeke-
riya Kasm, el-Halic'l-arabi, dirasat li't-tarihi'l-imarati'l-arabiyye (1840-1914), Kahire, 1966.
Gst. yer. ngiltere'nin Basra Krfezi'ndeki faaliyetleriyle ilgili olarak bk. Abdlaziz Abdlgani b
rahim, Hkmet'l-hindi'l-britaniyye ve'l-idaret fi'l-haltci'l-arabf, Riyad, 1401/1981; Cemal Zekeri-
ya Kasm, el-Haltc'l-arabt, dirasat li't-tarihi'l-imarati'l-arabiyye (1840-1914), Kahire, 1966.
6 Necid sabk mutasamf bralim Paa'nn 1312{1896 tarihli raporu: BOA, Babali Evrak Odas
(BEO), nr. 59642. kinci Osmanl Meclis-i Mebusan'na Basra mebusu olarak kahlan Abdlval
hab Paa, blgenin slal ile ilgili takdim ettii layiliasnda Basra salillerinin muhafazas ve silah
kaaklnn nlenmesini istiyordu (BOA, BEO, nr. 292124).
7 Osmanl devletinin Lince ehbenderliinden Basra vilayetine gelen 17 evval 1323 (15 Aralk 1905}
tarihli yaz: BOA, BEO, nr.2o78o7.
8 Sadaretn Daliliye Nezareti'ne gnderdii 6 Muharrem 1324 (2 Mart 1906) tarihli tezkiresi: BOA,
BEO, nr. 207807.
9 BOA, rade-Hususi, 14 Cemaziyelevvel 1325, nr. 40.
ro 15 Cemaziyelevvel 1325 (26 Haziran 1907} tarihli mazbata: BOA, Meclis-i Vkela Mazbatas, nr. n6.
n Sadrazarnn Hariciye naznna 20 Cemaziyelevvel 1327 (9 Haziran 1909} tarihli tezkiresi: BOA,
BEO, 231678.
12 BOA, rade-Hususi, 29 Safer 1317, nr. n7. Bu dnemdeki Hnnz Adas ile ilgili olarak ayrca
bkz. Lorimer, Delil'l-halic, (Corafya), c. II, s. 938-941.
13 BOA, rade-Hususi, u Cemaziyelevvel 1317, nr. 96.
14 BOA, rade-Hususi, 19 a'ban 1322, nr. 49
15 C. E. Bosworth, "Linga", EI2, V, 765; George N. Curzon, Lince'nin nfusunun 189o'da ro.ooo
(Persia and the Persian Question, Londra, 1966, c. II, s. 407-4ro), Lorimer ise 2o.ooo civarnda (De-
lil'l-halic-Cora.fYa, c. IV, s. 1357-1366, 1371-1375} olduunu yazmaktadrlar. Bu asrn balarnda
Fransa'nn Behir konsolosu olan R. Yadalada nfusu 2o.ooo olarak verir (Halic-i Paris, terc.
Chaf Djevadi, Talran, 1977, s. 135).
. o
BULUNAN TERSANE- AMiRE PLANLARI*
Osmanl devletinin kuruluuyla teekkl eden ve sonralan devletin
genilemesine paralel olarak esasl bir tekilata kavuan Os~anl
bahriyesinin merkez ss 6. yzyldan itibaren Tersane-i Amire
(stanbul Tersanesi) idi.
6. yzyla kadar donanmann ihtiyac olan gemiler ekseriyetle Ge-
libolu'da ina edildikleri halde, devrin kaynaklannda Gelibolu iin tersane
tabirine rastlanmad gibi, stanbul'un fethinden sonra mevcut olan Gala-
ta iin de bu tabir zikredilmemitir.'
Tersane kelimesinin asl Arapa dar's-sna'a'dan gelmektedir. Bu
kelime birok Akdeniz lkesinin bahriye terminolojisinde kulla-
nlm, sonra Venedik vastasyla Osmanllara gemitir. Os-
nanllar, kelimenin talyancas olan darsena'dan yaptklan
iktibasla biraz daha Trkeletirerek "tersane" veya "tersha-
ne" eklinde ifade etmilerdir. 2
(
uruluundan itibaren snrlann bahya doru genileten ve ok geme-
2. den saliliere ulaan Osmanl Devleti, Bizans ve bilhassa Anadolu bey-
liklerinden kalan miras zerine denizciliini gelitirmeye alh.' Yld
nn Bayezid devrinde s haline getirilen Gelibolu ter~anesinin faaliyete ge-
2
Yekun 31.874
Neferen 39
Ffyevm 8,s
Ff sene cz msterika 28.85
el-Mahere 3.023
Yekun 2 3-357
niferen 11
.fiyevm 6s
.fi sene cz msterika 23.010
el-M ahere 347
Yekun 12.807.
niferen
.fiyevm
.fi sene cz msterika
el-M ahere
YekUn 6.157
neftren
.fiyevm
ji sene CZ msterika
el-M ahere
Yekun 2.124
niferen 4
fiyevm 6
fi sene cz msterika 2.124
Yekun 6.626
nefo ren 7
fiyevm 18
fi sene cz msterika 6.]72
el-Mahere 264
790
) be cihet-i keiden-i elvah- vrdinar 7 kt'a nafaka 310
2) be-cihet-i brden-i esbab an stanbul ila Rodos
~] kt'a nafaka
el-BAKI
II- Minha'l-bak
Be-cihet-i :
A-Hariden-i esbabha bera-y Cidde-i ma'mtlre
ber-mceb;i tezkire-i dergili- ali
B-Hariden-i esbabha bera-y donanma-i kal'a-i
Rodos ber-mtlceb-i tezkire-i dergah- ali
54645
C-Hariden-i mismarha-i mtenevvi'a ve ilien-i
ham bera-y ketiha-i zniknid ber-mtlceb-i
tezkire-i dergili- ali
D-Hariden-i esbabha bera-y ketiha-i Akkirman
ber-mtlceb-i tezkire-i dergah- ali
E-Mevacib-i krekiyan ve alatyan- donanmaha-i
hassa defateyn 612.803
bera-y donanma-i Kurd-zade 8' 296.68
bera-y donanma-i Msr ve Rodos 82 316.635
NASSE'L-BAK 3710
Bu yazda Babakanlk Arivi'ndeki tasnifler iin kullanlan ksaltmalar.
BA = Babakanlk Arivi
E-Bah. = bnillemin tasnif-Bahriye ksm
KK = Kamil Kepeci tasnif
Msr'a giden kalyon- bzrk ile hara-i kebirin'3 birer ticaret gemisi olduk-
lan anlalmaktadr
86 KADIRGADAN KALYONA
vanndayd.' 9 Ancak bu teebbsn devam etmedii ve ciddi olarak kalyon in-
asna bu ilk denemeden be-alu yl sonra yeniden baland anlalmaktadr.
Girit kuatmas srasnda az sayda kalyonun varl dikkate alnrsa bumin
deneme mahiyetinde istisnai bir durum olduu veya garp ocaklarna mensup
kalyonlar olabilecei anlalacaktrr. rnein kuatmaya katlan krk iki toplu
Cafer Reis kalyonu byle bir rnek olmaldr, nk Girit seferinin20 balad
oss (645) senesinde tersanedeki gemi yapmfaaliyetleri arasnda on be
kadrga ina, otuz kadrga ve drt batarda tamir edildii halde kalyon ile
ilgili bir kayt grlmemektedir." Tersane muhasebe defterleri ile alkarn def-
terlerindeki kereste teminine ait hkmlerden Girit seferinin balamasndan
itibaren daha ok mavna denilen gemiler yapld tespit edilmektedir.
Bu dnemde Osmanl donanmasnn ikmal yolunu kapatmak ze-
re anakkale Boaz nne gelen Venedik donannas bu stratejisini srar
la srdrd; nitekim Safer os6 (Nisan 646)'da stanbul'dan kan do-
nanma22 anakkale nnde yolunu kesen yirmi alu kalyonluk Venedik do-
nanmasn kk bir anma ile aarak Girit'e ulam olsa bile, arkasn
dan Venedik donannas Bozcaada'y kuatTI ve bundan sonra Girit seferi-
ne yardm iin gidecek btn donanmalar engellemeye balad. Yine
os8'de (648) Girit' e yardm iin malzeme ve mhimmat tayan bir ba
ka Osmanl donanmas, Boazhisadar nnden geerken Venedik donan-
masnn ablukasna takld iin yardm Ege'de bulunan bey gemilerine
kara yoluyla tanmak zorunda kalnd ve ancak bu ekilde Girit'e ulahr
labildi. Kendisi tersane kethdalndan geldii halde bu husustaki baar
szl, Kapudan Ammarzade'nin hayanna mal oldu (Haziran 648)!3
88 KADIRGADAN KALYONA
adeta anakkale Baaz'na hapsetmiti. Cemaziyelevvel o6o'ta (Mays
6so) Girit' e yollanan Osmanl donannas yine anakkale'den kamayn
ca ok gemeden 23 Receb o6o'ta (22 Temmuz 6so) otuz civaonda kal-
yon ve burtun yaplmas iin etrafa fermanlar gnderildi. 30 Bir ksm bur-
tun olan bu kalyaniann Karadeniz kylanndaki Sinop, Samsun, Bartn ve
Vama'da ina edilmesi kararlatnld. 31 Bylece Osmanl mparatorluu do-
nanmasnda krekli gemiler olan kadrgalardan yelkenli gemiler olan kal-
yanlara gei sreci ilk defa gerek anlamda balam oldu. Bu kalyon in-
as seferberliine bizzat katlan devrin sadrazan Melek Ahmed Paa da
masraflann kendi karlamak zere 6o zira (45 m) uzunluunda byk
bir kalyonun Bahekaps'nda yaplmasn emretti. o6'de (6s) inas ta-
mamlanan bu kalyon denize indirildii srada muhtemelen baz eksikleri
sebebiyle yan yatarak iine su ald. Byk zntye sebebiyet veren bu olay
zerine kalyonun suyu boaltld ve st ksm haffletilerek tersaneye gt-
rld. Halk ise bu durumun sebebini haksz uygulamalarda ve an vergi
toplanmasnda buluyor, "zulmle yaplan geminin hali budur" diyordu. 32
Ayn yl tersanelerde hazrlanan otuz kalyon, otuz sekiz kadrga ve al-
t mavna Girit' e yardm iin donannaya katld ve Santorin yaknlannda rast-
lanan Venedik donannas ile yaplan savata kalyaniann bir ksm Venedik-
lilerin eline geti; nk bu savata hala ikinci derecede nemli grlen kal-
yonlar kullanlamayp kadrgalann yedeinde gitmiti. 33 Bu uygulama kalyan-
Iann henz n plana kmadn veya onlan kullanacak yeterli uzmann bu-
lunmadn yahut stratejik olarak kalyaniann ne gemesine donanma ko-
mutanlannn henz karar vermediini gstermektedir. Bu tarihten itibaren
Osmanl donanmasnda kalyonlar giderek oalmaya balad. Nitekim
o63'te (653) avuzade Mehmed Paa kumandasnda krk kadrga, alt
mavna ve on be burtundan oluan donanma Girit'e gnderildi.34
Yine Girit iin o64'te (654) sefere kan Kaptarderya Murad Paa,
anakkale Baaz'ndan geerken Venedik kalyonlannn baaz kapattn
grnce sava karan ald ve ne kalyonlan, arkaya mavna ve kadrgalan dize-
rek denize kt. Bu savata donanma ksmen zayiata urasa da yolu aarak
denize ald. Daha sonra Tunus, Msr ve Cezayir kalyonlan donannaya ka-
tld. Ayn dnemde derya beyleri ise henz kadrgalara biniyorlard. 35
KADIRGADAN KALYONA
Resim 12. Bir ambarl kalyon minyatr, 1720 (Bostan, Osmanl Gemileri, s. og).
KADIRGADAN KALYONA
Trablusgarb'tan yedi kalyonluk bir flo gelmi ve merkezi donanmann
dzenlenmesinde etkili olmulard. Filo kumandanlar Trablusgarb Aa
s Mehmed Aa ile Kalyonlar Kapudan Kk Mehmed stanbul'da b-
yk ilgi grdler. Dnemin kapudan- deryas Kara Murad Paa bu de-
nizcilere deer vererek donanma ilerinde kendilerini danman edindi;
hatta Sultan IV. Mehmed ile grmelerini salad. Bu grmede pek
ok iltifata mazhar olan Kalyonlar kapudan Kk Mehmed, yllardr pa-
ra ve asker harcand halde Venedik karsndaki baarszlktan duydu-
u znty belirterek sahip olduklar mkemmel kalyonlada savaa
hazr olduklarn syledi. Bu grme sonunda IV. Mehmed, Trablus
kalyonlarnn ihtiyac olan mhimmat ve halahn Tersane-i Amire'den,
yiyecek ihtiyalarnn ise kaptanderya tarafndan karlanmasn emret-
ti. Bunun gerei olarak her kalyona yirmi be kantar halat, drt tun top
ve iki bin kuru verilecekti; ancak bu karar tersane kethdasnn tepkisi-
ne yol atndan mhimmatn yarsn teslim etmi ve denmesi gere-
ken parann bin kuruluk ksmn da kendisi almt. Ayrca Kk Meh-
med'in gemisine verilen drt toptan ikisi daha enlik at srasnda at-
lad iin durum padiaha kadar aksetmek zorunda kald ve Kapudan
Paa'nn ikaz ile toplar yenilendi. Bu olaylar merkezi donanmann tem-
silcileri ile garp ocaklar mensuplar arasnda bir ekememezlik ortaya
ktn da gstermektedir.
Kapudan Paa bir meveret meclisi toplayarak deniz savalannda
takip edilmesi gereken strateji ve taktik konusunda Trablusgarb kapudan-
lan ve reisieriyle stiare etti. Kk Mehmed, sava mahallinde gemiler
tertip edilirken "kanun- kadime"e gre nde arhac gemilerinin bulun-
masn, sa, sol, orta ve kanat eklinde durmalarn, bu gemilerden birinin
bile ayakta kalmas durumunda kapudan batardasnn ne kmamasn
tavsiye etti; nk daha nce Kapudan Cafer Paa (r632-r634), Kesendire
nnde giritii savata nce kendi batardas ile savaa girerek yanl bir
uygulama balatm ve bu yzden baz savalar kaybedilmiti. Bu tekliftop-
lantya kahlanlar tarafndan da uygun bulunduu iin padiaha sunularak
onay alnd. Kk Mehmed ayrca kendi flosundaki her kalyoncia bulu-
nan topulardan ikisinin donanma kalyonlarndaki topulada yer deitir-
1 94 KADIRGADAN KALYONA
merkez donannas iinde Garp ocaklanndan gelme denizciler bulunuyor-
du. Mesela ayn sene Osmanl donanmasna iki Cezayirli reisin kumanda-
snda iki kalyon kahlmh. 60
Osmanllar r662'de kalyon dzeninden bir sre iin vazgeip yeni-
den kadrga nizamma gemeleri ile kalyon kullanma stratejisine ara vermi
oldular; ancak r682'de yeniden kalyon dnemi balaynca garp ocaklan kal-
yonlan da tekrar Osmanl donanmasna kahlmaya balad. Marib kalyon-
lannn zaman zaman Venedik donanmasyla savamaktan kanmalan Os-
nanllar zerinde olumsuz etki yapm olsa bile, 6' merkezi donanma ile
garp ocaklarnn ilikisi devam etti ve pek ok garp oca mensubu denizci
Osmanl donanmasnda grev yaph gibi, top ve mhimmat eksiklikleri
de tersaneden karland. Nitekim no2'de (r6go) Trablusgarb kalyonu
tersanede dier kalyonlada birlikte kalafat edildii 62 gibi, no7'de (r6g6)
Akdeniz' e kacak donannaya kahlmak zere Trablusgarb'tan be kalyon-
luk bir flo yeniden stanbul'a geldi. 63 nog'da (r697-r6g8) tersanedeki kur-
unlu mahzenden mhimmat verilen on yedi kalyon arasnda Tunuslu Ali
Kapudan ile Trablusgarbl Mehmed kapudanlarn, 64 rno'da (r6g8-r699)
ise Cezayirli Hseyin, Mustafa, Ahmed ve Sleyman kapurlanlar ile Trab-
lusgarbl Mehmed ve Bayram kapudanlarn 65 kalyonlannn bulunmas, M
sirlolu brahim Paa ve Mezemorta Hseyin Paa gibi garp ocaklanndan
yetien denizcilerin kapudan paalk grevine getirilmelen merkezi impa-
ratorluk donannas bnyesinde garp ocaklarna mensup gemi reisierine
verilen nemi gstermektedir.
KADJRGADAN KALYONA
eldiri bulunuyordu. Venedik donanmasnda ise yirmi kalyon, alt mavna
ve yirmi drt eldiri yer alyordu. Bu tespitler Venedik donanmasnda da
henz krekle hareket eden gemilerin var olduunu gstermektedir.77
rro8'de (1696) yirmi kalyon Akdeniz'e/8 rro9'da (1697) yine yirmi
kalyon Akdeniz'e, drt kalyon Karadeniz'e sevk edildi.79 II09IIIo'da
(1698) yirmi alt kalyon Akdeniz, alt kalyon da Karadeniz donannas iin
hazrland ve daha nce inasna balanan byk yeni kalyonun yapm ta-
mamland.8o Bu sebeple, 1096-rr1o (1685-1699) yllan arasnda kalyon in-
asna hz verilerek kalyonculuun gelitirilmesi sayesinde deniz savala
nnda galibiyet saland halde karadaki malubiyetler Karlofa Antlama
s'yla sonulanmtr.
17. yzyln sonlannda kadrga inasnn adeta durduu ve kadrga
larn yerini kalyonlara terk ettii grlmektedir. Ancak derya beylerinin bir
mddet daha kadrgalanna bindii ve bu gelenein bir sre daha devam et-
tii bilinmektedir. 8' rro2-1rr3 (1691-1701) seneleri arasnda tersanede 70
kalyon yannda 4 batardann tamir edilmi olmas gemi teknolojisindeki
deiimi rakam olarak gstermesi asndan nem tar. rr12'de (1700) ter-
sanede yirmi drt kalyon tamir edildii gibi ambarl byk kalyonun
(kalyon- kebir) eksikleri tamamlanm ve ilk defa 62 zira (46 m) uzunlu-
unda byk bir kalyonun inasna balanmt. 82 O zamana kadar yaplan
kalyonlardan ok daha byk olduu anlalan bu kalyon rr13'te (1702) ta-
mamlanarak denize indirildi. 83
1rr3 (1701) tarihli Bahriye Kanunnamesi ile getirilen dzenlemeler-
den sonra kalyon inasnn hzla gelitii, 1n4'te (1702) kalyonun ina
ve yirmi be kalyonun tamir edildii, 84 IliS'te (1703) tersanede yirmi sekiz
kalyon bulunduu, 85 rr16'da (1704) yine kalyonun ina ve yirmi sekiz
kalyonun tamir86 edildii grlmektedir. Bu saylar kalyon inasnn gerek
say ve gerekse byklk itibariyle gelitiini gstermektedir.
Akdeniz gemicilii ile Okyanus gemiciliinin benzer ve farkl zellikleri hususunda deerlen
dirmeler iin bkz. Fernand Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas (ev. M. A. Klbay), stanbul,
1989, s. 195-206. 6. yzylda Venedik'te gemi ina faaliyetleri ile ilgili bkz. R. Romano, "Eco-
nomic Aspects of the Construction ofWarships in Yenice in the Sixteenth Century", Crises and
Change in the Venetian Economy in the 6th and 17th Centuries (ed. B. Pullan), Londra, 1968, s.
59-87.
2 Carlo M. Cipolla, Yelken ve Top, stanbul, 2003, s. 44- talyan kaynaklannda "galeone" 15. yzyl
da Po nehrinde kullanlan yelkenli ve krekli sava gemileri iin kullanlmt (Dizionario di Ma-
rina Medievale e Moderno), Roma, 1937, s. 286; 6. yzylda ise byk kadrga anlamna geliyordu.
Nitekim bu yzyln ortalarnda Vettor Fausto'nun ina ettii kalyon, aslnda her srasnn iki ya-
nnda beer krek olan byk bir kadrgayd ve kaytlarda "galeone" olarak geiyordu (Venetian
State Archives, Esposizione principi, dos. 4 bis, belge, -2v, 14 July 58o'den naklen E. Concina,
Navis. L'umanesimo sul Mare (14J0-1J40), Torino, 1990, s. 52-53).
Alberto Tenenti, Piracy and Decline of the Venice s8o-65, Londra, 1967, s. 36-38.
4 Guglielmo Zanelli, L'Arsenale-di Venezia, Venedik, 1991.
5 Cipolla, Yelken ve Top, s. 40-46. Nitekim Kapudan- derya Hasan Paa 1035'te (1626) bir ngiliz
tccar kalyonuna Sakz'da el koynu, daha sonra bu kalyonun serbest braklmas iin emir gel-
miti Babakanlk Osmanl Arivi (BOA) Baba.saf, Divan- Hmayln, (A. DVN) 24- gmlek 89).
6 Osmanllarn Anadolu salillerindeki denizci beyliklerin donanmalann kullandklan ve denizcile-
rinden yararlandklar konusunda bkz. Halil nalck, "The Rise of the Turcoman Maritime Princi-
palities in Anatolia, Byzantium, and the Crusades", The Middle East and the Balkans under the Ot-
to man Empire, Bloomington, 1987, s. 309-341. Denizlere alma sreci ve etkilendikleri denizci
devletler iin ayrca bkz. dris Bostan, "Beylikten mparatorlua Osmanl Denizcilii", Trkler, (ed.
