2

Araling Panlipunan
Kagamitan ng Mag-aaral
Sinugbuanong Binisaya

Ang kagamitan sa pagtuturong ito ay magkatuwang

na inihanda at sinuri ng mga edukador mula sa mga publiko
at pribadong paaralan, kolehiyo, at / o unibersidad.
Hinihikayat namin ang mga guro at ibang nasa larangan ng
edukasyon na mag-email ng kanilang puna at mungkahi sa
Kagawaran ng Edukasyon sa action@deped.gov.ph.

Mahalaga sa amin ang inyong mga puna at mungkahi.

Kagawaran ng Edukasyon
Republika ng Pilipinas

i
Araling Panlipunan Ikalawang Baitang
Kagamitan ng Mag-aaral sa Sinugbuanong Binisaya
Unang Edisyon, 2013
ISBN: 978-971-9990-92-5

Paunawa hinggil sa karapatang-sipi. Isinasaad ng Seksiyon 176 ng Batas

Pambansa Bilang 8293: Hindi maaaring magkaroon ng karapatang sipi sa ano mang
akda ng Pamahalaan ng Pilipinas. Gayon pa man, kailangan muna ang pahintulot ng
pamahalaan o tanggapang kung saan ginawa ang isang akda upang magamit sa
pagkakakitaan ang nasabing akda. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing
ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayad na royalty bilang kondisyon.

Ang mga akda / materyales (mga kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan,
ngalan ng produkto o brand names, tatak o trademarks, atbp.) na ginamit sa aklat na
ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagsikapang mahanap at
mahingi ang pahintulot ng mga may karapatang-ari upang magamit ang mga akdang
ito. Hindi inaangkin ni kinakatawan ng mga tagapaglathala (publisher) at may-akda
ang karapatang-aring iyon.
Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon
Kalihim: Br. Armin A. Luistro FSC
Pangalawang Kalihim: Yolanda S. Quijano, Ph.D

Mga Bumuo ng Kagamitan ng Mag-aaral

Writers: Djhoane C. Aguilar, Agnes A. Sagsagat, Geraldine B. Carcallas, and

Joan Borgonia
Editor: Emily Grace B. Flores

Illustrator: Ma. Ninfa G. Rosel

Layout Artist: Leigh Jay P. Cubar, Alberto M. Adlawan, Sheila Marie Laurel

Consultant: Emelita S. Salvado

Team Leader: Gloria D. Benigno, Ed.D., CESO IV

Members: Minerva T. Fabros, Ed. D., Danilo M. Canda, Ed.D.

Inilimbag sa Pilipinas ng Vibal Publishing House, Inc.

Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat (DepEd-IMCS)

Office Address: 2nd Floor Dorm G, PSC Complex
Meralco Avenue, Pasig City
Philippines 1600
Telefax: (02) 634-1054 o 634-1072
E-mail Address: imcsetd@yahoo.com

ii
 PAGHAHANDOG

Ang Learners Material na ito ay bunga ng

pagtitiyaga at pagmamahal ng mga gurong
manunulat mula sa ibat-ibang Division ng Rehiyon XI.

Ito ay inihahandog na gabay para sa mga Guro

na may layuning mapagaan ang kanilang
pagtuturo. Isa rin itong inspirasyon upang
maisakatuparan ang hangarin na mabigyan ng
sapat at wastong kaalaman ang mga mag-aaral.

At sa lahat ng mga taong tumulong, naging

bahagi at naging inspirasyon upang ito ay
maisakatuparan.

Mga Manunulat

iii
 TALAMDAN SA PAGTULUN-AN
YUNIT I: Pag-ila sa Komunidad
Module 1: Ano ang Komunidad?
Pagtulun-an 1 Ang Komunidad 2

Pagtulun-an 2 Ang mga Naglangkub sa 6

Komunidad
Pagtulun-an 3 Mga Naglangkub sa 12
Komunidad, Ako ug Akong
Pamilya
Pagtulun-an 4 Kabahin Ko sa Komunidad 19

Pagtulun-an 5 Mahinungdanon ang 25

Komunidad
Module 2: Larawan ng Aking Komunidad
Pagtulun-an 1 Pagkuha og Impormasyon 30
Mahitungod sa Komunidad

Pagtulun-an 2 Mga Tinubdan sa 33

Impormasyon Mahitungod
sa Komunidad

Pagtulun-an 3 Pagsulat og mga 36

Impormasyon sa
Information Sheet o
Graphic Organizer

Pagtulun-an 4 Gidaghanun sa Tawo sa 42

Komunidad

iv
 Pagtulun-an 5 Kahulugan sa Pulong 48
Simbolo
Pagtulun-an 6 Mga Simbolo nga Gigamit 53
sa Komunidad
Pagtulun-an 7 Album sa Komunidad 56

YUNIT II: Palibot, Pinaggikanan ug Panginabuhi sa

Komunidad
Module 1: Ang Palibot sa Akong Komunidad
Pagtulun-an 1 Ang mga 60
Mahinungdanong
Dapit/Istruktura sa Akong
Komunidad
Pagtulun-an 2 Ang Nahimutangan sa 64
mga Mahinungdanong
Dapit/Istruktura sa Akong
Komunidad
Pagtulun-an 3 Ang Mapa sa Akong 70
Komunidad
Pagtulun-an 4 Ang Akong Komunidad 73
Usa ka Salaysay

Pagtulun-an 5 Ang Kinaiyang Pisikal sa 75

Akong Komunidad
Pagtulun-an 6 Mga Hulma sa Yuta- 78
Kabukiran, Bukid ug
Bungtod

v
Pagtulun-an 7 Mga Hulma sa Yuta - 81
Kapatagan, Walog ug
Talampas
Pagtulun-an 8 Mga Hulma sa Yuta - 86
Bulkan, Dawis ug Isla
Pagtulo-an 9 Hulma sa Yuta - Ang 91
Kinatibuk-an
Pagtulun-an 10 Mga Hulma sa Tubig - 94
Lawod, Dagat, Golpo, ug
Luok
Pagtulun-an 11 Mga Hulma sa Tubig - 99
Suba, Sapa, Busay ug
Lanaw
Pagtulun-an 12 Hulma sa Tubig ug Ang 105
Kinatibuk-an
Pagtulun-an 13 Mga Hulma sa Tubig sa 107
Kaugalingong Komunidad

Pagtulun-an 14 Mapa sa mga Hulma sa 112

Yuta ug Tubig sa Akong
Komunidad
Pagtulun-an 15 Ang Kalahian sa Matag 116
Komunidad
Pagtulun-an 16 Mga Klase sa Panahon 118
nga Nasinati sa Komunidad
Pagtulun-an 17 Pagbuhat og Taho sa 124
Panahon

vi
 Pagtulun-an 18 Mga Kinaiyanhong 128
Katalagman o Disgrasya
nga Nahitabo sa
Komunidad ug Ang mga
Epekto Niini sa Kahimtang
sa mga Hulma sa Yuta,
Tubig ug Katawhan
Pagtulun-an 19 Ang Disaster Drill sa 139
Tunghaan
Pagtulun-an 20 Ang Kahimtang sa mga 140
Hulma sa Yuta ug Tubig
Kaniadto ug Karon
Pagtulun-an 21 Ang Pagpadayon ug 146
Kabag-uhan sa Palibot
Module 2: Ang Tinubdan ug Panginabuhi sa
Komunidad
Pagtulun-an 1 Ang Sugilanon sa 150
Gigikanan sa Ngalan sa
Komunidad
Pagtulun-an 2 Ang mga Makasaysayon 153
nga Sagisag, Istruktura, ug
Bantayog ug Butang nga
Makita sa Komunidad
Pagtulun-an 3 Kamahinungdanon sa mga 163
Makasaysayong Simbolo,
Istruktura, Debolto ug
Butang nga Makita sa
Komunidad

vii
Pagtulun-an 4 Mga Buluhaton o Pamaagi 169
sa mga Kasaulogan sa
Komunidad
Pagtulun-an 5 Ang Pagsalmot sa Pamilya 178
o Tunghaan sa mga
Kasaulogan sa Komunidad
Pagtulun-an 6 Ang Sugilanon Mahitungod 184
sa Kagikan ug Kinabuhi sa
Komunidad Sukad
Kaniadto Hangtud Karon
Pagtulun-an 7 Mga Kabag-uhan ug mga 186
Butang nga Nagpabilin sa
Komunidad
Pagtulun-an 8 Mahinungdanong 189
Panghitabo sa Komunidad
Pagtulun-an 9 Ang Timeline ug Salaysay 192
Mahitungod sa mga
Kabag-uhan ug
Mahinungdanong
Panghitabo sa Komunidad
Pagtulun-an 10 Mga Kategoriya sa mga 197
Kabag-uhan
Pagtulun-an 11 Ang Salaysay Mahitungod 203
sa mga Butang nga Walay
Kabag-uhan sa
Komunidad

viii
YUNIT III: Panginabuhi sa Komunidad, Trabaho, ug
Nagdumala
Module 1: Mga Panginabuhi sa Komunidad
Pagtulun-an 1 Bahandi sa Kinaiyahan 206

Pagtulun-an 2 Klase sa Bahandi sa 210

Kinaiyahan
Pagtulun-an 3 Mga Bahandi sa Kinaiyahan 215
Gikan sa Hulma sa Yuta ug
Tubig
Pagtulun-an 4 Mga Produkto sa 218
Komunidad
Pagtulun-an 5 Bahandi sa Kinaiyahan sa 221
Komunidad
Pagtulun-an 6 Panginabuhi sa Komunidad 223

Pagtulun-an 7 Koneksyon sa Panginabuhi 227

ug Palibot
Pagtulun-an 8 Sugilanon sa Nanginabuhi 231

Pagtulun-an 9 Epekto sa Panginabuhi sa 233

Pamilya ug Komunidad
Pagtulun-an 10 Sukaranong 236
Panginahanglan sa Pamilya
Pagtulun-an 11 Yanong Badyet sa Pamilya 239

Pagtulun-an 12 Panginabuhi ug 245

Panginahanglan sa Pamilya

ix
Module 2: Pagpangulo ug Pagpangalagad sa
Komunidad
Pagtulun-an 1 Ang Pangulo 247

Pagtulun-an 2 Mga Ilhanan sa Pangulo 251

Pagtulun-an 3 Ang mga Pangulo sa 254

Komunidad
Pagtulun-an 4 Maimpluwensyang Tawo o 257
Pamilya
Pagtulun-an 5 Ang mga Nagatabang sa 259
Komunidad
Pagtulun-an 6 Ilhanan sa Nag-alagad sa 263
Komunidad
Pagtulun-an 7 Pananglit sa Pagpangulo 266

Pagtulun-an 8 Epekto sa Maayo ug Dili 268

Maayong Pagpangulo
Pagtulun-an 9 Pagpalig-on sa Pagpangulo 270

YUNIT IV: Ang Gikagikanan ug Panginabuhi sa

Komunidad
Module 1: Ang Kamahinungdanon sa Komunidad
Pagtulun-an 1 Mga Serbisyong Ginahatag 274
sa Barangay
Pagtulun-an 2 Mga Serbisyong Ginahatag 282
sa Eskwelahan
Pagtulun-an 3 Mga Serbisyong Ginahatag 289
sa Health Center

x
 Pagtulun-an 4 Mga Katungod sa Tawo 294

Pagtulun-an 5 Kahulugan sa Katungod ug 299

ang mga Naglangkub Niini
Pagtulun-an 6 Ang Pagpatuman sa mga 304
Katungod sa Tawo

Pagtulun-an 7 Epekto sa Pagpatuman ug 308

Wala Pagpatuman sa mga
Katungod sa Tawo
Pagtulun-an 8 Ang Kamahinungdanon sa 313
Katungod ug ang
Komunidad
Module 2: Akong Papel sa Komunidad

Pagtulun-an 1 Ang Kaugalingong 317

Kaakuhan sa Komunidad
Pagtulun-an 2 Epekto sa Pagtuman ug 320
Wala Pagtuman sa mga
Kaakuhan
Pagtulun-an 3 Mga Balaod sa Komunidad 327
sa Pagkolekta sa mga
Basura
Pagtulun-an 4 Mga Patakaran sa 330
Komunidad sa
Pagpangandam sa
Kalamidad
Pagtulun-an 5 Ang Pagsunod ug 334
Pagsupak sa mga Balaod
sa Komunidad

xi
Pagtulun-an 6 Epekto sa Pagsunod ug 340
Pagsupak sa mga
Patakaran sa Komunidad
Pagtulun-an 7 Mga Buluhaton nga 344
Nagpakita og
Pagtinabangay
Pagtulun-an 8 Ang Kamahinungdanon sa 348
Pagtinabangay ug
Paghigalaay sa Pagsulbad
sa Suliran
Pagtulun-an 9 Ang Kamahinungdanon sa 353
Pagtinabangay sa Babaye
ug Lalaki
Pagtulun-an 10 Sugilanon Mahitungod sa 358
Maayong Ehemplo sa
Komunidad

xii
 YUNIT 1

Pag-ila sa Komunidad

1
MODULE 1: ANO ANG KOMUNIDAD?

Pagtulun-an 1: Ang Komunidad

Balik Lantaw

Unsa ang inyong ikasulti sa hulagway?

