Doan Avcolu

1926da Bursada dodu.

Fransada iktisat ve siyasal bilimler
renimi grdkten sonra 1955te
Trkiyeye dnd ve Trkiye ve Orta
Dou Amme daresi Enstitsnde
asistan oldu. 1956dan itibaren
Cumhuriyet Halk Partisinin
aratrma brosunda alt. Ulus
gazetesinde, Akis ve Kim
dergilerinde yazlar yazd. 27 Mays
Darbesinden sonra CHPden
Temsilciler Meclisine ye seilen
Avcolu, 1961 Anayasasnn
hazrlanmasna da katkda bulundu.
1960-61de Vatan ve Ulus
gazetelerinde yazarlk, Ankara
Radyosunda d haberler
yorumculuu yapt. 1967de Yn ve
1969da Devrim dergilerini kard.
12 Mart 1971 muhtrasndan sonra
yarglanan ve beraat eden Avcolu,
1973te siyasal yaamdan ekildi. 4
Kasm 1983te, mide kanseri
tedavisi grd stanbulda ld.
Vasiyeti zerine Bykadada
topraa verildi. (Daha ayrntl
yaamyks s. 257de yer
almaktadr.)
Yaymlanm kitaplar:
Trkiyenin Dzeni (1968), 31
Martta Yabanc Parma (1969),
Devrim zerine (1971), Milli
Kurtulu Tarihi (4 cilt, 1974-1975),
Trklerin Tarihi (1978-1982),
Devrim ve Demokrasi zerine
(1980).

Doan Yurdakul
1946da Bozdoanda (Aydn)
dodu. Ankara niversitesi Hukuk
Fakltesinden mezun olduktan sonra
Fransada doktora almas yapt,
Cenevre niversitesinde Fransz
Dili ve Uygarl eitimi grd.
Gazetecilie 1963 ylnda Yenign
gazetesinde balad; Ulus gazetesi,
Kim dergisi, Yn ve Devrim
dergileriyle devam etti. 12 Mart
dneminde Mamak Askeri
Cezaevinde iki yla yakn tutuklu
kald. 1974 ylnda afla ktktan
sonra Vatan gazetesinde alt,
Aydnlk gazetesinde ke yazarl
ve Ankara temsilcilii yapt. 12
Eyll askeri darbesinde Aydnlk
kapatlnca Yank dergisine yazileri
mdr oldu. Yazd yazlar
nedeniyle hakknda gyabi tutuklama
karar knca yurtdna kt;
Brksel, Paris ve Cenevrede eitli
ilerde alt. Trk Ceza
Kanununun komnizm
propagandasn cezalandran 142.
maddesi kaldrlnca hakknda
verilmi 220 yllk hapis cezas
dt ve 1991de yurda dnd.
Evrensel gazetesi Ankara
temsilcilii, Siyah Beyaz gazetesi
genel yayn ynetmenlii, Gnaydn
gazetesi Ankara haber mdrl
yapt. 1997 ylnda 32. Gn
program Ankara temsilcisiyken
kitap yazmak zere kendi isteiyle
emekli oldu. 2008 ylndan beri
yapt Odatv yayn koordinatrl
srasnda 6 Mart 2011 tarihinde
tutukland, 23 ubat 2012de tahliye
edilen Doan Yurdakul duldur ve bir
kz vardr.
Yaymlanm dier kitaplar
arasnda Abi (Kabadaylar, Mafya
ve Derin Devlet); Adalet Savas
(Cengiz Erdin ile birlikte); Reis
(Soner Yaln ile birlikte); Bay Pipo
(Soner Yaln ile birlikte); etele
(Cengiz Erdin ile birlikte); Srlarn
Kavanda ve Franszca-Trke
Byk Szlk saylabilir. Ayrca
Franszcadan Trkeye evirdii 6
kitap bulunmaktadr.
Krmz Kedi Yaynevi: 258
Tarih: 6
Osmanlnn Dzeni
Trklerin Tarihi: Altnc Kitap
Doan Avcolu
Yayna Hazrlayan: Doan Yurdakul
Glseli Yurteri, Ahmet Avcolu, Murat Avcolu,
2013
Krmz Kedi Yaynevi, 2013
Yayn Ynetmeni: lknur zdemir
Editr: Bahar Gkpnar
Son Okuma: Serra Tzn
Kapak Tasarm ve Grafik: Yeim Ercan Aydn
Kapak Fotoraf: Ara Gler
Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda, yayncnn
yazl izni alnmakszn,
hibir ekilde kopyalanamaz, elektronik veya mekanik
yolla oaltlamaz, yaymlanamaz ve datlamaz.
Birinci Basm: Kasm 2013, stanbul
ISBN: 978-605-4764-80-8
Krmz Kedi Sertifika No: 13252
Krmz Kedi Yaynevi
kirmizikedi@kirmizikedikitap.com
/www.kirmizikedikitap.com
mer Avni M. Emektar S. No: 18 Gmsuyu 34427
STANBUL
T: 0212 244 89 82 F: 0212 244 09 48
 Doan Avcolu

OSMANLININ DZEN
Trklerin Tarihi:
Altnc Kitap

Yayna Hazrlayan:
Doan Yurdakul
Sevil Yurdakulun ansna...
 SUNU

Bu kitap, Doan Avcolunun

brakt aratrma notlarnn, onun
lmnden sonra incelenip
dzenlenerek hazrlanmasndan
olumu bir almadr. Yani, Batda
Latince ismiyle nlenmi deyimiyle
postmortem bir kitaptr. Nasl
hazrlandn okuyuculara ve ileride
bu almadan veya kaynak
almasndan yararlanmak
isteyebilecek aratrmaclara
anlatmak isterim.
4 Kasm 1983te aramzdan
ayrlan Doan Avcolundan,
elyazsyla yazlm defterler ve
ktlar dolusu notlar kald.
Benim bu hazineyi buluumun
yks ilgintir.
Ablam Sevil Yurdakul, bana eski
ei Doan Avcolundan kalan bir
defter gstermi ve bunun Trklerin
Tarihi serisiyle ilgili olabileceini
sylemiti. Defteri hzla gzden
geirmi ve yaymlanm
kitaplarndan birinin elyazmas
olabilecei dncesiyle bir kenara
brakmtm.
 Ablam 28 Aralk 2009da ani bir
hastalk sonucu kaybettik.
Sonra ben dncelerim ve
yazdklarm nedeniyle Silivriye
kapatldm.
ktktan sonra kalp ameliyat
geirdim. Eve dnnce ilk aradm
ey o defter oldu.
Bu, Doan Avcolunun ok
okunaksz olan elyazsyla dolu 182
sayfalk bir Harita Metot
defteriydi. Yeniden ve dikkatle
okuduumda anladm ki, bunlar
Trklerin Tarihine devam etmek
iin tutulmu Osmanl dnemiyle
ilgili notlard. tiraf ediyorum;
notlarn okuyucuyla bulumasnn
yirmi yl gecikmesinin sorumluluu
bana aittir.
Bu bulguyu ilk kez yayncm Haluk
Hepkon ile paylatm, Aabey, ii
gc brak ltfen, bunu hazrla!
dedi.
Bunun zerine derhal defteri
deifre ederek bilgisayara
kaydetmeye baladm. Yaz o kadar
okunakszd ki, defterin fotokopisini
eken kii Aabey bu yazlar
nece? diye sormutu.
Ama bu benim iin byk bir
sorun deildi
Doan Avcolu yazlarn ve
kitaplarn daktiloyla deil,
elyazsyla yazard. Devrim
dergisinde yazdklarn aabeyi
Hamdi Avcolu, Ulu Grkan,
Hasan Cemal ve ben daktilo ederdik.
O yzden elyazmalarn
bilgisayara geirmekte ok zorluk
ekmedim.
Gelin grn ki, defteri deifre
ederken 83. sayfada parantez iinde
bir notla karlatm: Bak. teki
benzer defterharita metot defteri-
2.
Eyvah! Demek ki bundan baka
bir defter daha vard.
Bereket versin ocuklar ablamn
evini kapatmamlard. Ablamn
yllarca yannda olan emektar Sat
Hanm eve bakmaya devam
ediyordu. Hemen Ankaraya kotum,
Sat Hanm bana evin zemin katnda
bulunan bir sand at, ii defterler
ve ktlarla doluydu. O sandn
iinde tam 53 defter ve 100 sayfadan
fazla (bizim eskiden saman kd
dediimiz) nc hamur kda
yazlm elyazmalarn buldum. Bu
hazinenin hepsini toplayp
stanbuldaki evime getirdim.
Elyazmas ynn hzla gzden
geirip snflandrdk. Doan
Avcolu eline ne getiyse ona
yazmt: Harita metot defterleri,
okul defterleri, ajandalar, fihristler,
nc hamur ktlar, hatta Anka
ajansnn o zamanlar abonelerine
teksir olarak yollad gnlk
bltenlerin bo olan arka sayfalar
Btn bu notlarda, okuduu tm
(Trke, ngilizce, Franszca)
kitaplarn geni zetlerini karmt.
Bunlarn hangi kitaplar olduunu bu
kitabn kaynaka blmnde
grebilirsiniz.
Bir insan, yzden fazla kitabn
zetini elyazsyla nasl yazar?
eitli dillerdeki onca kitaptan sayfa
sayfa elyazsyla not almak ne
demektir? Byle bir almay
gznzn nne getirebilir misiniz?
te Doan Avcolu budur.
Bence, tek kiilik bir aratrma
merkezi gibi almtr. Zaten Uur
Mumcu da ona tek kiilik
niversite sfatn yaktrmaktadr.
Bilgisayarn olmad bir dnemde
beynini bilgisayar gibi kullanmtr.
Yazd notlar imdi bize, sanki
yapay bir bellek iinde verilir gibi,
defterler ve ktlar iinde
sunulmaktadr.

***
Dikkatle incelediim defterlerdeki
ve ktlardaki notlar gruba
ayrmak gerekiyordu: Elyazmalarnn
byk bir ksm yaymlanm
kitaplarnn msvedde
almalaryd ve artk sadece hatra
deerleri kalmt.
 kinci gruptaki notlar gnlk
olaylarla ilgiliydi; Avcolu
lnceye kadar her gn meydana
gelen olaylar, yetkililerin
aklamalarn ve ke yazarlarnn
yorumlarn gn gnne not etmiti,
bu notlarn belli bir dnemi
aydnlatmas asndan nemi vard,
ileride belki yaymlanabilir diyerek
dosyalayp bir kenara ayrdm.
nc ve bizi asl ilgilendiren
gruptaki notlar, yazmay dnd
Trklerin Tarihi serisinin son iki
cildi ile ilgili notlard; altnc cilt
olarak hazrlad Osmanl notlar ve
son cilt olarak tasarladn sandm
bir szlk... Toplam 13 defter ve
yzden fazla kda yazlm bu son
gruptaki notlarn Osmanl ile ilgili
olanlarn elinizdeki bu kitaba aldk.
Geri kalan alfabetik bir szlk
eklinde yazlmt ve Trklerin
Tarihi serisinin hepsinde geen
kavramlar, kiiler ve yerler hakknda
aklamalar ieriyordu. Bu
szln, Trklerin Tarihinin
tmn toparlayan bir yedinci cilt
olduu kansndaym ve klliyat
tamamlamak iin bu kitaptan sonra
yaymlanmas gerektiini
dnyorum.
Bu kanm glendiren tanklklar
da var.
Altan ymen: Trklerin
Tarihine iki cilt daha yazacakt.
Yazamad.
Mehmet Kemal: Avcolu,
Trklerin Tarihini tamamlayamadan
dnyamzdan ayrld. Bu kitab
tamamlasa bir senteze varacak, bize
gecikme ve duraklamalarmzn
nedenlerini aklayacakt. Bu kitap
tamamlanabilir mi? Tek adamn
yapt bir ii bundan sonra bir kurul
belki gerekletirebilir.
Glten Kazgan: Trkn
tannmasn da Trklerin Tarihine
borluyuz. Ne yazk ki, Trk insann
tanmamz salayacak bu
aratrmann tamamlanmasna
Doann mr vefa etmedi. Gnl
ister ki, Doann yarm kalm
notlar varsa, konuyu nasl
dndn iyi anlayan bir veya
birka kii bu notlar derlesin,
toplasn ve yarm kalan bu dev
almay tamamlasn.
Doan Avcolu, ahap
Balcoluna unlar sylemiti:
Trklerin Tarihi bitmedi. Daha iki
cilt yazmam gerek. Acaba vaktim
olacak m?
lmnden birka gn nce Ulu
Grkana da, Trklerin Tarihinin
son cildine alamyorum. Ben
btn kitaplarm son bir cildi
yazmak iin kaleme alrm. O
kitaplar yaptm aratrmalar
aratrmaclara brakmak iin bir
malzemedir. Trklerin Tarihinin
be cildini, altnc cildi yazmak iin
yazdm. Altnc cildi yazamyorum,
demiti.
Bu tanklklar, bana yol
gsterdikleri kadar, yaptm iin
nemi ve ciddiyeti hakkndaki
sorumluluumu da hatrlattlar.
Doan Avcolunun Trklerin
Tarihine Osmanl ile devam
edeceini anlamak iin zaten
kehanette bulunmam gerekmiyordu.
Beinci cildin sonunda bir duyuru
yapmt ve oraya Altnc Kitapta:
Osmanllar ibaresini koymutu.
Trklerin Tarihinin beinci cildinin
zellikle son blmlerinde anlatt
tarihsel olaylarn ounda bunlarn
ayrntlarn gelecek Osmanl
kitabnda yazacan sylemiti.
rnein sayfa 2265: Bir iki
cmleyle dokunduumuz bu
gelimeleri, Osmanl mparatorluu
blmnde ele alacaz. imdilik
belirtmek istediimiz, Bat Anadolu
Trk beyliklerinin nitelii ve
Egenin Trklemesi sorunudur.
Sayfa 2270: Toprak dzenindeki bu
gelimeleri, Osmanl blmnde
inceleyeceiz.
Trklerin Tarihi serisinin
kronolojik sralamasna baknca da,
yeni cildin Osmanllar olacana
dair hibir kukuya yer kalmyordu.
***
Gelelim bu kitabn nasl
hazrlandna.
Doan Avcolunun bu kitap iin
yapt hazrlk almalar 13 defter
ve ok sayda kda elle yazlmt.
Notlar dankt; belli bir plan ve
program ierisinde yazlmamlard
ve kronolojik bir sra izlemiyorlard.
Notlar, yzden fazla kitap ve
ansiklopediden yaplm bir zetler
btnyd.
Elimde muazzam bir bilgi yn
vard, ama ortada bu malzemeyi
toparlayacak bir plan yoktu. stelik
bunu, notlarn yayna hazrladm
deerli insana sorma olanam da
yoktu.
Bu plan yle elde ettim: Daha
nce szn ettiim ve kapanda
Osmanl ibaresinin olduu ilk
deftere ana defter adn verdim.
Neyse ki bu ana defter belli bir plan
dahilinde yazlmt ve Avcolunun
ne yapmak istediine dair gl
ipular veriyordu.
Ayrca, Avcolu Trkiyenin
Dzeni kitabnn ilk blmnde uzun
bir Osmanl tahlili yapm, adeta bu
kitabn teorik erevesini izmiti.
Bu teorik erevenin temel tezi
zetle uydu: Prekapitalist bir retim
tarzna sahip olan Osmanlnn kendi
i dinamiiyle kapitalizme
geebilecek, sanayilemeyi
baarabilecek ekonomik ve sosyal
bir altyaps vard. Ancak toprak
sisteminin yozlamas, i isyanlar ve
yenieri ocann bozularak
ynetime mdahale eder duruma
gelmesi devleti bitkin drd ve bu
gelimeyi nledi. Buna karlk
Batl kapitalist devletler
denizlerdeki stnlkleri sayesinde
ticaret yollarn Osmanlnn
aleyhine deitirdiler ve smrgeler
elde ederek daha da zenginletiler.
Osmanlnn ngilizlerle 1838de
yapt ticaret anlamas idam
ferman oldu ve bu tarihten sonra
Trkiye Avrupa sermayesinin ak
pazar haline geldi, var olan sanayisi
de, sanayileme abalar da ortadan
kayboldu.
Trklerin Tarihinin altnc kitab
olan Osmanl dnemi, bence, ite bu
teorik erevenin iini dolduracak
ve Avcolunun sz konusu tezlerine
tarihsel kantlar getirecekti.
te yandan, Avcolu btn bu
notlarnda siyasal olaylar sosyo-
ekonomik temelleriyle birlikte ele
almaya dikkat etmiti.
Doan Avcolunun Trklerin Tarihi 6. Cildi
iin hazrlad defterlerden ilkinin kapa.
 Notlarn tamamnda drt renk
kullanm; ana metni siyah veya mavi
kalemle yazm, baz balklar,
paragraflar ve satrlar krmz veya
yeil kalemle izmiti. Birok
sayfann yannda aklayc notlar
vard. Okuduu kitaplarda da ayn
ekilde nemli grd satr altlarn
izmi ve sayfa kenarlarna notlar
yazmt.
Bu kitabn plann ite btn bu
unsurlar dikkate alarak hazrladm.
Avcolu, Osmanlnn tarihine
klasik emada olduu gibi
Ykselme-Duraklama-Gerileme
dnemleri biiminde bakmyordu.
Notlarndan kardma gre onun
emas Kurulu ve Fetihler a-
Cihanmul mparatorluk a-
Sleyman Sonras a
biimindeydi, Kanuni Sultan
Sleymandan sonra, II. Selim ile
birlikte kn balad
kansndayd. Ben de onun bu
emasn ana blmler olarak
dzenledim.
Padiah isimlerini Avcolunun
yazd gibi braktm, Bayazt,
Mehmet, Ahmet, Murat gibi. Ayn
isimli padiahlarn sra numaralarn
ismin bana deil, sonuna
getiriyordu. rnein II. Mehmet
yerine Mehmet II, III. Selim yerine
Selim III, IV. Murat yerine Murat IV
gibi. Yararland birok kaynakta da
byle yazyordu. Ama emin olmak
iin bir de deerli tarihi Sayn Yrd.
Do. Dr. Nilfer Hatemiye sordum.
Evet dedi, Osmanlcada padiah
isimleri byledir, rnein, II.
Mehmete Mehmet-i Sani, III.
Selime Selim-i Salis, IV. Murata
Murat- Rabi denir. Bir de iltifatta
bulundu, Siz arkeolojik bir alma
yapyorsunuz, dedi.
Ancak iin bir de manskriptoloji
(elyazmas zme) yn vard.
 lk be cildi salt slup asndan
yeniden inceledim ve o sluba bal
kalmaya altm. Ara balklarn
ounu Avcolunun notlarnn
iinden kardm, baz ara
balklarda ise gncelleme yaptm,
okuyucunun bunlar fark edeceini
umuyoruz.
Avcolunun yararland
kaynaklarn bir ksm ablamn
ktphanesinden kalmt. Ama
birou da kaypt. Kayp olanlar
sahaflardan arayp buldum ama bask
tarihleri farkl olduu iin
birounda Avcolunun verdii
sayfa numaralar ile elimdekiler
rtmyordu. Bu yzden
dipnotlarda elimdeki basklarn
sayfa numaralarn vermek zorunda
kaldk. Doan Avcolu, birok
kitab ngilizce ve Franszcasndan
okuyup notlar almt. Elimdeki
orijinallerini kullandm. Trkeye
evrilmi olanlarn Trke
basklarn bulup karlatrdm.
Kitabn sonundaki kaynaka byle
olutu; kaynakada Avcolunun
yararland kaynaklarla eklediim
kaynaklar bir aradadr.
Daha nce belirttiim gibi
Avcolunun notlar arasnda
Trklerin Tarihinin btn
kitaplarn ieren ve benim yedinci
cilt hazrl olduunu dndm
bir szlk almas da vard. Bu
szln sadece Osmanly
ilgilendiren maddelerini bu kitabn
sonuna aldm.
Avcolunun Osmanl notlar
1838 ngiliz Ticaret Anla-masyla
bitmekteydi. Byle bitmesinin
Avcolunun klliyat iinde
mantksal ve kronolojik bir
btnl vard. nk Trkiyenin
Dzeni kitabna Trkiyenin idam
ferman olarak niteledii bu
anlama ile balyordu ve
bamszl kaybetmenin belgesi
olarak gryordu. Milli Kurtulu
Tarihi serisine de 1838 yln
balang olarak alyordu. Ama
okuyucuya bu konuda bir fikir
verebilmek iin, kitabn sonuna
Trkiyenin Dzeni kitabnn
giriinden zet bir blm ekledim ve
iki kitap arasnda bir kpr kurmaya
altm.
Doan Avcolu, Trklerin
Tarihinin birinci cildine u
alakgnll szlerle balyordu:
Trklerin Tarihinin bir ilk deneme
olmaktan te iddias yok. Marksist
tarih anlayndan elimizden
geldiince yararlanmaya altk.
Fakat Marksist bir tarih
yazabildiimiz iddiasndan ok
uzaz Snrllklarn ve
yetersizliklerini ok iyi bilen
Trklerin Tarihinin byle bir
iddias yok. Elimizden geldii ve
snrl kaynaklarn izin verdii
lde, Trklerin gerek tarihine
yaklamay denedik. Bu deneme,
gen aratrclarda, tarihimizin
eitli blmlerini daha
derinlemesine aratrma istei
uyandrrsa, amacna ulam
saylabilir.
Bu szleri bir vasiyet gibi kabul
ettim ve bu kitab hazrlarken bu
vasiyete bal kalmaya altm.
Bu kitap yaymlandktan sonra,
elyazmalarnn hepsi taranp
bilgisayar ortamna aktarlacak.
Tarihe, okuyuculara ve
aratrmaclara emanet edilecek.
Notlarn tamam okunduunda,
yaptm yayna hazrlama
almas belki daha iyi
deerlendirilebilir.
Doan Yurdakul
stanbul
Ekim 2013
 I.

OSMANLININ
TOPRAK MLKYET
DZEN
 TIMAR SSTEM
Tmar, bir rk ya da uygarln
imtiyaz ya da byk devlet
adamlarnn icad olmayan,
kendiliinden ortaya km bir
sistemdir.
Ksa bir tanmla, geim ve hizmet
giderleri iin bir ksm asker ve
memurlara belli blgelerin kendi
adlarna tahsili yetkisiyle verilmi
vergi kaynaklarna ve senelik geliri
20 bin akeye kadar olan askeri
birliklere verilen addr.1
 Bu sistem Osmanlya Seluklu ve
ran Moollarnn mirasdr.
Nizamlmlkn askeri hizmet
karlnda datt iktalar2
Anadolu Seluklular ve Osmanlda
ana izgileri ile bir tmar rnei
tekil edebilecek baz zellikler
tar. Bu askeri dirliklerle, datlan
arazinin stndeki halkn da sahibi
yine hkmdardr. Dirlik sahibi,
halktan miktar ve nevileri kanunla
saptanm bir ksm vergi gelirini
tahsile yetkilidir. Yetkisini aann
dirlii elinden alnr. Hizmet
karl geici olarak verilen
dirlikler ancak hizmet artyla
babadan oula geer.
 Benzeri bir tmar sistemi Anadolu
Seluklu Devletinde de geni
lde uygulama bulur. Fethedilen
memleketleri iskn etme, snr
boylarn tekilatlandrma ihtiyac
burada devlete ait topraklar
zerinde, yine devlete ait olmas
gereken vergilerin geliriyle geinen
ve donatlan byk bir ordu
kurulmasn gerekli klar.
Keykubadn ordu mevcudu yz bini
bulur. Bunlarn byk ksm sipahi
denilen ikta askerleridir. 1276daki
lhanl igali, Seluklu ikta sistemini
bozar. Bir ksm eski askeri ikta
arazisi, Mool aristokrasisinin
malikne topraklar haline
sokulmasna sebep olur. randa,
1303 ylndaki Gazan Han reformu
ile lhanl iktalar Seluklu
rneinde yeniden tekilatlandrlr.
Bu tekilatlanma Anadolu
beyliklerinde de yaamaya devam
eder.

OSMANLININ BZANSTAN
PRONOAYI DEVRALDII
DDASI DORU MU?
Osmanlnn Bizansn tmar
sistemini aldn sylemek,
Seluklu tmar sistemini yok saymak
ve Trkleri her trl kltr ve
tekilat mirasndan yoksun bir
gebe aireti saymak demektir.
 Elbette Bizansta da tmarlar
vard, mparatorlar, Osmanl
Padiahlar gibi devlet topraklarnn
bir ksmn, stndeki iftliklerle
birlikte istediklerine temlik veya
vakfedebiliyordu. Bu tip malikne
topraklar yannda, Osmanl tmarna
ok benzer biimde askeri vazifeye
bal toprak tahsisleri Bizansn
askeri tekilatnn esasn tekil
ediyor ve yaygn olarak
uygulanyordu.
Pronoia adn tayan bu
tmarlarda dirliin topra ve
stndeki kyl, imparatorun mal
saylyordu. Bunlar miraslara
gemiyor, satlamyor, devir ve
vakfedilemiyordu. Kavramn
Grekesindeki anlam ile
Hristiyanlar iin anlam farkl idi.
Kkeninde Kharistikarion (askeri
hizmet kouluyla verilen arazi)
kavram da vard.3 Sonraki pronoia
adyla ald anlam ilk anlamn
kaybettirmedi. Vasilieve gre,
artl ykmllkler verir, bundan
da zellikle askeri hizmet kastedilir.
artsz deildir ve miras yoluyla
devredilmez. Pronoiay sahibi
satamaz. Pronoiay imparator veya
onun adna bakanlar verir. X.
yzyla kadar askeri hizmete bal
toprak anlamnda kullanlr.
Kesinlik, zel anlamda, XI. yzyln
ikinci yarsnda grlyor.
Komnenos dneminde pronoia
vermek olaand. Hallarn, Bat
etkisinin girii, zellikle Latinofil
[Latinsever] Manuel I (1143-1180)
ile birlikte, aktel Bat Avrupa
feodal terimleri Grek ve Bizansta
gzkyor.
znikte de Vatatzes4 pronoia
datr, askerlik hizmetine kar
toprak verir. Pronoia verilenlerin
byk toprak sahipleriyle atmalar
olur. Vatatzes kyly ve ehirli
snf tutar.56

SIRPLARDA VE BOSNADA SE
BATNA VAR
 Srp devletinde de malikneler
yannda pronoia sistemi uygulanyor.
Duan7 kararnamesi ile dirliklerine
bir aile mlk (batina) olarak sahip
olamayan tmar sahiplerinin, satmak,
miras brakmak hakk yoktur.
Bosna Krallnda ise asiller
gl olduundan pronoia yerine
batina sistemi sz konusudur. Bu
batina sistemi Osmanl egemenlii
altnda da uzun mddet yaar.
Halil nalck, batina ile ilgili
olarak unlar yazar: Ba-tinadan
yola kalm. Osmanl fethinden nce
Truhelkann8 tarifine gre,
hkmdarlarn bir hizmet
karlnda bir ahsa rsi ve daimi
mutlak mlk olarak vermi olduklar
arazi paras, satlabilir, terk ve
fera edilebilir. Btn angarya ve
vergilerden muaftr. Batina
sahiplii soylu snf ierir. (Yani
Osmanl temlikinden farkl deil.
Elimizdeki en eski Osmanl
temlikname 749da Orhana ait.)
Fakat Osmanllarda temlikler tmar
sahasn daraltt, hazine aleyhine
netice verdii iin, olaanst
hallerde verilir ve zaman zaman
genel bir gzden geirme
muamelesine tabi tutulurdu. Bir
ksm aslna, miri arazi haline irca
edilirdi. u halde, Bosnada mhim
miktara bali olan batinalarn,
sahiplerinin ellerinde braklmas,
Osmanl devletince eski devirlerin
messeselerine kar hakikaten
ehemmiyetli bir msamahay ifade
eder.9
Fetihten nceki stanbulu ve
Bizans feodalizmini incelerken bu
konuya tekrar dneceiz.

TIMARIN EKRDE: KILI

Her sancakta zeamet ve tmarlarn
bykl kkl datl ekli ve
kadro mevcutlarnn uzun kalmas
iin trl tedbirler alnrd: Kl
denen ve hi deimeyen tmar
ekirdek ksm ve buna zamanla
eklenen hisseler Rumelide 6 bin
akeye kadard, tezkeresiz tmarlarn
kl ksm 3 bin akeydi. 6 bin ila
20 bin arasnda deien tezkereli
tmarn klc 6 bindi. Anadoluda
tezkeresiz klc 2 bindi. Kllarn
adedi ve yerleri deitirilemezdi.
Her tmar sahibinin bir kl yerine
atanmas gerekirdi. Babalarn
tmarnn ortak beratla iki kardee
verilmesi hari, bir kl yerine iki
kii atanamazd. ki kl yeri bir
kiiye ki bu bir tmar kadrosunun
lav demektir verilemezdi.
btida klc 3 bin ake olan
eyalette tmar sahibi lnce, oullara
ancak bu ksm verilebilirdi. teki
tmarlar dahil kylerin gelirlerinden
karlan hisseler halinde yaplm
zamlar geri alnrd veya baka tmar
sahiplerine yaplacak ilaveler
bylece salanrd.
Yani tmarn her akesine gre,
her tmar kategorisi iin ie
balamaya esas ayr bir barem
derecesi oluyordu. O tmarda
kalnrken elde edilebilecek
zamlarn bir tavan da vard. O
tavana erien tmar sahibinin daha
fazla terfi edebilmesi iin ayr
kategoriden baka bir tmara
atanmas gerekliydi.
Tmarlarn tezkereli ya da
tezkeresiz, zeamet ve has gibi
kategorileri de deitirilebiliyordu.
rnein tezkereli tmar ve hisseler
ilavesiyle 20 bin akelik zeamet
yaplabilirdi ama bunlar icmal
defterlerinde kadrosu olan icmalli
bir zeamet saylmazd, tmar
mahll kalnca bu hisseler de
alkonurdu. Gerek (icmalli)
zeametlerin kllar 20 bin akelik
olduundan 100 bin akeye kadar
kabilir, hisselerle daha sonra
alnrd. Geliri 100 bin akenin
stnde olan ise hast.
Bylece kl miktarna dn,
tmar sipahiliinin nesiller boyunca
aile mlk halinde glenmesine
engel olur. Esasen incelemeler
tmarlarn elden ele byk bir sratle
devredildiini gsteriyor. Bunlar
yeniden tayin, terfi, feragat,
mbadele ve mazuliyet yollaryla
gerekletiriliyor.
Dirliinden honut olmayan tmar
sahibinin, onu baka tmarla
deitirmesi yahut daha iyisini
bulmak umuduyla tmar bakasna
devredip mazuller arasnda frsat
gzlemesi ve bu mitle seferlere
emesi sk sk grlmtr. Terakki
salamak iin bile ve bahane ile
tmarlardan feragat edip bir dier
tmara talip olanlar oktur.
Hayatta olan zaim ve tmar
sahiplerinin ocuklarna dirlik
vermek det deildi. Ancak ihtiyar
sipahi oluna yalnzca kl ksmn
devredebilirdi. Yalnz atadan ve
dededen ocak ve kademi yurt
olan mlk tmarlarnda yurdun
btnl bozulmazd.
Sefere eebilecek ya geldii
halde, babasnn lmnden sonra
yedi yl tmar talebinde bulunmayan
oul, haklarn yitiriyordu.

MALKNE SSTEMNDEN
OSMANLI TIMARINA:
FEODALTEY NLEME
Sahib-i arz da dense, tmar
vazifeye bal maa niteliindedir.
Mlkn geliri deildir. Sipahinin
hizmete yarar erkek evlatlarndan
birine veya birkana tmar verilir.
Ama mutlaka ayn tmar deildir ve
kymeti de dktr. Sipahi tmarnn
kl denen ve bir balang kadro
maa tekil eden ekirdek ksm var.
Gsterilen yararlla gre ilerleme
zamm yaplyor. Bu byme evlada
tam ve aynen intikal etmez. Bylece
tmar arazisinin zamanla trl
frsatlardan faydalanlarak
bytlm olan ekilleriyle bir aile
mlk halinde nesiller boyunca ayn
soydan gelen kimselerin elinde
kalmas ve bymesi nlenmi olur.
Has ve zeamet biimindeki byk
tmarlarn sahibi olan vezir ve
beyler sk sk deitirilmekte
olduundan, deien sahiplerinin bu
tmarlarla ailevi bir iliki ve yakn
bir ilgi kurmalar olanaksz
bulunmaktadr.
Fakat askeri vazifelere bal
dirliklerin hepsi bu gibi zellikler
tamyor.

EKNCL10 MLKLER VEYA

MLK TIMARLARI
Devlet, eitli hak ve resimleri
toplama yetkisini, tmar sahibine
btn hayat boyunca, sonra da
miraslarna tam bir mlk halinde
tasarruf edilebilecek bir gelir
halinde brakr. Bu gibi haklar
devletten vaktiyle bir mlk olarak
satn alnm veya olaanst
durumlarda bir hizmete bal
olmayarak balanm serbest
mlkler olduklar halde, askeri
hizmet art zamanla devlet
tarafndan mlk sahiplerine zorla
kabul ettirilir. Bu nedenle mlk
tmarlarnn sahibi, bizzat sefere
gitmek veya cebelu11 yollamak
zorunda kalr.
Bu hizmetler yerine getirildii
takdirde, devlet mlk tmarlarna el
koymaz. Hizmetleri yerine
getirmeyenlerden dirlikler alnr.
Devlet tmarn yalnzca bir yllk
gelirine el koyar. Sahibi lnce
btnyle varsa erkek evlada, yoksa
miraslarna verilir. Onlar da
paylar orannda cebelu giderlerine
katkda bulunur. Bunlar serbeste
satlabilir. Satn alan ayn
ykmllkleri tar.
Eldeki kaytlar, ekincili
mlklerin Osmanlya daha nceki
Anadolu beyliklerinden getiini
gsteriyor. Osmanllar kendilerine
Anadolu beyliklerinden geen ve az
ok kuvvetli bir soy asaletini
srdrmekte olan bu tip tmarlar,
zellikle baz Dou Anadolu
sancaklarnda olduu gibi gerekli
grdke muhafaza eder. Hatta
Rumelide, Bosnada olduu gibi,
baz Hristiyan beylerin ve soylarn
ellerinde braklm olan dirliklerin
de byle aile mlk tmarlar haline
geldikleri grlr.

YURTLUK VE OCAKLIK
Dou Anadolunun fethinde hizmet
ve itaatleri karlnda baz eski
emirlere kimi sancak ve haslar
yurtluk ve ocaklk olarak temlik
edilirdi.
Belli sayda cebelu ile sefere
gitmekle ykml tmar sahipleri ise
geliigzel azledilir, srlr. hanette
bile yurtlar oul ve akrabalarna
verilirdi.
Fakat zamanla, frsat olunca sipahi
tmarna yaklalarak kayt ve
ykmllkler getirilir, genel tensikat
derecesinde birok ekincili mlk
kaldrlrd.

HIRSTYAN SPAHLER
nalcka gre, Osmanl
istilasnn mahiyet ve esprisine ait
eski kanaatlerde bir hayli deiiklik
yapmak ve bilhassa bu istilay bir
hal seferi mistii iinde
Hristiyanlk dinini ve Hristiyanlar
yok etmek iin harekete gemi bir
taassup dalgas halinde grmekten
vazgemek lazmdr. Hakikaten, elde
mevcut ariv vesikalarn ou,
Arnavutluk iin olduu kadar, fethe
ait bir tarihe ait olmadklar halde bu
memleketlerin feth ve ilhakndan bir
iki nesil sonra dahi hl
Hristiyanlk dinini muhafaza eden
sipahi beylerine ait misalleri ihtiva
eder
Mesela Murat II devrinde
fetihten 20-25 sene sonra (1431/32)
Arnavut sancann tahrir sonularn
zetleyen deftere412 gre blgede
mevcut 335 para tmardan 100
kadar Saruhan, Canik, Bolu ve
Engrden srlp getirilmi Trk
soyundan sipahilerin elinde 56
tmar eski Hristiyan-Arnavut
beylerine braklm. Ayrca bir
metropolit ile piskoposa da birer
tmar verilmi. Geriye kalanlar
Padiah ve sancakbeylerinin
kullarna veya adamlarna
datlm Werner bu bilgiyi
tekrarlarken bir de ekleme yapar:
Bu da % 16 tutmaktadr. Bunlarn
19u babadan ola gemiti13
(1454/55) tarihinde Teselyada
mevcut 182 tmardan 36s Vulitrin,
Piritine tarafnda 170 tmardan
27si, Vidin blgesinde 185 tmardan
18i, 1469 defterine gre Bosna ve
Hersek blgesinde 467 tmardan
111i Hristiyan sipahilerin
elindedir14
Avusturyal Osmanl tarihisi Paul
Wittek, u kltrnn, Osmanllar
fethedilen yer halklarna tam bir
msamaha iinde yaklatrdn ve
kaynamay kolaylatrdn syler.
Fetihlerin gazi karakteri
sayesindedir ki, ne Anadoluda ne de
Balkanlarda bir kltr inkta
(kesintisi) olmamtr
Osmanllarn taarruz ettikleri
memleketlerin uygarlna o
derecede intibak etmeleri,
akritojlarn (Bizans snr askeri)
kitle halinde onlara iltihakn ve
hisarlarn ve kk ehirlerin
kendiliklerinden teslim olmalarn
daha kolay bir hale getirmitir.15
 Doan Avcolunun elyazmalarnda
Hristiyan Sipahiler.

PALAPANS SORAR: BZ SZN

PEYGAMBERNZE NANIYORUZ,
SZ NEDEN BZMKNE
NANMIYORSUNUZ?
Halil nalck, Romen tarihi
orgadan u alnty yapar:
Osmanllar bir kavim olarak deil,
bir ordu, bir hanedan, bir hkim snf
olarak ortaya ktlar. Bizans, Slav
ve Osmanl nizamlar bir tek btn
iinde kaynat. dareciler nadiren
Trk meneinden idiler. Suba, bey,
kefalya, eski knez, voyvoda veya
onlarn yakn akrabas veyahut
mparatorluun baka bir eyaletinden
gelmi bazen ayn sfatta eski bir
Hristiyandan baka bir ey
deildirler.
Mehmet Neri ve k Paazade
Hristiyan sipahilerden kfir
sipahiler diye sz ederler. 1355te
Osmanllara esir den Selanik
bapiskoposu Gregory Palamas
mektuplarnda her yerde
Hristiyanlar tam bir serbesti iinde
grdn yazar. Orhann olu
smail, Hristiyan dini hakknda ona
serbeste sualler sordu. Sonra bizzat
Sultan Orhan, Palamas ile ulema
arasnda genel bir tartma yaptrr.
Bu tartmay Orhann doktoru
Tarotines kaydeder. Toplantya
bakanlk eden Balaban (Palapanis)
sorar: Biz sizin peygamberinize
inanyoruz, siz neden bizimkine
inanmyorsunuz? Palamasn baka
bir tartmasn birisi yle balar:
Bir zaman gelecek biz hepimiz
fikirlerimizde birleeceiz.16
Kosova ve Anadolu savalarnda
da bir hayli Hristiyan bulunur.
Murat Iin ordusunda nemli sayda
Hristiyan yardmc kuvvet vardr.
Kosova savanda hayli Hristiyan
vardr. Timurun tarihisi
Nizameddin de bunu yazar: Balkan
beyleri Ankara Savana katlmtr.
Teselyann Trhala, Fener ve
Agrafa livalarn kapsayan ve
Turahan Bey olu mer Beyin
sancakbeyliinde yazlm olan
defterlerde (fetihten 60 yl sonra)
Hristiyan tmarlar vardr. Trhala
vilayetinde (nahiye) 1 mirliva hass,
29 ekinci tmar, 24 mstahfaz
tmar; Fener vilayetinde 1 suba
hass, 60 ekinci tmar olmak zere,
9 mstahfaz tmar; Agrafa
vilayetinde 1 suba hass, 60
ekinci tmar, toplam 182 tmardan
36s Hristiyan sipahilere aittir. Bu
36 Hristiyan tmarnn dndakiler
Evrenos Bey veya Turahan Beyle
gelmi kimselere veya gulam-
mirlere (bey kullarna) ve
kapkullarna verilmitir.17

RUMELDE ARSTOKRATLARA
KARI KK FEODAL BEYLER
DESTEKLEND
Werner, Hristiyan Sipahilerin
ortaya kn nalcktan biraz daha
geriye, Mehmet I dnemine gtrr:
Hristiyan sipahilerin izlerine
zellikle 1413-1421 arasnda Bat
Bulgaristandaki Visoka ve Znepolye
blgelerinde rastlyoruz.
Defterlerden birinde 5 Bulgarn
kk soylu ya da kyl snfndan
geldii yazldr. Trklerin yolunda
yararllklar gsteren bu Bulgarlara
bu nedenle tmarlar datlmtr. Ve
bir de saptama yapar: Sultanlar,
tebaalarnn savunma gcnden
yalnz aknc deil, martolos, voynuk
ve yenieriler olarak da yararlanmak
istiyorlard.18 Yksek soylularn
srekli anti-Trk faaliyetleri olanlar
genelde kk Hristiyan
feodallerine yaklatryordu ve
Bulgaristanda eski aristokrat
ailelerden sadece birka tmar elde
edebilmiti.19
Yine Wernerin Halil nalcktan
aktardna gre, Bulgaristan,
Srbistan ve Bosnadan farkl olarak
Arnavutlukta kapal merkezi devlet
dzeni yoktu. Osmanl, ferdi feodal
beylerle kar karyayd, bunlarla
ittifak kuruluyor, kendilerine tmar
veriliyor ve eski inanlarnda
serbest braklyorlard. Hristiyan
sipahilerin gemite sahip olduklar
mallarn sadece bir ksm ellerinde
kald iin, Trk sipahileri gibi
hzla cretli asker durumuna
dtkleri kukusuzdu. Feodal
mlkiyetin byk olmas, toprak
kayplarnn inanlmaz derecede
byk olmasna sebep olmaktayd.
nk askerletirme, yani tmarlara
datma nne geilmez bir
dzeydeydi. Bu, temelde yksek
soylularn Arnavutlukta muhalefete
gemesine varacak kadar zel
mlkiyet veya tmarlarn ortadan
kaldrlmas demekti. Srbistann
kuzeyinde Hristiyan sipahilerin
says Mslmanlarnkinden daha
oktu. 1467-68 ylna ait bir defterde
54 Srp tmarna kar 32 Trk tmar
gryoruz.
Bosnada balangta yalnz
skp sancanda Trk sipahi atanr.
Ancak hemen 1469da 135 tmardan
111 tanesi Hristiyanlarndr.
Arnavutluk gibi Bosna-Hersekte de
Osman-l mlklerine el uzatlsa bile,
kk soylulua dayanr. Kk
soyluluk, ne yasal, ne de sosyal
gvencesi olan bir mal varl elde
edebiliyordu, Beylerbeyini
dinlemezse tmar yklr, reaya
olurdu (N. Filipovi, Odzakluk
tmar, s.257-260). Trk sipahi de
ayn durumdadr. l Sultana
ballk ve verimliliktir. XV.
yzylda Rumeli snr blgelerinde
Hristiyan sipahi says yksektir.
rnein Nova Bado gibi stratejik ve
ekonomik nemi yksek olan
yerlerde ise buna gvenilmediinden
yalnz Trk ve slam sipahi
konuyordu.

MSLMANLIA GEEN DAHA

BYK TIMAR ALIR
Hristiyan sipahilerin tmar geliri
dkt. Bulgar Stayko gibi ylda
3883 ake gelir getiren bir tmar
nadirdi. Arnavutlukta 56 tmardan
24 200 ake getiriyordu. Hersekte
430 ila 5956 ake arasnda. Kuzey
Yunanistanda en yksek 3615, en
dk 262 ake. Mehmet Iin tmar
verdii 5 Bulgarn geliri ise
yksekti: 1380, 1635, 2024, 2122 ve
2883 ake. Mutafiyevaya gre
Murat II gelirleri ksmt ve st snr
3 bin akeydi. Bu snr XV. yzylda
be bine ykseltilir. Sofyada 40 kg
buday 6 ake. Trnovann Posova
kynde ortalama ifti geliri 426
akeydi. Buna gre sipahinin durumu
daha iyiydi. Ama atn, silahn,
niformasn karlamak zorundadr.
Bu dk ekonomik dzey sipahiyi,
merkezi kuvvet reayay snr akn
talepleri nnde koruduu srece,
yaam dzeyini dzeltmeyi yalnz
savala olanakl bulan kk,
vurguncu hrsa sahip feodal bey
haline getirir. Slav soylularnn tmar
ba olarak din deitirme
sorunuyla karlatklar gibi,
Hristiyan sipahilerde de slam
dinini kabul ederek daha byk tmar
ba elde etme davranlarna sk
rastlanr.
Eit sosyal ve ekonomik durumlar
Trk-slam ve Slav-Hristiyan
sipahiler arasnda ister slam, ister
Hristiyan olsun, gerek reayay ve
gerekse yksek feodal soyluluu
ortaklaa hedef alan snfsal bir
dayanma oluturur. Kk hizmet
soyluluu kukusuz doutan gelme
imtiyazl bir dzeye sahip deildi.
Her sipahi reaya olabilir. Snr
savanda kendini gsteren her ifti
de sipahi olabilir. Mutafiyeva,
Mehmet I zamannda tmarl sipahi
saysn 10 bin tahmin
20
ediyor. Murat II dneminde tmarl
sipahinin daha da artt
sylenebilir, nk o, mlk ve vakf
gibi teki iki feodal kesimin
stnlklerini ortadan kaldrr.

SOYLULUA MTYAZ
Birok Balkan lkesinde lkenin
eski sahibi Hristiyan beylerin
soyundan gelir, hizmetleri ne kadar
byk olursa olsun Hristiyan
reayadan seilip sipahi olan yoktur.
slam ya da Hristiyan, eski bey
snf mensuplar iinde sipahilie
seilmemi olanlar bile baz
defterlere kadimi sipahiler veya
sipahizadeler diye ayr zmreler
halinde yazlp reayaya kartrlmak
istenmi. Ve ilerinden birou
gerektiinde oradan alnarak zel
birtakm tekilat ve imtiyazlar zaten
askeri birer zmre olan Voynuklar,
Martoloslar, Eflklar ve Doanclar
arasnda datlmlardr.21
Snr boylarnda Hristiyan sipahi
veya slam olmu evlatlar yoluyla
etkin rgt kurulmas baarlr.
Ayrca Bayazt II dnemi defterlerine
gre, Trabzondan yerli Hristiyan
beyler mparator ile birlikte
Rumeliye srlr. 207 tmardan
yalnz 21i zel durumu bulunan
Torul blgesi eski sipahilerinden
olup, Osmanllara snm veya
insan toplayp tmarlarn
enlendirme grevini yklenmi olan
eski Hristiyan Grc beyleri elinde
braklr. 25 tmar sahibi ise
Rumeliden srlen yeni Mslman
olmu eski Hristiyan-Arnavut
beylerindendir. Buna iyi
dnlm bir iskn siyaseti
deniyor. Trakyadan srlenlere de
orada tmar verilmi olmas byk
ihtimaldir.

RETM KORUMA AMALI

VERGLER
ift bozann zorla tarlasnn
bana getirilebilmesi ve ift bozan
resmi alnmas sz konusudur. Ama
bu feodal dzende olduu gibi
kiisel ve zel bir tabiiyetin ve
sahipliin sonucu deil, devlet
nizamyla ilgili bir amme hukuku
messesesidir. Ama retimi
korumaktr. Sipahilerin birbirinden
raiyet almas yasaktr. Kaak
kyly iade arttr.
 Elinde bir iftlik yeri olan
reaya, Bursa muduyla 4 mud ekmekle
ykml, hi ekmezse bedel-i r
50 ake der. 2 mud ekerse 25 der,
4 mud ektikten sonra reaya serbest
kalr, istedii ile megul olabilir.
Topra brakp baka sipahi
yannda alan veya arabaclk,
gemicilik, balklk, rgatlk, ticaret
gibi iler yapanlar 10 yl iinde g
ettirilebilir.
iftbozan resminin bir hususiyeti
de, seyyit, sipahizade, berat sahibi,
yac ve yrk gibi askeri snf
mensuplaryla ehir sakinlerinin bu
mkellefiyetten muaf olmasdr. Bu
zmreler tarm yaparken topran
r ve resmini verirler, sonra
istedikleri zaman tarm
brakabilirler.
Hastalk, yoksulluk ve
ihtiyarlktan dolay ciz kalandan da
bu resim alnmaz. Zaten sipahi 3 yl
bo kalan topra bakasna
verebilir.

GERDEK VERGS (BALIK

PARASI) SPAHYE VERLR
Tmar sahibi, tmarna mensup
kadnlarn evlenmeleri ile arus, gelin
veya gerdek resmi alr. Osmanl
kanunnamelerinin gerdek resmi ile
ilgili hkmlerine gre, ailesi zengin
bakireden 60 ake, dul veya
boanmtan 30 ake. Orta halli kzn
resmi 30-40, fakirin 10-20 ake.
Hristiyan kzlarn vergisi ise
Mslman kzlarn yars
oranndadr. Bakire kzn arusiyyesi
(gerdek vergisi) her ne yerden
gerse gsn, gvey tarafndan o
kzn ebeveyni hangi sipahinin
raiyyeti ise ona verilir.
Btn vergileri sipahi alr. Devlet
nerede olursa olsun genellikle koyun
resmi gibi baz vergileri kendi tahsil
ediyor. Ayrca devlet sava gibi
olaanst durumlarda btn
tebaasndan her trl hizmet ve
yardm istiyor.22
 GELM OSMANLI
FEODALZM
Mutafiyeva, mlk sahipleri
olarak yedi kategori ne srer:
1) Osmanl hanedannn yeleri,
en bata kzlar, kocalar ve
ocuklar,
2) Vezirler,
3) Yksek memur ve birlik
komutanlar,
4) Aknc subaylar ve ocuklar,
5) Anadolu beyleri,
6) Saray grevlileri,
7) Devlet sorumluluu yklenen
eyh ve derviler.
Bu arazilerden salanan gelirler
tmarlardan salananlarn birka
katn buluyor, genellikle 170 bin
ake tutuyordu. Mlk sahiplerinin
topraklar zerinde snrsz kullanm
hakk vard. Mlk sahipleri bol bol
vakf kurmaktaydlar. Vakf,
ekonomik adan zel bir toprak
kategorisi deildi. nk hukuksal
bir irade beyanyla mlkn dnda
tutulmakta, ama bununla yeni bir
mlkiyet biimi domu olmaktayd.
Sultanlar, balarda mutlak mlkiyet
nesnesi saylan topraklarn vakflara
dntrlmesinden yana oldular. Ve
bu giriimi iyi bir rnek olsun diye
miri araziyi balama yoluyla
gelitirdiler. Bylece tmar
sisteminin yolunu da am
oluyorlard. Ama Bayazt I
zamannda sk bir merkeziletirme
siyaseti uygulanmaya balandktan
sonra, mlk sahipleri ya da beyler,
ailelerine braklacak miras ve
ekonomik temelleri gvenceye almak
iin giderek vakflar kurmaya ve
arazilerini vakflara dntrmeye
baladlar.23Bu eit toprak
mlkiyetinin sonraki yllarda ne gibi
sorunlara, veliaht kavgalarna ve
padiahlarn ehzadelerini
ldrmelerine yol atn ilerleyen
blmlerde greceiz.

SERBEST TIMARDA
ZERKLN SINIRLARI
 Padiah haslar ile sultan ve vezir
vakflarndan baka; vezir,
beylerbeyi, sancakbeyi, nianc,
defterdar, divan ktipleri, avular,
eribalar, subalar ve dizdarlar
gibi yksek rtbeli idare amirleri ile
dier memur ve askerlerin has ve
zeametleri, idari ve mali bakmdan
baz imtiyazlara sahip serbest
tmarlar olarak muamele
grmektedir.
Benzeri tmarlarda, genellikle
rsum- serbestlii denen, baz
vergiler, tam ve mstakil olarak
dirlik sahibine aittir. Oysa tmarlarn
byk ounluu bu vergilerin tahsil
hakkna tamamen sahip deildir veya
tabi bulunduklar serbest tmar
sahibiyle paylama durumundadr.
Bunlara serbest olmayan tmar
demeliyiz.
Baz vergiler zamanla btn tmar
sahiplerine uygulanr: Erkeklere;
gelin resmi, tapu bedeli, koruculuk
haklar; kaybedilmi hayvanlarn
sahiplerine tesliminde alnan harlar,
koyun, otlak ve klak resimleri gibi.
Ama serbest tmarlar imtiyazl klan
vergiler de vardr.
Crm, cinayet yahut cerime
veya kanlk denen para
cezalarnda eri ksas
uygulanmamsa, adam ldrmeden
zenginlie gre 50-100 ila 400 ake
cerime alnr. Zina halinde evli
erkekten 40-400 ake, at hrszndan
eli kesilmise 200, sr
urulayandan 100 ake alnrd.
Sopa cezasnda vurulan her denek
iin alnan cerime miktar 1 akedir.
Herhangi bir cezann uygulanmas
iin nce mahkeme karar gerekir.
Serbest tmarlarda; sulular takip,
tevkif ve kad karar alndktan sonra
cezalarn tatbik yetkisi ile para
cezalarnn tamamn kendi adna
tahsil imtiyaz serbest tmarlarda
dirlik sahibinin elindedir.
Oysa serbest olmayan tmarlarda,
topraklar stnde ilenen sulardan
alnan ceza, bal bulunduu
sancakbeyleri veya subann
adamlaryla yar yarya paylalm
durumdadr. Hatta baz yer ve
devirlerde bunlarn tamam
sancakbeyine aittir.
Byk devlet memurlar
tmarlarnn sahipleri sk sk
deimedii iin ve oullara da
gemedii iin, serbestliin, merkezi
devlet otoritesi iin rakip ve
tehlikeli bir asalet snf tekiline
elverili olmad anlalr. Serbest
tmar ayrca kaak kle ve cariyeleri
ay saklar, sahibi kmazsa satp
bedelini alabilir. Sahibi karsa,
ondan besleme, nafaka ve mjde
harc alr.
 Sancakbeyi serbest olmayan
tmarda, ift resmini tmar sahibiyle
belli oranda paylar. Ayrca av
hayvanlarnn postlar da
sancakbeyine aittir.
Gerek serbestte, gerek serbest
olmayanda kr bekilii (det-
banlk) yetkisi ve bu mnasebetle
alnacak cezalar sipahilere aittir.
rnein kz bakasnn ekinine
girene be sopa ve be ake ceza
verilir.
Sipahi tmarnda yazlandan fazla
gelir elinden alnabilir. Bu nedenle
sipahiden her zaman defter sureti
sorulabilir ve beratna yazl ake
yeknunun stndeki gelir fazlas
alnabilir.
Tahrirler srasnda da gelir fazlas
varsa, bir ksm reaya sipahinin
elinden alnp bakasna verilebilir
veya fazlas tahsil edilebilir.24

TIMARLI SPAH FEODAL BR

SINIF MIDIR?
Sipahi zerinde sk denetim ve
mdahale vardr. Sipahi tmar bir
kk senyrlk gibi siyasi, maddi
ve adli bakmdan darya kapal bir
btn tekil etmekten ok uzaktr.
Sipahi tmarlar sk sk el
deitirebilir. Bu nedenlerle tmar
sipahi snf, mahalli bir soy ve
toprak asaleti haline giremez.
 Sipahilii avam halka kapal ve
imtiyazl bir snf halinde
bulundurmak iin trl tedbirler
alnr. Ama kurulu devrelerinde,
kadro vermeden daima dardan
tamamlamak zorunluluu kar.
zellikle yksek kademeler kle ve
devirmelikten gelme alelade
kiilerle balar.
Fetih devrinin yaratt
hareketlilik, savata yararlk
gsteren yiitlere, ykselme olana
verir. Gebe Trkmen airetlerinin
hayat tarz onlar cengverlie
hazrlam olur. Yaya ve msellem
gibi ifti askerlerle aknclar da
devirlerine gre mkemmel
silahlandrlm ve harp tecrbesi
olan gruplardr. Bu zmrelerin
mensuplarndan bir ksmnn ilk
zamanlarda sipahilie gemi olmas
tahmin edilebilir.
Byk tmarlarda kleler
arasndan yetitirilmekle birlikte,
cebelu yoluyla gerek sipahilerle
savaa katlan kiilerin de sipahi
kadrolarn doldurmaya aday
olduklar ileri srlebilir.
te yandan daha sonraki
devirlerde de reayaya ata binip
kl kuanmak yoktur ilkesine
ramen, raiyet iin askerlik ve silah
tama ehliyetsizlii mutlak anlamda
anlalmamaldr. Zamana ve
ihtiyaca gre devlet gerekli
grdnde halktan asker
toplamtr: rnek olarak donanma
iin cenki azaplarn toplanmas
gsterilebilir.

YKSEK MEVKLER SARAY VE

OCAK MENSUPLARININ
TEKELNDEDR
Beylerbeyi, sancakbeylii,
eribalk, alaybey ve zaimlikler
gibi yksek rtbeli tmar sahipleri ve
kumandanlklar iin u kaynaklar
var:
Saray erkn ile Sultann merkez
ordusunun yenieri ve sipahi
blklerinin yksek rtbeli zabitler
ve dier mensuplarnn terfi
edebilmek ve bu suretle kadrolardan
yeni yetienlere yer temini iin
sancaa kmak deti vardr.
Yenieri aalar 500 bin, emir-i
lemler 450 bin, kapucuba, emir-i
ahur denilen at bakcs, enigirba
gibi saray aalar 350-400 bin;
Padiahn merkez ordusunun sipahi
olanlar, silahdar, ulufeci gibi
blklerin aalar 200-300 bin
akelik haslar eklinde tmarlar ve
ona gre vazifeler alrlar. Yenieri
ortalarnn veya acemi olanlarnn
yayaba adn tayan subaylarna
verilen tmarlar 20-30 bin akedir.
Baz tensikat devirlerinde yenieri
neferleri bile, ulufelerini brakp
tmara geince 9 bin akelik alr.
Cebeci, topu, sara ve nalbant gibi
padiahn hassa ordusundan kiiler
gndelik ulufelerinin her 1 akesi
1000 ake saylarak tmara karlar.
Byk tmar sahiplerinin lm
dolaysyla adamlarna veya
oullarna verilecek dirlikler iin de
kurallar var. Vezirlik rtbesinde olan
kethda, kapucuba, emir-i ahur,
hazinedar, ulueri, enigir, kapc
kethdas gibi genellikle kleden
yetime kiilerin ve 5 nefer
subalarna byk tmarlar
veriliyor. Beylerbeylerinin
adamlarna da beylerinin vazife
halinde veya azul iken lmne gre
byk tmarlar veriliyor.
Beylerbeylerinin bir olu kalmsa
40 bin, iki veya olu kalmsa her
birine 20-25 bin akelik tmarlar
veriliyor. Sancakbeylerinin ileri
gelenleri lnce, tek oullu ise 30
bin akelik zeamet, 2-3 olu varsa
her birine 10 ila 15 bin akelik tmar
veriliyor. Daha aa derece
sancakbeyleri oullarnn biraz daha
az.
20-50 bin akelik tmar
mutasarrf subalarn ve
yoldalkta can ve ba verenlerden
ise henz tmar sahibi olmam
bulunan u nefer oullarna 4-5 ila 6
bin akelik tmarlar veriliyor. Daha
nce tmar tasarruf etmi oullara
terakki ad altnda 2-3 bin ake
zam yaplyor. Evlerinde kendi
eceliyle len subalarn
oullarndan ise yalnzca ikisine
biraz daha dk gelirli tmar verilir.
Grlyor ki, tmar kadrolarnda
en byk selahiyetlerle en yksek
dereceleri igal eden mevkiler iin,
babadan-dededen beyzade ve yerli
bir sipahi snf iin hemen hibir
yer yoktur. Bu mevkiler, tamamyla
kul ve devirmelikten yetitirilme,
asil olmayan kapkullarnn
tekelindedir.
Yerli sipahi snf, ehliyet ve
hizmet lleriyle nemli ykselme
salayamyor. Yksek yerler saray
ve ocak mensuplarnn tekelinde. Bu
durum, yerli sipahilerin kkl bir
asalet snf haline gelememelerine
yol aar.

REAYANIN TIMAR ALABLMES

N TEK YOL
KAHRAMANLIKTIR
Kk tmarlarn datmnda
beylerbeyinin yetkileri byktr.
Kendi turalaryla dk gelirli
tmarlar dorudan verebilirler.
Daha byk gelirliler iin de
tezkere verip teklif yapabiliyorlar.
Tayin beratn stanbul verir.
Tezkereyi alan sipahi, 6 ay iinde
stanbula gidip berat almak
zorundayd, yoksa tmarn gelirinden
yararlanamaz. Tezkeresiz tmarn
geliri 6 bin ila 3 bin ake arasnda
deiir.
Tmar berat resmi verilerek
stanbulda her bin ake iin 25 ake
alnr. Terakki ve berat
terakkilerinde, padiah deiince
yars alnr. Beylerbeyi
atamalarnda 6-12 bin ake berat
resmi alr. Bu ile megul avu ve
kapcbalar ise 7-15 bin ake alr.
Reaya zmresinden biri iin tmar
sahibi olmak ok gtr. Bu hususta
mevcut tek yol da, gnlnde
kahramanlk olan garip yiitlerin,
sipahi hizmetkr olup seferlere
giderek veya snr boylarndaki
askeri harektla, kale fethinde
bayrak dikmek, yarar diller
(esirler) ele geirmek ve balar
kesip defaatle yararll ve
dilverlii grlmek gibi byk
baarlar salanmasdr. Ancak bu
takdirdedir ki, serhat beyleri veya
seraskerler tarafndan devlet
merkezine gnderilecek yoldalk
defterinde kayt gerekli tekliflerin de
bulunmas artyla raiyyetlikten
kurtulup ibtida berat almaya
mstehak addedilebilirdi. Bu
suretle tmara hak kazandrlan
ibtida beratlarnn padiah berat
olmas lazmd. Bu usule mahall-i
himayetten tmar tevcihi denirdi.25

OSMANLI FEODALTESN
ANGARYA AISINDAN
AVRUPA LE KIYASLAMA
Senyrn dorudan doruya kendi
nam ve hesabna iletmek iin
ayrd Fransada domaine,
rserve, ngilterede manoir
denen byk iftlikler var. Bunlara
hassa iftlik denebilir. lenebilir
topraklarn yars veya drtte birine
ulaabilmitir. letici iin kalabalk
bir ii zmresine ihtiya var. Oysa
tarm iisi bulmak gtr. Romada
olduu gibi kle de olmamas
nedeniyle yeni bir usul bulmak
gerekmitir.
Senyrn hassa iftlii dndaki
topraklar, retim aralar ile
birlikte kk kyl iletmesi
(manse) tekil edecek biimde
topraa yerlemi klelere ve
himayeye muhta iftilere datlr.
Karlnda baz vergilerle birlikte
iftlik, atlye ve tarm tesislerinde
angaryalar yklenir.
Senyrn yalnz toprak sahibi
olarak deil, devlete ait askeri ve
mali hkimiyet hak ve yetkilerine de
sahip olmas bu devrede
maliknelerin ekonomik olduu
kadar siyasi ve idari bakmdan da
kendi kendine yeter ve da kar
kapal bir dzen olarak
rgtlenmesini salar.
Senyr giderek hassa iftliini
daraltr. Datt topraklardan
alaca kira ve haklarla yaamaya
ynelir. Gelirci veya vergi
toplayc olur. Gerekten de XI.
yzyldan sonra ehir hayat ve
ticaret balar. ktisadiyat geliir. Bu
arada hassa iftlii daralr. Senyr-
kyl ilikileri ve vergilemede
deiiklie yol aar. Angarya
nemini yitirir. Serfler hrriyetini
satn alr.
Merkezi krallklarn douu
senyrn kyl zerindeki keyfi
tasarruflarn snrlar. Yeni bir
hukuki anlay iinde dzenlemeye
yneli meydana gelir. Kylnn
eline gemi bulunan topraklarda rf
ve detlere bal kaytlarla adi bir
tasarruf hakk (domaine utile)
biimindeki sahiplik anlay, zel
mlkiyet biimine yaklamaya
balar. Miraslara daha kolay
geebilir, devredilebilir hale gelir.
Senyrn trl bahanelerle el
koymas ise gleir.
Feodal mertebeler silsilesi iinde
senyrlerin topraklar zerinde st
ste trl haklar aramasna vesile
tekil eden yksek mlkiyet (rakabe-
domaine direct) kavram da eski
nemini yitirir.
te yandan hassa iftlikleri rsi ve
daimi kiraclk eklinde kylye
verilmek yerine ksa vadeli kira
mukaveleleri ile varlkl iftiler
veya iadamlarna kesim veya
ortaklkla iletilir. Bylece toprak
daha fazla deerlenmi olur ve baka
alanlarda toplanan para ticari
zihniyetle topraa yatrlr. Bu
ekilde zirai teknolojide byk
gelime salanr.
Gelime, her tarafta birden ve
ayn kolaylkta olmuyor. Senyrlerin
toprak sahiplii hkimiyet sfat ve
yetkileri ile eski rejimin kalntlar
Batda bile Fransz htilaline kadar
srer. rnein senyrler, malikne
topraklarnn btnnn eski sahibi
olduunu kabul eden hukuk
anlayyla, eitli bahanelerle
vrissiz len, terk eden, mahkm
olan kyl topraklarna el koyup
rezervine alyor. Toprak intikalinden
bizdeki tapu bedeline benzer 12de 1
orannda resim alyor. Sat bedelini
dk bulursa kendi deyip
rezervine katyor.
Davalara bakmak ve
cezalandrmak yetkileri srer.
Malikne iinde asayiin
srdrlmesi, nbetlee tarmn
gerektirdii tedbirlerin alnmasna
nezareti, fiyatlara mdahale hakk da
devam eder. Senyr kendi arabn
satt srada kylye sat yasa
var; avclk, balklk senyrn
tekelinde. Kyl, senyrn deirmen,
frn, elma ve zm skma tesislerini
kullanmaya zorlanr.
Dou Avrupada ise tamamen
aksine bir durum sz konusudur.
Hububat ihrac zerine, arazi ve
ayrdan alan topraklar igal,
kylden satna alma ve el koyma ile
toprak alp, rezervi geniletme
vardr. Kylye daha fazla angarya
yklenir.

OSMANLI TIMARININ
FARKLARI
Sipahiye gelince, angarya ile
altran byk iftlik sahibi
durumunda deildir. XV ve XVI.
yzyllarda hassa iftlik, hassa
ba, hassa ayr, hassa deirmen
veya hassa meyve aalar var. XV
ve XVI. yzyl tahrir defterlerinde
bunlarn kaydedilmi olmas, sz
konusu tmarlarn daha eski
devirlerdeki zirai bnye ve tekilat
hususiyetlerinin arta kalm
ekillerini bize nakletmekte. ktisadi
ve itimai artlarn msait bulunduu
zamanlarda klasik ekilleriyle
senyr maliknelerinin zirai
bnyelerine mahsus zirai dzenlerin
Trkiyedeki tmarlarda da vaktiyle
mevcut olmu bulunduunu
gstermektedir.
Defterlerde kl yeri, beylik
iftlik veya ayr gibi deyimlerle
de kaydedilen ve reayaya mahsus
ziraat arazisinden itina ile ayrt
edilen bu topraklarn hukuki stats
yle:
Genellikle hassa iftlii bir ift
kzle iletilebilir byklktedir. Bir
tmarda birka hassa iftlii
bulunabilir. Bu iftliklerden her
birinin sipahiye salayaca kar,
tmar beratlarnda 200 ake
hesaplanabilir. Dorudan doruya
iletilmezse, ortaklkla
iletilebilir, hatta bazen bedeli
alnarak kylye devredilebilir ama
memuriyet zamanyla snrldr.

AYIRDA ANGARYA: TARIMLA

URAMAYA
NYETSZ TIMAR SAHPLER
Snr boylarnda ve baz nemli
askeri blgelerde byk hassa
ayrlarnn ve balarn mevcudiyeti
ise, bu ayrlarn otunun biilmesi
veya balarn ilenmesi gibi
sorunlar ortaya koyar. Dolaysyla
bu blgelere ait kararnamelerle,
reaya iin yln mahdut baz
gnlerinde bu ilerde almak
mecburiyetinin kabul edildii
grlmektedir.
Bundan da anlalaca gibi beylik
iftlik ve ayrlarn varl ile
benzeri topraklarn tmardakilerle
igal ettikleri nispetin bykl
kyllerin angarya almalarn
zaruri klacak faktrlerden birisidir.
Oysa XVI. yzyldan ok nce vuku
bulmu iktisadi geliimler nfusun
toprak zerine yerletirilmesi
zorunluluu ve merkeziyeti devlet
ynetimini mmkn klan tarihsel ve
siyasal koullar, byk zirai
iletmelerin kurulmasn lzumsuz ve
elverisiz klmtr.
Bu nedenle hassa iftlikler ok
klm, baz blgelerin
tmarlarnda ise gerek faaliyet ve
gayelerini kaybetmi biimde
kalakalmtr. Olasdr ki, snrlarn
ok genilemesi, savalarn ok
uzaklarda olmas, sefere gidi geli
mddeti iinde tarmla uramaya
vakit bulunamamas bu hususu
etkilemitir. Yeni silahlarn ve
taktiklerin savalar sipahi iin
tketici hale sokmas ile
bulunduklar yere yerleip tarmla
uramaya niyetli olmayan yeni tip
birtakm tmar sahiplerinin zuhuru da
bu hususta byk bir rol oynamtr.

OSMANLI FETHEDLEN
YERLERDE AVRUPA
 FEODALTESYLE
MCADELE EDER
Osmanl fethettii yerlerde koyu
derebeylik izleri tayan rf ve
detler bulur ve onlarla mcadele
eder. Bu mcadelede zaman zaman
baarsz da olur. Vidin, Nibolu,
Semendire ve Macaristanda, yeni
zaptedilen sancaklarn rf ve
detleri ile teden beri mevcut olan
sipahi lehine kolaylklar uzun sre
devam ettirilir.
Osmanl kanunlarnn ot, arpa,
saman ve odun salgunlar, koyun ve
tavuk ikramlar da, yabanc baz
angaryalarla (kulluklarla) birlikte
devam etmitir. ark ve Cenubi
arki Anadolu sancaklaryla,
merkezden uzak baz diyarlarda da
imparatorluk nizamna aykr trl
feodal rf ve detler yaamak
frsatn bulmutur.
Bizzat reaya her trl
denetlemeden uzak, da balarnda
devleti temsil ederek trl hkimiyet,
hak ve imtiyazlarn kullanan silahl
bir harp adam olan sipahilerine
kar, mahalli rf ve detlerin kabul
edebilecei ekilleriyle, her trl
hizmet ve ikrama itirazsz
katlanabilir. Sipahilerin halk
nazarnda haiz olduklar bu itibar
sonuna kadar istismar edebilecekleri
de phesizdir.
 Baz bunalml anlarda bizzat
devlet, sipahi nfuzunu savunur ve
destekler. Kanuni 1458de, Anadolu
Beylerbeyi ve kadlarna ferman
yollayarak Reayann kendi
sahiplerine kar saygl olmalar
gerekirken, beylerinin emirlerine
kar gelip onlar konuklua bile
kabul etmek istemeyileri
cezalandrlmas gereken bir
kabahattir diyor.

NAMAZ KILMAYANLARI
CEZALANDIRMAK
SPAHNN GREVDR
Ev ve ambar inasnda, kendi
hesaplarn yapacaklar ziraat
ilerinde onlara yardmc olmalar;
adamlarna, atlarna yiyecek
temininde bulunmalar,
emredecekleri dier hususlarda
hizmette kusur etmemeleri, bu
hususta hibir tahdide lzum
grmeden istenmektedir. Ayrca
sipahilerin halk arasnda namaz
klmayanlar ve uygunsuz halleri
olanlar cezalandrmak hususunda
inzibati hak ve vazifeleri olduu
belirtilmektedir.
Eer sz konusu ferman gerekten
gnderilmise, tmar sahibinin
yetkilerini snrlayan hukukun
tamamen brakldna hkmetmek
gerekir.
 Bozok (Yozgat) livasna ait eski
bir kanunda yle deniyor: Kullua
buyurulmu olan sipahiye, raiyyet el
kaldrmaya, eer kaldrrsa 10 altn
alna, eer sipahi buyruk olmadan
ulak isterse, ya davar boazlatsa, an
dvseler sulu olmaya Sipahi
raiyyetini incitir ise, raiyyet ol
sipahiyi derse, crm
alnmaya 26

SINIR BOYLARINDA YERL

FEODAL PRENSLER
lk padiahlar komutanlara, ahi
ve dervilere geni muafiyetlerle
(immunitas)2728temlik yapmak
ihtiya ve ananesinin tesiri altnda
kalrlar. Bu dnemde Rumelinin
fethi gerekletirilir. Snr
boylarnda geni yetkilerle,
muhtariyetlerle ynetilecek serbest
araziler verilir. lk zamanlarda
onlara feodal bir anlayla
kendilerine tabi birer prens olarak
muamele yaplr.29
Anadolu beyliklerinden asalet
snfna mensup birok kumandan
Rumelide kendilerine balanm
olan zengin toprak malikneleri
zerine maiyeti ve halk ile gelip
yerleir, bu suretle hudut boylarnda
kudretli ve ftuhat ile alakal reisler
haline gelirler.
rnek olarak Yldrm Bayazt
tarafndan Mihail olu Ali Beye
Bulgaristanda Plevne civarnda
temlik edilmi olan kyler
saylabilir.
Barkan, baka bir makalesinde bu
rnekteki temlikle ilgili daha fazla
ayrnt verir: Sz konusu devirlerde
ve bu tip temliklerde, mlk sahibinin
maliknesi iindeki yetkileri o kadar
byk gzkmektedir ki, bu yetkilere
dayanarak Ali Bey kendi emlaki
dahilinde bulunan Plevne kasabas
keferesini cizyeden, aar ve
rsumdan affetmek hakkn kendinde
bulmutur.30

VERG MEMURUNUN
GREMED MALKNELER
Baz sultan hanmlarla byk
vezirlere bir hayr iine vakfedilmek
zere temlik edilmi araziyi de
serbest mlkler arasnda saymak
gerekir.
Bylece feodal prensipler ve
ftuhat tevik arzular kadar, lke
iskn ve enlendirilmesi amacnn
etkili olduu temlik ve vakflar u
zellikleri ile dikkat eker:
a) Temlikler mlk ve vakf
sahibini idari ve vergi toplamak
bakmndan byk bir istiklal iinde
brakr. Temlik muamelesi: Bilcmle
hukuk- eriye ve rsum-
rfiyesiyle mefruzl-kalem ve
maktul-kdem. Serbest olarak kayd
ve tescil ediliyor.
Devlet memurlar vergi toplamak
ya da herhangi bir baka vesileyle bu
maliknelere giremez ve
temliknamesinin verilenden fazla
varidat zuhur edip etmediini tahkik
ve tefti iin defter yazs soramaz.
Bu nedenlerle, bu gibi mlk
sahiplerinin, dardan adam bulup
getirmek, yeni kyler kurmak
hususunda yetki ve karlar vardr.
b) Bu cins topraklar, aile vakf
biimine sokulmazsa, miraslar
arasnda paylalmakta, satn
alnabilmekte, vakfedilmekte, bor
iin haczedilmekte, zevceye
kalmakta kaytsz artsz mutlak
mlktr. ounda askeri hizmet ve
baka mkellefiyet de yoktur:
Mukabelesinde hizmet teklif
olunmamtr, mlk-i mevruslar
gibidir. Silsileleri munkati veyahut
refine hkm-i erif sadr olmadka
mlkiyet iinde tasarruf iderler.
c) Malikne-divan: Osmanllara
teki Trk ve slam devletlerinden
gemi olan bu sistemde mlk ve
vakflar bsbtn ayr esaslara gre
kurulur. Konya taraflarndan
balayp byk bir ksmna Dou
Anadolu eyaletlerinde ve Suriyede
rastlanan ve iki batan tasarruf
denilen bu cins mlk ve vakflar
btn serbest mlk ve vakflardan
farkl olarak, sahiplerine ancak
topran kuru mlkiyetini geirmi
olmaktan doan snrl haklar salar.
Vakf ve mlk sahipleri yksek
mlkiyeti kendilerine ait bulunan bu
topraklar ileyen kyllerden yalnz
bir toprak kiras isteme hakkna
sahiptir. Mahalli rf ve dete gre
rnn onda biri, yedide biri, bete
biridir. Bunun dnda topran ve
stndeki kyllerin ykml
olduklar btn teki hak ve resimler
divani hissesi ad altnda dorudan
doruya devlete, yani orada devleti
temsil eden sipahi ya da mltezime
ait olur.
 Bu durumda her kyn biri
divanesine tasarruf eden iki sahibi
vardr. Malikne sahipleri satmak,
vakf veya hibe etmek, vrislere
taksim gibi mutlak mlkiyet anlamna
gelen btn haklara sahiptir.
Bu sistem yerli toprak
sahipleriyle, ftuhat yapan devlet
temsilcilerini ayn topraklar
zerinde, ayn zamanda tatmin
etmenin yoludur. Sistem blgede ok
daha nce uygulanmtr.
lhanllarda, bir ksm Seluklu
eyaletlerinde ve Anadolu
beyliklerinde bu sistem grlr.
Grld gibi, arazi hukuku ve
tmar usulleri mahiyet itibaryla
birbirinden olduka farkl
biimdedir. Bu biimler arasndan
tipik Osmanl tmarn bulup
gelitirmek iin kurulu devri
tarihinin, itimai ve iktisadi trl
artlarnn ve bu arada imparatorluk
idaresinin yeni bir devlet anlay ve
iktidarnn hazrlad olanaklardan
yararlanmak gerekmitir.

TOPRAKTAN ELDE EDLEN

VERG GELRLER
Osmanl tmar sistemi lkenin
askeri ve siyasi gcyle olduu
kadar sosyo-ekonomik bnyesinin
zellikleriyle de ilgilidir.
1527-28 mali btesine gre
saptanm tmarlarn vergi geliri 537
milyon 929 bin 6 akedir. Bu
tmarlarn %46s Rumeli, %56s
Anadolu eyaletleri grubu, %63
Diyarbakr, %38i Halep ve am
illeri kaynakldr.
Tmar sistemi hi uygulanmam
olan Msr geliri hesaba katlmazsa,
genel gelirin %49,8i (Msr
katlrsa %37si) 37 bin 521 tmar
sahiplerinin tasarrufundadr. Bunun
yannda vakflar gelirin %12sini
alr.
Bu tmarlardan 6620si
Rumelide, 2614 Anadolu
vilayetlerinde, 419u am ve Halep
vilayetlerinde bulunuyordu. 37.521
tmardan 9.653 kale muhafz
tmar, geriye kalan 27.868 tamamen
ekinci tmar idi. Bunlarn savaa
gtrmek zorunda olduklar (cebelu)
silahl ve zrhl askerlerle, 70-80 bin
kiilik atl bir sipahi ordusu tahmin
edilir.
Padiahn Hassa Ordusu yani,
Kapkulu Ocaklar 27 bin kiidir.
Sultan ve vzera vakflar ise
aslnda devlete ait olmas gereken
din ve kltr ileri ile imar ve sosyal
yardm hizmetleri gtrmek zere
devletin gelir kaynaklarndan bir
ksmnn ayrlp, devaml olarak
belli hizmetlere tahsisi yoluyla
kuruluyordu.
 Bunlar hkmi ahsiyeti olan, idari
ve mali muhtariyetlerdi. Ayr
bteleri vard ve kendilerine
ayrlm vergileri kendi nam ve
hesabna tahsil ediyorlard.
Dolaysyla vergilerin muhtelif
eyaletlerde %26,31 ila 48i padiah
haslar stats ile dorudan doruya
devlet hesabna toplanyordu. Bu
gelirin %21-25i Msr, am, Halep
ve Diyarbakr gibi eyaletlerin hususi
tekilat ve trl hizmetleri iin
mahallinde kullanlrken, geriye
kalan ksm merkezi idarece,
kapkulu ocaklarnn maalar,
tehizat ile saray ve devlet
masraflarna gidiyordu.31
 Bu vergi gelirlerinin eitli eyalet
gruplar arasnda dalm oranlar
yleydi:

SURYEDE EYALET TIMAR

GELRLER
inasi Altunda, Suriye eyaleti
hakknda u bilgiyi vermektedir:
Eyalet-i Halep, bu eyaletin 6s
dirlikli ve 3 dirliksiz Trkmen
sanca olmak zere, 9 sanca
vardr:
1- Halep, buras Paann idare
merkezidir; 98 zeamet ve 295 tmar
vardr; has geliri 817.772 akedir.
2- Adana, 2 zeamet ve 195 tmar
vardr; has 100.095 akedir.
3- Kilis, 2 zeamet ve 90 tmar
vardr; has 522.867 akedir.
4- Azir (Netaicl-Vukuatta Aziz
eklinde gemektedir) 2 zeamet ve
195 tmar vardr; has geliri 280 bin
akedir.
5- Palis (Netaicl-Vukuatta bu
isim gememektedir) tmar ve
zeameti yoktur; has geliri 220 bin
akedir.
6- Maarra, 86 zeameti vardr.
Defterdar Kethdasnn zeameti
101.933 akedir.
Tmar Defterdarnn zeameti
810.146 akedir.
Bu mntkann 903 Klc olup,
bunun 104 zeamet, dierleri
tmardr. Umum geliri 10.022.819
ake=250.570 kurua (Piaster) bali
olur.
Eyalet-i am umumiyetle on
sancaktan ibarettir ki, bunun yedisi
has, slyanedir; zeamet ve tmar
olmayan unlardr: Tedmur,
Sayda ve Berut. Btn mntkann
996 Klc vardr; bunlardan 128i
zeamet, dierleri tmardr.
1- am (Dimik), Paann idare
merkezidir; 87 zeamet, 332 tmar
vardr; has miktar 1.000.000
akedir.
2- Kuds, 9 zeamet ve 161 tmar
vardr; has 252 bin akedir.
3- Acelen, 5 zeamet ve 13 tmar
vardr, has miktar 373.800 akedir.
4- Safed, 4 zeamet ve 61 tmar
vardr, has miktar 261 bin akedir.
5- Gazze, 7 zeamet ve 108 tmar
vardr, has miktar 508.338 akedir.
6- Nablus, zeamet ve tmar
yoktur, has miktar 296.450 akedir.
7- Lecun, 9 zeamet ve 39 tmar
vardr, has 200 bin akedir
 Hazine-i ahane Defterdarnn
has 130 bin akedir.
 Doan Avcolunun el yazmalar iin
hazrlad tablolardan biri.

Tmar Defterdarnn zeameti 74

bin akedir.
Senelik umum gelir 6.337.558
ake= 158.439 kurutur.
Eyalet-i Trabulus am, drt
sanca, bir Tmar Defterdar, bir
Hazine Defterdar, bir de Defterdar
Kethdas, 63 zeamet ve dierleri
tmar olmak zere 614 Klc vardr.
1- Trabulus, Paann idare
merkezidir; 15 zeamet, 169 tmar
vardr; has miktar 220 bin akedir.
2- Hama, 23 zeamet, 171 tmar
vardr; has: 394.034 akedir.
3- Cebell (Netaicl-Vukuatta
Cebeliye), 9 zeamet ve 91 tmar
vardr; has geliri 214 bin akedir.
4- Selemiye, 4 zeamet ve 52
tmar vardr; has: 230 bin akedir.
Hazine Defterdarnn has 113 bin
akedir.
Defterdar Kethdasnn zeameti
64.820 akedir.
Tmar Defterdarnn zeameti 610
bin akedir.
Umum gelir miktar 6.418.856
ake=160.471 kurutur. 32

BATI VE GNEY ANADOLUDA

KY, EHR VE
 KASABALARIN DAILII
Anadolu Eyaleti (Kastamonu,
Ankara, Afyon, Burdur ve Antalya
illeri): 1520-1535 tahrirlerine gre,
idari blnme yledir: 12.701 ky,
78 kasaba, 76 ehir ve 1969 cemaat
vardr. Bunlardan, 9182 ky, 49
kasaba, 19 ehir ve 580 cemaat
bulunur. Bu eyaletler 195 zaim ve
7311 ekinci tmar sahibinin
tasarrufundadr. Ayrca 37 kaleye ait
1618 mustahfz tmar sahibinin
elinde iki ehir ile 789 ky vardr.
Avc kular yetitirenlerin tmarlar
bulunan 184 ky bu hesabn
dndadr.33
Padiah haslar ise 615 ky
Vakflar 1415 ky
9 kasaba 6 ehir
19 ehir 7 kasaba
985 cemaat 41 cemaat mlk
sahipleri ellerinde 66 ky var
1534 Rumeli eyaleti tmarlar
dal 26 liva var.
384 zeamet+ 11.202si tmar=
11.588 (?) (toplamda hata var) dirlik
sahibi var. Bunlarn
4534 %33,2 3000 ake
4445 %38,3 3 ila 5999 ake
2225 %19.2 6 ila 19.999 ake
tezkerelu denen byk tmar
sahipleri
384 %3,3 20 binin stnde Zaim
deniyor bunlara
 1481-1512 tahrir defterlerine gre
17 livalk Anadolu eyaletinde 103
zaim ve 7 bin 500 sipahi olmak
zere toplan 7 bin 603 tmar sahibi
var. 5 bin 372 cebelu ile birlikte
Anadolu Beylerbeyinin elindeki
sipahi mevcudu 12 bin 975 kii olur.
1560-1580 idari taksimat
deimi, ama (17 livalk eski
btnyle) Anadolu eyaletlerindeki
tmar sahiplerinin adedi 338 zeamet
+7636 tmar=7974e ykselmi.
Cebelu says 5372den 10.025e
km.
XVI. yzyln son 20 ylna kadar
tahrirler muntazam aralklarla yaplr
ancak sonra genel tahrirler yaplmaz
olur. Ardndan resmi muamele ve
hesaplar hep eski tahrirlere dayal
kalr.34
Ayni Alinin nl risalesindeki
rakamlara gre XVI. yzyl sonlarna
doru tmarlarn dal:
 Kefe, Musul, Kars, Bosna, Budin,
Temevar eyaletleri iin gerekli
bilgiler Ayni Ali Risalesinde yer
almyor.
Mevcut eyaletlerden zi,
Temevar, Eri, Barat, Kanije, Girit
hakknda bilgi yok, Budin, Bosna,
Kefe iin verilen bilgiler ise pheli.
Asyada Kars, Grcistan, Musul,
ehrizar, Badat vs. eyaletler
hakknda bilgi ya yok, ya noksan ya
da pheli.35
Evliya elebi Ayni Alinin
listesini tamamlamaya alr:
 Evliya elebinin Ayni Aliden
naklen kaydettii rakamlar ile Ayni
Alinin ayn eyaletlere ait rakamlar
birbirini tutmaz. Bu farkllk Evliya
elebinin yapt hesaplardan veya
ayn dnemde ayn blgedeki tmar
kadrolarnda yaplan
deiikliklerden kaynaklanm
olabilir. Ancak Evliya elebinin
gvenilir kaynaklardan derledii bu
rakamlarn o devir iin tad
byk deeri kabul etmek gerekir.36

DEREBEYNE ALIAN VE
AZAP DENLEN
MARABALAR REAYA
YAPILIR
1589da Anadoluda mevcut
msellem, piyade, canbay ve azap
gibi askeri tekilat lavolur.
Mensuplar olan 26.500 msellem ve
piyade ile 2280 canbay reaya haline
getirilir. Bunun sonucunda 58 bin
kadar vergi mkellefi erkek nfus ve
10 ake varidat fazlas ile yeniden
574 zaim ve 565 sipahi tmar tekil
edilir.
1654te kaleme alnan Sofyal Ali
avu Risalesine gre, tmar
uygulanan 23 eyalette 56 bin 89
tmar sahibi var. Bu cebelular ile
birlikte 200 bin asker ediyor. Evliya
elebi ise 83 bin 552 tmar olduunu
sylyor. Arada byk bir fark var.

TIMAR SSTEM NERELERDE

UYGULANMADI?
Tmar sistemi Basra, Lahsa,
Msr, Dehliz-i ahra, Habe,
Yemen, Trablusgarp ve Tunus
eyaletlerinde uygulanmyor.
Badat, Girit ve Kefe de tmar
sistemi uygulanmam eyaletler
arasnda saylr ancak bu yerlerin hi
deilse birtakm livalarnda, bir
mddet iin bu sistemin uyguland
biliniyor.
amdaki 91 sancan 3nde,
Halepteki 9 sancan 2sinde,
Kbrstaki 8 sancan 3nde,
Badattaki 18 sancan 7sinde ve
Kaptanpaa eyaletinin 3 sancanda
tmar sistemi uygulanmaz.
Van, Diyarbakri ehrizar, ldr
gibi Dou illerinde bir ksm airet
beyleri ile tmarlarn, yurtluk ve
ocaklk olarak tasarruf eden beylerin
ise zel bir durumu sz konusu olur.
Diyarbakr, Musul ve ehrizar
eyaletlerinde saylar 7 yahut 9u
bulan ve hususi bir stats olan tabi
hkmetlerin tekil ettii istisnalar
var. Ancak yine de tmar sisteminin
byk genilikte uyguland
sylenebilir.
200 bin sipahi miktar ise kt
zerinde kalyor. Koi Bey, savaa
katlanlarn saysnn 7-8 bin
olduunu sylyor. Ayni Ali Efendi,
1609 ylnda yazd risalede 200
binin onda birinden aa dtn
sylyor.

OSMANLI TOPRAK DZEN

FEODALLEMEYE
SRKLENR
 Miras yoluyla paralanma, sat,
bor iin haciz yasaktr. Devir ancak
sipahi izniyle mmkn olur. Mstakil
kk kyl iletmesinin btnl
korunuyor. Cce iletme nleniyor.
Sipahi ift resmi ve r, kyl
varlkl bir iletme sahibiyse
alabiliyor. Bu uzak vadeli bir
grle kylnn refahyla ilgili
olmaldr. Oysa vurguncu mltezim,
hatta tmarnn gelirini bir mltezime
satm bulunan yeni tip tmar sahibi
yetkilerini ktye kullanr. Tmar
reformistlerinin daima babadan
dededen ocakzade yerli ve soylu
sipahilie dn nermesini
Barkan, uzun vadeli sipahi karn
kyl karna balyor.
Miri arazi rejimi, zamanla
soysuzlaarak byk toprak
mlkiyetinin veya iftlikler
biiminde tarm iletmelerinin
kmasna engel olamamtr. Bu
suretle, uzun mddet itimai ve zirai
alakalar bakmndan feodal
diyebileceimiz bir dzenin tasfiyesi
hareketi eklinde gelimi olan
Osmanl toprak rejiminin, sonunda
imparatorluun iine dt iktisadi
ve mali artlarn tesiriyle yeni bir
feodalleme haline srklenmekte
olduu da gzlenmitir. Fakat
Trkiyede zellikle tmar sahibi
beylerin zamanla arazi mlkiyetini
ellerine geirerek Bat Avrupa
memleketlerinin klasik ortaa
senyrleri gibi, kendilerine zg bir
mertebeler silsilesi, merasim ve
rfleriyle darya kar kapal, yerli
ve soylu bir snf halinde gelitii
iddia edilemez.

OSMANLI TOPRAK DZEN

AISINDAN
ASYA RETM TARZI37
Ayn ekilde, miri arazi rejimiyle
kendisine yalnz bir tasarruf hakk
braklm olan kylnn, topra
zerinde her trl mlkiyet
hakkndan mahrum bir ilgisizlik
iinde bulunduunu ve bu
memleketin Bat Avrupa
memleketlerinde grlm olan
tarihsel kapitalist gelimeler
esnasnda lzumlu itilmeleri
salayacak bir i dinamizmden
yoksun gzktn sylemek ve bu
durumu bylece aklamaya
almak da doru deildir.
Tarmsal topraklarn gerek
sahibinin devlet olduu ilkesinin,
yukarda sylediimiz gibi idari,
mali, hususi birtakm tedbirleri
ayakta tutmak iin ortaya atlm bir
hukuksal varsaym niteliini tad
unutulmamaldr. Kylnn tarlas
zerindeki tasarruf haklarn
snrlayan baz kaytlar,
zamanmzda mlkiyet hakknn en
fazla gelimi olduu memleketlerde
bile ifti ocaklarnn btnln
korumak iin alnm olan ve medeni
kanunlarn miras, kira mukaveleleri
ve sat usullerinde istisnalar tayan
hkmlerine benzetmek mmkndr.
Esasen klasik ekliyle, feodal olan
devre ve rejimlerde de kyl iin
toprak mlkiyeti hakk mevcut
deildir. Bu nedenle Asya retim
tarz kuramclarnn, ok dar ve kat
doktriner bir anlayla, Osmanl
mparatorluunun ekonomik ve
toplumsal bnye bakmndan henz
esirlik ve derebeylik alarn idrak
ve ahslar iin mlkiyet fikri
teekkl etmemi, basit ve iptidai bir
varlk olarak yaayabildiini iddia
etmeleri de, uluslararas dnya
ticaret yollarn denetleyen byk
liman ve kentlere, gelimi bir para
ekonomisine, i ve d pazar
ilikilerine sahip bulunan ve bu
suretle dnya piyasalarna egemen
fiyat hareketlerinin ve mali
bunalmlarn etkilerine tamamyla
ak bulunan38 bir imparatorluun
ekonomik bnyesine ait gerekleri
inkr etmek anlamna gelmektedir.
Osmanl mparatorluunun merkezi
devlet kuvvetinin rakipsiz olarak her
eye hkim durumu, siyasi otoritenin
ve idari tekilatn paralanmas
neticesi meydana km bulunan
derebeylik modeli ile
badamamaktadr. timai ve
iktisadi ilikiler nizam bakmndan
da Osmanl mparatorluu ile
derebeylik dzeninin ancak baz
artakalm biimlerine, btn
zelliklerini yitirmi bir halde
rastlanmaktadr.

