KAPPADOKA

METU JFA 2009/2BLGES OSMANLI DNEM KLSELER METU

DOI: JFA 2009/2 249
10.4305/METU.JFA.2009.2.13
(26:2) 249-277

KAPPADOKA BLGES OSMANLI DNEM

KLSELER: RNEKLER, SORUNLAR, NERLER
M. Sacit PEKAK

Alnd: 30.04.2009, Son Metin: 12.11.2009 ...Vapora bindik hepimiz bir de

Anahtar Szckler: Kappadokia; gayri ok koyunlar ayrdk bizler srden
mslim mimarlk; Osmanl mparatorluu; Karantina ettiler lm yznden
kltrel miras; koruma-belgeleme. Sen yardm et Allah eken kuluna.

eme gibi akar gzyalar

Tellerde kestiler sakal salar
Denize attlar ok kardalar
Durmasn alasn gzn yalar...

air Kosma A. ekmezolu (Balta ve Millas, 1996, 262)

Gnmz Trkiyesinin irili ufakl hemen her yerleiminde grlebilen
bir grup mimari eser, her gn nlerinden geen, yanbalarnda i
tutan, gezinen insanlarn bile dikkatini ekmeden varlklarn sessizce
srdrmektedir. Gnlk iindeki kiiler iin bu yaplar gavur hamamdr,
kisledir, gavur yapsdr, harabedir, viranedir. ou byk
boyutludur, almldr, direnlidir, terkedilmitir. Sanki yokturlar. Orta
byklkteki yerleimlerde belediyenin malzeme yd depo olarak
kullanlrlar, daha kk yerleimlerde ahr, samanlk ve bazlarnda,
yeni cami yaplncaya kadar ibadet mekan olarak ilev grrler. Byk
yerleimlerin bazlarnda sinema, belki sergi salonu, spor salonu, pek
aznda ehir ktphanesi, metropollerde, sanat/kltr merkezi, sergi
salonu olarak kullanlrlar.
stanbuldakilerin bazlar zgn ilevlerinde, ibadethane olarak
kullanlmaktadr. stanbul zeldir onlar iin, bundan dolay gerek
ilevlerinde kullanlabilmektedirler; belki stanbula zmir, Mardin, Midyat,
Diyarbakr gibi baz ehirler de eklenebilir; bu kentlerin de zel nedenleri
vardr. Bu mimari eserlere Bat dillerinde Post-Bizans kiliseler denir; yani
Bizans sonras ina edilen kiliseler
250 METU JFA 2009/2
1. Blgenin ad gnmzde hem
Kapadokya, hem Kappadokia biiminde
yazlabilmektedir (Szen, 1998).
2. stanbulun Osmanllarn eline gemesi
ile ilgili olarak Bizansl yazarlar Yeorgios
Francis (1992, 105-6) ve Dukasa (1956, 192-7)
baklabilir.
M. Sact PEKAK
1990larn ortalarndan itibaren Osmanl mparatorluu dneminde
yaayan, Osmanl vatanda saylan gayrimslim teba, Rum Ortodoks,
Ermeni milleti olarak tanmlanan topluluklarn ina ettii dini yaplarn,
yani kilise, manastr, vaftizhane veya martirium gibi yaplarn saptanmasna
ynelik almalarm, ncelikle Bat Anadolunun Seluk ve Foa gibi
yerleimlerini kapsam, sonra daha sistematik bir ekilde Kappadokiadaki
yerleimlerde srdrlm ve hala da srdrlmektedir. Gnmzde
de bir corafi blge olarak tanmlanan Kappadokia blgesi, Bizans
mparatorluu dneminde idari bir ynetim blgesine verilen addr (1).
Snrlar yzyllar iinde bir ok kez deimi olmasna karn, kabaca
gnmzn Nevehir, Nide, Aksaray, Kayseri; ksmen Sivas, Krehir,
Malatya illerini kapsayan corafya olarak tanmlanabilir. Bu ehirlerdeki
tarihi eserler, Neolitik dnemden itibaren olmak zere aratrlm,
zellikle Bizans, Seluklu, Osmanl dnemlerine ait eserlerin bir ksm
deerlendirilmitir; ancak, Osmanl dnemine ait Hristiyan eserleri ihmal
edilmi gibi grnmektedir. Halbuki ad geen illerde, ehir merkezlerinde,
kk yerleimlerinde bir ou 19. yzylda ina edilmi Hristiyan dini
yaplar bulunmaktadr.
Bu yazda, Kappadokia blgesinde Osmanl dneminde ina edilen
Hristiyan dini yaplardan bazlar ksaca tantlacak, bugnk durumlar,
kullanmlar ve koruma/kullanmlarna ynelik gzlem ve nerilerimiz yer
alacaktr.
TARH DNM NOKTALARI
stanbulun Osmanllar tarafndan ele geirilii, bylelikle bin yz
yl gibi uzun bir sre varln srdrm Bizans mparatorluunun
tarihin siyasi, askeri, politik alanlarndan silinmesi, ele alnan konunun
balang noktasn oluturmaktadr. Osmanl ynetiminde yaamak
zorunda kalan ou Ortodoks mezhebine bal Hristiyanlarn yaam
biimlerindeki deiiklikler, nemli bir inceleme alandr. Hristiyan bir
imparatorluun Hristiyan halk, Mslman bir imparatorluun Hristiyan
tebas olduunda dini yaamdaki temel deiiklikler ne olmutur? Bu
alanda ok farkl grler ne srlmektedir. Gerek neden/ler ne olursa
olsun, Fatih Sultan Mehmet stanbulun fethinden gn sonra, ehirde
korkudan saklanm byk kk herkesin en ufak bir rahatszla
uramadan serbeste dolamalarn, sava korkusu ile ehirden kam
olanlarn evlerine dnmelerini ve herkesin, nceden olduu gibi, kendi
adetlerini korumalarn, kendi dinlerine uygun olarak yaamalarn, kendi
rflerine uygun olarak patrik semelerini isteyen bir ferman karmtr
(2). ehirde yaayan Hrstiyanlara nemli serbestiler getiren bu fermann
asl yanmtr. Ancak anlald gibi bu fermanla, Hristiyanlara ibadet
serbestisi veriliyor ve kendi dini liderlerini seebilme hakk yansra,
onlarn can ve mal gvenlikleri salanyordu. Kilisenin varl kabul
ediliyor, patrikhanenin sorumluluunda olmak zere Hristiyan cemaate
evlenme, cenaze ve adetlerini zgrce yerine getirebilme haklar
tannyordu (Ergin, 1937, 69, Ubicini, 1973, 36). Fatihin, Hristiyanlara
tand bu geni haklar, seilen patrik iin de geerliydi. Fetihten sonra
Edirne yaknlarna saklanan Georgios Skolarios, Fatihin emri ile stanbula
getirtilerek, II. Gennadios adyla patriklik tahtna oturmutu (ahin, 1980,
27-54; Uzunarl, 1983, c: 2, 6; Karaca, 1995, 26). En azndan 15. yzylda
patrik, Osmanl veziri ile yaklak eit statye sahipti: Divanda kendisine
yer veriliyor, Rum cemaatini ilgilendiren konularda Meclise bakanlk
ediyor, hukuki ve cezai ilemlerde tam yetkili grlyordu (Tekinda,
KAPPADOKA BLGES OSMANLI DNEM KLSELER METU JFA 2009/2 251

1967, 52-5). Fatih, sadece stanbulda yaayan Ortodoks Rumlara deil ama
ayn zamanda, uzun yzyllardr Galatada yaayan Avrupal Katoliklere
de dini serbestlik tanmt. Burada yaayan ve byk ounluunu
Cenoval (Genoa veya Ceneviz) tccarlarn oluturduu Katolik halk
iin, fetihten ksa bir sre sonra Zaonos Paann imzasn tayan Fatih
ferman (Ahidname-i hmayun) karlmtr. Ahidnamenin I. Ahmed ve
IV. Murad zamanndaki yeniletirilmi ve bugn Babakanlk Arivi ile
Cenovada bulunan metinlerinin 14. ve 15. maddeleri konumuz asndan
olduka nemlidir:
14. koruyam gayr memleketlerim gibi ve kilisalar ellerinde ola ayinlerince
okyalar amma an ve nakus almiyalar ve kilisalarn alub mescid etmiyem
bunlar dahi
15. yeni kilisa yapmiyalar ve Ceneviz bezirganlar deryadan ve kurudan
rencberlik idp geleler ve gideler gmrklerin adet zre vireler anlar ki
mesne taaddi etmiye (akirolu, 1983, 211-24) .
Fetihten hemen sonra, bakentte yaayan Rum Ortodoks ve Katolik tebaya
dini adan, baz kstlamalarla birlikte geni bir zgrlk tannmtr.
Galata ile ilgili fermandan da anlalaca gibi, var olan kiliseler korunmu,
yeni kilise yapm ve an alnmas ise yasaklanmtr. Bakent ve Galatada
yaayan gayrimslimler iin fermanlar veren Fatih Sultan Mehmetin,
Anadoluda yaayanlar iin herhangi bir ferman verip vermedii
bilinmemektedir. Bugne kadar yaptmz aratrmalarda, Fatih veya daha
sonraki padiahlarn Anadoluda yaayan gayrimslim teba iin benzer bir
fermanlar olup olmad bulunamamtr. Ancak, Anadoluda yaptmz
almalarda 1453 tarihinden 18. yzyl sonlarna kadar dini yap inasna
rastlanmam olmas, yeni kilise ina etme yasann Anadolu iin de
geerli olduunu dndrmektedir.
Gerekten de Anadolunun hemen her blgesinde, 18. ve 19. yzylda
ina edilmi ok sayda kilise bulunmaktadr. Osmanl imparatorluunda
yaayan gayrimslim teba bu yzyllarda, sanki yarrcasna kilise
inasna girimilerdir. Bu ise, Osmanlnn bu yzyllar iinde geirdii
nemli deiimlerle aklanabilecek bir konudur. Osmanl mparatorluu
ynetiminde yaayan gayrimslim tebann 18. ve 19. yzyllardaki deien
statleri ve bu deiimin nedenleri u ekilde zetlenebilir: 18. yzyln
ikinci yarsndan sonra gelien siyasal ortam, Batl devletlerin Osmanlya
mdahalesini gndeme getirmitir. I. Abdlhamit (1774-1789) dneminde
1774de yaplan Kk Kaynarca Antlamas sonrasnda Ruslar, Osmanl
topraklarnda yaayan Ortodokslarn himayelerini stleniyorlard.
Antlamann maddesi bunu gsterir:
14. Madde:...Osmanl topraklarnda bulunan kiliselerden baka Galata
tarafnda Beyolu isimli mahallenin yolunda, umuma ak yol zerinde
Rusya Devletinin kilise ina etmesi serbesttir. Bu kiliseler halka ak olup
Rso-Grek olarak adlandrlacaktr. Bu kiliseler Rus elisinin korumasnda
olup, hertrl saldr ve mdahaleden korunacaktr.
16. Madde (2. Blm): ...Eskisi gibi Hrstiyan dini serbest olup, icraasnda
hibir ekilde engel olunmayp, kiliselerin yeniden yaplmasna ve
eskilerinin tamirine engel olunmasn.
17.Madde (2. Blm): Hrstiyan dindarlna alak bir saldr ile bask
yaplmayp, kiliselerin tamir ve yenilenmesine engel olunmasn. Zikredilen
kiliselerine kar grevlerini yapan ahslara saldr ve mdahalede
bulunulmasn. (Erim, 1953,156) .
Bu maddeler Fatih dneminden beri yasak olan yeni kilise inas hkmn
ortadan kaldrr niteliktedir. Yine Rusya ile 1779da imzalanan Aynal
252 METU JFA 2009/2 M. Sact PEKAK

