KL MNERALLER

VE KLLER
(Ders notu)

MEFAL YENYOL
2007
 2

KLLER
TARHE

Kil malzemeleri uzun bir zamandan bu yana incelemelere konu olmutur.

Bu incelemelerde son 70 ylda giderek artan ok byk bir gelime olmutur.
nceleme abalarndaki art 1920 yllar dolaynda balamtr. Bunu
sebeplerinden biri, ok nce partikllerin incelenmesine olanak veren X-n
gibi cihazlarnn kullanmna balanmas, dieri ise kil malzemelerinin
ekonomik deerlerinin artmasdr.

Kil Malzemeleri Bileimi Kavram

Seramik ile dier endstri dallar, tarm ve jeoloji gibi alanlardaki nemi
nedeniyle kil malzemelerinin aratrlmas, antik zamanlara kadar geriye gider.
Aratrmaclarn ilk rendikleri, killerin ve topaklarn zellikleri olmutur.
Ayn renk, grn ve dokuda olan kil ve topraklar bile, dier zellikleri
asndan farkllk gsterirler. Kil malzemelerinde analitik yntemlerin
kullanlmasna balanr balanmaz bunlarn kimyasal bileimlerinin farkl
olduklar anlalmtr. Bu arada, ayn kimyasal bileimdeki killerin farkl
fiziksel zelliklerde, ayn fiziksel zellikteki killerin de farkl bileimlerde
olduklar saptanmtr.
Yakn zamana kadar ne srlen kil malzemesi kavramlar, bunlarn silis
ve almina gibi temel yap talarndan olutuu fikirlerinden
kaynaklanmaktayd. Analitik cihazlarn yetersiz olmas bu yap talarnn
tannmasna yeterince olanak vermemekteydi. Bu konudaki en eski fikir, kaolinit
minerali veya bunun benzeri bir malzemenin saf ve bir tek kil malzemesi halinde
bulunduudur. Bu kavrama gre kil, kaolinit ve imprite (safszlk) olarak
dnlen malzemelerden olumaktadrlar.
Seramik sanatnda ve jeologlarn nazarnda nemli bir yerinin olmas
nedeniyle killerin ilk incelenen tr kaolinit olmutur. Bu incelemelerin
sonucunda, kaolinit olmayan birok kil malzemesinin de var olduu aa
kmtr.
Yaygn olarak kabul gren (zellikle toprak aratrclar tarafndan) bir
dier kavram, kil malzemelerinin temel bileiminin kolloidal bir kompleks
olduudur. Bu kavrama gre tm kolloidal malzemenin ve bylece killerdeki
kolloidal kompleksin de amorf olduu kabul edilir. Van Bemelen (1888) killerin
kolloidal fraksiyonlarn ikiye ayrmtr. Bunlardan biri hidroklorik asitte
erimeyen ksm olan allofanton, ikincisi ise hidroklorik asitte erimeyen ancak
deriik slfrik asitte eriyen kaolinitin fraksiyonudur. Allofanton'un deiik
bileimde ve yksek kolloidal zellikte olduunu dnlr. Kaolinton ise
byk lde bulunmakla beraber biraz da kristalen materyal ierir ve kaolinit
mineraline yakn zellik gsterir. Bylece van Bemelen, kaolinton ve allofanton
ieriklerine gre snflandrma yapma abalar gstermitir. ;
 3

Bir dier kavrama gre (Melor, 1909 ve Searle, 1920) killerde iki temel
bileen vardr. Kaolinlerdeki gerek kil malzemesi ve kaolinit ile ayn bileimde
ancak amorf olan klayit ve kaolinlerde gerek kil malzemesi olan pelinit.
192025 yllarndan nce aratrmalarn kimyasal analiz arlkl olmas ve
killerle ilgili kesin veriler elde etmek iin yeterli cihazlarn bulunmamas
nedeniyle kil mineralleri kavram olduka yenidir. lk XRD analizleri
birbirinden ayr ve bamsz olarak sve'te Hadding (1923) ve Almanya'da
Rinne (1924) tarafndan yaynlanmtr. Bylece X-nlarnn kullanlmaya
balanmasyla aratrmalar hzla gelimeye balamtr. 1950'li yllardan itibaren
eitli modem teknikler kil aratrmalarnda kullanlmaya balanmtr.

Tanmlar
Terminolojide kil, hem kaya hem de boyut terimi olarak kullanlmaktadr.
Kaya terimi olarak kilin kesin tanmn yapmak zordur. Byk bir eitlilik
gsteren malzemeler kil olarak adlandrlmaktadr. Genel bir terim olarak kil,
doal, toprams, snrl miktarda su ile kartrldnda plastiklik gsteren ince
taneli malzemeyi tanmlar.
Kil terimi jenetik nem tamaz. Bu terim, yzeysel bozuma ve
hidrotermal olaylar rn olan, ayrca sedimenter olarak kelen malzemeler
iin de kullanlr. .
Tane boyutu birimi olarak kil boyutu, en kk taneciklerden meydana
gelen bir fraksiyondur. Bu boyut, farkl disiplinlere gre de farkllk gsterir.
Jeolojide genellikle Wentworth lei kullanlr ve kil boyutu 4 'dan daha
kk boyutu tanmlar. Toprak incelemelerinde 2 , kil boyutu iin kullanlan
st snrdr. Her ne kadar kil mineralleri ve kil olmayan mineral boyutlar
arasnda keskin bir snr yoksa da, yaplan ok saydaki kil analizlerinden, kil
minerallerini 2 'un altnda younlatklar veya doal killerin suda
daldklarnda kolayca bu snrn altna indikleri saptanmtr. Ayn analizler,
kil olmayan minerallerin 12 'un altnda temsil edilmediklerini
gstermektedirler. 2 , kil olan ve kil olmayan mineraller iin doal malzemenin
ayrld doal bir snrdr. Bylece 2 kil olan ve olmayan minerallerin
birbirinden ayrld kil boyutunun st snr olarak kabul edilmektedir.
Killer eitli oranlarda kil boyutunda malzeme ile deiik oranlarda kil ve
kil olmayan mineraller ierirler. Tm killer, 21l'dan daha iri kil olmayan
malzeme ierirler. Kil olarak adlandrlan ou malzeme de kil boyutu ve kil
mineralleri, toplam kayacn yarsndan azm meydana getirirler. Bu
malzemelerde kil boyutunda yer alan kil olmayan bileenler'in oran ok fazla
deildir. Kil mineral bileenlerinin varl gerekli plastiklii salamak iin
yeterlidir. Tane boyu analizi yaplabildiinde ve bileimin balca kil boyutlu
malzemeden meydana geldii saptandnda, kil terimi doru, olarak
kullanlabilir.
R. Grim'e (1953) gre kil malzemesi ifadesini, ince taneli, doal ve
toprams killi malzeme iin kullanmak uygundur. Kil malzemesi; killeri,
 4

eyl'leri ve jeologlarn kulland arjillitleri, ayrca killi olan ve nemli miktarda

kil boyutu malzeme ieren topraklar da kapsar.
Modern anlamda kil, genellikle kelme, bozuma veya hidrotermal
faaliyetlerin rn olarak meydana gelen ince taneli toprams malzeme iin
kullamlan bir terimdir. Bilimsel terminolojide ise kil, su katldnda
plastiklik kazanan, ok ince taneli ve balca alminyum-magnezyum sulu
silikatlardan oluan doal bir malzemedir. Birey taneler iin st boyut snr 2
(veya 1 ) olarak kabul edilir.
eyl, ince taneli sedimenter bir kaya olup laminal veya katmanl bir
karakter gsterir. Laminalanma, levha veya uzam taneciklerin paralel dizilimi
veya farkl bileimlerdeki seviyelerin ardalanmasnn bir sonucudur. Bileim
iin gerekli koullar, kil iin istenenlerle ayndr. Ancak genelde eyl olarak
yaplan adlama, bileim ile pek ilgili olmamaktadr. Balca kuvars ve/veya
karbonattan meydana gelen ve az miktarca kil mineralleri ieren ince katmanl
kayalara da eyl denmektedir. eyller bazen killerden daha serttir. Mhendisler
bazen, sert ve laminal olmayan killi kayaca da eyl derler.
Arjillit, ince taneli, masif ve sert bir killi malzemedir. Masif oluu ile
eylden, daha sert oluu ile de kilden farkldr (arjillit, kil tann Franszca
karldr).
Toprak, jeologlar, ziraatlar ve inaatlar tarafndan ok farkl anlamlarda
kullanlr. a) Jeologlara gre toprak; bozumu ve bitkiyi besleyen yzeydeki
kaya kesimidir. Gevek ve killi olup biraz da organik madde ierir. b)
Ziraatlar iin toprak, yzeyde bulunan gevek kaya kesimidir. Bitki iermesi
gerekmez (rnein, akll da olabilir) ve tabandaki ana kayatan farkl
zellikleri olan katmanlardan meydana gelir. c) naatlar, yer kabuundaki
malzemeyi kaya ve toprak olmak zere ikiye ayrrlar. Kaya, sert ve sk.
Toprak ise suda alkalannca kolayca dalabilen mineral taneciklerinin doal
agregas olarak tanmlanr. Zemincilere gre; tane boyutu, bileim ve organik
ieriine baklmakszn yeryznde yer alan herhangi bir gevek malzeme kildir.
eyl, toprak gibidir ancak daha sert ve tamamen killidir. Kil terimi ise balca
tane boyutu iin kullanlr.

Snflama
Jeolojik snflama bileim, doku ve kken ile ilgilidir. Buna gre killer;
kalnt killer ve tanm killer olmak zere ki alt gruba ayrlabilirler. Yzeysel
bozuma ile olumu topraklar, hatta baz hidrotermal killer, kalnt kil ierikli
malzemelerdir. Tanm killer ise kalnt killi malzemesinin, gravite, su, buz ve
rzgar ile tanp eitli ortamlarda birikmesinin sonucunda meydana gelirler.
Mhendislik Snflama, fiziksel zellikler, bileim ve nem gibi eitli
zelliklere gre yaplr. Bylece topraklar, saha ve laboratuar yntemleri ile tane
boyu ve younlua gre snflandrlrlar. Snflandrma, iri taneli, ince taneli ve
organik topraklar tarznda yaplr.
Seramik mhendislii ve malzeme biliminde killer; seramik killeri,
 5

balama kil/eri ve eitli refrakter killer (ate kili, flint kili) tarznda
snflandrlr.
Pedolojik snflama, renk, doku, yap ve bileime gre; zonal, intrazonal ve
azonal topraklar eklinde yaplr.

KL MNERALLERNN KRSTAL YAPILARI

Kil mineralleri fillosilikatlarn ok byk bir ksmn meydana getirir. Bu

minerallerin atomik kafeslerinde 2 yapsal birim vardr. Bunlardan biri silis
tetraederlerinin 2 ynde polimerize olmalarndan oluan tetraedral kat, dieri
ise oktaedral kat' tr.
Oktaedral katta en kk birim bir oktaederdir. Oktaeder, aralarnda Fe,
Mg ve Al atomlarnn oktaedral koordinasyon halinde yer, ald birbirine yakn
paketlenmi olan 2O veya OH dzleminden meydana gelir (ek. 1). Her bir
oktaederde oktaedral koordinasyon iin 0.61 'lk bir yer vardr. OO mesafesi
2.60 , OHOH mesafesi de 2.94 olup distorsiyona uramam olduunda
oktaederin teorik kalnl 5.05 dr. Oktaederlerin 2 ynde sonsuza kadar
dzenlenmesiyle bir oktaedral kat meydana gelir (ek. 1).

ek. 1. Oktaedral kat yaps.

Tetraedral katta en kk birim bir tetraeder'dir. Her tetraederde, ortada bir

Si atomu ile tetraedral koordinasyon halinde olan bunu eit mesafelerde
evreleyen 4O atomundan meydana gelir (ek. 2). Silis tetraederlerinde OO
mesafesi 2.55 , tetraedral koordinasyon iin var olan boluk ise 0.55 ' dr.
Distorsiyona uramam birimin kalnl ise 4.65 dr. Silis tetraederlerinin
altgen bir a meydana getirecek tarzda dzenlenmesi ve bu altgenlerin sonsuza
kadar tekrarlanmas ile bir tetraedral kat meydana gelir (ek. 2).

ek. 2. Tetraedral kat yaps.

 6

Tetraedral katta Si yerine izomorfik yer alma ile Al ve Si bulunabilir.

Oktaedral katta ise genellikle Al, Fe2+ ve Mg; bazen olan Li, Ti, W, Cr, Mn, Co,
Ni, Cu ve Zn gibi orta boyutlu katyonlar da yer alabilir.
Bir tetraedral kat ile bir oktaedral kat, apikal oksijenleri oktaedral kat
ynne gelecek tarzda balanarak 1: 1 (bire bir) tipinde katman yaps
meydana getirirler. Oktaedral katn tabanndaki OH lerin 2/3 nn yerine,
tetraederlerin tepe O leri yer alr. OH lerin 1/3 ise bolukta kalr (ek.3).

ek. 3. 1 : 1 katman yaps.

Benzer tarzda iki tetraedral kat ile bunlarn aralarnda yer alan bir oktaedral
katn balanmasyla 2 : 1 tipinde katman yaps meydana gelir.
En kk yapsal birimde 3 tane oktaeder vardr. deal durumda brusit
[Mg(OH)2] veya gibbsit [AI(OH)3] bileiminde olan oktaedral katta, oktaedral
konumlarn 3' de dolmu ise trioktaedral, 2 konum doldurulmu ise
dioktaedral denir.
Dzgn bir Si O heksagonal anda birim yap 'nn a ve b parametreleri
bir dikdrtgen meydana getirir. Dikdrtgende bu parametreler arasnda b/a = 3
ilikisi vardr. Tetraederlerde, rnein Si yerine Al gemesi, b parametresini
bytr. Ancak b parametresinde klme sadece Si O ann deformasyonu
ile meydana gelir.
Dzgn bir oktaedral katta birim yapn b parametresi 8.01 , tetraedral
katta ise b 'nin deeri 9.15 'dr. Tetraederler ile oktaederlerin balanabilmesi
iin boyutlarnn birbirine uymas gerekir. Boyutlar arasnda uyum,
tetraederlerde meydana gelen zt ynlerde dnmelerle salanr. Bu iki kat
arasndaki gerginlik, oktaedral katn genilemesi ve kalnlnn azalmas ile
byk lde; ayrca tetraederlerin de dnmesiyle meydana gelen kalnlama ile
ksmen giderilir. Bylece yanal boyutlar katmanlarda byr veya klr
(ek. 4).
 7

ek. 4. Kaolin minerallerinde tetraedral ve oktaedral katlarn dzenlenmesi.

Daha byk boyutlu bir oktaedral kata uymak iin tetraedral kat germek
ok zordur. Bu durumlarda 1 : 1 katmanl silikatlarda tetraedral eilme ve belirli
periyodlarla tetraedral katn apikal ynlerinde terslenme meydana gelir (rnein,
oktaedral katlarda Mg, Ni, Co, Zn, Fe ve Mn gibi byk katyonlar yer ald
durumlarda).
arpklamam her bir katman heksagonal simetri gsterir. Gerek bir
kristalde 3 boyutlu simetri derecesi; birbirini izleyen katmanlarn iki yndeki
geometrik istiflenmesi veya tetraedraloktaedral uygunsuzluktan kaynaklanan
katman arpklamas, katyon dzeni veya iyonik etkileimler nedeniyle
aza1abilir.
Aada verilen kaolinit rneinde olduu gibi, baz kil minerallerinde
oktaedral kat ile tetraedral kat arasndaki ykler dengededir. Bylece katmanlar
ya talk'ta olduu gibi van der Waals kuvvetleri veya kaolinitte olduu gibi
hidroksil (OH) balar ile balanrlar. Bazen katlardaki izomorfik yer almalar,
dengelenmemi bir ykn ortaya kmasna neden olurlar. Bylece 1 : 1 veya 2 :
1 tiplerdeki katmanlar elektrostatik adan ntr olmazlarsa, ar katman yk
eitli katman aras materyal tarafndan (bireysel katyonlar, hidrate katyonlar,
oktaedral gruplar ve oktaedral katlar) ntralize edilir.
 8

6O2- 12
4 Si4+ +16
4O2- +2 (OH)- (ortak dzlem) 10
4 Al3+ +12
6 (OH)- 6

Katmanl silikat mineralleri; katman tipi, katman yk ve katman aras

malzemenin trne gre ek. 5'te ematik olarak gsterilen 8 ana gruba
ayrlrlar. Ana gruplar ve trler; oktaedral kat tipi, kimyasal bileim ve birey
katman ile katman aras malzemenin istiflenme tarzna gre snflandrlr.
Aada verilen Tablo 1, AIPEA adlama komitesi veya IMA yeni mineraller ve
mineral komisyonu tarafndan gelitirilmi, kil mineralleri ve bunlarla ilgili
fillosilikatlarn snflamasn gstermektedir.

ek. 5. Balca kil mineral gruplarnn (010) projeksiyonlar.

(sepiolit-paligorskit grubun yaplar, ilgili blmde verilecektir).
 9

Tablo 1. Kil mineralleri ile ilgili fillosilikatlarn snflamas.

Grup
Katman tipi (x = birim Alt grup Tr
forml iin yk)
Serpentin-kaolin Serpentinler Krizotil,antigorit,lizardit,amesit
1:1
(xO) Kaolinler Kaolinit, dikit, nakrit
Talk -pirofillit Talklar Talk, villemsit
2: 1
(xO) Pirofillitler pirofillit
Smektit Saponitler Saponit,hektorit,sakonit
(x0.2-0.6) Montnorillonider Montnorillonit, bayde1it,nontronit
Vermiklit Trioktaedral vermiklitler Trioktaedral vermiklit
(x0.6-0.9) Dioktaedral vermik1itler Dioktaedral vermiklit
Mika Trioktaedral mikalar Flogopit, lepidolit, biotit
(x 1.0) Dioktaedral mikalar Muskovit, paragonit
Trioktaedral gevrek
Gevrek mika mikalar Klintonit, anandit
(x2.0) Dioktaedral gevrek Margarit
mikalar
Trioktaedral kloritler Klinoklor, amozit, nimit
Klorit
Dioktaedral kloritler Donbasit
(x deiken)
Di,trioktaedral klorider Kukeit, sudoit
2: 1 Sepiolit-
Sepiolit Sepiolit, loglinit
terslenen paligorskit
Paligorskit Paligorskit
eritler (x deiken)
(*) X; smektit, vermiklit, mika ve gevrek mikann bir O10(OH)2 birim forml iin yk.

SERPENTN - KAOLN GRUBU

1 : 1 yaplarnda tetraederlerin tabanndaki her oksijen bunun altnda

yer alan oktaederin st dzlemindeki her OH ile bir ift meydana getirir (ek.
6). Bylece oksijen ve hidroksillerin bir ift oluturmas, farkl katmanlar
hidrojen balar ile birbirine balar.

ek. 6. 1 : 1 katmanlarda tetraederlerin taban oksijenleri ile

oktaederlerin yzey hidroksillerin elemesi.
 10

Dioktaedral minerallerin oktaedral katndaki katyonlar A, B veya C

yerlerinde olabilirler. Bu durumda genellikle AB dolu C bo veya AC dolu B
bo, bazen de BC dolu A bo olabilir. Trioktaedral minerallerde ise katyonlar, I
yada II dzenindeki yerlerinde olurlar. 60 ve 180 dnmelerle I dzeninden II
dzenine geilebilir. Dzlemsel yaplarn st ste istiflenmeleriyle birbirinin
stne gelen farkl katmanlar hidroksiller ile balanrlar (ek. 7) ve hidrojen
balar farkl konumlarda yer alrlar. st ste gelen katmanlar aadaki
belirtilen tarzlarda farkl istiflenmeler gsterirler.

ek. 7. a) 1:1 katman yaplarnda I ve II oktaedral katyon

konumlarnn heksagonal eksenlere gre tanmlanmas. b)
I ve II katyon konumlarn doldurulmasna bal olarak
oktaedral katn x eksenlerinin zt ynlerinde kaymas.