H. C. Gzel), X, Ankara, 2002, s. 122-123.
7 Donanma gemilerine verilen top miktarlarn gsteren 893 (1488) tarihli bir listede Bali Reis ve
Muhyiddin Reis baralanna eitli byklkte seksen top, Musa Reis agribanna ise yirmi do-
kuz top verilmiti (TSMA, E. 594). Kemal Reis ile Barak Reis'in nezaretinde Sinop'ta 90'de
(1496) bir bara (gke) ina edilmiti (BOA), Maliyeden Mdevver Defterler (MAD ), nr. 23501).
8 Barbaros Hayreddin Paa'nn Osmanl mparatorluu hizmetine girmesi ile ilgili ayrntl bilgi
iin bkz. . Bostan, "Establishment of the Province of Cezayir-i Bahr-i Sefid", The Kapudan Pas-
ha: His Office and his Domain (ed. E. Zachariadou), Rethynnon, 2002, s. 241-251.
9 Krekli gemilerle yelkenli gemiler arasndaki fark ve Barbaros'un kadrgalar ile ilgili dnceleri
iin bkz. Ernle Bradford, Barbaros Hayrettin (ev. Zelra Aral), stanbul, 1970, s. 105-II4.
o dris Bostan, Osmanl Bahriye Tekilat: 17. Yzylda Tersiine-i Amire, Ankara, 1992, s. 94 S. So-
ucek, Osmanllarn kalyon kelimesini ilk defa 6. yzyln ilk yllannda iittiklerini yazyorsa da
doru deildir ("Certain Types of Ships in the Ottoman-Turkish Terminology", Turcica, VII, Pa-
ris, 1975. s. 244).
n Bostan, Tersiine-i Amire, s. 94
O
smanl donanmasnn r77o'te eme'de urad yenilgi, bahriye
4 tarihinde nebaht'dan (r57r) sonra grlen ikinci :emli felaket
oldu. Ruslarn Baltk'tan hareket eden donanmasnn Ingiliz ve Da-
nimarkal denizcilerin nezareti altnda Akdeniz' e gelmesi ve eme' de kar-
lat Osmanl donanmasn yakmak suretiyle yok etmesi, Osmanl dev-
let adamlan zerinde bahriyenin modernlemesi gerektii konusunda uya-
rc rol oynad.
Cezayirli Gazi Hasan Paa'nn kapudan- deryal srasnda zel-
likle gemi inasnda nemli gelimeler oldu ve eme' de yok
olan donanmann yeniden inas iin nce Fransz gemi mi-
marlanndan faydalanma yoluna gidildi. Bu dnemden itiba-
ren Fransz, sveli, ngiliz mimar ve mhendislerin Osman-
l bahriyesi hizmetinde ve bilhassa gemi inasnda mhim
rol aynadklan grlmektedir.
Bir taraftan gemi inasyla ilgili almalar srerken dier
yandan Sadrazam Halil Hamid Paa'nn gayretleriyle 1773'te Mekteb-i Riya-
ziye adl bir matematik okulu, 1775'te Hendesehane adyla Tersane
Mhendishanesi okulu ve r784'te Mhendishane-i Bahri-i Hmayun ald.'
Bu arahrmada daha ok gemi inas ve tersane hizmetindeki ya-
banc uzmanlar hakknda bilgi verilmeye allacakhr. r8. yzyln sonlan-
na doru Osmanl hizmetine giren yabanclan Fransz ve sveli uzmanlar
olmak zere iki grupta incelemek mmkndr.
FRANSIZ UZMANLAR HEYETi
Osmanl bahriyesinin iinde bulunduu kt vaziyeti, ilk tespit
edenler Franszlar oldu. r77o-r784 yllan arasnda incelemelerde bulun-
* stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi'nde (Prof. Dr. Hakk Dursun Yldz Hatra
Says, stanbul, 35.1994, s. r77-192) yaynlanmtr.
Belge II
Fi 25 Rebi'levvel 1209
zzetl
Tersane-i Amire Emini,
Bu defa hidmet-i Devlet-i Aliyyede istihdam olunmak zere sve canibinden teva-
rd eden end nefer ofiyal ve ma'iyyetlerine terfh olunan ba'z ofiyal ta'bir olunur avene
ve tebe'alan sve Devleti'nde donanma ba kapudan olan ampon? nam arniralin mntehab-
lan ve ilerinden ba'zlan kend terbiyet-kerdeleri idi, sve bavekili tarafndan Asitane-i
Sa'adet'de muk:m sve elisi da'ilerine tevard eden evrakcia muharrer olup amiral-i mlma
ileyh fnln- hendesiye ve mimariyede sahib-i yed-i tlla ve umfu- donannaya mteferri' kaf-
fe-i ahvale bi-dakaylcha vakf ve aina olmak zre cemi' Avrupa'da kesb-i etemm-i hret ve
bahusls fenn-i ina-y sfne bir slret-i cedide ihtira'na muvaffak olmala nihayet ilim ve ke-
maline ngilterel dahi ser-frl- perde-i teslimiyyet olduklann ve Devlet-i Aliyye-i ebeci-kya
rnn mesalih-i mlkiyesi sve Devleti'nin vclhla milltezimi olmala amiral-i mlmaileyhe
intihab etdirilp irsal olunan marr'z-zik ofiyal ve aveneleri her biri vakf olduu fenniri bil-
Belge III
zzetl Defterdar Efendi
Mucebince iktiza-y nizamma mbaderet eyleyesin dey buyuruldu. 17 Rebi'lev-
vel sene [r]2r4.
Tersane-i Amire' de m staldem Franel Beyzade mhendis Brun nezd-i akeraneme
gelp canib-i Devlet-i Aliyye'den grd ikram ve inayetden egeri mteekkir olup ancak yi-
ne Tersane-i Amire'de mstahdem Franel stadlan her akam evlerine gitmezden evvel ken-
dye gelp sayf u ita bir saat mnfek olmayarak kll yevm sabahdan aharna dek hidmetde
bulunduklanndan ve sair mahallerde mstahdem Franeller bir gnde birka saat ancak hid-
metde bulunup grdkleri i meydanda yoiken mstevfa maliye ile mkerrem olarak kayd-
zamretden vareste olduklanndan ve bunlann maliye-i mu'ayyeneleri me'k1lat ve merubatlan
na kifayet eylemeyp mbtela-y mzayaka olduklanndan bahs ile istirham eylediklerini savb-
akeraneme inha etmekle hidemat- sairede bulunan Franeller bulunduklan hidmete ge ge-
lp alama birka saat kalarak daldklan aikar ve bunlar hergn sabahdan alama dek arne-
le-i saire ile Tersane-i Amire'de hidmet-i lazmelerinde bulunarak i grdkleri ve sair mahaller-
de ileyeniere nazaren hidmetleri kesirve ma'alan kalil olduu zalir ve bedidar ve birka sene-
den ber Tersane-i Amire'de ina olunan sefayin mhendis-i merl<m Beyzade Brun ma'rifetiy-
le ina olunduundan gayn tara mahallerde yaplan mecmu' kalyon ve firkateynlerin resimleri
ve endazeleri mersfun rna'rifetiyle yapldndan meam1' sefayin-i hmaylnun hendese ve in-
as maddelerine nezaret ve dikkatle leyl u nehar mstahdem olarak mesb1ku'l-hademe olup bu
def'a dahi yine mersfun ma'rifetiyle mceddeden kurulan altm arun kalyon dahi bi-avni-
hi te'ala bu sene-i mbareke Rarnazanna dek tekmil ve deryaya tenzil olunmak levazm istih-
zar olunup her biri vc1hla ayan- ikram u inayet olduklanna binaen emr-i ma'ada kayd- za-
rfuetden tahlis ve evkle hidmet eylemee tergib u tahris in salif'z-zikr mstahdem Frane-
Belge IV
Kapudan Paa kullannn kaimesidir.
Mersum mi'mar Benuva'nn mahiyesi marnileyh bendelerinin tahriri vechile
tanzim ve senedi canib-i marnileyhe tesyir ile mi'mar- mersm dahi marnileyhin
matlubu zre tarafna irsal ve Brun Beyzade misill bir tarafa gitrnee temayl etmemek
zre gzedilmesi iktiza edenlere tenbih ve re'aya maddesi dahi Reis Efendi kullan ma'rife-
tiyle iktizasna gre Rusya elisine ifade ve tefhim olunaca karin-i ilm-i alem-umul-i hi-
divaneleri buyuruldukda emr u ferman men-leh'l-emr efendimiz hazretlerinindir.
Devletl, sa'adetl, re'fetl, ahfetl, kerim'-iyem Sultanm hazretleri
Tara mahallerde kurulacak sefayin maddesine dair bundan mukaddemce takdim-i
pigah- samileri klnan arizamzn hulasas sa'adetl Tersane-i Amire Emini Efendi bende-
lerine havale ve sefayin-i mezkCrenin endaze ve resimleri Brun Beyzade ma'rifetiyle tanzim
ve tersim olunmak ferman buyurulmakdan naa efendi-i mumaileyh bendeleri sudfu eden
irade-i aliyyeyi kendye ifade ve tefhim in Beyzade-i mersumu alup yanna getrmesini
mersumun tercmanna tenbih eyledikde mersum Brun'un bir kt'a Rusyalu frkateynine e
yasn tahmil ve kendsi dahi svar olup Bykdere'den kalkup azimet eylediini tercman-
mersm ihbar etmekle mhendis-i mersumun Rusya'ya azimetinden bahisle sefayin-i mez-
kCrenin resirnleri ve endazeleri el-yevm Tersane-i Amire'de mstahdem olan mi'mar Benuva
ma'rifetiyle tersim ve tanzim olunmak hususunu Efendi-i mumaileyh bendeleri bir kt'a
kaimesiyle su-y senavetiden istizan eder. Bundan mukaddem Rusyalu'nun amiral Ochakov
ma'iyyetiyle Akdeniz'de olan sefnelerinden Bahr-i Siyah'a avdet eden end kt'a teknelerden
bir kt'as Boaz'dan mrurunda bundan birka sene mukaddem Akdeniz'de getu gzar ey-
lediirn krlangda istihdam olunan psara re'ayasndan end nefer maharetl reisler sefne
i merkrnede olduklanndan mersurnlar savb- senavetiye gelp donanmalara dair ba'z keyf
yet ve kendillerinin Rusya teknesinde bulunmalanna bais-i halet mersurnlardan sual olun-
dukda Kapurlane Bey ile amiral Ochakov bi' -ittifak Akdeniz'de get gzarlan esnasnda Ka-
pudane Bey ma'iyyetinde olan sefayin-i hmayn orsa ve pupa seyr u hareketlerinde Rusya se-
fnelerine tefavvuk edp sfn-i hmaynun bir volta ile tayy- menazil eyledii mahalle Rus-
ya tekneleri birka volta ile vasl olduklanndan Arniral-i mersum Osmanl teknelerinin resm
ve hnerini gayet tahsin ve bu gemiler mhendis Brun Beyzade'nin endazesiyle yapldn
tashih edp bu hengamda mhendis-i mersum canib-i Devlet-i Aliyye'den galiba mstaskil ol-
duundan mersumun Rusya Devletine gitmesin Amiral-i mersmun kad olmak gerek-
dir dey hufYeten takrir ve kendleri yedierine Rusyalu tarafndan patente verildiini ve sef
ne-i merkrnda ofiyallk ve kapurlanlk hidmetinde olduklann ihbar etmiler idi. Rusya tek-
Stanford Shaw, "Selim III and the Ottoman Navya, I, Turcica, Paris, r969, s. zr6. Mhendishane-i
Bahri-i Hmayun hakknda aynca bk. aatay Uluay-Enver Kartekin, Yksek Mhendis Okulu, s
tanbul, r9s8. s. zo-24-
z Bonneval bu raporunda Osmanl donannasndaki gemi mevcudunu gsteren bir liste de vermi
tir (E. Ziya Karal, "Osmanl Tarihine Dair Vesikalar", r4-rs, Belleten, s. q6, r78-r8r).
3 ki kalyon kalfas, bir marangoz bir burgucu ve bir direkiye aylk 6o'ar guru verilmesi 17
Rebi'lahr II99 (27 ubat r78s) tarihli buyuruldu ile kararlabrlmbr (Babakanlk Osmanl ar-
ivi (BOA), Cevdet-Bahriye, m, ro778).
4 rzoz (r788) senesinde tersanede grevli on iki kiiye denen aylk cret 74S guru idi (BOA, Cev-
det-Hariciye, nr. 3182; Cevdet-Bahriye nr. 9IS9 I7S9)
s BOA, Cevdet-Bahriye, nr. 11052, 2820, 4210.
6 Evast- evval rzo7{22-JI Mays r793'de Mhendis Brun'a aylk soo, maiyetindeki marangoz,
bur~cu ve kalafatya roo'er guru olmak zere toplam 8oo guru denneye ve Brun'a ev kira-
s olarak sS guru verilmeye balanmb (Cevdet-Bahriye, nr. n864). Aynca 29 evval rzo7 /9 Ha-
ziran r793 tarihli buyuruldu ile mimar Brun ve beraberindeki uzmana verilen elbiseler iin 380
guru denmesi uygun grld (BOA, Ali Emiri, AE, Selim III, nr. 476r) .
7 Muharrem rzo8j Austos r793'de maa dendiini tespit ettiimiz bu uzmanlardan mhendis
Brun'a soo guru, drt kiilik marangoz, kalafat ve burculara roo'er, marangoz kk Benu-
va ile bir tercmana so'er guru olmak zere toplam rooo guru verilmiti (Cevdet-Bahriye,
nr. sSSs).
8 Badefterdann takriri zerine ona da soo guru maa denmesi konusunda rz Safer I2II/I7
Austos 1796 tarihli buyuruldu: Cevdet-Bahriye, nr. n64.
9 28 Safer rznjz Eyll r796 tarilli buyuruldu: Cevdet-Bahriye, nr. ro69r. Kapudan- DeryaKk
Hseyin Paa muhtemelen bu ikinci Brun'u denemek istiyordu. Gemi inasna lzurnlu kereste-
nin temini iin bata zmit olmak zere eitli yerlere hkmler gnderildi.
ro Bu kadroda Brun'dan baka bamarangoz Benuva, marangoz, burgucu, kalafat, bamarangozun
olu, iki tercman bulunuyordu ve son olarak bunlara kalafat, bareis ve yelkenci kablmt. An-
cak bamarangozun olunun Mslman olmas ve tersanede almamas sebebiyle so guru he-
saptan dld. Bunlara denek aylk 203S guru maala ilgili olarak zs Rebi'levvel r2n (z8 Ey-
ll 1796) tarihli buyuruldu: Cevdet-Bahriye, m. 2372. ubat 1797'de mevcut 13 kii ve cret 2638
guru idi (Cevdet-Bahriye, nr. 1074).
rr Bunlara Rebiylahr r2r2 (Eyll 1797) maa olarak 3908 guru dendi (Cevdet-Bahriye, nr. 8orz).
z s Zilhicce rzr2 (3r Mays 1797) tarihli buyuruldu ile cretlerinin denmesi emredildi (Cevdet-
Bahriye, nr. s63).
13 Kapudan- Derya Kk Hseyin Paa'nn Rebi'levvel rzrz (Eyll 1797) tarihli takriri: Cevdet-
Bahriye, nr. 2294-
14 Gemilerin nerede ve hangi senede ina olduu konusunda bkz. Enver Ziya Karal, "Selim III Dev-
rinde Osmanl Bahriyesi Hakknda Vesikalar", Ij3, Trk Tarih Vesikalar, s. zo6-209.
O
smanl donanmasnn r77o'te eme'de urad yenilgi, Bahriye
5 tarihinin ikinci nemli felaketidir. Rus donanmasnn Akdeniz'e
gelmesi ve eme' de Osmanl donanmasn yakmak suretiyle yok
etmesi' Osmanl devlet adamlan zerinde bahriyenin modemlemesi ge-
rektii konusunda uyanc rol oynad.
CezayirliGazi Hasan Paa'nn Osmanl kapudan- deryalna geti-
rilmesi2 ile zellikle gemi inasnda nemli gelimeler oldu. eme faci-
asnda yok olan donanmann yeniden inasnda Fransz, sveli, ngiliz mi-
mar ve mhendisler mhim rol oynadlar. 3 Btn bu gayretler sonunda,
yeniden kurulmaya allan Osmanl donanmasnn mevcudu
r784'te, yani eme yenilgisinden on drt sene sonra 22 kal-
yon ve rs frkateyne ulat. 4
Bu dnemde bir taraftan gemi inas ile ilgili alma
lar srerken dier yandan Sadrazam Halil Hamid Paa'nn5
gayretleriyle Tersanede eitim ve retime nem verildi ve
mhendishane ald. 6
Osmanl donanmasnda asl nemli gelime, Sultan III. Selim ve
kapudan- deryas Kk Hseyin Paa zamannda gerekleti. Nizam-
Cedid hareketi iinde tersane ve deniz ilerine? zel bir nem veren III. Se-
lim, st kardei Kk Hseyin Haa'y kapudan- deryala8 getirerek bah-
riyenin yeni bir dzene kavuturulmasn ve gerekli slahatn yaplmasn
salamaya alt. 9 Osmanl kara ve deniz ordusunu modemletirebilmek
ve bir nizarn altna almak maksadyla yaplan teebbsler ve alnan karar-
lar bu konulara dair kartlan kanunnamelerde de grlmektedir. ro
Batl mimar ve mhendisler tarafndan Bat tekniine uygun ina
edilen yeni gemiler ve tersanenin gemi ina edilen gzlerinde yaplan baz
* Bu makale, 150. Ylnda Tanzimat, (ed. H. D. Yldz), Ankara r992, s. 69-roo'de yaynlanmhr.
Havuz deneme inaah iin hafriyat yaplacak yer mimari zira ile
eni-boyu 24'er, derinlii 14 zira olmak zere toplam 8o64 zira3 'lk bir sa-
hay kaplyordu. Bu sebeple topra kazma iinde alacak lamc arnele-
sinin hangi artlarda temin edilebilecei sz konusu oldu. Havuz Bina
Emini Mehmed Salih Efendi, mevsimin k olmas sebebiyle ksa gnlerde
yevmiye ile arnele alhrmann fazla cret demeyi gerektireceini, hafri-
yat, zira3 hesabyla sipari edilirse daha karl olunacan dnyordu. Bi-
na emininin teklifiyle bu konuda mimar aann da gr alnd. Mimar
aa incelemeleri sonunda arn derinlie kadar lamc arnelesinin top-
ra krekle danya atmasnn mmkn olduunu, ancak daha derine
inildiinde arh kurulup, iten anlayanlarn alhrlmas gerektiini belirt-
ti. Aynca hafriyat iin be bin, arh ve tulumba masraflar iin de be bin
olmak zere on bin guruluk bir masrafkard. 27 Bunun zerine Sadra-
zam zzet Mehmed Paa, tespit edilen bu giderlerin irad- cedid hazinesin-
deki havuz inasna tahsis edilen paradan denmesini 13 Cemaziyelahr
1211 (14 Aralk 1796) tarihli buyruldusuyla emretti. 28
Hafriyat almalarnn balamasndan bir buuk ay kadar sonra
sveli mhendis Rode, yaplan kazda yeterli derinlie inildiini, etraftan
gelen sular tulumbayla boaltmaya muvaffak olduunu ve almalarn
incelenmesini istedi. Bunun zerine mimar aa, kalfalar, her iki tersane
emini ve bina emini birlikte giderek durumu mahallinde tetkik ettiler. So-
nunda herkes sveli mhendis Rode'nin bu havuzu kendi projesine uy-
gun yapabileceine kanaat getirdi. Ayrca bu tarzda yaplacak havuzun
devlete daha ucuza mal olaca grlerek inaatn Rode'nin gzetimi al-
rihten sonra tersane emini, liman reisi ve kapudan paa ile Rode arasnda
ki bir grme sonucunda Lakos'a ihtiya olmad anlald ve o Zilka'de
28'de (2 ubat 8o4) Osmanl devletindeki hizmeti sona erdi.43 Byk
havuzun inasn baaryla sonulandran Rode ise, Rebi'levvel r22'de
(Haziran r8o6) hala hizmetini srdrmekteydi. 44
Tersanedeki havuz inasnda eitli hizmetlerde alan Osmanl
tebaasndan olan sanatkarlar arasnda ise marangoz, neccar, erre-ke, de-
mirci, ta, makarac, duvarc, kalafat, tavan, svac, boyac, renper, ha-
n-7 2S92 6
8-24 4427 3 " "
22 Muharrem 2S-2
24-30 S398,s 6 D.BM.6s9o
Safer 8-4 4846 s Cev- Bal.72
Rebi'levvel 14-20 6340 3 D.BM.BNE.e 6o79
2!-27 6400 IS
Rebi'lahr 28-4 69I9 3
s-n S402 r6 Cev-Bah.9484
I2-2S 3849 9 Cev-Bah.88sr
Cemaziyelevvel 4-10 48s,s 3 D.BM.TRE.rs3o9;
Cev- Bal.68oo
II-I? SI23,S 3
r8-24 2969 s
Cemaziyelahr 2S-I 3S97,S s
2-8 435! !2
Belge I
sveli mhendislerin havuz deneme almalan yaptklarna dair
Manzurum Olmudur.
Kapudan Paa kulannn taraf akerineme olan ukkasdr.
