ADALETNAME
ratorluu'nda her ayn il k haftasnda drldna
ADALETNAME
(o<4\.:....:;JI~)
Devlet otoritesini temsil edenlerin
halka kar bu otoriteyi
ktye kullanmalarn,
olaan st tedbirlerle yasaklayan
umumi mahiyetieki padiah ferman.
L ~
Adaletname. kk eski iran i:npara
torluklarna uzanan Ortadou devlet ve
hCikmdar anlaynn en belirgin zelli-
idir. Burada hkmdaro mutlak oto-
ritesi, hakszln kaldrlmasnda en
son tedbir olarak grlr. Zulm gider-
mek. kuwetlinin zayf ezmesine mey-
dan vermemek. halkn can ve mal em-
niyetini salamak. devlet anlay olarak
n planda tutulur. te yandan Trk ve
Mool devlet geleneinde de adalet,
deimez bir tre ve yasann tarafszlk
ilkesi ile uygulanmas eklinde anla
lr. Bu gr, eski iran devlet anlay
ile badaarak Ortadou'da kuru lmu
Trk-islam devletlerinde de hakim ol-
mutur.
Bu devlet anlay ayn
takm kurumlarn ortaya
bep olmutur ki bunlarn balcalar
Darladl, Divan- Mezalim. Divan- A'la,
tefti-i memalik ve adaletname ilan
eklinde kendini gsterir. Sasanl impa-
1 Receb 1018 130 Eyl i1609J t arihli adalet name
(BA. MO, m. 78, s. 891 899)
""'c..Z.. .( Z'''""./:1'<fi-:-fi"": -.~""'r."''
~~t:.:~-:.-.ok .. .'~J~~.i..,;.{(j.JJ>"J<9.Jl;~;ii.:-"--:.-"!.(l~: --&,~
1fki. ."'<) ~~,d~>;,.,.7~~:>&.""'' ;;>t'"" ,
~~::=:~~:~~~=~:::tdf:~~~;
--'-1;,.(;.,.: ' tzt~;~4~~.""'~~..,,~,_.,::).(.l;or"
d~'-:~iJ.::V.J:;J}.:..:_.,...,-.#.J_..J ...;;,.;4f,:..;;.-............ cJ.J; ..;...fJ-1-
346
dair adaletname metinleri
halktan herhangi bir kimse. hkmda- bulunmaktayd.
ro maiyetinde toplanan yksek divana Adaletname veya adalet hkm, pa-
kmak ve ikayetini dorudan ona ilet- diahn verdii emir olup dier ferman-
mek hakkna sahipti. islam devletlerin- larla ayn zellii gsterir; ancak berat
de hkmdarn bizzat bakanlk ettii gibi nc ahslara deil. dorudan
ve halkn ikayetini dinleyip hkm ver- doruya btn idarecilere veya belli bir
dii Darladl. Divan - A'la veya Divan- blgenin yneticilerine hitap eder. Bu
Mezalim de bu gelenein bir nevi deva- da idaredeki suistimalierin genel olarak
m idi. Bu toplantlarda gerek idareye, nlenmesi gayesini n plana karr.
gerekse devlet sorumluianna kar her Adaletnarnelerin yaymlanmasnda yay-
trl ikayet yaplabilirdi. Baz islam gn hale gelen suistimaller. padiah ka-
hkmdarlar. mesela Halife Mehdi ve tna yaplan toplu ikayetler. teftiler
Nreddin Zengl buna ok nem verirdi. sonunda tesbit edilmi haksz uygula-
Msr'da bu olaan st toplantlarn malar esas tekil eder. Ayrca tahta ye-
yapld zel daireye Darladl denirdi. ni kan padiah da adil bir saltanat
Byk Seluklu hkmdarlar haftada devri amak istediini gstermek iin
iki gn halkn ikayetlerini (mezalim) genel mahiyette bir adaletname kara
dinlerdi. Anadolu Seluklular'nda ise bilir. Adalet ferman hkm sahibi
hkmdar. eski Sasanf hkmdarlar yksek idarecilere. yani eriat ve kanu-
gibi ylda bir defa mahkemeye gider. na gre hkm verme yetkisini tayan
kad karsnda ayakta durur ve davac kadlara. bedeni cezalar uygulama yet-
varsa kad tarafndan verilen hkm kisi bulunan beylerbeyi ve sancakbeyle-
yerine getirilirdi. O durumda hkm- rine veya bunlarn adamlarna yazlrd.