. kinci katmanda kayma yok. Bitiik heksagonal halkalar birbiri zerinde tam
olarak oturur. Bunu salamak iin 60 veya 180 dnme meydana gelebilir.
. Dnerek veya dnme yapmakszn ikinci katman, ilk katmann veya x1, x2, x3
psdoheksagonal eksenleri boyunca a/3 kadar kaymas ile (II negatif ynde, I
pozitif ynde).
. Dnerek veya dnme yapmakszn ikinci katman, ilk katmann heksagonal y
ekseni ynnde (x eksenine dik ynler) b/3kadar kaymas.
Bylece hem bitiik katmanlarn konumunda hem de oktaedral katmanlarn
doldurulu tarzna gre deiik istiflenmeler meydana gelir. Katman bileimleri
benzerlik gsteren yaplara politip denir. 1 ile 6 katmann tekrarlanmasndan
meydana gelen 12 ana politip vardr. Bunlarn muhtemel istiflenme alar, 0,
60, 120, 180, 240 ve 300 dir (ek. 8).
 11

ek.8. 12 ideal 1 : 1 politipin tretilmesi. Her politipte ilk katmanda II oktaedral konumlarn dolu
olduu kabul edilmektedir. Taban dulu izgi ile gsterilen en son katman, bunun zerinde yer alan ve
kesik izgi ile gsterilen ilk katman1a akabilir veya akmayabilir. M = monoklinal, T = trigonal,
R = romboedral, Tc = triklinal, H = heksagonal, OR = rombusal kafes simetrisini gsterir. Sol taraftaki
numara z ynnde tekrarlanan katman saysn, sa altta yer alan numara ise ayn periyod ve simetrisi
olan yaplarn saysn gsterir.
 12

SERPENTN MNERALLER

Oktaedral katlarn yanal boyutlarnn uyumu ile ilgili olarak; kristal

morfolojileri ve yaplar, dalgal ile rulo biimleri arasnda deiir. Tetraedral
yer alma, krizotil ve antigorit'te ya az veya hi yoktur. Bu nedenle, tetraedral
katn yanal boyutu, oktaedral katn yanal boyutundan daha kktr. Katlarn
arasnda uyumu salamak iin 1 : 1 yapsndaki katmanlar, oktaedral kat da
gelecek tarzda ve tetraedral katn kendi etrafnda bklmesi ile silindirik rulolar
halinde kvrlrlar. Elektron mikroskop almalar, lif biimli grnen krizotil
mineralinin gerekte; i ie silindirler, spiraller ve birden ok spiraller ile i ie
girmi konilerden meydana geldii anlalmtr.
Antigoritte katlarn kvrlma eilimi, periyodik olarak tetraederlerin
terslenmesi ile kesiklie urar. Her ne kadar bu periyodik terslenme
mikroskobik boyutta dzlemsel grnl kristaller meydana getirse de,
terslenme periyodu yapda x ekseni ynnde ve yaklak olarak 40 aralklarla
yer alr. Kvrlma ileminin katman terslenmesi ile durmas, antigoritin krizotil'e
oranla daha yksek P ve zellikle yksek T (300400C) koullarnda
kristallenmesi ile ilgilidir (ek. 9).

ek. 9. Her yarm dalgada tetraederler ularnn zt ynlere bakt antigoritin terslenen dalga yaps.

Lizardit, amesit ve dier Al-serpantinlerde tetraedral ve oktaedral

konumlarda +3 deerli katyonlarn (R+) yer almalar ile tetraedral yanal boyutlar,
ya oktaedral kat ile eitlenir ya da bunlarn boyutlarn aar. Farkl katlar
kalnlklarn bu tarzda ayarlayarak veya tetraedral dnmelerle, uyumlu hale
gelirler ve birbirlerine balanrlar. Serpantinin en yaygn bulunan trleri
aada verilmektedir.
Krizotil: Mg3Si2O5(OH)4
Birbiri zerinde yer alan katmanlarda oktaedral katlar ayn dzende
bulunurlar veya st ste geldiklerinde 180 dnerek I veya II oktaedral dzeni
gsterirler. Lif ekseni genellikle x eksenine, baz trlerinde ise y eksenine
paraleldir. .
Antigorit: Mg3Si2O5(OH)4
Antigorit, lizardit ile ayn bileimi gsterir. Katmanlar arasnda uyumu
salamak iin her tam dalgadaki 17 tetraedere karlk olarak 16 tane oktaeder
vardr (ek. 9). Terslenme snrlarnda bu iyonlar eksiktir. Dalgal yaps
 13

nedeniyle ideal formlne oranla daha az miktarlarda Mg ve (OH) ierir.

Mg'lu Lizardit: ~Mg3Si2O5(OH)4
Genellikle Si ve Mg'un yerine, az miktarlarda Al veya Fe3+ yer almalar
vardr.
Amesit: [(Mg,Fe2+)2Al](SiAl)O5(OH)4
Amesit, ender olarak bulunan bir mineraldir. Hem tetraedral hem de
oktaedral Al yer almalar maksimum dzeydedir.

Dier Serpentin Trleri:

Alminyumlu Lizardit: [Mg3-x(Al,Fe3+)x][Si2-x(Al,Fe3+)x]O5(OH)4
Nikelli Lizardit: ~(Mg3-xNix)Si2O5(OH)4
Oktaedral katyon %50 fazla Ni ieren tr nepuonit adn alr.
Bertierin: ~{Fe,Mn,Mg)3-x(Fe3+,AI)x(Si2-xAlx)O5(OH)4
nce taneli ve Fe bakmndan zengin olup sedimenter kkenli metamorfik
demir oluuklarnda bulunur. Gemite bu mineral ska amozit olarak
adlandrlmtr. Fakat gerekte amozit, Fe bakmndan zengin bir klorittir.
Baumit: nemli miktarda ZnO, MnO, MgO ve FeO ieren bir serpantindir.
Grinalit: ~(Fe,Mg,Mn)3Si2O5(OH)4
Kariopilit: ~Mn2+3-xR3+x)Si1-xR3+ x)O5 (OH)4
Kronstedit: (R2+3-xFe3+x)(Si2-xFe3+x)O5(OH)4
Dk scaklk hidrotermal slfrl mineral yataklarnda; parlak, cam cilal
ve siyah kristaller halinde bulunur.

KAOLN MNERALLER

Kaolin mineralleri, 1 : 1 dioktaedral yapl tm fillosilikatlar kapsar (ek.

10). Doal dioktaedral minerallerin tmnde olduu gibi bo ve dolu oktaedral
yerler, her byk boluun daha kk oktaederlerle evrelendii distorsiyona
uram heksagonal desenler meydana getirir. Bilinen kaolin minerallerin
tr kaolinit, dikit ve nakrit'tir. Kaolinit, bunlardan en yaygn olandr. Kaolinit
ve dikitte st ste gelen katmanlar x eseni ynnde a/3 kadar bir kayma
gsterirler.

ek. 10. Kaolinit yaps.

 14

Kaolinit Trleri:
Kaolinit: Al2Si2O5(OH)4
Bo yerler B veya C olabilirler ve her katmanda ayn konumdadr. Bunun
sonucu olarak kaolinit triklinal simetri gsterir.
Dikit: Al2Si2O5(OH)4
Dikitte, B ve C bo konumlar; birbiri zerine gelen katmanlarda deierek
ardalanr ve mineralde monoklinal simetri grlr.
Nakrit: Al2Si2O5(OH)4
Birbiri zerine gelen her katman 180 dnerek y ekseni ynnde b/3 kadar
kayar. Bylece st ste gelen katmanlarda B veya C konumlar st ste gelecek
tarzda ardalanm olurlar.
Bu farkl istiflenmelerin sonucu olarak, kaolinitte birim hcre 1 katmanl,
dikitte 2 katmanl ve nakritte de 6 katmanl olur.
Birbiri zerine gelen katmanlarn dzensiz olarak istiflenmesi ve dzensiz
oktaedral boluklarn varl, A konumunun bo olmas ve b ekseni ynnde
kayma dzensiz tip kaolinit meydana getirir. Kaolinitte grlen dzensiz tipte
yaplanmann dier rnekleri halloysitlerdir. Biri 7 dieri de 10 katman
kalnl gsteren iki farkl halloysit vardr. .

7 halloysit: Al2Si2O5(OH)4
10 halloysit: Al2Si2O5(OH)4.2H2O
Halloysitler, kaolinit minerallerinin dzensizlik gsteren ayr formlardr.
Kaolinitten daha fazla su ierirler. Halloysit trlerinden biri, 7 halloysit dieri
ise 10 halloysit'tir. Halloysitler 6070C 'de stldklarnda 7 Halloysit'e,
105C' de ise kaolinite dnrler.
10 halloysit, kaolinit katmanlarnn tp biiminde kvrlmasndan
meydana gelir. Tp eksenleri a veya b eksenlerine paralel ya da ara konumlarda
olabilirler. Halloysitlerdeki kvrlmann nedeni, oktaedral ve tetraedral katlar
arasndaki boyut farklldr. Katman arasnda yer alan su, bu kvrlmay
kolaylatrr (ek. 10). Kvrlma, krizotildeki durumun tersine; oktaedral kat
ite, tetraedral kat dta olacak tarzdadr. Kaolinitteki dzenli istiflenme,
katmanlarda kvrlmay gerektirmeyen olduka sk bir balanma salar.
Halloysitler iin gemite deiik adlar kullanlmtr. Bu adlar ve
gnmzde geerli olan karlklar, aadaki tabloda karlatrmal olarak
verilmektedir (Tablo 2).

Tablo 2. Halloysitlerin adlandrlmas.

7 halloysit Meta halloysit Dehidrate halloysit Halloysit Halloysit
veya
Halloysit (7 )

l0 halloysit
Hidrate halloysit
veya
Halloysit Halloysit veya Endellit
halloysit (10)
hidrohalloysit
 15

TALK-PROFLLT GRUBU

ek. 11. Pirofillit yaps.

Bu gruptaki mineraller 2 : 1 yaps gsterirler. Katmanlar, elektrostatik

bakmdan ntrdrler ve bu nedenle ideal durumlarda katman aras malzeme
iermezler (ek. 11). Ntr katmanlar, van der Waals balar ile baldrlar.
Doal rneklerde ok az miktarlarda iyonik yer almalar olabilir. Bu da, van der
Waals balarndan baka iyonik balar da meydana getirir.
st ste gelen katmanlarn taban oksijenlerinin meydana getirdii O
halkalar, tam st ste gelecek tarzda yer almazlar. Birbirini izleyen katmanlar
her hangi bir psdoheksagonal x ekseni ynnde 0,3 kadar kayma gsterirler.
Bylece bitiik katlarda arasnda minimum Si itilmesi salanm olur. Talk ve
pirofllitlerdeki yapsal eitlilikler:
a) Katman ii tetraedral katn x ynlerinde a/3 kadar kaymas
b) Bitiik katmanlarn farkl ynlerde kaymas
Pirofllitlerde bitiik katmanlarda bo oktaedral konumlarnn deimesi ile
salanr.
Talk: ~Mg3Si4O10(OH)2
Bileiminde % 4 kadar Al2O3 bulunabilir. Ni ieren talk'a villemsit denir.
Mg'u % 75 veya daha fazlasnn yerine Fe'nin ieren talk trne minnesotait
denir.
 16

Pirofillit: ~Al2Si4O10(OH)2
Doal rneklerin yapsnda, Si yerine ok az miktarlarda Al yer alr. Bu yer
almalarla meydana gelen yk a, katmanlarn arasndaki oksijenlerin
hidroksilasyonu ile engelenir. Bu nedenle pirofillitler ideal bileimlerine oranla
biraz daha fazla su ierirler.

SMEKTT GRUBU

ek. 12. Smektit yaps.

12 : 1 yapl minerallerdir (ek. 12). Ancak talk ve pirofillitlerde olduu

gibi yap elektriksel bakmdan ntr deildir. Tetraedral ve oktaedral katlarda yer
almalarn olmad kabul edilirse, smektit mineralinde yk dalm aada
gsterildii gibi olur.

6O2- 12
4Si4+ +16
4O2-2(OH)- 10
4Al3+/6Mg2+ +12 }ortak dzlem
4O2-2(OH)- 10
4Si4+ +16
6O2- 12
Katmanaras malzeme (deiebilir katyon, su veya polar organikler)
 17

Bu durumda da teorik formlnn aada gsterildii gibi olmas gerekir.

Oysa gerekte smektitler yukardaki formllerden daima farkllk gsterirler.

Montmorillonit : Al4Si8O20(OH)4 (nH2O) (dioktaedral smektit)

Saponit : Mg6Si8O20(OH)4 (nH2O) (trioktaedral smektit)

Tetraedral katta; Si yerine Al, oktaedral katta ise Al, Mg, Fe2+, Fe3+, Zn,
Ni, Li gibi katyonlar yer alabilir. Ayrca yer almalar her iki katta da meydana
gelebilirler. Bileimin teorik formlden farkl olmasnn dier bir nedeni, bu yer
almalarn bir sonucu olarak kristal kafesinin elektrostatik yklerinin dengesiz
olmasdr. Dzensizlik, ksmen dier katlarda yer almalarla giderilebilir
(rnein, Si yerine Al almasna karlk olarak oktaedral katta da O yerine OH
yer almas).
Katmanlardaki bu yer almalarla meydana gelen net yk a, katman
arasnda ve kenarlarnda deiebilir katyonlarn adsorbsiyonu ile dengelenir.
Deiebilir katyonlar, katmanlar arasnda yer alr ve katyonun trne bal
olarak dehidrate smektitin c ekseni deiebilir. Katmanlar arasnda polar
organik molekller adsorbe edildiinde, organik molekln boyutu ve
geometrisine bal olarak c parametresinin boyutu da deiir. Katman arasnda
su bulunduu zaman suyun kalnl, deiebilir katyonun trne baldr.
Genellikle Na+ deiebilir katyonu 1 molekl su balar ve bu durumda c
parametresi 12.5 olur. Ca2+ olduunda ise 2 molekl su bulunur ve c
parametresi 14.515.5 deerine ular, dier bir ifadeyle mineral ier. ime
olay ortamdaki buhar basncna baldr. Ar su ve deiebilir katyonun Na
olmas halinde, birey katmanlar nce 40 deerine kadar ierler ve daha sonra
tek tek ayrlrlar. Ca ve H olduunda ime snrl lde olur. K iin ise mineral
ime gstermez.

Smektit Trleri
Dioktaedral smektitler
Montmorillonit: (My+nH2O)(Al2-yMgy)Si4O10(OH)4
Yk a, Al yerine Mg yer almas ile meydana gelir. Ca2+ ve Na+ balca
deiebilir katyonlardr. Ca'un hidrat1ama enerjisi, Na'a gre daha fazladr ve
iki molekl su ile kompleks yapar. Montmorillonit Na2+ deiebilir katyon
ierdii zaman Na 'lu montmorillonit, Ca2+ ierdiinde ise Ca 'lu montmorillonit
olarak adlandrlr. Katman aras katyon K+ olduunda, K+ katman arasndan
kolayca kmaz, buraya yerleir ve ime meydana gelmez (K fiksasyonu).
Baydellit: (Mx+nH2O)Al2(Si4-xAlx)O10(OH)4
Nontronit: (Mx+nH2O)Fe3+2(Si4-xAlx)O10(OH)4

Trioktaedral smektitler
Saponit: (Mx+nH2O)[Mg3-y(AI,Fe)y](Si4-xAlx)O10(OH)2
Hektorit: (My+nH2O)[Mg3-yLiy]Si4O10(OH)2
 18

Stevensit: M2y+nH2O(Mg3-yy)Si4O10(OH)2
Olduka saf bir smektittir. Yk a oktaedral kattaki katyon eksikliinden
ileri gelir. .

Volkonskit: Kromlu bir dioktaedral smektittir.

Sankonit: Zn' lu trioktaedral smektittir.

VERMKLTLER

ek. 13. Vermiklit katman aras yaps.

Vermiklitler 2 : 1 katman yapldr. Katman arasnda kloritlerde grlen

oktaedral katn yerine iki katman su yer alr. Katman arasndaki bu su
moleklleri dzlemsel heksagonal halkalar meydana getirecek ekilde
dzenlenirler (ek. 13). Her su moleklnde oksijenler, hidrojenlerin aracl
ile drt komu oksijen atomuna balanrlar. Bylece iki su katmanndaki
terslenen su moleklleri katman yzeyine balanty salarlar (ek. 13 ).
Smektitden daha byk katman ykne (birim forml iin 0.6) sahip
olmas ile ayrlr. Yksek katman yk; 300C'de hafif bir dehidratasyondan
sonra (su verme) vermiklitin atmosferden tekrar su almasn salayan
karakteristik bir zelliidir. Vermiklitler oun trioktaedral olup mika ve
kloritlerin bozumasyla oluurlar. Bylece mika ve kloritteki yk, oktaedral
Fe2+'in oksitlenmesi veya oksijenlerin (OH)- biiminde hidroksillemesi ile
azalr. Toprakta ve sedimentlerdeki ince taneli vermiklitler dioktaedral veya
trioktaedral olabilirler. Dioktaedral vermiklitler genellikle illit'in bozumas ile
oluurlar.
Vermiklitte balca yer almalar Si'un yerine Al gemesi eklinde olur.
 19

Meydana gelen yk a ksmen oktaedral kat iindeki yer almalarla dengelenir.

Fakat yine de birim hcre iin 11.4'lk bir net yk a kalr. Bu yk a da
katman arasnda yer alan deiebilir katyon ile dengelenir.
Doal bir vermiklit mineralinin, Smektit kadar veya ondan biraz daha
fazla iyon deiim kapasitesi vardr. Katman aras katyon genellikle Mg, bazen
de ok az olmak zere Ca' dur. yi kristallemi vemiklitler z ekseni boyunca
iki katman periyodu ve yar dzensiz bir istiflenme gsterirler (ek. 14). Her
katman iinde daima x1 ynnde, katman aras ma1zemede ise y ekseni
boyunca ardalanmal olarak b/3 kadar kayma vardr.

ek. 14. a/3 katman ii ve b/3 katman aras kayma

gsteren vermiklitin (010) projeksiyonu.

Mg'lu vermiklitler nemli atmosferde deiebilir katyon etrafnda

hidratlama zarflar biiminde yer alan tamamlanmam su katmanlar ierirler.
Deiebilir katyon ve su moleklleri katman arasnda tanmlanm yerlerde
bulunurlar. Mg2+, bitiikteki 2 : 1 katman ar arasnda tam orta yerde bulunur ve
bunun iki yannda birer su dzlemi yer alr. Bylece katman arasndaki bu
malzeme kloritlerdekine benzer bir oktaedral kat meydana getirir. Ancak su
yerlerinin 2/3' ve katyon yerlerinin 1/9'u doludur.
Vermikliti suda slatma, iki katmann su moleklnn tamamlanmasn
salar ve 14.81 faz meydana gelir. 14.81 faznda her bir katyon iin 16
H2O vardr. Istldnda dehidratlama ile mineral nce c ekseni ynnde
 20

kaslr. H2O molekllerinin bir ksm kar, bo yerler artar ve heksagonal ada
arplmalar (distorsiyonlar) meydana gelir. Bylece ulalan 14.36 faznda her
katyona 912 arasnda su molekl kalr. Suyun tamamen kmas ile 9.02
fazna meydana gelir. Sonuta silikat katmanlarnda yanal ynde kayma ortaya
kar.
Vermiklit, ien yaps, yksek katyon deiim kapasitesi ile birlikte
dengelenmemi kafes yaps ile smektitlere benzer. Smektitlerden farkl olarak
su ile daha az ve 4.98 kadar snrl miktarda ime gsterir. Vermiklit de
.

katman arasnda organik moleklleri adsorbe eder, ancak bunu kalnl daha
azdr. Bu zellii, daha byk tane boyu ve muhtemelen smektitler gre daha
dzensiz bir istiflenme gstermesinden kaynaklanr. Tm bu farkllklar,
vermiklitlerde yk dengesizliinin balca tetraedral kat ile ilgili (yer alma)
olmasndan ileri gelir. Vermiklitin yaklak forml aada verilmektedir.
(Mg0.54H2O)Mg3(Si3Al)O10(OH)2

MKALAR

Smektit gibi 2 : 1 yaps gsterirler (ek. 15). Si'nin bir ksmnn yerini
daima Al alr ve meydana gelen yk a K+ iyonlar tarafndan dengelenir. yi
kristallemi bir mikalarn ounda her drt Si'un yerine bir Al bulunur. Yk
eksii, her birim hcre iin yaklak olarak 2'dir. K+ ise katman arasnda yer alr.

GEREK MKALAR.

ek. 15. Mika yaps.

 21

Gerek mika yaps, bir valansl ve byk bir "katman aras katyon" ile
tutturulmu 2 : 1 katmanlardan meydana gelir. Gevrek mikalarda ise katman
aras katyon iki valansldr. Gerek mikalarn katman yk, birim forml iin
1 'dir. Bu yk, Si'un yerine Al, Fe veya Cr'un yer almas; oktaedral yerlerde de
R2+,3+ yerine R1+ veya R2+ yer almalar ile oktaedral katta bulunan bo yerlerden
meydana gelir. Sonuta yk a, oktaedral veya tetraedral kattan ya da her
ikisinden kaynaklanr. Oktaedral katta balca Al, Mg, Fe katyonlar bulunur.
Ayrca nemli miktarda Li, Cr, Ni, Mn, Zn, Ti, Co, Cu, ve V da baz mika
trlerinde bulunabilir.
Katman aras katyon, genellikle K, bazen Na, seyrek olarak da Rb veya Cs
olabilir. Bir sonraki katmann her bir bazal oksijeni, tetraedral dnmelerde
altgen halkann merkezine doru itilir ve altgenin aklk azalr. Bylece iki
katman arasnda bulunan katman aras katyonun etrafnda 12 yerine 6 taban
oksijeni yer alr. .

Talk ve pirofillitlerde katman aras mesafe (taban oksijenlerinin

merkezlerinden itibaren) srasyla 2.86 ve 2.77 iken mikalarda bazal oksijenler
birbirine dokunur. Katman aras katyonlarla bitiik katmanlarn kilitlenmesi,
mikalarda eitliliin balca oktaedral katlarda olmasn salar ve mikaya
grnen elastiklii verir. .