2
 Timan-i Kini

Ang komunidad naglangkub og mga pamilya

o mga tawo. Sila mamahimo nga adunay
magkapareho o magkalahi nga buluhaton, kultura
ug pagtuo. Mamahimong ang usa ka komunidad
aduna usab eskwelahan, Hospital, simbahan, parke
ug uban pang istruktura nga maglangkub niini.

Sulayi Kini

Unsa ang pangalan sa matag hulagway? Ipahaum

ang imong mga tubag sa mga kahon nga giandam
alang sa mga niini.

3
4
 Pagpahanas

Pilia ug isulat sa papel ang letra nga mutobag sa

matag pangutana.
1. Asa sa mga musunod ang hulagway sa usa ka
komunidad?

2. Unsa ang pinakagamay nga kabahin sa

komunidad?
a. Mga Gambalay
b. Mga Pamilya
c. Mga Hayop
3. Ang tanan mga kabahin sa komunidad gawas
sa usa.
a. Mga Silingan
b. Mga HHospital
c. Mga Pulong
4. Unsa nga kapulongan ang nagsulti og matuod
bahin sa komunidad?
a. Kini aduna lamang usa kapamilya.
b. Kini naglangkub og daghang pamilya.
c. Kini naglimitar sa gidaghanun sa pamilya.

5
 5. Pagsulat og duha ka hugpulong nga magsulti sa
imong nasabtan mahitungod sa komunidad.

Pagtulun-an 2: Ang mga Naglangkub sa

Komunidad

Pag-aghat

Buhata ang musunod nga buluhaton.

6
 LOOP A WORD
Pangitaa sa puzzle ang pangalan sa mga istruktura
nga makita sa hulagway sa komunidad. Kini mabasa
gikan sa taas-paubos, o nakalinya lamang.

E S B A L A Y
S H L T I K S
K O A P P T I
W S S A A I M
E P D M L N B
L I B I A D A
A T O L Y A H
H A D Y K H A
A L A A O A N
N S S R N N I
S O P A R K E

7
Unang Grupo: Pangitaa ang hulagway nga
gipangalanan sa puzzle. Himoi kini og linya
padulong sa ulohan niini.

Ikaduhang Grupo: Idikit og sakto ang mga bahin sa

hulagway. Pagkahuman, ipasunod ang mga
makahuluganhon nga mga pulong aron imong
masuta ang pagkamahinungdanon niini.

8
makatabang ug mosulat

aron makabalong ang eskwelahan

mobasa ang mga bata

Ikatulong Grupo: Tagnaa kung unsa ang

misteryosong pulong nga gipangita sa ubos. Aron
mahimo kini, basaha usa ang mga ilhanan sa ubos.

Daghang tawo ang moanhi niini.

Maminaw kita dinhi og mga pulong ug awit.
Dinhi atong ginabayaw ang Ginoo.
Nagabisita kita dinhi sa adlaw nga Dominggo.
Ang misteryosong pulong mao ang

___ ___ ____ ____ ___ ___ ___ ___

9
Ikaupat nga Grupo : Asa makita ang musunod?
Idibuho ang inyong tubag sa papel.

Timan-i Kini

Ang mga musunod kabahin sa komunidad:

pamilya, eskwelahan, simbahan, mosque,
hospital, parke, palengke, munisipyo o barangay
hall, kapulisan ug mga kabalayan. Kini
makatabang sa paglambo sa mga sa
komunidad. Sa tanang kabahin sa komunidad,
ang pamilya ang kinagamyan.

10
 Pagpahanas

Huna-hunaa kung sakto o dili sakto ang gisulti sa

matag pulong. Isulat ang SAKTO kung husto kini ug
DILI SAKTO kung dili.
_____ 1. Dili matawag nga komunidad ang usa ka
lugar kung wala kini hospital.

_____ 2. Ang eskwelahan ang motabang para

makabalong mobasa ug mosulat ang mga
bata.

_____ 3. Ang komunidad naglangkub og usa lamang

ka pamilya.

_____ 4. Angay nga magtinabangay ang mga

kabahin sa komunidad.

_____ 5. Tao ang pinakaimportanteng kabahin sa

komunidad.

11
 Pagtulun-an 3: Mga Naglangkub sa Komunidad,
Ako ug Akong Pamilya

Balik Lantaw

Kumpletoha ang bulak pinaagi sa pagdibuho sa

nawalang bahin niini. Pilia ang SAKTO nga
nawalang bahin niini base sa gihatag nga
gihisgutan.

basura
pamilya

hospital

parke
hospital
kagubot
Komunidad

kalamidad

eskwelahan
simbahan

kalingawan

12
Unang Buluhaton

Isumpay ang hulagway nga angayang mag-uban.

Isulat ang linya nga magsumpay nila.

13
Ikaduhang Buluhaton: Idibuho ang sa gamay nga
kahon kung ang maayo o tama ang gipakita sa
hulagway ug kung dautan o mali.

14
Ikatulong Buluhaton: Unsa ang imong nadawat
gikan sa mga naglangkub sa komunidad? Isulat kini
sa palad.

Pananglitan: libre nga edukasyon gikan sa

tulunghaan

15
 Timan-i Kini

Adunay nagkalain-lain nga papel, tulomanun

ug bulohaton ang mga naglangkub sa
komunidad. Kini ginahimo aron matabangan
ang mga tawo nga nagpuyo sa matag
komunidad.

Ang pampublikong tulunghaan nagahatag og

libre ug de-kalidad nga edukasyon ngadto sa
mga kabataan.

Ang pampublikong hHospital nagahatag og

libre nga mga tambal ug mga serbisyo ngadto
sa mga pasyente.

Ang simbahan motabang sa pagpalambo sa

ispiritwal nga aspeto sa mga tawo.

Ang kapulisan magpatunhay sa kahapsay ug

kalinaw sa komunidad.

Ang mga parke maghatag og dugang

kalingawan sa mga bata ug mga tawo nga
nagpuyo sa komunidad.

Nagkalain-lain man ang papel,

katungdanan ug buluhaton, usa lang ang ilang
tumong, ang mohatag ug kalambuan sa
matag lumulupyo niini.16
 Sulayi Kini

Markahi og tsek ( ) ang mga hulagway nga

nagpakita og katungdanan ug buluhaton nga
naglangkub sa komunidad.

1.

2.

3.

4.

17
 Pagpahanas

Pilia og lingini ang hulagway nga nagpakita sa

papel, katungdanan o bulohaton sa mga
naglangkub sa komunidad.

Papel, Katungdanan ug Buluhaton

nga Naglangkub sa Komunidad

18
 Pagtulun-an 4: Kabahin Ko sa Komunidad

Balik Lantaw

Ipakita kung asa nagkapareho ug nagkalahi ang

mga komunidad nga naa sa hulagway. Isulat ang
imong tubag sulod sa Venn Diagram.

19
 Pag-aghat

Basaha ang komik istrip og sayra kung unsa ang

gihisgutan sa mga bata nga si Karim ug Ana.

Kinsa ang mga bata nga anaa sa istorya?

Unsa ang ilang gihisgutan?
Unsa ang ilang gipangutana diha kaninyo?

20
Unang Buluhaton

Isulat sa blangko ang mga nag-unang impormasyon

nga gipangayo.

21
Ikaduhang Buluhaton
Pilia ug badlisi ang komunidad kung diin nahisakop
ang bata nga naa sa matag hulagway.

1. Si JP kini. Usa siya ka

Cebuano. Siya ug ang
iyang pamilya nahisakop
sa komunidad nga gikan
sa (Davao, Cebu, Luzon).

2. Mao kini si Omarah. Usa

siya ka Muslim.
Nahisakop siya sa
komunidad sa mga
(Muslim, Waray,
Tagalog).

3. Si Tina kini. Usa siya ka

Dabawenyo. Nahisakop
siya sa komunidad sa
(Davao, Bohol, Samar).

4. Kini ang batang si Roy.

Boholano ang iyang
pamilya. Sakop siya sa
komunidad sa (Davao,
Cebu, Bohol).

22
Ikatulong Buluhaton

Pilia sa mga musunod ang komunidad kung asa ka

nahisakop. Butangi kini og kolor.

ANG AKONG KOMUNIDAD

23
 Sulayi Kini

Unsa man ang imong gibati nga imong naamguhan

nga sakop ka sa usa ka komunidad? Idibuho kini.

Pagpahanas

Isulat sa papel ang tubag sa matag pangutana.

1. Kabahin ka ba sa usa ka komunidad?

2. Unsa ang pangalan sa imong komunidad?

3. Unsa ang imong gibati nga kabahin ka sa

usa ka komunidad? Ngano man?

24
Pagtulun-an 5: Mahinungdanon ang Komunidad

Pag-aghat

UNSA IMONG IKASULTI NIINI?

25
 Buhata Kini

Unang Buluhaton

Basaha ang mga hugpulong ug huna-hunaa kung

kini usa ba ka pagpakita sa pagkamahinungdanon
sa komunidad. Kung maingon man, butangi ang
kolum niini ug .
Mga Hugpulong Akong Huna-huna Niini
Kauban ang akong mga
kadula, among ginabisbisan
ang among mga tanom sa
eskwelahan.
Naglisud ang among
maestra sa iyang mga dal-
unon. Ako lang siyang gitan-
aw.
Si Lolo Pepe gusto mobasa
sa pahayagan apan naa sa
sulod iyang salamin. Akoa
kadtong kuhaon ug ihatag
kaniya.
Bag-o si Bai sa among
tulunghaan. Ako dayon
siyang giisip nga higala ug
gipaila-ila sa uban.
Daghan na ang bunga ang
mga otanon sa among
silingan. Akong ingnon ang
akong nanay nga manguha
niini.

26
Ikaduhang Buluhaton: Charade

Ang charade usa ka dula kung diin naay

mopakita sa lihok nga nakasulat sa papel. Ang uban
nga walay apil sa paglihok sa mao nga hugpulong
mamahimong mutag-an niini.

Ikatulong Buluhaton
Sa sulod sa kasingkasing nga naa sa ubos, isulat
ang rason nganong alang kanimo mahinungdanon
ang komunidad.

27
 Sulayi Kini

Pilia ug lingini ang hulagway nga nagpakita og

pagkamahinungdanon sa komunidad.

28
 Pagpahanas

Alang kanimo, unsa kamahinungdanon ang imong

komunidad? Pilia ang hulagway o retrato nga
nagpakita niini ug butangi kini og kolor.

29
 MODULE 2 : LARAWAN NG AKING KOMUNIDAD

Pagtulun-an 1 : Pagkuha og Impormasyon

Mahitungod sa Komunidad

Buhata Kini

Unang Buluhaton

MANGUTANA KO BE
Unsa ang imong apelyido?___________
Kinsa ang lider sa inyong pamilya?_______
Pila mo tanan sa inyong pamilya?_________
Unsa inyong gigamit nga pinulungan sa
balay?___________
Ikaduhang Buluhaton

MANGUTANA KO BE

Unsa ang pangalan sa komunidad?

___________________________________
Kinsa ang lider sa inyong komunidad?
___________________________________

Pila mo tanan sa inyong komunidad?

___________________________________

30
Unsa inyong gigamit nga pinulungan sa
komunidad?

Timan-i Kini

Adunay nagkalain-laing paagi aron kita

makakuha og impormasyon mahitungod sa
atong komunidad. Usa na niini ang paghimo
og interbyu, pagbasa og simple nga talata
ug pagpaminaw sa usa ka istorya. Buhaton
nato kini sa paagi nga adunay pagtahud
ngadto sa atong gikuhaan og impormasyon.

Sulayi
Kini
Basaha ang hamubo nga sugilanon nga naa sa
likod. Pagkahuman, tubaga ang mga pangutana
bahin niini.

31
 Usa ang Hagonoy sa mga munisipalidad sa
Davao del Sur. Kini gipangulohan ni Mayor Franco
Magno Calida. Aduna kini populasyon nga 46, 628 ka
tawo. Kasagaran sa mga pamilya niini naggamit og
Bisaya nga pinulongan apan ang lumad nga niini mao
ang mga Klagan. Matud pa sa mga katigulangan,
ang ngalang Hagonoy naggikan sa sagbot nga
abundang niturok kaniadto sa g lugar.

a. Unsa ang pangalan sa gihisgutan nga

komunidad?
b. Asa kini makita?
c. Kinsa ang nangulo niini?
d. Pila kabuok ang niining lugara?
e. Unsa ang lumad nga pundok nga unang
nagpuyo niini nga lugar?
f. Unsa ang pinulongan nga gigamit sa mga
niini?
g. Asa naggikan ang pangalang Hagonoy?

32
 Pagtulun-an 2: Mga Tinubdan sa Impormasyon
Mahitungod sa Komunidad

Buhata Kini

Ikaduhang Buluhaton

Cabbage Around Ipasa ngadto sa imong klasmeyt

ang pinasahi nga modelo sa cabbage. Paghunong
sa sonata, kung ikaw ang naggunit sa cabbage,
kuhaa ang usa ka dahon niini ug tubaga ang
nakasulat nga pangutana.

a. Asa mo nagkuha og impormasyon bahin sa

komunidad?
b. Ang mga impormasyon nga inyong nahibaluan
mahitungod sa inyong komunidad?
c. Mahinungdanon ba nga ato kining masayran?
Ngano man?
d. Base sa mga nasayran nga mga impormasyon,
unsa ang imong ikasulti sa imong komunidad?

