Racunarstvo i Informatika

Historiski razvoj raunara

Raunar, sloeni je ureaj koji slui za izvravanje matematikih operacija ili kontrolnih
operacija koje se mogu izraziti u numerikom ili logikom obliku. Vaan korak naprijed u
razvoju digitalnih raunala bilo je uvoenje binarnog sustava za unutranje numerike
procese. Razvoj raunara podjeljen je u est generacija. Ako ne raunamo razliita runa
raunska sredstva, poput razliitih vrsta raunaljki i abakusa koji su se javili jo u starom
vijeku, moemo rei da je prvu raunsku mainu napravio
1642. godine poznati francuski matematiar i fiziar Blez Paskal (Blaise Pascal, 1623-
1662). Paskalova maina je bila u potpunosti mehanika i koristila je zupanike a
pokretala se okretanjem ruice. Ta maina je moglada izvodi jedino operacije sabiranja i
oduzimanja. Meutim, tridesetih godina kasnije slavni njemaki matematiar Lajbnic
(1626-1716) napravio je raunarsku mainu koja je, osim sabiranja i oduzimanja mogla
da izvrava i operacije mnoenja i dijeljenja. Naravno da je i ova maina u potpunosti bila
mehanika i nije donjela nikakvu novinu u tehnologiji, ali ipak predstavlja ekvivalent
kalkulatora 300 godina prije pojave kalkulatora kakve danas koristimo. arls Bebid,
profesor na matematikom fakultetu na univerzitetu Kembrid je izumio diferencijalnu
mainu. Ova takoe mehanika maina, je mogla samo da sabira i oduzima, a koristila se
zaizraunavanje tablica u pomorskoj navigaciji. Rezultati su upisivani na bakrenu plou
pomou elinih kalupa. Analitika maina se moe smatrati prvim mehanikim
programabilnim raunarom iz razloga to je imala etiri dijela:Ulaznu jedinicu, Jedinicu za
izraunavanje, Izlaznu jedinicu, Memoriju. Veliki napredak u odnosu na diferencijalnu
mainu je bio u tome to je analitika maina bila raunar opte namjene. Prvi programer
u svijetu je bila kerka Iorda Bajrona gospoa Ada. Prvi veliki korak u razvoju ovih
maina nainio je njemaki student Konrad Zuse. Atansovljeva maina je bila jako
napredna za ono vrijeme. Koristila je binarnu aritmetiku i imala je kondenzatore kao
memoriske elemente koji su se povremeno osvjeavali radi spreavanja curenja
naelektrisanja. Savremeni RAM ipovi rade upravo na ovom principu. Hovard Aiken,
vrei sloena izraunavanja u svom doktoratu na Harvardu, odluio je da napravi mainu
opte namjene na bazi releja umjesto mehanikih zubanika koje je koristio Bebid.
Njegova prva maina, Mark I, zavrena je 1944. Godine na Harvardu. Upravo kada je
Hovard zavrio svoju drugu mainu Mark II, elektromagnetni releji su bili prevazideni i
poela je era elektronike, era elektronskih digitalnih raunara.

Prva generacija

Motiv za ubrzan rad na elektronskim raunarima bio je Drugi svetski rat. Podatci o
kretanju bili su slati iz Berlina putem radio veze. Naravno te poruke su se mogle
prislukivati ali problem je bio to su bile ifrirane putem ureaja ENIGMA. Konstruktor
ove maine je bio bivi presjednik Tomas Deferson. Proruke su bile ifrirane ureajem
ENIGMA i kao takve su slane, medutim tu se javlja problem jer je za deifrovanje tih
poruka bilo potrebno izvriti veliko izraunavanje to dovodi i do novog izuma. Izum koji
su koristili za deifriranje poruka zvao se COLOSSUS. U projektovanju ove maine
uestovao je i poznati engleski matematiar Alen Tjuring. Ova maina proradila je 1943.
godine i uvana je u strogoj tajnosti. COLOSSUS nije uticao na razvoj drugih raunara ali
je ipak to bio prvi elektronski raunar. U SAD-eu 1943. Godine, Mokli i njegov
postdiplomac Ekert su poeli da rade na elektronskom raunalu kojeg su nazvali ENIAC.
Ova maina se sastojala od 1800 vakimskih cijevi i 1500 releja. ENIAC je bio teak 30 tona
i zauzimao je veliinu odbojkakog igralita. Snaga maine bila je 140 kW. Za mnoenje
dva broja bile su mu potrebne 3 ms. ENIAC je imao dvadeset registara, a svaki je mogao
da sadri desetorocifren broj i to tako sto je svaka cifra predstavljena sa po deset
vakumskih cijevi. Programirao se sa postavljanjem 6000 multipozicionih prekidaa, a veze
izmedzu komponenata bile su iane. Maina je bila zavrena 1946. Godine kada je bilo
prekasno da se primjeni u svrhe koje je bila nemjenjena. Prvi naredni raunar koji je
proradio 1949. godine bio je EDSAC izraden na Univerzitetu Kembrid u Velikoj Britaniji.
Njegov konstruktor bio je Moris Vilks. Ovaj raunar je znaajan iz razloga to je bio jedini
raunar sa zapamenim programom. Slijedili su JOHNIAC napravljen u firni Rand
Korporation, ILLIAC napravljen na Univerzitetu Ilinoisu, MANIAC iz Los Alamos
Laboratory i WEIZAC sa Vajcmanovog instituta u Izraelu.
Ekert i Mokli su poeli da rade na narednom raunaru EDVAC (Electronic Discrete
Variable Automatic Computer), ali je taj projekat bio fatalno ugroen kada su njih dvojica
napustila Univerzitet u Pensilvaniji.

U meuvremenu, jedan od uesnika ENIAC projekta, Don von Nojman (John von
Neumann) je otiao na Prinstonov Institut za napredne studije da bi radio na sopstvenoj
verziji EDVAC-a, koju je nazvao IAS maina.
Fon Nojman je zakljuio da je programiranje raunara pomou velikog broja prekidaa i
kablova sporo i teko, i da je bolje program predstaviti u digitalnom obliku u memoriji
raunara. Njegov arhitekturni princip, poznat kao fon Nojmanova maina, primjenjen je
kod prvog raunara sa zapamenim programom EDSAC, i jo uvek je osnova za gotovo
sve raunare i do dananjih dana. Ova arhitektura, kao i IAS maina koju je fon Nojman
izradio u saradnji sa Hermanom Goldtajnom (Herman Goldstine), imala je ogroman uticaj
na dalji razvoj raunara. Fon Nojmanova maina je imala pet osnovnih dijelova: memoriju,
aritmetiko logiku jedinicu, jedinicu za upravljanje programom, ulaznu opremuizlaznu
opremu.

Druga generacija
Godina 1948. donosi taj revolucionarni pomak. Naime, te godine su trojica strunjaka, koji
su radili za Bell Laboratories, Bardin (John Bardeen), Bretejn (Walter Brattain) i okli
(William Shockley) izumeli tranzistor, za ta su 1956. godine dobili Nobelovu nagradu za
fiziku. Za samo desetak godina tranzistori su napravili revoluciju u raunarskoj industriji,
tako da su do kraja pedesetih vakumske cijevi potpuno izbaene iz upotrebe, bar to se
proizvodnje raunara tie. Znaajno su smanjene dimenzije raunara kao i potronja, dok
su brzina i pouzdanost rada znatno poveane. Prvi tranzistori zvan raunar napravljen je u
Linkolnovoj laboratorijina MIT-u. To je bila 16-bitna maina poput Whirlwind I. Nazvan je
TX-0 (Transistorized eXperimental computer 0) a namjenjen je bio samo kao ureaj za
testiranje jae maine TX-2. TX-2 nije predstavljao Bog zna ta, ali je jedan od inenjera
koji je radio u laboratoriji, Kenet Olsen (KennethOlsen), 1957. godine formirao kasnije
uvenu kompaniju DEC i proizvodio komercijalne raunare nalik na TX-0. PDP-1 se
konano pojavio 1961. godine i imao je 4k 18-bitnih rijei i ciklus instrukcije od 5ms. Ove
performanse su bile upola slabije od IBM 7090, tranzistorizovanog nasljednika maine
IBM 709 i najbreg raunara na svijetu toga doba. Meutim, PDP-1 je kotao 120,000$,
dok je IBM 7090 kotao milione dolara. DEC je prodao vie desetina ovih raunara i
industrija mini raunara je roena. Jedna od prvih je uvoenje CRT displeja i mogunost
da se upie taka bilo gdje u okviru ekrana dimenzija 512512 takica. Nekoliko godina
kasnije DEC je izbacio na trite PDP-8 koji je bio12-bitna maina ali je kotala svega
16,000$. IBM je, sa pojavom tranzistora, napravio mainu IBM 7090, a kasnije i 7094.
7094 je imao ciklus instrukcije od 2ms i 32k 36bitnih rijei memorije sagraene od
magnetnih jezgara. Godine 1964. je novoosnovana kompanija CDC proizvela mode l6600.
Ova maina je skoro za red veliine bila bra od tada monog IBM 7094. Tajna njegove
brzine leala je u tome da je njegov CPU bio visokoparalelizovan, a unutar raunara se
nalazilo i nekoliko malih raunara koji su upravljali poslovima i ulazno/izlaznim
operacijama. Vrijedi pomenuti jo jedan raunar iz ove generacije, a to je Burroughs
B5000. Dok su se svi ostali proizvoai bavili samo hardverom, ovaj raunar izraen je
tako da olaka posao prevodioca za jezik ALGOL 60.

Trea generacija
Pronalazak integrisanih elektronskih kola 1964. godine donio je novi revolucionarni pomak
u raunarskoj industriji. U poetku bila su to kola malog stepena integrisanosti (SSI -
Small Scale of Integration) koju se dozvoljavala da nekoliko tranzistora bude na jednom
ipu, a kasnije (1968.godine) su se pojavila MSI kola (Medium Scale of Integration) kod
kojih je na jednom ipu smjetano vie destina tranzistora. Godine 1971. dolazi
doproizvodnje integrisanih kola velikog stepena integrisanosti (LSI - LargeScale of
Integration) sa vie stotina tranzistora na jednom ipu.
Zahvaljujui ovim pronalscima, raunari su postajali manji, bri,pouzdaniji i jeftiniji. Do
1964. godine IBM je bio vodea kompanija za proizvodnju raunara. U to vrijeme pojavio
im se veliki problem, jer dve uspjene maine, 7094 i 1401, nisu bile kompatibilne. Prvi
raunar je bila veoma brza maina za numerika izraunavanja koja je koristila paralelnu
binarnu aritmetiku na 36-bitnim registrima, dok je drugi bio ulazno/izlazni procesor koji
je koristio sekvencijalnu decimalnu aritmetiku nad memorijskim rijeima proizvoljne
duine. Mnogi klijenti su eljeli da imaju obe maine, ali ne i posebne programerske
timove koji ne bi mogli da sarauju. Kada je dolo vrijeme da se ova dva proslavljena
raunara zamijene novim proizvodom, IBM je preduzeo radikalan korak. Uveo je jedan
tipraunara IBM System/360, zasnovan na integrisanim kolima, koji je bio projektovan i za
naunu i za poslovnu primjenu. System/360 je sadrao mnogo inovacija. To je bila familija
maina sa istim jezikom
sve veeg kapaciteta i moi. Ovu ideju su ubrzo prihvatili i ostali proizvoai raunara. Jo
jedna velika novina bio je koncept multiprogramiranja, gde je istovremeno vie programa
u memoriji i dok jedan obavlja ulazno/izlazne aktivnosti, drugi koristi CPU. Maina je imala
16 32-bitnih registara za binarnu aritmetiku, ali je memorija bila bajtovski orijentisana,
kao kod 1401, a jo uvek su postojale
sekvencijalne instrukcije za prenoenje zapisa promenljive duine po memoriji.
Sljedea bitna karakteristika ovog raunara bio je, za to vrijeme,ogroman adresni prostor
od 224 bajtova, odnosno 16MB. Obzirom na cijenu meorijskih ipova toga vremena,
ovaj kapacitet je praktino znaio beskonanu veliinu. Ve sredinom osamdesetih
godina, ogranienje od 16MB je postalo problem, pa je IBM
morao djelimino da odustane od kompatibilnosti da bi uveo 32-bitno adresiranje, tj.
adresni prostor od 232 bajtova.Takoe je nainjen veliki napredak i u proizvodnji mini
raunara kada je DEC proizveo PDP-11, 16-bitnog nasljednika raunara PDP-8. PDP-11 je
bio bajtovski orijentisana maina sa registrima duine rijei, a zbog izuzetno povoljnog
odnosa cijena/performanse doivjeo je veliki uspjeh na tritu, anaroito su ga kupovali
univerziteti. Uopte, ovu generaciju raunara, osim pomenutog, karakteriu i pojave
koncepta ke memorije i virtuelne memorije, kao i koncepta dijeljenja procesorskog
vremena (time sharing). Osim toga, treba naglasiti da se u ovom razdoblju pojavio i prvi
mikroprocesor (1971. godine), to e imati velikog znaaja za kasniji razvoj
raunarske tehnike. Takoe se javljaju iprvi vektorski i protoni raunari. Pomenimo i prvi
superraunar Cray-1 iz1974. Godine.