Kavak Antlamas ile, Osmanl lkesindeki Hrstiyanlarn yeni kiliseler

yapabilmeleri ve eski kiliselerini onarabilmelerini salayan 7. Madde
ekleniyordu. 18-19. yzyllarda Avrupa devletlerinin himayeci tutumlar
nedeniyle, gayrimslim tebaya yeni baka haklar ve ayrcalklar da
tannmtr. Osmanl topraklarnda bulunan yabanc lke eliliklerinde,
gayrimslimlerden tercman tayinine balanm, hatta konsolos olarak
grevlendirilmelerine izin verilmitir. Tercmanlk yapan gayrimslimlere
beratla izin verildii iin bunlara beratl denilmektedir. Beratllar, Avrupa
ile ticaret ilikisine girerek (Avrupa Tccar) zenginleiyorlar, bu sayede
glenerek, ayrlk etkinlikler gsteriyorlard (Ba 1983). Ayrca
ticaret sayesinde maddi adan da gleniyorlar, yeni, byk ve pahalya
malolacak kiliselerin inas iin yeterli paraya sahip olabiliyorlard.
Osmanl mparatorluunda, 18. yzyl sonlarnda artan kargaa ve
ayaklanmalar ile 19. yzyl bandaki Yunan ayaklanmas srasnda
yaanan toplumsal huzursuzluklar ve yangnlar ortaya kan tahribat, imar
faaliyetlerinin artmasna neden olmutur. Yunan isyan srasnda, rnein
stanbulda ok sayda Rum kilisesi tahrip olmu, Rusya tahrip olan
kiliselerin yeniden yaplmasn resmen talep etmitir. Padiah II. Mahmut
dnemi (1808-1839), Tanzimat Fermanna ynelik youn faaliyetlerin
yapld bir dnemdir. Bu dnemde imparatorluk temelden sarsntya
uramaktadr. Mslman ve Hrstiyan teba neredeyse birbirine dman
hale gelmitir Padiahn bu kt gidii durdurmaya ynelik istek ve
edimleri ise geersiz kalmtr, II. Mahmutun
Ben tebamn mslmann camide, hrstiyann kilisede musevisini
havrada fark ederim. Aralarnda baka trl bir fark yoktur. Cmlesi
hakknda muhabbet ve adaletim kanidir ve hepsi hakiki evladmdr,
(Tanr, 1985, 1137-50) szleri dahi yetersiz kalmtr. II. Mahmut
dneminde Yenieri Ocann kaldrlmas, dzenli posta rgtnn
kurulmas gibi nemli yeniliklerin yansra Osmanl topraklarnda ilk
kez modern anlamda nfus saym yaplr. Trakya ve Anadoluda ayn
zamanda yaplan saymda sadece erkek nfus dikkate alnmtr. Bu
sayma gre Rumelide 800.000 Hrstiyana karlk 500.000 Mslman;
Anadoluda 2.000.000 Mslmana karlk 400.000 Hrstiyan belirlenmitir
(Karal, 1983, c: V, 156). 3 Kasm 1939da Glhanede ilan edilen Tanzimat
Ferman, Mslman ve Hrstiyan halkn kanun nnde eitlii ilkesini
getirmitir. Ancak, yzyllardr slam hukukuna gre yaam olan
halkn bu yenilikleri anlayabilmesi iin devlet adamlarnn ek aklamalar
yapmasn gerekli klmtr. Sadrazam Rza Paann aadaki szleri
devletin gayrimslim tebaya bakndaki deiiklii dile getirmektedir
(Karal, 1983, 171):
Mslman, Hrstiyan, Musevi hepimiz bir hkmdarn uyruu, bir
babann ocuklarsnz. Padiah Efendimiz btn uyruklarnn rz, namus,
can ve maln gvence altna alan yasalarna, Osmanl lkesinin her
tarafnda eksiksiz uyulmasnda kesin kararl bulunduklar iin, iinizden
hakszla urayan ve zulm gren kimseler varsa, hemen meydana
ksnlar; adaletin gereklerinin yerine getirilmesini istesinler. Mslman ve
Hrstiyan, zengin veya fakir askeri ve sivil memurlar veya din adamlar,
szn ksas btn Osmanl uyruklar, adaleti herkes iin eit olarak
kullanan padiahn iyi niyetlerinden tamamen emin olmaldrlar.
te yandan bata ngilizler olmak zere Protestan lkeler, daha sonra
Amerika, Almanya, Hollanda ve Fransa Osmanl topraklarndaki
gayrimslim tebann haklarn korumaya ynelik byk abalara
girimilerdir (Kk, 1985, 1013). Tanzimat Fermanndan sonra, 18
ubat 1856da ilan edilen slahat Ferman, daha nce aznlklara verilen
KAPPADOKA BLGES OSMANLI DNEM KLSELER METU JFA 2009/2 253

imtiyazlar ve eitlikleri genileterek perinlemitir. Ferman, herkese eitim

kurumlar ama hakk tanyordu. Hkmetin yrtlmesinden sorumlu
olduu Ferman, gayrimslimlerin dini zgrlklerini tam olarak tanyor,
kimsenin din ve mezhep deitirmek iin zorlanamayaca gibi, Mslman
olmayanlarn dini, sosyal yaplarn onarmlarnda glk kartlmyor,
ancak yeni kilise inasnda Babaalinin izni ile padiah ferman
gerekiyordu (Bozkurt, 1989, 56).
zlenebilecei gibi, 1453ten sonra, Osmanl, topraklarnda yaayan
gayrimslim tebaya baz kstlamalarn yansra geni dini, sosyal ve
ekonomik haklar tanmtr. mparatorluk, Bat lkeleri karsnda kendini
gl hissettii sre boyunca, koyduu kurallar sk sk denetlemi,
rnein yeni kilise inasna izin vermemi, eskilerinin belirli artlarla
tamir edilmesine gz yummutur. Ancak 1789 Fransz devriminden sonra
gelien Milliyetilik akmlarnn yansra, Avrupa lkelerinin teknik, bilim
ve askeri alanlarda Osmanlya stnlk salamas, glenen devletlerin
Osmanl snrlarnda yaayan gayrimslim tebaya ilgi duymas, onlar
himaye etmesi, merkezi ynetimin aznlklar zerindeki etkisi azalmtr.
Ruslarla 18. yzylda imzalanan Kk Kaynarca ve Aynal Kavak
Antlamalar sonunda gayrimslimler baz yeni haklar kazanm; Tanzimat
ve slahat Fermanlar ile de bu haklar geniletilmitir. Onsekizinci
yzylda balayan bu siyasi gelimeler, Osmanl topraklarnda yaayan
Ortodoks Rum ve Ermenilerin Anadolunun her blgesinde, ayn zamanda
stanbulda ok sayda yeni kilise ina etmeleri sonucunu dourmutur.
lgin olan konulardan biri, yeni ina edilen veya kitabelerinin pek
ounda yazld gibi (...temelden itibaren onartld...) onarlan bu
kiliselerin son derece de byk boyutlara sahip olmasdr. Gerekten de
orada yaayan gayrimslim vatandan gereksinmesinin ok tesinde bina
ina etmek, zenginliin yansra sosyo-psikolojik nedenlerle aklanabileck
bir durumdur. 24 Temmuz 1923te imzalanan Lozan Antlamasndan
sonra Bat Trakyadaki Trkler ile stanbuldaki Rumlar dnda mbadele
gerekletirilmi, bylece zellikle Anadoludaki yeni ina edilen kiliseler,
bazlar tamamlanamadan terkedilmek zorunda kalnmtr.
Lozan Antlamasnn I. Blmndeki Siyasal Hkmlerin 42.
Maddesinde
Trk Hkmeti, sz konusu aznlklara ait kiliselere, havralara,
mezarlklara ve teki din kurumlarina tam bir koruma salamay
ykmlenir. Bu aznlklarn Trkiyedeki vakflarna, din ve hayr ileri
kurumlarna her trl kolaylklar ve izinler salanacak ve Trk Hkmeti,
yeniden din ve hayr kurumlar kurulmas iin, bu nitelikteki teki zel
kurumlara salanm gerekli kolaylklardan hi birini esirgemeyecektir,
yaptrm yer almaktadr. 42. Maddede geen aznlklara ait kiliselere,
havralara, mezarlklara ve teki din kurumlarna tam bir koruma salamay
ykmlenir, (Dstur, 1931)
cmlesi nemlidir. Bu cmle, Antlama ile Yunanistana gitmek zorunda
kalan Hristiyan Osmanl vatandalarnn, gitmeden nce ina ettikleri
kilise ve manastr gibi dini nitelikteki yaplarn korunmasn zorunlu
klmaktadr. Ancak, devlet olarak altnda imzamz olan bu antlamann
gerekleri gnmze kadar yerine getirilip getirilmediini saptamaya
almak bu yaznn ana sorunlarndan birini oluturmaktadr.