Celb olunan sve stadlan Tersane-i Amire'de ba'z mahallerde egeri kuyular hafr et-
mekde olup lakin henz bir mahalli intihab ve u mahalle havuz ina edebilirz dey kat't ta 'ah-
hd edememeleriyle karan verilerneyp el-yevm tecrbe ile megullerdir. naallahu Te'ala kari-
ben bir mnasib mahal intihab ve uraya havuz yapabilirz dey ta'ahhd etdiklerinde derhal
levazmtn ta ve kire ve demir tedarkne rn' ve mceddeden birka kire ocaklan dahi in-
a olunaca ve levazmatn tedarknde bir vehile tecvtz-i kusur olunmayaca ma 'lum-i hma-
yunlan buyuruldukda ferman men-leh 'l-emr hazretlerinindir. Ba 'dehU marunileyh daht ikti-
zasna gre cevab tahrir olunur.
Belge III
talya'dan bolana topra temini hakknda
zzetl Defterdar Efendi
Takriri mlcebir_ce tanzim eyleyesin dey buyuruldu_
13 Rebi'levvel []2.
Tersane-i Amire'de Donanma-y Hmayln kalyonlannn ta'mir ve kalafatlarin
inasna irade-i seniyye ta'alluk eden Havz- Kebir malzemesinden olan Bolana topra Av-
rupa' da kain talya memleketine muhtas eyadan olmak hasebiyle havz- mezklre muktezi
olan ohz bin kantar bolana toprann beher kantan yetmi yedier paraya olarak Asitane-i
Aliyye'ye celbi Sicilyateyn elisi ma'rifet ve tavassuhyla Salzani nam bazirgan ile mukavele
olunup ale'l-hesab olmak zere yirmi be bin gum i'ta buyurolmu idL Bu esnada biribi-
rini mte'akib drt kt'a mste'men sefneleri bolana hamilieleriyle Dersa'adet'e tevard
eyleyp derlnlannda olan hamlle-i mezklreleri ihrac ve mukaddema ferman buyuruldu-
u vechile Eski Tersane'de tahsis olunan mahallere vaz' olunmakcia olup ancak ibu drt
kt'a sefnelerde ve yakn mahallere gelp bugn yann ann dahi gelmesi muntazr olan di-
er bir kt'a sefne de tahminen yirmi bin kantar bolana olduunu beyan ve mukaddema
mukavelelerinde dahil olduu zere bu defa dahi on iki bin be yz gum verilmesini ba-
zirga'n- merslm istid'a eylediini tercman gelp inha etmekle keyfyet devletl vezir-i
mkerrem Kapudan Paa hazretlerine lede'l-ifade ber-vech-i mukavele mukteza-y istid'as
tanzim olunmasn irade huyurduklan ma'llm- devletleri buyuruldukda kuyld- lazmesi
ne bi'l-mraca'a mebla- mezblmn i'tasn tanzim eylemelerin sa'adetl Defterdar
Efendi hazretlerine havale buyurolur ise emr u fennan devletl inayetl Sultanm hazretle-
rinindir_
Kuyid-lazmesi Bamuhasebe'den
Bera-y bala-i toprak- bolana lazime-i ina-i Havz- Kebir der Tersane-i Amire ki
bera-y kalafat ve tedhin-i kalyonha-i donanma-y hmayln ve sefain-i saire mceddeden in-
ae irade-i aliyye ta'alluk kerde ve hala ha-hatt- hmayln- evket-makrn toprak- mezklr
an cibal-i Tire(?) der canib-i talya be-ma'rifet-i eli ve bazirgan- Devlet-i Sicilyateyn hafr ve
Belge IV
Fransa'dan getirtilen havuz miman hakknda Tersane Emini'nin takriri
nki byledir. Bu mi'mann dahi elden kmas caiz deildir. Maliye ta'yin olu-
nup svel'ye refk olup bilece yapsunlar.
eref-yafte-i sudtir olan hatt- hmayin- evket-makrfulan mucebince Tersane-i
Amire Emini Efendi kullanndan sual olundukda takdim eyledii takrir olmala manzfu-
hmayinlan buyuruldukda ferman men-leh'l-emrindir.
Frane'de havuz ina eyleyen ikinci mi'mar hala Asitane'de imi. Tersane-i Ami-
re'de olan Franel mi'mar Brun bilmek gerek. Hufyeten mersumdan tashih ve huzfuumu-
za takrir edesin dey akerlerine emr u ferman buyurulmala ferman efendimindir.
Asitane'de olan svel havuz mi'man ayed mstakllen idare ederneye veyahud
esna-y inasnda hastalk anz olsa mlahazalanyla bir mtefennin mi'mann dahi mersu-
ma teriki lazm geldiinden Frane'nin Tulon Tersanesi'nde olan havuzun rni'man
sa'adetl Kapudan Paa kullan tarafndan taharri olunarak Frane'de idi istihbariyle ta-
raf- marunileyhden mersumun Deraliyye'ye irsalin Frane'ye mektUb tahrir ve irsal
olunduu ma'lum- alileridir. Geenlerde akerleri Divanhane'de iken tccardan Galata'da
muki:m bir frenk nezd-i bendeganeme gelp Kapudan Paa hazretleri bana havuz yapar
Frane mi'man sipari buyurmular idi. Emirleri zere yazmidim. imdi benim menzili-
me geldi. Kirnesne bilmez, re'yiniz nedir? Demekle akerleri dahi ba-mektUb- maruni
leyh Frane'den celbi murad olunan mi'man zan edp, getr grelim cevabyla merslimu
ba'de'l-iade keyfiyeti havuz binasna me'mur CanibEfendi kullanna ifade-i bendeganem es-
nasnda mi'mar- mersum taeir-i mesfUr ile vrud etmekle mahfice bir odada istintak ve
tahkik-i madde eylemesi Canib Efendi kullanna taraf- abidanemden tenbih olunmala
mersumu istintak eyledi. Mersum, mektUb ile Frane'den taleb olunan rni'mar olmayup
ann mstean olu olduunu ve Tulon'da olan havuzun binasnda beraber idini beyan
etmekle, var yine tacirin menzilinde mukm ol, sonra seni celb ederiz denilp iin evvel ve
ahnn tahki:k in keyfiyeti marunileyh Kapudan Paa kullanna tahrir eylemiidim.
Ba'dehu marunileyhden tahrirat gelp, mazmlinunda mi'mar- merslimu ma'rifetl ola-
rak istihbarlanna binaen hufyeten celbi hususunu taeir-i merslima f'l-haki:ka sipari etmi
Belge V
Fransz ve sveli mhendislerin havuz inas iin yaphklan projeleri takdim et-
tiklerine dair
evketl, kerametl, mehabetl, kudretl, veliyy-i ni'metim, efendim Padiahm.
Ma'llm- hmaylnlan huyurulduu zere Devlet-i Aliyyelerinde devlet-i sairede
olan havuz misill havuz inasna mbaeret olunmas hususuna irade-i ahaneleri ta'alluk
eylediine binaen sve ve Frane taraflanndan celb olunan stadlar ile syleiierek iktizas
hakpa-y hmaylnlanna arz u beyan olunmas ehem ve akdem iken bu ana dek husus-
merkrnda msara'at olunamamas undan lazm geliyor ki) svel havuz mhendisine berr-
de ina edecei havuzun slret-i inas ne vechile olaca keyfyyahn kaleme alup arz eyleme-
si kezalik Franel havuz mhendisi dahi bahide yapaca havuzun inas ne vechile ve ne
sfuetde olacan ol dahi kaleme alup takdim eylemesi her birine baka baka etrafiyla ifade ve
tenbih olunduna mebni merslmandan her biri havuz inasnda olan ma'llmatlann ve in-
a ve icmallerinin slretlerini mbeyyin mufassal ve merlh kaleme alup Babali'ye bundan
on gn mukaddem arz u takdim eyledikleri risale misill tafsil zere takrirleri lisan- Trkiye
terceme eylemek ir ol gnden ber Divan- Hmaylnlan tercman kullan sarf- makdr
etmekde olduu ve yedi sekiz gne dek zik olunan risale-glne takrir kadlannn tercmele-
Belge VI
Havuz inas konusundaki projelerin mzakeresi ve deneme inaatna balanma-
s hakknda
Takrir mikebince tecrbe olunsun.
evketl, kerametl, mehabetl, kudretl, veliyy-i ni'metim, efendim Padiahm.
nasna irade-i seniyye-i millUkaneleri ta'alluk eden Havz- Kebir'e mbaeret oln-
mak in Havuz Nazn Canib Efendi kullarna ferman- ali sdanyla tenbih olunman mu-
maileyh Canib Efendi kullan dahi mazmln- ferman- aliyi Kapudan Paa kullanna i'ar, m-
arunileyh kullan dahi Rical-i Devlet-i Aliyyelerinden bir iki kullan hazr olduu halde huzu-
nrda husus- mezklru mhendisler ve fenn-i kargiri bilrkalfalar bahs u mzakere eyleme-
lerini istisvab etmein Tersane-i Amire Emini Raid Efendi kullan ve sabk Osman Efendi
bendeleri ve Mi'mar Aa hazr olduu halde Franel ve svel mhendisler ve kalfalar m-
arunileyh kullannn huzlnra celb ve mukaddema Franel ve svel taraflarndan verilen
risale-i layihalannn tercmeleri meclisde kraat ve bu babda mhendislerin millahazat kalfa-
lara teflirn ve kalfalann millahazalan dahi kendillerden sual ve istintak olunarak ebhas- kesi-
re cereyanndan sonra svel mhendisler hafr olunacak malallerin suyunu nez' u def ile
iinde iieyecek mertebe suya galib olabilrler ise ina edecekleri havuz karada bila-sandk in-
a olunacana binaen metin ve masraf kalil olacan ve Franel mhendisler havuz inas
musannem olan Eski Tersane'de ekdiriler bal olduu mahallin verasnda olan salay ta-
rak ile hafr ve ka'nnda zuhfuu melhlz talan iddi' alan vechile su iinde lam edp barut ile
atarak tesviye ederler ise anlar dahi ina edecekleri me'mUI olup lakin sandk iinde ina ede-
ceklerine binaen beher hal masraf kesir olacan inha ve beyan etmeleriyle saha- mezkfue-
de li-ecli't-tecrbe svel mhendisler ma'rifetleriyle tUlen ve arzen yirmi drder ve unkan
on drt zira' havuz yaplarak mevzi'de bir mahal kad ve talar zuhur eder ise Franel ma'ri-
fetleriyle su iinde larn olunup barut ile atlmasna karar ve kable'l mbaeret bu vechile tec-
rbeye rl' olunmasn marunileyh kullan kendye tenbih etmi oldundan iktiza eden
tlumba ve arhlann svel mhendisler rna'rifetiyle tanzimine mbaeret ve hafr olunacak
yerin tek'iben beher zira'na krkar ake verilmek zere istihdam olunacak lamo arnelesinin
cretlerini Yani kalfa ma'rifetiyle kat' etmi oldunu ve arnele-i merl<meye ve zikr olunan
Belge VII
sveli uzmanlarn yapaca havuz deneme almalar
Telhis m{icebince Bamuhasebe'ye kayd ve sCret ve ilm u haberi i'ta olunmak bu-
yuruldu. IJ Cemaziyelahr []2II.
Arz- bendeleridir ki,
Donanma-y hmayln kalyonlarnn kalafat ve ta'mirlerir inasna irade huyu-
rulan Havz- Kebire nmlne olarak ve derlin- takrirde tafsil u beyan olunduu zere bu
defa svel mhendisler ma'rifetiyle hafr olunacak mahallin beher zira'na ber-vech-i mak-
tl' krkar ake crete raz olan ameleye ol mikdar cret ok mudur, yolsa yevmiye mi veril-
mek ehven ve esheldir ve i bu hafr maddesine ve tulumbalara ve arhlara ne mikdar meba-
li gider, taraf- akeriden isti'lam ile beher hafta arnelenin creti ve masarif-i sairesine tah-
sisen ale'l-hesab olarak kadr-i kifaye ake i'tas zemininde havuz bina emini Hacegan- Di-
van- Hmaylndan CanibEfendi kullannn Babalilerine takdim eyledii ibu takriri balas
na takrir-i mezk1r huzlr- hmaylna arz olundukda takrir mlcebince tecrbe olunsun de-
y hatt- hmayln- evket-makrln eref-yafte-i sudfu olmala her nleeb-i hatt- hmayln
ve takrir seri'an iktiza-y nizamma mbaderet olunmak babnda ferman- alileri sudlr etmek-
le mlcebince Mi'mar Aa kullarndan lede'l-isti'lam ibu hafr olunacak mahallin zerinde
iki buuk nihayet arun amik mahalden krek ile trabm harice ilirac kabil olup umku
ziyade oldukda arh kurulup mahsus arnele istihdamna muhtac olaca ve yalnz hafriyenin
beher zira'- terbi'ine salif'z-zikr kat' ve takvim olunan krkar ake cret hadd-i i'tidalde nok-
san ile hafr kabil olmayaca ve ibu hesab ile hafriye ve ihraciye masarif ve arzn rutlbeti
hasebiyle derlinuna trab dklmernek in tahta perde keidesiyle hafr olunacak mahallin
Belge VIII
Havuz inas izninin sveli mhendisiere verilmesi hakknda
zzetl Defterdar Efendi,
Takrir mucebince isvel mbaeret eylesn dey hatt- hmayln- evket-mak
rn sadr olup mucebince Bina Emini Efendi'ye hitaben beyaz zerine ferman- ali sdar
olunmala ibare-i takriri Bamuhasebeye kaydile Emin-i mumaileyh yedinetekrar suret ve
rad- Cedid Hazinesine ilm u haberi'ta etdirdesin dey buyuruldu. 4 a'ban []2n.
Kapudan Paa kullannn takriridir.
Tersane-i Amire'de inas irade-i seniyye buyurulan havuzu svel mhendisi ka-
rada sandksz ve Franel mhendisi ancak sandk iinde yapacaklanna binaen her biri ala
nn re'yini tezyif etmekle ikisinden hangisi olur ise olsun re'yi zere hemen ina edebilirm
demesiyle, bu kadar masarifkable'l-imtihan olunmak mnasib olmayup evvel emirde hner-
leri tecrbe olunmak lazm geldiinden Devlet-i Aliyye'de umur- ebniyede mstahdem
Mi'mar Aa vesair mntehab kalfalar ve harnarnc ve duvarc kalfalan celb ve bu hususda
mbahaselerine sabk Tersane Emini sa'adetl Osman Efendi kullan taraf- bendegiden
zerlerine nazr ta'yin ve hala Tersane Emini sa'adetl Raid Efendi kullan dahi beraber ol-
duu halde nezd-i akeride merslman mhendisler ile bir iki def'a akd-i meclis-i mubahase
olunup tllen yz ve arzen elli ve urnkan on drt arun hafr olunacak mahallin suyunu ilrac
ve arz tecff etmek muhaldir. Ve su iinde vaz'- esas olunan bina paydar olmaz. Eer sve
l mhendis suya galebe edp arz tecff edebilr ise sandk iinde yaplmakdan metin ve
masarif kalil olur dedikleri ve svel'nn kend ma'rifetine olan i'timadna iltifat olunma-
yup tllen ve arzen yirmi drder ve unkan on drt arun mahal hafr edp icad edecei tu-
lumbalann isti'maliyle suya galebe etmesi mahade olunmak in tecrbeye havale olun-
duu ve Franel dahi terakm eden su iinde barut ile ikeste muhtac ta zuhur eder ise ne
keyfyetle ikest edebilecei marr'l-beyan kazlacak mahalde tecrbeye havale olunduu ve
ikisi dahi szlerini isbat edebilir ise canib-i miriye hayrlu olan tarafa meyl olunaca ve haf-
ra mbaeret olunduu ol vakitde huzfu- asafanelerinde inha ve hafr olunanmahal ve tu-
lumbalar dahi manzur- samileri olmuidi. El-halet hazili isvel mi'mar gelp hafr olu-
nan mahal iktizas mertebe ta'mik olunup etrafdan teraklll eden suya galebe eylediini ili-
bar etmekle Mi'mar Aa ve salif'z-zikr kalfalar dnk gn ilzar ve mlmaileyhima ve Bi-
eme olay hakknda zet bilgi iinbkz. M.C. ehabettin Tekinda, "eme", slam Ansiklopedi-
si (lA), lll. 386-388.
2 CezayirliGazi Hasan Paa'nn hayat ve Kapudan- deryal konusunda bkz. i. H. Uzunarl,
"Cezayirli Gazi Hasan Paa'ya Dair", Trkiyat Mecmuas, VII-VIIIf, stanbul, 1942, s. 17-40.
Osmanl devleti hizmetindeki yabanclar ve onlarn tersanelerde gemi inas ile ilgili faaliyetleri iin
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Cevdet-Bahriye (Cev-Bah.), Cevdet-Hariciye (Cev-Har.) ve Hatt-
Hmayun (HH) tasniflerinde pek ok belge bulunmaktadr. Osmanl devleti hizmetindeki sve
li mimar ve mhendisler iin T. J. Ame'nin Svenskt-Turkist Vapenbrdraskap, Kapital 8, Svenskarna
i Osterlandet, (Stockholm, 1952, s. 92-103) adl eserine, Franszlar iin Ahmed Refik, (terc.) "Onse-
kizinci asrda Fransa ve Trk Askerlii", (Trk Tarih Encmeni Mecmuas, yeni seri l/4, stanbul,
1930, s. 17-33) ve E. Z. Karal, "Osmanl Tarihine Dair Vesikalar", (Belleten, IV/14-15, Ankara, 1940,
s. 175-189) adl makalelere baklmaldr. Ancak Fransa ile ilgili almalar olduka yetersizdir.
4 Stanford J. Shaw, "Selim III and the Ottoman Navy", Turcia, I, Paris, 1969, s. 216. Shaw'un bu
makalesi, Between Old And New (Cambridge, Mass., 1971, s. 150-166) adl eserinde hemen aynen
tekar edilmitir.
. H. Uzunarl, "Sadrazam Halil Hamid Paa", Trkiyat Mecmuas, V, stanbul, 1936, s. 213-
268.
6 Shaw, agm, s. 216.
7 Nizam- Cedid hareketi iinde bahriye meselelerine nem verildii Tatarck Abdullah Molla'nn
layihasndan ("Sultan Selim-i Salis Devrinde Nizam- Devlet Hakknda Mtalaat", Tarih-i Osman
Encrneni Mecmuas, Vll/41, s. 257-284; Vll/42, s. 321~346; VIII/43 s. 15-34) da anlalmaktadr.
Yine Seyyid Mustafa'nn Nizam- Cedid'in uygulamasn anlatt nsalesinde (Kemal Beydilli, "lk
Mhendislerimizden Seyyid Mustafa ve Nizam- Cedid'e Dair Risalesi", Tarih Enstits Dergisi, 13,
stanbul, 1987, s. 440) de donanmann durumundan ksaca bahsedilmitir.
8 Kk Hseyin Paa'nn hayat ve kapudan- deryal dnemi hakknda geni bilgi iin bkz. Ne-
jad Gyn, "Kapudan- DeryaKk Hseyin Paa", Tarih Dergisi, II/3-4, stanbul, 1952, s. 35-50;
J. H. Mordtmann, "Hseyin Paa (Kk)", A, Vfi, 654-655; Mnir Aktepe, "Husayn Pasha" (K-
k Hseyin Pasha), The Encyclopedia of Islam, III, 627-628).
9 III. Selim'in saltanat srasnda bahriyede gerekletirilen yenileme almalan ile ilgili olarak
bkz. Ali lsari Gencer, Bahriye'de Yaplan Isiahat Hareketleri ve Bahriye Nezareti'nin Kuruluu
(789-867), stanbul, 1985, s. 29-91.
10 Mhendishane-i Bahri-i Hmayun (Deniz Mhendishanesil iin bilinen kanunnameler hakknda
bkz. i. H. Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, Ankara, 1984, s. 528-546;
aatay Uluay-Enver Kartekin, Yksek Mhendis Okulu, stanbul, 1958, s. 471-477. Kanunname-
nin deerlendirilmesi iin bkz. Gencer, age, s. 61-84. Kanunnamenin tersane hazinesi tekili ile
ilgili ksm iin bkz. Yavuz Cezar, "Osmanl Devleti'nin Mali Kurumlanndan Tersane-i Amire Ha-
zinesi ve Defterdarl'nn 1805 Tarihli Kunlu Yasas ve Eki", ktisat Fakltesi Mecmuas (. L.
Barkan'a Armaan), 41/1-4, stanbul, 1984, s. 361-388.
S9 Bu i iin 3 Muharrem r2ro'da (20 Temmuz I79S) 2s.ooo guru, r6 Rebi'levvel r2rr'de (r9 Ekim
1796) 12.soo guru olmak zere 37-SOO guru denmi ve s.721 kantar bolana topra tersaneye
getirilmitir (BOA, Cev-Bah. nr. 2320). a'ban 1210 (ro ubat 1796) tarihli tersane emininin ar-
zndan anlaldna gre, havuz mahallinin tespiti srasnda Deirmenlik ve Santron adalanndan
da numune olarak bolana topra getirtilniti (BOA, Cev-Bah. nr. roro3). Bolana ile ilgili bilgiler
aynca byk havuzun haftalk masrafbilanolannda da mevcuttur (Tablo-' deki kaynaklar).
6o BOA, Cev-Bah. nr. 888.
