OTPORNOST MATERIJALA

Doc. Dr Strain Posavljak, dipl. in.

1 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 PREDMET I ZADACI OTPORNOSTI
MATERIJALA
Otpornost materijala je posebna nauna
disciplina kojom su obuhvaeni inenjerski
metodi prorauna:
vrstoe,
Krutosti i
Stabilnosti
delova maina i konstrukcija.

2 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 vrstoa je sposobnost konstrukcije da izdri
zadato optereenje, a da joj pri tome naponi ne
preu odreenu granicu i da ne doe do njenog
poputanja.
Krutost je sposobnost konstrukcije da se
odupre optereenjima i da se ne deformie
iznad odreene granice.
Stabilnost je sposobnost konstrukcije da zadri
ravnoteni oblik pri deformacijama koje
odgovaraju zadatom optereenju.
3 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011
 Osim naziva OTPORNOST MATERIJALA
koji je tradicionalan i ne odgovara stavrnosti, u
literaturi se sreemo i sa nazivom NAUKA O
VRSTOI.
U svetskoj literaturi sreemo sljedee nazive:
STRENGTH OF MATERIALS (na engleskom)
(na ruskom)
FESTIGKEITSLEHRE (na nemakom)
RESISTANCE DES MATERIAUX (na
francuskom)

4 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Otpornost materijala predstavlja osnovu za:
Proraun mainskih elemenata i
Teoriju konstrukcija.
Meutim, kao to je Otpornost materijala
neemu osnova, tako i ona ima svoje osnove.
Njene osnove su:
Matematika (u teorijskom smislu)
Mehanika (u teorijskom smislu)
Fizika (u teorijskom i eksperimentalnom smislu)
Nauka o materijalima (u teorijskom i
eksperimentalnom smislu)
5 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011
 Osvrnimo se na Mehaniku kao teorijsku
osnovu, ito na njena dva dela:
Statiku i
Dinamiku.
Statika prouava zakone slaganja sila i uslove
ravnotee materijalnih tela pod dejstvom sila.
Dinamika prouava kretanje materijalne take
i materijalnih tela pod dejstvom sila.

6 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Materijalna tela koja su predmet statike i
dinamike, posmatraju se kao kruta tela.
Kruto telo je telo koje se pri delovanju
spoljanjih sila ne menja oblik (ne deformie
se), tj. rastojanje mu se izmeu bilo koje dve
take ne menja.
Suprotno krutom telu je vrsto ili
deformabilno telo.

7 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 vrsto telo je telo koje pri delovanju
spoljanjih sila menja oblik (deformie se) tako
da mu se rastojanje izmeu bilo koje dve take
generalno razlikuje od rastojanja koje je bilo
pre dejstva sila.
Otpornost materijala prouava vrsta tela.
Svakom vrstom telu mogu se pridruiti
sljedea tri parametra:
Optereenje (spoljanje sile),
Geometrija (dimenzionisani oblik) i
Materijalnost (materijal sa svojim osobinama).

8 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Iz igre sa ova tri parametra proizilaze
zadaci Otpornosti materijala.

9 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Prvi zadatak
Poznati su optereenje i materijal od kojeg e
se izraditi neka konstrukcija ili neki njen deo,
zadatak je da se odredi geometrija sa kojom e
biti zadovoljeni uslovi vrstoe, krutosti i
stabilnosti.
NAPOMENA: Ovaj zadatk se esto sree pri
projektovanju novih maina i ureaja i jo se
zove zadatkom dimenzionisanja.

10 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Drugi zadatak
Poznati su geometrija i optereenje
konstrukcije. Zadatak je da se odredi raspodela
napona i deformacija i na sonovu toga odabere
materijal potrebne vrstoe.

11 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Trei zadatak

Poznati su geometrija i materijal za izradu.

Zadatak je da se sprovede analiza napona i
deformacija i na osnovu toga odredi dozvoljeno
optereenje konstrukcije.