33
 Sulayi Kini

Unsa ang gihulagway sa matag hugpulong? Pilia

ang tubag gikan sa sulod sa kahon ug isulat kini sa
giandam nga blangko.

Pinulungan
Lider
Ngalan sa
komunidad
Populasyon
Lumad
Grupo
_______________1. Nagadumala sa pagpadagan sa
komunidad.
_______________2. Ang kadaghanun ug kagamayon
sa mga tawo sa komunidad.
_______________3. Mamahimong kini mga
Cinebuano, Hinilonggo, Binisaya
ug uban pa
_______________4. Sila naglangkub sa nagkalain-laing
pundok sa mga tawo nga unang
naabot ug ningpuyo sa
komunidad.
_______________5. Kini magpaila sa komunidad sa
iyang pagkalahi sa uban

34
 Pagpahanas

Hingpit na ba nimong nailhan ang imong

komunidad? Kung mao, isulat sa sulod sa balay ang
mga nag-unang impormasyon mahitungod sa
imong komunidad.

Pangalan sa akong Komunidad:

__________________________________
Lumad nga Pundok:
__________________________________
Pinulongan:
__________________________________
Lider:
__________________________________
Populasyon :

___________________________________
_______

35
Pagtulun-an 3 : Pagsulat og mga Impormasyon sa
Information Sheet o Graphic Organizer

Pag-aghat

Unsa man kini? Nakakita ka na ba og sama niini?

Unsa man ang imong mga makita niini?

36
 Buhata Kini

Hanas ka na sa mga impormasyon mahitungod sa

imong komunidad. Karon, sulayan ta ang imong
kahanas. Pun-a og mga impormasyon ang graphic
organizers nga makita niining mga musunod nga
buluhaton.

Unang Buluhaton
Pun-a ang graphic organizer gamit ang mga
gikinahanglan nga impormasyon.

____________________
Ang
Pangalan Niini

___________________
_______________ Ang Among
Asa Kini Ang Akong Pinulungan
Makita Komunidad

_____________________
Ang Among
Pangulo

37
Ikaduhang Buluhaton:
Pun- a ang information Sheet sa mga gikinahanglan
nga impormasyon kabahin sa imong komunidad.

Ang Akong Komunidad

Pangalan : ____________________________________

Lugar Nahimutangan: __________________________

Unang mga Lumad : ___________________________

Populasyon : ___________________________________

Gidaghanun sa Babae : _______________________

Gidaghanun sa Lalaki : _________________________

Kapulongan nga Gigamit: _____________________

Mga Relihiyon : ________________________________

Lider/Pangulo : ________________________________

38
Timan-i Kini

Adunay daghang paagi sa

paglista o pagpuno og
impormasyon. Usa na niini ang
paggamit sa graphic organizer.

Pinaagi sa graphic organizer

imong mahapnig ang mga
importante o nag-unang
impormasyon dili lamang sa
imong komunidad kung dili sa
uban pud nga mga butang.

39
 Sulayi Kini

Pun-a ang graphic organizer nga naa sa sunod

pahina. Kuhaa ang imong gikinahanglan nga
impormasyon gikan sa mubo nga paragrapo nga
naa sa sulod sa

Niadtong unang panahon, adunay usa ka

sapa sa Davao del Sur nga gihimong lugar
tagbuanan sa mga lumad. Usa ka adlaw
samtang padulong sila sa sapa, ilang
nasugatan ang mga sundalong Kastila.
Gipangutana sila niini sa Kinastila nga pulong
kung unsa ang ngalan sa lugar. Sa pagtuo nga
sila gipangutana kung asa sila padulong, ang
mga lumad nitubag nga sila Padigus. Sukad
niadto hinay-hinay nga naila ang lugar nga
Digos nga karon sakop sa probinsya sa Davao
del Sur. Aduna kini 26 ka barangay ug
populasyon nga kapin kon kulang sa 100,000
ka tao sa tuig 2011.

40
Ang Komunidad sa Digos

41
 Pagtulun-an 4 : Gidaghanun sa Tawo sa
Komunidad

Pag-aghat

Masulti mo ba dayon kung pila ka balay ang naa sa

hulagway?

Pila kabuok ang ?

Pila kabuok ang ?

Unsa man ang mas daghan? o

Kini Ang Sayon
Kon ang matag hulagway moihap ug napulo ka
balay, pila man kabuok ang musunod?

__________

__________

42
 Buhata Kini

Unang Pundok :
Ibutang nato nga tagpulo ka bata ang
morepresentar sa matag hulagway sa babae ug
lalaki, himua ang graph nga mopakita kon pila ang
lalaki ug babae sa inyong klase.

43
Ikaduhang Pundok :
Pila mo kabuok sa inyong pamilya? Pwede ba
nimong iambit sa uban?

Miyembro sa Pamilya Gidaghanun

Ikatulong Buluhaton:
Isulti kon pila ang populasyon sa tanang tawo
sumala sa gipakita sa graph.
35
34
33
32
31
30
29
28
27
Babae Lalaki

44
 Sulayi Kini

Mao kini ang gidaghanun sa mga bata sa

elementarya nga eskwelahan sa Davao. 500 ang
mga batang babae ug 400 ang mga batang lalaki.
Asa ang graph nga tamang nagpakita niini? Lingini
kini.

350

300

250

200

150

100

50

0
Babae Lalaki

500
450
400
350
300
250
200
150
100
50
0
Babae Lalaki

45
 Pagpahanas

Istudyuhi ang graph ug tubaga ang mga

pangutana bahin niini. Lingini ang letra sa sakto
nga tubag.

GIDAGHANON SA MGA BATA SA BARANGAY

TALISAY

600

500

400

300

200

100

0
Edad 0-15 Edad 16-21

1. Unsa ang gipakita sa graph?

a. Gidaghanon sa tigulang
b. Gidaghanon sa nag-edad 0-15
c. Gidaghanon sa mga bata sa Talisay

46
2. Kung imong tan-awon ang mga gidaghanon sa
mga bata nga nag-edad og 16-21, unsa man ang
mas daghan?
a. Babaye
b. Lalaki
c. Pareho

3. Sa nag-edad og 0-15 nga mga bata, pila man

ang kadaghanon sa mga babaye?

a.hustong 500
b. kapin sa 500
c. maba sa 500

4. Sa nag-edad og 16-21, pila man ang kadaghanon

sa mga lalaki?

a. Kapin sa 400
b. Hustong 300
c. Parehong 200

5. Sa imong huna-huna, unsa man ang ikatabang sa

graph sa paghatag sa gidaghanon sa tawo sa usa
ka komunidad?

a. Mas mapadali ang pagtan-aw nako sa

gidaghanon sa mga tawo.
b. Mas malibog ko sa pagtan-aw sa
gidaghanon sa mga tawo.
c. Mas madugay ko sa pagkuha og
impormasyon.

47
 Pagtulun-an 5: Kahulugan sa Pulong Simbolo

Balik Lantaw

Pagpakita sa kadaghananon sa mga katawhan nga

namuyo sa usa ka komunidad gamit ang simple nga
graph.

700

600

500

400

Edad 0-15
300
Column1

200 .

100

0
Mga Babae Mga Lalaki

1. Pila kabuok lalaki ang namuyo sa maong

komunidad?

2. Pila kabuok ang babae?Pila ang tanan nga

namuyo sa mao nga komunidad?

48
 Pag-aghat

Unsa ang kahulugan sa mga musunod nga simbolo?

49
 Buhata Kini

Unang Buluhaton: Pangitaa ang hulagway nga

angayan ipares sa hugpulong nga gihatag. Isulat
ang numero sa blangko sa husto nga hulagway.
___1. Abunda dinhi sa mga palaliton sama sa isda,
otanon, bugas, de lata ug uban pa.
___2. Dinhi ginadala ug ginaayo ang mga
masakiton.
___3. Ato kini nga ginabisita aron magpasalamat sa
Diyos sa tanan Niyang grasya.
___4. Makita dinhi ang mga bata nga lingaw kayo sa
pagsuroy ug pagdula.
___5. Daghang bata ang nakakat-on dinhi sa
pagbasa ug pagsulat.

50
 Timan-i Kini

Ang mga sagisag kon simbolo mga

hulagway nga maghatag ug hinanali
nga kahulugan sa mga butang sa
atong palibot.

Sulayi Kini

Pagdibuho og usa ka butang nga tamang

musimbolo sa mga musunod.
1. gugma
2. tulunghaan/eskwelahan
3. trapiko
4. Sumala sa atong gihisgutan, unsa man ang
kahulugan sa simbolo kon sagisag.

Pagpahanas

Buhata ang sunod nga buluhaton sa limpyo nimo

nga papel.

51
Isulat ang pulong nga Sakto kung ang kapulungan
nagsulti sa matuod ug Dili Sakto kon dili.

1. Ang simbolo ug sagisag pareho lamang ug

kahulugan.
2. Dali ang pagpangita sa butang kung
imong nailhan ang simbolo niini.
3. Adunay iyang kaugalingong simbolo ang
Hospital. Tubaga ang pangutana nga
nagsunod.
4. Unsa ang kahulugan niini nga simbolo?
Ihatag ang gipangayo nga tubag sa sunod
nga buluhaton

5. Isulat sa usa ka kapulungan ang imong

kahulugan sa pulong nga sagisag.

52
 Pagtulun-an 6: Mga Simbolo nga Gigamit sa
Komunidad

Buhata Kini

Sayo sa Dominggo sa buntag, ning-adto sa

ang pamilya ni Nong Tinong aron sa pagsimba.
Pagkahuman nila og simba, ningsulod sila og usa ka
aron mangaon.
Nabusog sila sa ilang gi-order. Gipaputos ni Nang Lita ang

ilang sobra ug gidala nila didto sa . Nalingaw

kaayo ang ilang mga anak nila nga sila Ben ug Nita.
Pagkahapon saw ala pa sila namauli, ninghapit ang
magpamilya sa aron
mamalit og prutas. Sa ilang pagpauli padulong sa ilang
balay, ilang naagian ang ilang barangay hall nga bag-

ong gipintalan ug ang nga bag-ong

gitukod. Dili matukib ang kalipay nga makita sa nawong
sa mga bata. Ugma, sa ilang pagbalik sa ilang
Mababang Paaralan ng Sacub

daghan napud sila og ikaambit sa ilang mga

higala.

53
 Timan-i Kini

Kini nga mga simbolo nangahulugan ug mga

hulagway. Ang mga hulagway o simbolo
makatabang kanato aron dali nato nga mailhan
ang mga naglangkub sa atong komunidad.

Pagpahanas

Ubay-ubay na ba ang imong nahibaluan

mahitungod sa mga simbolo sa komunidad?
Kon mao, hagita ang imong kaugalingon
pinaagi niini nga pagsulay.

Idibuho ang simbolo sa nawalang bahin sa

komunidad sa lugar kn diin nahisulat ang ngalan
niini.

Success Criteria :

Sakto nga Simbolo : 3 points

Limpyo nga buluhaton : 2 points

54
 LARAWAN SA KOMUNIDAD

Simbahan

Ospital

Merkado

55
Patulun-an 7: Album sa Komunidad

Pag-aghat

Nakasuroy ka na ba sa Davao? Unsa imong mga

nakita didto? Ubanan nato ang magkapamilya sa
ilang pagsuroy sa Davao. Dali, sakay na sa bus!

Manuroy sa Davao ang pamilya ni Nang Sita.

Kauban niya ang iyang bana nga si Nong Tinoy
ug duha ka anak nga sila Belen ug Toto.
Ningsakay sila og bus padulong sa siyudad.
Nangangha gyud ang duha ka bata sa ilang
mga nakita. Dugay na silang nagpuyo sa Digos
ug kini ang una nga higayon nga makalaag sila.
Tay, Nay pagkalapad sa dagat !, matud pa ni
Toto. Bitaw, unya ang mga gambalay sa mga
pabrika pagkadagko, dugang ni Belen. Aw, o,
mga gambalay kadto sa mga ilimnon, matud
pa ni Nong Tinoy. Sa dihang naabot na sila sa
Toril, Hala, hala, pagkadaku sa duryan! singgit
ni Toto. Ngano man na Nay nga naa may
duryan diha nga semento unya daku pa gyud
kaayo? pangutana ni Belen sa inahan. Ah, isa
man gud kana sa hinungdan nga naila ang
Davao, kay abunda man niana ang siyudad,
tubag sa inahan.

56
 Timan-i Kini

Ang atong komunidad adunay mga simbolo o

pulong nga nagsagisag niini. Tungod sa angkon
niining hiyas, mamahimo nga lahi ang sagisag niini
sa uban. Angayan nga atong mahibaluan ang
kahulugan sa matag simbolo o pulong isip nga
nagsimbolo niini aron atong mas hingpit nga maila
ang atong komunidad.

