Lch s cuc vin chinh Nam K nm 1861

Lopold Pallu

Ghi ch ca ngi dch

Tc gi c li vn rt xa, rc ri v bng gi, thng hay dng chm phy ,cu v di dng, ti c gng, nu c th c, gi
nguyn cch hnh vn v c cch chm cu ca tc gi khi dch. C gi li trnh by tng ca tc gi, nhng cng phi
chuyn thnh ting Vit Nam th no cho gn gng, d c. Cu no "na Ty na ta th xin c gi tha th.

Cui trang thnh thong c ghi ch, nu l ghi ch ca tc gi th ti khng thm g c, nu ghi ch ca ngi dch, trong mc
ch gip ngi c d theo di cu chuyn, th ti ghi r l: (ghi ch ca ngi dch). Nu c ghi ch ca tc gi ln ln vi ghi
ch ca ngi dch th ti ghi c hai cho r rng.

Tn ngi v a danh ti gi nguyn theo thi v theo cch vit trong sch, khng thay i.

Sch c 10 chng, 3 trang hnh v v phn ph lc. Hnh 1 l bn su tnh Nam K vo thi . Hnh 2 l b tr ca i n
Ch Ha[1], thnh ph Saigon-Ch Ln v h thng sng ngi chung quanh, rt tic l trong quyn sch rch nt ca ti t hnh
s 2 mt. Hnh 3 l thnh M Tho v h thng sng ngi.
Phn ph lc gm c 6 phn v sau ht l S tang:

Ph lc I: Danh sch tng tham mu ca ton th hm i nh chim Nam K t di quyn ch huy ca ph c[2]
Charner, tn tng chin hm v s quan ch huy, chc v v cp bc ca mi ngi, (danh sch ch c cc s quan ch huy tr
ln, t cp bc h s quan tr xung khng ghi, gm 20 trang trong nguyn bn). Ti xem nh mt ti liu tham kho nn
khng dch.

Ph lc II: Danh sch, tn tui, cp bc, ton b Qun on vin chinh Nam K, t v Ch huy trng[3] tc ph c Charner
n cc s quan cp di, l on, trung on, tiu on, i i, ban tham mu, hnh chnh v.v., t cp h s quan tr xung
khng c trong danh sch, (tt c 14 trang trong nguyn bn). Ti khng dch phn ny

Ph lc III: Danh sch nhng qun nhn c tuyn dng cng trng, (3 trang trong nguyn bn). Ti ch dch li tuyn
dng ca ph c ch huy trng, khng nu tn tng ngi.

Ph lc IV: Ch d ca hong T c (ngy 4 thng 11 nm 1860). Ti c gng dch ngc tr li thnh ting Vit, (3 trang
trong nguyn bn).

Ph lc V: Cch xy dng thnh tr ca ngi Annam (gm 3 trang trong nguyn bn). Phn ny c phin dch.

Ph lc VI: Qun in[4] v dn qun n in Annam (8 trang). Phn ny c phin dch.

S tang: Tt c nhng ngi Php gc ng Nam K min di cho n nm 1862. Dch nhng dng m u s tang ca tc
gi. S tang gm ba phn (khng dch):

Phn 1: Danh sch nhng ngi tu hnh, chc v, ngy cht (5 trang trong nguyn bn)

Phn 2: Danh sch qun nhn thuc hi qun, cp bc, ngy cht (25 trang trong nguyn bn)

Phn 3: Danh sch qun nhn thuc lc qun, cp bc, ngy cht (35 trang trong nguyn bn)

Cui sch ti xin php c gi c ghi thm mt vi cm ngh ca ti lm phn kt lun.

Ti khng ngi i din vi tc gi tm hiu v hi han tc gi. Ti xin php c ngi mt bn bn vi tc gi cng nhau
lt li mt vi trang s nh ca qu hng ti. Tc gi k cho ti nghe nhng gng oai hng ca ngi lnh vin chinh, ti
cng len ln mn ngi bt ca tc gi m t li nhng git mu ca t tin ti, nhng git mu ri rt trn nhng tha
rung snh ly. Hnh nh nhng git mu y vn cn m m trong ti.

-------------------------------------

[1] Nguyn vn bn dch l thnh K Ha. - TN

[2] Nguyn vn bn dch l ph thy s c. Thc ra, cp bc ca Charner lc by gi l Vice-amiral, dch l Ph c.
V sau ny, Hi qun Php sau ny c thm cp bc trn Ph c l Vice-amiral descadre, dch l Ph thy s c. V
vy, bn hiu nh s sa cha cc li ny trnh nhm ln. - TN

[3] Nguyn vn bn dch l nguyn soi. - TN

[4] Nguyn vn bn dch l Nng tri qun i. TN

Chng 1

Ngng chin Bc Kinh gip cc lc lng Php rnh tay - Ph c Charner c Hong c thng lnh vin chinh
Nam K [1] - Cc lc lng vin chinh t chc tr li, ri nc Tu n Sagon trong nhng ngy u thng 2 nm 1861.

Hong Hien-fung[2] bt thn o tu v Zhe-hol[3] ni tn cng x Mn chu lm qun ng minh ht hy vng thng
thuyt vi Thin Quc. Quyt nh cc oan ca Hong nc Tu gy ra mi him nguy ln nht cho vic tin qun ca lc
lng ng minh lc by gi. Tng lai cho thy nhiu im xu v ti tm: qun ng minh ang lm vo mt cuc chin man
r, ko di nhng mun chm dt trong danh d cng tht kh khn. Ma ng bo hiu v mi ngi u bit s v cng
gay go trn t Tu, buc ta phi chn mt quyt nh. Lc lng ng minh v th phi rt lui, ng qun cht ch ti Tien-
tsin[4], thit lp lin lc vi cn c hnh qun trn b bin qua cc ng Tien-kou, Sing-ko, Takou[5]. Lc lng hi qun cng
bt buc phi chun b theo hng chu ma ng.
B mt mi ca tt c mi vic s thay i ht, ty thuc vo nhng yu t mi, tc vic tip xc vi Hong t Kong[6], t tnh
tnh, v th vng quyn ca ng ta cho n kt qu trung gian ca mt lc lng u chu lin h thn hu t lu vi nc
Tu[7]. Ngy 25 thng 10 nm 1860, nam tc Gros, hun tc Elgin v hong t Kong cng k mt hip c ho bnh. Hip
c thnh cng nh s dn xp ca tng Ignatieff[8]. Nh vy tnh trng tho m, qun i ca hai cng quc c gii
ta[9]. Lc lng hi qun v mt phn i qun vin chinh ca ta c rnh tay ko xung p vo Nam K vi mc ch
cng c v th thng lnh ca Php phn t chu ny.

Hong [10] giao ph vic ch huy vin chinh cho ph c hi qun Charner. Ph c Charner lin t chc li lc lng
hi qun do chnh ng lm ch huy trng t lc mi khi u cuc chin tranh vi Tu. ng thnh lp hai s on ln. S
on th nht gi l S on Tu, lo vic bo v v canh gi Ta-kou, Tche-fou, Shang-ha13] cho tri binh Sagon. Theo cc tin
tc mi nht th qun tri Sagon cng ngy cng thiu nhn lc, vic canh phng kh khn v vng ai phng th rng. on
qun b trc kia tin chung vi qun ng minh vo Bc Kinh c gii th.

Thy qun nh b cng tch ra khi qun on vin chinh trn t Tu tng cng mt phn cho tri qun Ta-kou; phn
cn li chuyn n Canton, v sau l Sagon. Tng Jamin[14] cng vi trung on b binh 101, tiu on 2 b binh, mt
gin pho binh 12 khu, mt gin pho binh 4 khu, mt i i cng binh v mt na b phn hnh chnh c chuyn v
Shang-ha. Tng[15] Collineau c ch nh chim ng Tien-tsin vi on lc qun 102, hai gin pho binh, mt i i
cng binh, mt s k binh v mt na cn li ca b phn hnh chnh.
Chin thuyn Forbin giao cho tng[16] Cousin-Montauban, v ng ny mun thanh tra vi ni ti Nht Bn trc khi quay v
Shang-ha.

Vic iu ng lc lng va k t nhin lm mt tm quan trng chin lc ca Tche-fou. Trong sut cuc vin chinh Tu,
Tche-fou l kho lng chnh ca qun i. Nay kho lng ny ch cn dng tip t cho cc chin hm trong vng, cho ton
qun phng ng a phng v cho vng sng Pei-ho[17] khi cn ti. Tuy vy v tr ny cn gi mt tm quan trng khc;
trong thi gian m vnh Pe-tche-li v sng Pei-ho b ng bng th phi dng ng Tche-fou lin lc vi Tien-tsin.

Cc vn chi tit c gii quyt gia cc ch huy trng thuc cc tng t lnh hi qun v qun i. Cng cuc chuyn qun
ln tu trc ch Nam K bt u, mc d bng gi, xa b v bo t.

Gi thi gn nh lin tc t ngoi khi vo; sng ng trn y bin bn, chuyn thnh sng p, to snh ly gy tht nhiu
tr ngi cho vic chuyn qun; nu sng ln v di th t gy kh khn hn. Kh lnh bt u gay gt: dy thng trn tu
ng v sn tu cng ng trn trt; ban ngy cng thng ng bng; ban m hn th biu tut xung n mi hay
mi hai di s khng. Thy th on ca cc pho hm ln t Nam K va a ti y, v qu mt mi sau hai nm
chin u di kh hu nhit i, nn phi chu cam kh v cng. Vo khong 20 thng 11, nc bt u bt sng Pei-ho.
Pho hm Alarme b mt cn gi mnh lm mc cn trn bi ngay pha trc Ta-kou, mt lun bnh li v mt phn ui tu.
H tng hm Alom-prah gp kh khn v chn vt khng s dng c.

Pho hm Fuse b kt bng trn sng Pei-ho, sau nh mt trn nc l bt ng mi thot ra c, nhng khi y th vic
chuyn qun thc hin xong, c o qun ln ng ht ri.
Mt phn qun s v hnh trang c chuyn ln tu t mt a im cch b 6 hi l, vo ng lc ci lnh ca ma ng
cng ngy cng mnh lit. y l cuc hnh qun khng chin u kh khn nht m hi qun ta thc hin. Vic chuyn
qun nh du cuc vin chinh nc Tu chm dt, chuyn sang chun b cho cuc vin chinh Nam K. Nhng tht ra th
vic chun b vin chinh Nam K c iu ng Sha-lui-tien cch Bc Kinh 60 dm v cch Sagon n 800 dm[18]: cc
on qun dng cho chin dch Nam K tin v Sha-lui-tien, cc pho hm bng st cng c ko v ni ny.

Pho hm bng st loi nh ht sc c dng trong cc trn chin, gp cng tht ng k vo cc trn nh buc cc n bt
trn sng Pei-ho phi u hng. Ngi ta thy loi pho hm ny ngc xui khng ngng trn sng, chuyn ch qun lnh v
tip liu. Chng ht sc hu dng bt c loi cng tc no giao ph. Cch ng cc pho hm bng st va k u c d tr
dng vo vic chuyn ch gia bn Sha-lui-tien v cc chin hm ca sng Pei-ho; khong cch 6 hi l, bin ng, sng
lc, tu chng chnh mt cch ng ngi. My tu khng mnh ngc sng trong lc gi mnh, nhng l mt phng tin
v cng qu gi gip tay cho ngi lnh hi qun trn ng chin u: pho hm sc dng lm tu ko, i khi cng dng
ch nng.

Nh cc tu ny m vic chuyn qun hon tt trong 20 ngy, mc d bin ng, gi bo v tri lnh. Cc tu ny gip tht
nhiu cho thy th on khi ra tay cho chng; tht ra th thy th on d c bt buc h cho h cng khng sc. Nam
K, ni sng ngi chng cht, vai tr ca cc pho hm s cn cn thit hn na; ta c th on trc ri y cc tu ny s l
nhng phng tin rt tt va chin u va tip vn trong cuc chin Nam K. Nhng phi cng nhn vic ko nhng
chic sa-lp pho hm chy bng hi nc, ch d tr hot ng trong vng nc m, sut 800 dm ng bin n Nam
K, l mt kinh nghim mi cho ngnh hi qun. Sng i bc, n dc, lng thc trn sa-lp pho hm u chuyn sang cc
tu ko. Cc khe hai bn vch tu c bt kn, than em dn v pha mi tu khi ko th u tu khi b ngc cao qu .
Cc sa-lp pho hm vt qua khi mi th thch, ch mt c hai chic b chm trn ng n Nam K.
Trong khi cc tu ln ln lt ra khi sau khi chun b xong. Tu Sane ch cu-li t Canton. Tu Duchayla ri bn ngy 10
thng 10 vi nam tc Gros; ct chnh ca tu c treo c quc gia kch thc vung c hnh ngn la[19]. Ngay ngy hm sau,
hun tc Elgin cng i Hong-kong. Ngy 1 thng 12, tu Nmsis ra khi quay v Php sau 5 nm hot ng Tu. c bao
nhiu ngi ra i vi chic tu ny m t nay s khng bao gi tr v na!

Sut thi gian hot ng va k trn, tu Nmsis tham d vo tt c cc cuc hnh qun nh ph Tu v Nam K, s
dng i pho v dng c thy th on ca tu b. Cc tu Renomme, Monge, Dryade, Dragonne, Forbin ln lt ra
khi theo lch trnh nh trc. Cc tu ny s thng c Php khi n Nagasaki v Yedo; ph trng thanh th xong th
trc ch Woo-sung[20] hoc Hong-kong.

Ngy 5 thng 12 nm 1860, cc ton qun chuyn t Bc Kinh, ng ra phi n ng Shang-ha, li em ln tu a i

Nam K. Cc tu chin cui cng ca Php trong vng cng nh neo ri bn trn sng Pei-ho. Ca sng hnh phu khng thy
b bn u ht ging nh gia bin khi, nc th vng kh v ph sa sng Pei-ho v sng Peh-tang; cui vnh Pe-tche-li, m
ngi ta thng gi sai l vng tu Sha-lui-tien, v c sng Pei-ho tr nn vng tanh, tht hiu qunh sau khi hn 400 tu
nh neo. Tu Impratrice-Eugnie, ko c hiu ca ph c Charner, tu Echo dng lm tu truyn lnh, c hai ln ng
n Tche-fou, ni y ch cch Ta-kou hn 60 dm. Hai tu n ni chiu ngy 6 thng 12. Sau khi xp xp chi tit cng vic
ti y xong, ph c tng t lnh cng vi hai tu li ln ng ngy 7, n Woo-sung tin n ca Shang-ha vo ngy 10
thng 12. Cc chin hm khc chm tr v cng tc cng ln lt ti ni.
Ch huy trng vin chinh l ph c Charner c ton quyn gy chin hay lm ha vi x Annam. T Hong Hi, eo bin
Sakhaline, bin Nht Bn cho n eo bin Malacca v eo bin qun o Sonde, sut 1800 dm, tt c tu b trng c Php
phi chu mnh lnh ca ng. Trng trch ca ng rt ln: v tnh trng chin tranh, v cch xa mu quc, thm vic nm gi hai
trng trch mt lc, va l ch huy trng vin chinh, va l s thn, thm s chin thuyn quan trng di quyn ch huy ca
mnh; tt c cc trch nhim h trng gp phn lm chi la thanh danh ca ph c.

Chnh y l s y quyn rng ri nht t thi nht ch24], 1 chin hm[25] trang b i bc chy chn vt, 2 chin hm
chy chn vt trang b sng nng t trn sn tu, 2 h tng hm[26] loi mt chy chn vt, 1 h tng hm loi hai chy chn
vt, 2 h tng hm loi nh30], 2 tu vn ti chy chn vt c trang b mi tu hai gin i pho[31], 4 tu chuyn ch nga chy
chn vt, 11 tu chuyn ch i pho chy chn vt, 1 tu c xng chy chn vt. Tt c l 68 chin thuyn gm 13 chy bum
v 55 chy chn vt. Nhn lc gm c 4 s quan cp tng[32], 13 i t35], 105 Trung y[36], khong chng 100 chun y, 100
bc s y khoa, 80 s quan hnh chnh, 8.000 lnh thy. Sc mnh ha lc gm 475 ming la; sc mnh m lc ca i hi
thuyn tng cng 7.866 m lc.

Nhiu tu hi nc ca cc cng ty hng hi thuc vng bn o v vin ng c thu bao ni lin cc c im t b bin
nc Tu n Nam K. Cc tu thu u phi mang c Php: v tng t lnh chn la v bit phi s quan ca mnh gi chc
thuyn trng hoc i din cho qun i trn cc tu ny. Tm li c 80 tu bun do nc Php thu, ch lng thc, n
dc, than, to thnh mt hi i thng thuyn m tm quan trng tht ng ch ti.

iu khng c may l mt s cc chin hm chin u t 4 nm nay, vi chic bc vo nm th 5. Thit b trn tu

vo tnh trng h hao, cc ni hi sp-de[37] ca 4 pho hm ln v 3 h tng hm gn nh r ri tng mnh. Tuy nhin thy
th on tt, s quan xut sc, rt thnh tho sau 4 nm chin u. C th ni rng h tuy c mn mi nhng khng phi l kit
lc, h c khch ng bng mt lung sinh kh anh hng. Trong s cc s quan ri Php lu, c nhiu ngi khi n Tu
vn cn l v thnh nin. H gi i trong gian kh v ch cn bit nc Php qua cc bc tranh h mang theo, h cng chng
hiu g ht v thi tc ca nhng dn tc trc mt h, bit u h cng ch v tnh nh nhng thy th khc m thi. Nhng
nm tt p nht ca i h tri i trong khc kh, thiu hn s gn gi vi x hi chung quanh; s chung ng m ta thy
ni no trn tri t cng c, nhng tuyt nhin thiu hn ci t Tu ny. Chng c g lm rung ng qu tim ca ngi
trai tr mi 25 tui i[38].

V th h nh ch tm n nhng chuyn khc vy. H k chuyn xng pha chin u, nhng thnh tch xut sc trong ngnh
ngh ca mnh, h bn vi nhau v bng thng thng. Rt li cng l li lc (ti mun ni y l danh d ch khng phi l
tin bc) lm mn mi li cun tham vng, lm mt i ngha hy sinh cao c ca i h, k c nhng s thch ring t h
cng phi hy sinh, nhng lc no h cng sn sng hy sinh thm, h coi gi tr ca hun chng v cp bc t trn ban xung
tht xng ng vi s hy sinh ca h. Khng cn ai non di. H u c v rn ri v nng hot; ngi no trc kia d c nng
ni cng tr nn nghim trang hn; nhiu ngi ng ra bc vo tui thch ngh ngi nhng vn t ra rt hng hi.

H d b khch ng v vinh quang, v danh d bo tn thanh danh ca ngi thy th; h to thnh mt khi qun nhn
on kt cht ch, nu sau ny c tan r th d cho c gp hon cnh thun li nh trc cng bit u khng bao gi cn ti
to li c mt khi cht ch nh vy, v nhng ngi tng to ra n khng cn na. Khng cn phi kh khn tm ti, ta
cng nhn thy h l nhng ngi ca bin c, nhng chin s, nhng nh a l thy hc, bc hc, ngn ng hc; v ch huy
trng no chng sung sng thy di tay iu khin ca mnh c nhng i y thuyn trng[39] mi 30 tui, chin u
khng ngng vi sng gi trn mt bin x Tu, cp b vo t Shang-ha bt c thi tit no, mc d b bin ni y c
coi l kh khn nht th gii. Kh nng quyt nh c em ra th thch lin tc mi s kin, ngay khi hnh ng ang xy
ra, to cho mi ngi con ng i ln. Ngi ch huy c th trng cy v tin cn nhng con ngi nh th.

Cng b cuc vin chinh nh chim Nam K vi mt lc lng hng hu cng ging nh c mt dng mu mi bm vo huyt
qun ca h, nhng huyt qun bao ln si sc.
Giai on chun b vin chinh Nam K lm bng dy tinh thn ng i; nhiu ngi t lu c quyn tr v Php cng
khng mun nhc n chuyn ny. Ngi no cng mun d phn vo cc cuc hnh qun sp din ra.

Woo-sung l mt lng Tu ngho nn ng ba sng Yang-tze[40] v Wam-poo[41]. Lng l bn u v ch hp ca hm i.

Vng ng rung chung quanh tht bng phng, ch hi nhp nh mt vi ni: gm c rung la v rung trng bng vi thp
l t. Cnh vt bun tnh. Tt c sinh hot u dn trn mt sng Shang-ha, thuyn bum ngc xui khng ngng; nhiu
chic trng ti n 300 tn: c kh nng i bin, rt linh hot, xoay tr tht ti tnh nh bnh li c c l. Tu b u chu t
khp ni trn th gii n, xui dng trn sng nhng thng th khng gh vo Woo-sung. Hi qun b neo thnh hng di
tht oai nghim bn pha t ngn v nc su hn; pha hu ngn nc cn c nhiu cn. T trn ct bum ca chin hm
Impratrice-Eugnie c th nhn thy thnh ph Shang-ha44] de Vassoigne s ch huy cc binh on vin chinh, di quyn
ca v ch huy trng.

B binh, lnh nh b ngi Phi chu, pho binh, cng binh, hu cn gm chung l 85 s quan, 1.303 qun s, 272 va nga va
la[45]. Qun s rt b cc o Chu-san. Bit i b binh ng gi cc hn o ny s chuyn v Hong-kong. i thy qun lc
chin trc y t di quyn ch huy ca c do mt quyt ngh chung ca ng minh Ta-kou, gm 800 ngi[46], nay
em st nhp vo binh on vin chinh. Mt s quan ty vin qun s ca b tng tham mu c bit phi thm cho binh
on[47] bo qun vic iu ng qun lnh v thc thi qun k trong cc c quan. Cng tc lp doanh tri, cu thng,
lng thc s do y ban k ton qun i m trch, y ban do mt v ph t qun nhu trng ch huy. S ngn kh v bu
in c thit lp thng trc ti Sagon. Mt vin chc lin lc c t ti Singapour tip nhn cng hm, vn th t u
chu chuyn sang Nam K.
Nh vy l binh on vin chinh c t chc xong. Nu k thm i thy qun lc chin sn c trong thnh phn qun lnh
ng ti Sagon, cng vi ban ch huy thnh tho ca i ng ny, th s binh on nh ti Nam K cng tng ln n
4.000 ngi. Hin nhin y l mt binh on[48] sc tin ln, chin u, cm qun v tip tc chin u na; khng nh
cc ton qun m sng th b, chiu phi rt v im xut pht, nu mun sng cn.

Kinh nghim bc nc Tu cho thy s ch li ca phu khun vc ngi Tu. Di kh hu nng bc, nhim c v bnh st
rt kinh khip ny, bn cu-li[49] li cn cn thit hn na. V th ta c chiu hng t ngi u chu gi vai tr chin u m
thi. Mt i qun nh thu gm 600 ngi c tuyn m v hun luyn do i t hi qun[50] ch huy trng Canton l
Coupvent-Debois m trch.

Tin bc, lng thc, than c tn kho v phn chia ct gi Hong-kong, theo nhng ch th v tiu chun c bit thch nghi
v ph hp cho nhu cu ca cuc vin chinh Nam K. Chun c Page nhn ch th phi cho lnh cc tu chin t Php sp
n y phi chuyn vo Hong-kong 13.000 ng tin[51] M Ty C m cc tu ny mang theo. Tu Persvrante gi trng
trch ct gi s tin c chia cho Php quy nh trong hip c Tien-tsin v tha c Bc Kinh. Bn trm ngn khu phn
lng thc tn tr Hong-kong xem nh cho s lng phng c. Tt c cc tu chuyn ch lng thc phi c gi v
Sagon. Trong s 8.000 tn than trn cc tu ca chnh ph Php thu ang cp bn Hong-kong, th 4.000 tn c chuyn ln
b, 4.000 tn cn li phi ch n Sagon.

kt thc bng thng k chun b cho cuc vin chinh Nam K cng phi k ra y phn ng gp ca nc Ty Ban Nha.
Trc y i ng ngi Ty Ban Nha ng ti Sagon thu hp ch cn 230 b binh. Ph c Charner thng bo cc vic
ang c chun b v c thc hin n i t i din ton quyn Hong gia Thin Cha Ty Ban Nha l Palanca
Gutierrez, cng vin ton quyn Phi Lut Tn. Sau y l li ng ni vi i t Palanca, ngi m ng vn gi mi lin lc c
nhn qu mn v thn thin: Ngi Ty Ban Nha l nhng ngi ng minh ch khng phi l thnh phn ph thuc. Nhng
khng th no c chuyn phn chia lnh th Sagon c. Phi ch sau ny v mt ni khc, tc l Tonquin[52], th Ty Ban
Nha mi c th c n b cho s hy sinh vinh quang ca mnh. l tinh thn cc ch th ca Hong N Ph Lun ban
xung. Cn v vic nh nhau th c ku gi n tinh thn nht tr.

ng tin vo s hp tc m v ton quyn Ty Ban Nha ha hn. Ni vi i y i din Phi Lut Tn, v th lnh vin chinh cng
i hi mt tinh thn nh va k. Theo th t u tin ng i pha Ty Ban Nha phi gi thm cho ng 150 k binh, 400 lnh
b v 300 thy binh gc ngi Tagal[53]. Manille phi c bit cung ng 150 k binh c ngi v nga; cng d hiu l vai tr
ca k binh rt hu ch Nam K. S tng vin ny khng h xy ra. Nhng b li, c tm thy ni i t Palanca
Gutierrez mt s hp tc trung thnh v nhit tm, iu ny gip ng c th tin cn vo tinh thn ho hip ca v s quan Ty
Ban Nha.

Tt c cc cng tc khng lin quan g n chin dch vin chinh cng c gii quyt Woo-sung. Cc chin hm Prgent,
Dordogne, Gironde ln ng thc hin cng tc ring. Chin hm Prgent c bit phi n Fou-chow-fou[54], trn b bin
Fo-kien[55] nhn tin bi thng cho nc Php c quy nh trong hip c Bc Kinh. Chuyn ny tht gai gc,
nhng c thc hin tt v thnh cng. Tu Prgent l chin hm Php u tin xut hin trn sng Min[56], hai bn b
sng l thnh ph Fou-chow. Tu Dordogne n Nht Bn, ni y tnh trng ca cc nh ngoi giao v lnh s Yeddo[57],
va c ci thin cha c vi ngy nh s hin din qun s ca Php v Anh t di quyn ch huy ca cc chun c
Page v Jones, li t nhin tr li cnh nh trong t. Tu Gironde i Bang-cock[58] n cc s thn Xim La.