FEODALZM VE ASYATK
RETM TARZI
ATT Formasyonu:
Maxime Rodinson slam ve
Kapitalizm adl kitabnda ATT
savunucularndan Maurice
Godelierye yle kar kar:
Godelier bu formasyonu insan
evriminde evrensel veya neredeyse
evrensel bir evre gibi grmek ister
(Maurice Godelier- Asya Tipi
retim Tarz). Bu ilk snfl toplum
olacak, ilkel komnal toplumdan
km olacak ve teki formasyonlar
ondan treyecek. Bence ok yanl...
Marxn dedii otarik toplum, dnya
apnda vardr ve hi kuku yok bu
retimin en ilkel biimidir. Buna
Marx gibi Dou veya Asyatik
demek iin bir neden yok. Her yerde
bu tip eitliki tarm topluluklar
vardr ve buna rnein ilkel komnal
retim tarz denilebilir.
(Rodinsonun dipnotu: nemli
sayda Marksistten farkl olarak
Marx, mlkiyet ile kullanma hakkn
aka ayrr. Mlkiyet anlay
Roma ve Bat hukuk anlaynn
etkisindedir. Dou tipi bir toplumda
bireyi yalnzca zel bir parann
kullanm hakkna sahip olarak grr.
Mlkiyetin bir paras, toplumun bir
yesi olduu iin ona aittir. Bir
toplumun mlkiyeti var ve bir de
zel kullanm hakk. Eer mlkiyete
Roma hukukundan geni anlam
verilirse ki etnograflarn ou
veriyor kukusuz bu zel kullanm
hakk zel mlkiyet saylabilir.
Burada kullanm hakk miras yoluyla
geebildiine ve balca ortak
mlkiyet arazi olduuna gre, zel
mlkiyet yok diye ilkel komnizm
sz konusu edilemez.) Buna karlk
zellikle bu msvedde dndaki
yaptlarnda Marx ATT ad altnda
tamamen ekonomik-sosyal bir
formasyon dnr ki bu noktada ona
katlma olana yok. Bu formasyonun
z toplumun retim fazlasnn bir
st toplum olan devlet tarafndan
alnmasdr. Bunun karlnda
devlet bu retim iin gerekli
bayndrlk ilerini yaparak retim
koullarna katkda bulunur.
Godelier bunu birok devlete
genileterek, bunu devletin veya st
toplumun retim koullarna katks
deil de, kabileler aras ticareti
kontrol etmesi olarak grr.
Etiketlemek gerekirse ben buna
smrc retim tarz derim ve u
sfat eklerim: toplumsal veya
bireysel. Buna tekabl eden
ekonomik sistemler genellikle
prekapitalist smr sistemleridir.
Bunlarda toplumsallk egemen veya
bireysellik egemen olabilir,
tarmsallk (veya krsallk) egemen
olabilir... Yukarda belirtilen zel
durumlar iin sisteme feodalizm
veya klecilik demektense,
serfliin egemen olduu veya
kleliin egemen olduu demek
daha iyi olacaktr.
 DEVRMELKTEN YETEN
SOYSUZ
YNETCLER
BEYSOYLULARA KARI
Trabzonun 207 tmarndan geri
kalan 161inden 101i gulam- mir
(gulam- padiah) denen yenieri,
cebeci, bevvab, solak, ulufeci,
sekban gibi kapkulu askerlerine ve
Kulolu kaydedilmilere, ayrca 4
tmar, bey ve paa azatllarndan
yetimi sipahilere verilmitir. Bir
tmar sahibi epni beylerinden,
dieri epni beylerbeyi
olanlarndan diye kaytldr.
tmar kadlarn, 2 tmar ise
dervilerindir.
 Anadolu beyliklerinde de tmar
sisteminin mevcut olduu ve
Osmanllarn genellikle kendilerine
hizmeti kabul etmi olan eski tmar
sahiplerini yerlerinde brakarak
ellerine yeni beratlar verdii
bilinmektedir. Bu usul Osmanlnn
yerli askeri snf mensuplarna kar
uygulad siyasann temel ilkesini
tekil eder. Ancak bu blgelerde,
ounlukla mevcut bulunan mahalli
rf ve detler, kavim ve kabile
duygular, soy ve toprak asaleti
fikrine yabanc, merkeziyeti
imparatorluk nizamnn her zaman
tamamyla benimsenmesine engel
olmutur. Klelikten ya da
devirmelikten yetime, soysuz
idareciler snf eitli imtiyazlar
elde eder. Yksek gelirli tmarlar
ellerine geirirler veya kendi
adamlarna verirler. Tmar sahibi
yerli eski beyler, trl frsatlardan
yararlanarak bu duruma kar
honutsuzluklarn gsterir.
Bu mcadelede Osmanllarn
randaki byk rakibi Safevi
hanedannn Anadoluda sistemli bir
propaganda tekilat ile yayd dini
cereyanlar etkili olur. Dou
Anadoluda devaml bir biim alm
sava hali onlar iin byk mit ve
cesaret kayna olur.
rnein, Teke-eli, Adana ve
Dulkadir eyaleti gibi gebe
Trkmen airetlerinin yata olan
blgelerde yerli sipahi beylerinin
ran-Osmanl rekabetinin yaratt
mit ve imknlardan faydalanarak,
eski hak ve imtiyazlarn korumak
iin yaptklar mcadelelere ait baz
rnekler bulmak mmkndr.

TOPRAK LKLER
DZENNDE SOYSUZLAMA
Tmarlarn iinde beylere ait
byk hususi iftlikler bulunmuyor.
Mlk topraklar zerinde bile
hkim zirai iletme tipi, mstakil
kk ifti iletmesi halinde. Bu
devrin toprak ilikilerine ve
toplumsal dzene hkim bir olgu
tekil etmi reayann, sipahilere
kar borlu bulunduu ahsi
hizmetler, cretsiz olarak yiyecek
salanmas gibi derebeylik art
klfetlerin asgari biime sokulmas
olarak kabul edilebilir.
Karamanoullar, Osmanlya
uzun sre direnir. Bu durumun sebep
olduu bir gvensizlik sonucu
olacaktr ki, blgenin sipahileri uzun
sre mazul, mtekait veya
sipahizade unvanyla kalabalk
zmreler halinde akta kalrlar ve
bu halleriyle haklarnda zel
birtakm nizamlarn kmasna yol
aarlar. Yalnz bu blge iin bir i-
il sipahizadeleri, teki Karaman
vilayeti eknclerine ait iki kanun
metni var.
lki Kanuninin ilk yllarna ait
olarak; hizmete her an hazr
olduklar halde fiili olarak tmar
kadrosu igale muvaffak olamayan
emekli sipahiler, snflarna mahsus
imtiyazlardan biri olarak raiyyet
rsumu denilen resm-i ift ve
benzeri resimlerle koyun ve kovan
vergilerinden ve rfi tekliften uzun
sre muaf saylmlardr. Bir sre
sonra bu muafiyetlere karlk, 5
neferden biri arkadalarndan harlk
toplayarak nbetlee sefere gemek
zere ekincili kaydedilirler ve
daha sonra sefere emek hizmeti
yerine bir yl gherile
imalathanelerinde alma
ykmll konulur. Fakat btn bir
yl sren hizmetin arl
anlalnca, her 10 neferden biri 6 ay
gherilede alacak denir. 1575
tarihli ikinci kanun bunlar iin ayni
ykmllkleri teyit ediyor.
Ayn olaylara ait olup kanun-i
bidat seyyie, vebali gidenlerin
boynuna derkenarl baka bir hkme
gre, mtekait sipahi ve
sipahizadelerle birlikte zaviyedarlar
ve tekke-niannn da gherilede 12
gn almas veya yerine
alacaklara 100 ake bedel
demesi gerekir. Ayrca bunlardan
koyun ve al resmi ile resm-i
bennak alnr.
Daha eski bir kanuna gre, emekli
sipahilere eskiden riayet rsumu ve
avarz vergileri konulup, bu gelirler
ehzadeye yazlm iken bu vergiler
kaldrlp yalnz r ve koyun resmi
braklr. Gerek sipahizade
olduklar sabit olan ve 7 yldan beri
tmar elde etmek iin Beylerbeyi
kapsna varanlardan raiyyet rsumu
ve avarz alnmamasna karar verilir.

EMEKL SPAHLER
Devaml ekilde 7 yl tmar
talebinde bulunmak maksadyla
sefere gitmeyen veya ayn maksatla
Asitaneye veya beylerbeyi
kapsna mlzamat etmeyen
sipahizadeler veya sipahi mzulleri,
ksipler silkine mlselik saylr,
deftere raiyyet yazlrlar. Silahl
sipahi idim. Elimde kentim vardr
demeleri fayda etmez. Ama bu sre
iinde her zaman bir hizmet kabulne
hazr bulunduklar halde, tmar
alamayan sipahizadelerle, mtekait
veya mazul sipahiler, daima
snflarnn imtiyaz icab zel
muameleye tabidir: Raiyyet rsum
denilen ift ve bennah resimleye
koyun resmi ve avarz vergilerden
muaf tutulur. Yalnz ziraat ettikleri
yerlerin rn verirler.
Her gelir kademesinde sipahinin
getirecei silah, satr, at ua
(gulam) veya cebelu denen yardmc
silah arkadalarnn says
ayrntlaryla saptanr ve beylerbeyi
tefti eder, tabanca talimleri yaptrr.
lk zamanlarda ekinci
sipahilerin yannda, harp adam
olmayan tmar sipahileri de var.
Bosnada kale tamiriyle vazifeli 70-
80 duvarc ustas bandaki mimarn
tmar var. Trhalada Kl Ali
Usta, seferde hazineye kl vermek
artyla tmar sahibi olur. Baz snr
blgelerinin, tmar sahibi kale imam
ve kads var. Tmarlar karl
donatacaklar gemilerde, donanmada
hrmet gren kaptanlar var. Volona,
Midilli, skenderiye sancakbeyleri
bu durumda.
Osmanldan nce Anadolu
beyliklerinde, Balkanlarda ve Orta
Avrupada gl merkezi idare
yokluunda toprak ilikileri dzeni
soysuzlar. Vergilerden birounun
ayniyat ve hizmet eklinde denmesi
kulluk, iradiye, salgun gibi
angarya ekilleriyle, eitli
vesilelerle beylere verilmesi
gereken hediyeler, beyleri
maiyetleriyle birlikte barndrmak ve
beslemek gibi mecburiyetler
fazlasyla var. Blgeden blgeye
eitli uygulamalar grlyor.
Gl devlet yapsyla bu geri
toprak ilikileri ortadan kalkma
yoluna girer, anlam ve nitelik
deitirir. Kanunnameler rn
ancak en yakn pazara kadar
gtrmek ve kyde sipahi iin ambar
yapmaktan baka ahsi hizmet kabul
etmiyor.
1 mer Ltfi Barkan, slam Ansiklopedisi, 1979,
c.12/I, 286.
2 Doan Avcolunun notlarndaki (metnindeki) esas
dipnotlara ek olarak, aklanmas gereken baz hususlar
tarafmzca, D.Y. (y.h.n.) [Doan Yurdakul-yayna
hazrlayann notu] eklinde belirtilmitir. D.Y. (y.h.n.)
kta, bir kiinin mlkiyetinde olmayp devlete ait olan
topraklarn vergilerinin veya gelirlerinin asker veya sivil
erkna hizmet ve maalarna karlk verilmesi olarak
tanmlanr.
3 D. Y. (y.h.n.) Bkz.:Kavramlar Dizini
4 D. Y. (y.h.n.) oannes III. Vatatzes (1222-54)
5 Alexander Alexandrovich Vasiliev, History of the
Byzantin Empire, 60-69.
6 D. Y. (y.h.n.) Pronoia konusuyla ilgili olarak
Ostrogorsky ok ilgin iki saptama yapar. Birincisi,
hem feodallemenin muzafferane ilerlemesine rnek
tekil etmesi, hem de Hal igalcilerinin iini
kolaylatrmasdr. Bkz.: Georg Ostrogorsky, Bizans
Devletinin Tarihi, Trk Tarih Kurumu 1999, 392.
kincisi ise mparator II. Manuelin, Osmanl igaline
kar savunmay glendirmek iin kilise arazilerini
msadere ederek pronoia haline getirmesidir. (a.g.e.,
498). Doan Avcolu pronoia bahsinde
Ostrogorskyye bavurmaz. Ancak tasarlad Rumeli
ftuhat blmnde yazarn Bizans Feodalitesi
kitabna atf yapacaktr. Trklerin Tarihi beinci
kitapta ise toprak mlkiyeti ile ilgili bir tartmay
aydnlatmak iin ona bavurur: nl Bizans tarihisi
Ostrogorsky, VIII. yzyl tarm yasasna, mali belgelere
ve Teb kadastrosuna dayanarak toprakta zel
mlkiyetten bireysel tasarruf biimlerine pek eskiden
geildiini kantlar. Doan Avcolu, Trklerin
Tarihi-Beinci Kitap, Ankara: Tekin Yaynevi, 2001,
2087. Avcolunun referans: Ostrogorsky, Byzantion
32, 139-166.
7 D. Y. (y.h.n.) Stephan Duan, 1331-1335 Srp
Hkmdar, 1345ten itibaren ar. Bkz.: Ostrogorsy,
538.
8 D. Y. (y.h.n.) iro Truhelka Hrvat arkeolog ve
tarihi.
9 Halil nalck, Stefan Duandan Osmanl
mparatorluuna, XV. Asrda Rumelide Hristiyan
Sipahiler ve Meneleri, 60. Doum Yl
Mnasebetiyle Fuad Kprl Armaan, stanbul, 1953,
236.
10 D. Y. (y.h.n.) Osmanllarda her tmarl sipahi bir
sava ykmls olduu iin, ekinci saylrd.
11 D. Y. (y.h.n.) Mlk tmar sahipleri Kl
Hakkndan geri kalan gelirin her 3 bin akesi iin tam
tehizatl bir adet atl asker yetitirmek ve gerektiinde
bunlarla birlikte savaa katlmak zorundaydlar. Bu
askere cebelu ad verilirdi. Savata yaplan yoklama
srasnda bulunmayan tmarl sipahinin tmar elinden
alnrd. Bunlara ekincili mlk tmar sahibi de denir.
12 nalck, Suret-i defter-i sancak-i Arvanid.
13 Ernst Werner, Byk Bir Devletin Douu, C.II,
96.
14 nalck, Fatih Devri zerine Tetkikler ve
Vesikalar 1, 1997.
15 Wittekten aktaran; nalck, Stefan Duandan
Osmanl mparatorluuna: XV. Asrda Rumelide
Hristiyan Sipahiler ve Meneleri, 207-248.
16 George G. Arnakisten aktaran; nalck, a.g.e., 212-
213.
17 nalck, a.g.e., 214-215.
18 D.Y. (y.h.n.) Martolos: XV-XVI. yzyllarda
Balkanlarda genellikle Hristiyan-lardan oluan askeri
tekilat. Voynuk: kk toprak sahibi Hristiyan asker.
Avcolu, ileriki blmlerde bu kavramlar o kadar
irdeler ki, biz de Kavramlar Dizinine eklemeyi uygun
grdk.
19 B.A. Cvetkovadan aktaran; Ernst Werner, a.g.e.,
96.
20 V.P. Mutafiyeva, Agrarnite Otnoeniya XV, XVI,
Sofya, 1962. Aktaran; Werner, 100.
21 nalck, Fatih Devri zerine Tetkikler ve
Vesikalar.
22 slam Ansiklopedisi, c.12/I, 309.
23 V.P. Mutafiyeva, Kim Viprosa, 57-59.; Agrarnite
Otnoeniya, 97-98.; N. Pogled Filipovi s.21. aktaran
Ernst Weber, Byk Bir Devletin Douu, c.2,140-
141.
24 Kanunname, Air Efendi Ktphanesi, no.1004,
var. 48.; slam Ansiklopedisi c.12/I, s.313.
25 Sofyal Ali avu Risalesi, slam Ansiklopedisi,
c.12/I, 316.
26 Kanunlar 128/41, slam Ansiklopedisi, c.12/1,
306.
27 D. Y. (y.h.n.) Avcolu, Barkandan yapt bu
alntda immunitas kavramn aklamamtr. Ancak,
Trklerin Tarihi-Altnc kitap (u an elinizde
tuttuunuz bu kitaba) hazrlk iin doldurduu 13
defterden Trk Tarihi Defter I baln koyduu
defterde Vasilievin kitabn sayfalarca zetlemitir ve o
notlardan yazmakta olduu kitabn Bizans Feodalizmi
ara balkl blmne gndermeler yapmaktadr. Bu
alntlar srasnda Immunitas kurumunun anlam stnde
de durmutur. Vasiliev bu kavramn Bizansta
manastrlara verilen ayrcalklar ve muafiyetleri
kapsadn belirtir.
28 Alexander Alexandrovich Vasiliev, History of the
Byzantin Empire, 563-564.
29 Barkan, mparatorluk Devrinde Toprak Mlk ve
Vakflarnn Hususiyeti, HFM 1942, VIII, 906-942.
30 Barkan, Trk Yap ve Yap Malzemesi Tarihi iin
Kaynaklar, HFM, c.XVII, say 1-4 (Ekim 1955-
Temmuz 1956) 3-26.
31 Barkan, Trkiyede mparatorluk Devirlerinin
Nfus ve Arazi Tahrirleri.
32 inasi Altunda, Kavalal Mehmet Ali Paann
Suriyede Hkimiyeti Esnasnda Tatbik Ettii dare
Tarz, Belleten 30/ 231, 1 nolu dipnot; Hammer,
Byk Osmanl Tarihi, c.II, 268-270.
33 Barkan, Osmanl mparatorluu Btelerine Dair
Notlar.
34 Barkan, Trkiyede mparatorluk Devirlerinin
Nfus ve Arazi Tahrirleri.
35 Barkan, slam Ansiklopedisi, 1979, cilt 12/I, 290.
36 Barkan, a.g. e., 292.
37 D. Y. (y.h.n.) Asya Tipi retim Tarz (ATT)
konusu, Trkiyede 60l yllarn ikinci yarsnda en ok
tartlan konulardan biriydi. Doan Avcolu daha 1966
ylnda Yn dergisindeki makalelerinde bu konuya ilgi
gsterdi. rnein 25 ubat 1966 tarihli, 152. sayda
yle yazd: Trk toplumunun yapsn, tarihi evrim
iinde ortaya koymaya ynelmi aratrmalar henz
yeni yeni balamaktadr. Trk toplumcular, sosyalizmi
ancak bu aratrmalar sayesinde Trkiye gereine
gl biimde oturtacaklardr. Daha sonra bu tezi
teorik temellerini rterek reddetti. nszde de
belirttiim gibi 1968 yl sonunda yaynlad
Trkiyenin Dzeni kitabnn ok uzun giri
blmnde Karl Marxn bu kavram kulland eserini
ele alarak (Kapitalizm ncesi Ekonomi ekilleri,
eviren: Mihri Belli, Sol Yaynlar 1967) ve konuyla
ilgili btn literatr tarayarak neden Trkiyenin
gemiteki dzenine uymadn ortaya koydu. Ayrca
Marxn Asya tipi sayd inde ve Rusyada bu
grn kesinlikle reddedildiini yle belirtti: Lenin,
Rusyada Kapitalizmin Gelimesi adl ok geni
istatistik bilgiye dayanan incelemesinde, ky komnne
dayanan prekapitalist yapnn direnmesine ramen
lkesinde kapitalizmin hzla gelitiini yazmaktadr. Mao
Tse-tung da, in feodal toplumunun derinliklerinde
yatan emtia retimi iinde kapitalizmin ilk admlar
atlyordu. Bu sebeple, in yabanc kapitalizmin basks
olmakszn dahi, giderek onu kapitalist bir lke haline
getirecek bir gelimenin iindeydi demektedir. (bkz.,
Trkiyenin Dzeni, Tekin Yaynevi, 1998, I.cilt, 47.)
Avcolu, Trklerin Tarihi-Birinci Kitapn giriinde de
bu konuyu yine uzunca ele ald (s.93-106) ve bu kez
Trkiyedeki ATT savunucularnn tezleri arasndaki
elikileri gsterdi. Avcolunun bu teorik analizlerini
buraya alma olanamz yok, gerei de yok. Konuya ilgi
duyanlarn bu kitap ve makaleleri okumalarn neririm.
Sanrm daha nceki o kapsaml aklamalar nedeniyle,
Avcolu bu Altnc Kitapta ATT konusunu dar
tutmu ve belki de o eski zmlemelerine gnderme
yapmay dnm olabilir. Ancak, bu kitaba hazrlk
almalarn yazd defterlerden II Dft C adn
verdii deftere ATTle ilgili olarak Maxime
Rodinsonun Maurice Godelierye yapt eletirileri not
etmitir. Kitab Franszcasndan okuduu iin olsa
gerek, yar Trke-yar Franszca ve kendince
evirerek zetledii bu notlar buraya kendi koyduu
ara balkla (Feodalizm ve Asyatik retim Tarz) ve
sadeletirmeye alarak olduu gibi aldm. te yandan,
Ernst Wernerin, Byk Bir Devletin Douu-
Osmanllar (1300-1481) adl iki ciltlik eserinin ok
geni ve yorumlu bir zetini A-4 boyutundaki nc
hamur ktlara yazm. Bu almasnn 63.
sayfasndan sonras maalesef kayp. Bu yzden
Wernerin II. Cildinin sonunda Osmanl feodalizmi ile
ilgili kard sonulara katlp katlmadn bilemiyoruz.
Ancak, Wernerin kitabnn yaynlanmasndan nce bir
zetini karm olan Dou Perinekin makalesini
(Wernere Gre Osmanl Feodalitesi, AHF
Dergisi, 1968) okurken yapt izintiler, kmalar ve
ald sayfalk not Wernerin grlerine katldn
gstermektedir. stelik szn ettiim 63 sayfalk
Werner notlarnda mlk sahiplerinden sz edilen
blme (Werner c.II, s.140) krmz kalemle ve byk
harflerle, GELM OSMANLI FEODALZM
baln koymas bu kanm pekitirmektedir. Avcolu,
ana defterde Osmanl toprak ilikilerini inceledii
blmde bu konuya Asya retim Tarz ara baln
koymu. Ben de saydm btn bu nedenlerle onun ara
balnn nne Osmanl toprak dzeni asndan
ibaresini ekledim.
38 Barkan, Trkiyede Fiyat Hareketleri, Belleten
XXXIV, No. 136
 II.

KURULU DNEM
RETM LKLER
VE FETHLER
 KURULU TARTIMALARI
Osmanlnn kuruluuyla ilgili
birok temel mesele bugn tarihiler
arasnda tartlmakta ve yeni tezler
ortaya atlmaktadr.39
rnein, bir Osmanl rk ve
kavmi var mdr? Osmanllar Kay
boyundan gelen Trklemi
Moollar mdr? Osmanl
mparatorluu Rumelide
kurulduktan sonra m Anadoluyu
iine almtr?
Bu tartmalarn merkezinde hep
nl tarihi ve siyaset adam M.Fuad
Kprl vardr.
Alman bilim adam J. Marquart
1914te Komanlar konusunda
W.Bang ile birlikte yaynlad
kitapta Osmanllarn mensup olduu
Kay boyunun, Moolistandaki Kay
kavmi olduunu, o nedenle
Osmanllarn Kay boyundan gelen
Trklemi Moollar olduunu ne
srer. Kprl, 1943te yazd uzun
makalede bu tezi ok sert
eletirir.4041Kprl, ayrca Carl
Brockelmannn bu tezin Kagarl
Mahmudun ifadesiyle
dorulandn belirtmesi zerine de
ok vd bu nl Trkologun
Kagarl Mahmudun Kaylar
Kumanlardan ayrdna dikkat
etmemi olmasn garipser. Buna
kar Paul Pelliotun Komanlarla
ilgili bir makalesindeki pheci
tutumunu ver.42Daha sonra Prof.
Zeki Velidi Togann 1941de
yaynlad bir makalede
Marquartn tezini deiik bir
biimde savunmasn da baka
kaynaklara bavurarak reddeder.43

KAYI BOYU TEZ ROMANTK

BR UYDURMA MI?
Kprl, ayn makalede son
olarak aziz arkadam dedii Paul
Wittekin Osmanl slalesinin
Kaylardan olmad tezini eletirir.
Wittek gerek 1938de yaymlad
kitapta44 gerekse 1938de Paris
Sorbonneda verdii konferanslar
derledii makalesinde,45Osmanl
devletinin herhangi bir kabile
teekkl tarafndan deil
hudutlardaki Gaziler tarafndan
kurulduunu ne srmektedir.
Ona gre Osmanllarn Kaylardan
olduu iddias Murat II devrinde
balayan bir eit romantik akmn
etkisiyle XV. yzyl Osmanl
tarihileri tarafndan
uydurulmutur. Fuad Kprl buna
karlk, kendisinin de bir zamanlar
(1925te) Kay tezinin sonradan
uydurulduu grnde olduunu,
ancak 1934te Pariste verdii
konferanslarda bu fikirden
vazgemesinin nedenlerini etraflca
aklam olduunu belirtir. Sonra
deerli arkadan ikna etmek
zere yeni baz kaynaklar ve
argmanlar sunar, sunduu kaynaklar
arasnda Herbert Adams Gibbonsun
Osmanl Devletinin Kuruluu adl
kitab da vardr.4647Sonu olarak
Kprl sz konusu makaleyi u
kesin yarglarla bitirir: Osmanl
slalesi Kay boyuna mensup kk
bir airet parasnn banda bulunan
Osman tarafndan kurulmutur;
Osmanl devleti, siyasi geliiminin
ilk aamalarnda bile asla tribal
(airete dayanan) bir mahiyet
gstermemitir. Baka bir yerde ise
yle diyecektir: Osmanl
devletinin kuruluu muammas, henz
izah edilmekten, hatta biraz
aydnlatlmaktan ok uzaktr 4849

OSMANLI DEVLET
ANADOLUDA MI KURULDU,
RUMELDE M?
Gibbons ve Wittekin tezlerinin
iinde yer alan Osmanl
mparatorluunun Rumelide
kurulduktan sonra Anadoluyu iine
ald iddias da kurulu
tartmalarnn unsurlarndandr ve
yine Kprl tarafndan
eletirilmitir.
Gibbonsa gre Osmanllarn
bymesi yeni gruplarn ona
katlmasyla mmkn olmutur.
Osmanllar, ancak Balkanlardaki
fetihlerden sonra Anadoludaki
topraklarn geniletebilmilerdir.
Balkanlardaki fetihleri, tahrip ve
yama maksadyla yaplm bir akn
deil, planl bir yerlemedir. Osman
ve onun kk aireti obanlkla
geinen mrik Trklerdi.
Moollardan kap Anadoluya
geldikten sonra Mslmanl kabul
ettiler ve dosta ilikiler iinde
olduklar Hristiyan Rumlar da
Mslman olmaya zorladlar.
Bylece ortaya kan Osmanl rk
doduu yerde mevcut unsurlarn
birbiriyle kaynamasndan oluan
kark ve yeni bir rktr. Mrik
Trkler ve Hristiyan Rumlar, slam
dinine girmek suretiyle bu yeni rk
beraberce oluturdular. Devirme
kurumu bunun bir arac oldu.
Bununla beraber dinsel zgrlk
ilkesine bal kaldlar. Osmanl
devleti esas kuvvet ve kudretini
Rumelide kazand ve o sayede
Anadoluda rakiplerini alt edebildi.
Balkan yarmadas Hristiyanlar
mparatorluun kurulmasna yardm
ettiler.50
 Wittekin tezinde ise kan ba
veya kavim gibi zelliklerin tek
neden olamayaca sylenir. Ona
gre Osmanl genilemesinin esas
nedeninin u kltr ve gazi
karakteri olduunu daha nce
belirtmitik.
Kprl bu tezleri reddederken,
hibir zaman bir Osmanl rk ve
Osmanl kavminin mevcut
olmadn, etnik deil sadece
politik bir tabir olan Osmanl
kelimesinin eski vakanvislerde
daima devlet hizmetinde bulunan ve
devlet btesinden geinen hkim ve
mdir snf anlamna geldiini ne
srer.51Gibbons ve Wittekin
Osmanl mparatorluunun,
Rumelide kurulduktan sonra
Anadoluyu iine ald dncesine
katlmamaktadr.5253Ancak bir
makalesinde Osmanldaki baz
mevki ve kavramlarn Bizanstaki
karlklarn gstermi, hatta
pronoianin bir eit tmar olduunu
belirtmitir.5455

ANADOLUYA HKM OLAN

BOAZLARA
HKM OLUR
nl Bizans Tarihisi Steven
Runciman ise konuya daha farkl bir
adan bakmaktadr. stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi
Bizans Tarihi krssndeyken
23.5.1942de verdii konferansta
zetle unlar sylemitir:
Anadolunun merkezini tam bir
hkimiyet altnda bulundurabilen bir
devlet vaziyete tamamen hkim
saylabilir. Byle bir devlet
Anadoludaki hkimiyeti dolaysyla
Boazlara da sahip olabilir
Bizansllar, Roma devletinden
birleik ve iyi idare edilmi bir
Anadolu tevars ettiler. Romallar
Anadolu vilayetlerinin nemini
takdir etmi, ona gre mkemmel bir
yol ebekesi kurmu ve yeniden
birok ehirler vcuda
getirmilerdir Bizans tarihinin asl
anahtar Anadolu tarihidir... Latin
mparatorluu denilen
imparatorluun tarihi, denizlere
hkim olmakla beraber, Boazlarn
ancak sahillerinden baka araziye
malik olmayan bir devletin yaamna
imkn olmadn gsterir Modern
bir tarih limi bu sonraki
Bizansllarn stanbulu tekrar
hkmet merkezi yapmakla byk bir
hata ilediklerini iddia etmektedir...
Gerekten de, sonraki Bizansllar ne
yapsaydlar yine Trk istilasnn
nne geemezlerdi. Fakat bizzat
Osmanllar bile tarihten ibret almay
ihmal ederek ellerindeki btn arazi
ve hkimiyeti kaybetmek tehlikesine
atldlar. Bat Anadoluda yerleir
yerlemez, tpk znik mparatorluu
gibi fakat daha byk lde
harekete geerek Orta ve Dou
Anadoluda kuvvetli bir idare
kurmay beklemeksizin Avrupaya
getiler Bu yzden de Osmanl
devleti Ankarada hemen hemen yok
olmaya uramak tehlikesini
geirmiti. Timur, ordularn
Anadoluda tutmu yahut da onun
peinden baka bir dman akn
etmi olsayd, Osmanl devleti
tamamyla ortadan kalkabilirdi.
Fakat Osmanl padiahlar nihayet
tarihten ibret aldlar ve Avrupada
daha fazla ftuhata kalkmadan
evvel Anadoluyu fethettiler56

RUMEL FETHNN PF
NOKTASI:
GENLEMEDE BALKAN
KATKISI
Rumeli fethinin pf noktas
feodalleri bertaraf edip yerli halkla
kylyle birleme, dinine
dokunmama hatta tmar vermedir. Bu
da aynen Seluklunun Anadoluya
yerlemesine benzer.
Balkanlarda Osmanl ftuhatnn
artlarn yetkinlikle inceleyen orga,
bir eserinde aynen u grleri ileri
srmtr: Bir asr iinde yerlerini
Osmanl mparatorluuna terk eden
Balkan Hristiyan devletleri,
umumiyetle sanld gibi, Hristiyan
dinini yok etmek isteyen mutaassp
bir dmannn sebep olduu dini bir
katastrofla ortadan kaldrm
deildirler Osmanllar monarik
birlii ve mutlakyetin sulh ve
sknunu, bir tek efendinin hkmn
getirdiler. Osmanllar bir kavim
olarak deil, bir ordu, bir hanedan,
bir hkim snf olarak ortaya
ktlar. Bizans, Slav ve Osmanl
siyasi nizamlar bir tek btn iinde
birbirleriyle kaynat. Mahalli
feodal hkimiyetler, devrin umumi
tarihi temayln temsil eden
Osmanllar nnde birer birer silindi
ve Osmanl birlii iine kart.
Rumen tarihisi anariden bkm
olan kyl snflarn yeni vahdeti
Osmanl nizamna taraftar grdn
iaret ediyor ve diyor ki: idareciler
nadiren Trk meneinde idiler
Suba, bey, kefalya; eski knez,
voyvoda veya onlarn yakn akrabas
veyahut imparatorluun baka bir
eyaletinden gelmi bazen ayn sfatla
eski bir Hristiyandan baka bir ey
deildirler. Fakat orga da, idare
snfna girebilmek iin slamiyeti
kabul etmenin bir art olduunu
dnyor.57
L.Hadrovics son zamanlarda
yaynlad bir eserde Osmanl
mparatorluunun Rumelideki
tekilatnn kuvvetle Rum ve Slav
tesiri kalm olduuna iaret etmekte
ve demektedir ki: Srplarn, Trk
fatihlerle birlikte Macaristana derin
suretle nfuzu ve kalelerde muhafaza
kuvvetlerinin ekseriyetini tekil
etmesi keyfiyeti, Balkanlardaki
Trk ordusunun, atalarnn dininde
yaayan slam olmam Srp
elemanlaryla dolu olduunu
dnmemize imkn vermektedir.58

RUMELNN FETHNDE BZANS

FEODALZMNN ROL
Ostrogorsky, Bizansn k ve
ykl konusuna girerken u
saptamay yapar: Osmanllarn
Balkanlarda yerlemesi arz bir
hadiseye bal deildir; Bizans
kudretinin Balkanlarda
zlmesinin tabii bir
neticesidir.59Vasiliev ise Bizansta
feodalizmin yeterince
incelenmediini belirttikten sonra
unlar anlatr: Uzun zaman
feodalizm mnhasran ortaa Bat
Avrupasna mnhasr bir olay diye
incelendi. Btn Avrupada homojen
ve znde ayn sayld. Son
zamanlarda feodalizm daha geni
anlalyor. Bat Avrupa feodalizmi,
feodalizmin bir trdr. Geni
anlamda ise baz tarihilere gre
btn halklar tarihsel gelime
iinden geer. Kukusuz her yerde
feodal sre tam gelimesine ulam
deildir. Bazen sre sosyal ynyle
snrldr. Ama geni anlam
kazannca eski Msr, Arap
Halifelii, Japonya, eski Rusya vs.
birok bilgine feodalizmi buldurdu.
Bat feodalizminin kkeninde de ok
zt grler ne srld: Asilikten
ortaaa geerken dnm noktasnda
mevcut: kimileri Germen ve Roma
koullarndan karr, kimileri
Karolonjien mevzuatnn sonucu
sayar, kimileri ise bilinmeyen eski
Germenik yaamnn, sosyal
koullarndan karr. Bat
feodalizminin ayrt edici birok
zellikleri ksmen Roma
mparatorluunun son
yzylndaki zellikleriyle aklanr.
Bu unsurlar daha sonra feodalizmin
kurucu ksmlar oldu. Batda
merkezi otorite gerileyince uzun sre
birbirinden bamsz olan unsurlar
bir kiide younlat. Kukusuz bu
evrim eitli lkelerde eitli
yollardan oldu.
Bizansta daha feodalizm
incelenmedi, youn alma gerekli.
Genellemede dikkatli olmal. Ama
artk hi deilse feodalizm ve feodal
sreten sz edilebilir, eskiden
Bizans feodalizmi deyimi elikili
gzkrd. Romann devamcs
olduuna gre peinen unsurlarn
varl kabul edilebilir. Sorun bu
olayn ne lde gerekletii ve
Dou eyaletlerinin deiik
koullarnda ne biimler alddr.
lgintir ki Ortaa Bat Avrupa
Latin istilaclar (Bizans istila eden
Hallar), Dou mparatorluunun
igal edilmi topraklarna yerleince
yresel arazi koullarn Batdakine
pek benzer ve kendi feodal
biimlerine rahatlkla uyarlanabilir
buldular. Kharistikarion60 sorununun
da incelenmesi Bat, Slav ve
Osmanl arasnda birok benzerlik
ortaya koyacaktr.61Buna karn
Osmanl Tmar sistemi, toprak
mlkiyetine izin vermedii iin
Trklerin ynetimindeki btn
lkelerde toplumsal ve ekonomik
gelimenin feodalizmin ilk
aamasndaki dzeyde kalmasna yol
amtr. Werner de buna benzer bir
kandadr. Osmanl feodalitesini
inceledii kitabnda vard
sonulardan biri udur:
feodalizmin ilk ykselme safhasnda
Trkler askeri ve sivil sistemin
iinde hibir zaman tam olarak
eriyip gitmediler, tam tersine retim
alanlarna katldlar Osmanllar
geri feodal yksek kltrlerin
gelerini aldlar, ama kltr alannda
meydana gelen ift-kutupluluu eritip
senteze doru ykselmek onlar
ilgilendirmiyordu. Sava Osmanl
feodalizmi, ksmen koruduu ksmen
de ilkelletirdii olgun Balkan
feodalizminin stn rtt.62

BZANSIN EKONOMK
ZAYIFLII
TRKLERN AVRUPAYA
YERLEMESNE YARAR
Mustafa Akda, Trklerin
Anadoluya gelilerinde Bizansn
iddetli bir para darl iinde
olduunu ve bunun da Trklerle Rum
halk arasnda Marmara ktisadi
nitesi denebilecek bir birliin
domasna neden olduunu savunur.
Trk halk zmreleri yeni
vatanlarnn tabii ve iktisadi
icaplarna pek abuk uymaktaydlar;
hal, sof, kuru meyve, hayvan,
kereste, ap gibi maddeler bol bol
ihra ediliyordu. Ayrca ark
mallarn kervanlarla Bizans
pazarlarna getirmeyi de Anadolu
Trkleri zerlerine almlard. Bu
hal ehirlerde ve kasabalarda pek
ok halkn toplanmasna sebep
olmakta idi. Trk korporasyonlar
(Ahilik) byk bir tekilat haline
giriyorlard. Btn Seluki-Bizans
hudut evresinde bulunan ehirler,
hangi tarafn arazisinde olursa
olsunlar, Trklerle Rumlarn
birbirleriyle alveri ettikleri birer
pazar halindeydiler Bylece,
Osmanl mparatorluunun
domasna ait sosyal-ekonomik bir
zemin hazrlanmakta idi Sonu
olarak, Marmara iktisadi nitesi
zerine siyasi hkimiyetlerini
yaymaya balayan Osmanoullar,
daha ilk hareketlerinde,
Anadoludaki iktisadi deiikliin
kadro d ettii eitli sosyal-
iktisadi zmrelere mensup pek ok
insanlarn gelip kendilerine
katldklarn grdler.63Werner bu
tezlere kar kar: Marmara birlii
diye bir ey hibir zaman olmad.
Anadolu ve Grek yarmadasnn
iktisadi toplumsal gelimesi paralel
deil, tersine farkl aama ynnde.
Filipovi de ekonomik ve sosyal
bunalm saf tekilat vastalar ve
yntemle zlemez diyor. (A-4 15)
Stadtmllerin tezi daha az
doyurucudur: Btn gebelerde
grlen doutan sava istei ve
kahramanlk hevesi Osmanlnn
iktidar igdsn ykseltti!6465

RUMELYE YERLERKEN
KFRLER
NCTMEDLER
nalcka gre Bizansl kendisine
Romaioi ve lkesine Romania
der. Bu nedenle slam dnyas
Bizans Rum ve Roma mparatoru,
lkesini Bilad-al Rum veya
memlekat-al Rum diye tanr.
Anadolu Trk-slam egemenliine
geince Anadolu ve Rum ayn
anlamda kullanlr. Fakat Batl
gezginler XIII. yzylda Trk
idaresindeki Anadoluya
Turquemenie veya Turquie
derler. Bizansa ait yerlere ise
Romanie veya Romania
diyorlar. Nihayet bu tabir, daha ok
Ortodoks Yunan mezhebinin egemen
olduu Balkan yarmadasndaki
yerlere denildi. Osmanl, Rum-
iliyi (Rumeli) Romaniadan alr.
 Fetih siyaseti ile ilgili olarak k
Paazade, Bu yerlerin kfirlerini
incitmediler, belki kfrlerine dahi
ihsan ettiler. inden birka bellice
kfirlerini tuttular. () imbi
kfirleri, bu kfirler ile mttefik
oldular der.66Kyl tutulur,
derebeyi bertaraf edilir, kar
koymazsa Osmanl askeri kadrosuna
alnr. Murat II ve Fatih dneminde
bile eski Bizans tmar topraklarnda
(pronoia) Osmanl tmar sipahisi ve
Hristiyan asker aileleri vardr. Keza
Duan idaresinde eyaletlerde
Voynuk diye grdmz kk
arazi sahibi askerler vardr.
Osmanlda da Voynuk devletin
askeri kadrolarnda muhafaza olunur.
XV. yzylda Makedonya, Teselya ve
Arnavutlukta ayn ad altnda nemli
miktara varr. Keza Tuna zeri
kalelerde martoloslar ve eflk
ad altnda askeri nizama tabi
Hristiyan gebeler kendi beyleri
idaresinde Osmanl askeri kadrosuna
alnr. Bu siyaset yayl
kolaylatrr. Fakat asl Ortodoks
kilisesine iyi davran ve vergi
siyaseti Osmanl ynetiminin geni
halk kitleleri ve kyl snf
tarafndan benimsenmesini salar.
Bizans, Bulgar arl ve Duan
mparatorluunun dt bir
dnem, merkezi kuvvet yoktur. Bu
nedenle Garp derebeylii detleri
Balkanlarda yerlemeye balar.
Merkezi karar yoktur, derebeylik
yaylr.67 Osmanlnn tekfur dedii
bu yresel senyrler topra daha
sk bir ekilde kiisel kontrolnde
tutmaya alr. Mahsul vergileri ve
belli nakdi arazi vergisinden baka,
ylda bir araba odun, bir araba ot,
yarm araba saman vermek ve
senyrn topraklarnda gn
almak gibi angaryalar bile
vardr. Bayramlarda hediye vermeye
mecburdur. Eski devlete ait tmar
arazisi gittike bu senyrlerin veya
manastrlarn mlk haline gelir,
iledii toprakta kylnn durumu
ktleir.
Osmanl ise, tarm topraklarn
miri arazi adyla devlet kontrolne
sokar, yresel derebeylie son verir.
Angaryalar sistemli biimde
kaldrr. Angarya hizmetlerini bir
vergi ile ift resmi ile
karlar.68Osmanl istilas karsnda
kyl kitlelerinin desteini
salayamayan senyrler hal
bayra altnda garptan gelen
Latinlerin ve Macarlarn himayesini
aramaktadrlar. Katolik olan Latinler
ve Macarlar ise, Rafz saydklar
yerli Ortodoks halktan nefret
etmekte, onlar zorla Katoliklie
sokmak iin iddet kullanrlar.
Zengin tccar olarak memlekete
yerleen talyanlara kar yerli
halkn nefret ve kinini de buna
eklemek gerekir. Oysa Osmanl her
gittii yerde metropolitlikleri tanr,
himaye eder, stelik onlara tmar
verir ve bylece dorudan doruya
devlet memuru durumuna getirir.

OSMANIN BAARISININ
NEDENLER
Osmanl beyliini kurmu olan
Osman, Gazi ve Bey (beg) veya
emir, emir-ul muazzam
unvanlaryla yetinmi grnr.
Sonraki rivayetlerde Osman iin Han
unvan da yaktrlr. Trke asil
sava anlamnda Avrasyada
kullanlan alp unvannn karl
olarak kullanlr. Osmann kardei
Gndz ve silah arkadalar hep alp
unvann tarlar. Ayn zamanda
Moolca ayn anlamda bagatur
unvann bahadr ekliyle alp
karl kullanmlardr.69
Alaattin Keykubat 400 ailelik
Kay boyunun reisi Erturula St
tmarn verir. Gebeler ona dalga
dalga katlr. Witteke gre beylik
doal airet kkenine deil, gazi
ittifakna dayanr. Barkana gre bu
gr abartldr, Osmann
yandalarnn ounun ad gazi ad
deildir. Ama Barkann dedii gibi
yaylma byk bir gebe dalgas da
saylmaz.70
Seluklu krlnca blge snr
blgesi saylr ve slam Gazilerini
eker:
1) Kilikya (ukurova) banda
Alanya ve Antalya evresinde
topland. Kk Ermenistan ve
Kbrsa da kayd.
2) Kuzeyde Trabzon
mparatorluu ve Karadeniz
sahillerine doru. U ksm Douda
Samsun ve Bafra evresinde, Batda
Kastamonu ve Sinop evresinde.
3) Bat snrnda balca kentler
Kastamonu, Afyonkarahisar, Ktahya
ve Denizli, Bizans snr evresinde.
Her u snr blgesinde bir Emir
vardr, merkezi otoriteyi temsil eder.
En nemli u Bizans snrndadr.
Mentee, Germiyan, Saruhan beyleri
bu blgededir. Osman Gazinin alan
Sakarya evresinde Sttr. Bizans
snrna iddetli Gazi aknlar yapar.
1301de znike bask yapacak kadar
ilerler. Germiyan basksyla Uun
en ileri ksmnda faaliyet gstermek
zorunda kalmtr ve bu durum ileriki
baarsn salar. Osmann ilk
faaliyeti Bizansa kar genel bir
sava deildir. lkin en gl tekfurla
iyi geinmeye alr. Yar gebe
bir Trkmen grubunun beyi ve yazlk
ve klk ayrlar kontrol eden
tekfurlarla atma haline
gelir.71Kastamonu Emiri Yavlak
Aslann olu Ali Bey Gazay
braknca, Bizans tarihisi
Pachymerese gre Ali Beye bal
snr beyi Osman, gaza liderliini ele
geirir. Bizans arazisine iddetli
aknlar dzenler. Bunu gren gaziler,
Kastamonu Emirini brakr, Osman
Beyin bayra altnda toplanrlar.72

OSMAN, YALAKOVADAN
SONRA BEY TANINIR
Efsanevi ilk kaytlar Osman
Beyin eyh Edebali etkisiyle Gazi
olduunu syler. Aslnda buna
ulardaki ayr faktrler etken olur.
Orta Anadoludan g nedeniyle
nfus basks ve genileme ihtiyac
vardr. Bizans snr savunma
sisteminin k, Trkmenlerin
Mooldan kanda rol oynar.
Osmanl Eskiehir evresinde,
St merkezli, en kk ve zayf
beyliklerden biriydi. Bizans
kazalarna yaylnca, teki beyler ve
liderler adamlaryla katld. teki
Gaziler gibi bu beyler de Osmana
sadakat borluydu. Giderek gc
artt. zleyicileri onun adn aldlar,
Osmanl oldular.73
Osman, Eskiehirden znik ve
Bursa ovalarna uzanan alanlara
egemendir. zniki tehdit etmeye
balaynca Bizans, onun da Aliir,
Aydn ve Mentee gibi nemli
beylerden olduunu anlar. Bizans
mparatoru 1301de zniki
rahatlatmas iin 2 bin kiilik bir
kuvvet yollar. Osman tuzak kurup bu
kuvveti yener. Panie kaplan yerli
halk zmit kalesine kaar. Osman
ayr ynde Bursa yaknlarna aknlar
yapar, ilerlerken Yalakovada Bizans
ordusuna kar zafer kazanr.
Osmann ilk kez o zaman Sultan,
Bey tannd sylenir.74
Osman, 1313te Saruhan
Manisay alr, bakent yapar ve
bamsz olur. Karasi Balkesiri
alr, bakent yapar. 1328den sonra
Marmara sahillerine ular. Sonra
znik ve Bursa evresini alr, yapt
kuleleriyle bu gl kaleleri abluka
eder. Uta yaam tehlikelidir, byk
kiisel inisiyatif ister. Etnik
bakmdan snr toplumu ok
karmaktr. Hareketli gebe,
merkezden mlteciler, heteredoks
unsurlar ve maceraclar vardr.75
Babinger Osmanl yaylmasnn
ilk dneminde iki aamal gelitiini
yazar: nce iyi rgtlenmi az
sayda aknclar yolu aar, sonra
ger ve ifti kolonistler bu yoldan
gelerek ve yerli halka zarar
vermeden fethedilen topraklara el
koyar.76Lwenklau bu bilgiye unu
ekler: Osmann ordusu olduka
kktr. Bu yzden, nce ehirleri
evreleyen araziyi ve mahalleyi
boaltr. Krsaldan kopan ehir
teslim alnr.77

OSMAN FETHETT
TOPRAKLARI
YAKINLARINA DAITIR
Angelov daha Osman zamannda
hanedan mensuplar, Trkmen
beyleri ve askeri nderlerden oluan
feodal toprak aristokrasisinin
bulunduunu varsayyor: Osman
bunlara topraklar ve kentler
vermiti. Basit gaziler ise orta
dzeyde bir toprak aristokrasisi
oluturmular ve tmarlar elde
etmilerdi.78Koca Hseyin,
Osmann 1301-1302 fetih
topraklarn kardelerine, oullarna
ve kendine bal olanlara dattn
bildirir. k Paazade Osman
zamannda ola geen tmardan sz
eder: Kime bir tmar vermi isem,
sebepsiz yere geri alnmasn, eer
lrse oluna verilsin, hatta bu daha
bir ocuk olsa da ona verilsin ve o
zaman sefere kldnda kendisi ie
yarar hale gelinceye kadar onun
hizmetkrlar sefere gelsin.79
Mutafiyeva deerli sayd Koca
Hseyine dayanarak, toprak
balarnda ikta, mlk ve mal
deniyor, tmar sz yok. der.
Buradan ilk dnem iin tmarlardan
sz edilemeyecei, Osmann
fethettii topra aile yeleri iinde
datt sonucuna varr. Orhan
zamannda da kad ve devlet
hizmetlilerine verilen toprak tmar
deil, hizmet vakfdr der. Tmar ilk
olarak 1368de Murat I tarafndan
yasalara balandndan ilk zamanlar
sz konusu olamayacan
belirtir.80Kpr ve kaleleri
kollamak, bakmak ve gzetlemekle
grevli devlet hizmetlilerinin
dllendirilmesi Fatihe kadar srer,
ama buna tmar sistemi denemez.81
 ORHANIN BASTIRDII
SKKEDE
KAYI DAMGASI VAR MI?
Orhan Beyin ne zaman hkmdar
olduu, babas Osman Bey
hayattayken mi yoksa ldkten sonra
m Beylii ynetmeye balad
konusunda tarihiler arasnda gr
birlii yoktur. Ayn ekilde Osman
Beyin lm tarihi iin de 1310dan
1327ye kadar geni bir aralkta
varsaymlar belirtilir. Uzunarl
gerek Orhan Bey Vakfiyesi, gerekse
hkmdarlnn nc ylnda
(1327) bastrd sikke zerinde
yapt titiz inceleme sonucu Orhan
Beyin 1324te hkmdar olduunu
kuvvetle tahmin etmektedir.82Bu
sikkenin zerinde Kay boyu
damgasnn olup olmad da ayr bir
tartma konusudur.83 Uzunarlnn
sikkeyle ilgili incelemesinde byle
bir ifade yer almaz. Parada sadece
babasnn ad ve tarih olduu
belirtilir. Bu sikke bir u beyinin
kestirdii ilk paradr. Devir
lhanllardan Emir oban Beyin
olu Mool Demirtan valisi
olduu Anadoluyu kasp kavurduu,
Anadolu Beylerini ortadan kaldrd
bir devir olduundan, bu beyler
kendi adlarna para kestirmeye
ekinmi olabilirler. Ancak Orhann
para kestirdii sralarda Emir oban
ldrlm, olu Demirta da
Msra kamtr. Dolaysyla para
kestirmekte bir saknca kalmamtr.
Mustafa Akda bu dnemde
Anadolunun iktisadi bir kriz devrine
girdiine dair deliller olduundan
sz eder: Bunlardan birisi, Osmanl
beyliinin kestirdii ake adndaki
parann dirhemin yzde 37sine
dm olmasdr. k Paazade de
Osmanl saltanatnn ilk
zamanlarnda altn ve gm darl
ekilmi olduunu kaydediyor. bn
Batutann Anadoluyu ziyareti
esnasnda buradaki ucuzluu
dnyann hibir yerinde
grmediinden bahsetmesi de, altn
ve gmn ok az bulunduu
hakkndaki k Paazade kaydnn
doruluuna delalet eder.8485

ORHANIN DVANINDA RESM

DL TRKE
Orhan devlet ynetiminde
Anadolu Seluklu ile lhanly rnek
alr. Divan kurar. Unvan henz
beydir. Bir de veziri vardr. Fetih
hakk veya kl hakk dolaysyla
ordunun bana Seluklu geleneine
gre henz bir beylerbeyi
atayamayan Orhan bu ii veliaht olan
ehzadeye verir. Bu nedenle
Divanda askeri messese dorudan
temsil edilemez. lk veziri Hac
Kemaleddin olu Alaattin Paann
ahi olduu iddia edilir. kinci veziri
Ahi Mahmudolu Nizameddin Ahmet
Paa, sonra Hac Paa, sonra Ahi
ricalden Sinaeddin Yusuf Paadr.
Vezir, paa unvan alr. Maliye
ilerinde memur vezire baldr.
Divan; Orhan, iki vezir ve Bursa
Kads olmak zere drt kiiden
oluur. ehzade Sleyman, divana
dahil deildir ama vezir gibi paa
unvan kullanr. Dier olu Murat ise
o dnemde Murat Bey olarak anlr.
Orhan Beyin divanndaki resmi dil
Trkedir.86
MARMARA KIYISINDA
GENLEME
 nemli kervan yolu Konya-
stanbul Osmanl arazisinden
geiyordu. On yl iinde 1326 Bursa,
1331 znik, 1337 zmit
alnd.87Bursann fetih tarihi de o
dnemdeki baka baz tarihler gibi
tartmal ve tereddtldr. Neri
1322yi, k Paazade ve baka
yazarlar da 1326y kabul
ederler.88Genel kabule gre Orhan
Bey babasnn henz hayatta ve hasta
olduu son ylnda ordusuyla Bursa
zerine yrr. Bir yandan kuatma ve
ablukay srdrrken, bir yandan da
Kse Mihal Beyi tekfura
gndererek ehrin teslimini ister.
Sonunda bu nemli Bizans beldesini
fetheder. Merkez yaplan Bursa, ayn
zamanda Darl Sultan lakabn
alr.

ZNKTE KOCASIZ KALAN

RUM KADINLAR
GAZLERLE EVLENDRLR
Orhan, Bursann alnmasyla
znikin fethi arasnda, Haziran
1329da Bizans mparatoruyla
Pelekano muharebesini yapar ve
kazanr: mparator Andronikos III
(Palaiologos) 1328de tahta kar
kmaz zniki Osmanllarn
taarruzundan kurtarmak iin
Osmanllar aleyhine harp amaya
karar verir. Bunun iin Bulgarlarla
ve Karasi emiriyle dostluk
anlamalar yapar. Orhan Beyi
hazrlksz yakalamak iin harektna
Erdekteki kutsal Meryem Ana
ikonunu ziyaret ss verir. Ama
durumu sezen Orhan Bey Kocaeli
yarmadasna geer ve burada
arpma asndan faydal bir mevki
seip tepelere yerleir. ki gn sren
savan ilk gnk arpmalarnda
mparator Andronikos, Orhan Beyin
bulunduu tepelere saldrmakta
fayda grmediinden askerlerini geri
eker. kinci gn arpmalarnda
Orhan Bey kendi plann uygular,
yani aknc svari askerleriyle
Bizans askerlerini datr ve ounu
ldrr. Bu arada bir ok ile
ayandan hafif yaralanan imparator,
ordusunun dalmamas iin
harcad abann sonu vermediini
grnce gizlice ve deniz yolundan
stanbula dner. 1329 yl Haziran
aynda cereyan eden Pelekano
savana Osmanl tarihileri gereken
nemi vermezler, ama bu savala
Bizansllarn Trkleri Bitinyadan
kovma gayretleri akim
kalmtr.89Yazar ayrca
Pelekanonun nerede olduuna dair
aratrmalar da yapar ve Hammeri
takip eden Osmanl tarihilerinin
Maltepede olduunu yazmalarna
karn bu mevkiin Darca ile
Eskihisar arasnda olduunu saptar.
Bu zaferin ardndan Orhan Bey
artk yardmdan midini kesen znik
kalesini teslim alr. Bursada olduu
gibi burada da yerli halktan
isteyenlerin mallaryla birlikte
gitmelerine izin verir, kalanlar iin
de kendi tebaasndan olmak ve hara
vermek artyla din ve detlerini
koruyabileceklerini ilan ettirir.
znikte kocasz kalan Rum kadnlar
gazilerle evlendirilir, evlere
yerletirilir.

ORHAN BEG HBR EHRDE

BR AYDAN
FAZLA OTURMAZ
 bn Batuta 1333te gezdii Bursa
ve znik iin unlar yazar:
Bursann hkimi Osmanck olu
htiyard-din Sultan Orhan Bedir.
Ck Trkede kk manasnda
takdr. Bu hkmdar, Trkmen
padiahlarnn en ulusu olduu kadar,
toprak, asker ve varlk bakmndan
da onlarn en stn bulunmaktadr.
Denildiine gre hibir ehirde
hibir suretle bir aydan fazla
oturmaz, aralksz olarak kfirlerle
sava srdrr, onlarn kalelerini
bir bir kuatarak ellerinden alrd.
znik ehri imdi hemen hemen
boaltlm, evlerinin ou terk
edilmi bo durmakta ve ehirde
sadece sultann askerlerinden bir
ksm oturmaktadr. ehrin hkimi
ise sultann elerinden biri olan
Buyun Hatun90 olup, olgunluu ve
dindarl ile tannmtr.91

EGE DENZ GAZLERNN

YENLGS
OSMANLININ ANSI OLUR92
Aydn, Saruhan ve Karasi beyleri,
yerli Rumlarn da katksyla
donanma kurarak Ege adalarnn ve
Balkanlarn fethine ynelirler.
Aydn olu Gazi Umur, 1332 veya
1333te Bodonitsa, Agriboz, Mora
ve Geliboluya aknlarla dikkati
eker. Bizansla ittifak Balkanda
nemli rol oynama olana getirir.
1337de mparatorun mttefiki
olarak Arnavutluka ve 1341de
Karadenizden Bulgar-lara saldrr.
1343 veya 1345te Kantakuzenin
(Ioannes VI. Kanta-kuzenos)
mttefiki olarak Dimetokaya gelir.
Bulgaristana aknlarda bulunur.
Mttefikini tahta oturtmak iin
1345te stanbula yrr.93941348
Maysnda Umurun lm ve
Aydn-oullarnn Latinlerle
uramaya mecbur kalmas
neticesinde, Rumeli harektnda
nclk Osmanllara geer.95
Ostrogorskinin u szne daha nce
deinmitik: Osmanllarn,
Balkanlarda yerlemesi arz bir
hadiseye bal deildir; Bizans
kudretinin Balkanlarda
zlmesinin tabii bir
neticesidir.96Bu boluu balangta
Srp kral Stefan Duan dolduracaa
benzer. Duan Makedonyay istila
ettikten sonra, Serezde Srplarn ve
Yunanllarn imparatoru unvann alr
(1345.) Ayn tarihte Orhan, Umur
Beyin tavsiyesi ile Kantakuzenin
(Ioannes VI. Kantakuzenos) mttefiki
olur ve onun kz Teodora ile evlenir.

RUMELYE YERLEMENN
DNM NOKTASI
Bizans imparatorluunda patlak
veren ikinci isavata Srplar ve
Bulgarlar loannes Vi (Palaiologos)
desteklerken, Osmanllar oannes VI.
Kantakuzenosun yannda yer alrlar.
evik denilen mparator Ioannes
V, stanbulu almaya giriir, Orhan
kuvvetleri ile kendini evik
mparatora tantr. 1347de Orhan
bir donanma ve kars Teodora ile
skdara gelir. oannes
Kantakuzenos ile grr, Srplara
kar 6 bin kii vermeyi vaat eder ve
yapar. 1349da Stephan Duan
Selaniki almak zere harekete
geer. Kantakuzenos Orhana
bavurur. Orhan, olu Sleyman
Paay 20 bin kiiyle yollar. Sefere
Bizans donanmas yan sra bir
miktar Osmanl gemisi de katlr.
Kantakuzenos ile evik mparator
oannes V anlamazl iddetlenince
Orhan, Cenevizlerle birlikte
Kantakuzenosun tarafn tutar.
Edirnede kuatlm olan
Kantakuzenosun olu Mateosu
kurtarr.97
Orhann olu Sleyman Paa ku-
mandasnda gnderdii 10 bin kiilik
bir kuvvet oannes Vi destekleyen
Srp-Yunan-Bulgar kuvvetlerini tam
bir bozguna uratr.981352 sonbaha-
rnda kazanlan bu zafer
Osmanllarn Rumelide
yerlemesini salayan bir dnm
noktasdr. Bu tarihe doru Rumeli
artk Anadolu gazileri iin daim bir
faaliyet sahas haline gelmitir.
Kendiliinden toplanan gazi gruplar
Bizansn i mcadelelerinde veya
Srplara ve Bulgarlara kar yaplan
harekt desteklemek ve akn yapmak
zere, sk sk Rumeliye gemeye
balarlar.
Osmanl, impe Kalesini vermek
istemez. Gelibolu yarmadasnda ilk
kez Od-Kklen (Balabanck) ve
Eksamilyenin (Eksamil) fethedildii
yazlr. impeye Umur Begl de
denir. Kantakuzenosun boaltmak
istedii bu hisarlar olacaktr. Yani
ilk yerleme 1352de Gelibolunun
berzah ksmdr. Gelibolunun fethi
1354te tamamlanr.

ORHANIN OLU HALL,

CENEVZ
KORSANLARINDAN
KURTARILIR
Sleyman Gelibolu impe
kalesinde bir miktar kuvvet brakr.
1354te Geliboluyu alr, bu
Kantakuzenosun hi houna gitmez.
Bu arada Bozcaada mahpesinden
Venedikin kurtard oannes taht
alr. 1356da Sleyman elden km
olan Geliboluyu tekrar zapt eder,
orluyu alr. Orhann Teodoradan
olma olu ehzade Halil, 1356da
zmit Krfezinde kaykla gezerken,
Ceneviz korsanlarna yakalanp
Foaya gtrlr. Orhanla iyi
geinmek isteyen oannesin
donanmas Foaya kadar gider.
oannes ve Orhan ellier bin altn
deyerek ocuu kurtarr. ocuk,
1359da zmitte babasna teslim
edilir. oannes 1359da yaplan
anlamayla Rumeli ftuhatn tanr.
Rumeliye Karasiden gebe
Trkmen yerletirilir.
Balkanlarn fethinde iki aama
vardr: lkin hara deyen ama
sefere asker yollamayan vasaller
yapmak. Bu vasaller, yerel slaleler,
soylular, kentli aileler, Srp Marko
Kralzevi ve birok Arnavut yerel
asiller gibidir. kinci aama ilhaktr.
Ky komnnden bireysel mlke
geilir. Osmanl angaryalar maddi
vergi yapar. Tmar liderleri Sultan
evresindeki byk beylerdir, onunla
sefere katlr, onun maiyetinde yer
alrlar.99

RUH: BAZI EYYAM OLURDU

K,
KFREDEN BN K MANA
GELRD
Enveriye gre Trkleri
Rumeliye geie tevik eden
Gelibolu tekfuru Asenin oludur.
slam olmu, Melik adn almtr.
Onun tevikiyle Lapsekide bir gemi
yaplr ve asker sevk edilerek baskn
ile Aka-Burgos zapt edilir. Sonra
Kozludereye 3 bin asker geip
Geliboluyu almaya hazrlanr. Bir
sabah surlar beklenmedik bir anda
yklr. Tekfur gemiyle kaar, acele
yetien Sleyman, Geliboluyu alr.
Anlalan odur ki Aka-Burgos, k
Paazadede geen Aka-Limandr.
Bizans kaynaklar da 1354te
deprem olduunu, sur yklnca
Osmanlnn savunmasz kalan kenti
aldn yazar. Geliboluyu alan
Sleyman Anadoludan Trk
getirterek yerletirmitir. Sonra
aknlar artar.
 Orhandan beri kendiliinden
meydana gelen gler vardr. Sonra
sistemli iskn uygulanr. Tahrir
defterlerinde yer adlarnn
incelenmesi aydnlatcdr, Trakya ve
Meri Vadisinde bulunan ky
adlarn snflandrrsak100:
1) Kay, Salurlu, Trkmen,
Karakoyunlu gibi gebe yrk
gruplara,
2) Saruhanl, Menteeli, Simavl,
Hamitli, Efluganl gibi Anadoluda
bir yer adyla ilgili yerleik veya
gebe gruplara,
3) Davudbegli, Turakanl gibi nl
askeri nderlerin tabilerine,
4) Doanc, avu, Damgac,
Mderris, Kad, Sekban gibi askeri
snf mensuplarna,
5) Karaca, Resul, Hac Timurun
gibi alelade isimlere,
6) Bir zaviye veya vakfa,
7) Nihayet, Kayack, Hisarl,
Yarclar, mleki, Eskice-Pazar
gibi doal grne veya ekonomik
durumlara bal olduu grlr.
Zaviyelerin Trk kylerinin
teekklnde nemli rol vardr.
Belgelerde eski yer adlar aznlkta
kalr, daha ok kasaba adlarnda
yaamas dikkat eker.
Trakyada fetih srasnda geni
slamlamalar olduu anlalabilir.
Edirneli Ruhi,101 Baz eyyam
olurdu ki kfr eden bin kii imana
gelirdi der. Trk gmenler
genellikle mstakil kyler kurmular
ve bunlar Trk adlar almlardr.
Genellikle kylerde ve kentlerde
Anadoludan gelen Mslman Trk,
yerli Hristiyanla karmamtr.
Kentlerde Hristiyan mahalleleri
daima ayrdr.

GELBOLUYA YERLEMENN
STRATEJS
Geliboluya yerleme ynde
gerekleir:
1) Sahilden Tekfurda, orlu,
stanbul
2) Ortadan Kurudalar, Malkara,
Hayrabolu, Viza
3) Meri Vadisinde psala,
Dimetoka, Edirne.
Rumeli ftuhatnda bu l sistem
korunacak, fetih ilerledike ular
koldan daha ilerilere kaydrlacaktr.
Gelibolu merkez olarak Trakyadaki
btn fetihler u blgesi saylr.
1358 veya 1359da Sleyman Paa
lr. Sleyman lnce sarsnt ve
gerileme olur. Sleyman Paa
zamannda bu kol yledir;
Sol kol u: Hac lbeyi ve
Evrenos faaldir. Sonradan bu u
sras ile psala, Gmlcine, Serez,
Kara Feriye ve oradan iki kola
ayrlp Trhala ve skpe,
 Sa kol u: Yanbolu, Karin Ovas,
Prardiye, ordusu ikiye ayrlarak
Dimetoka, Trnova ve Niboluya,
Orta u: irmen, Zagra, Filibe,
ikiye ayrlarak Sofya, Ni /
Kstendil ve skpe.
Bu ynde fetih sa kol, sol kol
ve orta kol sancaklarn tekil eder.
Orta, sa ve sol taksimine Orta Asya
Trk devletlerinde de rastlanr. Orta
kol sancaklar Edirne, Sofya
Beylerbeylerinin merkezleri olur.
Trk g ve yerleme hareketi de bu
u blgelerini izleyerek bu yrelerde
kuvvetli olur. Sleyman Paann
yapt gibi her yeni u teekkl
edince, o blgeye muhacir, zellikle
sava yrk gruplar yollanr. Bu
u blgeleri ileriye intikal edince,
geride kalan eski u merkezleri
kalabalk uygar Trk kentleri olarak
ykselir. zellikle vakfa dayal dini
ve ticari messeseler kentlerin
gelimesinde esas rol oynarlar.
Edirne, Filibe, Serez, skp, Sofya,
Trhala, Silistre, Yeniehir, Manastr
bylece ilkin u merkezleri olarak
geliir, u beylerinin vakflaryla da
donatlr ve sonra Rumelinin bugn
de nemini koruyan kentleri olurlar.

OSMANLIDA LK SALTANAT
MCADELES
Orhan Beyin 6 olu olur,
lr. Orhan 1362de ldnde
Nilfer Hatundan (Yar-Hisar
tekfurunun kz Holofera) doan
Murat, (Kantakuzenin kz)
Teodoradan doan Halil ve
(Andronikos IIIn kz)
Asporadan doan brahim
adlarnda olu kalr. En byk
olu Sleyman Paa babasndan bir
yl nce lnce, ftuhata ana-baba
bir kardei Murat devam etmitir.
Orhan Bursada lnce Murat Bey
(saltanat 1362-1389) acele devlet
merkezine arlr ve Ahi reislerinin
ittifakyla hkmdar ilan edilir.
Bitinya (Bat Karadeniz) beyi olan
kardei Halil ile Eskiehir
sancakbeyi olan kardei brahim
buna kar karlar. Osmanllarda ilk
saltanat mcadelesi ite o yl (1362)
balar. Murat I ilk seferini
kardelerinin zerine yaparak onlar
ldrr.102
Murat I tahta kar kmaz hem
Rumelide hem de Anadoluda
nemli sorunlarla karlar.
Rumelide Muratn Bursaya
dnmesini frsat bilen Bizans
kuvvetleri Burgaz, orlu ve
Malkaray geri alrlar. Anadoluda
ise 1354te Sleyman Paa
tarafndan alnm olan Ankarada
Ahiler Karamanoullarnn ve eski
Sivas hkmdar Gyas al-Din
Mehmetin kkrtmasyla ehirdeki
Osmanl muhafzlarn kovmular ve
nceki beylerinin ynetimine
dnmlerdir. Murat I ne yaplmas
gerektiini ulema ve devlet erknna
sorar ve nce Ankara iinin
zmlenmesi gerektiine dair karar
ve fetva alr. Vakit kaybetmeden
Ankara zerine yrr. Ankara ahileri
direnmeden ehri teslim ederler.
Ankaral zengin ahi ynetici
erafettin ehri teslim ettii
sylenirse de tarihiler arasnda bu
konuda tartmaldr.
Giese, Ahilerin yolda
kavramyla savatn syler, ahi-
yenieri ba kurar. Wittek ise,
Ahiler bardr, der. Barkan,
Noviev, Taener ahi birliklerinin
seferlere katldn belirtirler ve
Murat Iin ilikileri sonradan
koparttn sylerler. Djurdjev ise
Ahiler feodalizm aleyhtar akm idi.
Osmanl beyleri ahileri deil, tersine
sava Seluki kk soyluluu
etrafnda toplad, der. Wittek ehir
ahiliinin bamsz ynetime ilgi
duyduunu, Osmanlnn ise merkezi
devlet abasnda olduunu syler.
Ahiyle askeri ve siyasi ittifak
olanaksz der. Werner, Hoca
Hseyinin dmanlk tespiti doru
diyor ve ahiler iin teorici-pratiki
ayrmn hatrlatr. Osmanl aktif
olmayan ahiyi din adam olarak
kollamyor. Sultanlar eyhleri korur,
yeni birlik kurmada yardmc olurlar.
Tapu belgeleri verirler. Dinsel
ahiler, Hristiyan zanaatkrlar ile
ittifak arar idi. slamlatrma
zorlamas yoktu. Osmanl saraynda
ll bir slam uygarlnn ilk
temsilcileri olarak lme susam
gazi ve radikal dervilere kar
denge kurarlar. Karamanolu ve
ahilerin Osmanlya direndiini ileri
srer. Murat Iin ahi olduu sylenir.
Glpnarl, Muratn Ankaray
alnca ahi kemeri taktna inanr.
Hoca Hseyin ise Ankarada
Karamanolu ve ahilerin Osmanlya
direndiini ileri srer.103 Murat
Ankaray aldktan sonra Eskiehir
tarafna dner, o srada Eskiehir ve
Bilecik taraflarnda ayaklanma
hazrlklar iinde bulunan kardeleri
brahim ve Halili yakalattrr ve
bodurur.

MURAT HIRSTYANLARA
PAPADAN DAHA Y DAVRANIR
Muratn o srada yetikin olu
olmadndan lalas ahin Paay
Beylerbeyi (ordu komutan) ve Bursa
Kads Cendereli-andarl-Kara
Halili (Osmanl tarihinde ilk kez)
Kazasker atayarak Rumeliye dner
ve yokluunda Bizansn eline den
yerleri geri alr.
Sivas saraynda yaam Fars
edebiyats Aziz bni Ardar
Astarabadi, Bazn ve Razm
(Ziyafet ve Sava) eserinde Murat I
iin bilgi ve dncesi ak basit
bir Mool der. Chalkokondyles ise
Kana susam saldrgan. Onun iin
nemli olan ganimet isterisi deil,
kan der ama Hristiyan beylerine
ll ve soylu davrandn
belirtir.104Ona karlk Gibbons,
Bizans Kilisesi mensuplarnn
nazarnda bir kfir ve sa dman
idiyse de, Hristiyanlara Papalktan
daha iyi davranmakla tevecch ve
muhabbetlerini kazanmtr, der.
 Murat, fethedilen lkeyi Seluklu
rneindeki ulema ruhuna gre
rgtlendirir. Trk gebelii ve
savalnn temel ilkeleri ile
slam uygarlnn devlet dncesi
arasnda bu denkletirme zellikle
unvan takmada kendini gsterir. Han
olur. Kazasker atar. 1371de devlet
ynetimini veziri eski kazasker
andarl Kara Halile brakr. 1385
Rumeliye Beylerbeyi atar. Osman
zamannda beyin yardmcs olan
Beylerbeyi artk en yksek askeri
ynetici konumundadr.
Vezir ve askeri snf mensubu
beylerin giyecei elbise ve saraca
sark saptanmtr: ak brk. Halk ve
askeri snf ayrlmtr. mera ve
asker dar yenli tatar kaftan giyer.
Ayrca ham kumatan geni dikili ve
pamuklu kaftanlar kullanrlar.
Fethedilen yer, fetheden beye
verilir. Bey, airetin ileri geleni ve
askeri komutan durumundadr. znik,
Bursa vs. her biri bir kaza: suba
(asayi ve askeri reis) ve kad
tarafndan ynetilir. Daha sonralar
buralar sancak saylr, savalarda
asker banda olanlara tevcih edilir,
en nemlilerinin banda ehzadeler
bulunur. Sancak deyimi o dnemde
idari blge deil, daha ok askeri
birlik anlamna gelmektedir.
Bursa sancan Emir-i Kebir
Orhan temsil eder. Bey Sanca
denilir. Karasi ve zmit
ehzadelerdedir. Sancak ve kaza
merkezi ehir ve kasabalarda askeri
i dndaki btn idari, adli, beledi
ilere kadlar bakar. Kazasker
yoktur, Bursa kads bu ie girer.
Tmarllar airetlerden hizmetleri
mukabilinde tmarlar verilmek zere
ok vakit toplu halde vazife alan
sipahilerdir. leri gelenler kendi boy
ve oymaklarndan topladklar
adamlarla seferlerde grev alr,
fetihten sonra bu gazilere ihtidadan
tmar verilir, komutana daha yksek
bir tmar tahsis edilir. Tmarllar
alay yaplr, en byk tmar sahibi
alay beyidir. Her kazann tmarlar
eribadr. Yaya ve msellem atl
airet sipahisi her zaman vaktinde
sefere gider ve uzun zaman kuatma
hizmetinde kalmaz.105 Seferde 2 ake
ulufe verilir. Barta toprak iler,
baz vergilerden muaftr. Sefere
gidene kalan harlk verir. XVI.
yzylda Yrk ve Tatarda da bu
usul caridir.

OSMANLI RUMELY GEREK

YURDU SAYAR:
EDRNE BAKENT OLUR
Rumeliye ynelen Murat, Kean,
psala, Dedeaa ve Dimetokay
zapt eder. Dimetokann
alnmasndan sonra Edirnenin zapt
kararlatrlr ve kumandanlar
arlarak Lleburgazda bir harp
meclisi kurulur. Verilen karar zerine
Lala ahin Paa mhim bir kuvvetle
Edirne zerine gnderilir.
Bulgarlarn ve Srplarn Rumlara
yardm etmeleri olaslna kar
Evrenos Bey o tarafa gnderilip
Dimetokann batsnda savunma
dzeni alnr. Sonunda Sazl-Derede
toplanm olan Rum ve Bulgar
kuvvetleriyle yaplan ve Lleburgaz
sava denilen meydan savanda
kar kuvvetler bozulur, Edirne
direni gstermeden teslim
olur.1061365te Edirne Bakent olur.
At yetitirme merkezi (hara) kurulur.
Ama uzun bir sre iin tarmla
uraldndan sz edilemez.
skn zellikle XIV. yzylda kitle
halinde yerleme biimindedir.
Timur istilas Anadoludan
Rumeliye byk bir g dalgasna
sebebiyet verir, bundan sonra
Osmanllar Rumeliyi gerek yurtlar
saymaya balarlar. Edirne devletin
bakenti durumuna ykselmitir.
Gibbons, Wittek gibi tarihilerin
Osmanl mparatorluunun,
Rumelide kurulduktan sonra
Anadoluyu iine ald dncesi
phesiz bir hakikat olma iddias
tamaktadr. Bu gler sonucunda
Trakya, Dou Bulgaristan, Meri
Vadisi ve daha sonralar Dobruca
kuvvetle Trklemitir. Tahrir
defterlerine gre yaplan
incelemeler107 bu blgelerde XVI.
yzylda nfus ounluunun
Trklerde olduunu ortaya
karmtr.

YAYA VE MSELLEM
YETMEYNCE YENER
KURULUR
Osmanl askeri bakmdan iki
cepheli devlettir (Balkan ve
Anadolu), ama tek bir cephe ordusu
vardr. Anadoluda karklk knca
Rumelide bar gerekir. Ordu
Anadoluya geince Rumeli bo
kalr. Yaya ve msellem rgt artk
ihtiyac karlamadndan, Vezir
andarl Kara Halilin tavsiyesiyle
savata esir alnan Hristiyan
genlerinden yararlanmak zere
yenieri (yeni asker) adyla askeri
bir ocak oluturulur. Alnan esirler
Anadoluda Trk iftilerine
verilerek slam ve Trk detleri
zerine eitim grdkten sonra
yenieri ocana kabul
edileceklerdir. Bu tarihlere kadar
Osmanl beyliinin mali bir kuruluu
yoktur. Ulemadan Kara Rstemin
tavsiyesiyle bir mali idare kuruldu;
yeni yasa gereince esirlerden 125
ake alnmas ngrld ve bunun da
1/5i hazineye kalyordu, bu vergiye
bete bir demek olan penik
vergisi ad kondu.108
1364te Macar kral Layo bata
olmak zere Bulgar, Srp, Ulah
(Eflk) ve Bosna ittifak kurarak
Edirne zerine yrrler. Lala ahin
Paann komutanlarndan Hac l-
Beyi Meri nehri nnde sabaha
kar yapt basknla mttefikleri
bozguna uratr. Bu baar tarihe
Srp-snd adyla geer.

SAVCI OLAYINDAN SONRA

EHZADELERE
RUMELDE SANCAK
VERLMEZ
1374te Bizans mparatoru
oannes V. Palaiologos ikinci olu
Manueli saltanat orta yapmak
isteyince hakk inenen byk olu
Andronikos, Muratn Edirnede
vekil brakt ehzade Savc ile
birleir ve ikisi babalarna kar
bakaldrrlar. Murat ile Andronikos
olay haber alnca derhal Rumeliye
geerler. Murat asi kuvvetleri
datr, Dimetokaya kaan Savcy
yakalar, gzlerine mil ektirdikten
sonra ldrtr. oannesin de olunun
gzne mil ekmesini ister,
mparator olunun gzleri tamamen
kr olmamak zere kzgn sirke
dktrerek yar kr brakr.109Bu
tarihten itibaren Osmanl
ehzadelerine Rumelide Sancak
verilmez.110

MURAT ANADOLUDA BARII

YOLLAR DA KULLANIR
Murat I, Anadoluda
beyliklerindeki bakaldrlar tahta
kt ilk yllarda iddetle bastrd
gibi daha sonraki yllarda bar
yollar kulland da olur. rnein
1381 ylnda byk olu Bayazt,
Karamanllarn saldrsndan korkan
Germiyanolu Sleyman ahn
kzyla evlendirir. Sleyman ah
kznn eyizi olarak Osmanlya
Ktahya, Tavanl, Simav, Emet
taraflarn verir ve kendisi Kulaya
ekilir.111Murat bu dne Karaman,
Hamit, Mentee, Saruhan ve
Kastamonu beylerini ararak
Bayaztn iktidarn ve gcn
gsterir. Ayrca Hamidolu Hseyin
Beye, dne gndermi olduu
eliyle Akehir ve Eirdir
evresindeki kasabalar kendisine
satmasn teklif eder. Bu teklifi
reddedemeyen Hamidolu istenen
ehir ve kasabalar 80 bin altna
Osmanllara satar. Wittek bu olaya
u yorumu getirir: Elbette
alabilirdi, nk batda aknlarna
devam eden gazilerin getirdikleri
ganimetlerle ok zengin olmutu.112

MURAT RUMEL
YAYILMASINDA
HESAPLI HAREKET EDER
Bu arada yrkler gebe Ulahlar
iine sokulur, bunlarla ittifak
kurarlar. Sultan, klan yallarnn ve
savalarnn (Vojnuki=Voynuklar)
temel haklarn tanr, hatta bu haklar
genileterek onlar kendi yanna
eker.113Ulahlar 1375ten sonra Trk
ordusuna girerler. Djurdjevin phe
gtrmez aklamalarna gre, yalnz
Bulgaristandan deil, Srbistan,
Bosna-Hersek, Slavistandan
(Slovenya) da Ulah savalar Trk
ordusuna katlrlar. Bunlar kaba
mzrak ve kalkan tayan
svarilerdir, snr savas olarak
ya da savalarda rehber hizmeti
grmek iin kullanlrlar. Ne vergi,
ne de herhangi bir rsum vermeden,
miras braklamayan bir batina
mlkiyetine sahiptirler. Tmar
yoktur, ama buna ramen topraa
sahiplerse reaya gibi kira derler.
Oullar, kardeler ve dier
akrabalar, kendi batinalar olmasa
bile reaya saylmazlar. Bunlar belirli
lde yardmc birlikler
oluturabilen yedek glerdir.
Voynuklar er kiilik takmlar
halinde rgtlenirler, biri savaa
gidince ikisi evde kalr. Her
birden Sultana knder (kalkan)
akesi olarak 16 ake, sava hizmeti
gren ise 6 ake derler. Voynuklarla
ilgili Trk yasalar kukusuz Slav
rneklerine dayanr.
Charles Le Beaunun belirttiine
gre, Murat, Rumelide ftuhata
balad zaman kardei Sleyman
Paa tarafndan ilk Rumeli
harektnda gsterilen iddeti
brakarak lml hareket eder. Bu
sayede igal edilen yerlerdeki halk
kendisine ballk gstererek Bizans
imparatorunun idaresini aramaz
olur.114Murat yaylma srasnda ok
hesapl hareket eder. Latinlerle bir
olay karmamaya dikkat ederek
onlarn Balkan devletleriyle ittifak
kurmalarn engeller. Hatta 1373te
Venedik-Macar savanda
Venediklilere 5000 oku vererek
yardm eder.
Murat I dneminde hem Osmanl
hem de ona bal olanlar
durumlarndan honutturlar. Vasaller
hem mlkiyetten hem de stat
gvenliinden yararlanrlar. Osmanl
ise tribut (hara) ile mali kazan
salar, savata sadk yardmclar
elde eder ve yaylma snrlarnn
gerisindeki hinterlantn gvene alr.
Bu dzenleme Balkanlarda yararl
olur, Srplar, Bosnallar ve
Bulgarlar, Macarlara kar Osmanl
desteini iyi karlarlar.115

BABASINDAN BEYLK
DEVRALDI,
OLUNA MPARATORLUK
BIRAKTI
Murat I, 1388de Balkanlarda
kendisine kar yeni bir ittifak
kurulduunun haberini alr. Oullar
Ktahya Sancakbeyi Bayazt ile
Karesi (Balkesir) Sancakbeyi
Yakup Beyi ve Anadolu beylerinin
gnderdii yardmc kuvvetleri de
alarak Rumeliye geer. ttifak
blecek bir taktik izlemek istedii
iin nce andarl Ali Paay 30
bin kiilik bir orduyla Bulgaristana
yollar. Kral iman (Osmanl
tarihilerine gre Sosmanos)
Nibolu kalesine kaar. Ali Paa,
Niboluyu kuatnca iman teslim
olur, Tuna boyundaki kaleler
Osmanlya kalr. Ali Paa, Muratn
ordusuyla buluup birlikte
mttefiklerin zerine yrrler. skp
ile Pritine arasndaki Kosovada
mttefik kuvvetleriyle karlarlar.
Gibbonsa gre 20 Haziran, orgaya
gre 15 Haziran 1389da savata
Osmanl ordusu mttefikleri bozguna
uratr. Ama Murat sava alann
gezerken yaral bir Srp tarafndan
kalbinden baklanr. Hayatndan
mit kesilince olu Bayazt yanna
arlr, devlet adamlar tarafndan
hkmdar ilan edilir. Durumdan
habersiz olan dier ehzade Yakup
ise saltanat iddiasna kalkabilir
dncesiyle ordugha arlp
bodurulur.116
Murat I zamannda Osmanl
Adriyatik kylarna ve Alplerin
eteklerine kadar gtrlmtr. Ama
bunlar artk bamsz gazi
ordularnn deil, iyi ve ok
dnlm, tekilatl devlet
seferleridir.117Murat Hdavendigr
babasndan bir beylik olarak teslim
ald lkeyi bir imparatorluk
halinde oluna brakmtr.118

BAYAZIT I (YILDIRIM)
ANADOLU BEYLERN
KANLI TASFYEYE YNELR
Yldrm Bayazt (saltanat: 1389-
1402) sylentiye gre, 1386da
Karamanolu Ali Beye kar babas
Murat I ile katld seferde ve
Konya savanda Rumeli askerlerini
ynetirken gsterdii srat ve
yiitlik nedeniyle Yldrm
lakabn almtr.119
Bayazt I tahta kt zaman
Osmanl devleti Anadoluda ve
Balkanlarda salam ve kuvvetli bir
imparatorluk eklinde kurulmu
bulunmaktadr.120Ancak Yldrm
kabile, boy ve soy ilikilerine, klan
esasna, gazilik ve beylikilie
verilen nemi terk etmek ve hzl
admlarla mparatorluu
olgunlatrmak ister.121Murat I,
Bizans bir uydu-devlet haline
getirmiken, Bayazt bu politikay
brakr, gzn stanbula diker ve
Bizansa kar sertleir. Anadoluda
ise babas Murat I gibi eit beyler
iinde birinci olmakla yetinemez.
Rumeli fetihleri iin arkasn
temizlemek ve etnik ikmal temelini
geniletmek ister, Anadolu beylerini
kanl tasfiyeye ynelir.
nce Rumeli ilerine giriir: Srp
Kral Lazarn olu Stephana
sadakat yemini ettirir. Bosna, Vidin,
Eflk alnr, skpe Trkler
yerletirilir. Daha sonra Bizansn
taht kavgalarna mdahale eder.
1390da Edirneden stanbul
kaplarna ilerler ve Ioannes V ve
olu Manueli tahta kartr, vergiye
balar, 12 bin asker vermelerini
salar. Daha sonra Anadoluya dner
ve beyliklere kar harektnda
Manueli de yardmc kuvvet olarak
kullanr.122
1391de Manuel tahta geince,
Yldrm ondan stanbuldaki Trkler
iin cami, mahalle ve mahkeme ister.
Bu talep reddedilince stanbulun ilk
muhasaras olan uzaktan kuatmaya
giriir, ama ksa zamanda tekrar
Anadoluya dnmek zorunda kalr.
1392de birok beylii yeniden
kendine balayarak snrlarn
geniletir.
Msr Sultan Barkuk, hem bu
baarlar grerek hem de Doudan
kendini tehdit eden Timur
korkusuyla, tek sultan kuraln bozar,
onun rzasyla Halife I.
Almutavakkil, Yldrma Sultan
unvan getirilmesini onaylar.
Yldrm 1393te tekrar Rumeliye
dnerek Trhalay (Yeniehir-
Larissa, Yunanistan), Ragusay
(Dubrovnik) alr.123Eflka kendi
adamn koyar. Niboluya kapanan
Bulgar Kral iman ldrr.

TEBAASI ETL
SINIFLARDAN OLUMALIYDI
Yldrmn amac devlet yapsn
elverdiince homojen bir snfa
dayandrmak, yani asker tabakas
dnda kalanlardan eit vergi
almaktr. Tebaas yalnz
savalardan deil, paye ve liyakat
sahipleri, ynetim grevlileri ve
ailelerinden oluacaktr. Hristiyan
ve Mslman reaya daha Murat I
zamannda bir snf olarak kabul
edilmektedir.
Koyun resmi daha o zaman
Mslman ve Hristiyanlardan eit
olarak alnmaktadr. Bayazt her iki
kesimden de ayrca bir koyun paras
almaya balar ki bu, sabit bir fiyata
gre alnan ayni deme
biimindedir.124Yldrm zamannda
yetitirilen kleler nemli idari ve
askeri grevler alrlar, hatta ou
Anadoluda tmar sahibi olurlar.
Orada Osmanlnn ilhak ettii
emirliklerde yerli slam
aristokrasisinin yerine geerler.
Kapkullar ona askeri g ve
idareci vererek merkezi otoriteyi
glendirirler. Yldrm o arada
ulemaya tmar verilmesini de
srdrr. rnein Kskl ve
havalisi Lin namyla (amlcadan
Haydarpaa koyuna kadar) Ivaz
Fakih adl bir eyh-i
bahirlkerameye temlik olunur. Ivaz
Fakihin buradaki iftlii ve haslat
vergiden muaf tutulmutur.125Belgeyi
Trkeye eviren yazar u yorumu
yapar: stanbulun karsnn
fetihten bir buuk asr nce byle
Trkletirilmesi, orada yerleenlere
her trl kolaylklarn gsterilmesi
ve Anadolu Hisarnn yaplmas
bizim buralarda varlmz
salamtr. Yerleik Ulahlar da
fetihilere sava hizmetinde
bulunarak teki kyllere gre daha
iyi koullara kavuur. Z. Natan bunda
smrlen reayann zel bir ksmn
grr. Trk gebelerinin de ayn
koullarda feodalleme basks
altna alnd hatrlanmaldr.
Ulahlarn hareket serbestisini
Trklerden nce Slav ve Yunan
feodal devletleri kstlar.

AVRUPADA PANK YARATAN

YILDIRIM SYLENTS
Yldrm 1394 Anadolu
direniinde iki merkezi ayrr: Konya
ve Sivas. Artk Anadoluya egemen
olmaktadr. Ayn yl stanbulu
yeniden ablukaya alr.
O arada Yldrmn atn
Romada St. Peter altarnda
yemleyecei sylentileri Avrupada
panik yaratr. Papa, Macar Kral
Sigismund, Burgogne dk, Nevers
kontu yeni bir hal seferi
dzenlerler. Venedik iki tarafl oynar.
nk ticari karlarn korumak ve
tahl ithalatn Sultan kzdrmadan
srdrmek istemektedir ve hububat
deposu lkeler Osmanl
kontrolndedir. Ayrca Girit gibi
yerlerin igcne ihtiyac vardr.
Venedik 1393te Giritte tarmda
kullanlmak zere kle satn alma
karar alr. En ucuz kle
Osmanldadr. Venedik Papaya
Tarafsz kalaym. stanbula gda
ihtiyac iin bu gerekli. Korkutucu
unsur olarak gl donanma
hazrlayaym der. Karadenize gei
yolunu ak tutmak iin anakkaleye
egemen olma politikas izler. Ayrca
Bizans-Osmanl ve stanbul-Ceneviz
ittifak Venediki korkutmaktadr.
stanbula yalnz donanmasyla ikmal
yapar. Yldrm 1395te
Macaristana yrye geer ve 25
Eyll 1396da Niboluda Hallar
bozguna uratr. Werner bu zaferi
sipahilere balar: Osmanl ordusu
genellikle sipahilerden oluuyordu.
Nibolu muharebesine 11 bin tmar
askeri katld. Tmar sisteminin
yaylmas devletin feodallemesi ve
merkezi gcn artmasyla ayn
balamdadr.126
Yldrm Bayazt bu zaferden
sonra stanbulu alma amacna geri
dner, Anadolu Hisarn yaptrr ve
mparatoru ehri teslime davet eder.
Teklif reddedilince stanbulu tekrar
muhasara eder. Ancak deniz
tarafndan abluka olana
olmadndan bu kuatma da bir
sonu vermez.