Trioktaedral Mikalar.
Birbirini izleyen tetraedral katlardaki istiflenme oktaedral koordinasyonu
salayacak tarzda, artmal olarak ve x1, x2, x3, eksenlerinin (+) veya ( )
ynlerinde al3 kadar meydana gelir (ek. 16). Bunun sonucunda bir x ekseni
boyunca meydana gelen kayma ile iki politip meydana gelir (ek. 17). ki
politipe ait ikinci bir grup, iki eksen boyunca ve bir nc grup da eksen
boyunca meydana gelen kaymalar ile meydana gelir. Her grupta birbirini izleyen
oktaedral yerler ya ayn konumlarda veya i ya da II yerleri ardalanmal olacak
tarzda doldurulmu olabilir. Trioktaedral mikalarn genel forml:
~Kx-y+2z [(Mg,Fe2+)3-y-zR3+yz] (Si4-xR3+3)O10(OH, F)2

Balca mika trleri:

FIogopit: Oktaedral yerlerde % 70'ten fazla Mg ierir.
Biyotit: %2060 Mg ierir.
Siderofillit ve Lepidomelan: 10'dan az Mg ierir..
deal olarak siderofillitte oktaedral R3+, Al; lepidomelanda ise Fe3+'dir.
Efesit: Na(LiAl2)(Si2Al2)O10(OH)2
Manganofillit veya manganl flogopit: %12.2 kadar MnO + Mn2O3 ierir.
Hendriksit: inko ve manganl mika olup Zn> Mn' dir.
 22

ek. 16. a) Bir 2 : 1 katman yapsnda heksagonal eksenlerle ilgili bir tetraedral an
zerinde yer alan I ve II oktaedral katyon dzenleri. b) oktaedral katyonlarn I dzenini
doldurduklarnda katmanlar arasnda mmkn olan kayma yn. c) oktaedral katyonlarn
II dzeninde bulunduklarnda katmanlar arasnda mmkn olan kayma yn.

ek. 17. Alt ideal mika politipinin tretilmesi. Her politipte ilk katmanda I
oktaedral katyon konumu dolu ve katman arasndaki kamalar a/3
kadardr.
 23

Dioktaedral Mikalar.
Genel formlleri aadaki gibidir.
(K,Na,H2O)[(Al,Fe3+)2-x(Mg,Fe2+)x](Si3+xAl-x)O10(OH)2

Balca trleri:
Muskovit: KAl2(S3Al)O10(OH)2
Fengit: K(Al1.5R2+0.5)(Si3.5Al0.5)O10(OH)2
Seladonit: K(R2+R3+)Si4O10(OH)2
K(MgAl) Si4O10(OH)2

llit: Killi sedimentlerde bulunan kil boyutlu mikadr. Balca

dioktaedraldir. deal muskovitten daha fazla Si, Mg ve H2O; daha az katman
aras K ierir. Literatrde illit olarak adlandrlan birok mineral, mikams
katmana ek olarak ien katmanlar da ierirler. Bu nedenle illit terimi imeyen
l0 mika iin kullanlmaldr. Son aratrmalarda muskovitin ierdii Al'un en
ok yars, tetraedral katta yer alr. Oktaedral katyonlarn yaklak: 1/8'i Mg veya
Fe2+ olup birim forml iin katman yk 0.75'tir.
Glokonit - Seladonit: Glokonit denizel kkenli ve Fe bakmndan zengin,
yeil, pellet biimindeki mikay tanmlar. Seladonit ise boluk dolgusu veya
volkanik kayalarn bozuma rn olarak bazaltlarda bulunur. Aralarndaki
balca fark, seladonit daha az tetraedral Al ierir ve daha dk Fe/Mg oran
gsterir.
Glokonit: R1+0.78(Fe3+1.01Al0.45Mg0.39Fe2+0.20)2.05(Si3.67Al0.35)O10(OH)2
Seladonit: R1+0.83(Fe3+0.72Al0.49Mg0.63Fe2+0.21)2.05(Si3.81Al0.19)O10(OH)2
Efesit ve Lepidolit: Li mikalardr. Lepidolit tm Li'lu trioktaedral
mikalar kapsayan bir terim olarak da kullanlr. Lepidolit Al'un Li tarafndan
artan replasman ile Li'lu muskovitlerden ayrlr. Oktaedral konumdaki her
AI'un yerinde iki veya Li yer alr.
Roskoelit: % 17 dolaynda V2O3 ierir.
Baryumlu muskovit: % 10 dolaynda Ba ierir.
Manganl muskovit: % 2 dolaynda Mn ierir.
ernikit: Roskoelitin Ba ierikli olanna denir.

GEVREK MKALAR
Gerek mikalardan farkl olarak birim forml iin 2 katman yk ve
divalent katman aras katyon ierirler. Katman Yk tamamen tetraedral kattan
veya ksmen tetraedral ksmen de oktaedral kattan kaynaklanr. Tetraedral
bileim SiAl3 ile Si3Al arasnda deiir.

Trioktaedral Gevrek Mikalar

Klintonit: Ca(Mg2Al)(SiAl2)O10(OH)2
 24

Si/Al oran 1.2/2.8 ile 1.4/2.6 arasnda deiebilir. Oktaedral katta bir hayli
Fe2+,3+ yer almalar bulunabilir. Tetraedral ve oktaedral Al arttka istiflenme
dzeni de artar.
Anandit: Ba ve Fe'li trioktaedral gevrek mikadr.

Dioktaedral Mikalar
Margarit: CaAl2(Si2Al2)O10(OH)2
Margaritte Na, Ca'un %50'sinin yerini alabilir. Meydana gelen yk a,
bo yerlere Li yerlemesi ile dengelenir ve bileim, Na'lu trioktaedral mika tr
olan efesite yaklar.

KLORTLER

ek. 18. Klorit yaps.

Trioktaedral kloritler, (R2+,3+(Si4R3+x)O10(OH)2 ideal bileimdeki () ykl

2 : 1 katmanlar ile (R2+,3+(OH)6 ideal bileimli katman aras katlar' dan
meydana gelirler (ek. 18). Katman aras oktaedral kattaki (OH) dzlemleri,
alttaki ve stteki bazal O dzlemlerini balayan hidrojen balarn meydana
getirir. Tetraedral Si yerine R3+ yer almalar, balca Al daha az oranda Fe3+ ve
B+3 trlerindedir. 2 : 1 katmanda ve katman aras oktaederlerdeki balca
 25

katyonlar; Mg, Fe2+, Al ve Fe3+ olup baz trlerde nemli miktarda Cr, Ni, Mn,
V, Cu ve Li yer almalar da grlr. Kloritlerin genel forml aadaki gibidir.
~(R2+6-y-zR3+yz)(Si4-xR3+)O10(OH)8

Trioktaedral kloritler
Klinoklor: Mg-zengin kloritler.
amozit: Fe-zengin kloritler.
Nimit: Ni-zengin kloritler.
Pennantif: Mn-zengin kloritler.

Dioktaedral kloritler
a) Bir dioktaedral katl kloritler:
2 : 1 trioktaedral, katman aras ise dioktaedral olanlara tri-dioktaedral klorit,
tersine 2 : 1 dioktaedral katman aras trioktaedral olduunda di-trioktaedral
klorit ad verilir.
b) ki dioktaedral katl kloritler:
Tm katlar dioktaedral olup bunlara di-dioktaedral kloritler denir (rnein,
donbassit).

Balca trler:
Kukeit: (LiAl4)(Si3Al)O10(OH)8
Hidrotermal damarlarda ve pegmatitlerde Li'lu minerallerin bozuma rn
olarak bulunur.
Sudoit: ~(Al2.7Mg2.3)(Si3.3Al0.7)O10(OH)8
Lityumlu di-trioktaedral kloritlere sudoit denir.
Donbassit: (Al4+x/3Si4-xAlx)O10(OH)8

SEPOLT - PALGORSKT

Makroskopik olarak sepiolit ve paligorskit (attapuljit); masif, levhal ve lif

biimlerinde grnse de mikroskobik lekte lata benzeri ve lif yapl
minerallerdir. Lifler x ekseni boyunca uzamlardr. Her iki mineralde bazal
oksijen dzlemleri 6.5 mesafededir. Tetraederler terslenirler ve x ynne
paraleldirler. Bu tetraederler, Mg ve Al etrafnda oktaedral koordinasyon
gruplar meydana getirerek balanrlar. Bu tarzda balanan eritler x ynnde
devaml, y ynnde ise kesikli olan 2 : 1 katmanlar meydana getirirler. Yani
tetraedral kat, eride dik ynde devaml olup komu eritlerde ular terslenme
gsterir. Oktaedral kat ise devamszdr.
Bu minerallerde az miktarda Mg, Ca deiebilir katyonlar ve deiik
oranlarda zeolitik su dikdrtgen kesitli kanallarda yer alr. Zeolitik suya ek
olarak birim forml iin 4 molekl kristal suyu eritlerin kenarnda Mg ile Al ile
koordinasyon halinde yer alr (ek. 19).
 26

ek. 19. Sepiolit i yapsnn (100) yzeyine gre projeksiyonu.

SEPOLT
(Mg8-y-zR3+yz)(Si12-xR3+)O30(OH)4(OH2)4R2+(x-2y+z)/2(H2O)8

Tetraedral yerlerde Si yerine Al ve Fe yer almalar dk oranda olup her

12 yer iin 0.2 1.3 atom arasnda deiir. Mg, balca oktaedral katyondur.
Ancak sepiolitin Al, Fe3+, Mn ve Ni'li trleri de vardr.
Loglinit: Na'lu sepiolite denir. Bu trde Na oktaedral katn yanndaki
2Mg'un yerini almtr.
Falkondit: Nikelli sepiolite verilen isimdir.

PALGORSKT
(Mg5-y-zR3+z)(Si8-xR3+)O20(OH2)4(Rx-y+2z/2)(H2O)4

Yaps sepiolite benzer ancak b boyutu daha ksadr. Paligorskitte,

sepiolitteki 3 zincirden farkl olarak her eritte piroksen benzeri iki zincir
bulunur (ek. 20). Ayrca her zaman dolu olmas gerekmeyen 5 katyon konumu
da vardr (sepiolitte 7 adet).
Paligorskit, sepiolite oranla daha fazla Al ierir ve gerek trioktaedral
bileime daha yakndr. Mg/Al oran deiik rneklerde 3/1 ile 1/3 arasnda
deiir. Paligorskitin Mg'lu trne yofortierit ad verilir.
 27

ek. 20. Paligorskit iyapsnn (l00) yzeyine gre projeksiyonu.

KARIIK KATMANLANMA veya NTERSTRATFYE KL

MNERALLER

Kark katmanlanma veya interstratifikasyon, iki veya daha fazla eit

katmann c ekseni veya (001) yzeyine paralel ynde istiflenmesi ile meydana
gelen "fillosilikat" yapsn tanmlar. Farkl eitteki katmanlarn taban
dzlemleri geometrik adan birbirine ok benzer ve heksagonal dzende
dzenlenmi olan oksijen veya hidroksil dzlemlerinden meydana gelir. Bylece
i dzenlenmeleri farkl olmasna karn bu katmanlar, yzeyleri ile birbiri
zerine kolayca yer alabilirler. ok sayda olaslk var olmasna ramen,
interstratifiye tipler az sayda bulunur. Bunlar balca iki bileenli, daha az
olarak ta bileenlidir. ki bileenlerin ou ayn oktaedral snflandrma ile
ifade edilen katman an vardr.
nterstratifikasyon tipleri;
a) istiflenmenin dzenli olmad kark katmanlanma
b) istiflenmenin ksmen dzenli olduu kark katmanlanma
c) istiflenmenin dzenli ve eitli periyodik istiflenme tarzlarnn
olduu kark katmanlanma.
En yaygn dzenli interstratifikasyon; iki katmanl tiplerde grlen ABAB
eklinde olandr. Bunlardan bazlarnn spesifik bir ad yoktur. Ancak
bazlarnn, korrensit, tosudit, rektorit gibi zel adlar vardr.
 28

Dzensiz interstratifiye trler; rnein; "illit/montmorollinit" gibi katman

tiplerine gre adlandrlrlar (imeyen katman tr nce yazl).
Kark katmanlanmada yer alan katman trleri; klorit, glokonit, illit,
smektit, vermiklit, serpentin, talk ve dioktaedral klorit gibi katmanlardr.
Bunlardan en yaygn bulunanlar, illit, smektit, vermiklit ve klorit'tir.

KLLERDE BULUNAN KL OLMAYAN BLEENLER

Kil mineralleri yaygn olmalarna karn doada ender olarak saf durumda
ve genellikle baka mineraller ile birlikte bulunurlar. Killerin bileimini, organik
ve inorganik bileenler meydana getirir. Bileimlerinde yer alan organik madde;
odun paralar, lif ve spor gibi malzemeler ile kil minerallerinin yzeyinde
adsorbe edilmi veya organik molekller halinde bulunur. Bunlardan odun
paralar, lif malzemesi ve sporlar, plak gzle grlebilecek boyut ile kolloidal
tanelere kadar varan kk boyutlarda (12 dan kk) olabilir ve killerde
pigment etkisi gsterir. norganik bileenler ise bazlar amorf veya X nlarna
gre amorf, ya da kristalen olabilir.

KLLERDE BULUNAN DGER MNERALLER

Alminyum ve Demirin Oksitleri, Hidroksitleri ve Oksihidroksitleri
a. Hidroksitler: Demir, kristalen bir hidroksit halinde olmayp amorf
Fe(OH)3 halindedir. Oysa alminyumun doal olarak bulunan hidroksiti
vardr. Bunlar, gibsit [-Al(OH)3], Al(OH)3 ile ayn bileimde nordstrandit ve
bayerit 'tir.
b. Oksihidroksitler ve sulu hidroksitler: Gtit [FeOOH] en bol bulunan
trdr. Bundan daha az yaygn olarak lepidokrosit [FeOOH], seyrek olarak da
akagenit [FeO(OH)] bulunur. Ayrca zayf kristalize ve bir sulu demiroksit
olan ferrihidrit de killerde bulunabilmektedir.
Alminyumun oksihidroksitleri, diaspor [AlO(OH)] ve bhmit
[AlO(OH)] mineralleridir. Bunlar FeO(OH) ile bir izomorf seri olutururlar.
Mangan Mineralleri,
Mn mineralleri ska; topraklarda ve denizel ortamda oluan konkresyon
ve nodller halinde, kil ve demir oksit mineralleri ile birlikte bulunur.
Sedimenter koullarda sadece mangann oksit ve hidroksitler enderdir. Kristal
yaplarnda eitli oranlarda Mg, Ba, K, Na, Fe, Co, Ni de bulunabilir. Killerle
birlikte bulunabilen baz manganl mineraller birnessit, hollandit, todorokit,
pirolusit, heksagonal mangan slfr, ransieit, litiofrit 'tir.
 29

Silis Mineralleri
SiO2 killerin bileiminde ska ve eitli formlarda yer alr. En yaygn tr
makrokristalen kuarstr. Ayrca zel ortamlarda; tridimit, kristobalit ve bunlarn
dzensiz formlar da bulunabilir. Dk ve Yksek kuars, dk ve yksek
kristobalit, dk ve yksek tridimit ile opal-CA, opal-C ve opalCT, killerde
bulunabilen dier SiO2 formlardr.

Sulu silis ve yksek silisli alkali silikatlar

Bunlardan, kenyait, magadit, silhidrit ve makatit, alkali gllerdeki karbonat
ve bikarbonat tuzlarndan kelen trna yataklarnda bulunur.

Feldspatlar
Killerde genellikle ok dk oranlarda ve 1-2 veya daha byk boyutlu
bileenler olarak yer alrlar. rnein, mikroklin, sanidin, dk ve yksek albit.

Zeolitler
En yaygn bulunan trleri, hoylandit, klinoptilolit, analsim ve fillipsit'tir.

Karbonatlar
Genellikle, kalsit, magnezit, dolomit, ankerit, siderit, rodokrozit gibi
karbonatlar killerle birlikte bulunabilirler.

Apatitler
Apatit minerallerine ska killerde rastlanabilmektedir. En yaygn olanlar,
florapatit olup, hidroksilapatit, klorapatit ve karbonatapatit daha seyrek olarak
bulunan apatit trleridir.

Slfrler
Pirit ve markazit yannda makkinavit, grigeit gibi demir slfrler de
sedimentlerde bulunurlar.

Jarositler, Alnitler ve Plumbogummitler

Ayn kristal yaps gsteren minerallerdir. Bu grupta yer alan baz slfat
ve fosfat mineralleri killerle birlikte bulunabilirler. Balcalar; alnit
[KAl3(SO4)2(OH)6], jarosit [KFe3(SO4)2(OH)6] ve plumbogummit
[PbAl3(PO4)2(OH)5.H2O].

Dier Slfatlar
Sedimentlerde en yaygn bulunan slfat minerali jips 'tir [CaSO4.2H2O].
CaSO4.2H2O 65C' de stldnda mol H2O ieren bassanit, daha fazla
stldnda ise anhidrit meydana gelir. eyI'lerdeki piritin oksidasyonu ile
meydana gelen Fe'nin melanterit [FeSO4.7H2O], siderotil [FeSO4.5H2O], rozenit
 30

[FeSO4.4H2O] ve zomolnokit, [FeSO4.H2O] gibi eitli sulu formlardaki

FeSO4'lar da killerde yer alabilir.

Hidroksi karbonatlar
Killerde bulunabilen hidroksilkarbonatlar, piroaurit,takovit,sygrenit gibi
minerallerdir.

Titan oksitler
Ska anatas, arasra rutil olarak bulunabilirler. Bunun dnda ilmenit
(FeTiO3) ve psdorutil (Fe2Ti3O9) gibi mineraller de killerde yer alabilir.

Allofan ve imogolit
Allofan ve imogolit, genellikle balca bileen olarak volkanik camdan
tremi topraklarda bulunurlar. Ayrca az miktarda ve olduka sk olarak da
killerde yer alabilirler. Bunlardan imogolit, Al2O3.SiO2.2,5H2O bileimlidir.
Allofan ise 12 arasnda deien geni bir aralkta SiO2 / Al2O3 oran gsterir.

evre ve taban kaya krntlar

Yukarda sz edilen bu bileen1erin dnda, sedimenter killerde evre ve
taban kayalarnda bulunan mineraller ve bunlara ait krntlar da yer alabilir.

YON DEM

Kil minerallerinin belirli katyon ve anyonlar alma ve bunlar deiebilir

durumda tutma zellikleri vardr. Tutulan bu iyonlar, sulu bir zeltide bulunan
baka anyon ve katyonlar iin deiebilir zelliktedir. Deiebilir iyonlar
minerallerin yapsal birimlerinin dnda yer alrlar vei minerallerin yapsn
etkilemezler.
Deiim kapasitesi miliekivalen / gr, daha yaygn olarak da 100 gr
iin miliekivalen yani meq /100 gr ile ifade edilir. Deiim kapasitesi pH 7 de
tayin edilir. Killerde katyon deiimi, anyon deiimine oranla daha yaygndr.
Bolluk srasna gre balca deiebilen katyonlar; Ca>Mg>H>K>NH4>Na'dur.
Kil malzemelerinde yaygn olarak rastlanan deiebilir konumdaki anyonlar;
SO4, Cl, PO4 ve NO3'tr. Deiebilir iyon, malzemenin fiziksel zelliklerini
nemli lde etkileyebilir ve bu bakmdan kil mineralojisi uygulamalarnda
byk bir nem tar.
Kil minerallerinin deiik katyon deiim kapasiteleri vardr. Ancak
sadece killer katyon deiim kapasitesi gstermez. nce taneli inorganik
malzemelerin de katyon deiim kapasiteleri vardr. Tane boyutu kldke bu
kapasite de artar. Ancak buna ramen zeolit dnda kalan minerallerde deiim
kapasitesi nemsizdir (zeolitlerde 100'n zerindedir). Ayrca baz topraklarda
 31

bulunan organik malzemelerde C.E.C 100500 meq/100gr deerlerine ulaabilir.

Baz kil minerallerini katyon deiim kapasiteleri Tablo 2.' de verilmektedir.