darlk hamet ve merasimi bir tarafa Hkmn konusu. genellikle bu otorite
braklrd. ilk Osmanl padiahlarndan sahiplerinin kendilerinin veya bakalar
zamanda bir- Orhan ve ll. Murad, sabahlar saray ka- nn yaptklar zulm ve hakszlklarn
kmasnase- ps nnde yksek bir yere karak onlardan sorulmasdr. nk onlarn
dorudan halkn ikayetlerini dinlerler- grevi zulm nlemektir. Bu sebeple
di. Osmanllar'da Divan- Hmayun'un adaletnamelerde. "almayasz ve aldr
ilk ve asli grevi de ikayetleri dinleyip mayasz ", "etmeyesiz ve ettirmeyesiz "
halletmekti. Osmanl padiahlar divan- gibi ibarelere sk sk rastlanr. Bu fer-
da bakanlk vazifesinden ekildikten manlarn halka duyurulmas arttr;
sonra. davalar kasr- adalet veya ada- hatta isteyen. kad siciline kaydedilmi
let kk denilen bir yerde divana olan adaletnamenin bir sretini de ala-
alan pencere arkasndan dinlemeyi en bilir. Tipik adaletname hkm. bu gibi
nemli grevleri saymlardr. ilan emri tayan vesikalardr. Bunlarda
ite adaletname de padiahn lke- emrin mutlaka yerine getirilmesi iste-
sinde adaleti kurmak iin bavurdu nir ve bu yaplmad takdirde. ilgili
u tedbirlerden biri idi. Osmanllar'dan yneticilere sert cezalar verilecei bildi-
nce. hkmdarlar birtakm hakszlk rilir. Hatta bazlarnda padiahn . emir-
larn ve bilhassa haksz vergilerin kal- lerinin yerine getirilip getirilmediini
' gizlice tefti ettirecei de yazldr.
drldn ilan eden hkmler karr.
bunlar eyaJetlerde herkesin grebilece- Adaletnameler muhteva bakmndan
i yerlere, byk camiierin duvarlar kanunlarn teyidi niteliini tamakla
na veya ehirlerin giri kapsna ta ki- beraber bazan yeni kanunlar da ihtiva
tabe halinde koyarlard. Bu gelenein edebilir. Genel mahiyette emirler olma-
devam olarak Osmanllar'da da ada- lar onlar kanunlara ok yaklatrr. Fa-
letname. yaygn bir hal alan baz hak- kat bu umumi emirler idare ve idareci-
szlklarn padiah tarafndan yasak- ler hakkndadr ve kamu hukukunu ilgi-
landn . halka ve grevlilere bildiren
genel bir beyanname idi. Kanunname-
lendirir. Osmanl kanunlarnn genel
prensiplerini baz zel durumlarda uy-
lerde belirtilmi olan hkmlere ayk gular ve yorumlar. Vergi yolsuzluklar.