YILDIRIMIN EHVET
DKNL
Baz Osmanl vakanvisleri bir
taraftan Srp prensesinin, bir taraftan
esasen zevkine dkn olan vezir Ali
Paann Bayazt iret ve sefahate
altrm olduklarn sylerler.
Bizans tarihileri ise teden beri
iret ve sefahate dkn olan bu
hkmdarn zellikle Nibolu
zaferinden sonra kendisini bsbtn
zevk ve ehvete kaptrdn
zikrederler.127Bizansl tarihi Dukas
yle yazar: Bayazt Prusada
(Bursa) oturuyordu Saraynda
temiz ve mtenasip vcutlar ve
gzel yzleriyle seilmi erkek
ocuklar ve kzlar vard; orada gen
ve taze erkek ocuklar ve gnein
ziyasndan daha parlak kzlar mevcut
idi. Bu ocuklar ve kzlar kimlerdi?
Romaioilerin, Srmiumlularn,
Ulahlarn, Albanitiallarn, Hunlarn,
Sakslarn (Saksonlar),
Plegoniallarn (Bulgarlar) ve
Latinlerin ocuklar idi. Her biri
kendi lisann letafetle konuuyordu.
Bayazt bunlarn arasnda oturarak
ehvetini tatmin etmekten ve
suiistimalden geri kalmyor, erkek ve
kzlarla eleniyordu.128

BZANS YILDIRIMIN
STEKLERN KABUL EDER
Avrupada artk kendini ok gl
hisseden Yldrm, Karaman zerine
yrr ve 1397de ehri alr. Karaman
ve Konyann alnmas Osmanly
Anadoluda iyice glendirir.
Egemenlik kuzeyde Trabzon
mparatorluu snrna, douda
Frata kadar olan eski Seluklu
lkesine dayanr. Sonra Bursaya
dner ve muhasara altnda olan
stanbula yeniden bask uygulamaya
balar. Bu nc muhasaradan
sonra Bizans Yldrmn isteklerini
kabul eder. stanbulda kurulan slam
mahallesine Gynk, Torbal ve
Tarakl Yeniemeden bir ksm
Trkmen stanbula yerletirilir.
Kiliseden cami de verilir.129Bundan
sonraki aama stanbulu almak
olacaktr. andarl Ali Paa
Balkanlarda baml devletikler
kurulmasna, mparator ailesinin
ldrlmesine ve stanbulun fethine
kardr. Sar Timurta Paa ise ilhak
ister. Bayazt Timurta tutar.

YILDIRIM RUMEL-ANADOLU
FARKLILIINI
GREMED M?
Timur Halep ve Dimak (am)
iddetli yama eder. Dimaktaki
sanatkr, elik ve cam iilerinin
hemen hepsini Semerkanda gtrr.
Sonra ehir atee verilir. Hallarn
Suriyeden karl buradaki parlak
iktisadi devrenin kapan olur.
Bayazt Anadoluya hkimdir.
Ama Wernere gre Anadolu ile
Rumeli arasndaki ekonomik ve
sosyal farkll gremez. Batdaki
harekt Trkler asndan gazi
eylemleri saylrken, douda karde
kavgas ve zorbalk saylyordu.
Rumelideki erken-feodal
merkeziyetilii doudaki
beyliklerin boy ve soy geleneine
uygulamaya kalkmak kart gleri
harekete geiriyordu, stelik bu
gler Osmanl ordusunun iinde de
yuvalanmt. Hatta i ve d
politikaya bal bir gerilim srasnda
Sultann karsna ldrc bir
tehdit olarak
kabilirlerdi.130Sultann ektii
tehlike tohumlar Dou snrlarnda
bir slam imparatorluunun, Timur
egemenliinde Moollarn ortaya
kmasn ve gelimesini krkler.
O srada Orta Anadolu
egemenlerinden Kad Burhanettin ile
Msr Sultan Barkukun
lmlerinden yararlanan Yldrm,
snrlarn Timurun nfuz sahasna
kadar geniletir. te Timurla
Anadolunun yeni egemeni Bayazt
arasndaki gerek rekabet o zaman
balar.131
Timur Anadoluya girer, Konyay
ve Sivas alr, katliam yapar. Mool
vrisi olarak Anadoluda egemenlik
iddiasndadr. Timurun Anadoluda
zuhuru Bizansta ve Bat lkelerinde
byk umutlar uyandrr. Dersca,
Venedikin Timurla ilikide
olduunu belirtir. te yandan Bizans
mparatoru Ioannes VII.
Palaiologosun Bayazta Timuru
yenerse stanbulu kendisine teslim
edeceini sylediini ne srer.
Timur iiyi kullanr. Bayazta
kar derviten yararlanr. Derviler
Bayaztla savan Tanr katnda
gerekli olduu propagandasn yapar.
Dervilere gre Timur zalimleri
cezalandrarak, tanrsz ve sefih
Mslmanlar yollamak iin Allah
tarafndan grevlendirilmitir.
ldrlen beylerin oul ve
kardeleri Timura kaarlar.
Germiyanolu psaladan kaar,
Mente ve Aydnoullar da ona
snrlar. Hepsi kendi
hkmdarlklarn geri almak iin
Bayazta kar birlikte savamaya
hazr olduklarn bildirirler.132

TMURDAN YILDIRIMA:
GEMC BR TRKMEN
NESLNDEN GELYORSUN
Al-Umariye gre eskiden beri
Moollarla ilikiler Askeri ve
corafi uygun durumlarna ve
kendilerini Moollardan ayran
uzakla ramen, onlara deerli
hediyeler gnderirler. Her biri orada
kendi karlarn savunan bir
temsilciye sahipti.133Timur ile eski
ilikiler canlanr. Germiyan,
Mentee, Aydn Timura snr.
Bayazt ile sava diye yalvarrlar.
Bayazta kar savata dervilerle
oluturduu planl ittifakn ie
yarad kukusuzdur. Timurun
hedefi Bayazt deil, Memluk ile
atma konusu olan Suriyeyi
almaktr. Nitekim Barkuk ve olu
Farg (1399-1411) Bayazt ile ittifak
ararlar ve gnll evet derler.
Bizansla uzlap, Timura dnerler.
Timur Bayazta hediyelerle eli
yollar. Urba sunar, ona oul adn
verir. Tanrnn sana baladklar
ve kfirlerden aldklarnla yetin.
br beylerden aldklarn geri ver
ki Tanr seni affetsin. Yoksa
Tanrnn yardmyla onlarn cn
alrm, der.
Bayazt Timurdan gelen elilerin
sakaln keser. Timur, Bayaztn
gerek doutan ve gerekse rksal
olarak kendinden aa olduunu ilan
eder: Bayaztn Hristiyan
hkmdarlaryla ilikiyle kan ve rk
bozulmu der. Bozulmu Trk,
Trkmen, hatta Yunan diye
tanmlayarak aalayc anlamda
kullanr.
Gerginlik arttka Yldrmla
Timur arasnda birbirlerine hakaret
dolu mektuplar gidip gelmeye balar.
Bu mektuplardan birinde Timurun
Bayazt aalamak kastyla
Gemici bir Trkmen neslinden
geldii keyfiyetinin kendince malum
olduunu, btn Msr, Suriye,
Anadolu halknn da bunu bildiini
yazd sylenir.134135

YILDIRIM TMURA NEDEN

YENLD?136
Timur vasal beylikler sisteminin
savunucusudur. Ama bunu
gerekletirmek iin Fatihten nce
ilk kez Anadolunun birliini
salamay deneyen Yldrm
yenmesi gerekecektir. Bu yzden
Bayazttan vasalliine giren
Anadolu beylerini tanmasn,
kendisinin de vasali olmasn,
ehzadelerinden birini yanna
yollamasn ister. Ayrca
Karakoyunlu beyi Kara Yusufun
kendisine teslimini ister. Yldrm
kendisine snan bir konuu geri
vermez. Timur-Yldrm savann
balca nedenlerinden biri olarak bu
olay gsterilir.
Sonuta her iki taraf da savamaya
karar verirler ve Ankara ubuk
ovasnda karlarlar. Bayazt 10
bin kiilik Srp zrhl svarisine ve
yenieriye gvenir. Sava srasnda
her blge birlii Timur safndaki
beyinin safna geer. ok srmedi
ki ordu dalmaya balad. lkin
Saruhan, Mentee ve Karaman
birlikleri yan deitirdiler, tekiler
de onlar izledi.137 Srp Stefan nce
iyi dvr: Las askerinden
(Lasoluna bal Srpl askerler)
gayr bir kii bile silahna el
vurmad.138Bayazt teslim olmay
reddeder. Bayazt ehzade Sleyman
ile tepeye ekilir, yenieriyle
birlikte sonuna kadar dvr,
sonunda esir der.
Osmanl tarihileri yenilgiyi Kara
Tatarlarn (Anadolu Moollar)
ihanetine balarlar. Witteke gre
yenilginin ana etkeni gazi lks ile
slam uygarl arasndaki dengenin
bozuluudur. Wernere gre ise
tersine, feodalizme gei dneminde
bulunan birok halk ve kabilenin
vahi tepkileri, btn feodalizm
aleyhtar glerin snf hkimiyetine
kar ayaklanmalardr.

BENM PADAHIM YEN

TREM BR
HKMDAR DELDR
Sar Timurta Paa, Yldrmn
merkezi Ankara olarak kurduu
Anadolu Beylerbeyidir.
andarldan ankry alr.
Ankarada Karamanolu Alaaddin
kuvvetlerine yenilir, Konyaya
gtrlr; araclk etsin diye geri
yollanr. Ankara muharebesinde
Timura esir der. Ktahya
kalesindeki klliyetli hazine ve
mcevherat Timura geer. Timur
sorar:
-Bu kadar serveti saklayacana
asker toplayarak Padiahnn yoluna
niye harcamadn?
Timurta ona,
-Benim Padiahm yeni tremi
bir hkmdar deildir ki, merasnn
mallarna muhta olsun, diye yant
verir.139
9 Mart 1403te len Yldrmn
esirken eceliyle mi ld, intihar
m ettii tartmaldr. Birok tarihi
ateli hummadan ldn
belirtirken, k Paazade ve Neri
tarihleri, Bayaztn intihar ettiini
yazarlar.140Kprl yle der:
Yldrm Bayaztn intihar etmeyip
eceliyle ldne inanmak bir tarihi
iin ok mkldr sanrz. Dukas
da ayn fikirdedir: Moollar
Lazkiyeden Frigya Salutariaya
vardlar. Trkler bu yere kendi
dillerinde Karasarn (Karahisar)
adn verdiler. Istrap iinde bulunan
Sultan Bayazt burada vefat etti.
Birok kimsenin dediine nazaran
Bayazt, zehir ierek intihar
etmitir.141
Mkrimin Halil Yinana gre
Ankara Savann en nemli
sonularndan biri can ekimekte
olan Bizans mparatorluunun bir
mddet daha yaamas ve stanbulun
fethinin yarm asr gecikmi
olmasdr. 142
Alexandrescu-Derscaya gre ise
Ankara Savann en nemli
sonularndan biri, Osmanl
mparatorluu merkezinin Avrupaya
intikal etmesi, bylece Rumelide
Trk unsurunun glenmesi ve batya
doru ftuhatn yeni bir hz alm
olmasdr. Yazarn La Campagne de
Timur en Anatolie kitabn zetleyen
Halil nalck yle der: Yazar,
isabetle tmar sistemine de iaret
ediyor. Biz en esasl amili burada
gryoruz. En kk kylere kadar
memleketin btn hcrelerine
yaylm bulunan bu toprakl
sipahiler, Osmanl devletinin
dalmayan atsn tekil
etmekteydi. Onlar ellerindeki
beratlarn tasdik etmi bulunan,
binaenaleyh tmarlarn meru klan
devletin canlanmasna herkesten ok
yardm edeceklerdir. Osmanl
devleti, Timur mparatorluu gibi
kurucusunun lm ile beraber
paralanveren o seyyal
imparatorluklarn taliine uramam
ise bunu en ziyade kendisine salam
ve sabit bir hizmet gren tmarllara
borludur.143

KARDELER KAVGASI (1402-

1413)
Bayaztn oullar Timurun
kendilerine verdiiyle yetinmek
zorunda kalrlar. Sleyman Avrupa,
sa Antalya, Musa Ktahyadadr.
Mustafa Ankara Savanda
kaybolmutur. Timur Anadolu
beylerinin hibirine stnlk
tanmaz. Bu da Bayaztn oullarnn
bulunduklar blgeleri
geniletmelerine ve giderek taht
kavgalarna yol aar.
Ankara savanda Osmanl
ordusunun art komutan olan
Mehmet elebi Tosyaya
ekilmitir.144Halk, Timurun
Amasyay verdii Kara Devletah
sevmez, eski sancakbeyi olan
Mehmeti davet eder. Mehmet,
1403te Kara Devletah baskn ile
ldrp Amasyaya girer. Ayn yl
blgedeki btn Trkmen beylerini
yok edip Tokat Amasya havalisine
egemen olur. Mehmetin baarlarn
haber alan Timur ona bir mektup
yazarak ve teminat vererek o anda
klamakta olduu Aydna arr.
Kara Yahyay bozguna uratan
Mehmet, hileden kukulanarak dalk
blgede konaklar ve Timura eli
yollar. Timur onun mazeretini kabul
eder, ona babasnn lmn haber
verir, Mehmete ele geirdii
yerlerin hkmdarlk beratn verir.
Mehmet de Timur ile ortak sikke
kestirir.145
1404te Timurun lkesine
dnmesinden sonra Mehmet,
Bursadaki sa elebiye
Anadoluyu paylamay nerir, sa
onun by olduunu syleyerek
teklifi reddeder.

ARET SAVAILIININ
ORTAYA IKII
sa elebi, Aydn Saruhan,
Mentee ve Teke Beyliini Mehmet
elebiye kar birletirir. Mehmet
elebi, 1403te Trkmen beyleri
nal ve Kopeki yener. Bunun zerine
sa ile birleen zmirli Aydnolu
Cneyt, Karaman ve Germiyan
beylerini toplar ve unlar syler:
Bayaztn sizlere ve soyunuza
ettiklerini hatrlayn. Soyunuzdan
bazlarn kltan geirdi, bazlarn
bodurttu, tek bana hkmdar oldu,
sizi srgn etti. imdi ise Allahn
inayetiyle bu cani mahvoldu. Onun
sulbnden domu olan bu olu bizi
yutmak istiyor. Henz gen iken
gayret edip kafasn kralm ve
mrmzn geri kalann gailesiz
geirelim.146
Bu gelimelerden sonra iki karde
Bursann batsndaki Ulubatta
arprlar. Ankara savanda esir
dp serbest brakldktan sonra sa
elebinin yannda yer alan Sar
Timurta Paa bu savata ldrlr.
Yenilen sa elebi stanbula kap
Bizans mparatoruna
snr.147Mehmet elebi Bursaya
girip hkmdarln ilan eder.

BEYLKLER LKEL ARET

ASKER FEODALZM LE
ASKER DEMOKRAS
ARASINDADIR
Mehmetin glenmesinden endie
eden Emir Sleyman Rumeliden
Bursaya gelir. Mehmet elebi kar
koymayp Amasyaya ekilir.
arap Sleyman,148
yenierileri de direnlendirir.
Aknclar ve yrkler cihada
dnlmesini, Hristiyanlarn haraca
balanmasn, Gaziliin devamn
isterler. Sleymann Sadrazam
andarl Ali Paa Anadoluda slam
kardelerle sava gereksiz bulur ve
1405te bu yzden Mehmete geer.
Mehmet, 1409da
Karamanolunun yannda bulunan
kk kardei Musay yanna
arr. Rumeliye gitmesi
kararlatrlan Musa, baarrsa
Mehmete bal kalacana teminat
verir, Sinoptan bir gemi ile Eflka
gnderilir. Eflkta asker toplar,
btn Rumeliyi ele geirmeye
balar.149Bunu haber alan Emir
Sleyman Aydnolu Cneyt Beyi
yanna alarak Rumeliye geer.
Bylece Sleyman Rumeliye
dnmek zorunda brakan Mehmet
elebi tekrar Bursaya dner.
Rumelide, Emir Sleymanla ilk
karlamasnda yenilen Musa
Eflka kaar. nce Avrupada
mttefik arar. Ulah prensi (Eflk)
Mircea anlamaya gnlldr, daha
1403te Sleymana kar Stepan
Lazarevi ve Bosna Kral Ostayay
kkrtmtr. Sleymann can
dman olan Kral Sigismund
yardmyla Brankovi arazisini alan
Stepan Musa tarafna dner. Musa
Trkmenlerinden tasarlad
Ulahistan (Eflk-Valahya) harekt
iin destek almtr.
Sleyman bu zor durumda kendini
Musadan kurtarr ve Bizans
mparatoruna Asyada rahat
hareketine olanak verirse
Avrupadaki illeri vermeye bile
yanar.150
Ama Musa, Sleymandan yz
eviren baz merann yardmyla
Edirneye baskn yapar. Sleyman
hamamda arap imektedir, buna
aldrmaz.151Bunun zerine bata
yenieri aas Hasan Aa olmak
zerebirok bey Musann yanna
geerler, Edirne Musa tarafndan
igal edilir. Emir Sleyman Bizansa
kaarken yolda yakalanp
katledilir.152Wernere gre ise
Sleyman kaarken yolda Hristiyan
kyller tarafndan ldrlr. Musa
bu ky basarak kylleri evlerinde
diri diri yakp Sleymann cn
alr.

MUSA, FLOR KOKUYORSUN

DEYP HARA STER
Musa, Edirnede hkmdarln
ilan eder, Mehmete verdii sz
tutmaz, kendi adna sikke kestirir.
Bylece Osmanl lkesi ikiye
ayrlm olur. Mehmet elebi
devletin feodallemesini, Musa
elebi airet savaln, akncl
temsil eder. Musa airet askerine
dayanr, bu g Trkmenlerden ve
sipahilerden oluur. Hristiyan
dmandr, dinsel eitlii bir yana
brakmtr. Daha batan keyfi bir
msadereye giriir.153Rumeli
beylerinden bazlarn ldrp
mallarn ald hatta zengin bey ve
paalardan birini grnce flori
kokuyorsun diyerek hara talebinde
bulunduu bilinmektedir.154
Musa; Trakya, Makedonya ve
dier yerlerin ileri gelenlerini
toplayarak ecdadnn kfir
tapnaklarn cami yapt Selanikin
Sleyman tarafndan kfire teslimini
knar. stanbulu alma and
ier.155Onlara unlar syler:
Kardeim buraya gelip Trakya vesair
yerleri fethetti. Halbuki babasna
kar icap eden hrmet ve efkati
gstermedi. Bundan baka yeri
GVUR olduunu syleyebilirim.
Bu sebepten Cenab Hak kendisine
arkasn evirerek dinsizi
paralamak iin peygamberin byk
klcn benim elime verdi. Bu
sebepten babamn alnnn teriyle
fethedip kiliselerini, puthanelerini
Allaha ve peygamberine ibadete
mahsus mukaddes camilere tahvil
ettii Makedonya ehirlerinin ve
Selanikin Romaiolere verilmesi
doru deildi. Hatta ehirlerin
anasn (stanbul) Allah isterse sizin
yardmnzla alacam, babamn
katilini elime geireceim ve
stanbulda bulunan dini binalar
Allaha ve peygambere ibadete
tahsis edeceim.156Musa daha sonra
Rumelideki egemenlik alann
geniletir. Onu ok yumuak grp
yanaan Hristiyan prenslerini
tasfiye eder. Vuk Lazarevi ve Georg
Brankovi Sleyman brakp onun
yanna getikleri halde ldrlrler.
Trk ileri gelenler bask altna alnr.
Musa, Trakya, Teselya ve Srbistana
kar cihat bayran aar. Wernerin
Yugoslavya Ulusal Tarihinin
yazarlarndan aktardna gre
ordusu yalnz aknclardan, yani
talanc, yamac ve babozuk
askerlerden kuruludur. Musa nl
eyh Bedrettini kazaskerlik gibi
nemli bir makama getirir. eyh
Kzl Deli diye anlan eyh 1412de
vakf alr. Bunun iin verilen
salverme tezkeresinde rahatsz
edilmesin, yk olunmasn. Btn
vergiden muaf denir. Musa ardndan
Srbistana saldrr. Yama yapar,
ldrr, csseli genleri ise tutsak
eder. Zapt ettii kale halkn
kltan geirir. Baka hibir
Osmanl nderi Musa kadar sert
gazilik yapm deildir. Aslnda,
Srbistan saldrlarn, barbarlara
cretli askerlik ve mttefik olarak
hizmet eden Byk Voyvoda Sandalj
Hrani-Kosa gibi Bosna soylular
kolaylatrmtr. Musa Sleyman
yendikten sonra Stefan Lazarevie
verdii sz de tutmaz. Bu yzden
Stefan Musann ba rakibi olur.
Musa btn Hristiyan hkmdarlara
harac artrn der. Saldrlarn
srdrr. Mutafiyeva Hristiyan
kylleri de srkledi, der, ancak
Werner buna inanmaz. nk ona
gre klan ve kabile savalar
Hristiyan kylleri iin felaket
saylmaktadr.

EVRENOSTAN MEHMETE:
 BEYLER MUSADAN
NEFRET EDYOR
Musa 1411de stanbulu
157
kuatr. Telaa den mparator
Manuel II. Palaiologos Mehmet ile
anlar: Mehmet, Musay yenmeyi
baarrsa Musann Bizanstan ald
yerleri Manuele iade edecek,
baaramazsa Manuel onu ehre
alacaktr.158Dukasn versiyonuna
gre Manuel, Mehmete baarrsa
sultanl ele alacan ve onun
evlad gibi olacan bildirir.159
Rumeliye geen Mehmet,
Musaya iki kez yenilir.160 Bursaya,
oradan Amasyaya gelen Mehmet,
Dulkadirolunun da katksyla 30
binin stnde bir ordu toplar.
Musann kstrd Rumeli
beylerinden Evrenos Bey, Mehmete
bir mektup gndererek btn
beylerin Musadan nefret ettiini
bildirir, yeni bir plan nerir. Bu plan
gerei Mehmet bu kez Rumelide iki
koldan ilerler, Vize civarnda
Musann komutan Kara Halili
yenince dier Rumeli beyleri de
Mehmetin yanna geer.
Zaten Musann ordusundaki
sipahi ve yenieri de gvenilir
deildir, Mehmetin adamlar
saylrlar.161Sufi eyhleri de Mehmet
ile birleir.
 Bu ittifak 1413te Musay
kuatmaya ynelir. Kral Stefann
zrhl svarileri Mehmetin emrinde
arkadan hcuma geerler. Doudan
Mehmet, Batdan Bosna, Macar ve
Trk birliklerinin desteinde Stefan
saldrr. Musa 1413te Viloada
yenilir. arpmaya devam eden
Musa ordusu dalnca kaar, yolda
at bir batakla saplannca peinden
gelenler tarafndan yakalanp
boulur. elebi Mehmet 5 Temmuz
1413te Edirnede btn devletin
hkmdar olduunu ilan eder.
Musann yenilgisi ve lmn
airet savalnn ve eyhliin
yenilgisi olarak niteleyen Werner, bu
noktada Filipovi ile ilgin bir snf
mcadelesi tartmasna girer.
Filipovi Musann feodal soylular
halkyla birlikte alaa etmek
istediini ve bu yzden snfndan
kopmu olduunu ne
162
srer. Werner bu teze kar unu
syler: Musann tek bir hedefi
vard: gen imparatorluun
restorasyonu ve tek bana
hkmdarlk Bu programyla
Musa, ne kendi snfndan, ne de
hanedanndan kopmu oluyordu. O,
ndersiz kalan muhalif halk
tabakalarn harekete getiriyor,
onlar kendi politikas dorultusunda
srklyordu.
 FEODALZM KARITI SOSYAL
ETLK
BEDRETTN AYAKLANMASI
Mehmet I, Musann kazaskeri
olan eyh Bedrettini bin ake aylk
ile znike srmtr. Ancak
Bedrettin, znikte de taraftarlaryla
grmeyi srdrr. Mehmetin
hkmdarlndan sonra eyhin
tarikatta rencisi olan Brklce
Mustafa, zmir tarafndaki
Karaburunda, Torlak Kemal ise
Manisa yresinde bakaldrrlar.
syan ksa zamanda geniler.
Brklce zerine sevk edilen Aydn
Beyi Aleksandrn kuvvetleri
bozulur, kendisi de lr.163Manisa
sancakbeyi Kara Timurta olu Ali
Bey de bozguna urar. Mehmet I,
ayaklanmann feodal devletini hedef
aldn, sosyal eitlik kurmay
deneyeceini, her trl snfl
topluma dman olduunu anlar. Bat
Anadoluda feodal sistemi iddet
kullanarak uygular. Amasya
sancakbeyi olan olu Murat ok
gen yanda isyan bastrmaya
gnderir. Fiili kumandas Bayazt
Paann elinde olan Amasya ve
Sivas kuvvetleri, Manisa sancakbeyi
ile birlikte isyan kanl bir surette
bastrrlar. Brklce Mustafa (ona
Dede Sultan da denmektedir)
yakalanarak ikence ile katledilir;
Manisa taraflarndaki Torlak Kemal
de ayn akbete urar. Mart 1420de
eyh Bedrettin Serez pazarnda
aslr ve mallar vrislerine
braklr. Mehmet I Aydn ilini
sipahilere bltrr.164
YRKLERE NEDEN
MTYAZ TANINIR?
Feodallemeye kar slam ve
Rumeli Hristiyan gebeleri de
ittifak yapar Ulahlar (Valah ve
Eflkllar)165 ve Yrkler daha
Bayazt dneminde onun sert
feodalletirmesine kar birlikte
direnirler. Sonra kendilerine uygun
den Musa elebi evresinde
toplanrlar. Onun lmnden sonra
Cneyt-Dzmece Mustafa ittifakna
katlrlar. Yrkler Balkanlarda
Trakya, Makedonya ve Selanike
kadar uzanrlar. Balkan yarmadasna
girileri hayli eski tarihlidir, Mnir
Aktepeye gre XIV ve XV.
yzyllarda Serez blgesine Saruhan
Yrkleri yerlemi ve Yldrm
zamannda kitle g olmutur.
Gkbilgine dayanan Mutafiyeva,
Balkanlara gen Trk kitlelerinin
Yrk olduunu belirtir.166Onlar
Teselyaya babu Turhann
yerletirdii de sylenir. Sultanlar
yrkleri imtiyazl klar, zira Sipahi
ve Yenieri yeterli gte deildir,
vurucu g olarak onlara gerek
vardr. Bu temelde, yaya ve
mselleme benzer bir durumlar
vardr. Eski yasaya gre davar,
balk (ki Werner buna dn vergisi
der) ve otlak vergileri derler.
Wernere gre Ulah-Yrk ittifak
bir geriye dn olur, ekonomi ve
uygarl yeniden barbarlamaya geri
gtrr.

DZMECE MUSTAFA ANT-

FEODAL
AKIMIN DEVAMIDIR
lk zamanlar say desteklemi
olan Aydnolu zmirli Cneyt Bey, o
yenilince Yldrmn olu olduunu
iddia eden ve resmi tarihin
Dzmece dedii Mustafa yanls
olmutur.167Dzmece Mustafa ile
Cneyt Ulahistana (Eflk) doru
ekilir ve buradan Rumeliye
yrrler. Rumelideki Azaplardan168
halk milisi kurarlar. Reaya statsne
dmek istemeyen azaplar, Cneyti
ba tac ederler. Bylece Dzmece
ve Cneyt feodal kartln
srdrrler. Mehmet Iin saldrs
zerine Cneyt kaar, Dzmece
Mustafa ile birlikte Bizansa
snrlar. Mehmete teslim
edilmezler. Bizans mparatoru
Manuel II. Palaiologos Mehmet ile
anlaarak Dzmece ile Cneyti
Lemnosa (Limni) gnderir.
Aralarndaki anlamaya gre
Mehmet lene kadar bir ey
yapmalar nlenecektir.
Edirneye dnen Mehmet orada
avlanrken fel geirir. Hastal
ilerleyince, lrse Dzmece
Mustafann Manuel tarafndan
serbest braklmasndan endie ettii
iin Amasya Sancann banda
olan olu Muratn derhal
arlmasn ister ama Murat
gelmeden lr. lm bir sre gizli
tutulduktan sonra Muratn
hkmdarl ilan edilir.

TIMAR REJM ESK SSTEMLE

UYUMAZ
 Murat II, 17 yanda hkmdar
olduunda Cneyt ve Dzmece
Mustafa ayn glere dayanarak
(Azaplar, Ulahlar, Yrkler) ikinci
kez ortaya karlar. Bu gler
1422de zmire gelip Cneyti
cokunlukla karlar, emrine girerler.
Bunlar gebelik iinde kk
salmlardr, yani Dzmece ve
Cneyt de Musann anti-feodal
akmnn devamdr. Manuel II.
Palaiologos Mehmet Iin lm
zerine Limnide srgnde olan
Dzmece Mustafa ve Cneyti
serbest brakr. Dzmece Mustafa
Gelibolunun igalini Cneyte
brakp Edirneye girer. zerine
giden Bayazt Paay yakalayp
idam ederler. Yeni Sadrazam
andarl brahim Paa Bizansla
anlama yapar. Murat bu sorunu
zmek iin nce Ceneviz, Srbistan
ve Macaristan ile mtareke yapar.
Dzmece Mustafa 17 bin kiilik bir
orduyla Anadoluya geer. Murat
Cneyte gizlice zmir ve Aydn
vaat ederek Dzmece Mustafann
ordusunu bler. Ordusu bozguna
urayan Dzmece Mustafa Eflka
kamak isterse de yakalanr ve idam
edilir.169Dukas, Mustafann genel
bir meydanda aslmasn, onun
Bayaztn olu olmadn, Osmanl
slalesinden gelmediini halka
kantlamak iin olduunu syler.
Oysa kendisi onun Bayaztn olu
olduu kansndadr.170zmir ve
Aydn beyliini alm ama
Osmanlya baml olmay
reddetmi olan Cneyt ise 1425te
Venedikle ba gsteren Selanik
anlamazl srasnda Venedikle
Osmanl iin endie verici ilikiler
kurar. Bunun zerine Cneyti Hamza
Bey karadan, Murat II ise denizden
kuatr. Teslim olmak zorunda kalan
Cneyt btn slalesiyle birlikte
imha edilir.
Osmanl Rumelide yerli beyleri,
kendi topraklarnda tmarl sipahi
olarak brakr. Bununla birlikte,
tmar rejimi zellikle topran
veraseti ve mlkiyeti noktasnda eski
sistem ile uyumadndan, tmarl
haline getirilmi olan eski beyler,
Osmanl egemenliine kar isyana
hazrlardr. lk nemli isyan hareketi
bu toprak sorunu yznden balar.
Tayyip Gkbilgin; Her trl
huzursuzluu ve karkl bir kyl
hareketi ve bunu da anti-feodal
mteradifi (eanlamls) olarak anti-
Osmanl ve anti-Trk gstermek
yanltr, der.171

ARNAVUT SKENDER BEY

SYANI
Hristiyan ad Georg Kastriyota
olan skender Bey 1423te Osmanl
sarayna rehin gider. olan
sfatyla Osmanl eitimi grr,
skender adn alr. 1438de Yuvan
ilinde tmar sahibidir.172Kastriyota
Arnavutlukun en nemli bey
ailesinin namdr. skenderin Babas
van -Yuvan- adna izafeten Osmanl,
Ergiri-kasr sancann kuzeyine
Yuvan-ili adn verir. Macar
Kralnn da kkrtmasyla zaten
toprak dzeninden memnun olmayan
skender Bey ve baka Arnavut
beyleri ayaklanrlar, Osmanly otuz
yl uratran ve 1468de Fatih
dneminde sona eren Arnavutluk
sorunu balar. Kyller skender
Beyi izledi mi, gerek bir halk
ordusu kt m, belli deildir.
skender Beyin 12 ila 15 bin kiilik
kuvveti var. ekirdei hafif
svaridir. Venedik iki yanl siyaset
izler: bir yandan Adriyatik slerine
ynelik Trk tehdidinden korkar, te
yandan merkezi ynetimde
Arnavutluka ilgi duyar, skender
Beyi tutar. skender, Napoli Kral V.
Alfons ile ittifak kurunca 1447de
Venedike sava aar. Venedik Murat
II ile ittifak kurar. 1448de Murat
yenilince zafer ligi datr. Birok
feodal skender monarisini
istemediinden ayrlr.
skender, Svetigrad (Kosack) ve
Aka-hisar zapt eder. 1444
Martnda teki Arnavut reisleriyle
anlar, Hristiyan olur. Asi ilan
edilir. zerine Evrenesolu sa
yollanr, ancak yenilir. syan gneye
sram deildir. skender Beye
kar savalarda birok Arnavut
Osmanl tmarlar alarak, Osmanl
ordusunda hizmet eder.

MURAT II ADIRDA YAARDI

spanyol gezgin Pero Tafur, Murat
IInin yalnz yazn deil, kn da
adrda yaadn yazar. Ona gre,
yaknda bulunan kentleri; eli kabul
etmek, kanun kurmak veya ykanmak
iin frsat bulursa ziyaret eder.
Bourgognelu gezgin Broquire ise
Muratn elenceye dkn olduunu
ve ok itiini yazar.173
Murat, 14 Kasm 1444te Varna
sava srasnda ordunun bir ksm
kanca, Sava kazanrsam
ekileceim, der. Kendisi de
ehitlere dua iin dindar dervilere
dner.174Savatan sonra gerekten de
bunu yapar; Saruhan, Mentee ve
Aydn beyliklerini kendine ayrarak,
saltanat olu Mehmete ve
deneyimli Veziriazam Halil Paaya
emanet ederek Bursaya ekilir.
Babinger, bu beklenmedik
ekiliin nedenini eski Osmanl
soylu aileler ile sarayda n plana
geen dnmeler arasndaki rekabete
balar. Werner bu tezi inandrc
bulmaz ve yle der: Murat
dnmelere kar olsayd, 1444te
Karaca Paa ehir dtnde
Arnavut zgr Beyi Anadolu
Beylerbeyi yapar myd?175
Ancak, Hal tehdidinin artmas
zerine andarl Halil Paann
sraryla Murat yeniden
bakumandan olarak ordunun bana
geer. skender, Venedikle savaa
katlr. Halil Paa Murat tekrar
greve arr, Murat II, 5 Mays
1446da Edirnede tekrar tahta kar,
hkmdarlktan feragat eden Mehmet
resmen veliaht saylr. Balkanlarda
Osmanl egemenliini yeniden
salayan Murat, 17-20 Ekim
1448de kinci Kosova zaferini
kazanr.

Doan Avcolunun elyazmalarnda Varna

Sava.

OSMANLI TOPU LK NE ZAMAN

KULLANDI?
Top geni lde Murat II
dneminde kullanlmtr. 1431de
Anavutluk tahrir defterinde yazdna
gre: Tmar Ali veledi Topu
smail lm. Demek ki Topu
smail en aa Mehmet I dneminde
tmar tasarruf ediyor. 1422de
stanbul kuatmasnda, 1424te
Antalya savunmasnda top kullanr.
Bu silahn Murat IInin clus yllar
karklnda kullanlamayaca
aktr. Mehmet I veya daha nce top
kullanlm olmaldr.
Selanik Kuatmas (1430),
Belgrad Kuatmas (1440) ve Kerme
Savanda (1446) Osmanl top
kullanr. Murat II, 1448 Akahisar
(Croia) nnde drt byk top
dktrr, 1450 seferinde ayn kaleyi
400 libre ta atan toplarla dvdrr.
Topu kale savunmalarnda da
kullanmtr.
Sahra topu olarak kullannda en
eski kayt 1444 Varna Savadr. Bu
bir lm kalm savadr.
David Ayalon ateli silahlar,
Yakn Dounun kaderini belirleyen
balca etken sayar: Hristiyanlar
ateli silahlar sayesinde nnde
durulmaz askeri stnlk kazanm,
slam lemini tehdit etmitir.
Portekiz, Kzldenizde Memluku
bylece tehdit eder. Osmanl ateli
silah stnlyle Memluku
yenmitir.176
 KOSOVADA LK KEZ TABUR
CENG
Murat II dneminde tabur cengi
yapan Macarlarn ald pe pee
galibiyetler, Osmanllarn meydan
muharebelerinde tabur cengini
benimseyip ateli silahlar
kullanmasna balca bir etken tekil
etmi grnmektedir. Zira zincirlerle
birbirine balanm arabalar
arasnda top ve tfekle mukabele
eden Macarlara kar Osmanl
svarisi ve hafif silahlarla
donatlm piyade bir ey yapamaz.
Tabur (Tabor) kelimesinin
Macarcadan Trkeye getii kabul
edilir. Zaten Moolcada kriyen
daire halinde dizilmi arabalar
yardmyla tekil edilmi mstahkem
ordugh ve Trkede aa yukar
ayn anlamda aparn (eper)
varl bu sava biimine pek
yabanc olunmadn gsterir. Tfek
konusunda ise Dukas ilk Belgrad
kuatmasnda (1440) Macarlarn
kulland bu silah karsnda
Osmanlnn zayiat verdiini
yazmakta, ondan yeni silah diye sz
etmektedir.177Dukas, Trklerin
stanbul kuatmasnda ilk kez tfek
kullandn yazar, stanbul
kuatmasnda tfekli piyadeler de
saldrya katlmtr.178
1443 zladi Savanda, 1444
Varna Savanda ve Nibolu
savunmasnda topla birlikte tfek de
zikredilir. Tfek, Kagarideki
tuwekten gelir. 1444te Murat II,
stanbul Boazn geerken, Topu
Saruca, Bizans kadrgasn batrr ve
bu srada tfek de (bunduk) kullanr.
Demek ki, 1444e doru Osmanllar
tfei ordularna kabul etmilerdir.
Oru Tarihine gre Murat 1448de
Kosova meydan savanda
arabalarn ve yenierinin ve topun
ve tfein ve ili kalkanlar nne
dizdirip Kala misal nn ve ardn
berkidp kazanmtr. (Tabur cengi
uygulam), bu tabyann ayrlmaz
unsuru olan tfei meydan savanda
kullanm, Kale savalarnda da
tfek kullanmtr. Alnan kalelerdeki
Hristiyanlar kullanlmtr.
Bosnada fetihten sonra birok
kalede topuluk, zemberekilik yerli
Hristiyanlar elinde braklmtr.
Kalelerde tfeki ulufeli Hristiyan
askerler vardr.
Murat II dneminde, 1440ta
tamamen fetholunan Srp blgesi d
politikayla geri verilir, Eflk Beyi
tabiyede gevekleir, Macar nfuzu
glenir. Anadoluda ise,
Karamanolu, Beyehri, Akehir,
Seydiehir ve Okluk Hisar terk
olunur, byk bir ricat gerekleir.
bunalm vardr. Edirnede
paalar arasnda ihtilaf ve rekabet
yaanmaktadr. Halk Anadoluya
kamaktadr. Nmayiler ve
nihayetinde 22 Eyll 1444te kanl
Hurufi ayaklanmas gerekleir.
Kenti harap eden bir yangn kar.
andarlya kar, kul aslndan
ehabeddin ahin, Lala Nianc
brahim, Zaanos Paa, Fatih
etrafnda toplanr. Orhan elebi taht
almak midiyle stanbuldan
nceize gelir, taraftar bulamaynca
Dobrucaya kaar, tekrar stanbula
dner.
U beyleri, merkeze, veziriazam
ve beylerbeylerine cephe almaktan
ekinmezler. Dzmece Mustafa
mcadelesinde de tayin edici rol
oynarlar. ahabeddin Paa,
andarlya kar onlara dayanmak
ister.
Hal Ordusu 18-22 Eyll 1444te
Tunay aar. Murat II Serdar olarak
gelir ve yener.
Edirnede yeniden isyan kar.
Fatihin yanna glkle kaan
ahabeddin Paann sarayn
yamalarlar. Asilerden bir ksm
stanbuldaki Orhan elebiye
yandaln ilan eder.
andarlnn kkrtt isyan,
ulufe artrlmas ve itaat
etmeyenlerin halkn yardm ile
kltan geirilmesiyle bastrlr.
Murat II yine yenieri yardmyla
Austos 1446da tahta kar. Fatih,
Manisaya gider. Resmi unvan
Sultan Mehmet elebi Sultandr.
Orada bamsz gibidir. Venedik
adalarna andarlnn onaylamad
aknlar yapar.
39 D. Y. (y.h.n.) Hasan Soygzelin, hocas Halil
nalckn Kurulu kitabna yazd nszdeki u iki
cmlesi bizce bu tartmalarn zn ok gzel aklar:
Osmanl mparatorluunun kuruluu, modern tarih
yazclnda byk bir mesele olagelmitir. Seluklu-
Bizans snrndaki kk bir u beyliinin nasl olup da
yenialarn en gl imparatorluklarndan biri olduu
halen tarihileri artmaktadr. (bkz. Halil nalck,
Osmanl Tarihini Yeniden Yazmak, Kurulu, stanbul,
2010.
40 D. Y. (y.h.n.) Bu makale daha sonra Nisan 1999da
Kaynak Yaynlar tarafndan kitaplatrlmtr.
41 M. Fuad Kprl, Osmanl mparatorluunun
Etnik Menei Meseleleri, Belleten, c.VII, s.28, 1
Terin 1943.
42 P.Pelliot, A propos de Coman, Journal Asiatique,
Nisan-Haziran 1920.
43 D. Y. (y.h.n.) Bu tartmalarn kkeninin epey
eskilere dayandn Halil nal-ckn bir anekdotundan
da renebiliyoruz: Fuad Kprlnn rencisi
olduumda o milletvekiliydi, Ankaraya geliyordu sk
sk. O Ortaa Tarihi Krssnde ben Yenia
Krssndeydim, fakat onun seminerlerine ve
derslerine giriyordum. Bir seminerinde Timur zerine
tartma balad. Biliyorsunuz Anadolu Trk
tarihiliinde Timuru yerin dibine batrrz biz;
imparatorluu ykt, elli sene gelimeyi geciktirdi diye
Timur tarihini ktleyenlerin banda Mkrimin Halil
Yinan gelir Fuad Beyin seminerinde yine Timur
zerinde mnakaa ediyoruz, ben o zaman Bartholdu
ve bir Franszn, Bouvatnn Timur zerine kitabn
okumuum. Timur tarihinin objektif tetkiki gereini
evvela Zeki Velidi Togan ortaya atmtr Bu yzden
Mkrimin Halil ile aras ak, birbirlerini grmek
istemezlerdi. Zeki Velidi bundan ok zarar grd, byk
bir limdi, verimli olamad, daima nn tkadlar, hatta
hapse de gnderdiler. Sonra Almanyaya gitti (bkz.,
Halil nalck, Tarihilerin Kutbu, Emine aykara
syleisi, Aralk 2005, 72-73.)
44 The Rise of the Ottoman Empire, London 1938, -
Trkiyede Osmanl mparatorluunun Kuruluu
adyla yaynlanmtr.
45 Trkesi: Ankara Bozgunundan stanbulun
Zaptna, ev. Halil nalck, Belleten, c.VII, s.27,
Temmuz 1943.
46 D. Y. (y.h.n.) Kprl; Marquart, Togan ve
Witteki eski kronikilerin masallarn kullanmak,
menkbe niteliinde rivayetlere, uydurma jenealojilere
inanmakla sular. Ancak kendisi de eserlerinde u tr
menkbelere yer verir: Osman eyh Edebalinin kzn
ister; eyh iki sene buna muvafakat etmez. Osman bir
gece eyhin evinde uyurken, bir rya grr:
Edebalinin koynundan bir ay karak Osmann
gsne girer. Bunun zerine Osmann gbeinden bir
aa kar. Dallarnn glgesiyle btn dnyay rter.
Edebali ryay tabir ederek Osman slalesinin dnyaya
hkim olacan syler ve kzn ona verir. M.Fuad
Kprl, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, 7.
Basm, Ankara, 2012, 45.
47 a.g.e., 301.
48 D. Y. (y.h.n.) Kprl de Osmanl Devletinin
siyasal yapsnda iin bandan beri airet etkisinin
bulunmadn syleyerek Witteke ters dmez.
Esasen beyliklerin kurucularnn pek ou, Trkmen
beyi olmaktan ok Seluklu saraylarnda yetimi
askeri eflerdir. (bkz. D.Avcolu, Trklerin Tarihi-
Beinci Kitap, 2268.) Avcolu ayn kitapta Kay
kkeni meselesiyle ilgili kesin tavr koymutur. O da
Wittek gibi Kay konusunun Murat II zamannda ortaya
kt kansndadr: () Murat IInin yakn
Yazcolu, Reideddin tarihinin Ouz soylaryla ilgili
blmn Trkeye evirir. Bu tarihe gre, Kay,
Ouzlarn en ok hakan karan en soylu boyudur. Kay
boyu iddias bu keiften sonra ortaya kar. Murat
IInin baz paralarnda ilk kez olarak Kay damgas
grlr. stanbulu alan Fatih ise Kay kkenine ilgi
duymaz. Ve Avcolu konuyu yle balar:
Osmanllarn Kay kkeni hayli tartma gsterirken
Kay ve Kay benzerliinden sonular karmak verimli
bir yntem olmasa gerektir. (bkz. a.g.e., 2268.)
49 M. Fuad Kprl, Osmanl mparatorluunun
Kuruluu, 7. Basm, Ankara 2012, 42.
50 H.A.Gibbons, The Foundation of the Ottoman
Empire, Londra 1916.
51 Kprl, Osmanl mparatorluunun Kuruluu,
44.
52 D. Y. (y.h.n.) Ayrntlar iin kaynaka blmne
baknz.
53 Werner, iki ciltlik kitabnn nsznde Osmanl ile
ilgili kaynaklar deerlendirirken, Kprlnn
antikomnist olduunu, snf sava ve smrgecilii
kabul etmediini syler. Bizans Osmanl devlet
oluumundan bsbtn karmak istemesini eletirir.
E.Werner, Byk Bir Devletin Douu, c.I, s.18.
54 D.Y. (y.h.n.) Akademisyen Erhan Afyoncu da
Osmanl mparatorluunun varlk sebebini Rumeli
grenlerdendir. Bir dergiye yazd makalesinde yle
der: Osmanllarn Hep Rumeliye yatrm yaptklar,
buna karlk gerek anavatanlar olan Anadoluyu
ihmal ettikleri sylenip durur. Fakat Osmanlnn
anavatann Anadolu deil Rumeli olduu daima
dikkatlerden kaar. Osmanl mparatorluunu Osman
Bey kurmu ve kurduu devlete adn vermiti. Osman
Beyin kk beyliinin byyp gelimesi ve dier
Anadolu beyliklerini nfuzu altna almas, Rumelide
kazand baarlarla alakalyd. Osmanllar eer
Rumeliye gemeselerdi, Anadoludaki dier beylikler
gibi dalp yok olacaklard. Rumeliye Osmanl admn
attran ve Rumeli topraklarnda ilk fethi yapmak
suretiyle imparatorluun asl kurucusu olan Sleyman
Paa, Orhan Gazinin oluydu. Osmanl
mparatorluunun varlk sebebi olan Rumeli, o kadar
devletin anavatan idi ki, 1912de Balkan Harbinin
sonunda kaybedilince imparatorluk da fiili olarak
bitmiti (bkz., Erhan Afyoncu, Rumeli, Osmanl in
Anavatand, Balkan Pazar.)
55 Kprl, Bizans messeselerinin Osmanl
messeselerine tesiri THTM Trk Hukuk ve ktisat
Tarihi Mecmuas, 1931,165-298.
56 Steven Runciman, Anadolunun Orta alardaki
Rol, Belleten c.VII, 27.
57 N.orga, Histoire des Etats Balcanique, Paris
1925, s.1-2den aktaran; Halil nalck Stefan
Duandan Osmanl mparatorluuna: XV. Asrda
Rumelide Hristiyan Sipahiler ve Meneleri 207-248.
58 L.Hadrovics, Le peuple serbe et son glise sous la
domination turque, Paris 1947, 45ten aktaran; Halil
nalck, a.g.e.
59 Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, TTK 4.
Bask 1995, 431vd.
60 D. Y. (y.h.n.) Pronoianin ilk biimi, bkz. dizin.
61 Vasiliev, History of the Byzantin Empire, 60-69.
62 Werner, Byk Bir Devletin Douu, 213-215.
63 Mustafa Akda, Osmanl mparatorluunun
Kurulu ve nkiaf Devrinde Trkiyenin ktisadi
Vaziyeti, Belleten, c.XIII, say 51, 497-564.
64 D. Y. (y.h.n.) Bu tezlerin baka bir eletirisi de
Belletenin 60. saysnda Halil nalck tarafndan
yaplmtr. Bkz., Bu kitabn nc blm, Hazine
Altnla Doldu arabal.
65 Werner, Byk Bir Devletin Douu, c.I, 124.
66 k Paazade, Osmanoullarnn Tarihi /
Tevarih- i l-i Osman.
67 D. Y. (y.h.n.) Zakythinos, Processus de
fodalisation, Atina 1948- Dyonisos.
68 nalck, Raiyet Rsumu, Belleten XXII 1959, 575-
581.
69 nalck, Osmanllar, stanbul 2010, 115.
70 Werner, Byk Bir Devletin Douu, c.I, 127.
71 Kprl, Witteke kar Kaynn kk klannn
efi der. Ama airet ekirdei, Kprlye gre
devletin tekilinde ok nemsiz rol oynar. Wittek ve
Giese de ayn fikirdedir.
72 D. Y. (y.h.n.) Doan Avcolu bu gelimeyi
Trklerin Tarihi-Beinci Kitap, s. 2262de yazmtr.
73 Norman Itzkowitz, Ottoman Empire and Islamic
Tradition, 10-11.
74 D. Y. (y.h.n.) Halil nalck son yllardaki yazlarnda
bu zaferi Osmanlnn kurulu tarihi olarak
gstermektedir: Osmann 27 Temmuz 1302de
Yalova yaknndaki Hersek-Dili mevkiinde Yalak-
Ovada bir Bizans mparatorluk ordusuna kar
kazand Bapheus (Koyunhisar) zaferi, ada Bizans
tarihisi Pachymeresin belirttii gibi, onu bu serhad
blgesinde Kastamonuya kadar Anadoluda en nl
gazi bey durumuna ykseltmitir Bu sebeple biz
Osmanl Devletinin gerek kurulu tarihini 27 Temmuz
1302 olarak tespit etmenin daha uygun olduunu
dnmekteyiz. (Osmanllar, stanbul, Nisan 2010,
94.) Ayn yl yaynlanan ve bu tespite kantlar getiren
makalelerden oluan kitabn editr Elif Ayla
sunuunda yle der: Biz Prof.Dr Halil nalckn
Osmanl Devleti 27 Temmuz 1302de kurulmutu
syleminden karak bu kitab hazrlamaya
baladmzda etraftan da farkl sesler duyduk. Birileri
ok kzgnd. Yzlerce yllk bir kabul zerinden reddiye
dzmekti yaptmz (Halil nalck, Kurulu,
Temmuz 2010.)
75 nalck, Osmanl Emergence, The Cambridge
History of Islam, Volume I, Cambridge 1970, 255-270.
76 Franz Babinger, Mahomet II Le conqurant et son
temps (1432-1481), Paris 1954.
77 Werner, Byk Bir Devletin Douu, c.I, 127.
78 Dimitar Angelov, Certains aspects de la
conqute des peuples Balkaniques par les turcs, 1956,
aktaran; Werner, a.g.e. 144.
79 k Paazade, Tevarih-i l-i Osman, 62.
80 Werner, Byk Bir Devletin Douu, 146.
81 Tayyip Gkbilgin, XV-XVI. Asrlarda Edirne ve
Paa Livas Vakflar-Mlkler Mukataalar, stanbul
1952, 162, 268, 269, 296.
82 smail Hakk Uzunarl, Gazi Orhan Bein
Hkmdar Olduu Tarih ve lk Sikkesi, Belleten, say
34, 207.
83 D. Y. (y.h.n.) Avcolunun, Trklerin Tarihi-
Beinci Kitapta, Kay damgasnn ilk kez Murat IInin
baz paralarnda grldn yazdn yukarda
kaydetmitik.
84 D. Y. (y.h.n.) Dnemin nl gezgini bn Batutann
sz konusu gzlemi yledir: Ertesi gn
Kastamonuya hareket ettik. Bu ehirde krk gn
kaldk. ki dirhem vererek besili bir koyun alyor ve yine
iki dirhemle bize yetecek kadar ekmek salyor ve bu
nevale bizlere tam bir gn yetiyordu. Kafilemiz on iki
kii olup, iki dirhemlik bal helvas alsak hepimiz
doyuyorduk. Bir dirhemlik kestane ile ceviz aldk m,
hepimiz yesek dahi yine de artyordu. Kn en iddetli
gnlerini geirdiimiz halde bir yk odunu tek bir
dirhemle satn almak mmkn idi. Bugne kadar
dolatm bunca lkede bu ehir kadar ucuzuna rast
gelmemitim. (Bkz., bn Batuta Seyahatnamesinden
Semeler, haz. smet Parmakszolu, 57.)
85 Mustafa Akda, Osmanl mparatorluunun
Kurulu ve nkiaf Devrinde Trkiyenin ktisadi
Vaziyeti, Belleten, say 51, 498.
86 D. Y. (y.h.n.) Avcolu bu saptamay Trklerin
Tarihi-5. Kitapn son sayfalarnda yapar (2270-2275.)
Bat Anadolunun Trklemesini anlatrken,
Trkmenlerin kmsenemeyecek bir katksnn, Trk
saraylar ve divanlarnda, Trkenin edebiyat ve resmi
yazma dili durumuna gelmesini salamalar olarak
belirtir.
87 Itzkowitz, Ottoman Empire and Islamic Tradition.
88 Mehmet Neri, Airetten mparatorlua Osmanl
Tarihi, 68. ; k Paazade, Tevarih-i l-i Osman, 73.
89 Mrmrolu, Pelekanon Muharebesi, Belleten,
say 50, 309-321.
90 Haz. smet Parmakszolunun notu: Orhan Gazinin
ei Nilfer Hatundur. Ad kaynaklarda Olivera/Bjelon
ve Bayalun olarak geer.
91 bn Batuta Seyahatnamesinden Semeler, haz.
smet Parmakszolu, 45-46.
92 D. Y. (y.h.n.) nszde de belirttiim gibi, Doan
Avcolu, buradan balayarak, notlarnda denizle ilgili
gelimelerin ve savalarn getii her yerde notlarnn
kenarna byk harfle DENZ ibaresini koymutur.
93 D.Y. (y.h.n.) Avcolu, Trklerin Tarihi-Beinci
Kitapn sonlarnda, Balkanlara denizden taarruz eden
Karasi, Saruhan, Mentee ve Aydn beylerine ve Aydn
olu Umur Paaya, Memluk istihbarat efi meriden
dn ald Deniz Gazileri deyimini uygun grr:
air Enverinin Trke Dsturnamesi Umur Paann
gazalarn destanlatrr. Umur Paa genellikle teki
deniz gazileri Trk beyleri ile birlikte Ege adalarna,
Moraya, Balkanlara seferler yapar. Bizans
mparatoru ile ibirlii halinde Balkan savalarna
birok kez katlr. Yine Enveriye gre, Umur Paa
Fatihin Boazdan Halie gemi indirmesine benzer
biimde Kermeden nebahtna karadan gemi arr
Ne var ki Trk aknlar Papann ve Latinlerin
tepkilerine yol aar. Donanma hazrlayan Hallar 1334
ylnda Egede pek ok Trk gemisini batrrlar. zmiri
alrlar ve Umur Paann donanmasn yakarlar. Gazi
Umur Paa zmiri kurtarma savanda lr (1348).
Yerine geen aabeyi Hzr Bey, ayn yl Latinlerle bir
teslimiyet anlamas imzalar. Ege Denizi Gazilerinin
gazadan vazgeip talyan devletlerinin vesayetinde
bar ticaret yaamna ynelmeleri Osmanlnn ans
olur. Gaza liderlii, Bizansa kar ularn n snrlarn
tutan Osmanlya geer. Ege beyliklerinin hizmetindeki
gaziler, Osmanlya katlrlar. Ege beylerine Balkanlar
kapayan deniz yenilgisi, Boazlar tutan ve ve
Balkanlara bu yoldan kolayca srayan Osmanlnn
ans olur. (Bkz., Trklerin Tarihi-Beinci Kitap,
2262-2265.)
94 Paul Lemerle, lEmirat dAydn, Paris 1957.
95 Lemerle, a.g.e.
96 Ostrogorsky, 436.
97 Gkbilgin.
98 Ostrogorski, Bizans Devleti Tarihi, 472.
99 Itzkowitz, Ottoman Empire and Islamic Tradition.
100 Tayyip Gkbilgin, Rumelide Yrk, Tatar, Evlad-
Fatihan, stanbul, 1957.
101 Mehur Osmanl tarihilerinden Ruhi Tevarih-i l-
i Osman -Ruhi Tarihi.
102 .H. Uzunarl, Sancaa karlan ehzadeler,
Belleten, say 156, 660.
103 D. Y. (y.h.n.) Osmanl Beylii kurulurken o
tarihlerde Anadoluda yer yer geni tekilat olan
ahilerin yardm grlmt. Murat (Hdavendigr)
fiilen ahi tarikatnn banda bulunmutur. Bu hususta
Mart 1366da ahi Musaya Malkarada yaptrm
olduu zaviye vakfiyesindeki ahilerden kuanduum
kuau ahi Musaya kendi elimle kuadup, Malkaraya
ahi dikdim ibaresinden ahilerin reisi olduu
anlalmaktadr. Murat Iin Gelibolu, Bolayr ve
Malkarada da dier baz ululara muhtemelen ahilere
mlkler verdii grlmektedir (Bkz., Tayyip Gkbilgin,
Edirne ve Paa Livas.)
104 Laonikos Chalkokondyles, Historiarium
demonstrationes, Budapete, 1922-23.
105 D. Y. (y.h.n.) Msellem: Osmanl devletinin
kurulu dneminde, bar zaman tarmla uraan, sava
zaman sefere katlan; kapkulu ocaklarnn
kurulmasndan sonra da bir sre geri grevlerde eyalet
askeri olarak kullanlan; buna karlk kimi vergilerden
bak tutulan bir atl ve yaya asker snf.
106 Herbert Adams Gibbons, Osmanl
mparatorluunun Kuruluundan aktaran, slam
Ansiklopedisi, c.8, 588.
107 Barkan, FD, say 4, 11 ve 15 madde.
108 k Paazade; Neri; Itzkowitz.
109 Ducas; Chalcondyle; Le Beau; slam
Ansiklopedisi, c.8, 592.
110 Uzunarl, Sancaa karlan Osmanl
ehzadeleri, 661.
111 Paul Wittek, Osmanl mparatorluunun
Douu, stanbul, 1947, 57.
112 a.g.e., 57.
113 Djurdjev, Srpska crkvadan aktaran, Werner,
a.g.e.
114 Charles Le Beau, Histoire de bas Empire.
115 Itzkowitz, Osmanl mparatorluu ve slami
Gelenek, 36-37.
116 Uzunarl, Sancaa karlan Osmanl
ehzadeleri, 661.
117 Wittek, 58.
118 Mneccimba Tarihi, c.III, 291.
119 Mkrimin Halil Yinan, slam Ansiklopedisi, c.2,
369.
120 Kprl, Osmanl mparatorluunun Kuruluu,
122.
121 Werner, 225.
122 D. Y. (y.h.n.) Avcolu, Ege ovalarnn
Trklemesini anlatrken Alaehir fethine katlan
Manuelin Ege ovalarndaki yerlerin eski Rumca
adlarn renmeye altn, kimsenin bu eski adlar
bilmediini grnce ykldn belirtir. (Bkz., Trklerin
Tarihi-Beinci Kitap, 2270.)
123 Bu iki kent iin bkz., Kavramlar Dizini.
124 Werner, 233.
125 Sheyl nver, Yldrm Bayaztn vaz Fakihe
Verdii Tmar, Belleten, say 42, 335.
126 Werner, 234.
127 Mkrimin Halil Yina, slam Ansiklopedisi, c.2,
390.
128 stanbulun Fethi, Dukas Kronii (1341-1462),
ev. Vladimir Mirmirolu, Ocak 2013, 51.
129 Gkbilgin, Rumelide Yrkler, Tatarlar ve Evlad-
Fatihan; M. Fuad Kprl Osmanl
mparatorluunun Kuruluu.
130 Werner, 237.
131 Halil nalck, M.M. Alexandrescu-Dersca, La
Campagne de Timur en Anatolie kitabn zetlerken,
bu iddialarn kaynann gsterilmediini yazar;
Belleten, say 42, 342.
132 Johannes Lwenklau ve A.P. Novoselevden
aktaran, E.Werner.
133 ehabeddin Ahmet El Umari, Mesalik, 376.
134 D. Y. (y.h.n.) Baz tarihiler, II. Murat dneminde
Kay boyu kkeni aranmasn, I. Bayaztn urad bu
hakaretlere balarlar.
135 Kprl, Belleten, say 28, 287.; erafeddin Ali
Yezdi, Zafarname, bibl. ndica, Calcutta, 1888, II, 259.
136 D. Y. (y.h.n.) Bu ara bal Avcolunun
Trklerin Tarihi-5. Kitaptaki blmden aldk (s.2206)
ve baz ayrntlar da zetleyerek aktardk.
137 Dukas Kronii, 57.
138 Hoca Sadeddin Efendi, Tact Tevarih, C I, 266.
139 Fetret devrinde sa elebiyi tutar. elebi Mehmet
tarafndan katlettirilir. (Uzunarl, Belleten, say 81.)
140 k Paazade, 125; Mehmet Neri, 151.
141 Kprl, Belleten, say 2, 603; Dukas Kronii,
64.
142 Yinan, 387.
143 nalck, Belleten, say 42, 342.
144 Gibbons, s.226dan aktaran, Uzunarl, slam
Ansiklopedisi, c.7, 497.
145 Uzunarl, 497; Neri Tarihi, 168-173.
146 Dukas Kronii s.68den aktaran, Werner, 7.
147 1405te bir kez daha Aydnolu Cneyt Bey ile
beraber olur, Mehmete drdnc kez yenildikten sonra
Karamanoluna snr. Hamamda yakalanp
bodurulur.
148 D. Y. (y.h.n.) Doan Avcolu, Sleyman elebiyi
ilk and yerde bu lakabyla kaydeder. Gerekten de
hem Osmanl hem yabanc tarihiler Sleymann
arapln zellikle vurgularlar. (Bkz., Uzunarl:
slam Ansiklopedisi, 7/ 498; Neri Tarihi, 186-192 ;
Werner,12.)
149 Neri Tarihi, 192.
150 Chalkokondylesten aktaran, Werner, 14.
151 Neri Tarihi, 193.
152 Uzunarl, 499.
153 Bu kavram iin Kavramlar Dizinine baknz.
154 Bkz. Ek-2 dizin; msadere maddesi.
155 Wernere gre, Yldrm ve Fatihin stanbulu
almak istemelerinin nedeni imparatorluk kurmaktr.
Musann amac ise gaziliktir: stanbul alnarak slamn
zaferi btn dnyada Yenia aacaktr.
156 Dukas Kronii, 72-73.
157 Chalkokondyles 84ten aktaran, Hammer II/103.
158 Mehmet Neri, Airetten mparatorlua 196.
159 Dukas Kronii, 74.
160 D. Y. (y.h.n.) Uzunarlya gre, ikinci
karlamadan Osmanl tarihleri sz etmez, sadece
Phrantzes ve Makrzi yazar. Oysa bu arpma
Neride vardr. (Bkz., Neri Tarihi, 200; Uzunarl,
500.)
161 Filipovi, yenierilerin Musann ordusunda deil,
Byk Komutann yani Hdavendigarn I. Mehmet
ordusunda yer aldn aklyor. Aktaran, Werner, 16.
162 N. Filipovi, Odladzuk tmari u Bosni i
Hercegovini,1954.
163 syanclar ona Bulgar dnmesi iman Paa derler.
164 Dukas Kronii, 112-115; Uzunarl, 503. D. Y.
(y.h.n.) Bedrettin, Brklce Mustafa ve Torlak Kemal
iin bkz., Kavramlar Dizini.
165 D. Y. (y.h.n.) Her iki gebe kavim iin bkz.
Kavramlar Dizini.
166 Gkbilgin, Rumelide Yrkler, Tatarlar ve
Evlad- Fatihan, .. Edebiyat Fakltesi Yaynlar,
stanbul 1957, 1-13.
167 Witteke gre, Hocaeli blgesinden 1405 ylndan
kaynaklanan bir belge, Yldrmn olu Mustafann
Ankara Savanda lmediini kantlamaktadr. Aktaran
Werner, 7.
168 D. Y. (y.h.n.) Azaplar iin bkz. Kavramlar Dizini.
169 nalck, slam Ansiklopedisi c.8, 598-600.
170 Dukas Kronii, 128.
171 Gkbilgin, XV-XX. Yzyllarda Merkezi ve
Gney-Dou Avrupada Kyl Hareketleri, Belleten,
say 117.
172 nalck, Arnavutluk ili 1431/31 Tahrir Defterleri,
slam Ansiklopedisi, c.5, 1079.
173 Werner bu gezginin 1435-39 arasnda Balkanlarda
dolatn belirtir. Werner, 79; Bertrandon de la
Broquirein Denizar Seyahati, stanbul, 2000.
174 Chalkokondylesden aktaran, Werner, a.g.e.
175 Franz Babinger, Mahomet II Le Conqurant et
son Temps, 58; Werner, 101.
176 David Ayalon, Kuds Hebrew niversitesi
Yeniada Yakndou profesrdr. David Ayalon,
Gunpowder and fire arms in the Mamluk Kingdom
a challenge to a medieval Society, London 1956.
177 Ayrca, Babinger, Mahomet II, 74.
178 Dukas Kronii, 129-137.
 III.

CHANMUL
MPARATORLUK
 ehzade Mehmetin aklnda
stanbulun zapt vardr. Ama
andarl Halil Paa ve babas Murat
II buna kardrlar. Hara ve
geleneksel feodalizmle yetinmekten
yanadrlar. Mehmete gre merkezi
iktidar lehine feodalleme yava
gitmektedir. Babas gl mlk
sahiplerini ortadan kaldrmam,
gcnn yettii yerlerde Anadolu ve
Rumelinin eski ve yeni feodal
soylularn karmakszn sipahilii
tevik etmitir.
 Fatih 1444te babas lehine tahttan
feragat ettirilince Manisaya srgne
gider ama orada hkmdar gibi
davranr. Ancak ayn yl skender
Beye kar yaplan Kosova
muharebesinde savaa sa koldan
katlr. ki yl sonraki ikinci
Arnavutluk seferine de katlr. Ayn
yl 18 yandayken Dulkadirolu
Sleyman Beyin kz Sitti Hatun ile
evlendirilir.
Babas Murat IInin lm zerine
ubat 1451de 19 yanda yeniden
padiah olur.179 Tahta kar kmaz
henz memede olan kardei Ahmeti
bodurtur. Gemiteki ini knda
andarl Halil Paann kendisi
aleyhine oynad rol de
unutmamtr. Mehmet Iin kardei
Sleyman elebinin torunu olan
Orhan elebi, Osmanl saltanatnda
hak iddia etmi, baaramaynca
Bizansa snmtr. Bizans
mparatorluu onu kullanarak
Osmanldan hara almaktadr. Fatih,
babas zamanndan kalan bu harac
keser.

ULEMA FATHTEN
HONUTSUZ
Fatih Mehmet 1451de ikinci kez
tahta ktnda cret artlarn
onaylamadndan ilk yenieri isyan
olur. Yenieriler Edirneyi yakarlar.
Pazar alevler iinde kalr, btn
pazarc balar ldrlr, depolar
yanar. Yenieri creti yarm ake
artrlr. Hoca Sadeddin Efendi
Tct-Tevrhte bu ayaklanmada
andarl Halil Paann katks
olduunu iddia eder. Mehmet I ve
Murat II zamannda da ayaklanmalar
olduu iddialarndan sz edilir ama
Werner, Halil nalcka dayanarak,
bunda tarihlendirme yanl olduunu
belirtir, dk deerdeki sikkeler
yznden parann deerinin dmesi
nedeniyle yenierinin zam talebini
hakl bulur.180181
Fatih yenierileri disipline alr.
1451de Karasu dn yenieriler
tehditkr davrannca ve zorla
isteklerini kabul ettirince, Fatih eski
Beylerbeyi ahabeddine ve kudretli
u beyi Turahana gvenerek, onlar
iddetle tedip eder. Pek ok
yenieriyi tardedip yerlerine
saraydaki avc birliklerinden sekban
adl yeni yenieri birlikleri kurar.
Bundan sonra yenieri aalar
sekbanlarndan seilmeye balar.
Ayrca maa artrarak, silah
yenileyerek ve saylarn bir kat
artrmak yoluyla merkezi kudretin ve
ftuhatn balca dayana yapar.
Dorudan doruya ahsna bal
kapkulu ordusunu dzenler ve
takviye eder. Clusta 5-6 bin kii,
Uzun Hasan seferinde 10 bin kii
vardr.
Ulema da Fatihten honutsuzdur.
Ahmet Takprl-zadenin
yazdna gre Fatih, Tebrizli Hurufi
Fadullah yanls olarak bilinir.
Mahmud Paa durumu Mevlevi
eyhi Fahrettine bildirir. eyh,
Fadullah mritleriyle birlikte
byclkle sular ve lm cezas
verilir, yaklrlar. Fatih bu Fars
byclne ilgi duyuyordu ama
eyhe kar durmaya cesaret edip
Fadullah koruyamad.182

OSMANLI YRESEL
DEREBEYLE SON VERR
 Dnem, Bizans, Bulgar arl ve
Duan mparatorluunun geriledii
bir dnemdir, merkezi kuvvet yoktur.
Bu nedenle Garp derebeylii
detleri Balkanlarda yerlemeye
balamtr, merkezi karar organ
yoktur, derebeylik
yaylmaktadr.183Osmanlnn tekfur
dedii bu yresel senyrler topra
daha sk kiisel denetimlerinde
tutmaya almaktadrlar. rn
vergileri ve belli nakdi arazi
vergisinden baka, ylda bir araba
odun, bir araba ot, yarm araba
saman vermek ve senyrn
topraklarnda gn almak gibi
angaryalar bile vardr. Kyl
bayramlarda hediye vermeye
mecburdur. Eski devlete ait tmar
arazisi (pronoia) gittike bu
senyrlerin veya manastrlarn mlk
haline gelmekte, kylnn durumu
iledii toprakta ktlemektedir.
Osmanl ise, tarm topraklarn
miri arazi adyla devlet
denetimine sokmu, yresel
derebeylie son vermitir.
Angaryalar sistemli biimde
kaldrm, bir vergiyle, ift resmi ile
karlamtr.184Osmanl istilas
karsnda kyl kitlelerinin
desteini salayamayan senyrler
hal bayra altnda batdan gelen
Latinlerin ve Macarlarn himayesini
aramaktadrlar. Katolik olan Latinler
ve Macarlar ise, yerli Ortodoks
halktan nefret etmekte, onlar zorla
Katoliklie sokmak iin iddet
kullanmaktadrlar. Zengin tccar
olarak memlekete yerleen
talyanlara kar yerli halkn nefret
ve kinini de buna eklemek lazmdr.
Oysa Osmanl her gittii yerde
metropolitlikleri tanmakta, himaye
etmekte, stelik onlara tmar
vermekte ve bylece dorudan
doruya devlet memuru durumuna
getirmektedir. Murat II ve Mehmet
II 1443-1448 olaylarndan bir sonu
karmlard: feodal tmar sistemi
artk emlak ve vakf sistemine ters
bir yne oturtularak
yaygnlamalyd. Aknclar devlete
ters dyor ve sultan onlara
gvenmiyordu. politikann
merkezine artk sipahiler ve
yenieriler yerleiyordu.185
Mehmet II yalnz kendi
retemedii ve zorlukla salad
barut ve top gibi malzemenin
dalmna nem verir. Parasal
sermaye, slam, Hristiyan, Yahudi
tccar elinde deil, askeri snf ileri
gelenlerinin elinde toplanr.
Bursada 721 kiiden varl 300
bini geen yoktur. Oysa Sancakbeyi
sa shakovi 1445te hasndan 763
bin ake alr. Ticaret imtiyazlarnn
yerli ve yabanc ehirlere
datmndan sonra da Trkler
anlamalara sadk deildir, yerel
organlar talan ve soygun yaparlar.

RUMEL HSARININ YAPIMINA

3-4 BN K KATILIR
Fatih, Srplarla ve Bizansla
babasnn yapt anlamalar
yeniler. Varna ve Kosova savalar
ona yeni bir hal seferini nlemek
iin Balkanlarda Hristiyanlarn son
dayanan ykma gereini retir:
stanbul alnmaldr.
Bu amala stanbulu kuatmaya
balar. Mart 1452de Rumeli
Hisarnn (Boazkesen) yapmna
giriir. Rumeli Hisar Padiah
nezaretinde 4 ayda yaplr, inaata 3-
4 bin kii katlr. i ve ustalarla
birlikte inaat malzemesi, ta,
kiremit, kereste ve aalar
memleketin her tarafndan,
Anadoludan ve Trakyadan getirilir.
cretli yabanc uzmanlar da istihdam
edilir. Anadolu zmreleri
kadlar ile birlikte gelmi, ar su
ileyenlere padiahn idam cezas
verecei ilan, iini en iyi biimde ve
abuk bitirenlere de yksek
demeler vaat
edilmiti.186Babinger, Hisara
boazkesen adnn verilmesinin
hem stanbul Boazn kesmesi, hem
de grtlak kesen (coupeur de
gorge) anlamlarn vurgular.
Yapmnn bir dnme olan mimar
Muslihiddin ve yine sonradan
Mslman olmu bir kei tarafndan
gerekletiinin sylendiini
belirtir. 187

Dukasa gre Fatih stanbul

evresi kylerini sistemli harabeye
evirir ve bura halkn Trkler
kyl yaam biimine almasn
diye ldrtr.188

FETHTEN NCEK STANBUL

Venedik ve Ceneviz Levant (Dou
Akdeniz) ticaretinde 1402den
itibaren gcn artrmas, snrl da
olsa iktisadi bir iyileme ansnn
kaybolduunu gren Yunan tccarn
huzursuzlatrr. stanbulda Latin
aleyhtar hava vardr. Bu hava
zanaatkr ve tccar da etkiler. Ege
adalarnda feodaller, tccarlar ve
yoksullar, Venedik ve Cenevize
kar kar ve Trklere eilim
gsterirler.189
Yunanl Tarihi mrozlu
Kritovulos, stanbulun Fethi
kitabnda Venediklilerin Osmanl
yararna geri pskrtlmesi sevincini
aka belirtir. Trk yanls kesim
1460larda birok Ege Denizi
adasn Mehmete sz verir,
karlnda mallarnn sahipliinde
kalma gvencesini alrlar
(Udalcova). zellikle ehirli halk
iktisadi karlar asndan kendini
Osmanldan ok talyan tehdidi
altnda hisseder. Bizans yksek
memurlarndan birinin Ben ehrin
ortasnda Latin papazlarnn ayin
talar yerine Trk sar grmeyi
yelerim, dedii sylenir.190
spanyol gezgini Pero Tafur daha
1437de kentin nfusunun azaldn,
halkn kederli ve yoksul olduunu
yazar. Merkezi devlet mekanizmas
giderek zayflam, maliye
kmtr.191Babingere gre
1453te nfus 45-50 binden daha
fazla deildir. 2 Nisanda Hali
byk bir zincirle kapatldnda
limanda Bizans donanmas dnda
Hallarn 26 sava gemisi
192
vardr. Dnemin Bizans ve Latin
kaynaklar ehirde askeri g olarak
5000 dolaynda bir kuvvet
bulunduunu, mdafaaya katlan baz
yardmc birliklerle bu saynn 8000-
9000 dolayna ktn yazarlar.
Ayrca sivil halk da savunma
srasnda surlarn tamirinde, tehizat
ve malzeme temininde, hatta sava
srasnda muharip olarak nemli
roller oynar.193Nitekim Z. Dolfin,
ehirde ok sayda Rumun
bulunmasna ramen kl ile
dvebilenlerin saylarnn az
olduunu, mevcutlarn da silah
kullanmada usta olmadklarn, fakat
bunlarn surlar zerinde ellerinden
geleni yaptklarn belirtir, sivil
halkn mdafaadaki etkili rolne
iaret eder. Mdafiler, askeri gleri
az olmakla beraber savunma
stnl sebebiyle kalabalk
Osmanl ordusuna bir sre kar
koyabilecek durumdadrlar.
Kuatma 7 Nisandan19 Maysa
kadar srer. Kuatmada yalnz
Alman ve Srbistan deil, Macar sur
yapm ustalar da (top dkm
ustalar) karl cmerte denmi
hizmetlerde bulunurlar. Srp Kral,
Voyvoda akinin komutasnda 1500
atl ve Novo Brdolu madencileri
lamc olarak gnderir.

FATHTEN ASKERE: EHR 3

GN SZNDR!
20 Nisanda buday ykl bir
Bizans gemisiyle Ceneviz gemisi
Trk donanmasn malup ederek
Halie girmeye muvaffak
194
olur. Aceleyle bir araya getirilen
Trk donanmasnn Hali nnde bu
ar yenilgiye uratld kritik
gnlerde eyh Akemsettin dervi
kar, zerinde byk etkisi olan
Padiaha sunduu mektupta zafer
merhamet eden ve acyanlarn deil,
sertlerin ve gznn yana
bakmayanlarndr, der.195
Fatih durumu grmek iin sava
divann toplar. Murat IInin son
dneminde atan iki ekip yine kar
karya gelir. andarl Halil ve
adamlar Bizans mparatoruyla
mzakerelere giriilmesini ve
kuatmann kaldrlmasn
savunurlar. Halilin eski rakibi ve
fethin en gl taraftar olan Zaanos
Paa ile Hadm ahabeddin Paa ve
Koca Turahan Bey, eyh
Akemsettinin ve Sultann hocas
Ahmet Grnnin de yardmyla bu
karamsar gr yenerler ve savaa
devam azmini yenilerler.196
Latin saldrsndan rken Fatih
istemedii halde ordusuna ganimet
vaat eder: Btn ehir gn sre
ile sizin olacaktr. Altn ve gm
takmlar, giysiler, her yatan erkek
ve kadn ne varsa ganimet olarak
toplayabilirsiniz, bundan sizi kimse
engellemeyecektir.197
Surlara kar top atei
iddetlendirilir ve 21 Nisanda
Romanus kaps yaknnda byk bir
kule yklr. Osmanl donanmasnn
bir ksmnn ertesi gn Galata
srtlarndan Halie indirilmesi de
Trk ordughnda maneviyat
ykseltir.198
26-27 Maysta son sava divan
toplanr, andarl Halil kuatmann
kaldrlmasnda srar eder, bata
Zaanos Paa olmak zere kar taraf
Halile kar koyarak gen Sultan
Mehmeti stanbulun fethine tevik
ederler.19929 Mays sabaha doru
taarruz balar ve sabahleyin ehir
fetholur. Dukas, ehre
Edirnekapdan giren Osmanl
askerlerinin ehirde elli bin asker
olduunu sandklar iin saraya
giden yolda karlatklar veya
kamaya alan iki bin kadar Bizans
askerini ldrdklerini kaydeder.
ehirdeki asker saysnn sekiz bini
gemediini bilmi olsalard,
bunlardan hibirini
ldrmeyeceklerdi,
der.200Kritovulosa gre savata ve
yama esnasnda len Rum says 4
bin, esir says 50 bindir. Halil
nalcka gre ise 50 bin says
abartldr.
mparator Konstantin XI.
Palaiologos son ana kadar arpr
ve sava meydannda lr. Sleyman
elebinin torunu olup Bizansa
snm bulunan Orhan elebi, 600
kadar adam ile ehrin Osmanlya
kar savunmasnda yer alr.
Adamlarn Yedikulenin deniz
tarafndaki surlar ile Yenikapya
doru olan sur silsilesine yerletirir.
Orhan stanbul dtkten sonra kei
klnda ehri terk etmeye alrken
yakalanp idam edilir.201

FATH KENDN DNYA

EGEMENLNE ADAY
BR HKMDAR GB
GRR
Fatih, koca veziri (andarl Halil
Paa) hemen fethin ertesi gn 30
Mays 1453te tevkif ettirip hapse
attrr. ocuklar ve btn yaknlar
da tutuklanr, mallar msadere
edilir. Halil Paann ok zengin
olduu ve byk servetler yd
sylenir. Edirneye srlr. Oru
Bee gre, Enezi fethettikten 40
gn sonra Halil Paay Edirnede
hakkna kodu (idam ettirdi).202Fatih
artk kendini dnya egemenliine
aday bir hkmdar gibi grr ve
merkeziyeti imparatorluu kurmak
zere seferlere giriir. Zaanos Paa
ile Hadm ahabettin Paa rakipsiz
gibi grnseler bile ikisi de
azledilip Anadoluya gnderilirler.
Fatih, Zaanos Paann kz Hatice
Hatunu da boar ve Bursaya
gnderir. Bavezirlie Mahmud
Paay getirir (1455). Mahmud Paa
bir Hristiyan ocuudur. Esir alnp
Edirne Sarayna getirilir. Ocak
aas, vezir ve beylerbeyi olur.
andarldan sonra artk btn
vezirler (sonuncusu olan Karamani
Mehmet Paa hari) kul aslndandr.
Bylece devlet idaresinde eski
ailelerin nfuzu bertaraf olur.

U BEYLERNN NFUZU
KIRILIYOR
Tmarl sipahiler, genellikle
bakentte, divanda paa sfatyla
oturan Rumeli ve Anadolu
beylerbeyi komutasndadrlar. Fakat
tmarl sipahilerin snr
topraklarnda bulunan en nemli ve
faal ksm, dorudan doruya
Mihaloullar, Evrenosoullar,
Malkooullar, Turahan Bey
oullar ve shak Bey oullar gibi
eski bey ailelerine tabidir. Bu u
beyleri, merkeze, veziriazam ve
beylerbeylerine cephe almaktan
ekinmezler. Murat II zamanndaki
Dzmece Mustafa mcadelesinde
tayin edici roller oynadklar
hatrlanmaldr.
Fatih u beylerinin nfuzunu
krmaya ynelir. U beylerini kendi
byk gazi kiiliiyle glgede
brakarak Mihail-oullarna alelade
beyler gibi davranr. Mihailoullar
Gazi Mihal nahiyesinden Harmanky
tekfuru iken slam olmulardr. Kse
Mihal Bey, 1436da Edirnede len
Gazi Mihal torunudur. Bulgar, Arap,
Trk, Nogay Beyi olduu ileri
srlm, ama Rumdur. Aile
aknclkla grevlendirilince
Mihall aknclar adn alr.
Onlarda da Malko, Evrenos, Turhan
aileleri gibi aknclk faaliyeti
rsidir, babadan oula geer. zel
yasalarla elde edilmi imtiyazlar
vardr. Nfuz blgeleri Nibolu,
Plevne blgesinde Sofya ve
Semendirededir. Mihalolu Mehmet
Bey, Musa elebinin beylerbeyidir.
Tokatta hapistir, sonra serbest kalr.
Bedrettin isyannn tevikilerinden
olduu gerekesiyle ikinci kez
Tokatta hapsedilir. Dzmece
Mustafa olaynda znikte ldrlr.
Ailenin eitli kollar blgelerinde
geni vakflar yapmlardr.
Mihailoullar daha ilk padiahlar
zamanndan itibaren bulunduklar
yerlerde geni temlik ve ihsanlara
nail olmular, birok vakf
kurmulardr. rnein Vize,
Pnarhisar, Edirne, sonra yine
onlarn aknc komutan ve
sancakbeyi diye zapt ettikleri
Plevne, Trnova blgelerinde mlk
sahibi olduklar, daha sonra sahip
olduklar bu arazi ve emlaki vakf
yaptklar bilinir. Kavmik ky,
Mihalolu Mehmet Beye temlik
verilmi, vrisler satmtr. Amasya
ve Bursada da emlaklar vardr.203

STANBUL SRGNLERLE
GEREK BAKENT
 YAPILMAK STENR
Trk-Mool mparatorluk
geleneinde gvenlik iin geni
lde srgn uygulanr. Ayn usule
uyularak stanbul devaml
srgnlerle nfus ve ekonomi
bakmndan gerek bakent yaplmak
istenir. Srgn edilenler, ayr hukuki
esasa tabidir. Fatih, stanbulu alnca
Anadolu ve Rumeliden 5 bin aile
srgn ister. Anadolu ve Rumeliden
stanbula 5 bin aile getirilecektir,
gelmek istemeyenler idam
edilecektir. Evler iin mlkname-i
hmayunlar datlr. Fatih, fetihte
payna den esirleri de Hali
kysna datr. stanbulun imarnda
alan Rum esirlerine 6 ake
gndelik verilir. Kudreti olan rical
cami, han, hamam, medrese, ar,
dkkn yapar.
Bursadan stanbula srgn
ktna dair vesika vardr. Ama
direni olmas nedeniyle bu karar
uygulanamaz. Bu nedenle Fatih
1454te Bursaya geer, iddetli
tedbir alr, valileri deitirir. Ondan
sonra hep fethettii ehirlerin zengin,
sanatkr ve tccar halkndan bir
ksmn stanbula srgn yollar,
ehrin iaesi iin de evredeki
araziyi ifti esirleri Has-Kul olarak
yerletirir.2041455te gney
Srbistandan, 1458 ve 1460ta
Moradan (zellikle Korintten),
1479da Zanta, Kefalonya ve Aya
Mavra adalarndan Hristiyanlar
getirip stanbulun krlarna
yerletirilir. stanbul iine 1453-
54te Anadoludan, 1455te Yeni
Foadan, 1458de Moradan, 1454-
60ta Taoz ve Samotraki
adalarndan, 1462de Kandilliden,
1463te Moradan, Argostan, 1468-
1471de Konya, Larende (Karaman),
Aksaray ve Ereliden, 1473te
Eribozdan, yine 1473te Uzun
Hasan ordusundan esir edilen ulema
ve sanatkrlardan, 1475te Kefe ve
Mengpten halk getirilip iskn
edilir. zellikle 1459 knda Fatih,
Rumeli ve Anadoludan vaktiyle
stanbulda bulunmu halkn zorla
gnderilmesini emreder. stanbula
kap yerleen kylleri, sipahileri
geri gndermezler. Mart 1478deki
bir tahrire gre, stanbulda 14 bin
803 hane, 3 bin 667 dkkn;
Galatada 1521 hane ve 260 dkkn
saylr.
Trabzondan mparator ailesi,
ehirdeki nfuzlu aileler, askeri snf
gemilerle stanbula getirilir. Niksar,
Ladik, Bafra, Osmanck, orumlu,
Tokat, Samsun ve baka yerlerden
Trk Mslman aileler srgn edilir.
1487 defterine gre, 226 Mslman,
734 Rum, 33 Ceneviz ve 129 Ermeni
hanesi saylr. Ayrca 16 papaz
hanesi vardr. Kastamonu ve
Sinoptan bir ksm sipahi Rumeliye
srlr, Karaman Ta ilinden belli
bal aileler Rumeliye srgn gider.
Buna karn birok Arnavut
sipahinin Konyaya ve zellikle
Trabzona srld grlr. Fatih,
Trakyada Kafessa kasabas halkn,
adamlarndan birinin mallar
alndndan, toptan Karamana
srer.

KM NEREYE, HANG
MAHALLEYE YERLETRLD?
Mahallelere gmenlerin
geldikleri yerlerin adlar verilir:
skpten gelen skpl
Mahallesine (Unkapan-Cibali
aras), Yeniehirden gelenler Yeni
Mahalleye (Yenikap sahili), Mora
Rumlar Fener Mahallesine, Selanik
Edirneden 50 Yahudi cemaati
Tekfur Saray civarna, Anadolu
Aksarayllar Aksaray Mahallesine,
Akka ve Gazzeden gelenler
Tahtakaleye, Balat ehrinden gelen
Kptiler Balat Mahallesine,
Arnavutlar Silivri kaps civarna,
Safedden gelen Yahudiler
Haskye, Anadolu Trkleri
skdara (1473te esir edilen
Akkoyunlulardan stanbula 3 bin
esir sevk edilir,) Amasra, Karaman,
Tokat, Sivas ve Bayburttan gelen
Ermeniler Sulumanastr-Langa-
Yenikap, Kumkap ve Haskye,
Karamanl Hristiyanlar Yedikule
civarna (sonradan Fener ve
Kasmpaaya) dalm,
Manisallar Macuncu mahallesine,
Eridirliler ve Emetederliler Eri-
kapya, Bursallar Eyp Sultana,
Karamanllar (Larendeliler 1468-
71) Byk-Karamana, Konyallar
Kk Karamana (1468-71 aras),
Tireliler Vefaya, aramba ovas
halk aramba semtine,
Kastamonulular Kazanc semtine,
Trabzonlular Bayazt Camii civarna,
Gelibolulular Tersaneye, zmirliler
Byk Galataya, Avrupallar Kk
Galataya, Sinop ve Samsunlular
Tophaneye sevk edilir. Tasos,
Semendire ve Foa halknn iskn
yeri belli deildir. Ayrca Midilli de
sevk edilir. Argoslular 1463
Samatya ve Sulumanastra, 1461de
1500 Trabzonlu Hristiyan Fenere,
(Edirneli Yahudilerin yerletii
Bahekapya Edirneli Yahudiler
Mahallesi, Ermenilerin yerletiine
Ermeni Mahallesi denir).Vakfiyelere
gre Hristiyanlar genellikle
Krkeme, Alt mermer, Samatya,
Langa, Kumkap Balat, Molla
Hsreve yerletirilir, Bayazt II
dneminde Akkerman halkn
stanbula getirir. Selim I (Yavuz)
Msr alnca, Kahireden ulema,
mimar ve mhendisleri, zanaat
erbabn stanbula gnderir. Oradan
Hristiyan ve Yahudi de getirilir.

STANBULUN AES
stanbul hububat Eflk Bodan
eyaletleri ile Tuna iskeleleri ve
Karadenizin Rumeli yakasndaki
iskelelerinden, Trakyadan, Ege
Denizinin Rumeli sahilleri ve
Anadoluda Kocaeli ve Karasi
illerinden gelir. stanbulun ambar
saylan bu blgelerin hububatnn
bir habbe ve bir danesinin
darya verilmesi yasaktr.
Skklkta baka blgelerden de
getirilir. Mara ve Diyarbakrdan
canl koyun, Kefeden ya,
Karadenizden sadeya ve
kuyrukya, zmir ve Msrdan
pirin, mercimek, eker, nohut, bakla
ve bulgur hep stanbula tahsis edilir,
sevkyat sk kurallarla
dzenlenmitir.
Hububat ileri kadlar ve
muhtesipler nezaretinde uncu,
ekmeki, arpac gibi esnaf eliyle
ynetilir. Hububat ve ekmek fiyatlar
bunlarn temsilcilerinin de
itirakiyle zlr. Ekmeki iki aylk
un bulundurmak zorundadr. Zahire
be hisseye ayrlr: hisse stanbul
bakkallarna, iki hisse Galata,
skdar ve Eyp bakkallarna.
Koyunlar srleri belli fiyatta,
gmrk alnmamak kouluyla
stanbuldan gelen avulara teslim
edilir. avular bu koyunlar
mezbahalara sevk eder ve oradan
kasaplara datlr.

YAHUDLER N YERYZ
CENNET
Fatih, 4 bin Srp aileleriyle
birlikte stanbula getirir, ehre bal
evreleri tutsaklarla enlendirir. Bir
ksm vergi dnda tuttuu
Yahudileri stanbula getirir.
Rabbine sahip olma izni verilir.
Yahudiler iin Osmanl
mparatorluu gettosuz ve pogromsuz
yeryz cenneti haline gelir.
Mlklerini istedikleri gibi
kullanabilmekte, istedikleri gibi
giyinebilmektedirler. stanbulun
fethinden sonra Yahudiler Balat
semtinde ayakta kalabilen tek
gruptur.205Barkana gre nfus 40
bin, 1453te 30 ila 50 bin, 1478de
97 bin 956ya ular. 9517 hane
Mslman, 5162 hane Hristiyan,
1667 hane Yahudidir.206
1477de stanbulda: 9753 Trk,
31 Mslman ingene, stanbul ve
Galatada 3743 Rum, 818 Ermeni
(384 Karamanl), 1647 Yahudi ve
382 Frenk evi vardr. Nfus 60-70
bin hesaplanr. 1478 saymna gre 8
bin 951 slam hanesine kar 3 bin
151 Hristiyan Rum, Galatada 535
Mslman haneye kar 592
Hristiyan Rum vardr. Oysa fetih
esnasnda en fazla 50 bin tahmin
edilen stanbulun Rum halk hemen
hemen tamamyla dalmtr.

FATHN ARAP ALDII

RUMLARA GREV VERMES
ehri enlendirmek iin Rumlara
geri dn izni vermesi, fetihte esir
olanlar satn almas ve ehre
yerletirmesi, Kir Luka gibi (Fatihin
arap ald Lukas Notaras gibi
Rumlar) Bizans byklerine grevler
vermeye hazrlanmas, serbest kalan
bu asilzadelerin eskisi gibi
davran, Bat ile birleme olasl
vezirleri rktr. slami halkta
honutsuzluk yaratr. Ama
stanbulda evlerden mukataay
kaldrtan da ayn vezirlerdir.207
mparator fikriyle mehur olan
Fatih, Rum zadegnna mensup
genleri sarayna alr, bunlar birer
Osmanl olarak sonradan idarede
mhim mevkilere gemilerdir.
Bundan baka bazlar Bizans
zadegn snfna mensup bir ksm
Hristiyan Rumlarn da mhim mali
ileri zerlerine aldklar biliniyor.
Batya katktan sonra orada
barnamayan ve yoksullaan baz
Rum bykleri tekrar stanbula
dnerler. 1476da stanbul gmr
iltizamn zerine alan Manuel
Paleologos, herhalde batya
katktan sonra stanbula
dnenlerdendir. Bu devirde Srbistan
madenleri veya gmrk gelirleri
zerinde byk iltizam ilerine
girmi baka Rumlar da
grlmektedir.