Tablo 2. Kil minerallerinin katyon deiim

kapasiteleri (C.E.C)
Mineral meq/l00gr
Kaolinit 3-15
7 -halloysit 5-10
10 -halloysit 10-40
Montmorillonit 80-120
llit 10-40
Vermiklit 100-150
Klorit 10-40
Sepiolit -paligorskit 20-30

Katyon Deiim Kapasitesinin (C.E.C) Sebepleri

1. Si, Al ya da Mg atomlar etrafndaki kopuk balar, katyonlarn
adsorbsiyonu ile dengelenmesi gereken doymam yklerin ortaya kmasna
sebep olurlar. Tane boyu kldke kopuk ba says artar.
Kopuk balar; halloysitte katyon deiim kapasitesini belirleyen
iin ana faktr,
llit ve sepiolitte nemli bir faktr,
Montmorillonit ve vermiklitte ise C.E.C'nin % 20'sinden
sorumludur.
2. Kristal kafesi iinde Al3+'un, Si4+'un yerini almas, dk valansl
iyonlarn ve zellikle Mg'un oktaedral katta Al+3 yerini almas; baz minerallerde
yapsal birimlerinde doymam yklerin olumasna sebep olur (rnein,
montmorillonit ve vermiklit'te olduu gibi). Bu yer almalar, sz konusu
mineraldeki C.E.C'nin % 80 inden sorumludur.
3. Yzeydeki hidroksillerinin oksijeni, deiebilir bir katyon tarafndan
replase edilmesi.
Deiebilir katyonlar farkl glerdeki balanma enerjileri ile
tutulabilirler. yonlarn aktivitesi iyonizasyon, konsantrasyon derecesi
ve doygunluu gibi parametrelere baldr. Mineral yzeyinin tabiat,
katyonlarn valans ve zeltide bulunan iyonlar, killerin elektro-
kimyasal zelliklerini etkiler.
Genelde, yonik yer alma ile ilgili olarak belirli bir sra yoktur. Ancak genel
bir kural olarak, ayn valanstaki iki iyondan daha az hidrate olann daha byk
replase gc vardr. Kilde tutulu olan daha az hidrate iyon ise daha g
kartlabilir. K+ gibi baz iyonlar, glkle kartlabilecek biimde killerde
yerleebilirler. Buna K fiksasyonu denir. Fiksasyon genellikle bozumu
 32

illitlerle ilgilidir. rnein, illit'in NaCO3 veya KCO3 ile muamelesi fiksasyonu
arttrr. Asitle muamele edildiinde ise fiksasyon azalr. Bu tarzdaki K+
dengesinin ziraatta byk nemi vardr. Benzer ekilde NH4; illit, vermiklit ve
klorit tarafndan fikse edilebilir.

Katyon deiim hz
a) kil mineralinin tr, katyonlarn konsantrasyonu ve anyonlarn tabiat ile
ilgilidir. rnein, katyon deiimi; kaolinitte hzl, montmorillonitte ve
poligorksitte yava, illitte ise saatlerce srer. b) tane boyu kldke kaolinit
ve illitlerde iyon deiimi hz artar, montmorillonitte ise deimez. c) ayrca, kil
minerallerinin tlmesi sonucunda spesifik yzeyin bymesi ve kopuk ba
saysnn artmas nedeni ile de CEC artar.
Katyon deiimi, genellikle sulu bir ortamda ve nemli lde
znebilirlii olan iyonlarn bulunduu ortamlarda meydana gelebilir. Ancak
Ba2+ gibi znmeyen iyonlarn suda yksek konsantrasyonda bulunmalar
halinde de katyon deiimi meydana gelebilir. Bunun dnda killer, Cs+ gibi
baz katyonlara zel bir ilgi gsterirler.
Killerde yer alan kristalen olmayan bileenler de iyon deiimine
katlabilirler. Almina gibi baz jeller, yksek pH'ta negatif yk gsterirler ve
anyon deiimine katlrlar. Dk pH'ta ise pozitif yk gsterirler ve katyon
deiimine katlrlar. Bu zellikleri nedeniyle bu tr bileenlerin varl tarmda
byk bir nemi tar.
Katyonlarn kesin ve tanmlanm bir replasman sras yoktur. Replasman
sras; deneysel koullara, konsantrasyon, zeltideki anyon tr (rnein Ca'un
OH veya SO4 halinde olmas), iyon tr (daha byk valansl iyonun daha
gl replasman yetenei vardr), s (katyon deiim kapasitesini azaltr ve
bal sray deitirebilir) ve kil mineral trne bal olarak deiebilir.

KL-SU SSTEMLER

Killerde bulunan su kil malzemesindeki plastiklik, balama, kompaksiyon

ve sspansiyon gibi ticari verimi byk lde denetler. Bu karakteristikleri
tanmak, suyun niteliklerinin iyi bilinmesi gerektirmektedir.
Killerde Bulunan Su eitleri
Killerde dk scaklklarda kan ve kildeki bileenler ile yapya bal
olarak bulunan balca 3 trl su vardr:
1. Kil malzemesini meydana getiren tanelerin yzeylerinde,
kenarlarnda ve taneler arasnda yer alan su.
2. Vermiklit, smektit ve halloysit'in sulu formlarnda katman
arasnda yer alan su.
3. Sepiolit-Paligorskit minerallerinde olduu gibi, dikdrtgen
biimindeki kanallarda yer alan su.
 33

Bunlardan birinci trdeki su, zellikle taneler arasndaki gzeneklerde yer

alr ve oda scaklnn biraz stndeki scaklklarda kolayca kar. Dier
trlerdeki suyu karmak iin ise belli bir enerji vermek gerekir.
Kil tanelerinin yzeylerinde dorudan tutulan su; sv haldeki sudan farkl
fiziksel durumdadr. Bunun kalnl, greceli olarak dzensiz yzeylerde ve
kenarlarda ok kktr. Kil minerallerinin dzgn yzeylerinde ise daha
kalndr. Bu trdeki bir su katman, en iyi biimde ien minerallerin bazal
yzeylerinde (001) geliir. Sv olmayan su sadece gzenek yzeylerinde ve
bitiik kil mineralleri ve krntlarn yan yana geldii yerlerde bir film halinde
meydana gelir. Gzeneklerde ise sv su bulunur.
Kil minerallerin bazal yzeylerinde gelien bir su katmannda, su
moleklleri heksagonal gruplar halinde ve birbirleri ile tutturulmu bir a
meydana getirirler. Na-montmorillonitlerde sv olmayan suyun kalnl 3
molekler katman (3 x 2,5 = 7,5 ) kadardr. Ca-montmorillonitlerde 10
kalnlnda olan 4 molekler katman, vardr. Na-montmorillonitlerde 7,5 lk
kalnlktan sonra dereceli olarak sv suya geilir. Ca-montmorillonitlerde ise bu
gei kesiklidir. Na-montmorillonitlerde su moleklleri dzenlerini 100 daha
fazla bir mesafede korurlar ve Ca-montmorillonitte plastisiteyi salamak iin
oranla daha az suya gerek duyulur. Kaolinitlerde ise plastisiteyi salamak iin
birka yz 'lk bir su katman kalnl gerekir.

Katyon ve Anyonlarn Etkisi

Katyonlarn valans. Divalent katyonlar, monovalent katyonlardan daha sk
balant salar ve suyun yer alabilecei katmanlar arasnda mesafeyi
snrlandrrlar (K+ ve NH4+ dndakiler).
Katyonlarn hidratasyon zellikleri. Belirli katyonlar hidrate olabilirler ve
rnein hidrate Ca2+ veya Mg2+ gibi katyonlarn etrafnda bir su zarfi meydana
gelir. Bu su zarf daha sonra d kesimlerde geliecek olan su ann durumunu
denetler ve su kalnln snrlandrr. Hidrate zellii olmayan Na+ katyonu
bulunduunda ise ynlenmi su ok byk kalnlk1ara ular. Katyon trlerinin
su kalnlna, dolaysyla kil mineralinin bazal mesafesine olan etkisi Tablo
3.'te grlmektedir.
yonlarn boyutu. Su molekllerinin meydana getirdii aa uygun
boyutlarda olan kk katyonlar, sklatrc bir etki yaparlar ve an
bymesini arttrrlar. Su ana uymayan iri katyonlar ise su ann gelimesini
engeller veya geciktirirler.
yonlarn geometrisi. yonlarn konumu su ana uymazsa, su anda
kesikliklerin meydana gelmesine ve an zayflamasna sebep olur.
 34

Tablo 3. Deiik bal nem (RH) koullar ve suda slatmann smektit ve vermiklitlerin bazal mesafelerine ()
olan etkisi.
Montmorillonit (Wyoming)
M+0.76(Al3.06Fe3+0.30 Fe2+0.02Mg0.65)(Al0.18Si7.82)O20(OH)4
CEC 102 meq/100g (kzdrma kayb)
Katman aras katyon %32 RH %52 RH %79RH Suda
Na 12.5 12.5 14.8(g) (bl)
NH4 11.7 11. 7(g) 11.9 12.4(asim.yk)
K 11.9 11.9 12.1 (bl)
Li 12.9(g) 14.1(g) 15.1(g) 27.0
Cs 12.5 12.4 12.4 12.5
Ca 15.2 15.1 15.5 19.0
Mg 15.1 15.1 15.2 19.5
Sr 15.1 15.3 15.6 19.0
Ba 13.2(g) 14.5(g) 15.6 18.8

Montmorillonit (Chambers)
M+1.01(Al2.95Fe3+0.25 Fe2+0.04Mg0.76)(Al0.21Si7.79)O20(OH)4
CEC 159 meq/100g (kzdrma kayb)
Katman aras katyon %32 RH %52 RH %79RH Suda
Na 12.8 12.8 14.5(g) 18.8
NH4 12.1 12.2 12.3 12.4
K 12.2 12.2 12.2 (bl)
Li 13.7(g) 14.7(g) 15.1(g) 15.9(g)
Cs 12.5 12.3 12.5 12.5
Ca 15.2 15.1 15.1 19.0
Mg 14.9 14.9 15.1 19.5
Sr 15.1 15.3 15.3 19.2
Ba 12.7 12.7 12.7 19.0

Montmorillonit (Otay)
M+1.25(Al2.69Fe3+0.11Mg0.20)(Al0.05Si7.59)O20(OH)4
CEC 137 meq/100g (kzdrma kayb)
Katman aras katyon %32 RH %52 RH %79RH Suda
Na 12.5 12.5 12.8(g) 19.0(g. bl)
NH4 12.4 12.4 12.4(g) 12.4(g)
K 11.9(g) 11.9(g) 12.1(g) 12.2(g. bl)
Li 12.8(g) 12.6(g) 13.7(g) 19.0
Cs 12.4 12.4 12.4 12.4
Ca 15.1 15.2 15.2 18.7
Mg 14.9 14.9 15.1 19.5
Sr 15.1 15.3 15.6 18.7
Ba 12.8 12.8 12.8 18.7

Baydellit (Unterruproth)
~M+1.88(Al3.51Fe3+0.03Mg0.23)(Al0.96Si7.04)O20(OH)4
Katman aras katyon %32 RH %52 RH %79RH Suda
Na 12.5 12.5 12.5 14.8
NH4 11.8 11.9 11.9 12.0
K 11.8 11.9 11.9 12.1(g)
Li 12.4 13.5(g) 14.8 (bl)
Cs 11.9 11.9 11.9 12.1
Ca 15.1 15.1 15.1 15.1
Mg 14.7 14.7 15.0 15.9
Sr 14. 5 (asim. d) 14.7(asim.d) 15.4 16.0(asim.yk)
Ba 12.5 12.5 14.7(g) 16.0(g)
 35

Tablo 3. Devam

Saponit(St.Cyrus)
M+0.70(Al0.6Fe3+0.5Mg4.9)(Al1.3Si6.7)O20(OH)4
CEC 99 meq/100g
Katman aras katyon %32 RH %52 RH %79RH Suda
Na 12.5 12.5 12.8(asim.yk) 15.5(g.bl)
NH4 12.2 12.7 12.7 13.5(g)
K 12.4 12.4 12.5 15.4(g)
Li 12.4 12.4 14.11 (bl)
16.61
Cs 12.4 12.2 12.3 12.5
18.8(zayf)
Ca 15.1 15.2 15.2 15.8
Mg 14.7 14.7 14.7 19.0
Sr 15.2 15.2 15.2 18.7
Ba 12.8 12.8 12.9(g.asim.yk) 18.7

Vermiklit(Kenya)
M+1.60(Al0.6Fe3+0.5Mg4.9)(Al1.3Si6.7)O20(OH)4
CEC 130 meq/100g
Katman aras katyon %32 RH %52 RH %79RH Suda
Na 12.3 12.6(asim.yk) 14.6 14.9
NH4 10.8(g) 10.8(g) 11.0(g) 12.9(g)
K 10.4(.g.asim.yk) 10.4(.g.asim.yk) 10.5(.g.asim.yk) 10.5
14.3(.g)
Li 12.5 12.5 12.5 14.8(bl)
Cs 12.6(g) 12.6(g) 12.6(g) 12.6(g)
Ca 14.8 14.9 14.9 14.9
Mg 14.3 14.4 14.4 14.6
Sr 14.9 14.9 14.9 15.2
Ba 12.4 12.5 12.6 15.4

Vermiklit(Loch Seye)
M+1.60(Al0.6Fe3+0.5Mg4.9)(Al1.3Si6.7)O20(OH)4
CEC 180 meq/100g (dk demir, yksek yk)
Katman aras katyon %32 RH %52 RH %79RH Suda
Na 12.1 14.7 14.7 14.9
NH4 10.8 10.8 10.8 11.0
K 11.0 11.0 11.0 11.0
Li 12.1 12.0(asim.yk) 14.6
12.4 13.0
Cs 11.4(g) 11.4(g) 11.4(g) 11.5(g)
Ca 14.9 14.9 14.9 15.1
Mg 14.4 14.4 14.4 14.6
Sr 14.9 14.9 - 15.2
13.2
Ba 12.3 12.4 12.0(asim.yk) 14.9
13.0
G= Geni (muhtemelen interstratifikasyonla ilgili); asim.yk/d= Yksek veya dk mesafeler ynnde asimetrik; bl= Belirsiz ime
ynelimi; CEC= Katyon deiim kapasitesi.
 36

REHDRASYON DEHDRASYON

Vermiklitin Dehidrasyonu

ek. 21. Dehidratlamann eitli aamalarnda Mg- vermiklit'in

katman-katman aras dzenlenmesi.a) 14.81 faz, b) 14.36 faz,
c) 13.82 faz, d) 11.59 faz, e) 9.02 faz.

Mg-vermiklit tam sulu 14.81 fazndan balayarak (her katyon iin 16

molekl H2O) suyun kmaya balamas ile nce c ekseni ynnde dzenli bir
kaslma, bu arada suyun eksilmesi ile dzenli boluklar ve su anda arplma
(distorsiyon) meydana gelir. 14.36 'e ulaldnda katyon bana su molekl
says 12'den 9'a der ve kaslma geici olarak kesilir. Bu durumda silikat
katmanlarnda 13,82 deerine ulaan ani bir kaslma ve istiflenmesinde bir
deiiklik meydana gelir (ekil 21c). Bu faznda henz yerlememi olmalarna
ramen katyonlar merkezi yerlerinden kayar ve etraflarna 3H2O ve 3O bulunan,
kabaca bir oktaeder durumuna geerler. Daha fazla kaslma ile 11.59 e
ulanca tek kat su ieren bir yap meydana gelir. Her katyona den su molekl
oran 7 : 1 olur ve st ste gelen katmanlarn konumlar deimez. Bu yapsal
konum 3H2O kalncaya kadar devam eder. 11.59 lk bir ara fazndan sonra
suyun tamamen kmas ile (ek. 21e) kafes tamamen kaslarak 9.02 faz
meydana gelir. Silikat katmanlarnda kayma olur ve kenarlarn bklmesiyle bu
aamada geride kalan birey su moleklleri kristal iinde hapis edilirler.
Farkl katman aras katyon ieren vermiklitlerde, deiik scaklklardaki
d mesafeleri Tablo 3 'te verilmektedir.

Tablo 4. Istlm vermiklit tozlarnn bazal mesafeleri ().

Scaklk Katman aras katyonlar
(C) Mg Ca Ba Li Na K
Oda 14.3 15.1 12.6 12.6 12.6 10.4
170 11.8 11.8 10.3 11.0 10.3 10.5
250 10.1 10.1 10.3 10.3 10.1 10.4
410 10.0 10.0 10.1 9.7 10.0 10.4
610 9.4 9.6 10.1 9.4 10.4
 37

Smektitlerin Dehidrasyonu
Tm smektitler katman aras sularn 100200C arasnda kaybederler.
Aralarndaki farkllklar, deiebilir katyon trne ve smektitin yapsna
baldr. 80C'ye kadar stlan Li, Mg ve Ca-montmorillonitlerde ve
saponitlerde, kararl su kompleksleri korunur. Ancak bunlar, montmorillonitlerin
120C zerinde stlmas ile bozulmaya balarlar. Ayn durum, saponitlerde
daha yava geliir. Koordinasyon halindeki su 300C'ye kadar korunur. Katman
aras katyon tr Mg2+ olduunda su, 190C'ye kadar trihidrat, daha sonra
monohidrat halini alr. Bazal d mesafelerinin deiimi vermiklite benzer. Na+
ve K+ olduunda su daha zayf tutulur. Ancak Na ve K-saponitler, benzer
yapdaki montmorillonitlere oranla daha yava dehidrate olurlar. eitli
katyonlarla doygunlatrlm montmorillonitin deiik scaklklardaki d-
mesafeleri Tablo 5'te gsterilmektedir.

Tablo 5. Montmorillonit'in ynlenmi agregalarnn (0.3-0.7) difraksiyon

fotoraflarndan elde edilen d(001) mesafeleri ().
Scaklk Katman aras katyon
(C) Mg Ca Ba Li Na K NH4 Rb Cs Sr
110 10.4 (10.9) 10 (10.9) 9.6 10.0 10.4 10.3 (11.2) 12.6
150 10.4 9.8 10 (9.7) 9.6 10.0 10.4 (10.3) - (9.8)
200 10.1 9.8 (10.1) 9.5 - 10.0 10.4 10.3 - 9.8
250 (10.1) (9.6) 10.1 - - 10.0 10.4 (10.3) (11.5) 9.8

Smektitlerin ve Vermiklitlerin Rehidrasyonu

Bu iki mineralin rehidrasyon zellikleri yaplarna bal olarak farkllklar
gsterir. 700C stlmadan sonra Li, Na, K saponitler, nemli havada kolayca
rehidrate olurlar. Divalent katyonlarn varl halinde, 450C zerinde stmadan
sonra rehidrasyonu olanaksz hale gelir. Bunun aksine, deiebilir katyonun
valansna bal olmakszn, montmorillonitlerde 450C'nin zerinde rehidrasyon
olmaz. Mg ve lityumlu montmorillonitlerde rehidrasyon, 250C nin zerinde
nemsiz meydana gelir. Vermiklit'in rehidratasyon zellikleri ise saponiti
andrr. Ancak K ve NH4 formlar rehidratlamaz.

Halloysitin Dehidrasyonu
Halloysitin hidrate formu kuvvetli bir 10.1 bazal mesafe verir (ek. 22).
60-70C stlnca kaslmaya balar. 10.1 'lk bazal mesafe 9.5 'e der. Bu
aamada mineral, genelde hidrate katmanlarn egemen olduu ve aralarnda
dehidrate katmanlarn bulunduu "ardalanmal bir yap" kazanr. Daha sonraki
7.9-7.5 aamasnda, hidrate katmanlarn dehidrate katmanlar arasnda yer
ald bir baka ardalanmal duruma ulalr. 7.9 ve 9.5 durumlar arasnda
karm yoktur. Deiik bal nem koullarnda 1OOC nin zerinde yaklak 1
saat kurutma sonunda 10-halloysit, 7.2 yaps kazanr. Halloysitin
dehidrasyonu pratikte dnmszdr.
 38

ek. 22. 4 molekl sulu

halloysit'in bir katman suyun
dzenlenmesini gsteren bir
kesiminin yaps.

Sepiolitin Dehidrasyonu
Sepiolit, zeolitik su ve bal su olmak zere dikdrtgen kesitli kanallarda
iki tipte su ierir. Zeolitik suyun k, 20-200C arasnda (zellikle 100C'de)
meydana gelir. kan su miktar 8 molekl veya % 11-12 dolayndadr. Bal su
ise iki kademede kar. 200-400C arasnda (zellikle 300C) bal suyun 4
moleklnden 2 molekl kar ve sepiolit kvrmlanr. kinci kademede bal
suyun k 400-550C (500C) meydana gelir ve sepiolit anhidrit oluur. Bu
iki basamakta kan su % 6.2 civarndadr.

Sepiolitin Rehidrasyonu ..

Kvrmlanm sepiolit kolayca oda scakl ve normal bal nem

koullarnda rehidratlar. Sepiolit anhidrit ise % 100 bal nem koullarnda bile
rehidrate olmaz. Ar enerji verildiinde 60C ve % 100 bal nemde birka
hafta, % 100 nem ve 100C'de 3 haftada rehidrate olabildii bilinmektedir.

KL-ORGANK REAKSYONLARI

Kil minerallerinin organik kompleksleri, iyon deiim reaksiyonlar ile

meydana gelir. Reaksiyona giren organik kompleksler, organik iyonlar veya
polar organikler olabilir. Bu tarzdaki reaksiyonlarn sonucunda organikler; kil
yzeyine veya katman arasnda adsorbe edilirler. Organiklerin kil mineralleri
tarafndan adsorbsiyonu, katyon deiim kapasitesi kadar veya daha fazla
olabilir.
Organik molekl veya komplekslerin bir veya birden fazla molekl
halinde kil minerallerin yzeyi veya bazal yzeyleri zerine; yzeye paralel, dik
veya eitli alar yapacak tarzda yerleebilirler (ek. 23, 24, 25).
 39

ek. 23. n-alkilammonyum silikatlarda tek

n-alkilammonyum katman. a) silikat katmanna dik
zk zak zincir dzlemi. b) silikat katmanna paralel
zik zak zincir dzlemi.

ek. 24. n-alkilammonyum silikatlarn ek. 25. n-dodekanol ile ien n-dodesil-
katman arasnda alkil zincirlerinin parafin amonyum silikatta alkil zincirlerinin
benzeri yaplar. dzenlenmesi.

