______________________________________________________________________

Bir Erdem Olarak Adlet: Nasruddin Ts, Knalzde Ali ve

Alasdair MacIntyre zerine Karlatrmal Bir alma
______________________________________________________________________

NEVA TEZCAN TOPUZ

Dr. r.Sakarya niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Felsefe Program 54187,
Serdivan, Sakarya, Trkiyeneva.tezcan@gmail.com
______________________________________________________________________

BEYTULHIKME An International Journal of Philosophy

zet: Antik an erdem merkezli ahlk anlaynn farkl kltr, coraf-
ya ve tarihlerde uyarlanma abas ve paradigmann adlet kavram zerin-
deki dramatik etkisini incelemek adna kaleme alnm bu makalede Aris-
totelesten ilham olunan bir erdemin Nasruddin Ts, Knalzde Ali ve
Alasdair MacIntyren dnce dnyalarndaki karlklar aklanmaya a-
llmtr. Ts ve Knalzdenin erdemleri slm ahlkna adaptasyon bi-
imleri ile MacIntyren erdem ahlkna dnnn imkn ve gnmz
deerlerinin, Aristotelesin erdemleri ile ayn potada eritmenin ne derece-
de mmkn olduu sorgulanmtr.

Anahtar Kelimeler: Nasruddin Ts, Knalzde Ali, Alasdair MacIntyre,

Aristoteles, erdem ahlk, adlet.

Beytulhikme An International Journal of Philosophy, Volume 2, Issue 2, December 2012

 Neva Tezcan Topuz
86

______________________________________________________________________

Justice as a Virtue: A Comperative Study on Nasir al-Din

al-Tusi, Knalzade Ali and Alasdair MacIntyre
______________________________________________________________________

NEVA TEZCAN TOPUZ

PhD. Cand.Sakarya University, Institute of Social Sciences, Philosophy Program
54187, Serdivan, Sakarya, Turkeyneva.tezcan@gmail.com
______________________________________________________________________
BEYTULHIKME An International Journal of Philosophy

Abstract: In this article, which is written in order to study the treatments

of the virtue-oriented ethics concern of the Ancient Age into various cul-
tures, geographies and eras, and the dramatic impact of the paradigm on
the concept of justice, the analogy between the virtue inherited from
Aristotle and the way of thinking of Nasir al-Din al-Tusi, Knalzade Ali
and Alasdair MacIntyre. It is questioned that how al-Tusi and Knalzade
adapted the virtues into Islamic ethics and possibilities of re-adoption of
the virtue ethics of MacIntyre; and what it is possible to melt the con-
temporary and Aristotelian virtues into one pot.

Keywords: Nasir al-Din al-Tusi, Knalzade Ali, Alasdair MacIntyre, Aris-

totle, virtue ethics, justice.

Beytulhikme An International Journal of Philosophy, Volume 2, Issue 2, December 2012

87 Bir Erdem Olarak Adalet: Nasruddin Ts, Knalzde Ali ve MacIntyre zerine

Giri

Arapa kelime anlam doru, drst, msavi ve dengeli olan a-d-l kknden tremi
olan adletin ne olduu yahut bizim kendisinden sz edeceimizin hangi adlet
olduunu belirtmeksizin sze balamamakta fayda vardr. Zira adleti olgu olarak
ele alabileceimiz gibi, bir deerin ya da bir erdemin ad olan adletten de sz
edebiliriz. Bu bakmdan ou kez herkese kendi payna deni vermek diye ta-
nmlanan (Griz, 2001: 16) adletin nelii hususunda, aslnda konumuzu tekil eden
farkl zaman ve mekn kiisini de etkilemi, hi birini kendisinden bamsz
dnemeyeceimiz muallim-i evvelimiz Aristotelesin Nikomakhosa Etikinden
bir alnt yapmak uygundur:

BEYTULHIKME An International Journal of Philosophy

Herkes insanlarn, adil olan yapan insanlar olmalarn, adil eylemlerde bulunma-
larn ve hakl eyler istemelerini salayan huya adlet; ayn ekilde insanlar
hakszlk yapmaya ve haksz eyler istemeye gtren huya da adletsizlik demek
istiyor (2009: 90).

Aristoteles szlerine, Biz de yle yapalm1 diye devam ediyor, o halde biz
de yle yapalm ve adleti Aristotelesin herkesi gibi tanmlam olalm. Ahlk
olmann yan sra politik bir erdem olan adlet; bireyin toplulukla, topluluun top-
lumla ve nihayet toplumun insanlkla kurduu badr. Bu ban karmza tarihsel
olarak pek ok farkl adlet tasavvurlar karmas kanlmazdr. Biz de zaten farkl
dnemlerde ve corafyalarda, farkl toplum modellerini ele alan adlet tasavvuru
konu edineceiz.

1. Nasruddin Tsnin Eitliki Adlet Anlay

Kitabnn giri blmne bakldnda, Nasruddin Tsnin Ahlk- Nsryi yazar-

ken Aristoteles in ahlk anlayn bizzat kendi eserlerinden okumayp, bn Miske-
veyhin Tehzibl-Ahlkta yapt atflarla kendisini tanyor olmas muhtemeldir.
Buna karn Adnan Advar, onun Nikomakhosa Etiki okumu olduu kanaatindedir,

1
Saffet Babrn Trke evirisinde byle demiyor, fakat W.D. Rossun ngilizce evirisi
Let us too, then, eklinde devam ediyor; szgelimine daha iyi uyduu iin bu eklini
almay uygun grdk.