DURUM SAPTAMASI
Yukarda da belirtildii gibi, konu erevesinde Kappadokia blgesindeki
drt ilde yaplan yzey aratrmalar ve belgeleme almalar sonrasnda
254 METU JFA 2009/2
3. Byle bir seim yaplmasndaki balca
etkenler, a. Daha nce yaynlanmam
olmalar; b. Kappadokia blgesinin drt
ilindeki (Nide, Nevehir, Aksaray ve
Kayseri) eserlere de yer vermek istei; c.
rnek seilen yaplarn mimari zelliklerinin
dnemin mimari anlayn iyi yanstyor
olmas; olarak saylabilir.
M. Sact PEKAK
ok sayda kilise tespit edilmitir. zlerek belirtmek gerekir ki bu
eserlerin ok byk bir ounluu ya kaderine terkedilmi, doa ve insan
elinin tahribatna aktr; ya da ilevi dnda, byk bir blm gbre
deposu, ahr hatta tuvalet olarak kullanmaktadr. Camiye evrilen pek
az ksmen de olsa korunmaktadr. in zc dier bir yn, bu eserlerin
henz tam ve doru envanterinin karlmam olmasdr. Ne Kltr ve
Turizm Bakanlnda ne de Patrikhanelerin arivlerinde bu eserlere ilikin
salkl kaytlarna ulalamamaktadr. 1996 ylndan bu yana blgede
yaptmz yzey aratrmalar sonucunda, adeta yeniden kefedilen bu
eserler belgelenmekte, yaynlanmaktadr.
Bu yazda, Nevehir, Nide, Aksaray ve Kayseri gibi merkezlerdeki baz
yaplar, sanat tarihi- mimarlk tarihi, bugnk durumlar, kullanm/
koruma zellikleri; daha nce yaynlamadmz bilgi ve grsel malzeme
dikkate alnarak ksaca tantlacaktr. Bylesi bir ilk tantm metninde,
saptanan tm eserlerin izimlerine, ayrntl resimlerine, kitabelerin zgn
belgelerine yer vermek olanakl deildir; bu nedenle grsel malzemeleri
verilmi olan yaplarn bir seki olarak deerlendirilmesi gerekmektedir
(3).
AKSARAY
Gnmzde Aksaray ehir merkezinde Osmanl dneminde ina
edilmi bir kilise bulunmamaktadr. Buna karlk Aksaraya bal baz
yerleimlerde Osmanl dneminde ina edilen kiliseler saptanmtr.
Helvadere, Sivrihisar ve Akyama bu yerleimlerdir. Yine Aksaraya
bal Gzelyurt (Karbala/Gelveri), barndrd ok sayda ve farkl ina
teknikleri ile yaplm kilise ile sadece Aksaray deil ama tm Kappadokia
blgesi iin ayr bir nem tamaktadr (Pekak, 1993, 123-60; 1994, 177-216).
Helvadere kasabas, Hasandann (Argaios) kuzey eteklerindeki
Aksarayn 24 km. gneydousunda yer almaktadr. ehrin hemen
yaknndaki Mokissos (Nora/Viranehir) nemli bir Ortaa yerleimidir
ve aratrmaclar Helvaderenin, Mokissosun terkedilmesinden sonra
kurulduu grndedirler (Hild ve Restle 1981, 188; Restle, 1979).
Hamilton (1842, 77) Helvaderede elli Trk, on be Rum evi olduunu,
Rumlarn kiliseleri olmad iin ok zldklerini belirtmektedir.
Yerleimde vaktiyle doksan hanelik Rum nfus bulunduunu, Hristiyan
din adamlarnn at okulda Trk ocuklarnn da Yunanca rendiini
syleyen Konyalnn da (1947, c: 2, 1950) belirttii gibi Helvadere
ve evresinde ciddi ve uzun bir alma yaplmas gerekmektedir.
Helvadereyi Ihlara kyne balayan kara yolunun dousundaki bir
tepenin zerinde, Zafer Mahallesinde yer alan kilise gnmzde Yeni
Cami adyla ibadete aktr (Pekak, 2001, 62-3). evresindeki harap yaplar
olaslkla Rottun szn ettii kilisenin okul binalardr. Yapnn ina
tarihini, banisini ve kime ithaf edildiini belirten bir kitabesi yoktur.
Ancak, Konyal (1974, c: 2, 1949), narteksin gneydeki stun balnda
1879 tarihli bir kitabe olduunu belirtmitir. Hild ve Restle (1981, 188),
Lebidesi kaynak gstererek, kilisenin H. Nikolaosa adandn ve bir
Bizans kiliseninin zerine, eski malzemeler kullanlarak ina edildiini
belirtirler.
Aksarayn 32 km. gneydousundaki Akyama ky, Gzelyurta 3 km.
uzaklkta, ovaya hakim bir tepe zerinde kurulmutur. Aratrmaclar
yerleimin, Gregorios Nazianzosun metinlerinde geen chorion ile ses
uyumunu dikkate alarak, burasnn kadim Kanatolla olduunu ne
KAPPADOKA BLGES OSMANLI DNEM KLSELER METU JFA 2009/2 255

Resim 1. Aksaray, Halvadere kilise, kuzey

cephe, genel grn.

izim 1. Aksaray, Halvadere kilise plan.

izim 2. Aksaray, Halvadere kilise, A-A kesiti.

256 METU JFA 2009/2 M. Sact PEKAK

Resim 2. Aksaray, Gzelyurt Kilise Cami,

gneydou cephe ve rt sistemi.

izim 3. Aksaray, Gzelyurt Kilise Cami, plan.

srmektedirler (Hild ve Restle, 1981, 198). Konyal (1974, c:2, 1809),

biri Kanuni Sultan Sleyman, dieri Sultan III. Murad dnemine ait iki
defterde, yerleimin adnn Genedalla olarak getiini belirtmektedir.
Yerleimin Yukar mahalle olarak bilinen semtinde yer alan yap, cami
olarak ibadete aktr (Pekak, 2001, 63-65). Kubbenin tepesindeki
delie yerletirilen ve olaslkla baka bir yerden getirilen mermer stun
parasnn zerinde 1894 tarihli dokuz satrlk bir yazt bulunmaktadr
(Pekak, 1994, 181-92).
Aksarayn 36 km gneydousunda, Gzelyurtu Nideye balayan
karayolunun yaknndaki Sivrihisar ky, Bizans kaynaklarnda
KAPPADOKA BLGES OSMANLI DNEM KLSELER
4. Sz edilen el yazmas bulunamam, bu
nedenle bilgiler Petropoulos ve Andreadis
1971: 68ten aktarlmtr.
METU JFA 2009/2 257
Greogorios Nazianzinosun doduu yer olarak gsterilen Arianzos
ile eletirilmek istenmektedir (Rott, 1908, 281; Hild ve Restle, 1981, 150).
Rott ise 20. yzyln banda Sivrihisarda H. Gregor ve H. Trias adn
tayan kayaya oyma iki kilisenin yaknlarda onarldn belirtmektedir
(1908, 277). Bugn kyde cami olarak kullanlan yapnn Rottun bahsettii
kiliselerden biri olup olmad, hatta 19. yzyla m, yoksa Ortaaa
m ait olduu anlalamamtr. Rumlarn Mbadeleye kadar burada
yaadklar, kiliseyi kullandklar ve daha sonra Selanik muhacirlerinin
buraya yerletirildii bilinmektedir (Konyal, 1974, c: 2, 2058). Kyn
st ksmlarnda, bir avlu iinde, gnmzde cami olarak kullanlan
kilise byk oranda kayaya oyulmu, gney duvarnn bir ksm ise tala
rlmtr. Kilisenin yapm yl, banisi ve kime ithaf edildiini belirten bir
kitabesi bulunmamaktadr (Pekak, 2001, 61-74).
Yukarda da belirtidii gibi, Gzelyurt kasabasnda, bugne kadar
yaptmz aratrmalarda, kayaya oyma, kargir veya her iki tekniin de bir
arada kullanld elliyi akn kilise tespit edilmitir. Ondokuzuncu yzyla
kadar youn Hristiyan nfus barndran Gelveri ve buradaki kiliseler,
ayr bir almann konusunu oluturacak denli nem tamaktadr.
Ancak, Aa Mahalle semtindeki Kilise Cami, Byk Cami adlaryla
adlandrlan kilise gerek tarihi gerek mimari zellikleri asndan dikkat
ekicidir.
Tmyle kargir olan kilisenin ne zaman, kimin tarafndan ina ettirildiini,
kime adandn kantlayacak bir kitabe yoktur. Ancak gnmze
ulaamayan bir kitabe hakknda ilk bilgi Arhimandrit I. Pandelimonidisin
1881 tarihli elyazmas bir notunda gemektedir; Pandelimonidis, kitabe
hakkndaki bilgiyi kendisine bizzat gzleriyle gren kiilerin verdiini
syleyerek kitabe metnini, Bu saygdeer Ha kilisesi, grl gibi
temelden mparator Theodosiusun verdii para ile ina edilmitir. O,
Gregorios Nazianzinosun da hazr bulunduu bir toplantda 385 ylnda
Kutsal Han bir parasn kiliseye hediye etmitir biiminde vermektedir
(4).
Farasopoulos, ayn kitabeyi 1895 ylnda yaynlamtr. Yazar,
Pandelimonidisin metnini yaklak aynen vermekte, ancak tarih
belirtmemektedir (Petropoulos ve Andreadis, 1971, 69). Farasopoulos,
kilisenin 1835 ylndaki tamiri srasnda bu kitabenin silinip yerine Hagios
Georgios Theologosun saygdeer kilisesi Kelivarl Hristiyanlarn
katklaryla mimar Gregorius Madenci tarafndan onarld. biimindeki
yaznn kazndn belirtmektedir. Bu veriler ele alndnda, Kappadokial
Byk Kilise Babasndan biri olan ve Thologos sfatyla onurlandrlan
Gregorios dneminde, babasnn arazisine bir kilise ina edildii var
saylabilir (Knoben, 1974, 443-50). Kilise daha sonra baz onarm ve
deiimler geirmi olmaldr. Kilisenin olas tarihesi yle zetlenebilir: a.
I. Theodosiosun tahta k yl olan 379dan nceki, plan bilinmeyen yap;
b. Theodosiosun tahtta bulunduu 379-395 yllar arasnda, Gregorios
Nazianzosun da yaam dnemlerine (329/30-390) uygun olacak biimde
ve Pandelimonidisin verdii kitabe bilgisiyle 385 ylnda temelden ina
edilen/onartlan (?), plan bilinmeyen yap; c. Plan zelliklerinden dolay,
Orta Bizans dneminde (842-1204) veya sonrasnda ina edilen kapal
Yunan ha planl yap; d. Onarm ve deiikliklerin gerekletirildii
1835-1896 aras; e. 1925 ylndaki mbadeleden sonra kilisenin camiye
evrilmesi. Gzelyurttaki Kilise Cami, tm Kappadokia blgesi iinde, 5.
yzyldan gnmze kadar takip edilebilen tarihesi ile byk bir nem
tamaktadr; ancak gnmzde ancak ok az sayda kiinin dzenli olarak
gittii bir mahalle camisi, olarak varln srdrmeye almaktadr.
258 METU JFA 2009/2
Resim 3. Aksaray, Gzelyurt Kilise Cami,
ahap ambon.
Resim 4. Aksaray, Gzelyurt Kilise Cami,
naos, gney duvar ve ikonastasis.
Resim 5. Aksaray, Gzelyurt Kilise Cami,
bat cephe, mimari plastik bezeme.
M. Sact PEKAK
Belki de Anadoludaki ilk kapal Yunan ha planl kiliselerden olan yap,
mimari zellikleri yansra, iindeki ahap liturjik malzeme asndan da
olduka nem tar. Bunlar arasnda deerli bir ambon, gnmzde mihrap
duvarna dayanm duran ikonastasis ve ayrca figrl mimari plastik
geler saylabilir.
Gzelyurttaki rnek verilebilecek bir dier yap, halkn Yksek Kilise
olarak tanmlad, yerleimin yaknndaki bir tepe zerine 1894 ylnda
ina edilen Aziz Mamas manastrdr. Yap hakkndaki ilk bilgiler
Lebideste bulunmaktadr: Aratrmac Gzelyurt yaknndaki Neri
veya Nora adyla bilinen tepenin zerinde Aziz Mamas Manastrnn
bulunduunu belirtmekle yetinmitir (1899, 129). La Fontaine (1963, 125)
manastrn yerini belirterek terkedilmi olduunu syler. Konyal ise
(1974, 1928) manastrn Yksek Kilise adyla bilindiini, Hristiyanlarn
yortularn burada kutladklarn ekler .
Manastrda rahip hcreleri, bir sarn ve evre koruma duvar
bulunmaktadr. Yap topluluu gnmzde kullanlmamaktadr.
Kappadokia blgesinde, 19. yzyla ait en az kilise barndaran ehrin
Aksaray olduu saptanmtr. Gzelyurt ilesindeki kiliselerin bazlar
Ortaaa, bazlar ise 19. yzyla aittir. Aksaraydaki yaplarn hibirinde
kitabe bulunmamaktadr; sadece Helvaderedeki kilisenin bugn mevcut
olmayan 1879 tarihli kitabesini Konyal grmtr (1974, c: 2, 1949).
Aksaray il snrlar iinde kalan kilise, mimari zellikleri gznne
alndnda benzer plan emalarn yanstmaktadrlar: Her kilise de
nefli bazilikal planldr. Helvadere ve Akyamataki kiliseler kargir iken,
Sivrihisardaki kilise ksmen kargir, ksmen kayaya oymadr. lk iki yapda
kullanlan malzeme, blgede veya yakn yerlerde bulunan yerel talardr.
Akyamadaki kilisenin dousu toprakla dolduu iin, cephe hakknda
kesin bir ey sylemek zordur, ancak onun da Helvaderedeki kilise
gibi douda da takn yar yuvarlak apsislerinin olmas beklenebilir.
Sivrihisardaki kilisenin dou, kuzey ve bats doal kayalarn iinde
kalmaktadr. Akyama ve Sivrihisardaki kiliselerde kubbe kullanlm
olmas ilgi ekicidir, Helvaderede rt sistemi tonozdur ve Akyamada
batda narteks, Sivrisarda gynekaion bulunmaktadr . Sadece Sivrihisardaki
yapda, basit de olsa mimari plastik bezemeye rastlanmtr. Bu adan
baknca, Aksaray evresinde saptanan yaplarda (Pekak 2001, 61-74),
KAPPADOKA BLGES OSMANLI DNEM KLSELER METU JFA 2009/2 259

Resim 6. Aksaray, Gzelyurt Yksek kilise,

manastrn Gzelyurttan grnm.