r vergi toplanmas . bid'at denilen son-
nidan ortaya km ve halka ar gelen
salmalar. kadlarn yaptklar suistimal-
ler. angarya hizmetler halk ve askeri
zmre arasnda srekli olarak atma
ykm llkler. neredilen bu tip fer-
manlarla yasaklanmaktayd. Hatta baz konusu olmu, zellikle XVI. yzylda
sancak kanunnamelerinde de tahrir* devlet iin genel bir huzursuzluk. hatta
memurlarnn tesbit ettii haksz uy- felaket halini almtr. Bunlarn nlen-
gulamalar ve bid'atlarn ortadan kal- mesi umumi adalet fermanlarnn ana

konusunu tekil etmi, ayrca yenieri
ve dier askeri zmrelerin. halk ka-
m kylerde iftlik kurma l ar gibi baz
hususi artlar neticesi ortaya km
meselelerio halli iin de adalet ferman -
lar neredilmitir. Neredilen adalet-
namelerde yasaklanan hakszlklar. su-
istimaller ve bid 'atlar halka ar gelen
angaryalar. halka " salnan" olaan st
nakdi ve ayni vergiler yani salgunlar,
idarecilerin kendi adiarna zorla para ve
mal toplamalar . kadlarn grevlerini
ktye kullanmalar . hububat vb. mah-
sullerden r alnmas srasnda yap
lan yolsuzluklar. kad ve nilibierin ka-
nunlara aykr hkmler vermeleri, dev-
re kp (bk. DEVRE lKMA) halka zulm
yapmalar . fazladan para toplamalar.
zuhurata bal " bad- heva " vergilerin-
den ve sululardan alnan cerime vergi-
lerimieki haksz uygulamalar iine al-
maktadr . Ayrca ehl-i rf ad verilen
beylerbeyiler. sancakbeyleri, timarl si-
pahiler. ehir ve kasabalarda yerlemi
kapkulu mensuplarnn zor kullanarak
halka zulmetmeleri karsnda bunlarn
Evail -i Rebilahir 1004 1414 Ara l k
nc3me (Manisa S)
ADAMAVA
iddetle cezalandrlmas. hatta bizzat oynadn gstermektedir. Haiyeleri
halkn kendi aralarnda bir yi itb a nin en tannm olanlar. Muhammed b.
seip onlara mukavemet etmeleri gibi Salih'in Peva ,id 'l - e?kr (istanbu l 3261.
hkmleri de ihtiva eder. Bundan ba Mustafa b. Dede'nin Ga ye t 'l-enzar !is-
ka adalet hkmlerinin konular arasn tanbul 263) ve Mustafa b. Muham-
da, zorla nikah resmi (vergisi) alnmas med'in M enafi ' u'l-al]yar (istanbu l 279,
nn ve tefeciliin nlenmesi de bulun- 325 adl eserleridir. emseddin Sami.
maktadr. birtakm teferruat ihtiva ettiini syle-
Adaletnameler. zellikle devletin buh- yerek Ne ta ,i c 'l- efkr' okuyup okut-
ranl yllarnda halk korumak. idarecile- mann vakit kaybndan baka bir ey
rin yolsuzluklarn . halka zulmetmeleri- olmadn kaydeder. Eski Edirne Mf-
ni, kanunlarn usulsz uygulann nle- ts Muhammed Fevzi, eserin nahivle
mek iin karlm genel mahiyetteki dorudan ilgili olmayan ksmlarn
fermanlar olarak Osmanl hukuk anla- kararak ibaresini basitletirmi ve buna
yn gstermeleri bakmndan nem- Mifthu'l-meram if ta ' rffi ahvali'l-ke-
lidir. lim e ve'l -k el am adn vermitir. Eser
B BLYOG RAFYA : bu yeni ekliyle 130S'te istanbul'da ba-
BA. MD, nr. 3, s. 44 7, hkm 1024; nr. 6, s. slmtr. Ayrca Ne t ,ic 'l- efkr'n is-
536538, hkm 1165; nr. 74, s. 248, hkm tanbul ktphanelerinde pek ok yaz-
562; nr. 78, s. 74, hkm 186; nr. 78, s. 89 1
mas bulunmaktadr. z. Hai ye t A da-
899; . Ltfi Barkan. Kanunlar /, istanbul
1943, s. 11 3-114 , 208, 341 ; Yusuf Has Hacib. l 'ale'l-mtihn. Arap grameri ile ilgili
Kutadgu Bilig (n r. R. Rahmet i Arat ), Ankara olan bu eser de Birgivi'nin mtihn 'l
1947, bey it 2057-2059; Mecmua, Beya z t Dev e?ki ya , adl kitabnn haiyesidir 1is-
Jet Ktp., Veliyddin Efen di, nr. 1969 [ 10 Safer
tanbu l 260, 270) mti} an 'l e?ki ya ,
9221 15 Mart 1516 tarihli Eflaklar'a ait ad alet -
name]: nr. 1970 [4 Ramazan 9431 14 u bat ise bn Hacib'in mehur gramer kitab
1537 tarihli ada letname. 947 evail-i Muharrem 1 el-Kati ye 'nin . Kadi Beyzavi tarafndan
18-28 Mays 1540 tarihli yasakname] : Aif. Men Lbb'l- elbb adyla yaplan muhtasa-
e 'l- i na, TSM K, nr. H 169, vr. 105'b; M. a-
rnn erhidir. Trk Ansiklopedisi'nde
atay Ulu ay, XVII. As rda Sa ru han 'da Ek iya
Adal ' nn Lbb 'l- elbb'a da bir erh
l k ue Halk Hareketleri, istanbul 1941 , s. 163 ;
E. Tyan. L'histoire de f'organ isation j u id icia ire yazd kaydedilmekte ise de doru de-
15951 tarihli adalet
en pays d'fslam, Leid en 1960, s. 456; Walther ildir . 3. el-Ha ya t if erhi r1tfs-sala t.
