FAKULTET ELEKTROTEHNIKE, STROJARSTVA I

BRODOGRADNJE SPLIT

Zavod za strojarstvo i brodogradnju

Katedra za elemente strojeva

D. Jelaska, S. Podrug

STEZNI I ZAVARENI SPOJ

(Uputstvo za proraun)

Split, 2005.
Proraunati i konstruirati oslonac okretne dizalice izveden i optereen prema slici 1.

L
2 1 Fv b

a a2 a a1

h
f
du H11 e
2 a
3 4
1

Fh
9
0

s
=

Slika 1. Oslonac okretne dizalice

Oslonac je optereen statikom, vertikalnom silom Fv i horizontalnom silom Fh s faktorom

udara = 1,2. Sila Fh mijenja pravac djelovanja od = - 90o do = 90o. Optereenje Fv i
Fh djeluje na bronanu leajnu ahuru (1) upreanu u glavinu oslonca (2).
Konstrukcija oslonca sastoji se iz glavine (2) zavarene zavarom debljine a2 na nosa (3).
Nosa (3) izraen je iz jednog komada lima debljine 1 savijenog i zavarenog prema slici 1.
Nosa (3) zavaren je na temeljnu plou (4) dimenzija a c 2 . Debljina zavara koji vee
nosa (3) i temeljnu plou (4) dimenzija je a1.

1
Potrebno je:

1. Proraunati i dimenzionirati stezni spoj leajne ahure i glavine oslonca.

2. Dimenzionirati zavar i kontrolirati naprezanja u zavaru s kojim je nosa oslonca zavaren
na temeljnu plou.
3. Proraunati potreban promjer vijaka za privrivanje temeljne ploe.

Zadano:

- vertikalna sila Fv
- horizontalna sila Fh
- promjer leajne ahure du
- duina oslonca L
- duina glavine l
- visina nosaa h
- irina nosaa b
- debljina nosaa
- materijal nosaa i temeljne ploe
- materijal glavine
- materijal leajne ahure

2
1 DIMENZIONIRANJE STEZNOG SPOJA
Stezni spoj leajne ahure i glavine oslonca prikazan je na slici 2.

Fv 1
2

du
dv=Du=d
Dv

Slika 2. Stezni spoj

1.1 Sila trenja u steznom spoju

Vertikalno optereenje Fv prenosi se na oslonac trenjem izmeu upreane ahure i glavine.

Trenje mora biti vee od Fv za potrebnu sigurnost spoja

Fv < pA = Ft , odnosno
Fv s = pA
gdje je:
Ft sila trenja
A = dl povrina nalijeganja
p tlak na nalenim povrinama
faktor trenja
s = 1,3 ... 1,8 stupanj sigurnosti spoja

3
Leajna ahura i glavina tvore vrsti dosjed. Pri minimalnom prijeklopu dosjeda mora na
nalenim plohama vladati tlak koji omoguava preuzimanje optereenja Fv, a pri
maksimalnom prijeklopu naprezanja, u steznim dijelovima ne smiju prijei doputene
granice.

1.2 Minimalni tlak u spoju

Fv s Fs
pmin = = v MPa
A d l

Faktor trenja = 0,1...0,12.

1.3 Potrebni minimalni prijeklop

Pd = pmin ( K v + K u ) d + P

gdje je:

1 1 + v2
Kv = + v
Ev 1 v
2

1 1 + u2
Ku = u
Eu 1 u
2

P gubitak prijeklopa zbog uglaavanja

Ev , Eu modul elastinosti glavine i leajne ahure
v = Du Dv
omjer promjera
u = du dv
v , u Poissonov koeficijent vanjskog i unutranjeg dijela

Promjer leajne ahure dv moe se odabrati dv = 1,25 du , a promjer glavine Dv = 1,6 Du ,

odnosno v = 0,625, u = 0,800.

Moduli elastinosti i Poissonovi koeficijenti:

Ev = 210 GPa modul elastinosti elika

Eu = 110 GPa modul elastinosti bronce

4
 v = 0,30 Poissonov koeficijent za elik
u = 0,33 Poissonov koeficijent za broncu

Na primjer za:

Ev = 210 GPa v = 0,625 v = 0,30

Eu = 110 GPa u = 0,800 u = 0,33

1 1 + 0,6252 6 2
Kv = + 0,30 = 12,3 10 mm /N
210 10 1 0,625
3 2

1 1 + 0,82
Ku = 0,33 = 38, 4 10
6
mm2/N
110 10 1 0,8
3 2

Gubitak prijeklopa P zavisi o hrapavosti povrina u kontaktu

P = 1, 2 ( Rzv + Rzu )

gdje je Rzv , Rzu srednja visina elemenata profila vanjskog i unutarnjeg dijela (tablica 1).