12 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Glavni zadatak Otpornosti materijala je
iznalaenje povoljne geometrije konstrukcija i
delova koji ih ine, uz to je mogue manji
utroak materijala, a da uslovi vrstoe,
krutosti i stabilnosti pri zadatom optereenju
budu zadovoljeni.

13 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 FIZIKE OSOBINE MATERIJALA
Ako se sve take vrstog tela po rastereenju
vraaju u prvobitane poloaje kae se da je
materijal od kojeg je telo napravljeno,
elastian.
Materijal moe biti:
Idealno elastian i
Delimino elastian.

14 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Eksperimentima je pokazano da su do odreene
granice elastini:
elik,
Liveno gvoe,
Drvo,
Kamen.
Materijal je neelastian (plastian) ako se sve
take vrstog tela po rastereenju ne vrate u
prvobitne poloaje, zbog ega telo ostaje trajno
deformisano.

15 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Viskoelastiani materijali su materijali kod
kojih dolazi do puzanja (pri konstantnom
optereenju vrstog tela imamo rast
deformacija u vremenu) i relaksacije (u
deformisanom vrstom telu naponi opadaju u
vremenu).
Materijal vrstog tela je homogen ako su mu
sve estice iste. U suprotnom je nehomogen
(estice su mu meusobno razliite).

16 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Materijal je izotropan ako su mu fizike
osobine svake estice u svim proizvoljno
izabranim pravcima iste. U suprotnom je
anizotropan.
Materijal je ortotropan (ortogonalno
izotropan), tj. ima razliite fizike osobine u
dva ili tri ortogonalna pravca (npr. kompoziti)

17 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 OBLIK TELA
Veina reenja Otpornosti materijala odnosi se
na trodimenzionalna tela jednostavnijeg oblika
kao to su:
tapovi,
Grede,
Ploe i
Ljuske.
tapovi i grede spadaju u linijske nosee
elemente i kod njih je jedna dimenzija (duina)
znatno vea od druge dve (irine i visine).
18 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011
 tap je kao linijski nosei element optereen
samo u jednom ito podunom pravcu,
zateznom ili pritisnom silom ili momemtom
uvijanja.
Greda moe biti optereena i upravno na
podunu osu.
Zavisno od oblika osa tapovi (grede) mogu
biti:
Pravi,
Blago zakrivljeni,

19 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Krivi,
Prostorno savijeni.
Primer uvijenog tapa je burgija.
Povrinski nosei elementi su ploe i ljuske.
Kod njih je jedna dimenzija (debljina) znatno
manja od druge dve (irine i duine).
Ploe su ravni povrinski nosei elementi, dok
su ljuske zakrivljeni povrinski nosei
elementi sa srednjim povrinama podjednako
udaljenim od spoljnih povrina.
20 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011
 Na ovom kursu Otpornosti materijala
uglavnom e se razmatrati:
Pravi tapovi (grede) i
Ravanske ili prostorne konstrukcije sastavljene od
vie pravih tapova (greda).

21 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Neki od moguih oblika linijskih noseih elemenata

22 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Neki od moguih oblika linijskih noseih elemenata

PLOA LJUSKA

Povrinski nosei elementi

23 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 SPOLJANJE SILE
Spoljanje sile koje deluju na konkretno vrsto
telo mogu biti:
Povrinske i
Zapreminske.
Povrinske sile su posledica kontakta
konkretnog vrstog tela sa drugim telima i
sredinom koja ga okruuje.

24 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 U zapreminske sile ubrajamo:
Teinu (sile gravitacije),
Centrifugalne sile,
Inercijalne sile,
Sile magnetnog privlaenja (odbijanja).
Povrinske sile se u proraunima inenjerskih
konstrukcija (u zadacima otpornosti materijala)
prikazuju kao kontinualna (konstantna ili
promenljiva) optereenja.

