See

discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/236231595

Male t larta a Male t lart

Article October 2007

READS

213

1 author:

Nebi Caka
University of Prishtina
98 PUBLICATIONS 101 CITATIONS

SEE PROFILE

Available from: Nebi Caka

Retrieved on: 26 May 2016
Msuesi, MASh, Tiran, Viti 46, Nr. 37 (2450), 17 tetor 2007, f. 11

Male t larta a Male t lart

Nebi Caka

Nj krkes e nj studenteje gjermane, e cila mson shqip, drejtuar para sa kohsh gjuhtarve
a gramaticienve, si i quan ajo, t Forumit Mbarkombtar t Studiuesve Shqiptar Alb-
Shkenca q ti ndihmonin t zgjidhte nj problem, pr t cilin nuk kishte gjetur dot zgjidhje
logjike, e q n fakt kishte t bnte me ambigjinin a dygjinishmrin e emrave n gjuhn
shqipe, dhe prgjigjet dhe kshillat e disa antarve t ktij forumi drejtuar ksaj studenteje,
m shtyn t bj nj hulumtim t vogl lidhur me zbatimin n praktik t rregullave t
drejtshkrimit sa i prket dukuris s ambigjinis.

Problemi i Andrea Goldschmidt-it (kshtu quhet kjo studente) sht: A jan korrekt
togfjalshat: botim shkencor (shums) botime shkencore; periodik shkencor (shums)
periodik shkencor. Nse po: meqense kemi dy emra t gjinis mashkullore (njri i lakimit
t par, tjetri i lakimit t dyt) pse mbiemri pa nyje shkencor (ashtu si popullor, elementar,
etj.) shfaqet njher me mbares e dhe njher me mbares ?

Prgjigjet e antarve t Alb-Shkencs do t mund t klasifikoheshin n tri kategori,

prfaqsuar nga tre emra t njohur:

1. Prof. dr. Franesko Altimari, profesor i gjuhs shqipe n Universitetin e Kalabris,

Kozenc, Itali, antar i Kshillit Ndrakademik pr shtje t Shqipes Standarde: Besoj se
ky shpjegim [se te kto botime shkencore kemi t bjm me ndrrimin e gjinis n shums,
nga mashkullore n femrore, e n rastin e dyt jo shpjegim ky i Naser Aliut, Gjermani,
profesor i gjuhs frnge dhe prkthyes] nuk do ta ndihmoj shum nga ana logjike znj.
Andrea, q nuk e ka shqipen si gjuh amtare. Asaj ndoshta duhet shpjeguar paraprakisht se ka
n gjuhn shqipe disa emra t gjinis mashkullore (p.sh. ata q mbarojn me -im, si botim) q
marrin n shums mbaresn -e dhe pra bhen t gjinis femrore. Prandaj mbiemri me kta
emra duhet t jet n shums me gjinin femrore, dhe jo me gjinin mashkullore.

2. Prof. dr. Emil Lafe, Tiran, Shqipri, pjesmarrs i Kongresit t Drejtshkrimit (Tiran,
1972), autor e bashkautor i shum artikujve e teksteve pr drejtshkrimin e gjuhs shqipe,
antar i Kshillit Ndrakademik pr shtje t Shqipes Standarde: N gramatikn shqipe
prcaktohet se: emrat mashkullor q e formojn shumsin me prapashtesn e, i marrin
prcaktort n formn e gjinis femrore: kto arsyetime, burime t ftohta, dete t thella,
kanale t reja ujitse, probleme t vshtira, Shtetet e Bashkuara t Ameriks, kto vende t
bukura, vendime t rndsishme, zbulime gjeografike etj. etj. Kjo sht nj dukuri m fort e
arealit t gegrishtes, por sht prhapur gjersisht dhe sht br normative. Togfjalshat e
msiprm kshtu prdoren, besoj, thuajse nga t gjith. Prve ksaj klase t madhe emrash, i
nnshtrohen ksaj dukurie edhe emrat ish-asnjans, si edhe disa emra t tjer mashkullor dhe
e formojn shumsin me prapashtesn ra: ujra t ftohta, kto djathra, kto fshatra t reja,
drithrat e sivjetme, mishra t pjekura, mallra gjermane. Duhet pasur kujdes: ka disa emra
mashkullor q dalin me bashktinglloren fundore r dhe e formojn shumsin me
prapashtesn a, si: hekur-a, pjep()r-a, lib()r-a etj.; format e tyre t shumsit hekura,
pjepra, libra, misra fonetikisht jan t ngjashm me ujra, mallra, fshatra, mishra etj.,