Razredi povrinske hrapavosti Tablica 1

Srednje odstupanje
0,025 0,05 0,1 0,2 0,4 0,8 1,6 3,2 6,3 12,5 25 50
profila Ra m
Srednja visina
0,1 0,2 0,4 0,8 1,6 3,2 6,3 12,5 25 50 100 200
elemenata profila Rz m
Najvea visina
0,16 0,32 0,63 1,25 2,5 5 10 20 40 80 160 320
profila Rmax m

Iz tablice 2 odabire se dosjed s minimalnim prijeklopom veim ili jednakim izraunatom

potrebnom minimalnom prijeklopu.

5
Tolerancije vrstih dosjeda m u
sustavu jedinstvenog provrta Tablica 2

Nazivna H7
mjera u
r6 s6 t6 u6 x6 z6 za6
mm
-34 -39 -44 -51 -61 -75
10)-14
- 5 -10 -15 -22 -32 -46
-34 -39 -44 -56 -71 -88
14)-18
-5 -10 -15 -27 -42 -59
-41 -48 -54 -67 -86
18)-24
-7 -14 -20 -33 -52
-41 -48 -54 -61 -77 -101
24)-30
-7 -14 -20 -27 -43 - 67
-50 -59 -64 -76 -96 -128
30)-40
-9 -18 -23 -35 -55 - 87
-50 -59 -70 -86 -113
40)-50
-9 -18 -29 -45 - 72
-60 -72 -85 -106 -141
50)-65
-11 -23 -36 - 57 - 92
-62 -78 -94 -121
65)-80
-13 -29 -45 - 72
-73 -93 -113 -146
80)-100
-16 -36 - 56 - 89
-76 -101 -126 -166
100)-120
-19 - 44 -69 -109
-88 -117 -147 -195
120)-140
-23 - 52 - 82 -130
-90 -125 -159
140)-160
-25 - 60 - 94
-93 -133 -171
160)-180
-28 - 68 -106
-106 -151 -195
180)-200
- 31 - 76 -120
-109 -159
200)-225
- 34 - 84
-113 -169
225)-250
- 38 - 94
-126 -190
250)-280
- 42 -106

6
Nastavak Tablica 2

Nazivna H8
mjera u
s8 t8 u8 x8 z8 za8 zb8 zc8
mm
-55 -67 -77 -91 -117 -157
10)-14
-1 -13 -23 -37 - 63 -103
-55 -72 -87 -104 -135 -177
14)-18
-1 -18 -33 - 50 - 81 -123
-68 -87 -106 -131 -169 -221
18)-24
-2 -21 - 40 - 65 -100 -155
-68 -81 -97 -121 -151 -193 -251
24)-30
-2 -15 -31 - 55 - 85 -127 -185
-82 -99 -119 -151 -187 -239
30)-40
-4 -21 - 41 - 73 -109 -161
-82 -109 -136 -175 -219 -281
40)-50
-4 - 31 - 58 - 97 -141 -203
-99 -133 -168 -218 -272 -346
50)-65
-7 - 41 - 76 -126 -180 -254
-105 -148 -192 -256 -320
65)-80
- 13 - 56 -100 -164 -228
-125 -178 -232 -312 -389
80)-100
- 17 - 70 -124 -204 -281
-133 -158 -198 -264 -364
100)-120
- 25 - 50 - 90 -156 -256
-155 -185 -233 -311 -428
120)-140
- 29 - 59 -107 -185 -302
-163 -197 -253 -343 -478
140)-160
- 37 - 71 -127 -217 -352
-171 -209 -273 -373
160)-180
- 45 - 83 -147 -247
-194 -238 -308 -422
180)-200
- 50 - 94 -164 -278
-202 -252 -330 -457
200)-225
- 58 -108 -186 -313
-212 -268 -356 -497
225)-250
- 68 -124 -212 -353
-239 -299 -396 -556
250)-280
- 77 -137 -234 -394

7
1.4 Maksimalni tlak u spoju

Maksimalni prijeklop Pg mjerodavan je za odreivanje maksimalnog tlaka koji se moe

pojaviti na nalenim povrinama.