Adsorbe edilen organik iyonlar; organik kompleks tr ve zellii,

uzunluu, katman yk, katyonun tr ve suyun bulunma durumuna bal olarak
deiir (Tablo 5.6). Bu ekilde meydana gelen eitli kil-organik
komplekslerinin, absorbent, katalizr, polimerizasyon ve renk aartc olma
zellikleri nedeniyle endstri de yaygn kullanm alanlar vardr. Ayrca, organik
moleklleri adsorbe etme zellikleri, kil minerallerin tayininde de zel bir nem
tarlar. Vermiklit, smektit, kaolinit ve halloysit minerallerin tanmlanmasnda
gliserol, etilen glikol, hidrazin ve K-asetat gibi polar organiklerden yararlanlr.
 40

Tablo 5. Etilen glikol ile slatlan smektit ve vermiklitlerin bazal mesafeleri (A).

Katyon (r) Smektitler Vermiklitler

Ml Bl B H
CEC= 2 4 1 1 1 2 3 4 5 6
1.25-1.35 1.33 1.19 2.00
x= 0.7 0.92(e) 0.95(a) 1.0-1.1(a) 0.92(c) 1.2(a) 1.2(a) 1.3(a) 1.4(a) 1.6(a) 1.60(c)
1.80(a)
Li 16.9-17.1 - - 16.6 - 16.4 16.1 16.1 16.2 16.1 16.0 -
(0.60)
Mg 16.9-17.1 - 16.85 17.1 16.9 16.7 16.3 (15.5) (15.2) 14.3 14.3 -
(0.65)
Na 16.9-17.1 16.85 - 16.9 16.9 16.7 16.3 16.2 16.3 16.1 (14.8) 12.9
(0.95)
Ca 16.9-17.1 16.85 16.85 16.7 16.8 16.6 16.2 16.1 16.1 16.1 (15.6) -
(0.99)
Sr 16.9-17.1 - - - - - 16.1 16.1 16.2 16.1 (15.6) -
(1.13)
Ba 16.9-17.1 - - - - 16.7 16.2 16.2 16.2 16.2 16.0 -
(1.35)
K 16.9-17.1 - - 14 16.9 16.5
(1.33)
r = iyon yar ap () CEC =katyon deiim kapasitesi meq/100g.
x = O20(OH)4 birim forml iin katman yk; a) CEC'den b) kimyasal analizden tahmin
edilen.
Ml = Montmorillonitler ile ilgili veriler (MacEwan, 1961).
Bl = Baydelit (Black Jack Mine).
B2 = Baydelit (Sentetik. Harvard ve Brindley, 1965).
B4 = Baydelit (Rusroth, Almanya).
H1 = Florhektorit (Sentetik).
S1 = Saponit (Kozakov, ekoslovakya).
Vl,2,3,4,5 = Vermiklitler{Young River, Bat Avustralya).
V6 = Vermiklit = (Liano, Texas).
Parantez iindeki saylar, dzensiz katman istiflenmelerine ait ortalama deerlerdir.
(133)
Rb
Tablo 6. Gliserol ile slatlan smektit ve vermiklitlerin
-
bazal
-
mesafeleri
- -
(A).
-
14.4 14.0 - - - 11.2
Katyon
(1.48)(r) Smektitler Vermiklitler

NH4 M1 M2 B
14.5 - - - - - - - 11.2
(1.48) 3 1 2 3 4 1 1 2 3 4 5 7
CEC=
Cs 1.20 1.21-1.35 1.27 1.19 1.90
15.4 14.5 - - - - - - - - 12.0
0.90
(1.69)
x=
0.68(c) 0.9(a) 0.92(c) 0.95(c) 0.98(c) 0.92(c) 1.2(a) 1.2(a) 1.3(a) 1.4(a) 1.6(a) 1.45(a)
Li 17.8 17.7 16.8 - - 18.0 18.1 14.2 14.2 14.3 14.3 14.3 14.3
(0.60)
Mg 17.8 17.7 17.6 - 17.8* 17.7 17.9 18.1k 14.3 14.3 14.3 14.3 14.3 14.3
(0.65) 14.3z
Na 17.8 17.7 16.4 17.65 - - 18.0 18.1 14.8 14.8 14.8 14.8 14.8 14.3
(0.95)
Ca 17.8 17.7 16.8 17.6 17.8* - 17.7 17.9k 17.6 17.6 17.6 17.6 14.3 14.2
(0.99) 14.4z
Sr 17.8 - - - - - 17.6 17.6 17.6 17.6 15.8 -
(1.13 )
Ba 17.8 17.7 17.2 - - - 13.7 18.1 17.6 17.6 17.6 17.6 14.3 14.3
(135)
K (18) 14.2 13.2 - - - 18.2 - - - - - 10.6
 41

r = iyon yar ap () CEC =katyon deiim kapasitesi meq/100g.

x = 020(OH)4 birim forml iin katman yk; a) CEC'den b) kimyasal analizden tahmin
edilen.
Ml = Montmorillonit (Wyoming).
M2 = Montmorillonit (Otay, Kaliforniya).
M3 = Montmorillonit (Goldfeld, Nevada).
V7 O Vermiklit (Macon County, North Carolina).
Bl,2,4, S1, Vl,2,3,4,5 tablo 6 gibi.
*Bu deerler sv gliserol ile elde edilmitir. Gliserol buhar ile 14.25 (Mg) ve 14.55
(Ca) elde edilir.

KLLERN ANALZNDE KULLANILAN

YNTEMLER

Killer; hava, su, organik bileenler (odun, lif paralar, spor) ve inorganik
(x nlarna gre amorf ve kristalin maddeler) bileenlerden meydana gelirler.
Killerin kristalen bileenleri, X nlar difraksiyon analizleri ile kolayca
tayin edilebilir. Bu analizler eitli n ilemlerle kombine edilerek yaplr.
Killerin analizinde kullanlan dier yntemler; Termal Analizler, Elektron
Mikroskop ve Mikroprob, nfrared Analizleri, yon Deiim Kapasitesinin
Tayini ve Kimyasal Analizler 'dir.

X IINI DFRAKSYONU (XRD) ANALZ

X n difraksiyon analizi ile iki parametre tayin edilir. Biri

kristallerindeki ana atom dzlemleri arasndaki d-mesafelerinin lm dieri
ise bu dzlemlerle ilgili X n difraksiyon iddetinin bulunmasdr. Bu
parametreler pek ok saydaki kristalen malzeme iin saptanm olup ASTM
ndeksi (American Society of Testing Materials) olarak baslmtr. Mineral
tayini, analizlerden deneysel olarak elde edilen d-mesafeleri ve iddetlerin, basl
olanlarla karlatrmas tarznda yaplr. Birden fazla bileen sz konusu
olduunda mineral tayini gleir. Bu durumda killerde baz n ilemler yaplr
ve ayrca dier analitik tayin teknikleri uygulanr.
X n difraksiyon analizinde alglanabilir bir difraksiyon olaynn
meydana gelebilmesi iin Bragg yasas olarak adlandrlan eitliin salanmas
gerekir. Geometri ilikilerin aada verildii ek. 26'da grld gibi, bunun
iin X nnn minerale belli bir ayla gelmesi, gelen ve yansyan nlar aras
yol farknn (GE+EH=n.) dalga boyu veya katlar kadar olmas gerekir. Bu
durumda gelen aya eit bir a ile yansyan nlar birbirini glendirir. Bu
durumda yansyan nlar olan BC veya EF ayn fazda titreir ve birbirini
glendirir. Bu durumda Bragg yasas aada olduu gibi elde edilebilir:
 42

ek. 26. X n difraksiyonu geometrisi.

GE + EM = GEsin + EMsin
GE + EM = dhkl sin + dhkl sin
= 2dhkl sin

n = 2d sin (Bragg yasas)

n: Difraksiyon sras (ayn durumda olan dzlemlerin sras)

: Difraksiyon as
: X nn dalga boyu
d : Kafes mesafesi

Difraksiyon srasn ifade eden "n" rasyonel bir saydr. bitiik

dzlemlerde difraksiyona urayan nlar arasndaki yol farknn dalga boyu
olarak ifadesidir.
Killerde yaplan analizlerde rnein, (001), (002) ve (003) gibi bir seri
bazal refleksiyon (bazal yansma) serisi elde edilebilir. Bazal dzlemlerle ilgili
olan refleksiyonlar kil minerallerinin tayininde zel bir nemi tarlar.
Difraksiyonla ilgili refleksiyon terimi, n aynadaki yansmasnda farkl bir
anlam ifade eder. Refleksiyonlarn d-mesafesi ve iddetleri, bir kristalen
malzemenin difraksiyon karakteristiklerini ifade eder. iddet, difraksiyonunu
meydana getiren atomlarn tabiat, dzeni ile difraksiyonun ynne baldr.
Atomik dzlemler arasndaki d-mesafeleri, kafesin atomik dzenlenmesine
baldr.
X n difraksiyon kayd, rntgen nlarna hassas zel filmlerin
kullanld kamera veya difraktometre ile yaplr. Difraktometrede elektronik
kayt nitesine bal radyasyon kayt niteleri kullanlr ve 2 deerleri
dorudan doruya kart kaydndan okunabilir. llen 2 deerlerinden
yararlanarak basl tablolardan d-mesafeleri elde edilir. llen pik ykseklikleri
veya alanlar da difraksiyon iddetini yanstr.
X n difraksiyon analizleri genellikle kalitatif anlam tarlar. Bazen uygun
koullarda ve zel teknik kullanarak biraz daha fazla duyarlkta ancak snrl
 43

hassaslkta kantitatif analizler de yaplabilir. X n yntemi ayn zamanda "kristal

yap" analizlerinde kil mineral kafesindeki dzensizliklerle ilgili bilgi elde etmekte,
stma sonucu meydana gelen mineralojik deiimleri incelemede ve numunedeki
kristallerin boyutu ile veri elde etmekte kullanlr. X nlarna gre amorf malzeme
XRD ile kolayca incelenemez. nk bu malzeme keskin pikler yerine, geni, zayf
ve daha zor tanmlanan refleksiyonlar verir.

XRD Analizlerinde n lemler

Killerin XRD analizleri, numune hazrlamay amalayan n ilem ad
verilen almalarla kombine edilir. Bu n ilemler, datma ve dispersiyon,
boyutlandrma, katyon deiimi ve katyon la doyurma gibi almalar kapsar.

Datma ve Dispersiyon
Killerde ounlukla, kum ve silt boyutunda taneler kil boyutu malzeme
birlikte yer alr. Killerdeki mineraller ou zaman birbirlerine balanarak
agregalar olutururlar. Bu agregalama, boyutlandrma ilemini engeller,
dispersiyon'a diren gsterir ve X n refleksiyonlarn zayflatr.
Killerin datlmas yani disagregasyonu, mekanik yollarla ve ultrasonik
vibrasyon ile salanr. Baz killer phtlama gsterir. Bunun nedeni partikller
arasndaki elektriksel ekim gleridir. Bu durumda minerallerin dispersiyonu;
Na-heksametafosfat (calgon) gibi dispersantlar kullanlarak, kartrma veya
alkalanma ile yaplr. Agregasyon oluumu; baz durumlarda, karbonatlar, Al,
Fe, Si oksit ve hidroksitleri ile karbon bileenlerinin imentolayc etkisiyle
oluur. Bu durumda; zayf organik asitler (rnein, asetik asit veya amonyum
asetat) kullanarak karbonatlar kartlr. Organik malzeme; numunenin H2O2 ile
okside edilmesiyle, Fe; Na-dithionit sitrat yntemi ile Si ve Al bileenleri ise
Na(OH) kullanlarak kartlr. Bylece, ancak numunenin bu yollarla
datlmas ve dispersiyondan sonra boyutlandrma salanabilir.

Boyutlandrma
Boyutlandrma, eleme veya sedimantasyonla yaplr. Eleme ya elek
yntemi ile sedimantasyon ise gravite veya santrifj ya da her ikisinin
kombinasyonu ile yaplr. 1-2 snrnda ayrma, killerde kil olmayan
bileenlerin byk lde azalmasn sonulandrr. Sedimantasyonla
boyutlandrma yapldnda aada verilen Stoke Yasas'ndan yararlanlr.

v = g.p.D2/18 Stoke Yasas

v: taneciin kelme hz
g: gravite
p: Tane sv ortamn younluu arasndaki fark
D: tane ap
: Sv ortamn viskozite sabiti
 44

Gravite ile sedimantasyon, iri boyutlarda kolaylkla uygulanabilir. Bu

amala Anderson Pipeti ve Attenberg Silindirleri kullanlr. nce boyutlarda
seperasyon ok uzun sre aldndan bu ilem santrifj ile yaplr.

Katyon Deiimi
ien killer, smektitler, vermiklitler ve ou kark katmanlar iin, X n
verileri, minerallerdeki deiebilir katyonla ilgili olarak deiiklik gsterebilir.
Bu nedenle sz konusu katyonlarn llmesine ve kontrol edilmesine dikkat
etmek gerekir. Bir kilin belirli bir katyonla doygunlatrlmas, kilin bu katyonun
1N (1Normal) klorr veya asetat zeltisi ile muamele edilmesi ile salanr.
Katyon deiim ilemi aada verildii gibi meydana gelir:

Akili + Bx Bkili + Ax

zeltide B iyonun ar ldeki varl ile reaksiyon saa doru gider.

Bilinen bir katyondan doygunlatrma ileminden sonra, ar tuzun ykanmas
gerekir.

XRD ncelenmeleri in Numune Hazrlanmas

Seperasyon yntemleri ile 1-2 altndaki tanelerin ayrlmas, kil
minerallerinin incelenmesi iin en iyi koullar sunar. Kil mineralleri, levhal
morfoloji gsterirler ve kolayca ynlenmi bir tarzda dzenlenebilirler.
ncelemelerde, ounlukla hem ynlenmi numuneler hem de ynlenmemi
(dzensiz ynlenmi) numuneler kullanlr.

Ynlenmi Numuneler .

ok iyi ynlenme salanan numunelerde kil mineralleri sadece (00l)

serisi bazal refleksiyonlarn gsterirler. (hkl) refleksiyonlar ya ok az
belirgindir ya da hi grnmezler. Minerallerin katman tipiyle ilgili olan bu
tarzdaki bazal refleksiyonlar, incelenen minerallerin tayininde byk bir nem
tar. Ynlenmi numuneler, balca aadaki tarzlarda hazrlanr:

a) Gravite veya santrifj etkisi ile bir levha zerinde ( veya cam) kelme
salanarak.
b) Parlatlmam seramik levha zerine emilme.
c) Kil amurunu bir cam slayt zerine svama.
d) Kuru toz zerinde basn veya makaslama uygulama.

Ynlenmemi (Dzensiz Ynlenmi) Numuneler

XRD analizlerinde dzensiz ynlenmi numuneler, d-mesafeleri ve
iddetler iin tamamlayc difraksiyon verileri elde etmek amacyla kullanlrlar.
Gerek bir dzensiz ynlenme elde etmek mmkn deildir. Alminyum
 45

numune tutucusunda s bir ukuru doldurmak, bazal dzlemlerinde daima bir

miktar ynlenme meydana getirir. Numunenin yzeyi makaslanrsa veya
sktrlrsa ynlenme de artar. Bu nedenle n yzne bir zmpara kad veya
cam slayt tutularak ukur arkadan doldurulur. Bazen yandan doldurma ve
vibrasyon uygulamas da yaplabilir.
Bir baka yntem de numuneyi, gres ya srlm cam slayt zerinde
elemektir. Bir dieri de kili zel bir plastikle kartrarak kurutmak veya kili
plastik iinde toz haline gelecek tarzda tmektir.

Istlm ve Frnlanm Numuneler

Deiik scaklklarda stma kil analizlerinde yaygn olarak uygulanan bir
yntemdir. Cam slayt zerine ince bir tabaka halindeki kil, camda deformasyon
olmakszn 500600C kadar stlabilir. Daha yksek slar iin "vycor cam"
veya zel "silis lamlar" gereklidir. Bu camlarla cam-kil reaksiyonu olmakszn
killer 1000C veya bunun biraz zerindeki scaklklara kadar stlabilirler.

Ynlenmi ve Polar Organiklerle slatlm Numuneler

Vermiklit, smektit, ien klorit gibi ien mineraller ve bazen de halloysit
minerallerini tayin etmek iin, hazrlanan ynlenmi numuneler etilen glikol,
giliserol veya hidrazin hidrat gibi polar organik svlar ile muamele edilirler. .

Kil Minerallerinin Tayininde XRD Teknikleri

ri boyutundan ayrlm 2 dan kk tane boyutlu malzemede XRD ile
mineralojik inceleme; ynlenmi ve ynlenmemi numuneler kullanlarak
yaplr. Analizler, Cu-K, Co-K veya Fe-K radyasyonu, 12/dak. tarama hz
ve 1 cm. iin 12 kart hz kayt koullarnda yaplr.
Sadece bazal refleksiyonlardan yararlanlarak yaplacak ilk tayinlerde
ynlenmi numunelerden; Cu-K radyasyonu kullanldnda 2-30 2, Fe-K
radyasyonu kullanldnda ise 2-40 2 aralklarnda kaytlar yaplr. Kaytlarda
uygulanr. Ynlenmemi numuneler iin ise kaytlar 6-60 aralnda yaplr.
Pik' in background zerindeki ksmna integral pik denir. Daha sonra d-
mesafelerini elde etmek iin gerekli olan 2 deerleri, piklerin tepe
noktalarndan llr. Pik iddeti ise backgrounddan itibaren llen pik
ykseklii veya "pik genilii ile ykseklik arpm" ile elde edilen deerdir. En
iddetli pik 100 piki olarak kabul edilir ve dier pikler ona oranlanr (1, 2, 5, 7,
10, 15, 20, 25, 30, 40, 50,60, 70, 80, 90, 100 gibi)

Mineral Gruplarnn Tayini

Her mineral grubunu, kendine zg katmanl yap tipi ve katman aras
malzeme karakterize eder. Bu nedenle ynlenmemi numunelerden elde
edilecek bazal refleksiyonlar, kil numunelerindeki mineral tayini iin byk
kolaylk salar. Bylece grup dzeyindeki ilk tayinler difraktogramlardan
llen d-mesafeleri ile yaplr (Tablo 7).
 46

Kil malzemesinin bileiminde birden fazla mineral bulunduunda,

difraktogramdaki maksimum pik iddetleri, bu minerallerin numunedeki
greceli bolluunu ifade eder. Birey numuneler iin ise piklerin iddetleri ve
dier karakteristikleri, o mineralin yapsal dzeni ile ilgili bilgi verir. Ayrca,
bazal refleksiyonlarn d-mesafelerinden, piklerin integral seri oluturup
oluturmadklar da anlalr. Ancak dorudan doruya sadece bazal
refleksiyonlar ile mineral tayini snrl lde yaplabilir. nk doal
durumdaki killer, birok kil minerali ve kil olmayan minerallerin karmndan
meydana gelirler. Ayrca, baz kil minerallerine ait kristallerin ince olmas ve
katmanlarn istiflenmesinde ska rastlanan dzensizliklerden dolay da
refleksiyonlar genileyebilir ve akabilirler. Bu durumlarda, farkl minerallere
ait refleksiyonlar akabilir ve mineral tayini gleebilir. Bu nedenlerden
dolay killerin analizlerinin, baz ilemlerden nce ve sonra yaplmas gerekir.