Resim 7. Aksaray, Gzelyurt Yksek kilise,

kilise, bat cephe.

izim 4. Aksaray, Gzelyurt Yksek kilise,

konum plan.

izim 5. Aksaray, Gzelyurt Yksek kilise,

kilise plan.
260 METU JFA 2009/2
5. Eyice (1977, 77-102) Nevehirde
Karamanlca harflerle yazlan bir salnameyi
kaynak gstererek, burada iki kilise
bulunduunu, bunlardan ilki olan Hagios
Georgios kilisesinin 1797de, kubbesinin
1880de ve kadnlar mahfilinin de 1885de
ina edildiini belirtir. 1870de ise drt katl
bir an kulesinin yapldn ekler. Yazar
ayrca Nevehirde ikinci kilise olarak
adlandrd kilisenin biri Greke, dier Grek
harfleriyle Trke yazlm iki kitabesinin
bulunduunu belirterek Trke kitabe
metnini yle verir: Mecid olsun mr-
Sultan Abdul Mecid Hann/ Zira sayesinde
ina oldu Nevehirde bu kilisa/ Kayseriye
rahibi idi Paisios pir-i valia/ Nazianzu
Leontios stad- Gregor kalfa/ Bi Hamd-
Allah itmam oldu oku Ferahla tarihin/
Veledetullaha emanet klnd maan kasaba/
1849.
Bugn bizim tanttmz kilise dnda baka
bir kilise bulunmamaktadr. Hagios Georgios
kilisesinin drt katl bir an kulesi olduu
dnlrse, bugn Damat brahim Paa
lkokulunun avlusu iindeki an kulesi ve
duvar kalntlar bu yapya ait olmaldr.
6. Derinkuyunun ksa tarihesi, ilede
bulunan eserler ve bu konulardaki ayrntl
bibliyografya iin, Hild ve Restle, 1981, 247.
Resim 8. Nevehir merkez, Meryem Ana
(Hapsane) Kilise, doudan genel grnm.
izim 6. Nevehir merkez, Meryem Ana
(Hapsane) Kilise, plan. kapnn zerindedir (7). Yunanca yaztta unlar yazmaktadr:
M. Sact PEKAK
Nevehir ve Kayseri rneklerine oranla youn bezemeye hemen hi
rastlanmaz.
NEVEHR
Osmanl dneminde ve zellikle Damat brahim Paann vezir olmasndan
sonra (1718-1730), blgedeki en nemli yerleimlerinden biri haline gelen
eski adyla Mkre, gnmzdeki Nevehir ve evresindeki yerleimlerde
nemli sayda gayrimslim tebann yaad bilinmektedir (Hild ve Restle,
198, 1, 46, 55, 125). Gnmzde Nevehir ve evresindeki yerleimlerde,
Mustafapaa (Sinasos) hari, dokuz kilise, bir manastr tespit edilmitir.
Merkezde, Nevehir Kalesinin gneyinde, ehre hakim bir konumda
yeralan ve halkn Hapsane Kilise olarak adlandrd Meryem Ana
Kilisesi, yars kayp olan kitabesine gre 1894 tarihinde ibadete almtr.
Mbadeleden sonra terkedilen yap bir sre hapishane olarak kullanlm,
bu kullanm iin yapnn iine betonarme bir ara kat, hcreler, tuvaletler
ve bir mescid eklenmitir. Kappadokia blgesinde tespit edebildiimiz en
byk boyutlu yaplardan olan kilise gnmzde kullanlmamaktadr.
Meryem Ana Kilisesinin kuzeybatsnda, yaklak 500 m uzaklktaki
Damat brahim Paa lkokulunun avlusunda bulunan an kulesinin
kuzeybatsndaki kemerli duvar kalntlar, byk olaslkla bir kiliseye
aittir (5). Drt katl sekizgen planl kule, kesme Nevehir tandan ina
edilmitir.
Blgenin nemli yerleimlerinden biri olan Derinkuyunun Ortaadaki
ad Malakopiadr (Trkede ise Melegb veya Melegb).
Aksaraydan (Koloneia) Kayseriye (Kaisereia) giden Bizans yolu
zerinde bulunan yerleimde Bizans dneminden kalma yeralt
ehirleri bulunmaktadr (6). Derinkuyu, iinde 19. yzyla ait antsal
iki kilise bulundurmas asndan dier yerleimlere gore bir farkllk
yanstmaktadr. Kiliselerden byk olan Belediye tarafndan bakm
yaplarak mze, dieri ise cami olarak kullanlmaktadr. Aziz Theodoros
Trion Kilisesinin zgn kitabesi naosa girii salayan bat cephedeki
KAPPADOKA BLGES OSMANLI DNEM KLSELER
Resim 9. Nevehir merkez, Meryem Ana
(Hapsane) Kilise, st kat, mescid.
7. Makaledeki tm Rumca kitabeler ile dier
Yunanca metinler, Fener Rum Patrikhanesi
grevlilerince evrilmitir, kendilerine
teekkr ederim.
Resim 10. Nevehir, Derinkuyu, Aziz
Theodoros Trion Kilisesi, Mbadele ncesi,
dou cephe (Derinkuyu Belediyesi Arivi).
Resim 11. Nevehir, Derinkuyu, Aziz
Theodoros Kilisesi , gney cephe.
Resim 12. Nevehir, Derinkuyu, Aziz
Theodoros Kilisesi , dou cephe.
Resim 13. Nevehir, Derinkuyu, Aziz
Theodoros Kilisesi, naos, rt sistemi.
Resim 14. Nevehir, Derinkuyu, Aziz
Theodoros Kilisesi, kubbe Pantokrator sa.
Resim 15. Nevehir, Derinkuyu, Aziz
Theodoros Kilisesi, naos duvar resmi.
METU JFA 2009/2 261
Agios Thedoros Trionun bu ok kutsal kilisesi, mparator Sultan
Abdlmecid Han zamannda, onun yksek iradesi ile, Aziz konion
(metropoliti) Neofitos Efendinin teviki ile ve burada (Malakopi) mahalinde
ikamet eden Hrstiyanlarn balar ile, Haldiasl ba mimar Kiriako
Papadopoulos Efendinin zahmetleriyle ina edilmitir. Agios Theodorosa
ithaf edilmi ve kutsanarak almtr. Ki onun (Agios Theodoros)
vastalaryla Allah bu memleketi btn tehlikelerden korusun. Amin. Sene
1858 Mays 15.
Aziz Theodoros Trion kilisesi, sadece mimari adan etkileyici deil ama
ayn zamanda, mimari plastik bezemelerinin zenginlii, antsal duvar
resimlerindeki yksek kalite ile de dikkat ekicidir. Duvar resimlerinden
kubbede olannda, Pantokrator sa figrndeki altn yaldz kullanm,
Derinkuyunun Hristiyan halknn 19. yzyldaki varsllnn bir kantdr.
Ancak yallarn anlattna gore, 1950lerde yerleimin kaymakam
avlanma merak yznden gvercinlerin yansra duvar resimlerini de
tahrip etmitir.
Nevehire bal zlcenin Ortaadaki ismi Zeila (Zhila, Zhla)dr,
daha sonralar ise Zile, Sile veya Djuvarziledir. Yerleimin kuruluu
1. yzyla kadar inmekte, Erken Bizans dneminde ehirde iskan
olduu bilinmektedir (Hild ve Restle, 1981, 307). Yerleimin merkezinde,
gnmzde cami olarak kullanlan kilisenin bat giri kaps zerindeki
kitabede unlar okunmaktadr:
262 METU JFA 2009/2
Resim 16. Nevehir, zlce Kutsal Havariler
Kilisesi, gneybat cephe.
Resim 17. Nevehir, zlce Kutsal Havariler
Kilisesi, kitabe.
Resim 18. Nevehir, zlce Kutsal Havariler
Kilisesi, narteks, duvar resmi (Frnda
Brani Genci).
Resim 19. Nevehir, zlce Kutsal Havariler
Kilisesi, ikonastasis duvar, ayrnt
Resim 20. Nevehir, zlce Kutsal Havariler
Kilisesi, yaztl ahap litujik eleman.
Resim 21. Nevehir, Mustafapaa, Aziz
Basileios kilisesi, naos douya bak.
M. Sact PEKAK
ok nl havarilerin bu ok mukaddes ve gzel mabedi Yce Allahn
ebedi hamd amac ile Sultan Mecidin padiahl zamannda ve bu
yrede barahip olan Konya (metropoliti) Neofitos zamannda ina edildi.
Burada bulunan sasever ortodoks Hristiyanlarca cesur ba ve byk
mcadelelerle. saYl 1849 Mart 16.
Kutsal Havarilere ithaf edilen kilise, Kappadokia blgesinde bir baka
rneini bulamadmz ha plannn yansra, Eski Ahitten alnm duvar
resimleri yansra, bundan da nemli olan zeri kabartma yaztl ahap
liturjik malzeme ile ne kmaktadr. Gnmzde kilisenin diokonikonunda
bulunan ahap malzemeye, Trkiyenin baka hi bir kilisesi veya
mzesinde rastlanmaz. zgn durumunda, kilisenin ikonostasis veya
bir dier liturjik gesine ait olduunu dndmz ahap malzeme
zerindeki 1860 tarihi, kilisenin alndan 11 yl sonraki bir ba
kantlamaktadr.
rgpe bal Mustafapaa (Sinasos), Aksararaya bal Gzelyurt
(Gelveri) kasabas gibi 19. yzyl ehir dokusunu byk oranda
koruyabilen bir yerleimdir. Mustafapaa, kltr, mimarlk ve sanat tarihi
asndan en parlak srecini Osmanl mparatorluunun son yzylnda
yaamtr. Gayrimslimler, 1839 ylnda ilan edilen Glhane Hatt-
Hmayununun kazandrd ekonomik, siyasal ve toplumsal haklar en
iyi biimde deerlendirmilerdir. Bu yzylda Mustafapaa Rumlarn
giderek artan refah seviyesine tanklk etmi bir kasabadr. Bakentle
olan sk ilikiler, kasabann ehresine ve sosyal yaamna dorudan
yansmtr. Osmanl ynetimindeki Anadolu Rumlar, genel olarak tarmla
geimlerini salamlar, Mustafapaa gibi, tarma elverili geni arazileri
bulunmayan yerleimler ise zm ve meyvecilikle yetinmek zorunda
kalmlardr. Tahl gibi temel gda maddelerinin retilememesi, ulam
zorluklar, yksek vergi gibi sorunlar nedeniyle tarm geri planda kalrken,
Mustafapaa Rumlar ticarete ynelmilerdir. Yar gebe bir dzen kuran
Mustafapaallar, gz hasadnn ardndan evlerinden ayrlp, iki ila be yl
stanbula almaya giderler; dn ve cenaze gibi nemli olaylar dnda,
emeklilik zamanna kadar kesin dn yapmazlard. Ayrca, ilkbahardan
sonbahara kadar Nide, Adana, Mersin gibi evre illere, ky kentlerinden
Trabzon, zmir, Antalya gibi ticaret merkezlerine gidenler vardr ama,
onlar tez zamanda dnenlerdir. Osmanl ticaret sisteminin belkemii
olan lonca sistemi sayesinde, Mustafapaallar stanbulun Yedikule,
Samatya, Galata, Kalafatyeri, Balkpazar, Unkapan blgelerinde adeta
bir koloni kurmulardr. Keten tohumu, susam ya ticareti Mustafapaa
loncasnn elindedir. ronik bir biimde, stanbuldaki havyar retimi,
stanbula gelene kadar denizi tanmayan Mustafapaallarn tekelindedir.
Ondokuzuncu yzylda kazanlarn artran Sinasoslular, memleketlerini
unutmamlar, gurbette kazandklar paralarla, kylerinde kargir ve kayaya
oyma kiliseler, byk konaklar yaptrmlardr. Ondokuzuncu yzylda
KAPPADOKA BLGES OSMANLI DNEM KLSELER METU JFA 2009/2 263