1
Msuesi, MASh, Tiran, Viti 46, Nr. 37 (2450), 17 tetor 2007, f. 11

prandaj pr analogji, si n gjuhn e folur, ashtu dhe n gjuhn e shkruar, ndeshen prdorime
jonormative, si: libra t reja, misra t pjekura, hekura t ndryshkura etj.

3. Dr. Arben Kallamata, Mississauga, Toronto, Ontario, Kanada, gazetar, ish-botues i s

prjavshmes s njohur tiranase Drita, nnkryetar i Shoqats s Shkrimtarve Shqiptar t
Kanadas: Andrea, Ju keni t drejt. Forma e rregullt e shumsit t togfjalshit botim
shkencor duhet t jet botime shkencor, si sht edhe periodik shkencor shumsi i
periodik shkencor. Praktikisht, n shqipen e folur prdoret m tepr trajta e gabuar botime
shkencore dhe kjo form ka hyr n prdorim edhe n shqipen e shkruar. Ndoshta prdorimi
i vazhdueshm i ksaj trajte dikur do t ndikoj n ndryshimin e rregullit t krijimit t
shumsit n shqip. N fund t fundit, gramatika, m tepr se sa ushtruese e nj ligji t ngrir,
sht pasqyrim i mnyrs se si prdoret gjuha dhe duhet ti prshtatet ndryshimeve logjike q
sjellin prdoruesit.

Pra, shkrimet lidhur me kt shtje mund ti grupojm n tri kategori: ato q i tumirin
pothuajse pa vrejtje vendimet e Kongresit t Drejtshkrimit (prof. Emil Lafe), ato q
mendojn se ka ardhur koha q disa vendime t ktij kongresi t rishqyrtohen dhe t
ndryshohen (dr. Arben Kallamata) dhe ato q krkojn shpjegime dhe sqarime e udhzime sa
m praktike pr to (prof. Altimari).

Dukuria e ndrrimit t gjinis s emrave asnjans, dhe t disa emrave mashkullor

(jofrymorsh) n shums, sipas Prof. Shaban Demiraj [Gramatika historike e gjuhs shqipe,
Rilindja, 1988], sht relativisht e vjetr n gjuhn shqipe, sht e periudhs parashkrimore t
saj. Por ajo nuk sht arkaike, po gjallron edhe sot e ksaj dite. Ajo ndeshet jo vetm n
veprat e shkrimtarve tan t vjetr, po dhe n veprat e shkrimtarve t tradits, e sidomos n
veprat e autorve bashkkohor. Ja disa shembuj, sa pr ilustrim:

Gj. Buzuku: mb male t nalta (njjs: mal-i); ujnat e mdha (njjs: uj-t).

P. Budi: ujnat t mdha (njjs: uj-t); me sa tjera lngime (njjs: lngim-i).

N. Mjedja: npyje tveshuna; nankime tveta; nder male treja; per faje thershme;
ngjytete thueja; do vorre treja; me tjera male; nj ndr ndryshimet kryesore; kriteret e
ndjekuna etj.

Gj. Fishta: bjeshk e male t blerueme; ke ato bjeshk e ke ato male; mbi ato male e bjeshk
kreshnike; ato male t madhnueshme etj.

F. Noli: mentimet dhe idealet e tij sociale; kto shkrime; Shtetet e Bashkuara (por dhe:
Shtetet e Bashkuar); interesat tona etj.

Asdreni: ato fshatra; nd ato mal e ato vise; viset tona; rreziqe t mdha; msime t mdha,
tregime si t reja si t vjetra (por dhe: vegime mendjeshkret; emra t famta etj.) etj.

E. abej: studime (shnime, monumente) gjuhsore; tekstet e vjetra; elementet latine t

gjuhs shqipe; elementet ballkanike t lashta; shumset e singularizuara etj.