Nhng cng tc chun b sau cng c tn lc thc y. Cc chin thuyn h hi[59] u cp bn an ton vng tu Shang-
ha sa cha. T 15 n 21 thng 1, thy th on v thit b ln lt cho ln tu ln ng i Sagon. Ngy 24 thng 1,
v tng ch huy ri Woo-sung, ngy ng ri Woo-sung ng quyt nh t trc. Va lc chin hm Impratrice-Eugnie ca
c vt ca sng Yang-tze-kiang[60], th tu Dryade do chun c Protet ch huy cng va tin vo ca sng cp bn
Shang-ha.
Tu Impratrice-Eugnie ch gh Hong-kong c 4 hm ngh ngi. Ti Hong-kong tt c c chun c Page sa son
chu o t trc, cn chnh ng th n Nht c 20 ngy ri. Cc tu Fuse v Calvados vn cn tip tc sa cha. Thy
qun lc chin c chuyn nhanh chng ln tu Impratrice-Eugnie tu nh neo i Nam K. Ngy 7 thng 2, tu ngc
sng Don-na2] Tc Hm Phong (18311861), Hong nh Thanh 18501861 - TN

[3] Tc Nhit H - TN

[4] Tc Thin Tn - TN

[5] Cha tm c tn gc ca cc phin m. Takou phi chng l i C? - TN

[6] Tc Cung thn vng Dch Hn (1833-1898) - TN

[7] Tc l nc Nga. (ghi ch ca ngi dch (ND)).

[8] Tc Nikolai Pavlovich Ignatiev (18321908), B tc Nga - TN

[9] Nc Anh v nc Php lin kt i nh Tu. - ND

[10] Tc Napoleon tam. - ND

[11] Cha r phin m Tche-fou. Shang-ha chnh l Thng Hi. - TN

[12] Tc Qung ng - TN

[13] Tht ra th vo lc , tnh th ca Sagon dc ci thin, nhng v ch huy trng Canton buc phi tun lnh ca Tng
t lnh gi i t thng 7 nm 1860 bt phi chuyn mt i i b binh n Sagon. Trong khi y tri qun Sagon va c b
xung mt trm thy qun chin u do tu Weser ch ti. Hai trm qun b sung khc s cn c lin tc ch n sau. Tc
gi (TG)

[14] Nguyn vn bn dch l i tng. Thc ra, Gnral ch c ngha l tng ni chung, cn

Gnral darme mi c ngha l i tng. Jamin gi cp bc Gnral de brigade, tng ng

Chun tng. TN

[15] Nguyn vn bn dch l i tng. Collineau gi cp bc Gnral de brigade, tng ng Chun tng. TN
[16] Nguyn vn bn dch l i tng. Tuy nhin cp bc ca Montauban lc by gi l Gnral de division, tng ng
Thiu tng.

[17] Tc sng Bch H, nay gi l sng Hi H Turng Quc. - TN

[18] Mi dm l 4,445 km. - ND

[19] l du hiu trng vng ln lao, nhng hi khc vi c ca tng t lnh trong hi qun, cng gn ging nh vy. - TG.

[20] Tc Ng Tng. - TN

[21] nht ch: l ch chnh tr Php t thng 5 nm 1804 n thng 4 nm 1814, Napoleon nht lm hong . - ND

[22] Nguyn vn bn dch l tu chuyn ch c trng ti nng. Thc ra vaisseau de ligne c ngha l i chin hm ch lc
- TN.

[23] Frgate de premier rang: Tu chin loi ln c 3 ct bum. ND. Nguyn vn bn dch l tu chin u. - TN

[24] Frgate de deuxime rang: Tu chin loi nh hn c 2 ct bum. - ND

[25] Nguyn vn bn dch l i pho hm. Thc ra corvette c ngha l chin hm - TN

[26] Nguyn bn l aviso. - TN

[27] Nguyn bn l aviso de flottille. - TN

[28] Nguyn vn bn dch l chin hm. Thc ra btiment de flottille c ngha l chin thuyn hng nh - TN

[29] Nguyn vn bn dch l pho hm. Thc ra canonnire c ngha l pho thuyn - TN

[30] Nguyn vn bn dch l thuyn i pho bng st c th tho lp c. - TN

[31] Nguyn vn bn dch l tu trng ti chy chn vt mang theo mi tu hai gin i pho. - TN

[32] Nguyn vn bn dch l i tng. - TN

[33] Nguyn vn bn dch l i y thuyn trng i chin hm. - TN

[34] Nguyn vn bn dch l i y thuyn trng tu chin u. - TN

[35] Nguyn vn bn dch l trung y chin hm. - TN

[36] Nguyn vn bn dch l s quan hi qun cp trung y. - TN

[37] Nguyn bn ghi chaudire, ngha l ni hi. - TN

[38] Tic qu, tc gi chng tm c c gi Tu no Thng Hi sao? C th y l cch vit ca tc gi t m ch mnh

mt cch kn o? - ND

[39] Dch st ngha t Capitaine, tng ng cp s quan cp T trong Hi qun Php. - TN

[40] Tc sng Dng T. TN

[41] Tc sng Hong Ph. - TN

[42] Cu ny cho ta on c th tc gi l ngi trn Chin hm Impratrice-Eugnie, hoc thuc o qun thy qun lc
chin c a ln tu i Nam K. - ND

[43] Hong quyt nh hm nay hi ng chnh ph truyn cho thng ch b trng chin tranh ra lnh bng vn th
ngy tc khc cho tng Montauban bn tho v hi vi ng trong mc ch chim gi cho nc Php v tr tht quan
trng l Sagon.

V k tip: Hong , ng bit khng, sai vit th cho tng Montauban bo ng ny phi t di quyn ca ng 1.800
qun

(Hai on trn trch t 2 cng vn ca b trng hi qun gi cho ph c Charner, ngy 26 thng 9 v 10 thng 12 nm
1860). - TG

[44] Nguyn vn bn dch l i tng l on. - TN

[45] Ghi ch ca TG S quan Lnh Nga

B binh ---------------- 39 709 22

B binh ngi Phi chu 3 29 31

Pho binh--------------- 15 316 184

Cng binh--------------- 4 77 13

Hu cn------------------ 24 172 22

[46] Tng OMalley, trn nguyn tc, phi ri b Tien-tsin cng vi trung on chin u 101 n Sagon. Nhng vic ny
khng c thc thi ng nh vy, v sau chun tng de Vassoigne (thy binh lc chin) c ch nh bng cng hm b
trng gi chc ph ch huy trong binh on vin chinh nh chim Nam K. ...Ti c sai tham mu trng b tng tham
mu vit th cho tng OMalley, ngay khi c th thc hin c, s cng vi tiu on chin u 101 n Sagon xp nhp vi
ng. (Trch th ca tng Cousin-Montauban gi cho ph c Charner, ngy 14 thng ging 1861). TG. C OMalley v de
Vassoigne u mang cp bc gnral de brigade. - TN

[47] V ch huy trng k binh ca B tham mu c ch nh gi chc v ny, v mt i y cng ca B tham mu lm ph

t cho ng. - TG

[48] Nguyn vn bn dch l qun on. - TN

[49] Nguyn bn l coolie. - TN

[50] Nguyn vn bn dch l i y hi qun. - TN

[51] Nguyn bn l piastre. - TN

[52] Cu h ny cho bit ca ngi Php s nh chim ht x Annam, ch khng phi ch nhm vo hai tnh Gia nh
v nh Tng. ND

Trong bn dch ghi l Bc K, nay gi li nh nguyn bn. - TN

[53] Ngi Philippine gc Malaysia. - ND.

[54] Tc Phc Chu ph. - TN

[55] Tc Phc Kin. - TN

[56] Tc sng Mn Giang. - TN

[57] Tc Yedo, Nht Bn. - TN

[58] Tc Bangkok. - TN

[59] Gm cc chin hm : Dragonne, Mitraille, Alarme, Prgent, Alom-prah. - TG

[60] Tc Dng T Giang. - TN

[61] Tc sng ng Nai. - TN

Chng 2

Chin a v tnh trng hai phe i th - C bn a l ca quc Annam - Tm quan trng qun s v chnh tr ca thnh Ki-
hoa[1].

quc Annam gm ba x m trc kia hon ton ring bit:

- X Bc K5], x Bc K cn gi l X bn ngoi, v theo mt ti liu Ha Lan th phi gi l Annam pha Bc[6];

-X Trung K10];

-Nam K min di[11], m nhiu ti liu ghi sai l tnh Sagon, min ny cc bn xa u ghi l Cao Min[12]. Tht vy,
trc cuc chinh phc ca cc Cha nh Nguyn[13], th vng t ny thuc lnh th ca vng quc Cao Min.

Ngoi ra quc Annam cn gm mt s nc bo h phi triu cng. y l tnh trng quc Annam bt u t nm 1802
cho n nay.

Mt dy ni ko di 800 dm, tip ni t vng ni non Ty Tng, khng xa cao nguyn Khou-khou-noor, di xung pha nam
song song vi vng bin Tu, phn nh v tr hai vng vng quc xa nht ca quc Annam. Mt bn l ni v mt bn l
bin lm ranh gii thin nhin cho hai vng quc Annam pha Bc v Annam pha Nam; nu dng danh xng khng c
ng lm nhng thng dng hn th gi l Bc K v Nam K. Bc K l mt vng ng bng rng ln, ph sa, ph nhiu v
phong ph nh sng Sang-koi hay Song-ca[14] v cc ph lu bi p.

Nam K l mt di t ch rng t 30 n 50 dm, ko di t bc xung nam; dc theo mt dy ni bao bc nm bn pha ty.

Nc ra bin bng cc sng ngi t ngon ngoo, nc chy cun cun, t hng ty ra hng ng. y l dy ni xa nht
v pha ng trong s 5 dy ni ln to ra cc vng thung lng rng l x Min in, x Xim La, x Cao Min v x Annam.
Ni tri di t v 11 thnh tng vng thp dn theo mt ng un cong bt u t ni Vi v ra st ti bin, to ra mt
bc trng thnh rng ln v mt ngn o, ch cha li mt di t hp l Phan-thiet[15], lm ranh gii thin nhin gia Nam
K min di v Nam K min trung.

Tr xung pha ty nam vn cn cc ni i nh tha tht, ni y c th coi l vng chuyn tip ca ranh gii Nam K min
trung: sng ngi t ngon ngoo, vi kinh rch, thin nhin hoc do ngi o, chy gia cc vng ni v i nh. Cng xung
dn pha nam th ch thy trc mt mt vng t mm gm ct, bn v 5 con sng ln cng cc kinh rch thin nhin chia ct
thnh hng ngn o. Ct th c mang t bin vo[16], bn t th do sng Cambodge[17] bo mn nhng vng ni non
chy ngang em bi p trong ma nc l.

Trong qu kh chc rng bin bao ph c min Nam K ngy nay. Mt vnh hnh vng cung nm lt gia hai vng ni l Ha-
tien[18] v cap Saint-Jacques[19]; sng Don-na ch l mt dng thc; hai nhnh sng Va-co[20] to ra hai con sng ring bit.
Tnh Long-h (Vinh-luong)[21] lc cha thnh lp; cc tnh Gia-dinh[22], My-th25] chng minh cho thy vng t ny
trc kia do sng ngi v bin to ra. Ct dn li thnh cn dc b sng ha vi ph sa to ra rung ng phong ph. S hnh
thnh t ai do sng ngi vn cn ang tip din ti vng ny ca x Annam, ngi Tu gi ni y l x sng ngi; bn v
ct ha ln nhau khng phi l nc cng khng phi l t. Nhng ngi Bc K mo him n y dng vn trn v lt
i trn bn.

Hai dy ni ko di ra ti bin ti hai a im l Phan-thiet v Ha-tien, gia hai dy ni l sng Cambodge. Bin l ranh gii
thin nhin r rt ca x Nam K min di. Tip gip vi x ca ngi Mi v x ca ngi Chm[26], ni y bin gii km
r rng hn. Khi nhn vo bn 6 tnh Nam K min di, t b bin hin nay cho n v Tram-ban[27], ngi ta c th
nhn thy bin vn cn gi li vt tch trong vng t ph sa; ton vng ch l o v chung quanh thy triu dng ln hay rt
xung u nhn thy r rt. Tu b lu thng nh trn bin rng; nc su, khng nguy him, cc ng di chuyn c k
vch r rng.
Nm con sng ln chy ngang Nam K min di ra bin bng mt trong nhng ca sng rng ln nht th gii: Nm con
sng ny gm c sng Don-na, sng Don-trang[28], sng Soi-rap[29], sng Va-co, sng Cambodge. Sng Cambodge b ngng
bi nhiu cn ch c tu b y su di 14 chn[30] mi di chuyn c. Hng v su ca kinh rch thay i theo ma
gi. B bin thp, cy ci xanh ti v bng phng; khng mt ngn cy no vt cao hn cc cy c, cy mm c th
dng lm im chun cho tu b nh hng. Kh khn thin nhin cn tr lu thng ca tu b ln nhng khng gy kh
khn g cho cc thy th Annam, Xim, Tu v Nht. H li cc tu ven b tht hay, tu ca h c y rt cn.

Cc nh vit s ngi Ha Lan chp rng sng Cambodge ra bin bng 3 ca: ca Umbequamme, danh xng ny theo ting
Php c ngha l bt tin Incommode, ca Nht Bn v ca Sagon. Chin tranh Nam K gip thm cho vic nghin cu a l
thy hc ca sng Cambodge; hin nay ngi ta bit rng sng Cambodge c 7 nhnh chnh. Umbquamme[31] l ca ra
bin ca mt nhnh sng tch ra t sng chnh gn Chau-doc[32], sng Nht Bn gm hai nhnh bc v nam My-th35], xng
rng y gai to thnh cc bi rm m ngi u chu khng th chui qua lt, nhng i vi ngi Annam th h trn, b v
rnh rp d dng trong .

Nhiu ch nc n su vo b kinh to ra nhng ch phc kch bt ng: y l nhng nhnh kinh ln su vo t, nm song
song vi kinh chnh, ca vo th c dy leo r xung che kn; cc hc kt thin nhin c th lm ch np cho mt ngi, mt
chic ghe hay mt nhm qun nh: khng c ch no c th lm ch phc kch chc chn hn nhng ch nh vy. Kinh rch to
cho chin tranh Nam K mt b mt tht ring bit. Ln u thy nhng b kinh nh th, ngi ta tng d, th ph gai li
bn vt ngang, nhng ri s b ngp trong ly, mt my rch nt, tr nn bt lc v c va mm va cao qun cht; ngi
ta t hi khng bit phi lm th no chng li qun phc kch, h th coi cc chng ngi ny nh khng c. Cc pho hm
nh bng st l linh hn ca trn chin Nam K, nu khng hu dng ngay trong khi hnh qun, th cng rt ch li v sau l
nh vy.

Quang cnh ca Nam K tht l bng phng, bun thm, ging nh tt c cc x ng rung khc. Khi c mt l h do cp, nai
i ngang cn lu li th tm mt mi vt ra khi hai bn b kinh, nhng cng chng thy g l ngoi nhng cnh ng xanh
ti i khi gn sng nh mt bin. ng rung l t Pht, chng c g buc cht tm hn vi t ai. Thiu chiu su ca s
sng. t nhng ch cho bn; ch c t tng mi c th lt i trn vng xanh ti v tn ny m thi; xc thn s ln chm
ti ch. Nhng cng c mun thu ni tip nhau, tng cng mt u ging ht nh nhau. Trc cnh snh ly v bng phng,
ngh lc mm yu, ch c linh hn t vt ra m thot i. Qu tht l ni phi gi l cnh ton phc ti thng, xin tm mn
ch nh vy, - ci thot tc vn ton nht, ci chm dt ca bun thm, ca nh nhung[36]. Tuy vy, v pha bc, khi n gn
mt trong hai vng ni, t ai tr nn cao hn, b sng cng dc hn, rng chen k vi rung ng. Trong rng c nhiu th
dng lm thuc tu, gi bn t hn vng.

Kinh rch ni lin 5 con sng ln Nam K to ra v s ng di chuyn v cng hu ch cho thng mi, chin tranh m cng
tin li cho o tc na. Mi th trn ng ra phi l mt trung tm va qun s va thng mi, v nu ng nh th th s
nh chim ca ta s gn gng hn; nhng tht ra th hai tnh cch ny tch ri hn nhau: Sagon l trung tm qun s, My-th
l trung tm thng mi. Cc ghe thuyn ca ngi Nht, ngi Tu, ngi Annam, ngi Xim c y cn d di chuyn trn
sng, nh vo a im gn ni sn xut go, kinh lch li dn ht vo sng Cambodge, thm vo truyn thng ca dn chng
a phng t bao nhiu th k, tt c gp li lm My-th tr thnh trung tm bun bn ln nht ca Nam K min di trc
khi ngi u chu ti y. Sagon, da vo thnh ly v v tr nm chn ngang cc ng ra Hu, ln Cao Min v x Mi tr
thnh trung tm qun s v hnh chnh ca c su tnh. Hai trung tm thng mi v qun s l Sagon v My-th da vo
nhau bng ng thy vn; l con kinh Tu[37] m tm quan trng chin lc phi k vo bc nht.

Sagon, ni trc y c tri binh nh ca Php v Ty Ban Nha b phong ta, khng hn l mt thnh ph theo ng ngha ca
u chu. Sagon cng khng phi v tr c thnh ly kin c, c tm nh hng tri rng nh trc y, v ang b ta phong ta
v thnh ly th h nt, thnh mi hin nay km hn tm quan trng[38]. Ni cc c xng ng tu, vo nm 1819, trc khi
c gic phn lon, ngi ta cn thy hai thuyn chin ln theo kiu u chu v 190 thuyn chin dng cho. Thnh quch rng
ln trc kia v c xng ng tu khng cn vt tch g na. Nhiu lm l hai bn b sng Don-na cn thy vi c s c tnh
cch tm thi, l nhng vt vt thu gp li sau khi Touranne[39] b ta chim ng. Dn s, ngy xa ln n 150.000 ngi,
rt xung mt cch ng k.
Du khch n Sagon s nhn thy trn hu ngn sng[40] mt con ng t on v hang l. Nh ca phn ln bng cy, lp
l da nc. Mt s t lm bng c mi lp ngi lm vui mt v an tm hn. Tip l nhng mi cha tht cong; kinh
Tu v hai kinh ph, mt nc phng l, dng lm bn cho thuyn b trong x; v bi cnh chung quanh nn nhn thy kinh
Tu nh ngn hn li; mt nh kho xiu vo dng lm ch, mi hnh nh sn sng xung pha bn phi. Hu cnh l nhng
chm cau c v ho hp vi bu tri nng bc; cy ci khc khng c g c bit. Hng ngn ghe xung chen nhau b sng
to ra mt thnh ph ni nho nh. Ngi Annam, ngi Tu, ngi n, vi ngi lnh Php, lnh Tagal ti lui nhn nhp, thot
tin to ra mt quang cnh ngon mc. Nhng sau th chng c g xem Sagon, ha chng l dc theo b kinh Tu, c
nhiu nh bng kh sch s v vi nh xa trnh khi gic phn lon tn ph.

Trong cc khu nhiu cy cau i khi c nng tri ca ngi Annam ct theo li ba gian hai chi, rt thanh lch v kn o; xa
hn, ni khu t cao l nh ca v ch huy Php, ca i t Ty Ban Nha, doanh tri ca nho quan Annam; i khi ch c vy.
Con ph ly li v g, nh ca tha tht, hp li thnh mt quang cnh kh ngho nn, l Gia-dinh-thanh[41] m ta gi l
Sagon[42]. Cc thnh ph khc nh Batavia[43], Singapour, Hong-kong cng ch nh vy thi trc khi ngi u chu n. C
th ri mt ngy no mt thnh ph p v ng c s mc ln v tr ca ci lng Annam b trn chin dit chng tn
ph m ta ang thy hm nay[44]. Trn vng t cao l vng thnh c do ngi Nam K xy nm 1837[45]. H su quanh
thnh ch b lp mt vi ch; ch cn vt li l xong. Nh ca bn trong thnh u nt. Bi trng to thnh hai ln di trng
xa, gia l li i. l go b t chy t nm 1859 m n nay vn cn chy[46]. La m 24 thng m vn cha tt. Cc
ht go, mt vi ch vn cn gi nguyn hnh dng; nhng tht ra ho thnh tro; gi hoc ch chm nh s lm tan ra
thnh bi. Truyn thuyt cho rng mt kho tng rt ln cn nm trong ng la ln .

Thnh ph Si gn nh vo v tr a l v kinh t chi phi vt qua nhiu kh khn v mu thun v hnh chnh gy ra t
quyn li bt ng gia cc phe nhm. Sagon cng khc phc c nhng bt hnh do chin tranh gy ra. Nh nm vo v
tr trung tm nn t Sagon i Batavia, Manille, Hong-kong v Canton tht l ngn v tin li. Gi ma gip lin lc d dng vi
nc Tu v nc Nht; ta cng bit r vic bun bn ca Nht vi quc Annam trc y ht sc tch cc, thi cng
chng xa g trc ngy c s hin din ca qun vin chinh. Nhng k phiu lu ngi u chu o t n Sagon, bt k lut
l g p dng i vi h, h c li, chng qua v ming mi hm li. Ngi ta c th ni rng sng kin c nhn c th b lp
cho nhng g m nguyn tc khng thc hin c hon ho[47].

i t Victor Olivier[48] xy p thnh ly cho Sagon ngay t nm 1791; v s quan ny l mt trong s 20 ngi Php do
Pigneau de Bhaine, gim mc hiu ta dAdran, a ti y. Nhm ngi ny l s vn vn thot c t mt hm i 20
chin thuyn v 7 trung on qun Php b ton quyn ngi Anh ti Pondichery cm gi trn ng ko n Nam K. Lc
by gi, hong Gia-long[49] ang tm cch chim li lnh th ca mnh. Cng chng phi l kh hiu khi hong Gia-long
quyt nh tng cng h thng phng th Sagon, v phng th Sagon chnh l k hoch chung chng gi ton th Nam K
min di.

Vng lnh th ny ca vng quc Annam, v a th thin nhin bt li, rt d b ngi Xim La v ngi Cao Min xm chim,
ngi Annam rt kh chng gi. Nm con sng ln chy di trn ton vng to ra ng lu thng gip qun xm lc t pha
nam hay pha ty ko n nh. Ngi k s Php ny tm cch gim bt yu im thin nhin tht ti tnh. ng ta tm
mt v tr trung tm ca ton vng, tc l thnh ph Sagon, nm trn b sng Don-na, - ni vy thi ch ng ta cng c th
chn mt ni khc c - v t ni ny c th a qun tng vin nhanh chng n cc im b hm da mc d sng ngi cn
tr. ng thi ng cng xy dng mt vng thnh ngay ti Sagon, ni giao im ca cc ng tin qun chin lc, tp
trung ngi, lng thc, kh gii v n dc. Thnh Sagon hnh vung, mi mt c hai chng phng th53]. By mi tu v
mt trm ghe thuyn chuyn ch trong vng 4 thng c 60.000 tn go cho th trng Hong-kong v Singapour, em n
mt s li khng l cho ta. n Ca-ma56], sn cha c tng gch chung quanh, tm c th phng th c ngay.

Cha cch xa cc tuyn phng th ca ch. Cha th hai l cha Clochetons[57] hon ton trng tri v ch cch ming ng
hm ca ch c 400 mt. Ta lin ly ngay t m m chung quanh p tng phng ng. Ta khng thy qun Annam ra
phng ng ng h o. Nhng ngay ngy hm sau bt ng n sng ta vo cha git mt mt ngi v lm b thng
thm vi ngi khc. My nm m ta ly ht t, v th phi i xa hn v dng bao mang t v; vic p tng phng
th tin trin chm chp, cc nhc, l liu khng c g che trnh ch qun. Trong m mng 3, rng ngy mng 4 thng 7,
qun Annam, t nht cng n 2.000 ngi, yn lng vt khi thnh, bao vy cha, trong khi cha cha bin hn thnh
n. H xng thng vo cha, h ht vang lng.

Ha pho ca ch cng bn vo cc cha khc[58] lm th nghi binh v ng thi cng bn vo cha Clochetons na, qun
th bn xi x vo ngi Php, ngi Ty Ban Nha v ngi Annam trong n. nh git nhau sut mt gi ng h. Nh vin
binh t Sagon ko ln mi chm dt c trn chin. K th b li mt trm xc cht. Qun lnh ca n Clochetons gm c
100 qun Ty Ban Nha do trung y Hernandez ch huy, v 60 ngi Php do hai trung y hi qun cm u l Narac v
Gervais[59]. Qun Annam khng tr li tn cng n Clochetons na; nhng li o t ca hm i mt ng h khc bc
song song pha sau ng phng tuyn ca ta. Do n Php v Ty Ban Nha lt vo gia hai ng h phng th ca h,
chn hn ng thng thng vi cnh ng pha sau thnh Ki-hoa.

Ngy 16 thng 10 nm 1860, i t hi qun d'Aries a qun vo kinh Avalanche[60] (xem bn 2) thm d cc n m
ngi Annam xy ct ngay gn tuyn phng th ca ta, v khong cch qu gn nn ta d b h tn cng. Hai tu nh c dng
tin vo kinh, ch bn rt rt nhng vn tin c ti mt cng s c ro cn canh gi im cht gi l "cu s ba trn kinh
Avalanche. Bn ta khng c ngi no b trng n khi tin ti y; nhng cuc mo him nh ny km may mn hn trn
ng v; trung y hi qun Hermand b mt vin n xuyn ngang i, vi ngi na cng b thng. Trung y Rieunier o
su v v bn ca kinh di ln n i pho t cc n bn ra; bn ny ht sc l b ch v sau.

Ton th cnh ng nm gia kinh Avalanche v kinh Tu b ch ba vy bng cc ng h di v nhiu n canh gc b tr

cch khong nhau. Bt c ch no c kinh rch hay ng x l ngi Annam lp n ti . Thng lu sng Don-na b chn
ngang. Tri vi iu ngi ta thng ngh, hu tuyn ca h thng n ly do ngi Annam thit lp cng c phng th
vng chc nh pha trc v hai bn cnh. Ni nh vy cho thy h thng phng ng ca ch cng c tm quan trong
tng ng vi thnh c ca h trc kia, ch ng ton vng.
Lin lc gia qun Annam v thnh ph Tu vn duy tr thng xuyn. T thnh Ki-hoa rng ln, ng h ta ra t cc ca
hm ging nh nhng cnh tay bp nght tri qun nh ca ng minh ti Sagon, lm cho tri ny bt lc mc d ch vn t
v nh bt ng.

Thnh Annam xy theo hnh vung, gm nm khu ring bit lin lc vi nhau bng cc ng tt thng thng. Vng ai ca
thnh l tng bng t c bn, cao 3 mt ri, dy 2 thc, c c l chu mai rt kht nhau; l chu mai phn n rng li
ngc bn so vi cc l chu mai ca cc thnh quch u chu. Kh c phng th c tch ly khp cc mt thnh, nhng
chnh yu hn ht l mt trc v mt sau. Nh cc trn ng Touranne ta bit kh y cc loi chng ngi vt ny.
Thn tre v c cnh l gai gc c s dng ht sc kho lo; thn th lm cc nhn cm trong cc hm chng, hoc cm thnh
bn chng, lm ro hoc lm cc; cnh th dng bao ph trn tng thnh to ra mt lp ro chng cht y gai.