FETH ESASLARI
Fetih usul olarak Anadolu ve
Rumelide tabi beylikler sistemi
braklarak, dorudan doruya ilhak
yoluyla merkeziyeti iktidar hzla
gerekletirme yoluna geilir. Bu
Yldrm siyasetidir; elebi Mehmet
ve Murat II tarafndan tutulan
uzlama siyasetinin terki anlamna
gelir.
Fatih, stanbulu aldktan sonra,
nce Kayserlerin vrisi sfatyla,
stanbul taht zerinde hak iddia
edebilecek hanedanlar birbiri
ardna ortadan kaldrmaya dikkat
eder. Kemal Paazade, Bizansa
mensup btn tekfurlar ortadan
kaldrarak riayeti saltanat reddeder
der. Trabzon Rum mparatorluu,
Morada Paleologlardan iki despot,
Midillide ve Enezde bu
hanedandan kz alm olan Gattilusi
ailesi ortadan kaldrlr. Srp
despotluuna ynelirken, Yldrmn
Kral Lazarn kz ile evli olduunu
hatrlatp, ilk olunun daha ok hakk
olduunu syler. Srp kraliesi
Helena, 31 Ocak 1458de Mahmud
Paann kardei Mihael Angelovii
bertaraf eder. Katolikler bu
Bosnaly i bana getirince, Srp
boyarlar Fatihe bavurur,
Srbistann teslimini nerir.
Mahmud Paa grevlendirilir. Kendi
paras ile donatt Rumeli askerine
Anadolu askeri ile Fatihin verdii
bin yenieri katlr. Trabzon
mparatorunu, Davidi teslime ikna
eder. Mahmudun teyzezadesi filozof
Georgios Amiratzes, Davidin
bamabeyincisi olarak bunda rol
oynar.

RUMEL FETHLER MHA VE

YAMA SAVAI DELDR
1451de Rumelide birok
mahalli senyrler, bykl kkl
hanedanlar vardr. Balcalar
Morova vadisinde Srp despotluu,
Tuna tesinde Eflk Beyi, Morada
Paleologlardan iki despot, Artada
Tocco oullar, Enez, Kandili ve
dou adalarda Gattilus, Atinada
Acciaiuoli ve Arnavutlukta birtakm
eski senyr aileler. Bu hanedanlar
zerinde Osmanlya ballk, hemen
hemen dorudan doruya hkimiyet
derecesinden (Arnavutluktaki
senyr aileleri), ismen tabiiyete
(Mora despotlar) kadar, birok
deiik derecelerdedir. Bylece
devlet kendine baml olanlar,
lkenin koullarn yakndan tanr,
hanedan mensuplarn
Osmanllatrr. lke kuvvetlerini
yaratc biimde kullanarak kendi
ynetimine altrr ve fetih iin
olgunlatrr. Genel olarak tabiyet
koullar yllk belli bir vergi
denmesi, Prensin her yl
Padiahn kapsna gelerek
kulluunu sunmas, Padiahn
istedii zaman ve yere her yl
muntazam yardmc kuvvet
gnderilmesi, Padiahn sarayna
bir olunu veya oullarn rehin
gndermesinden ibarettir.
1444te Fatih ilhak olur. Srp
despotluu, Mora, Bosna Krall,
Anavutluk ilhak gerekleir. Ancak
bu fetihler imha ve yama savalar
deildir. Sadece direnle
karlalnca askerlerin evkini
artrmak iin yamaya izin verilir.
Asl ama savasz fetihtir. Can ve
mal emniyeti, kale komutanna veya
hkmdara valilik veya tmar vaat
ederek savasz almak esastr. Kural
olarak gvenlik iin, Mslman
beylere Rumelide dirlik verilir.
Fatih 1453te Konstantine Moraya
ekilmeyi nerir, 1460ta Moray
alnca Despot Demetriosa Enez ve
adalar verir ve 700 bin ake gelir
elde eder. Kastamonu Beyi smaile
nce Yeniehiri, sonra Filibede
baz yerleri, Alanya Beyi Kl
Arslana Gmlcineyi,
Karamanolu Karamana irmen
sancan, ebinkarahisar Beyi
Drba ayn sanca tmar olarak
verir ve kolay kale zaptn salar.
Rumelide fetihler slam
hukukunun sava ve sulh hkmlerine
tabi olur. eriata gre, fethedilen
yerin halk esir, topra ve emlak
devlet mal saylr. Teslim olanlara
slam aman usulleri uygulanr,
cizye konur, mal ve ahslar devlet
himayesine alnr. rnein Fatih
siyasal bakmdan Bosna Kraln
ortadan kaldrmay zorunlu grr
ama Mahmud Paa dneminde krala
aman verilmitir. Bu dini-hukuki
ahdin bozulmas nemli bir itihat
sorunu olur. Mfli-al-Bistaninin
fetva vermesi ve hkmn bizzat
icras gerekir. damnda kraln
babasn ldrtm olduu ayrca
belirtilir. Daha sonra Macarlar
Bosnaya girince kral atamaya raz
olur, yani Mahmud Paann aman
siyasetinin doruluunu kabul eder.
 taat ve inzibat kurmak, ibret ve
ders vermek iin sert tedbire, tedhie
bavurur. Devaml isyan halinde
olan ve Venedikle ibirlii yapan
Arnavutlara ve Macarlarla ibirlii
yapan Bonaklara zellikle sert
davranr. Morada devaml kargaa
kararak, talyan mdahalesine
zemin hazrlayan Arnavutlar
temizlemeye alr. Morada
dman umutsuz direnie sevk eden
sertliinden dolay Zaanos Paay
azleder.

RUMEL FTUHATI KYL

SINIFLARI LEHNE
SOSYAL BR DEVRMDR
 Yeni fetih esaslarna gvence
olmak iin, blgeye vali ve askeri
komutan olarak sancakbeyi, ehir ve
kasabalara suba ve kadlar atanr.
Kyler tmarl sipahilere verilir.
lhak demek, tahrire tabi tutulmas ve
tmar idaresinin uygulanmas
demektir. Anadolu ve Rumelide
fethedilen yerlerde tarm arazisi
devletin yksek mlkiyeti altnda
saylr. ifti tasarruf ve faydalanma
hakkna sahiptir. Toprak zerindeki
haklar, devletin askeri, mali
maksatlarna gre kaytlanmtr,
Mslmanlarn fetihten nce
kazanlm mlk ve vakf haklar,
baz koullar altnda kabul veya ilga
edilir.
Rumeli ftuhat her yerde yerli
askeri ve idari snflar
mlkiyetindeki araziyi, birok kilise
ve manastr vakflarn devlet mlk
yapar. Bu, kyl snflar lehine
sosyal bir devrimdir. nk
Srbistanda, Morada,
Arnavutlukta ve zellikle Bosnada
topran byk ksm asil snflarn,
senyrlerin, askerlerin ve kilisenin
mlkiyeti veya tasarrufu altndadr.
Kyl ar vergiler ve angaryalara
tabi olarak almaya mecburdur.208
Tahrir yaplmasnda Osmanl
dzeni yerleince, mlkiyet devlete
geer. Vergileri kaldrmasa bile,
angaryalar kaldrmaya dikkat eder,
vergilere istikrarl ve kolay denir
nitelik verir. Bu elverili ynetim
biimi dolaysyla, Osmanl
istilasna kar, kyllerin idareci
snflarla birlikte direndii
grlmez. Savan yama ve talan
bitince iftileri ehli zimmet sfatyla
brakr, oralar enletmeye yani
nfuslandrp imara nem verir.
Bosna Kral Katolik veya
Bogomillere bu ynetimde hayat
hakk grmedii iin Ortodoks veya
Bogomil kyller Bosna ve
Srbistanda Katolik basks ve ar
angaryaya kar kurtarc
beklemektedirler.209
 OSMANLI GENLEMESNN
SIRRI
Kyller toprakta yoksa fetihten
nceki asil snflar ve askerler de
Osmanl askeri tekilatnn rgtne
alnr. nk devlet bunlar reayadan
ayr tutar ve defterlere sipahi sfat
ile ayr olarak kaydeder. Hristiyan
olsun, Mslman olsun reaya iin
silah tamak yasaktr. Reaya,
Osmanl askeri snfna hibir surette
alnmaz, yalnz Hristiyan sipahiler
veya Anadoludaki eski beyliklere
mensup sipahiler kabul olunur.
Fatihin selefleri gibi Hristiyan
veya Mslman yerli sipahiler
hakknda izledii bu politika, hzla
genilemesinin srlarndan biridir.
Zira yerli askeri snf bir ey
yitirmediinden kolayca efendi
deitirebilmektedir. Fatih bunlarn
ekseriya eski topraklar zerindeki
geim aralarn, tmar eklinde
stlenir ve tmar tekilatnda eski
mevkilerine uygun bir durum salar.
Venedikli tccar ve gezgin
Angiolelloya gre Osmanl askeri
snfna alnmak iin din deitirmek
kesinlikle art deildir. Sipahi olmak
ve padiaha sadakat
yeterlidir.210slam tmarl sipahi ise
tam eit muamele grr. Fatihin
ordusunda pek ok Hristiyandan
sz ederken gerei belirtmektedir.
Gerek tmarl sipahi, gerek Voynuk
veya baka adlar altnda Fatih
ordusunda byk miktarda Hristiyan
asker vardr. Fatih devrine ait
defterlerle, Vilk ilinde, Semendire
livasnda, Vidinde, Arnavut
sancanda, Debrede, Trhala
sancanda, Bosna ve Hersekte
yzde 3 ile yzde 50 arasnda
Hristiyan tmarl sipahi vardr. Eski
Srp devletinde kalabalk bir sava
snf tekil eden Voynuklarn saylar,
Arnavutluk, Makedonya ve
Srbistanda ok artar. rnein,
Srbistan Branievada ve
Semendire vilayetinde byledir.
Burada fetihten nceki vergi sistemi
de daha saf biimde korunur.
Macaristana kar en nemli u
blgesinde Fatih, eski Srp beylii
kurumlarn temelinden tahrip etmi
deildir. Denilebilir ki, burada
Osmanl fethi, sadece yerli
hanedann bertaraf edilmesi ve tmar
sisteminin ancak bir ereve olarak
uygulanmas biiminde gerekleir.
Bu yzden fethi eski banazla
dayal ykc istila saymak yanltr.

FATH: KYLNN YER

KYLYE
Reaya arazisini ele geirip bo
toprak aarak hassa iftliini
bytmek mmkn deildir. Fatih
Kanunnamesinde svari
iftliinden ziyade yer tutmaya,
riyyet yerin riyyete vere ifadesi
yer alr. Tmar erinin mahll kalm
reaya topraklarn ele geirip hassa
yerler gibi kendi iftini srer veya
ortaa verir olmas ve kendi
kendinden tasarruf etmesi, bu
topraklarn hukuki durumunu
deitirmez. Bu topraklarn
vergilerini reaya gibi deme
durumundadrlar.
Kanunnamelerde yle
aklanyor: Doal ayrlarn
tapusu ve veraseti, hibesi caiz
olmayp, hasseten sipahi
tasarrufunda bulunmas gereklidir.
Yapay ayrlarn ise rleri alnmak
zere, sahiplerinin tasarrufunda
braklmas gerekir. Ekilmeyen,
sklmeyen ve raiyet otla olmayan
ayrlklar beyliktir. Ayn biimde,
daha geni bir yorum ile ayra
ihtiyac olan bir sipahi,
miraslarnn geimlerini
salayacak tarlalara sahip bulunan
bir kiinin lmnden sonra,
ayrlarn zapt edebilir, lenin olu
veya kardeleri dier topraklarda
olduu gibi, benzeri ayrlar
zerinde bir hak iddia edemez.
XVIII. yzyln ilk yarsna kadar
Hristiyan-slam btn iftiye reaya
denir. Hristiyanlarn
Mslmanlardan fark cizye (kafa
vergisi) ve ispene (tutsaklk
vergisi) demeleridir. Cizye hane
bana 25 ila 80 akedir. Ruhani ve
kei cizye demez, ispene 25
akedir. iftlik-hassa iftlii
byklndedir. iftlik vergisi 35
akedir. Hristiyanlarnki 40 akeyi
bulur. Bunun yarsn art ondaln
sipahi alr. stanbul ve Selanik
fiyatlar (1440lar): kg et 25-33
ake, 2 ekmek 1 ake. naat
ustasnn gnlk kazanc 20 akedir.
Bulgaristanda bir ifti ailesi
gelirinin yzde 31i kadar vergi
der. Fakat bu ideal durum kt
zerinde kalr, r kimi yerde yzde
20yi bulur hata aar. Fatih
istismarn det haline gelmesi iin
1463teki bir vakf belgesinde yle
buyurur: Kyllerden r alnrken
10 blmnden 1 blm alnsn
yeni denti istenmeye kalklmasn.
Meyvelerin 10 akesinden 1 ake,
10 ar kovanndan biri alnsn.
Karpuz tarlasndan da r alnsn.
Keten resmi olarak her haneden
ylda bir kez 10 ake alnsn.211

KAAK KYLLERE TEHDT

Balkanlarda Osmanl eliyle para
rant tevikinden 1481e kadar sz
edilemez. Babinger 1475 btesinin
plak gelirini 1.800.000 saptar,
gider ise 375 bin. Nakdi para byk
lde Hristiyan maden ocaklar,
sabun retimi ve ap ticaretinden
gelir. rn rant aka ar
basmaktadr. zel topraklarda emek-
rant yasaktr. Yalnz devlet, reayadan
zellikle savata angarya isteyebilir.
Sipahi ve mlk sahibi igcn
demek zorundadr. Reaya esas
olarak iftliini yasal olarak terk
edemez, nk szlemeyle topra
ileme ykmll almtr. Fatih
topran terk edebilme hakk tanr:
Eer baka yere giderse ev ve
iftlik tmar beyine geer. Sultan,
1454te Bosna ve Srbistan maden
karma blgelerindeki haslarda
oturan reaya kanca kad ve suba
yakalayp getirsin, der. 1476
ylnda ise kaak kylleri
Anadoluya srmek, ocuklarn
yenieri yapmak, eksik vergiyi kye
detmekle tehdit eder. Eer reaya
olup 15 yl ehirde oturmusa ehirli
saylr.
stanbul ve Marmara blgesinde
Sultann ve komutanlarn
haslarndaki sava tutsaklar, yar
klelerdir. Bunlara bir ift kz ve
gerekli tohum verilir, karlnda
rn, sr besleme vergisi, evlenme
paras, f resmi ve r alnr. r
hassadan baka toprak sahipliine
baldr. Amil ortaklar korumak
zorundadr. Ama reayaya
uygulanmayan kurallar vardr: Yalnz
kendi aralarnda evlenebilir. iftlik
miras edilemez. Amil tahsis eder.
Her trl ie srlebilir. stanbul ve
Galatada 110 ortak ky vardr.
1530da ortak kullar kalkar, reaya
olur.

DENZ DEVLETLERNE FARKLI

SYASET
Hal korkusuna kar ayrp
blmek iin Venedike ticari
imtiyazlar verilir. Fatih, bir hal
teebbsnn balca destei
olabilecek Venedik ile 18 Nisan
1454te antlama yapar. Ticaret
serbestsi balanr. Yzde 2
oranndaki giri ve k gmrk
vergisi korunur. Bizans dneminde
olan gmrk muafiyeti kalkar.
Mahalle imtiyaz da kalkar. Eskisi
gibi Venedik balyosu oturacak,
hukuki davalara bakacaktr. talya
gibi deniz devletlerine kar Fatih
siyaseti egemenlik haklarn
korumak, ticaret serbestsi
balamaktr. Bunun zerine
Venedik Hal toplantlarna
katlmaz.
1456da Belgrad baarszl
yaanr. Brankovi ve olu Lazar
lnce, Macaristan Angelovii
bertaraf edip, despotun kzn
Belgrad kralna verip tabiletirmek
ister. Fatih ise meru vris olarak
kendisine snan Kr Gregoru
grr. Mahmud Paa ordu ile gider.
Gvercinlik ve birok kaleyi bar
yoluyla alr. Fatih Macarlar
pskrtr. Semendire 1459da
barla teslim olur. Srplar kalenin
anahtarn Sofyaya kendileri
getirirler. Bylece Srbistan
dorudan doruya Osmanl
egemenliine girer.
Gelimeler zerine Papa harekete
geer. Mantua kongresinde hal
seferi ilan olur. Morada Batllarn
adam Thomas Mora egemen olur.
Papa Pius II, Osmanlya saldr iin
Moray s olarak grr. Bu yzden
1460ta Moraya sefer dzenlenir.

OSMANLI EHRLER
Novo Brdo 1 Haziran 1456da
alnnca, Sultan Mehmet II amillere
madenlerin yeniden almaya
balanmasn, madencilerin yerinde
tutulmasn buyurdu.2121460ta
ocaklarn bakm iin gerekli
tahsisat 600 bin akeye ykseltir.
Bunu avans olarak iki tccara ve
Hristiyan sipahilere verir. Daha
sonra bu toplam tutar drt yl iinde
demeleri kouluyla maden
damarlarn kiralayan iki tccara
verir. Srbistan Zaplanina ve Planina
ocaklarna pompa ve makinelerdeki
ii kontrolle grevli Trk yasak
koyar, bu konuda ynetmelik karr.
Madenciler haftada iki gn
serbesttir. Hara ve ispene
demekle ykml deildirler. Hane
ba 1 altn derler (40 ake).
Olaanst angaryalardan muaftrlar.
Fatih zamannda Novo Brdo,
Srebrinica, Karatova, Pritina,
Serez, Selanik ve Sofyadaki gm
madenleri 120 bin duka (480 bin
ake) kira bedeli getirir ki, bu da 4-5
Beylerbeyi veya Vezirin giderlerinin
stnde deildir. Sofya ve skpn
idari ve askeri merkezlerindeki
hkim snflarn harcamalar kazan
getiren bir ticareti
olanaklatrmaktadr. Bosnada
ticaret yerleri Sarayevo, Travnik ve
Mostardr. Srbistanda ise
zellikle Trgovite (Eski Cuma) ve
Yeni Pazardr.213
XV. yzyln ilk 30 ylnda
Timurun yakp ykmasyla ezilen
Anadolu ehirlerinde, Bursa dahil
iyileme yava geliir. Ama Fatih
zamannda bile eski geleneklerine
kavuamazlar. Uzun Hasan
egemenliinde Karadeniz ticaretinin
kapatlmas ve Dou mparatorluu
kurma giriimi ulam ticaretinin
nn keser, glge varlklar olmaya
mahkm eder.214
 Rumelide yeni ve eski yerleim
blgeleri ayrlr. Barkan yenilere
nem verir. Askeri yollar boyunca
devletin sistemli egemenlik kurduu
yerlerde yeni ehirler doar. Eski
ehirliler de Anadoluda zorlanan
glerle yeni biimler alr. Yeni
ehir kesimleri ekonomik yaama
canllk verirler. ehirler hukuken
Sultana aittir, nfuslar zgrdr.215
Mlk sahipleri, rantlarn para
olarak artrmak ve ticari krlardan
pay almak iin ehirlerde s kurmay
denerler, baka bir deyile, Rumeli
ehirleri de Osmanl egemenliiyle
sk biimde feodal sistem iine
sokulurlar (Mutafiyeva). Todorova
gre ehirli ev sahipleri ticari
vergilerden yzde 10-14
almaktayken, ehir kk
reticilerinin dedii arap
resminden yzde 33-50
almaktadrlar. Para dolam devam
etmektedir ve toptan bir
tarmlamadan sz
edilemez.2161490daki bir Trk
ktne gre Orta ve Dou
Balkanlardaki 30 ehirde 20.425
Hristiyan ve Yahudi haneye karlk
13.197 Mslman hanesi bulunur.
Todorov, retici ehirli yaamnda
Mslmanlarn Yunan unsuruna ak
stnl var der ama Barkan eitli
defterlerden yapt kaynak
analizlerine dayanarak slam nfusun
asker ve sivil ynetimle snrl
olmadn, byk bir kesimin
geimini zanaatkrlk ve serbest
meslekle kazandn
syler.217Madencilik ehirlerinde de
slam darphane ustalar vardr.
1455-77 yllar arasnda Bosna-
Hersekte Hristiyan zanaatkr ve
tccarlar yurtdna kaarlar. Yeni
gmenler gerekir. Osmanl
hkmeti, madencilikte olduu gibi,
ekonomik gleri srdrebilmek iin
ehirleri de salkl tutmaya alr.
1520-30 yllarna kadar Bursa,
Edirne, Atina, Sarayevo, Manastr,
skp ve Sofya gibi yerleme
yerlerinde nfus art oran yzde
90 bulur.218
Fakat bu ehir kalknmas yalnz
bana ekonomi iin pek bir ey
ifade etmez. O yllara kadar vergi
ykmls Selanikte 4863 hane,
Manastrda 845, Sarayevoda 1024,
Atinada 2297, Edirnede 6351 hane
vardr. Para-mal ilikisinin
gelimesi ehirlerle snrlanr.
Rumeli kyleri, Trk egemenliiyle
eski feodalizme dner, topraa rn
rant yeniden egemen olur.

BALKANLAR OSMANLI
YZNDEN GER M KALDI?
Werner Sava Osmanl
feodalizmi, ksmen koruduu ksmen
de ilkelletirdii olgun Balkan
feodalizminin stn rtt, der.219
Fatih 1460ta Hal korkusuyla
Morada zalim davranr. Terrle
ehir ve kaleleri teslime zorlar.
Direnen Leontariyada azaplar
herkesi, hatta hayvanlar bile
ldrr. Sultan emriyle 1300 tutsak
kltan geirilir. Kitle katliam
etkisini gsterir. ehirlerden teslim
elileri gelir. Nispi bir gven ve
huzur salanr. Morann fethinden
sonra Yunanllarda da daha nce
Trklerle ibirlii ve ticaret yapm
ve Osmanl egemenliini kabul etme
dncesinde olan bir kesim oluur.
Bu grup imtiyazlar elde etmeyi ve
talyan tccarlarn saf d etmeyi
ummaktadr. Akmn szcs Fatihe
vgl hayat hikyesi yazan mrozlu
saray as Kritovulostur. Bu kii
mparatorluklarn ncildeki srasna
gre Trk egemenliinin Tanr istei
kanlmaz olduu sonucuna varr.
Bu egemenliin lkeyi birletirdii
ve Latin soyguncularna kar
koruduu gerekesiyle Bizans ve
Yunanllar iin mutluluk olduunu
belirtir.220Fatih bu tr inanlarn
yaylmasna zel nem verir.
Yunanl, Srp, Arnavut ve Bosnallar
Mslmanla geerler, makam ve
unvan sahibi olurlar ve kendinlerini
byk fetihlerin hizmetine sunarlar.
1474te len Mahmud Paa Rum,
1460 Mora seferinde ordu komutan
olan Hamza Zenevesti ve Anadolu
Beylerbeyi olan zgr Arnavuttur.
Murat II zamannda ayaklanm
olan skender Bey 1455te Beratta
sa Beye yenilip geri ekilir. Onu
destekleyen birok soylu Osmanlya
geer. skender Bey ekildii Le
(Alesio) ehrinde 1468de lr.
Fatih Moradaki gibi Arnavutlukta
da terr uygular. Top dkmcs
Nrnbergli Jrg (1456da Bosnada
top dkyor, Trklere tutsak olunca
Sultan onu top dkm ustas atar),
alnan iki kalede 12 ya
stndekileri astrdn, bir Venedik
kaptannn kaza akldn
syler.2211478de Alesio fethinde
skenderin mezarn atrr,
kemiklerini halka
seyrettirir.222Arnavutluk, Bosnaya
benzer biimde slamlatrlr.
Askeri bir faktr olarak Osmanl
devlet tarihinde nemli bir rol oynar.
1456-62 yllarnda Ulah (Eflk)
Prensi Vlad Tepe ile (Kazkl
Voyvoda -tepe: kazk-) ile kanl
atmalara giriilir. Vlad
prensliinin gvenlii iin 20 bin
insan ldrmtr.223Buna neden
olarak Trklere kar savunma iin
etkin tedbir alma zorunluluunu ve
prenslik iinde Trklerin ak ve
gizli mttefikleri olduunu gsterir.
Orduya kendi adamlarn getirir,
zorunlu askerlik kurar. Vlad
muhaliflerini ortadan kaldrnca
nn temizleyeceini umar.
Sultann elisinin ban amad
gerekesiyle sarn bana
224
iviletir. Osmanl egemenliindeki
yerlere baskn yapar, her yeri atee
verir, herkesi ldrr. zerine
gnderilen Hamza Beyi ormanda
yener ve kaza akar. Kazktaki
Trkler arasnda kendine ziyafet
eker, l kokusundan zevk alr,
kazklar arasnda dinlenme gezisi
yapar. Fatih 15 bin kiilik orduyla225
stne yrr. Trk kaynaklar zafer
der, ama baka kaynaklar Vladn
kazandn syler. Eflk tamamen
bamsz kalamaz. Moldavyaya
zalimce sefere ramen tam baar
salanamaz.
Fatih Dubrovnik Cumhuriyetine
Ulah alp saklamay yasaklar. Kaak
Ulahlar, Bosna komutanna
bildirilecektir. Bu blgede
zenginleen kk bir aznlk Trk
aleyhtardr. Ama Orta ve Dou
Balkanlarda byk Ulah ounluu
Trk gmenlerini sevinle kurtarc
olarak selamlar. nk bunlar
Srbistan ve Bosnadaki baml
pariklerle (Pronoiadaki serf kyl)
ayn dzeyde tutulmaktan,
Makedonya kilise topraklarnda
grld gibi feodal hkimiyete
sokulmaktan korkarlar. Trklerin
skn etmesi Balkanlarda yerli halk
arasnda byk glerin ortaya
kmasna sebep olur. Dalara
gizlenip saklanmas kolay diye
hayvancla dn bile olur.
Yunanllar, etin ve ok mahrum ama
lm ve kleletirilmekten kurtulmak
iin, verimli ovalardan, ilek yol
kavaklarndan vazgeip, vadilerden
ayrlp, dalk blgelere ekilirler.
Ayn sralarda Yunanllarla birlikte
Bulgarlar da Sava nehri zerinden
Srbistan ve Bosnaya doru
kaarlar.

FATH ANADOLU BRLN

KURARKEN SELUKLU
GELENEN DETRR
Fatihin Anadolu sorununu
zmeye ge giriebilmesi (1461-
68) rastlant deildir. nk Orta
Anadoluda zorla yaplan bir
deiiklik, Horasana ve Msra
kadar, Dou lemini harekete
geirebilir.
Orta Anadolu yaylasnn
Osmanllarn geleneksel dman
Karamanoullarnn elinde
bulunmasnn tehlikelerini
Osmanllar birok kez
gzlemilerdir. Karamanoullar
ayn zamanda Osmanl ticaret ve
iktisadiyatnn en nemli merkezleri
olan Bursay ve Ankaray tehdit
altnda bulundurur, te yandan ok
nemli Antalya-Bursa ticaret yoluna
egemen olmaya alr. Ayrca
Osmanl iktisadiyatnn o zaman
ahdamar olan Tebriz-Tokat-Bursa
yolunu tehdit eden ve iktisadi, askeri
bakmlardan nemi byk Sinop
limann elinde bulunduran
sfendiyaroullar,
Karamaoullarnn doal
mttefikidirler.
Orta Anadoluya egemen olan ve
onun doal snrlar olan Toroslara
erimek, Osmanl devleti iin siyasi
ve ekonomik bakmdan hayati bir
neme sahiptir. te yandan Konya
ovasnda tutunabilmek iin
Akdenize kadar uzanan geni dalk
blgedeki sava Trkmen
airetlerini disiplin altna almak
zorunluluu da vardr. Orta Anadolu
ve Tebriz-Bursa yolunu gvene alma
giriimi, Dou Anadolu ve randa
egemen Akkoyunlular ile uzun ve
etin mcadelelere yol aar.
Byk Seluklulardan beri
yerlemi siyasi gelenee gre, Orta
ve Dou Anadolu, randa kurulan
imparatorluklara tabi saylmakta,
Gaziler Sultan saylan Osmanl
hkmdar iin yalnz Anadolu
Seluklular snrlar dnda
Bizanstan gaza ile alnm
topraklara, meru bir egemenlik
alan olarak braklmaktadr.
Yldrm bu gelenei krmak istemi,
bu giriimi Anadoluda uyanan tepki
sonucunda baarszla uramtr.
stanbulun fethi gibi byk bir
gaza baars ve yeni devletin askeri
ve iktisadi bakmdan Anadoluyu
kendi nfuz dairesine kuvvetle
ekmesi ve temsil etmesi
sayesindedir ki, Fatih yeni Osmanl
mparatorluunu eski siyasal
gelenein yerine geirir.
 BALILIK GSTERENLERE
TIMAR VERLR
Fatih, bu yeni siyaseti
uygulayabilmek iin beylikleri tabi
devletler olarak muhafazaya devam
eder. Karamanda harekete geince
de (1466) bunu Karaman beylerinin
Konya taht zerindeki haklarn
korumak bahanesiyle yapar.
Baarszla uraynca ilhak eder.
Daha nce 1461de Kastamonu
tahtna tabi sayd Kzl Ahmet
Beyi getirir, o kanca, blgeyi
dorudan Osmanlya alr. Ancak bu
beyliklerin bakentlerine kendi
oullarn bey olarak gndermek ve
oralarda bu suretle dier
sancaklardan daha bamsz idareler
kurmakla eski gelenei srdrr gibi
grnr. 1461de Trabzon Rum
mparatorluuna son vermesini daha
ok stanbulun sahibi ve
Kayserlerin vrisi sfatna
dayandrr. Beylerine ok bal olan
etin sava gerlere dayanan
Dulkadir Beylii zerinde o zaman
bir ilhak siyaseti deil, tabilik
siyaseti uygulanr. nk bir ilhak
giriimi, bu snr beyliinin
Memluklarn kucana dmesi
sonucunu verebilir.
Karaman ilinde tmarlar
ounlukla yerli sipahilerin eline
braklr. Tahrir defterlerine gre
Turgutoullar, Yapaoullar,
Kgezoullar, Emeleddioullar,
Adaluoullar gibi eski byk kabile
beylerine, eyaletin her tarafnda
byk zeamet ve tmarlar verilir.
Elbette bu uygulama ballk
gsterenleri kapsar. Ordu, Trabzon
blgesinde tmarlarn ou eski
epni beylerinin oullarna ve
adamlarna braklr.
Yerli vergiler ve kanunlar aynen
veya az tadilat ile korunmutur. Ama
nemli deiiklik, angaryalarn
kaldrlmasdr. zetle Fatih, mahalli
feodal hkimiyetler yerine, her yerde
merkezi bir imparatorluun
gayriahsi ve birletirici idaresini
getirmektedir.

UZUN HASAN SORUNU

Karamanl brahim 1465te lnce
Fatihin halasnn olu Pir Ahmet ve
kardeleri Konyaya, veliaht
seilmi shak Bey, Silifke ve
Tailine egemen olur. Pir Ahmet,
Fatihten; shak Bey, Uzun
Hasandan yardm ister.
Karamann eski dman
Dulkadir, Doudan saldrr. Daha
nceden Osmanl-Dulkadir ittifakna
kar Akkoyunlu-Karaman ittifak
vardr. Karaman, Osmanlya
kaynca denge bozulur. Uzun Hasan,
shak Bey adna harekete geer.
Dulkadirin metbuu Msr
kukulandrmamak iin kendini
Memluklarn naibi olarak gsterir.
Dulkadirolu Aslan yener.
Karamana yryp Kayseri, Develi,
Aksaray, Konya ve Beyehiri alr,
shak Beye verir.226shak Bey, bu
ehirlerde hutbeyi Msr Sultan
adna okutur. Osmanlyla da
anlama yollar arar ancak bu
mmkn olmaz. Osmanlyla gizlice
anlam olan Dulkadir Bey Arslan,
Memluk Sultannn tahrikiyle
ldrlr. Yerine ah Budak getirilir.
Fatih ise ehsuvar Beyi tabiyet
anlamasyla beylie seer. 1467de
Dulkadiri ah Budaktan alacaktr.
Osmanl destekli Pir Ahmet, shak
yener. Haziran 1465te Karaman
ilini ynetimine alr. shak, Uzun
Hasann yanna kaar ve Eyll
aynda lr.

ELNN YER PMEMES MISIR

SULTANINI NCTR
Ortak Hal tehlikesi ve
Karamanl brahimin Tarsus gibi
Memluk toprana saldrmas
nedeniyle Osmanl-Memluk ilikileri
iyidir. 1461de Fatih, Douya
yaylnca Memluk nfuz alann
tehdit eder. Memluk, Uzun Hasan,
Karaman ve Dulkadiri himayesi
altnda sayar. Trabzonun 1461deki
fethini Uzun Hasana kar bir
hareket sayp kutlamaz. 1463te
Batllara kar byk baar
salayan Fatih, Msr Sultanna
gnderdii mektupta, eski usule
aykr olarak ona kendisiyle eit
muamele yapar ve elisi yer pmez.
Bu muamele Hokademi ok incitir
ve dman yapar. Nihayet son
Karaman olaylar ilikileri iyice
bozar. 1465te bir Msr elisi
Venedike gider. Uzun Hasann Frat
vadisine saldrs zerine ilikilerde
bir yumuama olur. Ancak 1467de
ehsuvar Osmanl himayesinde
Dulkadir tahtna oturtulup ve
Memlukla mcadeleye koyulunca,
ilikiler tekrar gerginleir. Fatih,
1468de Anadolu seferine knca
bunun Memluklara kar olduu
sylenir. Pir Ahmet ve ehsuvar
Beyden tabilik artlarna gre
ordugha gelmesini ister. Pir Ahmet
reddeder. Osmanl Konyay alr ve
Mahmud Paa, Turgutlu airetlerini
ukurovadaki Memluk topraklarnn
ierilerine kadar kovalar. Fatih,
ehzade Mustafay Konyaya vali
yapar. Pir Ahmet ekilip Mahmud
Paa ordusunun gerisine saldrr,
arlklarn yama eder. Karaman
ilinin Toroslar blgesi, sahile kadar
Karaman elindedir. Fatih bunu
tehlikeli grmektedir.
 UZUN HASAN KENDN
ANADOLU BEYLERNN
ST SAYAR
Bu sorununun ikinci aamasnda,
1469da Karamanllar, Ereli,
Aksaray, Develi ve Nideyi tekrar
alrlar. 1470te Karamanolu Kasm,
Ankaraya kadar ilerler ve mahalli
kuvvetleri bozguna uratr. 1471de
esasl bir Osmanl taarruzu
gerekleir. Gedik Ahmet sahilde
Alanyay alr. Dalk mntkaya
yrr. Gedik Ahmet, Pir Ahmetin
ailesinin hazinesini saklad, bugn
Silifke Ermenek yolu zerinde yer
alan Meynan da civarnda olmas
gereken Mokan veya Meynan
hisarn, sahilde Garigosu,
ukurova snrnda Gleki zapt
eder. Karaman ilini ve Uzun Hasan
Venedikten tecrit iin bu dalk
blgeye egemen olmak zorunludur. O
srada Uzun Hasan Karamana
ilerler, Batdan da Hal donanmas
harekete gemitir.
nc aamada Uzun Hasan,
1471e kadar Karaman ile dorudan
uramaz. rana hkim olup,
Asyann en kudretli
hkmdarlarndan biri olmutur.
Tebriz tahtna oturunca, kendini
Rumdaki (Anadolu) beylerin de
metbuu olarak grmeye balar.
Fatihin Akkoyunlu alanndaki
Koyulhisar ve Trabzonu almas,
ham ipein zerine Tokatta ikinci
bir gmrk vergisi koymas yeniden
gerginlik yaratr. 1471de
Karamana kar kesin harekta
giriince, Karaman, Uzun Hasandan
acil yardm ister. Uzun Hasan, Rodos
valyelerine, Kbrs Kralna ve
Alai Beye mektuplar gndererek
ibirlii ister. 1472de Karamana
kuvvet yollar. Bylece Bat ve Dou
Osmanlya kar birleir. Uzun
Hasann yannda, sfendiyarolu,
Germiyanolu, Dulkadirolu,
nalolu, Karamanolu gibi
Anadoludan kam beyler toplanr.
Hasann Fatihten ilk istei
Trabzon, Sinop ve Karamann
terkidir. Fatih, Dou tehlikesine
kar, Baty yattrmaya alr.
1470 ve 1471de Venedikle bar
mzakereleri balar. Bu srete Pir
Ahmet ile Kasm, Uzun Hasann
yanna gidip srarla mdahale ister.
1472 baharnda harekete geilir.
Trabzon mparatoru bir yeenini
Trabzona saldrtr.
sfendiyar Kzl Ahmet ile
Karaman 30 bin kiiyle
Anadoluya yollar. Tokat hile ile
basarlar. Oradan bir ksm kuvvet
Hasann yeeni Yusufa Mirza
komutasnda Konyaya gelir. Fatih,
Tokat yamasn duyunca ka
yaklalmasna ramen harekete
geer. Pskrtlr. Kn byk sava
hazrlna balar.

UZUN HASAN: FATHN ADI

DNYADAN
EBEDYEN KALKSIN!
Azami kuvvet hazrlanr.
Rumelide her Hristiyan kyden iki
adam toplanr. Bu seferde hayati
nemdeki iae ve ikmal ileri
mkemmel biimde tekilatlandrlr.
Msr Sultan ile ittifak baarlr.
Uzun Hasan, 1472 knda Memluka
ait Bireciki kuatp Halepi tehdit
ettiinde ittifak daha kolay olur. O
zamana kadar Memluklar hezimetten
hezimete uratan Dulkadir ehsuvar
ele geirilir ve Austos 1472de
Kahirede idam edilir. Hasan,
Dulkadir ve Msr adayna kar
rakip karr.
Hac Mehmet, Murat, Nicola ve
Chefarsa adl elileri ile Uzun Hasan
Venedikte ittifak arar. Hac Mehmet
Venedikte kalr. tekiler Papa ve
Napoli kral nezdine gidip, ittifak
nerirler. Venedik Zeno Caterinoyu
acele eli yollar. rana u esaslar
kararlatrlm grnmektedir:
Venedik gemileri ateli silahlar ile
bunlar kullanacak ufak bir kuvveti
Karaman sahillerine getirecektir.
Hasan bu tarafa kuvvet gndererek
mttefiki ile temasa geecektir.
Venedik hkmeti ittifak amacn
yle saptar: Hasan Anadoluyu
alacak, Osmanl Padiahna
kylarda hisar yapmamas ve
Karadenizin Venedik gemilerine
ak bulundurulmas kabul
ettirilecek. Mora, Midilli, Eriboz
ve Argosun Venedike iadesi
salanacak. Uzun Hasan Venedik
Elisi Zenoya siyasetini yle
aklar: Fatihe her yandan ayn
zamanda saldrlsn, yle ki bir daha
kalknamasn ve ad dnyadan
ebediyen kalksn.
Venedikliler, Hasana Boazlar
geip stanbulu zapt edeceklerini de
sylerler. Hal donanmas 1472de
Antalya ve zmiri yamalar. 1473te
bu donanma sayesinde Karamanolu
Kasma Silifke, Gorigos, Sgn
kaleleri teslim olur.
Mahmud Paa, 1473te azledilir,
Anadolu ilerindeki
baarszlndan dolay idam
edilir.227

UZUN HASAN SORUNUNUN

SONU
Fatih, Rumeli aknclarn ktan
Sivasa yollayarak ve baharda byk
ordu ile Erzincana ilerleyerek Hal
donanmas-Hasan bulumasn nler.
Her ey Frat vadisindeki savan
sonularna baldr. Fatih hemen
meydan sava ister. Hasan ise
slerinden uzak olan Osmanl
ordusunu ypratmak ve iaesiz
brakarak ezmek niyetindedir.
Fatihin ordusu 70 bin ila 100 bin
olarak tahmin edilmektedir. Tercan
ile Erzincan arasndaki dzlkte
Frat geen Rumeli kuvvetleri
baskna urar. Rumeli Beylerbeyi
Has Murat lr. Uzun Hasan
oullarnn srar ile 16 Austos
1473te Otlukbeli bakent
merkezinde yapt ikinci baskn ile
kesin sava kabul eder. Osmanl
ordusunun ancak sekiz gnlk erzak
kalmtr. Tepeleri tutmay baaran
Davut ve Mahmud Paalarla ordu,
dar vadide baskn etkisinden
kurtularak sava dzeni alr. Sol
koldaki eski Anadolu Azaplarnn
baarl saldrs ve Uzun Hasann
olu Zeynelin lmesi sonucu
belirler. Fatih komutasndaki
kapkulu askerleri daha savaa
girmeden Uzun Hasan yalnz kalr.
Savatan sonra 4 bin kii idam
edilir, 2 bin 50 esir alnr.
ebinkarahisar Kalesi teslim alnr.
Uzun Hasan bar ister. Karahisar
brakmas ve Osmanl arazisine asla
tecavz etmemesi kouluyla bar
kabul edilir. Ama Uzun Hasan
1474te yine Bat ile ibirlii
temaslarndadr. Fatih, Hseyin
Baykaraya mektup yazp Uzun
Hasan ortadan kaldrmasn ister.
1478de Uzun Hasan lnce, Fatih
onun nfuz alanna dahil saylan
Gmhane-Trabzon yolunda Torul
Rum tahakkmn ortadan kaldrr.
Trabzon ftuhatn tamamlar.
Otlukbeli ile Frat berisinde Osmanl
egemenlii salanr.
1474te Karamanllara kar
dalk blgede, el sahillerinde,
Nide ve Develide egemen olan
Kasm Beye Gedik Ahmet seferi
dzenlenir. Ahmet dalk blgedeki
boy beylerini Larendede
yakalamay baarr. Ta iline intikal
edilir, oradan Ermenek, Meynan ve
Silifkeye inilir. Blge zapt edilir.
Yeni Karaman valisi Sultan Cem
olur. ehzade Mustafa, Develi
kuatmas dolaysyla yola hasta
km ve lmtr. Cemin lalas
Varsaklara kar harektta pusuya
der, bozulur. Karaman itaate alnr.

FATH KENDN ROMANIN TEK

VE
GEREK VRS SAYAR
Trk-Mool hakanlk, slami
hilafet ve Roma mparatorluk fikri
Asura kadar gider.228Fatih dnyaya
egemen bir imparatorluk fikrini
benimser ve kendini Romann
yegne ve gerek vrisi sayar. Daha
ehzadelii, Manisa valilii ve
Edirnede ilk padiahl
zamanlarnda Anconal Chiriaco
gibi talyanlara Roma tarihini okutur.
stanbulun fethinden sonra sparta,
Atina, Roma, Kartaca ve dier kral
ve hkmdarlarn yaptklar ileri
renir. 1456da Amiroutzese fethe
hazrland dnyann haritasn
yaptrr. Onun bu dnceye sahip
olmasnda evresindeki Georgios
Trapezountios, Kritovoulos,
Amiroutzes, Benedetto Dei, Gaetal
Jacopo, Anconal Chiriaco gibi
Bizansl ve Batl yaknlarnn etkisi
vardr.229
 Giritli Trapezountios, 1465te
Fatihe unu yazar: Kimse senin
hakkyla Roma mparatoru
olduundan kuku duyamaz.
mparatorluk merkezini hukuken
elinde tutan kimse imparatordur ve
Roma mparatorluunun merkezi de
stanbuldur. Bu yzden sen
Romallarn meru imparatorusun.
Romallarn imparatoru olan tm
yerkrenin de imparatorudur. 230

FATHN KLNDE TRK,

RAN, SLAM VE
ROMA GELENEKLERNN
BRLEMES
Papa Pius II, Fatihe bir mektup
yazar. Mektup 1461-64 yllarnda
yazlr. Fatihe gnderilmez ama
salnda 1475te Trevisoda
baslr. Papa, Hristiyanl kabul
ederse, meru imparator sfat ile
dnyann en kudretli hkmdar
haline geleceini syler ve
kendisine, Greklerin ve arkn
imparatoru unvann vereceini,
kuvvetle elde tuttuu ve hakszlkla
mdafaa ettii eyin hukuken de
kendi mal olacan, btn
Hristiyanlarn kendisine sayg
gstererek, ihtilaflarnn halli iin
hakem tanyacaklarn, biroklarnn
kendiliinden inkiyat (itaat)
edeceklerini yazar.231
 te yandan Fatihin slamn en
byk gayesi, koruyucusu unvanlar
da vardr. stanbulun fethi zerine
Msr Sultannn ha farizasn
ihya hizmetini brakr. Fatih doan
ilk oluna byk dedesi Yldrm
Bayaztn, ikinci oluna ran
geleneinden Cemin adn, torununa
da Ouz Hann adn verir.
Denilebilir ki, Fatihin kiiliinde
Trk, ran, slam ve Roma
hkmdarlk geleneklerini mezceden
Osmanl Padiah domutur.
Dolfin, Fatihin Arapa, Farsa,
Trke, Slavca ve Yunanca bildiini
belirtir. Saray evresi Yunanca ve
Slavcay renmesine elverilidir.
Kendi lkesindeki ulemann Acem
ve Arap ulemas seviyesinde
olmamasndan yaknr. Sekiz kiliseyi
medrese yapar. Ayasofya
medresesini de aar.232

FATH GALATADA
FLORANSALI ZENGNN
EVNDE YER, ER,
ELENR
Bat kltrn ve Hristiyan dinini
anlamaya alr. Patrick Gennadios
itikatnamesini onun iin yazar.
Trapezountios, Hristiyanlk ve
slamlk arasnda esasl fark
olmad, bu iki dini uzlatrarak
Fatihin btn milletleri idaresinde
toplayaca iddiasndadr. 1465te
Milano elisinin yazdna gre
yannda Floransal, Cenevizli,
Ragusal danmanlar vardr.
Venedikle savaa girince,
Floransallar onunla ok sk
ilikiler kurar. 1463te Drosni seferi
dn Galatada Floransallara
enlik yaptrr ve zengin Carlo
Martellinin evinde yiyip, iip
elenir. Hmanistlerden Angelo
Vadio, G.Stefano Emiliano
yanndadr. Francesco Berlinghieri
Geographia eserini, Roberto
Valturio De Remilitari kitabn ona
ithaf ve takdim etmek istemilerdir.
1461den sonra resim iin talyadan
ressam ister. Bellini gelir (1479-81).
Yeni sarayn duvarlarna fresk yapar.
Fatih Amiroutzes ile olu
Batlomyusun kitabn Arapaya
evirtir ve bir dnya haritas
yaptrr. 1458de Atinada iken
Akropolisi gezer. Ktphanesinden
Bat kltr ile ilgili 50 eser
gnmze kadar gelmitir, bunun
42si Yunancadr. Eserlerin 8i
tarihe, 6s riyaziye ve heyete
dairdir. te birinden fazlas tarih ve
corafyayla ilgilidir. Babinger yle
syler: Fatihi bir Rnesans
hkmdar saymak abartl. Ama
onun dneminde Osmanl kltrnn
Bat kltr ile serbest biimde
temasa geldii ve sonraki
dnemlerde bunun ksteklendii bir
olgudur.233
Georgios Trapezountios
Romadan stanbula o zaman
dnd gibi, Kritovoulos da eserini
bu tarihlerde yazar. Fatihe takdim
ettii bu eserde, Padiah Yunan
kltr dostu olarak nitelendirir.
Mehur Trabzonlu bilgin
Amiroutzes, ayn devirde Fatih ile
sk temas halindedir. Fatih
tarafndan durmadan Batya
gnderilen siyasi yazlar Rumca
yazlr ve tabii bunlarn yazlmas
iin Rum ktipler de kullanlr.
Nihayet Fatih, geni imparatorluu
dahilindeki btn Ortodokslar tekrar
patriin idaresi altna koyar, Rumlar
birletirir, talyanlarn tahakkm ve
istismarndan kurtarp iktisadi
bakmdan ykselmelerini salar.
Ortodoks Patriini, Ermeni
Patriini, Bahaham stanbula
yerletirir.
Birok bilgin Fatihin Bizans
mparatorluk dncesini miras
edinmi ve srdrm olduunu
iddia ederler. XVI. yzyl Bizans
tarihileri, daha dorusu
hmanistleri de Osmanl
mparatorluunu Bizans
mparatorluunun devam
gsterirler. Britianu daha ileri gidip,
gerek yenilemeyi, restorasyonu
mparatorlarnn (Mihail VIII.
Palaiologos) znikten dnnde
deil, Fatihin stanbula girmesinde
arar.234Batl kaynaklar skenderin
nne yetitiini belirtir. Dukas ona
yeni bir skender der. Sphrantzes ona
skender, Augustus, Byk
Konstantin ve Theodosiosun
eylemlerini okuduu iin hayranlk
duyar. Wittek hmanist, bilimsel
ilerlemenin hayran, zgr dnce
sahibi olarak grr.
Werner bu vglerin yan sra
kar grlere de yer verir:
Hristiyan reayann gerek inan ve
bo inanlar konusunda bilgi
edinmek istiyordu. Patrik de
kendisine mezhepler konusunda
incelemeler sunmutu. Hristiyan
diniyle ilgili kesin ve resmi bilgileri
elinin altnda bulunduruyor, siyasal
pratiinde bunlara bavurabilmek
istiyordu (Papadakis). Temuinin
sarayndaki inli danmanlar neyse,
Sultann evresindeki talyan ve Rum
danman, hekim ve sanatlar da
oydu (Bartold). Werner Vyronisin
u grne katlr: Ne Mehmet, ne
onun atalar ne de torunlar
kendilerini Sezarlar ve de
Basileuslarn vrisleri olarak
hissettiler. Ona gre, Rum
grevlilerin ounlukta olduu
sekretaryas bile onu otuz ylda bir
kez imparator veya basileus olarak
anmaya cret etti. Turasnda ad
Mehmet bin Murat Han, muzaffer
daima yazyordu.235

HAZNE ALTINLA DOLAR

Bu dnemde Osmanl lkesinin
eitli blgeleri arasnda birbirini
tamamlayan iktisadi-ticari faaliyet
ok geliir. Blgeler aras bu
ticarette, talyanlar yerine Trk,
Mslman, Rum ve Ermeni yerli
tacir ve gemiciler geer. Bat
Anadoluda nemli pamuklu sanayi,
Ankara ve Kastamonuda sof, Bursa
ve stanbulda ipekli, Selanik ve
stanbulda uha ve Edirnede
ayakkab sanayisi bu devirde
fazlasyla geliir, zira bu rnler
Balkanlara, Karadeniz kuzeyindeki
memleketlere ait doal rnler ile
nemli bir mbadele konusu halini
alr.
Fatih, Bat ile olan Levant
ticaretini baltalamak deil, aksine
gelitirmek ister. Fakat belli
egemenlik haklarndan da zveriye
izin vermemitir. Osmanl tebaas
yabanclardan daha az gmrk
demektedir. lkin yerliler %2,
yabanclar %4, sonra bu oran
yerliler iin %4, yabanclar iin %5
olmutur.
 te yandan Arabistan yolu ile
Hindistan ticareti ve Dubrovnik yolu
ile Floransa ticareti Fatih devrinde
gelime gsterir. pek ve ipekli
kuma, sof ve hububat karlnda
talyadan nemli miktarda ince
ynl kumalar ithal olunur. Bu
ticaretin en nemli merkezi
Bursadr. Bursa, ran ipei ile garp
ynllerinin mbadele edildii
uluslararasl bir pazar halini alr.
Msrdan Hint baharat, eker-
pirin getirilir, tahta, demir ve Bursa
kuma ihra edilir. Antalya, bu
ticaretin antreposu durumundadr.
1479a doru, stanbul gmrk
blgesi ylda 13 milyon ake,
Bursa ipek gmr ylda 700 bin
ake ve Antalya gmrk blgesi 150
bin ake gelir salayacak
durumdadr.
Nianc Karamaninin mali
tedbirleriyle, Fatihin son ylnda
hazinede hazr 2,5 milyon altn ve 48
milyon gm ake vardr. Osmanl
devleti byk teebbsleri finanse
edebilecek gtedir. Devlet zellikle
iktisadi, mali bakmdan o zamanki
dnyada ileri bir seviyeye eriir.236

MUKATAAYA VE PARANIN
DEERNN
DMESNE TEPK
stanbulun iskn ve
kalkndrlmas, seferler ve
fethedilen kaleler iin askeri
kuvvetlerin devaml artrlmas
giderleri ve vergileri artrr. Bu da
ak ve gizli honutsuzluklar yaratr.
stanbula srgn ynteminin geni
uygulanmas zellikle Anadoluda
honutsuzluk yaratr. Fetihte devlet
mal ilan edilen emlak, nce her
gelene parasz mlk olarak verilmi,
sonra arsalar devlet mal saylarak
kira konmu ve muazzam bir mebla
(Dursun Beye gre 100 milyon
ake) alnm, honutsuzluk zerine
vazgeilmitir. Fakat Karaman ve
Uzun Hasan gailesi srasnda 1471-
72de yeniden konmutur.
 Mukataa tekrar konunca bu, Rum
Mehmet Paa tarafndan Rumlar
lehine yaplan haince bir tertip
saylmtr. slami halkn duygusunu
dile getiren k Paazadeye gre
ama udur: Bu imaretten halk
vazgee. Yine evvelki gibi bu ehir
bizim (Rumlarn) elinde ola.
Ulemadan Karamani Mehmet Paa
tahrikiyle stanbulun eski kfiri ile
yakn dost denilen Rum Mehmet
Paa bu yzden aslr. mar faaliyeti
ve kale inaat hazineye ar yktr.
Asl byk yk ise seferlerdir.
zellikle Uzun Hasan olay maliyede
olaanst tedbirlere yol aar. 237
Eski ake bete bir eksiine
deitirilerek, bylece nakdi
servetten vergi alnarak yeni ake
karlr.238Bu kanunu yrtmek iin
yasak kollar, evleri, ykleri, hanlar
aratrr ve bulduklar gm paray
ticari kymeti zerinden msadereye
yetkilidir. Para ayar deitirilir.
Sk skya Trkiye ticaretine bal
ran bile durumdan ikyetidir. Bu
durum da honutsuzluk dourur.
SERT TEDBRLER TALYAN
MLTEZMLER M GETRD?
Tuz, sabun, mum gibi zaruri
ihtiya maddeleri blge blge
mukataaya verilmi, yani iltizam ile
inhisara balanmtr. rnein
Anadolu eyaletinde yalnz Foa
sabunhanesi sabunlar satlr ve bu
ii Antonolu Obertiyo adl bir
Frenk iltizamna almtr. Fatihin bu
mukataalarn tatbikini temin iin
kard yasaknameler sert ikyet
almtr.239rnein Karesi
vilayetinde Kzlca tuzu satlmas
emrolunan yerlerde, baka yerden tuz
getirenden para cezas alnyor, bunu
haber vermeyen naib ve kethda
idam ediliyor. O zaman talyada
istibdat idarelerinde uygulanan bu
iktisadi-mali usulleri, mltezim olan
birok talyann memlekete soktuu
tahmin olunabilir. k Paazade
vilayet-i Osmann iidlmedik ve
grlmedk bidatlerin ihdasn
talyan Yahudi Hekim Yakup Paaya
balar ve iltizam baka vesilelerle
de eletirir. Bu honutsuzluk sonunda
son yllarda rical kavgas yaanr.
Yine de kprdanmalar,
honutsuzluklar olur. 200 yenieri
idam ettirilir. Fatih, yenierilerin
ok bal olduklar Veziriazam
Gedik Ahmeti azleder, hapseder,
komutanlar srdrr. Ulemadan
Nianc Karamani mali siyasetten
sorumlu tutulur. Ayrca o gulamdan
(kapkulu askeri) meraya da
kardr, Rum Mehmet Paann
idam, Gedik Ahmetin zindana
atlmas, shak Paann gzden
dmesi, Davud Paann azline
neden saylr. Tevkii Faruk Paa ile
ulemadan Manisazade divana alnr.
Eyalet tmarl sipahileri arasnda
Fatihten nce de kullar muteber
tercihlidir. Fatih devrinde idarede ve
orduda kullar stn duruma
240
geer. Kapkullarnn oran Fatih
devrinde artar. Mutlakyetin ve
merkeziyetiliin bir arac olan
gulam sistemi Fatih devrinde egemen
duruma geerler.

SOYLULUA KARI SPAHYLE

TTFAK
Mlk sahiplerinin kategorilerini
bu kitabn birinci blmnde
Gelimi Osmanl feodalizmi
bal altnda grmtk. Mlk
sahipleri gelirlerini ekonomik adan
zel bir kategorisi olmayan vakflara
aktarmaktaydlar. Vakf, mlk
sahiplerinin banda gelen hanedan
yelerini karakterize eden sosyo-
ekonomik ilikileri deitirmeksizin
biimsel-hukuki bir biimde mlkten
olumaktayd: Sultanlar mlkten
vakfa dnm tevik etmekteydi.
XIV. yzyldan beri mlk sahipleri
ailelerine, imtiyaz salamak ve
veraseti garantiye almak iin vakf
kurmalar srekli oalr. Gazilerle
Rumeliye geen derviler vakf elde
ederler. Sultanlar da harap olmu
yerleri enlendirmek iin mlk
datr.
Fatihten itibaren devlet bu
gelimeye kar kar, zellikle vergi
d kalmay nlemeye alr. Bo
topraklar 1459dan sonra datmaz.
Bata Anadolu vakflar olmak zere
tmarlar dntrmeye balar. 1478
veya 1481 fermanlarnda, dini
balarn tmarlar olarak verilmesi
gerektii yazlr.241XV. yzyln
ikinci yarsndan kalma Nikopolis
(Nibolu) mlk ve vakf ktkleri,
Rumelide her iki feodal mlkiyet
biiminin tmar lehine yontulduunu
gsterir.242Fatih tmar temel sistem
yapar. Sipahi says hzla artar. Ama
mmkn olduu kadar kk tutar.
Kanunnamede, Tmar sahibi
iftliinden baka topraa sahip
olamaz, denir.
Haslar miri arazi fonundan
datlan feodal mlklerdir. Bu
nedenle devlet topraklarnn feodal
mlkiyet biimi aldklar, devlet
mlkiyeti hukuki biimi arkasnda
saklanan bir aznln tekelinin sz
konusu olduunu belirtmek gerekir.
Trk tarih yazm devlet topraklarna
snflar st gibi bakar, sipahiyi
rantn kendi karmaya alan
cretli asker olarak grr. Oysa
sipahiler giderek feodal birer bey
olma yolunu tutarlar, Avrupadaki
snfdalaryla ayn rant
mekanizmasna baldrlar. Ancak,
Fatihin toprak soyluluuna kar
sipahi ile kurduu ittifak, btn
devletin feodallemesine kar tedbir
anlamna gelmez. Tersine bu kk
asilin yardmyla toprak tekeli
zerinde bir kullanma hakk
salamaya gidi ve i siyasette
hareket serbestsi kazanmada
merkezi iktidarn bir
denemesidir.243

MLK SAHPLERNE KARI

SAVA
Yksek mlkiyet ilkesini Fatih
nemle uygulamtr. 1476dan sonra
imparatorluktaki emlak ve evkafn
byk ksmn ilga etmesi sonucu,
devlet 20 binden ok ky ve mezraya
el koymutur. Fatih yeniden byk
miktarda araziyi tmar topraklar
haline getirdii gibi, yerinde
brakt emlak ve evkaf iin de,
tasarruf edilen arazi gelirine gre,
ekinci gnderme ykmllkleri
koyar. Toprak zerinde devlet
nezareti glenir, devlet daha askeri
bir nitelik kazanr.
Sonu olarak Fatih birok eski
vakf ve mlkleri silip yok etmek
yoluyla reforma giriir. Mali
kaynaklar ve askeri gc artrmak
amacyla vakf ve mlk sahiplerinin
imtiyazlarna son verip, topraklarn
alr. Onlara yeni askeri vazifeler
ykler.
Halil nalck, yle diyor: Btn
vakflar ve mlkler gzden
geirilerek, Dursun Beye gre 20
binden fazla ky ve mezra
neshedilmi ve tmarl sipahilere
datlmtr. bka olunan vakf ve
mlklerden de divani denilen gelir
hisseleri iin asker (ekinci)
istenmitir. Asl Nianc Karamani
Mehmet Paann veziriazamlnda
(1476-1481) tatbik edilen bu toprak
slahat memlekette honutsuzluk
uyandrmtr. Bu slahatn asl
gayesi tmarl sipahi saysn
artrmak ve Padiahn hazinesi iin
yeni haslar bulmak idi.
Etrafndakilerin tesiriyle bir
zamandan beri babasyla aras ak
bulunan Amasya Valisi ehzade
Bayazt, bu kanunun kendi sahasnda
(Amasya, Tokat ve Trabzon)
tatbikine mukavemet etmek isteyince,
gayri memnun bir kitle gzlerini
Bayazta evirmitir. Dier ehzade
Sultan Cem babasnn harpi
siyasetini devam ettirmeye namzet
saylyor ve Karamani Mehmet
tarafndan destekleniyordu. Bu
suretle Fatihin hastalnn artt
son yllarda, bilhassa 1479dan
itibaren Bayazt ile Cem arasnda
taht iin balayan gizli mcadele
memlekette byk bir itimai hareket
ile ihtilat etmi oluyordu. Bayazt
padiah olur olmaz ilk ii bu emlak
ve evkaf sahiplerine iade etmek
olmutur. Fatihin emlak ve evkaf
neshetmesi bilhassa ulema snfn,
eyhleri ve eski, Trk, Mslman
bey ailelerini mteessir etmi, fakat
yeni ake hususundaki harekt btn
halk arasnda honutsuzluk
yaratmtr.244

CEM SULTAN OLAYI: TUTUCU

GLER
REFORMU HKMSZ
BIRAKIR
Giriim dorudan doruya ilgili
zmrelerin sosyal gc kadar, trl
karlar peinde koan devirme
vezirler ile ocak aalar grubunun,
eriat ve tutucu glerin ibirlii
ile hkmsz braklr.245
Fatihin ani lm zerine
yenieri ayaklanr, reformun ilham
kayna olan Karamanl Mehmet
Paa katledilir, kona yamalanr.
Fatihin zel doktoru Yakup Paa
ldrlr. Yahudi Mahallesi,
Venedik ve Floransal maazalar
yamalanr.
Toprak siyasetinden karlar
bozulan gler daha ehzadelii
srasnda Bayazttan gvence
isterler ve alrlar. Cem ise babasnn
siyasetini srdrmekten yanadr.
Toprak kavgas, Fatihin oullar
Bayazt ile Cemin arasnda iktidar
kavgasna dnr.
Fatih, son yllarna doru
Karamani Mehmet Paa zamannda
karde katline dair bir kanunname
dzenletir. Bu yeni kanunnamede ya
haddi belirtilmeden saltanata gemi
olan Osmanl hkmdarnn nizam
lem iin kardelerini ldrmesinin
meru olduuna dair fetva alarak
zikredilir. Uzunarl, Fatihin bu
kanunnameyi kk olu Cem iin
kard kansndadr: Fatih byk
olu Bayazt sevmez, kk olu
Cemi severdi. Ve bundan dolay
veziriazam kanunnamedeki ehzade
elkabndan (lakap, unvan) Cemin
elkabn zikrederek ona taraftarl
ile padiahn arzusuna uygunluunu
gstermitir. Bununla beraber
kanundaki madde tarafsz grnyor.
Zahiren, Cem iin ak bir kap
braklyor. Bence, Fatih, Cemin
kendisinden sonra hkmdarln
istemi, fakat bunu aka
zikretmekten ekinmitir.246

BAYAZIT II, MLK

SAHPLERNE MALLARINI
ADE EDER
Fatih lmn bir sre gizli tutan
Sadrazam Karamani Mehmet Paa
devlet merkezindeki arzuya uyarak
Amasya valisi Bayazta haber
yollar ama tahta kmasn istedii
Konya valisi Ceme de gizlice ulak
yollar. Amac Cemin Bayazttan
nce stanbula gelip emrivaki
yapmasdr. Ancak Ceme
gnderdii adam ve mektubu
Anadolu Beylerbeyi Sinan Paa
tarafndan yakalanr. Fatihin
saraynda Bayaztn olu Korkut ile
Cemin olu Ouz Han rehindir.
Yenieriler, o Amasyadan gelene
kadar, Korkutu babasna vekil
sayarlar, Ouza dokunmazlar.
Karamani Mehmet Paann
yenieriler tarafndan katlinde bu
olayn da rol vardr. 247
Bayazt II tahta ktktan sonra ilk
i olarak daha nce gvence verdii
zel kiilerin elinden alnm olan
arazi, vakf ve mlkleri gelirinin eski
halleriyle sahiplerine geri
verildiini ilan eder. Ayrca bir
defadan fazla yeni ake karmamay
(parann deerini drmemeyi)
taahht eder.

CEMDEN, BAYAZITA:
RUMEL SENN,
ANADOLU BENM OLSUN
Yenieriler Bayazt-Cem
atmasnda Cem Sultana
muhalefet ederler ve iki yl devleti
tahakkm altnda tutarlar. Bayazta
kul olmayanlar devletin bana
getirmemeyi taahht etmilerdir.
Cem, Bursay igal eder,
Bayaztn gnderdii kuvvetleri
bozar, kendi adna hutbe okutur, para
kestirir. Bayazta Rumeli senin,
Anadolu benim olsun der. Bayazt
teklifi reddeder, Tekrar Bursa stne
yrr. Cemin lalas Atunolu
Yakup Bey satn alnm olduundan
Bayaztn tarafna geince Yeniehir
ovasndaki savata Cem yenilir.
Karamana ekilir.
Bayazt Yeniehir ovasndayken
talyadan geri arlm olan Gedik
Ahmet Paa gelip elini per. Yunanl
tarihi Chalkokondylese gre
Bayaztla Gedik Ahmet Paann
aras 1473te Otlukbeli Sava
srasnda bozulmutur. Amasya
Valisi ehzade Bayazt o savata sa
kol kumandandr. Fatih orduyu tefti
ederken bu kuvvetleri dzensiz grp
gedik Ahmet Paaya ilerin yoluna
konmasn emreder, o da bundan
ehzadeyi sorumlu
gsterir.248Bayazt, Gedik Ahmet
Paay affedip maiyetine alr ve
Cemi takiple grevlendirir. Paa,
Cem taraftar olduundan ii ardan
alr. O arada Cem annesi iek
Hatun ile birlikte Suriyeye gidip
Memluklara snr. Bu durum
Fatihten beri Osmanl ile aras
bozuk olan Memluk Sultan Melik
Seyfettin Kaytbayn iine gelir.249

CEM SULTANIN SONU

Fatih zamannda yenilip
Akkoyunlulara snm olan
Karamanolu Kasm Beyin
arsyla Cem Sultan tekrar
Anadoluya gelir. Kasmla
birleerek 1482de Konyay
kuatrlar. Hadm Ali Paa dayanr,
Konya halk da Bayazta bal
kaldndan kaleyi alamazlar.
Oradan ekilip Aksaray kuatrlar
ama Aksaray halk da teslim olmaz.
Yenilgiye urayan Cem Sultan,
Kasm Beyin tavsiyesiyle
Silifkeden bir gemiye binip Rodos
valyelerine snr.
Cemin ve Karamanolunun
baarsz olmalarnn bir nedeni de,
Konya, Aksaray gibi baz nemli
kentlerin bunlara kar kaplarn
amamalar ve Bayazta sadakat
gstermeleridir. Bundan dolay
Bayazt, bu yerlerin halkn btn
vergilerden balar.250
Bayazt Kasma el ve Larende
taraflarn verir. Ama ikari
Tarihine gre daha sonra Kasm ve
olunu zehirleterek slaleyi
ortadan kaldrr. 1482de Gedik
Ahmet Paa ile kaynpederi shak
Paann nfuzunu krar. shak Paa
sadrazamlktan azledilip Selanike
yollanr. Bayazt, Cem Sultan
taraftar olduuna kanaat getirdii
Gedik Ahmet Paay ise Edirnede
ldrtr. Cemin olu Ouz Han
bodurtur. Neri, Gedik Ahmet
Paann ihanet nedeniyle
katledildiini yazar.251
Cem Sultan daha sonra valyeler
tarafndan Fransaya gtrlr,
oradan tekrar Rodosa geri getirilir.
Baron Sassenaggen kzyla evlenir.
Bu sre ierisinde Bayazt
valyelere bol para verir. Cem,
1489da Romaya gtrlp Papaya
teslim edilir. ubat 1495te
Napolide lr. Cem Sultann
lmyle ilgili deiik grler
vardr. Fransz kronikiler Papann
onu zehirlettikten sonra Charles
VIIIe teslim ettii kansndadrlar.
k Paazade de zehirli usturayla
tra edilerek ldrld
kansndadr: Bilahare helak etmek
murad idindiler. Ban agulu ustura-
y-la ylidiler. Ba ve cemi
gvdesi iti; ilaca kabil olmad.
Allah rahmetine vasl oldu.252Roma
ba terifats Burchard ehzadenin
alk olmad bir gda ve ikiden
ldn syler. Venedik hkmeti
de Cemin hastalktan ldnde
srarcdr. Cenazesi Bursaya
getirilerek Fatihin byk olu
Mustafann yanna defnedilir.
Kitaplar, atlar, papaan ve
maymunu Bayazta teslim edilir.253

KARADENZN BATISI
OSMANLI EGEMENLNDE
Bayazt II, 1484 Akkerman ve Kili
seferi iin asker toplarken emirname
karr: Gazadan ve cihaddan
sefale ve yarar yolda olup
yoldal ile tmar almak
isteyenlerden alt- harpleri ile
gelp eitli biimde
dllendirilecekler ve bu arada
tmara talip olanlar tmardan ve
dirlikten himmet ve inayet
edilecei 20 haneden 1 kiinin
kavi ve kadir yiitler arasndan
seilmesi istenir. Boalan aknc
kadrolar aknlara eegelmi yarar
ve gazadan sefale, tfekendaz
yiitlerle doldurmak istenir. Tmar
sistemi bozulunca sekban ve levent
denen atl ve eli-tfenkli cretli
asker halktan devirilir. Ata ve
dededen sipahizde olmayan
iptidaen sipahi etmekte ihtilal
mukadderdir tlerine ramen,
baz g durumlarda hazrlanan
seferler iin lzumlu kuvveti bulmak,
ehzadeleraras taht kavgalarnda
taraftar toplamak ve i isyanlarn
bastrlmasnda gayreti artrmak iin
sipahi dirlii verilecei vaadi ile
halktan asker toplanr.
Bu seferde Hersek sanca
tamamen ilhak edildikten sonra
Bodan zerine yrnr, Krm ve
Eflk glerinin de nemli
yardmlaryla Tuna Nehri
kuzeyindeki Kili Kalesi ve
Akkerman mevkii kazanlr. Bylece
Osmanl topraklar ile Krm
snrda olur, Karadenizin btn
bats Osmanl egemenliine geer.
Bayazt, andarllara iade-i itibar
eder. ehzadeliinden beri
maiyetinde olan andarl brahim
Paa, 1489da sadrazamla getirilir.
andarl slalesinin son devlet
adam olan andarl (ikinci) brahim
Paa, Murat IIye veziriazamlk
yapm olan andarl brahim
Paann torunu, Fatihin stanbulun
fethinden sonra ldrtt andarl
Halil Paann oludur. Ama kul
sistemi bundan fazla etkilenmi
saylmaz. Devirmelikten gelen
devlet ricali, yenierileri ve
Bayazta oktan beri mttefik
bulmutur, mali siyasetten ikyeti
olan kesimler de onlar destekler.
1489da Lehistan kral Bodan
istilaya kalkr ama Bodan
Beyinin arsna giden Osmanl
gleri Lehlileri geri ekilmek
zorunda brakr. Leh kral bundan
sonra da saldrlarna devam etmek
ister ama Silistre sancakbeyi nl
Malkoolu Bali Beyin aknclar
ona aman vermez.
Bayazt II dnemi Osmanl
donanmas geliir. Donanma ile
Osmanl Avrupa diplomatik
sisteminin paras olur. Avrupann
tek bir evrensel monari
egemenliini engellemek isteyenler
iin Osmanl artk ok aranan bir
mttefiktir.254

UKUROVADA
MEMLUKLARLA ATIMA
Bayazt, Cem Sultan himaye
etmi olan Memluk Sultannn
ukurova zerinde bask kurmaya
balamas zerine kaynpederi
(Yavuz Sultan Selimin annesi olan
Aye Hatunun babas) Trkmen
Beyi Dulkadirolu Aladdevle
Bozkurt Beyi himaye eder, ona
asker verir ve Memluklara sava
aar. Osmanl Glek kalesini zapt
eder. Aladdevle Memluk Sultan ile
anlar. Osmanl, Dulkadir Budak
Beyi atar. Memluk, Osmanlnn
Karamanl Kasm Bey yerine ele
atad Turgutolu Mahmud Beyi
kkrtr. Budak Bey ii yrmez.
ukurova kentleri zerinde sren bu
savalarda 1485-1491 arasndaki
be seferin ikisini Osmanl, n
Msr kazanr. Sonunda Tunus
hkmdarnn arabuluculuuyla bar
yaplr. Osmanl ukurovada zapt
ettii yerlerin (Adana ve Tarsus)
Mekke ve Medine evkafna ait
olmas nedeniyle anahtarlarn
Msra geri yollar.
Alt yl sren bu atmalar
srasnda Karamanl Sipahiler
(Sipahiyan Karaman) Osmanlya
ihanet edip kamlardr. 1500
ylnda bir il yazcsnn Karaman
elindeki tmarlar bir kat artrmas
zerine, daha nce Osmanllardan
yz evirmi olan bu Karaman
sipahileriyle Turgut ve Varsak
oymaklar randa bulunan
Karamanoullarndan Mustafay
davet edip hkmdar ilan ederler.
Fakat ertesi yl Sadrazam Mesih
Paa nemli bir gle Karamana
gelerek Mustafay Memluklara
snmaya mecbur eder.255

BEN DE BU YAYLADAN AHA

GDERM256
O srada Trkmen kabileleri
Osmanl mali ve idari politikasndan
honutsuzdur. ii fikirleri
Trkmenleri teden beri
etkilemektedir. Anadolu
Trkmenleri, eyhleri smailin
arsna uyarak kitleler halinde
Erzincana akarlar. Morann fethiyle
uramakta olan Bayazt II kendine
ait reayann bu gne bir ey
yapamaz. Ayn ekilde
Aladdevlenin Dulkadir Beylii de
reayasn yitirmeye kaytsz kalr.
smailin Anadoludaki mritleri
rana gmektedirler. Kemal
Paazade Osmanl lkesinde reaya
olann ah smail lkesinde beylie
ykseldiini ne srer. Bayazt bu
gelime karsnda Anadoluda
yakalad ii Trkmenleri
Rumeliye ve yeni fethedilen
Moraya srer. Alevilerin rana
gitmesini yasaklar. Bunun nedeni
gidenlerin vergilerini alan hizmet
erbab ile dini kurumlarn bu
gelirden yoksun kalp zarar
grmeleridir. ah smail ise, bu
yasakla nezir denilen varidattan
yoksun kalr. Anadoludan Trkmen
ikmali onun iin yaamsal
nemdedir. Baba dedii Bayazta
mektup yazarak tarikat mensuplarnn
ziyaretlerine engel olunmamasn
rica eder. Bayazt ona geri dnmeye
sz verenlere yasan
uygulanmayaca yantn verir.257
ah smail, 1508 ylnda Osmanl
snrn geerek Dulkadir lkesini
yamalar. Kemal Paazadeye gre
bunun nedeni Aalddevlenin ah
smailin elisine alenen hakaret
etmesidir. Baka baz yazarlar ise
ah smailin Aladdevle Beyin
kz Benl Hatunu istemesi ve bu
isteinin reddedilmesidir. Smer bu
aklamalar tatmin edici bulmaz.258
1509da ok iddetli deprem
stanbulu harap eder. mar 3 bin
usta ve dlgerden baka 77 bin kii
altrlarak salanr. Sultan ahap
evde oturmak zorunda kalr.
Depremden dolay surlar, camiler ve
medreseler yklr. Galata Saray
iolanlar iin ina edilip okul
yaptrlr.

ANADOLUDA
TRKMENLER AYAKLANIR
Ancak 1511 ii syan, Bayaztan
Alevileri Rumeliye tehcir
siyasetinin etkisizliini gsterir.
lke tm Anadolunun Safevi
devletine katlmas sonucunu bile
dourabilecek sarsntlara urar. ah
smail, Hamid ve Tekede (Isparta-
Antalya) gldr. Buralardaki
Trkmenler, Baba dedikleri
Korkuteli tarafndan Hasan Halife
olu ahkulu Tekeli Baba
ynetiminde ayaklanrlar.
ahkulunun taraftarlar blgenin
eski tmar sahibi beyleri, dirlikleri
haksz yere alnm sipahiler ve
yoksul kyllerdir. Anadolunun bir
avu aya arkl Trkleri diye
kmsenen ahkulunun amac
Anadoluda bir ii devleti kurmaktr.
Taraftarlaryla birlikte, Bayaztn
ehzade rekabetleriyle megul
olarak ynetimi vezirlerine brakm
olmasndan da yararlanarak
baarlar kazanrlar. ahkulu
Anadolu Beylerbeyi Karagz Ahmet
Paay yenerek kaza vurur. Faruk
Smer, Osmanl askerinin manevi
kuvvetinden korkmalar asndan
ahkulu Ayaklanmasn hakl olarak
1240taki Baba shak syanna
benzetir.259syan o kadar byr ki,
Bayaztn Konya valisi olan
ehzadesi ehinah bir ara Kzlba
olur. Amasyadaki ehzade Murat da
trenle ta giyip Kzlba olur.
Sonunda Osmanlnn gnderdii
Sadrazam Hadm Ali Paa, Amasya
Valisi ehzade Ahmetle birlikte
ahkulunu kuatr. ahkulu ve
yandalar emberi yararak rana
doru yola karlar. Ancak ubuk
ovasnda kendilerine yetien
Sadrazam Hadm Ali Paa ile
arpmak zorunda kalrlar. Bu
savata hem Sadrazam hem de
ahkulu lr. ahkulu taraftarlar
rana gerler.

SELMN AKINCILII!
O srada Trabzonda sancakbeyi
olan ehzade Selim Erzincan ve
havalisinde faaliyette bulunan ah
smaili o blgeden kard gibi
Safevilere bal Grc prensliklerini
yenip onlar vergiye balar. Ona
gre isyanlarn nedeni merkezi
idarecilerin kul taifesine tevecch
gsterip nesep sahibi ocak
erlerini yksek dereceli
mevkilerden yoksun brakmas ve
tmarlarn asl-nesli belli olmayan
hamiyetsiz kiilere verilmesidir. Bu
yzden Grci kfirlerle aknm
vardr diyerek eitli lkelerden
birtakm yiit kiileri evresinde
toplayan Selim yapt aknlarla
byk bir tevecch kazanr. Bu
aknlarda yoldalk ettiklerinin ileri
gelenlerine, vezirlerin kul
tayfasndan bakasna makam
vermemelerinin byk bir hakszlk
olduunu ve tahta gemek kendisine
nasip olursa bu hakszlklarn
nleneceini sylemekten ekinmez.
Merdm-zadeleri koruyacan, bu
nedenle mitsizlie dp Kzlba
canibine meyl ve muhabetten
vazgemelerini syledii haberi
halk arasnda yaylnca o zamanlar,
trkler karp, Yr Sultan Selim
devran senindir kelamn zikreder
olurlar. ehzade Selime gsterilen
bu ilgi, toprak sahiplerinin Fatihin
son dneminde ehzade Bayazta
gsterdikleri ve Kanuni dneminde
nce ehzade Mustafaya sonra da
ehzade Bayazta gsterdikleri
ilgiye benzer. nk btn bu
ehzadeler tahta geerlerse
hakszlklar dzelteceklerini vaat
etmilerdir.
Artk ya ilerlemi olan
Bayaztn oullar arasnda rekabet
artar. Bayazt kendinden sonras iin
hem en byk hem de en ok ocuk
sahibi olan Amasya valisi olan
Ahmeti tercih etmektedir. Manisa
valisi olan Korkutun hi ocuu
yoktur. Trabzon valisi Selimin ise
tek ocuu (ileride Kanuni adn
alacak olan Sleyman) vardr.
Ahmetin taraftarlarnn ok olduu
stanbula yakn olmak isteyen
Korkut, Saruhana naklini isterse de
istei kabul edilmez. Selim de
stanbula yakn olmak istemektedir,
olu Sleyman Boluya verilmitir
ama Ahmet buna kar knca
Sleyman, Kefeye verilir.

YENER KORKAK BR
ADAMIN SALTANATINI
STEMEYZ, DYEREK
EHZADE AHMETE KARI
IKAR
ahkulu syannn
bastrlmasndan sonra Bayazt II ve
vezirlerinin Ahmeti hkmdar
yapmak istediklerini haber alan
Selim, Edirneye oradan da
stanbula yrr, ancak babasnn
kuvvetlerine yenilerek Kefeye
ekilir. Bayazt II saltanat lehine
terk etmeye karar verdii ehzade
Ahmeti stanbula arr. Ancak
Ahmet Maltepeye vardnda
yenieriler ayaklanr. ahkuluna
kar savataki tutumu nedeniyle
korkak bir adamn saltanatn
istemeyiz derler.260Bunu frsat bilen
Korkut hkmdar olmak isterse de
yenieriler Selimden bakasn
istemeyiz diye ayak direrler. Selim
stanbula gelir, yenierilerle birlikte
saraya gider. Tahttan feragat eden
babasnn elini perek Nisan
1512de padiah olur.261
 Yavuz Selimin tahttan indirdii
babas Bayazt iki milyon ake
tahsisatla Dimetokaya giderken
yolda lr. Yavuz babasn belki de
zehirlemitir.262

SELM I, KARDELERNE
DEDES FATHN
YASASINI UYGULAR
Yavuz iktidar savanda kendini
tutan kapkuluna 2 biner ake clus
bahii verir. 35 bin kapkulu vardr.
Ayrca svarilere 5er, piyadelere
3er ake terakki verir. lk yllarn
karde ve yeenlerini ortadan
kaldrmakla geirir. Ahmet,
Konyada Sultanln ilan etmitir,
Bursay da alr. ki olunu yardm
istemek zere ah smaile yollar.
Yavuz, Kefeden ard olu
Sleyman da yanna alarak
Bursaya yrr, geri alr. 1512de
Sadrazam Koca Mustafa Paay
Ahmet taraftar olduu iin idam
ettirir, yerine Hersekzade Ahmet
Paay getirir. Ayn yl Korkut,
Antalyaya kaarken yakalanp
boularak ldrlr. 1513te de
Yeniehir Ovasnda karlat
Ahmeti yenerek bodurtur.263
Sonu olarak, hkmdarl elde
ettikten sonra byk babasnn
yaptrd kanundan istifade ederek
aabeyleri Ahmet ile Korkutu ve
oullarn ve dier lm
kardelerinin ocuklarn Bursaya
getirterek hayatlarna son verir ve
Manisa Sancakbeyi olan olu
Sleyman tek ehzade olarak kalr.264

SYANLARIN NEDEN DE
TOPRAK MLKYET
Celalzade Mustafaya gre
(Selim-name) bu devirde Anadolu,
Karaman ve Rum eyaletlerinde tmar
tevziindeki eski usullerin braklmas
yznden sipahilerin durumlar son
derece mevve ve mkedder
olmutur. Bu yzden halka ve
sipahilere daha msait davranmakta
olduu propagandas yaplan ah
smailin yanna gidenlerin adedi bir
hayli artmtr. Daha Trabzondayken
olaylar gren Selim Ie gre
honutsuzluun en byk nedeni
budur. Divana gnderilen rapordan:
ok sipahi var. Bunlar rvetle tmar
satlarnda tefeci ve bezirgn
oullarnn, paalarn a, seyis gibi
hizmetkrlarnn tmar sahibi
olmalarndan ikyetidir.
Grsnler imdi, tmar na-mahalle
verp sipahi taifesine zulm
etmekten ne fitneler ve ne fesatlar
zahir oldu ve daha neler zahir olsa
gerektir, derler.
Ama kadrolar dolup Sipahi
neslinden bir sr insan akta
kalnca, tmar sahiplerinin
honutsuzluklarn ortadan kaldrmak
iin devlet bu snfn imtiyazlarn
korur. Yeni bir padiah tahta geince
yaplan berat yenilemeleri ve arazi
tahrirleri esnasnda itiraz ve ihbarlar
zerine srf babadan, dededen sipahi
olmadklar iin birok sipahinin
ellerindeki dirlikler alnmaktadr.
Tahrir defterlerinde baz sipahilerin
isimlerinin zerine dlen Sipahi
ama riyyetzde, atas khne
defterde riayette kaytl eklindeki
erhler, asalet ilkesine verilen nemi
gsteriyor. Ama reayadan sipahi
yaplmaya her zaman devam
edilmitir.
 ALEVLERE KARI CHAT
LANI
Kzlba ayaklanmalar ve Safevi
Devletinin Anadoluda genilemesi
Yavuz Sultan Selimin acmasz terr
uygulamasyla engellenebilir.265
Yavuz Selim, ran Seferine
kmadan nce, kamuoyunu hazrlar.
Osmanl ulemasna propaganda
grevi verir. Kemal Paazade bir
risale yazarak iilerin
ldrlmesinin caiz, mallarnn
helal, nikhlarnn kymetsiz
olduunu syler. ii ile sava teki
din dmanlar ile yaplan sava
gibi cihat saylr.266
Selim I, ah smail zerine
yrrken Anadolu ve Rumeli tmar
erbabna binde 50 terakki verir.
Kapkullarna da biner ake
baheder ve i datr.
Yavuz Selim, Safevi devletini
tmyle ortadan kaldrmak amacyla
Kayseriye doru sefere balar.
Anne tarafndan dedesi Dulkadirolu
Aalddevle ran seferine katlmay
reddeder. Yrmeye devam eden
Selim, Urmiye glyle Tebriz
arasnda bulunan aldran
mevkiinde ah smailin ordusuyla
karlar. Burada 23 Austos
1514te yaplan meydan savanda
Osmanllar, Safevi ordusunu
datrlar. ah smail glkle
kaar.267

ALDIRAN SAVAINI TFEK M

KAZANDI?
David Ayalon, aldran zaferi 12
bin tfekli sayesinde kazanld der.
Aslnda hepsi tfekli deildir, o
tarihte toplam yenieri says 12
bindir. 1496da yenieri says 8
bindir. XV. yzylda Osmanl
ordusunda ounlukla ok, yay, kl,
grz, mzrak kullanlr. Sipahi
ordunun bete dr. Fatih,
imparatorluunu kurmak iin mahalli
senyrlerin ve hanedanlarn snd
kaleleri ykmak ve almak
mecburiyetinde olduundan ekseri
harpleri bir muhasara harbi olmu,
topu onun dneminde Osmanl
ordusunda byk bir nem
kazanmtr. Bununla birlikte XV.
yzyln ikinci yarsndan itibaren
belkemii sipahilerdir. Fatih,
yenieriyi 5 binden 12 bine
karm, sonra 8 bine indirmitir.
aldran Savandan sonra ah
unvann da alan Selim, dnerken
Kemah Kalesini alr, bylece
savatan nce Sivas Suehrinden
geen Osmanl-Safevi snr deiir.
Dou Anadolunun fethiyle
grevlendirdii Bykl Mehmet
zellikle Tunceli Ovack yresinde
ii Trkmen beylerini katleder.
 Yavuz Selim stanbula Tebrizden
muazzam bir servet ve bin kadar usta
ve sanatkr alm olarak dner.
Amac Safevi devletine son vermek
olduu iin Acem tccarlarn
tutuklatarak mallarna el koyar.
nk bu tccarlar demir, bakr, altn
ve gm gibi madenlerden baka
rana ateli silahlar ile bunlarn
yapmn ve kullanmn bilen kiiler
de gtrmektedirler. Selimin bu
nlemi hatta elileri ldrtmesi,
ehzade Sleyman ve yardmcs
brahim tarafndan eletirilir.268

YAVUZ, MURAT IINN TABUR

CENG TAKTN UYGULAR
 Selimin Haziran 1515te anne
tarafndan dedesi Dulkadir Beyi
Aladdevle zerine gnderdii
Sadrazam Sinan Paa Dulkadir
kuvvetlerini Gksun ovasnda yener,
kym yapar, Aladdevle sava
meydannda lr, oullar da
yakalanp ldrlr. Dulkadir
lkesinin fethi Osmanl- Memluk
ilikilerindeki gerginlii iyice artrr.
Karesi sanca kadlarna ve
herhalde baka yerlere gnderilen
1515 tarihli emirle Yavuz Selim,
henz dirlik talep eden yarar ve
gzide yiidlerden Ktahya ve
Karahisar yaylaklarna kan Yrk
taifesinden, kendisi ata ve dona
yarar, harbe ve darbe kadir ve kavi
500 yiit tedarik edilerek
Diyarbekir Beylerbeyi yanna
yoldala gnderilmesini buyurur.
Bunlara gnde 10 veya 14 ake ulufe
verilecektir. Savatan sonra da
hizmetlerine gre terakkiler de
verilip 10 akelik ulufeler 10 bin, 14
akelikler 14 bin akelik tmarlar ile
tebdil edileceklerdir.
Austos 1516da Halepin
kuzeyindeki Mercidabk Ovasnda
yaplan savata Memluklar tamamen
yenilir. Bu savata Osmanl topusu
ok nemli rol oynar. Ayrca
Osmanl ordusu bu savata daha
Murat II dneminde grdmz
tabur cengi taktiini kullanr.
Askerin n ve arkas arabalarla ve
ordunun arlyla kapatlarak bir
hisar gibi rlr. Top Memluk
toplar sabit olduundan, Osmanl
top tfek ateinden korunmak iin
cenahtan saldrr.
Eyll 1516da Gazzenin zapt ve
Ocak 1517 Ridaniye savandan
sonra Osmanllar Kahireyi fetheder.
Memluk Devleti yklr. Ayn yl 6
Temmuzda Hicaz, Osmanl
topraklarna katlr. Kutsal
Emanetler Yavuz Sultan Selime
teslim edilir. 30 Aralkta Yavuz
Sultan Selim, Kuds fetheder.
Dounun egemeni olur. Ama
aldranla balayan Trk-ran
savalar yzlerce yl srer,
Anadolunun byk bir blmnn
gerilemesine yol aar.

HALFE UNVANININ NEM

Yavuz Sultan Selim iin halife
unvan nemli deildir. nk XIII.
yzyldan beri her slam hkmdar
bu kavram kullanmakta kendini
serbest hissetmektedir. Yavuzdan
nce Osmanl da bunu kullanmtr.
nemli olan Hadm al-Haramayn al-
erifayn unvan ile beraber hilafet
unvanlarn muhafaza etmesi ve
Memluk Sultannn slamdaki
yerini almasdr. Yavuz zaten
Mercidabk zaferinden hemen sonra
Halepte, Hadm al-Haramayn al-
erifayn unvann kullanmtr.
Kahireye girdikten sonra al-
Mutavakkl stanbula yollar.
Hrka, bayrak ve emanetleri
stanbula yollayp, hususi hazineye
koyar. Mutavakkln Ayasofyada
hilafeti resmen devir ve terk iddias
geree uygun olmasa gerektir.
Kanuni, Mekke erifine, clusunda,
Hadim bayt Allah val Haram
unvann kullanr ve Hilafet al-Kubra
makamnda oturduunu bildirir. Ama
bu Abbasi halifesi anlamna gelen
hilafet deildir.
Btn bu baarlara ramen XVI.
yzyln bandan itibaren Douda
ekonomik gerileme grlr. Nfus da
giderek azalr.

MISIRIN FETHNE VASCO DE

GAMA MI NEDEN OLDU?
Yavuz Selimi belki de Msrn
fethine Vasco de Gama yneltmitir.
Bu Portekizli denizci ve kifin
Afrikann gney ucundaki mit
Burnunu dolaarak Hindistana
varmas, Avrupallarn Hindistana
deniz yoluyla ulaabilmelerini ve
deniz ticaretinde stnl ele
geirmelerini salar, Osmanl
Devletinin ve rann ticari alandaki
stnlklerine son verir. Selimin
Suriye, Msr, Hicaz alp
Kzldenize kadar gitmesi
Avrupann Hint Okyanusu devrimine
cevab olabilir. 1515 ve 1519 Kuzey
Afrika yayl da ayn k altnda
grlebilir.
Yavuz Selimin fetihleriyle Dou
Akdeniz Osmanl egemenlii altna
girmitir. 1518de Yavuzun emriyle
Halite tersane yaplr, iki yl sren
bir abayla donanma inasna
giriilir. 1519da donanmann
hazrlanmasn ve Sadrazam Piri
Paann Edirneye gitmesini
emreder. Tarihilere gre Rodos
veya Kbrsa sefer yapacaktr.
Kendisi de Temmuz 1520de
Edirneye hareket eder. Ancak
hastalanarak orluda kalr.
leceini anlaynca olu Sleyman
arr ama o gelmeden 22 Eyllde
lr.