6r 8 evval 1212 (26 Mart 1798) tarihli buyuruldu: BOA, Cev-.Bah. nr. 9261. Havuzun iki kenanna
ina edilen yeni kuyulara yaplan masraflar Tablo-' deki kaynaklarda yer almaktadr. Bu kuyulan,
havuz iin izilen planda da grmek mmkndr (BOA, HH. ssso).
62 27 Muharrem 1213 (n Temmuz 1798) tarihli ilmuhaber kayd: BOA, KK. 2380. s. 23
63 BOA, Cev-Bah. nr. 74SO.
64 6 Muharrem I2IS (30 Mays r8oo) tarihli ilmuhaber kayd: BOA, KK. 2380, s. 23.
Gs s Safer 12rs (28 Haziran 18oo) tarihli ilmuhaber kayd: BOA, KK. 2380, s. 23; BOA, KK. 14025.
de tespit edilmektedir.
s2 dzenlemesine gre, gmrk vergisi miktan Dubrovnikliler
iin stanbul, Bursa ve Edirne hari her yerde % 2, Dubrovnik'te ticaret ya-
pacak yabanc tccar iin ise% s'ti. Dubrovnikliler mallarn stanbul'da sat-
tklan zaman% s, Bursa ve Edirne'de sattklan zaman ise% 3 gmrk ver-
gisi deyeceklerdi. stanbul, Bursa ve Edirne gmr taeider gmr
nn dnda tutuldu ve gelirleri dorudan Hazine-i Amire'ye tahsis edildii
iin mukataaya dahil edilmedi. Yine ayn dzenlemeye gre, Dubrovnik'te-
ki gmrk emini Dubrovnikli tccarlara kanmayacak ve onlardan giri
klarda gmrk istemeyecekti. Bir baka husus ise daha nce taeider gm-
rk mukataasi iinde olan mumhane mukataasnn bu yeni uygulamada ay-
rlm olmasyd. 24 Aynca Dubrovnikli tccarlar gmrk vergisi dememesi
iin yabanc tccarlarn mallarn kendi mallan gibi gstermeyecekti.
Ancak bu uygulamann da ok uzun srmedii grlmektedir. 12
Cemaziyelahr 929'da (28 Nisan s23) Dubrovnikli tccarlarn kuma ve
eyalarndan alnan gmrk vergisi yeniden% s' e karld ve taeider gm-
r mukataas kaldrld. Dubrovnik elilerinin % s gmre itiraz etme-
leri zerine 7 Muharrem 93o'da (6 Kcsm s23) durum yeniden dzeltil-
di ve nceki ahirnameye gre uygulamalar devam etti. Bu srada Dubrov-
nikli tccarlarn Osmanl lkesinden alp gtrdkleri kkrt, ipek, kur-
un ve balmumu gibi maddeler iin% 2 gmrk alnmasna karlk sah-
tiyan, mein ve benzeri eyalardan bir ey talep edilmiyordu. Ahimarnede
kkrdn ihracna izin verilmedii hatrlatlmaktayd. 25
* Bu makale, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi'nin 14. Saysnda (stan
bul 1994), s. 5986'da yaynlanmhr.
NGLTERE LE LKLER
ngilizler, dmanlar olanspanyollara kar kendilerine yardmc
olabilecek devletin Osmanl mparatorluu olduunu dnyorlard. ki
lke arasnda ilikileri gelitirmek amacyla ilk ngiliz elisi Harborne, III.
Murad devrinde stanbul'a geldi. ngilizlerin Kuzey Afrika ile ticarete ba
layp bir de konsolosluk amalan olduka eskiye dayanyordu. s8o tarihli
ahitname ile Osmanl devleti Cezayir, Tunus ve Trablusgarb iskelelerinde
ngiltere'nin konsolos bulundurmasn kabul ediyordu. Ayrca korsan ge-
milerinin ngilizleri esir edip satmalar yasaklanyordu. 24
Kuzey Afrika sahillerinde slenen garp ocaklan yznden bu sular-
da ticaret yapmak tehlike barndrd halde karl olmas sebebiyle tercih
ediliyordu. ngiliz tccarlar garp ocaklarna kurun, barut ve baharat sat
yor, onlardan limon, portakal, zm ve zeytin alyorlard. 25 Garp ocaklan
korsanlarnn ngiliz ticaret gemilerine dzenledii saldrlada ngiliz ilic-
can byk zarara uruyordu. Bu hususta stanbul'daki ngiliz elilerinin
teebbs ile Trablusgarb, Tunus ve Cezayir beylerbeylerine fermanlar
gnderilmesine ramen korsanlk nlenemiyordu. Nitekim r585'te ticaret
iin Cezayir' e giden bir ngiliz gemisi korsanlar tarafndan yakalanarak e
yalarna el konmu ve tayfalar esir alnmt. Trablusgarb Beylerbeyi Ha-
san Paa, gnderilen emirlerde alnan eya ve esirlerin geri verilmesi sy-
lendii halde bunlar teslim etmemiti. 26 Bununla beraber ngilizler de za-
VENEDK LE LKLER
Osmanl mparatorluu topraklarnda ticaret yapma hakk en eski-
ye uzanan devlet Venedik'ti_ll nceleri btn devletler Venedik bayra al-
tnda ticaret yapabilme hakkna sahipken r6. yzylda ilk defa Fransa ms-
Belge I
Cezayir-i Garb beylerbeyisine ve kadsna ve reisierine ve yenieriler aasna ve ih-
tiyarlara hkm ki,
Frane elisi arzhal gnderp Frane padiah Asitane-i Sa'adetime ita'at zere
olup lakin birka yldan ber efendinize muti' deilsiz dey esir olan Frane re'ayas her ki-
min elinde bulunursa tlak olunup garet olunan mal u menalleri bulunan yerlerden ashab
na alvirilp min ba'd sulh u salaha ri'ayet olunup Frane re'ayasna bu makale te'addi olun-
mamak redsna arz etmein buyurdum ki, vardukda ann gibi Frane re'ayasndan ol ca-
niblerde birka yldan ber siz efendinize muti' deilsiz dey tutulan esirleri her kimde bu-
lunursa asla ta'alll niza' etdirmeyp tlak etdirp dahi garet olunan mal u menalleri ve
esbablan ashabna alvirilp min ba'd sulh u salaha ve ahd u emana muhilifFranel'ye bu
makale zulm u te'addi olunmakdan hazer eyleyesiz. Franel Sdde-i Sa'adetime kemal-i
hulus ile ita'at ve inkyad edp erayit-i ahd u eman riayet eylemidir. Ol takdirce Frane
re'ayas esir olduuna nza-y hmayfnum yokdur. Esir olanlan dahi emrim zere tlak ey-
leyesiz. Sen ki beylerbeyisin yle ki emrime muhalif Frane esirlerinin tlaknda ta'alll
oluna cmle senden bilinr. Ana gre emr-i erifimin icrasnda ikdam u ihtimam eyleye-
siz. Bir sureti Tunus'a, bir sureti Trablusgarb'a.
Gurre-i Ramazan oo.
(A. DVN. DVE. Nr. 901, s. 2j)
Belgeli
Tunus beylerbeyisine ve Trablusgarb beylerbeyisine ve yenieriler aalanna ve ih-
tiyarlanna hkm ki,
Frane elisi arzhal gnderp Tunus ve Trablus iskelelerinde olan konsolos ref
olunup yerine Franeller'den Darende ... nam kirnesne konsolos ta'yin olunman hkrn-
i erif yazlmhr.
Gurre-i Ramazan oo.
(A. DVN. DVE. Nr. 901, s. 2/4)
Belgeiii
Cezayir ve Tunus ve Trablusgarb beylerbeyilerine ve sancakbeyilerine ve deryada
yryen kapudanlara hkm ki,
Dergili- mu'alla kapuclanndan Mehmed ve Mustafa Frane'ye mte'allk ba'z
husus in Frane'ye tabi' Tolom nam ehre irsal olunmudur. Buyurdum ki, eer karada
Belge IV
Tunus beylerbeyisine ve kadsna ve asker halkna hkm ki,
Frane elisi arzhal gnderp bundan akdem ba'.z Franeller vilayet-i Tunus'a
[tabi'] Benzert nam mahalde mercan sayd etmek in her sene drt bin altun Tunus kulu
vazifesine eda etmekle defe'atle mekked evamir-i erife virilp mucebince dahi hala uhde-
lerinde olan drt bin altun miriye eda etdiklerinden sonra muradlan zere kendlere lazm
olduu muharrer sandallanyla mercan sayd edp ve sayd eylerlikleri mercana ve kendilleri-
ne ve adamlarna ve mal u erzaklanna ve mahzenlerine ve sknalanna min ba'd kirnesne
dahl u ta'arruz etmeyp ve akeleri ile zad u zevade almak istediklerinde dahi kirnesne ma-
ni' olmayup ve meta'larn istedikleri vilayetlere alup gidp kirnesne rencide eylememek ba-
bnda emr-i erifm reca etmein buyurdum ki, vardukda bu babda mukaddema verilen eva-
mir-ierife mucebince amel olunup madam ki ta'yin olunan verglerin vakti ve zaman ile
verp uhdelerinde olan drt bin altun ahidname mucebince Tunus kulu mevacibine tes-
lim eyleyeler. Mezburlar muradlan zere kendi sandallan ile mercan sayd etdiklerinde
ahidnameye ve emr-i erife muhalif asla kirnesneye dahl u ta'arruz etdirmeyesiz ve istedik-
leri yere varup ticaret zere olalar. bka edesin.
Gurre-i Ramazan roo.
(A. DVN. DVE. nr. 901, s. 3/I)
Belge V
Cezayir ve Tunus ve Trablus beylerbeyilerine ve asker halkna hkm ki,
Frane elisi arzhal gnderp bundan akdem Frane padiahnn adamlanndan ...
nam kirnesne hidmet-i mhimme in bir frkate ile Tolum nam ehre giderken Cezayir le-
vendi rast gelp karaya dklp iinde olanlar frar edp mezburu tutup esir etmiler. Bun-
dan akdem Efendim namesiyle halasn reca eylemein Cezayir gemileri geldikde halas olu-
na dey ferman olunup hala Cezayir gemileri gelp mahza satmak in mezburu ol cahib-
de al komulardr. Mezbur taht- hkumetinizde kimin elinde bulunursa alnup adamlan-
na teslim eylemek redsna arz etmein imdi Franel Asitane-i Sa'adetime ita'at ve inkyad
zeredir. Frane re'ayas esir olduuna rza-y erifim yokdur. Buyurdum ki, mezbur taht-
hklmetinizde her kimin elinde bulunursa varan adamlarna teslim olunup emrime mu-
halif asla kirnesneye ta'alll niza' etdirmeyesiz. Siz ki beylerbeyilersiz yle ki, mezburun
ita'atinde ta'alll oluna cmlesi sizden bilinr. Ana gre mukayyed olup emrimin icrasn
da ikdam eyleyesiz.
Gurre-i Ramazan oo.
(A. DVN. DVE. nr. 901, s. 3/2)
Belge VII
Kapudan Paa'ya hkm ki,
Eli arzhal gnderp bundan akdem Cezayir'de olan mera ve korsan reisler Fran-
e sanca altunda yryen tccardan ba'zsn ahd u emana mugayir esir ve gemilerin girift
edp sekiz yz bin altunluk nakd ve meta'lann garet eylediklerlu mukaddema i'lam olunduk-
da ol makale esir olan Franel tlak olunup mallan alverilmek in iki kap~c gnderildik-
de zikr olunan esirlerin ba'z bir mikdar esbab ile halas olunup ve ekserin yanlannda kalm
dr. Bu vechile te'addi eden mera ve korsanlar donanma-i hmay1na gelp mlhak olurlar.
Zikr olunan korsanlardan Benzert kapudan lyas ve Dur Ali ve Kara Deli nam reisierin her
birinde seksener ve yzer Franel esir vardr. Gemilerin Franel ile donatmlardr dey
zikr olunan sera ve esbablan ahidname mucebince alverilp ve mezblrlara muhkem ten-
bm u te'kid oluna ki min ba'd Frane'ye mte'allik bazirganlann gemilerine ve millanna ve
sayir re'ayasna memnu' gemide bulundunuz dey bahane edp ahd u emana mugayir dahl
u ta'arruz eylemeyp men' olunalar dey hkm-i erifm reca etmein arz olundukda emir
verile dey hatt- hmay1nurnla ferman- alianm sadr olman buyurdum ki, vardukda bu
babda gerei gibi mukayyed olup gresin. Fi'l-vak' Cezayir meras ve zikr olunan korsan-
Belge VIII
Tunus beylerbeyisine ve kadsna ve asker halkna
Eli arzhal gnderp bundan akdem Frane ahalisi birka seneden ber ihtilal ze-
re olup Frane padiahna ita'at zere olmaduklan ecilden Tunus korsanlan ol bahane ile
Franellerin bulduklarm esir edp meta'lann garet ederler idi. Sonra ita'at etmekle Frane-
l'ye dahl olunmayup garet olunan esbablarn ashabna verile dey merhlm babam tabe se-
rahu zamannda emir verilmiken ol emre muhalif korsanlardan ba'z ol esirleri tlak etme-
yp ve esbablann vermekde ta'alll eylediklerin bildirp emr-i erifm reca etmein buyur-
dum ki, vardukda bu babda her birinz mukayyed olup bundan akdem Franelden esir olup
her kimin elinde bulunursa ta'alll etdirmeyp tlak etdirp garet olunan emval u esbablarn
merhum babam zamannda ferman olunduu zere ashabna bi-kusfu alverp emrime ve
ahidnameye mugayir kirnesneye ta'alll u niza' etdirmeyesin. Frane re'ayas esir olduuna
kat'a rza'-y erifm yokdur. yle ki bu emr-i celil'l-kadrime muhalifFranel esir tlak ol-
mayup ve esbablan ashabna verilmeye, sen ki beylerbeyisin senden bilinp mu'ateb olur-
sun. Ana gre mukayyed olup muhalefet edenleri yazup arz eyleyesin.
21 a'ban 1003.
(A. DVN. DVE. nr. 901, s. 6/5)
Belge IX
Ba-hatt- Efendi
Cezayir-i Garb beylerbeyisi Hzr Paa'ya hkm ki,
Sdde-i Sa'adetime mekt1b gnderp Cezayir-i Garb'a tabi' Eastiyon nam malal
de sakin olan Franis keferesi bundan akdem kffara verilmesi memnu' olan meta'la bir ge-
mi doldurup kffara gnderdikleri sabit u zahir olup ve vaz'-i kadimden ziyade hilaf- er'
i erifburc ve baru ve kal'alar bina edp yevmen fe-yevmen dar'l-harbden kefere gelp h
yanet u tuyandan hali deillerdir dey mezburlann haklarndan gelinmek lazmdr dey
bildirdin ecilden buyurdum ki, gresin arz eylediin gibi isyan u tuyanlan mukarrer ise
er'le haklanndan gelp ve er'-i erife muhalifvaz'- kadimden ziyade hadis olan burc ve
barulann ve kal'alarn hedm etdirp vaz'- kadime muhalifbina ihdas etdirmeyesin.
18 evval 1003.
(MD. nr. 7J, s. 574/1252)
Belge Xl
Yevm'l-erbi'a. Fi 8 Muharrem 1004-
Marunileyh eliye verilmidir. Fi 6 Muharrem sene [100]4.
Cezayir beylerbeyisine hkm ki,
Frane padiahnn Sdde-i Sa'adetimde olan elisi Dergah- Mu'allama arzhal
gnderp sene-i sabkada merhum babam Hdavendigar zamannda marunileyh Frane
padiahna name-i hmay1n irsal edp mazmununda aduvvmuz olan spanya zerine y-
rylp biz dahi bu canibden azfm donanma-y hmay1n irsal eyleyp siz karadan, donan-
ma deryadan varup dmandan intikam alna dey tahrir olunman marnileyh dahi
name mucebince azim tedarik edp bu canibden adliy- mezbur zerine asker havale gn-
derp kendisi dahi azim asker ile Duka ve Savoy zerine dmler idi. Bu mid ile ki do-
nanma-y hmay1n derya canibinden gelp mu'avenet eyleye. Lakin clus- hmay1num
vak' olmala bu senede azim donanma kmak myesser olmamdr. Senin iin yarar ve
sahib-tedbirdir dey Cezayir ve Tunus gemilerine serdar ta'yin olunup, ta'yin olunan ma-
halle varup fethine mbaeret eyleye dey red eylemi. imdi Frane padiah kadimden ec-
dad- izamm zamanndan bu ana gelince Asitane-i Sa'adetirnle dostluk edegelp hibir za-
manda muhalefet etmek myesser olmayup Devlet-i Aliyyemin sadakat ve istikamet zere
dostudur. Merhum Sultan Sleynan zamannda dmanlan zerine sefer etdikde top ve
tfenk ve asker verp mu'avenet olunmudur. Benim zaman- erifmde dahi sen Cezayir
Belge XII
Cezayir beylerbeyisine ve kadsna ve asker halkna hkm ki, Frane elisi arzhal
gnderp Frane padiah, spanya kral ile muharebe zere olmala Cezayir'den emr ile
atlar alup gitmek fermanm olup gemi ile alup giderler iken sabki Cezayir beylerbeyisi H
zr Paa yolda rast gelp atlar ve gemi iinde mevcud olan meta'larn cmlesin ahz u girift
eyledinden ma'da adamlanndan drt bin flori alup te'addi eylemekle anda olan konso-
los kendye ekva eyledike an dahi demire urup asker halk gle halas eylemilerdir ve
yannda olan korsanara yz vermekle Frane re'ayasndan hlaf- ahd u eman esir etmidir
dey bildirdi. imdi Frane padiahlan durlman- hlafet-bnyanmz ile kadimden dostluk
zere olduklan ecilden Franellere bu makale te'addi olduuna rza-y erifm yokdur. Bu-
yurdum ki, vardukda bu hususlan hakk zere tefti u tefahhus edp gresin. yle ki m-
arunileyh kendsi ve korsan taifesi imdiye dein Franellerden ahd u emana mugayir
esir eylerlikleri vak' ise tlak eyleyp ve garet olunan emval u esbablann bi-kusur konsolo-
sa teslimeyleyesin ve min ba'd konsoloslanna ve sair adamlarna dahl u ta'arruz etdirme-
yesin. yle ki bu emr-i erife muhalif ve ahd u emana mugayir rencide olunduklarn mes-
mu'- hmay1num ola azl ile konulmayup eedd-i ikab ile muakab olursun. Bilmi olasn.
yle bilesin.
13 evval oo4.
(A. DVN. DVE, nr. go, s. 8j6).
Belge XIII
Kapudan Vezir Halil Paa Hazrederine hkm ki,
Frane elisi arzhal gnderp Frane padiahlan ma-tekaddemden Asitane-i
Sa'adetim ile dostluk zere olup hatta Cezayir'de olan kadrgalar dmandan mzayaka
grdklerinde limanlarmza iltica edp ve barut ve kurun ve sair mhimmatlan verilp
Belge XIV
Ba-hatt- Ali Efendi
Cezayiri Garb beylerbeyisine ve Beled-i Unnab kadsna ve mftisine hkm ki,
Kasaba-i mezbure kurbunde Frane taifesi sakin olup imdiye dek kifayet mikdan
buday ve arpa aludar iken hala ziyade olup kffar yakasna gnderp kasaba-i mezburede
mslmanlara mzayaka verdikleri i'lam olunup imdi kadimden olageldii zere kifaf-
nefsleri mikdan arpa ve buday aldrup ziyade aldrmamak emrim olmudur. Buyurdum
ki, vusll buldukcia kadimden olageldii zere zikr olunan kefere taifesine kifaf- nefsleri
mikdan tereke aldrup min ba'd ziyade aldrmayup ve kffar yakasna tereke gndertmeye-
sin. Bu babda gerei [gibi] mukayyed olup kffara tereke verilmekle mslmanlara vermek-
den ziyade iltiraz zere olasn.
23 Rebi'levvel 1013
(Mhimme Zeyli, nr. 7 s. 23/54)
Belge XVI
Tunus beylerbeyisine hkm ki,
Sen Tunus Beylerbeyisi iken levendat taifesiyle mttefk olup Frane re'ayasna
zulm te'addi eyledin ecilden bundan akdem Sdde-i Sa'adetimden gitmek zere iken
Frane elisi ile mrafa'a olmaynca yabana gitmeyesin dey ferman- erif.m sadr olmu
Belge XVII
ingiltere kraliesine name-i hmayln yazla ki,
Hala ba'z krallar mabeyne girp spanya kral ile Frane kralm bandrmak mu-
rad etmekle mezklran krallar banup bir olunca size klli zarar eridirmek ilitimali olduun
Asitane-i Sa'adetimizde olan eliniz haber verrnein paye-i serir-i Sa'adet-masirimize arz u
i'lam olundukda fuar canibden size ve memleketinize zarar erimee nza-y hmaylnum ol-
mayup kadimi dostluk ve ahd u eman muktezasnca size mu'avenet ve mzaheret olunmak
babnda ferman- erifm sadr olmudur. Gerekdir ki, vusll buldukda kadim'l-eyyamdan
Asitane-i mcelled'l-bnyanmza olan sadakat ve hulusunuz muktezasnca kema-kan dos-
tumuza dost ve dmanlannuza dman olup eer Frane kral ve eer spanya kral cani-
binden aldunz albar- saliliay ale't-tevali i'lam eylemekden hali olmayasn ve inaallahu
te'ala evvel-bahar- huceste-asarda derya yzne azim donanma-y hmaylnumuz kanlup
memalik-i mahrlserniz muhafaza olunup klli fetihler zuhfua getrlmek musammemdir.