Vng t tnh Gia-dinh chung quanh thnh Annam l t d v cng, theo tin d thm do ta thu nht th cc gin pho chin
thut c th di chuyn c trn vng t ny. Ma ma m ta phi ngng cc hot ng ch bt u vo thng 4. Cn v nh
hng ca thi tit th kh thm nh r rng; qun lnh ca ta va mi bo v Sagon xong tri qua bit bao nhiu cc kh;
u c th quy ht cho thi tit Nam K min di l nguyn do duy nht gy bnh tt cho ton th qun vin chinh.

Phong tc v tnh tnh ngi Annam ta bit rt t; ngi Annam ta thy Sagon c thn hnh mnh mai, v c l thuc vo
mt sc dn suy ha[61]. H ch c thi h tt xu m thi, mu mo, thch c bc v hm li. Nhng tht ra c th phng on
tnh tnh ngi Annam ng hn qua sc khng c ca h trong vi trn ng xy ra. H t ra sc t v, nht l trong
trn thng 4 nm 1860. Ta cng bit rng chnh ph ca h rt nht quyt, kin nhn, mnh v on kt; h c hun luyn
tun li mt cch m qung, tn th mt v hong thing ling qu quyt khng bao gi chu li. Mc d c vi s xi dc
do Ty phng chm vo[62], nhng mm ni lon ngm ngm t lu Bc K vn khng bc pht. Quyn lc ca hong
Tu-duc[63] vn nguyn vn. Chnh ph ta t Php thng bo cho v tng t lnh bit rng vua Xim va tuyn chin vi quc
Annam v gi ra trn 60.000 qun Xim. Ta s thy v sau ci thc lc ca o qun ny.

---------------------------------------------------------------------------------

[1] Tc i n Ch Ha. - TN

[2] Nguyn bn l Tonquin". TN.

[3] Tc Giao Chu. TN.

[4] Nguyn bn l Pays aquatique". ND.

[5] Tc "ng Ngoi". - ND.

[6] Nguyn bn l Annam septentrional". ND

[7] Nguyn vn bn dch l Annam. - TN

[8] Nguyn vn bn dch l Annam min trung. - TN

[9] Tc "ng Trong". - ND.

[10] Nguyn bn l Annam mridional". TN

[11] Nguyn bn l La basse Cochinchine". ND.

Nguyn vn bn dch l Annam min di. - TN

[12] Nguyn bn l Cambodge". ND

[13] Vng triu ng thi. - TG

[14] Theo cha x Alexandre Rhodes. - TG.

1 lieue = 1 dm, di 4,445km. - ND.

Sang-koi c l l sng Chy, cn Song-ca l sng C. - TN

[15] Tc Phan Thit. - TN

[16] Trn phng din a cht hc khng c ng lm, ct vn do sng ngi bi p. - ND

[17] Trong nguyn bn tc gi ghi l sng Cambodge. Tn ngy nay l sng Mekong, tc gi cng dung tn sng Cambodge
ch chung cho sng Tin Giang v Hu Giang. - ND

[18] Tc H Tin. - TN

[19] Tc Vng Tu ngy nay. - ND.

[20] Tc Vm C. - TN

[21] Tc Long H v Vnh Long. - TN

[22] Tc Gia nh. TN

[23] Tc M Tho. - TN

[24] Tc An Giang. - TN

[25] Tc Ty Ninh. - TN

[26] Nguyn bn l Moys v Kiams. ND

[27] C khi tc gi vit l Tram-bam hoc Tran-bam (tc l Trng Bng ngy nay), Vnh Long th c khi tc gi vit l Vinh-
luong hay Vinh-long, chng ti xin gi theo nguyn bn trong tng trng hp. - ND

[28] Tc sng ng Tranh. - TN

[29] Tc sng Soi Rp. - TN

[30] n v o lng : di khong 0,3248m. - ND. Nguyn bn ghi l Pied. - TN

[31] y c l l ca nh An ca sng Hu. - TN

[32] Tc Chu c. - TN

[33] Sng Nht Bn c l l sng M Tho v 2 ca sng nu trn c l l ca i v ca Tiu ca sng Tin. - TN

[34] Liu v cy hoa tr (camellia: trong nguyn bn) l cc cy vng n i thng thy u chu. - ND

[35] Nguyn bn ghi aloes. - ND

[36] y c th l tm trng ca ngi tha hng i chinh pht ni x l qu ngi (?). Dn a phng sinh ra y, ln ln
y, u thy thng yu v gn b vi mnh t snh ly ca mnh. Bit bao nhiu ngi ng xung nhng mnh rung
ngp snh bo v qu hng mnh. Trn mnh rung bng phng h thy gn gi vi nhau hn, thng yu nhau hn. Thn
xc h khng ln xu xung bn m h bit dng xung i thm hi nhau, gip nhau, khng cn phi p ng x g c.
Linh hn h khng cn lt i u ht, v tm hn h gn b vi tng cng c di chn h, mc d tng cng c u ging ht
vi nhau. - ND.

[37] Nguyn bn ghi Arroyo Chinois. ND. Ngi Vit gi l rch Bn Ngh. - TN

[38] Cng trnh mi xy dng sau ny. - TG

[39] Tc Nng ngy nay. - ND.

[40] B bn phi k t ngun ra bin. - ND.

[41] Tc Gia nh thnh. - TN

[42] y l phc ha quang cnh chung ca Sagon vo thng hai 1861. K t lc y v sau, nhiu cng trnh c thc hin,
phn ln do cng binh. Cnh ng c tho nc bng mng rnh. ng ph rng, p, nh nhng ng ci quan, to ra
ph x Sagon; chc rng nh ca ri y s mc ln. Xng tu c thnh lp. Tuy th nhng xy dng ny cng khng lm
thnh ph thay i bao nhiu khi nhn t di sng ln: cng vn nh xa, khng c g cho thy y l mt thnh ph; trc
mt ch l mt phong cnh bng phng, khng c c tnh g c bit, s hin din ca ngi cng ch thp thong m thi. -
TG

[43] Tc Jakarta ngy nay. - ND.

[44] Vit theo bo le Cambodge annamite (Cao Min Nam K) nm 1835. - TG.

[45] Tc thnh Phng. - TN

[46] Xin mn php thm vi chi tit cho r rng v tc gi c vit mt cch mp m. Tht s ngi Php khi nh Nam K
t nm 1858. Vo lc qun Php v ng mnh dn ton lc nh Tu th de Genouilly em qun nh Nng, nhng
khng c ngi ni dy tip tay nh mong i. V khng sc gi Nng, qun lnh li b st rt, dch t, kit l, cht nhiu,
de Genouilly bn em qun vo nh Si Gn, t kho go V qun t khng gi thnh Si Gn nn ng ra lnh ph thnh
v xy n nh hn phng th v ch tip vin. - ND

[47] Cu ny khng lin h g vi on va vit, ch l cu chuyn tm tt v gii thiu on tc gi sp vit bn di, tic
rng cu chuyn tip khng c kho lm. y l cch vit vn kh xa. - ND.

[48] Victor Olivier de Puymanel (1768-1799), tn Vit l Nguyn Vn Tn, tng c cha Nguyn nh phong chc Cai i, nn
cn c gi l Cai Tn. V sau, ng c phong chc Thuc Ni V y, hm chnh Tam phm, ti liu Php ghi thnh "Colonel
de la garde royale". - TN

[49] ng ra l cha Nguyn nh, v mi n nm 1802 ng mi ln ngi Hong vi hiu Gia Long. - TN

[50] Tc thnh Quy. ng ra thnh c 3 lp bo v: ngoi cng l mt lp ly bng t, mt lp ho nc, ri n mi n

tng thnh bng . - TN

[51] Nguyn vn bn dch l t ngn sng. C l dch gi nhm. Nguyn bn ghi l le rive droite - TN

[52] Tc n Hu Bnh, cn c tn gi l n Vm C hay n Giao Khu ngy nay vo khong di chn cu Tn Thun. - TN
[53] Cng Sagon c m ca ngy 22 thng hai nm 1860. - TG

[54] Tc n Cy Mai. - TN

[55] Tc vng Ch Ln ngy nay. - TN

[56] Nguyn bn ghi La pagode des Mares". Tn ting Annam khng r, ngi Php t l cha Ao v c nhiu h v ao chung
quanh? Qun Php thng chim cc cha lm n v l cc kin trc c sn, xy gch, cao ro v rng ri. - ND.

y chnh l v tr thnh -Ma. Trc khi Php xm chim th l khu vc c cha Kim Chng v n Hin Trung. V tr ngy
nay l khong ng t Nguyn Tri - Cng Qunh, i th l ni cha Lm T v vn phng B Cng an pha Nam ngy nay. C l
tc gi mun ni n n Hin Trung, do y l ni th cc cng thn th Gia Long chng? - TN

[57] Tn ca ngi Php t cho cha v gi l n ca h. ND

Trc cha c tn gi l cha King Phc. Nay du tch ngi cha khng cn. Phng on v tr ca cha nm gc ng
L Thng Kit v Hng Bng ngy nay, gn bnh vin ph sn Hng Vng. - TN
[58] Cng do qun Php chim lm n. - ND.

C l tc gi mun ni n Phng tuyn cc cha (Lignes des pagodas) chng? - TN

[59] Khng thy tc gi ni n s thng vong ca ngi Php v ngi Annam theo Php trong n. - ND.

[60] Tc knh Th Ngh. - TN

[61] Nguyn bn ghi Race abtardie"; "abtardie" c ngha l thoi ha, suy i. Mn php xin c gi ch so snh vi cc
on tc gi vit v ngi Annam chng IX. - ND.

[62] C l tc gi bit tha Ty phng y tc l nc no, ai xi dc v xi gic ai ni dy chng li triu nh Hu, nhng
tc gi khng mun vit ra y thi. - ND

[63] Tc T c. TN

Chng 3
K hoch chin dch nh chim Sagon _Hm i ch ng sng Don-na_Gii tuyn cc cha cm chn qun ch; qun vin
chinh dn qun hnh cung, phong ta thnh K ha, t qun An nam trong th phi la chn, hoc phi chng tr, hoc phi
chu nghin nt v phn tn trong mt trn nh p duy nht.

Ngay hm thy s c tng t lnh vin chinh n Sagon, qun ta vn khng li tay chun b trn chin Nam k. Ti Woo-
sung, qun vin chinh qui trc y c phn pht kh gii, hnh trang v a ln tu. Ti Sagon, qun s n t trc
cng th sn sng tin qun v chin u. Cch b tr v a im chin lc c quyt nh xong, tnh bo cc ni cng
thu thp v b xung. Trng trch c phn phi, cc vn c nhn trong qun ng cng c gii quyt xong. Thnh
phn qun on thy binh b c lnh tp hp; tiu on ny gm 900 ngi, chia thnh 9 i i, trong s c mt i i
mnh danh l thy binh t kch gi vai tr ca cng binh, nh m ng; i i t di s ch huy ca i y hi qun de
Lapelin.

Thy s c nghe i t Ty ban nha, cu ch huy trng Sagon, phc trnh v cc cng tc ca mnh; v i t ny va
chm dt nhim v phng th Sagon sut trong mt nm qua. Thy s c cng vi cc v ch huy cng binh v pho binh
i xem xt cnh ng K ha v sau ng cng i quan st ng gii tuyn phng th do chun c Page vch ra t kinh
Avalanche cho n n Ca-ma; ng mun bit chc ng gii tuyn ny t phi kh, kh d c th dng cho pho binh, mc
d trn cnh ng mnh mng ca ng gii tuyn c nhiu t v h nhn to. Sau khi quan st, v thy rng vi phng
tin ht sc di do ca o qun vin chinh hin nay, ng c th nh bc hu bt ng qun An nam trong khi h ang bn lo
phng th mt trc v hai bn cnh.

Do , ng quyt nh k hoch hnh qun nh sau m cc v ch huy cng binh v pho binh phi nghe theo. Mt mt, hm i
ngc sng Don-na, ph xp cc chng ngi do ch dng ln, ph cc p chn, san bng n ly v kim sot ton b
thng lu sng. Tip l ng tuyn cc cha ca ta phi i u v km gi cnh mt ca ch qun; ng tuyn ny s
x dng pho binh mnh m, da vo cc cng s mi v vng ai chin thuyn neo trn sng Sagon, mc ch cm chn v
dn ch vo th bt lc. Sau , t n Ca-ma dng lm cn c hnh qun, ton th o qun vin chinh s tin ln nh gy
tuyn phng th An nam ti mt im th nht, tip tc dng im ta ny tin ln, trnh tm n ca ch bc ra pha sau
vy hu tuyn thnh K ha.

T v tr ny rt gn sng Don-na, qun vin chinh s phi hp vi hot ng ca hm i trn sng khp kn gng km m
nghin nt ch qun. Trong khi y qun An nam khi b ct ri vi kho Tong-kou, b vy hm trong vng ai st, khng cn
gii php no khc, h buc phi nh hoc b tn cng v nghin nt. Tuy nhin ch vn cn mt ng tho thn, nu trong
khi kch chin ta khng t mt i qun canh chng ti y. l ng gim mc Adran; nhng mun n c ng ny
th ch phi vt qua vng m ly thuc kinh Avalanche.

y ch l ng tho chy ch khng phi l ng rt lui trong trt t4]. Tnh trng c bit nh va k cho thy ci hi hng
khng t ni trong ting ku cu ca nhng ngi lnh canh.

Qun s nn nng hng say ch i u vi k th. Cho n gi pht ny cc gii tuyn vn im lm; t cha Clochetons ta thy
thoang thong cc chng ngi vt ca ngi An nam, chng hn nh cc cnh l a vng, rm rp v chng cht trn u
tng thnh. Nhng chi canh c mt bng phng ng, mt bng ngi thp thong, th thi.

Chin tuyn ch tri rng mi su cy s; tng s ch qun theo tin n ln n 30000 ngi, ta v h ch cch nhau c vi
trm thc nhng ta th khng trng thy h; ta cn nghe ni h c nhng ch c th him hc trong thnh; cng nn k thm
tnh cng ngnh ca ging dn ny, sc chng c ca h v ta th nh sut mt nm chng c g ht, tt c cho thy
tm quan trng ca ch v trn chin sp xy ra. Nhng ngy nay khng cn ai nh ti sc mnh ca ch. V sau ny, khi
tng thnh K ha b san bng, cc bn chng v ch gai bao ph tr thnh mt lp tro en, khi k th bi trn, lang thang v
khn kh, th nhng ngi t Php n, c ly hm nay on ngy xa, ri ch nho khi d gi tr qun s ca ngi An
nam, khng chu phn bit g ht m coi qun An nam ch l bn gic cp.
Trong khi ch i nhng cuc dn thn sp n, qun s tm thy trong i sng trc mt mt ngun sinh lc mi, mt s vui
nhn trn tr, m sau ny khng ai tm thy trong cc cuc hnh qun vin chinh khc. Nhng ngi tri qua giai on ny
u coi l mt giai on l th v c o trong cuc i mnh. Ci mi l v v p ca quang cnh Sagon tht du dng v
duyn dng, to ra mt bi cnh ht sc quyn luyn khi cht ngh ri y s phi ri xa ni ny[5] Kinh Tu v ng ci ni
tip vi kinh ny trn t tht ng ngi v nhn nhp, y thc phm, sng ng v n dc chin tranh. Trn mt kinh cc
tu sa-lp mu xm, trc kia chuyn ch qun lnh a ln tu ti Peh-tang, nay th chuyn ch cc khu i pho nng c
kha v cc sng ci, bn t sng v nhng qu n di u nhn[6].

Kinh Tu, m ta vn thng nghe nhc ti khi ni n Sagon, rt c th l mt con kinh do ngi o, hoc t ra cng do tay
ngi sa v vt gip cho tu b thng thng. Kinh tch ra theo mt hng thng gc vi sng Sagon, n su vo vng ng
bng, mt nc phng v u, rng 100 thc. Kinh Tu ni lin vi kinh Thng mi[7], kt hp vi cc kinh khc ri
vo sng Cambodge [8] to ra ng lu thng huyt mch cho vic bun bn trong ton vng Nam k min di. Khi ri khi
Sagon, dc hai bn b kinh vng ln nhiu chm cy mng cu[9], cy mt, cy bng li rt thm, da gai v lau sy. Cy ci
trn b bn tri [10] che khut nhng rung la mnh mng xa tt ti chn tri. Dy cy b bn phi, thnh thong c ch
trng l ra mt ci miu[11] nh, miu dng ln th mt v thn quen thuc ca a phng; trn b c nhiu cn nh
xinh xn ca ngi An nam, lp ngi, nh c trng xng rng bao kn chung quanh khng cch g chui qua lt.

Mt con ng ci tnh trng bo tr kh tt, rng nh mt tnh l ca ta Php, c cy xinh xn che mt, ng chy di song
song vi kinh Tu ch cch khong 200 thc. l mt on trn con ng t Sagon i My-th. T Sagon xung, bn pha
mt l cc cha bin thnh n ca ta nh n Barbet, n Ao, n Clochetons, n Ca-ma. Cng v bn pha tay mt, xa xa
sau mt ng, t ai c v cao hn mt cht tri rng ti chn tri. Cc chm cau v cy ci xanh ti khng cn na, ch
thy cy c cn cc, vng a, thp l tTt c u cn ci v bun thm di bu tri nung t; vi m t, vi nm m sn
sng chi trang tr tranh v trn vch m l tt c nhng g p vo mt ngi nhn. Cnh ng mnh mng chnh l cnh
ng K ha. Xa hn na l tuyn phng th An nam, vch thnh thp, tip vi mu t, nu khng c bng vi k m v chi
canh th kh m nhn ra thnh K ha.

Thnh ph Tu, dn a phng gi l Cho-luen, tn c gc ting tu[12], tri di hai cy s dc hai bn b kinh. Quang cnh
nhn nhp, cu-li Tu v An nam tp np khun vc go, tin bng ng, d nh v c kh. Cc mi ngi mu ni bt gia cc
chm cau ging nh ni thn d; thn cau thng bng v c kha tng chng nh tng lm mu cho cc ct ca thnh
quch Hy lp. Vin cnh trng thy khc quanh u tin ca kinh trn y v du dng, mm mi v thanh lch. Tht nhiu
cu ni lin hai b sng. Cng ra xa Sagon hn, vn tc rng hn, nh ca dn dn tha tht v ring bit hn. Cho-luen
khng ging thnh ph u chu cht no, m cng chng ging vi mt thnh ph Tu hay An nam no c.

Ngi ta c th ni y ch l mt ni gom t ca mt s nng tri giu c. Sn nh khng c tng che khut nh bn Tu, nn
ngi ta c th trng thy vo gi cm, trong sn c k ba ci bn theo hnh tam gic. Bn trong cng, k cao hn ht, dnh cho
ch nhn, con ci, bn hu v ngi qun gia ngi; cu-li th n hai bn cn li k thp hn. Li sng gia tri nh th cho
thy ci v oai v ca ch nhn. Trn mt kinh lun lun tp np, thuyn b kp st nhau, ch cn mt li nh gia. Khi nc
rng, mc nc rt xung tht thp, ch cn mt dng nc nh nh mt con sui, cho thuyn tht mng lu thng; ghe
thuyn khc thn nhin cn snh hai bn b m khng h hi g c.Cc ghe tu ny ch x dng nc ngt, sn bng long
bng mt th du ni ha, trng c v nhn h phong lu.

Thnh ph Tu l cha kha ca tt c thng nghip ti Nam k min di. Ai kim sot c thnh ph ny l nm ht kh
nng sinh hot ca dn chng trong phn t An nam ny. Cc n Clochetons v Ca-ma s gi nhim v nh chim thnh
ph Tu; mt tu chin loi lorcha[13] kim sot con kinh m hai bn b l Cho-luen, tu mang tn Jajaro th neo ngay ca
vo thnh ph Cho-luen; do mt i y hi qun ch huy, ph t li l mt trung y thy qun nh b, y l mt trong nhng
vic tr tru ngc i trong trn chin k l ny.
Thnh ph Tu xy ct theo li xa, ngi Tu sng y chia ra thnh tng bang hay hi on, c thit lp hn hoi quy uc v
xc nh nhng ngoi l khi ng gp. Nhiu ngi tht giu c; mt s ngi thu trc tip cc tu u chu gi i n ,
o Runions hoc i Tu. Cng phi xc nhn rng ngy nay tnh th kh khn v s chim ng ca Php, thng gia ti
Sagon da vo gi c ca th trng Hong-kong v Shang-ha, nhng c khi bit c khi khng, v th ngi Tu lp hn mt h
thng chuyn th ring ca h gia Sagon v Canton.

Trong sut vng Cho-leun thuc tnh Gia-dinh, cha v miu (bn th nh chuc ti) tht l nhiu. Cc miu th xy ct rt
trang nh v ging ht nhau, tng t nh cc n miu bn Tu. n miu xy ct c l do tin quyn gp ca dn bun bn
ngi Tu. Dn Tu cng dng dng vi tn gio nh dn An nam, nhng h giu hn v mun khoe khoang ca ci[14]

Bn cnh cha m chun c Page, mt nm trc y, bin thnh n phong ta Sagon th nhn t xa cng thy r
nh trn mi c cc con rng tht c bit, nhng con c ng dng trn ui v tng ch c mt ngi ta[15] theo mu gc
t lu i Yuen-minh-yuen; chc chn cc hnh tng ny khng phi l cc sng to ty hng do tr tng tng ca ngi
Tu m ra. Cnh sn trc cha u c trng loi cy dng n c l ln gi l cy Mah-phot, di mt trong cc cy ny
ng Pht c vua cc thin thn l Indra phong lm thy tu.

Cnh cha Barbet mang tn mt i y thy binh b chin trc kia tng cai qun cha ny, ng b m st v b ct u ni
khc quanh th nht trn con ng dn n cha Ao. Bui chiu hm , ng ci nga i tun tra nh thng l. Bn st
nhn rnh rp trong mt bi cy, sau ny ngi i ngang y cn ch ch cho nhau bit. ng ta b t kch bng gio t ngay
xung nga. Bn An nam lin ct u, b qua cc bi rm v c cao tr v gii tuyn c ca thnh K ha. Sng hm sau, ngi
ta thy phn thn th cn li b ko b bn v ng; con nga b thng nm bt ng k bn. Ngi ta k li rng khi ci u
ng i y em n t k bn khay tru ca v tng An nam th ng ny lin m tin thng m khng ni g, ri sau
mi tht ra mt li tic thng. i y Barbet c thn hnh v mt sc mnh lc s, tt c ngi An nam u bit mt ng.
Cha Ao trc kia rt ni ting v l ni hnh hng cho nhng ngi i bun bn t My-th tr v. Cha c hai ao nn gi l
cha Ao, mt ln mt nh, nc d bn, thng thy thnh thong c xut hin loi c su caman.

Cha Clochetons hi xa hn cc cha k trn nhng cng trn ng t Sagon i My-th. Cha xy ct gia mt cnh ng m
m. Cc tng thn [16] sn vng, cht y chung quanh cc gian phng trong cha, v mt tng trng mt trng thi gn
hon ton thot tc. Mt n g bi mc khp ni, lnh thy v b binh nhn thy m thm. Trn bn ca cc s quan c vi
chai ru vermouth v absinthe; trc mt n sng 30 ly nng di c kha xp thnh hng trn cc b bn, lp sn en try
tra v sng phi khing ln khing xung. Cc cha hay n binh ca ta va k gi nhiu vai tr: va l nng tri, n canh gc
v pho i.

Cc v thn pht gio hnh nh ang lc vo mt th gii khc; n ci mm ca tng, tuy nhn bn hn l ch nho, nhng
hnh nh cng ng la vi nhng n lc ca ta ang xy ra trc mt. Cnh cc tng thn trc s nhn nhp ca m
ngi phc dch bn rn tu tt v sc mnh xm chim ca mt ging dn tuy lo u nhng mnh m to ra mt s tng
phn l lng[17]

Cha Ca-ma l im cht xa nht trn tuyn phng th ca qun vin chinh, cnh mt ca ng tuyn bt u t kinh
Avalanche. Cha l v tr tin tuyn nht m trc y ta chim c ca ngi An nam. Cha xy trn mt g t cao do
ngi p. Bn trong cha cc chi tit trang tr cng ging nh cc cha khc. Pha trc mt n Ca-ma l n An nam ta gi
l Redoute, n ny l tin n ca c h thng phng th ca ch qun, cnh bn l mt vng m ly lm chng ngi thin
nhin. Cha Ca-ma ca ta my ngy sau bt ng c x dng lm kho tn tr n dc cho pho binh v lnh b.
Cng vic nng cc gin trng pho 30 v cc sng ci 80 ln bn bn rt l nng nhc, cc ngi cai thy th m trch vic
ny. Trung t pho binh nh b l Crouzat ch huy mt i pho binh ph thnh v mt i pho binh chin thut phi huy
ng ht mi ngi trong tay ng. Ch trong by ngy cc b bn c xy p xong, sng t tu chuyn n c nng ln b
bn cng vi mt trm qu n cho mi sng. Cha Barbet nhn c 3 sng ci 80 v hai dn phng ha tin tn cng 125
ly; cha Clochetons nhn 4 khu i bc ca hi qun nng 30 c kha; cha Ca-ma mt khu 30 nng c kha v mt sng
ci 80. Cc thy th trc y trch nhim v cc khu sng ny trn tu c phn phi gi theo tip tc m trch vic
x dng.

Ngy 16 thng hai, v tng t lnh ri tu Impratrice-Eugnie, tu bn h c hiu ca tng t lnh xung ri ch ton b tng
hnh dinh n tr s mi ti mt cng s gn pha sau n Barbet. V tng t lnh giao cho i y hi qun de Surville[18] iu
khin cc chin hm neo dc trn sng Sagon. V s quan cao cp lin gom tt c thy th on ca cc chin hm trong tay ng
thnh lp cc i i chuyn ch tip liu, ng thi cng cung cp pho th cho cc i bc nng c kha chuyn n cc
cha; sut hai mi ngy, h phi cong lng cho chng, t sng n ti di bu tri thiu t, vn chuyn mt s ln cc
thit b lu ng cho c o qun, d ch l mt o qun nh. Ri y h li c nghe cc dn i pho ln ting sng nh t
cc trn nh vng li. H ch bit chin u qua vic ti thng, cu cp v an i qun s b thng. Vai tr i hi mt tinh
thn hy sinh cao . V ch huy hi qun de Surville khuyn khch gip h sc kin nhn chu ng nhng khc nghit
trong cng tc kh khn ca h.