Beytulhikme An International Journal of Philosophy, Volume 2, Issue 2, December 2012

 Neva Tezcan Topuz
88

kendisinden sz ederken Aristotelesin dncelerine Miskeveyh ve Tsnin ikisi-

nin de kendi zatlarnda ayn anlam atfettiklerini syleyen Macit Fahri de Tsnin
Aristotelesi birinci elden okuduuna dair kansn belirtmektedir. Her iki halde de,
Nasruddin Tsnin ahlk anlaynn Aristotelesin erdem ahlk ile temellenmi
bir ahlk anlay olduu aikrdr. Hatta Orta ada Aristotelesin eserlerini La-
tinceye evirmenin bir adm tesine geerek mutluluk ahlkn Hristiyanlatrm
Thomas Aquinasn (2006: II.2, Q 17-188) yaptnn aynn farkl bir perspektifte
gerekletirmekte, erdemleri slm ahlkna uyarlamaktadr.

Nasruddin Tsye gre adlet, anlam bakmndan eitlie, eitlik de temel

olarak birlie baldr. Birlik dikkate alnmakszn eitlikten, eitlik kastedilmeksi-
BEYTULHIKME An International Journal of Philosophy

zin de adletten bahsedilemez. Birlie yakn olann varl daha stn olduundan,
birliin yaratt eitlik de bantlar ierisinde en stn bantdr. Bu bakmdan
Aristotelesi bir yaklam benimseyen Ts, adletin gerek orta olduunu ve onun
dndaki her eyin ona gre ularda olacan sylemektedir. Bu, adletin her eyin
ortak noktas olduu anlamna gelir.

Adlet, eitlik ve birlik; bir arada dnldklerinde dzeni ifade ederler

Tsye gre. Bu anlamda bir dzene sahip olan her eyde adlet sz konusudur.
Benzer bir ekilde, birlik de adleti gerektirdiinden, birlik arz eden her eyde
adlet sz konusudur. Bu da, var olan her ey birlik arz ediyor olduundan, var olan
her eyde adlet olduu, yani varln adlete bal olduu anlamna gelir.

Nasruddin Tsnin perspektifinden bakldnda, ilk varln, yani Allahn

eseri ve eylemi olan varlk ancak adletle mmkn olduuna gre, adletin kayna
Allahtr diyebiliriz (nitekim adleti meydana getiren ve uygulanmasn salayan
unsurdan ilk ve en nemli olan da, zellikle adletin kayna ile ilgili olan ilh
kanundur). Adletin varln ve pratik hayatta tatbikini salayan unsur sz ko-
nusudur: Adletin kaynan tekil eden ilh kanun, onun gnlk hayattaki temsil-
cisi olan insan ve arac / dengeleyici konumunda bulunan para. Buradan hareketle,
adletin ztt olan zulmn ve zalimin de benzer ekilde unsura sahip olduundan
bahsedilebilir; ilh kanunun hkmne uymayan en byk zalim, insan hkme
uymayan orta dereceli zalim ve parann hkmne uymayan en kk zalim.

Beytulhikme An International Journal of Philosophy, Volume 2, Issue 2, December 2012

89 Bir Erdem Olarak Adalet: Nasruddin Ts, Knalzde Ali ve MacIntyre zerine

Ts, adleti sadece erdemlerden biri olarak deil, erdemlerin btn olarak
dnr. Ayn ekilde adletin ztt olan zulm de bir erdemsizlik deil, erdemsiz-
liklerin btn olacaktr. Adletin ortadal da dier erdemlerin ortadal gibi
deildir, nk adletin her iki u noktas da zulmdr. Baka hibir erdemin hem
arl hem de eksiklii ayn eye karlk gelmez. Bu, adleti dier btn erdem-
lerden daha genel ve kapsaml yapar. Adletin zn oluturan eitlik ve ortadalk,
dier erdemlerin de olumasnda etkindir; zira kiinin adleti nce kendi nefsinde
salamas, dier erdemlerini yetkinletirmesine baldr ve bu da erdemlerin adle-
tin zellikleri olan eitlik ve ortadalk ile dengelenmesiyle mmkn olur. Fakat
Nasruddin Tsnin bahsettii, bir erdem olarak adlet deil, daha ok erdemlerin

BEYTULHIKME An International Journal of Philosophy

btn olarak adlettir.

Adlet gnlk yaam dzenleyici nitelikte alanda kendini gsterir: Mallar

ve ihsanlar sz konusu olduunda, birbirlerine benzer kiilerin benzer oranda ka-
zanmalarn salar; insan ilikileri ve takas sz konusu olduunda, insanlarn benzer
kazanlarnn takasnda eitsizlii ortadan kaldrr; eitim ve ynetim sz konusu
olduunda, haksz, eit olmayan kazancn nne geer.

Adletin insan tarafndan uygulanma sahas da ksma ayrlr: Birincisi Al-

lah a kar borlarn yerine getirilmesi, ikincisi kendi cinsinden olanlara, yani in-
sanlara kar borlarn yerine getirilmesi ve ncs de insann atalarnn borlar-
nn devamn salamas ve bylelikle bakalarnn haklarnn ortadan kalkmasn
engellemesidir (Ts, 2007: 118). Ahlk- Nsrnin bir yerinde Ts Platon un a-
zndan yle syler:

Yine, o (Platon) der ki: Adletin orta olmas dier erdemlerin orta olmas gibi
deildir. nk adletin her iki taraf zulmdr, fakat hibir erdemin iki taraf
ayn erdemsizlik deildir. () Zulm hem fazla istekte hem de eksik istekte bu-
lunmaktadr, nitekim zalim kendisi iin yararl olan eyi fazlasyla ister bakalar
iinse az ister; zararl olan eyi ise kendisi iin az bakalar iin fazla ister. Adlet
eitlik olduu ve eitliin her iki taraf fazlalk ve eksiklik olduu iin dolaysyla
adletin iki taraf zulmdr (cevr). Her erdem orta olmaklk ynnden dengeyi
gerektirse de adlet btn dengelerden daha genel ve kapsamldr (2007: 124).