Pg P
pmax = MPa
( K u + K v )d

1.5 Naprezanja u steznim dijelovima

U leajnoj ahuri najvee naprezanje je na unutarnjoj strani i iznosi:

2 pmax
u, max = 0,9 Rp0,2
1 u2

gdje je: Rp0,2 tehnika granica teenja, za broncu P.CuSn12 Rp0,2 = 130 MPa

Naprezanje u glavini oslonca

2 pmax
v, max = 0,9 Re
1 v2

gdje je: Re granica teenja, za konstrukcijske elike vrijednosti su dane u tablici 3.

Mehanika svojstva konstrukcijskih elika

za metalne konstrukcije Tablica 3
Statika vrstoa Granica teenja Dinamika vrstoa
elik
Rm , MPa Re , MPa R 1 , MPa R0 , MPa
0130 300-500 180
0370
0361
340-470 235 120 200
0362
0363
0451
0452 410-540 275 125 210
0453
0561
0562 490-630 355 135 220
0563
0545 470-610 295 180 300
0654 570-710 335 210 330
0745 670-830 365 240 370

8
Ukoliko izraunato naprezanje prelazi doputene granice potrebno je odabrati dosjed s
manjim maksimalnim prijeklopom ili poveati debljinu leajne ahure odnosno glavine, tj.
u , v smanjiti.

1.6 Tolerancija unutranjeg promjera leajne ahure

Zbog djelovanja tlaka p na leajnu ahuru unutranji promjer se smanjuje za iznos

du
d = 2 p mm
Eu (1 u2 )

Odnosno minimalno i maksimalno smanjenje unutranjeg promjera

du
d min = 2 pmin mm
Eu (1 u2 )

du
d max = 2 pmax mm
Eu (1 u2 )
Izrauje li se unutranji promjer ahure prije upreavanja potrebno je izraunato smanjenje
promjera uzeti u obzir na nain da se provrt izradi u tolerancijskom polju koje se nalazi
iznad nul-linije.

Tablica 4

du, mm 50)-80 80)-120 du, mm 50)-80 80)-120

+146 +174 +106 +126
D8 E8
+100 +120 +60 +72
+174 +207 +134 +159
D9 E9
+100 +120 +60 +72
+220 +260 +60 +71
D10 F7
+100 +120 +30 +36
+90 +107 +76 +90
E7 F8
+60 +72 +30 +36
Veliina tolerancijskog polja H11 190 m 220 m

Ukoliko se izrauje manji broj komada jednostavnije je ostaviti dodatak za obradu i provrt
na konanu mjeru obraditi nakon upreavanja u glavinu.

9
2 DIMENZIONIRANJE I NAPREZANJE ZAVARA
2.1 Dimenzioniranje zavara

Debljina zavara a1 uzima se

a1 0,7 1 mm

2.2 Naprezanje zavara

Vertikalna sila Fv izaziva konstantna naprezanja u zavaru i to u karakteristinim tokama A

i D vlana, a u B i C tlana.
Sila Fh zbog promjene pravca djelovanja izaziva promjenjivo naprezanje.

L (h)
s s(h)
Fv
(v)
s
(v)
s A +/-
D
+ +/-

h
-
B C
b
2

Fh
0
9
=

Slika 3. Naprezanje u zavaru

10
2.2.1 Moment tromosti presjeka zavara

( b + 2a1 )( h + 2a1 )
3
bh3
Ix = mm4
12

( h + 2a1 )( b + 2a1 )
3
hb3
Iy = mm4
12

2.2.2 Naprezanje zbog vertikalne sile

a) Normalno naprezanje

Fv ( L 2 ) h + 2a1
s(v )( A ) = s(v )( D ) = MPa
Ix 2

Fv ( L 2 ) h + 2a1
s(v )( B) = s(v )( C) = MPa
Ix 2

b) Posmino naprezanje

Moe se uzeti da posminu silu preuzimaju samo zavari paralelni s pravcem djelovanja sile,
pa je smiua povrina:
A( ) = 2a1 ( h + 2a1 ) , odnosno naprezanje
v