Trung t Crouzat b tr v hng dn ton d thm cho bit chc chn ch c pha trc v bn tri n Ca-ma mi c ng
di chuyn cho pho binh tin n mt v tr t cng cch tuyn ch mt ngn thc. ng dng cho pho binh cn
phi san bng, cng tc giao cho mt i cng binh bit phi v mt i i trn chin hm Impratrice-Eugnie m trch;
qun s lm ng phi chu ha lc ca ch rt kh chu nhng khng ai b trng n._Ngy 19 thng hai, 20 ha tin phng
ha 125 ly ca hi qun v 32 ha tin ca b binh u 90 ly sn c phng i t cha Barbet n mt a im cch xa
chng 5 cy s nm trong phn doanh tri ca ch, mc ch lm cho ch bi ri v lo u. Ngy 21 v 22 thng 2, ta tip t
thm cho cha Ca-ma, ni lm im ta chuyn qun nh bc hu, gp i s n dc cho pho binh v thm 50 000
vin n cho lnh nh b.
Trn b cc i qun vin chinh tip tc b tr, trn sng Don-na cc hot ng cm chn ch cng c phi hp v phn b.
V ph thy s c ch huy trng vch ra chng trnh hnh qun cho chun c Page nh sau:

Ti tht vinh d cho ng bit cc chin hm Avalanche, Sham-Rock v pho hm s 31 phi hp vi chin hm Renomme
lp ra mt s on dnh cho ng hnh qun pha thng lu sng, chin hm Renomme s mang c lnh ca ng.

Khi ti ngang a phn Go-viap, v sau khi vt c ht cc chng ngi c th cn tr hm i ca ng xong, th ng bit
phi pho hm s 31 li kinh ny. Pho hm phi hot ng tht cn thn ng b thit hi. Ti v tr , pho hm tn
dng tt c nhng phng tin sn c canh chng v chn ng mi di chuyn ca ch qun, cm bt c ai c v nghi ng
vt t b sng bn ny sang b sng bn kia.

Phn ng th em cc chin hm Renomme, Avalanche v Sham-Rock tip tc tin ln n ngang a phn Thu-yen-mot,
cng quyt gy kh khn cho ch trong vic di chuyn gia hai b sng, nu c th th ct t hn s di chuyn ca h.

ng c th vt xa hn Thu-yen-mot trong nht thi nu ng thy c li th cho ng, c ty c x tr t mc ch ti va

ch nh.

Ti giao cho ng trng trch i x vi dn chng khi h khng gy hn g. To cho h tin tng l iu quan trng, ng thi
cng nn ph trng cho h thy cc phng tin mnh m ca ta.
Nu trong vng ngy mai b tr xong th ng ln ng ngay khi thy thy triu ln.

Trong mc ch km gi hon ton qun ch trong vng thnh ca h (xem bng hnh 1 v 2), pho hm s 18, sau khi chun
c Page xut qun, s ln ng n mt v tr trn kinh Avalanche, gi cch xa tu lorcha Esprance mt qung ngn.
Pho hm 18 gi trng trch ct t lin lc ca ch qua li gia hai b sng v ph xp cy cu th hai bc qua kinh. Tu
c cp thm n i pho v sng trng._

V pha mt trn tuyn, pho hm s 31 v nm mt v tr l loi ti Go-viap nn nhn c lnh phi hnh ng tht thn
trng, lun lun gi ch nc su, sng rng xoay tr d dng._Sau ht l pho hm s 16, tu lorcha Jajaro, pho hm s
27 v tu lorcha Saint-Joseph gi v tr bn cnh tri ca qun ta; hai chic trc tin vo kinh Tu, hai chic sau tin vo kinh
Rach-cat ti ca sng Rach-baoum, tc ch cch thnh ph Tu khong nm dm. Pho hm s 27 nhn qun bit phi t tiu
on 2 b binh, nhm qun ny trc y tng tng cng cho thy th on Saint-Joseph. Ngy 17 thng 2, pho hm s
27 ko tu lorcha v hng ng ba sng Don-na v Soi-rap, theo sng Soi-rap n mt ph lu l sng Rach-cat; pho hm
tip tc ko theo tu Saint-Joseph ngc sng Rach-cat ri dng li gi v tr ca sng Rach-baoum. Tt c bn tu hp sc
km gi ch qun bn cnh tri ca ta v to ra hai ng tuyn phng th ring bit nm pha sau gii tuyn cc cha, mc
ch l va lm hu thun cho gii tuyn ny va lm cho bn An nam khng cn trng cy g c vo cc trc giao thng
trn sng ngi. Lin lc gia pho hm s 27 v tng hnh dinh s do pho hm s 16 v n Ca-ma m trch.

V ch huy trng lin cho qun s hay l thi c sp n. ng ni vi qun s rng ngi Php gy chin vi hong ca dn
An nam, ch khng phi vi dn An nam; qun i vin chinh Nam k phi bo v ngi dn v ti, ca ci v vic bun bn
ca h.

Vi cc dn tc An nam, ng thng bo s hin din ca ng ti y v mc tiu ca cuc chin; ng vch cho h cch x tr
bng nhng li l nh sau:
Charner, c thy s Php, ch huy trng ton th lc lng vin ng, i din ton quyn trong vic bnh nh quc
An nam,

Nhc cho dn chng tnh Sagon v tt c cc qun l ty thuc tnh ny bit rng quc Php v vng quc Ty ban nha
ng tnh trong cng mt ch, kt hp sc mnh chung n y hch hi chnh quyn An nam phi gii thch l do v tt c
cc hnh ng bi c v v n m h phi nhn ti. V l , chng ti tun lnh tn nghim ca i hong chng ti n
y cng qun s tra hi ngn ngun v tt c nhng g xy ra t trc.

Chc chn khng phi chng ti n y gy kh s cho dn chng. Tri li, iu thit tha ln nht ca chng ti l che ch
v m ng thng mi cho h cng ngy cng lm cho h giu c thm. Chng ti ha s em ti ha bnh v bo v hon
ton ca ci ca h, tnh mng v nh ca ca h, khng lm g thit hi n tt c quan chc dn s no, qun s no, ngi
dn no chp nhn mi s vic vi mt tm lng lng thin. S che ch ny cng s m rng cho tt c, khng phn bit
nhng ngi quy phc chng ti cng nh nhng ngi cha c c hi lm._Ni no qun s chng ti khng i ngang
th c thn nhin bun bn nh thng l, khng ri lon v khng lo s g c. Cn nhng ai, trc kia v nht thi khip s uy
quyn ca chng ti m trn chy, v nhng ai, cho n by gi vn cha kt hp vi dn tc chng ti, nu c ch tht s
mun quy phc th chng ti v lng nhn t s n rc v che ch khng n g v qu kh.

Nhng li ha hn ha bnh va ban ra, xut pht t lng thc tm ca ngi tng t lnh, khng phi l nhng ha hn chc
lt c hiu qu ngn hn, m l nhng li ha khng nh v vnh vin

Tt c cc cnh qun b tr xong, qun s sn sng tin ln v chin u. V tng t lnh ch th cc hng tin tuyn s tn
cng ngy 24 thng hai.
------------------------------------------------

[1] Phc trnh do v ch huy ca mt trong cc lc lng c bit cho bit nh sau:

nh bt ch qun ra khi tri ca h, th phi nh trc mt hoc bn cnh tri, hoc bn cnh phi. Tn cng trc mt
thng v hng Sagon, s gay go v thng vong nhiu, ch dn v mt ny ng nht, phng tin phng th cng tt nht.
Vng tm trong vng ai c th, ch s chng c n cng. Cn nh tn cng bn tri ca ch qu l kh khn, v l do phi
vt qua m ly xp n gn ch. Vy ch cn cch l tn cng bn cnh phi ca ch m thi.

V nhng l do va k, ta ch cho lnh tn cng bn tri khi no tn cng trc mt gy tn tht thng vong qu nhiu v khi
tn cng bn phi s gn nh khng thc hin ni v cc chng ngi thin nhin. Nhng tht ra cng khng ng nh vy v ta
cha k n sc mnh ca c hm i trn thng lu sng Don-na, v ch th khng th di ng c bt c im no dc
theo tuyn cc cha ca ta. Nhng nu k nh qun vin chinh tin ln t cnh tri ca mnh nh bt c qun ch tin
tuyn ca h m ta gi l Redoute gy thm cng lc cng kh khn cho ch, th chng trnh hnh qun s khng thit lp
da vo phng php loi dn cc gii php; m n l hu qu hp l v ng theo s b tr ca ta trn cc mt sng v dc
theo ng gii tuyn cc cha.Tn cng thng vo mt trc ca ch chng nhng t gy tn thng ht sc nng, m iu
sai lm l ta khng ch ti hai tc dng cc mnh khc l hm i v vng ai i pho ko di t kinh Avalanche n n
Ca-ma m ta sn c. V li, chc chn qun ch, khi yn tr trong vng thnh phng th, s chng tr n cng; v cn c th
da vo cch t chc tng khu cng s ring trong doanh tri ca h m tng sc khng c ln thnh bn. Cn tn cng pha
bn phi th iu ny khng th t ra c.
Hu tuyn ca K ha cng mnh nh tin tuyn vy. Cng phi ngh n chuyn b tr chin thut m ta ta t ra khng lt
qua khi s tin on ca v nguyn soi An nam.

[2] Nng sng c kha bn trong gi l ng khng tuyn gip vin n khi bn ra s xoy trong khng kh, i xa hn v sc
xuyn ph mnh hn, (ghi ch ca ngi dch).

[3] Mi chn di khong hn ba tc (0,3248m) (ghi ch ca ngi dch).

[4] Trong nguyn bn l : comme une bte fauve : (ghi ch ca ngi dch).

[5] Tc gi va t Saigon bun thm chng c g xem chng II. Ha ra :Ngi bun cnh c vui u bao gi ( Kiu-Nguyn
Du), (ghi ch ca ngi dch).

[6] Trong khi cc c i pho An nam vn cn dng n trn c bng st, (ghi ch ca ngi dch).

[7] Arroyo Commercial: tm dch l kinh Thng mi, ngi dch khng bit kinh ny ngy nay gi l g, (ghi ch ca ngi
dch).

[8] Sng Cu long ngy nay, (ghi ch ca ngi dch).

[9] Rt c th y l cc cy bnh bt, cng mt ging vi mng cu, mc hoang mp kinh, (ghi ch ca ngi dch).

[10] Cc kinh u ni lin vi hai con sng khc nhau, v th ra bin cng bng hai ca khc nhau, mt v tri dng y
lun lun ch bn mt v bn tri thun theo danh xng dng trong chin lc v hnh qun, (ghi ch ca tc gi).

[11] Tc gi vit l miao trong nguyn bn, (ghi ch ca ngi dch).

[12] Ch ln l ting An nam, (ghi ch ca ngi dch).

[13] Lorcha l chin thuyn gc B o nha, nhng v nhu cu phi kim sot mt s qu ln sng ngi, nn c em xp
nhp vo lc lng hi qun ca ta. Cc tu lorcha c trang b mt khu i bc ln trn mi tu v phi mang c quc gia ca
ta.

[14] Ti trm ngh xy ct cha miu c l khng phi l mt cch khoe khoang ca ci. Cn vic dng dng vi tn gio th c
l cha chin khang trang rng ri b chim lm n cho qun vin chinh ht ri. Vin chinh khng phi ch c nhng
vin n ng php vo thn xc h m cn c nhng vin n bc nhung m vo tm hn h na. Bit bao nhiu ngi
ng xung khng phi ch bo v mnh t qu hng ca mnh m cn gn gi truyn thng, tn ngng v vn ha ca
h na y, (ghi ch ca ngi dch).
[15] C th y l hnh tng c ha long v cc con ln, (ghi ch ca ngi dch).

[16] Trong nguyn bn, tc gi vit l dieux hoc l dieux boudhiques, (ghi ch ca ngi dch).

[17] Hay lm ! Nhn xt v m t rt kho,( ghi ch ca ngi dch).

[18] i y hi qun dAries c ch nh lm ch huy trng cc lc lng ng ti Sagon.

Chng 4

Sng ngy 24 thng hai, qun vin chinh nh gy ng tuyn phng th An nam ti a im gi l Redoute. Ph thy s
c Charner trc tip nm quyn iu khin qun lnh. o qun Php-Ty ban nha di chuyn vng theo bn cnh ri dn ra
hu tuyn ca ch qun, chiu 24 thng 2 ng qun ngay trn ng tho lui ca ch.

Vo bn gi sng, kn bo hiu tp hp cho c. Tri cn ti; cng nh cc nc nhit i khc, tri ch bt u sng vo
khong su gi. Trong m ti cc ton qun m mm ng vo v tr ca mnh. Trc khi ln ng, qun s c ung c
ph v nhn mt khu phn ru mnh. Ti eo lng chun b xong t chiu ti hm qua. Trong ti c tm ngy lng kh
v hai khu phn tht nu sn .
Nm gi sng, tt c cc ton qun u n v tr dc theo ng cc cha. c v i tng de Vassoigne dn u ng gn
cng n Ca-ma, mt nhm nh lnh b ngi Phi chu c phi lm lnh bo v. K l lnh b Ty ban nha, tip theo l
hai i i lnh b na. Pho binh cm tri ti Ca-ma tp hp thnh hng dc theo th t nh sau: 6 sng ci min ni, ha
tin, 3 i pho 4 phn nng c kha, 4 i pho 12 phn nng c kha. B binh b tr trn ng ci theo th t nh sau: lnh
nh b, cng binh vc thang; thy qun xung kch vc thang v chin c linh tinh; thy qun b; thy qun b chin. Tip
theo na l ty tng v ban cu thng. Mt on gm 600 cu li ngi Tu khun vc, 100 th vt chuyn ch gi v tr di dc
theo ng Jajareo, ng ny nm chn ngang v thng gc vi ng cc cha. Cch xp xp nh th trnh cho qun lnh
khi gp tr ngi khi di chuyn.

Nm gi ri, on qun bt u chuyn ng ln ng. Tri bt u sng, kh tri cn mt; bi bm, nh hi m ban m
lng xung, li dy ln m mt. Cc ton qun dn u xung rung v tin v hng n Redoute, n nm cui tuyn
phng th pha ty ca qun ch. Pha trc on pho binh th c mt i i lnh b phn tn mng lm qun bit kch;
pho binh nh ng c phan bng phng t chiu hm trc nn b tr khng gp kh khn g.

Cc cha Barbet, Clochetons, Ca-ma bt u bn sut mt gi ri. Ting gm tht ca cc khu i pho t ht cc ting
ng khc v bao trm ton vng mt trn Qun ch cng ko nhau gin ra cc ng phng ng, n o chun b chin u.
T v tr cao trn n, ta c th quan st ch qun b tr. Ting ching v ting rt c bit rt d nhn pht ra t sng ca h
ch nghe thy khong trng gia nhng ting n do cc c i pho nng 30 c kha ca ta; sng ca h c nng nh v lm
bng st. Cc s quan t Sagon ln, tp hp n Ca-ma, tin nhanh trn ng ci, h ch kp cho v bt tay vi v nhng
ng i i ngang.

on qun dn trn gn xong: i pho do nga ko tri rng ra b tr trong rung v tip tc tin ln, khi ch cn cch
ch mt ngn thc lin tn ra thnh tng i, ko chch qua pha tri, bt thn ngng li v bt u nh n. Sc rung
chuyn st thp, ko di, rt ln lm ic tai v vang rn c cnh ng. Cc c pho nng 12 cha thng vo n Redoute, cc c
pho nng 4 v sng ci vng ni cng nh ha tin hng vo hai gc n hai bn. ng bn c iu chnh nhanh chng
v tr nn tht chnh xc. Mc d tuyn phng th An nam yu km v sng nh v cc iu kin qun s thua thit, h vn t
khi che v gia tng sc khng c. Sng bn rt, nhng ni ng ra l pha ch tn lc chin u, ch khng phi v pha
ta.

Pho binh lm trn gip cho b binh ngh tay ly li sc: qun tin ln tng i i xp theo hnh dc. Lnh ra phi dn qun
khp li khong cch cn mt na. Cc c i pho min ni nhy chm ln v tin ti, bt chp chng ngi nh g v m m,
cc c i pho dn ra ch cch ch qun c 500 thc. Cc c pho nng 4, ha tin, i pho nng 12, tip tc lun phin
iu ng tin ln tng chn mt.

B binh tin ln thm mt chn na. D thm ti hm trc cho bit c mt vng m ly nm pha bn tri gn n Redoute.
V th b binh tin lch v pha mt trnh, nhng li trnh qu xa. Lp sau li tin theo nn gy ra chm tr. Sau khi pho
binh bt u khai pho tr li th mt lc sau b binh mi gin xong v tr. Hai mi tin qun c thnh lp, bn mt l cng
binh, lnh nh b, lnh nh b ngi Ty ban nha, thy qun nh b; mi tin qun ny do i i trng Alliz de
Matignicourt ch huy. Mi tin qun bn tri gm c thy qun b do i y hi qun Desvaux v i y cng binh Gallimard
ch huy.

Trong khong cch nm trm thc, n ca i phng ri ti tp vo qun Php v Ty ban nha. ng bn ca qun An
nam chnh xc, ng c hng v c chiu cao. Trong n, cc c pho, sng nh cm tay, sng trng bn ra xi x. Mi khi
ph c, b tham mu v qun h v ca ng dng li ch no th trong thnh nhm vo ch bn ra rt rt v mnh lit.
Pho binh chu trn trc tin; ch trong vi pht, nhiu pho th v nga b trng n. Khong cch qu ngn trc mt ch
lm gim u th ca kh gii c tm bn xa v chnh xc ca ta; mc d tm n ca ta chnh xc, lin tc v u th hn, nhng
sc khng c ca bn An nam khng b nh tan cng khng nao nng cht no. Thng vong ca ta tng ln; i tng de
Vassoigne, i t Ty ban nha Palanca Gutierrez, chun y Lesble v thng s Joly b thng nng.
Thy s c bn trc tip cm qun v ra hiu lnh. Cc hng qun chuyn ng. Cc c sng ci min ni bn ym tr hai
bn cnh. Mt i i lnh nh b xung kch tin ln bn lon x dn u cnh qun bn phi; mt i i thy qun nh
b dng sng nh dn u cnh qun bn tri. Lnh cng binh ln trc, tip theo sau l qun Ty ban nha, b binh, thy qun
nh b. V phi dnh sc cho pht cht nn tt c ch chm ri dn ln, ch bn xi x, qun tn cng tin xo qua bn phi
khi ri vo vng m ly. Cn khong chng ba mi thc, mt ting tht vang Hong mun nm! vt ni ln t ht
ting sng; qun lnh hng u nho ln; tuy b tm n ca sng ha mai ngay trc ngc nhng h vn c vch ch tre
chng cht bc tng bc trn ming cc hm chng, nhy qua bn chng, nho xung h, ph ch gai tin ti, tay v
mt y mu, qun o rch t ti nhng vn tin n b thnh ca ch mt cch vinh quang.

Cnh qun bn tri cng can trng ph gy tuyn phng th pha ngoi ca ch. Dn u l thy binh t kch. H t mang
ly thang, cu lim c cn, so mc, lu n: bn cu li mang thang u c thay trm tin qun th hai; vic mang thang k
nh l mt cng tc danh d. Khng c ch no phi chm trn xp l c, khi cc qun lnh Php u tin nhy c vo bn
trong, trn cc cc b bn pha sau tng, th h thy bn An nam thi lui mang theo gio mc, sng ln v sng tay ca h.

Qun An nam li li mt bc th thi, gn nh thn nhin, ging nh nhng ngi th ang lm vic ri ngng tay; tht qu
l l lng, mc d tnh th cp bch v c mt o qun ang tro ln tng trn vo; ch c mt s tht t b chy m thi.
Trong my pht sau l h rt v pha i qun c c ui nheo php phi bn trong thnh K ha. Trong trn nh ngy 24
thng 2 ny, qun An nam chp nhn i u bng i pho vi ta tuy h yu km nhng khng thy lng can trng ca h b
st m hay nao nng mt cht no c: nhiu xc cht ri rc dc theo tng phng th cho thy hiu qu ca sng nng c kha
ca ta. Nhng khi qun ta xung phong, tin thng vo h, th h thi lui nhng khng chy, khong cch vn cn nhn thy
nhau[1] Chuyn ny cng thy ghi trong cc phc trinh v nhng trn nh trc y Sagon v Touranne.
Thiu y Thnard ca cng binh v trung y hi qun Berger l hai ngi tro ln tng thnh trc nht ti hai im phng
th b nh gy: mt do o qun bn phi v mt do o qun bn tri.

Trn ny lm ta thit hi 6 ngi cht v 30 b thng, trong s ny c mt i tng, mt i t, mt chun y v mt thng

s. Mt ngi cu li cng binh b git v mt b thng. Sau cng cu li cng binh cng tin ti chng ngi cht, theo ng vi
giao c thng k nh vy bn Tu, mc ch l dnh cho qun nh thu mt cht danh d. Pho binh c nhiu nga v la
cht hoc b thng. Pho binh hnh qun trn mt a th rt kh khn, ly li, ging, h, tng chn ri rc, chng ngi
nhn to loi; a th nh vy cc k thun li cho qun nh b, nhng li bt tin cho i pho dng nga ko, nht l khi
tht li khng phi

Vo ba gi chiu th cho thi kn bo thc v thc qun ln ng. Mt i i thy binh b chin t li vi mt sng ci
min ni gi n Redoute ta va chim: lm hu qun v gip qun ta vn tip tc da vo cha Ca-ma. Qun s ln ng:
pho binh gia xp theo hng dc th t tng gin pho mt; b binh chia ra thnh tng phn i ngn, xp thnh hai hng
dc, bn phi mt hng, bn tri mt hng. Mt t d cng, phng, ph mt lp ru tht mng, xe ch n v xe qun nhu ln
bnh trn mt ru khng gp kh khn g c, chn bc trn ru cng thy thch th [3] Qun ta tin ln theo bn hng, bc
hu pha sau qun ch, gi cch xa, lt ra ngoi tm bn ca h. on qun ang t mc tiu d tr t trc: tc ti nay phi
cm qun mt ty thnh An nam, chn ngang ng rt lui ca h.

Khong bn gi, mt ton qun ch, tm quan trng tht kh on, bt thn xut hin t khu rng chi pha bn phi ca ta;
qun ch c nhiu voi trn, trng c ui nheo rm r. Qun An nam mun th chn ng tin ca ta hay ch mun di tn
em du bt voi trn, xe qun nhu v qun trang cng knh? Trong sut trn chin, bin c ny vn cn l mt b n hon ton,
khng ai bit c ch ch ca qun An nam. H tin n gn, n sng vi b binh ta. Ch huy trng lin cho 3 sng ci
min ni, ba trng pho nng 4 tin ln: sc bn tr c hiu lc ngay. ch qun dng li, mt phn rt vo trong thnh, mt
phn ng qun bn ngoi da vo tng thnh ca h.

Qun ta buc phi tm dng qun v trn ng nh ny, nhng li tip tc tin ln. Khong su gi chiu th n a im
cm qun, tc l ngay sau thnh K ha. Ni y ng rung khng cn hon ton trng tri na: c vi chm cy ri rc, rng
chi cng ri rc mt vi ni. Mt ngi lng gm vi cn nh nt da vo mt m cy cch thnh ch chng hai cy s.
Thy s c t i bn doanh ti mt trong nhng cn nh b hoang trong ngi lng ny. Ngay lc th i pho trong
thnh K ha cng bn ra vi pht hng v pha lng. Mt vin n xuyn ngang mi nh i bn doanh, ng thi sng nh
cng bt thn bn ti tp t khu rng chi vo cc lu cm qun ca ta. B binh hng v pha ba rng chng tr lot tn
cng bt ng ny.

Lnh Ty ban nha, tip theo l i i thuc tu Renomme v hai i i khc na tin ln nh xung kch. Nga ko i pho
tho cng, v th phi dng tay ko hai khu pho nng 4 t vo v tr. Qun ch th khng thy u ht m sng c xi x
tht can trng, sut na ting ng h. Phi mt mt lc lu mi di tn ht b binh n mt v tr xa khu rng khi b nh
bt ng. Pho binh tr nn qu l liu, lin a vi pho th gi v tr xung kch: cng binh cng dn ra. Trong khi ta cng
cn quyt xong khu rng v cuc n sng cng im. Lnh Ty ban nha, thy qun, qun nh b v cc o cng binh tr v
ng bn trong tri. Vi nhm nh lo nu n. Phn cn li th qu mt v va phi chy ti chy lui nh nhau, dn tri, chng
cn hi sc u m thi la nu n; h nh n lng kh v ung nc l, cng may l cnh tri c nhiu ch ly nc. Th
cng xong bui n ti. n xong mnh ngi no ngi ny nm di ra t._Ri ngy mai y, cc khu thn cng t cc hm
i, cc c sng nng c kha t cc cha s nh n v ta s nghe nhng ting n long tri. Phn chng ta th s xng thng
vo qun th, hai o qun xp trn, qun lnh hai bn nh xp l c.

----------------

[1] Tuy thua nhng tc khng chu chy, (ghi ch ca ngi dch).
[2] Mt bn nng ca c trng pho 12 b gy, hai u c bu-loong b bung mt, vt iu chnh hng bn b h. Bn nng ca
c trng pho c thay ngay, bu-loong c xit tr li, nhng vt iu chnh ng nhm phi kh khn lm mi sa c.
Ch cn bit cu khn cho c trng pho 12 ny s gp a th kh hn ,v trn chin ngy mai s ha hn tht nhiu gay go.
(Trch phc trnh ca trung t pho binh nh b Cruzat).

[3] i nh nhau nhng vn thy thch th khi bc trn ru, ho ra con ngi cng ging nhau v thng gp nhau nhng
ch nh nhoi nh vy, (ghi ch ca ngi dch).

Chng 5

Qun Php-Ty ban nha tin thng vo qun th, chm trn bn phi, gia v bn tri hu tuyn ch._Cc tuyn phng th
An nam b gy sau mt trn nh st mu ko di mt ting ri ng h qua nhiu giai on khc nhau.

Sut m tht yn lng: k c hai bn khng c mt ting sng no. Nm gi sng, pho binh ln nga, mi ngi u vo hng
ng ca mnh. Cc ton qun di ng chung quanh cn nh dng lm tng hnh dinh, mt s qun ng sn gn ngay ch c
xp xp, mt s phi i quanh tm ng vo v tr ca mnh. Mi gi tt c o qun vo v tr, ngay hng thng li, cch
xa mt bc ca thnh K ho khong hai cy s. Hai cnh qun nh b hai bn, gia l pho binh. Cnh qun bn tri gm c
cng binh i u mang thang, k l thy qun b chin v b binh; 4 i pho nng 12, 5 i pho nng 4 c kha, 2 sng ci
min ni thuc hi qun tt c dn theo hng ngang chin u, tin ln pha ch ym tr cnh qun bn tri; cnh qun ny
cng da theo on pho binh tin ln. Cnh qun bn phi gm c lnh nh b Ty ban nha, thy qun b: thy qun xung
kch th i u v gi trch v nh hm qua tc l m ng. Ba sng ci min ni ko theo cnh qun bn phi; ba sng
ny, nu c th, s tp trung bn ph ngay gia mt thnh, gip qun xung phong d dng hn._K c hai cnh qun bn mt v
bn tri, ton qun no v i i no hm qua i hng u th hm nay lm qun tr b i sau.
Mt t c dy chng cht, a vng v sc nng mt tri, khng gy ra ting ng no; lnh thi kn ngng, khng phng ra
nhng m thanh man r na. Ta ngng nh trng, v pha ch cng th, thi nh ching v cng ngng nh trng. Cc i
pho trong thnh K ho bn ra, vang rn, ting n ca sng ch c cng ging nhau nn rt d nhn, ting cc qu n x
gi rt ln ri im bt, khng c mt ting ng no khc. Lc ny, trong u qun lnh, ngh cng ch xoay quanh hai ch xung
phong, v cch tin ln th no cho chc chn, h tng li pha sau xc cht v nhng ngi b thng, h khng bao gi
lo s him nguy.