Yani ona gre ortada olan anlamndaki adletin kart olan adletsizlik her

Beytulhikme An International Journal of Philosophy, Volume 2, Issue 2, December 2012

 Neva Tezcan Topuz
90

iki utur. Ts bu adletsizlii (Aristotelesin tabiri ile pleonexia), adletin erdemler

btn olarak ele alnyor olduu gz nnde bulundurulduunda ise erdemsizlik
olarak isimlendirir. Ortada olmayan, adil olmayan, ayn zamanda erdemli olma-
yandr; az veya fazla olmas bir fark yaratmaz.

Ts ayrca adlet ile hrriyeti karlatrr. Ona gre insan ilikileri ve al

veri gibi konularda adlet, hrriyetle ortaktr. nsanlar hr olan adil olandan daha
ok severler, nk elde edilen kazan infiale, verilen infak ise fiile daha yakndr.
Fakat lem dzeni hrriyetten ok adlete baldr. Hr kimsenin biriktirdikleri
zenginlik iin deil, giderlerin karlanmas ve infak iindir. Yoksul grnebilirler,
ancak kazanmaya devam ederler. nk onun erdemine (yetkinlik anlamnda)
BEYTULHIKME An International Journal of Philosophy

ulamas mal araclyla, onu zayi etmekten, israftan, cimrilikten, eli sklktan
uzak tutmasyladr. Buna gre her hr adildir, fakat her adil hr deildir (Ts,
2007: 125). Akl banda olmayann erdemini tartrken, Ts, akl terki semenin
de bir tercih olduu kanaatini belirtir. Ltfun da adletin bir paras olarak deer-
lendirilmemesi gerektii grndedir.

Nasruddin Ts, adlet ile ilgili bahsini sonlandrrken, insanlarn adlet

erdemini elde etme mecburiyetlerinin, sevgi erefinin kaybedilmesinden ileri gel-
diini syler. nk insanlar, karlkl ilikilerinde (muamelt) birbirlerine sevgiy-
le davransalar ve birbirlerine kar insafl olsalar, muhalefet ortadan kalkarak d-
zen meydana gelir (2007: 129). Bu bakmdan adlet, sevginin bittii yerde balar.

Nasruddin Tsnin yaad yer-zaman, Mool istilasnn alkantl dnem-

lerinin Arap-Fars corafyas idi, Ahlk- Nsrnin banda kendisinin de belirttii
zere, sz konusu eseri Kuhistanda kaleme almtr. Moollarn Horasana girme-
sinin ardndan byk bir g alm olan Nizr smail Devleti, Alamutun bir eya-
letidir. Tarihsel bak as ile bakldnda Aristotelesin erdem anlaynn bu
ortamda yaam bir mtefekkir tarafndan neden ve nasl ele alnd daha da iyi
anlalacaktr. Ts idarecilerin kaprisleri yznden srgne gnderildi, hapsedildi
ve tarihte dounun ilm faaliyetine en byk balta olarak grlen (gsterilen) Mo-
ol stilas onun kurtarcs oldu. Bu bakmdan Nasruddin Tsnin bulunduu
farkl corafyalarn deiik ynetim biimlerine ahit olmasnn yan sra, bireysel
olarak da hayat boyunca ok defa hakszla maruz kaldn varsaymak ok da

Beytulhikme An International Journal of Philosophy, Volume 2, Issue 2, December 2012

91 Bir Erdem Olarak Adalet: Nasruddin Ts, Knalzde Ali ve MacIntyre zerine

yersiz olmayacaktr. Buna karn Knalzde, Kanun Sultan Sleymann saltanat

srd bir Osmanl Devletinde doar.2 Dolays ile siyasetten uzak dahi olsa, ki
olamamtr, Nasruddin Ts ne kadar siyas gerilimlerin ortasnda idi ise, Kna-
lzde Ali o kadar grkemli bir saltanatn bolluu iindedir. Bu da elbette ayn
kaynaktan beslenen bu iki adlet kuramcsnn, adletin tanm ve temini hususun-
da yorumlarnn bu denli farkl olmasnn en nemli nedenlerinden biridir.

2. Knalzde Ali ve Adletin Gereklilii

Knalzde Ali ye gre adlet, elzem-i lzmdr (2007: 483); gerekli olanlarn en
gerekli olandr; zr adl tevfr-i hazneyi medddir. Zr hazne imret-i memle-

BEYTULHIKME An International Journal of Philosophy

ketten hsl olur. Memleket ki harb ola- mldan b-nasb ve halk gndan bi
nisb olsa gerek. Ve imret-i memleket adl ile olur. n mr-i zlim zemistnda
cevr ile dihknn gvn ala, t bostan olcak r-i mahslt ana kandan hsl olur?3
Adlet, sadece sulularn layk olduklar cezaya arptrlmalar, hak edene haklarn
verilmesi, sosyal tabakalar arasnda dengenin salanp sosyal dzenin idamesi, kim-
senin bakasnn hakkn gasp etmemesinin salanmas iin deil, sosyal tabakala-
rn ayakta kalmalarn salayan iktisad faaliyetler iin de gereklidir. Bu dzen kur-
gusunu Knalzde daire-i adliye4 ile ekillendirir. bn Haldun tarafndan Aristo-
telese atfedilen (1988: 263) daire-i adliyeyi Knalzde u ekilde zikreder:

Adldr mcib-i salh- cihn,

Cihn bir badur dvr devlet,

Devletin nzm eratdr,

erate olamaz h hris, ill mlk,

Mlk zabt eylemez, ill leker,

2
Aslnda domaz, ancak kendisi henz ocuk yata iken tahta geen Kanun, o lmeden alt
sene ncesine kadar tahtta kalmtr.
3
Zira adlet hazinenin artmasna vesile olur; zira hazine memleketin imarndan elde edilir;
harap bir memleketin mal ve serveti olamayaca gibi, fakir bir halktan mal ve servet (vergi)
toplamak da mmkn deildir; memleketin imar ise adlet sayesinde gerekleebilir. Eer
zalim bir hkmdar, iftileri zulm altnda inletirse, r-i mahsulat nereden hsl olacak-
tr? (Fahri Unan).
4
Adlet dairesi.