etvrta generacija
Do osamdesetih godina napredak u tehnologiji integrisanih kola doveo je do stvarnja VLSI
ipova (Very Large Scale of Integration) koji su mogli da sadre nekoliko desetina hiljada,
a zatim i nekoliko stotina hiljada,pa ak i nekoliko miliona tranzistora na jednom ipu.
Naravno da je to vodilo ka manjim i brim raunarima. Cijena raunara je pala do te mjere
da se otvorila mogunost da svaki pojedinac ima sopstveni raunar. Tada je i zapoela era
personalnih raunara. ananji raunari se mogu grubo podeliti u pet
kategorija koje se donekle preklapaju. Ova podela se zasniva na fizikoj veliini,
performansama i oblasti primjene. Najniu klasu ine personalni raunari. To su maine
zasnovane na mikroprocesorima, tj. procesorima izvedenim na jednom ipu, a obino su
namenjene samo jednoj osobi za korienje u kancelariji,u edukaciji ili za kunu upotrebu.
Mini raunari se naveliko koriste u aplikacijama u realnom vremenu, na primer za
kontrolu vazdunog saobraaja ili automatizaciju fabrika. Teko je rei ta ini jedan mini
raunar, jer mnoge kompanije proizvodeove raunare sa 16-bitnim ili 32-
bitnim mikroprocesorima uz izvijesnu koliinu memorije i ulazno/izlaznih ipova, gde
je sve to smeteno na jednoj tampanoj ploi. Tradicionalni veliki raunari su naslednici
maina kao to su IBM 360i CDC 6600. Stvarna razlika izmeu supermini raunara i
velikog raunara je u ulazno/izlaznim mogunostima i aplikacijama za koje se koriste.
Tipini supermini moe da ima jedan ili dva diska reda veliine 1GB, dok veliki moe da
ima i sto takvih. Supermini se koriste za ineteraktivne aplikacije,dok se veina veliki
raunara koristi za velike pakete poslova ili obradu transakcija kao to su one u
bankarstvu ili za rezervaciju avionskih karata, gde su potrebne ogromne baze podataka.
Na vrhu se nalaze superraunari. Ove maine su specijalno projektovane tako da se
maksimizira broj FLOPS-ova (FLoating pointOperations Per Second). Sve to je ispod 1
gigaflops se ne moe smatrati superraunarom.
Superraunari imaju jedinstvenu, visokoparalelnu arhitekturu radi postizanja tih brzina, a
efikasni su samo kada se primjenjuju na mali opseg poslova.
Za ovu generaciju raunara karaktersitian je i intenzivni razvoj raunarskih mrea
razliitih opsega (LAN, WAN i dr.)

Peta generacija

Peta generacija raunara je u povoju i razvija se tokom osamdesetih i devedesetih godina.

Nju odlikuje masovni paralelizam, kao i proizvodnja raunara koji su orijentisani odreeni
problemima.Takoe je karakteristina pojava RISC arhitektura
(Reduced Instruction SetComputer). Ovi raunari imaju mali broj instrukcija koje izvravaj
u jednostavnu obradu, ali se zato uglavnom sve izvravaju u toku jednog
taktnog intervala, za razliku od uobiajenih CISC maina (ComplexInstruction Set
Computer) koje imaju veliki broj instrukcije, od kojih su mnoge prilino "mone" ali za
svoje izvrenje zahtijevaju vei broj taktnih intervala. Mada su RISC maine poele svoj
ivot na tritu, nije izvesno kada e ova generacija (i hoe li u potpunosti) zameniti
postojeu generaciju raunara.

Brojni sistemi u raunarstvu

Jo u stara vremena Rimljani i Grci su imali svoje brojne sisteme u kojima su raunali.
Meutim, ti brojni sistemi bili su vrlo sloeni i nisu bili prikladni za izvoenje sloenijih
matematikih operacija.
Pretpostavlja se da su tek Hindusi u Indiji prvi otkrili da se neki proizvoljni skup razliitih
stvari moe preslikati na jedan apstraktan ali ureen skup znakova. Ovaj referentni skup
sastavljen je od deset razliitih znakova koji se nazivaju cifre. Pri tome se cifre mogu
dodavati jedna do druge i time dobivaju razliite vrijednosti. Tako je nastao decimalni
brojni sistem kojim se i danas sluimo. Ovaj sistem brojanja i raunanja stigao je preko
Bliskog Istoka u Italiju, a kasnije se proirio i u cijeloj Evropi tokom 11. i 12. vijeka.
Meutim, decimalni brojni sistem nije i jedini sistem u kome se mogu izraziti brojevi.
Postoji itav niz drugih brojnih sistema koji imaju neke zajednike karakteristike.

Brojni sistemi - osnovne karakteristike

Svaki brojni sistem definisan je slijedeim veliinama:

1. Skupom cifara sa kojima se radi u datom brojnom sistemu,

2. bazom, koja je fiksna za jedan brojni sistem.

Baza decimalnog brojnog sistema je 10, a osnovni skup cifara je; 0, 1, 2 , 3, ... 8 i 9.
Pomou navedenih cifara moe se predstaviti svaki broj. Obino se taj broj pie u
skraenom obliku, imajui u vidu da je decimalni brojni sistem pozicioni. Bitno je
spomenuti da se brojni sistemi dijele na:

1. Pozcijske brojne sisteme,

2. Nepozicijske brojne sisteme

Nepozicijski brojni sistemi su oni kod kojih znaenje pojedini znakova ne ovisi o
njezinu poloaju u zapisanom broju. Najpoznatiji nepozicioni brojni sistem, koji se i danas
upotrebljava je sistem rimskih brojeva. On se sastoji od sljedeih znakova:

znakovi I V X L C D M
vrijedno 1 5 10 50 100 500 1000
st

Pravila za njihovo zapisivanje su:

1. Ako nekoliko jednakih znakova stoji jedan uz drugog onda im se vrijednosti
sabiraju (npr. XXX znaci X + X + X, tj. time je zapisan broj 30),
2. ako su uzastopno zapisana dva razliita znaka od kojih lijevo stoji ona s veom
vrijednou, onda se njihove vrijednosti sabiraju (npr. XVI znaci X + V + I, tj. time
je zapisan broj 16);
3. ako su uzastopno zapisane dva razliita znaka od kojih lijevo stoji onaj s manjom
vrijednou, onda se njegova vrijednost oduzima od desno napisanog znaka (npr.
XC znaci C - X, tj. time je zapisan broj 90).

U pozicijskim brojnim sistemima upotrebljava se ogranieni broj znakova s tim da

njihova vrijednost ovisi o poloaju u zapisanom broju. Otuda su ti sustavi dobili svoj naziv.
Svaki pozicioni brojni sistem ima svoju bazu, znakove i najvei element. Baza je broj
razliitih znakova u odreenom brojnom sistemu. Najvei element je najvei znak sistema
i iznosi baza-1. Baza pozicionog brojnog sistema moe biti bilo koji broj, ali uz decimalni
najpoznatiji brojni sustavi su binarni, oktalni i heksadecimalni (zbog svoje primjene u
informatici i vanosti za rad raunara).

Brojni sistem Baza Znakovi Najvei

element
Decimalni 10 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 9
Binarni 2 0, 1 1
Oktalni 8 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 7
Heksadecimalni 16 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, F
D, E, F
Decimalni brojni sistem

Baza decimalnog sistema je broj 10, znakovi pomou kojih zapisujemo brojeve su
0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, i 9. To je sistem u kojem mi od davnih dana pa sve do danas
raunamo, a razlog je jednostavan ovjek je poeo raunati uz pomou prstiju na
rukama kojih je deset. Pojedina brojna mjesta mogu se oznaiti indeksima koji su jednaki
eksponentima baze pa ih nazivamo:

1. od dec. take sa desne strane prema lijevoj - nulto, prvo, drugo, tree, ...
2. od dec. take sa lijeve strane prema desnoj - minus prvo, minus drugo, ...
Poziciona vrijednost pojedinog znaka odreuje se produktom znaka sistema s
odgovarajuom teinom. (U primjeru je poziciona vrijednost znaka 7 jednaka 7 100 =
700, a poziciona vrijednost znaka 5 jednaka 5 102 = 0,05.) Vrijednost broja odreuje
se sabiranjem svih pozicionih vrijednosti. (Iz primjera: 1000 + 700 + 30 + 2 + 0,4 + 0,05
= 1732,45).
Binarni brojni sistem

Baza binarnog brojnog sistema je broj 2 to znai da se u tom sustavu koriste samo dvija
znaka: 0 i 1. To je sistem pomou kojeg rade raunala. Binarni sistem je pogodan za rad
raunara. U odreenom trenutku elektrini krug moe biti aktivan ili ne; protok kruga
moe biti ostvaren u jednom ili drugom smjeru; ureaj moe biti pod naponom ili ne;
estica moe biti magnetizovana ili ne; laserska zraka se reflektuje ili ne. Brojna mjesta su
jednaka eksponentima baze pa ih nazivamo:

1. od dec. take sa desne strane prema lijevoj - nulto, prvo, drugo, tree,...
2. od dec. take sa lijeve strane prema desnoj minus prvo, minus drugo,...
Vrijednost broja odreuje se zbirom svih mjesnih vrijednosti.
Primjer:
(***) = 1 64 + 1 32 + 0 16 + 1 8 + 1 4 + 0 2 + 1 1 + 0 0,5 + 1 0,25
=
= 64 + 32 + 8 + 4 + 1 + 0,25 =
= 109,25
Ovo zapisujemo
1101101,01(2)= 109 ,25(10)

Heksadecimalni brojni sistem

Da bi se prevaziao problem sa duinom zapisa binarnog broja, uveden je heksadecimalni

sistem. Zapis broja u ovom sistemu zahtjeva manje cifara nego u decimalnom sistemu i
znatno manje cifara nego u binarnoj predstavi, to je mnogo prihvatljivije za oveka. Iako
raunar operie nad binarnim brojevima, rezultati u binarnom obliku mogu se vrlo
jednostavno prevesti u heksadecimalni oblik zahvaljajui pogodnom odnosu osnova ova

dva sistema ( 24 = 16). Heksadecimalni brojni sistem je sistem u kome se za

predstavljanje brojeva koristi 16 heksadecimalnih cifara: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C,
D, E i F. Poto se u svakom brojnom sistemu za oznaavanje jedne cifre mora koristiti
samo jedan simbol, to su u heksadecimalnom sistemu za predstavljanje dvocifrenih
brojeva usvojene oznake poetnih slova abecede.

Oktalni brojni sistem

Baza oktalnog sistema je broj 8, znakovi pomou kojih zapisujemo brojeve su: 0, 1, 2, 3,
4, 5, 6 i 7. Kako za stastavljanje oktalnog broja na raspolaganju imamo 8 navedenih
znakova, niz oktalnih brojeva izgleda ovako: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14,
15...