25 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Za primere nekih od povrinskih sila mogu se
uzeti:
Pritisak tenosti,
Pritisak gasa,
Teina snega,
Pritisak vetra, ...
U poseban sluaj spoljanjih sila spadaju
koncentrisana optereenja (koncentrisane sile i
koncentrisani momenti) koja su rezultat
uproavanja i svoenja na taku.

26 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Zapreminske sile deluju na svaku esticu
vrstog tela i srazmerne su njegovoj masi.
Prema nainu delovanja u vremenu spoljanje
sile mogu biti:
Statike i
Dinamike.
Statike sile se ne menjaju u vremenu.
Postepeno rastu do neke konane (radne)
vrednosti, a zatim ostaju konstantne, pa se zato
pojave ubrzanja i inercijalnih sila moe
zanemariti.

27 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Dinamike sile mogu biti:
Udarne (trenutne, kratkotrajne) i
Promenljive u vremenu (stohastiki promenljive ili
promenljive po odreenom zakonu).

Ilustracija
sila u
vremenu

28 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 UNUTRANJE SILE I NAPONI
Unutar vrstog tela optereenog spoljanjim
silama, izmeu delia (kristala, molekula,
atioma), pojavljuju se dodatne unutranje sile
koje se protive delovanju spoljanjih sila.
Za opisivanje unutranjih sila uveden je pojam
napona.
Da bi opisali unutranje sile i objasnili pojam
napona posluiemo se metodom fiktivnog
(zamiljenog) preseka.

29 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Zamiljen
a ravan

Zamiljeni
presek

30 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Fn Fn
= p n, srednje lim = pn
A n A n 0 A
n

pn Ukupni napon u taki T na ravni sa normalom n

31 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Napon je vezan za taku i za odreenu ravan, koja prolazi kroz
tu taku, a definisana je normalom n.

Napon u taki T(x,y,z) za ravan

definisanu normalom n je
p n = p n (x, y, z )

ZAKLJUAK: Napon je
funkcija koordinata take T.

32 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Napon pn se u optem
sluaju, saglasno
prikazanoj slici, ne
poklapa sa normalom n, i
moe se razloiti u na
komponente u prvcu
normale n i tangenti t1 i t2 ,
komponente
n , n1 , n 2

n Normalni napon
n1, n2 Tangencijalni
(smiui) naponi

33 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Posmatrano na nivou Dekartovog koordinatnog
sistema, mogue je generisati sliku napona u
tom sistemu.

Naponi u Dekartovom koordinatnom sistemu

34 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Kroz proizvoljnu taku optereenog vrstog
tela moe se posmatrati beskonano mnogo
zamiljenih preseka sa beskonano mnogo
normala n i napona pn.
Dokazano je kako je dovoljno je pznavati
komponente ukupnih napona pni (i=1,2,3) za
3 meusobno ortogonalna preseka da bi se
odredili komponentni naponi za bilo koji
proizvoljni presek.

35 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Za vrsto telo u Dekartovom koordinatnom
sistemu tri meusobno ortogonalna preseka
treba posmatrati kao preseke dobijene
ravnima paralelnim ravnima tog sistema.
Devet (3x3=9) komponenti napona vezanih
za ravni xy, yz, i zx Dekartovog
koordinatnog sistema jesu komponente
tenzora napona.
Tenzorom napona se definie naponsko
stanje u proizvoljnoj taki optereenog
vrstog tela.

36 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Matrini zapis tenzora napona
je oblika
x yx zx
[ ] = xy y zy
xz yz z

U ovom tenzoru imamo
jednakost napona xy = yx
yz = zy Dokaz imamo na 39.
zx = xz slajdu.

37 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Komponente tenzora napona su
pozitivne ako im je:
- Na pozitivnim stranama smer
pozitivan i
- Na negativnom stranama
smer negativan.

Komponente tenzora napona su

negativne ako im je:
- Na pozitivnim stranama smer
Komponente tenzora napona negativan i
na stranama elementarne - Na negativnom stranama
zapremine smer pozitivan.