Beytulhikme An International Journal of Philosophy, Volume 2, Issue 2, December 2012

 Neva Tezcan Topuz
92

Lekeri cemdemez, ill mal,

Ml cemeyleyen raiyyetdr,

Raiyyeti kul ider pdih- leme adl.5

Adlet dairesi, adlet ile alp adlet ile kapanmaktadr. Kkeni Kna-
lzdeden daha eskilere dayanan, ama Osmanl siys yaps ile mkemmel bir r-
tme ierisinde olduundan asl yerini burada bulan Adlet Dairesi teorisinde
adlet, ynetimde merkez bir yere sahiptir. Adlet, esaslarn esasdr. Knalzdeye
gre adletin art vardr: Eitlik, hak edene hakknn verilmesi ve hak edene
hakknn eksiksiz verilmesi. Bu artn hepsi yerine getirilmeksizin adletin te-
mini mmkn deildir.
BEYTULHIKME An International Journal of Philosophy

Knalzde Alinin eitlikten kastettii ey, Nasiruddn Tsnin eitlik anla-

yndan biraz farkldr, zira Tsde bir zmreler ayrm ve bu zmreler arasnda
eitlik deil, tikel bireyler arasndaki nisb eitlik esas idi. Oysa Knalzde toplumu
oluturan zmreleri ansr- erbaaya benzetiyor. Ona gre nasl ki varl meydana
getiren drt unsur vardr, toplumu da oluturan drt zmre vardr ve nasl topra
sudan, suyu ateten ya da havadan stn tutmuyorsak, her birinin varl olutur-
mada kendince grevi varsa, bir zmreyi de dierinden stn ya da nemli grme-
mek, hepsini eit grmek adletin artlarndandr. nk her zmrenin o toplumu
oluturmada bir grevi ve yerlerinin kendince bir ehemmiyeti vardr.

Adletin salanmas iin birbirlerine eit olmas gereken drt zmreden ilki,
limlerin, kadlarn, ktiplerin, hesap erbabnn, tabiplerin, airlerin, mneccim ve
mhendislerin oluturduklar ehl-i kalemdir. Bu zmrenin ansr- erbaadaki kar-
lklar sudur. nk bu kimseler mesleklerini icr ederken ilmi kullanrlar ve suyun
cisme hayat vermesi gibi ilim de ruhlara hayat verir (Knalzde, 2007: 485). Top-

5
Adlet, cihnn salhnn teminatdr;
Cihan, duvar devlet olan bir bahe gibidir;
Devletin ilerini tanzim eden erattir;
erati mlkten baka bir ey koruyamaz;
Ancak mlkn hkimi olan hkmdr bunu asker olmadan baaramaz;
Asker ise ancak mal ile salanr;
Mal (paray) kazanan reydr;
Raiyyeti lemin pdihna kul eden, ona bal klan ise sadece ve sadece adlettir.

Beytulhikme An International Journal of Philosophy, Volume 2, Issue 2, December 2012

93 Bir Erdem Olarak Adalet: Nasruddin Ts, Knalzde Ali ve MacIntyre zerine

lumu oluturan unsurlardan ikincisi, ehl-i emrdir6. mer ve sipahi zmresi bu

gruba girer, bunlar da topraklar dmanlardan korurlar, drt unsurdan atee teka-
bl ederler. nc grup, tccar, sermaye sahipleri, meslek ve sanat erbabdr. n-
sanlar bu zmreye girenlerin almalar sayesinde ihtiyalarn karlarlar. Bu zmre
drt unsurdan havaya benzer. Drdnc zmre ise tarmla uraanlardr. Hakiki
kazan sahipleri bunlardr, dier insanlar bunlarn yetitirdiklerini yer ve aralarnda
paylar, lkeyi idare ederler. Bu zmre de ansr- erbaadan topraa benzer. Nasl
ki toprak olmaynca, varlklarn hi birisinin olmas mmkn deilse, ayn ekilde,
bunlar olmadan toplumun vcut bulmas ve varln srdrmesi de mmkn deil-
dir (Knalzde Ali, 2007: 485).

BEYTULHIKME An International Journal of Philosophy

Knalzde Ali Efendi, zmreler arasndaki eitliin salanmamasn ansr-
erbaann insan bnyesindeki teekkl olan ahlat- erbaa ile de karlatrarak bu
gruplar arasndaki dengelerin bozulmas, rnein hkmdarn ynetim ilerinden
baka ilerle de ilgilenmesi7 ya da askerlerin saysnn halkn geri kalanndan daha
fazla ya da eit olmas gibi durumlarda, nasl ki ahlat- erbaadaki dzensizlik bnye-
de maraza sebebiyet veriyorsa, toplumun hastalanacan, salkl bir sosyal yapnn
teekkl etmesinin mmkn olamayacan sylyor.

Adletin ikinci art olan hak edene hakknn verilmesi, herkese derecesine
ve mevkiine uygun ekilde muamele edilmesi anlamna gelir. Bu durumda bu art,
Tsnin adlet anlayndaki nisb eitlie tekabl etmektedir. nsanlar arasndaki
bu nisbet, bir derecelendirmeyi de gerektirmektedir. Bu aslnda aada ele alaca-
mz MacIntyre n liyakat kavram ile rtmektedir. Hak edenin kim olduu,
neyi ne kadar hak ettii ya da hak etmedii, yani liyakatinin ls ne olacaktr?
Knalzde bu lnn hayr olduu grndedir. Hayr nokta-i nazarndan ba-
kldnda insanlar bee ayrlr:

Hayr bakmndan insanlarn derecelendirilmesinde birinci srada yer alanlar,

tabiat itibar ile hayr zerinde olanlar ve hayrlar bakalarna da dokunanlardr.
Bunlar din limleri, tarikat eyhleri ve hakikate aina arifler, ilim ve hikmet sahiple-