Tablo 7. Kil mineralleri n tayinleri iin yararlanlan bazal refleksiyonlarn d-mesafeleri () ve

iddetleri.
I(00l)
Mineraller d (001) l=1 2 3 4 5 d (060)
Kaolinit grubu 7.157.20 100 90 15 10 4 1.489
Mg-serpentin 7.257.35 100 100 - 20 20 1.5361.540
Fe-serpentin 7.04 100 100 - - 5 1.555
Pirofillit 9.20 30 30 100 5 10 1.493
Talk 9.35 z z k z o 1.527
Smektitler (di-) 1.491.50
Smektitler (tri-) 1.521.54
Vermiklit 14.3 100 10 15 30 40 1.541
Muskovit 10.010.05 >100 55 >100 20 75 1.499
Flogopit 10.010.05 >100 20 >100 30 65 1.538
Biotit 10.0 100 20 90 10 10 1.530
Seladonit 9.95 500 - 70 - 10 1.510
Glokonit 9.95 100 - 60 - 20 1.511
Paragonit 9.62 30 20 100 - 30 1.481
Mg-kloritler 14.15- 70 100 50 80 30 1.549
14.35
Fe-kloritler 14.10- 20 100 20 50 10 1.560
14.25
Sepiolit d(110) = 12.1 12.3, = 100; d(131) = 4.30, = 25 40.
Paligorskit d(110) = 10.4 10.5, = 100; d(121) = 4.25, = 10 30.

ien kil minerallerin tayini iin numuneler etilen-glikol ve gliserol gibi

"polar organikler" ile muamele edilirler. Ayrca, ien minerallerin katman aras
malzemenin dehidratlamas ile tahrip olmas veya meydana gelen dier yapsal
dnmler nedeniyle numunelere stma ilemi de uygulanr (Tablo 8).
ien minerallerle, iebilen katman ierebilen kil minerallerinde ime
zellii, katman aras su miktarna baldr. Bu nedenle yukarda sz edilen
tekniklere ek olarak, mineral tayini almalar esnasnda kontroll bal nem
koullarnn da salanmas gereklidir.
7.15 (001) ve 3.57 (002) bazal refleksiyonlar, kaolinit minerallerini
tanmlar. Ancak numunelerde kloritin de var olmas halinde klorit mineralinin
 47

Tablo 8. Baz tanma ilemlerinin, kil minerallerinin ilk refleksiyon mesafelerine () yapt etki
Havada Etilen 300- 500- Refleksiyon
Mineral Belirtiler
Kuruma Glikol 350C 600C kaybolmas
Nemli hava 1O0-200C'ta, 20-12
Imogolit 20- 12 (g) 20- 12 (g) 19 Kaybolur 300-450C bandn yerini 19 refleksiyonu
alr.
500-550C'ta bazen zayf geni
Kaolinit 7 7 7 Kaybolur 500-550C bant 550-700C genellikle geni
refleksiyon
Dikit 7 7 7 Kaybolur 550-650C
Nakrit 7 7 7 Kaybolur 550-650C
Dzensiz
7 7 7 Kaybolur 500-550C
Kaolinit
7
7 7 7 Kaybolur 450-520C
Halloysit
10 50-1O0C'te dnmsz
11 10 7 Kaybolur 450-520C
Halloysit dehidratlar.
600C 11-14 'de geni
Serpentin 7 7 7 Kaybolur 575-700C refleksiyon, 650-700C olivin
oluur.
550-600C 550-800C'ta amorf 11-14 geni
Nepouit 7(g) 7(g) 7(g) Kaybolur
refleksiyon, J 8001000C.....
Ferro- 450-500C 350 ..... oC'ta ferrik forma
7 7 7 Kaybolur
bertierin dnr
Ferri- 450-500C
7 7 7 Kaybolur 650C Hematit+Spinel oluur
bertierin
700C'tan > 7 'de Spinel benzeri
Kronstedit 7 7 7 7
faz
550-600C
Amesit 7 7 7 Kaybolur
800-1000C
Mika 10 10 10 10
Kerolit-
10(g) 10(g) 10(g) 10(g) 700-800C 700C'ta Enstatit'e dnlir
pimelit
Smektit, Her iki Smektit iin 700
15 17 10 10 700- 1O00C
Mg,Ca 1O00C aralnda trioktaedral
Trler
Smektit, Na 12.5 17 10 10 700-1000C
Vermiklit,
14.5 14.5 10 10 700- 1O00C
Mg.Ca
Vermiklit,
12.5 14.5 10 10 700- 1O00C
Na
500C'ta 14 iddeti artar,
Mg-Klorit 14 14 14 14 800C
~800C'ta Olivin oluur.
14 daha iddetli, 600-700C'ta
Fe-Klorit 14 14 14 14 600C
Olivin oluur.
ien Klorit 14 16-17 14 14

Paligorskit 10.5 10.5 10.5+9.2 9.2 700C

10.5 'de belirgin art
12.2+
Sepiolit 12.2 12.2 10.4 700C
10.4
Termal deiikliklerin meydana geldii scakl kristal boyutu ve stma kararll denetler.
Daha iri kristaller daha yksek scaklkta reaksiyon gsterirler. g = Geni refleksiyon.

(002) ve (004) refleksiyonlar ile kaolinitin (001) ve (002) refleksiyonlar

akr. Bu durumda ki mineralin tayini gleir. Hem bu iki refleksiyon hem
de 14 dolayndaki (001) ve 3.7 dolayndaki (003) refleksiyonlar kloritin
 48

varln iaret eder. Bu durumda kaolinit ve klorit ayrmn yapmak iin

numune ye baz ilemlerin uygulanmas gerekir. Genellikle 600C dolaynda
stma, kaolinitin tahrip olmasna sebep olur. Bu olay, dzensiz kaolinitte daha
dk scaklklarda olur. Klorit ise, bu stma ilemi ile ksmen
dehidratlamasna ramen varln srdrr. Bir baka ilem de numuneyi HCl
asit ile ykamaktr. Klorit znr, kaolinit ise bu ilemden etkilenmez.
7 halloysit'in, kaolinitten daha geni refleksiyonlar vardr. Baz
refleksiyonlar daha zayftr veya hi grlmezler. Ayrca halloysit' in (001)
refleksiyonu, kaolinite gre daha dk 2 deerine doru biraz kayma gsterir.
10 halloysit'in ise ilk piki 10,1 'de grlr ve mikann (100) refleksiyonu ile
akr. Ancak dier refleksiyonlarn karakteristikleri ile 10 halloysiti
mikalardan kolayca ayrmak mmkndr. 10 halloysit stldnda, 10 deki
piki yaklak olarak 7 deerine kayar.
Smektitlerde bazal mesafeler; katman aras katyonun tr, su,
katmanlarn tr ve istiflenme tarzna bal olarak farkllklar gsterir. (001)
refleksiyonu, smektitlerin tayininde yararlanlan en nemli refreksiyonudur.
Smektitin bir valansl katyon iermesi halinde bu refleksiyon 12.5 , iki valansl
katyon iermesi halinde ise 15 dolaynda grlr. Numune etilen-glikol ile
slatldnda 17 , gliserol ile slatldnda 17.8 deerine kayar. 300C
dolaynda stldnda ise (001) refleksiyonu dehidratlama nedeni ile 10
dolaynda bir d-mesafesi gsterir.
Smektitlerin daha ayrntl incelenmesinde ise katman aras malzeme tr
ve miktarndan etkilenmeyen (hk) refleksiyonlarndan yaplr. Bu refleksiyonlar,
ynlenmemi numunelerden elde edilir.
llit, 10 ilk piki ve daha yksek rasyonel. pik serisi olan bir dioktahedral
K-mikadr. Genellikle 1Md yapl olarak tanmlanr (1 katmanl, monoklinal
hcre istifi). Ancak, bunun yerine ve daha uygun olarak, Md veya Mika-D
ifadeleri kullanlr. illit, her bir Si4O10 iin 1' den az K ierir. K eksiklii; katman
arasnda ksmen H2O'un yer almas, ksmen de silikat yapsnda daha dk
negatif yk meydana getiren baz yer almalar ile ilgilidir. llit'in katman yk,
muskovit'in % 80'i kadardr. Bu durum % 11.1 K2O ieren muskovite gre, illit
ve Glokonit te % 8-10 arasnda K2O olmasn gerektirir.
llit mineralinin X nlar le tayini, 10 da balayan ve rasyonel bir seri
meydana getiren bazal refleksiyonlarndan yaplr. Refleksiyonlar geni olup
Cu-K analiz koullarnda ilk pikin genilii; 0.2 2 olan muskovit'in aksine
0.6-1 2 arasnda deiir. llitin gzlenen refleksiyonlar; (001), (002), (003)
ve (005)'dir. (001) ve (003) yaklak eit iddette olup (002) bunlarn 1/3'
kadardr. Oktahedral katta artan sanm nedeniyle (002) daha zayf olduunda,
glokonit veya trioktahedral mikann varln gsterebilir. (001) refleksiyonu
asimetrik olup dk a ynndeki kanad daha dk eimlidir. Bunun biimi,
etilen glikol veya gliserol ile slatldnda deimez. ou illitler az miktarda
interstratifiye bileenin ierebilirler ve farkl karakterler gsterirler.
 49

Havada kurutulmu numunelerde (001) piki 10.4 dolayndadr. Etilen

glikol ile slatldnda 10.05-9.94 deerlerine kayar ve daha asimetrik bir
hale gelir ve dk a ynndeki kanad daha da belirginleir. Bu kanatta farkl
bir bklme ve (002) refleksiyonu asimetrik olursa bu durumda mineral; komu
minerale yakn bir ara konumda olan, muhtemelen bir "illit-smektit"
interstratifiye yapsdr. .
Mika iin olduu gibi, politip tanmn amalayan analizler de
ynlenmemi numuneden elde edilen difraksiyon verilerini gerektirir. Md
politipi, 4.47 ile 2.56 'deki kuvvetli (hkl) refleksiyonlarna ve bazal olmayan
dier refleksiyonlarn ar zayfl veya yokluuna dayanlarak tayin edilir. Bu
arada 2M1 ait baz (hkl) refleksiyonlar ve Md ile giriim yapan klorit ve
feldspatlara ait nemli piklerin varlnn da yoklanmas dikkatle yaplmaldr.
Trioktahedral mika ve glokonitlerde yaygn bir yap olan 1M politipi, Md
politipinin refleksiyonlarna ek olarak 3.08-3.62 'de orta derecede iddetli olan
pikler gsterir. 10 'de grnen (001) ilk piki, 5 'deki (002) ve 3.3 'deki
(003) pikleri mika minerallerini karakterize eder. Ne polar organikler, ne de s
muamelesi ile bu piklerin yeri deimez.
14 'deki (001) ile 7 , 4.7 ve 3.5 deerlerindeki pikler, klorit
mineralini karakterize ederler. 14 refleksiyonu, Fe-kloritlerde daha zayftr.
Bu mineral kendine ait ilk pikinin ime gstermemesi ile, hemen ayn yerde
grnen smektit ve vermiklit minerallerinden ayrlr.
14 dolayndaki refleksiyon vermiklit mineralini gsterir. Bu refleksiyon
kloritin refleksiyonundan daha iddetli, 7 refleksiyonu ise daha zayftr.
Ayrca, 300C ye kadar stma ile bu refleksiyon kolayca 10 deerine kayar.
Smektitlerden farkl olarak, vermiklit minerali geni bir bal nem aralnda
kararldr. Katman arasnda 1Mol H2O ierir. Smektit ise birden fazla molekl
suyunu katman arasna alabilir. Vermiklit ayn koullar altnda, smektitlere
oranla polar organiklerle daha az ime gsterir .
Sepiolit-Paligorskit minerallerinden sepiolit 12.15 , paligorskit ise 10.5
deerlerinde en iddetli refleksiyonlarn gsterirler. Bu refleksiyonlar bal nem
ve polar organiklerle nemli lde yer deitirmezler. stma etkisi ile bu
refleksiyonlar daha yksek 2 deerine doru kayarlar.
Kark katmanlar, dzenli veya dzensiz olularna gre farkl karakterde
bazal refleksiyonlar gsterirler. Dzenli kark katmanlarn istiflenmesi,
kloritleri andrr. Kark katmann refleksiyonlar, birey bileenlere ait
refleksiyonlarn "d-mesafelerinin toplam kadar" d mesafeleri gsterirler ve
bir integral seri meydana getirirler. rnein, ABAB tarznda istiflenme gsteren
ve birey bileenlerin eit oranda temsil edildii dzenli bir montmorillonit-illit
kark katman yapsna ait refleksiyonlar, srasyla 25 , 12.5 , 8 ve 6
tarznda bir integral seri meydana getirirler. Dzensiz tiplerde ise refleksiyonlar
integral bir seri oluturmazlar. Bu refleksiyonlar, bileimde bulunduklar
oranlara gre; birey bileenlerin d-mesafeleri arasndaki konumlarda yer alrlar.
 50

Alt Gruplarn Tayini

Her mineral grubu, di- ve trioktahedral olmak zere iki alt gruba ayrlr.
Bazal refleksiyonlar, alt gruplarla ilgili ok az bilgi verirler. Kaolinit alt grubu
mineralleri d(001)=7.l5-7.20 'deki ilk bazal refleksiyonlar ile; ilk refleksiyonlar
d(001)=7.25-7.3 5' de olan serpantin alt grubu minerallerinden ayrt edilebilirler.
Pirofillit ve talk ise srasyla, d(001) 9.20 ve 9.35 pikleri ile birbirlerinden
ayrlrlar. Bunun yannda bazal refleksiyonlarndan yararlanarak, di- ve
trioktahedral mikalar ayrt etmek mmkn deildir. Trioktaedral mikalarn
(002) refleksiyonlar, dioktaedral mikalardan daha zayftr. Di- ve trioktaedral
formlar arasnda en uygun tayin yntemi, orta-zayf refleksiyon olan 060 veya
06 refleksiyonundan b-parametresi'nin tayin edilmesidir. Bu refleksiyonlar
dioktaedral minerallerde 1.48- 1.50, trioktaedral minerallerde ise 1.53-1.55
deerlerinde grlrler.
Numunede birden ok sayda mineral var olduunda, d(060) deerinin
dioktaedral veya trioktaedral olduunu tayin etmek gleir. d(060), ynlenmemi
numune kaytlarndan llr. rnein, Cu-K analiz koullarnda 2-60 2
arasnda yaplan kaytlardan; bazal refleksiyonlarn yannda, hem (060) hem de
(hkl) refleksiyonlar ile ilgili bilgi elde edilir.
Mineral trlerinin tayini iin d(001) ve d(060) refleksiyonlarnn yannda
dhkl refleksiyonlar, bunlarn karakteristikleri ve bal iddetlerinin de bilinmesi
gerekir. Y nlenmemi toz numunelerden elde edilen difraksiyon kaytlar bu
amaca byk lde hizmet eder. ok saydaki minerallerin varl tr tayinini
gletirir. Bu nedenle gerek tr, gerek politip tayinlerinde en uygun koullar,
tek mineral veya tek kristal durumu salar.

TERMAL ANALZLER

Diferansiyel Termal Analiz (DTA)

Bir malzeme veya belirli bir maddenin scakl deitirildiinde o madde
iin karakteristik olan eitli deiiklikler meydana gelir. Bu deiiklikler,
sadece d grnte deil ayn zamanda malzemenin kalorisinde, arlnda,
hacminde ve elektrik direncinde de meydana gelir. Bylece termal analizler, bir
malzemenin scakln deiimi ile nasl deitiini ortaya koyan "dinamik tayin
teknikleri"ni kapsar.
DTA bu tekniklerin balcasdr. Bu yntemde; incelenecek numune, ideal
termal dalm olan bir frnda (ek. 26a) sabit bir hzla stlr. Bu stma
esnasnda numune ve termal olarak kararl olan a-almina tozu (Al2O3) gibi bir
referans malzemenin hem scaklk (T C) hem de scaklk fark (t C) llr
ve termal karakteristikleri incelenir.
 51

ek. 26. a) Bir DTA cihaznn dizaynn gsteren ematik taslak. b) DT A analizinde numune
ve referans numunede meydana gelen termal davranlar.

ek. 26b' de gibi, hem numune hem referans malzeme sabit hzla
stldnda meydana gelen termal olaylar grlmektedir. Istmann
balangcnda t = 0C'dr. Referans numune, zaman ve scakln artna bal
olarak izgisel bir davran gsterir. Referans numunede meydana gelen termal
davran sergileyen bu izgiye taban izgisi (beyzlayn) denir. Scaklk: art ile
T1 C deerine ulaldnda numune ve referans malzeme arasnda bir scaklk
fark gzlenir, numune dardan s absorbe eder ve ABC noktalar arasnda bir
endotermik reaksiyon sonucu olarak endotermik pik meydana gelir. Scaklk:
fark C noktasnda sfra iner. T2 deerine ulaldnda numune s vermeye
balar ve DEF noktalar arasndaki ekzotermik reaksiyon sonucu bir ekzotermik
pik meydana gelir. DTA ncelemelerinde t fark uygun amplifikasyonlardan
sonra elektronik kayt ediciler ile grafik olarak kayt edilir (ek. 27).
Numuneye uygulanan snn art elektronik yntemlerle kontrol edilir.
Gerektiinde frn atmosferini denetleyerek "belirli atmosfer koullarnda" analiz
yaplabilir. Ayrca, normal atmosfer veya bunun stndeki atmosfer
basnlarnda da inceleme yaplabilir.
Istma oran, numunenin paketlenme tarz, numunenin seyreltilmesi,
numuneye uygulanan n ilemler, tane boyutu, frn atmosferi, numune
taycsnn dizayn gibi faktrler DTA analizlerini etkileyen temel faktrlerdir.
Kil minerallerinin kalitatif ve kantitatif analizleri DTA le de yaplabilir.
DTA analizleri esnasnda termal olaylar balca scaklk: blgesinde meydana
gelir.
a) Dk scaklk blgesi: Yzey suyunun ve katman aras suyun kayb ile
ilgili olarak 50-200 C arasnda endotermik pik olarak meydana gelir.
b) Orta scaklk blgesi: Mg/Al-silikat yapsnn bir paras olan OH'lerin
kayb ile ilgilidir 450-700C arasnda yer alr ve endotermik pik biiminde
grlr.
 52

c) Yksek scaklk blgesi: 800 C zerindedir. Ekzotermik pik biiminde

grlr. Bu blgede kil mineralinin yaps bozulur ve mullit, enstatit,
kristobalit, olivin vb. gibi yeni fazlarn kristalizasyonu meydana gelir.
DTA, X nlar ile elde edilen bilgilerin denetlenmesi amacyla, kil
mineralleri analizlerinde yararlanlan nemli analiz yntemdir. Ancak
kullanlabilmesinde baz snrlandrmalar da beraberinde tar. zerlenen pikler,
karlalan en nemli sorunlardan biridir.

ek. 27. Bir saponit numunesinin DTA (krmz) ve TG kaytlar

Termogravimetri (TG) :
Termogravimetri, stma ile meydana gelen arlk deiimlerinin
saptand bir termal analiz yntemidir. Bu yntemde, kontroll oranlarda
stlan ve hassas tartm yaplm olan numunelerdeki arlk deiimleri
incelenir. Istma ile killeri etkileyen birok reaksiyon, ayn zamanda bir dizi
bileeninin kmas (seyrek olarak da absorbsiyonu) ile ilgilidir. Bu nedenle bu
yntem kil analizlerinde nem tar. Birok kil minerallerinin stlmasnda
meydana gelen deiiklikler, killerin arlk kaybetmesini de sonulandrr. ek.
27b' de bir termogravimetri kayt rnei verilmektedir.

NFRARED ANALZLER (R)

nfrared radyasyonu elektromagnetik spektrumun; grnen ktan daha

uzun, radyo dalgalarndan daha ksa olan bir dizi dalga boyundan meydana gelen
bir ksmn oluturur. Dalga boylar 0.75-300 arasnda yer alr. nfrared
spektrumu, alt blgeye ayrlr. Bunlardan mineralojik almalarda
yararlanlan blge, 25300 (400-30 cm-1) arasnda olan kesimdir. Molekl ve
 53

kristallerdeki atomlarn doal titreim frekanslar infrared aralndadr. Doal

bir malzeme, bir dizi monokromatik infrared radyasyonu etkisi altnda
tutulduunda; molekl veya iyon gruplarn titreim frekanslar ile akan
frekanslarda absorbsiyon olay meydana gelir.

ek. 28. Sepiolit mineralinin infrared kayd.

Atomlar aras titreimler, gerilme tarznda olanlar ile bklme veya deformasyon
vibrasyonlar olmak zere balca 'iki tipe ayrlrlar. Absorbsiyon bant ve
frekanslar, dalga boylarn resiprok deeri (cm-l = l/cm) tarznda ifade edilirler.
Absorbsiyon bantlarnn yerleri, ayn olarak llen dalga boylar ile de ifade
edilmektedir. ek. 28' de bir infrared kayt rnei verilmektedir.
nfrared spektrometresi, kil minerallerinde a) mineral tayinlerinde
yardmc olmak, b) kristal kimyas ile yapsal aratrma yapmak gibi iki ana
problemin zmnde kullanlr. rnein, XRD kaytlarnn yorumlanmasnda
kesinlik salanamad (klorit-kaolinit ayrm gibi) mineral tayininde infrared
analizi byk nem tar. Kristal kimyas ve strktrel incelemelerde ise
infrared spektroskopisi, balarn tipi ve ba eksenlerinin ynlenmesi hakknda
bilgi verir.
Farkl ykleri nedeniyle absorbsiyon bantlarnda iddet ve frekans
deiimlerine neden olduklar iin belirli iyonik yer almalar da bu yntemle
incelenebilir.

ELEKTRON MKROSKOP ANALZLER

Bu yntemle belirli snrlamalar iinde, kalitatif ve kantitatif analizler ile

doku incelemeleri yaplabilir. Elektron mikroskoplarnda elektron n alelade
mikroskoplardaki n oynad roln bir benzerini oynar. Elektron
mikroskobunda kullanlan nn dalga boyu = 0.005 dolayndadr ve 5
kadar zmleme ile 250.000 kez bytme yapmak olasdr. Elektron
mikroskobunda elektromagnetik mercekler, normal kla alan
 54

mikroskoplardaki cam merceklerinin yerini tutar. Elektron mikroskobisinde

Geirimli Elektron Mikroskop ve Taramal Elektron Mikroskop olmak zere iki
ana teknik uygulanr:
Geirimli Elektron Mikroskopisinde (TEM) elektron n numunenin
dier tarafna iletilir (ek. 29a). Tarama Elektron Mikroskopisinde (SEM) ise
refleksiyon geometrisi kullanlr (ek.29b).

ek. 29. a) Geirimli Elektron Mikroskop (TEM) ve b)Taramal Elektron

Mikroskop'un (SEM) dizaynn gsteren ematik taslaklar.