Primjer. Pretvaranje oktalnog broja 423 u decimalno bi izgledalo ovako:

4238 = 4 * 82 + 2 * 81 + 3 * 80 = 4 * 64 + 2 * 8 + 3 * 1 =
27510
 Prevoenje prirodnih brojeva iz jednog u drugi zapis

Prevoenje u decimalni (dekadski) zapis broja

Postupak prevoenja binarnog (ili nekog drugog zapisa broja) u decimalni identian
je odreivanju vrijednosti broja. To moemo vidjeti na sljedeim primjerima:
1. binarni decimalni

11010,11(2)=124 +123+ 022 +121+ 020 +121+122 =

= 24 + 23 + 21 + 21 + 22 = 16 + 8 + 2 + 0, 5 + 0,25

=
26,75(10)

2. oktalni decimalni

734,02(8) 82 + 3 * 81 + 4 * 80 81 + 2 * 82 =
=7* +0*
= 7 * 64 + 3 * 8 + 4 * 1 + 2 * 0,015625 =
=
476,03125(10)

3. heksadecimalni decimalni

1 A 3 E , D (16) = 163 + 10 * 162 + 3 * 161 + 14 * 160 + 13 * 161

1*
=
= 4096 + 10256 + 316 + 141 + 130,0625 =
=
6718,8125(10)

Prevoenje u binarni zapis broja

1. decimalni binarni

77(10) 77 1
=
?(2)
38 0
19 1
77 : 2 = 38 1
9 1
38 : 2 = 19 0
4 0
19 : 2 = 9 1
2 0
9:2=4 1
1 1
4:2=2 0
0
2:2=1 0
1:2=0 1

Zaustavljamo se kad dobijemo 0 ovdje.

Tako da je rjeenje:
77(10) =
1001101(2 )
 2. oktalni binarni

Kod ovog prevoenja postupak je takav da svaki znak pretvorimo u binarni zapis,
ali tako da je svaki znak napisan s tri bita (npr. broj 2 emo napisati kao 010).

1507,2(8) = 001 101 000 111, 010 =

110100011101(2)

Suvine nule ispred i iza broja se mogu izbaciti.

3. heksadecimalni binarni

Kod ovo prevoenja postupak je slian kao i kod predhodnog, samo sto sada svaki
znak zapisujemo sa etiri bita. Suvine nule ispred i iza broja se mogu izbaciti.

A 13 D , 05(16) = 1010 0001 0011 1101, 0000 0101 =

101000010011110100000101(2)

Sabiranje u binarnom sistemu provodi se na identian nain kao i sabiranje

decimalnih brojeva, s tim da treba imati na umu tablicu sabiranja binarnih brojeva:
0 + 0 = 0
0 + 1 = 1
1 + 0 = 1
1 + 1 = 0 i 1 se prenosi dalje
Oduzimanje kao i sabiranje u binarnom sistemu provodi se na identian nain kao i
sabiranje decimalnih brojeva, s tim da treba imati na umu tablicu oduzimanja binarnih
brojeva:
0 0 = 0
1 0 = 1
1 1 = 0
0 1 = 1 i 1se prenosi dalje (oduzimamo ga u sljedeoj koloni s desne strane)
Mnoenje u binarnom sistemu svodi se na sabiranje binarnih brojeva. Provodi se na
isti nain kao u decimalnom sistemu, s tim da treba imati na umu tablicu mnoenja
binarnih brojeva:
0 * 0 = 0
0 * 1 = 0
1 * 0 = 0
1 * 1 = 1
Dijeljenje u binarnom sistemu provodi se na identian nain, to znai da ce se ono
ustvari svesti na oduzimanje binarnih brojeva.
Primjer:
1010001 : 1001 =
1001
-1001
0001001
- 1001
0000
Memorisanje brojeva u memoriju raunara

Sve tipove podataka (cijele brojeve, racionalne brojeve, znakove) raunar pohranjuje u
binarnom obliku. U memoriji raunara jedan znak moe zauzimati 1, 2, 4 ili ak 8 bajtova,
ovisno o tipu. Cijeli brojevi najee se pohranjuju u 2 bajta (16 bitova). Za prikaz samog
broja koristi se 15 bitova, dok vodei bit slui za kodiranje predznaka. Ako je u vodeem
bitu 0, broj je pozitivan, a ako je 1, broj je negativan. Realni brojevi mogu se pohranjivati
na dva naina:

1. Prikaz s nepominim zarezom,

2. prikaz s pominim zarezom.

Kod prikaza s nepominim zarezom, tano odreeni broj bitova koristi se za cijeli dio, a
ostatak za decimalni dio broja. Meutim, na taj nain nije mogue prikazati ba velik
raspon brojeva i s odgovarajuom tonou. Zbog toga se ee koristi prikaz realnih
E
brojeva s pominim zarezom. Svaki realan broj mogue je zapisati u obliku M 10
gdje je -1 < M < 1. Pri tom se M naziva mantisa, a E eksponent.
Kodiranje karaktera
ASCII - American Standard Code for Information
Osim brojeva, sva slova abecede (i velika i mala), interpunkcijski znakovi pa ak i znak za
razmak te znak za prelazak u novi red mogu se zapisati uz pomo 0 i 1. To je zapravo i
nuno jer raunar pamti podatke samo u obliku 0 i 1. Danas se za kodiranje znakova
najee koristi kod poznat po svojoj kratici ASCII (skraeno od American Standard Code
for Information Interchange). U poetku je to bio standard SAD-a, ali je kasnije utvren i
kao meunarodni standard pod nazivom ISO-7. Brojka 7 znaci da se za kodiranje koristi 7
bitova, odnosno 1 byte s tim da je krajnji lijevi bit slobodan. U 7 bitova mogue je
pohraniti 27 =128 razliitih znakova to je sasvim dovoljno da se pohrane svi znakovi s
tastature.
UNICODE standard Problem sa ASCII kodom je taj to razliite zemlje koriste razliite
kodne stranice. ak i unutar jedne zemlje moemo naii na vie kodnih stranica. Time je
komunikacija i razmjena informacija oteana jer nije svaki znak kodiran istim brojem
(osim prvih 128 znakova - oni su standardizirani za SVE kodne stranice!). Rjeenje tog
problema se vidi u razvijanju i koritenju Unicode. Unicode obino koristi 2 bajta, tj. 16
bitova, ime je mogue kodirati ak 216 = 65536 razliitih zakova.

Arhitektura raunara

Arhitektura raunara, poznata i kao raunarska arhitektura, je teorija koja podrava

izgradnju i organizaciju raunara i raunarskih sistema.Pod pojmom raunarska
arhitektura podrazumijevamo optu konfiguraciju njegovih osnovnih komponenti od
kojih je sainjen, njihovih bitnih karakteristika i povezanosti.Najprostije reeno ona se
bavi problemima upotrebe i pravljenja raunara. Posmatrano sa stanovita arhitekture
raunara, upotreba raunara se svodi na njegovo programiranje, jer je namena
raunara da izvrava programe. Nain programiranja zavisi od osobina skupa naredbi
raunara. Ovim osobinama se bavi arhitektura naredbi. Cilj pravljenja raunara je
implementacija (ostvarenje) tih naredbi.Ostvarenje naredbi obuhvata organizaciju i
 izvedbu raunara. Organizacija raunara se bavi organizacionim komponentama koje
obrazuju raunar (njihovom namenom i funkcijom), kao i meusobnim odnosima ovih
komponenti, dok izvedba raunara se bavi pomenutim problemima proizvodnje
komponenti. Pojam arhitektura raunara obuhvata arhitekturu razliitih naredbi i
njenu implementaciju, odnosno organizaciju i izvedbu raunara.Izmeu arhitekture
naredbi i njene implementacije postoji meuzavisnost.Vano je istai da raunarski
arhitekti moraju usklaivati svoju gradnju s ogranienjima materijala i tehnika koje
koristi za nju.

MEMORIJSKA ARHITEKTURA Osnovna definicija memorije gdje se kae da je to

sposobnost nekog organizma da sauva, zadri te kasnije pozove informaciju se moe
koristiti i kada govorimo o raunarskoj memoriji. Memorija je predviena za uvanje
podataka i naredbi programa koje se izvravaju u procesoru.Postoji vie vrsta
memorija raunara odnosno memorija koje raunar moe da koristi:

1. RAM memorija (memorija u koju se podaci mogu i upisivati i itati te ijem

sadraju se moe pristupiti po bilo kom redoslijedu)
2. ROM memorija (memorija iz koje se podaci mogu samo itati)
3. Spoljne memorije (hard disk, optiki diskovi i fle memorija)

RAM memorija je jedan od oblika pohranjivanja raunarskih podataka ijem sadraju se

moe pristupiti po bilo kojem redoslijedu.To je memorija sa proizvoljnim pristupom to
znai da svaki bajt memorije ima adresu i da se koritenjem adrese njegov sadraj moe
proitati ali i izmjeniti.Kod ove vrste memorije podaci se mogu i zapisivati, a ne samo
itati.Ova memorija se esto naziva i operativna memorija te slui za pohranu podataka i
dranje podataka i programskog koda.RAM memorija je energozavisna tj, prestankom
napajanja elektrinom energijom njen sadraj se gubi. U razvoju su razliite vrste
"stabilnih" RAM-ova koje mogu zadrati svoje podatke i kada im je prekinuto napajanje.
ROM memorija slui za pohranu podataka na raunar.Ova memorija se razlikuje od RAM
memorije po tome to se upis informacija u ROM memoriju vri samo jedanput, nakon
toga taj sadraj se moe samo itati.Za razliku od RAM memorije sadraj ROM memorije
se ne gubi prestankom napajanja elektrinom energijom. Upis sadraja u ROM je
onemoguen da bi se spreilo sluajno ili namerno oteenje njegovog sadraja.U ROM-u
se takoer nalazi i kompleks programa koji obrazuje bazni ulazno-izlazni sistem ili
skraeno BIOS.U ROM-u se takoer nalazi i program koji je zaduen za poetno punjenje
OS (operativnog sistema).

SPOLJNE MEMORIJE Tip memorije gdje procesor nema neposredan pristup.Program dok
se nalazi u spoljnoj memoriji se ne moe izvravati i obraivati.Za razliku od operativnih
memorija kod spoljnih memorija podaci i programi se uvaju u neradnom stanju, te da
bi se mogli izvravati moraju se donijet u operativnu memoriju.Spoljne memorije su
elektronezavisne, jer se informacije koje se nalaze u njoj nee izgubiti prestankom
napajanja raunara elektrinom energijom.Za razliku od operativne memorije, spoljne
memorije su znatno veeg kapaciteta,Brzina razmjene podataka sa spoljnom memorijom
je neuporedivo manja.Najee spoljne memorije su:

1. Hard disk tvrdi disk, ureaj koji pie, ita, brie i trajno pamti podatke, izumeljen
je 1950-tih i svaki raunar ima bar jedan hard disk
2. CD Compact disk, koristi optiki zapis za snimanje podataka, prenosivi je medij
na koji se podaci mogu samo upisivati mada postoji i CD-RV verzija koja
omoguuje prepisivanje, odnosno daje mogunost brisanja sauvanih podataka
3. DVD koristi tehniku optikog zapisa podataka, ima znatno vei kapacitet od CD-a
 4. Flopi disk ureaj koji slui za pohranjivanje podataka, predstavlja prenosivi medij
i sve je manje u upotrebi zbog izuzetno malog kapaciteta ali i pojavljivanja
modernijih prenosivih medija
5. Blu-Ray disc nasljednik DVD-a sa znato veim kapacitetom koji se moe poredit
sa hard-diskom
2.1.2. PROCESOR

Procesor je elektronika komponenta napravljena od minijaturnih tranzistora na jednom

ipu.To je najvaniji ureaj raunara koji deifruje naredbe programa i zadaje akcije koje
obezbjeuju njihovo izvravanje tako to iz memorije preuzima podatake koji se obrauju,
nad njima realizuje aritmetiko-logike operacije i rezultat smeta na zadatu memorijsku
adresu. CPU je srce svakog ralunara, ali centralni nije jedini proces.Svaki proces izvana
izgleda jako jednostavan, ali ustvari on je jako kompleksan i sloen u unutranjosti.Prvo
proces je napravljen 1971. godine, mogao je samo sabirati i oduzimati, ali bio je pravo
udo jer su se prvi put na jedan ip uspjela smjestiti integralna kola i tranzistori. Procesor
obrauje i izvrava jedino mainski kod, te razumije jedino mainski jezik.CPU se sastoji
od 4 dijela a to su:

Upravljaki organ tu se vri deifriranje i izvravanje naredbi

Artimetiko-logika jedinica (ALU) tu se obavljaju artimetiko-logike operacije
Radni registri u kojima se uvaju meurezultati u toku izvoenja artimetiko-
logikih operacija
Ke-memorija poveava brzinu procesora tako to pamti podatke koji e ubrzo
biti obraeni

CPU radi tri stvari,a to su:

Izvodi osnovne matematike operacije (sabiranje. Oduzimanje, mnoenje i

dijeljenje) pomoi ALU, mada moderniji procesori izvravaju i kompleksnije
operacije.
Prebacuje podatke s jednog memorijskog mjesta na drugo.
Moe skoiti na novi set instrukcija shodno zadanim naredbama.