Hinz. "Orta a Yakn arkn a A id V ergi Ki- Kemalpaazade ' nin r1t 's -salat adl
tabel eri" (tre. Fikret l tan). TTK Bel/eten,
eserine yazd bir erhten ibarettir.
Xlll / 52 11949). s. 771 -793; H. in a lck. "Ada-
l etnamel er", Belgeler, 11 / 3-4, An kara 1967, s. B BLYOGRAFYA :
49-145. Kams 'f.a 'lam, 1, 233; Hediyyet '1 'ari(in,
Iii HA LL NALCI K ll , 441; Os manl Me llifleri, 1, 2 13; Serkls. M u-
' cem, ll , 1750- 1751 ; Brockelmann. GAL, ll, 585;
Suppl. , , 742 ; ll, 656; Kehhale, Mu ' cem'f.
ADALI, eyh Mustafa m'ellifin, Dma k 137680 / 19576 1, XII, 249;
"Ad al Mustafa" , TA, 1, 112.
Ku adal Ha mza olu Mustafa
(. 1085 / 1674 [?]) ~ SMA L D u RMU
Osm anl devri Arap dil bilgisi alimi.
L ~
ADAMAVA
Aydn ilinin Kuadas kasabasndan Tropikal Afrika'da bat ksm Nijerya'da,
olduu iin Ku adal ve Ad avi nisbele- dou ksm Kamerun'da bulunan
riyle de tannr. Hayat hakknda fazla bir blge.
L -~
bilgi yoktur. Mehur eseri Neta ,ic 'l -
efkr' yazp bitirdii tarih olan 27 Ra- Gine krfezinin kuzeydousunda.
mazan 1085 (25 Aralk 1674). smail yaklak 6' -12' kuzey eniemiyle 11 ' -1 4'
Paa ile Kehhale tarafndan onun lm dou boylamnda yer alan Adamava.
tarihi olarak gsterilmektedir. Mezar XIX. yzylda bamsz Sakoto Devle-
Kuadas ' ndadr. ti 'nin topraklar iinde iken bugn Ni-
Eserleri. 1. Net ,ic 'l - etkar. Birgivi'- jerya ve Kamerun arasnda paylalm
nin nahve dair mehur eseri zhar 'l- es tr . Snrlar kesin olmamakla birlikte
rr'n erhidir. Bu erhin istanbul ve Ka-. kuzeyde Maroua. gneyde Ngaoundere.
hire'de birok defa baslmas (bk. GAL douda Rey Bouba. batda Yola ile ev-
Suppl., ll , 656), ayrca birok mellif tara- rilmitir. Yzlm 200.000 km 2 'den
fndan zerine haiyeler yazlmas. onun daha fazladr. Ner nehrinin doudan
zellikle Osmanl Trkleri ara snda Arap ald en byk kolu olan Benoue rma
dili retiminde ne derece nemli rol blgenin iinden geerek Nerya ile
347