Fv Fv
s(&v ) = = MPa
A( v)
2a1 ( h + 2a1 )

2.2.3 Naprezanje zbog horizontalne sile

a) Normalno naprezanje

Fh ( L 2 ) b + 2a1
s(h ) = MPa
Iy 2

b) Posmino naprezanje
Smiua povrina:
A( ) = 2a1 ( b + 2a1 ) , odnosno naprezanje
h

Fh
s(&h ) = MPa
A(
h)

11
2.2.4 Ekstremne vrijednosti naprezanja

Najnepovoljnije naprezanje zavara je u tokama A i D za koje su ekstremne vrijednosti

( A ),min = s(v )( A ) s(h )

( A ),max = s(v )( A ) + s(h )

i koeficijent asimetrije ciklusa

( A ),min
r=
( A ),max

2.2.5 Ekvivalentno naprezanje zavara

1
( ) + ( ( ) )
ekv( A ) = ( A ),max + 2 ( A ),max + 4 s(&v )
2 2
h

2 s& Dzv ,dop

2.2.6 Doputeno naprezanje dinamiki optereenog zavara

RD,zv
Dzv, dop =

gdje je:

Dzv,dop doputeno normalno naprezanje dinamiki optereenog zavara za neogranienu

trajnost zavarenog spoja

stupanj sigurnosti zavarenog spoja, = 1,6

RD,zv - trajna dinamika vrstoa zavara; za naprezanja s asimetrijom ciklusa r = 0 i

r = -1 prema izrazu:
bzv RD
RD,zv =
k

bzv - faktor kvalitete zavara:

bzv = 1,0 za zavar visoke kvalitete 1. i 2. razred kvalitete (skupina B)
bzv = 0,8 za zavar srednje kvalitete 3. razred kvalitete (skupina C)
bzv = 0,5 za zavar niske kvalitete 4. razred kvalitete (skupina D)
12
k efektivni faktor koncentracije naprezanja zavarenog spoja, tablica 5

Efektivni faktor koncentracije

naprezanja zavara k Tablica 5
Puni V-zavar s Obraen Kosi
Naziv zavara zavar V-zavar provarenim V-zvar X-zavar V-zavar
korijenom
eoni spoj

Oblik zavara a=t

Debljina
t t t t t
zavara
Vlak/tlak 1,00 2 1,43 1,09 1,43 1,25
Savijanje 1,00 1,67 1,19 1,00 1,19 1,02
Smik 1,25 2,38 1,79 1,37 1,79 1,54
Dvostruki Dvostruki Dvostruki Jednostrani Polovini K-zavar s
izboeni ravni udubljeni ravni kutni V-zavar s dvostrukim X-zavar
Naziv zavara kutni kutni kutni provarenim
zavar korjenom
zavar zavar zavar korijenom
Kutni T zavari

a a a a t
t t
Oblik zavara

Debljina
2a 2a 2a a t t t
zavara
Vlak/tlak 3,13 2,86 2,44 4,55 1,59 1,79 1,43
Savijanje 1,45 1,43 1,15 2,27 1,25 1,25 1,19
Smik 3,13 2,86 2,44 4,55 2,00 2,22 1,79
gornje vrijednosti
vrijede i za krune
kutne zavare s
debljinom zavara a
Kutni eoni
Ravni kutni Dvostruki Kutni eoni zavar s
Naziv zavara zvar ravni kutni zvar zavar Kutni X-zvar
provarenim
Kutni zavari

korijenom
a a a
t t a
Oblik zavara

Debljina
a 2a t t 2a
zavara
Vlak/tlak 4,55 3,33 2,22 1,67 2,86
Savijanje 2,27 1,67 1,82 1,33 1,43
Smik 4,55 3,33 2,70 2,00 2,86
Naziv zavara Popreni zavari Uzduni zavari
Preklopni
zavari

Oblik zavara

Debljina
2a 2a 2a 2a
zavara
Vlak 4,55 4 4 2,08

RD dinamika vrstoa osnovnog materijala (pri r = 0 ili r = -1), tablica 3

Trajna dinamika vrstoa zavara za proizvoljnu asimetriju ciklusa izraunava se prema

izrazu:
2bzv
RD,zv = R1
k 2 k (1 + r )
13
gdje je:
R-1 - trajna dinamika vrstoa osnovnog materijala za r = -1, tablica 3

k - nagib linije trajne dinamike vrstoe u Smithovom dijagramu. Za krte

materijale, ili openito za konzervativni pristup moe se uzeti:
R1
k = 1
Rm

Ukoliko ekvivalentno naprezanje nije manje od doputenog naprezanja zavara potrebno je

poveati debljinu zavara a1 i debljinu lima nosaa.