Procesor i operativna memorija su povezani snopom provodnika koji se naziva magistrala.

Dio magistrale gdje se prenose adrese bajtova ili ulazno-izlaznih ureaja se naziva
adresalna magistrala. Matina ploa, poznata kao i osnovna ploa je centralni dio stroja
u raunaru.Na njoj se razmjetaju sve do sad pomenute komponente raunara.Zove se
matina zbog toga to se na nju nadovezuje osnovne komponente raunara kao to su
procesor, operativna memorija, itd. Prikljuna mjesta koja se nalaze na matinoj ploi se
zovu slotovi u koje se prikljuuju dodatni ureaji.Na njoj se nalazi i niz standardnih
prikljunih mjesta koje nazivamo portovi te se na njih prikljuuju drugi ureaji, npr.
tastatura, printer i sl. Monitor je izlazni ureaj koji prikazuje tekst, brojani podatak, sliku,
grafike.To je ureaj bez kojeg bi raunar bio skoro neupotrebljiv.Za prikazivanje grafike
neophodna je grafika kartica.Grafika kartica je ureaj koji podatke uskladitene u
raunaru u digitalnom obliku pretvara u odgovarajue analogne signale. Printeri
(tampai) su ureaji koji slue za pravljenje tekstualnih i grafikih dokumenata.Prvi
printer na svijetu se pojavio u 19. st., a izumio ga je Charles Babbage. Tastatura je ulazni
ureaj pomou kojeg upravljamo raunarom te unosimo tekst i znakove. Iako dananje
tastature sadre 104 tipke, one mogu izvesti mnogo vie znakova i funkcija
kombiniranjem postojeih da bi se dobio neki znak ili ostvarila neka naredba.

VON NEUMANNOVA ARHITEKTURA Dobila je naziv po matematiaru John Von

Neumannu. Odlike ove arhitekture su:
 programi i podaci koriste jedinstvenu glavnu memoriju
glavnoj se memoriji pristupa kao jednodimnezijonalnom nizu
znaenje ili nain primjene podataka nije spremljeno sa podacima

HARDVARSKA ARHITEKTURA Dobila je ime po amerikom sveuilitu Hardvard

prilikom izgradnje raunara Hardvard Mark I.Osnovna odlike ove arhitekture je podjela
glavne memorije na dvije cjeline: jedna memorija je odvojena za izvrne instrukcije i dok
je druga memorije predodreena za spremanje podataka

RISC ARHITEKTURA RISC je kratica za Reduced Instruction Set Computer ili tip
sredinje jedinice (procesora) sa smanjenim skupom naredaba. Filozofija RISC-a svodi se
na:

stvaranje procesora s manjim opsegom naredbi

poveanje broja registara dostupnim CPU
stavljanjem cache memorije na CPU
koritenje tzv. pipelining-a koji omoguava izvravanje vie naredbi jednog
otkucaja unutarnjeg sata CPU-a
CISC ARHITEKTURA CISC je engleska kratica za Complex Instruction Set Computer i ona
oznaava raunarsku arhitekturu ija je filozofija gradnje ta da uvrsti to je mogue vie
naredbi na mikro razini - to jest na razini CPU.

Memorija raunara

Svi raunari zahtevaju prostor za skladitenje i memoriju za pokretanje programa i

skladitenje datoteka. Postoje razliiti tipovi memorije i skladitenja i svaki ima sopstvenu
svrhu. Veina ljudi koristi kombinaciju sledeih ureaja za skladitenje.Svaki raunar ima
jednu ili vie disk jedinica-ureaja na kojima se skladite informacije na metalnim ili
plastinim diskovima. vrsti diskovi mogu da uskladite veliku koliinu
informacijaNajjednostavniji nain da dodate vie prostora na vrsti disk jeste da prikljuite
spoljni vrsti disk. On moe dodati prostor za skladitenje na unutranji vrsti disk
raunara, posebno ako unutranji vrsti disk raunara nema dovoljno prostora. USB
(univerzalna serijska magistrala) fle disk jeste mali prenosni ureaj koji se prikljuuje na
USB port raunara. Poput vrstog diska, USB fle disk skladiti informacije, ali obino
mnogo manje informacija u odnosu na veinu vrstih diskova. Lako ih moete nositi sa
sobom, to ih ini veoma pogodnim za prenoenje informacija sa jednog raunara na
drugi. Danas su gotovo svi raunari opremljeni CD ili DVD jedinicama koje se obino
nalaze na prednjoj strani sistemske jedinice. CD jedinice koriste lasere za itanje
(preuzimanje) podataka sa CD-a, a mnoge CD jedinice takoe mogu upisivati (snimati)
podatke na CD-ove. DVD jedinice imaju iste mogunosti kao CD jedinice, a uz to itaju i
DVD-ove. Fle memorijske kartice skladite informacije kao to su tekst, slike i
muzika.Memorijske kartice moete brisati i ponovo ih koristiti. Adrese koje se generiu u
programu zovu se virtuelne adrese, a adreseoperativne memorije realne adrese.Opseg
adresa koje se generiu u programu se zove virtuelni adresni prostor, a opseg adresa
operativne memorije realni adresni prostor.
U ovim razmatranjima se uzima da se kompletan virtuelni adresni prostor dodeljuje
svakom procesu. Kompletni programi i podaci svakog procesa nalaze se na disku, a samo
njihovi delovi za kojima u odreenom trenutku postoji potreba dovlae se sa diska
i smetaju u neki dio operativne memorije. Kada je kompletna operativna memorija
popunjena segmentima razliitih procesa, jedan ili vie segmenata se vraa na disk da bi se
u operativnoj memoriji oslobodio prostor dovoljan za smetanje segmenta koji se dovlai.
Postoje tri osnovne vrste organizacije virtuelnih memorija, i to:

stranina,
segmentna i
segmentno-stranina.
Kod stranine organizacije virtuelne memorije virtuelna adresa ima dva polja: broj
stranice(page) duine p bita i adresa rijeii u stranici (word) duine w bita.
Kod segmentne organizacije virtuelne memorije virtuelna adresa ima dva polja: broj
segmenta (segm) duine s bita i adresa rijei u segmentu (word) duine w bita. Kod
segmentno-stranine organizacije virtuelne memorije virtuelna adresa ima tri polja:broj
segmenta (segm) duine s bita, broj stranice (page) duine p bita i adresa rijei u stranici
(word) duine w bita.
Hardver predstavlja, dakle fizicke komponente koje je potrebno instalirati i ukljuiti da bi
raunar proradio.Softver se sastoji od podataka smetenih na magnetnim medijumima u
elektronskim memorijama itd.Hardver i softver udrueni ine raunarski sistem.
Memorijska jedinica sluzi da se u nju upisuju i pamte (memoriu) i podaci i instrukcije od
kojih se sastoji program. Da bi se neki program mogao izvriti mora se najprije smestiti u
memoriju raunara. Isto tako i podaci koji se obraduju smetaju se u memoriju raunara

Ulazno izlazne komponente

Raunar prihvata ulazne podatke putem ulaznih jedinica. Njihov zadatak je da prime
podatke od korisnika, da ih pretvore u oblik prihvatljiv raunaru (u nizu binarnih cifara) i
proslijede u centralnu jedinicu na dalju obradu. U najee koritene ureaje spadaju:
tastatura, mi, komadna palica i skener. Tastatura je najzastupljeniji ulazni ureaj
pomou kojeg upravljamo raunarom,te njome unosimo znakove i tekst. Sve to se otkuca
na tastaturi, odmah se ispisuje na ekranu, tako da korisnik moe pratiti tok svog rada.

Dijelovi tastature su:

alfanumeriki dio, koji slui za unos slova,znakova interpukcije i cifri,
numerika tastatura koja slui iskljuivo za unos brojeva,
kursorske tipke koje slue za pokretanje kursora i
funkcijske tipke koje slue za dodjeljivanje odreenih funkcija i njihovom lakem
povezivanje.

Mi je pokazivaki ureaj koji se pomjera po horizontalnoj podlozi, a na ekranu se

pokazuje njegov trenutni poloaj. Mi je izum Douglasa Engelbarta i nastao je 1963g. U
miu se nalaze dva valjka postavljena pod uglom od 90koji dodiruju kuglu i registruju
pomjeranje. Jedan valjak registruje pomijeranje naprijed i nazad, a drugi lijevo i desno.
cMi obino ima dvije tipke: primarnu tipku( obino lijeva ) i sekundarnu tipku. Mnogi
mievi imaju i kotai izmeu dvije tipke kojiomoguuje glatko pomicanje preko zaslona
s podacima. Web kamera je kamera koja prenosi slike u stvarnom vremenu koristei se
World Wide Web-om ili nekim drugim video calling programom. Web kamera je vrsta
video kamere koja se direktno spaja na raunar u svrhe prenoenja video signala. Skener
omoguava uitavanje ispisanog materijala-tekstova, fotografija, crtea i sl. u slike koje
raunar raspoznaje i koje onda moe pohraniti. Tako uitane slike moemo obraivati,
moemo im mijenjati veliinu, moemo ih doraivati i ispisivati na tampau.
Mikrofon je ulazni ureaj koji slui za unos zvuka u raunarski sistem. Umoguava
snimanje glas i zvuka, ali i kao komunikaciju preko interneta. Kao izumitelj prvog
mikrofona spominje se Emile Berliner, dok je prvi kvalitetniji mikrofon izumio Alexander
Graham Bell.

Izlazni uredaji: Podaci koji se dobijaju na izlaznim ureajima nazivaju se razultati

obrade podataka. Uloga izlaznih ureaja je da rezultate obrade podataka uine dostupnim
korisniku i da ih trajno ili privremeno sauvaju za dalju obradu. Izlazni ureaji mogu se
podijeliti na :
ureaje sa trajnim zapisom i
ureaje sa privremenim zapisom.
Izlazne komponente raunara su :
monitori
svjetlosni indikatori
tampai
crtai
pisa
video projektor
Svi rezultati radnji koje obavlja raunar i komande koje zadaje korisnik ispisuju se na
ekranu monitora. Slika na monitoru moe biti crno-bijela ili u bojama, zavisno od vrste
monitora i grafike kartice. Znaaj monitora je u tome to oni danas predstavljaju glavno
sredstvo komunikacije izmeu ovjeka i raunara. Monitori se razlikuju i prema
dijagonalnoj veliini ekrana i mogu biti 14'', 15'', 17'', 20'', 21'' pa i vei.

Svjeltosni indikatori: To su pokazivaki ureaji koji koriste binarni oblik prestavljanja

podataka. Kada sijalica svijetli, vrijednost podataka je 1, a kada ne svijetli, onda je 0.

tampa je izlazni ureaj koji ispisuje podatke sa raunala na neki materijal (najee na
papir, foliju). Uloga tampaa kao izlaznih ureaja je nezamjenjiva. Na temelju binarnih
izlaznih podataka iz raunara tampa formira skup znakova i zapisuje ih na papir.
Zvunici su ureaji koji se koriste za reprodu zvuka. Mogu biti ugraeni u sistemsku
jedinicu ili spojeni kablovima. Zvanici nam omoguavaju slusanje muzike i izvunih
efekata koji su pohranjeni na naem raunaru.

Printeri i skeneri

Od svih ulazni-izlaznih jedinica koje su se kroz prolost i sadanjost povezivale s

raunalima, pisai su zasigurno najpristupaniji. im su raunari zaivjeli u stvarnom
svijetu i prve se informacije mogle oitavati na zaslonima s katodnom cijevi, postalo je
neophodno udovoljiti i potrebi da se one prenesu na papir i time uine dostupnima i
osoblju izvan raunarskog centra. Tako su se jo u poetku raunarske ere poeli razvijati
printeri, to je danas openiti naziv klase koja okuplja tehniki raznolike ureaje kojima je
zajednika osobina da tekstne i grafike informacije s raunara ispisuju na fizikim
medijima koji su za ljudsko oko itljivi. Papir je stoljeima bio neizbjean element
poslovanja te se njegova upotreba nije smanjila niti masovnim uvoenjem raunala u
poslovne procese. Papir ostaje prisutan jer se i danas mnogi digitalni dokumenti ispisuju
na papir, faksiraju, kopiraju itd. S obzirom na sve te injenice i na paralelnu uporabu
papirnih i digitalnih dokumenata poslovne procese treba prilagoditi. Kako bi se papirnati
dokumenti uklopili u automatizirane procese i digitalne poslovne sustave, mnoga
poduzea se odluuju za skeniranje papirnih dokumenata te spremanje tih dokumenata u
elektroniki sustav za upravljanje dokumentima.