Sulayi Kini

Isulat sa sulod sa kahon ang pangalan sa lugar kon

diin naila ang mga musunod nga simbolo.
1.

57
2.

3.

4.

5.

58
 YUNIT II
Palibot, Pinaggikanan ug
Panginabuhi sa Komunidad

59
MODULE 1: ANG PALIBOT SA AKONG KOMUNIDAD

Pagtulun-an 1 : Ang mga Mahinungdanong

Dapit/Istruktura sa Akong Komunidad

Balik Lantaw

Ipakita ang imong hinimo nga proyekto nga

collage/scrapbook/album mahitungod sa
imong komunidad.
Iambit ang mga kasayuran mahitungod sa
imong komunidad.

Pag-aghat

Tubaga kini nga mga pangutana:

1. Nasuroy na ba nimo ang imong
komunidad?
2. Unsa ang mga lugar nga inyong naadtu-
an?
3. Ipiyong ang inyong mga mata ug kuyog ta
sa pagpanuroy sa komunidad pinaagi sa
atong handurawan.
4. Timan-i ang mga lugar sa komunidad.

60
 Buhata Kini

Kuyog sa imong pundok, iistorya sa imong mga

kauban ang mga lugar sa inyong komunidad
Pagkahuman, tubaga ang mga pangutana ug
isuwat ang mga tubag sa tsart nga gi-andam sa
inyong magtutudlo.

Mga pangutana:
Unsa nga mga lugar ang kanunay adtuan sa
mga tao?
Unsay inyong tuyo o ginahimo anang lugara?
Asa kaha aning mga lugara ang
mahinungdanon sa komunidad?
Nganong nakaingon man kamo nga
mahinungdanon sila.

Timan-i Kini

Ang atong komunidad adunay mga

mahinungdanong dapit o estruktura.
Mahinungdanon sila tungod kay dinhi nagaadto ang
mga katawhan aron matubag ang ilang
panginahanglan, sama sa espirituhanon nga
kalambuan, pagkaon, edukasyon, kahimsog sa
lawas, kahapsay ug kalinaw sa lugar, dulaanan ug
uban pa.

61
Mga pananglitan sa mahinungdanong dapit:
Eskwelahan
Simbahan / Mosque
terminal/paradahan
merkado ug tindahan
Purok Center
Barangay Hall
health center
parke

Adunay mga komunidad nga may

mahinungdanong istruktura sama sa mga estatwa,
poste, ug uban pa. Mahinungdanon sila tungod kay
aduna silay kalambigitan sa kasaysayan sa
komunidad. Mahimo usab nga mao kini sila ang
timailhan sa sinugdanan o utlanan sa komunidad.

Sulayi Kini

Buluhaton 1

Kuyog ang imong pundok, istoryahi ninyo ang

mga buluhaton sa usa sa mga
mahinungdanong lugar.

Pag-andam og inamang nga pasundayag.

Ipakita ug ipatagna unsa nga lugar inyong
gipasundayag.

62
Buluhaton 2

Pagpili og usa ka mahinungdanong lugar

nga pinakagusto nimo.
Pagdibuho og dako nga kasing-kasing
ug isuwat dinhi kung giunsa niimo
paghigugma ang mahinungdanong
dapit.

Pagpahanas

Buluhaton 3

Pagpili og lima ka hulagway sa mga

mahinungdanong dapit sa imong komunidad
ug lingini kini. Pagkahuman, isulat ang
kamahinungdanon niini.

63
Pagtulun-an 2 : Ang Nahimutangan sa mga
Mahinungdanong Dapit/Istruktura sa Akong
Komunidad

Balik Lantaw

Pilia ang mga lugar nga mahinungdanon sa

inyong komunidad ug isulti ang
pagkamahinungdanon niini
Tubaga ni nga mga pangutana:
o Unsa man ang uban pa nga
mahinungdanong dapit nga wala napakita
sa mga retrato?
o Nganong mahinungdanon ning mga
dapita?

Pag-aghat

Tubaga ang mga pangutana:

o Aduna bay mahinungdanong lugar dinhi sa
atong lugar tulonghaan?
o Unsa man kini sila?
o Nganong mahinungdanon man sila?
o Asa dapit ni sila nahimutang?

64
 Buhata Kini

Tultuli sila sa mga mahinungdanong dapit sa

inyong komunidad.
Kuyog sa imong pundok, hisguti ang
gikahimutangan sa mahinungdanong lugar
nga inyong nabunutan pinasikad sa
gikahimutangan sa inyong tunghaan.
Ipilit sa dako nga papel ang hulagway o
ngalan sa mahinungdanong lugar nga inyong
nabunutan ug isuwat sa kilid niini ang iyang
gikahimutangan.
Isulti kini sa klase
Tubaga ang mga pangutana:
o Unsa inyong masulti sa tubag sa kada
pundok?
o Asa nahimutang ang mga
mahinungdanong lugar sa komunidad
kung ang kapasikaran ang atong
tunghaan?
o Unsa ang mga pulong nga gigamit aron sa
pagtultol sa nahimutangan sa
mahinungdanong lugar?
o Magiyahan ba ka sa imong adtuan kung
mao ni imong gamiton? Nganong
nakaingon man ka?
o Unsa pa ang uban nga mga pulong nga
pwede gamiton sa pagtultol sa lugar?

65
 Timan-i Kini

Ang mga mahinungdanong lugar sa atong

komunidad adunay luna nga gikahimutangan.
Kinahanglan makahibalo kamo asa sila
nahimutang aron kahibalo mo asa moadto.

Pananglitan sa mga pulong nga mahimong

gamiton sa pagsulti sa nahimutangan sa usa ka
lugar:

Sa tuong bahin sa wala

sa tapad sa dakbalay sa sentro
Sa atubangan sa kilid
Sa likod nga bahin sa tumoy

Mahimo usab nga mogamit ug numero nga

ordinal. pananglitan:

Ikalima nga balay

Ikasiyam nga dakbalay
ikaduha nga andana

66
 Sulayi Kini

Buluhaton 1

Isuwat sa linya ang sakto nga nahimutangan

sa retrato nga naa sa ubos.

a. Ang tindahan
Nahimutang sa

_______________
sa tunghaan.

b. Ang Purok
Center
nahimutang sa

_______________
sa tunghaan.

c. Ang
Parke /
dulaanan
nahimutang sa

_______________
sa tunghaan.

67
Buluhaton 2

Paminawa imong magtutudlo samtang iyang

isaysay ang sitwasyon .
Tubaga ang mga pangutana:
o Kung ikaw ang usa sa mga bata nga
nakakita kang Ninay, unsa ang imong isulti
aron matultulan niya ang sentro sa
barangay ug maadtuan niya ang iyang
nanay?
o Unsaon man nimo pagsulti?
o Unsa kaha ang mahitabo kon dili masulti
kang Ninay ang sakto nga nahimutangan
sa sentro sa barangay?
o Sa imong opinyon, mahinungdanon ba nga
kahibalo sa nahimutangan sa mga
mahinungdanong lugar sa imong
komunidad?

68
 Pagpahanas

Pagpili og duha o tulo ka mahinungdanong

lugar nga haduol sa inyong balay. Isuwat ang
iyang gikahimutangan pinasikad sa
gikahimutangan sa inyong balay sa ikaduhang
bahin sa kahon.

Mga Mahinungdanong Nahimutangan niini

Lugar Sa Akong base sa akong
Komunidad panimalay
Tulonghaan

Simbahan/Moske

Tindahan/Merkado

Ospital

Tugpahanan
Dunggu-anan

Parke/Dulaanan
Barangay Hall /
Munisipyo
Sentrong
Pangkalusugan

Paradahan

69
 Pagtulun-an 3 : Ang Mapa sa Akong
Komunidad

Balik Lantaw

Tan-awa ang mga hulagway sa

mahinungdanong dapit sa inyong komunidad
nga ipakita sa inyong magtutudlo. Isulti ang
lugar nga nahimutangan niini base sa inyong
pinuy-anan o tunghaan.

Buhata Kini

Tan-awa ang dako nga papel nga gibutang

sa blackboard.
Ipapilit ang mga hulagway sa
mahinungdanong lugar sumala sa
gikahimutangan sa inyong tunghaan
Tubaga kini nga mga pangutana:
o Unsa ang inyong nahimo?
o Unsa ang inyong masulti sa inyong hinimo?
o Unsa ang lugar nga naa sa atubangan sa
tunghaan? Sa likod? Sa tuo? Sa wala?
o Unsa ang tawag ani?
o Unsa ang kahulugan sa mapa?
o Unsa kini ka mahinungdanon?

70
 Timan-i Kini

Ang mapa usa ka kinatibuk-an nga hulagway sa

mga lugar sa usa ka komunidad. Mao kini ang
naggiya o magtultol sa tukma nga nahimutangan
sa mga dapit ug ang kadak-on niini. Mao kini ang
giya sa matag-usa sa mga lugar. Tungod kay mao
man kini ang tamdanan sa pagtultol sa mga
lugar, kinahanglan nga sakto ang
gikahimutangan sa mga lugar ug hapsay aron dili
masaag ang mogamit.

Aron masayon ang paghimo ug mapa,

gikinahanglan nga adunay basehan sa pagtultol
sa lugar.

Sulayi Kini

Buluhaton 1

Magtinabangay kamo kuyog sa imong

pundok sa paghimo ug mapa.
Paminawa ang inyong magtutudlo alang sa
mga pamaagi sa pagbuhat sa mapa.
Ipakita ang maong mapa sa klase.

71
Buluhaton 2
Kuyog sa imong pundok, paghimo og mapa
nga magpakita sa gikahimutangan sa inyong
pinuy-anan gikan sa gikahimutangan sa
inyong tunghaan.
Idibuho ang gamay nga balay ug butangi kini
og imong ngalan timailhan nga imo kanang
pinuy-anan.
Tubaga ang mga pangutana:
o Unsa ang inyong masulti sa inyong
gihimo?
o Makatabang ba ni sa inyo?
o Unsa inyong gibati sa pagkakit a ninyo sa
gikahimutangan sa inyong pinuy-anan ug
sa balay sa inyong classmate
o Unsa man ang mahinungdanong lugar nga
ikadugang sa inyong mapa? Idibuho kini.

Pagpahanas

Basaha ang sitwasyon sa ubos ug buhata

ang gipahimo niini.
Ningbisita ang imong ig-agaw ug iyaan sa
inyong komunidad. Gusto nilang
makipagpanuroy sa inyong lugar apan dili ka
makakuyog. Himui sila og mapa sa upat ka
mahinungdanong lugar nga mahimo nilang
adtuan o suroyan gikan sa inyong balay aron
mahimo nilang giya sa pagpanuroy.

72
 Pagtulun-an 4 : Ang Akong Komunidad
Usa ka Salaysay

Balik Lantaw

Kuyog sa imong pundok nga namugna

gahapon, ipakita sa atubangan sa klase ang
mapa nga inyong hinimo ug ihulagway kini.
Tubaga kini nga mga pangutana:

o Giunsa paghulagway sa unang grupo ang

ilang komunidad? Sa ikaduha? Sa ikatulo?,
etc.
o Base sa ilang gisulti, unsa-unsa man ang
mga makita nato sa komunidad?
o Gawas sa ilang , aduna ka pa bay
ikadugang? Unsa man kini?
o Unsang pamaagi ang atong gigamit sa
pagsaysay bahin sa atong komunidad?
o Unsa pa kaha ang dugang nga paagi sa
paghulagway sa komunidad?

73
 Buhata Kini

Paghimo og hugpulong nga maghulagway sa

imong komunidad. Isulti kini aron isulat sa imong
magtutudlo sa blackboard.

Susiha Kini

Tubaga kini nga mga pangutana:

o Mahitungod sa unsa ang atong gisulat?
o Sa unsang paagi nato karon gihulagway
ang atong komunidad?

Timan-I Kini

Ang salaysay usa ka istorya o saysay sa

mga butang, lugar, tao o bisan unsa.
Mahimo nga isulti kini o isulat.

74
 Pagtulun-an 5 : Ang Kinaiyang Pisikal sa
Akong Komunidad

Pag-aghat

Indigay sa pagporma og retrato

Kuyog sa imong pundok, kuhaa ang sulod sa

sobre ug isumpay kini sila aron makahimo og
usa ka hulagway. Ipapilit kini sa papel.
Ipakita sa atubangan sa klase ang inyong
hinimo ug ihulagway kini.

Susiha Kini

Tubaga kini nga mga pangutana:

o Unsay inyong ikasulti sa hulagway nga
naporma sa unang pundok? Sa ikaduha?
Sa ikatulo?, etc.

o Pareho ba sila ug panagway/porma?

o Unsay ilang kalahian?

75
 Buhata Kini

Ipiyong ang inyong mga mata ug

handurawa/ (imagine) ang dagway o
/porma sa inyong komunidad.

Hinuklugi kini nga mga pangutana:

o Asa nahimutang ang inyong komunidad?

Sa bukid ba? Sa daplin og dagat? Sa
patag?
o Unsa ang dagway niini?
o Unsa ang makita dinhi? Aduna bay
kakahuyan? Mga uma? Dagat? Bungtod?
Sapa? Ug uban pa.