38 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Posmatrajmo komponente
tenzora napona u pravcu x ose
i odgovarajue sile.

Iz nulte sume momenata oko

sredinje ose z1 sledi

M z1 =( yx dzdx ) 2
dy

( yx dzdx ) = 0
dy
2 Komponente tenzora napona
u pravcu x ose
Po analogiji su =
yz zy
xy = yx
zx = xz

39 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 DEFORMACIJE

vrsta tela optereena spoljanjim silama

menjaju oblik i dimenzije (deformiu se).
Za opisivanje promene oblika i dimenzija
uveden je pojam deformacija.
U optem sluaju razlikujemo:
Duinsku i
Ugaonu deformaciju.

40 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Duinska deformacija (dilatacija e)

d ij
= ij, srednje
d ij

Srednja duinska
deformacija

d ij
lim = ij
d ij 0 d ij

Duinska
deformacija

41 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Duinska deformacija (dilatacija) je vezana za taku i pravac.

Za taku T(x,y,z) i pravac n imamo duinsku

n = n (x, y, z )
deformaciju (dilataciju)

ZAKLJUAK: Duinska
deformacija (dilatacija) je funkcija
koordinata take T.

Za ose x, y i z Dekartovog koordinatnog sistema,

duinske deformacije (dilatacije) oznaavamo sa
x , y , z

42 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Ugaona, smiua deformacija, deformacija klizanja

Ugaona, smiua
deformacija,
deformacija
klizanja ,
predstavlja
promenu pravog
ugla.

lim
d ij 0, d ik 0
(< N N N
j i k )
< N 'j N i' N 'k = jk

43 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Ugaona deformacija je vezana za taku i
ravan.
Za taku T(x,y,z) i ravni xy, yz, zx
Dekartovog koordinatnog sistema, ugaone
deformacije oznaavamo sa
xy , yz , zx

Kao to tenzor napona definie naponsko stanje

u proizvoljnoj taki optereenog vrstog tela,
tako tenzor deformacija definie deformaciono
stanje.

44 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Matrini zapis
tenzora deformacija
je oblika 1
1
x yx zx
x yx zx 2 2
1 1
[ ] = xy y zy = xy y zy
2 2
xz
yz z 1
z
1

2 xz
yz
2

45 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 PRETPOSTAVKE OTPORNOSTI
MATERIJALA

Pretpostavke o materijalu:
Materijal je neprekidan,
Materijal je homogen i izotropan
Materijal je linearno elastian
Pretpostavke o deformacijama:
Deformacije su male u poreenju sa dimenzijama
tela
0.001 (0.1 %)

46 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Pretpostavke o silama:
Spoljanje sile su statike.
Pretpostavka o nezavisnosti delovanja
optereenja (princip superpozicije):
Ukupan rezultat uticaja svih optereenja jednak je
algebarskom zbiru uticaja svih pojedinanih
optereenja.
Pretpostavka o uslovima ravnotee:
Uslovi ravnotee se definiu uvek u odnosu na oblik
i dimenzije konstrukcije pre njene deformacije.

47 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 FA = FA (Fi )
FB = FB (Fi )

Ilustracija principa
superpozicije

48 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 NEKE JEDINICE SI SISTEMA
SI Koristi se
Duina m cm
Povrina m2 cm2
Sila N kN
Moment Nm kNcm
Napon Pa* kN/cm2
Linijsko pomeranje m cm
Ugaono pomeranje rad rad, stepen