Printer

Printer je ureaj kojim se podaci (slika, tekst ili oboje) ispisuju sa raunara na papir. Brzina
ranih prntera se mjerila u jedinici znakova u jednoj sekundi. Danas se brzina ispisivanja
mjeri u stranicama u minuti.
Vrste printera

LASERSKI: printeri ispisuju na papir pomou lasera, koji osvetljava bubanj i time
naelektrie povrinu bubnja. Zatim bubanj prolazi kroz toner gdje se na naelektrisane
dijelove bubnja lijepe fine estice mastila u prahu, papir prelazi preko bubnja i prah
ostane na papiru. Na kraju papir prolazi kroz grija koji zapee prah na papiru.

MLAZNI: printeri su vrsta kod koje ne dolazi do dodira papira s mehanizmom za

ostvarenje otiska, ve mlazom gaa papir: u svakoj sekundi ispali oko 50.000 kapljica
mastila.Pri dodiru s papirom mlaz se pretvara u obojenu taku na papiru. Kod printera s
mlazom tinte, treba obratiti panju na izbor papira kako se ne bi razlijevala tinta.

MATRINI: printeri su vrsta gdje pomou iglica, koje preko trake bojom udaraju u
papir.Naziv im potie od injenice da je svaki otisnuti znak sastavljen od taaka koje su
rasporeene u matrini oblik i da se te toke otiskuju uz pomo iglica smjetenih u glavi
printera. Glava printera je pokretna i kree se vodoravno s jednog kraja papira na drugi.
Izmeu papira i glave printera nalazi se traka navlaena bojom preko koje iglice udaraju u
papir ostavljajui trag u obliku obojenih taaka.

Vrste printera prema tehnikoj izvedbi: -mehaniki printeri: printeri s bubnjem,

printeri s lancem, printeri s iglicama,linijski printeri, printeri s lepezom

- nemehaniki printeri: tintni ili kapljini,terminalni,kristalni printeri,laserski printeri,

printeri s termalnim prijenosom, magnetografski printeri

Linijski printeri: Su kompjuterski izlazni ureaji koji u jednom ciklusu rada ispisuju jednu
liniju teksta (od 80 do 160 znakova). Brzina pisanja linijskih printera je od 150 do 3000
linija u minuti.
Serijski printeri: Piu znak po znak u redoslijedu. Ispis teksta moe biti s lijeva na desno
i s desna na
lijevo, ime se izbjegava nepotreban povrat glave printera na poetak retka.

SKENERI
Skener je ulazni ureaj koji analizira neku fiziku sliku kao to je fotografija, tekst, rukopis,
ili neki predmet te ga potom pretvara u digitalnu sliku. Prema principu skeniranja, dijele
se na dvije vrste:
Skener na principu refleksije;
Skener na principu prosijavanja.
Kao trajan i stabilan izvor bijelog svijetla obino se koriste fluorescentne lampe, a za sam
postupak pretvorbe zaduena je glava, najvaniji dio skenera, bogato opremljena
siusnim fotoosjetljivim elementima.
U skenerima se redovno koriste CCD ili PMT sklopovi, a upotreba jednih ili drugih zavisi o
vrsti i klasi skenera. CCD su elementi manjih dimenzija te neto slabije osjetljivosti i nie
cijene to ih ini standardom za rune, stolne i specijalizirane skenere za dijapozitive, dok
se PMT elije koriste u visoko profesionalnim sistemima iznimne preciznosti. Skeniranje u
boji predstavlja dodatni problem jer se u tom sluaju ne mjeri samo intezitet svijetlosti,
ve i njezina nijansa.
Postoje tri glavne vrste skenera: runi, stolni s nepominim i stolni sa pominim papirom.
Premda se u veini sluajeva prenose podaci sa papira, pomou skenera je mogue
prenijeti u raunar i sliku tvrdog predmeta, to je mogue pomou 3D skenera.
Najrairenija vrsta su stolni skeneri s nepominim papirom koji slie fotokopirnom stroju.
RUNI SKENERI: su najjednostavniji i najjeftiniji te slue u primjenama na koje se
postavljaju najmanji zahtjevi. Kretanje glave za skeniranje u ovom sluaju obavlja sam
korisnik kotrljanjem skenera preko ablona.
STOLNI SKENERI: su kategorija koja se najburnije razvijala u zadnjih nekoliko godina.
Njihove su dananje mogunosti sve blie rotacijskim skenerima uz bitno manju cijenu i
veu praktinost. Ovi su skeneri obino A4 ili A3 formata. ROTACIJSKI SKENERI:
kvalitetno razluivanje boja i visoke rezolucije. Rad sa dananjim rotacijskim skenerima
velika je satisfakcija onima koji su to mogli priutiti, jer ovi ureaji esto sadre i bogate
biblioteke postava parametara za najraznovrsnije ablone, klasificirane po dominantnoj
boji itd., ime se minimizira troak vremena i mogunost greke, a postiu impresivni
rezultati.

Jednobojno skeniranje To je nain rada u kojem skener za svaku analiziranu taku

odredi samo da li je crn ili bijel, a dobivena bitmapa sastoji se samo od crnih i bijelih
poksela. Pohranjivanje slike zahtijeva 1 bit po svakom pikselu.

Skeniranje u sivoj skali Svakom se pikselu dodjeljuje numerika vrijednost u rasponu

od 0 do 255 koja odgovara pojedinoj razini zacrnjenja. Nastalo je kao oblik neposrednog
prijenosa polutonske (kako je obino zovemo crnobijele) fotografije na raunalo.

Skeniranje u punoj boji Pikseli bitmape nastale ovakvim skeniranjem sadre numerike
iznose od 0 do 255 za svaku od osnovnih svjetlosnih komponenti: crvenu, zelenu i plavu.

DIJELOVI SKENERA Poklopac, Kontrolna traka, Memorijska karta I mjesto za nju, USB
prikljuak, Papir mjesto, mjesto odakle izlazi papir, Papir rotora, Printer izlaz, USB ureaj
za konekciju sa PC,Napojni,Skener traka.Skener lampa, Toner.

Operativni sistemi

Pod pojmom operativnog sistema u klasinom smislu podrazumijeva se "softver

potreban za izvravanje (aplikativnih) programa i za koordinaciju aktivnosti raunarskog
sistema. Taj softver moe obuhvatiti procedure raspodjele resursa raunarskog sistema,
kontrole ulazno-izlaznih operacija, upravljanja memorijom, upravljanja podacima,
prevoenja programskih jezika itd. Funkcijama operativnog sistema treba smatrati:
funkcije upravljanja memorijom raunara; funkcije upravljanja centralnim procesorom
raunara; funkcije upravljanja periferijskim ureajima; funkcije upravljanja podatcima,
odnosno informacijama; procedure optimizacije kompleksa navedenih funkcija.
Karakteristikama nekog OS : Istovremenost,paralelizam, Zajedniko koritenje, odnosno
dijeljenje resursa, Pouzdanost, Sigurnost, Upotrebljivost i Djeljivost modularnost. Svrha
kao opi pojam se sastoji iz ciljeva koji imaju precizniju definiciju. Primarni cilj operativnog
sistema jeste da raunar uini prikladnim i jednostavnim za upotrebu. A sekundarni cilj je
da koristi hardver na to efikasniji nain. Razvoj operacijskih sustava uvjetovan je
razvojem raunala pa svaka generacijama razvoja raunala postavlja nove zahtjeve
prema sistemskom softveru odreujui razvoj operacijskih sustava. Operativne sisteme
moemo podijeliti na osnovu razliitih kriterija: prema broju korisnika i/ili procesa, prema
nainu obrade poslova, prema distribuciji procesorske snage i ostalih resursa, prema
namjeni i funkcionalnim osobinama. Prema broju korisnika, OS se dijele na:
jednokorisnike i viekorisnike. Prema namjeni, operativni sistemi se dijele na: OS ope
namjene i OS specijalne namjene. Prema nainu obrade poslova OS se dijele na: sistemi
sa grupnom obradom, interaktivni sistemi, kombinirani sistemi. Prema funkcionalnim
osobinama raunarskog sistema za koji su namijenjeni, OS se dijele u sljedee kategorije:
OS za velike raunarske sisteme, OS za sisteme sa dijeljenim vremenom, OS za stone
raunare, OS za vieprocesorske sisteme, mreni operativni sistemi, distribuirani sistemi,
OS za upravljanje u realnom vremenu. Karakteristikama nekog OS moemo nazvati
njegove osobine koje koje ispoljava pri upotrebi. Iz niza osobina koje mogu posjedovati OS
izdvojiti emo:

Istovremenost - paralelizam (Concurrency)

Zajedniko koritenje, odnosno dijeljenje resursa (Sharing)
Pouzdanost (Reliability)
Sigurnost (Security)
Upotrebljivost (Usability) i
Djeljivost - modularnost (Modularity)
Paralelizam u radu podrazumijeva usporedno odvijanje vie procesa
u raunarskom sistemu. Pouzdanost je karakteristika OS koja govori o uestalosti
greaka ili zastoja. Jasno je da pouzdanost sistema zavisi ne samo od operativnog
sistema, ve i od spoljanjih dogaaja i zahteva poput reima koritenja, konfiguracije
sistema, zahtijeva korisnika i slino. Sigurnost sistema je osobina koja omoguava OS da
zatiti od neovlatenog pristupa one dijelove u raunarskom sistemu koje korisnik eli
zatititi. Najee se radi o zatiti podataka i programa. Operativni sistem mora zatititi i
samog sebe od ostalih programa u sistemu. Upotrebljivost je karakteristika po kojoj se
funkcije operativnog sistema moraju to jednostavnije koristiti. To se prije svega odnosi na
komunikaciju izmeu OS i korisnika, odnosno na kontrolno upravljaki jezik. Modularnost
je karakteristika koja ukazuje na na modularan pristup izgradnji samog operativnog
sistema. Ova karakteristika omoguava proizvoau da ga modifikuje u dijelovima koje
treba ili eli da promeni, a da se pri tom ne mijenja itav sistem, a takoe i samom
korisniku da ga nadograuje.

Funkcije operativnih sistema. Za razliku od karakteristika, koje su poeljna svojstva,

funkcije sistema su zadaci koje sistem mora da realizuje. Kako je svaki zadatak mogue
algoritamski rijeiti na vie naina, postoji mnogo razliitih OS koji na razliite naine
rijeavaju iste zadatke. Razliita rijeenja uslovljena su i hardverom na kojem se
izvravaju moduli OS. Kaemo moduli, jer su savremeni OS napravljeni tako da
predstavljaju skup modula.Za nae potrebe prouavanja operativnih sistema navesti
emo samo globalne funkcije koje moraju biti rijeene u svakom OS. Uz upravljanje
raunarskim resursima - procesorima, operativnom memorijom, perifernim ureajima i
podatcima, OS treba da obezbijede interpretiranje i izvoenje kontrolno upravljakih
komandi i programa, upravljanje poslovima, zatitu, a esto i podrku daljinske obrade i
rada u mrei. Upravljanje procesorima moemo ilustrirati slijedeim pitanjima: kojem
procesu dodijeliti procesor za izvravanje, koliko dugo smije proces drati procesor, koliko
procesa moe konkurisati za procesor i sl. Upravljanje memorijom ima svrhu
rijeavanja problema oko efikasnog koritenja operativne memorije. Ono je neraskidivo
vezano sa dodijelom procesora i upravljanjem perifernim ureajima. Upravljanje
perifernim ureajima odnosi se na cijelokupan rad oko ulaznih, odnosno izlaznih
ureaja od njihovog dodjeljivanja do izvravanja zahtijeva sa pojedinim ulazno/izlaznim
operacijama. Upravljanje podatcima odnosi se na rukovanje podatcima na spoljanjim
memorijama, dakle na nain smetanja na eksterne memorije, pristupe podatcima,
upisivanje i itanje podataka iz datoteka, kreiranje, odravanje i brisanje datoteka,
upravljanje eksternim memorijama i drugo. Ono to je zajedniko za module koji
upravljaju svakim od navedenih resursa raunarskog sistema je da moraju da
obezbijede:voenje evidencije o resursu,donoenje odluke o dodijeli resursa,alokaciju
resursa i dealokaciju resursa.