Timan-i Kini

Ang kinaiyang pisikal sa usa ka komunidad o

lugar mao ang mga kinaiya nga makita nga
ginalangkuban sa mga musunod:

mga dagway ug porma sa yuta (bukid,

bungtod, patag)

porma sa tubig (sapa, dagat)

mga tanom ug kahayupan nga nabuhi diring

dapita.

76
 Ang matag komunidad adunay managlahi nga
kinaiyang pisikal tungod sa gikahimutangan
niini. Adunay nahimutang sa bungtod, sa bukid
ug sa patag.

Pagpahanas

Buluhaton 1
Suwati ang mga kahon og mga kasayuran nga
maghulagway sa kinaiyang pisikal sa imong
komunidad
Ang gikahimutangan sa akong komunidad

Ang dagway sa akong komunidad

Ang mga lugar, tanom ug kahayupan nga

makita sa akong komunidad

77
 Pagtulun-an 6 : Mga Hulma sa Yuta
Kabukiran, Bukid ug Bungtod

Timan-i Kini

Ang Kabukiran o Bulubundukin usa sa mga

hulma sa yuta. Gilangkuban kini og hataas nga linya
ug sumpay-sumpay o dug-ol nga mga bukid. Tag-as
og bakilid kini sila. Lagmit lasang pa kini ug daghan
pa og halas nga mga tanum ug hayop.

Ang Bukid o
Bundok usa ka
klase sa hulma sa
yuta nga taas ug
bakilid. Mao kini
ang pinakataas

78
nga hulma sa yuta. Ang porma sa pinakaibabaw
mahimong mura og lingin o talinis. Dinhi makit-an
ang daghang kakahuyan, mga halas nga tanum ug
hayop. Ang pinakataas nga bukid sa tibuok Pilipinas
mao ang Bukid Apo nga makaplagan sa Mindanao.
Ang pinakataas sa Visayas mao ang Bukid Kanlaon.

Ang Bungtod o Burol usa ka klase sa hulma sa yuta

nga hataas apan mas ubos kaysa bukid. Palingin ug
daw gikulob nga kaha o kawa ang kasagaran nga
porma sa ibabaw sa bungtod. Sama sa bukid
daghan pud nagpuyo diri nga mga tanum ug
hayop. Kasagaran, ginahimo nga uma ang maong
hulma sa yuta.

79
 Pagpahanas

Pilianan 1:
Isuwat ang ngalan sa hulma sa yuta sa linya sa
kilid sa hulagway. Pagkahuman butangi kini og
color.

____________________

________________

________________

80
Pilianan 3 Ang Akong Repleksiyon
Sumpayi ang nag-una nga mga ideya.

1. Ang akong nakat-unan sa among gitun-an

mao ang _______________________________.
2. Malipayon/masub-anon ako sa mga
buluhaton karon tungod kay
_________________________________________.
3. Ang akong pinakagusto sa tanan namong
gihimo ang ______________________________.
tungod kay
__________________________________________.
4. Gusto pa nako mahibaw-an ang mahitungod
sa _______________________________________.

Pagtulun-an 7 : Mga Hulma sa Yuta

Kapatagan, Walog ug Talampas

Balik Lantaw

Basaha ang balak

Bukid, bungtod, kabukiran,
Kini sila atong gikinahanglan,
Mga uma, kakahuyan ug kahayupan,
Dinhi nahamutang, angay ampingan.

Sinulat ni Agnes A. Sagsagat

81
 Idibuho ang usa sa mga hulma sa yuta nga
gihisgutan sa balak ug isulat ang ngalan sa
ubos.

Pag-aghat

Tubaga kini nga pangutana:

Aduna pa bay lain nga hulma sa yuta? Unsa
man kini sila?

Buhata Kini

Tan-awa ang mga hulagway.

a.

c.

b.

82
 Tubaga kini nga mga pangutana:
1. Unsa ang inyong ikasulti sa unang
hulagway? Sa ikaduha? Sa ikatulo?
Ihulagway kini sila.
2. Pareha ba sila og dagway/porma?
Unsay ilang kalahi-an?
3. Mahitungod sa unsa kining mga
hulagway nga gipakita?
4. Unsa kaha ang tawag ani nga mga
hulma sa yuta?

Timan-iKini

Ang Kapatagan usa ka

lapad ug patag nga hulma
sa yuta. Pag-uma ang nag-
una nga panginabuhi-an
diri.

Walog ang tawag sa patag

nga yuta nga gipatung-an
og mga bukid. Daghan
ang nagapuyo dinhing
dapita tungod kay nindot
dinhi mag-uma.

83
Talampas ang tawag sa
patag nga yuta sa ibabaw
sa bukid. Mahimo kini puy-
an og mga tawo.
Mahimong mananum diri
og gulay, prutas ug mga
lagutmon.

Sulayi Kini

Itupo ang hulagway sa iyang pangalan pinaagi sa

paghimo og linya.

walog

talampas

kapatagan

84
 Pagpahanas

Butangi og pareho nga color ang mga kahon

nga magkauban ang ideya.

Halapad ug
Talampas luag nga
patag.

Lapad nga
patag sa
Walog ibabaw sa
bukid

Patag nga
Kapatagan lugar nga
gipatung-an
ug mga bukid

85
 Pagtulun-an 8 : Mga Hulma sa Yuta
Bulkan, Dawis ug Isla

Balik Lantaw

Tan-awa ang mga hulagway ug tubaga ang

mga pangutana:
o Unsa ang mga hulagway nga inyong
nakita?
o Unsay inyong masulti sa ilang porma ug
mga butang nga makita dinhi?

86
 Buhata Kini

Tan-awa ang mga hulagway.

Tubaga kini nga mga pangutana:

1. Unsa ang inyong ikasulti sa unang
hulagway? Sa ikaduha? Sa ikatulo?
Ihulagway kini sila.
2. Pareha ba sila og dagway/porma? Unsay
ilang kalahi-an?
3. Mahitungod sa unsa kining mga retrato nga
gipakita?
4. Unsa kaha ang tawag ani nga mgahulma
sa yuta?

87
 Timan-iKini

Ang Bulkan usa kahulma sa

yuta nga sama sa bukid apan
adunay baba sa tumoy niini.
Dinhi magawas ang aso ug
uban pa nga init nga butang
nga gikan sa ilalum sa yuta
sama sa lapuk, tubig ug bato.

Ang Isla usa kahulma sa

yuta nga gilibutan og tubig.
Makita kini sila sa dagat.
Adunay dagko nga isla.
Aduna say gagmay. Naay
mga tawo nga namuyo sa isla.

Ang Dawis usa kahulma

sa yuta nga gilibutan og tubig
ang dakong bahin niini ug ang
uban nga bahin sumpay sa
usa kadako nga bahin sa yuta.
Daghang namuyo diri nga
mga tawo.

88
 Sulayi Kini

Buluhaton 1

Lingini ang ngalan sa hulagway nga naa sa

walang bahin.

walog, talampas,
bulkan

bungtod, dawis, isla

walog, dawis, isla

89
 Pagpahanas

Butangi og pareho nga color ang mga

kahon nga pareho og ideya.

Hulma sa yuta nga

gilibutan og tubig Dawis

Hulma sa yuta nga

gilubutan og tubig
ang uban nga bahin
apan ang uban nga
bahin sumpay sa usa
kadako nga bahin sa Bulkan
yuta
Hulma sa yuta nga
susama og bukid
apan adunay baba
sa taliptip niini. Dinhi
nagagawas ang aso Isla
ug uban pa nga init
nga butang sama sa
lapuk, tubig ug bato.

90
 Pagtulun-an 9: Mga Hulma sa Yuta
Ang Kinatibuk-an

Pag-aghat

Tubaga kini nga pangutana:

1. Asa ani nga hulma sa yuta ang
makit-an sa inyong komunidad?
2. Nakaadto na ba mo anang lugara?
3. Nag-unsa mo didto?

Buhata Kini

Kuyog sa imong pundok, hisguti ang mga

hulma sa yuta nga makit-an sa inyong
komunidad.
Hisguti ang iyang kinaiyang pisikal ug mga
butang nga makuha diri.
Isuwat ang inyong gihisgutan sa usa ka tsart.
Ipaambit kini sa uban nga magtutu-on

Timan-iKini

Adunay nagkandaiya nga hulma sa yuta

sama sa kabukiran, bukid, bungtod,
kapatagan, walog, talampas, bulkan, isla ug
talampas. Kada usa adunay iyang
kaugalingong pisikal nga kinaiya.

91
 Sa matag komunidad adunay hulma sa yuta
nga makaplagan tungod kay ang
komunidad mismo na tukod man sa usa
kahulma sa yuta.

Pagpahanas

Lingini ang ngalan sa yuta nga motukma sa

hulagway nga naa sa wala nga bahin.

walog
kapatagan,
talampas

bulkan,
bungtod,
bukid

talampas,
isla,
dawis

92
 kapatagan,
walog
talampas

kapatagan
isla
dawis

bungtod,
kabukiran
dawis

bulkan,
kabukiran
isla

Walog
Dawis
Bukid

bungtod
bukid,
kapatagan

93
Pagtulun-an 10: Mga Hulma sa Tubig
Lawod, Dagat, Golpo, ug Luok

Buhata Kini

Kuyog sa imong pundok, isumpay ang mga

papel nga anaa sa sobre nga ipanghatag
sa imong magtutudlo aron makaporma og
usa kahulagway. Ipapilit kini sa papel.
Hisguti kini ninyo subay sa musunod nga
mga pangutana:
o Unsa ang inyong naporma nga
hulagway?
o Nakakita na ba mo niini sa inyong palibot
o sa lain pang mga dapit?
o Nakaadto na ba mo anang dapita?
Nag-unsa mo didto?
o Unsa ang inyong ikasulti sa iyang porma
sama sa kalapdon, kalalumon ug katas-
on? Ihulagway kini.

94
 Timan-I Kini

Ang Hulma sa Tubig mao ang nagkanda iyang

porma sa tubig nga makit-an sa atong palibot.

Pipila sa mga pananglitan niini.

Ang Lawod mao

ang pinakadako,
pinakalapad ug
pinakalalum nga
hulma sa tubig nga
parat. Diri
makakuha ang
mga mananagat og daghan, dagku, ug nagkalain-
laing isda. Halayo na kini sa baybayon.

Ang Dagat usa ka

hulma sa tubig nga
parat. Kini siya parte
sa lawod, mas
gamay og adunay
baybayon o
moabot sa yuta.
Makakuha gihapon og isda diri apan mas gamay.
Dinhi kita pwede maligo tungod kay mas mabaw kini
siya ug adunay baybayon.

95
Ang Golpo usa sa mga
hulma sa tubig. Kabahin
kini siya sa dagat nga
halos mapalibutan ug
yuta. Parat ang tubig
niini.

Ang Look usa sa mga

hulma sa tubig nga
kabahin sa dagat. Mura
kini siya og golpo apan
mas gamay ug mas dako
ang abri ngadto sa dagat.
Dinhi nagadunggo ang
mga barko.

Sulayi Kini

Buluhaton 1

Pangitaa ang ngalan sa mga hulma sa

tubig sa Loop a Word. Lingini kini.
Mamahimong patindog o pahigda ang
pagkabutang/pagkasuwat niini.

96
 I F I L M

M O S A L

D R I P A

A B H D W

G O L P O

A I U A D

T R O T V

T H K E P

Buluhaton 2

Tubaga ang mga musunod nga mga pangutana:

1. Mahinungdanon ba kining mga hulma sa tubig

nga atong gitun-an karon? Ngano man?
2. Unsa kahay mahitabo kung mahugaw ning mga
dapita tungod sa mga basura?
3. Gusto ba nimo nga makatagamtam niini?
Ngano man?
4. Isip usa ka bata, unsay imong mahimo aron
magpabilin nga limpiyo ang mga hulma sa
tubig nga gitun-an karon?

97
 Pagpahanas

Ila-ilaha ang lugar nga anaa sa hulagway.

Isuwat ang iyang ngalan sa tuong bahin
niini.

____________________

_____________________

_______________________

______________________

98
 Pagtulun-an 11: Mga Hulma sa Tubig
Suba, Sapa, Busay ug Lanaw

Balik Lantaw

Kuyog sa imong pundok, tubaga ang

crossword puzzle sa gikinahanglan nga
kasayuran sumala sa panultolan nga naa sa
mga kahon.

1 3

Pahigda Patindog
1. Kabahin sa dagat
1. Pinakalapad ug
ug nalibutan ang
pinakalalum nga
uban nga parte og
hulma sa tubig
yuta apan dako
2. Kabahin sa dagat
ang abri ngadto
nga halos
sa dagat
nalibutan og yuta
3. Kabahin sa lawod.
Dinhi kita maligo.

99
 Buhata Kini

Kuyog sa imong pundok, hisguti ninyo ang

hulagway nga ihatag sa inyong magtutudlo
sumala sa mga musunod nga pangutana:

o Mahitungod sa unsa ang hulagway?

o Nakakita na ba mo ani nila sa tinuod?
o Nakaadto na ba mo aning mga lugara?
Nag-unsa man mo didto?
o Unsay inyong masulti sa iyang panagway o
porma? Ihulagway kini.