izim 7. Nevehir, Mustafapaa, Aziz

Basileios kilisesi, plan.

yerleimin merkezinde otuz, yakn evresinde otuz olmak zere altm

akn kilise bulunduunu belirtmektedirler. Gnmzde Mustafapaa
ve yakn evresinde on civarnda kilise saptanabilmitir. Kayaya kat kat
oyulmu Aziz B(V)asileios manastr, Sinasosun 19. yzyldaki zenginlii
ve dini sanata olan tutkularn yanstacak niteliktedir.
Kilisenin naos kubbesindeki Pantokrator sa tasvirinin altnada yazan
Resim 22. Nevehir, Mustafapaa, Aziz
Basileios kilisesi, naos , Pantokrator sa.
ergon Georgiou Yordanidou 1915 ibarese, sanat ismi vermesi asndan
nemlidir. Georgiou Yordanidou isimli ressam, sadece kiliseleri deil ayn
Resim 23. Nevehir, Mustafapaa, Aziz
Basileios kilisesi, sanat imzas.
264 METU JFA 2009/2 M. Sact PEKAK

zamanda Mustafapaadaki bir ok konan duvarlarn da boyam bir

sanatdr (zbek, 2005).
Nevehir ve evresinde Osmanl dneminde ina edilen kilise ve
manastrlarn aratrlmas sonucunda, sekiz kilise, bir manastr ve bir
kilisesi yklm an kulesi tesbit edilmitir. Kiliselerin sekizinde bir veya
birden ok kitabe bulunmaktadr. na tarihi veren kitabeler gznne
alndnda bu sekiz yapdan en erken tarihli olan Mustafapaadaki
Konstantin-Helena kilisesidir. Ancak yapnn kitabesi biraz karktr,
kitabeden kilisenin Sultan Ahmet dneminde (1703-1730), 1729 ylnda
ina edildii, 1850de tamir edildii belirtilmektedir. Ancak bu tamiratn
nitelii hakknda bilgimiz yoktur. Eer kilise temellerinden itibaren
yenilenerek tamir edildi ise, o zaman Nevehir evresinde gnmze
gelebilen en eski kilise Cemildeki Kutsal Ha kilisesidir (1838). En yeni
kilise ise Glehirdeki 1889 tarihli Martir Dimitriusa ithaf edilen kilisedir.
Nevehirde Meryeme ve zlcede On ki Havariye ithaf edilen kiliseler
ayn ylda (1849) ina edilmilerdir (Pekak, 1998a, 1-43). Kitabelerde ad
zikredilen veya tarih itibariyle dnemine isabet eden Osmanl padiahlar
gznne alndnda, Sultan Abdlmecidin dnemi, yaplarn ina veya
onarm asndan dikkat ekmektedir. ncelenen eserlerin beinde onun
ad gemektedir (Nevehir Meryem Ana, Derinkuyu H. Theodoros Trion,
Derinkuyu Bamelek Mihail ve Gabriel, zlce On ki Havari, Mustafapaa
Konstantin Helena Kiliseleri). Ayrca, Nevehirde gnmze sadece an
kulesi gelebilmi olan ve olaslkla H. Georgiosa ithaf edilen kilise, ayn
padiah dneminde onarlm veya ekler yaplmtr. Kitabelere geen bani
isimleri dikkate alndnda, Paisios ne kmaktadr. Kayseri Metropoliti
Paisios drt kilisenin inasnda rol oynamtr (Nevehir Meryem
Ana, Nevehirde gnmze gelemeyen H. Georgios, Mustafapaa
Konstantin ve Helena, Cemil Kutsal Ha kiliseleri). Paisiosu imar
etkinlikleri asndan kilise ile Konya Metropoliti Neofios izlemektedir
(Derinkuyu H. Theodoros Trion, Derinkuyu Bamelekler ve zlce On
ki Havari kiliseleri). Ele alnan eserlerin ikisinde kesin olarak mimar ismi
verilmektedir: Derinkuyudaki kiliselerin mimar Haldiasl ba mimar
Kriako Papadopoulos (Papazolu) adl kiidir. Nevehirdeki Meryem Ana
kilisesinin bugn kayp olan Karamanlca kitabesine gre yap, Nazianzl
Leontizu Gregor Kalfa adnda bir mimar tarafndan ina edilmitir.
Sekiz kilisenin kime ithaf edildii kitabelerinden anlalabilmektedir.
Kiliselerden yedisi Hristiyanlarca kutsal kabul edilen kii, aziz, havari
veya martire, biri ise Kutsal Haa ithaf edilmitir. Nevehirdeki
kiliselerin mimari zellikleri ele alndnda tmnn bazilikal planl
olduu grlr. Drt kilise kubbelidir, Suvermezdeki kilisenin rts
bilinmemekte, Mustafapaa ve Cemildeki iki kilisede tonozlarda
imitasyon kubbeler bulunmaktadr. Bu yaplar iinde Glehirdeki
Martir Dimitriusa adanan kilise yksek kasnakla dikkat ekmektedir.
Tm kiliseler neflidir, sadece Nevehirdeki Meryem Ana kilisesi, altta
, stte be neflidir. Apsis saylar asndan Nevehirdeki kilise da
takn be yar yuvarlak apsisiyle en ok apsise sahip kilisedir. Derinkuyu
H. Theodoros Trion, Bamelekler, zlce On ki Havari, Glehir
Martir Dimitrius, Mustafapaa Konstantin ve Helena, Cemil Kutsal Ha
kiliseleri apsislidir; bunlardan Derinkuyu H. Theodoros Trion ve
Glehir Martir Dimitrius kiliselerinin apsisleri iten yarm daire, dtan
ok cepheli; Derinkuyu Bamelekler ve zlce On ki Havari kiliseleri
iten ve dtan yarm daire planldr. Mustafapaa Konstantin ve Helena
kilisesinin iten yarm daire apsisi dtan ksmen kayaya oyulmu dz
bir duvarla snrlanmaktadr. Cemildeki kilisenin sadece ana apsisi ite
KAPPADOKA BLGES OSMANLI DNEM KLSELER
Resim 24. Nide merkez, Aziz Ioannes
Prodromos kilisesi, kuzeybat cephe.
Resim 25. Nide merkez, Aziz Ioannes
Prodromos kilisesi, naos rt sistemi.
METU JFA 2009/2 265
ve dta yarm daire planl ve da takn, yan apsisler dz duvarldr.
Suvermez ve Kaymakl kiliseleri douda da takn, er cepheli birer
apsise sahiptir. Yaplarn tmnde narteks veya izi bulunmaktadr. Tm
kiliselerde (gnmze ulamam Nevehirdeki H. Georgios kilisesi de
dahil almak zere) gynekaion bulunmaktadr; Suvermezdeki kilisede ise
bilinmemektedir. Nevehir H. Georgios, Derinkuyu H. Theodoros Trion,
Cemil Kutsal Ha kiliserinde an kuleleri; zlcede ise kalnts vardr.
Yaplarn tmnde yrede bulunan ve Nevehir Ta olarak bilinen talarla
ina edilmitir. Tm yaplarda son derecede ince bir har kullanlmtr.
Suvermez kilisesi dnda tm kiliselerde duvar resmi veya kalnts tesbit
edilmitir Glehir ve Kaymakl kiliseleri dndakelirde youn olarak
zm salkm ve asma dallarndan oluan ta kabartma bezeme; Derinkuyu
H. Theodoros Trion, Bamelekler ile zlcedeki kilisede kaliteli ahap
bezemeye rastlanmaktadr.
NDE
Ele alnan drt il arasnda Nide, Kayseri ile birlikte gnmze gelebilen
kiliselerin saysal okluu ile dierlerinden ayrlmaktadr (Pekak 1999).
Nide merkezde biri cami olarak kullanlan, dier ikisi bo kilise
bulunmaktadr. Bunlar iinde en byk boyutlu olan Aziz Ioannes
Prodromosa ithaf edilen ve kitabesine gre 1861de alan yapdr.
1990larda belediye tarafndan yaplan bir evre dzenlemesi ile kilisenin
etrafndaki manastra ait mtemilat yok edilerek, kamyon parkna
dntrlmtr.
Olduka salam bir durumda olan kilisenin duvar resimleri ise gnden
gne yok olmaktadr. Duvar resimleri sz konusu olduunda, artk
neredeyse Nide il snrlar iinde kalan Fertekteki kilise sanat tarihi
asndan byk bir dikkati ve nemi haketmektedir. Bir ka yl nce,
cami olarak kullanlan yapnn duvarlarnn boyanmas srasnda ortaya
karlan apsis resimleri gerek ikonografik zellikleri, gerek slubu
ile Anadoludaki eserlerden ok Bat resim sanatna gndermeler
yapmaktadr.
Nidenin yakn evresindeki Konakl (Misti/Misli), Hasaky (Sasima)
gibi yerleimlerdeki antsal boyutlu kiliselerin yansra (Parman, 1988, 125-
9), Toroslarn eteklerindeki yerleimlerde, rnein amardndaki daha
266 METU JFA 2009/2 M. Sact PEKAK

Resim 26. Nide, Fertek kilise, bat cephe.

Resim 27. Nide, Fertek kilise, naos batya

bak.

Resim 28. Nide, Fertek kilise, apsis duvar

resmi (Baba Oul Kutsal Ruh).