Ve Fransa vilayetinden Marsilya ehri spanya kralna tabi' olduun eliniz haber verp do-
nanma-y hmaylnum Marsilya zerine varup spanya kral elinden alup uslub- sabk ze-
re Frane kralna alverilmesin reca etmekle bu senede donanma-i hmaylnumuz Marsilya
zerine varmak babnda ferman- alianm sadr olup yle ki, sahih spanya kralna tabi' ol-
mular ise kabza-i tasarrufa getirp ve gerei gibi glmal verp gir Fransa kralna teslim
eyleyeler ve eer spanya'ya tabi' olmayup kema-kan Fransa kralna tabi' olmular ise halleri
zere koyup ta'arruz etmeyeler dey tenbih olunmudur. Bu alvali biz dahi onat tetebbu'
edp Marsilya alvali neye mncer olduun ve spanya ve Fransa krallan aralannda sulh et-
mek murad edindikleri sahih midir deil midir an dahi i'lam eyleyesin. Velhasl eer sizin
ve eer Fransa kralnn vak' olan mesaiili ve mhimmat temiyetinde ve lazm olan husus-
larda mu'avenet ve mzaheret olunur. Ana gre siz dahi kadimi dostluunuzda sabit-kadem
ve rasili-dem olasz.
8 evval 1004.
(A. DVN. MHM, nr. 934, s. 14j2)
Belge XVIII
Ba-hatt- Hazret-i Efenli
Sabki Cezayir-i Garb beylerbeyisi olup hala donanma serdan olan Mustafa Paa'ya
hkm ki,
Hala Venedik baylosu tarafndan sdde-i Sa'adetime arzhal sunulup Venedikl-
lerden Vieno Foral Forula'l dlger ve stemad Giritl ve Virago Kefalonya nam ne-
fer zimmiler sabk Cezayir-i Garb beylerbeyisi olan Hzr dame ikbaluhu'da esir olup bun-
dan akdem tlak olunmalan in birka defa ferman olunmuiken henz baylosa teslim et-
meyp bi'l-fi'l yannda olduu i'lam olunman zikr olunan nefer Venedikl esirleri
ahidname-i hmayln ve bundan mukaddem verilen buyurdular mucebince ba'de't-tahkk
mezbur Hdr Paa'dan alup donanma ile avdet eylediinde getrp baylosa teslim etmek
fermanm olmudur. Buyurdum ki,
Vardukda bu babda onat vechile mukayyed olup zikr olunan nefer Venedik esir-
lerini bi-gayr- hakk esir olduklan muhakkak oldukdan sonra ahidname-i hmayln ve mu-
kaddema verilen buyurdular mucebince mezbur Hzr Paa'dan alup asla ta'alll etdirme-
yp inaallahu te'ala donanma-y hmayln ile avdet eylediinde bu husus in tekrar emr-
i hmaylnum gnderil eylemeyesin. Asitane-i Sa'adetime getresin ki alvalierin grl-
den sonra ve ne vechile iktiza ederse ana gre amel oluna. 27 Safer o3.
(Mhimme Zeyli, nr. 7, s. 2{3)
Belge XIX
Tunus beylerbeyisine ve kadsna ve Tunus'da olan aalara ve zabitlere hkm ki,
Asitane-i Sa'adetimde olan Venedik baylosu dergili- mu'allama arzhal sunup n-
giltere korsanlanndan kapudan Vardo dimekle mehur korsan bundan akdem Tunus'a va-
rup, anda bir kt'a korsan kalyonu muhkem donadup fesad u ena'at in deryaya kdkda
Msr skenderiyesi'nden Venedik'e meta'la giden Burtun- Ula ve Rinede dimekle ma'rlf
iki kt'a Venedik harasm dutup Tunus'a alup gidp sabki Tunus beylerbeyisi Sleyman
dame ikbaluhu ile ve sair ol canibierde olan zabitler ile hisselep Venedik taeiderine azim
zarar u fesad edp sulh u salal zamannda Venedik baralann ve taeirierin ahz ve meta'la-
rn garet eden korsan ekyasna ruhsat verp anlar ile mu'amele ve yek-dil u yek cihet ze-
re olan beylerbeyller ve sair zabitlerin azli deil belki enva-kab ile haklanndan gelinmek
lazm iken marunileyh Sleyman dame ikballhu asla sulh u salaha bakmayup korsan e
kyasyla mu'amele edp anlara ruhsat vermekle Venedik bazirganlannn baralanna ve
meta'larna klli gadr eylemekle zikr olunan baralar vegaret olunan meta' ve dahi sulh u
salal zamannda ahidname-i hmaylna muhalif esir ve giriftar olunan Venedik re'ayalar
nn ve sair gemilerin her kimin elinde bulunursa gir Venedikllere bila-ta'alll alverilp
ve mirmiran- marunileyhden ve dahi sair zabitlerden ngiltere korsan ekyasndan ve
sair levendandan aldklarn meta' ve r-i hisse namyla alnan meta' ve es bab ake ve adam-
Femand Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas (ev. M. A. Klbay), stanbul, 1990, II, 152, I76I77
2 Cezayir, Tunus ve Trablusgarb'n fetih tarihleriyle buralann birer Osmanl eyaleti olarak tekilat
landnlmalan tarihleri farkldr. Cezayir 1533'te, Tunus 1573'de ve Trablusgarb ise ss6'da birer
Osmanl eyaleti olmulardr (Halil nalck, T1e Ottoman Empire, The Classical Age Joo-6oo, Lond-
ra, 1973, s. o6). Bu eyaletin tarihi geliimi konusunda geni bilgi iin bkz. Aziz Samih lter,
imali Afrikada Trkler, stanbul, 1936.
3 Mbahat S. Ktkolu, Osmanl-ngiliz ktisadi Mnasebetleri I (s8o-8J8), Ankara, 1974, s. 38-4r.
4 Bu husustan rahatsz olan Fransa Kral IV. Henri ve elisi stanbul'a ikayette bulundular ve
Divan'dan garp ocaklan yneticilerine hitaben ferman gnderilmesini saladlar (Ahmet Refik,
"Trkler ve Kralie Elizabet", Darlfnun Edebiyat Fakltesi Mecmuas, VIII/s. stanbul, 1932, s.
14-15)- Benzer bir olay Ekim 6o7'de Tunus'a gelerek bir kalyon donatan ngiliz korsan Var-
do'nun iki Venedik harasm esir almasyla meydana geldi (BOA, Dvel-i Ecnebiye, nr. 13, S.
so/26).
5 I. de Testa, Recueil des Traites de la Porte Ottomane avec les puissances etrangeres, Paris, 864, I, 94
6 Ramazan oor ( Haziran 1593) tarihinde Tunus ve Trablusgarb beylerbeylerine, yenieri aa
larna ve ihtiyarlarna gnderilen bir hkmden anlaldna gre, Fransa buradaki konsolasu-
nu deitirnt (BOA, Bab- Asaf, Divan- Hmayun, Dvel-i Ecnebiye Defteri (A. DVN. DVE),
nr. 901, s. 2). Venedik ve Fransa elilerinin ngiliz korsanlanyla ibirlii yapan Cezayir, Moton
ve Koron'daki reisierden ikayetleri zerine 8 Safer ro4 (5 Temmuz 6o5) tarihli Mora ve Me-
zistre beyleri ile Koron ve Moton kadlanna gnderilen hkmler: Dvel-i Ecnebiye, nr. 13, s.
23/7879-
7 Marsilya, Levant ticaretinin nemli bir merkeziydi. spanya Katalik birliini destekleyince Osman-
l padiah Marsilya'ya verdii ticari imtiyazlan geri ald ve korsanlarn ehre saidrmasna msa-
ade etti (nalck, The Ottoman Empire, s. 137-138).
8 Ramazan oor ( Haziran 1593) tarihinde Cezayir, Tunus ve Trablusgarb beylerbeylerine ve san-
cakbeylerine ve Akdeniz'de faaliyet gsteren kapudanlara gnderilen hkmde Fransa ile ilgili
meseleleri grmek zere Tolun'a gnderilen Dergah- Ali kapclarndan Mehmed ve Musta-
fa'ya karada ve denizde yardmc olunmas emrediliyordu (A. DVN. DVE. nr. 901, s. 2).
9 A. DVN. DVE. nr. 901, s. 2, 7/L
IO Marsilya Zabitine ve ayanna gnderilen I Ramazan IOOI ( Haziran 1593) tarihli fermanda, kral-
larna itaat ederlerse garp ocaklan tarafndan esir alnan halklarn ve el konulan mallarn kurtar-
malar mmkn olacakt (A. DVN. DVE. nr. 901, s. 3/4)-
Fransa kralnn istei zerine Cezayir, Tunus ve Trablusgarb beylerbeylerine gnderilen Rama-
zan roo ( Haziran 1593) tarihli hkmlerde krallarna isyan ettikleri gerekesiyle gemileri ve
mallan yanalanan ve kendileri esir alnan Franszlarn serbest braklmas emrediliyordu (A.
DVN. DVE. nr. 901, s. 2)
12 Muharrem oo4 (6 Eyll 1595) tarihli Cezayir beylerbeyine gnderilen hkm: A. DVN. DVE.
nr. 901, s. 7jr.
"Tarihen sabittir ki, Boazlan kontrol altnda tutan her devlet, sonun-
3 da Karadeniz zerinde hakimiyet kurmaya almtr. Gerekten de
Boazlarn iki tarafndaki ana topraklara hkmeden devletler, Bi-
zans ve Osmanl rneklerinde olduu gibi bunu baarmtr"' diyen H.
nalck, Karadeniz'i hakimiyet altna almak iin Boazlarn ne derece
nemli olduuna iaret etmektedir.
Fatih'in stanbul'u fethiyle (1453) Boazlan ve Il. Bayezid devrinde
Kili ve Akkirman'n alnmasyla (484) btn Karadeniz kylarn
kontrol altna alan Osmanl devleti, ok gemeden bu denize
geii yabanclar iin imkansz hale getirdi. Bylece 6. yz-
yln sonlannda d ticarete tamamen kapanan Karadeniz, si-
yasi, idari ve ticari bakmdan bir i deniz haline geldi ve bu 2
78'de Avusturya ile bir ittifak yaparak siyasi gcn artrmasndan sonra
Babali'ye bir nota vermesi iki devlet arasnda ticari meselelerin yeniden
grlmesi iin bir zemin hazrlad. Rusya'nn bir taraftan Knm' istila
etmesi ve adeta sava iin vesile aramas karsnda Osmanl devleti, Hazi-
. ran 1783 tarihli ticaret antlamasn imzalamak zorunda kald. 23 Seksen bir
maddeden oluan ve Osmanl- Rus tarihinde nemli bir yeri olan bu ticaret
antlamasnn maddeleri arasnda, Rusya'nn Osmanl topraklannda ser-
beste ticaret yapabilmesi, ellerinde "mrur tezkiresi" denilen gei belge-
si olanlarn istedikleri yere gidebilmesi, denizlerde kazaya urayan Rus ge-
milerine Osmanl gemilerinin yardm etmesi, Fransa ve ngiltere tccar
na tannan haklarn Rus tccara da tannarak% 3 gmrk resmini dedik-
ten sonra serbeste hareket edebilmeleri, Osmanl reayasnn Rusya'ya git-
memesi iin ilgililerden habersiz Rusya elisi tarafndan pasaport verilme-
mesi, Rus gemilerinin Osmanl limanlarnda tamir edilebilmesi, Boazlar
dan geite sadece 300 ake selamiye (selamet) akesi alnmas, Osmanl
tccarna Rusya'nn Karadeniz kylanndan zahire nakledilmesine ve ihra-
c yasak baz maddelerin de Rusya'ya gtrlmesine izin verilmesi yer al-
maktayd. 24
Bylece Rusya, Osmanl devletine ait denizlerde kendi gemileriyle
en geni haklada ticaret yapmaya balad. 8o2'de Fransa, arkasndan n
giltere ve daha sonra dier devletler Rusya'nn ah bu yoldan giderek Ka-
radeniz'de ticaret yapmaya baladlar. 25
1774 1781 23 3
1775 22 9 q82 35
1776 19 1783 40
1777 22 4 1784 56
1778 2 3 q85 68
1779 5 14 q86 76
1780 16 4 1787 6o
Toplam 87 38 358 3
Genel Toplam: 445 41
Belge I
Belgrad Antlamasna gre Karadeniz' de ticaret yapan Rusya tccannndan haksz
gmrk resmi alndna dair
Kefe Eyaletine mutasamf olup Kale-i Cedid Muhafiz Vezir'e ve Yeni Kale Kads
nahkm ki,
Bundan akdem Devlet-i Aliyyem'le Rusya Devleti beyninde mn'akid olan musa-
laha-i mebbede urltunun dokuzuncu maddesinde ticaret huslsu sulh u salalm semere-
si olup dvel ve re'aya vu herayann izdiyad- menaf'ine ba'is olduundan Devlet-i Aliy-
yem'in tccan Moskov Devleti'nde sair dvelin tccanna mahede olunduu zere ve ol
mikdar verg ile ticaretlerini serbestiyet zere icra ederler. Ve Karadeniz'de vaki' uruslann
ticareti Devlet-i Aliyyem'in re'ayasna mte'allik olan sefneler ile olmak caiz ola dey mu-
sarrah ve mezklr olmala urlt- mezklre taraf- Devlet-i Aliyyem'den ri'ayet ve mikdar-
zerre hlafna ruhsat ve cevazdan gayet'l-gaye mba'adet olunmak matlllb- manem iken
geen senede Rusya tccanndan ba'zlanna mugayir-i ahidname-i hmayln mkerrer
gmrk mutalebesiyle rencide ve cebren eyalan dahi ahz ve cevr u eziyyet olduu ihbar
olundukda f-ma-ba'd gmrk maddesine dair ahidname-i hmaylnumda zikr ve tahsis
olunduu art- merl<ma ri' ayet mugayir-i art- mezklr ziyade ve mkerrer gmrk mu-
talebesiyle bu makale cevr u te'addiyata cesaret edenleri gerei gibi tehdid u tahff ile men'
u zecr veeger mugayir-i ahidname-i hmayln ziyade gmrk ve cebren eyalan alnm ise
icab edenlerden ala eyyi hal elbette bi't-tamam redd u tahsil olunmak in mukaddema sen
kivezir-i marunileyhsin sana ve Kefe'de gmrk eminine hitaben mekked ve meyyed
emr-i erifm sadr olmu iken bu defa dahi ibu senede mal- Austos'un evabnnda Rus-
ya tccanndan istepan ve Timo nam iki nefer mste'min taeider Mihalaki nam zimmi re-
isin sefnesiyle Asitane-i Sa'adetime gelrler iken Yeni Kale kurbunda alkonulup eyalann
dan cebren iki kat gmrk aldklanndan ma'da derln- sefnede mevcld olan ma'llm'l
mikdar havyarlanyla yz elli guru an nakd akeleri alndktan sonra senkivezir-i maru
nileyhsin bir defa senin tarafndan dahi yz altm guru cebren mesflrlardan tahsil olun-
cluundan mddet-i vafre alkonulup mesflrlara nice gne zarar u ziyan ve cevr u eziyyet
olunduun hala Asitane-i Sa'adetim'de muk:Im Rusya Kapu Ketludas Veinkof Der-i
Sa'adetime inha ve her-minval-i merlh ol-vechile hlaf- ahidname-i hmayln cebren al
nan ake ve sair emval u eyalan her ne ise ma'rifet-i er' icab edenlerden gerye red ve kab-
zna me'mlra bila-naksan teslim ve f-ma-ba'd Asitane-i Sa'adetime amed-d eden Rusya
tccan ber-mlceb-i ahidname-i hmayln sair mste'minler veregeldikleri resm-i gmrk-
lerin bir defa eda eyleyp yedierine eda tezkiresi verildikten sonra hlaf- ahidname-i hma-
yln mkerrer gmrk mutalebesiyle rencide vu remide etdirilmeyp urlt- ahidname-i
hmaylna mra'at ve daimen mazmln- mnif ile amel u hareket birle bila-te'addi ve ren-
cide amed-dlerine nizarn ve temiyet verilmek babnda bkm-i hmaylnum mrlrunu
Belgen
Knm Ran'nn Rus tccarlara kard zorluklar
Zirde mezklr be maddeye dair ahidname-i hmay1n ur1tu der-kenar ola. 23 Sa-
fer q8.
Rusya Kapu Kethudasnn takriri tercmesidir.
Devlet-i Aliyye-i Osmaniye ile Rusya Devleti beyninde in'ikad-pezir olan musala-
ha-i mebbedenin dokuzuncu maddesinde emr-i ticaret semere-i sulh u salal olup ba'is-i
izdiyad- menaf'-i memalik ve re'aya-y tarafeyn olduuna binaen Devlet-i Aliyye re'ayas
tccanna dvel-i saire tccan misill resm-i gmrklerin eda ile Memalik-i Rusya'da bila-
mani' emr-i ticaretlerinin tenvir u temiyeti hususunda izn u ruhsat verilp mukabelesin-
de Rusya Devleti re'ayas tccan dahi minval-i merh zere bila-mmana'atin Memalik-i
Osmaniye'de ticaretierin r'yet edeler. Lakin Karadeniz'de Rusya tccan Devlet-i Aliyye
re'ayas sefayini ile ticaret edeler dey musarrah olmala madde-i mezbure muktezasnca
Rusya Devleti'nin re'ayas tccan ol vakitden ber Memalik-i Osmaniye'de ticaretierin ede-
gelp emti'alannn naklin Ten suyunun canibinden Taganrog nam limana ve zi suyu-
nun tarafndan Zaporova kazaklannn meskenlerine dek Devlet-i Aliyye re'ayas sefayinini
isti'mal ve ahyanen dahi nehr-i mezklrun sulan tenezzl bulduu halde sefayin-i mezk1-
reyi zi kalesinde tahff zmnnda emti'alannn iktiza eden mikdarn kale-i mersume sk-
kannn tonbazianna tahmil ve bu vech zere nehr-i mezburu bila-mani' mr1r u ubur ede-
gelmilerdir. Lakin celadetl Krm Ham hazretleri takriben iki seneden ber hlaf-
me'mul reisieri sefnelerine Rusya emti'as tahmilinden men' ve bila hamille rcu'a tazyik
ve zi suyunun sevahilinde ve kurb u civarnda sakin Rusya re'ayas emti'alann Krm yo-
lundan herren nakl ve ol etrafda vak' iskelelerde sefayine vaz' u tahmil etmelerini iddia
edp balada mezklr olan musalaha-i mebbedenin dokuzuncu maddesinin mefadna v-
cUhla mugayir ve mnaf ve re' aya-y tarafeyne kemali mertebede muzr ve hakka muhalif
olmakdan nai Han- marunileyhin ibu hareketi devletim ihlaskarlanna muris-i istirab
klli ve Rusya tccan emti'a ve zehayirini bu tarafa irsal in nehr-i mezbur ile olan s-
hulet ve menaf'den mahrumveberren tarik-idura-dur ve masarif-ibi-kyasa giriftar olduk-
lanndan gayn Devlet-i Aliyye re'ayas olan mellah taifesi dahi ecr-i navl- sefayinden kesb et-
dikleri menaf'den kezalik mahr1m olmalaRusya Devleti bu gune zararn iktiza eden taz-
miniyle ahidname-i hmay1n mucebince husus- mezburun halet-i Ulasna irca'n iltimas
birle Devlet-i Aliyye'ye Han- marunileyhden itikaya min klli'l-vcUh salahiyyeti var
iken Devlet-i Rusya'nn ma'lum olan insafna binaen Han- marunileyhin tarafndan
men' olunan nizam- kadimin yine halet-i ulasna irca' in taraflarna mraca'at olunnaz
dan mukaddem bu maddede Devlet-i Aliyye'yi tasdi' mnasib ad etmeyp lakin mfd ol-
madndan baka ibu sene-i mbarekede nefer Rusya tccar Santorin adas sakinle-
Belge III
Kk Kaynarca Antiamas gereince Rusya tccanna serbest ticaret hakk tann
masna dair
Bahr-i Siyah'da olan bi'l-cmle iskeleler ve limanlarn vak' olduu malallerin ku-
zat ve nvvabna ve kethuda yerleri ve iskele eminleri ve a'yan ve sair zabitana hkm ki,
Beige IV
Rus tccarnn antlamalada bildirilen byklkte gemilerle ticaret yapabilecekle-
rine dair
Benim Vezirim
Telhisin milcebince nizarn veresiz.
evketl, kerametl, mehabetl, kudretl, veliyy-i ni'metim Efendim. Padiahm.
Bi'd-defe'at arz u ifade ile keyfiyetieri ma'l1m- hmay1nlan huyurulan be kt'a .