Timan-iKini

Ang Suba usa ka hulma sa

tubig nga naga agas gikan
sa bukid padulong sa
dagat. Adunay suba nga
gamay ug mabaw, aduna
say dagku ug lalum.

100
Ang Sapa usa ka hulma sa
tubig nga mas gamay ug
mas mabaw kaysa suba ug
kasagaran maughan kung
ting-init.Tab-ang ang tubig
niini, bugnaw ug limpyo.

Ang Lanaw usa ka dako ug

lalam nga hulma sa tubig
nga gipalibutan og yuta. Kini
siya walay agasanan busa
naga pundo lamang ang
tubig niini.Tab-ang ang tubig niini.

Ang Busay usa ka hulma sa

tubig nga paspas ug kusog
nga nagahagbong gikan sa
suba o sapa nga
nahimutang sa hataas nga
bahin o bukid.

101
 Sulayi Kini

Buluhaton 1

Isuwat ang ngalan ug idibuho ang hulagway sa

hulma sa tubig sumala sa gihulagway nga iyang
kinaiya.
Ngalan sa
Hulma sa Kinaiya Hulagway
Tubig
Hulma sa tubig nga
nagagikan sa
taas nga bahin. Paspas
ug kusog ang
paghagbong sa tubig.
Hulma sa tubig nga
lalum ug daku.
Gilibutan kini og yuta
ug walay agasanan.
Usa ka daku ug adunay
tubig nga tab-ang nga
hulma sa tubig nga
nagaagas gikan
sa bukid padulong sa
dagat.
Mas gamay ug mabaw
kaysa suba ug
kasagaran mahubsan
kung ting-init

102
Buluhaton 2

Tubaga ang mga pangutana:

1. Mahinungdanon ba kining mga hulma sa

tubig nga gitun-an nato karon? Ngano
man?
__________________________________________
__________________________________________

2. Unsa kahay mahitabo kung mahugaw ning

mga dapita?
__________________________________________
__________________________________________

3. Gusto ba nimo nga matagamtaman kini?

__________________________________________
__________________________________________

4. Isip usa ka bata, unsay imong mahimo aron

magpabilin nga limpyo ang mga hulma sa
tubig?
__________________________________________

__________________________________________

103
 Pagpahanas

Isuwat ang pangalan sa hulma sa tubig sa kahon

nga nahimutang sa kilid sa hulagway.

1.

2.

3.

4.

104
 Pagtulun-an 12: Hulma sa Tubig ug
Ang Kinatibuk-an

Balik Lantaw

Magdula kita
Hatagan kamo og mga papel nga sagol
sagol ang mga kasayuran sama sa ngalan sa
hulma sa yuta, ug lain-laing hulugaway-niini.
I han-ay kini ug itipo ang mga papel nga
pareha og kasayuran.
Paminawa ang imong magtutudlo alang sa
pamaagi sa pagdula.

Buhata Kini

Tubaga ang mga pangutana:

Asa ani nga hulma sa tubig ang makaplagan
sa atong komunidad?
Nalipay ba kamo nga adunay sama ani nga
hulma sa tubig sa atong komunidad? Ngano
man?
Unsa kahay mahitabo kung mahugaw ning
mga lugara?
Naa batay maitabang aron magpabilin nga
limpyo ang maong dapit? Unsa man?

105
 Sulayi Kini

Idibuho ang usa sa mga hulma sa tubig

nga makaplagan sa inyong komunidad.
Butangi kini og color.

Pagpahanas

Basaha ang mga pangutana ug tubaga kini.Pilia ug

lingini ang letra sa imong tubag.

1. Asa sa mga musunod ang hulma sa tubig nga

parat?
I. Busay III. Sapa
II. Look IV. Suba

a. I ug II lang b. II lang c. IV lang

2. Kini usa ka hulma sa tubig nga kinalaluman ug
kinadak-an.
a. golpo b. lanaw c. lawod

3. Kini usa ka hulma sa tubig nga maughan kung

ting-init.
a. sapa b. lawod c. dagat

106
4. Nindot kini nga tan-awon tungod kay ang tubig
nagahagbong gikan sa taas nga bahin o bukid.
Unsa kini?
a. linaw b. busay c. luok

5. Ang tubig niini nagagikan sa bukid ug padayon

nga gaagas padulong sa dagat.
a. suba b. sapa c. golpo

6. Usa ka hulma sa tubig nga gipalibutan og yuta.

a. busay b. linaw c. golpo

Pagtulun-an 13: Mga Hulma sa Tubig sa

Kaugalingong Komunidad

Balik Lantaw

Tan-awa ang mga hulagway sa hulma sa tubig ug

isuwat ang iyang ngalan sa kiliran.

107
 Buhata Kini

Gikan sa mga hulagway sa hulma sa tubig

nga gipakita kaninyo, pilia ang hulma sa tubig
nga makaplagan sa inyong komunidad.
Kuyog sa imong pundok hisguti ninyo sila base
sa musunod nga mga pangutana:
o Unsa ang mga hulma sa tubig nga
makaplagan sa komunidad nga inyong
gipuy-an? Isuwat ang mga ngalan nila.
o Unsa ang porma o dagway niini?
Ihulagway ang ilang kalapdon, kalimpiyo,
kalalom (pananglitan, taga tuhod ang
tubig, taga hawak, dili matugkad, ug uban
pa), color, sulog, kasaw

108
 Hulma sa Porma o Dagway sa
Tubig sa hulma sa Tubig
Komunidad

1.
2.

3.

Sulayi Kini

Buluhaton 1

Paghimo og usa ka hulma sa tubig nga

makaplagan sa inyong komunidad gamit ang
kulunon. Kon walay kulunon, idibuho kini sa
sulod sa kahon. Isulat ang ngalan niini sa ubos.

109
Buluhaton 2

Tubaga ang mga pangutana:

1. Nalipay ba kamo nga naay sama ani

nga hulma sa tubig sa komunidad nga
inyong gipuy-an? Ngano man?
2. Unsa kahay mahitabo kung mahugaw o
mapuno ug basura kining mga dapita?
3. Naa ba tay matabang aron magpabilin
nga limpiyo ning mga dapita? Unsa
man?

110
 Pagpahanas

Lingini ug butangi og color ang mga hulma sa tubig

nga makaplagan sa inyong komunidad, ilha ang
ngalan ug ihulagway kini. Isuwat ang mga tubag sa
tukma nga mga kahon.

Hulagway sa
Hulma sa Tubig Ngalan Kinaiya

111
 Pagtulun-an 14: Mapa sa mga Hulma sa
Yuta ug Tubig sa Akong Komunidad

Balik Lantaw

Tan-awa ang hulagway sa ubos.

Tubaga kini nga pangutana:

o Unsa ang makita nato sa hulagway?
o Asa ani nga mga hulma sa yuta ang makita
sa atong komunidad? Ang hulma sa tubig?

112
 Pag-aghat

Buot ka ba makakita og lahi nga hulagway

sa maong komunidad apan magpakita
gihapon sa mga kayutaan ugkatubigan?

Buhata Kini

Base sa hulagway nga gipakita, tubaga ang

mga pangutana pinaagi sa pagdibuho:
o Asa dapit ang hulma sa tubig?
o Asa dapit ang mga hulma sa yuta?
o Asa dapit ang balay? Ang tulonghaan?
Ang kakahuyan? Ang kaumahan?
o Unsay atong buhaton aron mailhan ang
katubigan ug mga kayutaan?
o Unsa nga color ang atong gamiton para sa
katubigan? Para sa mga yuta?
Dugang pangutana:
o Unsay imong ikasulti sa imong nahimo?
o Itandi ang hulagway sa imong gidibuho,
naa ba ang mga hulma sa yuta ug tubig sa
imong gidibuho? Pareha ba ang
gikahimutangan sa mga hulma sa yuta ug
sa tubig?
o Pareho ba ang gidak-on ug porma ang
mga hulma sa yuta sa hulagway ug sa

113
 atong gihimo? Ang porma sa balay ug
tulonghaan?
o Unsay tawag nato ana?
o Unsay tawag nato sa atong gihimo nga
hulagway?
o Unsay gipakita aning mapa?

Timan-iKini

Ang Mapa usa kamahinungdanong giya

galamiton sa paghulagway sa gikahimutangan
sa usa ka lugar aron madali kini matultolan.

Naggamit og simbolo ang mapa timailhan para

sa mga kasayuran nga iyang gihulagway. Sama
sa pag-ila sa katubigan ug kayutaan, naggamit
kini og color, berde para sa kayutaan, ug
bughaw para sa katubigan.

Sulayi Kini

Buluhaton 1

1. Isuwat sa tsart ang mga ngalan sa hulma sa uta

ug tubig.
2. Isuwat usab ang iyang nahimutangan pinasikad sa
nahimutangan sa tunghaan

114
 Mga hulma Sa Yuta Nahimutangan Niini
Sa Akong
Komunidad

Mga Hulma Sa Nahimutangan

Tubig Sa Akong Niini
Komunidad

3. Himu-i og hulagway o mapa ang imong

komunidad apil ang mga kasayuran nga nahisulat
sa tsart mahitungod sa mga hulma sa yuta ug
tubig.
4. Butangi kini og color nga magtimaan sa yuta ug
sa tubig.
5. Butangi usab og ngalan ang maong mga dapit.
6. Isaysay ang inyong hinimo nga mapa sa
atubangan.

Buluhaton 2
Tubaga ang mga pangutana. Isuwat ang mga
tubag sa inyong papel.

115
 Mahinungdanon ba ang mapa? Ngano
man?
Angayan ba ang lahi lahi nga color ang
ibutang para sa kayutaan ug katubigan sa
mapa? Ngano man?

Pagpahanas

Pagdibuho og yano nga mapa sa komunidad nga

nagpakita sa mga hulma sa yuta ug tubig base sa
gikahimutangan sa imong pinuy-anan.

Pagtulun-an 15: Ang Kalahian sa Matag

Komunidad

Balik Lantaw

Gamit ang mapa nga hinimo nimo kagahapon,

ipakita ug ihulagway kini pinaagi sa pagtubag
sa mga pangutana:
o Unsa ang kasagaran makita sa inyong
komunidad?
o Pila ka klase sa hulma sa yuta ug tubig ang
naa sa inyong komunidad?

116
 o Unsa kini sila?
o Asa dapit sila nahimutang?
o Unsa ang imong ikasulti sa kinatibuk-an nga
kinaiya sa imong komunidad? Bukid ba
kini? Bakilid? Bugnaw?

Buhata Kini

Pagkuha og pares.
Ipakita ang imong hinimo nga mapa sa
imong pares.
Itandi ang imong komunidad sa iyang
komunidad. Isaysay ang mga kasayuran
mahitungod niini base sa imong tubag sa
pangutana sa balik lantaw.
Tubaga kini :
o Parehas ba ang imong komunidad sa
komunidad sa imong isig ka magtutu-on?
o Nganong nakaingon man ka? Sa unsang
butang sila managlahi o magkaparehas?
o Unsa ang imong ikasulti sa matag
komunidad?

117
 Timan-i Kini

Ang matag komunidad adunay nagkalain-

laing kinaiya. Adunay komunidad nga naa
sa bungtod, sa bukid, sa patag, isla ug
uban pa. Aduna say komunidad nga duol
ug mga hulma sa tubig, aduna say layo.
Tungod niini,usahay lahi ang porma, klase
sa mga tanum ug hayop ang atong makita
kaysa sa uban.

Apan aduna say komunidad nga amgid sa

ubang komunidad tungod kay pareha sila
ug gikahimutangan busa pareha ang
porma, tanum ug mga hayop.

Pagtulun-an 16: Mga Klase sa Panahon nga

Nasinati sa Komunidad

Pag-aghat

Tan-awa ang imong magtutudlo.

Tubaga ang mga pangutana:
o Unsay inyong masulti sa akong gisuot ug
gigamit karon? Ihulagway kini.

118
 o Aduna ba kamoy sanina ug gamit nga
sama ani?
o Angayan ba nga magsuot kita ug sama ani
nga sanina ug gamit karon? Ngano man?

Buhata Kini

Tan-awa ang duha ka hulagway.

o Tubaga ang mga pangutana:

Unsa ang nakita ninyo sa hulagway A?
sa hulagway B? Isuwat ang tubag sa
tsart A.
Magkapareho ba ang duha ka
hulagway?
Unsay ilang kalainan?

o Basaha ang musunod nga pangutana ug

isuwat sa tsart B ang mga tubag.
o Nakasinati na ba kamo ug pareha sa
nasinati sa mga bata sa hulagway A ug
hulagway B?
o Kanus-a man ninyo nasinati ning pareha sa
hulagway A? sa hulagway B?
o Unsa man ang buot ipasabot sa ting-init?
Sa ting-ulan?
o Unsa ang atong makita ug mabati sa
atong komunidad kung ting-init? Kung ting-
ulan?
o Unsa may pwede mahimo kung ting-init?
Kung ting-ulan?

119
 o Unsa may tawag aning ting-init ug ting-
ulan?
o Unsay buot ipasabot sa panahon?

Timan-i Kini

Ang panahon ang tawag sa kahimtang sa

palibot sa mubo nga tempo.