H khng mc o thu, khng mu m lo lot: qun o ch c mu trng vi mu en, may bng vi len hay vi th3] tin ln
xung kch; gm tm mi ngi tinh nhu xng ln m ng. C mt m t duy nht trong cng ng, cch tuyn ch
mt trm nm mi thc. i y hi qun de Lapelin hng dn cnh qun bn phi tin ln v tr m t ny mt cch can
trng. Ti v tr m t qun lnh bt u nhn ra cc hm chng u tin cch nm mi thc, tc l cch b thnh mt
trm thc. Cc chng ngi phng th th yu nh hm chng c phn b ht sc l tinh xo. Su hng hm chng c cc
ro cn ngn cch, tc l c by hng cc nhn tt c; tip theo l hai ho su st tng thnh c ng chng tre vt nhn, nc
v bn ngp khong ba chn[4], sau hai lp ho l b t nghing da vo tng thnh cm chng nhn tua ta, trn u
tng thnh li xp mt hng bn chng rt chc chn; ch gai cm trn t ph ln cc bn chng: tay chn m mu ri th
ht leo qua tng. B tng thnh cng cao n mi lm chn. Hm chng su nm chn: nghi trang bng phn an mng c
trng c bn trn. y hm cm gio hoc cc vt tht nhn. Cc chng ngi ny dng chn th d th ng hn l chn
ngi, nhng qun s ta phi vt qua.

Trong lc qun tn cng m mm, chm chp, cn thn ln theo cc ming hm chng th sng ha mai v pho binh ch gia
tng bn gt thm. Trn khong t mt trm thc trc b thnh, ting kh khan ca cc cnh cy b gy vang ln lin tc,
n ri ro ro nh ang rung cnh nht qu h o[5] Nu ai tng tng ni, th c tng tng xem nhng ngi mang
thang, cu lim, so mc phi cc kh nh th no, v lnh cm sng phi vng vu nh th no, gia ni y cm by chng
ngi nh th, vut ti ch m khng cht, khng thng tch. Phn ln qun s mang thang, v chm chp hn cc ngi
khc, nn hoc lt hm chng hoc b thng.
Thang dng bc ngang ming ho lm cu. Thang nh lm bng tre, khng nng qu ba mi cn[6] Hu ht thang b gy
khi qun lnh bc ln. Tuy nhin cn ba chic thang nguyn vn em n c vng ho sau cng. Nhng khi n c b
t da tng thnh th hai bn li nh nhau kch lit nht, cha tng thy gia ngi An nam v ngi u chu. Qun s no
m leo ln c tng thnh, th hoc dng thang, hoc tro ln vai cc ng i, hoc nu vo cc cc thp ca cc bn chng,
h b bn ngay trc mt, hoc b ni la ca ch nm phng mt my, hoc b gio m lt ra ngoi. Nhng ngi tro ln
trc nht trn tng thnh, v trc khi b nh bt tr xung, u thy mt cnh tng khc hn khi tro ln tng ngy
hm trc: bn trong trn b ng bn y lnh phng ng, k th mang sng di, k th mang gio hay sng ngn, rnh qun ta
bn ngoi tro vo.

Ngay vo lc y, tnh th tr nn nghim trng, th c lnh nm lu n. Hai mi qu c nm ra, may mn u ti ch v

tm nm gn nh l thng ng v tht nguy him. Ba lnh thy nm c mc cu dnh cng pha bn trong ca tng thnh.
Bn qun An nam tho g khng c v vng ch gai, bn ngoi ta thy gio mc ca h tua ta ni ny th bit; ch gai lm
chng ngi cho ta th by gi li gy tr ngi cho h. Mc cu li c tc dng nh ci ba, ph ra c ba l hng. Nhng cc
l xa nhau qu, t mi n hai mi chn, mi l ch cho mt qun lnh chui qua. Ba qun lnh chui qua trc, mt thuc
tu Renomme, b git ngay; hai ngi kia th b thng. C ba b x ngc ra pha sau v rt xung ho. Qun lnh khc theo
sau, tro ln tng ri nhy xung thm ng bn bn trong, thm th trn trt v mu me linh lng. Dc chn tng la lit xc
qun An nam b git v mnh n bc ph hay b bn.

Qun An nam ngng nh v thy ro gai b ph thng, rt xa vi pht trc khi qun Php p vo, h rt lui rt trt t, tht
chm dc theo b tng thnh. Mt nhm qun lnh ca ta rt theo, nhng khng n thua g; v ch qun rt ht vo mt lp
thnh khc trc khi qun Php ui ti. Qun chin thng lin vy quanh cc v ch huy ca h xem phi lm g. Tht l ng
lc; v ta ang lt vo mt khu chung quanh u c tng t chc chn; trn chin cha ng ng, cn phi tn cng mt t
na, m ta th khng c ch no che np trc mt tuyn phng th tht phi thng. ch qun ngng bn mt lc, qun
lnh ca h vo ht trong lp thnh mi, ri li tip tc bn ht sc l mnh lit. Ging nh Dettingue, Fontenoy[7], ta phi
nh nhau trn mt mt trn c tng kn mt chung quanh.

gip theo di cc giai on ca trn nh ngy 25 thng 2 nm 1861, ta cn hiu s lc cch t chc phng th trong
thnh K ha. Cho n gi ny, qun vin chinh mi chm trn vi qun ch mt gii tuyn nh ca thnh K ha ch di mt
ngn thc, tc l n Redoute. Thnh K ha tht rng ln xy p theo hnh vung,(xem hnh s 2). Mt hu tuyn

ca thnh K ha c xy phng th nh ra hai gc: mt hu tuyn l mt thnh hn hoi, xy kn, gi l thnh Gia, dng lm
cng sau cho c doanh tri K ha; thnh Gia nm trn ng ranh hu tuyn. Hai phng th hai bn v thnh Gia bo v
ln nhau. Tm sng ca ch trong thnh c th qut qun tn cng khi n gn vng ven bin, ni m qun ta phi xng vo.
Hn na, nh ta thy, vng ven bin c bo v bng hm chng, ho v bn chng trong khong rng mt trm thc k t
chn tng thnh. Nhn t xa, ta thy cc phng th v thnh Gia u thng bng, khng c gc no nh ra hay tht vo.
Nhng bn trong li c mt lp tng thng gc vi lp tng bn ngoi v ngn thnh Gia ra lm hai khu; tng ngn c b
ng v c l chu mai bn; li c ho v mt khong t cm cc nhn cho nhau bo v thm.

Tng thnh bn trong c hai bn nh ra lm phng ng: trong cc phc trnh ca ta, vng thnh ny ta t tn l ng
tuyn th hai d gi. Ngay gc ni hai b tng ni vi nhau, c mt ca ln y cm by, ca gip hai khu thng thng
vi nhau khi bnh thng. Khu bn tri gi l thnh Quan, danh xng ta t ra v ti y c mt n c th vi tht nhiu chin
c, n mi ln nhiu hn ni khc. Khu bn phi b tr chng tr tn cng nu c t khu bn tri sang, tc l c tng
chn v nhn li ra phng th, ngoi ra cn c mt n c th nm trong gc.

Qun vin chinh ng pha bn phi, gia ri k tip l pha tri ca mt phng tuyn ch,_mt phn qun tr b ( thy
qun b chin) gi trng trch tn cng v tr phng th pha tri, nh vy l ta c tt c ba mi tn cng. Nu c ba mi tn
cng u t kt qu, v qun th cng b nh gy ti ba ni cng mt lt, v cng k nh h ri u lc lng, th ch s b
thua ton b trong mt lc, thay v tho lui tng chn mt, bn phi ri bn tri. Nhng sc ng ca cnh qun bn phi
qu mnh lm cho tuyn ch b thng sau mi lm pht. Hai mi tn cng kia phi mt ba ln lu hn[8] Thy qun b v
lnh Ty ban nha, cng nh bn cnh nhau ngy hm , nh song sm hn c na gi, h lt vo mt vng ai kn nh
lt vo trong mt ci by vy. Thi vng vng ca h tht anh hng, lm chuyn hng mt phn ng k lc lng ch
v gin tip tng cng c lc cho sc tn cng ca hai cnh qun gia v bn tri.

Thy s c ci nga, t th rt l liu, ngay trc dy hm chng u tin. on lnh b h tng gn nh ai cng b
thng. Cnh bn ng l v ch huy tng hnh dinh, i y hi qun Laffon de Ladbat, ch huy t linh i i k binh de Cools.
Qun tr b va n tng cng cho cnh gia, v nht l cho cnh phi, v ch gia tng bn rit ti y[9] Ch cn mt na i
i li coi chng cc ti qun trang; ba sng ci min ni ng l ra phi m thng mt trc ca thnh An nam, th li
khng c ngi x dng. Lc ny trn chin tr nn c lit v c hai bn u c gng ra sc, mt bn th tn cng, mt bn
th phng th; tnh th tht nguy ngp. Ci v tnh v thn nhin ca to ha chung quanh cng lm ni bt s hng hi cc
ca con ngi, trn chin c lng hnh nh mt trn cung phong d di di thi bnh thn ca bu tri trong xanh[10]
Nhng ting tht Hong mun nm! [11] ngng bt t lu.

Ting n lp bp ca sng nh bn nhau, ting rt ca i pho, thnh thong li c ting rn sit ca mt ngi sp cht tt c
l nhng nhn chng duy nht cho ci hng hi cc ca hai mui lm ngn ngi m mt vch tng t mng manh
chia lm hai phe, ci vch tng vi khong cch nh nhoi m ngi ta c th a tay cho nhau, nhng mt bn th mun tro
qua, mt bn th cn li. Bit bao nhiu bng tuyn ngn, bao nhiu sc huy ng con ngi v tu chin, mt khong ng
cch xa su ngn dm, vng bc tiu pha v k, i n ci cnh trc mt ny. Bn mi lm pht tn cng khng kt qu:
sau nhng pht u hng hi, phn ng ca qun lnh tr nn yu km r rt. Cng tn cng suy gim m cng phng
th th tng.
Trong khi y, khu bn trong thnh ni thy qun v lnh Ty ban nha lt vo, tnh trng c quyt nh nh sau: tt c n lc
ca m qun ny dn vo hai v tr chnh: v tr th nht l cng thnh Quan, ni thng thng gia hai khu, v tr th hai l
khu gia ca bc tng chn ngang, u tng bn trong l phng th, u tng bn ngoi l ca thnh Quan. Nhng hai
ch dn qun ny hon ton trng tri, khng c ch np; v tr v tm n ca ch ti y nghin cu trc, v th trong
ci khong trng thm thng ny ngp trn xc cht v b thng. Mt trong nhng c o tuyn y ca qun on chy ti
chy lui, ht ngi hp hi ny n ngi hp hi khc, cui xung h v cu kinh l l bng ting la tinh. Ch ny c k b
thng cn ng vng, hoc ng xung ri nhng c ng ln, nh trung y hi qun de Foucault, trung y hi qun
Berger, cc chun y Nol v Frostin; h s hi qun Rolland b mt c chn b nt t bng b ly ri va lt va chin u;
ngi lnh thi kn Pazier, lc mi khi s tn cng b trng thng ngay trn, vn ng dy v thc kn tn cng. Cnh
trung y hi qun Jouhaneau-Laregnre t xung, c phn hng bn tri b vng mt; nhng ngi chy n cu u b ng xua
i nh tip v bo c mc ng. Trong ci khong kn ca khu ny nhng ngi Ty ban nha nh Jean Laviseruz v Bernabe
Fovella ng xung v sau ny ai cng bit n, nhng cng c nhng ngi khc na m hnh ng cao p ca h chng ai
bit n, k c ng i ln ngi ch huy ca h!

Ci thm kch k trn n gi pht ny cng cha ng ng, nhng ri cng chm dt. Mi ngi ch huy dn theo vi ngi
tin thng v pha tng chn, bng qua ho, n tn chn tng; ng thi ti v tr th hai, tc ca thnh Quan, ta cng khi
s tn cng cng mt lc vi nhm gia bc tng. Trung y hi qun Jaurs, nh s quan ty tng ca thy s c, tp
hp vi ngi gan d ly ba ph ca ni gc tng chn; ng thi thnh gia cng b cng binh chim; thy qun nh b,
b binh, i i qun a phng[12] do v ch huy tiu on l Deleveau hun luyn, hng hi trn vo pha bn tri. Tt c
qun An nam ngi no chy khng kp u b git sch; trn chin chm dt bng mt cnh tng tn st cui cng.

Trong trn chin ny, ta c ba trm ngi b loi khi vng chin. Mi hai b git ti trn. Nhiu ngi b thng khng cu
c. Trung y hi qun Jouhaneau-Laregnre th hi cui cng trong ngy hm , sau nm ting ng h qun qui au
n v cng. Trung t Testard thuc thy binh b chin b thng v ngy hm sau mi cht. Nhng ngi b thng khng ai
ku la, hay thnh thong mi c vi ngi rn sit. H l nhng k tht gin d v ng ngi khen; vi ngi m s sng sp t
gi h m h khng tht ra mt li no ta thn hay hi tic cht mt ni xa xi, xa qu hng ca h l nc Php. S can
trng tt bc cho thy ci gi tr tinh thn ca o qun vin chinh Nam k [13].

Mt trm nm mi i pho, hai ngn sng nh Saint-Etienne [14] tnh trng bo tr hon ho; u n trn,u n sng ci
cha cho thuc sng, hai ngn k thuc sng; gio, cha, kch cng mt s ln tin ng c tm thy trong thnh. Sng tay th
bn bng la [15]; l sng t thi nht ch. Cc qu n thuc loi lng, bng gang, c cng kh trn; thuc sng
cng mn, cn kh u ht. Trong thnh K ha khng thy c sng bn bng bi nhi la, cng khng c cung, khng c n. Ta
cn tm thy mt s bn An nam; cc bn kh ng gip ta lm bn trinh st.

Danh sch qun lnh trong n c cha Croc dch ra; cha Croc thuc Ging truyn gio x nc ngoi, v l thng dch vin
ca v tng t lnh; danh sch cho thy c 21 000 qun s chnh quy. Ngoi ra ta cn bit c mt ngn t in ca qun i, gi
l Don-dien. Trong thnh cn c thm 10 000 ngha qun. Trong trn tn cng chnh th m ngha qun ny ng gi mt
gia v hai cnh ca thnh K ha. Nu k lun qun s ng gi ti cc n trn thng lu sng Don-na khong mi lm
ngn ngi, v pha qun Php v qun Ty ban nha hp li l tm ngn qun lnh, th ta c th ni rng trong ngy 25 thng
hai, nm mi ngn ngi xp chin trong mt khonh t m ting i pho c th nghe thy t u ny n u kia. Qun
th li ba trm xc cht trong khu pha mt v khu pha tri. Xc cht phn ln l ngi Bc k, kho mnh v to ln hn
nhng ngi Nam k min di; ngay khi cht, nt mt h vn ht sc l rn ri.

Trn nh ngy 25 khc hn vi trn nh ngy 24, v mt chin thut v sc khng c ca qun ch. Pho binh bn 204 qu
sng ci v 36 thng n: y ch l mt na s n c dng so vi ngy hm trc, nhng trn nh li gay go hn v
hng say hn [16].V tnh cch mnh lit v sng chi ca trn nh ny nn ta s phn tch v ni n n nhiu hn cc trn
nh khc; ta nhn thy trong trn ny pho binh can thip qu t trong mt thi gian cng qu ngn, phn tnh bo cng
khng y . Bn ch c kh nng chn ng cc mu toan tn cng ca ta.
Trong trn ngy 25 pho binh b nng ri vo mt v th phi xoay tr trong iu kin bt li. Trn nh ngy 24 cho thy qun
ch chu ng d dng sc tn cng ca ta khong cch xa nh vo cng s ca h lm bng t v cnh cy, khng cao lm
nn khng b xp, n i pho khng gy h hn g, n sng ci cng chng cng hiu g hn. V vy trong trn ngy 25 qun
lnh bt buc phi tin gn ym tr pho binh v phi chu tht nhiu gay go. a th khng c mt ch no np. Tnh th
tht nguy hi: trnh ko di tnh trng bt li v tng t lnh thu ngn tc ng pho binh v xua qun tn cng, v ng
hon ton tin tng qun s. Nu p dng cng mt chin thut nh ngy 24 bit u thng vong cn cao hn na, v ta
khng ph c cc l h tn cng.

Nhiu s quan thm st a th t chiu ngy 24 thng hai n sng ngy 25. Tuy s thm st cn thiu st nhng tht b
ch. Thnh An nam thp v mu th tip vi mu t, nn khng thy r cc b tr bn ngoi b thnh ca hu tuyn ch.
quan st cch b tr bn trong thnh K ha rng ln th phi c ch cao nhn vo, ta ch c th trng vo mt bi cy ln duy
nht tro ln nhn, bi cy nm lt hn trong tm bn ca ch v gn phng th pha tri ca thnh. X th ch np
trong m rng nh ny phc kch ta chiu hm trc, v ta phi kh nhc lm mi lm yn c ting sng ca h.

V cc l do trinh st khng y , khng bit r cch phng th bn trong thnh ch, nn ngy hm sau ta phi chm tin
qun. Quyt nh sau cng l a qun n tht gn bn pha tri v ta bit r pha ny hn. Qun lnh u thy tm quan trng
khi c lnh tm thi ng li dc ton lc vo pha ny. T v tr trinh st trn cy ta thy c mt lp tng phng th
bn trong thng gc vi tng thnh phng th bn ngoi, tng chia bn trong lm hai khu khc nhau; nhng cn mt
chuyn na khng on c l bc tng dng phng th chng li sc tn cng t khu bn tri sang khu bn phi hay t
khu bn phi sang khu bn tri? Da vo tri Quan khu bn tri on l khu ny quan trng hn th thi. Chc chn l nu
ta bit trc tm quan trong ca khu bn phi, th bt buc phi trnh khu ny m ch a qun vo nh gia v phng
th bn tri m thi,v trc th phi chim ng khu lng da vo khu rng c cy cao trc . Nhng chin thut ny ch
a ra sau khi trn chin kt thc, lm sao bit trc thc hin nh vy.
Chng li kin ny, ta cng c th cho rng, ngay nh vic trinh st c thc hin y v chin thut va k em ra p
dng, qun ch khng b la v phn tm do thy qun b ca ta v lnh Ty ban nha nh lc hng trong sut ba mi
pht, m li dn ht sc khng c vo pha tri th bit u s y lui c qun ta[17] _v cng phi hiu rng ngay c vic
trinh st c thc hin y v chnh xc gip qun lnh hng say vt qua tng thnh nhng bit u h khng cn
sc v bnh tnh tip tc chin u nh h lm? Ai m chng thy nhng ngi lnh b hay lnh thy va vp ng va ln
m tng bc trn ming hm chng quanh co tm ng tin ln di ln n ch. Nu trinh st thc hin c v bit
ht con s hm chng th bt c ai cng s kt lun rng cuc tn cng khng th no thc hin ni. Nhng sau cng, trn chin
ngy 25 em n kt qu; mc d ta phi tr mt ci gi tng xng cho s thnh cng ny, l ci gi ca s may mn
trong chin tranh. Tht vy may mn hay ri ro c th xy ra trong bt c trn chin no, ch cn mt cht xu bin c cng c
th em n chin thng hay chuyn thnh tht bi d dng, chng hn mt cn ma ro bt thn, mt b dc b mu hoc
nc ma lm trn trt, mt ngi lnh no nho ln hy sinh v b git.

V chun c Page, theo k hoch d tr t trc, nh chim ni trong ngy 25 thng 2 tt c cc n trn thng lu
sng Don-na v nht l trn sng Yen-lock. S on t di quyn ca ng gm c cc tu Renomme, Forbin, Monge,
Avalanche, pho hm s 31, tu Sham-Rock, v tu Lily. Tt c cc tu ny u b trng n ca ch, c nhiu ngi cht v b
thng.

V tng t lnh ng bn doanh trong khu tr ng ca Quan trn thnh [18] Qun s sau khi thu lm cc ti eo lng lin c
a vo tr ng trong cc nh ca qun An nam trc kia, dc theo mt con ng ko di cho n pha bc thnh K ha. Mt
na s b thng c n Ca-ma chuyn v nh thng Cho-quan. S cn li a vo mt trm cu thng ngay trong
thnh K ha. Chiu hm y, cc on chuyn ch ly n n Ca-ma thay vo s bn khi nh nhau bui sng v ly
thm ba ngn vin n na thit lp kho d tr trong thnh K ha. Trong vi ngy m qun vin chinh tin su vo vng
t ch, v th mt kho n dc trung gian tht cn thit.
Thi ca ngi An nam trong ngy 25 tht l l, ta nhn thy c s yu km v ngh lc ca h qua nt mt khng t l
ca ngi chu. C ch no phi nh nhau mt gip mt th h s hi cho n ni ch ngh n chu cht m khng chu tip
tc chng tr [19] Lm sao gii thch c vic ny, nu khng cng nhn l bn cht yu km v ngh lc ca nhng ging
dn phng ng. Ch c vi trm ngi u chu m c mi ln tin nh u thng hng ngn qun ch mc d rt dng
cm, ln no cng vy. S thua thit v kh gii khng gii thch iu ny: v r rng l h chp nhn nh cn chin,
m nh cn chin th u th ca kh gii ti tn b gim i; git nhau st ngay trc mt th mt khu sng c xa loi loe
nng hay mt khu sng trng loi cac-bin cng khng khc xa bao nhiu. Ngy 25 thng 2, chuyn qun An nam khng thi
lui v hu ht b git ngay trn thm bn l mt chuyn gn nh ngoi l. Ch v h ngh rng, th nht l qun Php v qun
Ty ban nha khng sao trn qua c cc hm chng, k tip l qun ta phi lui v b mu v kch ca h m, hoc b bn, hoc
b pho la v ni la ca h nm ra.

Cc i qun vin chinh t ra hng hi v on kt. Nhng ai dn h tin ln u c th t nh nh Montluc [20]:Ti quay
li ba ln, u thy h vn cn theo ti. Lng tin ca h lc no cng nguyn vn, him nguy lm cho k lut thm cht ch.
Tic thay, gia v s chng ngi vt v khi m mt t sng ha mai ca ch, cc v ch huy ch thy v cng nhn thnh tch
ca mt s nh nhng ngi chin u bn cnh mnh m thi. Qun o ca h u c chng t g l nhng ngi lnh thy v
lnh b khc thng: cng ch mc o len v eo lon c nt [21] Ngi ch huy khng thy ht cc thnh tch ca qun s l
mt iu tht bi thm m tt c mi ngi u phi gnh chu, nht l hng binh s cp di. Nhng ri ngi ta cng qun i
v khng ngh ti na.

Thy s c cm n t cp bc cao nht n cp bc khim nhng nht trong qun i v s ho hng v hy sinh ca h,
cho n c tnh mng ca h. Trong cng mt gian phng, tt c cc cp bc u hp chung vi nhau, thy s c ng li
cng khai ngi khen v tuyn dng cng trng mt vi ngi. Tuyn dng cng trng l phn thng coi nh cao qu nht
t thi k nht ch. Khng c hun chng no snh bng tuyn dng cng trng. D ta c ca ngi qu l i na th
cng khng lm mt ci gi tr vnh vin ca s tuyn dng, n lm xc ng con tim mi ngi v lm sng dy nhng k
nim ca mt trn chin mu la m h dn thn. Trn ci mnh t xa xi ny, hun chng no m li khng xng ng
c thm li tuyn dng! Ai c tuyn dng u ngh n ri y cha m mnh v bn b mnh s bit n cng trng
ca mnh. H s qun ht him nguy v gian kh tri qua; ri bng nhin ci khong khng gian cch tr gia ngi lnh
thy, ngi lnh b ni ci x Nam k xa xi ny v qu hng h hnh nh vt bin mt. Ci nhn tru mn ca nc Php
bn cnh h an i h [22].

------------------------------

[1] Khng thy tc gi t ng phc ca qun vin chinh, o len v o vi th y c th ch l cch ni tng bc, ca tc gi,
tuy c hi r tin, (ghi ch ca ngi dch).

[2] C l tc gi thuc cnh qun ny ? (ghi ch ca ngi dch).

[3] Thy qun b, i y l Proubet.

[4] Mi chn bng 0.3248 m (ghi ch ca ngi dch).

[5] Qu noix (ting php), qu walnut (ting anh), (ghi ch ca ngi dch).

[6] 1 cn Php = 0.5 Kg (ghi ch ca ngi dch)

[7] Cc trn chin trong lch s Php, trn Fontenoy xy ra ngy 11 thng 5 nm 1745, qun Php nh thng lin qun Anh -
Ho lan v m u chin dch chim nc B, (ghi ch ca ngi dch).

[8] Khi tin n chn ca b t da vo chn tng, th s chng c bn trong tr nn cng lc cng mnh lit; thang ca ta
bc ln lin b qun lnh bn trong dng kch m ht ra, sc bn ca ch tng gp i; ta bt u tht vng v khng dng
thang ln c, cng binh th mi bt u o l tng thnh, ngang vi tm b ng bn trong; v ch huy cng binh v thy
sc tn cng ko di sut bn mi lm pht bt u suy yu lin cho ngi i xin thm hai i i tng vin (ngi ny l
trung y hi qun Rouvier), va lc th vi ngi tro qua c u tng. Khu c tng bao quanh ny chnh l hu
tuyn ca c h thng ni thnh bn trong, v cng l ni tr ng ca quan trn th; ta nh chim khu ny. Nhng trong khi
ta li m tt v s phn ca cnh qun bn tri; cnh qun ny sau khi ph c ng tuyn bn ngoi ca ch, th lt vo
vng thnh bn trong va ngay tm bn ca qun An nam ng trn b dc theo vch thnh Quan xy thng gc vi tng
thnh bn ngoi, h b qun An nam bn thng ngay mt...

(Trch phc trnh ca ch huy i i cng binh Alliz de Matignicourt bo co lin h ti cnh qun nh vo gia trong ngy
25 thng hai 1861).

[9] i i 6 v 7 qun nh b tng cng cho cnh qun bn tri; i i 8 ph trch ba sng min ni bn cnh phi.