J. Xoxa: n kto aste t mallngjyera; kto ushqime; kto mendime; tiparet e

paprcaktuara; gropat e varreve t reja; friksimet e vazhdueshme etj.

2
Msuesi, MASh, Tiran, Viti 46, Nr. 37 (2450), 17 tetor 2007, f. 11

A. Shkreli: kto mendime; currile t kristalta; aste t tra; e shikimeve t shurdhra;

kundrshtime kacafytse etj.

I. Kadare: emra shtetesh t reja; shkrime t lashta; n stacionet kryesore; kto male;
funeralet homerike; kto provokime; kanune t vjetra; operacionet ushtarake; kto
paragrafe t vjetra [sipas Drejtshkrimit do t duhej: kta paragraf t vjetr] etj.

Me e shumsin e bjn emrat (kryesisht q shnojn jofrymor) q mbarojn m: ant, at,

az, ent, id, it, ont, pastaj m: al, am, an, ar, azh; ec, el, end, er, esh, et,
ez, ezh, l, il ,im, ir,ion, llk, ozh, (i)um, und, us, si dhe emrat: djep-e, kallp-e,
kryq-e, mikrobe-e, probleme-e, raft-e, zarf-e etj.

Emra frymorsh (emra njerzish dhe kafshsh) q e ndrrojn gjinin n shums (nga
mashkullore n femrore), ka shum pak: personalitete t shquara, personazhe pozitive,
baktere t dmshme, insekte helmuese.

N emra q e ndrrojn gjinin n shums duhet prfshir edhe emri interes: interesi im
interesat tona kombtare.

Emrat e gjinis mashkullore q n shums kalojn n emra t gjinis femrore, pra q

shoqrohen me prcaktor (mbiemra e premra, si dhe me numrorin tri) t gjinis femrore
nuk jan edhe aq t pakt n gjuhn shqipe, duke pasur parasysh se ktij grupi i takojn edhe
emrat prejfoljor q n njjs mbarojn m im, q pothuajse mund t formohen prej do
foljeje q mbaron me oj dhe ej, e q n Fjalorin e gjuhs s sotme shqipe jan mbi 1800.

Pr ta ilustruar prdorimin e dendur t emrave t dygjinishm n gjuhn shqipe n praktik

(n shumicn e rasteve n prputhje me Drejtshkrimin), po paraqesim disa nga rezultatet e
krkimeve tona n internet, me an t makins krkuese Google (28 korrik 2007):

kto burime kta burime: 778/19; ato burime ata burime: 980/8; burime t tjera burime
t tjer: 12.400/5; burime t brendshme burime t brendshm: 187:0; burime t jashtme
burime t jashtm: 101/0; burime t reja burime t rinj: 431/1; burimet tona burimet tan:
842/0; burimeve tona burimeve tan: 458/0.

kto fakte kta fakte: 13.700/57; ato fakte ata fakte: 864/9; fakte t tilla fakte t till:
2.260/3; fakte t tjera fakte t tjer: 3.490/7; fakte t reja fakte t rinj: 2.540/2; fakte t
cilat fakte t cilt: 2.980/1; fakte t vrteta fakte t vrtet: 1.110/0; fakte t mjaftueshme
fakte t mjaftueshm: 1.190/0; fakte t pamohueshme fakte t pamohueshm: 416/0;

kto male kta male: 1.390/60; ato male ata male: 751/250 [me kt rast dhe n raste t
ngjashme duhet mbajtur parasysh se, gjat krkimit n Google, si fjal e togfjalsha shqip
mund t na prvidhen edhe fjal nga gjuh t huaja, q pr nga shkrimi na dalin si t jen t
shqipes]; malet tona malet tan: 1.150/3; maleve tona maleve tan: 375/1; male t larta
male t lart: 544/426; maleve t larta maleve t lart: 649/638.

kto mendime kta mendime: 960/58; ato mendime ata mendime: 1.330/28; mendime t
bukura mendime t bukur: 1.140/0; mendime t thella mendime t thell: 952/0; mendime
t ndryshme mendime t ndryshm: 10.000/0.