Resim 29. Nide, Fertek kilise, apsis duvar

resmi, Meryem.

izim 8. Nide, Hasaky kilise plan (Parman,

1988, 125).
KAPPADOKA BLGES OSMANLI DNEM KLSELER METU JFA 2009/2 267

Resim 30. Nide, Hasaky kilise, gneydou

cephe ve an kulesi.

Resim 31. Nide, Hasaky kilise, naos, rt

sistemi.

izim 9. Nide, Konakl kilise, plan (Parman,

1988, 129).

Resim 32. Nide, Konakl kilise, dou cephe.

Resim 33. Nide, Konakl kilise, at rts.

268 METU JFA 2009/2
8. Yazar, blgedeki madenler hakknda u
bilgileri vermektedir: Bolkar Da Madeni:
Toros silsilesinde. Merkez Hamidiye Kazas
(Maden). Zengin simli kurun. Az miktarda
altn, gm, demir. 7.500 kii alyor. bir orannda Hristiyan yaamaktadr. Mehmed Hayri, Nide evresinde
Bereketli Maden (amard): Kurun.
Hacbeyli Ky: Kmr. Kemerhisar:
Gherile. Dini adan bal olan
madenciler, amard, Sulucaove, Dikilita,
Maden, Kavuklu, Ovack ve Eminlikde
ikamet etmilerdir.Nide ve evresindeki
yaplar iin, Pekak, 1999, 25-48.
M. Sact PEKAK
mtavazi kiliseler, blgede 19. yzyldaki gayrimslim tebann demografik
dalm ve younluu hakknda bilgi vermektedirler.
Nide merkez ve evre yerleimlerde hemen tm 19. yzyln ilk yarsna
ait, (Parmann 1988 daha nce tantt yedi yap ile birlikte) yirmi be
kilise saptanmtr. Sz edilen yirmi be yapdan on drdnde bir veya
birden ok kitabe bulunmaktadr. Bunlardan ikisi (Kumluca ve Hamaml)
Karamanlca (Yunan harfleriyle Trke) olarak yazlmtr. On sekiz
yapdan beinde kitabe bulunmaktadr. Nide Aziz Ioannes Prodromos
kilisesi kitabesinde 1861 tarihi mevcuttur. Nidedeki Begm cami si
kitabesinde 1831 ve 1835 tarihleri gemektedir. Yeilburtaki kilisenin
kitabesinde geen 1807 tarihi blgedeki yaplardaki en erken tarihi
vermektedir. Kitabelerin ikisinde Sultan II. Mahmutun (1808-1839),
birinde (Yeilbur kilise) Sultan III Selimin (1789-1807) ad gemektedir.
Kitabelerin nde bani ismi verilmektedir: Hasakydeki kilisede Konya
Metropoliti Anthemios, Nide Begm camisinde Konya Metropoliti
Yuvakim, Yeilbur kilisesinde Diakon Stephanos. Sadece Hasakydeki
kilisedeki Gregor Kalfa mimar ismi olarak kesinlik kazanmtr. Ayrca bu
kilisenin H. Stephanosa ithaf edildii kitabeden anlalabilmektedir.
Yaplarn ikisinin Uluaa Kilise 1 ve Trhan Kilise 2nin deitirildii
iin planlar hakknda kesin bilgi vermek zordur. Uluaa Kilise 2 ve
Trhan Kilise 1 tek nefli, dier tm yaplar neflidir. Yaplarn ou
beik veya sivri tonoz rtldr, Konakldaki kilisenin yan nefleri ,
Kkkydeki kilisenin orta nefi kubbelerle rtldr. Nidedeki yaplar
iinde sadece Uluaa Kilise 2nin douda iten daire, dtan be cepheli
tek apsis vardr. Yirmibe kiliseden sadece beinde narteks veya izine
rastlanmamtr. arkldaki kilisenin narteksi yapnn iinde yer almas
asndan tek bir rnek olma zellii tamaktadr. Bor Kilise 1, Uluaa
Kilise 2 ve Sulucaovadaki kilisenin galerisi (gynekaion) bulunmamaktadr.
Konakl, Yeilbur, Ball ve Ovackta kiliselerden uzak an kuleleri
gnmze gelebilmitir. Nide ve evresindeki tm kiliseler dzgn
kesme talarla ina edilmitir. Talar sar, siyah ve gri renklerdedir; talar
arasndaki derz ykseklii olduka azdr. Camiye evrilmemi kiliselerin
hemen tmnde duvar resimleri veya kalntlar tespit edilmitir. Nide
ve evresindeki kiliselerden, cami olarak kullanlanlar dnda, depo/
ahr olarak kullanlanlar, ya da bo olanlar vardr. Nide ve evresinde
bizim saptayabildiimiz ok sayda 19. yzyla ait kilise, blgenin geen
yzyldaki demografik yaps hakknda bir fikir vermektedir. Ayrca, Dr.
Mehmed Hayri tarafndan kaleme alnan ve 1922 ylnda baslan Nide
Sanca (M.1922/H.1338) adl kitapta. Nide ve kazalar hakknda
pek ok bilginin yansra demografik yap hakknda da ayrntl bilgiler
bulunmaktadr. Yirminci yzyl balarnda Nidede yaklak olarak te
altrlan maden ve ocaklar hakknda bilgi verdikten sonra, Ortodoks
vatandalarn bir ksmnn yerli olduunu, madenci olarak adlandrlan
dier bir ksmnn ise Bulgar madeni ile amardndaki maden ve
ocaklarda almak zere Trabzon vilayetinin Lazistan sancandan gelerek
yerleenler olduunu belirtmektedir (8).
KAPPADOKA BLGES OSMANLI DNEM KLSELER METU JFA 2009/2 269

Resim 34. Kayseri merkez, Surp Lusavri

kilisesi, kuzey cephe.

Resim 35. Kayseri merkez, Surp

Asvadzadzin kilisesi, naos, douya bak.

Resim 36. Kayseri, ncesu Resimli kilise,
kuzeybat cephe.
KAYSER
Yzlerce yldr Kappadokia blgesini idari, askeri, dini ve ticari alardan
en nemli ehri olan Kayseri, bu nemini Osmanl dneminde de
srdrmtr. Gerek merkezde, gerek evre yerleimlerde Ermeni ve
Rum gayrimslim tebann younluu ile dikkat ekmitir. Bu nedenle,
Kappadokiann dier blgelerinden farkl olarak, bu iki cemaate ait
ok sayda dini yap rneni barndrmaktadr. Anadolu Ermenilerinin
gnmzde de en kutsal saylan kilisesi Surp Lusavori kilisesi hala dini
ilevini srdrmektedir. Merkezdeki dier bir Ermeni kilisesi olan Surp
Asvadzadzin ise spor salonu olarak kullanlmaktadr.
ncesu kasabasndaki iki kiliseden biri yakn zamana kadar ahr olarak
kullanlm, duvar resimleri asndan benzeri bulunmayan ikinci kilise ise
kaderine terkedilmitir.
2002 ylnda baladmz almalar Kayseri ve evresinde srdrlmekte
olup, ayr bir yaynn n almalar yaplmaktadr (9).

9. Kayseri ve evresindeki almalar Kltr

ve Turizm Bakanlndan her yl alnan
izinlerle srdrlmektedir ve bugne
kadar yirmiyi akn yerleimde, otuzu
akn kilise tespit edilmi, belgelenmi
ve yayna hazrlanmaktadr. 2008 ylnda
bir yaynla (Gngr Akgz ve Ahunbay,
2008) T Fen Bilimleri Enstits, Mimarlk
Anabilim Dal Restorasyon Programnda
eyda Gngr Akgz tarafndan bir
doktora tezinin tamamland anlalmtr.
lkemizde bu alanda doktora tezlerinin
hazrlanmas mutluluk vericidir. Gngr
Akgzn sonraki alma ve yaynlarda,
benim ynettiim Kayseri ve evresindeki
Ermeni kiliselerine ilikin (Gner, 2000) ve
Kayseri ve evresinde Osmanl dnemi Rum
kiliselerine ilikin (Ekin, 2005) yksek lisans
tezlerinden yararlanmas nerilir.

izim 10. Kayseri, ncesu Resimli kilise, plan.

270 METU JFA 2009/2
10. Kurtarma kazs ve yzey aratrmalar
iznini veren Kltr ve Turizm Bakanlna,
kaz almalarn maddi manevi olarak
destekleyen kii ve kurumlara teekkr
ederim. Bu makalenin kapsamndaki
yzey aratrmalar balangta Hacettepe
niversitesi Bilimsel Aratrmalar Birimi,
sonraki yllarda da TBTAK tarafndan
desteklenmitir; her iki kuruma da teekkr
ederim.
M. Sact PEKAK
NER
Uzun yllar Nevehir ve Kayseri Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma
Kurullarnda yelik yapm, 1996 ylndan bu yana Nide, Eski Andaval
Konstantin ve Helena Kilisesinde kurtarma kazs ve yine ayn tarihten
beri blgede yzey aratrmalar yapan birisi olarak, baz nerilerde
bulunabileceim kansndaym (10).
Bilindii gibi, Kappadokia blgesinde gerek turizmi, gerekse de
yaayan kltr korumaya, gelitirmeye ynelik baz dernek ve vakflar
bulunmaktadr. Ancak, szkonusu eserlerin durumu gznne alndnda
bu kurulularn yeteri derecede etkin olduklar sylenemez. Blgede pek
ok dneme ait tanmaz kltr miras gesinin pek ok nedenle ve farkl
ellerce gnden gne yok edildii sylenebilir. Bu nedenlerden sadece biri
zerinde, en yetkili kurumlardan Blge Koruma Kurullar rnei zerinde
duralm. Her eyden nce, tarihi corafi snrlar kabaca belirtilmi olan
Kappadokiann Nevehir, Kayseri, Sivas, Konya gibi farkl Kurullarca
korunmaya allmas byk bir saknca oluturmaktadr. Aksaraya bal
Ihlara Vadisi, Nevehire bal Greme Ak Hava Mzesi, Konyaya bal
Lystra ren yeri veya Kayseriye bal Erdemli Vadisindeki, Soanldere
Vadisindeki Bizans eserlerinin veya ayn ehirlerdeki Beylikler, Seluklu,
Osmanl dnemi eserlerinin korunmas, hatta belgelenmesi iin farkl
kurullarn, birbirleriyle gr alverii yapmakszn, kararlar retmesi
kanmzca byk sakncalar yaratmaktadr. Dolays ile, Kappadokia
blgesi iin ayr bir Koruma Kurulu oluturulmas (bu ynde yasal
dzenleme gerekirse dahi) akla gelen ilk zm nerilerinden biri olarak
deerlendirilmelidir. Sadece Kappadokia iin deil ama lkemizdeki
tm kltr mirasnn korunmasna ya da korunamamasna ynelik
durum saptamalar, aksaklklarn belirlenmesi ve zmlerine ynelik
pek ok gr ne srlebilir. Doru ve bilimsel yntemlerle alan
bir Kappadokia Vakfnn (veya derneinin) ynetim ve denetiminde,
yukarda bazlar tantlan yaplar deerlendirilebilir kansndayz. Bunun
iin;
Kurulmas ngrlen vakf/dernek, szkonusu yaplar Milli Emlak veya
hazineden (sahibi hangi kurulu ise) uzun sreli kiralayabilir. Nidede
tesbit edilen, Konakl kyndeki ok byk boyutlu bir kilisenin H. Demir
ve H. all isimli iki kylye gbre depolamak amacyla yll 25.000.000
TL (yirmibemilyon Trk Liras;1999 yl itibar ile) karlnda kiraland
dnlrse, Nevehir evresindeki kiliselerin toplam yllk kiras ok fazla
tutmayacaktr. Bu kiliselerden biri, rnein Nevehir Meryem Ana kilisesi
(Hapisane/Meryem Ana Klisesi) vakfn/dernein merkezi, dier kiliseler
bu merkeze bal ubeler olarak deerlendirilebilir. Bu kiliselerin rlve,
restitsyon ve restorasyon projelerinin hazrlanmas uzun emek ve maddi
kaynak gerektiren almalardr. Ancak bu projelerin hazrlatlmas, sonra
da yaplarn restorasyonunun yaplmas gerekmektedir. Vakf/Dernek
bu amala Trkiyedeki niversitelerin mimarlk faklteleri ile ibirliine
gidebilir. Bilindii gibi, mimarlk faklteleri rencilerine staj ve projeleri
zorunlu klmaktadr. Karlkl anlamalar sonucunda, staj ve proje yapacak
renciler Kappadokiadaki bu eserler zerinde alabilirler. Vakfn/
Dernein yapaca ise, belde belediyeleri ile birlikte gelen rencilerin
yol, konaklama ve yiyecek giderlerini karlamak olacaktr. Bir ka yl
iinde btn kiliselerin istenen projeleri salanabilir. Hazrlanan projeler
niversite retim yelerinden oluan bir jri tarafndan deerlendirilecek
ve en uygun projeler seilecektir. Salanacak maddi destek ile Vakf/
Dernek, kiliselerin restorasyonlarn uygulatacaktr. Kltr Bakanlnn
KAPPADOKA BLGES OSMANLI DNEM KLSELER METU JFA 2009/2 271