[10] Gia cnh him nguy v st mu m tc gi vn thy c ci v tnh v thn nhin ca To ha v vn cn trm tnh
mn ci tng phn m t mnh. Hay lm, xin php c ngi khen tc gi, (ghi ch ca ngi dch).

[11] y l ting tht ca qun Php, Hong ca h l N ph lun tam,(ghi ch ca ngi dch).
[12] i i qun a phng gm 80 ngi An nam, cho theo nh chung vi thy qun b chin, t ra rt hu hiu.

[13] Trung y hi qun Laregnre b bn vng mt hng bn tri. Khi em n ban cu thng, ngi ta nm mt tm ra tri
ging ln ngi ng rut gan khi l ra ngoi. ng ny au n qu chng, tht ti nghip! ng h hc ming; khng ni g
c, nhng mt y nt lo u, nhn li nh c km hm nhng ting ku thm khc ch chc vt t trong ming ra.

i t Testard khi em n trm cu thng th vng dy, ng ln m i, trn trung nh nhng, ming tht ra nhng li bc
bi Coi n! Ci g th ny? Tao thy ci u nng chch, c ci g trong u tao vy?Ri ng ta ly tay m u mt cch tuyt
vng. Mt vin n chui vo thi dng bn tri ca ng ta, su c na ngn tay ( ngn = n v o chiu di 27 mm, ghi ch
thm ca ngi dch). Ngi lnh hu ca ng ko ng ta v ging nm; v c mi ln v ging, ng ta li ng ln. Mt bc
s gii phu, ng gc phng,ch bit nhn con ngi na sng na cht ang ni lm nhm, vi gi na th s ht ni.
Khng lm th no m bng b cho ng ta c, d c bng b cng chng ch li g. Hm sau th ng ta cht, ng ngy 26
thng hai, khong ba gi sng nh thng Cho-quan. Cho n pht cui cng, ng ta vn kho, mc d vin n trong u v
thm mt vt thng vai.

Mt thng binh khc, b mt vin n vo bng, vn ngm ng pp thn nhin. Khi ng gp ng c o tuyn y i ngang, ng
lin ni vi ng ny rng:! Ti h, ny ng linh mc, ti khng cn lu na u._Vy th anh bn i, anh bn c mun chun
b khng?_Sn sng.ng ny lin xng ti v mt gi sau th cht. l mt ngi thuc gii bnh dn, n ni bc trc v t
nhin, mt k m ta thng gp ni min trung nc Php.

[14] Mt tnh min trung nc Php ni ting v k ngh lm sng (ghi ch ca ngi dch).
[15] Sng ha mai (ghi ch ca ngi dch).

[16] Bo co ca trung t pho binh nh b Crouzat.

[17] V ch huy cng binh, khi thy sc tn cng ko di trong gn bn mi lm pht gim... (Xem bo co ca pho binh
ngy 25 thng hai 1861)

[18] Gia khu ny c mt ci h, trong h c mt con c su kh ln nui lm king.

[19] D sao tt c i vo lch s, ti cng khng mun tranh lun vi mt ngi nm xung vi lch s, ch tic rng tc
gi cho thy qu nhiu mu thun trong s xt on v qu vi v trong nhng kt lun ca mnh ? Tc gi va cho bit xc
qun lnh trong thnh K ha nt mt vn cn rn ri, (ghi ch ca ngi dch).

[20] Montluc: l thng ch Php th k 16, trong qun ng ca hai i hong : Franois nht v sau hong Henri
II, (ghi ch ca ngi dch).

[21] Tc gi ca ngi hi nhiu mt cht,c th ho ra qu l chng: x Nam k tri nng lm c l qun Php khng mc o len
u, (ghi ch ca ngi dch).
 [22] Khi thy tc gi di dng v vinh d ca ngi lnh c tuyn dng, ti cng ngh ti cng trng ca tc gi. Trong mt
phn ghi ch trc y, tc gi t nhng ngi b thng Ch Qun: trung y Laregnre b rut ngi ta dng mt tm
tri ging che , i t Testard m u trn trung nh nhng, mt ngi lnh b mt vin n trong bng nhng vn ngi
ht thuc..., c on ghi ch ny ti lo cho tc gi, c l chnh ng cng b thng? Khi tm trong bng tuyn dng cng
trng, qu ng ti thy c mt ngi tn Pallu, b thng. C l chnh l tc gi quyn sch ny.

Bng tuyn dng cng trng xp ng trong danh sch qun on thy binh b. Nh vy ng c th thuc ton thy qun
nh b c a ln Chin hm Impratrice-Eugnie ca c Charner trc khi tu ri Thng hi i Nam k, nhng ti
ngh ng cng c th thuc thy th on thng trc ca tu Impratrice-Eugnie ? ng l mt s quan cn tr lm, ti
nghip, nc Tu rt bun chng c g lm rung ng con tim ca ngi trai tr mi hai mi lm tui i (xem chng I),
(ghi ch ca ngi dch).

Chng 6

Qun vin chinh nh chim cc v tr Tong kou, Oc-moun, Rach-tra v tin ln tn Tram-ban. Ton vng b chin hm v cc
o qun lu ng ca ta lc sot. Trinh st s khi v Bien-hoa v My-th.

Tm quan trng ca chin thng ngy 25 phi n hm sau mi bit ht. Ngy 26 khi va hng ng, mt i pho binh trang
b i pho nng 4 ym tr mt on thm st i su vo thnh K-ha, sut chiu di ca thnh n tn kinh Avalanche. Bn
khu cng s ca K ha va mi va c u lt vo tay ta cng mt lc. Qun An nam b nh bt khi khu thnh Quan lin
theo cc ng tt chy v n Avalanche ca h di ha lc i pho ta bn ra t cc cha. V tr ca n Avalanche nm st
Sagon, pha ty-bc ca thnh ph; chung quanh l nc v snh ly, c cm chng bo bc; cch phng th kh rc ri.
Nhng t n Avalanche qun An nam li hi h b chy, bng ngang vng m ly bng hai l trng trong bi rm ging nh
ng i ca th d, qun u chu i theo trong m ly tht kh nhc, va thng tch va lc ng. Sau cng qun An
nam n c con ng gim mc Adran, ti y h t chc li, chuyn vic tho chy thnh rt qun trong trt t, tin su
vo vng lnh th ca h, qua cc ng Tong-kou, Oc-moun, Tay-theuye. H em chn hu ht cc c sng chin thut trong
cc cnh rng tha, c ghi du hn hoi sau ny s o ln [1] Con ng Sagon c t do lu thng tr li, ta cng dp b
kho sng Ca-ma.

Trong nhng ngy 25, 26, v 27 thng 2, qun ta dn sc p mt con ng di chuyn cho pho binh trn vng t kh pha
ty thnh K ho. Hm chng ti y du c lp i; bn chng, cc nhn, ch gai u c tho b. Cng vic khng phi d;
ngi An nam o xi trong ma ma th t mm, nay t kh cng di nh nng mt tri, ta cuc khng ni. Qun lnh va
lm va c tm cch ngh ngi, h va phi lm ng, lm tri, li phi trinh st Sagon v Tong-kou (thnh ph thuc x
triu cng cho An nam). Tong-kou l thnh ph u tin trn ng i su v vng pha bc (hng bc-ty-bc). Theo li
khai ca t binh th vng ny rt nhiu go v tin ng, c ba khu thnh phng ng, ro tre tha hn so vi thnh K ha,
nhng bo tr tt sc khng c. Cc thnh ny cng l kho ca qun An nam.

Gia Tong-kou v thnh K ha l mt vng ng rung mnh mng, thnh thong mi thy vi khu vn trng thuc l; cy
thuc l nh ch cao hai chn, khi ta ly tay v nt l th ngi thy mt mi thm rt mnh; l kh ri xung thnh nhng
vt nu trn mt t. Vng ny c sng Tam lon chn ngang ng i: cy cu bc ngang sng b ph xp; nhng chch v
pha tri th mt t li cao ln, do ch cn i xo qua tri mt cht l c th vt qua sng. Cnh ng kh ro, di chuyn d
dng trong ma kh, nhng qua ma ma th ngp lt, ch cn nhn nhng h do nc o xi cng bit; h khng su cng
khng rng lm khng lm cn tr cho ngi v nga.
a th t ai c thm st ngy 27 thng hai cho thy pho binh c th di chuyn d dng; v th m v tng t lnh pht
lnh trc ch Tong-kou ngay ngy hm sau, tc 28 thng 2, trc khi tri sng hn. on qun vin chinh tip tc chinh pht
xa hn gip thy s c Page d dng khng ch ton vng thng lu sng Don-na. Ta c th ngh rng qun An nam
rt v Tong-kou, da vo sng Don-na tm lm ng rt lui v mt bc ng thi da vo cc tnh min nam lp li
th khng c ging nh thnh K ha. Nhng nhn k ai cng thy l h va thua trn mt cch nng n thm thng v khng
cn tinh thn na.

Pho binh xut tri trc, vo lc su gi sng, gp ngay vi ri ro ( mt xe n lt xung hm chng); pho binh mang theo
4 i pho 12, 3 i pho nng 4 c kha, 5 sng ci min ni v ha tin, tt c xp thnh i ng ngay bn ngoi thnh. K
tip l b binh ra theo bng mt ca nh c b tng thnh. Xong xui tt c o qun ln ng ng su gi ba mi
sng. Pho binh gia; bn phi pho binh l lnh nh b Php v lnh nh b ngi Ty ban nha; bn tri l lnh thy nh
b. Thy qun lm tr b.

Ton xung kch An nam v lnh nh b Phi chu i trc lm qun m ng. Khi cn cch n qun An nam mt ngn nm
trm thc, th ta thy r rng tng thnh. Thnh xy ct mt ni cao ro nhn xung cnh ng. Bn trong thnh thy c
nhiu cng s ln v mt pho i trang b i pho; tt c to ra mt v ng ngi. Qun ta dng li, pho binh dn trn v
phn chia v tr nh sau: 3 sng ci di chuyn v pha bn phi, gn mt m cy c th nhn vo thnh. Lnh phng ha tin th
nhm vo cc cng s ln trong thnh; i pho 12 hng vo khu pho i; i pho nng 4 v hai sng ci th bn vo bt c
l chu mai no c n i pho ca ch bn ra.

Thy s c, v mun trnh bt cho qun s vai tr tin cng kh nhc m h chu ng trong ngy 25, nn thay i
chin thut da theo a th v kin trc ca cng s mi ny. Cng s v tr cao li c kho v pho i rt ln, v th thy s
c ra lnh cho pho binh gi vai tr chnh. Pho binh tin ln trc, tng khu mt, nga ko sng phng nhanh theo nc
kiu: dng li tng trm 800, 600 ri 200 thc. Sng ca pho binh ta bn ra rt chnh xc v mnh lit, th mnh hn qun
ch thy r, mi sng bn ng nm mi qu ri ngng. Pho binh ch bn ly l che cho vic rt qun, h c khong tm
ngn qun lnh. Qun s ca h tin theo pho binh tng t mt v dng li ti mt n khc, cnh bn c mt ngi lng.

Tong-kou b ta ly m khng c thit hi g nhiu. Tuy vy cng c mt s kh ln qun s b binh b trng n ch, b thng
hoc b try xt. Ngay khi khi nh, trung t Crouzat b thng nng i v khng may do tai nn gy ra: nga ng ang ci
nghe ting rt ca ha tin hong s m nhy dng ln, ht ng ta ng xung t.

Thnh ph ca x Triu cng l kho quan trng ca qun An nam. Ta chim c ba thnh, thu c 1 400 tn go, v s
thuc sng, n pho, lao, gio, sng c nh, 20 i pho c bng gang nng 16, qun trang v tin km m ch cha kp t
giy buc, tin km mt giy x xu th cng mt gi tr i nhiu.

Qun An nam vn theo thi thng mang theo ht nhng ngi b thng, phn ln cc thng binh l t thnh K ha a v.
Nhng cn nh ta chim tng cn b bt mu.

Xa hn Tong-kou l Oc-moun, mt vng trng tru v bun bn tru kh quan trng, tru l mt loi dy leo ln cho l gi l
tru. K tip Oc-moun l Rach-tra v Tay-theuye. Vo ba gi chiu, qun vn tip tc i. ng i dn thng ti Tay-theuye;
Tay-theye nm lt vo mt vng cy c tm cao trung bnh, l cy khng bng li a, mu hung ging nh tn b st r,
chng thy g l v xum xu ca cy ci min nhit i. Ch c sc nng ca mt tri th ging nh n ; nng nh thiu t.
Con ng mn, ch rng ch hp, y ct tht mn, tht nhiu v nng bng. Qun lnh mt l c i ba khng thng hng
thng li g ht. Vo gi ny, mi ngi kit lc, thn xc nng nh ch; ai cng mun dng li m ngi xung ngh. Trong
ngy hm , mt s qun s ca ta n, ngt ng v nng bc, mt s pht in.
Hai bn v ng c vi cn nh m qun An nam ph xch trn ng rt lui. Dn chng n np trong nhng cnh rng
tha cch vi trm thc. Thnh thong t trong bi rm h l u ra nhn ri kinh s m t chy. ngng ca mi nh
u c mt lu bng t nung mu en ng y nc. V kht chng ai ngh ti thuc c, u tranh nhau m ung. n ti, c
vi ngi nng dn bt s n gn v lm quen vi ta, h ngh gip qun ta khing nhng ngi lnh v nng ng ln ra bt
tnh hai bn ng.

Vo khong nm gi chiu, cc ton qun dn u trn vo thnh Tay-theye b trng. Trong thnh c tin bng bc, mt s
tht ln tin ng v ba khu i pho. Thnh ny canh gi con ng m qun lnh va i qua, tip ni vi con ng ny l
mt ng dn ti ranh gii Cao min. Mt khu i pho t thng trc mt biu dng tm quan trong ca v tr m ta
va chim. Ni ny cng l ranh gii ca khu rng Oc-moun. ba rng c mt vng t cao v phng, c vi cy ln. Qun ta
quyt nh n cm tri ti ch ny. Xa xa l mt vng m ly xa tt ti chn tri, nhng cnh ng hoang vu ca vng
Sologne[2] cng khng n ni bun v hiu qunh nh ni y.

Mi bn thuyn chin ca ch nm phi kh trn mt t cnh mt b t ngy ta nh chim Saigon nm 1859 vn cn

._ ch qun rt i khng li mt du vt no khc ngoi thi hi ca su nng dn An nam b cht u vi gi trc , xc
vn cn mang gng. Sau ny ngi ta mi bit rng nhng k b kh hnh l nhng ngi theo thin cha gio[3]. Ngy hm
sau ngi u th ko n rt ng; cc lng dc theo hu ngn sng Don-na v hai b sng Va-co xin ta bo tr. Tu
Dragonne, ngc sng Va-co ng n thng Tay-ninh, st vi bin gii Cao min. Tu Dragonne kim sot vng lnh th An
nam nm gia hai sng Don-na v Va-co. Nh th l ton tnh Gia-dinh thuc vo tay ta ri, ta chim ht thnh quch, thu
ht sng ng v lng nhu.

Qun i An nam tan r. Trong s bn mi ngn ngi chng tr cam go chn ng tin qun ca ta th ngha qun
b o lnh v ph hiu tr v i sng nng dn. Cc t in gi l Don-dien th quay v cc nng tri qun i ca h Go-
cung, My-th v Sagon ghi danh tr li. Qun chnh quy tn mt thnh tng nhm nh, li hoc dng thuyn vt qua sng
Don-na hoc c hai sng Don-na v sng Va-co; mt s v Bien-hoa, mt s xung cc tnh min nam l My-th v Vinh-
long. V tng ch huy An nam [4] b thng nng tay trn v Bien-hoa.
C th ni rng qun An nam b lt vo tay ta tnh tr ph nht ca Nam k min di Ta li dng tnh th ny ngay tc
khc. Cc cnh qun lu ng v tu chin i lc xt khp ni trong x, t pha ng, pha ty n pha bc. Ch no cng
thy ngi Php tra xt. Nh th m ta bit thnh Tay-theuye c hnh tam gic, gc nhn ln nht l phong th hng v
pha bc, gc ty nam c m ly bao bc ko di cho ti sng Va-co ng.

Ngy 3 thng 3, c mt bc th n tay v ch huy trng cho bit ngi An nam tm cch tp trung tr li v dng Tram-ban
lm im kt hp; nm 1859 h tng dng Tram-ban lm trung khu ca h khi nh vi ta. Tc thi tiu on trng
Comte v mt i bit phi rt hng hu c gi i ngay chiu hm . ng ng li Rch-tra (Tay-theuye) v sng hm sau th
n Tram-ban, ni ny ch cch Cao min c ba mi dm. ng dn theo b binh, qun nh b Ty ban nha, mt na gin
pho nng 4, lnh phng ha tin, v mt i cng binh. Nhng tht ra qun An nam hon ton bi trn; Tram-ban khng
thy voi trn, khng thy xe vn chuyn,chng c kho hng v qun lnh g c. Trc khi ri ni ny, v ch huy Comte lin
lc vi i y tu Dragonne ang hot ng trn sngVa-co ng.

Tu b ln v chin hm ca ta tp np trn ba con sng, rng, chc chn v su, t pha bc xung; vng lnh th nm gia
ba con sng ny c nhiu rng v rung l tnh Gia-dinh cn gi l tnh Sagon. Chun c Page gi trng trch kim sot
sng Don-na v phong ta Bien-hoa. i y hi qun Bourdais kim sot hai nhnh sng Va-co v canh chng kinh

Bu in. ch thn ng th hin din trn sng Va-co ty vi cc tu Monge v Lily t di quyn x dng ca ng. Trn
sng Va-co ng ln ti Cao-min th c pho hm Alarme, pho hm ny v cc tu ca i y Bourdais hai bn ch cch
nhau bng mt di t kh hp.
Ph c thy s Charner ra lnh cho cc v ch huy thm st trn b cng nh di nc phi tip xc vi cc trng lng
v chnh tng chnh thc a cho h bng tuyn co mang theo, ng tip li v hun d nh sau:

Cc ng ni vi h rng: lut php v thng l ca h s c tn trng; h c th canh tc v bun bn t do, mang sn phm
v Sagon. H nn tin chc rng thi k cc quan chc trc kia chm dt v thay vo l quan chc ngi Php, chng ta
s hon ton che ch cho nhng ai cng nhn uy quyn ca chng ta v phc v trung thnh chng ta.

xa b ht tng tch c, i ti u nu cc ng thy n ly th san bng ht, cc ng phi huy ng dn chng sng trong
vng, ng chng no hay chng , v bt t tay h phi ph hy cc thnh n. Cc ng phi chng thng tay khng thng
tic bn th ph trn b v qun cp hm da thuyn b trn sng. Nhng cc ng yn cc thuyn b nh c v bun bn.
Sau ht l cc ng thu gp ht trn ton x cc ti liu lin h n th ch, lut l, tnh trng phng th, sc sn xut v phng
tin thng mi ca h.

Thnh Tay-ninh gn bin gii Cao-min c sa cha li, m rng thm v trang b tht mnh sng ng v chin c. Mi lin
h gia ta v Cao-min c vch ra. Nc Cao-min gip vi Nam k min di v pha bc v pha ty. Nc Cao min lin
lc thng xuyn vi ba tnh An nam l My-th, Vinh-long, An-gian nh vo con sng ln mang tn l sng Cambodge. Ngi
Cao min vn cn ci v, tranh chp, v luyn tic x Nam k min dui. V l m v ch huy trng khng t nan iu g
bin x Cao min thnh mt ng minh. ng ni vi v s quan u no cm quyn chnh tr Tay-ninh do chnh ng b nhim
rng:

ng gi trng trch v ch o chnh tr trong mi vic, nht l nhng g lin h vi ngi Cao min. ng nn dng li ha
hn, gip v bo v tt c nhng ngi dn Min no hin hu sng trn lnh th ca ta, ng nn hi vi v ch huy qun
s ca ta Ty-ninh thc thi cc vic ny. ng nn tm cch ti lp ban giao tt vi cc quan chc Cao min. ng ni vi h
rng chng ta gi th khng gy chin vi h v chng ta vn mun duy tr tnh th ny. Tm tt l ng phi ht sc n lc
to lp yn n v an ninh chung quanh ng, ng phi nh bo co thng xuyn vi ti v tnh hnh lin quan n vng
thuc a mi thnh hnh ca ta.

V ch huy trng ng thi cng sai mt s quan em dng qu biu v chuyn nhng li giao ho ca nc Php ln vua Cao
min (ngy 24 thng 3 nm 1961) nh sau:

Cc bin c ti Nam k mi y c l Hong thng c thng bo. Hong thng bit rng cc o qun Php-Ty ban
nha nh ui ngi An nam ra khi chin ly K ha; Sagon c gii ta, qun th An nam tan r b chy kp ni. Dn
chng trong vng cng nh nhng ni xa u ko n xin quy phc v chp nhn s bo h m chng ti ban ra cho h.

ca nc Php l bo ton lu di t ai xm lc, to dng Nam k min di mt thuc a v mang ti

nhng li ch ca vn minh u-chu.

Nc Cao min vn gi nhng mi lin lc thn hu vi nc Php. Ti hy vng rng nhng lin h gia chng ta cng ngy
cng nhiu v cng tr nn thm thit hn.

Vi danh ngha l ch huy trng ca cc lc lng qun i trn t v trn mt bin ti x Nam k, v l i din ca nc
Php, ti xin cam kt vi Hong thng ho ca chng ti v vng quc Cao min v ti xin p li nhng ngh ho bnh
v hu ngh m Hong vua cha ca Ngi tng a ra trc y, tha Ngi, cho v i din ca Hong cao c ca cng dn
Php ti Sagon.
Ti cng ht sc vinh d bo cho Hong thng r ti c nh, trong mt ngy gn y, s em qun nh My-th v chim
c vng ny, im phng th cui cng ca ngi An nam v pha Cao min.

V ch huy h tng hm a tin ca Hong v Hong tc quc gia chng ti l tu Norzagaray, sn sng lin lc vi Hong
thng, nu Hong thng chun y.

Xin knh dng Hong thng...

S vn ng ny thnh cng m mn. T y v sau, nc Cao min khng bao gi lm vic g gy bi ri cho s xm lc
ca Php. Nh vua p li bng cc l vt v bng cch gi sang mt ban s thn ng k (gm tm mi ngi), i t Kom-pot
n Sagon bng ng b. Sau ht cng nn ni r l cc tin tnh bo trc y chuyn cho chnh ph Php hon ton sai, ti
Cao min ngi ta khng nghe ni g ht v o qun Xim 60000 ngi, o qun ny nu c tht s l mt lc lng tip tay
gip ta chng li ngi An nam. Vi thng sau, c mt k ngp ngh cp ngi dy qun chng li nh vua ang tr v ti Cao
min[5]. ng li chnh tr ca thy s c Php, trong tnh th ny cng d hiu; tr mt vi ngi v li ra cn phn
ng, ngay c n hm nay, vn coi gii php ca ng l hon ho nht: tc l khi no nhng ngi lnh o Cao min cn
mun gii quyt nhng tranh chp gia h v ch quyn lnh th m ta chim c th ng s ngn chn h, bng mt cch
gin d l a h vo cnh nh m ln nhau mt ni khc [6]

Ngy 10 thng ba 1861, cc o qun vin chinh quay v Sagon. Mt ton qun lu ng v hai sng ci min ni c gi
li Tong-kou; thm mt i i thy qun nh b v mt i i lnh ngi An nam ti Tay-theuye, phn kh gii th cp
thm cho h mt khu i pho 30 ca hi qun. Mt i i thy qun b chin ng ti K ha. Pho binh tr li ng gi
cha Ao. Thy qun b th li tr v ng thnh ph Tu nh trc. Cc ton b binh khc ng ri rc dc theo cc cha
b hoang[7] di cho n n Avalanche. Nh ca y san st nhau, gn nh lin tc t Sagon n Cho-leun, ni lin hai
thnh ph, khng kh vui nhn v thn thit nh thn qu.

Nhng ngi nh nh lp xp ca thnh K ha, hai mi ngn qun An nam tr ng, khng cn thch nghi phn pht
cho qun lnh c thi quen vi i sng u chu. Cc cn nh ny b sp trc khi cc tuyn phng th b san bng. Nh
ca h nt, v s qun o rch cn b bt mu, xc ngi ri rc trong cc hm chng lm pht sinh c mt th h rui nhng
ta bay dy c trong khng kh; hng triu con rui kht mu, tn khc bao ph ht thnh K ha nh bu quanh mt vt
thng mi b l lot, bin K ha thnh mt hm chn ngi khng th no ni. Phi ch cho n khi no y nhng xc
cht ha thnh bi, m my rui nhng nh nhp s lng xung, v nhng by qu bay i xa? V th m thnh K ha b san
bng tr mt n duy nht nm trn ng v Sagon, n c tn mi l n Testard, tn ca trung t Testard b git ngy 25
thng hai. Vng thnh K ha mnh mng trc y, ngi ta tng l do mt v hong Ai cp no huy ng v s tay
ngi xy ln, nay ch cn li mt n l loi, tn n dng nhc li ci cht vinh quang ca mt con ngi ho hng v cao
p.

Ch ba ca Sagon v thnh ph Tu tht di do sn phm. Tt c cc ni trong tnh v; nh quyt nh ca v ch huy

trng, lng hng t Paris cp cho qun lnh gia tng, em n cho h mt s vui thch v ngn; tht l mt iu qu gi khi
ngi lnh c mt t tin trong ti. Tin ph tri gip tng nhm qun ci thin ba n hng ngy: v li nhng ngi bn hng
An nam ko n v ngi mua sn c tin tr. Ngi lnh b no, ngi lnh thy no, khi v Php lnh ng lng cht i,
li khng nh ti ci lc m nhng ghim tht nng bc khi thm lng tr u lin tc trn bp than hng di bng mt ca
nhng hng cau Cho-quan v Cho-leun; h nh ti va thch th li va tic r.

o qun vin chinh, trong vng mi lm ngy, nh nm trn, thc hin mi hai cuc trinh st, hnh qun di bu tri
gay gt, phi chu him nguy, n lng kh ung nc bn; m thng thc sut v m mui c a v n kin la [8] m
chch. Qun s tht s cn c ngh ngi. Nhng khng th ni l h hon ton kit qu khng th no khng cho h ngh.
Ngay ngy hm sau khi thy s c cho thng c hiu ca ng tr li trn chin hm Impratrice-Eugnie ang th neo
trn sng Sagon, tc l ngy 12 thng 3 nm 1861, lin tc thi ng ra lnh phi thm st cc vng chung quanh Bin-hoa v
My-th. Fou-yen-mot l mt u cu chc chn ca ta trn mt trong hai con ng dn n Bien-hoa. Ch huy tiu on Comte
v qun nh b i d thm vng ven bin ca Bien-hoa bng cch mn ng bng ngang Fou-yen-mot. ng thi, mt y
ban khc gm c i y hi qun du Quilio, v ch huy i i tng hnh dinh de Cools v v ch huy i i cng binh Alliz de
Matignicourt, gi trng trch thm st sng Va-co ty ti ca kinh Bu in. Cuc trinh st khng tin xa hn c v kinh b
chn, con ng Bu in i v My-th phi bng ngang nhiu sng rch m cu li b ph ht. ng x trn rung l cc
ng rt hp, ch cho mt ngi i. y ban trinh st u nht tr cho rng phi mt t nht l mi lm ngy p li con
ng Bu in cho pho binh x dng.