3
Msuesi, MASh, Tiran, Viti 46, Nr. 37 (2450), 17 tetor 2007, f. 11

kto vende kta vende: 41.200/165; vende t ndryshme vende t ndryshm: 51.900/6;
vende t bukura vende t bukur: 3.850/3; vende t largta vende t largt: 463/2.

kto qytete kta qytete: 674/76; ato qytete ata qytete: 918/25; qytete t reja qytete t rinj:
2970/3; qytetet e reja qytetet e rinj: 3.900/0; qytete t vjetra qytete t vjetr: 937/0;
qyteteve t vjetra qyteteve t vjetr: 936/1; qytetet e vjetra qytetet e vjetr: 1.790/1; qytete
t lashta qytete t lasht: 224/0; qytete t ndryshme qytete t ndryshm: 980/2; qyteteve t
ndryshme qyteteve t ndryshm: 1.140/1; qytetet e ndryshme qytetet e ndryshm: 3.100/0.

kto shtete kta shtete: 9.470/245; ato shtete ata shtete: 575/109; shtete t ndryshme
shtete t ndryshm: 16.200/5; shtetet e ndryshme shtete t ndryshm: 8.190/0; shteteve t
ndryshme shteteve t ndryshm: 4.840/4; shtete t mdha shtete t mdhenj: 2.140/2;
shtetet e mdha shtetet e mdhenj: 3.580/3; shteteve t mdha shteteve t mdhenj:
2.550/2; shtete t vogla shtete t vegjl: 929/5; shtetet e vogla shtetet e vegjl: 2.750/5;
shteteve t vogla shteteve t vegjl: 1.940/10; shtete t reja shtete t rinj: 1.880/1; shtetet e
reja shtetet e rinj: 11.100/4; shteteve t reja shteteve t rinj: 5.450/10; Shtetet e Bashkuara
t Ameriks Shtetet e Bashkuar t Ameriks: 86.200/80; Shteteve t Bashkuara t Ameriks
Shteteve t Bashkuar t Ameriks: 27.000/15.

kto fshatra kta fshatra: 1.880/66; ato fshatra ata fshatra: 476/17; fshatra t tjera
fshatra t tjer: 2.380/1.990; fshatrat e banuara fshatrat e banuar: 463/4; fshatra t vogla
fshatra t vegjl: 714/6; fshatra t djegura fshatra t djegur: 202/7.

kto mallra kta mallra: 645/2; ato mallra ata mallra: 181/4; mallra t importuara
mallra t importuar: 583/2; mallra t rrezikshme mallra t rrezikshm 207/0; mallra t
ndryshme mallra t ndryshm 608/9; mallra t tilla mallra t till 213/5; mallra t
tjera mallra t tjer 617/401.

kto ujra kta ujra: 362/32; ato ujra ata ujra: 135/2; ujrat e zeza ujrat e zinj:
10.100/0; ujrat e zeza ujrat e zinj: 860/1; ujra t zeza ujra t zinj: 516/0; ujra t zeza
ujra t zinj: 242/1; ujrat e turbullta ujrat e turbullt: 173/1; ujrat e turbullta ujrat e
turbullt: 92/2; ujra t turbullta ujra t turbullt: 636/1; ujra t turbullta ujra t turbullt:
1.030/0; ujrat e ndotura ujrat e ndotur: 204/133; ujrat e ndotura ujrat e ndotur: 124/9;
ujra t ndotura ujra t ndotur: 595/2.

kto interesa kta interesa: 1.250/76; ato interesa ata interesa: 204/9; interesa t
ndryshme interesa t ndryshm: 3.000/4; interesat e mdha interesat e mdhenj: 3.630/1;
interesa t mdha interesa t mdhenj: 1.530/0; interesa t vogla interesa t vegjl: 692/0;
interesat tona kombtare interesat tan kombtar: 817/0; interesave tona interesave tan:
1.110/5; interesa t ngushta interesa t ngusht: 400/1;. interesat e ngushta interesat e
ngusht: 461/2; interesat e gjera interesat e gjer: 236/1.

Raporte t ngjashme jan fituar edhe pr shum emra t tjer q e bjn shumsin me e, si:
argumente, botime, fakultete, kanale, nocione, probleme, telashe, urime, zbulime etj. etj.