SLEYMAN DAHA
EHZADEYKEN
TOPRAK MESELESYLE
LGLDR
Sleyman Iin daha Amasya
sancakbeyi iken talebi zerine
babas Yavuz tarafndan gnderilen
bir siyasetname, hem ceza kanunu
niteliindedir, hem de toprak
meselelerine, idaresine ve
vergilerine dair nemli hkmler
getirir.269Sleyman Manisay
ynetirken geni yetkilere sahiptir ve
rnein kapu aas Ali Aaya
korucu iftliini mlk olarak verir,
Bozky zaviyesi eyhi Muratolu
Dervi brahimi her trl vergiden
muaf tutar.270
Sleymann henz ehzadeyken
babas Yavuzun ranl tccarlar
tutuklatp mallarna el koymasn
eletirdiini belirtmitik. Sleyman
tahta knca bu tccarlar serbest
brakr, el konan mallarn geri verir.
Osmanl-ran lkeleri arasnda
ticaret kervanlarnn yolunu yeniden
aar.271Clusundan hemen sonra
devlet ynetiminde de deiiklik
yapar; Amasyada lalas olan Kasm
Paaya vezirlik vererek divandaki
vezir saysn drde karr.

KANUN, BYK DEDES

FATHN ALAMADII
RODOSU ALIR
Sleyman Iin tahta kt yl
Canberdi Gazali syan meydana
gelir. am Beylerbeyidir.
Dalmayal bir Slav esiridir.
Tomanbay merasndan olmutur.
Msr alp devlet kurma sevdasna
der. Arap ve Krtlerden 15 bin
kii ile 800 tfeki toplar. Beyrutu
klelerinden biriyle ele geirir.
Drzleri ayaklandrmaya kalkar.
Msr Beyi Hairi katlmaya arr
ancak raz edemez. ah smail frsat
kollar. Rodos valyeleri yardm
eder. ehsuvarzade Ali Bey,
Dulkadirli Trkmen kuvvetleriyle
Osmanl safndadr. 1527de Gazali
yenilir, ldrlr. am evresindeki
Arap birlikleri itaat eder. Daha
sonra Ferhad Paa, nce verilen
talimat zerine ehsuvarzade Ali
Beyi tedip eder. Dulkadir
hanedanndan olan ve o zamana
kadar birok hizmetleri grlen
ehsuvarzade Ali Bey hakknda,
idaresi altnda bulunan Mara-
Elbistan havalisinde ve dier
yerlerde keyfi hareket yapt,
istediklerinin katli ile mallarn
msadere eyledii yolunda baz
ikyetler gelir. Celalizadeye gre
sefere gelmesi iin Padiahn
yapt davete icabet etmez. stiklal
ilan edecei ynnde pheler
vardr.272
Sleyman 1521de Belgrad alr.
Bali Beyi kaleye komutan brakp
stanbula dner. Hammere gre
oradan gnderilenler nedeniyle
stanbulda bir kye Belgrad ad
verilir. Avrupadaki siyasi ve dini
karklklardan yararlanan
Sleyman 1522de dedesi Fatihin
baaramadn baarp, gl bir
direnile karlamasna ramen
Rodosu zapt eder. Rodosa bal on
ada da Osmanlya geer. Bylece
hem Batnn Akdeniz egemenliine
bir darbe vurulmu, hem de
stanbulla Msr arasnda ticari bir
s kurulmu olur.273

PARGALININ
SADRAZAMLIINA KO BEY
TEPKS: LEMN DZEN
BOZULDU
Kanuni Sleyman 1523te
sadrazam Piri Mehmet Paay
emekli ederek, geleneklere aykr
olarak haremi hmayunda grevli
brahimi (Pargal brahim Paa)
sadrazamla getirir. Koi Bey bu
atamay yle eletirir: Has
haremleri hademelerinden silahtar
olan brahim Paay birdenbire
vezir-i azam eder oldu. O eit
kimseler ise dnya ahvalini
bilmedikleri halde tazelie ve
Padiahn iltifatna marur olarak
bilgili kimselere sormaa da
tenezzl etmediler. Gafletleri son
haddinde olmakla lemin dzeni
bozuldu.274
Bu olaya ierleyen vezir Ahmet
Paa Msra vali olarak gnderilir.
Ancak orada bamszln ilan
ederek Msr sultanln elde
etmeye giriir. Para bastrr, adna
hutbe okutur, Memluklar kazanr.
Kaledeki yenierileri 1524te yener.
Padiaha sadk kalan Kadzde
Mehmet Bey onu ldrr, ban
padiaha yollar.
Pargal brahim kargaalklar
nlemek zere Msra gnderilir.
1525te Sadrazam brahim Paa,
Msrn aayiiyle megul iken,
kartlarnn kkrtmasyla yenieri
isyan kar. Yenieriler Pargalnn
stanbuldaki sarayn basp, talan
eder. syan bastrlr. Sleyman,
isyann elebalar olan Yenieri
aas Mustafa ile Reislkttap
Haydar Efendiyi iddetle
cezalandrr.
 ah smail, 1524te lnce yerine
ah Tahmasp geer. Bu lm ve
clus kendisine bildirilmeyen
Padiah kzar, Tahmaspa bir tehdit
mektubu gnderir.
1526da Moha Zaferi topunun
etkinliiyle kolay ve ezici bir
ekilde kazanlr. Pete yakasna
geilir. Her taraftan, aman dileyen
Macarlar, Budine akn eder.
Bunlardan raiyyet olmaya rabet
gsterenlerin bir ksm stanbulda,
Yedikule semtinde, bir ksm da
Selanikte iskn edilir.

TOPRAK MLKYETNN YOL

ATII
 SYANLAR (1526-1528)
Sln Koca syan ile balar.
Nedenleri, sosyo-ekonomik ve
dinseldir. Temelde Anadolu
beyliklerindeki tmar sahibi beylerin
yeni sisteme uyumsuzluk gl i
isyanlara yol aar.
Kanuni, Macaristan seferine
Karaman, Rum, Diyarbekir, Halep,
am ve Msr eyalet kuvvetlerini
katmaz, yerlerinde brakr. Adana
Hkimi Ramazanolu Piri Bey de,
Karaman ve Halep cihetlerini
korumakla grevlidir. te yandan
l-i Osman kanunnameleri
gereince, Bozok sanca ile baz
sancaklarn bu srada yeniden tahriri
emrolunur. Bozoklu Trkmenini
tahrir iin sancak mirlivas
Hersekzde Ahmet Paa olu
Mustafa Bey ve Kad Muslihiddin
gibi isimler grevlendirilir. Yanl
ve sert davranrlar. syan kar.
Sln Koca ile olu ah Veli
adndaki Trkmenler ve Znnun adl
baka bir Trkmen babas bu isyann
elebalardr. Olaya tarhedilen
vergiye itiraz eden Sln Kocann
mracaatnn reddi yol aar. Olay
zerine Sln Koca etrafnda
toplanan Trkmenler bir baskn
sonucu bu tahriri yapanlar ldrr,
civar kyleri de basarak kendilerine
zorla uydurduklar kimselerle
birlikte Sivasa yrrler. Karaman
Beylerbeyi Hrrem Paay Kayseri
blgesinde yener ve ldrrler.
Tokat tarafn ele geirirler. syan
byynce Rum Beylerbeyi Hseyin
Paa; Dulkadir, Mara ve Malatya
sancak kuvvetleri, Diyar- bakr
Beylerbeyi Hsrev Paa eyalet
kuvvetleri, Trkmenleri topluca
katlederler. Elebalar ve Znnun
ldrlr. Asiler dalr. Ertesi yl
Adana taraflarnda isyanlar grlr.
syanlarda iilik etkisi vardr.
Adana sancana bal Berendi
nahiyesinde Tonuz olan, Tarsus
sanca Ula nahiyesinde Yenicebey
600 taraftaryla isyan eder ve yama
yapar. Yine bu esnada Adanaya
bal Karaisal kendisini ah Halife
ilan eder ve btn Karaisal airetini
evresinde toplayan Veli Halifenin
isyan meydana gelir.
Bu isyanlar 1524 Martnda
Adana Hkimi Ramazanolu Piri
Bey bastrr, elebalarn
cezalandrr ve Padiaha bildirir.
Ayn yl Karamanda daha byk
isyan kar. iilik yer yer nfuz etmi
ve gebe Trkmen airetleri
arasnda itimai ve iktisadi artlar
da msait bulduu iin, birok
taraftar kazanmtr. Bir kanun ve
nizam devri btn ciddiyeti ile
uygulanmakta olduundan sk
kaytlar altna girmek, kendileri iin
ar saydklar mkellefiyetlere
balanmak, babo yaayan bu
gebe airetleri honut etmez.

BRAHM PAA TIMARLARI

GER VEREREK
SYANCILARI BLER
1527deki isyann elebas da
Kalenderolu yahut Kalender ah
denilen soyu Hac Bektaa dayanan
kiidir. syan Kalenderolunun
Hac Bekta slalesindeniz
iddiasyla giritii saltanat davasyla
ortaya kar. Kuvvetleri 30 bini
bulduu renildiinde Padiah
bizzat brahim Paay grevlendirir.
brahim, Dulkadir Trkmenlerinin
boybeylerini kendi yanna kazanarak,
anlu ve Karacalu Trkmenlerinin
asilerden ayrlmasn salar.
Bazsna tmarlar verir.
Dulkadirlerle Trkmenlerin
Kalenderolu syanna
katlmalarnn asl nedenini iyi bilen,
yani biroklarnn tmar ve
yurtluklarnn ellerinden alnp hass
hmayuna ilhak olunduunun
farknda olan Sadrazam bu suretle
yanl hareketleri dzeltir.
Boybeyleri, eitli Dulkadirli
kabilelerinin ieklu, Akekoyunlu,
Masadlu, Bozoklu boylarnn
itaatlerini salaynca, Kalender
syannn taraftarlar azalr ve son
darbe ile sorun zlr. Son isyan
Adana blgesinde Kzlbalkla
ilgili Seydi ve nciryemezin
kardklar gzlenir. zeyir Sanca
Beyinin kardei olan Seydi, bana
kzl serpu giyerek yama ve talana
giriir. Berendi nahiyesini ve Aya
kasabasn yakar, nciryemez denen
aki ile birleir. Ramazanolu Piri
Bey, 1528 Martnda isyan bastrr
ve isyanclar asar.
1527 tahrir defterinde u
talimatlar yer alr: Bu defa huru ve
isyan eden mfsitler ve onlara tabi
olup giden boybeyleri ve
sipahilerinin tmarlarndan akta
kalan dirliklerini yararl kiilere
datlmas
Vaktiyle Aladdevle Bey veya
Ali Beyin beratyla tasarruf ederken
ilhaktan sonra ellerindeki dirlikleri,
Padiah haslarna katlmak ve dier
mera ve sipahilere datlmak zere
zapt edilmi olan Dulkadirli
sipahilerin tmarlar her kimde
bulunur ise bulunsun, geri alnp
kadim sahiplerine eski halleriyle
aynen iade edilmesi ve gerek
boybeyi ve gerek sipahilerin eski
dirliklerin kadimi tasarruf ettikleri
slup zere deftere kayd
1529daki Avusturya seferinde
Budin Kanuniye teslim olur. Viyana
kuatlrsa da, hem karlalan
iddetli diren, hem de mevsimin
elverili olmamas nedeniyle
stanbula dnlr.

SPAHNN DEER YTRMES

Kanuni, 1531 fermannda herhangi
bir yoldan tmara gelmi
raiyyetoullar hakkndaki
ihbarlar knar ve bunlar iin
kullanlan ecnebi deyimini
yasaklar. Ama bu, soyun aranmad
anlamna gelmez. Bu yalnzca fiili
bir durumu kabullenme anlamna
gelir. Zira bu fermandan sonra da
sipahiler arasna yabanc
kartrlmamas hususu tekrar
tekrar teyid edilir. Hatta 1544te
Kanuni, Karaman beylerbeyine
gnderdii fermanda reaya
taifesinden baz kimselerin bir
kolayn bulup sipahiler arasna
karmas sulanr ve bunlar iin
yasaklanan ecnebi laf kullanlr.
Fermana gre reaya taifesine, hisar
erenlerine, kimesnenin azadlu
kuluna, khne mderris oullarna
tmar verileceine padiahn asla
rzas yoktur. Bu devaml
tekrarlanr ve aksi beyanlarda
beylerbeyleri ile tmar defterdar ve
kethdalarnn sorumlu tutulaca
belirtilir. Sairlerinin ibret tekil
edecek biimde hakkndan
gelinecei ayr fermanlarda ifade
edilir.
Sipahi snfnda honutsuzluk ve
ayrma XVI. yzylda balar ve
kukusuz devletin askeri
kuvvetlerindeki bu bnye deiiklii
ile dorudan doruya ilgilidir. te
yandan reayann sipahi snfna kabul
edilmesi, Koi Bey gibi geleneksel
sistemin stnlne inananlar
tarafndan iddetle eletirilir.
Svariliin, egemen snflarla
soylularn, baka bir deyile askeri
snfn balca ayrt edici nitelii
oluu, Asya ve Avrupa tarihinde de
nemlidir. XV. yzylda Osmanlda
da sipahi sekin askeri snf tekil
eder. dllendirilmek istenen
yenieriler ve dier Padiah kullar
tmarl sipahi snfna karlrlar.
Fethedilen yerlerdeki asil snf,
askeri egemen snf mensuplar
sipahi ad altnda zikredilirler.
Raiyyetin sipahi snfna alnmamas
ve tmar verilmemesi imparatorluun
en nemli temel yasalarndan biridir.
XVI. yzylda Osmanlda nemli
deiiklikler olur. Sipahinin bir i
gremedii gzlenerek piyade
miktar artrlr. 1531de Venedik
elisi A.Venier yle yazar: Sultan
her zamanki askerine ulufe ile 50 bin
piyade askeri ilave etmitir. Bu
hareket Sultan Sleymann
Hristiyan askerine kar koymak
iin piyadeye ihtiya olduunu fark
etmesinden ileri gelmitir. 50 bin
kukusuz abartldr. Ama tfekle
mcehhez piyadeyi, yani yenieriyi
artrma zorunluluunu belirtir. 1532
Almanya seferinde Habsburglarn
ar piyadesiyle karlaan
Osmanllar sipahilerinin bir i
gremediini anlam, piyade yani
yenieriyi artrmtr. Osmanllarda
da askeri bnyedeki deiiklikler,
David Ayalonun yazd gibi kolay
ve meselesiz cereyan etmemitir.
1533te uzun grmeler sonucu
Avusturya ile bar yaplr.
Hammere gre Avusturya
Osmanllarla ilk anlamasn menfaat
ve eref fedakrlyla almtr.275

BRAHM PAANIN KANUNYE

RAN MEKTUPLARI
Moha Savandan nce rana
yrmeyip ah Tahmaspa bir tehdit
mektubu yollayan Kanuni, bu baz
olaylar nedeniyle ran Seferine
karar verir: 1) XIII. yzyldan beri
blgede egemen olan Bitlisteki
eref Hanlardan eref Beyin aha
ilticas. 2) Azerbaycan Hkimi
Ulama Hann ise ah Tahmasp
brakp Kanuniye tabiyet arz etmesi.
Bu zat 20 yk akelik tahsisatla Hsn
Keyfa ve Bitlis hkimliine atanr. 3)
Safevilerin Badat Valisi Zlfikrn
ehrin anahtarn Kanuniye
yollamas.
Padiah sefere karar verir, nce
1533te serasker unvanyla
Sadrazam brahim Paay gnderir.
7 Nisan 1534te brahim,
Padiaha Kanuniye randan bir
mektup gnderir. Krdistan
merasnn sadakatle devlete merbut
olduunu belirtir. Krdistan
beylerinin iten anlar adamlar en
yeni haberler almak zere ran
ilerine doru gitmitir.
4 Temmuz 1534te bir mektup
daha gnderir. Mektuba gre,
Diyarbakrda 40-50 gn kalmtr,
Krdistan meras ile sefer
tedbirlerinde bulunmutur. ah
Azerbaycan eyaletini beylerbeylik
tarikiyle Ulama Paaya vermi, onu
bir ksm Krdistan merasyla
Tebriz yresine gndermitir.
Krdistan merasndan Nur Ali Bey
sahibi bulunduu ve o zamana kadar
Safevilere itaat eden Cerem, Bidkar,
Rusni, Hal ve Tenuze kaleleriyle
birlikte Osmanl hizmetine girmitir.
21 Austos 1534 mektubu: 7-8
(Sekizinci ayn yedisinde) Tebrizi
alm. u atamalar yapm:
Nahcivan sanca 700 bin ake ile
Ulama Paa kardei Veliye, Meraga
sanca 600 bin ake ile Ulama Paa
ile gelen Veli Cana, Serav ve Erbil
sanca 600 bin ake ile ah Aliye,
Ohkam lkesi Safevilere snan
veys Beye, Mihrani Sanca Eriki
Bahaddine, Vastan Sanca Zahid
Beyoluna, lmer livas Krdistan
beylerinden Melek Beye, Selmas
ehri Nur Ali Beye, Said ukur
livas 1 milyon ake ile bir kez
itaatini arz eden Hamza Sultana,
Gmr Sanca eyhi Beye, Rumiye
(Urmiye) livas Gazi Kran Beye,
Yarabad sanca Gazi Kran Bey
olu ah Mehmet Beye, Deryas
Sanca Sarm olu Kasm Beye,
Diyadinli Sanca mmi Beye,
aldran Sanca 300 bin ake ile
Hac Beye tevcih olunmu ve
yerlerine yollanmlar. Tebriz,
hassa-i hmayun hkmnde
zaptolmu.
Irak- Acemde yapt atamalar:
Irak- Acem Beylerbeylii
Bayndurludan (Akkoyunlu) Murat
Beye, Hanedan livas 900 bin ake
ile Ulu Bey Mirzaya, Kaan livas
600 bin ake ile Bayndurludan
dier Murat Beye, Kum livas 500
bin ake ile Bayndurlu Sleyman
Beyolu Ferruhzad Beye, dier baz
livalar da Habil Beyolu Kabil
Beye, Tur Ali Bey olu Zeynel
Beye, Dulkadiroullarndan zeamet
tasarruf eden Songur Beyoluna.
Bunlar da Irak- Aceme yollanm.
Bu mektuplar brahim Paann
resen ne kadar kapsaml kararlar
alabildiini ve atamalar
yapabildiini de gsterir.276
Kanuni Tebrize gelir,
Sultaniyeye ilerler. Gilan Hkimi
Muzaffer biat eder. Sultaniyede
Dulkadirli Mehmet Bey de
Safevilerden kaarak Padiaha
snr. Badata girer. Padiaha biat
eden btn Tekelu taifesi serbest
kalr ve ilerinden ne sancak
verilir. K Badatta tahrir, tmar
ve zeamet usuln uygulamakla
geirir.
 BALKANLARDA PAMUK,
PRN RETM VE
MADENCLK TEVK
EDLR
Rumelide XVI. yzylda tarm
alanlarnn genilediini, tahrir
defterlerinde pek ok ifrazat
kaytlarnn bulunmasndan anlarz.
Nfus, Kanuni dnemi byk art
gstermitir. 1535e doru 5 milyona
kt tahmin edilir. Trkler,
Balkanlar pamuk ve pirin tarmna
sokmular ve
yaymlardr.277stanbulun XVI.
yzyldaki nfusunun 400 bin olduu
tahmin edilir. Bu merkez, Trakya ve
Bulgaristan iin byk pazar
salam, her trl tarm retimini
tevik etmitir. Keza ordunun sefer
yolu boyunca geni mbayaalar
retime destek olur. Madencilik
faaliyeti artm, yeni maden kuyular
almtr. Srbistanda Novaberda,
Kratovo, Rudnik, Trepe,
Zaplaninada bakr, kurun, altn,
demir ve bu arada nemli miktarda
gm retilir. En nemli gm
retim merkezi, Selanik yaknnda
Sidre-Kapsadr. Bosna Hersekte
nemli madenlerde gm ve kurun
retilir.

RUMEL BEYLERBEYLNN
NEM
 Osmanl idari tekilatnda Orhan
Beyin kardei Sleyman Paa
beylerbeyidir (Tayip Gkbilgin,
slam Ansiklopedisi c.9, Orhan Bey
maddesi ve Hoca Sadeddin Tact
Tevarih). Murat I, Edirneyi alnca
Lalas ahin, Zagreb ve Filibe
ynnde fetih iin orta uca alnr.
Edirne ilk beylerbeyi merkezidir.
Yani Rumeli Beylerbeyi ynetiminde
ayr bir askeri idari blgedir. O
zaman u kuvvetleri Evrenosa bal
ama byk harektta beylerbeyi
kendisidir. XIV ve XV. yzyllarda
Rumeli Beylerbeyi merkezdedir.
Vezir gibi paadr, divann doal
yesidir. Rumeli imtiyazn 1535te
Kanuni yle belirler: Rumeli
Beylerbeyi divana gelip paalar ile
bile otura ve Anadolu Beylerbeyisi
divana gelmeyeler. XVI. yzylda
kaleme alnan mir-miran kanununda
yle denir: Rumeli Beylerbeyinin
de sair beylerbeylerinden vcuh ile
fark vardr. Rumeli Beylerbeyi
devletin tmarl sipahisinden
mrekkep en nemli ordusuna
komuta ettii iin Fatih dneminde
Sadrazam Mahmud Paa ve Kanuni
dneminde Sadrazam brahim Paa,
Rumeli Beylerbeyliini ellerinde
tutmulardr. 1541de Budin
Beylerbeylii de kurulur. Bosna da
beylerbeylik yaplr.
 dari tekilat hakknda 1500de
Alman mparatoruna verilmi bir
raporda 25 sancak saylr. Adlar
XVI. yzyldaki tekilata da
uygundur. Buna gre; 1. Kili 2.
Gelibolu 3. Vidin 4. Nibolu 5.
Agriboz 6. Selanik 7. Serez 8.
Samma 9. Argiri kasr (Ergiri) 10.
Mora 11. Kstendil (Konstantin ili)
12. Drizren-Ohrida 13. Vuletrin
(Vuitin) 14. irmen 15. Bosna 16.
kodra 17. Azikan (Sarkaya) 18.
Kruerak (Alacahisar) 19. Ver-
Bosna 20. Semendire (Smederova)
21. zvornik.

PARGALI BRAHMN YAPTII

SANCAKLAR VE
BEY HASLARI LSTES
Kanuni ilk zamanna ait bir
Osmanl belgesinde sancaklar ve
onlar tasarruf eden beylerin
derecesine gre, livalarn isimleri
ve sancakbeyi haslar gsterilir:
1. Paa; 2. Bosna (Sancakbeyi
has 739 bin); 3. Mora (606 bin); 4.
Semendire (622 bin); 5. Vidin (580
bin); 6. Hersek (560 bin); 7. Silistre
(560 bin); 8. Ohri (535 bin); 9.
Avlonya (535 bin); 10. skenderiye
(512 bin); 11. Yanina (Yanya) (515
bin); 12. Gelibolu (500 bin); 13.
Kstendil (500 bin); 14. Nibolu
(457 bin); 15. Sofya (430 bin); 16.
nebaht (400 bin); 17. Trhala (372
bin); 18. Alacahisar (360 bin); 19.
Vuletrin (350 bin); 20. Kefe (300
bin); 21. Prizren (263 bin); 22. Karl
(250 bin); 23. Agriboz (250 bin); 24.
irmen (250 bin); 25. Vize (230
bin); 26. zvornik (264 bin); 27.
Florina (200 bin); 28. l-basan (200
bin); 29. ngene (190 bin); 30.
Midilli (170 bin); 31. Karada (100
bin); 32. Mselleman, Krkkilise (81
bin); 33. Voynuk (52 bin)
Sadrazam brahim Paann
yapt bu listede, Sofya, nebaht ve
Florina hari teki btn sancaklar
buluyoruz. Fazla olarak Selanik
livas var. Genellikle Selanik,
Padiah haslar arasna alnmakta ve
tekatlk olarak vezirlere
verilmektedir. Sofya da bu tarihte
Padiah haslar arasna alnmtr.
nebaht ise 1534te kurulan Cezayir-
i Bahri Sefide verilmitir. Florina
zaman zaman Padiah hass veya
mstakil bir subadr. Bunlardan
ngene, Msellem ve Voynuk
sancaklar belli bir yreye ait
sancaklar deildir. Dank olan bu
zmrelerin her biri bir sancakbeyi
idaresi altna konmutur. Esasen
teki sancaklarda da sancakbeyinin
esas vasf ve grevi o yerdeki
sipahilerin komutan olmaktr.
Gkbilgin bu listenin 1526-28de
dzenlendiini syler.278Paa
sanca Kanuninin ilk zamanlarnda
skp, Pirlepe, Manastr, Kaslatya
(Kesriye) ehirlerini kapsar.279
Geni bir blgeye yaylr. Sonralar
bu ehirler sancak merkezi olur.
1609 Ayn-i Ali Efendi listesinde
Sofya ve Manastr Paa sancana
katlmtr. Ayrca Selanik, skp,
Dukagin, Delvire, Krkkilise,
Akkerman (Bender dahil) sancaklar
bilinir. Cezayir-i Bahri Sefide
Gelibolu, Agriboz, nebolu, Karl-
ili, Midilli sancaklar verilir. Bosna
eyaletinde ise Kilis, Hersek, Dejega,
zvornik, Zasana, Rahovica, Krka
balanr. Bosna Beylerbeyliinin
kuruluu 1541dir. Cezayir-i Bahri
Sefid 1534te Barbarosa
beylerbeylik verilmesiyle meydana
kmtr. Eyalet XVI. yzyl sonunda
idari tabir olarak kullanlmtr, daha
nce beylerbeylik denmektedir. zi
veya Silistre eyaletine Silistre,
Nibolu, irmen, Vize, Krk-kilise,
Bender ve Ak-kerman sancaklar
Rumeliden katlmtr. Bylece
1640ta Koi Beyin verdii listeye
gre Rumeli eyaletinde u sancaklar
var: Kstendil, Mora, skenderiye,
Trhala, Yanya (Yanina), Ohri,
Dukagin, Silistre, Nibolu, Vidin,
Avlonya, El-Basan, Delvire, skp,
Selanik, Vize, Krkkilise, irmen,
Alacahisar, Pryen, Vuletrin, Bender,
Akkerman. zi eyaletine dahil olan
Silistre, Nibolu, Bender ve
Akkerman, Krkkilise, Vize, irmen
sancaklar burada Rumeli eyaleti
iinde gsterilmitir. XVIII. yzylda
Mora ayr bir eyalet yaplr.

BRAHM PAANIN
LDRLMES
Badat seferinden nce Fransa
Osmanldan 1 milyon altn bor
ister. Kanuni Krala Fransa Beyi
der. Yazd mektuplara da Sen ki
Frane vilayetinn kral Fraekosun
diye balar.280Sefer dn
Franszlarla grmeler sonucu
1536da ticaret ve dostluk anlamas
imzalanr. Fransaya verilen ilk
kapitlasyon olan bu anlamayla her
iki devlete ait denizlerde serbest
ticaret, her iki devlet tebaalarnn
karlkl olarak Fransa ve
Trkiyede gerekli vergileri
deyerek serbest ticareti salanr,
Fransz vatandalarna Trkiyede
yarglandklar davalarda hukuki
ayrcalklar tannr.
Ayn yln 5 Martnda Sadrazam
brahim Paa, Kanuni tarafndan
bodurulur. Bu idamn nedeni
hakknda deiik iddialar vardr.
Kimi tarih yazarlarna gre brahim
saltanat sevdasna dm ve
kendine Sultan lakab vermitir
(Peevi ve Solakzade). Baka bir
iddia ise Badat seferi srasnda
skender Paaya iftira atarak
ldrlmesine neden olmasdr.
Mneccimba tarihine gre en
nemli neden Sleyman Hann
rzasna muhalif iler
yapmasdr.281brahimin yerine Ayas
Paa sadrazam olur.

ULEMA: KAHVEHANE
MEYHANEDEN DE FENA!
Kahve, stanbul ve Rumeliye ilk
kez Kanuni dneminde gelir. Habe
Valisi zdemir Paa Yemenden
sokmutur. stanbulda ilk
kahvehaneyi 1554te biri Halepli
teki aml iki kii aar. Tavla,
satran oynanr. ok yaylr, mekteb-
i irfan denir. Camiye zarar
dokunduu grlr. Ulema Kahve
meyhaneden de fena der. Vazlar
haram saylsn ister. Ebussud Efendi
Kavrulmu kahve kmrden saylr,
o halde haramdr fetvas verir.
Kahvelerde siyaset ve icraat
hakknda konuulmas ve entrikalar
evrilmesi mdahaleye yol aar.
leriki asrlarda Murat III ve Ahmet I
kahveyi yasaklar, ancak yasaklar
uzun mrl olmaz, riayet de
edilmez. Murat IV fetva ile yasaklar.
Kahveleri yktrr. syan ve isyan
ihtimali durumunda kahveler
kapatlr. Avc Mehmet sokakta
kahve satn serbest brakr.
Kprl siyasi nedenle kahveleri
kapatr.
Baz ulema, kmr haline
gelmedii iin haram olmadn
syler. Sadrazamlar honuttur, gnde
1 veya 2 altn vergi alrlar ve
oalsn isterler. Kanuniden beri
kahveden vergi alnr. Mslman
okka bana sekiz ake, Hristiyan on
ake vergi der. 1695te be paralk
zam yaplr. Kahve zaman iinde bir
alkanlk halini alr.

LTF PAA REFORMLARI

 1538deki Bodan seferinden
sonra Kanuni dneminin en nemli
deniz baars olan Preveze zaferi
kazanlr. Ayas Mehmet Paa
1539daki salgnda Veba
hastalndan vefat edince yerine
Ltfi Paa Sadrazamla getirilir.
Ltfi Paa Arnavut kkenlidir.
Bayazt II dneminde Enderunda
eitim grr ve uhadar olur. Yavuz
zamannda enigirba, kapcba
ve mrlemdir. Kanun ile Rodos
seferine, Viyana kuatmasna,
Irakeyn seferine katlr. nc vezir
olur. Barbarosun Korfu seferine
Serdar olarak katlr. Bodan
seferinde Prut nehrine kpr
yaptrtt nl Mimar Sinan ortaya
karr. Sadrazam olduktan sonra
reformlar yapmak ister. Devlet
ilerini pek fena bulduunu syler.
rtikp (rvet) ve irtica (gericilik)
ile savar. ubat 1541de stanbula
skele Emiri Sleymana yollad
hkmde levent taifesinin Venedikli
esirlerden serbest braklanlara
tkrdklerini ve Balyosunun
ikyetini hakl bulduunu bildirir.
Msadere yoluyla yetimlerin hakkna
tecavze kardr. Beytlmale gelen
para, 7 sene emanete tutulur,
veresesi kmazsa 7 ylda irat
yazlr. Bahriyeye memur verir.
Memurlarn nfuzlarn ktye
kullanmas ve ticaret yapmasyla
mcadele eder. Giderler gelire gre
dzenlenir. Kemiyete deil keyfiyete
stn says ok olmayan askeri
kuvvet kurulmas grleri vardr.
1541de azledilince 200 bin ake
tekat haslaryla Dimetokadaki
haslarna ekilir ve orada kitap
yazar.282 Yerine Hadm Sleyman
Paa getirilir.
Ayn yl ehzade Mustafa yllk
haslarna 500 bin ake zamla
Manisadan Amasya sancakbeyliine
aktarlr. Bu deiiklie neden olarak
Padiah Macaristan seferine
kaca iin ran saldrlarna kar
Anadolu gvenlii gsterilir. Ancak
yeni sadrazamn da sefere
gtrlmeyip Anadolu gvenliiyle
grevlendirilmesi farkl yorumlanr.
Hammer bunu Kanuni ile ehzade
Mustafa arasndaki souklua ve
Sadrazamn ehzadenin hareketlerini
denetmekle grevlendirilmesi ve
ikinci vezir damat Rstem Paann
stnlne balar.283

RSTEM PAA ve EKONOMK

BUNALIM
Kanuni 1543te Macaristan
seferinden dnnde, Manisa
sancakbeyi olan olu ehzade
Mehmetin lm haberini alr.
1544te Hadm Sleyman Paay
azlederek Damat Rstem Paay
sadrazamla getirir. Mehmetin
yerine ehzade Selim Manisa
sancakbeyi olur.
Rstem, Hrvat, Bonak veya
Arnavut acemi olanlar ocandan
yetimi, saraya intisap etmitir.
Moha seferinde Padiahn
silahdar mirahur-i evvellikle
Enderuna kar. Diyarbakr
Beylerbeylii, Anadolu
Beylerbeylii, nc vezirlik yapar,
1539da Mihrimah Sultanla
evlenerek saraya damat olur.
1541de ikinci vezir, 1544te
sadrazam olur, 1553te azledilir.
kinci sadrazaml 1555te balar.
Avusturyay 30 bin duka vergiye
balar. Onun dneminde Havassa
Hmayun iltizam verilmeye
balanr, dier haslar yaylm ama
mltezim ekin ve rn
hesaplanmadndan yer yer
iftbozan kar, leventler ekyala
balar.
Rstem Paa dneminde banda
stanbulda, yer yer gda darl
grlr. Nedeni Anadolu ve
Rumelideki toprak rnlerinin
memleketin ihtiyac dnlmeden
harice kmas veya karlmasdr.
Karadeniz ve Akdeniz limanlarna
gelen yabanc gemiler ok defa
rayiten yksek fiyatla hububat alr,
yerli ve yabanc tacirler marifetiyle
ambarlarda biriktirdikten sonra
kendi memleketlerine naklederler.
Bazen lke ihtiyacna kfi gelmeyen
gda maddelerinin veya baz mamul
eyann geliigzel ihrac, bilhassa,
sefer zamanlarnda bu trl ihtiya
maddelerinin yokluuna neden olur.
stanbulda ve dier yerlerde iktisadi
buhran, hayat pahall ve yolsuzluk
yaratlr.
stanbuldaki krk eme denen
suyollar iin 50 milyon ake
harcanr. slama gre arazi riye,
haraciye ve emiriye olarak e
ayrlr. Kanuni, Ebussuudun fetva ve
itihatlaryla bunu deitirir, arazinin
tamamn arazi-i emiriye yapar. Bu
tr topraklardan alnan hazine
hissesine de r koyar. Rakabesi,
yani zt ve mlkiyeti esas itibaryla
hazineye ait olur. Reaya mutasarrftr
ama menkul mallar, kasaba ve
kylerdeki evleri, ba ve baheleri
kendi mlkleridir.
Hkmetlerden alnan haralar
yledir: Avusturya 30 bin, Venedik
(Zanto ve Kbrs tasarrufu
dolaysyla) 4 bin 500, Erdel
Krall 5 bin, Eflk ve Karada 15
bin, Budan Voyvodal 15 bin,
Magusa 12 bin duka.
Ayrca salyane (baz
eyaletlerden ylda bir kez toplanan
ve bakent stanbula gnderilen
vergi) sistemiyle ynetilen eyaletler
vardr: Badat, Basra, Msr, Yemen,
Habe, Lahsa, Cezayir-i Bahri Sefid
eyaleti. Msr dirliklere taksim
edilir. Devlet geliri 7-8 milyon duka
altn bulur. stanbulun iaesi iini
devlet stne alr. Gerekli buday, et
ve erzak Rumeli kentleri, Marmara
sahilleri ve Karadeniz kylarndan,
pirin ve mercimek Msrdan, ya
Kefeden gelir. Fiyatlar hkmet
saptar. Venedikin istedii kadar
hububat almasna izin verilir. 1533
ve 1536da havas- hmayun
mahsulnden veresiye olarak
istedikleri kadar hububat eitli
iskelelerden Venedike teslim
ettirilir, ayrca vezir haslar
rnlerinin saklanmasna izin verilir.

RSTEM PAA RVET KURAL

HALNE GETRR
Rstem Paa hazineyi doldurur.
Saray bahesinde yetien ieklere
kadar satar. Barbarosun servetini
oluna intikal ettirebilmesi iin bile,
ona 200 kle ve 30 bin altn
verilmitir. Memuriyetlerde rvet
ve peke satma usuln kural haline
getirir. Byk servet yapar, saysz
akar, Bursada ipek tezghlar,
Elissada tuzlalar vardr. 5 bin cilt
kitaplk bir ktphanesi vardr.
Tarihiler, devlet ilerinde doru ve
yetenekli rical kullandn yazarlar.
Ancak Koi Bey, Sultan Sleyman
Han zamanndaki lemin ihtilalinin
sebeplerinden biri olarak Rstemi
grr: Rstem Paa fevkalade
gzde olduundan istediine
msaade eyleyip, atalar zamannda
fetholunmu olan memleketlerden o
kadar ok kyleri mlk olarak verdi
ki, kk bir hkmdara hazine
olmaya yeterdi. O eit sultanlarn
vefatnda haslar miriye alnrken
sonra gelenler de vakfetmeye
baladlar. eriata aykr olarak
hazineye ait olan bu haslar kayp ve
telef oldu. Padiah haslar ve
mukataalardr ki veziriazam Rstem
Paa eriata aykr olarak iltizama
verdi, iltizam namuslu eminler
kabul etmediklerinden, namussuz,
fasik Yahudi eminler eline girerek
padiah has olan kylerin mahv ve
harab olmasna sebep oldu.284
Bu dnemde Kanuni Sleyman tp
ve riyaziye tahsiline nem verir.
Ordunun artan mhendis ihtiyac
vardr.

TEBRZ SEFER
ah smailin nc ocuu
irvan Yahi iken kardei Tahmaspa
isyan eden Elkass (Elkas) Mirza,
Padiaha snr (1543). irvan ah
Halil olu Burhan Ali Sultan da
Padiaha snmtr. Ali, name-i
hmayunla irvana yollanr. Kanuni
Ulama Paay Erzurum Valisi ve
Elkas Mirzann lalas yapar, Mirza
serhate yollanr. Sefere koyulur.
Fransz Elisi dAramon da sefere
katlr. Ulama Paa ile Karaman
Beylerbeyi Ramazanolu Piri
Paay Van Kalesi zaptna yollar.
irvan Ali Sultana itaat eder.
Kanuni Tebrize girer. Van Kalesi
teslim olur. Tahmasp Erci, Ahlat ve
Adilcevaza aknlar yapar. Kars
Kalesine baskn yapar, halk
kltan geirir. Tercan ve Erzincan
taraflarna sarkar. Elkas Mirza;
sfahan, Kum, Kean yresine
aknlara yollanr. Saray yamalar
yapar. Osmanlya bal iken
Tahmaspa geen airet reisi
Dnbll Hac Han ldrlr.
Grcistanda 7 kale fethedilir. Elkas
Mirza yz evirir, Tahmasp onu
hapseder.
1551de Erdelde kan
kargaalklar zerine Kanuni, Rumeli
Beylerbeyi Sokullu Mehmet Paa ile
blgedeki dier kuvvetlere durumu
tespit etme talimatn verir. Sokullu
Erdele girerek baz kaleleri zapt
eder. Erdeldeki harektn bana
ikinci vezir Ahmet Paa getirilir.
 EHZADE MUSTAFANIN KATL
Tahmasp saldrarak Ahlat alr.
Erzuruma yrr. Kanuni, Rstem
Paay serdar tayin ederek sefere
gnderir. Amasya Sancakbeyi
ehzade Mustafa, asker tarafndan
sevilmektedir. syana kalkr. ran
seferi serdar Sadrazam Rstem
Paa, durumu sipahiler aas emsi
Aay yollayarak Sultana bildirir.
Kanuni Rumeliyi gvenceye almak
iin ehzade Bayazt Edirneye
gnderdikten sonra 1553te sefere
kar. ehzade Selim Bolvadinde
ona katlr. Kanuni Ereli Aktepe
mevkiinde kendine katlan ehzade
Mustafay bodurtur. Mustafann
lmnden ksa bir sre sonra en
kk ehzade Cihangir lr. Kanuni
onun ansna Cihangir camiini
yaptrr.
Yenierilerin Mustafann
lmnden sorumlu tuttuklar Rstem
Paa azledilir, yerine Ahmet Paa
sadrazamla getirilir.

TRK-RAN SAVALARININ
YIKICILII
Ayn yl Kars saldrs meydana
gelir. Tahmasp, Osmanl ulemasnn
verdii fetvalar ileri srerek
Peygamberin eriatna uymaya
arr. Aksi takdirde savalacan
syler. Revana varlr. Nahcivan
alnr. Tahran yamalanr. Saray ve
mallara el konur ve geri dnlr.
Bayazt kalesine varlnca
Tahmaspn mektubu gelir. Tahmasp
Osmanl arazisine ve reayaya ayn
ekilde mukabele edeceim
demektedir. Amasyaya gelinir.
Zemaya binde iki yzer, tmarlara
da binde yzer ake terakki ihsan
eylenir.
Tebriz, Osmanl tarafndan
1514te, 13 Temmuz 1534te,
1548de, Eyll 1585te, 1635te
(ertesi yl ran alr), 1724te (ksa
sre elde kalr), 1731de, 1734te
pek ok kez igal edilir.
Osmanllarn nndeki ran
taktii, erzakn hepsini imha
etmektir. 1548de Sleyman
askerlerine gn yama hakk
tanmtr, ama ehir halk Trkleri
gizlice ldrmeye devam etmitir.
Tahmaspn Osmanlya snm
kardei Mirza, Kanuniye krm
yapmasn ve ahaliyi toptan
srmesini syler. Kanuni reddeder.
29 Mays 1555te Amasyada ran
ile anlama yaplr. Ayn yl
Sadrazam Ahmet Paa idam edilir ve
Rstem Paa yeniden sadrazam olur.
Hrrem Sultan 1558de lr.285

KANUN EVLATLARINI NEDEN

LDRD?
 Tmarl sipahiler huzursuzdur,
kyller ve kapkullaryla
anlamazlklar vardr. te bu
huzursuzluklar ortasnda birtakm
evreler, Padiahn artk kocadn,
tahttan indirilmesi ve yerine ehzade
Mustafann getirilmesi gerektiini
dnrler. Mustafay ikna bile
ederler. Bu harekette zellikle
Anadolu tmar erbab, kapkullarnn
imtiyazl durumlarna ve sarayl
zmreye kar onu kuvvetle
desteklerler.
Mustafa ldrlnce bu honutsuz
snf ehzade Bayazt etrafnda
toplanr. Kanuni, Selimi Konyaya,
Bayazt Ktahyadan Amasyaya
alr. Her birine 300 biner ake
terakki verir. Selimin ehzadesi
Murata Akehir, Bayaztn byk
olu Orhana da orum sancaklar
verilir. Bayazt, Padiahn uzaa
tayinini hakaret sayarak gitmek
istemez. Zorlannca ok yava bir
ekilde yol alarak gider. Yol
boyunca ok kii iltihak eder,
kuvveti byr. Kanuni kaygldr.
Teskin greviyle Pertev Paa,
Bayaztn yanna; Sokullu Mehmet,
Selimin yanna yollanr. ddiaya
gre Bayazt yevml namyla birok
ekyay bana toplar, kapkulu,
sekban ve tfeki yazdrr. Kanuni,
Selime yalnzca iftbozan deil,
yetenekli raiyeti yevml yaz der. 600
bin akelik terakki verir.
Beylerbeylerini Selimin hizmetine
sokar. Ebussuddan Bayazt iin ktal
fetvas alr: taatten ayrlmas, cebr
ile halktan para almas, asker
toplamas ve bu hareketten baka
trl evirme olana olmad
takdirde katline cevaz Konyada
Bayazt yenilir. Af ister. Kanuni,
rana kamasn diye tedbir alr, ama
Bayazt kamay baarr. Tahmasp,
Bayazt pazarlk konusu yapar:
Kanuni 900 bin, ehzade Selim 300
bin altn demeyi kabul eder! Kars
Kalesi aha verilecektir ancak bu
yerine getirilmez. 1562de Kazvine
bir heyet gider. Sivasa gnderilen
Bayazt ve oullarn teslim alp
hemen ldrrler. ran ile dost
kalnacana dair ahidname verilir.
ehzade Bayazt hadisesi baz i
karklklara sebep olur, bir sre
sonra yandalarna kar mcadele
zorunda kalnr. Yevml teftii
yaplr. Birtakm idari deiikliklere
lzum grlr ve bu arada
yenieriler muhafz olarak
Anadoluya yaylrlar. ehzadelerin
sancaa karlmas usulnde
deiiklik yaplr. syanda onun
ordusuna katlm kalabalk bir
sipahi grubunun teekklnde benzeri
muameleleri hazmedemeyen ve
durumun ehzade Bayazt saltanata
gelirse dzeleceine inanan yerli
tmar sahiplerinin honutsuzluklar
byk rol oynar. 1559 Konya
Savandan sonra Bayazt
yanllarna kar giriilen iddetli
mcadele ve bu arada birok
sipahinin dirliklerinin elinden
alnmas huzursuzluu artrr. XVI.
asrdaki byk Celali syanlarnda
halinden memnun olmayan ve
ekyalk hareketlerinde byk bir
hissesi olan bir ksm tmar
sahiplerinin oynad rol, merkezi
devlet iktidar ile yerli sipahi
beyleri arasndaki karlkl
gvensizlii daha da artrr.
Neticede, birok Anadolu ehir ve
kalelerine yasak ve korucu adyla
daha fazla yenieri yerletirilmesi
gerei duyulur. Bu mnasebetle
kapkullar efradnn tara
ehirlerinde yerleerek inzibat ve
asayi ilerinin gelir getirici baz
hizmetlerini, tmar sahipleri aleyhine
inhisarlar altna almalar ve
oralarda yerleip ziraat ve ticaret
ileriyle megul olmalar, hem bu
ocaklarn inzibat durumlar ve sava
gc, hem de lkenin genel ekonomik
gelimesi bakmndan nemli
sonular dourur.286
1561de Rstem Paa lr ve
Semiz Ali Paa Sadrazam olur.
1565te len Semiz Ali Paann
yerine de Sokullu Mehmet Paa
sadrazam olur. Sigetvarda kan
huzursuzluklar zerine Kanuni yal
ve hasta olmasna ramen sefere
kar. Gl bir direnie kar uzun
sren bir kuatmadan sonra Sigetvar
kalesi 7 Eyll 1566da alnr. Ayn
gece Kanuni Sultan Sleyman lr.
Sokullu lm haberini yeni Padiah
Selim ordugha gelinceye kadar
gizler.
179 Sakoluna gre 3, Dukasa gre 5, Wernere gre
18 ubat. nalck, Fatih Devri zerine Tetkikler ve
Vesikalar, TTK, 1954.
180 D. Y. (y.h.n.) Bu kitabn evirmeni Ylmaz ner
de bu sayfaya bir dipnot ekleyerek Osmanl devletinin
yaad ve hi tkenmeyecek olan enflasyonlar ilk kez
bu dnemde patlak verdi der.
181 Werner,101-102.
182 Huruf sembollerini kabul eden Bektailer,
Hristiyan ve Mslmanlarn eit biimde giyinmelerini
umuyorlard. Bylece Hristiyan ve Mslman iin
ortak olacak biimde yerin ve gn birlii
aklanabilirdi. (J.K.Birge, The Bektashi)
183 Zakythinos, Processus de fodalisation, Atina,
1948.
184 nalck, Raiyet Rsumu, Belleten XXII 1959,
575-581.
185 Werner, 95.
186 Gkbilgin, XV-XX. Yzyllarda Merkezi ve
Gney-Dou Avrupada Kyl Hareketleri.
187 Babinger, 100.
188 Dukas Kronii, 168-169.
189 Z. V. Udalcovadan aktaran, Werner, 109, 13.
dipnot.
190 Dukastan aktaran, G. Ostrogorsky, Bizans
Devleti Tarihi, 524.
191 Vasiliev, History of the Byzantin Empire, 678 vd.
192 Babinger, 108.
193 Dukas Kronii, 174.
194 nalck, Fatih Devri, TTK, 1955,127; Dukas, 184.
195 Mektubun Topkap Saray arivindeki orijinal
metnini kitabna alm olan H.nalck, belgenin Latin
harfleriyle nerinin Hasan li Ycel tarafndan 17
Temmuz 1953te Cumhuriyet gazetesinde
yaymlandn belirtir. a.g.e., 217.
196 Molla Grani padiah ve vezirleri adlaryla
arrd.
197 Werner, 113.
198 Babinger bunun toplam 72 gemi olduunu belirtir.
a.g.e.,115.
199 Z.Dolfinden aktaran, nalck, Fatih Devri, 130.
200 Dukas Kronii, 195-196.
201 Tursun Bey, Enveri, Krivotulos, Chalkokondyles ve
Dukastan aktaran, nalck, Fatih Devri, 131-132.
202 Oru Be Tarihi, 110. smail Hakk Uzunarl,
andarl Vezir Ailesi kitabnda, olayla ilgili btn
yazarlarn grlerine yer verir. Halil nalck bu tarihte
hain olarak gsterilen Halil Paann olu brahim
Paann Bayazt II dneminde devlet ilerinin bana
getirildiini ve vakfiyesinde babasnn ehit olarak
anldn belirtir. nalck, Fatih Devri,133.
203 Gkbilgin, slam Ansiklopedisi, c.8, 285-292.
204 Barkan, Kulluklar ve Ortak Kullar, kt. Fak.
Mec. I say, 104.
205 Babinger, Fatih Mehmet II ve Zaman, 143-144.
206 Barkandan aktaran, Werner, 118, 64. dipnot 64.
207 D. Y. (y.h.n.) Mukataa, devlete bir arazi veya
gelirin bir bedel karlnda kiraya verilerek geici
olarak devredilmesidir.
208 Ostrogorski, La fodalit Byzantine, Brksel,
1954, 187-222.
209 D. Y. (y.h.n.) Bogomiller, lemeye inanmayan,
sann Tanrnn olu deil peygamber olduunu
savunan, ha gibi simgeleri kabul etmeyen bir
mezheptir. Bu yzden ortaada engizisyon basklarna
urarlar. Osmanlnn Bosna Herseki fethinden sonra
slama geerler.
210 Gian Maria Angiolello, Histoire Turque.
211 Elezoviten aktaran, Werner, 150.
212 Beldicenau, Recherche sur la ville Otomane au
XVe Sicle.
213 K. Jireekten aktaran, Werner.
214 Osman Turan, Seluklular Zamannda Sivas.
215 N.Todorov, Sur certains aspects des villes
balkaniquesten aktaran, Werner.
216 Todorov, a.g.e.
217 Barkan, Quqelques observations sur
lorganisations economique et sociale des villes
Ottomanes des XVIe et XVIIe sicle.
218 Barkan, Essai sur les donnes statistiques.
219 Werner, 214.
220 Bu bilgiyi Z.V. Udolcovadan aktaran, Werner,
Udolcovann Helenler deyimiyle Bizansllar ve Eski
Yunanllar kastettiini belirtir. a.g.e., 120.
221 Jrg de Nuremberg, Histoire de la Turquie.
222 Babinger, Fatih Mehmet II ve Zaman.
223 Chalkokondyles 200 bin olduunu syler.
224 Dukas Kronii, 231; Babinger, 244.
225 Werner, Babinger ve Dukas 150 bin der,
Chalkokondylesin 250 bin rakam abartl bulunur.
226 Adnan Sadk Erzi, Akkoyunlu ve Karakoyunlu
Tarihi Hakknda Aratrmalar, Belleten, say 70.
227 ahabeddin Tekinda, slam Ansiklopedisi, c.7,
188.
228 Ayalon.
229 Babinger, Fatih Sultan Mehmet ve talya, ev.
Bekir Stk Baykal, Belleten say 65, 41-82.
230 Babinger, Fatih Mehmet II ve Zaman, 299.
231 Babingerden aktaran, Werner, 135; Halil nalck,
slam Ansiklopedisi, c.7, 513.
232 Zozi Dolfinden aktaran, Babinger, Fatih Sultan
Mehmet ve talya.
233 Babinger, Belleten 65; Fatih Mehmet II ve
Zaman.
234 G.I. Bratianu, Etudes byzantines dhistoire
economique et socialden aktaran, Werner, 132.
235 Werner, 138.
236 nalck, Osmanl mparatorluunun Kurulu ve
nkiaf Devrinde Trkiyenin ktisadi Vaziyeti,
Belleten, say 60, 1951, 629-684.
237 Tevarih-i l-i Osman, 416-417.
238 nalck, Osmanl mparatorluunun Kurulu ve
nkaf Devrinde Trkiyenin ktisadi Vaziyeti.
239 nalck, Fatih Sultan Mehmetin Fermanlar,
Belleten say 44.
240 nalck, Suret-i Defter-i Sancak- Arvanid, TTK
1954.
241 Cvetkova ve Beldicenaudan aktaran, Werner,
142.
242 Gkbilgin, XV-XVI. Asrlarda Edirne ve Paa
Livas Vakflar-Mlkler Mukataalar.
243 Werner, 144-145.
244 nalck, slam Ansiklopedisi, 7. Cilt, 533
245 Barkan, kinci Tarih Kongresi Zabtlar, st,
1937.
246 D. Y. (y.h.n.) Krm Hanlnda karde ve evlat
katline engel olmak iin Kalgaylk adl bir kurum
kabul edilmitir. Kavramn aklamas iin Kavramlar
Dizinine baknz.
247 Uzunarl, slam Ansiklopedisi, c.II, 392.
248 Laonikos Chalkokondylesten aktaran, Uzunarl,
Osmanl Tarihi, c.II, 164-165.
249 Kaytbay kavram iin Kavramlar Dizinine
baknz.
250 Uzunarl, Osmanl Tarihi, 169.
251 Mehmet Neri, 337.
252 Tevarihi l-i Osman, 498; Norman Itzkowitz,
Osmanl mparator-luu ve slami Gelenek, 56.
253 Cavid Baysun, slam Ansiklopedisi, c.III, 69-81.
254 Itzkowitz, Osmanl mparatorluu ve slami
Gelenek, 56.
255 ehabeddin Tekinda, ukurovada Nfuz
Mcadelesi, Belleten, say 123, 344-375.
256 D. Y. (y.h.n.) Doan Avcolu, Trklerin Tarihi 5.
Kitapta ok geni yer verdii ah smail konusuna bu
kitabn hazrlk almas mahiyetindeki elyazmalarnda
ok az deinir. Bu nedenle o kitab okumam olanlar
iin ksa bir zet yapma gereini duyuyorum: Erdebil
eyhi Cneyt 1460ta sava alannda lnce mritleri
onun vasiyeti zerine yeni domu olu Haydarn
evresinde toplanrlar. Uzun Hasan, Haydar biraz
byynce Erdebilde eyhlik postuna oturtur. Tarikata
bal byk Trkmen kitlesi Anadoludadr. eyh
Haydar iyi yetimi mritlerini halife unvanyla
Anadoluya yollayarak rgt geniletir. Tarikat
yanllar balarna t denilen Haydar sark sararlar.
T, beyaz bir tlbent zerine sarlan ve yukarya doru
gittike sivrilen on iki dilimli krmz bir kavuk
biimindedir. Bu bal kullananlara Osmanllar
Kzlba adn verirler. Venedikliler XVI. yzyl
balarnda rana Halep yoluyla kervanlarla ok
miktarda krmz bez satma frsatn bulurlar. ah
Tahmasp zamannda (1540 tarihlerinde) Kzlbalar bu
kavuu kullanmamaya balarlar (Bkz., Walter Hinz,
Uzun Hasan ve eyh Cneyd, 66). Aslen silah
yapmcs olan Haydar, mritlerini silahlandrarak
savaa hazrlar. 1488de Akkoyunlularla savarken bir
okla vurularak lr. Mritler dalmaz, Haydarn henz
alt yandaki olu smaili eyh tanrlar. smail 1499da
mritlerinin Erzincanda toplanmalarn ister. Osmanl
lkesinden blk blk Trkmen Erzincana akar.
Burada toplad askerlerle 1501de irvan stne
yryen smail, kendisinden gl irvanah ordusunu
bozguna uratr, irvanah ldrlr. smail ran
Azerbaycann zapt eder ve Tebrizde ahlk tahtna
oturur. ah smailin kurduu Safevi devleti blgede
kurulan nc Trkmen devleti olur. (Bkz., Trklerin
Tarihi -5. Kitap, 2235-2241)
257 Faruk Smer, Safevi Devletinin Kuruluu ve
Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, 25-26.
258 a.g.e., 27-28.
259 a.g.e., 34.
260 ahabeddin Tekinda, slam Ansiklopedisi, c.10,
424.
261 Uzunarl, Osmanl Tarihi, 244-245; Sancaa
karlan Osmanl ehzadeleri, 663.
262 D. Y. (y.h.n.) Avcolunun ihtiyat kayd koyduu
ve kaynak gstermedii zehirleme olayn Peevi
brahim Efendi ok kesin bir ifadeyle yazar: Sultan
Selim Han ayaklanp babas zerine yrm ve ister
istemez tahta gemiti. Babas Sultan Bayazt da
zehirleyerek ldrmt. (Peevi Tarihi, hazrlayan
Bekir Stk Baykal, c.I, s.302) Tereddtl yazanlardan
iki rnek verecek olursak: Bir rivayete gre Bayazt
Han zehirlenerek ldrlmtr. En dorusunu Allah
bilir. (Bkz., Mneccimba Tarihi, C.II, 440)
Bayaztn vefat yandan ve uzun mddet
zdrabndan m, yoksa hizmetkr sfatyla yannda
bulunan Cenevizli Menavinonun isnad ettii vehile
aslnda Yahudi olan tabibinin Selimin emri zerine
verdii zehirden mi neet etmitir buras bilinemez.
(Bkz., Hammer, Byk Osmanl Tarihi, c.I, 288)
263 ahabeddin Tekinda, slam Ansiklopedisi, 424.
264 Uzunarl, Sancaa karlan Osmanl
ehzadeleri, 663.
265 D. Y. (y.h.n.) Doan Avcolu, bu cmleyi,
Trklerin Tarihi-5. Kitapn sonlarnda isyanlar
blmn bitirirken kurar ve paragrafn sonuna dipnot
olarak unu ekler: Bu blmde yalnzca Osmanl
tarihinin dnda kalan Anadolu Trklerinin tarihi
incelenmektedir. Bu nedenle Anadoluda Kzlbaln
yaylmas, Kzlba ayaklanmalar ve rana gler gibi
olaylarn sosyo-ekonomik nedenleri zerinde durmadk.
Bunlar Osmanl Trkleri blmnde aklayacaz.
Bylece Avcolu, bu konuyu yazaca altnc kitaba,
yani u anda elinizde tuttuunuz bu kitaba
brakmaktadr. Ancak, bu kitabn hazrlk almas olan
13 defterlik elyazmalarnda buraya aldmz baz
arabalklar ve ksa deinmeler ile genie bir
Kzlba aklamas dnda bir analize rastlayamadk
(Kzlba aklamas iin baknz, Kavramlar Dizini.)
unu syleyebiliriz ki, Avcolu isyanlarn en nemli
sosyo-ekonomik kkenlerinden biri olarak, eski
Trkmen beylerinin ufak bir tmara sahip sipahi
durumuna drlmeleri, hatta bu tmarlarn bile
ellerinden alnmas, serflemeye kar Kzlbala
ynelmelerini grmektedir. Ona gre Kzlbalk gibi
gl ve amanist geleneklerle az ok badaan bir
dinsel ideoloji, yapay oymaklarda yeni bir dayanma ve
ballk esi olarak elverili bir zemin bulur. (Bkz.,
Doan Avcolu, Trklerin Tarihi-Beinci Kitap,
2246.)
266 smet Parmakszolu, Kemal Paazade.
267 inasi Altunda, slam Ansiklopedisi, c.10, 427;
Smer, 37-38 .
268 Smer, 41.
269 Enver Ziya Karal, Yavuz Sultan Selimin olu
ehzade Sleymana Manisa sancan idare etmesi
iin gnderdii Siyasetname, Belleten, say 21.
270 Gkbilgin, slam Ansiklopedisi, c.11, 101.
271 Smer, 41.
272 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, cilt 3, 6dan
aktaran, Tayyip Gkbilgin, slam Ansiklopedisi, c.11,
101.
273 Hammer,14-24.
274 Koi Bey Risalesi, MEB Yayn, 1972, 68.
275 Hammer, 119.
276 Gkbilgin, Belleten, say 83.
277 eltik mukataalar ve pirin genilii iin bkz.,
Gkbilgin, XV ve XVI. Asrlarda Edirne ve Paa
Livas, 125-141.
278 Gkbilgin, Kanuni Sultan Sleyman Devri
Balarnda Rumeli Eyaleti, Livalar, ehir ve
Kasabalar, Belleten, XX/78, 247-294 ; 15. ve 16.
Asrlarda Eylet-i Rum, Vakflar Dergisi, VI,
stanbul, 1965, 51-61; Nejat Gyn, Diyarbekir
Beylerbeyiliinin lk dr Taksimat, Tarih Dergisi,
Say: 23 (1969), 23-34.
279 D. Y. (y.h.n.) Paa Sanca: Valinin oturduu
eyalet merkezi.
280 Hammer, 89.
281 a.g.e., 544-545.
282 D. Y. (y.h.n.) En ok bilinen eserleri: Tevarih-i l-
i Osman ve Asafnamedir. Halisil mme Marifeti-l
eimme adl eseri Arapa yazlmtr.
283 Hammer,193.
284 Koi Bey Risalesi, 68-69.
285 lmeden saltanat tahtnn oullarndan biri iin
garanti olduunu grmtr. Hammer, 422.
286 erafettin Turan, Kanuninin Olu ehzade
Bayazt Vakas, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
Yaynlar, Ankara, 1961. Geniletilmi ikinci basm:
Kanuni Sleyman Dnemi Taht Kavgalar, Bilgi
Yaynevi, 1997.
 IV.

POST SLEYMAN
AI287: K
287 D. Y. (y.h.n.) Bu deyimi Norman Itzkowitz,
Ottoman Empire and Islamic Tradition adl kitabnn
63. sayfasnda kullanmtr. (Osmanl mparatorluu
ve slami Gelenek, ev. smet zel) (eviride;
Sleyman-Sonras a). Doan Avcolu bu kitabn
hazrl olan elyazmas defterlerden 8incisinde bu
kavram ara balk olarak benimsemitir.
Doan Avcolunun elyazmalarnda Post
Sleyman a ara bal.
 DEVLET CRAATINA ER
HUKUK HKM OLUR
zledikleri dinsel siyasete karn,
Byk Seluk mparatoru ve
halefleri zamannda eski Trk devlet
tekilatndan ve rfi kaza
normlarndan birok ey slam
hukukuna gre yasaktr. Mool
istilas birok Trk-slam
devletlerinde milli geleneklerin daha
fazla nfuz ve nem kazanmasna
neden olur. Moollar ve Timurlular
dneminde Trk ulusal devlet
tekilatnn ve yasann eriattan ve
slami denilen devlet nizamlarndan
ayr olarak egemen olduu grlr.
Bu devletlerde eri r ve zekt
ile uzlaan gayri slami, Trk ve
Mool vergileri ile birlikte eraite
tamamyla aykr olan vergiler de
cari olur. lhanllar ile birlikte
Seluklu devletinin de bir devam
olacak olan Osmanl
mparatorluunun kurulduu
yerlerdeki mali ve idari sistemlerde
ise eski Trk devlet geleneklerinin
kuvvetle hkmran olduu gn
getike daha fazla anlalmakta olan
bir gerektir.288
rf ve det hukuk yaps olarak
Sultann hkm ve icra otoritesidir.
Bugnk anlamyla rf ve det, yani
itimai ilikileri dzenleyen
kanunlamam kurallar, daha ok,
adet ve rf-i tarif ile ifade edilir.
Ehl-i rf, Sultann icra otoritesini
temsil eder, ulema snf dndaki
unsurdur. rfi Kanun, eri kaynak
ve prensiplerin dnda, srf sultan
iradesine dayal kanundur. Bu rf
det nce yaplr, sonra
kanunlatrlr. eri otorite yannda
ondan bamsz siyasi ve icrai
otoritenin k, Seluklunun slam
dnyasna egemenliiyle vuku bulur.
Osmanllarda ilk iki asrda rfi-
sultani hukuk kuvvetle devam eder,
daha sonra eri hukuk devletin her
trl icraatna hkim olur ki, bunu en
iyi eyhlislamlarn her eit devlet
karar iin fetva vermesi ile ortaya
koyar.289
Kanunname, Osmanl
mparatorluunda eri hukukun
yannda idari, mali, cezai, eitli
hukuk alanlarna ait olmak zere
padiahlarn emir ve fermanlaryla
konmu olan kanun ve nizamlar bir
araya toplayan mecmualar veya bu
kanunlardan belirli bir zmre veya
alana ait olanlardan birine denir.
Bazen kanun yerine yasa veya
yasak ve kanunname yerine de
yasak-name deyiminin kullanld
olur. Osmanl mparatorluunda
genellikle kamu hukuku kurallar
ve zellikle idare ve tekilata ait
olan nizamlarla baz ceza ileri,
dorudan doruya padiahlarn emir
ve fermanlarnn bir araya getirilmi
kanunnameler ile idare edilir. zel
hukuk alan ve bu arada zellikle
miras gibi baz kiisel hukuk ve mali
ilikileri ilgilendiren medeni hukuk
konular eklen ve resmen esaslarn
mutlak biiminde fkh kitaplarnda
bulan eriat hkmlerine bal
kalmaktadr.290

ERATIN RF VE DET
SINIRLAR
 Bayazt IIden itibaren Osmanl
padiahnn hkmdarlk ve devlet
telakkisi eriata gittike daha uygun
bir hale getirilmeye allr, rfi
tasarruflar daha ziyade
snrlandrlr. XVIII. yzylda
Osmanl, bilinen Abbasi hilafet
anlayn canlandrr ve padiah
btn Mslmanlarn tek meru
halifesi olarak grlmeye balanr.
Bu gr 1876 Anayasasnn
maddelerine yansr: Btn
Osmanllarn hkmdar, btn
Mslmanlarn halifesi Zat-
Hazreti Padiah hasbl-hilafe din-i
mbin ve slamn hamisi ve bilcmle
tebaa-i Osmaniyenin hkmdar ve
Padiahdr.
Padiah, ilk yzyllarda rfi
sahada geni yetkiye sahiptir.
Gerileme dneminde eriat, rfi
hkimiyet sahasn gitike daraltr.
Yavuz Selim, eyhlislam Ali
Cemali Efendinin divana gelip,
devlet ilerine karmasn protesto
ettii halde XVIII. yzylda her trl
nemli devlet ii iin
eyhlislamdan fetva alnmasna
lzum grlyordu. eyhlislam
mhim devlet ilerinin grld
meclislere bakanlk etmekte idi.
Hatta XVII. yzyldan itibaren,
padiahlarn eriata aykr hareket
ettiklerine dair eyhlislam
tarafndan verilen fetvalarla tahttan
indirildikleri bilinir.
Selim IIIn halli iin eyhlislam
Ataullah Efendinin verdii fetvada,
onun, saltanat tahtnda istiklalini
kaybettii, bakalarna alet olduu,
Mslmanlara kar hareket ettii
iin, hilafete layk olmad
belirtilmitir.291

SELM II SEFERE KATILMAYAN

LK PADAH
Selim II (saltanat: 1566-1574)
1542de Konya Sancakbeyi, 1544te
Manisa, Konya ve Ktahyadadr.
Selim Sokullunun mektubunu
alnca stanbula gelip tahta oturur,
 gn sonra da babas Kanuninin
cenazesini almak iin ordughn
bulunduu Belgrada gider, orada
padiahl ilan edilir.
Tahta knca atl ble bin,
yenieriye 2 bin ake verir. Yenieri
bunu az bulur. Selimin yolunu keser.
Yeniden biner ake tevzi edilir.
te yandan Selimin ehzade
Bayazt ile yapt Konya
Savandan nce kapkulluu vaadi
ile ulufeye yazm olduu eski
yevmlulerden 8 bin kadar
Anadoludan, stanbula akn ederek,
hizmetlerinin dln isterler.
Sadrazama saldrrlar. Elebalarn
ldrmek, geri kalanna da tmarlar
vermek gerekir.
Devlet ynetiminde Sokullu
Mehmet Paa, Ebussuud Efendi,
Nianc Celalzade Mustafa gibi eski
rical vardr. Selim IInin devlet
idaresini brakt kaynpederi
Sokullu Padiah- manevi
durumundadr. Sokullunun ad
doduu Bosnann Sokolovi
kynn kelimesindeki sokol,
ahin anlamna gelir. ahinolu adl
ailesinden 15-16 yanda
devirilir. 292

Sokullu 1569da kapitlasyonlar

yenileyerek Fransay ihya eder.
Selim II hi sefere katlmayan ilk
Osmanl padiahdr. erafettin
Turan Selim IInin haremini
dolduran kadnlarn okluu
yznden, sarayda birok yabanc
diller konuulur olmutur, der.293
Beylerbeylerinin ar teklifleri
gerekesiyle Basra yresinde
1567de isyan eden Alayyan olu
merkezden yenieri gnderilip
cezalandrlr.
Yemende isyan kar. 1550de
Zeydiyye ailesinden mam
Mutahhara imtiyazlar verilir. Sana
Beylerbeyi Rdvan Paa imtiyaz
geri almaya kalknca, 1566da isyan
karr. Rdvan yenilir. mtiyazn
byk ksmn ona verip anlar.
Babli anlamay reddeder, Rdvan
Paay azleder. Mutahhar Zabid,
Beylerbeyi Murat Paay esir alr.
Sanay alr ve hutbe okutur.
1567de Serdar Lala Mustafa
Paa azledilir. 1568de yerine gelen
Srr Paa skenderiye kazasndan
Kurdolu Hzr Adene yollar,
Aden alnr. Mutahhara boyun
edirilir. Kendisine bir arpalk
verilir. Sana ve Zabid
beylerbeylikleri birletirilir. Btn
bedevi Arap reislerinin daimi
beylerbeyinin yannda bulunmalar
art koularak Yemen ikinci kez
fethedilir.

KARADENZ-HAZAR KANALI
PROJES
Don ve Volga nehirleri arasnda
alacak bir kanalla Karadenizi
Hazar Denizi ile birletirme
dncesi Sokullu Mehmet Paa
tarafndan Kanuninin son yllarnda
(1563te) nerilir. Bununla hem
Safevileri kska altna almak, hem
de Ruslarn Karadenize ve
Kafkaslara inmesine engel olmak
amalanr, ama giriilemez.
Hive Hannn Selim IIye
Astrakhann Ruslardan geri alnp
hac yolunun almas ricas zerine
Sokullunun Don kanal projesi bu
kez uygulamaya konulur. Krm Han
Devlet Girayn da katksyla 1569
Austos banda 6 bin ii ve asker
kanal kazmaya balar. Alt deniz mili
olarak hesaplanan kanaln te biri
kazlmken, dar yeri olan
Perevolokhda braklmak zorunda
kalnr. Proje stratejik bakmdan
salam olduu halde, lojistik ve
taktik bakmdan baarszla urar.
Kstence ve Astrakhana saldrlmak
istenir, o da baarsz olur. Harekt
slerinden bu kadar uzakta, kuzeyde,
Osmanllarn Ruslarla baarl
savaamayaca anlalr. 294

KIBRISIN FETH ve NEBAHTI

HEZMET
Dou Akdenizde Osmanl
egemenliinin kesinlemesi iin
Venediklilerin elinde bulunan
Kbrsn fethi zorunlu grlr. Zaten
Kbrs halkndan da bu ynde
talepler vardr. Bu fethe
zorlayanlardan biri de Selim IInin
yaknlarndan olan ve Nake
(Naksos) adas dkal verilmi
olan Joseph Nassidir. Avrupa
devletlerinin ittifakndan ekinen
Sokullunun muhalefetine ramen ve
Ebussuud Efendiden de fetva
alnarak Venedike sava ilan
edilir.295Kbrs 13 ayda fethedilir,
Anadoludan el, Tarsus ve Kozan
sancaklarnn eklenmesiyle
beylerbeylik haline getirilir.
 spanya Kral Karl Vin (arlken
veya Carlos) gayrimeru olu Don
Juan komutasndaki mttefikler
nebahtda Osmanl donanmasn
ok ar bir yenilgiye uratrlar.296
Ama Osmanl, Ulu Alinin
nebahtdan kurtarp getirdikleriyle
beraber 250 gemilik bir donanmay
ok ksa bir srede yeniden ina
eder. Sonradan Selim II tarafndan
Ulu yerine Kl ad verilen Ali
Paa Kaptan Derya olur.
Kbrsn fethi, Sokullunun
ekindii gibi hal ittifakna neden
olur. Ancak Selim II Bat Akdenizde
de ilerleme yanlsdr. spanya ile
savar. 1573te Don Juan Tunusu
alr. 1574te Osmanl geri alr.
lerler. Fasta Osmanlnn
destekledii aile Fezi alr. 1576da
Osmanlya hutbe okunur, para
baslr.
Selim II dneminde, stanbulda
mali ilerde Yahudilerin etkisi
grlmeye balar. Portekizli Yahudi
Ronna Mendes stanbulda Avrupa
mali merkezleriyle bono ve polie
teati eden bir cins banka kurar, ayn
zamanda yeeni olan damad Joseph
Nassi ise saraya sokulur. Byk mali
yolsuzluklara giriilir. Nake
dukaln almtr ama stanbulda
oturmaktadr. Nassi ve Mendesin
zararl faaliyetleri Trk altnnn
Avrupa piyasalarna geni olarak
intikaline yol aar. Bylece
altn/gm oran gm aleyhine
bozulur.
1574te len Selim IInin
salnda ehzadelerin sancaa
knda deiiklik yaplr: Yalnz
en byk ehzadeye sancak
verilecektir. Manisa, veliaht-ehzade
sancadr. Babalarnn trbesine
defnedilirler. Selimin drt kz drt
paayla, Sokullu, Piyale, Zal
Mahmud ve Siyavu Paalarla
evlenir.

RAN-DOU MESELELER
Murat III (saltanat: 1574-1595):
Selimin lm zerine Sokullunun
davetiyle Manisadan gelen byk
olu Murat tahta kar. Selim IInin
Mehmet, Sleyman, Mustafa,
Cihangir ve Abdullah adlarndaki
henz sancaa kmam be olu,
aabeyleri Muratn clus ettii gn
katledilir.297
1576da Gilandan dnen Trk
kervan Zenganda baslp tacirler
ldrlr veya esir edilir. Tahkike
gnderilen avular tutuklanr.
Ardndan hapisten kaan
ahkuluolu Gaziye ah Osmanl
arazisi ve Selemas sancan verir.
madiye egemeni Kubad Beyin
kardei Behram Bey iltica edince
Tebrizde trenle karlanr. Oysa
ahidnameye gre firariler
tutuklanarak geri yollanmaldr. Buna
ramen firariler artar. Anadolu
Alevileri zerine tahrikler oalr.
ah smail II, Osmanl hudut
beylerini celp ve tevik eder. smail
II lnce karklk kar. Osmanl
bundan yararlanmak ister.
1578de snr beylerine rana
akn emri verilir. Fakat Tokmak Han
misilleme yapar diye tehir edilir.
zellikle valide Nurbanu Sultan ile
Murat IIIn ei Safiye Sultan
arasndaki harem entrikalar
yznden Sokullunun nfuzu hayli
azalr. Murat IIIn ran seferine
kar kar; askerin maraca,
masraflar artarak reayann vergiden
ve askerin tecavznden ezilecei,
ran fethedilse bile halknn
Osmanlya tabi olmak istemeyecei,
Kanuni devrinde o tarafa dzenlenen
seferlerde ekilen zahmetler gibi
nedenleri sayar, ancak uyarlar
dikkate alnmaz. 1579da kendi
sarayndaki bir ikindi divan
toplantsn ynetmekte olan
Sokulluyu tmarnn azalmasndan
zarar grm olan bir Bonak
hanerleyerek ldrr. Vukicevi
Sokullunun servetini 18 milyon altn
olarak kaydeder, gnde 20 altn
aldn syler.298
 Hakkri egemeni Zeynel Beye
ecdadnn kadim lkesi Selemas
zaptlar tekid olunur. Baradas Beyi
Hasan, Urmiyeyi, Snr beyleri Hoy,
Urmiye ve Selemas alr. Snni
irvanllar, ii saldrlarna yardm
isterler. Lala Mustafa Paa,
Grcistan zerinden irvan fethine
kar.
Austos 1578de ldr Sava
kazanlarak Grcistan kaplar alr.
Tebriz Valisi Trkmen Emir Han ve
irvan Valisi Rumlu Aras Han
yenilir. eitli savalar ve yama
yaplr. Zahire sknts ortaya kar.
Aras Han, Erei alp Snni halk
kltan geirir, teki irvan
ehirlerini yamalar. emahi
kuatlmken Krml Adil Giray
kuvvetleri Aras Han yener. Ancak
Adil Giray, zdemirolu Osman
Paann yardmna giderken Aras
tarafndan esir alnr. Dulkadirli
Muhammed Halife Haclar ahn
irvan Valisi atanr. Hsrev Paa,
Van-Tebriz arasndaki blgeyi
yamalar. Krml Mehmet Giray,
Halife Haclar yenip esir alr.
zdemirolu Osman Paa ile birlikte
emaha girer. iiler her ynden
imha olunur. Kr Nehri alarak
Karaba, Mugan Kzlaaa kalr.
Kuzey Azerbaycan yama ve tahrip
olunur. Mehmet Giray srara ramen
kalmaz, Krma dner. Safeviler
irvana girer, tutunamaz, ekilirler.
ran Valisi Kuman Hkimi
Trkmen brahim Han 1581de
stanbula gelir ve irvan
veremeyiz, hara verelim der.
ahlk davasnda bulunup Osmanl
devletine itaat eden Kalender ve
zbek Han ile ran tehdit edilir.
Ama Safeviler ilerler. zdemirolu
Osman askere ulufe ve yiyecek
veremez. Dastanllar da
Osmanldan yz evirir.
Erzurumdan Tiflise gnderilen
ikmal ve takviye kafilesi baslr,
hazine ve zahire alnr.
Osmanl, irvan zaptndan
vazgemez. zdemirolu Osman
Paaya Kefeden kuvvet gnderilir.
20 bin kiilik ordu meydana gelir.
Bunu tehlikeli gren yerli melikler
birleerek Osmanl ordusuna kar
savar. Ama zdemirolu,
1583teki Meale Savanda mam
Kulu Han yener. gn sren
sava geceleri iki tarafn meale
yakarak arpmay srdrmeleri
nedeniyle bu adla anlr. irvan
egemenlii kesinleir.

MEHMET GRAYIN KATL

Murat III, ran seferinde gevek
davranan Krm Han Mehmet
Girayn katlini emreder. Bunu duyan
Mehmet Giray, Kefe stne yrr.
Krmda savalarak Mehmet Giray
indirilir ve ldrlr. slam Giray
baa geirilir. Bu baardan sonra
zdemirolu Osman ikinci vezir
olarak divana girer.
1585te Sufiyan ve Alivarda
ranla iki sava yaplr. Tebrize
girilir. Ama sonra Safevi baarlar
grlr. Tebrizi 11 ay kuatrlar,
sonu alamazlar. 1590da bar
olur.299
Avusturya ile bar srdrlr.
Yalnzca snr aknlar dzenlenir.
Bosna Beylerbeyi snr ekyas
Uskoklardan ikyetidir; tedip iin
Hrvatistana akn dzenlenir.
Nadasdiyi yener, ama Avusturya
kuvvetleri toplanr. Bosna
Beylerbeyi yenilir.
kinci vezir Ferhad Paa,
eyhlislam ve has efendiler savaa
muhaliftir. Koca Sinan Paann
srar ile Avusturyaya sava alr.
Oysa 1590da bar 8 yl
uzatlmtr. 30 bin duka alnr,
ayrca snr beyleri alyor. Zahmetli
ve verimsiz savalar yaplr. Yengi
ve yenilgiler grlr. Birok kale
karlkl olarak kuatlr.
Avusturya Sava kuzeydeki tabi
beyliklerin 1594te Trkler aleyhine
teekkl eden mukaddes ittifaka
geerek, Avusturya safnda yer
almalarna zemin hazrlar.

TIMAR SSTEMNN
YOZLAMASI
Tmar sistemi XVI. yzyl
sonlarna doru bsbtn yozlar.
Murat IIIten itibaren bozulma
balar, sadrazam ve serdar kiiler
eskiden byk bir hikmet ile
vazolmu bulunan kanunlar ihmal
ederek rvet sebebiyle tmar
sahiplerini geliigzel azleder.
Parann deeri dmtr.
Sipahinin mali durumu bozulur.
Tmar geliri sabittir. Gelir azalnca
sefere gidemez, gidemeyince tmar
elinden alnr, kimiyse kendiliinden
tmarn brakr. Terk edilen tmarlar
yenierilere, nfuzlu kapkullarna
ve saray erknna geer. Rvetle
illegal tmar alan reaya
vardr.300Kanuni ve Selim II
yenierilerin evlenme yasan
gevetirler. Evlenenler, oullar
yenieri olsun basks altndadrlar.
teki kleler ise oullarna mevki
isterler. oluk ocua karan
yenieriler artk uzak yerlere srekli
seferlere istekli deillerdir. Onun
yerine ticaret ve zenaatla balantlar
ararlar.
Dnemin birok yazar
Osmanlnn inhitatn (gerileme)
Murat IIIten balatrlar.301Hammer
ise gerilemenin aslnda Selim II
dneminde baladn, Sokullu
Mehmet Paann baarl ynetimi
sayesinde o dnemde
grlemediini, Sokullunun
nfuzunun kalkmasndan sonra
anlaldn yazar. 302

Saray mensuplarnn rvet alarak

mansuplar (atanm miraslar) ehli
olmayanlara geirmeleri ve sk sk
tebdiller grlr. Seferlere para
bulmakta glk ekilir. Magu
(bakr kartrlarak gm deeri
drlm ) sikke bastrlr. Sipahi
ve iftbozan kapkulu zmresine
katlr. Sipahiler, kendilerine deeri
dk ake verilince 1589da tarihe
Beylerbeyi Vakas adyla geen
olayda Rumeli Beylerbeyi Mehmet
Paann ban isterler ve alrlar.
Eksik ake sipahi karklklarna
yol amaya devam eder.
Byk yangn kar. Yangnlarda
halka yardmc olan ve eya kurtaran
yenieri bu kez yamaya dalar.
1591de iki yenieri isyan kar.
1593te ulufe alamayan sipahi isyan
eder.
Murat III msadereye merakldr.
evresinin telkinleriyle Mneccim
Takyiddin (yabanc dillerde Taqi
al-din) rasathanesini yktrr.
Sakarya-zmit kanalnn almasn
engeller.
 Murat III, stanbuldan hi
ayrlmayan ilk padiahtr.
Cariyelerinin ve ocuklarnn says
hakknda eitli sylentiler kmtr,
ld zaman 49 ocuunun hayatta
olduu, cariyelerinden 7sinin
hamile olduu
anlalmaktadr.303Hammer Harem
elencelerinde o kadar az itidal
gsterdi ki hasekilerin says krka,
ocuklarnn says yze,
cariyelerinin says be yze km,
cariye fiyat stanbulda yz misline
kmt, der.304lnce, 19
ehzadesi bodurulmutur. 800 yk
ake borcu kar, Enderun
hazinesinden denir.
 MEHMET III ON DOKUZ
KARDEN LDRTR
Mehmet III (saltanat: 1595-1603)
Murat IIIn Venedikli Sofia
Baffodan (Safiye Sultan) doan
oludur. Babas ona 1582de
muazzam bir snnet bir dn
yapar, 50 yk ake harcar. Snnete
Alman mparatoru, Grcistan ve
hatta Hint hkmdarlar bile davet
edilir. Hammere gre snnetin
hazrl bir yl alr, hazineden yarm
milyon harcanr, elenceler 1
Haziranda balar, Mehmet 7
Temmuzda snnet edilir.305ehzade
Mehmet snnetten bir yl sonra 3,2
milyon akelik haslar ile Manisa
sancana gider. Babasnn lm
kendisine validesi Safiye Sultan ile
Bostancba Ferhat Aa tarafndan
bildirilince Amasyadan gelip tahta
kar. Babasnn cenaze merasiminin
hemen ardndan 19 kardeini idam
ettirir. Yenieriye 660 bin altn clus
ve terakki datr.306
Tuna beyliklerine ve Avusturyaya
sefere kacak olan Sadrazam Ferhat
Paa sipahi isyan kkrtt
gerekesiyle azledilir ve idam edilir.
Onun yerine gelen Koca Sinan
Paann seferi baarsz olur ve
Estergon ile Viegrad kaleleri
yitirilir.
1595te Budin, Temevar, Bosna
gibi beylerbeyleri ve Estergona
yardm ferman edilir. stanbul,
Galata ve skdar kadlar hanlarda
bulunan dirlie mutasarrf herkesin
defter edilerek sevk olmasna,
firariler varsa idamlarna hkm
verir.
Padiah srarla sefere kar. Hoca
Saadettin cihadn fazileti olduunu
syler. Eri seferi ve Haova
Meydan Muharebesi 1596da
yaplr. Eri fatihi olur. Haova
Meydan Sava kazanlr. Yararll
grlen Calazade Sinan Paa
sadrazam yaplr. Savan ertesi gn
askeri yoklar. dam, dirlik zapt,
firarilerin mal ve mlkne msadere
gibi uygulamalarda bulunur. Sefere
gelmezse Gazi Girayn azli
tedbirleri nedeniyle, stanbula
dnnce azleder.
Tebriz eyaletinde baz meraya
sancak verildii halde ounun
gitmemesi, giden bir ksmnn da
adam bulundurmamas savunmay
bozar.
Eski Tebriz Beylerbeyi Hzr Paa
ve adamlar her kyden 1000-1500
akeyi zulmle toplar. Padiah has
reayas bundan ikyetidir.
Asker ulufesi verilememektedir,
Diyarbakrdan para tahsis edilir
ancak yolda ekya bunu gasp eder.
Dizimar sanca kalelerinden biri
ranl ve Krt ekyalar tarafndan
yamalanr. Sancakbeyi katledilir.
1598de Sadrazam Hadm Hasan
Paa (Her mansb imakam akeyle
satp lemi birbirine katarm, Ktip
elebi) Rumeli kadlarna ferman
gnderir: lkbaharda yaplacak
seferde btn mazul zeamet ve tmar
erbab ve yevmlu adl garip
yiitlerin tam tehizatlaryla serdara
katlmalar Yank Kale yitirilir.
Budin kuatlr. Nibolu Mihale
verilmez.

ADAMI VASFINDAK TIMAR

SAHPLER
Ayn- Ali Efendinin Kavnn-i
l-i Osman der Hlsa-i Mezmin-i
Defter-i Dvnn nsznde zeamet
ve tmarda klli ihtilal olduunu
syler. o kadar rndan kar ve
her trl yolsuzluk o kadar doal
hale gelir ki reforma giriecek bir
defter emininin, yeni nizamdan kar
olanlar tarafndan her an kanun
bilmez birtakm sert icraat ile
Mslmanlara zulmeden bir ynetici
olarak sulanmas ve iftiraya
uramas mmkndr der.
Bu kaygyla eyhlislam Sunullah
Efendinin iki fetvasn risaleye
koyar. Fetvalara gre, eran
dmanla savaarak askerlere tahsisi
gereken tmar gelirlerini bu hizmeti
bilfiil yapanlarn elinden alp hakk
olana veren kimse mminlerin
rzkn kestirdi, gnahkr oldu, dnya
ve ahirette cezasn ekecektir diye
sulanamaz. Aksine bu hususu ihmal
ve msamaha ile karlayan devlet
memurlar eriata gre gnahkr ve
hain olarak grlr.
Risaleye gre Rumeli eyaleti 22
sancaktr. Cebelularyla birlikte 33
bin kiilik sipahi ordusu olmaldr.
Sefere eenlerin says 2 bini amaz!
Anadolu Beylerbeyinin seferine 18
bin 700 kii gerekirken 1000 sipahi
gelir. Rakamlara inanmak gtr ama
srarla bunlar yazlr.
Risaleye gre bozulma nedenleri
unlardr:
-Tmar kaytlarnn son derece
kark hale dmesi. Tmar
sahiplerinin seferde yaplmas
gereken yoklamalar yapmamas.
Oysa yeni defterlerin hazrlanmas
gerekir.
-Bo kalan tmarlarn haklar
olanlara verilmek yerine, hileli
yoldan nfuzlu kiilerin adamlarna
verilmesi.
-adam vasfndaki yeni tmar
sahiplerinin sefer zahmetinden ba
ve can korkusundan halas olup, safa
ve huzur iinde kr ve kazanlaryla
megul olabilmek iin, sava
zamanlarnda tmarlarn birtakm
araclara, seferden dnte bu
tmarlarndan eski sahiplerinin
lehine feragat etmek artyla, devir
ve tahvil ettirmenin yolunu bulmas.
-Herkesin tmar bezirgnln
sanat ve hal-i mukatelelerle ticaret
etmeyi det edinmesi
Ayn- Ali Efendi Risalesinden bir
sre sonra yazlm ve yazar mehul
baka bir risale olan Kitab-
Mstetb daha ok kapkulu
ocaklarndaki yolsuzluklara nem
verir ve son zamanlardaki leme
ihtilal ve reayaya infial
eklindeki bozukluklarn roln
inceler.
 CELALLK BALIYOR
1595te Karata kazasnda tmarl
Evrenin, ertesi yl Karaman
kynde Mehmetin soygunculuu ve
kalp para kestirmesi grlr.
Ayn yl, Kars Kalesi ahalisi
Zalim Ali Paaya kar ayaklanr.
Toplar getirtilerek tenkil edilir. Vali
cezalandrlr.
Reayaya tecavz edenler
hapsedilir.
Karayazc Abdlhalim sekban
blkbas olur. Rum eyaletine
(Sivas, Tokat, Amasya) bal
sancaklardan birinde mtesellim
iken, buraya atanan baka birinin
mtesellimine yerini vermez.
Sancan bizzat ynetmeye gelen
sancakbeyini de evresine toplad
iftbozan reaya ve leventler ile
Macar seferlerine katlmayarak
ekiyalk yoluna sapan sipahi
kuvvetleriyle yener ve ldrr.
Beylerbeyini de yener. Eski Habe
Beylerbeyi Hseyin Paa da
mukabelen Urfa Kalesini alr.
Gittike geniler. Dirlikleri
ellerinden alnanlar ile
honutsuzluklar balar. Kendine
Halim ah unvan veren
Karayazcya Amasya sanca
verilerek ihata salanr, Hseyin
Paa ise idam edilir.
1600de Kanije alnr. Kanije bir
beylerbeylik ve Zigetvar ile Peuy,
Siklos ve sek sancaklar da arpalk
olarak Tiryaki Hasan Paaya verilir.
Mehmet III, 1600de Safiye Sultana
yaknlyla sarayda nfuz kazanan,
rvet karl memuriyet
datmnda alet olan Kira adl
Yahudi kadn, iki olu ile sipahiler
ldrr. Gmrk iltizam karlnda
hazineye dk ayarl para verir,
ulufe bu para ile denir.
1603te sipahi isteiyle ayak
divan toplanr. Devletin kt
ynetildiini, Anadolunun ekya
elinde olduunu sylerler. Sipahi
zorbalar Sadrazam Yemii Hasan
Paann kellesini isterler. Yenieri
ise onu destekler. Sipahi zorbalar
yakalanarak ldrlr, bylece iki
ocak arasnda ilk kez dmanlk
ortaya kar.
Karayazc Kayseri civarnda
Hac brahim Paay yener,
taraftarlarna kendilerini btn
vergilerden muaf tuttuuna dair
hkmler gnderir. Ama Nide
kads, 1600de Nide sanca
havalisinde kyleri tahrip ettiklerini
bildirir. 1602de Sokullu Hasan
Paa, Elbistanda yener.
1601de kad ikyetleri artar,
Aksaraya Celali saldrlar balar.
el ve Darendede Piri, Sar Yakup,
Kara Sinan adl ekya reisleri ky
ve kasabalar yamalar.
Celali serdar Sokullu Hasan
Paa, 20 bin ekyay idam ettirir.
Ama Canik dalarnda len
Karayazcnn halefi Deli Hasan;
ahverdi, Yularkst ve Tavil gibi
ekya reisleri ile birleir,
Sokullunun Diyarbakra gelen
arln yamalar. Onu Tokatta
kuatr ve ldrr.
1603te Deli Hasan, Bosna
Beylerbeyliine atanr.
1603 sonu sipahiler Padiahtan
bir ayak divan ister. Sipahilerin
reisleri Hseyin Halife, Poyraz
Osmandr. Ktip Cezmi
Anadolunun tamamen Celali elinde
olduunu, 5-6 kez zerlerine
gnderilen serdarlarn bir i
gremediklerini syler. Ricalin
ihmali yznden bir iki kii idam
edilir. Zorbalar acele snrdan dner.
Sadrazam Yemii Hasan Paann
idam iin mftden fetva alr.
Kazaskerler fetvay imzalar. Padiah
olmaz der. Yenieri desteini arar.
Ancak idam gerekleir.
1603te Rumelide baarszlklar
grlr, ranllarla sava balar.
Selmastaki Krt beylerinden Gazi
Beyin bir ksm arazisinin,
Karnyark Kalesi ve blgesinin
miriye tahsis edilmesi, Tebriz
kulunun ocakl olmas ve bu
yzden vuku bulan tecavzler
nedeniyle isyan ederek ah Abbasa
snmas, Osmanl-ran savana
neden olur.
Tebriz Beylerbeyi Zincirkran Ali
Paa, Gazi Bey syann bastrmaya
alr. ah Abbas ona katlan
Erdebil Hkimi Zlfikar Han ile
birlikte gelir, Zincirkran yener.
1603te Tebrizi, ardndan
Nahcivan alr. Revan kuatr.307
Mehmet IIIn Mahmud, Ahmet ve
Mustafa adlarndaki oullar kk
yatadrlar. En bykleri Mahmud on
alt yandayken Anadoluda Celali
hareketi nedeniyle sancakbeyliine
gnderilemez. Babas aleyhine bir
isyan hazrlad haber alnmas
zerine katledilir. Onun lmnden
yedi ay sonra da Mehmet III, 37
yanda lr. Yerine on drt
yandaki olu Ahmet hkmdar
olur.308

KARDE KATL USUL DER

Ahmet I (saltanat: 1603-1617)
tahta knca kardei Mustafay
ldrtmeyerek karde katli yasasn
ve geleneini deitirir. Zaten
hanedanda Mustafadan baka
ehzade yoktur. lnce yerine
kardei Mustafa geecektir ve
gelenek deiecektir. lk uygulamas
byk annesi Safiye Sultan
maiyetiyle birlikte eski saraya
gndermek olur.
Onun dneminde ah Abbas,
Revan ve Kars alr. ranllar
1605te Serdar aalazadeyi
yenerler. aalazade lnce Gence
ve irvan, dolaysyla uzun
savalar sonucu elde edilen
topraklar geri alrlar. Ayn yl uzun
ve g bir kuatmayla Estergon geri
alnr.
Hammere gre Osmanl
tarihileri ayn yl ttnn ilk ortaya
kt yl olarak gsterirler. Elli yl
iinde kahve ve ttn kullanm
Trkiyede yle bir yaylr ki,
Avrupada bu iki eyle Trk kavram
birletirilir.309
Avusturya ile 1606da yaplan
Jitvatorok (Zitvatorok) Anlamasna
gre Kral yerine Roma asar
(imparator) denecek, Padiah ile
mparator eit olacaktr.
1611da ranla bar anlamas
yaplr. Ancak 1615te yine sefere
klr. Ahmet Iin Mahpeykerden,
nl ismiyle Ksem Sultandan
Murat, Sleyman, Kasm ve brahim
adnda drt olu olur.