Adunay duha ka panahon nga masinati an ang

atong komunidad; ang ting-init ug ting-ulan.

Sa panahon sa ting-init, hayag ang palibot

tungod kay makita man ang adlaw. Mobati kita og
kainit ug kaigang. Mao nay hinungdan nga magsuot
ang mga tao ug nipis, walay bukton nga mga bisti,
mokaon ug pampabugnaw nga mga pagkaon aron
mahupay ang kainit nga gibati. Usahay adunay
gamay nga panganod sa kalangitan apan
kasagaran wala. Daghan ang mabuhat kung ting-
init sama sa pagpanglaba, pagligo sa dagat,
pagdula, pagpananum, ug uban pa. Apan
kinahanglan mag-amping usab nga dili masubrahan
ang pagpasayasaya sa init aron dili masakit.

Sa panahon sa ting-ulan, ngitngit ug basa ang

palibot, dili makita angadlaw kay nasalipdan sa
baga nga panganod. Bati-on kita ug katugnaw.

120
Mao nay hinungdan nga magsuot kita ug mga bisti
nga baga o mogamit ug mga rubber ug plastic nga
gamit aron mapanalipdan ang lawas. Mas gamay
ang mabuhat kung moabot ni nga panahon tungod
kay basa ang palibot ug delikado ang dalan tungod
sa kadanlog. Kinahanglan mag-amping ang matag-
usa ug mabinantayon aron malayo sa sakit,
disgrasya ug makapangandam aron dili mabahaan.

Sulayi Kini

Buluhaton 1
Isuwat ang ting-init kung ang gamit para sa
ting-init ug ting-ulan kung para sa ting-ulan

121
Buluhaton 2:
o Awita kini
Unsa ang Panahon?
(awiton sa tono sa London Bridge)
Unsa ron ang panahon,
panahon, panahon?
Unsa ron ang panahon?
Sultihi ko.
Ang panahon ting-init,
ting-init, ting-init
Ang panahon ting-init,
maglipay ta
Unsa ron ang panahon,
panahon, panahon?
Unsa ron ang panahon?
Sultihi ko.
Ang panahon ting-ulan,
ting-ulan, ting-ulan
Ang panahon ting-ulan,
mangandam ta

122
 o Tubaga ang mga pangutana:
o Mahitungod sa unsa ang kanta?
o Unsa ang mga panahon nga naapil sa
kanta?
o Matud sa kanta, mag-unsa kita kung ting-
init? Kung ting-ulan?
o Nganong maglipay man ta kung ting-init?
o Nganong mangandam man ta kung ting-
ulan?

Pagpahanas

Isuwat ang panahon sumala sa sitwasyon nga

gipakita sa hulagway.

____________________

_____________________

______________________

123
 _______________________

_______________________

Pagtulun-an 17: Pagbuhat og Taho sa

Panahon

Balik Lantaw

Awita ang Unsa ang panahon?

Tubaga ang mga pangutana:
o Unsa ang mga panahon nga nasinati sa
atong komunidad?
o Unsa ang dagway sa atong komunidad
kung ting-init? Kung ting-ulan?

Pag-aghat

Suroy sa gawas sa imong lawak tunghaan

ug panid-i ang palibot labi na ang
kalangitan, panganod, adlaw ug kainiton o
kabugnawon sa palibot.

124
 Buhata Kini

Uban sa imong pundok, buhata ang nasuwat

sa Buluhaton.
Itaho kini sa atubangan sa inyong klase.
Tan-awa ang duha ka hulagway.

Buluhaton 3

1. Tan-awa ang langit, panganod ug palibot

karong taknaa. Butangi og ekis ang kahon nga
motukma sa imong nakita.

Kalangitan

Nay walay
adlaw adlaw
Panganod

Wala Nipis ug
gamay ra

Daghan Daghan
kaayo
Palibot

Hayag Ngitngit

125
 2. Isuwat sa inyong papel ang uban pa nga
napanid-an ninyo sa palibot.

3. Tubaga ang mga pangutana:

o Unsa ang mga butang nga inyong gipanid-
an?
o Nganong kana man ang gipapanid-an sa
inyo?
o Unsa ang resulta sa inyong pagpaniid?
o Base sa resulta sa inyong pagpaniid, unsa
man ang panahon karon?
o Angay ba nga mahibaw-an sa mga tawo
ang panahon? Ngano man?
o Unsay angay natong buhaton aron
mahibaw-an kini sa mga tawo?

Timan-i Kini

Ang kasayuran sa panahon usa ka

mahinungdanong butang tungod kay mao kini ang
usa sa tamdanan sa buluhaton sa mga tawo. Kini
ginataho sa radyo, tv ug mga mantalaan.

Ang taho sa panahon kinahanglan magsulti sa

tinuod nga kahimtang sa panahon.

126
 Sa paghimo og taho sa panahon,
gikinahanglan ang mga musunod nga kasayuran:

a. Petsa ug oras sa pagtaho

b. Pangalan sa lugar/komunidad
c. Kahimtang sa panahon (pananglitan:
init, ulan, mapanganuron, dag-um

Sulayi Kini

Buluhaton 1
Uban sa imong ka pundok, himui og
taho sa panahon ang napanid-an
ganinang buntag nga panahon

Buluhaton 2

Sumpayi ang pulongan aron masulti ang

kamahinungdanon sa taho sa panahon.
Isuwat ang kumpleto nga pulongan sa
inyong papel.

1. Ang taho sa panahon mahinungdanon tungod

kay

2. Kinahanglan isulat nako ang tinuod nga

kahimtang sa panahon aron

127
 Pagpahanas

Paghimo og taho sa panahon sumala sa gipakita sa

hulagway. Ang maong sitwasyon napanid-an
ganinang buntag sa kaugalingong komunidad.

Pagtulun-an 18:
Mga Kinaiyanhong Katalagman o Disgrasya
nga Nahitabo sa Komunidad ug Ang mga
Epekto Niini sa Kahimtang sa mga Hulma sa
Yuta, Tubig ug Katawhan

Balik Lantaw

Tan-awa ang mga hulagway ug ilha ang

panahon nga gihulagway niini.
o Ganahan ba mo nga makasinati ani nga
mga panahon? Ngano man?

128
 Pag-aghat

Mag- indigay sa pagporma ug usa ka sekreto

nga pangalan pinaagi sa paggamit sa
pinakauna nga letra sa ngalan sa prutas.
o Isuwat ang matag letra sa kahon sa
ibabaw sa hulagway.
o Ang ulahi nga letra sa pangalan gihatag
na busa isulat na kini sa kahon.
o Ang pinaka-una nga maka butyag sa
sekreto nga pangalan maoy manana-og

129
 Buhata Kini

Uban sa imong pundok, tan-awa ang

hulagway nga ihatag sa inyong magtutudlo
o Tubaga ang mga pangutana mahitungod
niini:
o Unsa ang naa sa hulagway? Ihulagway kini
o Sa inyong huna-huna, nganong nahitabo
kini?
o Nakasinati na ba ug ingon ani ang inyong
komunidad?
o Unsay mahitabo sa mga tao, hulma sa yuta
ug sa tubig kung moabot kini?
o Unsay tawag ani nga panghitabo?
Pagkahuman sa oras, ipakita kini sa
atubangan ug itaho ang inyong istorya
mahitungod sa hulagway.

130
 Timan-i Kini

Ang kinaiyanhong katalagman mao ang mga

panghitabo nga makahatag ug grabe nga kadaut /
kasakit sa kinabuhi sa tawo ug sa kinaiyahan. Kini sila
natural, dili ginama sa tawo ug dili mapugngan.
Pipila sa kinaiyanhong katalagman mao ang
musunod:

131
a. Ang Baha mao kini ang pagtaas ug pag-awas sa
tubig gikan sa iyang natural nga gikahimutangan
o ginaagian ngadto sa mga kayutaan. Ang
kadaut nga iyang dala magdepende sa kakusgon
sa sulog ug gidaghanun sa tubig. Kung kusog ang
sulog sa tubig, mangadaut ug mangaanud ang
tanan nga iyang maagi-an sama sa kabalayan,
kakahuyan/katanuman, dakbalay, yuta ug mga
tao.

b. Bagyo - Usa ka kusog nga paghaguros sa hangin

nga adunay dala nga kusog nga ulan. Moresulta
kini ug baha ug kadaut sa tanan nga iyang
maagi-an. Ang kadaut nga iyang dala
modepende gihapon sa kakusgon ug kapaspas sa
paghaguros sa hangin ug kakusgon sa ulan. Mas

132
 kusog ang paghaguros sa hangin, mas dako ang
kadaut. Ang Bagyong Sendong ug Bagyong
Pablo pipila lamang sa mga kusog nga bagyo
nga nasinati sa katawhan sa Mindanao. Kini sila
nagdala og daku nga kadaut sa mga lugar,
pananum, panginabuhi ug kinabuhi sa katawhan.

c. Ang Landslide/Dahili mao ang pagdahili sa yuta

tungod sa paghumok niini o tungod sa linog .

133
d. Kasagaran mahitabo kini sa mga bukid nga gina
mina o mga bukid nga adunay lugti/liki/guna. Sa
pagdahili sa yuta, madaut ang natural nga porma
niini, madaut ang mga tanum ug usahay adunay
mga katawhan nga matabunan ilabi na sa
minahan.

e. Ang Linog mao ang ang pag-uyog o pagkurog sa

yuta tungod sa paspas nga lihok sa enerhiya ug
pag lihok sa dagkung tipak nga yuta sa
ilalum/sulod nga bahin sa kalibutan. Adunay
hinay nga linog nga dili mamatikdan sa mga
katawhan ug walay kadaut nga dala apan aduna
say kusog nga linog. Ang kusog nga linog
magdala usab ug kadaut. Ang mga yuta mangliki,

134
 maputol ang mga tulay, mangliki o mangatumba
ang mga dagko nga dakbalay ug usahay maoy
hinungdan sa tsunami.

f. Ang Hulaw mao ang taas nga panahon sa ting-

init sa usa ka lugar. Ang yuta mangliki, ang uban
suba mahubsan ug ang mga tanum/balili
mangalaya o mangasunog tungod sa kainit.
Tungod niini, dili makapananum ang mga mag-
uuma. Makatagamtam ang mga katawhan ug
kalisod tungod sa kakulang sa pagkaon/
kamahal sa palaliton.

135
g. Ang Pagbuto sa Bulkan mao ang panghitabo
nga diin ang bulkan magbuga ug init/ nagbaga
nga mga bato, lapok ug abo. Usahay ang iyang
pagbuto maoy hinungdan sa paglinog.

136
 Pagpahanas

Buluhaton 1

Pangitaa ang katugbang sa Lumbay A diha sa

Lumbay B. Isuwat ang letra sa inyong tubag sa
walang bahin sa lumbay A.
Lumbay A Lumbay B
a. Pagtaas ug pag-awas sa
1. Bagyo tubig ngadto sa yuta nga
maoy hinungdan sa
pagkadaut sa tanan nga
maagi-an niini
b. Ang pag-uyog o pagkurog
2. Hulaw sa yuta nga tungod sa
paglihok sa dagkung tipak
sa yuta sa ilalum nga bahin
sa kalibutan
c. Usa ka kusog nga
3. Baha paghaguros sa hangin nga
adunay dala nga kusog nga
ulan
4. Pagbuto d. Paspas nga pagdahili sa
sa yuta gikan sa taas nga
bulkan bahin
e. Taas nga panahon sa ting-
5. Dahili init, walay ulan
f. Pagbuga ug init nga mga
6. Linog bato, lapok ug abo gikan sa
bulkan i

137
Buluhaton 2

Pagpili og usa ka kinaiyanhong katalagman nga

nasinati na sa imong komunidad ug isuwat ang
epekto niini sa kahon para sa tao, hulma sa yuta ug
sa tubig

_______________
Pangalan ng katalagman

Epekto sa kahimtang sa
Tao Hulma sa Hulma sa
Yuta Tubig

138
 Pagtulun-an 19:
Ang Disaster Drill sa Tunghaan

Pag-aghat

Ihan-ay ang mga letra aron makaporma og

ngalan sa katalagman

ilgon __________________

usgon __________________

Buhata Kini

o Kuyog sa imong pundok, panid-i ug

hinumdumi ang ipakita sa inyong
magtutudlo kay itaho ninyo sa klase ang isa
sa mga paagi nga iyang ipakita.
o Himu-a nga tamdanan ang mga
pangutana nga anaa sa blackboard.

139
 Timan-iKini

Ang Disaster Drill usa kabuluhaton sa matag

tunghaan diin bansayon ang mga kawani ug
tinun-an sa mga pamaagi sa pagresponde sa
panahon sa linog ug sunog. Gihimo kini aron
magpabilin nga han-ay, linaw ug luwas ang
pag atubang sa maong katalagman ug
malikayan ang kadaut o disgrasya.

Pagtulun-an 20:
Ang Kahimtang sa mga Hulma sa Yuta ug
Tubig Kaniadto ug Karon

Pag-aghat

Paminawa ang istorya nga iasoy sa imong

magtutudlo nga nag-ulohan og Si Lola Tina.