Rusya sefinesinin Karadeniz' e mrurlanna izin veyahud cevab- kat'i talebini havi Rusya el-
isi bu def'a Reis Efendi kullan tarafna bir kt'a mtercem taktir gndermekle ma'r1za-i
atebe-i ulya-y cihandarileri klnd. Bu sefineler Rusyalunun esna-y seferde Akdeniz'de
olan kebir cenk sefinelerinden olup, tccara verilmekle ve top ve levazm- harbiyyeleri iin-
de olmamala tccar sefinesi denilmez ve ahidnamenin muktezas zere mte'aref olan
tccar sefineleridir dey iddi'a bir vechile ahiduameye uymaz cevablar eli-i mesf1r ile m-
kalemeye mbaeret olunaldan ber gerek Reis Efendi ve gerek Abdrrezzak Efendi kulla-
r taraflanndan kiraren ve miraren ifade ve ilzam olunmu olduu mkalemeler zabtlan
suretlerinden ma'l1m-i alileri ve eli-i mers1m bu sefineler f'l-asl cenk sefinelerinden ol-
duunu inkar etmeyp lakin sonradan tccara verildi cevabn irad eyledikde "faraza Dev-
let-i Aliyye tersanesinden birka kalyonun toplar kaldnlup eya tahmili ile bir ahar devlet
limanna gndersek derununda olan tccar emti'as mmana'at olunmamaa vesile olur
mu ve ahiduameye muvafk idi dey iddi'a mmkin midir" kelamlan dahi eliye sylendi-
i bi'l-cmle melh1z- samileri huyurulmu idi. imdi ecvibe-i sabkadan tegaful ve mcer-
red Karadeniz' e mrrlarn taleb ederek bu takriri gndermesiM-meram- fasideleri zla
nna bunu bir mukaddime eylemek veyahud bu def'a devleti tarafndan kuriyederi gelmek-
le, gelen haberlerde bir millayim-i etta var ise nki bu sefine maddesi be-gayet meramla-
r olduuna binaen peince bu maddeyi kavice tutup Devlet-i Aliyye'nin imdiki zamirini
Belge V
Aynalkavak Tenkihnamesiyle Rus tccanna tannan haklar
Boazhisarlan Naiblerine ve Dizdarlanna ve Gmrkillere hkm ki,
Devlet-i seniyye-i ebediyy'l-istimranmla Rusya Devleti beyninde mukaddema ra-
bta-bend olan Ayineli Kavak (Aynalkavak) Tenkihnamesi muktezasnca emr-i ticarete dair
bir mu'ahede-i mnferide tanzimi lazm gelmekden nai bu babda iktiza eden tenbihat her-
vech-i ati zikr u beyan olunmala siz ki mevlana ve sair m1maileyhimsiz fi-ma ba'd Rusya
bayra alhnda olan bi'l-cmle Rusya tccar sefinelerinin Kostanhniyye Boaz mememn-
den Karadeniz'den Akdeniz'e ve Akdeniz'den Karadeniz' e serbestiyet zere mr1r u ubfu
eylemeleri ve zikr olunan sefinelerin en k bin ve en by on alh bin kile yahud se-
kiz bin kantar hamweyi mtehammil olmalan ve sefayin-i merkmenin Rusya memleke-
tinden Rusya haslah olan zehayir ve eya-y saire tahmiliyle Kostanhniyye'den mr1r ve
Devlet-i Aliyyem'e tabi' olmayan dvel-i saire memalikine gtrmelerine mmana'at olun-
mamas ve kezalik dvel-i saire memalikinden aldklan hamweyi yine Kostanhniyye' den
mr1r ile kend memleketlerine gtrmelen Devlet-i Aliyyem memalikinden dahi penbe
verite-i penbe ve balmumu ve gn ve sahtiyan ve ipek ve Kostanhniyye'den ma'da kezalik
sair Memalik-i Devlet-i Aliyyem'den pirin ve kahve ve revgan- zeyt itira edp kendii
memleketlerine nakl eylemeleri ve bu makale mr1r eden sefayinden yz ake selamet-
lik resminden ma'da verg taleb olunmamas ve li-ecli'l-bey' ihrac etmeyecekleri emti'adan
resm-i gmrk ve sair rs1m alnmamas ve bey' in ihrac eylerlikleri emti'adan dahi i
bu emr-i erifme mel:fffen gnderilen ta'rife defteri sureti m1cebince yzde resm-i
gmrk alnup ziyade tahsil olunmamas ve ol taraflardan eya itira ederler ise kezalik
ta'rife m1cebince yzde resm-i gmrkleri alnup yedierine izin tezkirelen verilmesi
mevadd- mezk1renin muktezasndan olduuna binaen bu makale sefineler Karadeniz'den
vr1dlannda hamllelerinin defterleri Rusya elisi tarafndan lede't-takdim erait-i lazme
derciyle izn-i sef:.e evamir-i erifesi verilmek hus1su karar-dade olmala ibu emr-i eri
fm ve sefine reisieri yedierine verilecek izn-i sefne alkarn m1ciblerince amel u hareket
Belge VI
Rus tccannn Karadeniz'deki seyr seferleri srasnda Osmanl reayas klavuz
kullanmalan hakknda
Liman Nazn
Ber-muceb-i ahidname-i hmayn eref-yafte-i sudfu olan evamir-ierife ile li-ec-
li't-ticare Bahr-i Siyaha amed-d eden Rusya tccar sefinelerinden ba'zlan Bahr-i Siyah fen-
nine vakf olmadklanndan fenn-i mezkru bilr Devlet-i Aliyye re'ayasndan birer nefer ku-
lauz istishab eyledikleri takrlrin mefhumundan msteban olup, ibu kulauzlann gitdikle,
ri mahallerde kalmayup avdet eylemeleri hususunun taht- zabtaya idhali lazm gelmekle
imdi fima-ba'd kulauza muhtac Rusya tccar sefineleri Devlet-i Aliyye re'ayasndan kula-
uz aldklannda aldklan kulauzun avdet edeceini m'ir yarar kefillerini ahz ve kendille-
rinin ve kefillerinin ism u hret ve mahallerini deftere sebt ve avdet eylediklerinde defter-
den resid edp ilerinden avdet etmeyenleri olur ise o makalelerin kefillerini muaheze ve ke-
fil olduklan zirnniyi taleb ve irad- zr u illet ile zabtann ihtilaline sebeb olan kefiller ahz u
habs ve tazyik ve te'dib ile saire ibret klnmalarin huzuromuza ilizara ikdam u dikkat ve
daima bu hususa ve sair me'mur olduun hususat- mhimmeye gerei gibi sa'y u gayret ve
mteyakkzane ve mutabassrane hareket birle vikiye-i nizama sarf- vs' u miknet ve reha-
vetden ve gafletden mezid tevakki: ve mba'adet eyleyesiz dey. 13 Rebi'lahr n98.
(Dvel-i Ecnebiye, nr.85, s.8).
Haziran 2 Haziran IO
Temmuz Temmuz
Austos I
Austos 2
Etkim 6
E ll
Kasm
Mart 1776 5 Aralk 2
Mays 9 Nisan 1783 3
Haziran 3 Mays 7
Temmuz Haziran 8
Ekim Austos 5
Nisan 1777 4 Eyll 2
Mays 5 Ekim 2
Haziran 3 Kasm I
Austos ubat 1784 2
Eyll 4 Mart 4
Ekim 5 Nisan 9
Kasm Mays II
Aralk 1778 Haziran II
Nisan z Temmuz 7
Austos 3
Mays
Ekim Eyll 3
Ekim 3
Aralk
Kasm
Ocak 1779 2
Mart 1785 3
ubat 2 Nisan I8
Mart 2 Mays 7
Nisan 2 Haziran 23
Mays 4 Temmuz 5
Haziran 5 Austos 4
Temmuz Eyll 3
Eyll I Ekim 2
Ekim 2 Kasm
ubat 1780 ubat 1786
Nisan Mart 3
Mays Nisan I3
Haziran 2 Mays 21
Austos 2 Haziran I9
Eyll I Temmuz 4
Austos 8
Ekim 2
Eyll
Ocak 1781
Ekim
ubat
Kasm
Mart 2 ubat 1787 2
Nisan Mart 3
Mays I Nisan 6
Haziran 6 Mays 23
Temmuz Haziran 20
Austos Temmuz
Ekim 4 Austos
Aralk 2 Haziran 2
Temmuz 5
Ocak 1782 I Austos I3
Nisan 2 Eyll .6
Mays I Ekim 2
Temmuz 2 Kasm 32
Austos 2 Aralk I3
Ekim 4
Kasm 8 Ocak I786 3
Aralk 2 ubat 3
Mays 2
ubat 1783 Haziran 4
Mart I Temmuz 7
Haziran I Austos I
Temmuz I Eyll 4
Austos 9 Ekim II
Eyll 6 Kasm 37
Ekim 5 Aralk I8
Kasm 4
Aralk 2 Ocak I787
ubat I
Mays 1784 6 Nisan 3
Haziran Haziran 4
Temmuz 7 Temmuz 7
Austos Austos
7
Eyll 4 Toplam 314
Halil nalck, "The Question of the Closing of the Black Sea under the Ottomans", Arkheinon Pon-
tou, Atina, I979 s. 74
2 Karadeniz'in yabanc ticarete hangi tarihten itibaren kapanm olabilecei konusundaki baz fark-
l mtalaalar iin bkz. Mbahat Ktkolu, "XIX. Yzylda Trabzon Ticareti", Birinci Tarih Boyun-
ca Karadeniz Kongresi Bildirilen, Samsun, I988, s. 97-98, dipnot 2.
3 Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Name-i Hmayil.n Defterleri, nr. 6, s. 37 Il. Mustafa tara-
fndan ilki Evail-i Safer III5 (I6-25 Haziran 1703) (ayn defter, s. 8-) ve ikincisi I3 Safer III5
(28 Haziran I703) (ayn defter, s. III4) tarihli "Moskov an'na Mektub" hitabyla yazlan bu
namenin ardndanEvahr- Cemaziyelevvel III5 (2-n Ekim 1703) tarihli III. Ahmed'in clusu-
nu haber veren ve Azak'ta gemi ina edilmesinin sebeplerini soran benzer yeni bir mektup
gnderildi (ayn defter, s. 36-39). Tukin, II. Mustafa'nn mektubunun gnderilmemi olabile-
ceini ileri srmektedir (Cemal Tukin, Osmanl mparatorluu Devrinde Boazlar Meselesi, s
tanbul, I947 s. 34)-
4 Rusya, Fransa ve ngiltere dndaki dier kk Avrupa devletlerinin Karadeniz'de ticarete bala
malan ile ilgili bkz. Kemal Beydilli, "Karadeniz'in Kapall Karsnda Avrupa Kk Devletleri
ve Miri Ticaret Teebbs", 2I4, Belleten, Ankara, I99I, s. 687-755.
5 Tukin, Boazlar Meselesi, s. 2I-22.
6 Tukin, Boazlar Meselesi, s. 24-25. Moskof an'ndan gelen bir mektupta da bu andamann 3
Temmuz I7oo'de imzaland ifade edilmektedir (Name-i Hmayil.n, nr. 6, s. I73)- Antlamann
imza tarihi kdnusunda baz farkl bilgilerin bulunmas muhtemelen antlamann stanbul, Mos-
kova ve Edirne'de imzalanp teati edilmesi srasnda geen srenin dikkate alnmamasndan ol-
maldr. Antlamann son tasdik tarihi I Rebi'levvel m3'tr (6 Austos I70I) (Name-i Hmayil.n,
nr. I, s. 6-9).
7 BOA, Dvel-i Ecnebiye Defterleri, nr. 83, s. 8-9.
8 Name-i Hmayil.n, nr. I, s. 8-9, Dvel-i Ecnebiye, nr. 83, s. 8.
9 Tukin, Boazlar Meselesi, s. 25-29.
IO Dvel-i Ecnebiye, nr. 83, s. II/9-
II Tukin, Rus tccarlarn, Osmanl ticaret gemileriyle Karadeniz'de ticarete balamasnn ilk defa
I739 Belgrad Antamas'yla gerekletiini iddia ediyorsa da bu doru deildir. Bu konuda farkl
grler ve Tukin'in kanaati iin bkz. age, s. 28-3.
I2 Dvel-i Ecnebiye, nr. 83, s. fo. Bu dnemde balayan Rus ticareti hakknda daha fazla bilgi bu
makalenin "Kk Kaynarca Antamas ncesinde Rusya'nn Karadeniz ticareti" bahsinde yer al-
maktadr.
I3 Bu antlamann uygulanabilmesi iin yaplan mzakereler Rusya'nn Azak konusundaki menf
tavn sebebiyle gecikmi, fakat Osmanl devletinin harp tehdidi zerine I7IJ'te Edirne'de kabul
edilmiti (Tukin, Boazlar Meselesi, s. 38-40). Rusya, stanbul'da eli bulundurma hakkn yeniden
I7I7 ylnda elde etti (Tukin, Boazlar Meselesi, s. 42).
I4 Tukin, Boazlar Meselesi, s. 43-
arih boyunca deniz ticareti bakmndan nemli bir yere sahip olan
4
T Karadeniz, s. yzyln sonlarna doru tamamen Osmanl hakimiye-
tine girince blgedeki uluslararas ticaret nemini kaybetti ve bu de-
nizde giderek sadece Osmanl bandral gemilerle ticaret yaplmaya balan
d.' zellikle 17. yzylda Karadeniz'de ticaret Trk denizcileri tarafndan ve
Osmanl tekneleriyle yaplmaktayd. Bu yzyln sonlannda Karadeniz' e in-
2
mek iin Osmanllada savamaya balayan Rusya, ilk defa 1739 Belgrad Ant-
Iamas'na gre Osmanl gemileriyle ticaret yapabilme hakkna sahip oldu.
Rusya'nn yzyla yakn sren mcadelelerden sonra 1774 Kk
Kaynarca Antiamas'yla elde ettii Karadeniz' de ticaret yapma
hakk bu denizi bir Trk i denizi olmaktan kard. Osman-
l devleti, bu antlamann on birinci maddesiyle Rusya gemi-
lerinin Akdeniz' den Karadeniz' e ve Karadeniz' den Akdeniz' e
gemesine izin veriyordu. 3 Aynalkavak Tenkihnamesi4 (1779)
ile Karadeniz' deki ticari imkanlan biraz daha kstlanmak iste-
nen Rusya, ok gemeden Karadeniz'in kuzey kylarndaki baz topraklar
igal ederek durumu lehine evinneye alt. Nitekim, 1739 Belgrad Antia
mas'yla Azak, 783'de ise Krm Rusya topraklanna katld. 788'de Ruslar
zi'yi igal ettiler ve Ya Antiamas'yla (1792) Bu ve Dinyester nehirleri
arasndaki araziyi ele geirdiler. 5 Bylece Rusya, Karadeniz'in kuzeyinde pek
ok toprak elde etmi oldu. Osmanl devleti ise buna karlk Aralk 782'de
Rusya ile imzalad ticaret antiamasnda nceleri kendi mlk olan ve ar-
tk Rusya'nn idaresine geen bu limanlardan zahire satn almaya gelen Os-
Bir geminin seyrseferi iin verilen msaade demek olan izn-i sef
ne, stlah olarak anakkale ve stanbul Boazlarndan geecek gemilere
verilen gidi dn msaadesi demekti' 3 ve kara yolu iin alnan yol hk-
m veya mrur tezkiresinin karlyd.
phesiz izn-i sefine emirleri yabanc ve yerli tccar gemileri iin ve-
riliyordu. Yabanc gemilerin tabi olduu stat o devletlerle yaplan antlama
lada belirlenmekteydi. Yabanc devlet bayra altnda ticaret yapan gemilere
verilen izn-i sefnelerin kaydedildii baz defterler gnmze intikal etmi
tir. Bunlardan Rusya tccanna verilenierin bulunduu Babakanlk Osman-
l Arivi Dveli Ecnebiye Tasnifincieki sekiz defter r72r-r8r7 (n34-1233) ve
r822-r899 (I238-r317) seneleri arasn ihtiva etmektedir."~ Bu defterlerde
izn-i sefine hkmleriyle birlikte kara yoluyla seyahat edecekler iin verilen
.o
sefine ferman suretlerinin kaydedildii dokuz defter bulunmaktadr.' 9
1780-1846 (1194-1262) yllan arasnda Mslman ve gayrimslim Osman-
l tebaasyla ilgili boazlardan gei izinlerini ihtiva eden defterler, Osman-
l deniz tamaclnn tabi olduu artlar gstermesi bakmndan olduk-
a nemlidir. Yine bu defterlerde yer alan hkm suretlerinden gemi reis-
Ierinin nereli olduunu ve adn, gemi trn, iinde bulunan gemicilerin
saysn, Mslman m gayrimslim mi olduunu, tad ykn eidini,
bu yk nereden aldm ve nereye gtreceini renmek mmkn ol-
maktadr. Karadeniz'e gei iin verilen fermanlardan anlaldna gre
defterler sadece Rusya iskelelerine giden tccar iin tutulmutur. Elimizde
mevcut izn-i sefine defterlerinden ikisi Akdeniz'e gei msaadesi isteyen
hkmleri ihtiva ettiinden biz burada sadece Karadeniz'e giden gemiler-
le ilgili olanlarn deerlendirmeye altk.
nin reisi nce Divan- HmayC.n'a gei izni isteyen bir arzuhal sunuyordu.
Bunun uygun grlmesinden sonra stanbul'daki Rusya elisinden pasa-
port alnyor ve pasaporta gemideki reis ve mellahlar (gemici) kaydediliyor-
du. Bu ilemlerin tamamlanmasndan sonra stanbul gmrk emininin
kontrol ve bilgisi altnda gemiciler mutlaka geri dneceklerine dair birbir-
lerine, gemi reisi de hepsine kefil oluyordu. Ayrca gemi reisi kendisi iin s
tanbul'da oturan gvenilir bir kefil bulmak zorundayd. Gmrk emininin
ilemlerin tamamlandn bildirmesi zerine gemi reisine gei iin izn-i
sefine emri veriliyordu. Bu emirler stanbul gmrk eminine, Anadolu, o
zamanki adyla Balr- Siyah Kava'nda gemileri kontrol etmekle grevli li-
man nazrna ve kavak ustasna hitaben yazlyordu. Gemi Kavaa geldiin-
man tccarlar da Rusya ile ticaret yapmaya talip oldular. Bunun zerine
Haziran 1793'te Karadeniz'e k artlar yeniden dzenlendi. Kapudan-
deryaKk Hseyin Paa bu konuyu erbab- vukfla (uzmanlarla) gr-
erek u ekilde karara balad: Mslman tccarn gemilerindeki tayfala-
nn Mslman olmas, ayet gayrimslim varsa gemi sahibi ve reisin onla-
rn dneceine kefil olmas, daha nce de olduu gibi kapan tccarnn bu
ticarete dahil edilmemesi, bir defa verilen izn-i sefne fermanlarnn geri
alnmayarak geerliliini srdrmesi gerekiyordu. 23 Gerekten bu dzenle-
meyi takip eden senelerde Rusya'ya giden Mslman tccarlara ait gemi-
lerde art olmutu.
Gayrimslim tebaann Rusya'da kalabilecei endiesi, Osmanl dev-
letinin tccar gemilerindeki tayfalar iin yeni esaslar getirmesine sebep ol-
du. Nitekim, Safer 1209 (Eyll 1794) tarihli fermanda grld gibi daha
nce gemi reisinin kefaleti yeterliyken, bu tarihten itibaren adalarda oturan
reaya iin kendi ikamet ettikleri adann kocabalan tarafndan kebir ada
mhryle mhrlendi ve Rumca yazlm kefalet istenneye baland. 24
izn-i sefne fermanlar verilirken gerekli artlarn yerine getirilip
getirilmediinin kontrol nceleri gmrk eminine aitken daha sonrala-
r tersane ve gmrk eminlerine braklmaya baland. 25 Osmanl bahriye-
sinde birtakm yenilikler yapmaya alan Kk Hseyin Paa zamann
da ise bu grev onun uhdesine verildi ve Karadeniz' e gidecek tccarn izin
ilemlerinin ikmali tersaneye havale edildi. 26 Ancak Rusya ile ticarete ruh-
sat olmayan kapan tccarnn da bu ie teebbs etmesi zerine artlar
da yine deiiklik yaplmas gerekti. Kapan tccarnn Rusya'ya gitmesi
Kapan'a gelen hububatta azalmaya sebebiyet vereceinden 9 Muharrem
1220 (9 IV 8o5) tarihli bir fermanla Karadeniz'e gei izni iin yaplan
izn-i sefne ferman almak iin yaplan mracaat ile ilemlerin so-
nulanmas arasnda geen zaman farklyd. Mesela bu srenin 8o2
(26) senesinde drt ila alt gn, 29 8o4'te (1219) dokuz,o 83o'da (1245)
on dokuz 3' gn olduu grlmektedir. Srenin giderek uzam olmas tc-
car tarafndan da ikayet konusu oldu ve en az on be gnde izin ferman-
larn alabildiklerini ileri srerek pek ok vakit kaybettiklerinden bahisle i
lemlerin abuklatnlmasnistediler. nk izin iin bir mracaat oldu-
unda srasyla zahire naznna, gmrk eminine ve tersane eminine hava-
le edilerek her birinin ayr ayr Hamlan alnyor ve bu durum srenin uza-
masma sebep oluyordu.32 Tersane emini bu srenin azaltlmasna alarak
gmrk emini ve zahire nazrndan alnacak tezkirelere istinaden tersane-
nin takririyle ilemlerin tamamlanmasn tavsiye etti ve bunun bir hatt-
hmayunla ilan edilmesini salad.
SoNu
Esas itibariyle Tanzimat ncesini ele alan bu almada Karade-
niz'de, Rusya ile yaplan Osmanl deniz ticaretinin. bir blmne k tut-
maya altk. Grld kadaryla deniz ticareti, Tanzimat'n ilan edildii
tarihe kadar birtakm safhalardan gemi ve baz gelimeler kaydetmitir.
zellikle gayrimslimlerin isyan ederek baz imkanlardan mahrum kalma-
s ve ticaret artlannn sk kontrole tabi tutularak saylannn azalmas, bu-
na karlk Mslman unsurun n plana kmas gzle grlr zellikler
arasnda yer almaktadr.