Svrha operativnih sistema je da osiguraju okruenje u kojima korisnici mogu izvravati

svoje programe. Svrha kao opi pojam se sastoji iz ciljeva koji imaju precizniju definiciju.
Primarni cilj operativnog sistema jeste da raunar uini prikladnim i jednostavnim za
upotrebu. A sekundarni cilj je da koristi hardver na to efikasniji nain. Ova dva cilja
prikladnost i efikasnost su esto meusobno suprotstavljena. U prolosti se vea panja
poklanjala efikasnosti negoli prikladnosti i komforu samog koritenja raunara, da bi se
kasnije poelo vie panje poklanjati samom korisniku raunara.

Historija operativnog sistema Windows

1975-1981: poetak rada korporacije Microsoft

Godine su 1970-e. Na poslu se oslanjamo na pisae maine. Ako nam je potrebno da

kopiramo dokument, vjerovatno emo koristiti apirograf ili indigo papir. Malo ko je uo za
mikroraunare, ali dvojica raunarskih entuzijasta, Bil Gejts i Pol Alen, shvataju da je rad
na linom raunaru staza koja vodi u budunost. Godine 1975. Gejts i Alen osnivaju
partnerstvo pod imenom Microsoft. Kao i u veini poetaka, Microsoft je poeo kao malo
preduzee, ali imao je veliku viziju raunar na svakom radnom stolu i u svakom domu.
Tokom narednih godina, Microsoft poinje da mjenja na nain rada.

Osvit programa MS-DOS U junu 1980. Gejts i Alen angauju Gejtsovog biveg kolegu sa
Harvarda, Stiva Bolmera, kako bi im pomogao u voenju preduzea. Sljedeeg mjeseca
IBM prilazi preduzeu Microsoft u vezi sa projektom pod ifrovanim imenom
ah. Microsoft se odgovara fokusom na novi operativni sistem softver koji upravlja
hardverom raunara ili ga pokree i pri tom slui za premoavanje jaza izmeu hardvera
raunara i programa, na primjer, softvera za obradu teksta. To je osnova na kojoj se mogu
pokretati raunarski programi. Svoj novi operativni sistem nazvali su MS-DOS. Kada se
IBM raunar koji radi pod sistemom MS-DOS pojavio 1981, predstavio je javnosti jedan
potpuno nov jezik. Kucanje komande C: i raznih zagonetnih komandi postepeno je
postalo deo svakodnevnog rada. Ljudi su otkrili taster kosa crta (\). MS-DOS je efikasan,
ali se pokazalo da je velikom broju ljudi teak za razumevanje. Mora da postoji bolji nain
da se napravi operativni sistem. MS-DOS je skraenica za Microsoft Disk Operating
System.

1982-1985: predstavljanje operativnog sistema Windows 1.0

Microsoft radi na prvoj verziji operativnog sistema. ifrovano ime je Interface Manager i
smatra se konanim imenom, ali izbor ipak pada na ime Windows zato to najbolje
opisuje okvire ili raunarske prozore koji predstavljaju temelj novog sistema.
Windows je najavljen 1983, ali je bilo potrebno neko vrijeme za projektovanje. Skeptici su
ga nazivali prodavanjem magle. Dvije godine posle prve objave, 20. novembra
1985, Microsoft isporuuje Windows 1.0. Umjesto da kucate MS-DOS komande, sada
jednostavno pomjerate mia kako biste se putem pokazivaa i kliktanja kretali kroz
ekrane odnosno prozore. Bil Gejts kae: To je jedinstveni softver dizajniran za ozbiljnog
korisnika PC raunara On sadri padajue menije, trake za pomjeranje, ikone i dijaloge
koji olakavaju uenje i korienje programa. Imate mogunost da preete sa jednog
programa na drugi bez potrebe da ih pre toga zatvorite. Windows 1.0 dolazi uz nekoliko
programa, ukljuujui MS-DOS upravljanje datotekama, programe
Bojanka, Windows Writer, Biljenica, Kalkulator i kalendar, datoteku kartice i sat koji
vam pomau da upravljate svakodnevnim aktivnostima. ak postoji i igra Reversi.

1987-1992: Windows 2.02.11 vie prozora, vea brzina

Dana 9. decembra 1987. Microsoft objavljuje Windows 2.0 sa ikonama radne povrine i
proirenom memorijom. Pomou poboljane grafike podrke sada moete preklapati
prozore, kontrolisati raspored na ekranu i koristiti tasterske preice kako biste ubrzali rad.
Neki projektanti softvera za ovo izdanje piu svoje prve programe zasnovane na
operativnom sistemu Windows. Windows 2.0 je dizajniran za procesor Intel 286. Godine
1988. Microsoft postaje najvee preduzee za softver za PC raunare na svijetu na osnovu
prodaje.

1990-1994: Windows 3.0Windows NT uvoenje grafike

Dana 22. maja 1990. Microsoft objavljuje Windows 3.0, posle kojeg ubrzo
slijedi Windows 3.1 1992. Ova dva sistema zajedno prodaju se u 10 miliona kopija tokom
prve 2 godine, ime ova verzija postaje najrasprostranjeniji Windows operativni sistem do
tada. Razmjere ovog uspjeha navode Microsoft da revidira prijanje planove. Virtuelna
memorija poboljava vizuelnu grafiku. Godine 1990. Windows dobija izgleda predstojeih
verzija. Windows sada ima znatno bolje performanse, naprednu grafiku sa 16 boja i
poboljane ikone. Novi talas 386 linih raunara dodatno podstie popularnost
operativnog sistema Windows 3.0. Uz punu podrku za procesor Intel 386 programi se
pokreu primjetno bre. U operativni sistem Windows 3.0 stiu programi Program
Manager, File Manager i Print Manager.

Windows NT

Kada je Windows NT objavljen 27. jula 1993, Microsoft je stigao do vane prekretnice:
dovravanja projekta koji je zapoet krajem 1980-ih izrade naprednog novog
operativnog sistema ni iz ega. Windows NT predstavlja nita manje do korjenitu
promjenu u nainu na koji preduzea mogu odgovoriti na zahtjeve poslovnog korienja
raunara, kae Bil Gejts prilikom objavljivanja ovog sistema. Meutim, za razliku od
operativnog sistema Windows 3.1, Windows NT 3.1 predstavlja 32-bitni operativni sistem,
to ga ini stratekom poslovnom platformom koja podrava savremeni inenjering i
naune programe. Grupa koja je projektovala Windows NT prvenstveno se zvala tim za
prenosne sisteme.

1995-2001: Windows 95 PC postaje omladinac (a ne zaboravite ni Internet)

Dana 24. avgusta 1995. Microsoft objavljuje Windows 95 koji postavlja rekord prodajom 7
miliona kopija tokom prvih pet sedmica. To je najbolje reklamirano lansiranje koje
je Microsoft ikada preduzeo. Televizijske reklame predstavljaju bend Rolling Stones koji
peva Start Me Up praenu slikama novog dugmeta Start. Saoptenje za tampu
poinje jednostavnim reima: Stigao je. Windows 95 ima ugraenu podrku za Internet,
pozivno umreavanje i nove Plug and Play mogunosti koje olakavaju instaliranje
hardvera i softvera. 32-bitni operativni sistema takoe nudi unapreene mogunosti
multimedije, monije funkcije za prenosni rad na raunaru i integrisano umreavanje.
Windows 95 uvodi prvo pojavljivanje menija Start, trake zadataka i dugmadi za
umanjivanje, uveavanje i zatvaranje na svakom prozoru.

Hvatanje Internet talasa

Tokom ranih 1990-ih insajderi iz svijeta tehnike govore o Internetu mrei svih mrea koja
ima mo da povee raunare irom sveta. Tokom 1995. Bil Gejts objavljuje biljeku pod
naslovom Plimski talas Interneta i izjavljuje da je Internet najvanije razvie od pojave
linog raunara. U ljeto 1995. objavljuje se prva verzija
programa Internet Explorer. Pregleda se pridruuje onima koji se ve takmie za
prostor na World Wide Web mrei. Godine 1996. Microsoft objavljuje Flight Simulator
za Windows 95 tokom njegove 14-godinje istorije to je prvi put da je dostupan
zaWindows.

1998-2000: Windows 98, Windows 2000, Windows Me

Objavljen 25. juna 1998, Windows 98 je prva verzija operativnog

sistema Windows dizajnirana posebno za korisnike. Lini raunari su uobiajena stvar na
poslu i kod kue, a pojavljuju se i Internet kafii u kojima se moete povezati sa
mreom. Windows 98 je opisan kao operativni sistem koji bolje radi i bolje igra. Pomou
operativnog sistema Windows 98 jednostavnije moete pronai informacije na raunaru,
kao i na Internetu. Druga poboljanja obuhvataju mogunost breg otvaranja i zatvaranja
programa i podrku za itanje DVD diskova i ureaja univerzalne serijske magistrale
(USB). Jo jedna stvar koja se prvi put pojavljuje jeste traka za brzo pokretanje koja vam
omoguava da pokreete programe bez potrebe da ih traite u Start meniju ili na radnoj
povrini. Windows 98 je poslednja verzija zasnovana na operativnom sistemu MS-DOS.

Windows Me

Dizajniran za kunu upotrebu raunara, Windows Me u poreenju sa prethodnim

verzijama nudi brojna poboljanja muzike, video sadraja i kunog umreavanja, kao i
poboljanu bezbjednosti. Tehniki govorei, Windows Me je bio
poslednji Microsoft operativni sistem zasnovan na bazi kodova operativnog
sistema Windows 95. Microsoft je objavio da e svi naredni proizvodi operativnih sistema
biti zasnovani na jezgru operativnih sistema Windows NT i Windows 2000.

Windows 2000 Professional

Vie od puke nadogradnje na Windows NT Workstation 4.0, Windows 2000 Professional

dizajniran je sa namjerom da zamjeni Windows 95, Windows 98 i Windows NTWorkstation
4.0 na svim poslovnim desktop i laptop raunarima. Napravljen na osnovu
provjerene Windows NT Workstation 4.0 baze kodova, Windows 2000 dodaje znaajna
poboljanja u pogledu pouzdanosti, jednostavnosti upotrebe, kompatibilnosti sa
Internetom i podrke za rad na prenosnim raunarima. Izmeu ostalih
poboljanja, Windows 2000 Professional pojednostavljuje instalaciju hardvera dodavanjem
podrke za veliki broj novog Plug and Play hardvera, ukljuujui napredno umreavanje i
beine proizvode, USB i infracrvene ureaje.

2001-2005: Windows XP stabilan, upotrebljiv i brz

Dana 25. oktobra 2001. objavljen je Windows XP sa redizajniranim izgledom i doivljajem

koji je usmeren na upotrebljivost i centar za objedinjene usluge pomoi i podrke.
Dostupan je na 25 jezika. Od sredine 1970-ih do objavljivanja operativnog
sistemaWindows XP, irom svjeta je isporueno oko milijardu PC raunara.
Za Microsoft operativni sistem Windows XP postae jedan od najprodavanijih proizvoda
tokom godina koje e usljediti. Sistem je brz i stabilan. Raste svjest o raunarskim
virusima i hakerima, ali strah se u izvjesnoj meri ublaava isporukom bezbjednosnih
ispravki na mrei. Korisnici poinju da razumiju upozorenja o sumnjivim prilozima i
virusima. Vei naglasak se stavlja na pomo i podrku. Kljuna poboljanja za korisnike
prenosnih raunara ukljuuju podrku za beino 802.1x
umreavanje, Windows Messenger i daljinsku pomo.

Windows XP je imao nekoliko izdanja tokom narednih godina:

Windows XP 64-bitno izdanje (2001) predstavlja prvi Microsoft operativni sistem za

64-bitne procesore dizajniran za rad sa velikom koliinom memorije i projektima kao
to su specijalni efekti za filmove, 3D animacije, inenjering i nauni programi.
Windows XP Media Center Edition (2002) napravljen je za kuni rad na raunaru i
zabavu. Moete pregledati Internet, gledati televizijski program uivo, uivati u
digitalnim kolekcijama muzike i video zapisa i gledati DVD-ove.
Windows XP Tablet PC Edition (2002) ostvaruje viziju rada na raunaru zasnovanog
na olovci. Tablet raunari ukljuuju digitalnu olovku za prepoznavanje rukopisa, a
takoe moete koristiti i mi ili tastaturu.