SULTANLIK K KEZ EL
DETRR
Ahmet I 1617de lnce ocuklar
kk olduklarndan gelenekte
deiiklik yaplp kardei Mustafa I
(saltanat, ilki: 1617-1618, ikincisi:
1622-1623) sultan olur. Kzlaraas
Mustafa Aa akli dengesi bozuk diye
clusa kar kar. eyhlislam Esad
Efendi ile Kaymakam Sofu Mehmet
Paa ise yaa byk ehzade var
iken kk ocuun kmasn doru
bulmaz. Akl bozukluu, lm
tehdidi altnda uzun hapis yllarnn
sonucudur, dzelir derler ancak
dzelmez. Vakitli vakitsiz sokaa
kp para datr, divan esnasnda
vezirlerin ban aar. Hatta Ktip
elebi onun balklara altn attn
yazar.
ubat 1618de ulufe krizi iin
kapkulu ve divan erkn sarayda
toplanm iken Ahmet Iin olu 19
yandaki Osman II (Gen Osman,
saltanat: 1618-1622) tahta karlr.
Sadece 3 ay saltanat srebilmi olan
Mustafa I, Osman IInin saltanat
sresince drt yl Topkap saraynda
mahpus tutulur. Osman II zamannda
randa ve Lehistanda savalar
devam eder. Leh ordusunun
Dinyester nehrini geerken imha
edilmesi Osmann hret kazanma
arzusunu artrr.
Gen Osman, 1621de Lehistan
seferine kmadan nce kardei
Mehmeti ldrtr. Lehistanda kesin
bir baar salanamaz, aleyhte
artlarla n anlama imzalanr.
stanbula dnnce zafer kazanlm
gibi enlik yaplsa da Osman
baarszln nedeninin
yenierilerin iyice disiplinden
kmas olduunun farkndadr.
Suriyede yeni bir ordu kurup
yenieri ocan ortadan kaldrmay
dnr. Hacca gitmek bahanesiyle
skdara gemek zere hazrlklar
yaplrken yenieriler
ayaklanr.310Halktan ve ulemadan da
katlmlarla isyan byr. Osman II,
Sadrazam ve Sleyman Aay
teslim etse de isyanclar Mustafa Iin
hapis olduu dairenin kubbesini
delip onu kartrlar, 3 gndr susuz
olduu grlr. eyhlislam Esad
ellerinden almaya gelince de olaylar
kar. Osman, Mustafay almak iin
ilmiye reislerini yollar ancak
yenieri direnir.
Osman II, Yedikulede katledilir.
Mustafa I tekrar tahta karlr.
Sadrazam Davud Paa, ehzade
Murat ldrmek istemesi zerine
yeniden karklk kar. Gen
Osmann katline tepki olarak
Antepte yenieri katli gerekleir,
Badatta Bekir Subann
zorbal, Erzurumda Abaza
Mehmet Paann yenieri
dmanl grlr. stanbulda
yenieriler temize kmak iin
harekete geer. Davud Paa
ldrlr. Mere Hseyin Paa
yenierileri kkrtp sadrazam olur.
Hseyin Paa ilmiyeden birine
hakaret edince ilmiye, Fatih
Camiinde toplanr. Padiah tahttan
indirilir, Valide Sultan
ldrlmemek kouluyla halle raz
olur. Sadrazam Kemanke Ali Paa
(okuluktaki yetenei nedeniyle bu
ad almtr) ile eyhlislam Yahya
Efendi ve olaslkla Ksem Sultann
gayretiyle Mustafa indirilir, yerine
ehzade Murat tahta karlr.
Mustafa, 16 yl hapiste kalr.
1639da lr, eceliyle mi lr yoksa
ldrlr m bilinmez.
 Bu dnemde honutsuzluk yaratan
bir dier etken de vakf mallarna
bakma grevinin ilmiye ricalinden
alnp sipahilere verilmesidir.

ZKR BLE MSTEHCEN

RET, SEFAHAT, REZALET
Murat IV (saltanat 1623-1640)
Ahmet Iin, Ksem Sultandan
1612de doan oludur. 11 yanda
tahta kar, 5 gn sonra snnet edilir.
Asker nce clus bahii alamaz.
Devlet ynetimine Ksem Sultan
vesayeti egemen olur. Murat IV,
1632de fiilen ynetimi alr, asker
sznden dner, bahi alr.
Sadrazam Kemanke Ali Paa i
hazinedeki altnlardan para
kestirerek bunu karlar.
Badat Valisi Bekir Suba, ran
tabiyetini kabul eder, ama Badatta
braklr. Abaza Mehmet Paa syan
kar. 1626da Badat kuatmas
baarsz olur. Abazay Bosna
Beylerbeyi olarak atar. Kemanke
Ali Paa azledilip ldrldkten
sonra Sadrazam olan Hsrev Paa
Anadoluda dehet saarak ilerler.
Koca Durmu Bey, Karaman Beyi
Magrav Paa ldrlr. 1630da
Badat kuatr ancak alamaz.
ranllar ehrizara yrr ve ykar.
Halk kltan geirir. Hsrev Paa
azledilir.
 Avrupadaki mezhep atmalar
stanbula da srar, Osmanl
hkmeti Cizvit matbaasn kapatr,
Protestanlar destekleyerek
Cizvitleri Sakza srer.
1627de Almanya ile 25 yl
srecek bir bar dnemi balar.
1625te ayaklanmalar grlr.
Vezirler asker tahrikiyle kelle alrlar.
Kareside hkmet kuvvetlerini
datan Cennetolu Manisada aslr.
Asker azledilmi olan Hsrev
Paay tutar. Diyarbakrda ulufe
demesinde gecikme bahanesiyle
isyan kar. ar ve mahalle yama
edilir. Eyalet sipahileri, zellikle
Beyehir, Seydiehir, Darende,
Konya, Eskiehir, skilip gibi
yerlerdeki zorbalar, eski sadrazamn
makamna iadesi hususunda anlama
yapar. Divan- hmayun karar ile
bunlar stanbula arlrlar.
Kurunlu Han ve teki yerlere
yerleirler ve stanbuldaki olaylara
karmaya hazrlanrlar.
7 ubat 1632te gn arayla
saraya giderek en yaknlarndan 17
kiinin kellesini isterler. Teslim
edilen Sadrazam Hafz Paa asiler
tarafndan ldrlr. Askeri kkrtan
Recep Paa 1632de sadrazam olur.
Murat IV, olaylara ad karan
Anadoludaki Hsrev Paay
ldrtr. Bann geldii haberi
yaylnca yeni bir isyan kar.
Yeniden kelleler istenir. Saraya
giden zorbalar Padiaha
gvenlerinin kalmadn,
ehzadeleri (Bayazt, Sleyman,
Kasm ve brahim) ona emniyet
edemeyeceklerini bildirirler. Onlar
grtren Recep Paann
ehzadelere kefaretiyle olay nlenir.
Hareket srer, ok sayda devlet
adam katledilip At Meydanndaki
aaca aslrlar.
Yenieriler katldklar bu sipahi
zorbal ile Padiah tahttan
indirmeyi dnrler. Ama zorbalar
arasnda blnme meydana gelir.
Liderlerinden Rum Mehmet sadakat
yanlsdr. stanbulda ayaktakm
gruhlar dolar, soygunculuk ve
zengin evlerini yangn tehdidi altnda
haraca balarlar. ret, safahat,
rezalet grlr. Naima bu olaylar
iin zikri mstehcendir der.
Asilere devaml olarak ulufeler
datlr. Mlazm tahririnde yeni
yeni zorbabalar kar, mansp ve
hizmet isterler. Eski zorbalar
bunlarla alr. Byk yolsuzluk,
rvet ve irtikp vardr, maietlerini
ulufe ile salayabilenler devaml
stanbula kamaya mecbur edilir.

MURAT IV SYANCILARA KARI

DDET KULLANIR
 lyas Paa syan, Saruca ve
Sekbandan balayp Balkesir,
Bergama, Karesi ve Manisada
zorbalk uygular. lyas Paa aslr.
Ama Murat, onu Recep Paann
kkrtt kansndadr. 1632de
Gel bakalm Topal zorbaba der
ve Recepi bodurtur. Paann
cesedi, her zamanki gibi birlikte
getirdii zorbalarn nne atlr. 20
gn aknlktan sonra sipahiler
toplanarak hizmetlerinin derhal
tevziini isterler. Yeni Sadrazam
Taban Yass Mehmetin sipahilerin
eskiden sahip olmadklar
vazifelerin verilmemesi iin hatt
hmayun aldn renirler.
Padiah, yenieri zabitleri de dahil
ayak divan toplar, sipahi
temsilcilerini de arr.
Serbestlie son der. taat yemini
alr. Tenkile giriir. Sipahi Aas
Cafer ile Silahtar Aas Ahmete
Elebalar yakala emri verir. Acz
belirten Ahmetin boynunu vurdurur.
Payitahtta ve eyalette zorbal
ihtiyat edinenlerin av balar.
Sadrazam tebdile brnp stanbul
sokaklarnda dolar. Nerede bir
eri sarkl sipahi klkl adam
grse ldrtr. ehir halk ve
yenieriye de ayn usul uygular.
Sipahilere eitli adlar altnda
verilegelen aidat da kestirip herkese
ulufe ile yetinin der.
Anadolu ve Rumeli
Beylerbeyliklerinde tmarlarn hak
edenlere verilmesi iin yoklama
yaptrr, bunun zerine sipahi ve
yenierilerin birou ulufelerini
brakp tmar alrlar.
Deli lahi adl sipahi zorbas,
Hsrev Paann Badat seferinde
sipahileri yryten men etmi,
Dalar-delisi Sleyman adl
Celalinin kardeinin ocuudur,
onun yerine gemitir. Konya
Blgesinde zorbalk yayar.
Ulufesini istemeye stanbula
geldiinde ldrlr. Yerini alan
Dereli Halil ve teki sipahi asiler de
ldrlr.
Yemen Zeydilerinden Kasm
Muhammed, Yemen Valisini kuatr.
Halep Beylerbeyini bozguna uratr.
Msr merasndan Kansuh Paann
Yemen kulu sadk hkmetinin
gnderdii sipahiler ve dier
kuvvetlerin banda olduu
arpmalar yllar srer. Sava ve
iklimin erittii inzibatsz Yemen
kulu yanl anlama sonucu
Yemende iken Mekke emiri ile
savaa tutuur, Mekkeye hkmdar
olur. Msr Valisi Halil Paa
yollanp, bir ekya gruhu halini
alan bu kuvvetin zorbaln
bastrmaya alr, nihayet bunlarn
bir ksm Basraya diye yola kar.
Araplarca imha edilir. Bir ksm da
1633te ulufe istemek iin
bavurduklar divan hmayundan
kovulur. Kansuh Paa dnnce de
Zeydi mam lkeye hkim olur.

KAHVELER KAPATILIR, TTN

ENLER LDRLR
1633 yangn Naimaya gre
stanbulun bete birini yakar. Bu
yangn kahvehanelerde ileri geri
konumalara yol aar. Kadzade
Mehmetin tevikiyle kahvehane ve
ttn yasa getirilir. Kahvehaneler
bu nedenle yktrlr, ama gereke
yeni bir yangn kabilecei
tehlikesidir! Murat IV, tebdil gezip
ttn ienleri ldrtr.
1633te znik kadsn astrr.
Durum ulemada infial yaratr. Ksem
Sultan bir ziyafette ilmiyenin bir
araya gelmesini hal toplants
sanarak Padiaha haber verir.
eyhlislam Ahizade Hseyin Efendi
azledilir ve Kbrsa srlr,
Ahizade yoldan evirip bodurtulur.
Murat IV eyhlislam ldren ilk
padiah olur. Daha birok kiinin
kan dklr, Murat IV yakn olan
Abaza Mehmet Paay ve ok
sevdii air Nefiyi de ldrtr.
Hammere gre Murat ayaklarnn
dibine den bir yldrm semavi bir
ihtar sayarak Nefiyi saraydan
uzaklatrr. Rodosta srgnden
dnen Bayram Paa hakknda yazd
bir hicviye de ldrlmesine neden
olur.311
ran, Grcistan istila eder, Vana
da saldrr. 1633te Murat, Revana
yrr. 1635te Revan Kalesi alnr.
Kalenin savunucusu Emirgneolu
Tahmasp Kulu Han Halep
Beylerbeyi yaplr. stanbula
arlr. Kendisine Emirgnda
bahe, Ahrkapda saray,
Kthanede iftlik verilir. Vezaret
haslar verilir. Elence ve sefahat
arkada olur.
Murat, Revan seferinden dnnce
1635te ehzade Bayazt ve ehzade
Sleyman ldrlr, 25
yandadrlar. Ayn yl randa
vurgunlar olur. Maku, Hay, Merende
vurulur. Tebriz tahrip edilir. ah Safi
Revan kuatr. 1636da ran,
Osmanl ordusunu yenerek Revan
alr.
1638de Padiah, kardelerinden
ehzade Kasm idam ettirir. Byk
bir ordu ile Badata hareket eder.
Yolda Eskiehiri haraca balayan
ve hkmet kuvvetlerini 7-8 bin
askerle yenen Ahmeti (veya sa)
yakalatp Konyada astrr.
Trablusam blgesinde Seyfolu
Emir Ali ile Emir Assaf tenkil edilir.
Badat alnr. Misilleme olarak
binlerce kii ldrlr. Urmiye eyhi
Mahmudu astrr.
17 Mays 1639da ran
savalarna son veren Kasr- irin
mtarekesi snrlar esas alnr.
Badat eyaletinde Cesan, Bedre,
Mendeli, Derne, Derteng ve
Sermile kadar uzanan topraklar,
blgedeki Caf airetinin Ziyaettin ve
Haruni kabileleri, Zincir Kalesinin
batsndaki kyler, ehrizar civar
kaleler, Ahska, Kars, Van ve
ehrizar ile Badat ve Basra
Havzasndaki kaleler, nahiyeler ve
sahalar Osmanlya ait olur.
Mendelideki Der-tenge uzanan
kaleler rana kalr.
Evliya elebi, 1640ta len
Muratn ocuklarnn saysn 32
tespit etmekteyse de, 5 olu ve 11
kz saptanyor. Kzlar, paalarla
evlenir. Babasnn salnda
Sleyman, Mehmet, Aleaddin, Ahmet
ve Muhammet lr.312

HANEDANIN KIRIMA
GEMESN
KSEM SULTAN NLER
Murat IV ldnde halef olarak
brahimden baka kimse yoktur.
Murat brahimi birka kez ldrmek
ister, lm deindeyken hanedann
Krm Hanna gemesini bile gze
alarak idam emri verir, Ksem
Sultan bunu engeller. Ahmet Iin
Ksem Sultandan olan en kk
olu, drt kardei ldrlm ve
kendisi de uzun yllarn hapiste
geirmi olan brahim Iin (Deli
brahim, saltanat: 1640-1648)
sultanl ilan edilir. Odasnda korku
iinde cellatlar bekleyen brahim bu
habere inanmazsa da Valide Sultan
ve Sadrazamn sraryla tahta kar.
Aydn ve Tekede Knalolu
syan ve stanbul zerine yryen
Erzurum Beylerbeyi Nasuh Paazade
Hseyin Paa syan (1643)
bastrlr.
stanbulda narh sk
uygulanmamaktadr, ktlk var
denmektedir. Sadrazam Kara
Mustafa Paa 1640-44 yllarnda
bteyi denkletirir, 6 bin kese
tasarruf yaplmasn salar. Yenieri
ve sipahi saysn azaltarak,
maalardan tasarruf salayarak,
vilayetlerde tahrir yaptrarak
vergileri muntazam hale getirmek
ister. Bu honutsuzluk yaratr. Deli
brahim Kara Mustafa Paay 1644
ylnda ldrtr. Rumelide birok
haslar vardr. Rvet almad
sylenir, lnce bir eyer heybesinde
30 bin florisi kar. Arnavut
devirmesidir. Sadrazamlk
Sultanzade Mehmet Paaya verilir.
Cinci Hoca Anadolu kazaskeri olur,
Galata arpalk olarak ona verilir.
Silahtar Yusuf Paaya Halep
vilayeti verilir. Yeni Sadrazam bu
yolsuzluklara ses karmaz. Bu arada
brahim Iin dengesiz davranlar
grlse de bunlar son yllarna kadar
pek dikkat ekmez.
1645te Girite sefer yaplr,
Hanya Silahtar Yusuf Paa tarafndan
fethedilir ve 24 yl srecek Girit
savalar byle balar.
Sultanzade Mehmet Paa ve
Hanya fatihi Yusuf Paa 1646da
idam edilir. Naimaya gre padiah
Yusuf Paann mallarna ve
satlanlardan kendine gnderilen
paraya nem verir. brahim I,
Sultanzadenin yerine gelen Salih
Paa Erdel, Bodan, Krm ve
Lehistan ile ilikileri dzene koyar.
Ancak o da 1647de sudan bir
bahaneyle idam ettirilir. Yerine gelen
Ahmet Paa zulm uygular.
brahimin krk ve mcevher
dknl iyice artar. sraf
yznden yksek memurluklar rvet
verene satlmaya balar.
Kendisinden hara istenen Sivas
Beylerbeyi Varvar Ali Paa perian
reayadan vergi alamam der.
Hareketi isyan saylr ve bir Paa
ile Karaman Beylerbeyi Kprl Ali
Paay idam ederler.
 1648de yenieri ocak aalar ile
ulema birleerek nce Sadrazam
Ahmet Paa ldrlr. Sonra brahim
tahttan indirilip bodurulur.
ldrldnde 4 olu kalmtr. 7
yandaki Mehmet tahta kar.313

OCAK AALARININ DEVLET

ELE GERMES
Yedi yanda sultan olan Mehmet
IV (Avc, saltanat: 1648-1687)
brahim Iin oludur, annesi Hatice
Turhan Sultandr. Clus bahii iin
hazinede para yoktur. brahim Iin
gzdesi Cinci Hocann serveti
msadere edilir, kendisi de
ldrlr. Sadrazam Sofu Mehmet
Paann Ksem Sultann emirlerini
yerine getirmemesi, ocak aalarnn
rvetine engel olunamamas ve
sipahi ulufelerinin geciktirilmesi
Yeni Cami olay denilen ve
gnlerce sren bir isyann meydana
gelmesine yol aar. Yenierilerin
sipahiler ile iolanlarna kar
hcumu glkle yattrlr.
Bu arada Anadoluda Haydarolu
hkmet kuvvetlerini yener,
Karahisar basar. Ispartay yama
ettirme karl para alr.
Yakalanarak stanbula getirilip idam
edilir (Naima ve Ktip elebi).
1649da donanma Foada
yenilgiye urar. Saray olayda
ihmali olduu gerekesiyle Sofu
Mehmet Paay ldrtp yerine
Kara Murat Paay sadrazam yapar.
stanbuldaki sipahi tenkili
Anadoluda heyecan yaratr.
Sipahilikten yetiip Nideye
yerleen ve tand nfuzlu kiiler
sayesinde mansp alp satmaktan
byk servet salayan Grc
Abdnnehi can korkusuna der ve
avanesiyle birlikte Konya zerine
yrr. Konya sipahilerinin ve
Katrcolu Mehmetin iltihak ile
glenir, yoldalarnn kann alma
davasna kalkr. stanbul tehlikeye
der. skdara kuvvet ylr,
siperler kazlr. Abdnnehi,
eyhlislamn azli, kendine ve
adam Kazzaz Ahmete birer sancak
verilmesi kouluyla ekilecektir,
ama Bulgurluda savalr. Murat
Paa kazanr, Abdnnehi ekilir.
Antepli omar Blkba
leventleri ile haydutluk yapmaya
balar. Giritteki sipahiler, adam
yollayp zahiresizlik ve paraszlktan
ektikleri glkleri bildirir.
Sadrazam yenierilerle geinemez,
aalarn devaml mdahaleleri olur,
Murat Paa yenieri aalarn
kastederek 4 sadrazam olamaz
deyip, 1650de sadaretten ekilir.
Melek Ahmet Paa gelir, ocak
aalarnn tahakkm artar.
 Ocak aalarnn paraszla are
olmak zere bulduklar usul, yeni
salam akeyi, kendileri tarafndan
eitli yerlerde kestirilen veya
piyasadan toplanan zayf akeyle
deitirmektir. Askerin ulufesininin
bununla verilmesi yznden, stanbul
esnaf ayaklanp eyhlislam
Abdlaziz Efendiyi nlerine
katarak, aalarn idamn istemek
iin saraya gelirler. Melek Ahmet,
1651de azledilir, yerine Siyavu
Paa getirilir.
Mehmet IVn ilk yllarnda
Valide-i muazzama diye sayg
gren Ksem Sultan, yenieri
ocana dayanp, bir hkmdar gibi
saltanat srer ve azil ve mevki
datmnda etkili olur. Sonra ok
marp sefahat lemlerine dalan ve
istedikleri zaman saraya giderek
Valide Sultan ile grebilecek
serbesti elde eden ocak aalarnn
nfuzu hesaba katlmaz. Bu yoldan
Kara Murat Paa sadarete ykselir.
Bekta Aa, stanbulun ticaretini
avucunun iine ald gibi taraya da
el uzatarak azim bir servet sahibi
olmutur. Koca Muslihiddin Aa her
istediini yaptrabilmi, Kara avu,
Kethda Bey, Sar Ktip gibi
kimseler ile avanelerinin zorbal
ar bir hal almtr. Kara Murat
sadaretten istifa edip Muslihiddin de
lnce, en nfuzlu kii Bekta Aa
olur. Ksem Sultan her sorunu ona
danr. Para yoktur. Ocak aalarnn
askere ulufe vermek iin bulduu
tedbir esnaf ayaklandrr. Aalar
topladklar rk paray bedestende
zorla salam paraya tebdil ettirir,
hasl olacak farktan ulufe verecektir.
Ama esnaf stanbuldaki btn
dkknlar kapar, eyhlislam
Abdlazizi nne drp saraya
gider. Ocak aalarnn idamn ister.
Ksem aalar korur ama sadaretten
edilen tavsiyeye ramen Sadrazamlk
Kara avua deil, Siyavu Paaya
verilince ocakta infial yaratr. Ertesi
gn yeniden gereken tedbirleri
aldndan, arllar bir daha
toplanamaz.

TURHAN SULTAN KSEM

SULTANA KARI
Ksem Sultan yenieri ocan
tutar ve can dman Turhan Sultan
yenmek iin Mehmeti indirip yerine
kardei Sleyman geirmeyi
dnr. Ama Ksem Sultan, Turhan
Sultann adamlar olan
Haremaalar tarafndan 2 Eyll
1651de ldrlr. Onunla birlikte
yenieri aalar da ldrlr.
Yenieri oca aalar katledilir.
Ksemin cariyelerinin her biri
malndan, azamisi 10 bin ake nakit
ve ikier sandk eya ile ra
edilerek evlendirilir. Ksemin
byk serveti vardr. Menemen, Zile,
Gazze ve Ezdinde 5 adet hass
mevcuttur. Bunlardan iltizam yoluyla
ylda 250 bin riyal haslat alr.
Cinayet ilerinde Valide kethdalar
pek ok iddet gsterir. Haslarnn
300 bin kuruu bulduu, bu kadar
hasl valide sultan grlmedii
sylenir. Terekesinde hepsinin
kymeti 50 bin kuru olan 2700 al
kmtr. Valide Hann
yaptrdktan sonra byk servet
sahipleri para ve deerli eyalarn
burada saklarlar. Valide Han
yabanclarn inmesine de ok
elverilidir. Topkap dnda da
bahesi, ok yerde evkaf vardr.
Valide Hannda 20 sandk florini,
50 ylda toplanm pek ok
mcevheri vardr, bunlar hazineye
aktarlr.
Yenieri aas nfuzu son bulur
ama bu kez Turhan Sultan saltanat
ve harem aalar tahakkm gelir.
Sadrazam Siyavu Paa azledilir,
yerine Grc Mehmet Paa getirilir.
O da 1652de azledilir yerine
Tarhuncu Ahmet Paa getirilir.
Tarhuncu Ahmet Paa gmrk, saray
mutfa ve tersane giderlerini
denetleyip, yolsuzluu nlemeye
alr.
 Ulema ayaklanmas, ayaklanmaya
esnaf ve sipahilerin de karmak
istemesi ve ulema tarafndan
reddedilen isyan benzeri bir hadise
eyhlislam Ebu Said Efendinin
dmesi, yerine Baha Efendinin
gelmesiyle sonulanr.
Tarhuncu irsaliye adyla btn
memurlara amil vergi koyar.
Zeamet, has ve bamaklklarn
(padiahn annesine, kz
kardelerine, kzlarna, sultanlarna
ve hasekilerine verilen denek, has,
arpalk) yetecek kadardan fazlasn
miriye balar. Devlet gelirini 700
bin kuru artrr. Deirmen resmi
koyar. Fakat skdar halknn,
zellikle sipahi taifesinin
ayaklanmas zerine, deirmen
vergisini geri brakr. eyhlislam
da bu vergiye kardr. Ald baka
kararlar da halkn istihzasn eker.
Gelir ve gider defteri yapar.
Hazinedeki byk a gsteren
defter hoa gitmez. Gzden der,
1653te azl ve katlolunur. Yerine
Kaptan Derya Dervi Mehmet Paa
getirilir.

KAPTALST PAA
Gr ve uzun byklar nedeniyle
Bykl Koca Dervi Paa da denen
Mehmet Paa erkestir. Daha
aal zamannda paalara ve
mltezimlere faizle para vererek
zenginleir. Badatta Beylerbeyi
iken geni lde tarm yaptrmak,
koyun yetitirmek, Hindistan ve ran
ile ticaret yapmak gibi kiisel ilere
girimi. 10 bin kiilik maiyeti
olduu, 7 bin ata yem ast
sylenir. Paa bir eyalet valisinin,
reaya malna el srmeden servet
salamasnn en uygun yolunun kendi
tuttuu yol olduunu sylermi.
Tarihiler serveti sayesinde
sadrazam olduunu
belirtirler.314Rvet ve yolsuzluun
alp yrd bu dnemde sadarete
getirilen Dervi Mehmet Paa
verilen rvetleri hkmete gelir
kaydederek ve yksek mevkilerin
mzayedeyle satndan elde edilen
paralarla hazine an kapatmaya
alr. Valide Turhan Sultan sarayn
btn isteklerini yerine getiren, her
trl yoldan para bulan bu zengin
sadrazamdan memnundur. Ancak bir
yl sonra yolsuzluk ve zulm
ikyetleri yznden sadaretten
alnmak istenir ama kurban
bayramnda saraya verecei
hediyeler nedeniyle bu deiim biraz
ertelenir. 1654 sonunda felce
urayan Dervi Mehmet Paa emekli
edilir.315Yerine Halep Beylerbeyi
bir Mustafa Paa getirilir. Bir
Celali eleba Sadrazam olur, ksa
bir zaman sonra da isyan sonucu
ldrlr! Cavid Baysun, bu olay
iin Osmanl devletinin o devirde
nasl bir buhran geirmekte olduunu
gstermeye yeter, der.316

VAKA- VAKVAKYE VE
KPRLLER
Yeni Sadrazam Sleyman Paa
mali skntya kar sikke basar.
Bunun zerine isyan kar. Sadaret
kaymakam Zurnazen Mustafa Paa
tahrikiyle isyan alevlenir. At
Meydannda toplanan yenieri,
saray aalarnn tahakkmnden
yaknr. dam ister. Kzlaraas
Behram Aa, Hoca Bilal Aa, Valide
Sultann hizmetlisi Meleki kadn ve
kocas aban Aa gibi isimler idam
edilir. ldrlenlerin cesetleri
Sultan Ahmet Meydanndaki nar
aacna aslr. 1656da meydana
gelen bu olaya Vaka-i Vakvakiye
denir.
Venedikin anakkaleyi
kapatmas, stanbulda eya
fiyatlarn ykseltir. Art arda
meveret meclisleri toplanr.
mdadiye adl yeni vergi birka
yz bin kuru ancak getirir. Padiah
sefere kmak ister, Sadrazam
Boynu-yaral Mehmet Paa 20 bin
kese verirsen olur der. Sultan,
gazaba gelip meveret meclisini terk
eder. 1656da Kprl Mehmet
Paa, sadrazam olur.
Mehmet Paann babas
Vezirkprldr. Arnavutluk Berat
sancann Rudnik kynde domu,
genliinde stanbula getirilerek
saraya alnmtr. Mimar Kasm
Aann, Reislkttap Mehmet
Efendinin, Valide Sultana
tavsiyeleriyle Sadrazam olur. Valide
Sultana ve Padiaha koullar
koyar: Huzur-u hmayun yazlacak,
padiaha bilgi verdii, ondan emir
almak iin yazd yazlar mutlaka
uygulanacak, aykr emir
verilmeyecek; memuriyete alnmalar
ve tercihlere mdahale edilmeyecek;
vezirlerin birinin fikri makbul
tutularak, kendi ilerine zarar
verilmeyecek ve hakkndaki
dedikodulara aldrlmayacak.
Kprl, ordudaki zorbalar
temizleyerek stanbuldaki
asayisizlii giderir. Orduyu disiplin
altna alr. Devlet hazinesindeki
paralarn gereksiz yere harcanmasna
engel olur. stanbuldaki ulema snf
arasndaki kargaal nler ve bu
snfn huzurla hizmet grr hale
gelmesini salar. Rum Patriini
astrr. Fransz elisini hapsettirir.
Donanmay glendirerek Venedik
donanmasn yenip anakkaledeki
ablukay kaldrr, Bozcaada ile
Limniyi geri alr.

CELAL DESTEKLERNE
TEMZLK HAREKTI
Anadoluda asayisizlik srer.
Kprlnn iddetli icraat
karsnda birtakm pheli sipahi ve
mera ceza korkusuyla Anadoludaki
Kprl muhalifleri evresinde
toplanr. Bata Halep Beylerbeyi
Abaza Hasan Paa vardr. Konyada
toplanan asilerin bana geer.
lerinde am Valisi Tayyar
Paazade vezir Ahmet Paa, Anadolu
Beylerbeyi Can Mirza Paa ve 15
kadar azledilmi beylerbeyi var.
Erdel seferine arlrlar, Pek ok
yenieri ve sipahi ldrten Kprl
ile kmayz, derler. Hatt hmayunu
dinlemez, Bursaya kadar gelirler.
Kprl, 13 Kasm 1658de Padiah
ile skdara geer. Abaza Hasan,
Can Mirzay Ktahyaya sevk eder.
Kendisi Eskiehire gelir. Yannda
bulunan 5000 kadar sipahiyi,
ulufelerini almak bahanesiyle
skdara gndererek Kprlye
kar suikast dzenler. hbar alan
Kprl, asi sipahilerden 7 bin
neferin adlarn defterden kararak,
ele geenlerden bin kadarn idam
ettirmek suretiyle tertibi boa
karr. Abaza Hasan Halepe gelip,
hkmete itaat eder, tertip ile
ldrlr.
1659da smail Paaya
skdardan Arabistana varncaya
kadar, Anadolu, Karaman, Mara ve
teki illeri denetleme grevi verilir.
Celali isyanlarn destekleyen gerek
yenieri, zaim, avu ve mteferrika
gibi askeri kiilerden, gerek
mderris ve ilmiye mensuplarndan
bulduklarn yakalayp, fetva
mucibince tediplerini emreder ve
bylece Osmanl lkesinin byk bir
ksmnda geni bir temizleme
harekt yapar.
Kprl, 1661de lmnden nce
Mehmet IVe olu Fazl Ahmet
Paay tavsiye eder, lmnden
sonra Padiah ona verdii sz
tutarak 26 yandaki Fazl Ahmet
Paay sadarete getirir.317

KNC VYANA KUATMASI:

KRAL LEOPOLD
EYHLSLAMDAN FETVA
ALIR!
Kprl Fazl Ahmet Paa,
Avusturya ile savaa giriir, 1664te
Uyvar fethedilir ve Vasvar
Antlamas yaplr. 1665te Girite
gidip Kandiye Kalesini alr ve
Venedik Savana son verir.
Lehistan seferine kar, bu seferin
son dnemine Mehmet IV de katlr.
1672te Bua Antlamas yaplr.
Ama Lehistan bunu ar bulur.
1673te yeni sefer dzenlenir. Uzun
arpmalarn ardndan 1676da
sona erer. 15 yl sadrazamlk yapm
olan Fazl Ahmet Paa lr.
Mehmet IV, Kprllerin
ynetiminden pek memnun olduu ve
kendi rahatn da dndnden
Sadrazamla Kprl Mehmet
Paann damad Merzifonlu Kara
Mustafa Paay getirir. Baars
bilinmeyen mehul bir kii
olduundan atan hayretle
karlanr. Merzifonlu Ruslarla kanl
ve sonusuz bir savaa giriir. Bu
savaa Tuna nehrini gememek zere
Mehmet IV de katlr, Cavid
Baysuna gre bunu seyahat ve
avclk iin bir vesile sayar.318
1673 ylnda ayaklanan Orta
Macar Beyinin olu Tkli mre,
daha Fazl Ahmet Paa zamanndan
beri Osmanldan yardm
istemektedir. Merzifonlu Kara
Mustafa Paa Tkliyi himaye
etmek zere Avusturya seferine
hazrlanr.
Avusturya mparatoru Leopold I,
dvmek istemez. Leopoldn
elisi, eyhlislam Ali Efendiden
sava aleyhine fetva bile alr:
Aman dileyene kl olur mu?
zerine sefer caiz midir? Caiz
deildir.
 Bu fetva dikkate alnmaz. Mehmet
IV istemedii bu sefere engel olamaz
ve Kara Mustafa Paa Viyana
zerine yryp 14 Temmuz 1683te
kuatr. Ayn yl Hal doar.
Osmanl yenilir. Estergon ve Budin
elden kar. Mehmet IV, Merzifonlu
Kara Mustafa Paay azleder ve
Belgradda idam ettirir. Yerine Kara
brahim Paa gelir. Ayn yln
Haziran aynda Valide Turhan Sultan
lr.
1684te Venedik savaa katlr.
1685te Mora, 1687de Atina
Venediklilere geer.
Anadoluda mali buhran kar.
Akka, blkba Yeen Osman ve
Yadigrolu gibi asiler trer. Ordu,
Moha yenilgisinden sonra, ulufeler
verilmedii bahanesiyle ayaklanr.
Kprlnn damad Siyavu Paa
sadarete getirilir. Sabah ava kp
gece dnen Mehmet IVn tahttan
indirilmesi karar alnr. Ordu,
Belgrad yaknndaki dman
brakp, stanbula yrr.
Taassuba kaplr. Avclktan
vazgeer. Kahvehane kapatr, ikiyi
yasak edip hamr emanetini (ikiden
alnan vergileri tahsil eden maliye
dairesi) laveder. stanbulun algc
ve oyuncu kullarn kree srer.
Kendisi iin en byk endie, yerine
geebilecek olan kardeleri
Sleyman II, Ahmet II ile oullar
Mustafa ile Ahmettir.
Mehmet IV, 1683te saltanattan
indirilir, kardei Sleyman tahta
karlr. Avc Mehmet, kardelerini
hapis tuttuu imirlik dairesine
ehzadeleri ile naklolur. Sonra
Edirnede hapsedilirler. Mehmet IV
1693te lr.

YENER VE SPAH
STEKLER BTMEZ
Sleyman II (saltanat: 1687-
1691) brahim Iin oludur.
Kardelere Mehmet IIIten beri vali
vekilleri vastasyla sancak
tasarrufuna son verilmitir. Bylece
Padiah oul ve kardeleri, unvan ve
memuriyetten yoksun kalrlar.
Kprl Mehmet Paann damad
Abaza Siyavu Paa, ulufe vererek
askeri rpcda datmay dnr.
Kolaalar ve zorbabalar askeri
kkrtp otan basarak onu zorla
stanbula gtrr. stanbulda
zorbalar ar ve pazar soymaya,
yama ve tecavze koyulurlar.
Sipahiler birikmi ulufelerini
isterler.
Yenieri ve sipahi clus bahii
ve dier taleplerinde direnir.
Siyavu Paa Veremem, diyerek
grevi brakacan syler. Vaatlerle
asilerin dalmalar salanr.
Kymetli eyalar toplanp para
yapmak iin darphaneye gnderilir
ama bu yetmez. Zenginlerden
imdadiye alnr. Tahsil edilen para
zorbalara verilir. Bu pek tehlikeli
karar byk musibetlere ve pek ok
kimsenin korkudan ehri terkine
sebep olur.
Msrdan gelen hazine ve
imdadiye, ulufe ve bahie yetmez.
Ayaklanmalar srer. Ak seik
Sipahinin yevmiyesi hesaplanp
eline peneli bir divan defteri
verilerek, belli kiiden almas
sylenir. O da, bu kiinin bana bela
kesilir. Israrlar nihayet nlenir ama
zorba tahakkm bitmez.
 ZORBALARA KARI ESNAF VE
HALK HAREKET
kinci vezir Kprl Fazl Mustafa
Paann (Kprl Mehmet Paann
kk olu) telkiniyle zorba
elebalar Baavu Fetvac
Hseyin Aa ile Hac Ali Aa
cezalandrlr, Yenieri Aas
Harputlu Sleyman Aa
grevlendirilir. Zorbalar bunu
renince, Fazl Mustafa ve
Harputlu srgn edilsin, yoksa
ldrrz derler. Fazl Mustafa
srlr, Harputlu uzlar. Fazl
Mustafann katline fetva vermeyen
eyhlislam Debbazade azledilir.
Harputlu zorba temizliine
kalkr. Fetvacy ldrr. Hac Ali
Aa tahrikiyle ayaklanan zorbalar
Harputluyu ldrr. Siyavutan
mhr ister, vermez. Padiah mhr
alr. Siyavuu katledip sarayn
yama ederler. 1 Mart 1688de
Sancak vakas patlar.
O gn dkknlar alr, grnte
sknet vardr. Ancak bir ekya
gruhu yalklar arsn yamaya
balar, esnaftan Yalk Emir
zorbalardan zulm gren halk
almaya arr. Esnaf hzla
dkknlarn kapar, her snftan
halkn dahil olduu byk bir
kalabalk saraya yrr. Orta kapya
gelirler, Padiahtan ekyay
knamak zere Sancak- erifin
karlmasn isterler. Vzera ve
mera saraya arlr. Yaplan
toplantda sancan karlp, kap
zerinde iki kale arasna dikilmesi
kabul edilir. Mslman olann
sancan altnda toplanmas,
gelmeyenlerin kfir saylaca
hakkndaki fermann her tarafta ilan,
ehirliyi krmak zere Sleymaniye
Meydannda toplanan 500 kadar
zorbay akna dndrr.
Sekbanba, Kul Kethdas ve ocak
ihtiyarlar, eski odalar halk
Padiahn emrine itaat eder.
Zorbabalar kararsz kalr. nce
nemli memuriyetleri paylamaya
kalkrlar. ehzade Ahmet ve
Mustafay tahta kartmay
dnrler. Bazlar btn
ehzadeleri ldrp, Krm Hann
getirmeyi nerir. Padiahn birka
kez istemesine ramen mhr
vermezler. Padiah, halkn isteine
uyarak sadaret kaymakam smail
Paay sadrazam, Debbazadeyi
eyhlislam atar. Zorbabalarndan
Hac Ali Aaya Bosna eyaleti, Deli
Piriye Bursa, Tekeli Ahmet Aaya
Karesi sancaklar verilip derhal
greve gitmeleri emrolunur. Bu
kararlar aklannca yanlarndaki
ekya dalr, yalnz kalrlar. Tekeli
ve Deli Piri kaar. Hac Ali Ocakta
nefer kalrm der. Mazul Mft
Feyzullah mhr getirir, Erzuruma
srlr. Halkn temsilcisi Atpazarl
Seyyid Osman Efendinin sevkiyle
has odadan mezzin Bosnal Hasan
Aa yenieri aas atanr, halk ve
yenieri tarafndan kabul edilince
sknet salanr. Fakat sancak
kapda kaldka halk dalmaz.
Saray, kapkulu tarafndan
muhafazaya alnr. 2 Martta yz bini
akn kii, saray meydann ve
civarn doldurup blkbalarn
istemediklerini bildirir. Zorba
blkba ve yardmclarnn
ldrlmelerine fetva alnd, bu
yolda ferman kt, mal ve
canlarnn gvenliine btn
ulemann kefil olduunu mft
bildirince, halk yatr, dalr.
Ekya her tarafta takip edilir ve
cezalandrlr. 5 Martta Hac Ali
Aa yakalanr, zorbalaryla birlikte
bodurulur. 4 ay sren zorba
tahakkm 1688de son bulur.
Serhad muhafzlarna 3 yldr
ulufe ve zahire verilmemesi, kymetli
eyadan para baslmas, ulufesizlik
ve alk feryatlar ile kalelerin d
haberleri gelir. 1687de zahiresiz
Eri Kalesi der. Lipva kuatlr.
Daha birok kaleyi Avusturya ve
Venedik alr.
Clus bahanesiyle stanbula gelen
Sereme Yeen Osman Paa,
Davutpaada konaklar. Engrs
serdarl verilip uzaklatrlr. Ama
sefer bahanesiyle reayaya eziyet
eder. Rumeli eyaletini haraca keser.
Sefer iin Sancak- erifle mhr
ister. 21 Nisanda yeni grevi iin
Bosna eyaletine gelmezse tenkili
kararlatrlr.

ANKARA HALKI EKIYAYA

KARI
Anadoluda, Ankara halk
ekyaya haddini bildirir. Yeen
Paann tabilerinden Ankaral
Gedik Mehmet Blkba, Ankaray
kuatr, Eskiehire ekilir. Zulm
yapar. Sarca ve sekbanlarnn
nerede bulunursa katledilmesi iin
fetva ve emir yollanr. Ekya her
taraftan srlp imha edilmek zere
iken Debbazadenin telkiniyle
smail uzaklatrlr. Tekirdal
Bekri Mustafa Paa gelir. Levent
taraftar mera ve Padiaha yakn
olanlarn etkisiyle halktan toplanan
askerlerin dalmas emri verilir.
Gedik Blkbaya Sivas eyaleti
verilir. Yeen Paann da suu
affedilip, cezalandrmakla grevli
askerin dalmas emrolunur.
Yeen Paa itaat etmi gibi
grnp Bosnaya giderken halktan
toplanan askerin daldn grnce,
12 bin ekyas ile onu
cezalandrmaya memur Belgrad
muhafznn zerine yrr. Kendisini
Engrs serdar ilan eder. Devlet, 9
Haziranda bu zorba Celaliyi serdar
olarak tanr.
Hollanda elisi bar aracl
yapar.
Toprak kayb ve Anadoluda
reayann datlmas vergi kaybna
yol aar.
Serhatlarda ayaklanmalar olur.
Kandiyede Zlfikar Paa katledilir.
Temevardaki kul taifesi meczup
bahanesiyle Muhafz brahim Paay
ldrr.
Tahsili kolay olur diye avarz
(olaanst durum vergisi) toplanr,
hanelerinden sefer imdadiyesi
alnr.

BAKIRDAN MANGIR BASMA

YZNDEN
KALPAZANLIK ARTAR
13 Eyll 1688de bakrdan mangr
basma yoluyla para deerini
drmeye karar verilir. Mangra
ake deeri tannmas dnlr
ancak yeteri kadar bakr salanamaz.
Dardan stanbula gelen tccar
mangr kabul etmez, tedavl iin
emirler verilir ama devlet bile
cizyeyi bakrla almaz! Kalpazanlk
artar, yabanclar dahi maden deeri
ile itibari deer fark byk
olduundan kalpazanlk yapar!
Mangr kabul etmeyen retici
byk ehirlere yiyecek satamaz,
ktlk ve fiyat art ortaya kar.
(Daha sonra Ahmet II, bakr mangra
son vermek zorunda kalacaktr.)
Para sknts nedeniyle
meyhaneler yeniden ruhsat alr ve
alr. Hamr emaneti yeniden kurulur,
tccarn getirdii ttne gmrk
konulur. Ama Rumelide reayaya
zulmedilmesi, isyan etmeleri zerine
emanet yine kaldrlr, alenen iki
imek yasaklanr.
Anadoluda halktan asker toplama
emirlerinin geri alnmas XVII.
yzyln banda Celali fesadna
benzer devir am, kentler ve
kasabalar halk can gvenlii iin
byk kentlere snmtr. Bu kez
sefer iin askere alma emirleri
yollannca, sekban (askere ihtiya
hasl olduu zaman, gnll olarak
toplanan ky halk) belas kalkmadan
sefere kamayz denir. Sarca ve
sekban (tara yneticilerinin
toplad babozuk askerler)
kurumlarnn ilgas, kendi halinde
leventlerin aff, Sarca ve Sekban
bayra altnda fesada devam
edenlerin cezalandrlmas fetva ve
hkmleri kar. Serdar Yeen
Paann Konyaya hkim kk
days Kara Hasan Beyle
hemirezadesi Ahmet Bey bertaraf
edilir. Fakat asl ekya reisi Serdar
Karayazc adl kethdasn Sofyaya
koyup, kendisi kent balar civarnda
Yeen bd denilen binalarda
ekyasyla oturmaktadr.
Salmalaryla reaya periandr.
Emirleri dinlemez. Krm Han
Selim Giray temizlenmezse
ekilirim deyince, btn Rumeliye
nefir-i mm (askere alma) yazlr.
Yeni atanan Engrs Serdar Arap
Recep Paa nefir-i mm askerini
srerek Sofyaya ilerleyince, Yeen
kuvveti zlr, Nie doru ekilir.
Yanda Prizineli Mahmud Paaya
snr, Arnavut beylerden 20 bin
levent yazaca umudundadr.
Yeenin Anadoludaki
hempalarndan Sivas Beylerbeylii
verilmi olan Gedik Mehmet Paa ve
onun yardmcs orum sancan
tasarruf eden Ceridolunun
cezalandrlmas zaman alr.
Bursaya yrrler, hkmet
kuvvetlerini yenerler. Gedik Paa
Nallhanda ldrlr.

KPRL FAZIL AHMET PAA

Krm Han Selim Giray, stn
Rus kuvvetlerini pskrtr,
Avusturya ilerlemeleri durdurulur.
Ama Ni der. Kprl Fazl
Mustafa Paa sadrazam olur. lk i
olarak vergi reformu yapar. Cizyeyi
dzenler, vergi karl reayaya
mhrl renkli kt verilir. Bylece
yllk 4 bin kese fazla haslat
salanr.
Yenieri oca yoklanr. 20 binden
fazla ulufeye hakk olmayann ad
silinir, 100 bin kuru tasarruf edilir.
Sefer hazrl balar.
Yerlerinden oynayan halk
kitlelerinin Anadoluya doru g
balar.
Hristiyan reaya ise Avusturyaya
katlr. Mslman krm gerekleir.
Avusturya, Srp ekyas Karposa
Komanova Kral unvan verir.
Karpos, skp alr. Krm, yama
ve yakmalar yaanr. Asi Arnavut
mfrezesi peki alr. Baka bir grup
stipi yama eder.
Kuzey Arnavutluk, Dragovan
Boazndan Bosna snrna kadar
hemen btn Srbistan dman zapt
ve tahribine maruz kalr. Halkn te
biri stanbul ve Anadoluya kaar.
Orduda ise kar ve souk yznden
ancak 3 bin yenieri, 2 bin sipahi,
mteferrika ve avu kalr. mdada
Ruslar da pskrten Selim Giray
Han yetiir. skp kurtarr,
Sarkosu ldrr. Avusturya
kuvvetleri yenilir.
1690da Ni alnr. Ardndan
Belgrad fethedilir. Tuna yeniden
kontrole alnr.
1691de Padiah hastalanr.
Ulema ve vezirler toplanp, lm
halinde kardei Ahmet IIyi tahta
kartmay kararlatrrlar. Sleyman
II lnce brahim Iin dier olu
Ahmet II (saltanat: 1691- 1695)
tahta kar.319
Kprl Fazl Mustafa Paa,
1691de Avusturya ile savata lr,
ordu Belgrada ricat eder. Sadrazam
Hac Ali Paa sefere kar,
savamadan geri dner. Defterdarn
azli zerine Padiahla tartan Hac
Ali Paa sadrazamlktan istifa eder.
Irak ve Hicazda karklklar
yaanr. Suriyede Srhan-oullar
ve Drz (Man) oullar asi tutum
taknr. Trablus ve Cezayir
donanmalar Tunusa saldrr.
Divan Hmayun haftada iki
yerine drt kez toplanmaya balar.
Kiradaki miri araziyi tefecilerin
elinden kurtarmak iin, baz
eyaletlerde bu topraklarn kayd
hayat artyla satlmas karar alnr.

MUSTAFA IINN KANUN OLMA

HAYAL
Sadrazam Srmeli Ali Paa,
Ahmet IInin olu brahimi getirmek
ister, ama taraftarlar olan Mustafa, 6
ubat 1695te hzla harekete geip
tahta kar. Baka kaynaklar ise
istiare meclisinin ittifakla onu
setiini belirtir. Mustafa II
(saltanat: 1695-1703) Avc
Mehmetin oludur.
Baz devlet adamlar bar
yanlsdr. ngiltere elisi
arabuluculua hazrdr. Padiah ise
savamak ister. Kanuni Sleyman
gibi bizzat sefere kmak
niyetindedir. Devlet adamlar gn
mzakereden sonra byk gidere yol
aaca gerekesiyle savamamak
gerektii ynnde gr bildirir.
Ancak Padiah dinlemez. Morada 1
Mays 1695te Venedike yenilir.
Avusturya ordusu ar yenilgiye
uratlr. Rusya mukaddes ittifaka
girer. 1695te Azak kuatr ancak
baarsz olur. Petro, 1696da yine
dener ve 7 Austosta teslim olur.
27 Austos 1696da meydan
savanda Avusturya tekrar yenilir.
Temevarda savaa son verilir.
Romen asll tarihi Dimitri
Kantemire gre, Avusturya bar
nerse de Padiah reddeder.320
1697de nc Avusturya Seferi
dzenlenir. nemli komutanlar
dinlenmeyerek Temevar tarafna
hareket edilir. Bu yorucu ve eitli
nehirler gemeyi gerektiren bir
seferdir. 13 Eyll 1697de daha
kuvvetin tamam gemeden bastrlp
yenilgi yaanr. Sadrazam Elmas
Mehmet Paa ve 20den fazla
kumandan lr. Zenta, Bosnaya
kadar olan alan 1698de Prens
Eugen ordusu bastrp alr ve ekilir.
Amcazade Hseyin Paa (Kprl
Mehmet Paann kardeinin olu)
sadrazam olur. Bar eilimi
glenir. ngiliz ve Hollanda elileri
arabulucu olur.
Rami Mehmet Efendi ve Divan
Hmayun tercman Mavrokordato
1699da Karlofa Anlamasn
yaparlar. 16 yllk sava biter.
Temevar hari Macaristan gider.
Mora ve Azak kaybedilir. Ukrayna
ve Padolya (Lehistan) da elden
kar.
Muntazam asker sevk edilir,
nefir-i mm ile askere alma
gerekir. Bu usuln sk sk
tekrarlanmas halk rahatsz eder.
Sava nedeniyle vali ve sancakbeyi
yerinde deildir, bu ekyala
elverili bir ortam salar.
Topraklarn terk eden bir ksm
ifti ve baz mkellef yar resmi
sarca ve sekbana katlr.
Anadolu bunlar ile dolar.
Balkanlarda Bulgar asi eteleri
ortaya kar. Teftii adl valiler
atanr. 1696da sarca ve sekban
kaldrlr. Vali ve yneticiler bu
askerleri kaplarnda bulundurmaya
balar.
ehrizur taraflarnda yllardr
Bebe Sleyman egemendir, rana ait
baz yerleri de alr. 1699da ise
yenilir ve Hakkri yresine kaar.
Halep-am arasnda Arap kabile
reisi Hseyin al-Abbas karklk
yaratr. Basra ve havalisini Muntafk
Arap kabilesi reisi Mani, 1694te
zapt eder. Huvayza Hkimi
Faracallah ile Mani Basra iin
mcadelede eder. 1696da
Faracallah Basray zapt eder,
dolaysyla havali ranllara geer.
1701de blge Daltaban Mustafa
Paa tarafndan tekrar alnr. Asi
Arap kabileleri ksmen tenkil ksmen
affedilir. Frat takn yol
deitirmelere neden olur. Daltaban
bentler yapar, topra eskisi gibi
tarma elverili klar.

BTE DENGES N ST
TURALI ALTIN BASILIR
Sava giderleri iin yollar aranr.
Zengin maln msadere, gelecek
yllarn vergilerinin pein tahsili,
ttn ve kahve vergisini artrma, yeni
kahve vergisi koymak bunlardan
bazlardr. Tccarlar tam ayarl
altn Msra karnca, 1696da ilk
kez st tural altn baslr. Eski
kuru ve zolota piyasadan kaldrlr,
tural yeni kuru ve zolota karlr.
Karlofa baryla sava giderleri
kalknca tasarruf tedbirleri de
alnarak bte dengeye ulamaya
balar.
Halktan alnan fevkalade vergiler
kaldrlr. Harap Belgrad ve
Temevar halk yllardr sren
cizyeden muaf klnr.
Ahmet IIden beri srdrlen
siyaset gerei 1696da Mamalu
Trkmenleri Bozok, el, Kbrsa
yerletirilir. Rami Mehmet Paann
sadrazaml srasnda Selanik-
Bursa imalathanelerinin retimi
artrma almalarna balanr.
Avrupadan kuma ithali yasaklanr.
Gayrimslimlerin krmz elbise ve
sar pabu giymesi yasaklanr.
Kadnlara geni elbise giyme ve
yamak kullanma zorunluluu
getirilir.
Grcistan seferine gnderilecek
200 Cebecinin tedavlde kalm
ulufesini isteme bahanesiyle
ayaklanmalar byr. Bu olay Edirne
veya eyhlislam Feyzullah Efendi
vakas olarak bilinir. Asiler
stanbula egemen olurlar, Edirneye
yrrler. 1703te meydana gelen ve
36 gn sren Edirne vakas denilen
bu olayda Mustafa II tahttan indirilip
yerine Mehmet IVn olu Ahmet
tahta geirilir. Mustafa II, olu ve
yeenleriyle birlikte, kardei
Ahmetin kt yeni sarayda
ehzadeler kafesine hapsolunur. Drt
ay sonra orada lr. Mustafa IInin
oullar Mahmud ve Osman ileriki
yllarda padiah olacaklardr.

BALTACI-KATERNA OLAYIYLA
LGL EFSANELER
Edirnede tahta kan Ahmet III
(saltanat: 1703-1730) Avc
Mehmetin oludur. Asi yenierilere
istedikleri 60 kiiyi teslim eder.
Teslim edilenlerden biri olan
Mustafa IInin entrikac eyhlislam
Feyzullah Efendi ikencelere ve
hakaretlere urayarak katledilir.
eyhlislam katli Osmanl tarihinde
sadece kez meydana gelmitir.
Padiah stanbula dnnce
bostanclardan 700 kiiyi saraydan
karp yerine devirmelerden
yenilerini getirince zorbalar
cezalandraca anlalr. 5 Ekim
1703te yenieri aas alk Ahmet
kapsnda ziyafet yapp Padiah
arr. Bu bir kstahlktr. Ahmet III,
mecburen daveti kabul eder. alk
Ahmet orada Padiahtan
sadrazamlk ister, oyalanr. Ertesi
gn saraya artr, hilat giydirip
Kbrs Valiliine derhal gemiyle
yola karlr, gemide idam edilir.
Ardndan Edirne isyanclarnn ou
ldrlr veya srgne gnderilir.
Naima, alk Ahmetin devlet
biimini deitirip, bir cins
Cumhuriyet kurma dncesinde
olduunu yazar.
1707de Edirne vakas
zorbalarndan bazlar eski
cebeciba Kiremitizade Mehmet
Aa yalsnda toplanp isyan
dzenlerken, yakalanp idam
edilirler.
Sadrazam orlulu Ali Paa
zamannda Arap Mntefik aireti
isyan eder, Basray tahrip eder ve
valiyi ldrr. Yeni Vali Halil Paa
isyan bastrr. 1710da orlulu Ali
Paa azledilip yerine Kara Mustafa
Paann olu olan son Kprl
Numan Paa getirilir.
1711de Krm Han Devlet Giray
Han, padiaha Rusyayla ilikilerin
kesilmesinin zorunlu olduunu
bildirir. Osmanlya snm olan
sve Kral Demirba arl da (Karl
XII) Rusya ile sava tevik eder.
Numan Paann yerine getirilen
Baltac Mehmet Paann kumandas
altnda byk bir ordu (30 bin
yenieri, 10 bin sipahi, 7 bin topu
ve cebeci) Rusya zerine gnderilir.
ar Deli Petronun Rus ordusu
kuatlp teslim olacak duruma
gelmiken Prut Bar Anlamas
imzalanr.321
Tarihiler, bu olayda arie
Katerinann gnderdii ok deerli
mcevher ve hazinenin Baltac ve
khyas Osman Aa arasnda
paylalm olmasnn etkisinin
bulunduunu kaydederler, daha baka
efsaneler de vardr. Macar Prens
Rakoczi ile birlikte Trkiyede
bulunan hizmetkr Kelemen Mikes
yle yazar: Baltac akll olsayd
arn btn ordusuyla birlikte
teslim olmas gerekirdi. ar esir
deceini anlaynca karsnn aklna
sadrazama hediye gnderip onunla
anlama fikri gelmi. Ertesi gn ona
deerli hediyeler gnderilip bar
yaplm ve bylece Moskof ar
btn ordusuyla birlikte esirlikten
kurtulmu.322Prut Anlamasyla
kaybedilen baz yerler geri alnmsa
da Baltac Mehmet Paa ile Katerina
ilikisi konusunda retilen efsaneler
yznden Baltac azledilir. Demirba
arl askerleriyle birlikte hapsedilir.
ltica etmi bir krala yaplan bu
muameleye halkn tepki gstermesi
zerine fetvay veren eyhlislam
Abdullah Efendi ile uygulayan
Sadrazam Sleyman Paa azledilir.
Kral, 1714te deerli hediyeler
verilerek svee gnderilir.
Sleyman Paann yerine getirilen
Damat Ali Paa zamannda
Avusturya ile sava balar (1716.)
Bu savata Ali Paa alnndan
vurularak lr. Avusturyallar
Belgrad alr.

LALE DEVR
1717de sadrazamla getirilen
Nevehirli Damat brahim Paa
Avusturya ve Venedik ile Pasarofa
Anlamasn yapar. brahim
Paann bu anlamadan sonra
mmkn olduu kadar savatan
kanan ynetimi ile Ahmet III
saltanat yeni bir devreye girer.
Devlet adamlar ahret yerine dnya
nimetlerini tercih etmeye balarlar.
Lale Devri (1718-1730) cennetin
dnyada arand devirdir. air
Nedimin glelim oynayalm, km
alalm dnyadan dizesi devrin iar
olur. Bata Sadrazam brahim Paa
olmak zere devlet bykleri kkler
yaptrr, bahelerinde elenceler
dzenlerler.323
Lale yetitirmenin moda olmas
nedeniyle bu ad alan Lale Devri,
Osmanlnn mzikte, sanatta,
felsefede ve teknolojide hamle
yapt yllar olur. Be ktphane
ina edilir ve air Nedim, Ahmet
IIIn ktphanesinin
hafzktplne atanr. stanbulun
su ihtiyacn karlamak iin su
kemerleri tamir edilir, be yeni bent
eklenir. Tekfur saraynda ini
imalathanesi alr. Nevehirli
brahim Paa stanbulda gemi
imalathaneleri kurdurur, halclk ve
dier dokuma sanayini gelitirir.
Gemi inasnda ilk kez ambarl
gemiler yaplmaya balanr. 1724te
Parise eli gnderilen Yirmisekiz
Mehmet elebi dnnde orada
grd kurumlar getirmeye alr,
olu Sait Mehmet Efendi, brahim
Mteferrikann stanbulda ilk Trk
matbaasn kurmasna yardm eder.
stanbulda yl iinde on iki
yangn kar. 1717de stanbulun
grd en byk yangn olur. mar
iin devlet ricalinin yardmna defter
alr, herkes kudretine gre payna
den paray verir. 1718-1719
stanbul yangn ve deprem
felaketlerine urar. 6 Temmuz 1721
yangn ilk kez tulumba kullanlarak
sndrlr. Bu felaketlere karn
Lale Devri sefahati srer. Lale
tarhlar klandrlr. Sadrazam ve
vekiller saray ve kklerinde
ziyafetler verirler. Bu enliklerden
ayr olarak ehzadelerin snnetleri,
sultanlarn dnleri byk
elencelerle kutlanr. 1720de 5 bin
kiilik snnet dn yaplr. brahim
Paa Kthanede yeni bir saray
yaptrrken yklan sarayn
malzemesinden yararlanr.
1727de skdarda hendesehane
(aslnda yenieri dnda askeri snf
kurma giriimidir) alr. Yenieriler
ho karlamaz, baz okul
rencilerine saldrp ldrrler.
Bebek civar ky ve da taraflar
arzu edenlere satldndan ksa
zamanda Bebek enlenir.
Afyon kullanlmas yasaklanr,
kullanan tiryakiler srlr. 1729da
stanbulun sekizde biri yanar. Bir
Fransz, Davut Aa ile birlikte
itfaiye rgt kurar, inaatlar yapar.
Ahmet III ile Sadrazam brahim
Paa birdenbire Doudan gelen bir
d buhranla kar karya kalrlar.
ran ah Eref, Osmanlya vermi
olduu yerleri geri almaya giriir.
Trk kumandan yenilir. Ahmet III ile
sadrazam bu olaylara kar gevek
davranrlar. brahim Paa d
karklklar bar yollardan
yattrmakla vnrken ierde isyan
balar.
PATRONA HALL SYANI
Devlet ynetimindeki devlet
byklerinin yaayn
beenmeyenler ile yeni bir askeri
rgt kurulacandan korkan
yenieriler, baz ulema desteiyle
isyan ederler. Bayazt hamamnda
tellak olan Patrona Halilin
elebalnda patlayan isyana
katlrlar. Dkknlar, arlar
kapanr, Hristiyanlar adalara kaar.
Ahmet III kendine ve ocuklarnn
(Sleyman ve Mehmet) hayatlarna
kylmamak artyla Sadrazam
brahim Paay, Kaptan Paay ve
Khya Beyi bodurup cesetlerini at
meydanna yollar. Asiler son cesedin
Sadrazam Damat brahim Paaya
deil, Manol adnda bir krekiye ait
olduunu ne srp, kendilerini
kandrd sulamasyla Padiahn
da feragatini isterler.324brahim
Paann katlinden sonra saraynn
gvercinliinde topraa gmlm
drt sandkta altm bin duka altn,
mcevherler ve deerli eya bulunup
hazineye devredilir. Otuz bir ocuk
sahibi olan Ahmet III, taht yeeni
Mahmuda brakr, oullaryla
birlikte Kafes Kasrnda gz hapsine
alnr (1730.) Kendisinden sonra
padiah olan Mahmud I zamannda,
1736da lr.325
Doan Avcolunun elyazmalarnda Patrona Halil
syan.

VALDE SULTAN SYANCI

PATRONA HALLE
KNC OLUM DER
Mahmud I (Saltanat: 1730-1754)
Mustafa IInin byk oludur. Tahta
kt ilk gnlerde asilerin vesayeti
altndadr. stanbul kadsnn
itihadna gre, stanbulda mevcut
120den fazla kkn yaklmasn
elebalar srarla ister ise de,
Padiah yaklmasna deil, ancak
yklmasna izin verir. Kkler
yklr ve yamalanr. Valide Saliha
Sultan, Patronaya ikinci olum
der. eyhlislamla, Rumeli ve
Anadolu kazaskerliine, stanbul
Kadlna, Yenieri Aalna ve
ocak aalklarna onlarn adamlar
getirilir. Silahtar Mehmet Paa
sadrazam yaplr. Patrona, Mahmud
Ie btn isteinin brahim Paann
kabul ettii malikne usul ile baz
vergilerin kaldrlmas olduunu
syler. Mahmud I bu vergilerin
kalkmasn buyurur. Patrona Halil,
beyz kese altn ald Kasap
Yanakiyi de Bodana prens tayin
ettirir. Krm Han Mengli Giray
azlettirip, Bursada bulunan Kaplan
Giray gerekirse ona snabilecei
dncesiyle Krm Han
yaptrr.326Ancak yanlmtr, Kaplan
Giray onun katlinde sarayla birlikte
hareket edecektir.
Mevki ve para teklifiyle
stanbuldan uzaklatrlamayan
Patrona Halil, yenieriler ondan
ayrlarak zayflatlr. Hkmet
stnde kuvvet olmak isterler. Et
Meydann 19 cemaatin klasnn
merkezi yapmak isterler.

PATRONA HALLN SONU

Mahmud I ve birtakm rical
Patronay tuzaa drp katle karar
verir. Bunun iin Pehlivan Halil de
Bursadan getirtilir. ehrin hkmet
lehine olduu da anlalr. 15 Kasm
1730da Patrona Halil ve adamlar
saraya divan toplantsna arlr.
Kaplan Giray, Pehlivan Halil ve
Canm-Hoca Mehmet Paa da
sakladklar adamlarnn banda
bizzat dvmek suretiyle, Patrona
Halil, Musli, Yenieri Aas
Mehmet, Sersekban Murtaza, Zlli
Hasan, stanbuldan brahim
katledilir. Ama ehirde olaylarn
kacandan korkulmaktadr.
Patrona yanls binlerce Arnavutun
olay karmas olas saylmaktadr.
Buna ramen ehirde bir hareket
grlmez, ar esnafn
ayaklandrmak iin yaplan giriim
abuk bastrlr.
 28 Ocak 1731de yandalar
kanlarn dava edip ayaklanr. Aa
kapsna saldrp, dkknlar
yamalarlar. Sancak- erif karlr,
yamalardan can yanan halk asilerin
zerine yrr. Elebalar idam edilir.
24-25 Mart 1731de yenieri ve
cebeci itirakiyle yeni bir hareket
ortaya kar. Bir gece iinde Et
Meydanndan 13-14 kazan
kaldrlrsa da, stanbul halk sarayn
kaplar nnde asiler aleyhine
tezahrat yapar ve hkmet ile bir
olduunu belirtir. ehir halk,
Sadrazam Kabakulak brahim
Paann kaptanderya ve yenieri
aas kumandasnda Et Meydan ve
Bayazt civarnda, iddetli
arpmalardan sonra asileri tenkil
eder. Tekrar buna benzer olaylar
kmamas iin stanbuldaki
yenieriler taraya, Bonaklar ile
Arnavutlar da eitli yerlere srlr.
2 Eyll 1731de nc bir isyan
giriimi sonusuz kalr.
ran ile sava kar. 1732de
anlama yaplr, Mahmud I zapt
edilmi olan Tebriz rana brakld
diye iddetle kar kar. Oysa
Gence, Tiflis, Kevan, irvan,
amahi, Dastan Osmanlda kalr.
Sadrazam ve eyhlislam bar
yanlsdr.
Fransz sefiri Villeneuve Rusyaya
sava iin kkrtr. 1736da divan
sava ilan karar verir. Ruslar
1736da Krm istila eder,
ktphaneleri ve okullar yakar,
antlar tahrip ederler. Kaplan Giray
azledilip hanla Fetih Giray
getirilir. Haziran 1737de Rusya ile
mttefik olan Avusturya koldan
saldrr. Avusturyaya kar baarl
savalar yaplr. 1738 bahar ordu
yine sefere kar, ama Belgrad
almaktr. Tuna geilip Temevara
aknlar dzenlenir. Adakale alnr.
Rus donanmas yenilir. zi Kalesi
alnr. Ama Avusturya ve Rusya
bara yanamaz. 1739da Belgrada
yrnr. Avusturya yenilir, bar
ister.
1739da Belgrad Antlamas
yaplr. Barta nemli rol oynayan
Villeneuve kapitlasyonlar
genileterek yeniletir. 30 Mays
1740ta eski kapitlasyonunun 58
maddesine 42 maddelik ek yaplr.
sve ile ittifak yaplr. Ksa bir sre
sonra sve ile aras bozulan
Rusyaya kar, Fransz elisi
Osmanlnn sava amasn ister.
ran tahtn ele geirerek Safevi
hanedann ortadan kaldran Nadir
ah Caferiliin 5inci mezhep olarak
kabuln ister. Ulemaya danlp,
reddedilir. ranla savalar srer.
1746da Kasr- irin esasnda
anlalr.
Yksek devlet grevlileri artk
yabanc devletlerden byk rvetler
alarak onlar hesabna
alabilmektedirler. rnein
1745te Sarayn birinci imam
Pirizade Avusturya hesabna
alrken, byk kad Esad Efendi
de Prusya kralnn karlar iin
almaktadr.327

BONNEVAL PAA
1747de asl ad Claude
Alexandre Comte de Bonneval olan
Humbarac Ahmet Paa
lr.328Anadoluda treyen levent
ekyasnn cezalandrlmas, Ni
kalesinde yenieri isyan gibi olaylar
meydana gelir. 2 Temmuz 1748de
stanbulda ayaklanma kar, Arap
yarmadasndaki Necdde Vehhabi
sorunu yaanr. Kzlaraas Beir
Aa hem harem hem de Padiah
zerinde byk nfuza sahiptir.
Sadrazam Emin Mehmet Paay
azlettirmesi ve skdar kadsn
ldrtmesiyle ulemann iddetli
tepkisine yol aar, Beir Aa,
Padiah tarafndan bodurtulur.
lmyle isyan karsa da bastrlr.
Belgrad Bar Anlamas
baarsn kazanan, Ayasofya, Fatih,
Valide Camii ve Galata Saraynda
ktphaneler kurduran Mahmud I,
1754te lr.

KADINLARA GYM
KISITLAMASI
Osman III (saltanat 1754-1757)
Mustafa IInin oludur. Yarm yzyl
ehzadelere mahsus dairede mahpus
kaldktan sonra, aabeyi Mahmud
Iin yerine 55 yanda tahta kar.
Padiahl srasnda nemli bir d
olay olmaz, Belgrad Anlamasyla
balayan bar sreci devam eder.
Kiev ve Bug arasnda kurulan yeni
Srbiye eyaletini Romanya
mltezimlerine iskn edip, vergiden
muaf tutar. ki kalede yaplanlar
Rusyaya kardr ancak Rusya ses
karmaz.
Doan Avcolunun elyazmalarnda kanal projesi.

Msrda Memluklar egemenlii

ele geirir. Cezayirde Osmanl
hkmetinin durumu ok zayflar.
Erzurum ve havalisi ekyadan
geilmez hale gelir.
Rsum- clusiye (Padiahlarn
tahta ktnda tmar sahiplerinden
ald para) kaldrlr Askere ve
gerekmedii halde emeklilere byk
clus bahii datlr.
stanbulda iddetli yangnlar
grlr.
Padiah hapisteki ehzade
Mehmeti zehirletip ldrtr.
ehzade Mustafa zehire kar ila
kullanmaya balar. Osman III,
aabeyi Mahmud Iin balatt
slahat almalarn durdurur.
Meyhaneleri kontrol eder. Kadn
dmandr. Kadnlarn ssl sokaa
k yasaklanr. Hristiyanlara sk
giyim disiplini getirilir. Klk
deitirerek halk arasna karr ve
dedikodular renmeye alr.
Sivil halktan ayrlmalar iin kamu
grevlilerine samur ve kakum krk
giyme ayrcal tanr. Dneminde
ekilen toprak azalr, tarm retimi ve
devlet geliri der. Osman III Ekim
1757de lnce yerine Mustafa III
geer.
 YENER ISLAHINI MUSTAFA
III DE BAARAMAZ
Mustafa III (saltanat: 1757-1774)
Ahmet IIIn oludur. Tahta kana
kadar krk yl korku iinde beklerken
edebiyat ve tpla uram, hatta
sylendiine gre tp bilgisi
sayesinde birka kez zehirlenmekten
kurtulmutur.329
Koca Ragp Paay sadrazamlkta
tutar. Bu tecrbeli devlet adamyla
birlikte, 1683 Viyana bozgunundan
beri sren gerilemeyi nlemek iin
uzun bir bar ve reform
gerekliliine inanrlar.
Tahta kta mukataalar ve
zeametlerden alnan vergiyi ve
yenileme harcn yar yarya indirir.
Evkaf mallar ynetimindeki
yolsuzluklara son vermek amacyla
bu ii sk bir denetim usulne
balar. Kutsal yerlerdeki mukataalar
defterdar eliyle taliplerine satlr ve
iltizam bedelleri hazineye alnr.
Esham adl yeni bir gmrk
kayna icat olunur. Harem ve saray
giderleri azaltlr. Para slah edilir.
Ama btn bu tasarruf nlemleri
baar salayamaz. llerde byk
memur ve mltezimlerin halka
ykledii ar vergi yk
azaltlamamtr. Has ve zeametin bir
ylda birka kez el deitirmesinden
bsbtn arlaan vergi, ehir-
kasabaya g nedeniyle ekilen
toprak azalr, tarm retimi ve devlet
geliri der.
Honutsuzluk ba gsterir.
Padiahn ad hasise kar.
1755te gelen Fransz Elisi
Vergennes, seleflerinin bo yere
alt bir ii gerekletirmek, yani
Rusyann gneye ve batya doru
genilemesini nlemek amacyla
sve, Lehistan, Prusya ve Osmanl
Devleti arasnda, bilahare
Fransann katlaca bir Drtl
ttifaka Babliyi ikna etmek ister,
baarsz olur. Avusturyaya kar
Osmanl-Fransz ittifak denemesi de
ilgi grmez. Yedi sene savalar
balamak zeredir. Sonunda Fransa,
Avusturya ile ittifak yapar. Rusya ile
ibirliine giriir.
1759da zmit Krfezini bir
kanalla Sapanca glne birletirme
teebbsne giriilir. Bu kanalla hem
stanbulun artan odun gereksinimine
are bulmak, hem de Sapanca gl
kysna bir tersane yapmak
hedeflenir. Bu dnce daha nce
Antik adaki Bitinya krallar
tarafndan, Osmanlda Kanuni
Sultan Sleyman, III. Murat
tarafndan da ele alnm ama
uygulanamamtr. Proje ngiltere ve
Fransa tarafndan da desteklenir,
Fransz elisi Vergennes damad
Baron de Tottu Trk mhendislerine
yardmc olmak iin getirir. Kaz
baladnda ok suyla
karlaldndan tasar ertelenir.
Baron de Tott330 anlarnda projenin
banda bulunan Reislkttab ve
Cebeciba Giritli Ahmet Efendinin
corafya bilgisiyle alay eder.331
Mustafa IIIn olu Selim ile
yapt konumalardan anlaldna
gre, Padiah yenieri ocann
slaha muhta olduunu, fakat bunun
yaplamayacan bilmektedir.
Topuyu slah eder. Tophaneyi
dzenler, mhendis mektebi yapar.
Baron de Tott kzle ekilen ar
toplar yerine, beygirle ekilen hafif
toplar yapar.
Mahmud I zamannda yenieri
itirazyla kapatlan skdardaki
Humbarahane ve Mhendishane
mekteplerinin rencileri toplanp
Kthanede mhendislik eitimi
grrler.
Venedik dibas yerine bir cins
kuma olan dibay- Ruminin ihyas
iin atlyeler alr.

DI POLTKADA BRLK
ULEMA VE RCAL
Prusya kral Friedrich II,
Avusturya ve Rusyaya kar
Osmanl ile ittifak arar. Sadrazam
Ragp Paay kendi tarafna kazanr.
Ancak, iddiaya gre Avusturya ve
Rusyann kazand ulema ve devlet
adamlar bu ittifak engeller.332
Birka yl sonra Trkiye bu olana
yeniden aratrrsa da, Prusya,
Avusturyaya kar ittifak yapmaz.
Hammerin son byk Osmanl
devlet adam dedii Ragp Paa
1765te lr. Ondan sonra Mustafa
III ok sk sadrazam deitirir.
1768de Rusyaya sava ilan
edilir. Sadrazam Muhsinzade
Mehmet Paa bar yanlsdr,
grevden alnp sava ilan edilir.
Hotinde Ruslar pskrtlr. Mustafa
III, Gazi unvann alr, lkenin her
yerinde zafer enlikleri yaplmasn
buyurur. Ama durum hemen aleyhe
dner, askerden firarlar artar. Hotin
zahmetsizce Ruslara braklr.
1770te yenilgiler yaanr. Temmuz
1770te Rus donanmas emede
Osmanl donanmasn imha eder.
Osmanl ordusunun noksan
ehliyetli kumandan, tecrbe, inzibat
ve tabiye gibi askerliin esasl
unsurlardr. Bu yzdendir ki, sayca
kat kat stn olduu halde, dman
karsnda sebat gsteremez.
Memleketin drt bucandan
cephelere sevk edilen eitli
birlikler ilk frsatta gruplar halinde
firar ederek, yurtlarna dnmenin
yollarn ararlar. 1771de Rusuk
seraskerini askeri katleder. Vidin
seraskerini yenieri dinlemez.
1771de yenilgiler yaanr. 1773te
eski Krm Han Devlet-Giray, 20
bin kiiyle Krm kurtarmaya
yollanr, sefer sonusuz kalr.
1772de Sadrazam Muhsinzade
Mehmet Paa bar yapmak ister,
Mustafa III reddeder. Mustafa III
bar yapamadan 1774te lr.

DEVLET BTKNDR
Abdlhamit I (saltanat: 1774-
1789) Ahmet IIIn olu, Mustafa
IIIn kardeidir. Kardei
zamanndan kalan Rus harbine
iddetle devam karar verir.
karklklar nedeniyle bar
yapmak isteyen Rusyann teklifi
dikkate alnmayp sava karar alnr.
Yeni yenilgilerle ordu iyice
dalnca bitkin durumda olan devlet
1774te Kk Kaynarca
anlamasn imzalamak zorunda
kalr.
Suriyede Tahir mer isyan kar.
Msrda Memluklar ayaklanr.
eride levent ayaklanmalar kar.
1776da levent tekilat ilga edilir.
Ispartal Halil Hamit Paa orduyu
slah etmek ister. Mhendislik ve
mimarlk reten Mhendishane-i
Berr-i Hmayunu kurar. Tmarl
sipahinin tehizatn tanzim iin
nizamname karr. Yenieriye
dokunamaz nk lenlerin ulufesini
almaya alk olanlar reforma kar
karlar.
brahim Mteferrikann terk
edilmi matbaas onarlr.
Ispartal Halil Hamit Paa
reformlar yaplmas iin ehzade
Selimi tahta getirmek ister. Halil
Hamitin darbesini Cezayirli Gazi
Hasan Paa ihbar eder, darbe
planlamakla sulanarak aslr.
Krm gidince Kafkasyann baz
kesimlerini etki altna alma abalar
balar. erkes kabileleriyle ve
Dastanllarla iliki kurulur.
1784te Rusyann Krm ilhak bir
senet ile resmen tannr. Sava
yaplmaz, daha sonra Koca Yusuf
Paa sadrazam olunca, sava
zorunlu grr. 1787de Krmn
iadesi istenir ve sava ilan edilir. lk
taarruzu Osmanl yapar, pskrtlr.
Avusturya da Osmanlya saldrr
ama yenilir. Ruslar ise Ukraynada
zi nehri kylarn
333
alr. Abdlhamit I, Sadrazamn
zi raporunu okurken fel geirerek
lr (28 Mart 1789.)

ALLAH AKINA DEVLET

ELDEN GDYOR
Selim III (saltanat 1789-1807),
Mustafa IIIn oludur. Babas iyi
bir eitim grmesine zen gsterir.
ehzadeliinde kafes hayat yaarken
lhami takma adyla iirler yazar,
bugn bile dinlenen besteler yapar.
Reformlara kafa yorar, topuluk
teknii ile ilgili bir yaz kaleme
alr. Fransa ile gizli yazmalar
yapar.
1789da tahta kmas Fransz
Devrimine denk der. Kl
kuanma treninden nce byk bir
selamlk alayyla Ayasofyaya gidip
cuma namazn klarak gelenekleri
deitirir. Enver Ziya Karal, Selim
III dnemini anlatmaya balarken u
saptamay yapar: Osmanl limleri,
Avrupa devletlerinin ilerleyiinde,
Rnesans ve Reform hareketleriyle
gelimi olan rgtlerinin oynad
rol grmedikleri gibi, Osmanl
mparatorluunun gerilemesinde
Osmanl rgtlerinin bozulma
derecesini de dnmediler Bu
sebepledir ki, Osmanl
mparatorluunun gerileme olay
anlalamam ve dzensizlii
ortadan kaldrmak yolunda szl
veya yazl hibir fikir akm
yaratlamamtr Islahat, ya ak
dnceli padiahlar tarafndan
veyahut byle padiahlarn
himayesini kazanm hamiyetli
vezirler tarafndan yaplmtr.334
Cevdet Paa ordunun durumunu
yle anlatr: Artk ordu yama,
ulufe (Padiah bahii) bekler hale
gelmiti. Asker olanlar yalnz bu iki
kar bekliyorlard: ya yamann
bol olduunu sandklar cephelere
girmek, ya da stanbulda kalp bol
bahie konmak istiyorlard Bu
ileri dzeltmek birok kimsenin
karn nleyecei iin bu
menfaatleri kollayan kimseler saray
artan ve tedbirleri daha
dnlrken ktleyen curnaller
yadrp duruyorlard. nc
Selim, Sadrazamn kaymakamna u
hatt hmayunu yazar: Bakasnn
dzensizliine, tedbirsizliine filan
el atacak olsam (babas da byleydi,
ne faydas oldu sanki?) deyip
kyorlar. Siz syleyin bana Allah
akna; devlet elden gidiyor, sonra
ne yapsak kr etmeyecek; bu devlette
sizin de hakknz var, siz de bu
batacak geminin iindesiniz. Ben
bildiimi syledim. Siz de syleyin:
ne yapalm, ne atalm? 335

PADAH SYAN EDER: TOPU

SINIFINDAN
MAALI BERBERLER BEN
TIRAA GELYOR!
Selim III ie topu snfndan
balamay dnr. Her yenieri
ortasna onar nefer topu verilerek
ordunun genlemesini ister.
Kaymakam Paann bu istee
cevab: e yaramayan ihtiyar
askerlerin tasfiyesi ve bu suretle
elde edilecek parann gen askerlere
tahsisi otuz be-krk sene sonra
ancak gerekleebilir
Padiah bu cevaba isyan eder:
Allah Allah bu ne hal byle. Her
eyin dorusu bizden gizlenmi
demek. Tra iin huzuruma gelen
berberlerden ikisi topu snfndan
maal olduklarn sylediler
Demiyoruz ki herkesin elinden hakk
ve ksmeti alnsn, ama askere
verilecek para ehline verilsin Eh
ite memleket byle elden
kyor.336
 Bu glklere ramen Selim III
reform yapma fikrinden caymaz. 22
devlet ileri geleninden slahat raporu
alr. Heyet kurar. 72 maddelik
reform program hazrlanr.
10 Temmuz 1792de Tecdid:
Kanun- tmar ve zeamet karlr:
Savaa katlmayanlarn tmar hakk
ellerinden alnr, grevini laykyla
yapanlara verilmesi mecburiyeti
gelir.
Birou esnaflk, ticaret yapan
yenierilerin askeri inzibat ve
terbiyeden uzak kalmamas iin
haftann belli gnlerinde talim ve
terbiye yapmas kural getirilir.
rsad- cedid adl yeni hazine
oluturulur. Ttn, kahve, arap
(ferman ve beratlardan alnan
gelirler) ile 10 keseden fazla faizi
bulunan gelirlerden vergi elde edilir.
Yeni mlki taksimat yaplr. 28
eyalet vardr. Valinin 3 yldan nce
deitirilememesi karar alnr.
Ayan eskisi gibi halk seecektir.
Rvete kar yasa karlr.
stanbulda Zahire Nezareti kurulur:
Zahire toplanmas, datm ii
yolsuzluk yapan tccarlarn elinden
alnp, nezarete balanr. Selim III
donanmaya ok hizmet verir, adeta
denizcilik reformu yapar. Cevdet
Paa Avrupa dn grdklerini
(vapur, tren, telgraf) Padiaha
aktarr. Dilerine hl
Reislkttabn bakt Osmanl
Avrupaya gnderilecek sefirlerin
bykeli olmasna karar verir.337

SAVALARDA YENLGLER
SRER
Ruslara yenilgiye ramen Selim
savan devamndan yanadr. Ruslara
kar st ste iki yenilgi alnr.
Avusturya da saldrr, Belgrad teslim
edilir.
1790da Prusya ile ittifak yaplr.
1791de Prusya yardm ile
Avusturyayla bar yaplr, Belgrad
geri verilir. Ruslara kar st ste
yenilgiler alnr. Kafkasyada da
yenilgi yaanr. Selim yine de
savatan yanadr. Ama 1792de
Balkanlardaki son yenilgiden sonra
ngiltere-Prusya-spanya araclyla
Rusya ile bar yaplr.
Avrupa, Napolyon savalaryla
meguldr.
Balkanlarda Srp, Karaba ve
Rum silahl istiklal peindedir.
Msrda Mehmet Ali, Arabistanda
Vehhabiler, Anadoluda eitli
ayaklanmalar vardr.
1797de Dalmayaya Napolyon
yerleir. Srp, Hrvat ve Rumda
ihtilal fikri geniler.
1798 Fransaya sava ilan edilir.
Rus ve ngiliz donanmas ile
Osmanl donanmas ibirlii yapar.
Rus donanmas Bykdereye gelir.
Birlikte Dalmayaya harekt
yaplr. 1798-1799 Rusya ile bir
yllk ittifak imzalanr. Osmanl
1799da Abukirde Napolyona
yenilir. 1802de Fransa ile bar
yaplr. ngiltere bara kar kar.
Fransa, Msrdan ekilir ama
skenderiyedeki ngiliz askeri kalr
ve klemenlerle Osmanlnn
iilerine mdahale balar. 1803te
Vehhabiler Mekke ve Medineyi
yamalar ve tahrip eder, Mehmet Ali
vali yaplr.
Eflk, Bodan, Semendire
sancanda, Karada ve Morada
yabanc devletler himayesinde
rgtl ayaklanmalar kar.
Mslmanlar savunmasz kalr. Halk
kendi ald tedbirlerle, mal, mlk
ve canlarn mdafaa aresine
bavurur ve asi derebeyleri etrafnda
toplanr. Bu durum mahalli siyasi
yneticilerin ve beylerin nfuz ve
kudretlerinin artmasna yol aar.
Anadoluda ba gsteren i
isyanlarn bastrlmasnda yeni
kurulanNizam Cedit tekilatnn
(Orduda slahat ve yeniletirmeyi
ieren ve Yeni Dzen anlamna gelen
reform hareketi) byk yarar
grlr.
 MOSKOF OLURUM, NZAMI
CEDT OLMAM
Nizam- Cedit deyimi ok eskiden
beri vardr. lk defa Fazl Mustafa
Paa tarafndan kullanlmtr; Paa,
Hristiyan, Yahudi ve Kpti
cizyelerinin (gayrimslimlere
uygulanan kafa vergisi) bir elden
tahsili iin ceziye kalemine kayt ve
tescil edilmesine, yenilie Nizam-
Cedit tertibi demitir. Ama artk
ordunun yenilenmesiyle ilgili
kullanlmaktadr. Ordunun
yenilenmesiyle ilgili gr vardr:
Tutucular: Kanuniye kadar
Osmanl askeri kuvvetli, komutanlar
harp sanatnda bilgili idi. Frenk
ordular esasl kanun ve nizamdan
yoksundu, savamasn bilmezlerdi.
Bizden rendiler. Eski
kanunlarmz yeniden yrrle
koyalm.
Telifiler: Tatarck Abdullah
Molla yle syler: Yenieri Oca
Kanuniden itibaren kartrlmad.
Eski yasalara hrmet edilmedi. Bu
durumda Sleyman kanunnamesidir
diyerek Frenk harp sanat usullerini
almaldr.
nklaplar: Ocaklarn slah
olanaksz. Bir cins maa czdan
olan esami salayan yenieri oluyor.
ifti, esnaf, baka i g sahipleri
ok kez para ile esami satn alarak
yenieri sfat kazanyor, meslek ve
aile sahibi bunlar. Askeri talimle
uraacak vakitleri yok, hevesleri de
yok. Esnaftan olanlar dkknlarn
mensup olduklar ortann hizmetine
ayorlar, bedenlerine bu nianlar
nakettiriyorlar, kiisel kar
peindeler. 15 bin kiilik yeni ordu
kurulmal.
Geni anlamda Nizam- Cedit
Selim IIIn yenierileri kaldrmak,
ulemann nfuzunu krmak, Osmanl
devletini Avrupann ilim, sanat,
ziraat ve ticaret ve medeniyete
yapt ilerlemelere ortak yapmak
iin giritii yenilik hareketlerinin
btndr.338
 TALM GVUR DR
Yenilie kar tepki byktr. O
kadar ki, bir gn yenierilerden
birine Nizam- Cedit olur musun?
diye sorarlar. H! Moskof
olurum, Nizam- Cedit olmam diye
cevap verdii azdan aza
dolar.339
Selim III inklaplarn
grleriyle ie balar. Uygulama,
hass bostanclar ocana bal
olmak zere Levent iftliinde
balanr. Levent iftlii
Kararnamesi Anadoluda da
yetitirme ngrr: Kad
Abdurrahman Paa Nizam- Cedit
ordusunu Karamanda rgtler.
 Ocak birimleri kaldrlr.
Yenieriye birka gn talim
mecburiyeti getirilir. Kumbarac,
lamc, arabac, topu olanlar iin
yeni talimname oluturulur.
Ocaklarda evlenme yasa, gelenee
gre terfi getirilir. Teknik bilgi
verilecektir. Kumbarac stanbulda
toplanp yoklamaya tabi olacaktr.
Evli olup olmadklar
aratrlacaktr. Baka i
yapamayacak, klada oturacaklardr.
Lamc, topu, arabac ocaklar iin
de benzer usul ve nizam konulur.
sim hakk satlmas yasaklanr,
esnaf olanlar ordudan temizlenir,
orduda talim terbiye balar. Buna
kar kanlar talim gvur iidir
derler.
dari sahada Anadolu ve Rumeli
28 vilayete ayrlr. Ehliyetsiz ve
derebeyi zmresine vezirlik
verilmemesi kararlatrlr. Vezir en
az 3-5 yl yerinde kalacaktr.

KNC EDRNE VAKASI

1806 yl Selim III iin bir dnm
noktasdr. Napolyonun
imparatorluunun tannmas, bununla
ilgili sorunlarn zm, Ruslarn
Osmanlya sava ilan gibi d
konularn yan sra Padiahn
Rumelide Nizam- Cedit uygulama
karar almas olaylar balatr.
 Anadoluda ksmen ve baaryla
uygulanan Nizam- Cedit, devlet ileri
gelenlerine danlarak ve sadaret
kethdas brahim Nesim Efendinin
plan dorultusunda Rumelide ilk
olarak Edirnede balatlr. Haziran
1806da yeni kuvvetler stanbuldan
hareket eder. Ancak, ulema, esnaf,
tccar, sarraf ve fenercilerin byk
bir ksm yenieri ocan tutarak
Padiaha cephe alr. Sadrazam
Hafz smail Paa da o zaman
Rumelideki ileri gelenleri Sizi
kltan geirecekler diye kkrtr.
Ayan, Nizam- Cedite kardr.
ehzade Mustafann Nizam-
Cediti kaldraca sylentisi yaylr.
Tekirdanda Nizam- Cedit
kurulacak ferman okununca, yenieri
bunu okuyan hkimi ldrr. orlu
ve Silivri ahalisi Abdurrahman Paa
ordusuna direnir. Rumeliye Nizam-
Cedidi yerletirmek iin gnderilen
Kad Abdurrahman Paa, iddet
yanlsdr ama bu basklar zerine
Selim III Edirneye gitmekten
vazgeip Paaya Silivriden geri
dn emri verir! Kan dklmesinden
endie eden Padiah Nizam- Cedidi
yrrlkten kaldrr. Reformistler
iktidardan uzaklatrlr. Yenieri
Aas brahim Hilmi Sadarete,
Ataullah Efendi eyhlislamla
getirilir. kinci Edirne Vakas diye
adlandrlan bu olay Selim IIIn
sonunu balatacaktr.