Mi ngi u bit gi tr ca cc v ch huy trong qun ng v nhng th thch m h tri qua; v thy s c qu mn
h, tng hnh din v cng khai cao h; tt c cc iu ny gip ting ni ca h khng b b ngoi tai, h chnh thc
ln v tng t lnh ch huy kin ca h, i khi ni ln rng qun s mt mi, sc ngi th c hn; cuc chin ca ta
khng ging vi mt cuc chin no khc, ngay c so vi cuc chin tri qua bn

Tu m kh hu ni va mi tha cht cho h. Rng hai ln di tn lin tip m cha mang i ht ngi b thng ti cc bnh
vin Sagon v Cho-quan.

Nhiu v khc cng ni ln rng ta va thng mt trn ln, ng nn lm g lu m uy danh ca ta. Rng vic nh h thnh K
ha l mt chin thng v vang cho qun i, ta phi gi ly uy th. Ta i nh u by gi? nh My-th th ma ma sp
ti ri. i nh Bien-hoa th ta ng qun l cn phi chnh n phn lnh th xm lc, cai tr mt m dn ang lm vo
mt tnh trng hn lon v nhng ngi cai qun h trc y b chy ht.
Nhng ai c ch trng nh va ni ri y s i ging cho xem. Chuyn tht r rng l trong vng thng 3, tnh bo ca ta v
Bien-hoa cng nh khi ta phn tch cc thng t ca v quan ch huy th trn ny u cho thy nu tin nh Bien-hoa th th
trn ny cng s lt vo tay ta d dng nh Tong-kou v Tay-theuye m thi.

Nhng thy s c cho rng khng nn nh chim Bin-ha, ng quyt nh chim My-th. V th, ng hi h v ma ma
sp n, ng sai d thm cc ca bin vo sng Cambodge, ng thi cng cho ngi tm kim trn t xem c ng no
nm gia sng Va-co ty v con Sng Ln Cambodge kh d pho binh c th dng c, ng thi cng xem c con kinh no
gip cc pho hm c th di chuyn c tin v My-th. ng ch th cho trung y hi qun Lesps, tc i y hm trng
tu Norzagaray, phi d thm sng Cambodge, ng a ra nhng hun d nh sau:trung y Lesps tng d thm sng ny
v bit ni no nguy him, vy hy li dng khi tri tt o chiu su cc ng sng, tm cc im chun trn b hng dn
cc tu di chuyn v sau. Nu gp dn chi li, th phi c gng hi v thu thp tt c cc s kin cn thit.

Khng nhng ch bit chiu su v tnh cht ca y kinh m cn phi c gng bit trc nhng loi chng ngi no ch
dng ln m ta phi ph vt qua khi tin gn n My-th. V vy, phi bit bt u t khong cch no th ch lp cc p
cn, p lm bng loi vt liu g._ng kinh rng hay hp? Ngng ngoo hay thng? Kinh nm vo hng no so vi cc n
ch trn b? n trang b sng ng nh th no v cch thnh ch bao xa? B sng c d b hay khng? Sau ht l tnh
trng My-th ra sao? Tri qun c ng khng? Qun lnh c sn sng chin u hay khng?_ Chc g tm c ngi tr li
cho ta ht cc cu hi ny, nhng iu h trng l thu thp ti a tin tc tnh bo cn thit nu c th c.

i y chin hm Norzagaray, l mt s quan gan d v l mt nh thy hc lanh li, nhng ng quay v m khng tm ra ca
kinh vo sng Cambodge [9]. Mt vi tin tnh bo, va khng chnh xc li va c v ba t, cho bit vo ma ma c mt
ca rch v pha ty ca con kinh hin nay, theo cc tu ca hm i trang b sng ln cng c th x dng c. D sao,
nu nh khng th no dng tu tin vo sng Cambodge v kinh rch khng su, v nu sau khi ph xp cc c cc y
sng cng vn khng th a tu lt vo mt nam ca thnh My-th, th ta nh b ln mt hn o nm gia cc kinh rch
nh thnh My-th mt bc vy. Nhng quyt nh sau cng l thm st mt ln na h thng kinh rch vo sng
Cambodge. Hai h tng hm ca ta l tu Lily v tu Sham-Roch tin vo nhng ni m tu Norzagaray trinh st tm ngy
trc. Hai i y thuyn trng ca hai h tng hm l cc trung y hi qun Franquet v Rieunier, tng Nam k t bn
nm nay. K s thy hc Manen vn tip tc c php cho thp tng trong cng tc trinh st ny. _Thm mt ln na cng
khng tm thy ng rch no c th a vo sng Cambodge. Cn ni b th khng c g thun li lm; cc n ch chia
nhau canh phng mt vng rt rng ln.

------------------------------------------------------------

[1] Sng ngy 25 thng hai, trong khi qun ta ph c thnh ch mt cch v vang, th mt o k binh phng theo rt qun
An nam trn ng tho chy, khng cho h rt v khu thnh ca x Triu cng (tc l thnh Tong-kou). Nhng on k binh
khng bt c qun An nam no lm t binh. H khng bao gi b dn vo ng cng. Ta c mn li sau y t chnh
ming ca mt trong nhng ngi tng ch huy ca h cng khai trch h: Qun s chy nh chut. H nh c vng m
ly Avalanche trnh , qun u chu khng i theo c. Nhng on k binh vin chinh tht ra ch gm c vi b binh Phi
chu v vi k binh ngi Tagal; c ngi tha rng s k binh m trc kia ta i v i y ton quyn Phi lut tn phi
cung cp cho on vin chinh khng c thc hin nh mun. Tc dng ca mt on k binh khng th thay bng vi c
sng min ni: v l do ta x dng ton th qun s vo vic tn cng thnh ch, nn khng cn ngi ui theo qun
ch rt lui.

[2] Sologne l mt vng m ly rng ln ca sng Loire, thuc min trung nc Php. Bit u tc gi chng phi l ngi
ca vng ny, ng c t mt ngi lnh b thng ngi ht pp, n ni bc trc v t nhin, ng nhn ra ngay ci cung cch ca
mt ngi bnh dn thng gp ni min trung nc Php ? (ghi ch ca ngi dch).

[3] Ngy hm sau, ngi ta li o c by xc cht khc vi di mt lp t mng, xc b cht u, ta nhn ra trong s ny
hnh nh c xc ca mt trung s thy qun nh b, b qun An nam bt lm t binh t su thng nay, (ghi ch ca tc gi).

[4] ng Nguyn tri Phng l v quan trn gi thnh K ha, em ca ng l Nguyn Duy t trn,(ghi ch ca ngi dch).
[5] Vua Cao min l Norodom b chnh ngi em l Si-Vattha cp ngi, phi b trn sang Xim la, (ghi ch ca ngi dch).

[6] Cu ny trong nguyn vn cng ht sc lc lo, ta thy tc gi mun m ch bn tay ca v ph thy s c li dng s
bt ng chnh kin trong hong gia Cao min v s chim ng Nam ky ca Php a h vo cnh t dit ln nhau. Ngi
Cao min vn cn mong mi sau ny s chim li Nam k, khng mun ngi Php phng tay trn. V sau ngi Php li giao
cho mt ngi truyn gio sang Xim la thuyt phc Norodom a ng v cp li ngi, nhng phi chp nhn s bo h ca
Php, (ghi ch ca ngi dch).

[7] B chim ng ng hn l b hoang, (ghi ch ca ngi dch).

[8] Trong nguyn bn l fourmis de feu vit theo li ch nghing, c l l dch thng t ting An nam l kin la m ra, (ghi ch
ca ngi dch).

[9] Ngy 24 thng ba, ng ny c phi i Kam-pot trong cng tc lin h vi vua Cao min.

Chng 7

nh chim My-th._Chin thut tn cng._Thnh An nam b vy hm trn t lin v t mt sng Cambodge._Chng trnh
hnh qun vn c duy tr mc d bnh dch t, st rt, kit l, chng ngi thin nhin v nhn to; tu di chuyn kh khn,
cc c ng di c dm; thnh n trang b sng ng rt mnh v ch bit s dng thnh tho._Sau khi thnh My-th b nh
bi, ma ma bt u mnh lit._Cc cuc hnh qun phi hon li.

Cc lc lng hi qun, cng binh, pho binh, tng hnh dinh thay phin nhau thm d sng Cambodge tng gi mt v ng
thi thm thnh vng ven bin My-th.

C hai con rch ni lin sng Va-co ty v thnh ph My-th. Mt trong hai con rch thng vo sng Cambodge, l kinh
Bu in [1], kinh ny trong cc bo co thi y mang tn An nam l Rach-run-ngu [2] Con rch th hai l kinh Thng mi[3]
Kinh Thng mi nh vng xa hn kinh Bu in nhng cng vo sng Cambodge, cch My-th chng tm dm v pha
thng lu, tc thuc vng hu tuyn thnh My-tho. Kinh Thng mi ni di vi con kinh huyt mch l kinh Tu [4] to ra
ng lu thng bun bn ni lin cc vng ph nhiu thuc tnh My-th v Sagon. Nu dng lm ng chin lc nh
My-th th kinh Thng mi thun li hn kinh Bu in. Kinh Thng mi khng ging vi kinh Bu in v kinh Bu in
khi gn n thnh My-th th tr nn hp v hng thng vo thnh, cc pho hm nh tr nn qu l liu khi tin gn n
thnh ch. Tt nht l t vi tu nh trn kinh Thng mi chn ng rt lui ca ch trong khi ta dng kinh Bu in
tn cng. Kinh Thng mi khng c p chn cng khng c cm chng, cng khng c ng n; nhng kinh li cn, c nhiu
rt vng, cc phng tin thy vn ca ta khng dng kinh ny c.

Rt li ch cn kinh Bu in. Qun ch lm p chn v phng th rt cht ch kinh ny, v bit y l ng nc su nht
m cc pho hm bng st ca ta c th dng tn cng vo thnh. Trinh st v phc trnh ca bn gin ip u cho bit c
rt nhiu p chn ngang, cc n canh li trang b kh gii hng hu, ri y qun ta bt buc s phi gp sc khng c mnh
m. ng ci quan t sng Va-co n My-th th ngi An nam ph h hng khng cn x dng c na, cu bc qua
cc kinh nh b ph xp. ng ci c by kinh nh ct ngang, ng vng nh hnh cnh cung m dy cung l con kinh Bu
in.
V vy l trn b, di sng hay trn mt bin, tt c u cho thy chuyn ny nh vo thnh My-th l mt chuyn kh khn
v nhiu ri ro. Nhng sau khi ta ph ht p, h ht cc n canh gi trn kinh Bu in, cc pho hm bng st s c th
dng kinh ny tin nh thnh M-th. Cc c sng nng c kha em t trn tu s gi vai tr ging nh i pho do nga
ko, hai bn b s c b binh ym tr. Khi cc ton qun vin chinh tin gn ti thnh th bit u nh may mn ta s gp mt
con nc ln bt ng trn sng Cambodge c th a c hm i ti gn nh thnh ch ngay trc mt v c bn hng
thnh [5]

Chng trnh chin thut c quyt nh nh va k, v ngy 26 thng ba i y hi qun Bourdais, t mi lm ngy nay
ng nt chn ti ca kinh Bu in nhn c lnh bt u hnh qun nh My-th v phi khi s ph ngay cc p u
tin. Pho hm ln Mitraille, i y Duval ch huy; pho hm s 18, i y Peyron ch huy; pho hm s 31, i y de Mauduit
Duplessix ch huy; i i qun b theo tu Monge do i y de la Motte-Rouge ch huy; 200 thy qun b (thuc cc i
i 2 v 5, do hai ai y Proubet v Hans cm u); 30 ngi Ty ban nha do trung y Maolini ch huy; 1 sng ci min ni
v mi ngi ph trch sng ny thuc chin hm Impratrice-Eugnie th giao cho thiu t Bourdais s dng v iu
khin. i y cng binh Mallet v i y t lnh Haillot c bit phi thm cho on qun xung nh My-th.

Thy s c a xung cho i y hi qun Bourdais nhng li ch th ca ng lin quan n cuc hnh qun v nht l cch
phi i x nh th no khi ra mt ph vng An nam:ng phi ni vi ph vng An nam trn gi thnh My-th, khi trao
th ti cho ng ta, rng ng ta phi ta chim gi th trn ny v c vng t gic m ranh gii l sng Va-co ty, kinh Bu
in, kinh Thng mi v sng Cambodge, m khng c php lm kh d g ht; ng ta phi tun theo iu chng ta i hi
khng c tr hon hay chm tr v bt c l do g.

Nu ng ta mun v Sagon, xin ng c cp cho ng y mt t giy thng hnh. ng ta s c i i trong th. Nu ng ta

mun u th sang hng ng ca ta, ng ta s c gi nguyn tc phong, nhng phi tr v dn s. Nu ng mun rt lui an
phn trn lnh th An nam th ta s cp cho phng tin.
ng hy thn trng khi thm st v lc tin v M-th. ng ng qun l nu bt c mt ngi no ca ta b ch bt lm t
binh tc l mt s tht bi ca ta; ngay c lt vo tay h sng hay cht cng th._Mc d khi ng yt kin v ph vng cng
khng c php qun mc tiu ti hu ca ta l chim My-th (27 thng 3 nm 1861).

V ch huy Bourdais tm cch a tu vt kinh Thng mi trong sut nhng ngy 27, 28, 29, v 30 thng ba. Cc pho hm b
ln bn v b c qun; cng ngy tu cng gp nhiu kh khn, qu tht phi cng nhn l kinh Thng mi khng th no
dng a tu n M-th c. V th v ch huy Bourdais phi dn tt c lc lng di quyn ng vo kinh Bu in.
Ngy 1 thng 4 ng tp hp ht tu b ca ng vo kinh ny.

Tu Mitraille, sau nhiu ln tm cch vt kinh Thng mi khng xong th nhn c lnh tr v kinh Bu in. Tu Mitraille
khi vo Kinh Bu in ph c hai p u tin trong kinh ny. Trung y hi qun Gardoni, hai m trc cng tm
cch tin c n p th ba nhng chm trn vi hai n trn gi nm hai bn b; n bn xo t hai n lm cho tu
khng tin ln c na.

Ngy 1 thng t, hai on d thm trn b xc nh v tr hai n ny. Tc thi pho binh ko sng bn vo: nhng v tr vn
cn cch xa mt ngn hai trm thc nn khng bit r kt qu. Hm sau, ngy 2 thng t, Tu Mitraille tin ln, theo sau l
tu Alarme; nhng tu Mitraille li b mc cn cch n th nht bn trm thc v lm nghn ng tin ca tu Alarme pha
sau. Tuy vy, kinh cn rng cc pho hm s 18, 31 v 20 len qua c. Ba pho hm tin n st n ch, khong cch
ch cn bng tm sng ngn cm tay, ch trong my pht l khng ch c n ny.
C hai n (n th nht v n th hai), xy ct trn bn, chung quanh c ho, nc su n hai thc Mi n c c mi
hai l chu mai. Cc kh c phng th ph thuc gm c bn chng, cc nhn v nht l chung quanh n li y bn snh, v
th khng th no nh thng vo c. T xa ta ch bit n sng vo n. ng thi, tuy di ln n ca ch t trong n
bn ra, ta vn ph thm c hai p (p th ba v th t)._Trong trn ny, i y hi qun Bourdais trng c ch huy ca
mnh trn pho hm s 18. Hai tu Mitraille v Alarme, mc d mt b mc cn mt b nghn khng ln c, nhng c hai
dng ha lc gp phn vo chin thng ngy mng mt thng t.

Ta mt sut hai ngy, 2 v 3 thng 4, ph p. ch nhn chm nhiu st di y kinh, qun lnh phi m ln tng tng
mt. Cc nhn v c bng thn cau cm rt su di lng kinh, ta phi dng cn trc nh ln. nh cc ta ng gin tht
chc trn b, sau lun li ti qua rng rc buc c cc ngp trong bn snh ri ko ln. Qun ta phi li xung kinh, snh
ngp ngang ngi, phn pha trn phi ra nng nng bng. Dch t lan trn trong on qun vin chinh. Ngi no khng b
dch t th b st rt hoc kit l. T lc ta dng i pho h cc n xong th ngy m qun lnh phi ra sc vt kinh, nht
l khi nhn h lm vic lom khom rt cm cp di bu tri thiu t, ta thy rng sc nhn ni ca h ang thc dc ta phi
nh thnh My-th cng sm cng hay. Ngi no ng xung th cho cc sa-lp dng ch nga em h v tu Mitraille v
Alarme, b mc cn v kt pha sau t ngy 2 thng 4.

Ngy 3 thng 4, p ph xong, ba pho hm bng st tin ln, c hai mi pht li chm trn v bn nhau vi mt n khc
(n th ba) nm pha b bn tri. Ngay pht u ngi ch huy An nam trong n b thng vng mt mt bn vai. Sc phng
th lin gim i, n b ta h, ch b chy. i i 2 ca ta chim ly n. n c bn l chu mai dng canh gi hai p cm
cc v c nhn (p th nm v th su); n ch nm vo khong gia hai p. p th nht cng ging nh cc p trc
y, tc cm bng thn tre v thn cy cau vt nhn; xa hn mt cht l mt thuyn chin ch y t m ch em nh m
gia kinh. Khong gia hai p th nm v th su c neo hai mi lm chic b cht y lu hunh v bi nhi. V tr ny l
ni hai dng nc trn sng Va-co v Cambodge gp nhau, nn bn t dn li, y kinh rt cn; ngay khi nc ln cng ch
su mt thc ri. Chic thuyn chin th ch nh m ngay vo ni hai dng nc gp nhau.
Sau khi n th ba b h, v ch huy Bourdais lin ra lnh cho i y Duval ni trong ngy mang tu Mitraille quay v bo co tin
chin thng ca qun vin chinh vi v tng t lnh ch huy, ng theo ch th ng nhn lnh trc khi hnh qun. i y
Bourdais sai phi bo co rng ng chim c ba n, ph c nm p; v chm nht l ngy 5 thng t s ph xong p
th su tin ln; ng cng i c na ng t sng Va-co n sng Cambodge._ V s quan lnh trng trch mang bo
co s khi v Sagon cng gp nhiu kh khn. Tt c sng rch ng phi a tu i u ty thuc vo thy triu ln xung,
khi nc rng th nhiu nhnh cn kh.

Nu ba pho hm c tip tc liu lnh tin ln m khng c b binh ym tr, t nht t mt trong hai bn b, s phi gp nhiu
kh khn. Hai bn ln pho hm thng chm vi cy rng mc hai bn b kinh; a th ta khng bit r; ch qun li gia
tng thm sc chng tr. Ta ang lm vo mt giai on tht nguy him trn ng tin nh My-th. Ngy 4 thng 4, t
Sagon ta hi h thnh lp mt i qun tng vin, nh h tng hm Echo do i y de Vautr ch huy a xung. o qun
tng vin gm 200 lnh b do hai i y Lafouge v Azires cm u; 100 thy qun, 2 i i thy qun nh b, hai c i
pho nng 4, hai sng ci min ni nng c kha trang b y thng bng v xe n, nhng khng c nga ko, tt c do i
y Amlaudrie du Chauffaut cm u; mt i cng binh bit phi gm 50 ngi do i y Bovet cm u v thiu y hi qun
Amirault bit phi sang cng binh lm ph t. Thiu y Mahieu ca cng binh cng i theo, vin qun c ch thm 20 000 vin
n tr b cho b binh. on qun vin chinh tr nn kh ng v quyn ch huy chuyn sang tay ca i y hi qun Le
Couriault du Quilio, ng l s quan ty tng ca chnh thy s c. V ch huy tiu on cng binh l Alliz de Matignicourt
lm ph t iu khin tng hnh dinh cho v ch huy mi tc l Le Couriault du Quilio. Hai hm sau tc ngy 6 thng t, li c
thm nhiu ton qun tng vin na do i y hi qun Desvaux ch huy v hng dn a t Sagon n Rach-run-ngu[6]
ng thi trung y b binh Guilhoust Thu-yen-mot cng c lnh em theo xung tu 3 sng ci min ni v trc ch My-
th.
Ngy 4 thng 4, ph thy s c Charner ra hun th cho v ch huy mi ca on qun vin chinh i nh My-th bng
nhng li l nh sau: Ti giao cho ng thng lnh on vin chinh i nh My-th...Sau khi c bo co tnh trng hm i
ca ta trong kinh, v a th chung quanh thnh My-th, ng liu xem c sc nh chim My-th khng, hay ng cn thm
ym tr na. ng hy cn nhc v hnh ng tht cn thn khng xy ra mt ri ro no ht.Theo tnh bo ca ngi An nam
a th chung quanh thnh c nh dn v th ng c th dng cho qun ta n np v t mt gin pho ph thnh nu
cn._Nu ng thy ta c th o mng tho nc trong ho chung quanh thnh th hy thc hin vo ban m, chuyn ny
cng khng phi l kh khn lm. y l mt vn phi nghin cu ti ch._Nu v ph vng ngh thng tho vi ng,
th ng s tr li rng phi ng chim thnh ri mi ni chuyn. Khng mt pht no ng c php qun l ng ang lin
h vi mt con co sn sng nh la ng.

V ngy 6 thng t:

ng xem th c th a cc pho hm bng st vt qua cc a th m ng thy vo sng Cambodge hay khng. Rt c

th ng cn phi ph thm nhiu p na, v cng c th cn nhiu ghe thuyn ch nh chm lm nght kinh. Cha ni
n l cc pho hm bng st ca ta s cn gp kh khn v nc cn. Tuy nhin, y kinh l bn nn cc pho hm c th va
cy su xung bn mt chn[7] m vn c th tin ln c.

Ngi ta cho ti bit My-th c nhiu thuyn chin rt tt, c th qun An nam em vi chic ra chng vi ng . V th
phi cn thn mi c. Hy dit c cc thuyn ny l iu ht sc mng cho ta; nhng nu bt c cc thuyn ny th li
cn tt hn na; mc ch l ct phng tin rt qun ca ch. Tu Lily v tu Sham-Rock, vng mt t tm hm nay, s
khng gia nhp vo lc lng ca ng. nh ca ti l sau khi tip t cho cc tu ny xong s cho hai pho hm gip sc c
tm ng lt vo sng Cambodge.
ng cng chu kh xem l c th th em hai tu Mitraille v Alarme vo sng Cambodge c khng. Nc thy triu c
th gip sc thm. ng xem th ta c th dng hai thuyn bum y bng ko pho hm ging nh nga ko gip pho hm
thm sc lt ln hay khng?

Trong khi vo ngy 5 thng 4, sau khi ph xong cc p th nm v th su (ngy 3, 4, v 5 thng t), hm i ca thuyn
trng Bourdais, khi vn cn di quyn iu khin ca ng v c tng cng thm pho hm s 16 do i y Bhic ch
huy, tin ti mt p na (p th by). Ln u cc tu gp ch qun chng tr t hai bn b cng mt lc; qun ch bn
xung, cc pho hm bn tr th qun xung kch bin mt. y l mt cnh co cho ta. Qun ta tm thy mt xc cht trn b v
nhiu vt mu. Mt i i thy binh b (i i 2) dng qun v ng ti a im ni hai dng nc gp nhau lm
qun ym tr, va chng tr qun An nam thng tn cng l t ban m.

Lc ny th b binh ca ta hai bn b, va b qun s thu hp, va phi cc nhc ph p nh c, nh chng, kit sc v bnh
kit l, dch t v st rt, nn khng cn sc ym tr cho pho hm di sng na. H trng ch m qun tng vin t
Sagon a xung tip sc bo v cc pho hm; ngoi cng tc bo v, qun tng vin cn phi trinh st hng dn pho
hm, xc nh v tr n ch trnh khi b phc kch bt ng. Nhng vic thc hin tht kh khn, nhiu khi khng lm ni:
v bn gin ip ni lo, hoc hai bn ni vi nhau khng hiu.

Tnh bo do ngi An nam cung cp (ch dn rt ng) l bn t ngn ch c mt kinh ph, trong khi bn hu ngn c n
nm con rch va ln va nh vo Rach-run-ngu. Khi cch thnh My-th hai ngn thc, con ng ci quan dc b kinh c
th p li v dng c. V vy qun ta quyt nh tip tc hnh qun theo b bn tri, sau khi gn n My-th s i sang
b bn mt.

Nhm qun tng vin t Sagon i theo tu cho b sng ngy 5 thng 4 ng ba sng Va-co v sng Run-ngu; a im ny
do chin hm Rhin trn gi. Ngay ngy hm sau, i i 2 b binh v thy binh nh b c cho xung cc sa-lp do pho
hm s 22 ko theo; di chuyn thng tr ni v c cc khi ph p vn cn ni lu bu lm tc nghn nhiu ni trong kinh
Bu in. Gp ch y cn, pho hm phi tho b cc ghe sa-lp vt qua trc, cn ghe sa-lp c th tri theo dng nc.
Mc d b mc cn nhiu ln, nhng b binh v thy qun nh b cng n c v tr p th tm vo lc ba gi chiu. i
i trng Alliz lin cho lnh b v tin ln theo b pha tri. i i 10 thy qun v 50 lnh Ty ban nha do trung y
Maolini ch huy cng nhp chung trong m qun ny. t mm, snh ly, cy ci chng cht, thn do li gai gc, nga v la
khng tin ln c, cc sng ci mang theo nh phi khun vc trn vai. C bn cu li mang mt c sng, bn cu li khc th
vc bn bn, hai cu li khing mt thng n. C chia nhau nh vy v h i tht nhanh.

Cc pho hm theo sau cch khong mt trm bc: nhng pho hm mi tin ln c 500 thc li phi dng li v thn
cau ch cht v nm ngn ngang di kinh. Va dng li th n ch (n th t) bn ta ra; ta cng khng bit v tr n ch
no.

Chnh ni ny ch tp trung tt c mi phng tin phng th ca h. Di nc cc chng ngi khng l bt ht kinh. Trn
b h dn trn theo mt ng tuyn di mt cy s, trc trn l qun xung kch, pha sau c pho binh v qun tr b. Pha
ta, b binh, thy qun, lnh Ty ban nha, thy qun nh b qun trn ra ng. B binh dn ra lm qun xung kch, bn phi
c thy qun v lnh Ty ban nha h tr, bn tri c thy qun nh b h tr. Qun xung kch hai bn lin bn nhau. Trn
chin bt thn ng ng sau hai lot tn cng ca b binh Ty ban nha do trung y Maolini hng dn rt gan d; ch lui qun,
tri vi thng l, h khng mang theo xc cht. Ta lin bit phi mt nhm b binh chim n. S qun s cn li cm tri
trong mt ngi lng gn ngay pha trc n.