Osmanl deniz ticaret tarihi bakmndan son derece nemli birer
kaynak hviyeti tayan izn-i sefne defterlerinden Karadeniz'e ait olanlar
Osmanl-Rus ticari mnasebetlerine k tutacak bilgiler ihtiva etmektedir.
Akdeniz' e ait olanlar ise bu denizlerdeki korsanlk hareketleri yznden ne
gibi meselelerle karlaldn gstermektedir. Yine bu defterler zerinde
uzun vadeli bir alma, kesin olmamakla beraber, bir geminin tespit edi-
len zaman diliminde ka defa Karadeniz' e ktn renmemize imkan
verecektir. izn-i sefne fermanlannn hazrlan safhalarndan anlald
na gre, mesele gmrk ve tersaneyle de ilgili olduundan bu izn-i sefne
lerin gmrk ve tersane tarafndan tutulan kaytlan da bulunmaldr. Ayr
ca, gemilerdeki mellahlann kefalet ilemlerinin liman odasnda gerekle
tii kaytlarda grldne gre, liman odasna ait ariv malzemesine de
ulamak gerekmektedir. Birbirleriyle ilgili bu Osmanl kurumlarnn mal-
zemeleri zerinde yaplacak almalar bizi deniz ticaret tarihi bakmndan
daha salkl sonulara gtrecektir.
!795 72 6 88
1796 52 I7 69
1797 69 8 87
1798 55 9 64
1799 43 14 57
8oo 44 9 53
8o 52 27 69
8o2 s6 45 IOI
8o3 ns 27 142
8o4 n8 30 148
8os 164 44 208
8o6 26 6 32
82 68 48 n6
1813 35 14 49
8J4 II 4 s
8s IO 3 13
86 29 I3 42
8q 28 6s 93
88 6 8 24
89 ro 19 29
820 6 21 27
,.
'"
<
.,.,
.........
"'
... ..,
"1
" A
..."'
..
Resim 17. 1781-1846 yllar arasnda Karadeniz'de Rusya ile ticaret yapan Devlet-i Aliyye Tccarlarnn saysn gsteren grafik.
1787-1792 ve 1806-1812 yllar arasnda Rusya ile sava olduundan Karadeniz'e gemi k yasaklanmtr.
Liman Nazrnn Tezkiresi (Cev- ktisat, 1563)
'-"'
-:..
O\ e; ~t!l',
-:~r " ~A.wl 4dl 5 - Sadrazann havl:\le buyruldtisQ
"~ -:~n-...:.
-~,11
'0-
ct.',
.~ (;.~
....
'~-& .
$: ~.. .. ,;:.
~'ls:-~ ~u=..
;:::,,_~" ., .
t" --~
z
N
l4i. ,,,.,.
Vl
"'~. -':?h~ ~.)':&. .;j 1 ,i.!_,. i.:. ~.JJ t..1J!:.:lf:.:-J)..;I~..,iJJP-JU_;,?.f~A.(1-::t'
.v,AJi$41)j'~;JI(J.fr_:.~,j- ;A11JffJ:.!6~i tt;,
z
~ ... .~ t~.J..4 th'q'.J (~)I),Y.. ;.~)J..o'J~
( 411~J'bvr,;,~~-~~a..;; t-'&P'~
~.r.Pai:P.~?;.~~4J:..,;..,~i-b.iC:..
"'o
.,"' Jn.;
1
;;..t_, ~~
. /, '
t')ti,...,?e;;,r6i~'.:p~.;...-,6;,:,,.;..,;.(
/..
....
, , ~~J:'!2)j~;~~.,;,~J!~''-;'ht0-teJ;t.2:
"'r
:0
-".v.;,j'J,r).)J,,,..
. ,
z,_;..;;,lA...-.,n
.. 1).).>! rJI,JJ W("~)/ .r.:.:-~~~!""'!"'/.'ldl.l'fJ;)(li,~,...,;,,<.Jf:'..1'ti~-"_
-tl 1<U.,r.'JI,"tD-'t!ft.i4"M.Pt......... ..v.,..V...;
:>;/:'"";:<<~ ,. ,~~~1.. ).,'"'" ' "'! .w 1.""'~~~'tt.t'tif.:~::Z.::;
"'
:0
<
'o
"'
"'o;;
:>
::Vtp"('',...,..1~\.J;...,)Ib.J'
;_,4
~,li,P;~i::~i~*"e)JI.,l>_., (<('~)
><tr:..,.t-.:J',J"""f,P'
o
5~
"'z
N.
o
"'::! ~.J{""
n ~.,/:.o-'
:> I~J~';,i/L-
:0 - Arzuhal 4 - Zahire N.zrnn 'lllm
"';; ~
"'
:>
1245 (1830) Senesinde !zn-i Sefine Ferman verilmesi ile ilgili muamelenin
""');
s: safahatn gste~en bir vesika ( Cev - ktisat, 1563).
:>
Vl
o:
m
-<
c:.
::j 9 - izn-i Sefine emri buyruldusu 7 - Sadrll..zamn havae buyuruldusu
m
z
@~
s:-c
r
c
;o
:>;
o
"'
,,,
-...,_~/<IV1/;t,/~
,,_
q-,1(~~-t: ~..:-:
.~ ~-;
f8't, . '<='...-:~~
~ .~j-
._.4o '-......
_
.:_~-P
Ci<
)>
.... -
~
o
~
V1
s:)> / ..w
z
c: ~
om
z
~~J'!.-u..-~; . . ~ ... .;,.,.a;.J~J-"' . . . ,;... ;. /: 'i i''.-:) .,._ . . .
4.1.;-,..;~".....lv.'.U~~tkJ~... >;...~io!i..&:,~; .. ;{.:.. ,.. _,. .'/::r. ........ ,, ,, .. _, A:-;..J.e,;..~
:<"> . > ... / .. '':'. ! ''
N . ,. ' '. i i '
v~~-"' ..~.
:. t,t_. .:.);_'vr
" ' - ; . : _ "
_ . ~-'~---. ~-
. - _ . v._:. ~ _ _ -."'-~:'w
-_ .__ _e-_.~- - . _.. _ ~...
.;._ ,-~- :.__. _ ,_ ___.,_~ . ' _.~ _. -~_ . '- ., ;J. _ _ ,..-:. . '-.,,.,.,
_~,l-k_:'J.i:._i _._...-~_~-, :. _.....~_;~-._-~'~.-,__,..-"',._.,~ _.,L6.__.:
c:. ., ; . . .. : :,. ; : ' .: : i : i ,.. i i
Ci<
_ .
~ . ~,.t-
. " .~"- 4-_ll:f_m __ '.I'J_1-~;,~/.' ~-.V:i__;/:#.,. . . . ;~ . ... '. .,_'... ... ~ ,'". ._:,;_, ._~ :~J.~Ji
>__ :"'_ __
: ,' ;,_;- . ... , . .
Karadeniz'in yabanc devletlere kapatlmas konusunda kesin bir tarih vermek mmkn deildir.
Bu konuda baz farkl grler iin bkz. M. S. Ktkolu, "19. Yzylda Trabzon Ticareti". Birinci
Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirilen, 1317 Ekim 1986, Samsun, 1988, s. 97-978. Osmanl
lar zamannda Karadeniz'de yaplan ticaret ve Karadeniz'in d ticarete kapatlmas ile ilgili olarak
geni bilgi iir bkz. Halil nalck, The Question of Closing of the Black Sea Under the Ottomans,
Arkhcion Pontou, Atina, 1979, s. 74IIO.
2 R. Mantran, 17. Yzyln kinci Yansmda stanbul (ev. M. A. KlbayE. zcan), Ankara, 1986, II, s. 97
3 H. nalck, "mtiyazat", EI2 (irg), III, n86. Antlama metri iin bkz. Babakanlk Osmanl Ar-
ivi (BOA), Dvel-i Ecnebiye Defteri (Rusya), nr. 83, s. 145-152. Bu dnemde Rusya ticaret gemi-
lerinin Akdeniz'den Karadeniz' e gemek iin izin aldkanna dair kaytlar n88 (1774) tarihinde
balamaktadr. stanbul Boaz'ndan gei ile ilgili baz izn-i sefne hkmleri Dveli Ecnebiye
Defterlerinde (nr. 84- s. n7, 148 vd.) yer almaktadr. Osmanl devletinin Rusya ile ilgili siyasi ve
zellikle ticari ilikilerine k tutacak olan ve Rus ticaret gemilerinin Akdeniz ve Karadeniz' e ge
ileri ile ilgili izn-i sefne fermanlann ihtiva eden defterler unlardr.
BOA. Dvel-i Ecnebiye Tasnif, nr. 84, sene II34II90.
BOA. Dvel-i Ecnebiye Tasnif, nr. Ss, sene II901200.
BOA. Dvel-i Ecnebiye Tasnif, nr. 86, sene 1200-1212.
BOA. Dveli Ecnebiye Tasnif, nr. 87, sene 1212-1215.
BOA. Dvel-i Ecnebiye Tasnif, nr. 88, sene 1215-1221.
BOA. Dvel-i Ecnebiye Tasnif, nr. 89, sene 1221-1233.
BOA. izn-i Sefne Defterleri, nr. 7, sene 1233-1238.
BOA. Dvel-i Ecnebiye Tasnif, nr. 90, sene 1238-1245.
BOA. Dvel-i Ecnebiye Tasnif, nr. 91, sene 1245-1317:
Bunlardan billassa izn-i Sefne Defteri, nr. 7'deki defterin hemen tarnann bu hkmlerin kayt
larn ihtiva etmektedir.
4 Aynalkavak Tenkihnamesi'nin altnc maddesiyle Rus ticaret gemilerinin tonaj taldit edilmek is-
tendi. Buna gre en byk Rus ticaret gemisinin 16.ooo kile (=8ooo kantar=26.4oo pu-
ta=27.ooo kg.) olmas kabul edildi (BOA.Dvel-i Ecnebiye, nr. 83, s. 155-156).
M. C. Baysun, "Azak", slam Ansiklopedisi, 2, 89; A. Decei, "Karadeniz", A, 6, 245. Knm, Tarnan
ve Kuban'n Rusya'ya ilhak edildii 1781'de stanbul'da imzalanan bir antlama ile Osmanllar ta-
rafndan da kabul edildi (H. nalck, "Knm", A, 6, 752).
6 Cevdet Paa, Tarih, stanbul, 1309, II, s. 382.
7 Pasarofa Antamas (1718) ile Avusturya tccanna emtiasn Tuna iskelelerine getirmesi ve
orada Osmanl gemilerine ykleyerek stanbul'a tamas msaadesi verildii halde bu antla
ma hi uygulanmayarak hkmsz kalm ve Avusturya ticaret gemilerine Karadeniz'de ticaret
yapma ve stanbul Boazndan geme izni yeniden n97'de (1783) verilmitir (Cevdet Paa, Ta-
rih, Il, s. 283)
5 . arihi bir gerek olarak, boazlan kontrol altnda tutan her devlet so-
KAYNAKLAR
Alskal Hasan b. Yusuf, Tarfh-i Cezayir veya Tehzfb't-tevarfh, TSMK, H. 6o6.
Ahmed VasfEfendi, Mehcsin'l-asarve Hakaik'l-ahbcr, (yay. M. lgrel), Ankara 1994-
- - , Tarih, K, TY, nr.6oz.
Akpaazade, Tevarihi Al-i Osman, (ner. Ali), stanbul 1332.
Bostan elebi, Sleymanname, Sleymaniye Ktphanesi, AyasofYa Ktp, nr. 3317.
Celalzade, Tabakat'l-memalik ve derecat'lmesalik, (nr. P. Kappert), Wiesbaden 98.
Clavijo, Anadolu, Orta Asya ve Timur, terc. mer Rza Dorul, (sad. K. Doruk), stanbul 1993.
Defterdar San Mehmed Paa, Zbdei Vekilyi'at (haz. A. zcan), Ankara 1995.
Dukas, Bizans Tarihi, (ev. Vl. Mirmirolu), stanbul 1956.
Evliya elebi, Seyahatname, stanbul 1314, c. IIl-V.
Gazavct-i Hayreddin Paa, (Deniz Kuvvetleri Komutanl yay.), Ankara I995
Gelibolulu Mustafa Ali, Knh'l-ahbcr, K., TY, 5959
Haydar elebi Ruznamesi, (Feridun Bey'in, Mneat's-selatfn'i iinde), stanbul 1274, I, 458-500.
Hoca Sadeddin, Tac't-tevarih, stanbul, 1279, c. I-II.
bn Kemal, Tevarih-i Al-i Osman, VII. Defter, (haz. . Turan), Ankara 1991; VIII. Defter, (haz. Ahmet
Uur), Ankara 1997.
Kara elebi-zade Abdlaziz Efendi, Ravzat'l-ebrar Zeyli, (haz. N. Kaya), Ankara 2003.
Katip elebi, Tuhfet'l-kibar .fi Esfari'l-bihar, (haz. O. . Gkyay), stanbul 1973.
Ltfi Paa, Tevarih-i Al-i Osman, stanbul IJ4I.
Mahmud Raif Efendi ve Nizam- Cedfd'e Dair Eseri, (haz. K. Beydilli-i. alin), Ankara 2oo.
Graf Marsigli, Osmanl mparatorluunun Zuhur ve Terakkisinden nhitat Zamanna Kadar Askerf Vazi-
yeti, (terc. M. Nazmi), Ankara 1954.
Matrak Nasuh, Tarih-i Sultan Bayezid, TSMK, Revan 1272.
Mehmed kri, Bahriyemizin Tarihesi, stanbul 1328.
Neri, Kitab- Cihan-nma, (yay. F. R. Unat-M. A. Kymen), Ankara 1995.
Naima, Tarih, stanbul 1283, c. I-VI.
Olivier, Voyage dans I'Empire Othoman, Paris 18oo.
Oru b. Adil, Tevarfh-i Al-i Osman, (yay. F. Babinger), Hannover 1925.
Peuylu, Tarih, stanbul 1281, c. I-II. .
Piri Reis, Kitab-i Bahriye, (ed. E. Z. kte), Istanbul 1988, c. I-IV.
Ramiz Paa-zade Mehmed zzet, Harita-i Kapudanan- Derya, stanbul 1258.
Selanik! Mustafa Efendi, Tarih-i Selanik!, (haz. M. pirli), stanbul 1989, c. I-II.
Silaldar, Tarih, stanbul 1928, c. I-II.
Tatarck Abdullal Molla, "Sultan Selim-i Salis Devrinde Nizam- Devlet Hakknda Mtala'at", Tarih-i
Osmanf Encmeni Mecmuas, Vll/41, s.257-284; VII/42, s.321-346; VIII/43 S.I5-34
Jean Thevenot, Gss-GsG'da Trkiye, (ev. N. Yldz), stanbul 1978.
ARATIRMA VE NCELEMELER
Muhammad M. Abdullah, The United Arab Emirates, A Modern History, London 1978.
A. Adnan Advar, Osmanl Trklerinde lim, stanbul 1970.
Ahmet Refk, "Trkler ve Kralie Elizabet", Darlfnun Edebiyat Fakltesi Mecmuas, VIII/s. stanbul
1932 s. 329-
- - , (terc.) "Onsekizinci asrda Fransa ve Trk Askerlii", Trk Tarih Encmeni Mecmuas, yeni seri
l/4, stanbul 1930, s. 17-33.
H. Akn, Aydn Oullan Tarihi Hakknda Bir Aratrma, Ankara 1968.
A. H. Alpagut, Marmara'da Trkler, stanbul 1941.
M. Arkan-P. Toledo, XIV-XVI. Yzyllarda Trk-spanyol likileri ve Denizcilik Tarihimizle lgili span
yol Belgeleri, Ankara 199S
T. J. Arne, "Svenskt-Turkist va penbrdraskap", Kapital8, Svenskarna I Osterlandet, Stockholm 19s2, s.
92-103.
D. Ayalon, "Mernlkler ve Deniz Kuvvetleri", Tarih Dergisi, 2S, stanbul 1971, s. 39-so,
A. i. Ba, "Ruslann Karadeniz'de Yaylmas Karsnda ngiltere'nin Ticari Endieleri", Trkiye'nin
Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), (ed. O. Okyar-H. nalck), Ankara 1980, s. 2II-2I4-
. L. Barkan, "933-934 Hicri Ylna Ait Bir Bte rnei", FM, s, stanbul I9S4 s. 2S1-329.
--,"stanbul Saraylarna Ait Muhasebe Defterleri", Belgeler, 13, Ankara 1979, s. 1-380.
I. Beldiceanu-Steinherr, "1' Approvisionnement de 1'Arsenal de Gallipoli en Boudron, Bois et fer en s6",
The Kapudan Pasha, His Office and His Domain, (ed. E. Zachariadou), Rethynnon 2002, s. 71-86.
K. Beydilli, "gnatius Mouradgea d'Ohsson (Muradcan Tosunyan)", Tarih Dergisi, 34 stanbul 1984, s.
247314-
- - , "Karadeniz'in Kapall Karsnda Avrupa Kk Devletleri ve Miri Ticaret Teebbs", Belleten,
214, Ankara 1991, s. 687-7SS
P. M. Bjkyan, Karadeniz Kylan Tarih ve Corafras 1817-1819, (terc. H. D. Andreasyan), stanbul
I969.
N. H. Biegman, The Turco-Ragusan Relationship, The Hague 1967.
F. Bilici, "Navigation et Commerce en Mer Noire Pendant la Guerre Ottomano-Russe de 1787-1792: Les
Navires Ottomans saisis par les Russes", Anatolia Moderna, III, 1992,_ s. 261-277.
. Bostan, "The 893 Uprising in Qatar and Sheikh Al Sani's letter to Abdlhamid II", Studies on Tur-
kish-Arab Relations, II, stanbul 1987, s. 8-89.
- - , Osmanl Bahriye Tekilat: XVII. Yzylda Tersane-i Amire, Ankara 1992.
- - , "XV ve XVI. Yzyllarda Osmanl Devleti'nin Deniz Politikas-'', XV ve XVI. Asrlan Trk Asn Ya-
pan Deerler, stanbul 1997, s. 8s-2o4-
- - , Adriyatik'te Korsanlk 1575-1620, Osmanl/ar, Uskoklar ve Venedikliler, (Baslmam Profesrlk
Takdim Tezi), stanbul 1998.
- - , "Establishment of the Province of Cezayir-i Bahr-i Sefd", The Kapudan Pasha, His Office and His
SEiLMi KAYNAKA
Domain, (ed. E. Zachariadou), Rethymnon 2002, s. 24I2SI.
- - , "Baltaolu Sleyman Bey", Diyanet sliim Ansiklopedisi, s. 4I-42.
- - , "nebahh Deniz Sava", Diyanet sliim Ansiklopedisi, 22, s. 287-289.
- - , "Kapudan Paa", Diyanet slam Ansiklopedisi, 24, s. 3S43SS
- - , "Kemal Reis", Diyanet slam Ansiklopedisi, 2S, s. 226-227.
C. W. Bracewell, TheUskoks Of Senj, Piracy, Banditry, And Holy War In The Sixteenth-Century Adriatic,
Ithaca I992.
E. Bradford, Barbaros Hayrettin, (ev. Z. Aral), stanbul I970.
F. Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, (ev. M. A. Klbay), stanbul 1990. c. I-II.
L. A. Brown, The Story of Map s, New York I979
M. A. de Bunes, "Kanuni, Barbaros Paa ve V. Charles: Akdeniz Dnyas", Osmanl, (ed. G. ren), An-
kara I999 I, 392-397.
A. Cassola (with dris Bostar-Thomas Scheben), The 1565 Ottoman Malta Campaign Register, Malta I998.
Y. Cezar, "Osmanl Devleti'nin Mali Kurumlanndan Tersane-i Amire Hazinesi ve Defterdarl'nn
I8os Tarihli Kurulu Yasas ve Eki", ktisat Fakltesi Mecmuas, (. L. Barkan'a Armaan), 4I/I4
stanbul I984, s. 36I-388.
C. M. Cipolla, Yelken ve Top, (ev.: Asl Kayabal), stanbul 2003.
R. Coindreau, Karasinalu Sela (Les Corsaires de Sale), terc. Muhammed Hamud, Rahat 1991.
G. S. Colin-C. Cahen, "Dar al Sna'a", EI2 , (ng.), II, s. I29-I3I.
. elik, "Osmanl Devleti'nin Kbns Seferi'ndeki Asker ve Zahire Naklinde el Sancann Rol",
kinci Uluslararas Kbns Aratrmalan Kongresi, 24-27 Kasm I998 (Gazi Magosa I999), s. I07
I29.
F. Dalsar, "Bursa er'i Mahkeme Sicillerine Gre Selim !'in Dubrovnik Cumhuriyeti le Yaph Mu-
ahede", Tarih Vesikalan, IIjr2, stanbul I943 s. 4I0-423.
F. Emecen, "Gelibolu", Diyanet slam Ansiklopedisi, I4, s. I-6.
. Fkrkoca, (ev.) "Bir Osmanl Gzlemcinin ngiliz Siyasal Sistemine Bak", Tarih ve Toplum, ro,
stanbul I984, s. 28I-283-
G. Fisher, Barbary Legend; War, Trade and Piracy in North Africa I4ISI83o, Oxford I9S7
A. i. Gencer, Bahriye'de Yaplan Isiahat Hareketleri ve Bahriye Nezareti'nin Kuruluu (789-867), stan
bul I98s.