14
3 PRORAUN VIJAKA
Prema dimenzijama nosaa (b h) odabiru se dimenzije temeljne ploe.

Npr. a = b + 120 mm
c = h + 60 mm

Proraunavaju se najoptereeniji vijci, a u ovom sluaju su to vijci (1).

L
Fv 1 1

Fr,1

Fh

h
(v)

c
1

Fr,2
Fn
b

(v)
2
2 (h) 2
2
(h)
1

Slika 4. Sile u vijcima

3.1 Sile u vijcima

Smatrajui da je temeljna ploa znatno krua od vijka moe se pretpostaviti da normalna

sila Fn izmeu podloge i temeljne ploe djeluje na rubu temeljne ploe.

Radna sila u vijku (1) moe se napisati u obliku

Fr,1 = Fr,1( ) + Fr,1( )

v h

gdje je:
Fr,1( ) - sila u vijku zbog djelovanja sile Fv
v

Fr,1( ) - sila u vijku zbog djelovanja sile Fh

h

15
Iz uvjeta ravnotee:

Fv L = 2 Fr,1( ) l 1(
v)
+ 2 Fr,2( ) l 2(
v v v)

Fh L = 2 Fr,1( h ) l1( h ) + 2 Fr,2( h ) l 2( h )

Iz uvjeta da je temeljna ploa znatno krua od vijka proizlazi:

( v) ( v) l 2( v )
Fr ,2 = Fr ,1
l 1( v )
l 2( h )
Fr(,2) = Fr(,1 )
h h

l1( h )
Uvrtavanjem prethodnih jednadbi u uvjet ravnotee dobivaju se izrazi za izraunavanje
radne sile u vijcima (1):

1 Fv L
Fr,1( ) =
v

( l ( ))
2
2 v

l 1( v )
2
+
l 1( v )
1 Fh L
Fr,1( ) =
h

( l ( ))
2
2 h

l 1( h )
2
+
l 1( h )
Zbog sile pritezanja maksimalna sila u vijku je

Fmax = (2,6....4,1) Fr,1

3.2 Doputeno naprezanje vijka

Za privrenje temeljne ploe preporuuju se vijci klase vrstoe 8.8 ili 10.9 sa

dop = 0,7 Rp0,2

gdje je:
Rp0,2 - granica teenja materijala vijka, tablica 6

16
Karakteristike vrstoe vijka Tablica 6

Amplituda
Klasa vrstoe Statika vrstoa Granica teenja, Tehnologija
dinamike v.
vijka Rm, MPa Rp0,2, MPa izrade navoja
RA,tab, MPa
valjan-poboljan 52
8.8 800 640
poboljan-valjan 95
valjan-poboljan 55
10.9 1000 900
poboljan-valjan 115

3.3 Potreban presjek jezgre vijaka

Fmax
Aj
dop

Odabire se standardni vijak.

3.4 Sigurnost vijka protiv loma uslijed zamora materijala

Stupanj sigurnosti protiv loma vijka uslijed zamora materijala za amplitudna naprezanja:

RA
sa = 1, 4
a
gdje je:

RA - amplituda trajne dinamike vrstoe vijka:

1 k
RA = RA,tabl pr
2 k

RA,tab - amplituda trajne dinamike vrstoe ispitivanog vijka, tablica 6

k - nagib linije trajne dinamike vrstoe u Smithovom dijagramu:

Rm R0
k =
R
Rm 0
2

R0 - trajna dinamika vrstoa ispitivanog vijka za ciklus r = 0:

R0 = 2 RA,tab

17
pr - statiko prednaprezanje vijka:
pr = max 2 a

a - amplitudno naprezanje vijka:

Fa
a =
Aj

Fa - amplitudna sila:
Fa = Fr,1( max ) Fr ,1( min )

Fr,1( max ) , Fr ,1( min ) - maksimalna i minimalna radna sila u vijku (1).

18