Duhet vrejtur me kt rast q, pr shkak se shum prdorues t uebit (internetit) n vend t

grafems prdorin grafemn e, nuk kemi mundur t bjm krahasimin e ifteve t
togfjalshave t tipit: botime shkencore botime shkencor, qytetet antike qytetet antik;
zbulimet gjeografike zbulimet gjeografik etj. etj.

4
Msuesi, MASh, Tiran, Viti 46, Nr. 37 (2450), 17 tetor 2007, f. 11

Pr krshri, po japim edhe prdorimet e drejta e t gabuara t prcaktorve me shumsin e

emrit libr (libri) librat (i cili, si u tha, nuk ka t bj me ambigjinin):

kta libra kto libra: 1.250/803; ata libra ato libra: 636/2.350; librat e vjetr librat e
vjetra: 2.330/2.040; libra t vjetr libra t vjetra: 875/7; librat e rinj librat e reja: 1.740/8;
libra t rinj libra t reja: 1.230/1.970.

Nga shembujt e dhn m lart shihet se mbizotrojn dukshm trajtat ku respektohet

ambigjinia. Ajo sht absolutisht mbizotruese n rastet kur kemi t bjm me mbiemra q
kan trajta m t dallueshme n t dy gjinit, si: t reja t rinj, t vogla t vegjl t zeza
t zinj; tona tan etj. Kemi prdorim t baraspeshuar te iftet e togfjalshave me: t larta
t lart; t tjera t tjer.

Madje edhe vet A. Kallamata, i cili thot se nuk e pranon ambigjinin, n artikujt postuar n
forumin Alb-Shkenca, mjaft shpesh e prfill at: burimet q ju sillni jan t njanshme dhe
tendencioze; tre argumentat (= argumentet) e para; klasifikimet jan t ndryshme; shrbime
t fshehta, shrbime sekrete; t vllimeve t botuara dhe t pabotuara; ato reflekset e vjetra;
me argumente t sjella; sipas interesave t veta; universitetet m t mira t bots; televizionet
tuaja; pallatet e shmtuara parafabrikate; numri i madh i reagimeve negative; pas nocioneve
t tilla qesharake; bashkime profesionale; qendra e dokumentimit t krimeve
gjysmshekullore; t tilla veprime; me gabime dhe budall(all)qe t papranueshme.

Me interes, me siguri, do t ishte hetimi i dukuris n terren, e sidomos n shkollat tona t t

gjitha niveleve.

Dukuria e ambigjinis nuk sht nj dukuri e veuar e gjuhs shqipe. Ajo haset edhe n disa
gjuh t tjera indoeuropiane, ku m shpesh, si n rumanishte, po dhe n spanjishte e italishte,
polonishte e sllovakishte, ku m rrall, si n frngjishte, ekishte e serbishte etj. Ja disa
shembuj (pa prkthim), sa pr ilustrim: rumanisht: un tren rapid doua trenuri rapide;
greqishte e re: ho plutos ta plute; italisht: il mio pio le mie pia; spanjisht: el arte es
fascinonte las bellas artes; frngjisht: mon amour dlicieuses amours; ekisht: dt
(asnjans n njjs) dti (femror n shums); serbisht-kroatisht: moj kolega moje kolege.

Ndrrimi i gjinis gramatikore t disa emrave n shums n gjuhn shqipe nuk ka t bj me

ndrrimin e gjinis s sendeve a dukurive q ata shnojn, se sendet e dukurit nuk kan gjini
(biologjike, natyrore), si nuk duhen kuptuar se jan pa gjini (biologjike, natyrore) Mdchen
(vajz, up) n gjermanishte a mome (djalosh, un) e dete (fmij) n bullgarishte e
serbishte ngase jan t gjinis (gramatikore) asnjanse. Q t gjitha e kan logjikn e vet
gjuhsore.

References:
1. Nebi Caka, Male t larta a Male t lart, Msuesi, MASh, Tiran, Viti 46, Nr. 37
(2450), 17 tetor 2007, f. 11;
2. Nebi Caka, Male t larta a Male t lart, Peshku pa uj,
http://arkivi.peshkupauje.com/male-te-larta-a-male-te-larte/2007/08/09/ (09.08.2007)