K. Giakoumis, "Osmanllann Otranto ve Apulia Seferi (I480-I48I)", ev. K. Akpnar, Trkler, (ed. H. C.
Gzel vd.), IX, Ankara 2002, s. 373-382.
J. Glete, Waifare at Sea, soo-6so, London 2000.
D. Goffman, Osmanl mparatorluu'nda ngilizler, (terc. A. B.-Sander), stanbul2oor.
M. T. Gkbilgin, "Venedik Devlet Arivindeki Vesikalar Klliyahnda Kanuni Sultan Sleyman Devri
Belgeleri", Belgeler, 2, Ankara I964, s. n9-220.
- - , "Venedik Devlet Arivindeki Trke Belgeler Kolleksiyonu ve Bizimle lgili Dier Belgeler", Bel-
geler, 9I2, Ankara I97I, s. I-ISI.
N. Gyn, "Kapudan- DeryaKk Hseyin Paa", Tarih Dergisi, II/34, stanbul I9S2, s. 3Sso.
L. Ger. "XVIII. Yzyl Ortalannda stanbul'un aesi in Lzumlu Hububatn Temini Meselesi", k
tisat Fakltesi Mecmuas (FM), n, stanbul I949-19so, s. 397-416.
SEiLMi KAYNAKA
B. Ktkolu, "Mustafa Paa (Lala)", slam Ansiklopedisi, VIII, stanbul 1971, s. 732-736.
M. S. Ktkolu, Osmanl-ngiliz ktisadi Mnasebetleri I (1580-18]8), Ankara 1974.
--,"Yunan syam Srasnda Anadolu ve Adalar Rumlannn Tutumlan ve Sonulan", Trk-Yunan
flikileri, (nc Askeri Tarih Semineri), Ankara 1986, s. 133-161.
C. C. Lorimer, Delil'l-haiic, (Tarih), II, Katar, [t.y].
A. H. Lybyer, The Government ofThe Ottoman Empire in the time ofSuleiman the Magnificent, Cambrid-
ge 1913.
R. Mantran, 17. Yzyln Yansnda stanbul, c. I-II, (ev: M.A.Klbay-E.zcan), Ankara 1986.
M. Molnar, "Karlofa Antamas'ndan sonra Osmanl-Habsburg Snn (1699-1701)", Osmanl I, Anka-
ra 1999, s. 472-479.
G. P. B. Naish, "Ships and Shipbuilding", A Short History ofTechnology, ed. C. Singer, Oxford 1957, III,
s. 480-486.
D. M. Nicol, Bizans ve Venedik, (ev. G. . Gven), stanbul2ooo.
C. Orhonlu, Osmanl mparatorluunun Gney Siyaseti: Habe Eyaleti, stanbul 1974.
V. Ostapchuk, "The Human Landscape of the Ottoman Black Sea in the Face of the Cossack Naval Ra-
ids", Oriente Moderno, XX (LXXXI), I, 2001, s. 23J95.
z. G. den, Karasi Beylii, Ankara 1999.
S. zbaran, "Osmanl mparatorluu ve Hindistan Yolu", Tarih Dergisi, 31, stanbul 1978, s. 65-146.
Y. ztrk, Osmanl Hakimiyetinde Kife 1475-16oo, Ankara 2000.
D. Panzac, "The Manning of the Ottoman Navy in the Heyday of Sail (166o-185o)", Arming the Sta-
te:Military Conscription in the Middle East and Central Asia, (1775-1925), (ed. E. J. Zrcher), New-
york-London 1999
- - , "Affrontement Maritime et Mutations Technologiques en Mer Egee: l'Empire Ottoman et la Re-
publique de Yenise (1645-1740)", The Kapudan Pasha: His Office and His Domain, (ed. E. Zachari-
adou), Rethymnon 2002, s. n9-139
M. P. Pedani, In Nome del Gran Signore, Venezia 1994.
- - , l"Documenti Turchi" deli' Archivio di Stato di Venezia, Roma 1994.
- - , "Ottoman Diplomats in the West: The Sultan' s Ambassadors to the Republic ofVenice", Tarih
ncelemeleri Dergisi, XI, zmir 1996, s. 187-202.
- - , Elenco, Degli Inviati Diplomatici Veneziani Presso i Sovrani Ottomani, Venezia 2000.
R. Romano, "Economic Aspects of the Construction ofWarships in Yenice in the Sixteenth Century",
Crises and Change in the Venetian Economy in the 16th and 17th Centuries, ed. B. Pullan, London
1968, s. 59-87:
SafVet, "Kbns Fethi zerine Vesikalar", TOEM, 19, stanbul 1329, s. II7J-II93-
H. Sahilliolu, "Osmanl daresinde Kbns'n lk Yl Btesi", Belgeler, IV/7-8, Ankara 1967, s. 1-33
S. J. Shaw, "Selim III and the Ottoman Navy", Turcica, 1, Paris 1969, s. 212-241.
- - , Between Old And New, Cambridge, Mass. 1971.
S. Soucek, "The Rise ofBarbarossas in North Africa", Archivum Ottomanicum, III, The Hague 1971, s.
238-250.
- - , "Certain Types of Shipsin the Ottoman-Turkish Terminology", Turcica, VII, Paris 1975, s. 233-
249.
SEiLMi KAYNAKA
Ali Paa (Mezzinzade) go, 91, 92, 94, g6, g8,
DiziN 99
Alikoma 125
Ab Abdurrahman (Acman eyhi) 137 Amasra 18
Abdurrahman Kizrm (Lince konsolos vekili) 141 Arnmarzade (kapudan) 187
Aldlaziz (arika eyhi) 137 Anabolu 125
Abdlcabbar (Kurdolu) 93 Anadolu Hisan 17, 349 350
Abdlhamid I 125, 128 Anadolu Kava 352
Abdlhamid II 138, 140 Andon bkz. Andriya (mimar)
Abdrrahim Efendi (eyhlislam) 188 Andre Adas 93
Abdrrezzak Efendi (reislkttab) 122 Andriya (mimar) 210
acemi olanlan 159, 160, 162 Ankara Sava 34
Adriyatik 23, n2, II4, n6, 267, 267 Antalya 94
aribar 165, 166 Aragon kral 35
Ava 303 Arnavutluk122,249
ahenger227 arpa 353
ahitname 249-251, 255-257, 262, 267 asker sandal 124
Ahmed I II9 at gemisi 3739 41, 42, 67
Ahmed III 285, 350 ate gemisi 124
Ahmed Bey (Rodos beyi) 9 9 Atlas Okyanusu 261
Ahmed (Cezayirli kapudan) 195 Atrasan (Adrasan) liman 94
Ahmed Hoca (tersane miman) 213 avarz 68
Ahmed Paa (Gedik) 5, 18-21, 48 avarz- divaniye 41
Ahmed Paa (Hersekzade) 48 Avlonya 20, n3, 268
Ahmed Paa (kapudan) bkz. Ahmed Paa Avusturya 196, 326, 356, 358; seferi 54
(Kemanke) Ayarnavra II3
Ahmed Paa (Kemanke) 49 Aydnoullan 13, 14
Ahmed Paa (Melek) 189 Aynahkavak 156; Tenkihnamesi 289, 297-299,
Ahmed Paa (Voynuk) 187, 88, 192 302, 304, 325, 336, 357
Ahmed Rasim (mhendis) 124 Azak 287, 288, 291, 292, 299, 325, 336, 354;
Altabolu 335 Kalesi 286
Alyolu 228, 335 Azap Kapusu 148, 149
Akdeniz 57 13, 17, 18, 22, 24~27, 34, 70, 87, II2, azaplar 37, 39
148, 155. 184, 186, 195 197 210, 261, 262,
265, 267, 296, 299, 325, 327, 328, 330, 335 babafngo 199 Ba
339 357; adalan 337 Bab'l-vad' (Cezayir'de) 126
Akkirman 22, 285, 349 Badat28
Alanya 13 Bahekaps 189
alborta 199 Balreyu 135; sahilleri 137
Aleksandr (tercman) 2o Balr- siyah kava 330, 354
Ali Kapndan (funuslu) 195 Bahriye Kanunnamesi 197, 199
374 DiziN
Cezayir 28, 55 56, III, 121, 123, 124, 126, 127, Dartmouth 266
89, 190, 192, 194, 261, 263-267; Davud Paa (Kk) 48, 74 75
Beylerbeyi 54; days 124; Kalesi 127; kaly- Deirmenlik lirnam 192
onu 194; korsanlan n4, 266, 328; demirci 41, 160, 227
kuatmas 124, 125, 28; sultam 27 deniz ticareti 289
Cezayir-i Bahr-i sefid 36, 47, 48, 52, 56, 57 90 Dervi Paa (Halep beylerbeyi) 95, 96
Cezayir-i Garb 52, 54, 57; beylerbeyleri 55 derya beyi 196, 197
Ceziret'l-arab 135 deveci 6o
Cicogna, Pasquale (Venedik docu) n8 Devlet-i Aliyye-i Osmaniye 136
Cide228 Devon 266
Cihangir 52 Dimitri Kalfa 213
civador0;1 198-199 Dinyeper Nehri 326
Clavijo 35 Dinyester Nehri 325, 336
direk 192
a aka Bey 13 Divan- Hmiiyln 330, 331, 333 353355
al Bey 6, 35 Diyarbekir 49
am22 Diyar- Marib 55
anlca m. 337 339 doramao 227
anakkale Boaz 17, 19, 33 186-190, 327, 349, Dou Roma mparatorluu 21
35 2 358 D'ohsson, Murata de 2n, 227
apa 6o dokuma mamulleri p8
arhac gemileri 193 dolap 28
arkaski 292 Don (Ten) Nehri 293
atal kl 338 Dra n3, n4; aalan 4
ayaz 196 Dubai 138
ekdiri 4 , 34 184 18 5, 197 Dubrovnik, Dubrovnikli 6, 96, 9, 249-256
ekeleve 337, 338 Dukas34
ektirme 192, 337, 338 Dumen, Tussen (havuz mhendisi) 212
ektirme bal 338 duvar kalfas 227
em (gz) 222 duvarc 227
eme 207, 221
DiziN
Hasan Paa (Karaman beylerbeyi) 9S 96 kinci Viyana kuatmas 196
Hasan Veled-i Hokadem Aa (fersane keth- rroz 19
das) 38 ineili Kk 226
Hasky 148; tophanesi 2ro ncirli 19
lavanl dubalar 124 nebalt 22, 42, S4 S7 69, 92, rr3, 148, 8s.
havuz 2rr, 222-229 190, 207; Sava rr2; seferi 76
havyar p8 ngiltere, ngiliz 6, 13s-137, 183, 186, 207, 213,
Hayreddin Paa (Barbaros) s. 23, 24, 27, 28, 36, 26!-263, 26s-266, 267. 303, p6, 328, 3S6.
48, 49 S154 s6, 70, 185. 188, 261 3s8, 3S9; korsanlan 192, 262; tccarlan 26
Hazine-i Amire 1s8, 160, 229, 2S4 psara 33S
hendesehane 207 ran I3S 139-141
Henry IV (Navara, Fransa kral) 262 skender Paa (Anadolu beylerbeyi) 95. 96
Hersek 89 skenderiye 89, 94; seferi 18s
hnta 304 smail Kalfa (gemi miman) 213
Hzr Paa (Cezayir-i Garb beylerbeyi) 263 spanya kalyonlan 8s
Hicaz 136 spanya, spanyol 6, 22, s. 121-123, I23-I27, 183.
Hindistan s. 26 184, 261, 263, 26S, 326, 33S 358
Hint Denizi 2S, 28 ispene 39. 68
Hocabey p6, 328, 337 aynca bkz. Odesa stakiyef, Aleksandr (Rus elisi) 304
hadgirifte 6 8 stanbul 13, 17-19, 147, 1S7 208, 210, 212, 228,
Hollanda, Rollandal 6, 183, 186, 3s8; korsanlar 2S3-25S 26326s, 304, 326, 335 349 353
192 3S7; Antiamas 286, 288, 291; Baaz 296,
Hrling (sveli uzman) 2II 327 3SO, 3S23s6, 3S9; kads 3S3; kilesi 3S3;
hurma 337 stanbul28
Hnlcir iskelesi Antiamas 3S9 stanky 19
Hrmz Adas 138, 138 stendil Adas 194
Hseyin (Cezayirli kapudan) 195 stinye 228
Hseyin Hasib Efendi (Bombay baehbenderi) sve, sveli 207, 2II, 226, 227, 3S8
139 140 kapolos 33S
Hseyin Paa (Battal, Trabzon valisi) 333 talya s. 28, 249
Hseyin Paa (Kk) 200, 208, 209, 2rr, 212, zmir 299, 304, 337
221-224, 226, 228, 331 zmit 14, 34 190, 228, 228; tersanesi 1S6
Hseyin Paa (Mezemorta) 19S izn-i sefine 3S2; defterleri 327, 328, 330, 333 334;
emri 327, 330; ferman 328, 331, 332, 339
Ir Irakeyn seferi 27, so, 53 353 354
zzet Mehned Paa (sadrazam) 122, 22s
ib bn-i Kemal 26, 48
brahim Paa (Msrlolu) 19s. 196 Kadrga 3S; liman 18, 147 156 Ka
brahim Paa (Pargal, sadrazam) 27, 50, 52-53. kadrga 6, 18, 19, 22, 37, 39. 41, 67, 68, 88, 91,
137 1S7 92, 9S 147 1S6, 16s, 166, 183, 184, 184-
ineada 228 188, 188, 189, 189, 192, 196, 198, 200
DiziN
kocaba 331 levent n, r2; korsanlan 88
kocareis 355 Liljogren (sveli uzman) 2II
Korfos 93 limana4
Korfu 98, 2; seferi 70 Linni 19, 190
Koron 22, 49, 3; seferi r85 limon 328, 337
Korsan, korsanlk 24, 25, n, II2, 6, 122, r86, Linosa (Lirnasol) Kalesi 9 5
26r, 262-263, 265-268; sleri r3; Maripli LIICe 135, 137139, 141
korsanlar r3, r4; Mslman korsanlar r3; Londra Antiamas 359
Osmanl korsaruan r3; Tunus korsanlan lngren (sveli uzman) 2II
264, 266; Venedik korsanlan II3 Ludovici, Daniele de (Venedik elisi) 53
korvet 210 ltfi Bey (kapudan) 49, 51, 57
Kotor Krfezi r4 ltfi Paa (Karaman beylerbeyi) 48
kmr6o Ltfuilah (Lama) 230
ksele r6o
Kubad avu (Osmanl elisi) 88 Macaristan 157 Ma
kumbaraa 159, r62-r65 Marcillana Bone r4
kurun r6o Marelliana Noris r4
Kurunlu 335 Mauka II4
Kurunlu Malzen 149, 357 Magosa 95, 99; kuabDas 99
kuru zm 337 Marib filosu 192
kuruyemi 337 Marib kalyonu 195
Kuveyt 135137 Marip eyaletleri 26r
Kuzey Afrika 23, 262, 263, 265, 266, 268 Mahmud Paa (sadrazam) 8-2o, 48
Kk Kaynarca Antiamas 288-290, 294-297, Mahmud Raif 223
300, 302, 325, 328, 349, 356 mahzenci4r
Kk Malta bkz. Gozo makarac 41, 41, 159, r6o, r62, 63, r65, 227,
kfeci 228 227
kkrt 336, 356 Makarska liman r7, r7
krek yapc 41 Malmen (sveli uzman) 2r
kreki 39, 67, 69-72, 75, 76; avanz defteri 71; Malta 6, 70, 125; gemileri 126; seferi 92
defteri 72 mancana 198
krekli gemi (ekdiri, kadrga) r84 Manol Kalfa (ayak miman) 230
Krk Kapusu 149 marangoz 41, 6o, 227, 228
marinar 228
La lamc 228 Marmara 13, s, 33
Lahsa 28, 135 Marsigli 196
Lakos 2r, 212, 227 Marsilya liman 298
lecce 20 Marsilyal 262, 263
lefkoa 99; Kalesi 96, 98; kuatmas 97, 98 martiko 337, 338, 338
lenger 6o Martin Burnu 123
Leryos 19 masdariyye vergisi 302
DiziN
Mustafa Paa (Mara beylerbeyi) g6 zi 2g3, 2gg, 325, 336, 337
Mustafa Paa (Surnazen, sadrazam) rgo zi istibkam 2ro
Mustafa Paa (Vezir) g3
Mustafa Selliniki gr, n2 paketbot 304 Pa
Mustafa Tamburi r85 palakerme 88
Muzaffer Paa (Mazul, ehr-i Zol beylerbeyi) g5, Papalk 6, g
g6 Paris 35g
mhendishane-i bahr-i Hniiyfu 207 pari-tra sg. r62r6s
mhimmatgernisi24 patona g4, rgg
mretlebat 41 Payas g8
mteebbis tccar 352 Pendik 22g
pergende (perkende, perkendi) 337, 338
Na nakkar6o Petri (Yelkenci) 210
Naka337 Petro (ar) 287, 350
Napoli 6; kadrgalan r85; Krall 20, 2r Petro Kalfa (marangoz) 230
Navarin 22, 35g Petrus (Aziz) 20
neccar rsg. r63-6s, 227 Philip II (spanya kral) 263
neccir ba r62 Piri Reis 55, g8, 147, r56
Necid 135; sanca 137 Piyale Paa (Kaptamderya, vezir) 55, go, gr, g3
Neretva Nehri n8 gs. gsg7. gg
Nevsim Kalfa (gemi mirnan) 213 Plyrnoutl266
Nikola (Amil) 253 portakal 328, 337
Nikola (veled-i Petro) 253 Portekiz 5 125, 126, 135
Nikola Kalfa (gemi miman) 213 Portekiziller 2 5
nizam- cedid 221 Potekali 2gg, 336
Nova n3, n6, 255; Kalesi 70, n4; seferi 54; Preveze n3, 26r; Sava 5 28; zaferi 155
tuzlas 253 Pnt Sava 288, 2gr
Noval korsanlar n4 Pnt Mtarekesi 288
DiziN
a adi Paa (Karaman beylerbeyi) 48 Tuna Blgesi p8
ahkulu Kaps r48 Tuna havzas 326, 352
alope 124, 126 Tunus 28, 51, 123, I25, 188-190, 192, 192, I94
am 49 98; Beylerbeylii 48, 94 261-264, 266, 267; kalyonu 194; korsanlan
arika r 38 264,266
attlarab 137 Turgut Reis (Koronlu) 267
ayka (ayka) n6, 337 338 Tuskana 267
elbaz- Bahri Kalyonu 97 tuz 304
eltiye 337 338 Tuzla 96
ibenik II7, n8; Beyi II4 tuzlu balk 328
iklo Kalesi 54 tccar 304
iraz 140 tccar gemisi 37-39, 41, 67, 123
Trki b. Said (Muskat iman) r36
Ta tafta r6o ttn328
Taranto 20
ta gemisi 88, r65, r65, r66 Uceyr salilieri 137 Uc
ta 227, 227 Uman 135137
Taoz 19 Umur Bey(Gazi) 14
tavan 227 Unkapan (Kapan- dakik) 327, 352
Taygan (Taganrog) liman 292, 293, 299, 326, Uskok, Uskoklar n2, rr3, n6, rr7, 117-rr9
p8, 336. 337 354 Uzakdou 26
tersane 39, 147, r87, 212, 221, 226, 359; baesi
r48; emini 332; mhendisianesi okulu 207 lgn r22 o
Tersane-i Amire 36, 67, 147, 148, 193, 222, 228 mit Burnu 25
ticaret gemisi n 9 mm'l Kayveyn 137
Timur34 nye 335 335
Tirebolu 335 stftpc 41, 159. r6o, 162-165
Tolstoy, Petro Andriyevi (Rus orta elisi) 291
Tolun 212, 261, 224 varil 6o Va
top 193; gemisi 42, 88, 165, r66 Vama r89, 190, 294, 335
topu 39 Vasilikos 335
Trablusgarb 71, 89, 95 98, 123, 155 I90, 192 Venedik, Venedikliler 6, I3I9, 22, 87-89, 95
194,195,26r,262,264,265,267,267; 96, n6, n8, !19, I47 183187, 190, 191,
kalyonu 194, 195; seferi 70 I95 196, 2!2, 255, 261, 262, 266-268, 335,
Trablusam 96 349 350, 352; ahimarneleri 255; haras 114;
Trabzon 335 donannas 187, 188, 194; korsanlan n3;
Trabzon Rum mparatorluu r8, 19 Krfezi rr2; rnavnas 71; tersanesi r84; tc-
Trandafil Kalfa (Duvarc) 230 carlan n9, 26r
trinkete r 98 Via Egnatia n3
Trogir n7 vilayet-i Marih.55
Tuna Boaz 303 volk 337 338
Ya Ya Kapan 149
yalar 6o
Yakomi 212, 230
Yalkk 190
Ya Antiamas 32S, 336
Yedikule Zindam 305
yelken bezi 199
yelken inesi 6o
yelkenci 35 s
s,
Yemen 28; iman 123
Yeni Kale 293, 336
Yenice Bey (Gelibolu beyi) s, 47
Yozop (Venedikli marangoz) 212
Yunan syam 358
yuvarlak 199
Za Zadar n7
Zaanos Paa (vezir) 48
Ziiid b. Halife (Uman eyhi) 137
Zantal 335
zemberek oku 41
zeytin 337
zeytinya 336, 356
zincir 6o
Zufar 136
Zuhafkorveti 141
DiziN