Windows XP je sastavljen od 45 miliona redova kda.

2006-2008: Windows Vista pametan u pogledu bezbjednosti

Windows Vista objavljen je 2006. godine sa najjaim bezbjednosnim sistemom do tada.

Kontrola korisnikog naloga sprjeava potencijalno tetan softver u izvravanju promjena
na raunaru. Vie od 1,5 miliona ureaja kompatibilno je sa operativnim
sistemom Windows Vista pri njegovom pokretanju.

2009: Windows 7 je donio nove naine u radu sa prozorima kao to su funkcije kaenje,
Peek i Shake koje su unaprjedile funkcionalnost, ali i unjele zabavu u rad sa
interfejsom. On je oznaio i poetak Windows tehnologije kontrole dodirom koja
omoguava korisnicima ureaja sa osetljivim ekranima da dodirom prstiju pregledaju
web, listaju fotografije i otvaraju datoteke i fascikle na raunaru. Procenjuje se da
je Windows 7 imao 8 miliona beta korisnika koji su ga testirali irom svjeta prije nego to
je objavljen.
2012: Windows 8 je Windows koji je potpuno redizajniran: od ipseta do korisnikog
utiska pri radu. Moe da se koristi i za zabavu na tabletu i za PC raunare sa svim
funkcijama za obavljanje poslova. On donosi potpuno nov interfejs koji beumno radi i na
ekranima osetljivim na dodir i preko mia i tastature. Windows 8 sadri i poboljanja
poznate Windows radne povrine, kao to su nova traka zadataka i pojednostavljeno
upravljanje datotekama Uz Windows 8, Microsoft je objavio i Windows RT koji radi na
odreenim tabletima i PC raunarima. Windows RT je dizajniran za elegantne ureaje sa
dugim trajanjem baterije i pokree samo aplikacije iz Windows prodavnice. On se dobija i
sa ugraenom verzijom sistema Office koja je optimizovana za ekrane osetljive na dodir.

Linux operativni sistem

Linux je kompletan operativni sistem koji je potpuno besplatan. Mnogi ga smatraju

alternativnim operativnim sistemom, naspram mainstream Microsoftovim Windowsima.
Istina je da Linux razvijaju entuzijasti irom svijeta, ali isto tako ga koristi i promovie IBM,
Oracle i slini. Prvi Linux kernel je 1991.g razvio finski student raunarstva Linus Torvalds.
Linus je ustvari stvorio Linux kao poboljani Minix, mali UNIXoidni sistem. Na poetku je
zamiljen kao neambiciozni projekat, namijenjen vrlo uskom krugu ljudi. Suprotno
njegovim oekivanjima Linux se razvio u moan operativni sistem. Za razliku od
komercijalnih programa, Linux ne razvija neka kompanija nego veliki broj programera koji
to rade iz hobija, u slobodno vrijeme. Razlika izmeu distribucija je verzija, broj
programskih paketa, sigurnost, brzina, stabilnost, jednostavnost instaliranja... Raznim
potrebama odgovaraju razne distribucije Linuxa, ali i dalje se u svim distribucijama radi o
istom operativnom sistemu. Neke od popularnijih distribucija su: Mandrake, RedHat,
Debian, SuSE, Knoppix, Slackware, Caldera. Postoji i jedna distribucija na hrvatskom
jeziku, HRID. Linux operativni sistem sastoji se od kernela, sistemskog softvera,
korisnikih aplikacija, programskih prevodioaca i njihovih odgovarajuih biblioteka i
dokumentacije. Sadraj konkretne Linux distribucije definisan je sadrajem instalacionih
medijuma, koji u sluaju nekih Linux sistema ukljuuju razne sajtove irom svijeta. Kernel
je jezgro operativnog sistema - on omoguava izvravanje procesa, dodjeljuje im
memoriju i druge resurse i obezbjeuje mehanizam za ostvarivanje usluga operativnog
sistema. Kernel titi korisnike procese od direktnog pristupa hardveru - procesi pristupaju
hardveru koritenjem sistemskih poziva kernela, ime se obezbjeuje jedna vrsta zatite
izmeu samih korisnika. Sistemski programi koriste kernel u cilju implementacije razliitih
servisa operativnog sistema.
Osnovne karakteristike
- Linux je case sensitive, tj. razlikuje velika i mala slova, pa su tako datoteke Primjer
i primjer razliite datoteke,
- Nazivi datoteka u Linuxu nemaju ekstenzija, tj. ukoliko se neka datoteka zove npr.
primjer.txt, dio .txt nije nastavak nego samo dio imena. Posljedica toga je da npr.
Windows oznaka za sve datoteke *.* pod Linuxom zapravo znai sve datoteke koje u svom
imenu sadre taku (u Linuxu je oznaka za sve datoteke samo *),
- Linux svoj datoteni sistem ne dijeli prema fizikoj (ili logikoj) podjeli, nego sve
direktorije dodaje na osnovni s oznakom /. Prilikom logovanja na raunar sa Linux
operativnim sistemom, korisnik e se nai u svome home direktoriju,
- Ovaj OS ima neke karakteristine direktorije, npr. podaci na disketi ili CD-u nalaziti e
se u direktoriju /mnt/floppy odnosno /mnt/cdrom, itd.,
- /dev Linux operativi sisstemi koriste oznake datotenog sistema (file system) za
oznaavanje ureaja prikljuenih na raunar (npr. CD-ROM-ovi, hard diskovi, tastatura,
mi...). Te oznake se nalaze u direktoriju /dev,
 - /dev/ttyS0 - ttySn su ekvivalenti COM1 do COMn portovima,
- /dev/psaux je ekvivalent PS2 miu
- hda oznaava da je va disk spojen kao primary master, tj. na prvom IDE kanalu. Po
analogiji hdb oznaava primary slave, hdc secondary master itd.,
- Deamon-i su programi koji rade u pozadini operativnog sistema i ekaju da budu
pozvani, a onda se (prilikom poziva) aktiviraju i izvravaju funkciju za koju su namijenjeni,
- Vie o nainu koritenja pojedine naredbe moe se saznati ukucavanjem naredba
--help ili man <ime_naredbe>,
- Programi se pokreu ukucavanjem ./ prije imena programa. Sve distribucije u
terminalskom prozoru, izvrne datoteke oznaavaju zelenom bojom. Ukoliko direktoriji,
datoteke, paketi,... nisu oznaeni razliitim bojama to se moe postii ukucavanjem
naredbe ls --color,
- Kako se ne bi moralo uvijek ukucavati ./ prije naredbe u trenutnom direktoriju ili zvati
naredbu sa punim path-om (stazom) recimo /usr/X11R6/bin/xterm, postoji environment
varijabla PATH koja
sadri direktorije u kojim se nalaze izvrni programi. Za razliku od nekih drugih
operacijskih sistema, Linux (i Unix openito) dre veliku veinu programa u direktorijima
/bin, /usr/bin, te /usr/local/bin, na istim putanjama mogu se nalaziti i /sbin direktoriji, ali u
njima su veinom naredbe koje pokreu u pozadini neki proces ili slue root account-u za
administraciju.
- Raunar se ne gasi samo prekidaem ili iskljuivanjem iz struje, ve se koristi
naredbu halt u konzoli ili npr. u Mandrake distribuciji prvo se stisne Logof, a poslije se
odabere
Shutdown.
Prije poetka rada na raunaru, korisnik se mora ulogovati (na nekim sistemima se moe
definisati i automatsko logovanje, pri emu se nakon paljenja raunara i podizanja
sistema automatski prijavljuje default korisnik). To je proces prijave rada nekog korisnika
operacijskom sistemu. Svaki korisnik ima svoje korisniko ime (eng. login, user name,
user login) i ifru (eng. password), s kojima se prijavljuje na raunar. Telnet i ssh klijenti
su programi koji komuniciraju sa telnet, odnosno ssh, posluiteljskim programom na
linom raunaru. Osnovna razlika izmedu telnet i ssh naina komunikacije je to telnet
sve podatke alje u istom tekstualnom (nekriptiranom) obliku, dok ssh koristi kriptiranje.
Ssh je iz tog razloga, po pitanju sigurnosti, mnogo pogodniji za koritenje, jer pri
koritenju telnet-a, zloudni korisnici, jednostavnim sluanjem prometa na mrei mogu
doi do podataka o korisnikim iframa i svih drugih povjerljivih podataka. Opta
svojstva KDE (desktop) je svojim izgledom i rasporedom elemenata vrlo slino MS
Windows grafikom dizajnu. Ikone se na radnu povrinu postavljaju pritiskom na desni klik
mia, a sve aplikacije se pokreu iz Starta koji se nalazi u donjem lijevom uglu i oznaen
je velikim slovom K. Ikone za pokretanje aplikacija u Startu razvrstane su u odgovarajue
grupe:

- Amusement - igre i ostali programi namijenjeni za zabavu,

- Applications - vanije aplikacije za upravljanje datotekama, tekst editori, alati za
kompresiju, komunikaciju itd.,
- Configuration - sve aplikacije za konfiguraciju sistema,
- Documentation - pomo i upute za rad s programima,
- Multimedia - multimedijalne aplikacije (slika, zvuk i video),
- Networking - mreni klijenti (web, mail, news grupe),
- Office - uredski alati,
- Terminals - terminali.
Tri osnovne verzije Linux kernela su poetna verzija, verzija 1.x i verzija 2.x. Poetna
verzija 0.01, koju je 1991. Godine kreirao Linus Torvalds, podravala je samo Intel 80386
kompatibilne procesore, mali broj hardverskih ureaja i Minix sistem datoteka. Mreni
servisi nisu imali kernelsku podrku. Verzija 1.0, nastala u martu 1994. Godine, ukljuivala
je podrku za standardne TCP/IP mrene protokole. Ova verzija je dodatno podravala ext
i ext2 sisteme datoteka, iroku klasu SCSI disk kontrolera, kao i brojne hardverske
ureaje.
 Verzija 1.2 (mart 1995) je posljednja verzija Linux kernela namijenjena iskljuivo PC
arhitekturi. U verziji 2.0 (juni 1996) uvedena je podrka za vie arhitektura (Motorola i
Intel procesori, Sun Sparc i PowerMac sistemi), kao i podrka za vieprocesorsku
arhitekturu (SMP). Osnovu Linux sistema ine kernel, sistemske biblioteke i sistemski
programi. Kernel je odgovoran za najznaajnije funkcije operativnog sistema. Dvije
osnovne karakteristike kernela su:

- kernel kod se izvrava u kernelskom modu u kome je jedino mogue pristupati svim
komponentama hardvera;
- kompletan kernel kod i sve kernel strukture podataka uvaju se u istom adresnom
prostoru.
Kod veine UNIX sistema aplikacije se preko sistemskog poziva direktno obraaju
kernelu, kao to je prikazano na slici 2.