Geirimli elektron mikroskopisinde grntnn oluumu, numuneden

geen elektron nnn meydana getirdii elektronlarn sanm ile ilgilidir. Kil
mineralleri ince bir plastik film zerine disperse edilerek ya dorudan doruya
elektron n altnda incelenir veya disperse edilmi malzeme, kontrastlk ve
daha iyi boyutlu bilgi salayacak ekilde glgelenir. Glgelendirme
ynteminde, monte edilen numunenin zerine Cr veya platin gibi ar metaller,
yksek vakum altnda oblik olarak ktrlr.
Elektron mikroskobunda numunedeki mineraller, absorbsiyon enerjisi ile
snabilir ya da mikroskop kolonunda yksek vakum etkisi ile deiiklie
urayabilirler. Dorudan n altnda kalan numune, rnein dehidratlamaya
urayabilir. Bu durumda allofan, halloysit, smektit, vermiklit gibi minerallerde
inceleme glkleri ortaya kar. Byle durumlarda "kalp yntemi"
uygulayarak s problemleri byk lde giderilebilir. Kalp yntemi, doal
numune de partikllerin dzenlenmesinin izlenebildii dokusal incelemeler
yapmaya olanak salar. Bu yntemde de glgelendirme yaplabilir.
 55

KMYA ANALZLER
Tm kaya kimya analizlerinde bileim % oksitler biiminde verilir. Bu
bilginin elde edilmesi iin klasik ya yntemle veya spektral yntemlerle kimya
analizleri yaplr. Elementer bileimler, killerin yksek scaklklardaki
davranlar asndan da byk nem tar. rnein, toplam alkali ierii ve
almina/silis oram, genellikle "refrakterlik" ls olarak verilir. Kimya
bileimi, "ime karakteristii" hakknda da bilgi verir. Kimya analizleri rutin
olarak, imento retiminde hammadde ve son rnn kontrolnde kullanlr.
Ayrca kimya analizlerinden minerallerin bileimi de hesaplanabilir.
Kimya analizleri ile killerde edinilebilecek dier bilgiler; pH, kzdrma
kayb, higroskopik su, karbonata bal CO2, organik malzeme, inorganik karbon
ve zellikle katyon deiim kapasitesidir.

KL MNERALLERNN OLUUMLARI

HDROTERMAL KKENL KLLER

Kil oluumlarnn, hidrotermal alterasyon olaylar ile ilgili olarak, metalik

maden yataklarn evreledii uzun sreden beri bilinmektedir. Buna benzer
deime rnleri ayn zamanda scak su kaynaklar ve gayzerler ile birlikte
bulunur, ayrca magmatik kayalarn boluklarnda ve atlaklarnda da yer
alrlar.
Alterasyon ktlesinin boyutlar deiik olup genilikleri, birka metre ila birka
yz metre arasnda deiir. Alterasyon, damar duvarna paralel bir konumda ve
damarn boyutuna uygun bir genilik gsterir. Alterasyonlar, epitermal
damarlarda daha ince, mezotermal damarlarda ise daha genitir (bazen hipojen
ve sperjen alterasyon zerlenebilir ve baz mineraller her iki proses ile
oluabilir. rnein kaolinit gibi).
Mineralizasyon tr ve kil alterasyonun tr arasnda nemli ilikileri vardr
ve bu nedenle yanta alterasyonu ayn zamanda ekonomik nem de tar.

Hidroternal Yataklarda Kil Mineral Tipleri

Hipotermal alterasyonlarla ilgili rnler genellikle killi deildir. Metalik cevher

yataklaryla birlikte bulunan ikincil oluumlar, kil mineralleri hi bulunmaz veya
ok az yer alrlar. Hidrotermal oluuklarla birlikte eitli kil mineralleri yer alr.
Bunlar, kaolinit mineralleri, nontronit ve magnezyumlu smektitler gibi eitli
minerallerdir. Hidrotermal alterasyon ile oluan baz kil mineral rnekleri
aada verilmektedir:
 56

Hidrotermal alterasyon rn olarak oluan diasporla birlikte dikit ve

nakrit ve d zonda kaolinit.
Dk sda dolomitik kire tann replasman ile saponit oluumu.
Alterasyon zonlarda illit oluumu.
Granodiyoritlerde hidrotermal alterasyon rn olarak kuarsl pirit
damarlarnda allofan oluumu.
Asidik volkanik kayalarn alterasyon rn olarak halloysit ve buna
refakat eden gibbsit minerallerinin oluumu (Fas).
Baz Pb-Zn yataklarnda byk halloysit oluumlar (Yugoslavya).
yi kristallemi kaolinitin termal metamorfizmas ile oluan 7
halloysitin rehidrasyonu ve oA halloysit oluumu (Avusturalya).
Granitlerde ok az kalkopirit ve kupritle birlikte hidrotermal paligorskit
oluumu (Fas).
Siyenitte krk zonlarda hidrotermal oluumlu paligorskit (Sheetland
Adalar).
Asidik intrziflere yakn kesimlerdeki Mg'lu karbonatlarda, kuvars, opal
ve slfrlerle birlikte sepiolit oluturan dk s hidrotermal alterasyon
(Utah Nevada).
Slfrl cevher yataklarnda yantan hidrotermal alterasyon rnleri ile
birlikte kaolinit, klorit, montmorillonit , ayrca dzenli montmorillonit-
klorit kark katman oluumlar (Japonya). llitli seviyelerde dzenli illit-
montmorillonit kark katman oluumu.
Bazik ve ultrabazik kayalardaki asit intrziflerin kontaklarnda
hidrotermal vermiklit oluumlar.
Baz durumlarda hidrotermal kil mineral oluumlar, byk boyutlu
gvdeler halinde ve balca tek mineralli olabilmektedir (baz kaolen ve
halloysit ve montmorillonit yataklarnda olduu gibi).

Cevher yataklar ile birlikte kil oluumu

Birok hidrotermal kil gvdelerin kil minerallerinde "zonlu" bir dzen
gzlenir. Zonlanma iten da doru ve dereceli geilidir (rnein, serizit-
kaolinit-smektiti+klorit-klorit gibi). Baz kil gvdelerinde ise farkl aamalarda
oluumu iaret eden tarzda, zonlu olmaktan da te zerlenmeler de izlenir.
Hidrotermal alterasyon rnlerinde farkllk grlmesi nedeniyle bunlarn
oluumlar ile ilgili iki fikir ne srlmektedir.
a) Alterasyon, cevher oluumu ile ilgili olarak meydana gelen yantataki
"reaksiyon halkalar" olarak dnlebilir. Zonlanma, cevheri oluturan gl
zeltilerin aktivitesindeki azalmay gsterir. Yantata meydana gelen farkl
mineralojik ve kimyasal olaylar, sadece hidrotermal zeltilerin deimesiyle
deil, ayn zamanda cevher damarndan itibaren yantataki ortam koullaryla
ilgilidir.
 57

ek. 30. Bute, Montana' da bir kuvars monzonitte gelien hidrotermal alterasyona ait ematik kesit.

Yukarda ematik kesiti verilen rnekte (ek. 30), Mg dtan ie doru

hayli azalr. Ayrca Ca, Na ve Si da byk lde azalma gsterir. Alterasyonun
da doru dereceli hareketi, ana minerallerin bozumasyla ortaya kan
bileen1erin da doru tanmasnn sonucudur. Bozuma rnlerinden K
kararldr. Ortoklas sadece damarn bitiiinde yksek s ve asidik hidrotermal
sular etkisiyle bozumutur. Ortoklasn bozulmasyla serizit oluumu iin
gerekli K+ salanm olmaktadr. Da doru ortaklasn stabil olmasyla serizit
olumamtr. K'un varl yannda, alkali ortam da ak mika oluma koullar
salar.
b) Yanta alterasyonu, farkl karakterdeki zeltiler tarafndan deiik
evrelerde meydana gelir. Dtan ie doru Mg hayli azalr, Ca, Na ve Si ise
byk lde azalma gsterir. Bu ikinci gre ait baz rnekler aada
verilmektedir;
Utah, Tintic District' teki periyodik hidrotermal alterasyon: ilk aamada,
ek Mg gerektiren volkanik kayalarn kloritlemesi ve kiretalarn
dolomitlemesi yer alr. kinci aamada klorit dndaki kil mineralleri
olumutur. Bu mineraller volkaniklerde daha iyi gelimitir. Cevher yatandan
itibaren kil minerallerinde zonlanma; dikit-kaolinit-7 halloysit-baydellit-10
halloysit tarzndadr. Son aamada ise iddetli serizitleme ve silileme
meydana gelmitir.
Birka aamada meydana gelen intrziflerin hidroterrnal alterasyonu,
Santa Rita, New Mexico: Birinci aama, hornblend ve biotitlerin kloritlemesi;
ikinci aama, biotit ve kloritten hidromika alterasyonu ve plajioklaslardan
kaolinit ve serizit alterasyonu; nc aama da tm birincil silikatlar deitiren
serizitleme veya silisleme.'
Castle Dome, Arizona: Birinci aamada, baz kil olmayan mineraller ile
birlikte klorit ve serizit oluumu. kinci aamada, smektit ve hidromikann
egemen olduu ve ayrca az kaolinit ieren kil oluumu. nc aama, iddetli
serizitleme ve silileme.
 58

Yukarda ksaca rneklendii gibi, cevher yataklar ve oluum

aamalaryla ilgili olarak hidrotermal alterasyon rnlerinde byk bir eitlilik
meydana gelmektedir. Bu nedenle burada verilen baz rneklerde olduu gibi
sadece snrl genelletirme yapmak yeterlidir.

Hidrotermal zeltilerin nitelikleri

Hidrotermal zeltiler ounlukla ve muhtemelen balangta Cl, S, CO2
ve/veya silis tarlar. Yanta silikatl olduunda ve zeltiler yanta ile
reaksiyona girdike, zeltiler tabiat deiebilir ve bu reaksiyonlarn sonucu
olarak alkalen karakter kazanrlar. Alkali bileenler, zeltilerle da doru
tanr ve ana kayacn bozumasyla alkali ile alkali topraklarn ortaya kmas
srdke alkalen karakter devam eder.

Bazen hidrotermal zeltiler, balangta bazik olabilmektedir. Bunu

dndren rnekler literatrde verilmektedir. Mikams kil-montmorillonit-
halloysit-kaolinit tarznda bir zonlanma, balangta K bakmndan zengin ve
alkalen oluumun, nce bazik daha sonra den scaklkla birlikte ntr ve asit
olan scak sulardan meydana geldiine inanlmaktadr. Alterasyonu meydana
getiren zeltilerin scaklnn 50-600C veya 100-400C arasnda deitii ne
srlmektedir.

Kil mineralleri oluumu ile ana kaya ilikisi

Yksek scaklk ve konsantrasyon sonucu olarak hidrotermal
alterasyon iddetli ve uzun sreli olursa, tm birincil mineraller etkilenir. Aa
kan alkali ve alkali topraklarn nemli lde tanmas halinde; trne bal
olmakszn, karbonat ve kuvarsl kayalar dndaki kayalar iin ayn alterasyon
rnleri meydana gelir. Kiretalar ve dolomitler silileir. Ancak Si ve Mg
arasndaki reaksiyon bazen Mg-zengin kil mineralleri meydana getirebilir.
Hidrotermal alterasyon greceli olarak daha hafif olursa, birincil
minerallerin karakteri, meydana gelecek alterasyon rnn byk lde
denetler. ok hafif alterasyonda; hornblend ve biotit gibi Mg'lu mineraller,
klorite dnr.
Hafif alterasyon ve K+dnda kalan alkali ve alkali topraklarn varl
halinde; ferromagnezyumlu mineraller mikalar ve plajioklas da smektit
mineralini meydana getirir. Mg'un varl, zellikle smektitin oluumunu salar.
Feldspat veya mika mineralleri ile birlikte K+'un da varl, ikincil mikalarn
oluumunu salar. Kaolinit, herhangi bir bileenden meydana gelebilir. Alkaliler
ve alkali topraklar ana kayatan aa kar kmaz hemen uzaklatrlrsa veya
ortam asidik, scaklk orta derecede ise; ortamda Ca2+'un bol bulunmas kaolinit
oluumunu geciktirir.
Porozite ve permeabilite, zeltilerin girmesini ve dolamn
salamalar ve bylece alterasyonu etkilemeleri asndan nem tarlar.
 59

rnein, porozite ve permeabilitenin daha yksek olmas nedeniyle alterasyon

tflerde daha iddetli olur.
Yan kayacn karakteri zonlanma iin ok nemlidir. rnein
yankayata cams malzemenin var olmas kristobalitin gelimesini salar.
Ayrca hidrotermal koullar deitiinde, kil mineralleri de baka kil
minerallerine deiirler.

Cevher mineralizasyon trnn kil mineral oluumu ile ilikisi

Cevher yataklarnn aranmasnda ipucu vermesi mit edilerek byle bir
iliki kurulmaya allmsa da henz evrensel bir korelasyon
oluturulamamtr.
Santa Rita, New Mexicodaki, mineraIizasyon ksmen de olsa kil
alterasyonuyla ilikilidir. Bakr oluumunda feldspatlar kaolinit, inko
oluumlarnda ise montmorillonit meydana getirmitir.
Kuzeydou Japonyada Mikewa yata: ilk aamadaki galenit, sfalerit ve
kuvars mineralleri, serizit ve kaolinit alterasyonu ile ikinci aamadaki kalkopirit
ve pirit ise daha dk scaklkta kaolinit alterasyonu ile ilikilidir.
Sibirya' da Akta yatandaki; kil mineralleri alterasyon rnlerinin cva
mineralizasyonundan sonra, birok yazar tarafndan da bu alterasyonun ska ve
cevher minerallerini oluumundan nce meydana geldiine dair rnekler
literatrde verilmektedir.

Scak Su Kaynaklar ve Fmeroller ile Birlikte Bulunan Kil

Mineralleri

Scak kaynaklar ve fmeroller, hidrotermal alterasyonlar incelemek iin

mkemmel olanak salamaktadr. Yellowstone' da yaplan sondajlarda 30
metreden daha derinde baydellit, daha s kesimlerde kaolinit saptanmtr. Bu
durum ykselen meteorik asit sularla ilgilidir. Bu asitlik slfrlerin oksidasyonu
sonucudur.
Yeni Zelanda' da jeotermal enerjiden elektrik retimi iin alan,
sondajlarda; 30 m derinlikte kaolinit ve alunit, 80 m'ye kadar (150C) ana
alterasyon rn olarak smektit, 80 m' den sonra ve 600-700C derinlikte
hidrotermal alterasyon rnleri olarak zeolit ve adularya gzlenmitir. Verilere
gre balangtaki hidrotermal faktrler asidik, sonra ntr, en sonunda yzeye
ulanca da alkalendir. Kaolinit, ksmen sperjen alterasyon ile olumutur.
Tayvanda andezitik kayalar ve piroklastiklerde postvolkanik gaz, buhar
ve hidrotermal sularla meydana gelen alterasyonlar incelendiinde; kaolinitin
balca kil minerali olduu, 10 haloysit, allofan, smektit ve kaolinit-smektit'in
de bunlarla birlikte bulunduu anlalmtr.
Japonya, Beppu, Kyushu; scak kaynak sularnn alterasyon rn olarak
kaolinit, halloysit ve smektitin, ince taneli opal ve bazen de vermiklit ile birlikte
 60

scak kaynak sularn alterasyon rn olarak bulunduu bildirilmektedir. Bu

sularda pH 3-6, scaklk ise 60-90C arasndadr.
Japonyada baz bazaltlarn boluklarnda smektit, vermiklit, dzensiz
klorit-vermiklit, dzenli smektit-vermiklit'in varl gzlenmitir. Ayrca,
Japonyada baz bazaltlarda boluklarn ince bir film halinde Fe-zengin saponit
kapl olduu; skoyada Old Red Sandstone'lardaki andezit lavlarn vesikler
boluklarnda saponit; Sibiryada baz gabroik diyabazlarn boluklarnda zeolit
ve opal ile birlikte paligorskit belirlenmitir.

YZEYSEL BOZUMA LE TOPRAK VE KL OLUUMU

Bozuma Proseslerini Denetleyen Faktrler

Ana kaya
Bozumann balangcnda ana kayacn bileimi ve dokusu nemli
olmasna ramen bozumann sresi arttka bunun nemi azalr. Kaolinitli
topraklar ve smektitli topraklar; iklim, topografya ve zaman ile ilgili deiik
koullarda ayn ana kayatan meydana gelebilirler. Dier yandan kil mineral
ierii karakteristik olan baz toprak tipleri, bileim ve doku asndan
birbirinden hayli farkl ana kayalardan olduka uzun bir zaman sresinde
meydana gelebilirler.
Ana kayacn bileimindeki en nemli faktr, alkali topraklar ve alkali
ieriidir. Zemin sular ortama alkali ve alkali topraklar getirmedike alkali
iermeyen "kaolen killeri" gibi ana materyalden sadece kaolinit veya lateritik
bozuma meydana gelir.
Aliminyuma ek olarak alkali ve alkali topraklar da ierdiklerinden;
magmatik kayalar, eyller, sleytler, istler ve killi karbonatlardan, hi olmazsa
bozumann ilk evresinde ok eitli bozuma rnleri meydana gelir.
Bunlarn yannda, kayacn yapsal durumu (krklar ve bunlarn eimi,
derinlik ve skl) da kil minerali oluumunda nemli rol oynar.

klim
Scaklk, ya ve zellikle bunlarn mevsimlere gre dalm, nemli
iklim faktrleridir. Mineral bozumas, scak ve yal iklimde hzldr. Suyun
bozuma zonunda hareket yn ve znr tuzlarn ykanmas, ya ve bunun
mevsimsel dalmna baldr. Bylece, srekli nemli iklimde su hareketi aa
dorudur ve znen bileenleri aa doru tar. Kurak iklim veya uzun
mevsimsel kurak dnemlerde su hareketi yukar dorudur ve bozuma 'rnleri
bozuma zonundan uzaklaamaz. Mevsimsel nemli-kurak iklimlerde oksit ve
hidroksit rnleri, kurak dnemlerde sabitleirler ve bunu izleyen nemli
dnemlerde znp tanmaya diren gsterirler.
 61

klim; bitki tr ve miktarn, ayrca rmeyle bunlardan meydana gelen

organik alterasyon rnlerini de denetler. Bylece yal serin iklimde organik
madde yavaa rr ve bol miktarda aktif organik asitler retir: scak hmid
iklimde (mevsimsel yal) ise oksitlenme ve deimeyle organik madde hzla
bozulur. Bylece iki ayr ortamda farkl miktarlardaki organik rnler ve trleri
meydana gelir.

Topografya
Topografya, dey ynde aktif su hareketinin olup olmayacan denetler.
zellikle dz alanlarn yzeye kadar suyla doygun hale geldii yksek yal
blgelerde bunun nemi vardr. Oksidasyon ve redksiyon koullar ve aktif
oksidasyon koullarnn etkin olduu derinlik, nemli lde topran su ile
doygunluuna baldr. Uzun sre suyla doygun kalan zayf drenajl alanlarda,
sadece redksiyon veya hafif oksitlenme koullar veya sadece ince bir yzey
zonunda oksidasyon koullar etkindir. A1ak ve dz alanlarda, topraktan su az
hareket ettii zaman ykanma da azalr. yi ykanma kaolinit, az ykanma ise
ien minerallerin meydana gelmesini sonulandrr.
Ayrca topografya, yzeydeki erozyon miktarn yani bozuma rnlerinin
anma orann ve ana kayacn, aktif alterasyon zonunun bulunduu yzeye
sunulmasn denetler.

Bitki rts
Bitki rtsyle ilgili nemli faktrler; bunlarn miktar, tr ile
rdklerinde meydana gelen organik malzemenin miktar ve tr' dr. Bitki
rtsnn olmad kurak ve uzun, scak, kuru mevsimlerin etkin ve bitkilerin
abuk okside olduu alanlarda bitkilerden asit retilmez ve alterasyon ilevine
katlmaz.

Zaman
Bozuma prosesinin yava olmas nedeniyle zaman, alterasyon
rnlerinin meydana gelmesinde nemli bir faktrdr. Baz kayalarn
bozumalarnn balang evrelerinde, alkali ve alkali topraklar bozuma
zonunda bulunabilirler ve belirli bir tipte alterasyon rnleri geliebilmesini
salarlar. Uzun bir zaman aralndan sonra bunlarn ykanmasyla farkl tipte
bir alterasyon meydana gelir.

Toprak Profili Oluumu

Bozuma prosesi, zellikle nemin aa ve Yukar dey hareketlerinin
olduu yerlerde, alterasyon zonunda bir horizon istifi meydana gelir. Horizonlar
birbirine genellikle keskin geiler gsterirler ve kalnlklar santimetre ile
birka on santimetre arasnda veya metrelerce olabilir.
 62

Horizonlar, kayacn bozuma farkllklarn ve ikincil minerallerdeki

bolluu ile bunlarn tr, tane boyutu, orijinal mineral ierii, pH ve alkaliler
ieriini gsterir.
Toprak horizonlar, yzeyden itibaren A, B, C ve D horizonlar olarak
tanmlanrlar.
A: organik malzemenin maksimum topland veya kil ve sesquioksitlerin
bir ksmnn kaybolmas nedeniyle alttakinden daha ak renkleri olan horizon.
B: kil ve sesquioksitlerin biraz organik madde ile birlikte biriktii veya
bloklu ve prizmatik yapl ve sttekinden daha koyu rengi olan toprak horizonu.
C: toprak oluturma prosesinden fazla etkilenmemi, ksmen bozumu ve
konsolide olmam malzeme.
D: Deimemi ana malzeme.