ren gelirlerinden aktaraca kaynaklar, il zel idarelerinin ayraca

kaynaklar, dnya leindeki kltrel yardm kurulularndan salanacak
krediler, zel giriimcilerin (rnein turizm acentelerinin) belli bir oranda
salayacaklar kaynak ve yardmlar ile maddi bte iin yeterli olacaktr.
Kiliseler restore edildikten sonra farkl alanlara hizmet edecek
biimde denmelidir. rnein, Cemildeki manastr, Trkiyedeki
konservatuvar rencilerine, Derinkuyudaki Aziz Trion kilisesi gzel
sanatlar rencilerine (resim, heykel, seramik vb), Mustafapaadaki
Konstantinos ve Helena kilisesi fotoraf sanatlarna hizmet edecek
atlye ve laboratuvarlara tahsis edilebilir. Nevehirdeki Meryem Ana
Kilisesi merkez olarak seilmeli, bilgisayar ve internet alar ile, ncelikle
ube kiliseler sonra tm Trkiye ve dnya ile elektronik iletiim
dzenlenmelidir. Farkl disiplinlerdeki sanatlar, yazarlar, bilimciler iin
hazrlanan bu kiliselere, yln belirli dnemlerinde ve belirli (rnein birer
aylk) srelerle sanatlar, bilim insanlar davet edilmeli, bu mekanlarda
gecelemeleri, yiyip imeleri salanmal, ancak bir aylk bu cretsiz
arlama ve gezdirme sonrasnda, vakf her birinden, Kappadokiada
rettikleri eserlerden bir miktarn cretsiz istemelidir. rnein blgede bir
ay boyunca resim yapan bir ressama belirli sayda tablosunu balamas
art koulmaldr. Ressam, mzisyen, air, edebiyat, fotoraf gibi
sanatlarn Kappadokiada reterek Vakfa/Dernee balad eserler
yine bu kiliselerde sergilenmeli, bazlar ak artrma usl sata
sunulmal, sattan elde edilecek gelirler vakfn ileyi ve gelimesinde
kullanlabilmelidir.
Kappadokiann bir Kappadokia Aratrmalar ve Arivi Merkezine
gereksinimi vardr. Kappadokia ile ilgili yazlm her trden (bilimsel,
popler) yaynn zgn ve mikrofilm kopyalarnn; Kappadokiada
ekilmi tm uzun, ksa metrajl filmlerin kopyalarnn; Kappadokiann
kltrel-tarihi-doal gzelliklerini ieren fotoraf, dia-pozitif, video
filmlerinin bulunduu ktphane ve arivlerler bir aratrma merkezinde
toplanmaldr. Bylelikle Kappadokia ile ilgili herhangi bir bilimsel

Resim 37. Nevehir, rgp Osios Ioannes

Russos kilisesi (arka planda), 1950lerde
yklmadan nce (Balta, 2004, 113).
272 METU JFA 2009/2 M. Sact PEKAK

alma, dnyann her kesindeki aratrmaclar tarafndan bu merkeze

bal olarak yaplabilecektir.
Bu dnceleri gelitirmek iin farkl meslek gruplar, farkl disiplinlerdeki
uzmanlar, yerel ynetimler ve zel giriimcilerden oluan gruplar ortak
bir alma balatmaldrlar. Belirtilen eserleri belgelemek, korumak,
restorasyon projelerini hazrlamak, uygulamalarn gerekletirmek
dnldnden zordur. Bu olanaksz grnen ii gerekletirebilmek
iin yukardaki rnei verilen trde gnll ve profesyonel abalar bir
balang oluturabilir. Duyarsz kalnrsa, bu yazda ksaca deindiimiz
bu eserler, rgpte 1950lere kadar ayakta kalan ama sistematik biimde
yok edilen Osioa Ioannes Russos kilisesi ve pek ok benzeri gibi, ya yok
edilecek, ya da kendiliinden ortadan kalkacaktr.

KAYNAKA
ARI, K. (1995) Byk Mbadele: Trkiyeye Zorunlu G (1923- 1925),Tarih
Vakf Yurt Yaynlar, Ankara.
ARKHEALOS, S. (1899) Sinasos, Atina.
AUGISTINOS, G. (1992) Kk Asya Rumlar, ev. D. Evci (1997) Ayra
Yaynevi, Ankara.
BAI, A.. (1983) Osmanl Ticaretinde Gayrimslimler: Kapitlasyonla Beratl
Tccarlar Avrupa ve Hayriye Tccarlar (1750-1839), Turhan Kitabevi,
Ankara.
BALLIAN, A., vd. (1994) Cappadocia, Travels in The Christian East, Adam
Editions, Athens.
BALTA, E. ed. (2004) rgp, Photographs from the Archive of the Centre Asia
Minors Studies, Centre For Asia Minor Studies, Athens.
BALTA, E., ed. (2005) Sinasos. Mbadeleden nce Bir Kapadokya Kasabas, ev.
A. okona (2006) Bir Zamanlar Yaynclk, stanbul.
BALTA, E. MILLAS, H. (1996) 1923 Mbadelesinin Tarihsel Sorunlar
zerine Dnceler: Bir Destan ve Szl Tarih, Tarih ve Toplum (149)
5-15.
BOZKURT, G. (1989) Alman-ngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelimelerin I
Altnda Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuk Durumu (1839-
1914), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.
BRYER, A. vd. (2002) The Post-Byzantine Monuments of the Pontos, Variorum
Collected Studies Series, Suffolk.
COKUNER, B. (2003) Az Dokunulmu Sinasos. Popler Tarih Dergisi,
(36) 32-7.
ADIRCI, M. (1997) Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve
Ekonomik Yaps, Trk Tarih Kurumu, Ankara.
DUKAS (1956) Bizans Tarihi, ev. Vl. Mirmirolu (1956), stanbul Matbaas,
stanbul.
DSTUR (1931) nc Tertip. Kanunlar, Tefsirleri ve BMM.si Kararlarn,
Nizamname ve Muahede ve Umumi Hizmetlere ait Mukavelat muhtevidir,
c: 5, 11 Austos 1339-19 Terinievvel 1340, Necmi stikbal Matbaas,
stanbul.
KAPPADOKA BLGES OSMANLI DNEM KLSELER METU JFA 2009/2 273

EKN, C. (2005) Kayseri Osmanl Dnemi Rum Kiliseleri, yaylanmam

yksek lisans tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Ankara.
ERCAN, Y. (2001) Osmanl Ynetiminde Gayrimslimler:Kurulutan
Tanzimata Kadar Sosyal, Ekonomi ve Hukuki Durumlar, Turhan
Kitabevi Yaynlar, Ankara.
ERGN, O. (1937) Trk Tarihinde Evkaf, Belediye ve Patrikhaneler, tken,
stanbul.
ERM, N. (1953) Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri I, Osmanl
mparatorluu Anlamalar, Ankara.
EYCE, S. (1977) Anadoluda Karamanlca Kitabeler. (Grek Harfleriyle
Trke Kitabeler), Belleten (XLIV) 683-96.
GKATI, M.A. (2002) Nfus Mbadelesi. Kayp Bir Kuan Hikayesi,
letiim Yaynlar, stanbul.
GLER, A. (1997) Osmanl Devletinde Aznlklar, Turan Yaynclk, stanbul.
GNGR AIKGZ, ., AHUNBAY, Z. (2008) 19. Yzyl Kayseri
Kiliseleri iin Koruma nerileri, it dergisi/a. mimarlk, planlama,
tasarm (7-2) 26-37.
GVEN, S., ed. (2005) Common Cultural Heritage: Developing Local
Awareness Concerning the Architectural Heritage Left from the Exchange
of Populations in Turkey and Greece Fondation of Lausanne Treaty
Emigrants, stanbul.
HAMILTON, W. J. (1842) Research in Asia Minor Pontus and Armenia; With
some account of their Antiquities and Geology I-II, London.
HILD, F., RESTLE, M. (1981) Kappadokien (Kappadokia, Charsianon,
Sebastia und Lykandos), Tabula Imperii Byzantini 2, Verlag der
sterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien.
HIRSCHON, R. (2003) Egeyi Geerken, ev. M. Pekin ve E. Altnay (2005)
stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul.
LBARS, Z.,TEMREN, B. (2003) Kltrel Boyutuyla Mustafapaa (Sinasos),
Trsev Yaynlar, Ankara.
NALCIK, H. (1970) The Foundations of Ottoman Economic-Social System
in Cities. Studia Balcanica (3) 17- 24.
KARACA, E. L. (1985) The Last Hellenism of the Region of Gregory of
Nazianzus Akseray-Ghelveri (Carbala), Ekloseis, Athens.
KARACA, Z. (1995) stanbulda Osmanl Dnemi Rum Kiliseleri, Yap Kredi
Yaynlar, stanbul.
KARACA, Z. (2008) stanbulda Tanzimat ncesi Rum Ortodoks Kiliseleri,
Yap Kredi Yaynlar, stanbul
KARAL, E.Z. (1983) Osmanl Tarihi V, Trk Tarih Kurumu, Ankara.
KARPAT, K. (1975) The Background of Ottoman Concept of City and
Urbanity, Structure Sociale et developpement culturel de villes Sud-Est
Europeenees et Adriatiques aux XVII-XVIII siecles, Bkre.
KONYALI, .H. (1947) Abideleri ve Kitabeleri ile Nide Aksaray Tarihi, 3 cilt,
Fatih Yaynevi, stanbul.
274 METU JFA 2009/2 M. Sact PEKAK