6
Kl ehli.
7
Bu noktada Knalzde kuvvetler ayrl teorisini Montesquieudan daha nce dile getirmi
saylabilir mi?

Beytulhikme An International Journal of Philosophy, Volume 2, Issue 2, December 2012

 Neva Tezcan Topuz
94

ridir. Allahn nazarna mazhar olmulardr, bunlar gndz, dier insanlar ise gece
gibidirler. Yaratln asl gyesi de bunlardr; dier insanlar tufeyldirler (Kna-
lzde, 2007: 486). kinci gruptakiler, yine tabiatlar itibar ile hayr sahibidirler,
fakat hayrlar kendileri ile snrldr, bakalarna faydalar dokunmaz. Hayrdan da
erden de uzak olan insanlar, nc gruba girerler. Bu insanlarn istidatlar fesat-
tan masun olduu iin umulur ki, kendilerine yardm edildiinde, eksiklerini gide-
rir, hayr ve kemal sahibi olurlar. Drdnc grubu oluturanlar, tabiatlar itibar ile
kt olanlardr, ancak bunlarn ktlkleri yalnzca kendilerine dokunur, bakala-
rna mdahale etmediklerinden kimseye bir zararlar yoktur. Beinci gruptaki in-
sanlar, hem tabiat ile kt olan hem de ktlkleri ile bakalarna da zarar veren
BEYTULHIKME An International Journal of Philosophy

insanlardr ve mahlkatn en adisi, insan zmresinin en sefili, aaldrlar (Kna-

lzde, 2007: 489).

Bu derecelendirmede dikkati eken ayrnt, insanlarn doutan iyi veya kt

olduklardr. Nasruddin Ts insann doasndan sz etmekte, lakin erdemli olma-
s, ki Tsnin erdemli olan insan gayri ihtiyar Knalzdenin bahsettii anlamda
hayrl da olacaktr, doas ile kaim deildir. Knalzde yaratltan gelen bu kt-
lk ve iyilik halinin bsbtn deitirilmez olduunu iddia etmese de, yaratltan
kt birinin derecelendirmede birinci sraya gemesinin olanaksz olduunu syle-
mek pekl mmkndr. Bu bakmdan Knalzdenin erdem anlaynda doa ne
kadar nemli ise, Tsde o kadar nemsizdir. Ona gre ktler, eitim ve retim-
le iyi olurlar, lakin baz insanlar daha hzl renirlerken bazlar yavatr. Ama ona
gre tabiat ne olursa olsun eitimle insanlar iyiye ynelebilmektedir (2007: 81-4).

Ktlerin ktlklerinin eitimle giderilmesinin belirli bir nebzeden teye

gidemeyecei grnde olan Knalzdeye gre, kiilerin erlerinin defi iin ilk
yol hapsetmek, ikinci yol zincirlemek veya prangaya vurmak, nc yol ise sr-
gndr. Btn bu yntemler sonu vermediinde bu kimselerin erri iledikleri
uzuvlarnn bedenlerinden ayrlmas bedenlerinin yok edilmesinden daha evldr,
ama Knalzde bazen bunun bile zm olamayabilecei kanaatindedir. Adletin
tesisinin nc art, hak edene hakknn eksiksiz verilmesidir. Yukarda bahsetti-
imiz derecelendirmeler gerei bir ksm hakka lyk olmu hak sahiplerine hak
ettiklerinin eksiksiz verilmesi, hayr mevkii gz nnde bulundurularak leklendi-

Beytulhikme An International Journal of Philosophy, Volume 2, Issue 2, December 2012

95 Bir Erdem Olarak Adalet: Nasruddin Ts, Knalzde Ali ve MacIntyre zerine

rilmelidir. nk ayn eyi hak edenlerden birine az birine fazla verilmesi dman-
l bu da huzursuzluu dourur, zaten bylesi bir muamele adlete ve eitlie de
aykrdr. Knalzde bunu aklarken nihayet bir adlet tanm da yapar:

Kell mlk hkkm fasl- ahsm ve ksmet-i ensbi v aksm etmekte adl
fil-kaziyye ve ksmet ales-seviyye etmekle memrlardr! Ve mensb u mrtib
taksminde art- istihkak u isthl riyet olunmamak zulm dalldr (Kna-
lzde, 2007: 492).

Ayrca Knalzde, adletin temininden sonra srann ihsana geleceinden sz

eder, bu Ts nin ltfuyla rtmektedir. Ts, ltfu adletten tamamen ayr grse
de, Knalzde bundan farkl olarak ihsan adil hkmdarn bir zellii, yapmas

BEYTULHIKME An International Journal of Philosophy

gereken olarak ele alyor. Knalzde ye gre,

Bir lkede adletin eksiksiz uygulandndan emin olabilmek iin, ncelikle pa-
diahn gizlenmemi olmas; ihtiya sahiplerinin ve hakszla urayanlarn du-
rumlarn arz edecek bir merci bulamamaktan dolay bir skntya derek ikyet
eder hale gelmemeleri lzmdr (2007: 494).8

3. Alasdair MacIntyreda Adletin Modern Tasarm

MacIntyre da nceki fasllarda kendilerinden sz ettiimiz iki slm dnr gibi

ahlk anlayn Aristotelesin Nikomakhosa Etikindeki erdem ahlk temelleri
zerine kuran bir filozof. slm dnyasnn perspektifinden bakldnda bat etii-
nin temel talarndan biri niteliinde grnen bu ahlk anlay, aslnda aydnlanma
hareketinden sonra rafa kalkar, ki bu aslnda slm dnyasndaki yanklarn bat
tarafndan ge duyulmasndan baka bir ey deildir. Modern ngiliz filozoflarndan
H.A. Prichard,9 etiin kiinin yapmas gerekenleri konu edinmesi gerektiini
sylerken, bir yandan da Aristotelesin erdem felsefesinin modern etie her hangi
bir getirisinin olamayaca dncesini vurgulamaktadr. Erdem ahlkn bsbtn

8
Bir lkede adletin eksiksiz uygulandndan emin olabilmek iin, ncelikle padiahn
gizlenmemi olmas; ihtiya sahiplerinin ve hakszla urayanlarn durumlarn arz edecek
bir merci bulamamaktan dolay bir skntya derek ikyet eder hale gelmemeleri lzm-
dr. (Fahri Unan)
9
Harold Arthur Prichard (1871-1947): Mind dergisinin 1912 ylnda yaynlanan 21. saysnda
yer alan Does Moral Philosophy Rest on a Mistake? isimli makalesinde klasik erdem
ahlkna kar ahlk sezgicilii savunan ngiliz ahlk filozofu.