Linux koristi standardni UNIX proces mehanizam (fork) koji razdvaja kreiranje procesa i
njegovo izvrenje u dvije razliite operacije:
- sistemski poziv fork, koji kreira novi proces,
- sistemski poziv exec, koji izvrava program u resursima novostvorenog procesa.
Pod UNIX sistemom sve informacije koje operativni sistem mora uvati da bi kontrolisao
jedan proces predstavljaju kontekst tog procesa. Pod Linux operativnim sistemom, svaki
proces je u potpunosti opisan identitetom, okolinom, i kontekstom.
Identitet procesa obuhvata sljedee informacije:
- Identifikator procesa (Process ID PID), pomou kojeg Linux kontrolie proces;
- Akreditivi (Credentials). Svaki proces pripada jednom korisniku koji ima svoj user ID i
jedan ili vie grupnih Idova koji odreuju prava pristupa procesu u radu sa datotekama;
- Linost (Personality). Ova informacija se ne koristi kod drugih UNIX sistema, a Linux
svakom procesu dodjeljuje lini identifikator koji moe imati uticaja za neke sistemske
pozive.
Upravljanje memorijom obuhvata upravljanje operativnom (RAM) memorijom i
upravljanje virtuelnom memorijom. Upravljanje operativnom, odnosno fizikom
memorijom obuhvata dodjeljivanje i oslobaanje stranica (pages, normal extent), grupe
stranica (large extent) i malih memorijskih blokova (small extent). Fizkom memorijom se
upravlja po sistemu drugova (Buddy heap). Cijela fizika memorija se dijeli na udruene
blokove ije su veliine stepeni broja 2. Blokovi se prema potrebi alokacije dalje razbijaju
na manje blokove ili se parovi udruuju u vee cjeline. Linux podrava brojne formate za
punjenje i izvravanje programa. Meu njima svakako treba istai stari UNIX format a.out i
novi elf format koji je maksimalno prilagoen konceptu virtuelne memorije. Zaglavlje ELF
formata opisuje sekcije programa. Sekcije programa su po veliini prilagoene veliini
stanice virtuelne memorije. Program kod kog su funkcije iz sistemske biblioteke direktno
ugraene u kod programa je program sa statikim povezivanjem. Glavni nedostatak
ovakvog naina povezivanja je poveanje veliine koda, jer svaki poziv funkcije iz
biblioteke kopira cijelu funkciju u kod. Takoe, sa veliinom koda raste i koliina memorije
koja je potrebna za njegovo izvravanje. Linux dijeli ureaje u tri klase: blok ureaje
(poput diskova i CD-ROM ureaja), karakter ureaje (poput tampaa) i mrene ureaje.
Svaki ureaj je predstavljen specijalnom datotekom (device node, device file) koja se
nalazi u direktorijumu /dev root sistema datoteka. Kada korisnik upisuje podatke u
datoteku koja predstavlja neki ureaj ili ita iz te datoteke, vri se neka ulazno-izlazna
operacija, odnosno sistem alje ili prima podatke sa ureaja koji je predstavljen tom
datotekom. Time se ukida potreba za postojanjem posebnih programa (a samim tim i
posebnom metodologijom programiranja ulazno izlaznih operacija) neophodnih za rad sa
ureajima.

Programiranje

Tri najee koritene savremene metode programiranja su struktuirano programiranje,

kompjuterski potpomognuto programiranje i korisniko programiranje. Struktuirano
programiranje je programska metodologija zasnovana na softverskom ininjeringu, koji
podrazumjeva sistematian dizajn i razvoj softvera i upravljanje procesom razvoja
softvera. Programski jezik je jezik za pisanje koje raunalo zna i moe izvriti.
Mikroprocesor i drugi logiki sklopovi raunala imaju svoj vlastiti programski jezik koji se
naziva strojni jezik, a sastoji se od nizovi binarnih rijei koje predstavljaju instrukcije
logikim sklopovima i podatke koje treba obraditi. Program napisan u strojnom jeziku
nazivamo izvrni program ili izvrni kod budui da ga raunalo moe neposredno izvriti.
Strojni jezi je odreen arhitekturom raunala, a definira ga proizvoa hardwarea. Izvrni
program je strojno zavisan, to znai da se kod napisan na jednom raunalu moe
izvravati jedino na raunalima istog tipa. Pisanje instrukcija u binarnom kodu je posve
nepraktino pa su razvijeni simboliki jezici u kojima su binarne instrukcije zamijenjene
mnemonikim oznakama. Program unosi program napisan u mnemonikim oznakama u
tekstualnu datoteku pomou editora teksta i zatim poziva program koji mnemonike
oznake prevodi u binarne instrukcije strojnog jezika. Program koji vri konverziju naziva se
asembler a sam se program naziva asemblerski jezik ili jednostavno asembler. Program
napisan u asemblerskom jeziku nazivamo izvorni program. Osnovna podjela je na nie
( strojne jezike ) i vie ( orijentirane ljudima ). Vii jezici pak mogu biti : Sekvencijalni,
Proceduralni ( Pascal, C ), Funkcijski ( Lisp, Erlang, ML ), Objektno orijentirani ( Java, C+
+ ). Sve je poelo sa strojnim jezicima (asemblerima), koji su se brzo izvravali, ali sporo
pisali, te se danas samo kritini dijelovi operativnih sustava piu na taj nain.

1. 1954. pojavio se Fortran, razvio ga je John Backus u IBM-u.

2. iza Fortrana prvi se pojavio Algol, u kasnim 1950-im.
3. bili su to jezici nezgrapne sintakse, zato su doli Cobol 1960. i Basic 1964. godine
sa svojom sintaksom koja slii na engleski jezik.
4. dolazi vrijeme za razvoj "pravih" programskih jezika: Pascal Niklausa Wirtha i C
Kena Thompsona i Dennisa Ritchie-a.
5. 1974. za potrebe vojske SADa razvijena je Ada.
6. OOP kuca na vrata: 1980. tu je Smalltalk-80, a 1985. pojavila se prva
implementacija C++ koji je zamislio Bjarne Stroustrup.
 7. 1987. Larry Wall je stvorio Perl.
8. 1990. Guido van Rossum je izbacio konkurenciju Perlu, Python.
9. 1994. pojavio se PHP Rasmusa Lerdorfa, koji je prvenstveno namijenjen kreiranju
web aplikacija, (neto poput JSPa i ASP-a za Javu i VisualBasic, respektivno).
10. 1996. pojavila se Java tvrtke Sun Microsystems.
11. krajem 1999. godine pojavio se D, koji je zanimljiva mjeavina programskih jezika
C, C++ i Jave.
Programski jezik BASIC je jezik ope namjene, osmiljen za poduku i obrazovanje
programera, a najiru uporabu je naao kod osobnih raunala. Njegova svrha je pravljenje
jednostavnih programa i simulacija, a do danas postoji veliki broj verzija razliitih
proizvoaa kao to su Microsoft, Borland i dr. Raznolike verzije su implementirane gotovo
na svim raunalnim sustavima,a najvie se rabi verzija Microsoft BASIC-a. Prva osobna
raunala imala su BASIC u ROM memoriji, dok jo nije bilo operativnih sistema, a za trajno
pohranjivanje podataka nisu se koristili diskovi, nego audio kasete i magnetne
trake.BASIC je programski jezik nastao davne 1963. godine u SAD-u, a naziv je skraenica
od engleske rijei Beginner`s All Purpose Symbolic Instruction Code. Orginalna vezija
BASIC programskog jezika je Darthmouth BASIC, a naziv je dobio po Darthmouth
sveuilitu, gdje je nastao kao prvi programski jezik za interaktivnu uporabu, kao dio
DTSS-a (Darthmund Time Sharing Sistem). Dizajnirali su ga dva studenta: John George
Kemeny i Thomas Eugene Kurtz. Funkcioniranje BASIC-a se najbolje objanjava pojmom
varijabli. Varijable su promjenjive vrijednosti i slue nam za olakavanje kodiranja
programa, svaka varijabla ima svoje ime i vrijednost. Dakle kada elimo upotrijebiti neku
rije vie puta tijekom rada u programu, ne moramo pisati tu rije, ve joj moemo
dodjeliti ime te svaki puta kada upotrijebimo dodjljeno ime, na ekranu e nam se ispisati
rije. QBASIC je akronim za Quick Beginner`s All-Purpose Symbolic Instruction Code.
Jedna od inaica BASIC-aje QBASIC, a bazira se na QuickBASICU. Potrebno je razlikovati
QBASIC od QB (QuickBASIC-a). QB ili QuickBasic je inaica BASIC-a, kojeg je razvila tvrtka
Microsoft za MS-DOS operacijski sustav te je bila osnova za popularni VisualBASIC.QBASIC
je doivio brojna poboljsnja i verzije od kojih je najslabija verzija QBASIC 1.0, a najbolja
4.5 pod nazivom QuickBASIC. Poput BASICA I QBASIC-ovo funkcioniranje moemo najbolje
objasniti pojmom varijable. Tri su osnovne naredbe: CLS, INPUT i PRINT. CLS je skraenica
od Clear Screen, a koristimo ju kako bismo obrisali sav prijanji tekst s ekrana, a zatim
slijedi INPUT naredba za unos podataka te PRINT naredba ispisuje tekst na ekran. 10 CLS
20 PRINT "Kako se zove?" 30 INPUT A$ 40 PRINT "Drago mi je";A$ 50 END C programski
jezik spada u proceduralne programske jezike koji je razvijen u ranim 70-im godinama
20. stoljea. Autor ovog programskog jezika je Dennis Ritchie, no znaajan doprinos
nastanku C-a dali su Ken Thompson kao autor programskog jezika B i Martin Richards,
autor programskog jezika BCPL. Dennis Ritchie je stvorio ovaj programski jezik za
rjeavanje praktinih problema kodiranja sistemskih programa i jezgre operativnog
sistema UNIX, koji je praktiki u cijelosti napisan u C-u. Kao jedan od najvanijih jezika u
povijesti komercijalne raunarske industrije, C je do danas ostao jedini programski jezik
prilagoen za sve raunarske platforme, od malih sistema pa do mrenih super-raunara.
Programi napisani u njemu vrlo su bliski nainu rada hardvera te u naelu zahtijevaju od
programera dobro razumijevanje rada procesora, memorije, ulazno-izlaznih sklopova itd.

Osnovne karakteristike programskog jezika C:

VELIINA Programski jezik C karakterizira vrlo mali broj kljunih rijei (32). Kljune rijei
su dijelovi programskog koda.
BRZINA Programi napisani u programskom jeziku C su bre izvode od programa koji su
pisani u drugim programskim jezicima. Programski jezici su umjetni jezici koji nam
omoguavaju manipuliranje raunalom i izvravanje zadaa pomou raunala (npr. C, VB,
ASP.NET).
NAREDBE ZA KONTROLU TOKA - Programski jezik C raspolae naredbama koje kontroliraju
tok izvravanja programa, a to su: petlja for, petlja while, switch (case) funkcija te
naredba if-else.
BITWISE KONTROLA - Za direktno pristupanje bitovima i bajtovima.
POKAZIVAI (POINTERI) - Pokazivai su varijable koje sadre memorijsku lokaciju neke
druge varijable, tj. oni su 'pokazivai' na adrese drugih varijabli. Programski jezik C
omoguava manipuliranje adresama varijabli.
OPA NAMJENA - U programskom jeziku C se rjeavaju problemi iz svih podruja.
Svi C-programi sastoje se od funkcija i varijabli. Funkcije sadre instrukcije koje odreuju
koje e operacije biti izvrene, a varijable slue memoriranju podataka. Izvravanje
programa poinje izvravanjem funkcije main koja mora biti prisutna u svakom programu.
Funkcija main svoju zadau obavlja openito pozivanjem drugih funkcija. 8
Programski jezik C++ je programski jezik ope namjene i srednje razine s podrkom za
objektno orijentirano programiranje. Prvotno je razvijan u Bell Labs (laboratoriju
telekomunikacijske tvrtke Bell) pod rukovodstvom Bjarnea Stroustrupa tokom 1980-ih, i to
kao proirenje programskom jeziku C pa mu je originalno ime bilo "C with classes" (engl. C
s klasama). Zbog velike potranje za objektno orijentiranim jezicima te izrazitim
sposobnostima istih, specifikacija programskog jezika C++ ratificirana je 1998. kao
standard ISO/IEC 14882.
U sluaju kada elimo sami napisati funkciju, moramo paziti da nam se ime varijable ne
poklapa sa nekom od kljunih rijeiu C++, jer bi u tom sluaju kompajler pomijeao sa
standardnim kljunim rijeima. asm, auto, bool, break, case, catch, char, class,..itd. Java
je objektno orijentirani programski jezik koji su razvili James Gosling, Patrick Naughton i
drugi inenjeri u tvrtci Sun Microsystems. Razvoj je poeo 1991, kao dio projekta Green, a
objavljen je u studenom 1995. Firma Sun posjeduje trademark na ime Java, ali samo
okruenje je mogue bez plaanja skinuti sa Sunovih internet posluitelja. Velika prednost
u odnosu na veinu dotadanjih programskih jezika je to to se programi pisani u Javi
mogu izvoditi bez preinaka na svim operativnim sustavima za koje postoji JVM (Java
Virtual Machine), dok je klasine programe pisane primjerice u C-u potrebno prilagoavati
platformi(operacijskom sustavu) na kojem se izvode. Time i bogatim skupom klasa za rad
s mrenim komunikacijama u jednom trenutku je Java bila najbolji izbor za iroku lepezu
moguih aplikacija. Microsoft je stoga razvio svoj C# i .NET platformu kao odgovor na
open source alternative. Java je jedan od najkoritenijih programskih jezika. Procjene i
izvjea o broju korisnika kreu se od gotovo 7 do preko 10 milijuna.