STANBUL ZENGN YERDR,

BURAYA FUKARA
YAKIMAZ
Ayn yl Rusya ilan harpsiz
ekilde Eflk ve Bodan igal eder.
Osmanl harp ilan eder. 1807de
ngilizler, Boaz geer.
skenderiyeye girer. Osmanl,
ngiltereye sava ilan eder. Bu
arada Nizam- Cedit yneticileri
muhteem saraylar yaptrarak zevk
ve sefaya dmtr. Sr Ktibi
Ahmet Efendi, Valilik Kethdas
Yusuf Aa, brahim Kethda ve
dierleri byk servetler
yapmlardr. Avrupai yaam tarz
dmanlk yaratr. Halkn
ikyetleriyle etraf sarlan bu devlet
adamlar yle derler: Nizam-
Cedit Kanunlar hakknda ikyet
kabul olunmaz. stanbul zengin
yeridir, buraya fukara yakmaz
Cevdet Paaya gre yabanclar
ve Fransz Elisi Sebastiani bile
yangna krkle varr ve
Yenierilii kaldrmak da neymi, o
zaman Rusyaya bsbtn
inenirsiniz. mparatorum buna
engel olmak iin snrda
ayaklanacak. Yenierilerin imdadna
gelmeyi bekliyor, diye rivayetler
yadrp rvetler datr olmutu.
der.340Oysa Napolyon Bonapart,
Osmanlya Bat medeniyetini
getirmek isteyen Selim iin iyi
duygular besler, Msr seferini
yaparken bile onu saygyla anar.
Selime yollad zel mektuplarda
onun slahat duygularn okayacak
bir dil kullanr. Selim III de d
politikada ngiltere ve Rusyaya
kar Fransaya dayanmay bir
zorunluluk gibi grr.341

SELM TAHTTAN NDRLR

Selim III, Nizam- Cedite kar
cephe olumasndan habersizdir.
Kendisine kar ayaklanmay
gayrimeru servet sahibi Sadaret
Kaymakam Kse Musa Paa,
eyhlislam Ataullah Efendi ve
ehzade Mustafa tertiplerler. 25
Mays 1807de Rumeli Kavandan
Kabak Mustafa sevk ve
idaresindeki yamaklara Nizam-
Cedit elbiseleri giydirilmek istenir.
Yamaklar biz Frenk klna girip
dinden kmayz deyip reddederler
ve gelen memurlar ldrrler. Daha
nceden tertiplenmi olan isyan
balar. syan el altndan destekleyen
Musa Paa tedbir aldrmaz.
Ayaklanma 26 Maysta ehre srar.
Savaa gitmeyen yenieriler ile bir
ksm halk da isyana katlr. Slogan,
Nizam- Cedit kalksndr. Asiler
on kiinin kellesini isterler, Selim
verir. Selim, on drt yl nce Nizam-
Cedit ordusunun giderlerini
karlamak zere irad cedit adyla
oluturulan bteyi ortadan kaldrr,
Nizam- Cediti kaldrdn ilan
ederse de kendini kurtaramaz. Asiler
ehzade Mustafa ve Mahmudun
kendilerine teslim edilmesini
isterler. Alrlar. Selimin ocuu
yoktur. syanclar hal (Padiahn
indirilmesi) fetvas alrlar, Selime
bunu 29 Mays 1807de eyhlislam
Ataullah Efendi bildirir. Yerine
ehzade Mustafann getirildii At
Meydannda ilan edilir. ldrlen
devlet adamlarnn mal ve mlkleri
hazineye gemez, Mustafay tahta
karanlar tarafndan paylalr!
Yamadan en byk pay da Musa
Paa alr. Selim sarayda mahpus
tutulur. Selim III zamannda harp
sanayi, deniz ticareti ve Osmanl
bahriyesi geliir. Dokuma sanayi
geliir, basmevleri kurulur, o
zamann teknik niversitesi
denebilecek bir yksek okul
meydana getirilir.

CEVDET PAA: AZAN

YENERLERE DUR
DYECEK G YOK
Mustafa IV (Saltanat: 1807-1808)
Abdlhamit Iin oludur. Selimi
devirince, Nizam- Cediti kefere
taklidi bidat, rad Cedidi ise baz
kimselerin kendilerine evkaf
salamak iin kardklar bir zulm
ilan eder. Sultan yenierilere 180 bin
kuru, yamaklarna 100 bin kuru
verir. Yamaklar stanbula
egemendir. Cinayetler ilerler,
msadere yaparlar, yangnlar
karrlar. Tayinlere karrlar.
Yamaklar ile bostanclar vuruur.
Zorbalarn cezalandrlmasna
ferman kar. 23 yamak boulup
denize atlr. Daha sonra Mays
aynda yamaklar aa kapsn basar,
Sekbanbay azlederler. Yenieri
galeyana gelir. Kabak Mustafa,
Boazlar Nazr olmutur,
sorumlular cezalandrr.
Ruslara kar durum ktdr, ama
Napolyon 8 Temmuz 1807de Tilsit
Anlamas yapar. Ruslar mtarekeye
mecbur edilir. Yenieriler cephede
Sadrazam ldrr, ordugh
yamalar! Napolyon o srada Rusya
ile anlam, Osmanl topraklarn
paylamay mzakere etmektedir!
Rus cephesinde yenieri
ayaklanr. Ancak Rusuk ayan
Alemdar Mustafa Paa isyan boa
kartr.
Mustafa IV lkeyi ynetemeyecek
duruma gelir, Cevdet Paa artk
azan yenierilere dur diyecek hibir
g yoktu342 der. Selim III tekrar
tahta karmay dnen baz kiiler
Alemdar Mustafa Paa etrafnda
toplanrlar. Alemdarn stanbula
bir miktar adamyla gnderdii Hac
Ali Aa, Kabak Mustafann evini
basar ve ldrr.

TESADFEN LMDEN
KURTULUR, PADAH OLUR
19 Temmuz 1808de Alemdar, alt
bin kiiyle stanbula gelir. Mustafa
IVe sayg sunar. 21 Temmuzda
Sadrazam elebi Mustafa Paa ile
anlap eyhlislam Ataullah
Efendiyi azleder, halk taciz eden
onun taraftarlarn ve Kabaknn
geri kalan adamlarn ortadan
kaldrr. Ancak o zaman Sadrazam
elebi Mustafa, Alemdarn Selim
III tahta karmak istediini anlar,
Sultana durumu anlatp Alemdar
bertaraf etmesini syler. Alemdar
Mustafa Paa 28 Temmuzda 15 bin
kiiyle Babliye gelir,
Sadrazamdan mhr alr, Selim
IIIn tahta karlmas iin
eyhlislam Arapzade Arif
Efendiyi Padiaha yollar. Ancak
Mustafa IV, kardei ehzade
Mahmud ile amcazadesi Selim IIIn
ldrlmeleri emrini verir. Birka
Bostancyla cellatlar haremde ney
flemekte olan Selimi ldrrler.
ehzade Mahmudun dairesine giren
cellatlarn gzne bir cariye kl atar,
onlarn duraklamasndan yararlanan
adamlarnn kardklar Mahmud
tesadfen lmden kurtulur.
Alemdar Mustafa Paa akaalar
kapsn krp ieri girse de Selimi
kurtarmak iin ge kalmtr. Mustafa
IV tahttan indirilip Mahmud tahta
karlr.343

VAKA-YI HAYRYE VE
YENER OCAININ SONU
Mahmud II (saltanat 1808-1839)
Abdlhamit Iin oludur. Alemdar
Mustafa Paay sadrazamla
getirir. Alemdar ilk i olarak Selim
III trajedisini hazrlayanlar ve
Kabak Mustafa syannn geri
kalan elebalarn cezalandrr,
birka gnde yz kiinin ba
vurulur.
Mahmud Selim IIIn orduda
yapmak istedii slahat srdrmeye
kalknca, 14 Kasm 1808de
yenieriler yeniden ayaklanrlar.
Babliyi kahramanca savunan
Alemdar Mustafa Paa asilerin
cephaneliin kubbesini delmeye
baladklarn grnce cephanelii
havaya uurur, kendisiyle birlikte
yzden fazla yenieriyi lme
gtrr.
 Asiler, Mahmud IIyi indirip
yeniden Mustafa IV karmak
isterler. Mahmud, ulema ve ricalin
dyle kardei Mustafa IV
ldrtr. Baka tahta kacak kimse
kalmaz. Ama yenieri yine de
Mahmudun kellesini ister! Ulemann
mdahalesi zerine ve ocaklarna
dokunulmayacana dair teminat
verilmek suretiyle, isyana son
verirler.
Kasmda da Mahmud II
tarafndan onaylanarak yrrle
girer.
Mahmud II, lavedilen Nizam-
Cedit yerine, hemen Sekban- Cediti
kurar. Alemdar ldrlnce,
Mahmudu indirmek iin yenieri
saraya saldrr. Sekban- Cedit
asilerin zerine yrr, 3-5 bin
yenieri lr. Yenieri evreyi atee
verir. Donanma aa kapsn
bombalaynca asiler aman diler.
Ama 16 Kasm 1808de Kandral
Mehmet adl zorba, asi kalanlar
toplar, isyan bytr. Evler basar,
mala ve rza el uzatr. Selimiye ve
Levent iftlii klalarn yakar.
Sekban- Cedit ilga olur.
Yenieriler ve yenieri klna
girmi kiiler stanbula dalr.
Halk ve esnaf haraca keser. ar
ve pazarlar bu yzden kapanr.
Hristiyanlar evden kamaz hale
gelir. Sokaklarda alenen soygun ve
hara almalar balar. Yenieriye
dokunmak imknsz hale geldiinden
Padiah bir ey yapamaz. Btn
yapt Davutpaada Serdar-
Ekreme gidip, Ordu bir an nce
sefere hareket etsin demektir. 1809
Temmuzunda sefere klr.
stanbulda kalan yenieriler
arasnda kavgalar yaanr,
bastrlr.Srbistanda ayaklanma ba
gsterir. Hicazda Vehhabi isyanlar
srer. Rusya ile sava hali srer.
Fransa saldrmaz. 1812de Rusya ile
Bkre Bar yaplr. 1813te
Vehhabiler yenilir.
1821de Mora syan kar,
Padiah isyanla ilgisi olan Rum
Patrii ile birka metropoliti astrr.
Elde savaacak ordu ve donanma
olmadndan Mora isyan
bastrlamaz. Mora isyanclarnn
bamszlk ilan etmeleri zerine
Mahmud II, Avrupa usulnde
kurulmu bir ordusu ve donanmas
olan Msr Valisi Mehmet Ali
Paadan yardm ister. Mehmet
Alinin olu brahim Paa byk bir
orduyla gelir, Moraya asker karp
asileri ezmeye balar. Konu
uluslararas bir soruna dnr,
ngiltere ile Rusya Morada
bamsz bir Yunan devletinin
kurulmas konusunda anlarlar.
 Mahmud II bu anlamay tanmaz,
ama artk iyice yozlam olan
yenieriler ile de savaa
giremeyeceinin farkndadr. Ulema,
rical ve ocak aalarnn onayn
alarak yenieri ocana dzen
vermeye giriir. Haziran 1826da
yenieriler kazan kaldrr. stanbul
halk, rical, ulema, topu ve arabac
gibi sadk asker ocaklar bu kez
Padiahn yann tutarlar. Sancak-
erif karlr. iddetli sokak
arpmalarndan ve klalarnn
topu ateine tutulmasndan sonra
yenieri oca tarihe karr. Bu olay
Osmanl tarihine Vaka-y Hayriye
adyla geer. Mahmud II bir hatt
hmayun yaynlayarak ocan
kaldrldn ilan eder. Sipahi oca
da lavedilir. Yerlerine Asakir-i
Mansure-i Mahmudiye adl yeni bir
ordunun kurulmasna giriilir.

MEHMET AL PAA SYANI

1827de ngiltere, Rusya ve
Fransa arasnda Londra Anlamas
imzalanr. Anlama ile Osmanldan
Yunanistan devletinin kurulmasn
kabul etmesi istenir. Osmanl
hkmeti bunu iilerine mdahale
sayarak reddeder. Bunun zerine
mttefik donanmas Navarinde
bulunan Osmanl ve Mehmet Ali
Paa sava gemilerini batrrlar. Bu
baskndan sonra bunu yapanlara
kar cihad ilan edilir, ama aslnda
Rusya ile savalr. Ruslar Kars,
Erzurum, Akaleyi alrlar.
Edirneye kadar gelirler. 1829da
Rusya ile ar koullarda Edirne
anlamas yaplr. Rusya toprak
almaz ama Trkiyeyi Doudan ve
Batdan kontrol altna alr. 1830da
Cezayir Franszlar tarafndan igal
edilir.
Mora isyan ve sonular Mahmud
II ile Mehmet Ali Paann aralarnn
almasna neden olur. Padiah
Mehmet Alinin haber vermeden
kuvvetlerini Moradan ekmesine ve
Rus savana yardm etmemesine
ierlemitir. Mehmet Ali ise
kendisine vaat edilen Suriyenin
verilmemesine kzgndr. Msrdan
yeni ordunun kurulmas iin subay
istenir ancak Mehmet Ali yollamaz!
syan eden Mehmet Ali Suriye
zerine ordu gnderir. Olu brahim
Paa komutasndaki bu kuvvet 1831-
32 arasnda birok yeri ele geirip
Toroslar aar. Osmanl, Konyada
brahim Paaya yenilir. Taht
gitmektedir. Rusyadan yardm
istenir ve alnr. Franszlarn da
araya girmesiyle Ktahya anlamas
yaplr. Mehmet Ali Paaya
Suriyedeki eyaletlerin valilii, olu
brahim Paaya da Adana eyaleti
muhassllk (vergi toplama yetkisi)
olarak verilir. Rusya ile 1833te
Hnkr skelesi Anlamas
yaplr.344

GVUR PADAH
Devletin yeni kurulacak askeri
sistem iin insan ve vergi
kaynaklarna gereksinimi
olduundan, 1831de Osmanlda ilk
kez nfus saym yaplr. Arabistan
yarmadasndan asker alnmad
iin, buras hari, erkek nfus saylr.
Sonuta lkede yaklak 4 milyon
Hristiyana kar 8 milyon
Mslman bulunduu anlalr.
Mahmud II, Selim III devrinde
balayan usule dnerek Avrupa
lkelerine eliler yollar. Trkiyede
yaplan slahat hakknda Avrupa
devlet adamlarnn fikirlerini ister.
zellikle Mustafa Reit Paann
gnderdii yazlardan Avrupada
kamuoyunun ve basnn gcn
renir. Avrupa kamuoyu Osmanly
uygarlk kurallarn dikkate
almamakla sulamaktadr.
nce Paris, sonra Londra elisi
olan Mustafa Reit Paa 1836da
Londradan layiha yollar; bunda
askeri slahattan baka, ticaret ve
ziraatn gelitirilmesi ile de ilgili
bilgiler vardr. ngilizler tekel ve
vergi toplama usullerinin
kaldrlmasn tavsiye
etmektedirler.345
Mahmud II, Osmanl pazarlarn
istila eden yabanc mamullere kar,
yerlilerini himaye etmek iin
tedbirler alr. Kapitlasyonlardan
faydalanmak maksad ile
konsoloslarn himayesine snan
yerli tacirlerin durumunu inceleterek,
nleyici tedbirler alr. D ticareti
gelitirmek iin, tekel usuln
kaldrr. ltizam usulnn
kaldrlmas yolunda da incelemeler
yaptrr. Karantina usuln kabul
eder. Posta kurumunu kurar.
lkrenimi parasz ve zorunlu
hale getirir. Paral asker usul yava
yava tarihe karr. Harbiye ve
Tbbiye kurulur. 1827de ilk kez
Avrupaya talebe gnderilir. lk
resmi gazete 1831de kar.
Mahmud II, bir fermanda,
Anadoluda valilerin tahakkmne
son verilmedike, zulm ortadan
kaldrlmadka, halkn refah ve
saadeti salanmadka her iin sarpa
saraca aikrdr, der. 346
Eyalet giderlerinin devlet
tarafndan karlanacan bildirir.
Ltfi, Millet askeri nitelemesini
yapar. 15 ila 45 Mslman askerinin
grev yapaca mehter yerine,
Avrupai askeri bando kabul edilir.
Mzka-i Hmayun Okulu alr.
 Yeni nezaretler (bakanlklar)
kurar. Sadrazama bavekil,
defterdara maliye nazr, sadaret
kethdasna dahiliye nazr ve
reislkttaba hariciye nazr ad
verilir.
Yenilikler Bosna-Hersek ve
Arabistanda isyanlara yol aar.
Mahmud IIye stanbulda bile
Gvur padiah denir.347
Suriyede Mehmet Ali Paaya
kar tepki varken zaten Osmanl
ordusu da yeniden dzenlenmi iken
ngiltere ile bir Ticaret Anlamas
yaplr: 16 Austos 1838.

TRKYENN DAM
FERMANI348
Trkiye, 1838de imzalanan
Ticaret Anlamasyla, ileri Avrupa
ekonomisinin ak pazar haline
geldi. Bylece ekonomi kendi
yolunda devam edebilse mmkn
grnen gelime engellenmi oldu.
Bundan sonra Osmanl devleti, ancak
Avrupa devletleri arasndaki kar
ekimelerinden yararlanarak,
birtakm denge hesaplar iinde
varln srdrebilecektir.
Kapitalist lkeler, bir yandan
ekonomik karlar yznden
bouurlarken, te yandan Avrupa
d lkeleri kapitalist hegemonyaya
amakta birlemektedirler. Nitekim
kapitlasyonlardan ve emperyalizm
aamasnda kapitlasyonlar iyice
genileten ticaret anlamalarndan,
en knden en byne kadar
tm Avrupa lkeleri ve Amerika
yararlanmtr.
Kapitalizmin bu taarruzu
karsnda Trkiyenin Japonya gibi
direnebilmesi olana yoktu. Corafi
mevkii ve uyandrd itahlarn
iddeti buna engeldi. Yalnz bu
artlar altnda dahi Mahmud
reformlar Rusya ve Avrupay
korkutuyordu. Ne var ki, bu tela
bounayd. Batnn ekonomik
basks, imparatorluun
glenmesine ve kalknmasna zaten
olanak tanmayacakt. Bununla
birlikte Trkiyeyi ak pazar yapan
Ticaret Anlamasna en ufak
direnme gsterilmeyecektir. Byk
Reit Paa, Trkiyenin idam
fermann, kalknma yolunu aacak
bir belge diye imzalayacaktr!349 350

TANZMAT NGLZ
DAYATMASIDIR
Mahmud II, 1 Temmuz 1839da
lr, yerine 16 yandaki olu
Abdlmecit geer (saltanat 1839-
1861).
Tanzimat Hayriye de denilen
Tanzimat Ferman bir hatt hmayun
eklinde (Glhane Hatt Hmayunu)
3 Kasm 1839da Mustafa Reit Paa
tarafndan yksek bir krsden
okunur. Dinleyiciler arasnda
Padiah, btn bakanlar, ulema,
devletin asker ve sivil byk
memurlar, Rum ve Ermeni
patrikleri, Yahudi haham, esnaf
tekilat temsilcileri, eliler
vard.351
1838 Antlamas, serbest ticaret
artlarn hazrlamt. Tanzimat ise
Bat kapitalizmi yararna kurulan bu
ak pazar dzeninin gerekli kld
idari, mali vb. reformlar
getirecektir. Bat kapitalizminin
Trkiyede yaslanmak istedii Rum
ve Ermenilere imtiyazl bir durum
salayacaktr. 1838 Antlamas gibi
Tanzimat reformlar da ngiltere
tarafndan dayatlmtr. Tanzimat,
vitrindeki Batl grne baklarak,
Batllama hareketi diye hl
vlr. Hareketin ba mimar
Mustafa Reit Paa byk sfatyla
anlr. Yalnz bu Batllama,
smrge ve yar-smrge haline
getirilen btn Avrupa d lkelerde
grlen cinsten bir Batllama, bir
uydulamadr.
Reit Paa, Tanzimattan sonra bol
sayda rnekleri grlecek olan yeni
tip bir devlet adamdr. Eskiden
nfuzlu paalarn himayesine girerek
idarede kariyer yaplrken, Reit
Paa yabanc bir devlete dayanarak
kariyer yapma rn amtr.
Reit Paann koruyucusu
Trkiyede uzun yllar kalan ve
kendinse Sultanlarn Sultan
denilen ngiliz Bykelisi Lord
Stratford Canningdir. Tanzimat
reformlarnn gerek mimar Lord
Startforddur. Lord Stratfordun
Trkiye Hatralar adl kitapta
Canningin yardmyla kabul
edilmi yasalar uygulamayan
paalar tepetaklak olurlard,
denilmektedir.352

HIRSTYANLARA
AYRICALIKLAR
 Fermana gre: Vezirden obana
kadar herkes kanun gznde eittir,
Padiah fermansz olan yoktur,
fukara ve reayann karmasdr.
ltizam 1840ta kaldrlr. Sancaklara
btn mali ilerden sorumlu
dorudan merkeze bal, valilerden
bamsz muhassl- emval adl
vergi tahsildar memurlar yollanr.
Btn memurlar maaa balanr.353
Angarya usul kaldrlr. Ky ve
kasabalarda meclisler kurulur: Kazai
yetkisi dahi vardr.
Hristiyanlardan alnan vergi olan
cizye kalr, ancak cizyedar (bu
vergiyi toplayanlar) kaldrlr.
Vergiler toplanamaynca, iltizam
yeniden konur. Mltezimler ve
bunlarn eyaletlerdeki yandalar,
vergiden muaf ulema, daha az
vergiye tabi ayanlar, zellikle
bakentin sarraflar iltizam katksna
ve adil vergiye muhalefet eder.
Her yerde an alma serbestsi
getirilmesi, Mslmanlar kkrtr.
Kiliselerin vakflarn yneten
yksek ruhban zmresi, vergilerin
yeni sisteme balanmasndan zarar
grr ve muhalefet eder.
Muhassllk adl vergi toplama
tekilat kalkar, yeniden iltizam usul
gelir. Valilere tekrar mali yetki
tannr. eri vergilerin ilmiyece
tahsili kabul edilir. Hara tahsilinde
eski usule dnlr.
1843te Van, Bitlis ve Musul
blgesinde Tanzimat- Hayriye
uygulamas srasnda Nasturiler ile
Bedir Han aireti arasnda kanl bir
atma yaanr. Avrupa devletleri
Babliyi sular.
Kuzey Arnavutlukta 1846da
Mslman baz ky halk Zahiri
slamdk, Katolikiz. Askere
gitmeyiz der. Bu Katolikler, Bursa
civarndaki Mihalie iskn edilir,
sonra geri dnerler.

STANBULDA MSLMAN VE
GAYRMSLM SAYISI
NEREDEYSE ET
 1844te nfus, 21 milyonu
Mslman, 14 milyonu gayrimslim
olmak zere toplam 35 milyondur.
stanbulun nfusu ise 475 bini
Mslman, 416 bini gayrimslim
olmak zere 891 bindir.
Reit Paa zamannda stanbul ve
Beyrut hari, teki gmrkler bir
Ermeni tacirin uhdesindedir.
1839da Ticaret-Ziraat Nezareti
kurulur. Faizsiz kredi verir.
1847de Ziraat Okulu alr.
1850de retime balar.
stanbulda feshane, basmahane,
Zeytinburnu ve Beykozda tehizat-
askeriye, Tophanede porselen,
Bursada ipek, zmirde kt, Adana
ve Tarsusta pamuk iplii fabrikalar
kurulur. 1847-48de zmit kt
fabrikas kurulur. Yabanc rekabetine
ramen, resmi dairelerde yerli
ktlarn kullanmna balanr.
1856da yabanclarn Osmanl
Devletinde emlak satn almalar
iin karlan kanun, birok emlak ve
araziyi yabancya geirir. Dikkate
ayan nokta, devletin yabanc
milletlerin Osmanl topraklarnda
yerlemesi hususunda gstermi
olduu kolaylk, hatta Osmanl
arazisinde tavattun (yerlemek)
isteyen yabanclar tevik iin vergi,
askerlik gibi baz hususlarda
muafiyet tanm
olmasdr.354Yabanclara emlak,
arazi ve yerleme hakk verilmesi,
daha sonralar siyasi sorun olur ve
yabanc devletlerin tanmaz mallar
zerinde kontrol hakk istemelerine
yol aar.
1853te Rusya Ortodokslarn
resmi hamisi olarak tannmas ve
Osmanlnn Rusya ile daimi ittifak
yapmas sz konusu olur. ngiltere ve
Fransa bu durum karsnda
Babliyi Rusya karsnda yalnz
brakmayacaklarna dair karar
alrlar. Bu arada 16 Mays 1853te
yaplan hkmet deiiklii ile
Mustafa Naili sadarete, Mustafa
Reit Paa Hariciye Nazrlna
getirilir.
17 Mays 1853te Meclis-i li,
Rus ultimatomunu reddeder.
Menikof ayrlr, siyasi iliki kesilir.
Avrupadaki siyasi kararszlktan
cesaret alan Rusya, 30 Mays
1853te yeni ltimatom verir. 8
gnde kabul edilmezse ordu
yryecektir. Babli reddeder, ama
Petersburgda grmelere devam
etmeyi kabul ettiini belirtir. 4
Temmuz 1853te Ruslar, Eflk ve
Bodan igal etmeye balar.
Babli, ngiliz ve Fransz
tavsiyesine uyarak yalnzca protesto
ile yetinilir. Avusturya ise Rusya
aleyhine askeri ynak yapmaya
balar. ngiltere, Fransa, Avusturya
ve Prusya sava nlemek iin
aldklar kararlar Rusyaya ve
Osmanlya notayla bildirir. 27
Temmuz 1853te Babli tadilat
isteiyle notay kabul etmez. (Fuat
Trkgeldi: Vesikalar, Viyana notas)
Rusya ise aynen kabul edeceini
bildirir. Viyana grmeleri kesilir.
ngiltere ve Fransa arabuluculuktan
vazgeer. Avusturya ve Prusyann
Bablideki giriimleri de akim
kalnca, 25 Eyll 1853te Meclis-i
li, Rusyaya harp ilanna karar
verir. Tunada Rus taarruzlar
pskrtlr, ama 30 Kasm 1853te
Rusya Sinopta donanmay imha
eder. Drt devlet Rusyaya sert nota
verir. ar reddeder. 3 Ocak 1854te
ngiliz ve Fransz donanmalar
Karadenize kar. 1854 Martnda
ngiltere ve Fransa ittifak anlamas
yapar. Babli ile de ayn ay
Rusyaya kar ittifak yapar.
Nisanda ngiltere ve Fransa,
Rusyaya harp ilan eder.