Beytulhikme An International Journal of Philosophy, Volume 2, Issue 2, December 2012

 Neva Tezcan Topuz
96

etiin dna iten bu yaklam, yirminci yzyln ikinci yarsnda Pricharddan farkl
olarak G.E.M. Anscombe10 tarafndan modern ahlk felsefesinin ekirdei konu-
munda bulunan ahlk grev (moral duty) ve ahlk sorumluluk (moral obliga-
tion) kavramlarnn ayklanmas ve kiinin yapmas gerekenleri yapabilmesi iin
sahip olmas gerekenler olarak erdemlerden sz etmesi ile aslnda modern felsefe-
nin erdemden btn ile ayrlmasnn mmkn olamayaca sav ile byk lde
rtlmtr.

Bu bilgilerin nda MacIntyre moderniteyi eletirmek adna Aristotelesi

erdem ahlkn savunan bir felsefeci olarak nitelendirmek de yanl olacaktr. Zira
MacIntyre, Aristotelesin dncesinden yola karak kendi erdem felsefesini kur-
BEYTULHIKME An International Journal of Philosophy

mutur, dolays ile ieriksel olarak MacIntyren erdemleri Aristotelesinkilerle

rtmemektedir. Ksaca toplumsal nitelikte bir insan etkinlik formu olarak
tanmlad pratiklerden sz eder MacIntyre (2001: 187) ve Aristotelesin erdem-
lerinden postmodern bir yaklamla ayrlr. nk sz konusu gelenek tarafndan
kabul edilmi olan ve insan yaamnn btnlne gndermede bulunma dnda
hibir yolla belirtilemez olan bir erdemden sz eder (2001: 299). Btnlk (integ-
rity) ya da tutarllk (constancy) ismini verdii, nosyonu sembolize eden bu erdemin
rasyonalitesini u ekilde sorgular:

Her bir insan hayatn, bu hayatlardan her birini kendi iyisine sahip olarak ta-
nmlayabileceimiz ve erdemleri bir bireyin kendi hayatn u tr deil de bu tr
btn haline getirebilmesini salama ilevine sahip olarak anlayabileceimiz e-
kilde, bir btn olarak tasarlamak rasyonel olarak temellendirilebilir mi?

Kimin Adleti? Hangi Rasyonalite?11 isimli eserinde adlet ve pratik rasyonalite

kavramlarnn tarihsel geliiminden sz ederken, MacIntyre, bu kavramlar farkl
olarak ele alan drt gelenein altn iziyor: Aristoteles, Augustinus, Hume ve mo-

10
Gertrude Elisabeth Margaret Anscombe (1919-2001): Philosophy dergisinin 1958 Ocak
aynda yaynlanan 33. saysnda yer alan Modern Moral Philosophy isimli makalesinde
erdem ahlkna dn savunan ve Alasdair MacIntyren da ahlk grn temellendirir-
ken etkilendii ngiliz ahlk filozofu.
11
Whose Justice? Which Rationality? (Rationality kelimesi, baka rneklerde ussallk olarak
da evrilmi, telaffuzundan ok okurken zihinde yaratt boluun sebep olduu duraksa-
mann engellenmesi adna, rasyonalite olarak Trke ye bklm hlini burada kul-
lanmay tercih ettim.)

Beytulhikme An International Journal of Philosophy, Volume 2, Issue 2, December 2012

97 Bir Erdem Olarak Adalet: Nasruddin Ts, Knalzde Ali ve MacIntyre zerine

dern liberal gelenek. Adlet ve pratik rasyonalitenin tarihini Homeros tan balaya-
rak ele alan MacIntyrea gre tarih gemite sylenmi ve yazlm olanlarn sadece
nakli deil, zafer ve yenilgilerin gzden geirildii ve ilgili konularda muasr dn-
celerce ders alnan bir srecin ismi (MacIntyre, 1988). Tabii bu MacIntyren tarih-
selciliin, gerekliin insan zihninin ulaamayaca bir yap olduu, nk zihnin
tarih nyarglar ve baka kusurlarn tutsa olduu grn savunduu anlamna
gelmemektedir. MacIntyren dncesinde tarihin yeri daha ziyade greliliin
reddi ile alkaldr. Grelilii savunan tarihselcilerin12 aksine o, aklc tartmann
tarihi zerine alarak evrensel gereklie ulamann mmkn olaca grnde-
dir. Bu gr MacIntyredan nce, kendisinin Aristoteles ile Augustinusun adlet

BEYTULHIKME An International Journal of Philosophy

dncelerinin bir sentezi olarak tanmlad Thomas Aquinas tarafndan ortaya
konmutur. Aristotelesin erdem ahlk, tarihsel arka plan ile beraber ele alndn-
da her ne kadar geerli grnyor olsa da, Hristiyan bat gelenei ile uyumlu deil-
dir. te bu tarz bir uyarlama Thomas Aquinas tarafndan gerekletirilmi, Ma-
cIntyre da erdemleri ondan devralmtr.