KNOBEN, U. (1974) Gregor von Nazianz, Lexikon der christlichen

Ikonographie, Herder, Rom. Reiburg. Basel. Wien.
KUBAN, Z. (2001) Considerations on the Definition of Ottoman
Architecture in the 19th Century, EJOS IV, (der. M. Kiel, N.
Kandman ve H. Theunissen, Proceedigs of the 11th International
Congress of Turkish Art, Utrecht, August 23-28 1999) n: 28; 1-20.
KK, C. (1985) Osmanllarda illet ve Tanzimat, Tanzimattan
Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi (4) 1007-24.
LA FONTAINE, J. (1963) Nouvelles notes Cappadociennes, Byzantion (33)
121-83.
LEBIDES, A. M. (1899) Ai en Monolithois Monai tes Kappadokias kai Lykaonias,
stanbul.
LEWIS, B., BRAUDE, B. (1981) Christians and Jews in the Ottoman Empire, 2
cilt, New-York.
MEHMED HAYR (M. 1922/H. 1338) Trkiye Byk Millet Meclisi Umur-u
Shhiye ve Muavenet-I timaiyye Vekaleti, 2. Cz, Trkiyenin Shye-i
timai Corafyas, Nide Sanca, t Matbaas, Ankara.
McCARTHY, J. (1983) Mslmanlar ve Aznlklar Muslims and Minorities
Osmanl mparatorluunda Nfus Sorunu ve mparatorluun Sonu, ev.
B. Umar (1998) nklap, stanbul.
MLLAS, H., der. (2001) Kk Asya Aratrmalar Metkezi, G, letiim,
stanbul.
ORTAYLI, . (1981) kinci Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunda
Alman Nfuzu, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi
Yaynlar, Ankara.
ZBAY, A., ed. (2005) Mustafapaa - Sinasos Mevcut Durum Raporu ve Acil
Eylem Plan, Epik Grafik, Ankara.
ZBEK, Y. (2005) Mustafapaa (Sinasos) Evlerinde Duvar Resimleri, Grup
Matbaaclk, Kayseri.
PALLIS, A. A. (1997) Yunanllarn Anadolu Maceras (1915-1922), Yap Kredi
Yaynlar, stanbul.
PAPADOPOULOS, T. P. (1952) Studies and Documents Relating to the History
of the Greek Church and People Under Turkish Domination, Brksel.
PAPARRIGOPOULOS, K. (1877) Epilogos tis Istorias tou Ellinikou Ethnous,
Atina.
PARMAN, E. (1988) Nide evresi Aratrmalar, Hacettepe niversitesi
Edebiyat Fakltesi Dergisi (5-2) 123-48.
PEKAK, S. (1993) Gzelyurtta (Gelveri) Bulunan Bizans / Post-Bizans
Dnemi Eserleri 1, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi (10-
2) 123-60.
PEKAK, S. (1994) Gzelyurtta (Gelveri) Bulunan Bizans /Post Bizans
Dnemi Eserleri 2, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi (11)
177-216.
PEKAK, S. (1997) 18-19. Yzyllarda Anadoluda Yaayan
Gayrimslimlerin mar Faaliyetleri ve Foadaki Post- Bizans
KAPPADOKA BLGES OSMANLI DNEM KLSELER METU JFA 2009/2 275

Kiliseleri, Gemiten Gnmze Foa; Uluslararas Sempozyum: 23- 25

Austos 1996-Foa, Bildiriler; 75 -90.
PEKAK, S. (1998a) Kappadokyada Post-Bizans Dnemi Dini Mimarisi
I: Nevehir ve evresi. Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel
Mdrl. XV. Aratrma Sonular Toplants (I) 1- 43.
PEKAK, S. (1998b) Kappadokyada Post-Bizans Dnemi Dini Mimarisi I:
Nevehir ve evresi (1) Arkeoloji ve Sanat (83)12-21.
PEKAK, S. (1998c) Kappadokyada Post-Bizans Dnemi Dini Mimarisi I:
Nevehir ve evresi (2) Arkeoloji ve Sanat (84) 23-33.
PEKAK, S. (1999) 18-19. Yzyllarda Nide ve evresinde Hristiyan Dini
Mimarisi, Kltr Bakanl Antlar Mzeler Genel Mdrl XVI.
Aratrma Sonular Toplants: 25- 29 Mays 1998-Tarsus: Bildiriler (1)
25-48.
PEKAK, S. (2001) Aksaray evresi Osmanl Dnemi Hristiyan Kiliseleri,
Kltr Bakanl Antlar Mzeler Genel Mdrl XVIII. Aratrma
Sonular Toplants: 22-26 Mays 2000-zmir: Bildiriler (1) 61-74.
PEKAK, S. (2005) Christian Art of Cappadocia from the Middle Ages to the
20th Century, ed. S. Gven Common Cultural Heritage. Developing
Local Awareness Concerning the Architectural Heritage Left from the
Exchange of Populations in Turkey and Greece: 18- 24 eyll 2004-
Mustafapaa: Bildiriler; 29-34.
PEKN, M., TURAN, . (2002) Mbadele Bibliyografyas. Lozan Nfus
Mbadelesi le lgili Yaynlar ve Yaynlanmam almalar, Lozan
Mbadilleri Vakf, stanbul.
PEKN, M. (2005) Yeniden Kurulan Yaamlar, 1923 Trk-Yunan Zorunlu Nfus
Mbadelesi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul.
PETROPOULOS, D., ANDREADIS, H. (1971) He en Monolithois Monai tes
Kappadokias kai Lykaonias, stanbul.
PIMENIDES, F. (1985) Sinassos, ev. E. Malko, Londra.
RAMSAY, W. (1915- 16) The Intermixture of Races in Asia Minor; Some of
Its Causes and Effects, Proceedings of the British Academy (7) 359-422.
RAMSAY, W. (1962) The Historical Geography of Turkey, Amsterdam.
RESTLE, M. (1979) Studien zur frhbyzantinischen Architektur Kappadokiens
Tabula mperii Byzantini, Band 3, Wien.
RIZOUS, S. (1856) Cappadocia.
ROTT, H. (1908) Kleinasiatische Denkmaeler aus Psidien, Pamphylien,
Kappadokien und Lykien, Dieterichsche Verlagsbuchhandlung Theodor
Weicher, Leipzig.
SAIR, G. (2000) Kayseri l Merkezindeki Surp Krikor Lusavori ve Surp
Asvadzadzin Ermeni Kiliseler, yaynlanmam yksek lisans tezi,
Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara.
SARANTIDOU, A. I. (1899). I Sinassos, Atina.
SHEPERD, S. R. (1986) Sinassos in Cappadocia, Atina.
SZEN, M., ed. (1998). Kapadokya, ahenk Vakf, stanbul.
276 METU JFA 2009/2
Received: 30.04.2009; Final Text: 12.11.2009
Keywords: Cappadocia; non-muslim
architecture; Ottoman Empire; cultural
heritage; preservation-documentation.
M. Sact PEKAK
STAMATOPOULOS, K. (1985). Kapadokya, Sinasosta Gnlk Yaam, ev.
E. Malok, Kapadokyadaki Sinasos, Agra Pubicitions, London.
AKROLU, M. H. (1983) Fatih Sultan Mehmedin Galatallara Verdii
Fermann Trke Metinleri, Ankara niversitesi DTC Fakltesi Tarih
Aratrmalar Dergisi, (XIV) 211-24.
TANR, B. (1985) Anayasal Gelimelere Toplu Bak, Tanzimattan
Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi (4) 1137-50.
AHN, M.S. (1980) Fener Patrikhanesi ve Trkiye, stanbul.
TEKNDA, . (1967) Osmanl daresinde Patrik ve Patrikhane, Belgelerle
Trk Tarihi Dergisi (1) 52-5.
TEMREN, B., ZAFER, . (2003) Kltrel Boyutuyla Mustafapaa (Sinasos),
Ankara
TRKER, O. (1998) Ahali Mbadelesinin 75. Yl, Tarih ve Toplum (172) 226-
35.
TRKMEN, K. T. (1999) Bilinmeyen Bir Kapadokyadan Bir Kesit rgp, rn
Yaynlar, Ankara.
UBICINI, M.A. (1973) Letters on Turkey; An Account of the Religious, Political,
Social and Commercial Condition of the Ottoman Empire, (ev. Lady
Easthope), New York.
ULUSOY BNAN, D. (1994) Gzelyurt rneinde, Kapadokya Blgesi
Yma Ta Konut Mimarisinin Korunmas in Bir Yntem
Aratrmas, yaynlanmam doktora tezi, Yldz Teknik niversitesi
Fen Bilimlei Enstits, stanbul.
UZUNARILI, .H. (1983) Osmanl Tarihi, Trk Tarih Kurumu, Ankara.
VRYONIS, S. Jr. (1968-1970) The Byzantine Legacy and Ottoman Forms,
Dumbarton Oaks Paper (23- 4) 253-308.
YENEHRLOLU, F. (1989) Ottoman Architectural Works Outside Turkey,
Nurol Matbaaclk, Ankara
YEORGIOS, F. (1992) ehir Dt, ev. K. Dinmen, Scala Yaynclk,
stanbul.
YERASIMOS, S. (1980) Az Gelimilik Srecinde Trkiye, Bizanstan 1971e,
Gzlem Yaynlar, stanbul.
YILDIRIM, Z.. (2004) Sinasos Yresel Mimarisi ve 19. Yzyl Batllama
Hareketlerinin Konut Mimarisine Etkisi, yaynlanmam yksek
lisans tezi, stanbulTeknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits,
stanbul.
CHURCHES IN THE CAPPADOCIA REGION DURING THE
OTTOMAN PERIOD: EXAMPLES, PROBLEMS AND SUGGESTIONS
There were numerous churches and monasteries built during the Ottoman
Period, in the region called Cappadocia, which holds the cities of Nevehir,
Nide, Aksaray and Kayseri in Central Anatolia. Most of these monuments
KAPPADOKA BLGES OSMANLI DNEM KLSELER METU JFA 2009/2 277

had been built in the 18th and the 19th centuries, depending on the
constitutional changes that took place in the administration of the Empire.
Most of these religious monuments, which were completely abandoned
following the 1923 Lausanne Treaty and the Agreement for Population
Exchange, have almost been destroyed due to lack of preservation
strategies. Even the inventory studies for most monuments have not been
realized yet.
Beginning from 1996, the authors field studies funded by TBTAK
and Hacettepe University with the permission of the Turkish Ministry
of Culture and Tourism, have focused mainly on the documentation and
inventorization of these monuments. Three Churches and monasteries
documented in and around Aksaray are three (excluding Gzelyurt inland
town), in and around Nevehir (excluding Mustafapaa inland town), are
approximately ten; in and around Nide are approximately 30, in and
around Kayseri are approximately 40. Our studies concerning Kayseri and
the settlements in the vicinity are still in progress.
These churches, built by the non-Muslim citizens of the Ottoman Empire,
have neither been fully explored nor appropriately documented in the
context of art history and history of architecture as disciplines. They have
not been considered to be part of the Ottoman art history.
In this paper, some of these monuments have been introduced briefly,
related with their value and place in art history, architecture, local /
settlement history and social history.
Some suggestions regarding the preservation and utilization of these
monuments have been discussed. The interdisciplinary study still calls for
the interest and action of several parties affective in the field.