* N
1 Pa = 1 2
m

49 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 VEZA NAPONA I DEFORMACIJE
HUKOV ZAKON
Naponi i deformacije su posledica delovanja
optereenja (spoljanjih sila) na konkretnu
konstrukciju.
U kakvoj su vezi napon i deformacija?
Robert Huk (Robert Hook, 1635-1703) je
prvi eksperimentalno dokazao linearnu
zavisnost sile F i izduenja opruge Dl. On je
1660. objavio rad pod naslovom Ut tensio
sic vis (Onakva deformacija kakva sila).
50 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011
 Huk je ovu zakonitost formulisao 1676., a
zvanino ju je objavio 1678.
Linearna zavisnost
izmeu sile F i
izduenja opruge Dl,
prema Huku se definie
Zategnuta opruga prostim izrazom
F = k l
F Sila izraena u [N]
k Koeficijent krutosto opruge
izraen u [N/m]
Dl Izduenje izraeno u [m]

51 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Linearna zavisnost izmeu sile i odgovarajue
deformacije koja vai za idealno elastino telo
(do granice proporcionalnosti) poznata je kao
Hukov zakon.
Na osnovu slike zatezanja tapa silom F
moemo zakljuiti
da takoe vai F = k l

Zategnuti tap

52 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 E = tg

F l l l
F = k l =k =k
A A A l
Ilustracija Hukovog
l zakona
= E =
l
Hukov zakon
- Normalni napon
E Modul elastinosti uveden od strane Tomasa Junga 1807.
- Duinska deformacija (dilatacija)

53 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 POASONOV KOEFICIJENT
Posmatrajmo deo zategnutog tapa krunog
poprenog preseka.
Neka je materijal tapa:
Homogen,
Izotropan i
Idealno elastian (do granice proporcionalnosti).

54 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 = E podu .

Deo zategnutog tapa krunog poprenog preseka

Sluaj zatezanja: l > 0 l

podu . =
d < 0 l

Sluaj pritiska: l < 0 d

popre . =
d > 0 d

55 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Za izotropne materijale koji podleu Hukovom
zakonu, eksperimentalno je ustanovljena veza
poprene i podune dilatacije
popre . = podu .

Koeficijent proporcionalnosti n u gornjem

izrazu naziva se Poasonov koeficijent (uveo
ga Simon Dany Poisson 1828.).

56 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 - Metali, generalno .......... 0,25<n<0,35
0 < < 0,5 - elik .............................. n0,3
- Guma ............................. n0,5
- Staklo ............................. n0

57 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 ZAPREMINSKA KUBNA DILATACIJA
Posmatrajmo ponovo deo zategnutog tapa
krunog poprenog preseka.
Neka je tap optereen na zatezanje.

Deo zategnutog tapa krunog poprenog preseka

58 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 l
Duina: l1 = l + l = l 1 + = l (1 + z )
l

d
Prenik: d1 = d + d = d 1 + = d (1 + popre . )
d
Povrina
d12 2
poprenog A1 = ( ) (
= d 1 + popre . = A 1 + popre .
2
)2

preseka: 4 4

V
Zapremina: V1 = V + V = V 1 + = V (1 + V )
V

V
V =
V Zapreminska dilatacija

59 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 A = A (1 + ) (
= A 1 z )
2 2
1 popre .

V1 = A1 l1 = A 1 z l (1 + z ) =
( )2
V1 = A1 l1
= V (1 z ) (1 + z )
2

l1 = l (1 + z )
( )
V1 = V 1 2 z + 2 z2 (1 + z ) =
= V (1 + z 2 z 2 2
z +
2 2
z + z
2 3
)

60 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 ( )
V1 = V 1 2 z + 2 z2 (1 + z ) =
= V (1 + z 2 z 2 2
z +
2 2
z + z
2 3
)

2 z2 0 V1 = V [1 + (1 2 ) z ]
2 z2 0
2 z2 0 Male veliine
2 z3 0 vieg reda

61 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 V1 = V [1 + (1 2 ) z ]
V
V = = (1 2 ) z
V1 = V (1 + V ) V

x + y + z = z z + z = (1 2 ) z

V = x + y + z

V 0 (1 - 2 ) 0 0,5

62 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 ZADATAK
Na osnovu donje slike izvesti izraz za zapreminsku
deformaciju.

63 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011