MacIntyren amac aslnda daha nceden Humeun da abalad, fakat ba-

arl olamad klasik ahlk anlayn modern bireyci liberal sosyal ortama uyarla-
maktr, bunu da Aquinasn yolunu izleyerek yapar. Aquinas, Summa Theologiaeda
Aristotelesin Nikomakhosa Etikte ortaya koyduu erdemlerin geni bir snflandr-
masn yapar ve bunu yaparken iin ierisine Tanrsal erdemleri13 (2006: II.2) ve
erdemlerin tanr nazarndaki deerlerini de katarak kendi artlarna uyarlar. Erdem
grn savunan tm ahlk filozoflarnn ortak olarak tm erdemlerin erdemi
kabul ettikleri, politik yaamn ilk ve en nemli erdemi adlet14, MacIntyren
dncesinde de farkl bir yerde bulunmuyor. Doru szllk erdemi ile olgu-deer
probleminin de taraflarndan biri haline gelen adlet, geleneklere ve geleneklerin
rettii rasyonaliteye bal olarak olumaktadr (MacIntyre, 1959). Ona gre ortak
ve pratik grten yoksun topluluklar, politik birer topluluk olmak iin gerekli olan
temelden de yoksun olacaktr. MacIntyre bu yoksunluk durumunu oluturann

12
Dewey, Gadamer, Foucault gibi rnekleri bu snfa sokulabilir.
13
Summa Theologiaeda (2006: II.2) bu erdemler u ekilde sralanr: man, umut, merhamet,
ihtiyat, adlet, metanet ve itidal.
14
Knalzdenin tabiriyle elzem-i lzm.

Beytulhikme An International Journal of Philosophy, Volume 2, Issue 2, December 2012

 Neva Tezcan Topuz
98

liberal felsefenin adlet kavramn belirli bir tanma oturtmak konusundaki aczi
olduu fikrindedir. Zira liberal toplumlarda, farkl adlet kavramlar ve adlete ili-
kin talepler ortaya kar, fakat bu problemler zme ulatrldka (MacIntyre bu
zme ulatrlmalarn hibir zaman ortak bir paydada buluma olamayaca, kapi-
talizmin gerei olarak zmn daima birinin lehine birinin aleyhine neticeler do-
uraca iddiasndadr), adletsizlik uurumunun daha da bymesi kanlmazdr.
Sonu olarak MacIntyre liberal felsefeden daha ziyade kapitalist ekonominin adle-
tin temininin nndeki bir engel olduu grndedir, Aristoteleste pleonexia15
olarak karmza kan eyin kapitalist sistemde adletin yerini alan bir erdem ola-
rak zuhur ettii grndedir.
BEYTULHIKME An International Journal of Philosophy

Erdem Peinde adl kitabnda MacIntyre, adletin temini zerine adlet talep-
leri birbirleri ile atan iki adam rnei ile adleti aklamaya giriir. Bu rnee
gre sabit gelirli A kiisi ev satn almak iin para biriktirmekte fakat artmakta olan
vergilerden tr bir trl ev alacak paray denkletirememekte ve dolays ile de
vergilerin bu kadar artmasn adletsiz bulmakta, vergilerin drlerek adletin
temin edilmesini talep etmektedir. Buna karlk B kiisi ise serbest meslek erbab
veya bir mirasyedi olarak, kendisini olumsuz anlamda etkileyen gelir dalm eit-
sizliinin dzeltilmesi gerektii kanaatindedir ve bu eitsizliin temeline de duru-
munu dzeltmekten aciz olan A gibi insanlar yerletirmektedir. Aslnda her ikisi
de adletin yerine gelmesini istemektedir. MacIntyrea gre her ikisini hogr
zemininde uzlatracak bir politik model mmkndr, lakin aralarndaki elime
hali her iki tarafn talebinin ayn ekilde kabuln imknszlatrmaktadr. Bu iki
karakterin elimekte olan adlet anlaylarndaki lt liyakattir. rnekte A, ken-
disini ev sahibi olmaya layk grrken; B de gelir dalmdaki eitsizlikten kaynak-
lanan maduriyete layk olmadn dnmektedir. Buna da ada analitik felsefe-
cilerden Rawls16 ve Nozickin17 bu tr bir durum karsnda ne gibi bir gr geliti-

15
Radikal agzllk, hrs. Bu kelimenin ayn zamanda tp terminolojisinde nrolojik trav-
madan tr doyma merkezinin etkilendii durumlarda ortaya kan maraz oburluk, srekli
alk hissetmeye sebep olan rahatszl tanmlamak iin kullanldn belirtmek, aslnda
erdemsizliin bir hastalk olarak grld bir ada kullanlm olan bu terimin tam olarak
neyi karlamakta olduunu daha iyi anlamamz salamaktadr.
16
John Bordley Rawls (1921-2002): 1971 ylnda yazd A Theory of Justice (Bir Adlet Teorisi)
isimli eserinde toplumsal adleti savunan Amerikan analitik filozof, kuramc.

Beytulhikme An International Journal of Philosophy, Volume 2, Issue 2, December 2012

99 Bir Erdem Olarak Adalet: Nasruddin Ts, Knalzde Ali ve MacIntyre zerine

recekleri zerine yapt refleksiyon neticesinde karar verir. Zira her iki dnr de
liyakat sz konusu olduunda yorumsuz kalmaktadrlar. Rawlsa gre, insan iin
nasl bir yaamn iyi olduu hususunda uzlamc bir hkm vermenin imkn yok-
tur, bu bakmdan adlet ilkelerini tasarlarken liyakatin nemsenmemesi gerekir.
Nozick ise liyakati bsbtn grmezden gelmektedir. Bu tavrlar ile her ikisi de
MacIntyrea gre hareket noktas olarak adeta her biri benim iin ve tm dierleri
iin bir yabanc olan bir bireyler grubu ile ssz bir adadaki kazazedeler olduumu-
zu varsayarlar (Hnler, 1997: 183).

Bir toplum olarak ortak adlet ilkelerine sahip olmadmzdan, mahkemeler

verdikleri kararlarda pek ok farkl adlet anlayndan birini benimseyip ona gre

BEYTULHIKME An International Journal of Philosophy

hareket etmekte ve ilkelere gre deil, anlk uzlamlara gre kararlar alndndan,
modern siyaset; hibir zaman bir tr hakiki ahlk konsensus meselesi olmamaldr,
MacIntyrea gre. nk siyaset farkl amalarla yaplan bir i savatr (2001: 373).