Byk Toprak Gruplarnn Snflamas

a) Zonal Topraklar
Zonal hmid topraklar
Tundra topraklar
Podzolik topraklar
Lateritik topraklar
Birlikte bulunan intrazonal gruplar
Zonal arid topraklar
b) ntrazonal topraklar
c) Azonal topraklar

Topraklarn kil mineral bileimleri toprak oluumunu denetleyen

faktrlerin denetiminde farkllklar gsterir.

Deien Koullarda eitli Kaya Tiplerinden Meydana Gelen Bozuma

rnleri
1- nemli miktarda Mg ieren bir bazik kayalar: Bu kayalar zayf
drenaj veya dk ya ortamnda bozuunca, magnezyumun bozuma zonunda
kalabilmesi nedeniyle, smektit alterasyon rn olarak meydana gelir. Yksek
ya ve iyi drenaj koullarnda ise Mg'un uzaklatrlmasyla kaolinit meydana
gelir. Magnezyumun ykanmas orta hzda olursa, nce smektit daha sonra
kaolinit meydana gelir. Magnezyum, uzun sren bir bozuma prosesiyle
uzaklatrldnda (souk ve nemli iklim koullarnda); bol organik asit ile
ykanma sonucunda ortamndaki kil mineralleri tamamen bozulur, alminyum
aa tanr ve silis yzeye yakn younlar. Nemli scak iklimde meydana
gelen Magnezyumun'un uzaklamas ve asitin retilmedii ntr veya alkalin
ortam koullarnda (lateritik alterasyon); silis uzaklar, Fe ve Al yzeye yakn
younlar.
2- Asidik magmatik kayalar: Bu kayalar nemli miktarda K ve Mg
ierirler. K ve Mg'a bozuma zonunda kalmasna izin veren bozuma
 63

koullarnda, illit ve smektit meydana gelir. Mg dk olduunda, meydana

gelen tek rn illit'tir. K dkse, smektit meydana gelir tek rndr. K ve
Mg'un hzla kartlmasyla kaolinit oluur. Ayn oluumlar, uzun srede
bozuan bazik magmatik kayalarda da izlenir. Dier alkaliler daha az etkilidir.
Ancak Ca' un varl smektit oluumu salar ve Ca nemli lde var olduka
kaolinit olumaz.
3- Karbonatl sedimentlerde illit ve smektit balca kil mineral
bileenleridir. Karbonatl sedimentlerin bozumasyla karbonat tamamen yok
olup Ca ortamdan uzaklamadka silikatlarda bir deiiklik olmaz. Ca'un
kmasndan sonra silis bakmndan zengin yzeysel malzeme veya Al ve Fe
konsantrasyonu ieren bir zon oluturan, lateritik alterasyon meydana gelir.
4- eyllerin bozumas magmatik kayalar gibidir. CO3'li eyllerde, silikatlarn
alterasyonundan nce Ca'un kartlmas gerekir.
5- nemli lde alkali ve toprak alkali iermeyen kaolenlerin bozumasnda;
kuru iklim koullarnda yukar hareket eden su ile ortama K ve Mg gibi iyonlar
getirilmedike, illit veya smektit olumaz.
zet olarak bozumadaki nemli koullar, zellikle K ve Mg gibi alkali ve
alkali topraklarn varl ile bunlarn ortamda kaldklar sre denetler. K, illit'in;
Mg da smektit'in oluumunu salar. Ca hem smektitin oluumunu salar hem de
kaolinit oluumunu engeller. CO3 ise birincil silikatlarn bozumasn geciktirir.
Topraktan hareket eden suyun pH' , zellikle aktif ykanma ve uzun zaman
srelerinde nem tar. Uzun sren asitlik, Fe ve Al kartlmas ile silisin; ntr
koullar veya alkalin koullar ise Fe ve Al'un yzeyde konsantrasyonunu
sonulandrr. Bozuma dngs, rnein, lateritik topraklarda oluan gibbsit'in
yeniden silisleerek kaolinit oluturmas ile terslenebilir.

Topraklarda halloysit ve allofann yer almas

Ntr veya hafif asit ortam koullar ve suyun varl halinde plajioklaslar
sulu halloysite bozuabilir.
Allofan zellikle dk alkali ve toprak alkali ierikli volkanik kllerden
oluur. Halloysit ska allofan ile birlikte bulunur. kisi de bu bileimdeki
volkanik klden oluurlar. Aksi durumda montmorillonit meydana gelir. Ayrca
kuru ara evrelerin olmad tropikal bozuma koullarnda, halloysitin bir
allofan "ara aamas"n izleyerek olutuu bildirilmektedir.
Ana minerallerden kil oluumu iin;
a) Ana mineraller bozularak iyonik zelti oluur ve bundan daha sonra kil
minerali kelimi meydana gelir.
b) Kolloidal karmlarn meydana gelmesi ve sonra kil mineralinin
kristalizasyonu (Feldspat kolloidal durum kil minerali).
c) Bir ana mineralden kil mineraline dorudan yapsal deiim. Bu da
mikalar smektit deiiminde olduu gibi yapda hafif bir modifikasyonu
veya feldspat-+kaolinit. ve mikalar ile farromagnezyumlu
 64

minerallersmektit (genellikle bir kark katman aamasn izler)

rneklerinde olduu gibi nemli lde yapsal deiimin gerektirir.
d) Alterasyon mekanizmasn; ykama etkinlii, pH ile birincil mineral
yap ve bileimi denetler.

SEDMENTER KL MNERAL OLUUMU

Eski Sedimentler
Oluum tarz ile ilgili kil mineral bileimi
Fransa'nn dousu ve Almanya'yla svire'nin bitiikteki kesimlerinde
denizel sedimentlerde illit 50-100 oranlarnda bulunur. llit karbonatl denizel
sedimentlerde bol miktarda ve kil minerallerin toplamnn %70-100 kadardr.
Kaolinit ska bulunur ve kil minerallerinin %0-50'sini meydana getirir.
Karbonatl sedimentlerde kaolinit ok az bulunur veya hi bulunmaz. Piritli
denizel sedimentler nemli miktarda kaolinit ierir. Ayrca mika ve vermiklit az
oranlarda ve ska bulunur.

Lagner kkenli sedimentler

l/it 19 numunede, smektit 4, sepiolit-paligorskit de 3 numunede balca mineral
bileenleridir. Klorit, mika, vermiklit, ska ve dk oranlarda bulunurlar.
Kaolinit 19 numunede hi yer almaz. Var olduunda ise toplam kil mineralinin
%30'unu amaz. Bylece sepiolit-paligorskit ieren sedimentler lagnerden fazla
"lakstrin ortam" temsil ederler.

Lakstrin (gl) kkenli sedimentler

a) Biriken sedimentlerden geen su ile alkali ve toprak alkalilerin ykand veya
suyunun pH' dk olan gllerde ana mineral kaolinittir. llit, klorit ve smektit
% 0-30 arasnda deiir.
b) Suyun hafif hareketi nedeniyle tuz ve karbonatlarn biriktii veya alkali
su ieren gllerde ana kil bileenleri; illit, smektit ve paligorskit ile sepiolittir.
Bunlarda sepiolit-paligorskit mineralleri zellikle kurak veya yar kurak iklim
koullarnn egemen olduu kimyasal gllerde bol olarak bulunurlar.

Dier ortamlardaki sedimentler

Fluviyatil ortamlarda kelen killer, balca kaolinit bileimlidir. D
neritik zondakiler balca smektitik, i neritik zondakiler ise bileim bakmndan
yaklak olarak eit miktarlarda kaolinit, illit ve smektitten oluurlar.
Denizel sedimentlerde bor ve rubidyum ierii tatl suda kelenlere
oranla daha fazla, galyum ise tatl su sedimentlerinde daha fazladr. Bor ierii,
deniz suyu tuzluluunun artyla artar. Bylece illitlerdeki bor, ortamn
kelme zamanndaki tuzluluunu iaret edecek tarzda art gsterir.
 65

Herhangi bir ana kil mineral tr, herhangi bir kelme ortamnda da
bulunabilir. zel bir kil mineralinin varl belirli bir ortamla snrl deildir.
llit, smektit, illit-smektit kark katman, bol miktarlarda bazen de tek mineral
tr olarak herhangi bir ana kelme ortamnda bulunabilirler. Kaolinit, her ne
kadar her ortamda bulunabilirse de, genellikle ve balca fluviyatil ve sahile
yakn ortamlarda bulunur.

Jeolojik ya ile ilgili kil mineral bileimi

Smektit, genellikle Mesozoyikten daha eski sedimentlerde bulunmaz.
Birka bentonit yata dnda, yal sedimentlerde seyrek olarak yer alr.
Smektitin, balca Mesozoyik, Senozoyik ile gncel sedimentler ve bozuma
rnlerinde var olmas zel bir nem tar.
Metamorfik proseslerin smektiti,"mika tipi" minerallere deitirebildii ve
birok eski sedimentlerde yok ettii aktr. Dier yandan smektit, jeolojik
zaman boyunca zemin sular ve ferromagnezyumlu minerallerden K ve Mg
alabilir. Bylece, zamanla "mika tipi" bir minerale bir kayma salanm
olabilmektedir. Ayrca zamana bal olarak skma ile meydana gelen su kayb,
smektitin mikalara deiimine yol aar.
Yaygn tiplerdeki magmatik kayalarda Na ve K ierii hemen hemen
ayndr. Bozuma, tanma ve kelmeden sonra meydana gelen eyller,
Na2O'ten bir kat fazla K2O ierirler. Suda K' dan 48 kez fazla znen Na, deniz
suyuna katlr. K ise hem denizde hem de karada killer tarafndan tutulur.
Meksika krfezindeki Tersiyer sedimentlerde yaplan derin sondajlarda
5000 feet'ten daha s kesimlerde balca smektit, ok az illit, klorit ve kark
katman yer alr. Derinlik arttka illit'te hafif, illit-smektitte ise belirgin bir art
gzlenir. 900012000 feet'te ise smektit hi bulunmaz.
Pennsilvaniyen yal (ABD) eyllerdeki illitlerde K-argon yntemiyle
yaplan ya tayinleri, 2M trnn byk lde Pennsilvaniyen ncesi ve
detritik kkenli olduunu iaret etmektedir. K-Ar yana gre lMd tr,
Pennsilvaniyen sedimentlerin yar yandan daha gentir.
Smektitin yal sedimentlerde bulunmaynn baka nedenleri de olabilir.
rnein, gemite yersel koullar smektit oluumu iin uygun olmam olabilir.
Gmlme derinlii kaolinitin kristalinitesini arttrabilir. Ayrca kaolinit,
Devoniyenden daha yal sedimentlerde ok az miktardadr. Kaolinitin yokluu
alkali ve alkali topraklarn adsorbsiyonunu salayan metamorfik proseslerle
kaybolup mikaya dnm olduunu dndrr.
Halloysit, jeolojik olarak yal sedimenter kayalarda bulunmaz. Bunun
metamorfik proseslerle kaolinite dnt dnlmektedir.
Jeolojik yan artyla smektit ve kaolinitin azaldklar gz nne
alndnda, bunlarn aksine illit ve kloritin artt dnlebilir. Nitekim
jeolojik yala birlikte klorit'in de greceli olarak artt bilinmektedir. Ayn
tarzda paligorskit ve sepiolit minerallerin varl, greceli olarak daha gen
 66

sedimentlerle snrldr. Vermiklitin ise ya ile ilgili dalm hakknda yeterli

bilgi yoktur.

Litoloji ile ilgili kil mineralleri

ncelenmi olan eyllerin ounda ana kil minerali illittir. Klorit ve mika
ska bulunur. Smektit, mesozoyik ve daha gen eyllerde yaygn olarak yer alr.
Kaolinit ise baz eyllerde yaygn olarak ancak dk oranlarda grlr.
Mika mineralleri, sleytlerde ana bileenlerdir. Sleytlerdeki illit ve klorit
minerallerinin "kristalinite derecesi" killerdeki ayn minerallerden daha
yksektir (birim katmanlar, daha dzenli ynlenmi ve daha az yapsal
kusurludur). Birincil bileimine bal olarak illitin metamorfizmas ile kristal
mkemmellii artar, muskovit veya biotite yakn bir yap kazanr.
Montmorillonit, sepiolit-poligorskit veya halloysit sleytlerde bulunmaz.
Vermiklit, baz sleytlerde bulunur ancak bunun bir alterasyon rn olup
olmadn anlamak gtr.
Killerin ou, kil minerallerinin karmndan meydana gelir. Ancak baz
killer tek mineralli bileime yakn olabilirler. Bu durumda bunlarn kkenini
anlamak bazen gleebilir.
Taban kili (underclay), kresel boyutta Karbonifer yal birok kmr
yatanda kmr katmanlar, tabakalanma gstermeyen ve kayma yzeyleriyle
karakterize edilen killerin zerinde yer alrlar. Bu killer kaolinit, illit veya bu iki
mineralin karmndan meydana gelirler. Ara sra karbonatl olup illit tek
mineral olarak bulunur. ABD' de incelenen birok taban kilinin bileimleri;
balca "dzensiz kaolinit", illit, illit-smektit ve birok yerde klorit ile vermiklit
arasnda deien "14 mineral" ierir. Alt Pennsilvaniyen yal taban killeri, st
Pennsilvaniyen yal olanlara gre daha fazla kaolinitlidir. Belika'da kmrlerle
birlikte bulunan killerin bileimi, illit-kaolinit karmndan "saf kaolinite" kadar
deiir.
Avustralya'da New South Wales'de kaolinitin yannda, dikit ve gibbsit
minerallerinin de bulunduu anlalmtr. Almanya'da Ruhr vadisi taban
killerinde bileim; illit, kaolinit ve kloritten meydana gelir. Kaolinit iyi ile kt
arasnda "kristalinite" gsterir.
Flint kili; youn, sert, suda dalmayan, masif ve akmakta grnl
plastik olmayan bir kildir. Genellikle taban kili ile birlikte bulunur. Bazen
diyasporlu killerle (Missouri) birlikte de bulunabilir. Bileimleri, ok ince taneli
olan "dzensiz kaolinitten" meydana gelir. Bazen ar silis veya almina da
bulunabilir ve bunlar imentolayc grev tar.
Kum ve kumtalarnda herhangi bir kil minerali bulunabilir. Kaolinit en
bol, dikit ise olduka yaygndr.
Kireta ve dolomitler. llinos'taki (ABD) Paleozoik kiretalarnn
tmnde, balca illit daha az oranda da kaolinit bulunur. Ayrca az miktarda
smektitli kark katman yer alr. Sovyetler Birliinde Karbonifer yal
karbonatl sedimentlerde, sepiolit ve paligorskit saptanmtr. Sepiolit en ok
 67

dolomitlerle, paligorskit ise denizel marnlarla birliktedir. Utah'da (ABD) illit ve

klorit kiretalarnda illit, klorit ve kark katman rtl biyoklastik ve kumlu
kiretanda ile ka1kerli kuvarsitlerde klorit ve illit dolomitik kuvarsitlerde
klorit, illit ve korrensit dolomitik kiretanda kaolinit, illit ve klorit ise
kuarsitlerde yer alr. .
ngilteredeki kmrlerde 1: 1 katmanl mineraller ana kil bileenleridir.
Antrasitlerde halloysit, bitml kmrlerde kaolinit. Ayrca biraz illit de
bulunabilmektedir. Almanya kmrlerinde illit balca kil bileenidir. Kaolinit
birok kmr yatanda bulunur ve kmrleme derecesi arttka kristalinitesi
de artar. llinois' de kaolinit hem krklarda hem de kmrdeki boluklarda ana
kil mineralidir. Ayrca ok az illit de bu kmrlerde yer alr.
. Sepiolit ve paligorskit ska tuzlu sedimentlerde yer alrlar. Smektite illit
de yaygn olarak bulunabilmektedir. Bu sedimentlerdeki kil mineralleri zayf
kristalizedir ve hassas olarak tayin edilmeleri gtr. Almanya'da Zechstein
tuzlarnda illit ana kil bileenidir. Kristalinitesi ok dktr. Stassfurt kil
yataklarnda ise muskovit, klorit ve korrensit bulunmaktadr. Sovyetler Birlii
Ferganada' da ise kurak Paleojen sedimentlerinde sepiolit-paligorskit bulunur.
Paligorskit, karbonatl olmayan smektitli denizel sedimentlerde hi yoktur ve
sepiolit zellikle dolomit ierii yksek olan sedimentlerde yer alr.
Avusturalya' da lpswich yaknnda bazaltlardan treyen ana mineralin
smektitin olduu paligorskitli sedimentler yer alr. Sepiolitler iin kontrol edici
faktr "playa glndeki" Mg konsantrasyonudur. Mg arttka, smektitin
paligorskite ve sepiolite dnm meydana gelir.

Kil minerallerinin neoformasyonu

Kil mineralleri dorudan zeltilerden kebilir veya zayf organize
malzemelerin kolloidal sol'lerinden kristalleebilirler.
Neoformasyon, evre kayalarn iddetli bozumaya urad kelme
havzalarda yaygn olarak meydana gelebilmektedir. Havzaya tanan malzeme
byk lde zelti halindedir. Smektit, paligorskit ve sepiolit sudaki Mg, Si ve
Al ieriinin greceli bolluuna bal olarak oluurlar (Kuzey Afrika).

Kil minerallerinin kelme sonras deiimi

Kil deiimlerinden bazlar diyajenez olarak adlandrlan aamada
kelme ortamnda meydan gelir. Baz deimeler metamorfik proseslerle,
bazlar da dolam halindeki zeltilerle meydana gelebilir. Deime hemen
sediment birikiminden sonra balayabilir veya ortama bal olmakszn ok daha
ge evrede meydana gelebilir.
Fransa Aquitaine havzasnda znme ve kelme, dier kil mineral
ekirdekleri tarafnda vermikler kaolinit ve halloysit oluumu meydana
getirmitir. Montmorillonit, bazik silisli sularn etkisiyle halloysitten veya
onunla birlikte bulunan kaolinitten meydana gelmitir.
 68

Kolorado Morrison formasyonunda ksmen montmorillonitlemi ve

geirimli olan volkanik kilde yer alan montmorillonitten; ksmen hidromika,
daha sda da glokonitik mika, aa doru hareket eden zeltilerle olumutur.

ETL KL MALZEMELER

Bentonit
Yukardaki ana oluum tarzlarndan farkl bir oluum da bentonit
oluumudur. Bentonit; kolloidal, plastik bir kil olup su ile hacminin birka misli
kadar iebilir ve ok kk miktarlardaki bile suda tixotropik jel meydana
getirir. Bentonit, volkanik kln yerinde alterasyonu ile meydana gelir.
Genellikle bentonitin ana kayac olan volkanik kl, souma yaplar ve
psidomorflarn varl ile tannabilir. Feldspat, biotit, hornblend gibi magmatik
minerallerin varl da bu kkeni iaret eder. Bentonit katmanlarnn kalnl, 2-
3 m ile 15-20 m arasnda deiebilir. Hidrotermal kkenli olan bentonitler de
vardr. Bunlar katmanl yaplar yoktur ve dzensiz yataklanma gsterirler.
Renkleri; beyaz, sar, gri, mavi hatta siyah arasnda olup genellikle sar ve
sarms yeildir. Ana kil bileeni smektittir. Dier kil minerallerinden zellikle
illit ve kaolinit, birok bentonitte bulunur (bazen %50 dolaynda). Ayrca
bentonitin bileiminde, magmatik ve detritik krntlar gibi kil olmayan
bileenler de yer alabilir. Kristobalit ska ve %30 kadar bulunur. Baz
durumlarda zeolit mineralleri de bileimde yer alr.
Bentoniderin smektit ierii, farkl yataklarda deiiklik gsterebilir.
Bileimde yer alan smektitteki farkllklar; deiebilir katyon, kafes yapsnda Fe
ve Mg' da olabilmektedir. Bentoniderin ounda Ca en bol bulunan iyondur
bunlarn daha az Na da iyonu ierir. Bunun yannda birka bentonit yatann
ve K+'lu bentonit zelliindedir. Mg ise sk ancak dk oranlarda bulunur.
Bentonitin olumas iin volkanik kln dorudan suya dmesi gerekir.
Suyun tatl veya tuzlu oluu bentonitin olumunu belirleyen nemli etkenlerden
biridir. Bentonit denizel formasyonlarla birlikte bulunmas, oluumu iin deniz
suyunun varl gerekli olduunu gsterir. Volkanik kln bileimi de, nemli
faktrlerden biridir. Ayrca bentonit oluumu iin, MgO ieriinin de bir hayli
olmas gerekir.
Smektit oluumu doal camn devitrifikasyonu ve smektitin kristallemesi
tarznda meydana gelir. Camdaki ar silis, kilde kalr ve kristobalit meydana
gelir veya bentonit katman altnda ayr katman halinde sert silisli oluuklar
meydana getirir (silisleme veya rt). Reaksiyon sonucunda geride kalan alkali
ve alkali topraklar, zeltilerle volkanik kln dt suya tanr. Deiebilen
katyon tr, kln dt suyun bileimi ve devitrifikasyonla aa kan
alkalilerin tr ile yakndan ilgilidir.