TANZMATLA GELEN
REFORMLAR BATININ
SMRGES OLMA
HAREKETDR
14 Haziran 1854te Avusturya ve
Osmanl ordular Eflk ve Bodan
igale balar. Bylece Balkanlarda
Osmanl Devleti ile Rusya
arasndaki muharebeler son bulmu
olur. Bundan sonra, ngiltere ve
Fransann harp planlar gereince,
savaa Krm yarmadasnda devama
karar verilir. 1854 Eyllnde
Krma k balar. Kn byk
zayiat verilir. 9 Eyll 1855te
Malakof tabyalar alnr, Sivastopol
savunmas ker. ngiltere, Fransa ve
Avusturya 1855 Nisannda aldklar
kararlara uygun olarak, 16 Aralk
1855te Osmanlnn Avrupa
devletler camiasna resmen kabul,
Karadenizin tarafszl,
Boazlarda 1841 durumuna dn,
Islahat Fermann aynen kabul
artlaryla Rusyaya bildirir. 5 Ocak
1856da Rusya bu artlara evet der.
Viyanada Ali Paa, gayrimslime
verilecek haklara iilere mdahale
diyerek itiraz ederse de bu itiraz
reddedilir. Paris barndan nce, 18
ubat 1856da Islahat ilan edilerek,
i ilere mdahale yolu kapatlmak
istenir. Hristiyanlar askere
alnabilecek, isteyen bedel
verecektir. Fermana gre yabanclar
da yerli gibi mlk ve arazi sahibi
olabilecek, iltizam kalkacaktr.
Cevdet Paa, Hristiyanlarn askere
alnmasna iddetle kar kar ve
askerlikten muaf olmalarn
isteyerek, Bosna, Kazan gibi
yerlerden asker alnmasnn yeterli
olacan syler. Bu sayede
askerliin yalnz Trk-slama
yklmas da nlenecektir.
Fransa, Kudste Yusuf
Salahaddin Camiinin kiliseye
tahvilini ister, ferman da alr!
Karada Prensi Danilo, Rusya ve
Fransann himayesine gvenerek
1857de istiklal ilan eder ve
Herseke saldrr.
1867de ecnebiler Osmanl
kanunlarna tabi olmak zere, Hicaz
vilayeti hari, mlk sahibi
olabileceklerdir.
Grld gibi, Tanzimat hareketi
ve sonra gelen reformlar, hukuk
plannda dahi, Batllama deil,
Batnn smrgesi olma hareketidir.
Atatrk bunu ok iyi
deerlendirmektedir: Sultan
Abdlmecid zamannda, belki Reit
Paann tasvibiyle, daha dorusu
dhil-i memlekette isyan ocan
krklemekte olan gayrimslim
unsurlar memnun etmek
zaruretinden, bunlarn memnuniyetini
iltizam eden Avrupann ve garbn
karsnda bir ey yapmak lazm
geldi. Glhane Hatt- Hmayunu
meydana kt.355
288 Zeki Velidi Togan, Umumi Trk
Tarihine Giri, stanbul, 1981.
289 nalck, slam
Ansiklopedisi, 480.
290 Barkan, slam Ansiklopedisi, c.6,
185-195.
291 nalck, slam Ansiklopedisi, c.9,
491-495.
292 Peevi tarihinden aktaran, Tayyip
Gkbilgin, slam Ansiklopedisi, c.7,
595.
293 Turan, slam Ansiklopedisi, c.10,
434-441.
294 nalck, Osmanl-Rus Rekabetinin
Menei ve Don-Volga Kanal
Teebbs, Belleten 46, 349-402.
295 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, c.4,
5-7.
296 D. Y. (y.h.n.) Hammer, mttefik gemilerinden
birinde olan Don Kiotun yazar Cervantesin de sol
kolunu kaybettiini belirtir. (Bkz., Hammer, c. 4, 33.)
297 Uzunarl, Sancaa karlan
Osmanl ehzadeleri, 666.
298 Gkbilgin, slam Ansiklopedisi, c.7,
595-605.
299 Bekir Ktkolu, slam
Ansiklopedisi, c.8, 613-625.
300 Itzkowitz, Osmanl mparatorluu ve
slami Gelenek, 91.
301 Ktkolu.
302 Hammer, c.4, 51
303 Ktkolu.
304 Hammer, c.4, 59.
305 a.g.e., 143-150.
306 Gkbilgin, slam Ansiklopedisi, c.7,
535-547.
307 a.g.e.
308 Uzunarl, Sancaa karlan
Osmanl ehzadeleri,.667.
309 Hammer, c.4, 394.
310 Mnir Aktepe, slam Ansiklopedisi,
c.8, 692; Altunda, slam Ansiklopedisi,
c.9, 443-448.
311 Hammer, c.5,188.
312 Baysun, slam Ansiklopedisi, c.8,
625-647.
313 Gkbilgin, slam Ansiklopedisi, c.5,
880-885.
314 Naima ve Ktip elebiden aktaran,
Cavid Baysun, slam Ansiklopedisi c.3,
547.
315 Osmanl tarihindeki Dervi Mehmet
Paalar iin bkz., Kavramlar Dizini.
316 Baysun, 550.
317 Gkbilgin, slam Ansiklopedisi, c.6,
897; Baysun, 551.
318 Baysun, 552.
319 Ktkolu, 155-171.
320 Dimitri Kantemir, Osmanl
mparatorluunun Ykseli ve k
Tarihi, Ankara, 1980.
321 Karal, slam Ansiklopedisi, c.I, 166;
Hammer c.7, 151.
322 Kelemen Mikes, Prens Rakoczi ve
Trkiye Mektuplar, 23.
323 Karal, slam Ansiklopedisi, 167.
324 Hammer, 373-377.
325 Karal, slam Ansiklopedisi, 168;
Kelemen Mikes, Prens Rakoczi ve
Trkiye Mektuplar, 171. Kelemen
Mikes, 1717-1758 arasnda geen 41
ylda, III. Ahmet, I. Mahmud, III. Osman,
III. Mustafann ilk iki yl sresince 207
mektup yazmtr.
326 Aktepe, slam Ansiklopedisi, c.7,
158.
327 Hammer, c.8, 60.
328 Bonneval Fransa ordusunda
generalken XIV. Louis ile aras alnca
Osmanlya iltica eder, Mslman olup
Ahmet adn alr. Sadrazam Topal
Osman Paa tarafndan humbarac
ocann dzeltilmesiyle grevlendirilir,
skdarda balatt dersler modern
mhendishanelerin ekirdei olur.
Beylerbeyliine kadar ykseldikten
sonra gzden der ve Fransaya dnme
yollarn ararken 1747de lr.
lmnden sonra, kurduu askeri
mhendislik okulu yenierilerin
muhalefeti nedeniyle kapatlr. Kelemen
Mikesn Trkiye Mektuplar, 182;
Baysun, slam Ansiklopedisi, c.I, 199.
329 Bekir Stk Baykal, slam
Ansiklopedisi, c.8, 700.
330 D. Y. (y.h.n.) Macar kkenli aristokrat bir Fransz
subay. Humbarac Ahmet Paa gibi Osmanl
ordusunun modernlemesinde katklar vardr. Rus
donanmasnn anakkaleyi zorlamasna kar Boaz
tahkim etmi, Mustafa III tarafndan topu ve
mhendis okullarnn kurulmasyla grevlendirilmitir.
331 Baron de Tott, 18. Yzylda Trkler,
Tercman 1001 Temel Eser ve Hayat
Tarih Mecmuas, say 1, ubat 1965.
332 D. Y. (y.h.n.) Yabanc bir devlete yaslanarak
ynetimde kalma mcadelesini, Tanzimat dneminde
Mustafa Reit Paa ile greceiz. Paann yabanc bir
devlete dayanarak kariyer yapma rn atn da
333 Baysun, slam Ansiklopedisi, c.I, 73-
76.
334 Karal, Osmanl Tarihi, cilt V, 10.
335 Sadi Irmak, Behet Kemal alar,
Cevdet Paa Tarihinden Semeler, c.I,
314; Cevat Eren, slam Ansiklopedisi,
c.10, 443.
336 Sadi Irmak, Behet Kemal alar,
315.
337 a.g.e., 440.
338 Karal, Osmanl Tarihi, c.V, 61.
339 Sadi Irmak, Behet Kemal alar,
82.
340 a.g.e.,88.
341 Karal, Osmanl Tarihi, c.V, 47.
342 Sadi Irmak, Behet Kemal alar,
98.
343 Gkbilgin, slam Ansiklopedisi, c.9,
309; Eren, 456; Sadi Irmak, Behet
Kemal alar, C. II, 95-122.
344 Karal, slam Ansiklopedisi, c.7, 167;
Osmanl Tarihi, c.V.
345 Reat Kaynar, Mustafa Reit Paa ve
Tanzimat, Ankara, 1955.
346 Vakanvis Ahmet Ltfi Efendi Tarihi,
c.III, 149.
347 Karal, slam Ansiklopedisi, c.7, 169;
Osmanl Tarihi, c.V.
348 D. Y. (y.h.n.) Bu ara bal Trkiyenin Dzeni
kitabndan aynen aldk, (c.I, s.102). Doan Avcolu
ayrntlaryla inceledii bu anlamay Trkiyenin
smrgeleme srecinin balangc saymaktadr.
Trkiyenin Dzeni kitabnn sanayileme ihtilalinin
neden balatlamadyla ilgili ilk blmnn son ksm
(s.102-225) btnyle bu konuya ayrlmtr. Bizim
yayna hazrladmz Osmanl notlarnn ana defteri de
zaten Mahmud II, ngiliz Ticaret Anlamas ve
Tanzimat Ferman ile bitmektedir. Burada Trkiyenin
Dzeni kitabnn ilgili blmn zetleyeceiz.
349 D.Y. (y.h.n.) Doan Avcolu, ngilizlerle Ticaret
Anlamasnn (Balta Liman Anlamas) mzakereleri
ve buna boyun eme srecini incelerken Mbahat S.
Ktkolunun Osmanl-ngiliz ktisadi
Mnasebetleri kitabn altn izerek okumu ve notlar
almtr. Ayrca, Avcolu, ngiliz Ticaret Anlamasyla
yed-i vahit (tekel) usulnn kaldrlmasnn nemini
vurgularken, Mehmet Ali Paann Msrda bu usule
dayanarak d ticareti devletletirdiini, bu sayede gl
bir ordu ve sanayi kurduunu belirtir. Mehmet Ali Paa
reformlar iin bkz., Kavramlar Dizini.
350 Avcolu, Trkiyenin Dzeni, c.I, 102-118.
351 Karal, Osmanl Tarihi, c.5, 170.
352 Avcolu, Trkiyenin Dzeni, c.I,
118-119.
353 nalck, Belleten, XXVII.
354 lhan Unat, Trk Vatandalk
Hukuku, 1966, 3-8.
355 Avcolu, Trkiyenin Dzeni, c.I,
122; Atatrk, Sylev ve Demeleri, c.I,
199.
 (AIKLAMALI)
KLER, YERLER,
KAVRAMLAR DZN
ARPALIK: Bir yerin haslatnn
belli bir miktarnn grevli veya
mazul ahsa tahsisidir. Eyaletler
artk vezirlere veriliyordu. nk
merkezde o kadar ok vezir tremiti
ki, divanda bunlara yer bulmak
imknszd. Vezirlerin says hatta
eyalet saysndan da ok te getii
iin, akta kalan birok vezirleri
sancaklara vermek zorunluluunda
kalnm, bu gibi srf geim arac
olarak vezirlere, ya da beylerbeyi
rtbesinde olan paalara verilen
sancaklara o kimsenin arpal
denmiti.356
AAR (R): eri r
mlkten zekt yahut sadaka gibi
alnan 1/10 veya 1/20. Mekke,
Medine, Hicaz ve Yemen vs. gibi
baz Arap memleketlerine inhisar
eden bir imtiyaz eklinde mevcut
kalabilmi olan ri topraklarn
(sadaka veya zekt mahiyetindeki
dini borlarndan baka
mkellefiyeti olmayan) Mslman
sahipleri tarafndan denmesidir.
Oysa Osmanlda sahiplerinin
mlk olan ri toprak pek az kalr.
Yksek mlkiyet ve murakabe hakk
fetih esnasnda slam cemaati
menfaatine vakfedilerek devletin
idaresine verilir veya zamanla
sahipsiz kalarak, beytlmale intikal
etmi topraklar ile teekkl ettii
kabul edilen miri arazi idare tarz
hemen hemen btn memleket
topraklarn kapsar.
ifti devlete ait topran daimi
ve rsi bir kiracsdr. Alnan
verginin hukuki mahiyeti: toprak
kiras veya bir paylam haracdr
(harac- mukasama: mahsuln toprak
sahibi devlet ile belli oranda
paylalmas). Vergisi 1/10un
stnde, genellikle 1/8 ve daha
fazladr. Deiik alanlarda
verimlilie gre ok deiik
uygulanr. Hristiyanlardan yine
verimlilie gre bete birden te
bire kadar alnd olur.
Tanzimat, sorunun gerek anlamn
kavramadan ve sahte bir eitlik
dncesiyle btn aar vergileri
1/10 yaplr. Arazi verim hesab
yaplmad gibi, aar; yolsuzlar
tevik eden, feodal, adaletsiz ve ar
bir vergi olmaktan kurtarlamaz.
Cumhuriyet, 1925te nemli bir
gelirinin kaybetme pahasna,
yolsuzluk kayna olan aar ilga
ederek mahsult araziye vergisi
kanununu karr.357
AZAPLAR: Azap Enverinin
Dsturname adl eserinde geer.
Azap, ok ve kancalaryla dman
gemilerinin arkasna taklan Timur
Paa tayfalardr. Zanaatkr ve kyl
Trklerdir. Fatih bunlar daha sonra
snr ehirlerinde ve kale
birliklerinde kullanr. Dnmelerden
oluan aknclarn tam kartdr.
Yardmc iken Dzmece ve Cneyt
bunlar halk milisi yapar. Umur Paa
bile Bat Anadolu balk ve
iftilerini oku ve tayfa olarak
kullanmtr. Bunlar da yaya ve
msellem gibi gelien feodallemeye
direnir. Askeri yerini yitirip reaya
durumuna dmek istemez.
DERV MEHMET PAA:
Osmanl tarihinde, drt farkl
yzylda sadrazamlk makamna
gelmi, drt farkl Dervi Mehmet
Paa bulunmaktadr.
Bonak Dervi Mehmet Paa:
Ahmet Iin saltanat dneminde 21
Haziran 1606-9 Aralk 1606
tarihleri arasnda be ay on sekiz gn
sadrazamlk yapm bir Osmanl
devlet adamdr.
Bykl Koca Dervi Mehmet
Paa: Avc Mehmet saltanat
dneminde 21 Mart 1653-28 Kasm
1654 tarihleri arasnda bir yl yedi
ay sekiz gn sadrazamlk yapm bir
Osmanl devlet adamdr.
Moral Dervi Mehmet Paa:
Abdlhamit Iin saltanat dneminde
6 Temmuz 1775- 5 Aralk 1777
tarihleri arasnda bir yl alt ay
sadrazamlk yapm bir Osmanl
devlet adamdr.
Burdurlu Dervi Mehmet Paa:
II. Mahmudun saltanat dneminde 5
Ocak 1818-5 Ocak 1820 tarihleri
arasnda iki yl bir gn sadrazamlk
yapm bir Osmanl devlet adamdr.
DEVRME (Kapkulu):
Savalarda ele geirilen gl
kuvvetli esirler Orhan Gazi
dneminde penikolan adyla nefer
olur, penikolan tekilat kurulur,
Murat I zamannda Gelibolu oca
adyla ocak kurulur ve kapkulu
ocaklarnn temeli atlr. Murat II
zamannda karlan devirme
kanunu ile Rumeli Osmanl tebaas
Hristiyan ocuklarndan 8-18 ya
aras grbz olanlar devirilir. Bu i
ile yenieri aas ile acemi oca
aas (stanbul aas) megul olur
(smail Hak Uzunarl, Osmanl
Tarihi, c.I).
STANBUL
Galata: 1391de Yldrm
stanbul kuatmasnda 6 bin Trk
askerini Galatada barndr. Fetihten
sonra Osmanl Galatay Voyvodalk
olarak ynetir.
1476da 535 slam, 592 Rum, 62
Ermeni, 332 Frenk eri vardr. Karay
Yahudileri de burada yaamaktadr.
Sonra Avrupa Yahudileri
yerletirilmitir.
Beyolu Taksim istikametinde
XIX. yzylda sarraflktan servet
yapan Rumlarn konaklar vardr.
Tatl su frengi, Galataya
yerleenlerin yerli Hristiyanlarla
karmna verilen addr. Bu
Beyolu aristokrasisini sefaretler
martr.
ar-Pazar: stanbulun
arlar; Bezzazistan, Kapalar
olmutur. Sandal bedesteni, bir ksm
dkkn ve hanlar Trkler yapm,
bir ksm Bizanstan kalmtr.
stanbuldaki ar, dkkn ve
pazarlar yledir:
arlar: Eski Ayasofya ars,
Balkpazar ars, Dikilita ars,
Debbahane ars, Bakrclar,
Acemiolanlar ars, Darbhane
ars, Elvanolu ars, Kungu
Kaps ars, Harratlar ars,
Kirihane ars, Sekbanba
ars, Kazasker Dolab ars,
Mahmud Paa dkknlar ars,
Saralar ars, Sar Timurcu
ars, Unkapan ars,
Odunkaps ars, stad Ayaz
ars, Yedikule ars.
Dkknlar: Beylik dkknlar
(Sarahane yaknnda), Acemi
olanlar klas beylik dkknlar
(Nevehirli brahim Paa yeniden
imar etmi), Okular ile birleen
Bayazt II Camii yanndaki
dkknlar.
Pazarlar: Aa pazar, Aksaray
pazar, At pazar, Bitpazar, Halayk
pazar, Silahhane pazar, Sultan
pazar veya Sultan ars (imdiki
Malta ars), Kk Karaman
pazar, Byk Karaman pazar, Tahl
pazar, Yeni dkknlar pazar.
1391de Yldrm stanbul
kuatmasnda 6 bin Trk askerini
Galatada barndrmtr.
1476da 535 slam, 592 Rum, 62
Ermeni, 332 Frenk eri vardr. Karay
Yahudileri de burada yaamaktadr.
Sonra Avrupa Yahudileri
yerletirilmitir.
Kanuni dneminde ehrin
bymesi ve nfusun artmas byk
sorun olmutur. stanbula Rumeli ve
Anadoludan gelip yerlemeler
yasaklanr. Belli bir sreden nce
gelmi olanlarn geri gnderilmesine
karar verilir. stanbula belli
yerlerden yiyecek sevki mecburiyeti,
dilenci ve hrsz ile mcadele,
meyhanelerin zaman zaman
kapatlmas, i iin ehre gelenlerin
kefalete balanmas gibi nlemler
alnr.
Kanuni ehre su getirmek isteyince
Rstem Paa Nfusu artrr diye
kar kar ama su getirilir.
Kahve ilk kez 1555te Halep ve
am yoluyla gelir ve Tahtakalede
kahvehaneler alr.
stanbul ehrinin etrafa tamas
Kanuni dneminin balarndadr:
Kasm Paa, Piri Paa, Ayaz Paa,
Piyale Paa mahallede, Venedik
Balyosu Taksim civarnda konak
yapar, soylu olduundan buras
Beyolu adn alr. Galata ve
Beyolu kalabalklar, tacirler yeni
mahalleler kurar.
 Kahve, ttn, kahvehaneler:
Peevi ttnn ilk kez 1609da
ngilizlerce getirildiini haber verir.
O srada ngiliz donanmas
stanbula gelmitir. Naima ise
ttnn 1606da geldiini yazar.
1613te iki yasa konur,
meyhaneler kapatlr. Hazineye 100
yk ake getiren Hamr emaneti
ilga olur. 1614te ilk Hollanda elisi
gelir.
Gen Osman 1618de tam ayarl
yeni ake ve onarlk baslsn buyruu
ile 10 kese sermaye ile Bekir Efendi
Darphane Nazr yaplr. Eski ake
gemeyecek diye buyrulur. Yeni para
yetimez, eski parann dzgnne
izin verilir. 1621de deniz donar,
deniz yolu kapanr. Ktlk ve alk
ba gsterir. Ekmek ve et fiyatlar
ok ykselir.
1623te ulema isyan kar.
Sadrazam Mere Hseyin bir kady
falakaya yatrr, ulema ayaklanr.
Fatih Camiinde toplanr. Sadrazam
kfir ve kan helal fetvas yazar.
eyhlislam ve stanbul kads
kaarlar. tle dalmaynca acemi
olanlar zorla datr. Ulemadan
len ve yaralananlar olur. Elebalar
srgne gnderilir.
1626da ngiltere elisi gelir.
Tunus ve Cezayir ile ticaret
anlamas msaadesi ister. Baz
iskelelerde kapitlasyon d
alnan masdariye adl verginin
kaldrlmasn ve Cezayir ile
Tunusta hapsedilen ngilizlerin
serbest braklmasn ister. Kabul
edilir. Karlnda Hindistan ve
Yemen aras ileyen tacir
gemilerinden ngilizlerce yakalanan
4 tanesinin serbest braklmasn,
mallarnn sahiplerine verilmesini
talep eder.
1632de sipahi isyan kar.
Saraya hcum edilir. Ayak divan
toplanr, 17 kelle alnr. Kelleler
verilir. Ama onlarn tuttuu Hsrev
Paa idam edilir. Tekrar
ayaklanrlar. Padiahn kardelerini
ldrmeyeceine garanti alrlar,
Murat IV deitirmek isterler. Baz
sipahi ileri gelenleri ve yenieri
oca raz olmaz. Naimaya gre
ehirde takm takm silahllar
geziyor, Ramazanda iki iiyor,
davul zurna alyorlar. Allah Allah
diye sokaklar gezip halktan, devlet
ricalinden zorla temaa akesi
alyor, vermek istemeyenin evini
yakyorlar. Bayramda sokaklara
salncak kurup, Sadrazam ve devlet
ricalini balmumlar ile davet ederler.
Her salncaa istenen para ve kuma
yollamak zorunda kalnr.
Sokaklarda alg alp, engi
oynatmaktan, alenen iki imekten
baka, ocuk ve kadnlara da
saldrrlar. Bayram sonu ulufelerini
alp yerlerine dalrlar. Bir ksm
stanbulda kalr. Naima, bunlarn i
sahiplerinin para karl ilerini
takip ettiklerini yazar. 6 Haziran
1632de sipahi yeniden ayaklanr ve
Atmeydannda toplanr. Murat IV,
yenieri ocan ulemaya ve ricale
dayanarak tepeler.
1633te dedikodu ve fitne oca
saylan kahveler kapanr, ttn iene
idam cezas verilir. Yatsdan sonra
fenersiz sokaa kmak yasaktr.
1634te ulemaya kar tedbir alr.
Yolu dzeltmedii gerekesiyle znik
kadsn astrr. Ulema toplantlar
yapar. eyhlislam, Valide Sultan
nezdinde durumu protesto eder.
Murat, acele Bursadan stanbula
dner. eyhlislam Ahizade
Hseyini astrr.
1635te krk yldan beri yerini
yurdunu brakp stanbula yerlemi
kiilerin yerlerine gnderilmeleri
stanbul kaymakam Bayram Paaya
buyrulur. Aylarca mahalleler aranr,
byle kiiler bulunamaz.
1648de Mehmet IV gelince
brahim Paa Saray ile Galata ve
Topkapdaki saraylarndaki acemi
olanlardan sras gelenler svari
ocaklarna karlmaz. Acemi
sipahiler yenieriye ldrtlr.
Sipahi nfuzu krlr. Yenieri nfuzu
artar. Sipahi zorbas Nidedeki
Grc Abdnnebi, 15 bin kadar
sipahi ile ocakdalarnn cn
almak iin stanbula yrr. Ordu
skdara geirilir. Grc yenilir.
1649da ulufe alamayan sipahi
isyan eder. Olaanst vergi toplanp
verilir.
21 Austos 1651de ilk esnaf
ayaklanmas kar. Sadrazam Melek
Ahmet Paa yzde 30 ayar dk
para bastrmtr. 118ini birer altn
ile deitirmek zere esnafa
datmas iin bedesten kethdasna
gnderir. Esnaf ayaklanr. Sadrazam
kendilerini kovar. Saraya gidip ayak
divannda Padiaha durumu ve
ezildikleri ar vergileri anlatrlar.
Padiah kalkmas iin hatt hmayun
verir. Esnaf dalmaz, Sadrazamn
azlini ve onun dayand yenieri
aalarnn katlini ister! Azil ile o gn
yatr. Ertesi gn tekrar saraya
gitmek ve aalarn katlini istemek
iin yaplan toplanty da yenieri
datr.
26 Eyll 1651de Sleyman II
gelir ve entrikadaki Ksem Valide
Sultan ldrlr. Ocak aalar
Atmeydannda yenierileri toplar.
Sancak- erif karlr. Yenierilere
kar halkn yardm istenir. Bu
stanbulda yenieri ocana kar ilk
kez Sancak- erif karlmasdr.
Yenieriler aalar terk ederek
Padiahn yann tutar. Aalar ve
yandalar tevkif edilir.
25 ubat 1655te Halep valisi
iken Sadrazam olan bir Mustafa
Paa, stanbula gelir. Yenierilerden
korktuu iin ou Anadolu sipahisi
olan pek ok silahl toplayp
gelmitir. Yannda getirdii sipahiler
vaat olunan ulufeyi alamaynca
yenieri ile birleir. bir idam
edilir.
Mart 1656da Vaka-i Vakvakiye
denilen nar Vakas meydana gelir.
Kapkuluna dk ayarl para ile
ulufe denir. Bu srada Giritten
gelen birka yz yenieri ulufe
alamaynca teki askerleri de tevik
edip ayaklanr. Ayak divan toplanr.
Kelleleri verir. Cesetler srklenip
aalara asldndan nar Vakas
denir. Bu bahane ile 8 Mays
1656da asker arasnda sz sahibi
olup, ldrlenlerin mallarn da
yamalayarak byk servetlere
konan ve devlet ilerine karmaktan
bir trl vazgemeyen;
stanbullularn meydan aalar
diye adlandrdklar zorbalar da
temizlenir. Meydan aalarnn
tedibinde yenieri kethdas
Keeciolu Mehmet Aann byk
hizmeti geer. Bu yzden daha
sonraki padiah devirme komplosuna
kart halde idam edilmez ve
Mihaliteki iftliine srlr.
eriat-Tarikat ekimesi: 18
Eyll 1657de Kprl Mehmet Paa
Sadrazam olur. Banaz eriat
yanls-tarikat ekimesi vardr.
Banazlar saraya nfuz etmi, birok
ilere karp servet elde etmitir.
Peygamber zamannn basit yaamna
dnmek iddiasndadrlar. Ne kadar
tekke varsa ykmak, dervilere
imanlarn yenebilmek, yenilemeyeni
ldrmek kararnda idiler. Bu
amala Fatih Camiinde toplanmaya
balarlar. Kprl Vazgein der,
red zerine idamlarna ferman alr.
eteba stvani, Trk Ahmet ve
Divane Mustafay Kbrsa
srmekle yetinir.
22 Temmuz 1661de
Tahtakaleden Hocapaaya kadar
uzanan byk yangndan sonra imar
iin Yahudi mahalleleri
kamulatrlr. Yahudiler Kaza-Bela
Sandndan bin kese, yani 5 milyon
ake karp kamulatrmay
durdurmak zere Kprlye rvet
nerir. Reddedilir ve arsalar
kamular. Arsalar Valide Sultan ve
halk alr. Yeni Cami ve evreye ifte
ar yaplr.
15 Haziran 1665te tersane
zindanndaki Kazak esirleri kap 20
kadar kiiyi ldrr,
cezalandrlrlar. lmi, zeks ve
servetiyle nl Mehmet Efendi arap
imenin helal olduunu sylemesi
zerine aslr.
1670te hamr emanetinin
yeniden kaldrlmas, meyhanelerin
yklmas buyrulur.
29 Haziran 1680de recm
uygulanr. Emekli yenierilerden ve
ayakkabc esnafndan birinin
karsnn, ipeki Yahudi ile zina
halinde sust yakaland iddia
edilir. Tanklar olumlu ahitlik eder.
Kadn iftira olduunu syler. Rumeli
Kazaskeri kadna recm, Yahudiye
katl hcceti verir. Padiaha
bildirilir. Gerekli emri verir ve
seyredeceini syler. slam kabul
ettirilen Yahudinin boynu vurulur.
Kadn kazlan ukura yar beline
kadar gmlr. ftira olduunu
sylemesine ramen halk tarafndan
talanarak ldrlr.
1685te Trk ve Fransz dericileri
arasnda stanbulda byk arbede
kar.
1687de Viyana yenilgisi zerine
Padiahn avcl ikyet konusu
olur. Ulema camilerde Padiah
eletiren konumalar yapar. Avdan
vazgeip cuma namazna gelmesi
istenir. Camilerde vaazlar yasaklar.
Ama yenieri nfuzlular ulema ile
birlik denince vazgeilir. Snrda
yenilen ordu isyandadr. Edirneye
gelir. Mehmet IV, hal edilir.
15 Kasm 1687de ulufeler, clus
bahii verilemez; gnlerce sren
ayaklanmalar yaanr. Bir sre
oyalamadan sonra sadan soldan
para buluturulur. Kayd ocaktan
silinmi 2 bin yenieri toplanp
dzeltilmesini ister, yerine getirilir.
Ama ulufe yznden isyan byr.
Sadrazam kendi adamlarndan
imdadiye toplar. Yine de
yetimeyince ellerine peneli divan
defteri verilip gidin falan adamdan
aln denir. Bylece ehrin nice
zenginlerinden para alrlar.
 ubat 1688de yenieri
zorbalarn temizlemek iin
Sekbanba Harputlu Ali Aa
yenieri aas yaplr. Bu
honutsuzluk yaratr. 11 ubat
1688de Harputlu nce davranarak
zorbalarn ba ocak baavuu
Fetvac Hseyin Aay ldrmeye
kalkr. Bu renilince yenieriler
ayaklanr. Ayaklanmaya sipahi de
katlr. lk frtna atlatlr. Harputlu,
Fetvacy ldrr, asiler de onu
ldrr. Defterdar yamalarlar,
azledilen Sadrazam ldrrler.
Bundan sonra zorbalar iyice yz
bulur. lerinden bir ksm alenen
dkknlar yamalar. Bylece
dkkn yamalanan seyyidler bir
srn ucuna beyaz bez balayp
Mslman olan sancak dibine
gelsin deyince esnaf ve halk
toplanr. Galata, skdar ve Eyp
halkndan duyanlar koup gelir, hep
birlikte saraya varrlar. Sancak-
erif kt sylentisi yaylr.
Atmeydanndan sarayn orta
kapsna kadar olan yer halk ile
dolar. Bu srada gerekten Sancak-
erif kartlp, orta kapya aslr.
Halk, Padiahtan zorbalarn
tepelenmesini ister. Zorbalarn
adam kapclar kethdas dar
kar kmaz paralanr. Zorba
balar Deli Piri ve Tekeli Ahmet
ldrlr.
9 Mart 1688de 1500 ev ve 5 bin
dkkn yanar. Sleyman II sefere
kacaktr. Yenieri ve sipahi
Paramz almadan gitmeyiz der.
Ocakta 17 nfuzlu ldrlr. Bakr
para baslr. Hamr emaneti kurar
ama iki yl sonra meyhaneler yine
yklr, alenen iki ime yasaklanr.
lk kez ttn vergisi konur. Haziran
1689da byk frtna kar. Kayklar
batar, 500 kii boulur. 12 Temmuz
1689da byk deprem yaanr.
ehirde pahallk artar, et, pirin ve
dier eya fiyatlar ykselir.
Sadrazam Kprl Fazla narh koy
denirse de, slamda alveriin iki
tarafn rzas ile olduunu syleyerek
reddeder.
1690da Valide ars (Msr
ars) tmyle yanar.
Kprl Fazl Ahmet yeni sefere
kacaktr, ama Sleyman II hastadr.
Rical der ki, lrse, Fazl yokken
hakarete uram ulema, dirlii
kesilmi eski ocakl ve narh ii
yznden Fazla krgn ehir halk
Avc Mehmeti veya oullarn tahta
karttrr, Sleyman da yannda
gtr. Padiah hasta olarak yola
kar. Avc ve oullar da gtrlr.
1693 ve 1695te byk yangnlar
kar. Ahap bina yasa gelir, evler
krgir olacaktr.
 1698de Hali donar.
ehreminide 1687de yaplan
baruthane patlar, 435 ev harap olur.
Yeni baruthanenin ehir dnda
yaplmas emrolur.
1701de eski ve yeni Bedesten,
Sipahi ars, Kebaplar Han,
Bitpazar ve Mercan ars
tamamen yanar.
1701de stanbul Ermenileri
arasnda Katoliklik yaylr. Bu ynde
faaliyetler vardr. Katolik
propagandas yapan Ermeni
matbaalar kapanr. Hatta akm tutan
Ermeni Patrii tutuklanr. Katoliklik,
1830da ayr cemaat saylana kadar
bask srer.
 15 Temmuz 1703te Edirne vakas
meydana gelir. stanbula gelmeyen
Padiah hal iin ordu Edirneye
yrr. eyhlislam Feyzullah
ldrlr.
1703te bahi ve ulufe nedeniyle
yenieri yine ayaklanmak isterse de,
Edirneye yryen asi kuvvetlerin
komutan iken vezarete yenieri
aas yaplan alk Ahmet Paa
nler.
1703te byk yangn kar.
Ekim 1703te birikmi ulufe ve
clus bahii iin saray bostanclar
ayaklanr. Yenieriyle korkutulur.
773 tanesi hizmetten karlp
yenieri ocana verilir.
 18 Temmuz 1717de en byk
yangn kar. mar iin devlet
ricalinin yardm iin defter alr,
herkes kudretine gre payna den
paray verir. Byk bir deprem
meydana gelir. 1720de 5 bin kiilik
snnet dn yaplr.
6 Temmuz 1721de yangn ilk kez
tulumba kullanlarak sndrlr.
Afyon kullanlmas yasaklanr,
kullanan tiryakiler srlr.
Su kemerleri tamir edilir, yeni
bentler eklenir. Tekfur saraynda ini
imalathanesi alr.
Bebek civar ky ve da taraflar
arzu edenlere satldndan ksa
zamanda Bebek enlenir.
 1727de skdarda hendesehane
alr. Bu yenieri dnda askeri
snf kurma giriimidir. Yenieriler
ho karlamaz, baz okul
rencilerine saldrp ldrrler.
1729da stanbulun sekizde biri
yanar.
Patrona Halil isyan kar.
Dkknlar, arlar kapanr,
Hristiyanlar adalara kaar. stanbul
Kadsnn itihadna gre,
Sadabadde mevcut 120den fazla
kkn yaklmasn elebalar srarla
ister ise de, Padiah ancak
yklmasna izin verir. Yklr ve
yamalanr. 15 Kasmda Patrona ve
arkadalar tenkil edilir. 28 Ocak
1731de yandalar kanlarn dava
edip ayaklanr. Aa kapsna saldrr,
dkknlar yamalar. Sancak- erif
kar, yamalardan can yanan halk
asilerin zerine yrr. Elebalar
idam edilir.
1731de kadnlarn erkekleri
tahrik edici elbise giymesi
yasaklanr.
1734te humbarahane ve
hendesehane okullar alr. Yenieri
korkusuyla 2-3 yl sonra kapatlr.
Bayazt Camii yaknnda 40 kadar
ressamn dkknlar alnr, ressamlk
yasaklanr.
Selim III dneminde gda fiyatlar
ykselir, narh fayda etmez.
Dolandrclk artmtr. 1791de
Ayasofyada Magripli halk zulmden
yaknm, Padiaha demir misket
frlatmtr.
stanbul nfusu hzla artar. Bu
yzden gda darl, hrszlk artar.
Yangnlar kar. Evler, dkknlar ve
bekr odalar kapanr. Hamallk,
kayklk, dkkn ortakl yapan
yakn zamanda gelmi kiiler
gnderilir. Medrese ve tekkeler
yoklanr. Kimlikleri bulunmayanlar
gnderilir.
1805te ngiliz sefiri kaar. 20
ubat 1807de ngiliz donanmas
stanbula gelir. Kabak Mustafa
syan ve 31 Mays 1807de yenieri
oca ile Padiah arasnda olup biten
olaylar yznden kimsenin sulu
tutulamayaca yolunda o tarihe
kadar grlmemi anlama yaplr.
29 Eyll 1808de Sened-i ttifak
ayanla karlkl imzalanr. Padiah
ile tebaas ilk kez byle bir ittifak
imzalamaktadr.
Ama 17 Nisan 1809da yenieri
ocana mensup birka hamal, Balk
Pazarnda namuslu bir kadn zorla
odalarna gtrmeye kalknca ar
esnaf ayaklanr. Kadn kurtarr.
Hamallar ve yardma gelen
arkadalarn kamaya zorlar. Ertesi
gn Balkpazar, Msr ars ve
Tahmisiler esnaf silahlanr.
Yenieriler zorbalarn zapt etmezler
ise bu zorbalar sorgusuz sualsiz
ldreceklerini ilan ederler.
Padiaha dileke ile durumu
bildirirler. Mahmud, yenieri aas
vekiline duyurur. Ocakllar halkn
kendilerine kar ayaklanmasndan
korktuklarndan zorbadan birkan o
gn yakalayp ldrdler. Zorbalarn
bir ksm memleketine kaar, bazs
da siner.
Debbahane civar ve deniz
ksmna yakn yerlerdeki bekr
odalar serseri yata haline
geldiinden 25 Temmuzda yktrlr.
Serserilerin bir ksm yakalanp
idam edilir, bir ksm dalr gider.
 1812de bir tccar gemisi veba
getirir. Salgn yuvalar olan stanbul
ve Galatadaki bekr odalar
yktrlr.
1814te yenieri aas ocak
zorbalarndan birkan tutuklaynca,
ocakl hcum edip kurtarr. Aay
hapseder, ldrr. Olay kartanlara
bir ey yaplamaz.
Hristiyanlarn ata binmesi
yasaklanr. Daha nceki elbise
disiplini korunur.
1819-1820de yenieri olduunu
iddia eden renper ve rgatlarn ileri
gelenleri, kim bina yaptrmaya
kalkarsa, zorla rgatbal alp, iki
misli ve bazen daha fazla gndelikle
adamlarn ie yerletirmekte,
gndeliin yarsn bile iiye
vermemektedir. Ayrca kendilerince
satn alnan yap malzemesinden
byk kar salar. Kreklerinin
ortasna ortalarnn niann
ilettiklerinden kimse kendilerine
engel olamaz. Kumkap Ermeni
Kilisesini de kendilerine yemlik
yapmlardr. Kulluk neferleri de
ayn biimde yemlenmek istemitir. 3
Ocak 1820de sava kar ve
lmler olur. Kulluk neferleri yenilir
ve dalr.
Mora syan kar. Rum tebaaya
gven yoktur. stanbul halkna silahl
gezme ve silahlanma emrolunur.
Patrik, kethdas, Kayseri, zmir ile
Tarabya metropoliti ve 5 Rum ileri
geleni aslr. 18-20 yandaki
delikanllar eteler kurup 26
Nisanda Hristiyan mahalleleri
yamalar. Erikap Kilisesi
yamalanr. Beyolu Ermeni
mahallesine hcum etmek isterler. Bu
ferman ile nlenir. Bakkallk ve
yaclktan byk para kazanan Mora
ve Agrafal Rumlar geldikleri yere
yollanr.
Mahkemece onaylanm mrur
tezkeresi olmayanlarn stanbula
giri k yasaklanr.
1822 Temmuzunda alnan kararla
vezir ve ulemadan bakas bol yenli
kakum krk giyemez, Hint al
kuanamaz, mineli ubuk takm
kullanamaz. Bunun israfa kar
olduu syleniyor ancak asl neden
snfsaldr. Ss eyas olarak altn ve
gm kullanlmas yasaklanr.
Bektai tekkeleri Nak yaplr.
2 Austos 1826da byk yangn
kar.
Ocan ilgasndan sonra erkek
nfus saylp defterlere kaydedilir.
stanbulda 45 bin Mslman, 30
bin Ermeni, 20 bin Rum vardr. 15-
45 ya aras erkek Mslman says
17 bindir.
smail Ferruh Efendi ilk mason
locasn gizlice kurar.
 Eypte iplikhane inas balar.
Daha nce stanbulda iplik yapm
fabrikas yoktur. Fabrikann
arklarn katrlar ekmekte ve gnde
15 okka kadar pamuk iplii
retilmektedir.
Mansure taburlarnn yaz
ilerinde kullanlmak zere Asakir-i
Mansureye yazlmak iin taradan
gelen 15 yatan kk bazlar
ayrlr. Okuma yazma, din dersleri,
harp sanat ve ktiplik renmek
zere ehzade buraya yollanr.
Onlara bezden yelek, mintan ve
potur, baa giymek zere ubara ve
gnde 5 kuru verilir. lk harbiye
budur. Rusya seferi dalmasna yol
aar.
Katoliklii kabul etmi ou
Ankaral Ermeni, bir daha ayak
basmamak zere srlr. Katoliklii,
Ermeni kadnlar arasna sokan
marabetler snr d edilir. Eski
mezhebine dnenlerin Beyolu,
Galata ve Boaziinde oturmalar
yasaklanr. Kumkap, Samatya ve
Haskye dnerler. Tarada da ayn
ekilde davranlmas iin 1828de
ferman karlr.
1828de bu gemisi denilen
buharl gemi ilk kez satn alnr ve
stanbula getirilir.
Halidi tarikat ok yaylmtr,
halifeleri toplanp Sivasa srlr.
 1829da abluka vardr, zahire
gelmez. Ekmek tayna balanr.
Saym yaplr. Nfus 359 bin 89
kiidir. kameti 10 yl amam 4
bin bekr srlr.
Ruslar 8 harp gemisi, 11 piyade
taburu, sonra da harp filosu gnderir.
Asker adrlanr. Padiah gidip Rus
askerlerinin talimini seyreder.
stanbul-zmit posta yolu yaplr.
1834te Harbiye kurulur.
23 Temmuz 1836da Boaziinde
vapur iletmek isteyen iki yabancya
red cevab verilir. 1836da
Unkapan Kprs yaplr. Kaptan
Derya Fevzi Paann davetiyle
zmitte denize gemi indirili
treninde bulunur.
Fayton eitlii!
nceden Padiahtan bakas
faytona binemezken, Avrupa usul
fayton knca ricale binme izni
verilir. Her rtbede bulunan kiinin
ka atl faytona binebilecei,
kimlerin bu imtiyazdan
yararlanabilecei hakknda terifat
usulleri konur.
Mslman mahallesinde
Mslman olmayann oturmas
yasaklanr. 2 Temmuz 1839da
Mahmud lr.
1844te tersaneye ait Mesir-i
bahri vapuru Marmara iskelelerine
vapur seferleri balar. Eser-i hayr,
Boaziine tahsis olunur.
1845te paral Galata Kprs
yaplr.
sahiplerinin memurlar
evlerinde ziyareti yasaklanr, ancak
ii bitenler teekkr iin pazartesi ve
perembe sabahlar evlere
urayabilecektir! 1849da bata
Abdlmecid olmak zere, rical
rvet almayacaz diye Kurana el
basp yemin eder.
ngiliz Churchill, Kadky
civarnda yasak yerde avlanrken bir
ocuu vurur, hapsedilir. Eli,
kapitlasyona dayanarak siyasi i
yapar, Hariciye Nazr 1836da
azledilir ve azn kapatmak iin
Churchille ilk Trke zel gazeteyi
karma imtiyaz verilir.
1846da esir pazar datlr.
Bablinin daveti zerine
anakkale dnda bulunan ngiliz ve
Fransz donanmalar stanbula gelir.
3 Aralkta Karadenize kar.
4 ubat 1856da Padiah ilk kez
Fransz balosuna gider.
1870te Beyolunun te ikisi
yanar.
10 Mays 1876da Abdlaziz hal
edilir.
Beyolu Taksim istikametinde
XIX. yzylda sarraflktan servet
yapan Rumlarn konaklar vardr.
Tatl su frengi, Galataya
yerleenlerin yerli Hristiyanlarla
karmna verilen addr. Bu
Beyolu aristokrasisini sefaretler
martr.
ZMR: M XIde onya gleri
balar. Denizci bir kavmin kurduu
Efesten kan savalar yerlileri
kovarak Smyrnay kurmutur. Kara
devletlerinin basksna uramtr.
Eolia basks ile yurtlarn terk
etmi, sonra tekrar almlardr. M
VIIde Lidya saldrs karsnda
boyun emitir. Foa rekabeti
etkilemitir. M VIda ran istilas
yaanmtr. Hristiyan yaylmasnda
Asyann 7 kilisesinden biri olur.
1076da Sleyman Kutulmu ele
geirir. 1086 aka Bey Midilli ve
Sakz alr. 1092 Edremiti zapt
eder, anakkale Boaz iinde
Abidosu kuatr. Kl Aslan aka
Beyi hileyle ldrr.
1204te stanbul Hal olunca,
Egede anari devri yaanr. Venedik
ve Ceneviz ar basar. Paleolog
geni imtiyazlar verir. 1261 ve
1304te Ceneviz fiilen ehre egemen
olur. 1320de Aydnolu mer Bey,
Mehmet Bey hkimdir. mer, Ege
adalarn ve sahilleri dolaan Frenk
gemilerine basknlar yapar. Buna son
vermek zere, Papa Clemente VInn
giriimiyle Ceneviz, Rodos (San
Giovanni) valyeleri, Fransz ve
baka Hristiyan Hal kuvveti
gnderilir. 28 Ekim 1344te zmiri
basar, hisar ele geirir. mer Bey
tersanesini yakar. mer lr. 50 yl
zmir, Rodos valyelerinde kalr.
Babas zmirde Suba olan
Cneyt, Timur zmiri alnca zmiri
ele geirir. Sleyman elebi
himayesindedir. 1415te elebi
Mehmet Cneyti tenkil eder.
13 Eyll 1472de bir Venedik
donanmas zmiri yamalar ve
yakar.
Evliya elebi; deve, at ve katr
kervanlaryla eitli eya geldiini,
birok devletin tccar, balyos ve
konsolosunun bulunduunu belirtir.
Her yl bin gemi geldiini yazar.
Tournefort, XVIII. yzyl banda
u bilgileri kaydeder: ran
kervanlar geliyor, ylda 2000 balya
ipek getirebiliyor. pek, tiftik,
yapa, afyon, balmumu, hal,
zeytinya, zm, kk boya, deri vs.
Frenk gemileri ise ynl kuma,
ipekli, kahve, ivit, baharat, eker,
kt, cam, eitli maden getiriyor.
nce talyan Cumhuriyetleri
imtiyazldr. XVII. yy ba Hollanda
stnlk gsteriyor. XVII sonu ngiliz
Levant Companyninin arl var.
Tourneforta gre Frenk
mahallelerinde Trkler ender olarak
vardr. talyanca, Franszca, ngilizce
ve Felemenke konuuluyor. XVIII.
yzyln ikinci yarsnda ngilizler,
Hollandallar ve Franszlar ticarete
egemendir, talyann etkisi pek
azdr. XIX. yzylda Rumlar
ykselir. Ticaret leminin egemen
dili talyancaya yakn Lingua
Francadr. XIXuncu yzyln ikinci
yarsnda Franszca ilerler. Rumca
ticaret dili olur.
Evliya elebi kimsenin
Hristiyana sille vuramayacan
belirtir. Buna gre Frenk
mahallesinde olay olursa gzcler
tutar, olay karan hkime gtrlr
ve hemen katledilir.
Rhtm, 1867-1880 yllarnda
yaplr.
10 slam, 10 Hristiyan (Rum), 10
Frenk ve Yahudi, 2 Ermeni ve 1
Kpti mahallesi vardr. 10 bin 300
ev ve 3 bin 60 dkkn bulunur. XVII.
yzyl sonu gezginlerin nfusu 24 ila
27 bin gsteriyor. 10 bin Rum, 1800
Yahudi, 200 Ermeni ve bir o kadar
Frenk vardr. ehrin yars
Mslmandr.
Vital Cuinet, 1890da 200 bin
nfus olduunu yazar. Bunlarn 89
bini Mslman, 52 bini Rum, 16 bini
Yahudi, 5 bini Ermeni ve 25 bini
Yunanldr. Toplam ecnebi says 36
bindir. Mordtmankaya gre 1916
nfusu: 300 bindir. 90 bin slam, 110
bin Rum, 30 bin Yahudi, 15 bin
Ermeni, 55 bin ecnebi (30 bini
Yunanl).
Osmanlda Hristiyana geni
imtiyaz verilmi, onun glgesine
snm ou yabanc devlete
tabiiyet iddia eden Rumlar, zmirde
tamamyla serbest yaamtr.
mtiyazsz ve savunmasz Trkler,
ticarette gerilemitir. ehir dndaki
Trk, iftilik, meyvecilik ve
obanlk yapar. ehirde memur,
byk arazi sahibi, demirci,
doramac, terzi ve ii gibi Trkler
var. Rumlarn bir ksm bahe ziraat
yapar, gemicilik ve ticaret ile
urar. Avrupaly taklit eder.
Saylar daha az olan Ermeniler
grnte Rumlardan ok Trklere
benzerler, bununla birlikte kk
ticaret yaamna Trklerden daha
ok intibak etmi bulunmaktadrlar.
zellikle Anadolu ve ran ile
yaplan ticaretin gelimesi
sonucunda, zmire gelip
yerlemilerdir. Yahudilerin ou
spanya kkenlidir. XVIII. yzyl
ba zmir ticareti onlar aracl ile
yaplr. Tellallk ve komisyonculuk
tekellerindedir. Levantin, gemi
yzyllarda yerlemi talyan, Yunan
ve Trk tebaas Katoliklerdir. Bu ad
kendilerine sadece Katolik diyen,
Rumca, Franszca veya talyanca
konuan bu tccar zmreye
verilmektedir.
KIT: slam yalnz papirs
biliyor. Semerkanda getirilen in
harp esirleri bez, keten yahut
kenevirden kt yapma sanatn
kurarlar. stanbul fethinde Bizansa
ait iler kt deirmeni Bayazt
IIye kadar kt imal eder. Sonra
tadil ve tamir edilerek baruthane
yaplr. 1486da Bursada srf
Trklerce kurulan bir kthane
kayd var. brahim Mteferrika
matbaa ile kt ihtiyac artnca
Yalovada kt deirmeni yaptrr.
Ayrca uzun sre kd takliden
Aslan marka filigranl kt yapar.
Selim III zamannda kthane tekrar
kt imaline balarsa da ksa
zamanda vazgeilir. 1803te
Beykozda kthane kurulur, pek az
iler. 1844te zmitte kthane
kurulmas planlanr, kalr. 1846da
zmirde imtiyaz alnp 1848de
imalata balayan kt fabrikas
Avrupa rekabetine dayanamayp
kapanr. 1887de Bamabeyinci
Osman Beye her nevi kt ve
Hamidiye kt fabrikas imtiyaz
verilir. ngiliz sermayesine dayaldr
ve ynetim kurulu Londradadr.
1890da temeli atlr, ama 6 ay
iletilebilir. 1912ye kadar metruk
kalr. 1915 mttefikler demir
aletlerinden yararlanp sava
malzemesi yaparlar, ortadan kalkar.
Kthaneler devrinde kt
satcsna ham verilir, onlar
ilerler. Boyanmas ayr bir sanattr.
KALGAYLIK (ve Nureddin):
Krmda saltanat kavgalarna ve
karde katline engel olmak iin
kurulmu olan sistem. Moolda ulus
hanedan arasnda paylatrlr. lk
kez Krmda Mengli Giray 1475te
byk olu Mehmeti, Kalgay unvan
ile veliaht yapar. Kardelerin taht
mcadelesini nlemek iin
salnda byle bir atama yapm
olmaldr. Kurum yaamtr. Her han
tahta getike kendinden byk
kardeini, kendinden kk
kardeini, o yoksa olunu Kalgay
yapar. Bu Cengiz Han kanunudur
denilip icat kutsallatrlmtr.
Nureddin, yani, ikinci veliaht
sistemini de Mehmet Giray II icat
etmitir. Kardeini Kalgay, ok
sevdii olunu da Nureddin
yapmtr. Han lnce Kalgay yerine
geer, Nureddin de Kalgay olur.
Uygulamaya gre 40 kiiden 24
kalgaylktan, 5i nureddinlikten han
olmutur. Krm kabile
aristokrasisinin stanbula
danmadan treye gre kalgay han
yapmas ya da Padiahn kalgaylk
hukukunu bazen bo vermesi
mcadeleler yaratr.
Hezarfen Hseyin Efendiye gre
bunlarn makarr- saltanat vardr.
Vezir, defterdar ve kads vardr.
Kalgay ve Nureddin serasker
olurlarsa ganimetten 1/10 pay alrlar.
Kalgay kendi adna yarlk karr,
yabanc devletler ise dorudan
muhaberat yapar. Rus arlar, Leh
Krallar ve erkes Beyleri, Kalgay
ve maiyetine para ve krkten
mrekkep hazine ve blek derler.
Krmda babey olan irin
beylerinin de Kalgay ve Nureddini
vardr.
KALPAK: Orta Asyann
serpuudur. Trkler Avrupaya
sokmutur. Koyun postundandr.
slamda kalpan yerini sark
almtr. Fes knca Hristiyan da
fes giymeye balar. 1842de Irgat
Mehmet Paa Hristiyan kalpak
giyecek der, ama uzun mrl
olmaz. Kalpaklar Ermeniler imal
eder ve giyerler. Hristiyanlar da
giymitir. 1918e kadar Osmanl
ordusunda subaylarn merasim
serpuudur.
KIRIM: Kaplan Giray I (1680-
1738) kez Han olur. 1699da
urinlerin beyi rek Timura yenilir,
daha sonra erkezistan seraskeri
olur ve Kalmuk basknndan glkle
kurtulur. Ardndan 1701 Maysnda
eski Kalgay ahbay Giray
ldrd sanlan erkes Besleney
kabilesine kar dehet verici aknlar
yapar. Nureddin olmak ister, Devlet
Giray yapmaz. Osmanlya kaar.
Osmanl, Rusyaya kar bar
siyasetine aykr niyetlerinden dolay
Devleti azleder. Kaplann babas
Hac Selim, 1702de drdnc kez
Han olur. Kaplan, nureddin olur.
Devlet, stanbulun kararn
dinlemeyen kabileler ile isyan eder.
Tuna yollarna saldr dzenler.
Selim Giray nler. lnce olu
kalgay Gazi Giray, han olur.
Kaplan kalgay yapar. Babli,
Rusya ve Lehistann bara aykr
hareketlerini nleyemeyen Gaziden
ikyetidir. Nisan 1707de Kaplan,
han olur. Rusyaya kar bardr.
Kabartay erkeslerini egemenlii
altna almakla urar. Gazi Giray
bunlarn Bi-Tardaki yurtlarn
brakp, sarp bir dada Bahsan Nehri
kaynaklarna ekilmelerine izin
vermitir. Kaplan Eski yurda dn
der, erkes dinlemez. Babli
araclyla byk sefer hazrl
yapar. Mirzalar kardr ama
dinlemez. 1708 bahar sarp arazide
erkeslerin gece basknndan
glkle kurtulur. nalck, Baskn
tertibinde Krml Mirzalarn da
parma olabilir der. 1708
Kasmnda utandrc bir bozgun
zerine azledilir. 1713te ikinci kez
han olur. 1716da ikinci kez azlolur.
Patrona syanndan sonra han olur
ama zorbalar tutmaz, aksine zorba
temizliinde faal olur. 1732de
Dastana ordu gnderir, orada
Ruslarn bir hcumunu eenlerin
beyi Ay-Timur yoluyla pskrtr.
Demir kapu geidine girer. 1736da
ateli silahl Rus ordusu nnde
yenilir. Ruslar, Krm yarmadasna
girer, bakenti yamalar ve yakar.
1736da tekrar azlolur.
Kaplan Giray II (Iin torunu)
1767de Nureddin olur. 1770te Rus
savanda gevek davranan Devlet
Giray yerine han olur. Ruslar
savalarda baarl olur. Bucakta
Nogaylar, Yedisan kabilesinin byk
ksm Ruslara boyun eer. Krmda
Ruslarla uzlama yanllar vardr.
Rusyann tahriklerine kaplan ve
ekseriyetle Krm Mirzalarndan
olan bir zmre, Krm Hanlnn
Osmanl Devletinden tamamyla
mstakil bir hkmete ve siyasete
sahip olursa, bu savalarn dnda
kalabileceini tahayyl eder. Bu
hususta Yedisan Nogaylarnn
hareket hatt bir rnek tekil
etmektedir. Osmanlnn Krma
yeterli para ve asker yardm
yapmay, Krmdan uzakta
seferlere zorlamas ve Tuna
bozgunlar uzlamaclar glendirir.
Krm, Osmanl ordusundaki defter
emiri vekili Necati Efendi, Rusya
ile uzlamaya Kaplan nayak oldu
der. nalck bunu doru bulur.
Kaplan, nalcka gre esasl
hazrl ve stanbuldan yardm
zorunlu sayar. Bir yandan
Kalmuklar Ruslardan ayrmaya
alr, te yandan stanbuldan kesin
para yardm ister. Kasm 1770te
azledilir, eski Han Selim Giray II
gelir.
KHARSTKAROS: Bizansta
Pronoiann ilk biimlerinden biri.
Beneficiarus anlamna, yani askeri
hizmet kouluyla toprak verilen kii,
anlamna gelir. Fakat zellikle X.
yzyln banda kharistikia olarak
arazi datm, genellikle
manastrlara uygulanr, laymene de,
clergyye de (kilise yesi olanlara
da olmayanlara da) verildi. Bizans
kharistikarionunun bu zellii
muhtemelen ikona dnemiyle
ilgilidir. Hkmet rahiplerle
mcadelesinde manastr arazisinin
seklarizasyonuna bavurdu. Bu da
imparatora toprak ba iin geni
kaynak verdi.
KIZILBA: ii mezhebinin bir
yolunun mensuplardr. eyh Haydar,
12 dilimli kzl ta, kzl sark giyer.
Kzlba kabul edildikten sonra,
randaki Safevi ahlarna tabi olan
bu zmreye Snniler, Kzlba der.
randa ara kuran; Anadoluda
tavan yemezler; Bakda kan
koyunlular; Urmiyede
Abdalbeyliler; Krdistanda
Gulyai, Tebrizde Guran,
Karadada amlular, Karabada
milliler, Mehed tarafnda Ali
Allahiler denir. Kzlbalar randa
kendilerine ehli hak, Anadoluda
ah Sufi srei derler.
Kzlba erknnda Bektai
erknnn byk etkisi vardr. Fakat
bu mezhebi Bektailik ile
kartrmamak gerekir. Bektailik bir
tarikattr, her isteyen girebilir ama
Kzlbala giremez. Soy sorunu
vardr. Daha ok bir din, bir
mezheptir. Bektailer, Kzlba
meydanlarna Bektai olmak isterse
herkes gibi ilem grmeleri ile kabul
ederler. Kzlba ise ok kez
Bektaiyi ayinine alr. Son
zamanlarda ikiye ayrlmtr: Eskisi
gibi ocaklara bal kalanlar Bektai
elebilerine uyarlar. kinci bir nevi
puruttur. Bu, Alevilerin Kzlba
olanlarndan bazlarna reddedici
anlamnda verilen isimdir.
Safevilere ballk duyarlar. Pir
Sultan nefesinde zaferi ve ahn
galebesini ister. Pir Ali, Osmanl
Trklerine kar ayn duygular dile
getirir. Anadoluya yollanan
halifelerle ballk artrlr.
Kzlbalkta inan daha ok
grenee ve ananeye dayanr. Esas,
Aliyi Tanr tanmaktr.
Kzlbalar Edirne ve Krklareli
krlarnda (Bedrettin sufilii),
Dobruca ve Deliormanda, Eskiehir
Ovasnda, zmirde Narldere
havzasnda, Sivas, orum, Mecitz,
Sungurlu, skilip, Divrik, Tunceli,
Malatya, Erzincan, Erzurum havalisi,
Balkesir Ovas, Antalya ve Hatay
taraflarnda grlr. Adanada
Arap uaklar diye anlan
Nusayriler nemli farklar gsterir.
rann bat taraflarnda Haristan,
Krdistan taraflarnda, Azerbaycan,
Tebriz, Bak, Mavera-i Kafkas,
illerde kk topluluklar halinde
Hamedan, Tahran, Nazenderan ve
Farsta bulunan ehl-i hak da ayn
zmredir. Anadoluda Abdal
denilen ve dnlerde davul alarak,
baka vakit seyyar kalayclk
yaparak geinen ve halk tarafndan
ingene olduklar sylenen
gebeler de Kzlbatr. ehirlerde
yerleen Kzlbalar mezheplerini
gizlerler.
KO BEY: Bursal Tahir Beye
gre Arnavut devirmesidir.
Enderunda eitli odalarda
almtr. Murat IV, has odaya
alm, musahip ve mahrem-i esrar
olmutur. 1631de risalesini
yazmtr. Deli brahimin de
musahip ve mahrem-i esrardr. Ona
da 1640ta risale yazmtr.
brahimden sonra Griceye gider.
brahimin kardei Avc Mehmet
zaman, Rusyaya kamtr.
Ukraynaya yerleip Hristiyan
olmutur. Andrey adn alm, Rus
asilzade snfna girmitir. ocuklar
arlk sona erinceye kadar nemli
mevkilerde kalmtr.
Murat IV, Koi Beyin ileri
srd esaslar dahilinde reform
yapar. ki ve ttn yasa getirir.
Yenieri ve sipahi zorbalar
ldrlr. Suistimal ve ihmal yapan
memura sert cezalar verilir. Sipahi
ve zaimlerin durumu dzeltilmeye
allr (aatay Uluay, slam
Ansiklopedisi c.6, s.835).
KONSOLOSLAR: Konsoloslar,
Osmanl devletinde baz
ayrcalklara sahiptiler. XII ve XIII.
yzyllarda Cenova, Piza, Floransa
ve Venedik; Filistine, Suriyeye,
Msra ve stanbula konsolos
yollar. 1460ta Floransallar ok
sayda bulundururlar, yarg yetkisi
vardr. 1528de Fransa ve
Katalonyann skenderiyedeki
konsolos bulundurma imtiyazn
Kanuni onaylar. Fransa 1535te
diledii yerde konsolosluk kurma
imtiyaz elde eder, yarg yetkisi de
vardr. 1557de Halep ve baka
yerlere yerleir. ngiltere ise,
1580de skenderiye, Trablus, am,
Cezayir, Tunus, Trablusgarp ve dier
yerlerde konsolosluklar kurma
yetkisi alr. 1583te ilk iki konsolos
skenderiye ve Suriyede grev alr.
1610da bu yetki geniletilir.
Avusturya 1606da, Rusya 1774te
haklar alr.
Osmanl tebaasnn konsolosluk
vazifesi grmeye balamalar ise
XVII sonunda Bablinin Konsolos
kendi milliyetinden olur karar
almasyla olur. XIX. yzylda siyasal
nem kazanr. Eflk ve Bodan
mecburen Rus konsolosu
bulundurmay kabul eder, daha sonra
Avusturyaya da bu hakk verir.
Avrupa devletleri ticari adan
nemsiz yerlerde yerlilerden
konsolos ve konsolos vekili
bulundurur, bunlara fahri konsolos
berat verirler. Bunlar i yapmadan
mahmi (koruyucu, muhafz) sfat
kazanp, yolsuzluk yaparlar, para
karl mahmi vesikas verirler.
1863 Konsolos Nizamnamesi bunu
ksmen nler. Ama ecnebi
imtiyazdan yararlanmak isteyen baz
yerliler tabiiyet deitirirler.
Osmanl da, XIX. yzylda ou Rum
ahbenderler (Konsolos) almaya
balar (Tayyip Gkbilgin,
Konsolos, slam Ansiklopedisi, c.
5, s. 836).
MARTOLOS: XV-XVI.
yzyllarda Balkanlarda genellikle
Hristiyanlardan oluan askeri
tekilattr. Yunan kkenli bir
kelimedir. Yunanistanda, Venedik-
Yunanistann egemen olduu
Arnavut blgesinde armatol denen
milisler vardr. Armatol ktalar
asayi ve geitleri Rum ekyasndan
korumakla ykml bir cins
Hristiyan jandarmadr. 1620de
Makedonya ve Yunanistanda 17
armatollk var. Reisleri zamanla rsi
olarak geliyor. 1721 fermanyla
derbenti paaya balanyorlar. Fiili
hizmet yerine para isteyip, bu
parayla cretli asker katma yoluna
gidiliyor, sonra muntazam askeri
kta kullanlyor. Armatoller byle
zayflaynca ou ekyalarn
tarafna geiyor. Ama martoloslar
Fatih dneminde ilk nce Tuna
zerindeki kalelerde grlr. Murat
II, 1421de tesis etmitir. k
Paazadeye gre Osman Gazi,
negl harekat srasnda; Orhan da
casus ve haberci olarak martolos
kullanr. Murat II, Kosova ncesi ve
sonras Togan adl martalosa dman
komutann renme grevi verir
(k Paazade, a.g.e., s.407). Uzun
Hasan, 1473 seferinde martoloslar
aknc olarak kullanlr. Martolos
Adriya, Bosna ve Macaristan snr
kalelerinde hizmet eden askeri rgt
olarak dikkat eker. Gemilerde de
rastlanr. Byk ounluu yerlidir.
Barta macera ve ganimet peinde
koan ve dman arazisine szmaya
alan bir unsurdur. Venedik
kaynaklar martolos snr askeri
Strathioti ve Uskokkinin
atmalarn anlatr. Kontrol ddr.
Dil ve ba getirmeye memur
martolos aknlar kontrol edilemez,
bu nedenle Balkan dillerinde
haydut, apulcu anlam kazanr.
1541de Budinde 3 bin 500
askerden bini martolostur.
Kanuniden itibaren snr
askerliinin yan sra, Rumeli
ilerinde de muhafz asker veya
jandarma grevi yapar. Karadada
da kara-martoloslar haydut ele
geirmeye ve vergi toplamaya
memur edilir. Derbentleri
haydutlardan korumak, madenlerde 6
ay muhafazlk yapmak, Sofya
martoloslar gibi mhimmat ve
zahire nakliyatn korumak grevleri
vardr. Ahmet III, 1721de devaml
saldrdan dolay martolos rgtn
lavetmi, grevi derbentilere
havale etmitir. Yasak uzun srmez.
martolos snrl biimde srer.
Genelikle Hristiyan, zellikle
Srptrlar. Zamanla Mslmanlar da
alnr. (Robert Anhegger, slam
Ansiklopedisi, c.7, s.341 ve Donado
da Lezze Historia Turchesca)
Reaya m? Asker mi?
Halil nalcka gre menede muaf
ve msellem reayadan ayr, mstakil
bir tekilattr. Zamanla bu rgt,
askeri muaf ve msellem reayann
ilhak yoluyla geniletir. lk zamanki
durumu bilinemez. Osmanl ya belli
cret karlnda gnll kullanyor,
ya da belli bir topluluu vergi ve
tekliften muaf tutarak bir vazife
ykler. Bu iki usul, kara-martolos
gibi manas mehul yahut ulufeli
veya msellem martolos olana
uygulanr. Bunlardan ulufeli martolos
kesinlikle reaya deildir, askeri ve
sipahi neslinden gelme Hristiyanlar
olduu belirtilir. Mesela Tuna
Gvercinlik Kalesinde 52 martolos
20 ake ulufe ile, hara, ispene ve
raiyet rsumundan muaf olup sair
sipahi keferesi gibi hizmet ederler.
Ama bazen bir ky halk deftere
yazlp, belli hizmete ykml
tutulur.
Mehmet AL PAA:358Kavalal
Mehmet Ali Paa 1769da
Kavalada doar. Kendisine
Arnavut denir. Hanedan kendini
Trk sayar. Babas Kavala
bekibas brahim Aadr. Babas
lnce Kavala mtesellimi amcas
Tosun Aann himayesine girer.
Hkmet, Tosunu idam eder,
hamisiz kalr. Ttn ticareti yapan
Lon adl Fransz tacirle anlaarak
postacs ve son subas olur. 18
yanda askerlie girer. Kavala
hkiminin akrabasndan dul ve
zengin bir kadnla evlenir. Askerlik
yaparken ttn ticareti ile de urar.
Kavala hkiminin Napolyona
kar hazrlad askeri ktann
komutan muavini olur. Komutan
hastalanp dnnce baa geer.
Napolyonun Msr seferi sonucu
Klemenlerin en sebatl ve iradeli
unsurlar yok olur. Mehmet Ali
yararlanr. Klemeni Osmanllara,
Arnavutlar Klemene kar
kkrtr.
1807de skenderiyeyi igal eden
ngilizlere kar baar kazanr.
1803te ngilizler ekilirken
kendileriyle anlaan Al-Alfi Bey
getirirler. Al-Alfi, 1804te ngiliz
sava gemisiyle dner. ngiliz
yardmyla mcadeleye giriir. Al-
Alfi ve teki Klemen beyi al-
Bardisi lrse de, durum ngilizlerin
lehinedir. Ne Fransa, ne Osmanl
mdahale edecek durumda deildir.
Mehmet Ali ise Klemenlerle
mcadele eder. 17 Martta Amiral
Lewis skenderiyeye girer. stilay
planlayanlardan ngiliz konsolosu
Misselt, skenderiye muhafz Emin
Aa ile anlamtr. ehir teslim
edilir. Kara kuvveti General Fraser
komutasnda Mehmet Ali, Al-Alfi
yanllaryla mcadelede eder.
stilay duyunca derhal Klemen ile
anlar. Said ynetimini onlara
brakr, Kahireye dner. Klemen,
ngiliz ibirliine yanamaz. 29
Martta Wauchope 1400 kiiyle
Reid ehrini zapteder. Keif
Muhafz Ali Beyin 700 kiilik
ktas vardr. Halk savunmaya
hazrlar. ngilizleri skenderiyeye
pskrtr. 500-600 kadar l
verirler, Wauchope lr. Kahirede
halk ve Ezher talebesi savunmaya
hazrlanr. Cihat ilan edilir. General
Fraser, byk toplarla General
Stuart 4 bin kii ile zapta yollar.
iddetli bombardman yaanr.
Mehmet Ali, Topuzolunu 4 bin
piyade ve 1500 svari ile yollar.
Topuzolu, ngilizleri perian eder.
1685 zayiat verir. 6 Mays 1807de
Stuart ekilir. Temmuz 1807de
Tilsit Anlamas imzalanr. Mehmet
Ali, skenderiye nne gelir.
ngilizler anlar.
Mehmet Ali ngilizlere Svey
Kanaln atrtmaz
17 Haziran 1838de Osmanl
Devleti ile ngiltere lkesinde ticaret
tekelini laveden bir antlama
imzalanr. Bu antlama, Msrn
btn gelir kaynaklarn tek elden
idare eden ve mali kudretini bu ekle
istinat ettiren Mehmet Alinin
iktisadi siyasetine, ngiltere
tarafndan vurulmak istenen bir
darbedir.
Mehmet Ali Arap siyasetine
dner. Henry John Palmerstona gre
amac, Arapa konuulan btn
yerlileri kapsayan bir Arap devleti
kurmaktr. Egemenliini Bahreyn
adalarna kadar geniletir. Bylece
Akdeniz yoluyla Hindistana giden
deniz yollarnn ikinci kapsn ele
geirir. att al-Araba donanma
yollar. Basra, Badat ve ran ile
iliki kurar. Bylece ngiliz-Rus
rekabet alannda ngiltere aleyhine
hesaba katlmas gereken bir g
doar. ngilterenin Svey
berzahnda bir kprba tutmak
veya Svey-Kahire demiryolu
yapma isteklerini iddetle reddeder.
Svey Kanaln atrtmaz. Bu
phe ve anlamazlklar sonucu
1838de ngiltere Adeni satn alr.
Palmerstonun ynettii ngiltere
politikas Mehmet Ali aleyhine faal
bir ekil ald srada Nizipte
Osmanl-Msr sava kar. Ahmet
Fevzi (Firari) Paa, Osmanl
donanmasn Msra teslim eder.
Palmerston byk diplomatik sava
yrtr, Msr ve Rusyay Fransaya
kar kullanr, Boazlar iinse
Fransay Rusyaya kar kkrtr.
ngiltere ve Avusturya
donanmalar Suriye sahillerini
abluka altna alr. Kasm 1840ta
Sur, Sayda ve Akkay zapt eder.
Beyrut civarnda Osmanl ordusu
Msr yener. Suriye, Mehmet Ali
aleyhine ihtilal oca kurar.
skenderiye, Commodor Charles
Napier tehdidi altndadr. Mehmet
Ali, Komodor ile anlar, Suriyeyi
ve donanmay geri verir. Mehmet Ali
ordusu 18 bin kiiye indirilir.
Mehmet Ali Paa reformlar
1820de modern bir ordu kurar.
Harbiye okulu aar. Memleket
byklerinin verdii bir Klemen ile
subay yetitirmeye koyulur. ylda
subay ihtiyac karlanr. Asker nce
Sudan halkndan salanr. nk
Msr halk askerlie alk deildir.
1823te 20 bin kii alnr, sonra
Msrllar askerlik iin kazanlr.
Byk askeri imalathaneler 3-4
top, ylda 36 bin tfek ve 15.784
kantar barut yapabilir hale gelir.
1839da ordu mevcudu 235 bin
880dir.
 Pamuk retiminde inklp
(iltizamn lav)
1810da donanma nvesini
Bulakta kurar. Marsilya ve Trieste
tersanelerine gemiler smarlanr.
Fransz ve talyan subaylar arlr.
1821de Fransz Besson, skenderiye
Tersanesini slaha koyulur. 5 adet
kza ve 8 bin iisi vardr. Pusula
ve drbne kadar btn donanma
ihtiyacn karlayan mkemmel
atlyeler mevcuttur. Kereste
Trablustan tanr.
Mehmet Ali, ok sayda mektepler
aar. 1826da Hendese Mektebini,
1827de Tbbiyeyi aar. 1837de
Maarif vekleti kurar. 1823ten
itibaren Avrupaya talebe yollar.
1820den itibaren sulama kanallar
aar. yi bir sulama ebekesi kurar.
Sulama amal olarak Hayriye baraj
inasna koyulur.
Mehmet Ali ncesi Msr arazisi
slami kurallara gre muamele
grmtr. Klemenler arazinin
nemli ksmna sahip olmutur. Geri
kalan ksm fellahlara, mltezimlere
ve evkafa aittir. Mehmet Ali,
Klemen krmndan sonra
ellerindeki araziyi alr, iltizam
usuln laveder. Memleketin ayan
ve eyhlerinden mteekkil
mltezimlere, iltizamdan nce ikta
gibi alm olduklar Avsiya (Avasi)
topraklarn, vergiden muaf olarak
kayd hayat artyla brakr, yllk
maalara faiz balar. Vakflar,
giderleri hkmete karlanmak
artyla devlete maleder. Arazinin
ou devlete geer. Fellahlara 3-5
feddan olmak zere tevzi edilir (1
feddan 4200 metrekare). Vergileri
dorudan hkmet toplar.
Fellah mlk sahibi olamaz,
vergisini dedii mddete intifa
hakkna sahiptir. Onlara dn
hayvan, tarm aleti ve tohum verilir.
Hasatta hkmet inhisar usul gerei
belli fiyatla rn satn alr. Bir sre
sonra tannm ayan ve sivil ve
askeri byk memurlara ibadiyat
(abaid) adyla byk topraklar
verilir. Mehmet Ali aile ve
evresine iftlik ad altnda byk
araziler verir. Bunlar vergiden
muaftr ama araziyi bizzat iletmek
ile mkelleftiler. Ancak 1838de
icara verebilecekleri kabul edilir ve
1842den sonra mlk olarak verilir.
1813te ekilebilecek araziyi
letirmitir. Arazi ksmlar
verimine gre vergiye tabi klnr.
1821de ekili arazi 2 milyon feddan
iken, 1840ta iki katna kar.
pekilie byk nem verir. 2 bin
fellah ve Suriyeden getirtilen usta
iiler ile ok sayda dut aac
yetitirilir. 1823-33te 12 bin okka
ipek retilir.
1821de pamuk retiminde byk
bir inklap yapar. Pamuk cinsinin
slah ve istihsalini ok byk lde
artrarak Msr pamuk reticisi bir
lke haline getirir. ekerkam,
zeytin, keten ve kenevire nem
verilir. lkenin btn rn devlet
ambarlarnda toplanr ve ihracat
bizzat devlet eliyle yaplr. Bylece
byk kazanlar salanr.
nhisar sistemini sanayiye de
temil eder, byk imalathaneler
kurar. Bu yzden kk sanatlar
krleir, oysa saylar hi de az
olmayan ve senede 30 bin kese
kazan salayan bir halk ktlesi
vardr, bunlar devlet fabrikalarnda
amele olurlar. Bulakta birok
imalathane kurulur. Pamuklu kuma
iin Malta (iilerin ou Maltadan
gelmektedir), uha, keten kuma
fabrikalar kurulur. eitli lkelere
staj iin ii yollanr.
skenderiyeyi Afrikann en
nemli ticaret limanlarndan biri
haline getirir.
Svey-Kahire arasnda tccar
kafile ve kervanlar iin yol yaplr,
duraklar ina edilir.
Tam emniyet ve asayi salanr.
ngiliz Hindistan irketi ile
anlaarak Avrupaya gidecek posta
ve yolcularn Msr zerinden
gemesini salar. Bu amala
mnakalat vekleti, yani ulatrma
bakanl kurar.
Halk angaryaya alkndr, bundan
yararlanr. Ksa srede Msr gelirini
13 bin keseden 400 bin keseye
karr.
MEMLUK VE ATEL
SLAHLAR: Batda kaytlar topun
ilk kez 1325te kullanldn
gsteriyor. Memlukta ilk kullan
1365-70 yllar arasnda. Top ancak
1390dan sonra en ok zikredilen
silah olur. David Ayalona gre
Memlukta topun varl
Osmanldan 60 yl ncedir.
Memlukta ilk kez geni lde top
1389/1390 taht kavgasnda
kullanlmtr. Tfek 1489-90da
grlr. An-Nasr Muhammed
(1459-1498) tfekli zenci birlii
kurmu, kendi huzurunda talim
yaptrmtr. Memluklarn kin ve
nefretini eken komutan ldrmler
ve birlii lavettirmiler, sonra
Sultan katletmilerdir. Ama Osmanl
tehdidi ve Portekiz saldrs
karsnda Al-Gavri baka adla
birlii ihya eder, zencilerin yerine
Memluk oullarn alr. Asl
Memluklar hibir zaman ne topu, ne
de tfeki olmaya tenezzl etmezler.
Al-Gavri top dkmn de byk
lde artrr, svarilii de gelitirir.
Ateli silahlar kullanan birliklere
daima az maa alan, kmsenen,
aa derecede bir askeri grup
gzyle baklr. Bu menfi tutum
karsnda Al-Gavri 1514te ateli
silahlar birliini resmen ilga eder.
Fakat Kzldenize giren, Mekke ve
Medineyi tehdit eden Portekiz
karsnda bunu srdrmek zorunda
kalr. Hatta Osmanldan yardm
ister. 1410da Osmanl, Memluk
elisinin top ve gemi isteine derhal
cevap vermeye alr. 1509da
Portekiz, Kzldenizde Memluk
donanmasn imha eder. Bu savata
yer alan Memluk topusu tam
maharetli deildir. Peygamber
mezarna tecavz etmek tehdidinde
bulununca slamn gz Osmanlya
dner. Padiah, Msra uzman
Osmanl gemicisi yollar.
Ateli birlik tekili de,
1510dadr.
Bayazt II, 30 gemilik kereste, 3
yz top vesair gemi levazm tahsis
eder. Rodos valyelerinin saldrs
yznden alamazlar. Ama Ebu lyas,
Ocak 1511de Msra Osmanldan
400 top, 40 kantar barut ve bir
miktar bakr geldiini yazar. 1513te
Sveyte ina edilen donanmay
korumak iin Kahireden 300 tfeki
yollanr, sonra takviye edilir.
1515te Portekizle ikinci byk
deniz seferinde 600 tfeki
kullanlr. Toplam 6 bin kii olan
sefer heyetinde komutan, Salman adl
bir Osmanldr. (David Ayalon
s.80). Osmanl kaydna gre,
Mehmet b. Abdullah 1512de
Kapudan yollanm, daha nce Reis
Hamid ve Hasan ve Ahmet olu
Aydn elebi gelmitir.
Fatihten beri Antalya gmrk
kaytlar Msra nemli kereste,
tahta, demir, zift sevkini belirtiyor.
Msr askeri gc demek ki
Osmanlya tabidir.
Memlukun yeni silaha
direniinin nedenleri unlardr:
1) Svarilik, Memluk askeri
snfn raiyetten ayran balca
vasftr. Bu bir stnlk nianesi ve
imtiyaz saylr. ou kuzey stebinden
gelmi Memlukun ata ve oka
ball step gelenei saylabilir.
2) O zamanlar ateli silahlar
piyade kullanabiliyordu.
3) Memluklar, daha stn silahl
yeni bir grubun rakip olacan
grmlerdir. Kuruluunu zaruri
bulunca da, bu grubun kendilerinden
aa kalmasna dikkat etmilerdir.
Gereke, slam ananesine aykr
olmas, kfir silah olmas, ve
korkaklara mahsus silah olmasdr.
ecaate, askeri erefe yer vermez,
haince kullanlr demilerdir.
(Trkmenin tutumu da buna benzer:
Krolu tfek icad oldu merdlik
bozuldu der.)
Osmanl kolayca ald,
Memluklar neden alamad?
1) David Ayalona gre 1400-
1490 yllar arasnda Memluk dtan
ciddi saldrya uramamtr.
Osmanl devaml Hristiyan basks
altndadr.
2) Memluk gerileme
dnemindedir. Osmanl
ykselmektedir.
3) Bnye fark vardr. Osmanl
Padiah kudretlidir. Memluklar ise
belli liderler etrafnda ayr gruplar
halindedir. Sultan onlarn setii
Memluktur. Onlara pek kar
kamaz.
4) ktisadiyat geriler, byk
giderli reform yapamaz. Osmanlda
bulunan zengin madenler Memlukta
yoktur.
MEMLUKLARDA YNETM
MEKANZMASI (1250-1517):
Memluk szc temellk etmekten
gelir. Efendisinin temellk altnda
esir demektir, bu yzden onlara
Klemen de denir. Hkmdar ve
emirlerin muhafz birliklerine bal,
eski klelerdir. Yetenekleri ile
kendilerini gstermi, azat
edilmiledir. Bahri (1250-1390) ve
Burci (1382-1517) olarak ikiye
ayrlrlar. Sultan Necmeddin
Eybn muhafz birliine memluk
bahri denilir. Birlik Nil (Bahr)
zerindeki bir klada bulunmaktadr.
Bahri sultanlar hari, hkmdar
ahfad arasndan Memluklarca
seilmilerdir. Bylece Baybarstan
sonra 2 olu, Kalarmiden sonra 2
olu, birok torunu ve torunlarnn
olu hkmdar olmutur. Kalarminin
kurduu ve Kahire kalesinde bulunan
Burci Memluklar iin durum byle
deildir. Gerekte ilk Burci Memluk
sultan olan Barkuk olunu kendine
halef seer, bir olu da az zaman iin
tahta kar. Ama bundan sonra
Memluk muhafz birlikleri rsiyet
yoluyla tahta kmaya bir daha
msaade etmez, hibir hkmdarn
halef ilan edilen olu tahtta kalamaz.
3 yl kalan al-Nasr Muhammed II
istisna saylabilir. Genellikle en
kabiliyetliyi deil, en yaly
hkmdar seerler. Tahta kan ilk
Memluk, acar al-Durri adl bir
cariyenin kocas zzeddin Aybak al-
Trkani olur (1250-57).
Moollar 1260ta yenerler.
Baybars, Kalarmi ve Halil hallar
bozguna uratr. Baybars, Eyyubiye
kar Moolun koruduu Halifeyi
Msra getirerek meruiyet kazanr.
Her halife hilafet makamna geldii
zaman, sultana biat eder ve ona btn
haklarn devreder.
Sultan yannda divan vardr.
Burada Memluklarn en yksek
reisleri rtbelerine (ilk Memluklar
zamanndan gelen meratibe) gre
hkmdarn sanda ve solunda yer
alrlar. Bunlar naib, atabey grevi de
gren amir kabul, muhafz birlikleri
komutanndan (en yksek idare amiri
sfatyla Amir Meclis) ibarettir.
Sonradan dahiliye nazr (davadar
kebir) saray ve hassa nazr
(ustadar), askeri bahkim (hacib al-
hiccab) ve bir sre mirahur nfuz
sahibi olan yksek divann bu
azalarna ashib al-suyuf, askeri
memur denir. Bunlar binba
rtbesini haiz (mukaddim al-uluf)
bulunurlar. Suriye eyaleti valileri ile
am ve Halep mstahkem mevkileri,
bizzat hkmdarn atad valiler
ekseriya bu snftan seilir. Bundan
sonra gelen snf tablahana, krkba
memluk emirleridir. Beraberinde
mzka takm bulundurma yetkisine
sahip daha sonraki snf ise on-ba
ve be-ba memluk emirleri gelir.
Binba memluk emirlerinin hepsini
bizzat sultan atar, eyaletlerdeki dier
emirleri bazen Sultan bazen vali
nasbeder. Her vali, bir lde
Kahire Sultana kar maiyeti olan
kk birer hkmdardr.
Hep askeri snftan memluk
atanmaya allr. Ama sr ktiplii,
kalem amirlii ihdas ederek asker
olmayan memur getirilir ve Trk
olan hkim snf, bu ilerle
uramad iin, bu makamlara
Hristiyanlar, Yahudileri ve
zellikle dnmeleri atarlar. Fakat
yukarda sz geen askerlik ve
devlet memurluu alanndaki en
yksek makamlar daima slahata
urayan ve ilerine Araplar ile
memluklarn ocuklar alnmayan bir
hkim tabakaya inhisar
ettirilmektedir. Arap mstesna,
Araplarn veya memluk oullarnn
bin-ba emirliine getikleri veya
en yksek makamlara getirildikleri
grlmemitir. Bunlar hibir zaman
tablahana emirleri rtbesini
aamamlardr ki, hkim ve lim
zmrelerinde ayn zamanda askeri
olmayan dier idare ubelerinde
nemli mevkiler elde etmitir.
Memluklar hkmet hesabna tacir
al-mamalik denilen yksek memur
tarafndan satn alnr, nce ksmen
Kahire kalesinde mektepte okutulur,
sonra ayrlacaklar vazifelere gre
bilgilerini tamamlamak zere
silahtar, baltac, arabdar vb. olarak
iolan zmrelerine gnderilir.
Ardndan vaziyete gre emir ve
hkmdarlarn hizmetine verilirler.
Hkmdar muhafzlarna hasski
derler. Emirlerinde benzer hassa
birlikleri vardr. Ordu, hkmdarn
muhafz birlii, cemaat al-halka para
veya zeamet karl verilen
topraklarn rnnn karlnda
tutulan askeri birlikler ve byk
emirlerin ve eski hkmdarlarn
muhafz birlikleri unsurlarndan
oluur. Daha sonra sava zaman
arlan ve bar zamannda da cret
alan bir ihtiyat birlii arlad al-has
kurulur. Savaa genellikle Devlet
ras karar verir, o zaman emirler
tehizat ve sefer tazminat olarak
dman arazisine girecek askeri
kuvvetler verir, Askeri memurun
yan sra mlkiye memuru var
(Ashab al-kalem).
a) Dini memurlar al-diniya kadlar
ve ulema b) asl idare memurlar (al-
divaniya).
Hkmdar geliri, emlak vergisi,
fakirler iin alnan vergiler,
tmarlardan alnan tarm resmi,
mallardan ve alveriten alnan ve
Kuran da yazlmadndan
gayrimeru olaanst vergilerdir.
Sultan, bu gelirden ordu ve memurlar
iin belli bir ksm ayrr. Baka
gelir kayna da, devletin belli
fiyattan zorla eya alp, belli fiyattan
zorla satmasndan ortaya kar.
Nihayet inhisarlar vardr, hkmdar
bunlardan belli pay alr. Ayrca
erafa yapt ziyaretler vesilesiyle
Sultan onlardan klliyetli miktarda
para alr (bak Kaytbay). Anlalan o
ki, Suriyede de durum ayndr ancak
buradaki tmar datm hakknda pek
bir ey bilinmez.
Ama Memluk vergi sistemi aksar.
Saltanatn sonuna doru, byk
emlak sahiplerinin vergiden
kalarna imkn veren sakat vergi
toplama usulleri buna neden olur.
Sultan Kansuh Garr (1516) yenilir
ve lr.
PADAH: Osmanl, XIV. ve XV.
yzyllarda Hdavendigr unvann
kullanyor. Orhann metbuu saylan
lhanl hkmdarlar tarafndan
Hdavendigr unvan, Murat Iin ilk
kez Anadolu beylikleri zerinde
metbuluk kurmasyla ilgili olabilir.
Gazi sfat eklemeye de nem verilir.
Safevi, ahinah unvann
benimsemi, Osmanl da bu nedenle
padiah unvanna genel ve resmi bir
mahiyet vermitir.
Yazczade de Tarih-i l-i
Selukinde (Tevarih- i Al-i Seluk -
Seluklu Tarihi) Osman Gazinin,
Ouz Hann meru varisi Kay
soyundan olmakla Trk kabileleri
tarafndan eski Trk tresine gre
Trkmen beyleri tarafndan han
seilmi olduunu iddia eder.
Bylece Osmanl, btn
Anadoludaki Trkmenlerin meru
hkimiyetine sahip olduunu ne
sryor.
Osmanlda, Fatihe kadar u
beyleri, slami gazann nderleri
saylmlardr. Bayazt IIde bile
Msr Sultan ona halife tarafndan
menur gndermi ve kfir
memleketlerinden fetihlerde
bulunmak zere kendisinin Rum
biladna kaymakam yapldn
iddia etmitir. Memluk, Mekke,
Medine ve hac yollarn himaye
eder. Halife yanlarndadr, bu
nedenle kendilerini slam leminin
en nfuzlu ve stn sultanlar
sayarlar.
 Padiah kendini Roma
Kayzerlerinin vrisi ve slamn en
byk cihat mmessili grr.
PAA: Paa unvan XIII. yzyl
banda ortaya kt ve militan
derviler tarafndan tanmaya
balad. Trkmen Beyler, ayn
zamanda bir dinsel ieriklik ve
nderlik iddia edebilmek iin Paa
adn alrlar. Melikoffa gre
dervilerin iizmi daha bir stnlk
kazanmtr. Fetihlere din sava
ss verir.
SACAR AL-DURR: (Bahriye
ok ona ecerddr -nci Aac-
der.) Msr Melikesi. slamda
hkmdar olan 17 kadndan biridir.
Eyyubi al-Malik al-Salih Necm al-
deminin Trk asll cariyesidir.
Halil adl bir ocuk dnyaya
getirince efendisi azat eder, nikhlar.
Kocas sultan olunca o da Msr
melikesi olur. Olu Halil 6 yanda
lr, kocas da Fransa Kral Louis
IX ile mcadelede hayatn kaybeder.
Koca vasiyeti diye onun olu Turan
ah vris saylr. Turan ah 70 gn
tahtta kalr, 1250de ldrlr.
Bylece 81 yl sonra Eyyubi
saltanat son bulur, yerini Memluk
Sultanlna brakr. leri gelenler
Sacar al-Durru tahta karr ve al-
Malik al-Salihin kalelerinden olan
zzeddin Aybegi ona atabey atarlar.
1250de saltanattan feragat etmek
zorunda kalr. Aybeg al-Muizz
kararyla sultan olur, Sacar al-Durr
ile evlenir. Ama Aybagi haremin
hamamnda ldrtr. Aybege sadk
memluklar onun eski karsndan olu
Nureddin Aliyi sultan yaparlar.
Sacar al-Durr ldrlr.359
EYH BEDRETTN,
BRKLCE MUSTAFA,
TORLAK KEMAL: Ulah-Yrk
ittifak bir geriye dn olur,
ekonomi ve uygarl yeniden
barbarlamaya geri gtrr iken, alt
snflarda baka bir hareket egemen
snflar insancllatrmaya alr.
Babinger Osmanl tarihisi
insanlara bask, sosyal glkler ve
halk ayaklanmalarndan hibir yerde
ciddi sz etmez. Tek istisnas
Bedrettin hareketidir. Onun da
nedenleri hi kavranmaz der.
Brklce ve Bedrettin o kadar etkili
olmutur ki, saray tarihileri bile
zerinde durmak zorunda kalmtr.
Bedrettin, 3 Ekim 1358de
Edirnenin batsnda Arda
ovasndaki Dimetokann
yaknlarnda, Simavnada Gazi
srailin olu olarak doar. srail,
Orhann olu Sleyman Paa
hizmetinde yksek rtbeli subaydr.
Kkeni Selukluya kadar gider.
Murat I, ona verasetle toprak verir.
Olu bu arazide zaviye kurar. Mlk
1423te vakf yapar. Bedrettin
kkenden Snni dincidir. Sufiler ile
aras iyi deildir. Pirin baldz eski
Hristiyan Maria ile yapt konuma
sonucu Msrl eyh Ahlatinin
evresine girer, mridi olur. Ssl
urbalarn atar, kaba yn elbise giyer.
Varln yoksullara datr.
Kitaplarn paketleyip Nile atar.
Vecd mzik ibadetine dalar. Kendini
tasavvufa verir. Ahlati lnce,
mritleri yerine gemesini nler,
kamaya zorlarlar. 1402-1403
yllarnda Anadoluya geer,
Halepte ballklarn gsteren ve
tekke kuran bin Trkmen tarafndan
karlanr. Menakpnameye gre,
bundan nce zmirde kendisine
Hristiyan keiler iman eder,
nnde toplanp hediye verir.
Trkmenler Baba shak gibi birinin
onlar devlet belasndan
kurtaracana inanrlar. Bedrettin
umutlarn krar. Trkmenlerin eyhi
olmak yerine Konyaya,
Azerbaycana ular. Tebrizde
Timuru grr. Tebrize gidi niyeti
Timuru grmek deil, ii
Safevilerini tanmaktr. Timur onu
Orta Asyaya gtrmek ister,
Bedrettin gizlice kaar. Ama
kamadan nce Timurun saflarnda
Bayazta kar savaan Osmanl
askerini knar, hainlikle sular.
Aksarayda eyh Hoca Alinin
rencisi eyh Hamit Ben Musa ile
buluur. Ondan ar ii inancn
renir. Bu bulumalar, Bedrettinin
Anadolu ve Rumelide gezici
baarl reticiliinin balangc
olur.
Torlaklar: 1405te Ktahyaya
giderken Torlaklar (Kpr-lye
gre yabanl, tecrbesiz, tembel,
gamsz demektir, Bektailik
kkenlidirler) yolunu keser. Trkmen
sanlan bu topluluk padiahlk
hizmetinde diye onu knar. Sonunda
anlap Bursaya uurlarlar. Burada
kendisine sanatkr ve esnaf da
katlr. Hans Joachim Kisslinge
gre kitleler onu kurtarc gibi grr.
Hristiyanlarn Mesihi gibi Alici-
iici Mehdi beklenmektedir. Yine
ona gre Bedrettinin Snnilikten
Alevilie geii halk inandrm,
coturmutur. Bu halk sevgisinden
dolay Musa elebi onu kendi
blgesinde Kadasker yapar.
Bedrettin bu makam kullanarak
nemli memuriyetler ve tmar
datr. Vakflara el koymas ve
gelirlerinin bir ksmn yoksul halka
datmas, zellikle basit Trk
savalar arasnda sevgi yaratr.
O kadar nl bir din adam ve
bilgindir ki, koruyucu olan Musa
elebi ldkten sonra da Mehmet I
kendisine ok sert davranmaz.
Emekli ayl balar, bir dervi
hayat yaad znike srer.
nceleri 3 yl rencisi olan
Brklce Mustafaya brakt
torununu yanna alr. Bu, Brklce
ile ilikilerinin skln gsterir.
Leningradl Trkolog Noviev,
doktrini hakknda tam bilgi
toplamaya almtr; nsan Tanry
doada bulur. Dnya Snniliin ileri
srd gibi zaman bakmndan
snrl deil, tersine sonsuzdur,
balangc ve sonu yoktur. nsan
varl da sonsuzdur. Bu dn
zorunlu olarak dnyann Tanrsal
iradeden bamsz olarak varolduu
sonucuna gtrecektir. yleyse Snni
insann Tanrya kaderci biimde
bal olduu gr yanltr, kader
yoktur. Serbest irade vardr. nsann
kendi kiisel abas dogma inan
kurallarndan daha nemlidir.
kartt pratik sonularla tarihin
deilse bile zamannn en gl
kiilerinden biri oldu (Kissling).
Bedrettin insana onur ve deerini,
dinsel basklardan kurtarp zgr
karar verme yeteneini vermek ister.
Ona gre her eyin ls insandr.
nsann iyiyi ktden ayrabilme
yetenei, kendi kaderini kendi elleri
iine almasna yeterlidir. Noviev
bu dn hmanizm ile ifade eder.
talyann gelimi ehir kullar
rn olan hmanizm deil, ama
Anadolu ve Rumelinin bunalml
dnemde rol oynayan slam
materyalizmini ve Tanr-doa
birliini esas alr.
Brklce: Anadoluda ilk adm
rencisi Brklce Mustafa atar.
Brklce hakkndaki bilgiyi
Dukastan (s.84-86) alrz: Cahil ve
kyl asll bir Trk, yon Krfezinin
aznda Stylorvon (Stilarion)
dalarna kt. Trklere gnll
fakir kalmann erdemini anlatr,
yiyecek giyecek maddeleri, koum
hayvanlar, tarm aralar ortak,
avrat hari. Trk kyllerini
toplaynca, Hristiyana ynelir,
Hristiyanla saygl olmayan slam
Tanrszdr der. Grn
benimseyen herkes Hristiyanlara iyi
davranr. Brklce her gn kilise
ileri gelenlerine mesaj yollar. Onlara
Hristiyan inanlaryla
uyumayanlarn gnahlarndan tam
kurtulamayaca grn iletir. Ba
kasketle rtmemek, tek para urba
giymek, Hristiyanlara
Mslmandan ok sayg gstermek
inanc yaylr her yerde. Brklce
yanllarna Mustafaclar denir.
Program udur: Tketiciler
komnizmi ve Hristiyanlarla
ibirlii. Seluklu Sultanlar ve
Abbasiler maddi kar amacyla
baka dinlere hogrl iken,
Brklce inantan doan ztlklarn
kaldrlmas amacndadr. Bunun iin
d grnyle tam bir Hristiyan
kei klna brnr.
Mustafaclarn grn batan aa
fakirliktir. Neriye gre Mustafa
peygamberliini ilan eder. Zira
Muhammed onun peygamberi
deildir.
Binlerce yandan silahlandrp
yaklaan hkmet kuvvetlerine doru
yrr. Manisa yresindeki
Yahudiden dnme Torlak Kemalin
Bedrettinin rencisi olduu sanlr.
Hoca (Kosa) Hseyin Torlak 7 bin
taraftarl, kfir ve Allahsz olarak
tanmlar. Torlaklar, 1405te
Brklce ile buluur. Brklce
gebelere muhtatr, gcn
artrmak iin birleirler. Hatta
Aydneli halknn byk ksm katlr.
Rastlant deildir, ekonomik ve
sosyal bir olaydr. K.E Vdekin:
Avrupaya dein varan Osmanl
gelimesi eme yarmadasn
iddetle etkiliyor. Bu yarmada,
halkna denizcilikle urama olana
vermeksizin menfi lde kta
limanlar arasnda l boluk
oluturuyor. Clz toprak tarma
elverili deildir. Balklk rnleri
ise, zmir nemini yitirdiinden
pazarlanamyor. Yeni Trk feodal
takm (Werner - sipahiler) btn
gcn halk soymaya ayrm.
nk korsanlk ve ticaretten
yararlanamyor. Yarmaday
ekonomik bakmdan da snrlar
iine alamam olduundan, kta
devlet gcnn buraya kesin olarak
el atmaya almas genel
honutsuzluk yaratr. Blgedeki
Hristiyanlar ayaklanmayla
mttefiktir. Brklce eit haklara
sahip mttefik tanynca saflarn
artrr.
Aydn Valisi Bulgar dnmesi
iman Paa yok edilir. Saruhan
Valisi Ali Bey yenilir, glkle
kurtulur. Kar hcuma geip
zaferden yararlanmazlar. Tersine
bylenmiesine yarmadalarna
yapp kalrlar. Mehmet elebi,
vezirini ve Trakya ordusunu yollar.
Brklce Efeste ikenceyle aslr.
armhta lrken Dede Sultan
Eri! der. Bedrettini armaktadr.
Trkler eyhlerine genelde Sultan
unvann verirlerdi. Belki de
Mustafa lrken Pirine seslenmek
istemiti, bu ayn zamanda retmen-
renci ilikisinin bir
kantyd.360elebi, Aydn ilini
sipahilere bltrr. Tenkil yapar.
Torlaklar da ayn akbete urar.
Kemal bir mridiyle birlikte
daraacnda can verdi. armha
germeye gelince bu ceza daha
nceden de vard. Mustafay belki
de Snnilii aalad ve
Hristiyanlarla dostluk kurduu iin
byle cezalandrmak
istemilerdi.361Eski Osmanl tarih
yazarlarndan krullah yle der:
Mslmanlarn 400den fazla
Sufiyi ldrdklerini sylyorlar.
lenler Allahtan baka Tanr yoktur
diyorlarm ama Muhammed
Allahn Peygamberidir
demiyorlarm. elebi, Bat
Anadoluda feodal sistemi iddet
kullanarak uygular. Ayaklanmann
feodal devletini hedef aldn,
sosyal eitlik kurmay deneyeceini,
her trl snfl topluma dman
olduunu anlamtr.
1413-16da eyh ile Brklce
birliktedir. eyhin emekli aylyla
geinmektedirler. 1416da
Madenia (Werner: Maelaniz
yaylasna) dalarna ekilir.
Bedrettin, Kastamonuda
sfendiyaroluna gitmitir. Olay
ilgintir, ayaklanma iin nceden
anlam deillerdir. Zira acele
kamak iin olaylarn bu lde
gelimesini beklemez. te yandan
Bedrettin, sfendiyarolundan
herhalde askeri destek bekliyordur.
Ama sfendiyar maceradan korkar.
elebi gldr. retmen,
Brklcenin kard sosyal
sonulardan da rkebilir. Bedrettine
Krm Hanna git, o seni korur
der. eyh, gemiye biner, ama o
srada Venedikle olan sava
yznden Krma kamaz,
Ulahistana (Eflk) kar. Ulah
Mircea onu byk bir dostlukla
karlar. drisi Bitlisi Alevilikten
Hristiyanla getii iindir, der.
Hoca Hseyin ikisinin arasnda
ittifak vard iddiasndadr. Ortak
altklar ileri srlebilir. 1391
ylnda Bayazt Iin, Anadolu
beylikleri ile uzun sredir ilikisi
olan Ulah prensini kendi tarafna
gemeye tevik ettii sylenir.
Mircea, 1394ten beri baarl
biimde Osmanl basksna kar
koyar. Ama sultanlara kar
durumunu glendirmesi de zordur.
Bu durumda Bedrettinin planlarn
amas ve olumlu karlanmas
mmkndr. Bedrettin orada Azap
Bey gibi eski Musa elebi
yandalaryla da buluur. Kse
Mihalin torunlarndan biri de ona
katlr. Bedrettin, Ulahistandan
Dobruca gneyindeki Deliormanlara
gider. Orada kendine bir sr insan
katlr. Koca Hseyin ve Bitlisiye
gre mritlerini Rumeliye yayar,
dostlarna haber salar.
Bedrettinin dikkati Edirneye
yakn Stara Zagora vadileri
zerindedir. XV. yzyln banda
Silistre ile umnu arasnda ok
sayda aknc vardr. eyh blgede
etnik ve sosyal salam bir temele
sahiptir.362 Dualor kyne iyi
hediyeler verilir. Halk byk sayg
gsterir. Taht bana devredilecek.
Bana kral, mehdi derler, Sancak
ayorum ve isyan ediyorum der
(Franz Babinger, eyh Bedrettin,
s.31). Sultanl iddetle reddeder.
Ama ona dman olmayan bni
Arapah padiahl olas grr,
Seluk sultanlarndan geldiini
belirtir. Kse Mihali slam yapan
Bedrettinin byk babas, Alaattin
Keykubatn (lm 1307) yeenidir.
Babingere gre, Bedrettinin
1263te stanbula kaan ve Trkmen
Sar Saltk ile 30-40 blk Trk
slalesinin Dobrucaya gn
hazrlayan zzettin Keykavus
sarayndan Mustafann da V.
Johannes Paleologun (1382-1391)
torunu olan kars sabelle kanal ile
soylu evrelerle ba vardr. k
Paazadeye gre Bedrettinciler
Deliormanda halka: ktidar bende,
sancak isteyen, subalk isteyen
gelsin der. Yine k Paazadeye
gre Bedrettin Yeniden dirildim,
lkede halife benim. Mustafa da
Aydnda ayakland, demektedir.
Yani kendini hkmdar gibi grr,
mevkiler datr. Neri de Ordu
Kads iken dolandrc ve sefillere
tmar dattn yazyor. Demek ki
yalnz honutsuz kyl ve Trkmeni
deil, sipahileri de toplad
anlalyor. 1413te tecrbelerinden
yararlanarak, sipahi desteksiz iktidar
olmaz diye dnm olsa gerek.
Musa yalnz airet askerine
dayanm, yenilmi, ayrca banaz
gazi politikasyla yerli halk rahatsz
etmitir. Bedrettin ise dinler
arasnda eitlik der, Hristiyanlar
onu olumlu karlar. O halde
Bedrettin trde tabana dayanmyor.
Tveritinova Anadolu ve Rumelideki
ayaklanmalarn, biri halk radikal
(Brklce), tekini ise halk
kitlelerini kendi hedefleri iin
istismar etme abasnda lml feodal
bir karakterde (Bedrettin) iki
kanattan olutuunu yazyor.
ki adam znikte belki de hedef ve
yntemleri ayr olduu iin ayrlr.
Bedrettin iyi yetimi, ok gezmi,
yukary aay tanyan akll bir
dincidir. Devlet memurluu
yaptndan Anadoludaki kuvvet
durumunu bilmektedir. Bilgisiz
Mustafa yalnz halk kitlelerinin
heyecann gz nnde tutmaktadr.
Bedrettine gre; elebi ancak alt
tabaka soylularnn ondan yz
evirmesi halinde yenilebilirdi.
Bedrettin, Edirne yaknlarnda ilk
atmada sipahilerin kendini terk
etmesiyle ar yenilgiye urar.
Deliormanlarda toplanmay dener.
Sosyal temel yapsnn deiip
deimedii, dncelerini
radikalletirip radikalletirmedii
belli deildir. Ancak ihaneti Sultana
ulat iin yeniden harekete
gemez. elebi mahkm etmekte
tereddtldr. evresindeki Snni
ulema ise diretir. Haydar adl
Mevlevinin fetvas ile aslarak
lm yazlr. Mlk alnmaz. 18
Aralk 1416 Serezde aslr.
Fikirleri yaar. Sayg grr.
rencisi emsettin, 1446da
Bursann kuzeyinde Pirin torunu
Halil ile buluur. Ilml emsettin,
Hac Bayram Veli tekkesinin
nderliine gelir. elebi
Saruhanllar ile Deliormanllar
Arnavutlua srer. syan blgesinin
yerinde braklan halk, Snnilerden
ve Hristiyanlardan farkl olarak
dinsel zelliklerini XIX. yzyla
kadar korurlar. Karadenizde Burgaz
gneyine oturan bunlara Amuca
(Werner-Amuga) denir, baz
davranlar Bektai geleneklerini
andrr. Sakz Adasnda slam
derviler vardr. Kiliselere girer,
ha karr, kutsal su serpitirirler.
TIRHALA: Teselyann en byk
merkezi Yeniehirin (Larissa) 130
km. batsndadr. Tricala, Trikkala
adlaryla da anlr. 1395te Yldrm
tarafndan alnr. Fetret devrinde
elden kar. Murat II 1431de
tamamen alr. Gazi Turhan (Turahan)
bey tarafndan yeniden yaplandrlr.
Trhala serdarlnda iki ky
Sancakbeyi Keyvan Beye temlik
edilmi, o da vakfetmitir. Kanuni
dneminde 9 kazas vardr:
nebaht: 202.837 ake
Bardack: Padiah hass 107.293
ake
 Alasonya: Mustafa Paa (oban)
38.021 ake
atalca: Sadrazam brahim hass
39.912 ake
Dmeke: eski Sadrazam Piri Paa
hass 60.393 ake
Yeniehir: Mirliva hass 113.078
ake
Fener: Bir suba elinde, 60.495
ake
Agrafa: Bir zaim tasarrufunda
42.994 ake.
leri gelen hanedana ait binalar
arasnda: Abdlfettah Paa saray,
Bey Saray, Kad Saray, Hasan Aa
Saray, Mirahur Kethdas Saray,
Zaim-zade Saray nl byk
konaklar saylabilir. 1881de
Yunanistana verildi. Nfusu o
tarihte 12 bindi. Trhala
Hristiyanlar Ulah soyundandr. 3
yl iin 20 bin akeye 1486 eltik
mukataas verilmitir. Trhala
livasnn 1485-1490 Gebran cizyesi
denilen Hristiyanlardan alnan cizye
geliri 9345 akedir.
ULAHLAR VE YRKLER:
Ulahlarn atalar 1095te dar da
vadilerinde Kumanlara klavuzluk
edermi. 1398de Trk aknc ve
gmenleriyle birlikte ticaret
kervanlarna saldrrlar. Dalk
blgelerin Slavlamas ve
Yunanlaan ovalarn Trklemesi ile
ilgileri vardr.
Yrkler ise resmi olarak ilk kez
XV. yzyl kanunlarna ve k
Paazade kitabna geerler.
Trkmenden ayr denir ama
yaaylar ayndr. Balkanlarda
Yrkler vardr. Rumeli ve Bat
Anadolu gebelerinden sz
edilmektedir. Yrkler, Dou ve
Gneydou Anadoluda Trkmenler
gibi eski Ouz geleneklerine
baldrlar. Yrkler, rnein
Krtler gibi nasyal gebelerle
akrabadrlar. Eski ve yeni Trk
tarihileri Yrk ve Trkmeni ayr
topluluklar olarak ele alrlar. Ancak
bunlarn yaay ve manevi tutumlar
arasnda nemli ayrlk yoktur. dari
blmleri olan Subalk toprak
hkimiyeti ilkesine deil, airet
temeline dayanr.
356 Mustafa Akda, Genel izgileriyle
XVII. Yzyl Trkiye Tarihi.
357 Adolf Grohmann, slam
Ansiklopedisi, c.9, 482; Barkan, slam
Ansiklopedisi, c.9, 485.
358 inasi Altnda, Msr Kavalal Mehmet Ali Paa
syan- Msr Meselesi 1831-1841, Trk Tarih Kurumu
yayn, Ankara, 1945.
359 Bahriye ok, slam Devletlerinde Trk Naibeler
ve Kadn Hkmdarlar, 3. Basm, stanbul, Eyll 2011.
360 Dukas, 86; Werner c.II, 46.
361 Werner.
362 Angelov, Certains Aspects, 267.
 KAYNAKA
Ahmet Ltfi Efendi. Vaka-Nvis
A. L. E. Tarihi. Ankara. 1989.
Ahmet Dede, Mneccimba.
Mneccimba Tarihi.
Akda, Mustafa. Trk Halknn
Dirlik ve Dzenlik Kavgas (Celali
syanlar). Cem Yaynevi. Eyll.
1995.
Akn, Himmet. Aydnoullar
Tarihi Hakknda Bir Aratrma.
Ankara. 1968.
Altunda, inasi. Kavalal
Mehmet Ali Paa syan. Trk Tarih
Kurumu. Ankara. 1988.
Anhegger, Robert. Martoloslar
Hakknda. Trkiyat Mecmuas.
stanbul Maarif Matbaas. 1942.
Anhegger, Robert; Halil nalck.
Knunnme-i Sultn Ber Muceb-i
rf-i Osmn. Ankara. 1956.
Babinger, Franz. Mahomet II le
Conqurant et son Temps. Paris.
1954.
Balivet, Michel. eyh Bedreddin
Tasavvuf ve syan. stanbul. 2000.
Bardak, Cemal. Anadolu
syanlar. stanbul. 1940.
Baron de Tott. 18.y.ylda
Trkler.
 Batav, erif. 16. Asrda Yazlm
Greke Anonim Osmanl Tarihi.
Ankara niversitesi Basmevi. 1973.
Baykal, Bekir Stk. bretnm,
Ankara. 1968.
Baykal, Bekir Stk, Tarih
Terimleri Szl. Ankara. 1981.
Beldiceanu, Nicoara. Recherche
sur la Ville Ottomane au XVe sicle.
Paris. 1973.
Bertrandon de la Broquirein
Denizar Seyahati, stanbul. 2000.
Blaisdell, Donald C. Osmanl
mparatorluunda Avrupa Mali
Denetimi. stanbul. 1979.
Busbecq, Ogler Ghislain de.
Trk Mektuplar. stanbul. 1948.
 Cerraholu, A. eyh Bedreddin
ve Trkiyede Sosyalizm
Hareketleri. stanbul. 1966.
Cevdet Paa. haz. Sadi Irmak,
Behet Kemal alar. C. P.
Tarihinden Semeler. stanbul. 1973.
Cevdet Paa. Tezkir-i Cevdet.
Ankara. 1960.
Cin, Halil. Miri Arazi ve Bu
Arazinin Mlk Haline Dnm,
Ankara. 1969.
Cox, Samuel Sullivan. Bir
Amerikan Diplomatnn stanbul
Anlar. stanbul. 2010.
aatay, Neet. Bir Trk
Kurumu olan Ahilik. Ankara. 1974.
avdar, Tevfik. Osmanllarn
Yar-Smrge Oluu. stanbul. 1970.
Demir, Ahmet. Trkiyede Gemi
Yapm Sanayiinde Kurulu Yeri.
Ankara. 1967.
Dereli, Hamit. Kralie Elizabeth
Devrinde Trkler ve ngilizler.
stanbul. 1951.
Devletah. Tezkire-i Devletah.
stanbul. 1977.
Dukas Kronii. stanbulun
Fethi. stanbul. 2013.
Ersoy, Osman. XVIII. ve XIX.
Yzyllarda Trkiyede Kt.
Evliya elebi. Seyahatnme.
Ankara. 1978.
Galland, Antoine. stanbula ait
Gnlk Hatralar. Ankara. 1949.
 Garaudy, Roger. Sosyalizm ve
slamiyet. stanbul. 1965.
Godelier, Maurice. Asya-Tipi
retim Tarz. stanbul. 1966.
Gkbilgin, Tayyip. 15 ve 16.
Asrlarda Eyaleti Rum. stanbul.
1965.
________________. Rumelide
Yrkler, Tatarlar ve Evld-
Ftihn. stanbul. 1957.
________________. XV. ve XVI.
asrlarda Edirne ve Paa
Livas,Vakflar-Mlkler-
Mukataalar. stanbul. 2007.
Glpnarl, Abdlbaki. Simavna
Kadsolu eyh Bedreddin.
stanbul. 1966.
 Gyn, Nejat. Diyarbekir
Beylerbeyiliinin ilk idari
taksimat. .. Edebiyat Fakltesi
Tarih Dergisi. say:23 (1969). 23-
34.
Hammer, Joseph von. Byk
Osmanl Tarihi.
Hinz, Walter. Uzun Hasan ve
eyh Cneyd. Ankara. 1948.
Hoca Sadeddin Efendi. Tact-
Tevrih. stanbul. 1974.
Itzkowitz, Norman. Osmanl
mparatorluu ve slami Gelenek.
stanbul. 2008.
bn Battuta Tanc, Ebu Abdullah
Muhammed. bn Battuta
Seyahatnmesi. stanbul. 2004.
 nal, bnlemin Mahmud Kemal.
Son Sadrazamlar. stanbul. 1982.
nalck, Halil. Fatih Devri
zerinde Tetkikler ve Vesikalar.
Ankara. 1995.
________________. Kurulu.
stanbul. 2010.
________________. Osmanl
mparatorluunun Ekonomik ve
Sosyal Tarih. stanbul. 1997.
________________. Osmanl,
Devlet, Kanun, Diplomasi. stanbul.
2011.
________________. Osmanllar,
Ftuhat, mparatorluk, Avrupa ile
likiler. stanbul. 2010.
________________. Suret-i
Defter-i Sancak-i Arvanid. Trk
Tarih Kurumu Bsmevi. Ankara.
1954.
________________. Tarihilerin
Kutbu (Emine aykara syleisi).
stanbul. 2005.
nan, A. Afet. Pir Reisin
Hayat ve Eserleri. Ankara. 1974.
Kantemir, Dimitri. Osmanl
mparatorluunun Ykseli ve
k Tarihi. Ankara. 1980.
Karal, Enver Ziya. Osmanl
Tarihi. Ankara. 1983.
Kaynar, Reat. Mustafa Reit
Paa ve Tanzimat. Trk Tarih
Kurumu. Ankara. 1991.
Kemal, bn. Tevrh-i l-i
Osmn. Ankara. 1991.
Klbay, Mehmet Ali. Feodalite
ve Klasik Dnem Osmanl retim
Tarz. Ankara. 1982.
Koi Bey Risalesi. stanbul.
1972.
Kou, Reat Ekrem. Patrona
Halil. stanbul. 1967.
Komnena, Anna. Alexiad.
stanbul. 1996.
Kprl, Fuad. Osmanl
mparatorluunun Kuruluu.
Ankara. 2012.
Ktkolu, Bekir. Osmanl-ran
Mnasebetleri. stanbul. 1993.
Ktkolu, Mbahat S. Osmanl-
ngiliz ktisadi Mnasebetleri.
Ankara. 1974.
Ltfi Barkan, mer. Osmanl
Devletinin Sosyal ve Ekonomik
Tarihi. stanbul. 2000.
Mantran, Robert. stanbul, Dans
la Seconde Moiti du XVIIe Sicle.
Paris. 1962.
Mantran, Robert. Osmanl
mparatorluu Tarihi. stanbul.
1999.
Marx, Karl. Kapitalizm ncesi
Ekonomi Biimleri. Ankara. 1967.
Marx, Karl. Kapitalizm ncesi
Ekonomi ekilleri. Ankara. 1967.
Mikes, Kelemen. Prens Rakoczi
ve Trkiye Mektuplar. stanbul.
1999.
 Mumcu, Ahmet. Osmanl
Devletinde Rvet. Ankara. 1969.
Nm Mustafa Efendi. Tarih-i
Nam. Ankara. 2007.
Ner, Mehmet. Airetten
mparatorlua Osmanl Tarihi.
stanbul. 2011.
Orhonlu, Cengiz. Osmanl
Trkleri Devrinde stanbulda
Kayklk ve Kayk letmecilii.
stanbul. 1966.
Oru Be, Edirneli. Oru Be
Tarihi.
Ostrogorski, Georges. Pour
lHistoire de la Fodalit
Byzantine, Bruxelles. 1954.
Ostrogorsky, Georg. Bizans
Devleti Tarihi. Ankara. 1999.
Pamuk, evket. Osmanl
Ekonomisi ve Dnya Kapitalizmi.
Ankara. 1984.
Parmakszolu, smet. bn
Batuta Seyahatnmesinden
Semeler. stanbul. 1971.
Paazde, k. Tevrh-i l-i
Osmn. stanbul. 2010.
Peevi brahim Efendi. Peevi
Tarihi. Ankara. 1981.
Pirenne, Jacques. Byk Dnya
Tarihi.
Rodinson, Maxime. slam ve
Kapitalizm. stanbul. 2002.
Sakaolu, Necdet. Bu Mlkn
Sultanlar. stanbul. 2000
 Soysal, smail. Fransz htilali ve
Trk-Fransz Diplomasi
Mnasebetleri. Ankara. 1964.
Smer, Faruk. Karakoyunlular.
Ankara. 1967.
________________. Safevi
Devletinin Kuruluu ve
Gelimesinde Anadolu Trklerinin
Rol. Ankara. 1976.
Takprlzde, Osmanl
Bilginleri, stanbul. 2007.
Tevfik, Ebzziya. Yeni
Osmanllar Tarihi. stanbul. 1973.
Texier, Charles. Kk Asya.
Ankara. 2002.
Togan, Zeki Velidi. Umumi Trk
Tarihine Giri. stanbul. 1981.
 Turan, erafettin. Kanuni Sultan
Sleyman Dnemi Taht Kavgalar.
Ankara. 1961.
Trkgeldi, Ali Fuat. Mesail-i
Mhimme-i Siyasiyye. Ankara.
1960.
Ulubelen, Erol. ngiliz Gizli
Belgelerinde Trkiye.
Umar, Bilge. Brklce. stanbul.
1970.
Unat, Faik Reit. Osmanl
Sefirleri ve Sefaretnmeleri.
Ankara. 1968.
Uzunarl, smail Hakk.
andarl Vezir Ailesi. Ankara. 1974.
________________.Osmanl
Devleti Tekilatna Medhal. Ankara.
1970.
________________.Osmanl
Tarihi. Ankara. 1972-1976.
ok, Bahriye. slam
Devletlerinde Trk Naibeler ve
Kadn Hkmdarlar. Ankara. 2011.
Vasiliev, Alexander
Alexandrovich. Bizans
mparatorluu Tarihi. Ankara.
1943.
Werner, Ernst. Byk Bir
Devletin Douu. stanbul. 1988.
Wittek, Paul. Osmanl
mparatorluunun Douu.
stanbul. 1947.
Yerasimos, Stefanos. Az
Gelimilik Srecinde Trkiye.
stanbul. 1974.
ZEL YAYIN, SER VE
MAKALELER
Ankara Meydan Muharebesi
(1402), Genelkurmay Basmevi,
Ankara 1995
Belleten Koleksiyonu
Centre dEtudes et de
Recherches Marxistes. Sur les
Socits Prcapitalistes. Paris.
1973.
Fuad Kprl Armaan.
Ankara. 2010.
Hayat Tarih Mecmuas. Say 1.
ubat 1965.
slam Ansiklopedisi
Kanuni Armaan. Ankara. 1970.
 Ortayl, lber. Osmanl
mparatorluunda Sanayileme
Anlayna Bir rnek: Islah-
Sanayi Komisyonu Olay. ODT
Gelime Dergisi zel Say. Ankara
1978.
Perinek, Dou. Wernere gre
Osmanl Feodalitesi. Ankara
niversitesi Hukuk Fakltesi
Dergisi. 1968.
Southgate, Horatio. Narrative of
a tour through Armenia, Kurdistan,
Persia and Mesopotamia With an
introduction, and occasional
observations upon the condition of
Mohammedanism and Christianity
in those countries. 2005.
 DOAN
AVCIOLUNUN
YAAM YKS
Doan Avcolunun yaam
hakknda bugne kadar yazlanlar
eksik ve hatal olduu iin elimden
geldiince ayrntl bir biyografisini
yazmaya altm.
Bata kz kardei Suna
Avcolunun anlattklar ve bize
sunduu belgeler olmak zere, aile
bireyleri ve yakn arkadalarnn
tanklklarndan yararlandm. Ayrca
Figen Grayn derlemesine ve
ortaya kard ailenin soyaac ile
Avcolu hakknda yazlanlara
bavurarak hazrladm
yaamyksn sunuyorum.
Doan Avcolu, 13 Mart 1926da
Bursann Mustafa Kemal Paa
ilesinde dodu.
Baba tarafndan dedesi Defterdar
Ali Raif Bey, babaannesi ise
Bulgaristan Zitoviden Aye rfan
Hanmdr. Babaannesi rfan Hanm,
Konya Larendeden Bulgaristana
gm olan Salim Aaolu Aziz
Efendinin drt ocuundan en
bydr. Ailenin kklerinin Orta
Asyaya kadar gittii sylenir. Aziz
Efendi 93 harbinden sonra ailesini
alarak stanbula geri dner ve
Laleliye yerleir. rfan Hanm
Lalelide komular olan Defterdar
Ali Raif Bey ile evlenir. Ali Raif
Beyin babas ava ok merakldr ve
Lalelideki konakta byk bir silah
koleksiyonu vardr. Bu nedenle
Avcolu soyadn alr. Ali Raif
Beyin memuriyeti nedeniyle tayin
olduu Sivas, Van, Trabzon, Beyrut,
Bursa illerini dolarlar. stanbul
byk yangnnda Lalelideki
konaklar yanar. Yeniden Trabzona
tayini knca Ali Raif Bey grevi
brakr, Bursaya yerleirler. Ali
Raif Bey ile rfan Hanmn Celal,
Hulusi ve Kadriye adlarnda
ocuklar vardr.
Doan Avcolunun babas, Celal
Bey retmen olur. Celal Beyin 16
yandaki erkek kardei Hulusi Bey
ise daha askeri okuldayken savaa
gider ve Suriye cephesinde
ngilizlere esir der. Celal Bey, o
yllarda retmenler askere
gitmedii iin Bursada kalr. Daha
sonra ilkretim mfettii olur.
Bursadaki ky okullarnn yapm
iin at srtnda grev yapar. O
zamann fotoraf makinesi ile
yaplan tm okullarn ve ky
ocuklarnn resimlerini eker. O
fotoraflarn o zamanlar cam
denilen negatifleri bir sandkta
muhafaza edilir, ama ne yazk ki
bugne ulaamaz.
Doan Avcolunun anne
tarafndan dedesi Kazasker Hafz
brahim Bey, anneannesi Buhara
asll kriye Hanmdr. Drt
ocuklar vardr: Nazmi, Pakize,
lyas, Muazzez. Kazasker Hafz
brahim Bey, Bursann Mustafa
Kemal Paa ilesinin aydn ve
varlkl kiilerindendir. stanbulda
hukuk renimi grmtr. lede iki
kez Belediye Bakanl yapar.
Kazasker Hafz brahim Bey
1909da siyasi rakipleri tarafndan
ldrtlr. ldnde Doan
Avcolunun annesi Pakize Hanm
dokuz yandadr.
Eitimci Celal Bey, Bursa Kemal
Paada iken Kazasker Hafz brahim
Beyin kz Pakize Hanm ile tanr
ve 1920de evlenir.
Hakk enpamukunun,
Mustafakemalpaa gazetesinde
26.3.1986da yazd yazya gre:
Zaman Yunan igali yllardr.
retmen Celal Bey igale kar
huzursuzdur. Okulun kara tahtasna
Hakkdr hakka tapan milletimin
istiklal yazar. stelik bu yazy
gtrp Tahta Kprnn (imdiki
Setba) bana koyar. Yunanllar o
yazy bularak tahrip ederler ve
btn okullarn retmenlerini tellal
vastas ile Kaymakamla davet
ederler. Celal Bey davete icabet
edecektir. Fakat gen ei Pakize
Hanm kar koyar. Hizmetinin
arafn Celal Beye giydirir.
Gzpek bir iftlik aasnn kz
olan, gayet iyi ata binip silah
kullanan eiyle birlikte tahta
kprden gndz gzyle geerek bir
aile dostlarnn evlerine snmak
isterler. Korkak olan aile bu tanr
misafirlerini evlerine almazlar.
Atariye Mahallesindeki bir dervi
onlar barna basar evlerinde bir
hafta saklar.
Baka bir olay da yledir:
(Sleyman Edip Balkrn
anlarndan aktaryoruz.) Mdr
Cuma tatilinde her zamanki gibi
okulun bayran ektirmi diree.
Bunu hemen gammazlamlar Yunan
kumandanna. Celal Beyi de drt
sngl askerle apar topar karakola
gtrmlerdi. Byle ilerin insann
bana neler getirebilecei nceden
belli olmad iin btn evremiz
hakl olarak zlm korkmutuk.
Sabrszlkla beklediimiz mdr
nihayet kageldi. Yznn soluk
rengi epeyce eyler gemi olduunu
haber veriyordu. Kumandanla
aralarndaki konumay yle
anlatmt: Okulun direine bayrak
ekilmi doru mu? Evet. Kim
ektirmi bunu biliyor musunuz?
Evet ben ektirdim. Peki siz
igalimiz altnda bulunduunuzun
farknda deil misiniz? Biliyorum. O
halde ne hakla bayrak ekiyorsunuz?
Bu sorunun karln verebilmem
iin bir hususu renmeme msaade
eder misiniz? Evet buyurun!
Askerlerinizin igali altndaki bu
yerler, Yunanistana ilhak edildi mi?
Hayr! O halde sadece bir harp hali
var demektir. nzibati ilerle savan
gerektirdii zorunluluklar dnda
memleket kanunlarnn eitli
mevzulardaki tatbikatna mdahale
edilmediine gre bizler de vazife
olarak mecbur olduumuz her eyi
yrtyoruz. Bayrak ektirmek de
bunlardan biriydi. Yunan kumandan,
Haklsn, demi ve kendisini de
serbest brakm.
Celal Bey ile Pakize Hanmn ilk
ocuklar Hayrnnisa erken doum
nedeniyle lr. Ardndan, Hamdi (16
Aralk 1924), Doan (13 Mart 1926)
ve Suna (15 Mart 1933) adlarnda
ocuklar daha olur.
Doan Avcolunun nfus kayd
Mehmet Erdoan Avcolu
eklindedir ama bu ad hi
kullanmaz. lkretime aabeyi
Hamdi Avcolunun bitirdii Bursa
Setba lkokulunda balar. nc
snftan sonra babasnn baretmen
olduu stiklal lkokuluna geer,
001 numara ile girdii bu okulu
1937de bitirir. Bir yl sonra Suna
Avcolu ayn ilkokula 010 numara
ile balar. Hepsinin pekiyi ile dolu
karnelerinde babalar Celal
Avcolunun imzas vardr. Doan
Avcolu Bursa Ortaokulunu
1940da bitirir.
Suna Avcolunun anlattna
gre, hem babas hem de annesi
edebiyat merakls olduklar iin,
Bursadaki konaklarnda her gece
edebiyat konumalar gerekleir,
Fuzuliden ve Nedimden iirler
okunur. Aabeyi Hamdi Avcolu
gibi Doan Avcolu da genliinde
aruz vezninde iirler yazar,
stanbula gidip edebiyat
sohbetlerine katlr. iirlerini
babasnn evdeki Remington marka
daktilosuyla yazar, ilk genlik akna
da mektuplar yollar. Bu iirlerin
ou Suna Avcolunun arivinde
bulunmaktadr. DP iktidara gelince
babalar Celal Bey CHPli olduu
iin baka bir ilkokula gnderilecek,
oradan emekli olacaktr.
Hamdi Bey Siyasal Bilgiler
Fakltesini nclkle kazanr.
Okulu bitirdikten sonra Ankarada
Akam gazetesi ve Akis dergisinde
alr, mesleini gazetecilik teknii
ynnde gelitirir. leriki yllarda
Yn dergisiyle Devrim dergisinin
teknik hazrlann ve matbaada
basln tek bana yrtecektir.
Doan Avcolu Bursa Lisesini
1943te bitirir. 1944te stanbul
Hukuk Fakltesine balar. ki yl
sonra okulu brakp askere gider.
1947de Gelibolu Zrhl
Tmeninden tank temen olarak
terhis olur. Baka biyografilerinde
yazld gibi askerliini Fransadan
dndkten sonra yapt bilgisi doru
deildir. Terhis tezkeresi de Suna
Avcolunun arivindedir.
 Askerden dnnce ailesine
Fransaya gidip ekonomi renimi
grmek arzusunu dayatr ve onlar
buna raz eder. Paris Siyaset ve
Ekonomi Bilimleri Fakltesinin son
snfnda tez hocasyla tartt iin
oray bitirmez, arkada Dndar
Enginin bulunduu Strasbourga
gider ve diplomasn oradan alr.
1954de ekonomi bilgisini
gelitirmek iin London School of
Economicse gider. Kzkardei Suna
Avcolu onu Londrada ziyarete
gittii iin o dnemi ok iyi
anmsamaktadr.
Doan Avcolu 1955te yurda
dner. Merkez Bankas Ett
Brosunda raportr, Ortadou
Amme daresi Enstitsnde
aratrma asistan olarak alr.
Ayn yerde almakta olan Glgn
Gnen ile ilk evliliini yapar.
Glgn Hanm, ilk kadn
milletvekillerimizden Mebrure
Gvenin kzdr. Ancak bu evlilik
ok ksa srer, birka ay iinde
boanrlar. O srada eitli gazete ve
dergilere de yazlar yazmaktadr.
Bir sre sonra Paristen arkada
olan Metin Tokerin Akis dergisinde
etkin rol alr. Metin Toker,
Avcolunun lm zerine yazd
yazda, onun Akisin beyin
takmnn en parlaklarndan
olduunu syler. Avcolu 1958
bandan itibaren CHP Aratrma
Brosu Mdr Yardmcl grevini
yapar. Ayn zamnda Akisle
beraberlii de 1961e kadar srer.
1961de CHP kontenjanndan
Kurucu Meclis yeliine seilir.
Ayn kontenjandan seilen iki kii
Mmtaz Soysal ve Cokun Krcadr.
Meclis albmnde her iin de
Kurucu Meclis CHP Temsilcisi diye
yazar. lhami Soysal ve Altan ymen
ise Kurucu Mecliste Basn
Temsilcisidirler.
Altan ymen, Doan
Avcolunun lm zerine yazd
yazda Kurucu Meclis yeliini
yle anlatr: 1961 Anayasasnn
zellikle ekonomik ve sosyal
ieriinin olumasnda Anayasa
Komisyonu yesi olarak byk
katks vard. Gene de Anayasann
yrtme ve yasama organlarnn
ekonomik alandaki yetkilerini
dzenleyen hkmleri istedii gibi
kmad. O, karar mekanizmalar
hzl ve kesin alan bir dzen
istiyordu, olmad. 1961
Anayasasnn Kurucu Meclisteki
oylamas srasnda kabul oyunu bu
gerekeyle vermeyen Kurucu
Meclisi yelerinden biri oldu.
Kurucu Meclis dneminden sonra
Doan Avcolu 20 Aralk 1961
gn Yn dergisini karr. Yn, ilk
saysnda eitli evrelerden 1.042
kiinin imzalad bir bildiriyi
kamuoyuna aklar.
smail Cem, Avcolunun lm
zerine yazd yazda bildiriyi yle
anlatr: 1961in sonlarnda ok
sayda niversite yesinin, yazarn,
gazetecinin, dnrn ortak bir
aklamasyla Yn yayn hayatna
girmitir. Bu ortak bildiride pek
allmam bir adan Trkiyenin
sorunlarna eilinmekte; ekonomik
byme ile sosyal adaletin sentezini
amalam yeni politikalardan,
devletin ve alanlarn etkinliini
arttrmasndan, zgrlklerden ve
eitlikten sz edilmektedir. Trk
aydnlar bu dorultuda yaygn bir
tartmaya arlrken, derginin teki
sayfalarnda Trkiyenin yakn
gemii incelenmekte, dnya solunun
tarihsel ve farkl akmlar
tantlmaktadr.
Doan Avcolu ise Ynn ilk
saysndaki ilk bayazsn yle
bitirir: Dn olduu gibi bugn de
kmazdayz. Dn olduu gibi bugn
de ayakta durabilmemiz, Sam
Amcann gayretlerine baldr. Hzl
kalknma temposunu salayacak
apta bir kemer skma gayreti, gelir
dalndaki adaletsizliklerin
giderilmesi, fedakrlk ve nimetlerde
eitliin gerekletirilmesiyle
mmkn olacaktr. Bu sebepledir ki,
yirminci yzyln ikinci yarsnda
azgelimi memleketler iin tek kar
yol, sosyalizmdir.
Doan Avcolu, o yllarda snav
kazanarak Dilerine yeni girmi
olan Sevil Yurdakul ile 10 Ekim
1963te evlenir. Bu evlilikten Ahmet
(22 Nisan 1966) ve Murat (16
Aralk 1967) adlarnda iki ocuu
olur.
Yn, iki kez skynetim tarafndan
kapatld be yllk yayn hayat
boyunca birok tabuyu ykar.
TCKnun 141-142. maddelerinin
getirdii ar cezalara karn,
Avcolunun ilk yazsnn son
kelimesi sosyalizmdir. Avcolu,
1962 ylnda da Sosyalist Kltr
Derneini kurar. Bu cesur ktan
sonra Marx, Engels, Leninin
eserleri Trkeye evrilir ve gen
kuak sosyalizmi renmeye balar.
zellikle renciler arasnda ok
etkili olur. imdi Mula Barosu
Bakan olan o zamann devrimci
genlerinden Mustafa lker
Grkann arkadamz Hakan
Gngre aktardna gre, Deniz
Gezmi, bir tartmada masaya
yumruunu vurarak Bizim kararmz
bu, biz Ync sosyalistleriz! der.
Tartmann kar taraf durumundaki
Sencer Gnesoy, O, Ync lafna
dua et yoksa ben sana masaya
yumruk atmay gsterirdim
karln verir
Yn daha sonra, 1963te Nazm
Hikmet tabusunu ykar. Vatan haini
sulamasyla adnn telaffuz
edilmesinden korkulduu bir
dnemde Ynn iirlerini
yaynlamaya balamas, daha sonra
da Kurtulu Sava Destann kitap
olarak karmasyla birlikte Trkiye
bu byk airini yeniden kefeder.
eitli yaynevleri ksa bir sre
iinde Nazmn btn iirlerini
yaynlarlar.
Ynn ykt baka bir tabu da
Krt sorunudur. Krt szcnn
yasak olduu ve herkesin konudan
Dou Meselesi diye sz ettii bir
dnemde, Doan Avcolu soruna
gerek adn koyar ve Ynn 16
Aralk 1966 tarihli 194. saysnda
Krt Meselesi balkl bir yaz
yazar. Yazya yle girer: 27
Maystan beri birok tabu ykld.
Dnn tabular olan d politika milli
savunma konular artk hayli
serbeste tartlabilmektedir. Ama
bir tabuya, Sosyalistler de dahil,
kimsenin el atmaya cesareti yoktur.
Bu tabu Krt meselesidir. Devletin
sert metotlarla uygulad mutlak
entegrasyon politikasn eletirir ve
Sosyalistler olarak, sanyoruz ki bu
nemli mesele zerinde dnme
zaman gelmitir, diye bitirir.
Doan Avcolu, son bayazsnda
lerde daha sk ve daha gl
biimde sesimizi duyurmak
midiyle diyerek Yn 30 Haziran
1967 tarihli 222. saysnda kapatr.
Kitap yazmak iin stanbulun
Dragos semtine ekilir.
Trkiyenin Dzenini yazd o
dnem ben de bir sre orada kaldm.
lhan Selukun almaya
doymazd dedii Avcolunun
dillere destan disiplinli almasnn
tan oldum. ok erken kalkar,
kahvaltdan sonra o gnk btn
gazeteleri ve yabanc dergileri
okuyup notlar alr, sonra kitaplarn
arasna gmlp akam yemeine
kadar alma odasndan kmazd.
Bir gece iddetli bir deprem
olduunda ablamla ben, henz bebek
olan Ahmeti kapp sokaa frladk.
Avcolu katl evin en st katnda
hi istifini bozmadan almaya
devam etmiti. Baz akamlar rak
sohbetine arkadalar gelirdi: evket
Sreyya Aydemir, Yaar Kemal,
lhan Seluk, etin Altan, lhami
Soysal En ok da Can Ycel,
nk Dragosda komumuzdu.
Sohbet uzun srdnden Avcolu
sadece o geceler almazd. lhan
Seluk Avcolunun almaya
doymad nitelemesini yle aar:
Doan alabildiine alma gcne
sahip bir gerek aydnd
Kendisine aardm Akam
sofrasnda birka kadeh atp dergi
iin sabaha dek yaz yazmay
srdrebilirdi
Bu zelliini kz kardei Suna
Avcolu yle anlatr: Yn
yaynlanrken ben yatyordum,
kalkyordum, aabeyim masa
banda, yata almam. Haftann
gn byle geerdi, hi yatmadan
alrd, hi yatmadan, bir saat bile
uyumadan.
1968de yaynlanan Trkiyenin
Dzeni dnemin en ok satan ve
okunan kitab olur. Avcolu bu
kitabyla 1968-69 Yunus Nadi
dln kazanr. Fikret Otyam bu
dl nedeniyle yapt ve 1 Temmuz
1969 gn Cumhuriyette yaynlanan
rportajda Avcoluna : Yn
dergisi Trkiyede bir hava yapt.
Neden kapattnz? diye sorar.
Avcolunun yant yledir: Kitap
iin (Trkiyenin Dzeni) daha iyi
almak, btn abam kitaba
vermek iin () Yeni bir dergi
hazrlyoruz. Ad Devrim olacak.
Haftalk. Seimlerden hemen sonra
yaynlamay kararlatrdk. Yn,
ekonomik sistem aray iindeydi.
Bugn kapitalizmin iflas ortaya kt
() Devrimi daha geni kadroya
dayanan bir dzende hazrlayacaz.
Devrim dergisi 1969da
logosunun altnda Mustafa Kemalin
dare-i maslahatlar esasl devrim
yapamazlar sz yazl olarak
yayna balar. Devrim de aynen Yn
gibi bir bildiriyle kar. Ancak bu
kez Yndeki bildiriden farkl olarak
devrimin program da izilmitir.
Ben o zamanlar Ankara Hukuk
Fakltesi son snf rencisiydim,
Ulus ve Kim dergilerinde yazlar
yazyordum. O arada matbaa ilerini
de epey renmitim. O sayede
derginin ilk saysnn knda
Hamdi Avcoluna yardm ettim.
Mrettiphanenin kurun ve mrekkep
kokulu dizgi ve sayfa balama
iinden, Hrriyet matbaasnda
baslna kadar yanndaydm.
Sabaha kar ilk sayy elimize
aldmzda Hamdi Aabey gururlu,
Ulu Grkan, Hasan Cemal ve ben
ocuklar gibi sevinliydik.
Doan Avcolu eski alma
temposunu deitirmemi, aksine
artrmt.
Hakan Gngrn
grtklerinden, o zamanlar Devrim
kadrosunda yer alan yazar Nazif
Ekzen, Doan Avcolu temposunda
alan hi kimseyi tanmadn
vurgular ve iki gn hi uyumadan
almaya devam edebildiini
syler.
Ulu Grkan, ise Avcolunun
samimiyetini deinir: Son derece
scakt. Son derece itendi. Hele
hele akam rak masasndan
dndkten sonra ok scak biri
olurdu. Hi krc biri deildi. Nikah
ahidimdi Bir gen evlendiinde
dalga geerdi onunla, Allah
encamn hayreylesin derdi. Bunu
bir tek bana sylemedi dareciden
ok bir aabeydi Etrafndaki tm
genler iin gerek bir reticiydi
retmek istediklerini uzun uzun
anlatmaz, ksa ve vurucu ifadelerle
aktarrd. Uzun uzadya edilen
sohbetlere zaman ayrmaktan
holanmazd Vakit kaybetmek
istemiyordu.
O dnemde darbecilikle, Nsr
tipi sosyalizm istemekle sulanan
Avcolu, Devrimde unlar yazar:
Cunta hikyesine gelince, halktan
kopuk cunta ynetimleri defalarca
yazdmz zere, zm yolu
deildir. Trkiyeyi ancak ve ancak,
demokratik bir halk iktidar
kurtarabilir. (Devrim, say 43, 11
Austos 1970) Nsr, Kral Faruk
rejimini devirerek, acemilik
dnemindeki Amerikallarn
desteiyle iktidara gelmitir. O
tarihlerde Amerikan yetkilileri
halkn houna gitmeyecek kararlar
alabilecek, rnein srail ile bar
yapabilecek popler bir lider
aramaktaydlar. (Devrim, say 51, 6
Ekim 1970) Bu krdm zmek
zere, Ordunun bir kere daha politik
hayata mdahalesi mmkndr. Fakat
Kabak Mustafa tayfas olmayan
Trk Ordusu, bir iki sapk satlm
diyor diye ya da Orgeneral
Taman sinirleri dayanmyor diye,
politik hayata mdahale edecek
deildir. (Devrim, say 69 16 ubat
1971) Ve 12 Mart darbesinden on
gn nce: Gnmzn koullarnda
bir kurtulu sramas, ancak rgtl
ve bilinli halk kitleleri eliyle
gerekletirilebilir. (Devrim, say
71, 2 Mart 1971)
12 Marttan drt gn sonra unlar
yazar: Trkiyemizin iine
drld antikemalist bataklktan
karlmas ve ada uygarlk
dzeyine kapitalist ve feodal yaplar
kracak bir devrimci ahlan
gerektirir. (Devrim, say 73, 16
Mart 1971)
26 Nisanda 11 ilde Skynetim
ilan edilir. Ertesi gn Cumhuriyet ve
Akam gazeteleri, Devrim ve Ortam
dergileri kapatlr. 17 Maysta
srailin stanbul Bakonsolosu
karlr. Bunun zerine, 18 Maysta
11 ilin Skynetim Komutanlklar
Balyoz Operasyonu ad altnda
byk bir insan av balatr.
Tutuklanan aydnlar arasnda Doan
Avcolu da vardr.
Kz kardei Suna Avcolu o
tutuklann yle anmsar:
Annemdeyim, Sideden geldi
aabeyim. Yannda biri var,
arkadam dedi. Meer sivil
polismi. Biz de arkada
zannediyoruz. Aabeyim battaniye
istedi, yine uyanmadk. Tiftik
battaniye falan verdik. Krmz
Anadol arabasyla gelmiti.
Gtrdk Bursann en gzel
lokantasnda yemek yedirdik.
Uyanamadk onun polis olduuna.
Gtrdler. Meer tutuklamaya
gtryorlarm.
Mamak Muhabere Okulunun
tutukevine gtrlen Avcolu, be
ay sonra 13 Eyllde doktoruna
yazd mektupta uzun tutukluluktan
ikayet eder. Bu nedenle koroner
yetersizlii hastalnn tedavisini
srdremediini anlatr. Elyazmas
bende bulunan bu mektupta unlar
syler: Nisan banda gazetecilie
paydos diyerek gney sahillerinde
Dr. Akgn Bey ekibinin tavsiyelerini
yerine getirmek zere tek bama
tatile ekildim. Sigara ve ikiyi
braktm. Ne var ki istirahat ksa
srd. 18 Mays gn gzaltna
alndm
Mamaktaki oda arkada Ali
Sirmen, Avcolunun lmnden
sonra yazd yazda unlar anlatr:
Zorunluk olmad halde sabah
6.30da kalkacak, 14 saatlik gnlk
almasnn bana oturacakt.
Birlikte kaldmz alt ay sresince
nce Mamak Muhabere Okulu
Tutukevine, sonrada Davutpaa
Klasna bavul bavul kitap geliyor,
o bunlar deviriyor, sar defterine
notlarn alyor, sonra da yeni yeni
kitaplar istetiyordu. Doan
Avcolunun acelesi vard.
Peinden atl kovalar gibi kafasn
kaldrmadan alyordu.
Tutukluluumuza neden olan o
davadan hepimiz beraat ettik.
Avcolu serbest kaldktan bir
sre sonra tekrar tutuklanarak
Ziverbeydeki ikence kkne
gtrlr. O gidii de Suna
Avcolunun hafzasnda yle yer
eder: Baka bir sefer annemde
kalyor. Bir hanm arkadam geldi,
Doan Beyi aryorlar dedi.
Aabeyime syledim. Kalkt gitti.
Avukat Glin aylgil cebine kalp
ilalar koymu. Ondan sonra
tutuklanm. O ilalar nedeniyle kalp
hastas diye bir ey yapmamlar,
sadece zincirlemiler. Feryatlar
dinletmiler. Tuvalete falan
gidebiliyormu. Annem
Cumhuriyeti sonuna kadar okurdu,
ikence yaplyor diye yeri g
inletiyor. Sonra ktnda anneme
yeminler etti bana bir ey
yapmadlar diye.
Doan Avcolu Ziverbey Kk
ile ilgili olarak unlar anlatr:
Teknik yardm ve eitim salama
yoluyla CIA, ulusal gizli polis
rgtlerine kolayca szmay
baarmtr. 1972 sonbaharnda bana
Kontrgerilla ss diye bildirilen
nl kke gtrldmde
odamdaki yatak bir Amerikan yata
idi. Yatan stnde markas ve fiyat
yazlyd: New Beauty Rest, 69,5
dolar. Pencereleri siyah katla
kaplanm ve iinden tten bir soba
borusu geen eski kkn harap
odasna, 69,5 dolar fiyatl yeni bir
Amerikan yata pek az yakyordu.
htimal, kkte benim grmediim,
fakat varln feryatlardan sezdiim
Amerikan yardmndan salanm
birok teknik ara bulunmaktayd.
Kontrgerillada bana yneltilen ve
yazl cevap istenen belli bal
sorulardan biri, Amerikay neden
eletirdiimiz idi (Doan
Avcolu, Devrim ve Demokrasi
zerine s.103 ve Uur Mumcunun
Sulular ve Gller kitabna
nsz). lhan Seluk da insanlarn bu
kkte neler ektikleri, ne ikence
grdkleri hakknda bir kitap yazd
(Ziverbey Kk, ada Yaynlar).
O srete Sevil Yurdakuldan
ayrlm olan Doan Avcolu
tutuklamalar ve davalar bittikten
sonra kendini tamamen kitap
yazmaya verir. 1972de Glseli
Krkbir ile evlenir. 1973te Milli
Kurtulu Tarihi yaynlanr.
Hapishanelerde yapm olduu
anlatlan o almalarn da drt
ciltlik bu kitaba ait olduu anlalr.
Bar gazetesinin Ekim 1973te
kendisiyle yapt rportajda bu
kitapla ilgili unlar syler: Trkiye
Milli Kurtulu Hareketi Tarihi;
Trkiyenin Dzeni kitabn
tamamlayan, onun eksik
braktklarn doldurmay deneyen
bir alma saylabilir. Trkiyenin
Dzeninde XV ve XVI. yzyllarda
Batdakinden daha ileri bir uygarlk
dzeyinde bulunduumuz halde,
neden ada uygarlk yarnda
gerilere dtmzn hikayesini
anlatmaya, Batllama abalarmzla
smrgeleme srecinin birlikte
gittiini belirtmeye almtm. Yeni
kitapta ise, yeryznde ilk kurtulu
savan baardmz halde bir ara
deitirebileceimizi sandmz
makus talihimizi nasl ve neden
deitiremediimizin hikayesini
vermeye uratm. Ben kitaba
Trkiye Milli Kurtulu Hareketi
Tarihi adn uygun buldum, buna
Trkiye Milli Kurtulamay Tarihi
de denilebilir.
1978de ilk cildi yaynlanan
Trklerin Tarihi be cilt olacaktr. O
arada 1980de Devrim ve
Demokrasi zerine kitab
yaynlanr. Trklerin Tarihinin
beinci cildi 1982de piyasaya kar.
Avcolu altnc cilde hazrlk
almas yapmaya balamken
kanser hastalna yakalanr.
Davutpaada Kasm 1971den
Haziran 73e kadar grev yapm
olan Doktor Ali Rza Bilginer, btn
siyasi tutuklularn rahatszlklar
gibi, Doan Avcolunun koroner
yetmezliiyle de ilgilenmiti.
Avcolu, kanser olduktan sonra
yaknlarda bir doktor bulunmasn
isteyince arkadalar ok yakndaki
amlca Hastanesine giderler.
Orada Ali Rza Bilgineri bulurlar.
Davutpaadan tandk doktor eve
sk sk gidip gelmeye balar. imdi
sanat fotoraflyla uraan ve
doa fotoraflar ektii iin gezgin
yaayan sayn Bilginer bana unlar
anlatt: 68 kuandanm.
Trkiyenin Dzenini okumu ve
etkilenmitim. Doan Avcolu,
kaderin cilvesi olarak 12 Mart
dneminde grev yaptm
Davutpaaya getirilmiti. Orada
tantk. On yl sonra arkadalar
beni buldular ve Avcoluna
getirdiler. Ameliyat olmutu ve
serum veriliyordu. Mide arlar
ekiyordu. Ona bu kez doktor
olmaktan ok dost olarak gidip
gelmeye baladm. O arada
ikayetlerini azaltmak iin de
semptomatik tedavi uyguladm.
Hastala kar ok diren
gsterir. Bana kalan dosyalardan
kan bir gazete kuprnn tarihi
lmnden on gn ncesine aittir.
Buradan son gnlerine kadar
altn anlyorum.
O dnemde kz kardei dahil
birok kimseye Trklerin Tarihinin
altnc cildini bitirmek istediini
syler.
lhami Soysala sylediine gre,
Trklerin Tarihinden sonra Atatrk
zerine bir kitap yazmak ve her
nne gelenin Atatrk kendisine
bayrak yapmasn nleyecek bir eser
yaratmak ister. lhami Soysal,
Avcolunun lmnn ardndan
unlar yazar: Kanser Doan
yenmeseydi ki kolay yenememi,
Doan inatl ve iradesiyle uzun
uzun direnmi, kendisini deilse bile
biz yaknlarn zaman zaman
yanltmtr Trklerin Tarihinin
altnc cildinde Osmanllar ele
alnacakt. Ama alnamad. O byk
aratrma ylece yarm kald.
Doan Avcolu geirdii ikinci
mide ameliyatndan ksa bir sre
sonra, 4 Kasm 1983te hayata
gzlerini yumar.
Suna Avcolu Doan
Avcolunun son gnlerini yle
anmsar: Doan Aabeyimin bana
en son sz merak etme dedi, el
sallad. O srada ben kyordum,
lhan Seluk ile Handan Seluk
giriyordu. Pazar gn ayrldk,
cumartesi yine gidecektik. Cuma
gn lmne arldk.
 lhan Seluk, arkadann lm
zerine unlar yazar: Doan
Avcolu ile arkadalmz
1950lerin ortalarnda balad.
Yaklak otuz yl srd. Belleimde
bir kitap dolusu an birikiminin
arl var. Doan, bir ke yazsna
sacak adam deildir. Otuz yl sren
dostluumuzun bir ekseni oldu:
1950lerin Ankarasnda hep
Trkiyeyi konuur; adalama,
bamszlama, uygarlama
atlmnn nasl gerekleeceini
tartrdk. lmn bilinle
beklerken bu gndem deimedi.
Bykadada topraa verilirken
arkadalarnn ou oradadr. Yaln
Kk, Selimiyede tutuklu olduu
iin bu toplulua katlamaz. Ama
ertesi yl 4 Kasmda Cumhuriyette
unlar yazar: Devrimci Doan bir
inattr; yolundan hi dnmedi. Kendi
yoluna glge drecek en kk bir
adm atmad. Bu nedenle Doan
Avcolunun kendi izgisini daha
sonra yanl bulduunu anlatan
grler, insan yalnzca
glmsetiyor. Devrimci Doan,
yalnzca durdu; zaman yenmeye ve
kazanmaya alt, her sabah kotu,
son derece disiplinli bir alma
tutturdu; bir umutlu dalgann ve yarar
adamlar kuann geleceine
inancn hi yitirmedi. Ayn gn
Cumhuriyet gazetesine de bir ilan
verir: Doan Avcolunun
Dostlar. Bugn sabah Byk Adada
Doana iek gtreceiz. Bugn
le Byk Adada Doanla birlikte
rak ieceiz. Bugn Doanla
birlikte olacaz. Yaln Kk.
Doan Avcolunun
yaamyksn bitirirken, Can
Ycelin onun ardndan yazd iiri
anmamak olmaz:
AVCIOLUNA
Doanla bir tarihte
Bu, imdi yaadm mor
sahillerde
er beer yalarndaki oullarn
grdydm
 Dudaklarnda birer kibrit p
Ve elleri arkalarnda
Yryorlard kumlar
tekmeleyerek
Babalarnn arkasndan
Babalar da arkasnda olup
bitenden habersiz
Dudaklarnn ucunda cigara,
sarkm yle kl
Elleri arkasnda yryordu kumsal
boyunca
Dnceli dnceli
Memleketi nasl kurtaraym diye
lmek iin
(Somut, 13 Kasm 1983)
Doan Avcolunun iki olundan
Ahmet Avcolunun kz vardr.
Murat Avcolunun bir olu, bir kz
vardr.
Doan Yurdakul
 TEEKKRLER
Bu kitabn hazrlanmas boyunca
yapt katklar nedeniyle Nedret
Mnevver Balcoluna, Doan
Avcolu hakknda anlarn ve
arivini bana aan Suna Avcoluna,
babalarndan kalan belgeleri
kitaplatrmam iin bana yetki veren
Ahmet ve Murat Avcoluna, engin
tarih bilgisiyle takldmz yerde
bize yol gsteren Dr. Nilfer
Hatemiye, kitabn tarihsel adan
editrln yapan Yeditepe
niversitesi aratrma grevlisi
Bahar Gkpnara, bizden bilgilerini
ve Avcolu ile ilgili anekdotlarn
esirgemeyen Altan ymen, Ulu
Grkan, Nazif Ekzen, Mustafa lker
Grkan ve Ali Rza Bilginere,
kitabn hazrlanmas boyunca verdii
emekler, biyografiye katklar ve
katalog dzenlemesi iin Hakan
Gngre, kaynaka almalarna
katklar iin Cansu Durnaya,
Avcolunun bir makalesini bulup
ulatran Selim Esene, Franszca bir
kayna bulup gnderen Nuran
iekliler Pirlotya, birok gazete
kuprn bilgisayara eken Sinem
Baa, teknik yardmlar iin Erol
Beke, defter ve belgelerin bugne
kadar korunmasn salayan Sat
Erime, sandktan kanlarn
tasnifine yardm eden Burak
Trkmene, belgelerin stanbuldaki
evime yerletirilmesine yardmc
olan Tuncay zdemire, tantm
konusunda yardmlar iin Kerem
alkan, Ali Dalar ve Cneyt
Akalna, bu almay batan sona
destekleyen Haluk Hepkona, bata
Yayn Ynetmeni lknur zdemir
olmak zere Krmz Kedi
Yaynevinin tm alanlarna ve
benden desteklerini hibir zaman
esirgemeyen yengem Sema Yurdakul
ile aabeyim Uur Yurdakula sonsuz
kranlarm sunarm.
FOTORAFLAR
Doan Avcolunun baba tarafndan dedesi
Defterdar Ali Raif Bey
Doan Avcolunun bykleri bir arada.
Ayaktakiler, solda: Cevat Duru, sada
Suriyede esir den amcas Hulusi Bey;
oturanlar: solda elinde kitap olan daha sonra
iki dnem Bursa milletvekili olacak olan Aziz
Duru, sada elinde baston olan Doan
Avcolunun babas Celal Avcolu
Hamdi, Suna ve Doan Avcolu
Doan Avcolunun genlik fotoraf
Avcolu ailesi soldan saa: Hamdi, Pakize, Suna,
Celal ve Doan Avcolu
Doan Avcolu askerliini Geliboluda 1947de
yapt.
 Doan Avcolu genlik yllarnda Bursada

Doan Avcolu ocuklarnn annesi olan ikinci ei

Sevil Yurdakul ile birlikte
Doan Avcolu ocuklar Murat ve Ahmet ile
 birlikte

Ahmet ve Murat Avcolu, daylar Doan

 Yurdakulun kucanda, 1968

Doan Avcolu 1959da CHP Aratrma Brosu

 Mdr Yardmcs

Doan Avcolu Trkiyenin Dzeni kitabn

yazd Dragostaki evin nnde (1967-68 k)
Doan Avcolunun lise yllarndan yazd
iirlerinden biri
Doan Avcolu Yn dergisinde kan bir yazdan
dolay sank krssnde