MacIntyrea gre yasalar, taraflarn hak iddialarn dzenlemek ve toplumsal

bar salamak iin alnm politik tedbirlerdir (2001: 373). Bu sayede hem rettii
yasalara, hem de ierdii atmalara bakarak bir toplumun yapsn anlamak mm-
kndr. nk yasalar, atmalar bastrmann derecesi ve kapsamn gsterirler.
nsann insan olmasndan tr sahip olduu, her bireye koulsuz tannan doal
haklar, MacIntyrea gre 18. yzyl Avrupa kltrnden kalan bir kurgudur. Orta-
a ncesi ve dou kltrlerinde bu kavram anlalamayacak kadar ieriksiz oldu-
undan, doal haklar diye bir ey de yoktu. Bu gibi haklarn var olduunu savu-
nanlar, iddialarn ispat iin zaman zaman sezgi kavramna bavurduklarn ve
bylece duygular yoluyla bir haklkarm elde etmeye altklarn dnen Ma-
cIntyrea gre, bir ahlk felsefecisinin sezgi kavramn devreye sokuyor olmas,
argmannda bir eylerin ters gittiinin habercisidir (2001: 112). Buna karn kendisi
buyruklar ile insanlarn birbirlerine zarar vermelerini engellemek gibi asl ve de-
imez bir greve sahip olan doal yasalarn varln kabul eder ve adletin temini
iin modern sistematik politikalarn reddi artn u szlerle savunur:

17
Robert Nozick (1938-2002): 1974 ylnda yazd Rawlsn toplumsal szleme geleneine
devam ngren ahlk kuramn aklad A Theory of Justiceine cevap nitelii tayan
Anarchy, State and Utopia (Anari, Devlet ve topya) kitab ile bilinen, zgrlk Amerikan
filozof, kuramc.

Beytulhikme An International Journal of Philosophy, Volume 2, Issue 2, December 2012

 Neva Tezcan Topuz
100

Bazen yalnzca ynetimsel kurumlarn kullanm sayesinde olanakl olan yollarla,

hukukun stnl, modern bir devlette olanakl olduu lde korunmaldr;
adletsizlik ve insanlarn haksz yere ac ekmesi nlenmelidir; cmert davranl-
maldr ve zgrlk savunulmaldr. Fakat her grev, her sorumluluk kendi dee-
rine gre yarglanmaldr. Modern sistematik politikalar, ki bu ister liberal, ister
muhafazakar, ister radikal, isterse sosyalist olsun, hepsi erdemler geleneine ha-
kikaten bal bir gr tarafndan yalnzca reddedilmelidir; nk modern poli-
tikalarn kendileri, kurumsallam biimleri iinde sz konusu gelenein sistemli
reddini dile getirirler (MacIntyre, 2001: 375).

Sonu
BEYTULHIKME An International Journal of Philosophy

Gerek ahlk, gerekse politik bir erdem olarak adlet, Aristotelesten bu yana gerek
Bat gerekse Dou corafyasnda uzun bir yol kat etmitir. zne bakldnda
Nasruddin Ts, Knalzde Ali ve MacIntyren adleti birbirinden ayrlabilir de-
ildir. Zira fark ne bir kavram olarak adletin, ne de adletin tecellisinin inan do-
kusunun perspektifidir. Deerlendirdiimiz bu adlet anlaynn bizzat kendile-
rini deil de arka planlarn birbirleri ile deitirdiimizde ortaya ne kar? Acaba
MacIntyren yerine Ts ya da Knalzde karlasa idi yenidnya dzeni ile
modern sistematik politikalar reddetmezler miydi? Sevginin bittii yerde adlet,
adletin bittii yerde ise modern politika balamaz m?

Kaynaklar

Aquinas, T. (2006). Summa Theologiae. Pamplona: Corpus Thomisticum.

Aristoteles (2009). Nikomakhosa Etik (ev. Saffet Babr). Ankara: Bilgesu Yaync-
lk.

Griz, A. (2001). Adlet Kavram. Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar.

Hnler, S.Z. (1997). ki Adlet Arasnda. Ankara: Vadi Yaynlar.

bn Haldun (1988). Mukaddime (haz. S. Uluda). stanbul: Dergh Yaynlar.

Kaptan, F.E. (2008). Erdem Merkezli Bir Adlet Tasarm: Alasdair MacIntyren G-

Beytulhikme An International Journal of Philosophy, Volume 2, Issue 2, December 2012

101 Bir Erdem Olarak Adalet: Nasruddin Ts, Knalzde Ali ve MacIntyre zerine

rleri Balamnda Bir nceleme. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. stanbul:

Yeditepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.

Knalzde Ali (2007). Ahlk- Al (haz. M. Ko). stanbul: Klasik Yaynlar.

MacIntyre, A. (1959). Hume on Is and Ought. The Philosophical Review, 68 (4).

MacIntyre, A. (1988). Whose Justice? Which Rationality? Indiana: University of Notre

Dame Press.

MacIntyre, A. (2001). Erdem Peinde (ev. M. zcan). stanbul: Ayrnt Yaynlar.

Ts, N. (2007). Ahlk- Nsr (ev. A. Gafarov & Z. krov). stanbul: Litera
Yaynclk.

BEYTULHIKME An International Journal of Philosophy

Oktay, A.S. (2005). Knalzde Ali Efendi ve Ahlk- Al. stanbul: z Yaynclk.

Unan, F. (2004). deal Cemiyet, deal Devlet, deal Hkmdar. Ankara: Lotus Yayne-
vi.

Yu, J. (2002). MacIntyre and Aristotles Ethisc. Shandong: Shandong University Press.

Beytulhikme An International Journal of Philosophy, Volume 2, Issue 2, December 2012