140
 Buhata Kini

Tubaga ang mga pangutana bahin sa istorya.

o Mahitungod sa unsa ang gibasa nga

istorya?
o Kinsa ang mga tao sa istorya?
o Pila ka tuig wala nakabisita si Lola Tina ila
Kristel?
o Sa sulod anang mga tuiga, aduna bay
kabag-uhan sa komunidad nila Kristel nga
napanid-an niya?
o Unsa ang iyang napanid-an?

Tubaga ang mga pangutana bahin sa

pagtulun-an:

o Asa ani nga mga hulagway ang kahimtang

sa bukid ug suba/sapa kaniadto ug karon
sumala sa napanid-an ni Lola Tina?
o Itandi ang matag lugar, aduna bay
kalahian? Unsa man kini?
o Karon huna-hunaa ang imong komunidad,
aduna ka bay nahibaw-an nga kalahian sa
kahimtang sa hulma sa yuta kaniadto ug
karon? Sa hulma sa tubig? Unsa man kini?

141
 Timan-i Kini

Sa paglabay sa panahon, adunay mga kabag-uhan

nga nagakahitabo sa palibot. Kini mamahimong
natural o tungod sa mga gipangbuhat sa mga
katawhan. Ang uban nga kabag-uhan nakaapekto
sa kahimtang sa hulma sa yuta ug sa tubig.
Nangadaut ilang porma, nahugaw ug nangamatay
ang mga namuyo niini.

Sulayi Kini

Buluhaton 1

Susiha ang hulagway ug itandi ang ilang

kahimtang kaniadto ug karon.
Isuwat ang inyong nakita sa graphic organizer

142
143
144
 Kahimtang sa _______________________

Kaniadto Karon

Pagpahanas

Basahon ng awiton ang kantang Masdan

Mo ang Kapaligiran.

Hindi na masama ang pag-unlad at

malayo-layo na rin ang ating narating
Ngunit masdan mo ang tubig sa dagat
Datiy kulay asul ngayoy naging itim.

Tubaga ang mga pangutana bahin sa kanta.

o Unsa ang hulagway sa tubig nga gihisgutan
sa kanta?

145
 o Unsa ang kalahian sa kahimtang niini sa
kaniadto ug karon?
o Unsa ang kahulogan sa mga color nga
asul ug itom sa dagat?
o Sa imong hunahona unsa ang hinungdan
nga nausab ang color sa dagat?
o Gusto ba nimo mulangoy sa itom nga
dagat? Ngano man?
o Unsa ang imong puwede nga mahimo
aron malikayan ang pagsamot sa
sitwasyon sa dagat?

Pagtulun-an 21:
Ang Pagpadayon ug Kabag-uhan sa Palibot

Balik Lantaw

Tubaga ang mga pangutana:

o Mahitungod sa unsa ang istorya nga

gipaminaw ninyo gahapon?

o Unsa ang nanamatikdan ni Lola Tina nga

kalahian sa komunidad nila Kristel?
o Nganong aduna may kalahian ang
kahimtang sa hulma sa yuta ug tubig sa
ilang komunidad?

146
 Pag-aghat

Aduna bay kalahian sa kahimtang sa mga

hulma sa yuta ug tubig kaniadto ug karon sa
inyong komunidad? Unsa man?

Buhata Kini

Uban sa imong pundok, tubaga ang mga

pangutana:

o Base sa nakalista sa blackboard nga mga

kalahian sa kahimtang sa hulma sa tubig
ug yuta kaniadto ug karon, masulti ba nimo
nga adunay kabag-uhan nga nahitabo sa
inyong komunidad?
o Unsa kini? Magsuwat og tulo.
o Pinasikad sa inyong pagdukiduki, aduna
bay butang sa komunidad nga walay
kabaghuan?
o Unsa kini sila? Magsuwat og duha.

147
 Sulayi Kini

Buluhaton 1

o Pundok 1 hangtud 5 paghimo og hulad sa

usa sa mga kabag-uhan sa palibot sa
inyong komunidad pinaagi sa pagdibuho
niini o paggamit og kulunon
o Pundok 6 hangtud 10 paghimo og hulad
sa usa sa mga wala nabag o sa palibot sa
inyong komunidad pinaagi sa pagdibuho
niini o paggamit og kulunon

Buluhaton 2

o Unsa pa ang gusto nimo nga mabag-o sa

imong komunidad? Ngano man?

148
 Pagpahanas

Suwati ang graphic organizer og mga

kasayuran mahitungod sa mga kabag-
uhan ug gipadayon sa palibot sa imong
komunidad.

Ang Palibot sa Akong Komunidad

Mga Kabaghuan Mga Pagpadayon

149
 MODULE 2: ANG TINUBDAN UG PANGINABUHI SA
KOMUNIDAD

Pagtulun-an 1:
Ang Sugilanon sa Gigikanan sa Ngalan sa
Komunidad

Pag-aghat

Maayong adlaw Karim.

Kuyog ta sa balay. Kaanindot sa
Akong ipa-ila-ila ang pangalan, Luzviminda.
akong ig-agaw, si Asa gikan ang iyang
Luzviminda. ngalan?

150
Sa una nga silaba sa
Luzon, Visayas ug
Mindanao. Diha Ah, mao diay nga
gikuha ang iyang Luzviminda.
pangalan. Pangutan-on pud
nako si Ina kon asa
niya gikuha ang
akong pangalan.

151
 Buhata Kini

Akong Akong Gustong Akong

Nahibaluan Mahibaluan Nahibaluan
Mahitungod sa Mahitungod sa Mahitungod
Gigikanan sa Gigikanan sa sa Gigikanan
Ngalan sa Ngalan sa Akong sa Ngalan sa
Akong Komunidad Akong
Komunidad Komunidad

152
 Timan-i Kini

Adunay tinubdan ug sugilanon ang

pangalan sa matag komunidad. Dili kini
himu-himu lamang apan gibase sa usa ka
kasaysayan ug kultura.

Pagtulun-an 2:
Ang mga Makasaysayon nga Sagisag,
Istruktura, Bantayog ug Butang nga Makita
sa Komunidad

Pag-aghat

Itupo ang hulagway sa iyang ngalan pinaagi sa

linya.

1. Balay ni Aguinaldo sa Cavite

153
2. Krus ni Magellan

3. Bulkang Mayon

4. Dibolto ni Lapulapu

5. Luneta Park

154
 Susiha Kini

Ikaw ug ang imong magtutudlo magdungan sa

pagbasa sa hamubo nga sugilanun nga naa sa
ubos.
Malipayong gisuroy sa magtiayon nga Bryan og
Marni ang ilang mga anak nga sila Cristy ug Danny.
Kini isip premyo sa ilang dakung grado sa
eskwelahan. Gidala nila ang mga bata sa Nayong
Pilipino. Ngangha kaayo ang mga bata sa ilang
nakita. Pagkadaghan sa talan-awon diri Tay oi!,
ingon ni Cristy. Hala, tan-awa gud ate Cristy. Mao
man kana ang naa sa among libro nga Krus ni
Magellan, sagbat sa manghud nga si Danny. Naa
man pud gani ang balay ni Aguinaldo. Tan-awa
didto dapit diba naa pud ang balay ni Rizal ug ang
hagdan-hagdang palayan. Mao gyud kini ang
resulta kung magtarong mo sa inyong pagtungha,
matud ni Nanay Marni. Daghan kaayong salamat
Tay ug Nay, dungan nga tubag ni Cristy ug Danny.

155
Mga Pangutana :

Bahin sa unsa ang sugilanon?

Kinsa man ang mga tawo sa sugilanon?
Unsa ang ilang gibuhat?
Asa sila ning-adto?
Nganong nanuroy man sila?
Unsa ang ilang mga nakita didto?

Buhata Kini

Unang Pundok: Sa Akong Paglibot

Ipiyong ang inyong mga mata ug handurawa

ang panagway sa imong komunidad. Aduna
bay mga makasaysayong butang nga makita
dinhi? Kung aduna, ilista sila sa ubos. Sa tupad
niini isuwat ang hinungdan nganong
makasaysayon kining mga butanga.

156
 Mga Makasaysayong Butang
sa Akong Komunidad

Ikaduhang Pundok : Magpares Kita

Pangita og kapareha. Uban sa imong kapareha,
pag-iyahay kamo og lista sa mga makasaysayong
bantayog nga inyong makita sa inyong komunidad.
Itandi ang inyong nalista pagkahuman sa lima ka
minuto.

157
Ang Akong Lista Ang Lista sa Akong
Higala

158
Ikatulong Pundok : Manuroy Kita
Pun-a ang matag kariton sa mga makasaysayong
istruktura nga imong makita sa imong komunidad.

159
 Timan-i Kini

Daghan ug nagkalin-lain nga mga

makasaysayong butang, bantayog ug
istruktura ang makita sa atong mga
komunidad. Kini magpahinumdom kanato sa
mga pakigbisog nga nahimo sa atong mga
bayani niadtong unang panahon.

160
 Sulayi Kini

Isulat ang makasaysayong butang nga ginganlan sa

matag lumbay.

Mga Kabahin sa Kasaysayan sa Akong

Komunidad

Sagisag Istruktura Bantayog Butang

161
 Pagpahanas

Isulat ang tama nga pulong aron makumpleto

ang matag hugpulong nga naa sa ubos.

1. Ang among komunidad adunay mga

makasaysayon nga __________________ .

2. Ang usa sa mga makasaysayong butang

nga anaa sa among komunidad mao ang
________________ .

3. Ang simbolo sa makasaysayon nga sagisag sa

among komunidad mao ang ______________ .

4. Ang bantayog nga makita sa among

komunidad nagahulagway kang
______________ .

5. Mahinungdanun nga atong mailhan ang

mga makasaysayong timailhan, bantayog,
istruktura ug butang sa atong komunidad
aron __________________________ .

162
 Pagtulun-an 3:
Kamahinungdanon sa mga
Makasaysayong Simbolo, Istruktura,
Debolto ug Butang nga Makita sa
Komunidad

Pag-aghat

Unsa imong ikasulti sa matag hulagway?

163
164
 Buhata Kini

Unang Buluhaton:

Ipasundayag pinaagi sa usa ka drama ang mga

sitwasyon nga naa sa ubos.

a. Nakita nimo nga gidula-dulaan sa mga

gagmayng bata ang hulagway ni Dr. Jose
Rizal. Ilaha kini nga gisulat-sulatan ug
gibutangan og yaga-yaga nga pangalan.
Unsay imong isulti ngadto kanila?

b. Layo-layo pa ka sa imong tunghaan.

Nadungog nimo nga nibagting na para sa
Flag Ceremony. Ningdagan ka, apan sa
pagpadulong nimo sa imong linya, imong
nadungog nga nag-awit na sila sa
nasudnong awit. Unsa imong buhaton?

c. Napansin nimo nga naay mga bata nga

didto mangihi sa kilid sa inyong barangay
hall. Masuko sila kung imo silang buyagon.
Unsa ang aksyon nga imong ?

165
Ikaduhang Buluhaton:

Ipaambit ang imong paghatag og bili sa imong

komunidad pinaagi sa pagsumpay og mga tama ug
angayan nga pulong sa balak nga naa sa ubos.

Ang akong barangay

Hingpit nga maanindot

Makasaysayong mga ________

Makita sa palibot.

Adunay _________
Way tumbas nga istruktura

Bantayog nga _________

Garbo namo sa bisita.
Dinhi usab makita

Sagisag sa _________
Ang tanan mahinungdanun

Maong ako ______________ .

166
 Hinumdomi Kini

Mahinungdanon ang mga makasaysayong

sagisag, simbolo, istruktura ug mga butang sa
atong komunidad. Kini daku og kalambigitan sa
atong kasaysayan ug umaabot mao nga ato kining
ampingan.

Sulayi Kini

Basaha ug sabta ang matag hugpulong. Pili-a

ug isuwat sa imong papel ang pulong nga wala
naghatag og bili sa mga makasaysayong
butang sa komunidad.

1. Gipanindot ni Kapitan Tomas ang parke ni

Dr. Jose Rizal mao nga gihimo kining
istambayanan sa mga ulitawo.

2. Daan ug pughaw na ang bandila sa

among eskwelahan mao nga gilabay na
lamang kini.

3. Usa ang barangay hall sa mga

makasaysayong lugar sa among

167
 komunidad. Dinhi nagatapok ang mga
kababayenhan aron mangukit.

4. Gipatindog sa tunga sa eskwelahan ang

bantayog sa nagdonar niini. Ganahan
kayo kami nga isulat among pangalan sa
maong bantayog.

5. Gitipigan sa among niaging kapitan ang

orihinal nga kopya sa sugilanon sa among
komunidad apan gisaya-saya lamang kini
sa among bag-o nga lider.

Pagpahanas

Pagpili og usa ka makasaysayong sagisag/

istruktura/bantayog o butang nga makita sa imong
komunidad. Idibuho ug panganli kini. Sa ubos sa
imong dibuho, pagsulat og us aka hugpulong nga
maghulagway sa imong paagi sa pag-amping niini.

168
 Pagtulun-an 4:
Mga Buluhaton o Pamaagi sa mga
Kasaulogan sa Komunidad

Balik Lantaw

Unsa ang gipakita sa matag hulagway?

169