Pho hm phi dng li trc cc chng ngi khi qun hai bn ng nhau trn b. Cc loi chng ngi c kch thc tht
ang n. p di y kinh tht chc chn (p th tm) lp mt phn kinh di sut chn mi thc gm ba chn, mi chn
c chn ghe nhn chm ch y bn t, pha sau p sut 1 100 thc th ch dng mt s thn cau nm chn ngang mt
kinh, mt s ng xung y kinh san st ging nh mt ni ng cy ging. Sau tri cy ging li c mt p na (p th
chn). p th chn nm ngay pha trc n m ta va chim xong v pha trc ngi lng qun ta ang cm tri, cc pho
hm cn kt li pha sau.

Ngy 7 thng 4, ta khi cng ph p. Ch lc nc rng, ta vt bn trong cc thuyn nhn chm. Ngi An nam nhn chm ghe
nhng c l qu cao khng c y, nn khi vt ht bn thuyn li ni, thy triu dng ln th thuyn tri i. Cng vic ph
p nng nhc hn cc ngy hm trc nhiu, nc ngp ln n vai, u l ra khi nc th tri nng nh thiu nh t. B
binh nhiu ngi b dch t: thy qun b dch t t my ngy trc ri. Cng ngng cng phi huy ng thm bc s cho
on vin chinh; nhng ngi lnh nh b khng bao gi qun s tn tm ca cc bc s Champenois v Azas; bn thy qun
c bc s Dug de Bernonville. Ngay khi n p th by c n 150 qun s b bnh phi di tn: mi ngi mt bnh i hi
phi sn sc khc nhau; y t cng thiu, bn cu li Tu b dch t phi t xoa bp cho nhau. Nhiu tu sa-lp mp mo di
mng nga t khi cn Peh-tang bn Tu by gi li t hn, b thng y v nc trn vo; phn ln cc ghe thuyn cp
c ca qun An nam cng b nc vo. Xc ca qun lnh ta thm en v tai ng dch t, tm thi t gm tu, c mi ln
tu b chng chnh th ln ngi sng. Tht qu l nhng trm cu thng qun y ht sc thm thng. Ch trong vng vi
ting ng h m trung y hi qun Vicaire thy trn chic sa-lp Loire nm ngi trt hi th trc mt mnh. Hm
trng v s quan trn tu Monge tip tc ch huy thy th ph p, y l s qun lnh duy nht t khi khi s ph p n
nay m vn cn ng vng. Trong s thy th on ca tu Monge nhiu ngi cht, ngi no cn sng st chc lu lm
mi sc hi phc. V ch huy Bourdais b st; nhng hm gn y ai cng thy ng suy yu r. ng thng xung xung nh
huy ng, nu thy qun lnh cho xung li tay v mt l th ng quay sang ngi cm u bn lnh cho m ni rng: Bo
h c gng ln, tao s ngh gn hun chng cho my. C nh th m ng thc h c gng thm V ch huy Bourdais, ngi
iu ng lnh cho v nm anh cho xung ngi no cng ngt ng nh sp cht. Vo mt bui chiu, khi p th chn
ph xong v sc chu ng cng cc, ngi ta thy c mt vi ngi Php v ngi Tagal bt u than phin.

Trong hai ngy gnh chu cc nhc v thng vong ph p, cc pho hm bng st vt c khc kinh b chn gp
m b binh chim n An nam cn ang ng qun ch. Kinh Bu in i hng mt cch bt ng ti v tr ny. Mt
khuu sng rt gt lm kinh xoay hng, cch vi trm thc kinh li i hng mt ln na cng rt gt lm cho Rach-
run-ngu tr li hng bc nam nh trc.
Bn gin ip m ta tra hi cho bit trc khi n My-th cn c mt n quan trng na trn kinh Bu in. Sau khi xc nh
v tr ca n, qun ta chn chin thut nh sau: dng cu li mang vi khu i pho bc hu bn vo pha sau n, trong khi
hm i s tn cng vo mt trc. Ngy 9 thng t, nhm qun s tng vin cui cng n ni v nhp ht vo o qun
vin chinh nh My-th; pho hm s 20 (hm trng Gougeard) va n cng thp tng theo cc pho hm s 18, 31, 16,
tin ln dn u. o qun trn b tin dc theo kinh Bu din. im tp hp ca hm i v qun trn b l ca mt con kinh
nh vo Rach[8]

Cc pho hm ti im tp hp nhanh chng. Nhng c on qun trn b lc ng. Tn dn ng An nam c tnh nh lc

hng on qun hay chnh anh ta b lc cng khng bit, hoc c th anh ta cng khng hiu qun ta mun g. Vic di qun ht
sc cc nhc, v on qun lt vo mt vng ton rung, kinh rch chng cht, rng tha ri rc[9] Gn cc b rch, t t
sng v mm v nc thy triu ln xung; bn trong, cch b mt cht, th ngi An nam theo tp qun o dn mng rnh
khp ni, r cau b ngp trong mng; qun lnh ta chu thua, lanh quanh khng tin ln c. C o qun phi nhm chng
m i khng hay rng lc hng, cng i cng xa con kinh Bu din, sai mt gc n 30 . Bng qun ta gp mt ngi lng c
rt ng qun lnh An nam. Qun Php lin dn ra chun b nh nhau, trong khi qun ch li rt lui mt ht. Qun ta lin
chim lng chng phi nh g c. Ta xem li th thy ngi lng nm ng trn con rch m ca rch l ni tp hp; lng cha
y sng, lao v qun dng. Qun ta bit ca kinh l im tp hp nhng ca kinh cn cch bao xa th tht kh tnh cho ra;
ng tn dn ng nh lc hng qun ta ri, phi cn thn c th lt by. Qun ta li tin ln hy vng tm c mt ni tm
n cm qun. Nhng c on lt vo mt vng m ly, h mng chng cht, c mc bt bng; a th va nguy him, li
va khng gi c trng trch giao ph l ym tr cho on pho hm.

Qun ta tin ln li v tnh lt vo cnh ngay n ch m ta ang lng tm nh; bn gin ip bo th; trung t Alliz cng
c linh cm nh th. Qun ta lin quay li ng c v cm qun trong ngi lng va ri. t ra l ni y, da vo con rch ta c
th lin lc vi hm i. on qun cm tri va xong th i i 3 ca i y Snez c lnh ln ng h tng mt on
vn ti lng thc sp n; i i phi i m m khng c ngh ngi g.
Vo khong mi mt gi ti (ngy 9 thng 4), bng nghe thy ting la v ting bo ng ca qun canh. Mt vng sng choang
ang di chuyn trn kinh Bu in. Trung y hi qun Joucla trn tu Echo, ch huy on vn chuyn n dc v lng thc,
lin nhy xung ghe nh xp n pha ui cc pho hm thng bo tnh trng nguy him. Sau th hng ghe vo b kinh,
ni m on tu vn chuyn ang tp hp, ng ra lnh phi nh neo tht gp. Nh nc ln v chy mnh nn vic tch bn
cng nhanh. ng tin ln trc v ko mt thuyn ha cng ca ch. Trung y Besnard, do trung t Alliz a i thm thnh
cng ko mt thuyn ha cng khc ra xa. l hai thuyn bum ch y du; c hai u c kho lo a vo mt nhnh
kinh nh ca Rach-run-ngu, tht l may phc. Hai thuyn ha cng chy rc, la st ti mt nc; c v cy b chy nm c
mt vng rng ln. Phn ng v hnh ng mau l ny lm cho hai trung y hi qun Joucla v Besnard rt hnh din.

Nc trong kinh chy mnh khong hai hi l, v th tht nguy him. Cc pho hm phi buc giy vo nhau. Ngay m phi
dng mt hng cc chn bo v cc pho hm, v t m hm sau v ch huy on qun c ti n l cho ging xch st chn
ngang kinh.

Ngy 10 thng 4, t m sng, ta li i tm xem n ch u.

Mt on trinh st do i y pho binh du Chauffaut hng dn (gm b binh Ty ban nha, mt i i b binh, mt i i
thy qun nh b) bng ng m i. Tn dn ng An nam trc ht dn h i xo qua phi; v b qun ta hi thc qu v
sau th nh hn, hn bn i hng i v dn c on trinh st ca ta thng ti st My-th. C ton qun ci nhau huyn
no v hn lon; trong khi y bn lnh Ty ban nha gc ngi Tagal v mt chic ghe An nam hai bn bn nhau vi pht. on
trinh st li quay v; trn ng b mt khu i pho khng bit t u bn ti mt qu: vi ngi trong on cho rng ch
i pho bn ra tc ng l n ch ri: vi ngi khc th cho rng cha chc[10] Trung y hi qun ( thuc cng binh)
ngh dng ghe xung Rach-run-ngu xem sao. Ghe b bn, nhng tm ra n v ng quay ghe ngc tr v. Vic dng ghe
thm thnh nh th nguy him li cha c php ca cp trn. Vi nng dn cho bit rng kinh khng c canh phng v cc n
u di tn ht ri.

Trinh st th qu m h, nhng ta li phi mang qun tin ln. Trong tnh th ny, v khng bit ch xc n u, nn ta c
k nh n ch di tn ht ch cn lu li mt t pho binh; v th v ch huy du Quillo cho lnh trung t Bourdais c tin nh
My-th. ng ch th cho trung t Bourdais phi ht sc cn thn v cng cho ng ny bit l sng nay ta va b mt pht i
pho nhng khng bit u bn ti. Trung t Bourdais dn ba i i qun tng vin, b binh, thy qun, thy qun nh b
tin v M-th, tt c l ba trm ngi. H c lnh khi gn n My-th cn hai ngn thc th dng li ch o qun vin
chinh i sau. Vo ba gi chiu, cc ton qun ca trung t Bourdais xung tu sa-lp, pha trc l cc pho hm: c on ln
ng, pho hm s 18 dn u mang c hiu ca trung t Bourdais; tip theo l cc pho hm 31, 22, 16. Pho hm 20 b neo
li khng theo on tu._Mt lc sau c l chnh n ch m ta tm kim t hai ngy nay (n th nm) bt u n sng. Cc
pho hm ca ta c nhm hng phng chng m bn tr, ri tip tc tin ln. Ta vn khng bit nh xc n ch u ht.
Bt thnh lnh, n hin ra ngay trc mt ch cch bn trm thc, ng vo mt khc quanh ca con kinh. Pho hm s 18 i
u c mang c hiu ca trung t Bourdais bn mt qu n. n An nam lin bn tr ba qu, ba qu n An nam u c hiu
lc. Mt rt ln tu, mt lm b thng mt qun lnh ca ta; qu th ba lm bay mt qu tim v cnh tay tri ca trung t
Bourdais. Tc thi pho hm 18 vt ln, theo sau l pho hm 31. C hai c cc pho hm 16 v 22 dn ra ym tr. Bn i
pho nng 30 c kha phng n lin hi vo n An nam. n b lng nt, qun phng ng b n rt lui. Qun Php lin
chim n._K t lc kinh Bu in c hon ton khai thng.

Nh vy l ng My-th c khai thng bng ci cht ca i y hi qun Bourdais. Qun s u pht l nim xc cm kh
t, ln ln gia chin cng v mt mt: thi ta c nhng xc cm gn b vi nhau. Sc mnh ca xc cm lm cho mi
ngi phi bt ln ting ku Tri; nhng ri t t cng lng xung. Ngi ta ph ln xc ca ng mt l c lm vinh danh
ng, v cng c th l che cnh tng khng khip ng cho nhng ngi cn ang chin u phi nhn thy. Khi thu nht
cc phn thi th, ta tm c cnh tay ca ng, nhng tri tim th tm khng thy. Trong sut tm ngy trc y, ngy no ng
cng ph c mt n hay san bng mt p. ng tin ln, x ng nhng chng ngi trc mt bng cnh tay lc no cng
nn nng, nhng cnh cht chc v hp hi khng lm sn lng hay nht ch ca ng. l hnh nh ca cuc i ng. ng
cha y bn mi tui; v va thng chc i y thuyn trng i chin hm trong vinh d, trong ci tui m ngi khc
cn trong cp bc th yu. Khng phi v thiu s quan m ng c thng cp, ting vang t Paris cho bit: chnh ting ni
ca ch huy trng v ca c on qun vin chinh em n cho ng cp bc y. Nhng ng ng xung khi va thy ch,
trt chn trn mt vng mu. Chng ta phi sng. ng ta khng cn na. Chng c g xy ra c.

i y hi qun Desvaux [11] nhn quyn iu khin cc pho hm thay thiu t14], khng hnh qun na. Vic tng nim
mt ngi chin hu th ton th qun s ai cng cho l phi nhng lm ngng tr vic hnh qun: lm cho c on qun
mt cng u, tc l chim My-th trc tin. Ch chm tr c vi gi m nh mt u th: My-th lt vo tay chun c
Page.

m 11 thng t, li c thm qun b xung t Sagon xung nhp vo on vin chinh: v ta cha bit chc l ch cn tr bn
tay chim thnh hay phi vy hm lu di. Vin binh gm c mt i pho binh nng 12 c nga ko, phn on 4 pho binh
mang theo nga v xe ti n, v cho n gi ny ta vn phi dng sc ngi thay nga. Ngy 12 thng t, tt c o qun u
t hp ti lng Tam-lon; tin qun ta ng cch thnh ch ch c mt ngn nm trm thc; trung y Aigueparses ch huy
ton tin qun gm nm mi b binh ng ti mt ba rng cau v da, pha sau khu rng da l thnh ph My-th. ng
ci lm li, tt c cc cu cng bc li. on pho hm b neo pha trc o qun mt qung ngn, cch thnh ch mt
ngn nm trm thc, pho hm bn vo thnh by qu n sng ci c kha. Vo khong 11 gi sng, ta thy mt m khi
bc ln ngay ca vo tnh My-th. _ Qun vin chinh qua nhiu ln tng vin, tr thnh mt lc lng chn trm ngi.
Ring dn pho binh, khng k i pho trn tu sa-lp v cc ca-n v trang, m c mi tm ming la, trong s ny c
su sng ci._Ngy 13 thng t, bit r a th nn qun ta tin ln:gm cng binh mang thang, sng ci min ni, ha tin,
bn i i thy qun nh b. Ta cng b tr phng h ch tn cng ta t bn ngoi thnh: bng cch cho i i 4 b binh
lm xung kch i trc d ng v tm v tr thun li tn cng. Trung t du Quillio ang ngh cch ra tay nh p vo
thnh. Khi qun ta tin gn khong cch ch cn bng tm n ca ch th li thy c tam sc pht phi trn tng thnh t lc
no ri. Ngy hm sau, 14 thng t, qun s mi ko vo bn trong thnh.
on chin hm ca chun thy s c Page, tin t ca bin vo theo ng thy m ta kh cng d tm; hm i oanh
lit v gan d ph chng trn sng Cambodge di ln n ca ch tin n st thnh My-th khong hai gi sng ngy 12
thng 4. Thnh b trng, thy th on chim thnh khng phi n mt ting sng no c.

Mt mt on thm thnh ca ta sng ngy 10 thng 4 tin n thng trc mt thnh My-th, mt mt on pho hm cng
oanh lit tin ln lm cho qun ch mt t tin; n m 11 mt on trinh st khc ca ta li xp n gn thnh ch cn cch
200 thc, ng thi trn sng Cambodge on chin hm ca thy s c Page cng bt u nh n, ngi An nam b p
lc mt tin tuyn v c hu tuyn. H rt lui.

S trng hp c v bt ng ca hai lc lng x dng hai phng tin hnh qun khc nhau tht s c nghin cu trc
v chun b t trc. Ngy 6 thng 4, v ph c Charner cho ch huy trng chin dch My-th bit trc l c th trng cy
vo mt lc gip sc hin din kp thi trn sng Cambodge;Hai tu Lily v Sham-Rock, vng mt t tm hm nay, khng theo
on qun chin dch My-th; ca ti l cho hai pho hm i theo hai tu ny c tm ng bin a vo sng
Cambodge.._V ch huy trng phi ch n ngy 8 thng t mi c th thm nh c vic di chuyn ca hm i trn sng
Cambodge t ca bin vo v kh nng phng th ca ch hai bn b. Trn b o qun vin chinh cng t ra ang thng th
v sp tin n gn My-th. Lc ny chnh l lc c th phi hp hai o qun: mt t bin vo v mt do ch huy du Quilio
dng sng rch em qun n My-th V vy trong ngy 8 thng t ph thy s c Charner a cc li hun th nh sau
cho chun thy s c Page cn ang ng qun gn Bien-hoa:

Ti giao cho ng hai tu Lily v Sham-Rock, sau khi thm d sng Cambodge xong s bt thn quay v Sagon c tip t.
ng c th trng c hiu ca ng trn bt c chin hm no trong on chin thuyn m ng thch: trn chin hm Fuse,
Lily, Sham-Rock, hay c trn chic Dragonne cng c, tu ny hin ang gi v tr tin qun ca ta.

ng phi hnh ng cn thn, ng phi ht sc n lc theo ng bin ngc sng Cambodge nh My-th, trong khi
trn b on qun vin chinh s ngc Rach-run-ngu nh lin tc vo thnh.

Ti tic rng, ngoi s qun v chin hm sn c, ti khng th giao cho ng hn na. iu ti quan trng di mt ti l kt
qu trn ny c th tho g cho hon cnh kh khn ca ta hin nay. Hm i ca ng xut hin trn sng Cambodge chc chn
s nh lc hng qun ch, gp phn lm cho My-th mau xp v lm cho qun th phi sm iu nh.

Chun thy s Page ri Bien-hoa ngy 10 thang 4, vo 10 gi sng, bng tu Fuse do ai y Bailly iu khin. Theo sau c tu
Lily v Sham-Rock. ng vt cc bi cn ca sng Cambodge, gn c tu Dragonne do i y Galey ang th neo lm tin
n; i pho hm Dragonne cng thp tng theo dn u v ch ng cho c hm i. Vo hai gi sng th hm i th neo
cch p th nht 400 thc. Tht may mn cho ta m ti en cha tng thy, khng c mt nh sao no trn tri, ta ph cc
v c ly ng cho tu; trong khi cc n ch bn lon x. Sng ngy 11, hm i ngc sng Cambodge bng nhnh
pha nam nhng li phi ngng li ni u mt hn o v c p chn; hn o chia sng thnh hai nhnh (nhnh nam v
nhnh bc). Hai bn p c n canh gi, mi n c 18 khu pho. Ngy 12 thng t, on tu n pho vo hai n, ng thi
ph c cc i. Vo mt gi ri tra, hm i th neo trc thnh My-th ch cch thnh c 200 thc; nhng thnh My-th
di tn trc ba gi ng h ri. Thy th on ca hm i do trung y hi qun Desaux hng dn chim thnh v
thng c tam sc. n sng ci do cnh qun trn b ca ta phng vo thnh trong cc ngy 12 v 13 thng 4 may mn khng
trng qun s no ca ta trong thnh.

Sng Cambodge nm vo mt nam ca thnh ph My-th, sng Run-ngu nm bn pha ng. i vi kinh Bu in th thnh
ph nm trn hu ngn. My-th l mt vng nh ca rng ln, nh lp bng l da ln theo tp qun ca ngi An nam, nhn
xa ging nh nh lp rm ca ta. B mt chung ca thnh ph c v ngho nn; nhng dc theo kinh Bu in th nh ca c
v thanh nh mt cch ng n; nh xy ct theo li nng thn, ni nhau lin tc, mi lp ngi ni bt trn nhng vng trng
da v cau, tt c cho thy v phong lu, thnh thong vi nh t ra tht giu c. Ta ch c th dng cnh ho hoa ca Cho-quan
v kinh Tu mi c th so snh c cnh tng hai bn b Rach-run-ngu m thi. Cy da y to ln hn cc cy ta thy
Sagon: qun vin chinh nh My-th ung tht l kht.

Thnh My-th xy ct theo li u-chu. Thnh vung vc c lm pho i. Ho chung quanh rng c nc; tng thnh cao
rt dy. Vi ni chung quanh thnh l m ly, v vy sc phng th do cng trnh nhn to cn c thin nhin h tr na. Kh
gii ca thnh My-th th c i pho nng ln. Thnh kim sot ht sng Cambodge v cc ng thy vo sng ny. Do
thnh c mt v tr chin lc quan trng. Hn na My-th cn l va thc li va l th trng la go quan trng ca c
quc An nam. Nu trong ma ma m nh thnh My-th khi c thm ba tnh min nam h tr, th qu tht ta khng th no
nh ni.

V ph vng ca su tnh, trc khi b thnh, th ht ngi thin cha gio, ng ni vi h rng Hy c i theo cc bn
ngi Php ca qu v. l mt gng nhn t m v sau c ngi An nam v k c k th ca ngi An nam tc l ngi
Php chng ta khng ai lm ni. ng cho t ht cc kho nh nc,v c cc xu tin km. Ta chng cn vt vt c g.

Go chy d dang bn gi r mt ch nu ru gi l sam-chou[15], mt loi ru trng ca ngi An nam. Tin km ch c

gi khi cn b li thnh xu. Buc li th cng nhiu lm, v th tin mt ht gi. Ti cc ng ghe ta cp c vi thuyn
quan tht p bng g gi t l mt loi g rt qu. Ta lin tu sa cc ghe cp c, trang b khi gii, em tng cng cho hm
i ca ta.

Quyt nh ca ch qun rt b thnh My-th lm c on qun tng vin do ch huy trng vin chinh a t Sagon xung
tr nn v ch. Tm li tt c cuc hnh qun ch gm c giai on chun b ch khng nh m g c, thi cng l chuyn may.
Tin thng trn My-th n tai ca v ch huy trng v i tng de Vaissoigne khi hai ng thn hnh i thm mt trn M th.
Chin thng gip cho v ch huy c th ln lt phn phi a qun i gi nhim v cc ni khc, Qun lnh hu ht l qun
tnh nguyn. Trc khi thnh My-th mt c vi m ma ro bo hiu ma ma ti, ma gy ra tnh th cng ngy cng
kh khn hn, c v nh mun cho thy l kin ca nhng ngi trc y chng li vic tin nh My-th l c l. Th t
qun lnh gi i theo tng chuyn nh k, tc ngy 11 thng 4, chc phi nhc ti vic ny. Nhng thnh My-th li mt qu
sm vo ngy 12 thng t; v th khi tu a th cho n Singapour th trong s th chng li vic tin nh My-th cng c
c th bo tin chin thng thnh My-th gi v Php.

c thy s c mt s quan ng ti My-th i din cho ng y: trc khi ri My-th ng hoch nh cho v s quan ny
nhng g phi lm v nhng g khng nn lm. Quyn lc ca ng l qun binh, hnh chnh v chnh tr. ng ng qun l k
th cn trc mt: vy phi bo tr pho binh v b binh. Vng lnh th t gic gia cc sng Cambodge, Bu din, Thng
mi v khc sng Va-co ty l do qun ta chim c. Dn chng s c thng bo v vic thnh lp lnh th ta bng mt tuyn
co. i vi ngi dn lng thin ng p dng s cng minh, khoan dung v nh nhn. ng chng li cp bc che ch h.
ng khng nn tm cch t bnh trng vic chinh pht ca ngi Php. Dn chng pha bc vng t gic ta nn xem nh
ng minh hn l k th. Gii ht t v Saigon. Chuyn ht thng mi v Sagon. Sagon phi l trung tm thng mi duy
nht ca ta. Nh s tn cn c bit ca thy s c i vi mnh nn i y hi qun Devaux mi c giao nhng trng
trch ln lao nh vy trong sut my thng u tin sau khi chim My-th. Ph thy s c ch huy trng, trc khi quay
v tng hnh dinh Sagon, gii quyt ht nhng g lin h n vic phng th My-th: bn trm ngi ng gi thnh. i
pho ca hi qun th em dng trang b cho thnh mi chim.

Ton th pho binh nh b tr v Sagon, qun s pho binh tr li ng ch c trong thnh ph Tu v dc theo cc cha nh
trc kia ch qua ht ma ma. Tnh trng sc kho ca qun lnh i nh My-th suy xp mt cch nghim trng; vo cui
thng t, cc bnh vin cht cng bnh nhn st rt v th t. Trong lc nh nhau con ngi sng mt i sng gi to: khi
ngh ngi, ta c tm cho nh vy, th s thc li tr v vi h, vi trng ca tinh thn v th xc pht sinh v bnh trng: tnh
thn bun nn, xc thn r ri. Ma ma tht s n ri, c Nam k min nam bin thnh mt vng m ly mnh mng. Bu
tri mt ht v trong sng: tng chp tri ma nh thc. Ch c cnh xanh ti ca min nhit i l tn ti, ngoi ra chng
c g khc hn l mu ti tm ca ma dng y tri. Ma mng thay i trn qu hng ta hnh nh cng ph hp vi bn
tnh d bin i ca ta. Ni x Nam k y trang mun thu ca thin nhin, lc no cng nh nhau, to cho ta mt ni bun
thm v bin[16] Dch t vn honh hnh: nn nhn vn ln qun trong m qun i nh My-th. V ch huy tiu on ca
cng binh l Alliz de Matignicourt cht lin sau khi ng bnh c hai ngy. Th l k vin chinh sau ht lm thit mt hai v s
quan ln. Trung t Bourdais b qun th git; trung t Alliz, km may mn hn khng c ci vinh d , b dch th t mang
i. Dch t trong mi lm ngy gy cht chc nhiu hn l i pho v sng bn trong mt trn hn chin.

m tng ca ng l mt tang l tht ln. Gn nh tt c s quan ca ton th o qun vin chinh u hin din: cng binh,
pho binh, thy qun, b binh, thy qun nh b, cc c quan bnh vin u c c ngi i din. on ngi a m cht
nch c ngha trang ca ngi An nam, m by gi y ang chn y ngi Php. Mi hai ci h o sn ngha trang ngp
nc do cn ma t ti hm qua, ma biu l s au n ca mnh bng mu nc ha vi cht st trong t tr nn
nh mu. Gi ma ty-nam lng hnh mang n cho bu tri nhng m my mu ch: mt cnh na m na sng bao ph
mt t, bun thm hn c mt ngy nht thc. Ma trt nh thc : hnh nh c s gin d no v ht ma gi
nm xung mt t tng mng ln[17]_ Nhng ni nim chn nn v yu mm thy xut hin trong nhm dn i chim
thuc a. Mc ch ca chng ta tr nn ti tm: ta t hi bit bao nhiu nhn mng phi hy sinh c li ch g y? Chung
quanh ta u thiu thn tt c, thiu c tri c t; xem ka nhng l huyt h hc sn sng ch n ta, khp kn bn hu ca
chng ta, ging nh nhng ting im danh ca con Qui vt sn sng ngu nghin chng ta. Ta ch bit khn cu v ch i
mt ting ni vng ln gip ta sc mnh v chu ng chng chi vi nhng ti ha ny. Bng c mt ngi bc ra[18],
tin n b huyt ct ln nhng li ni :

Tha qu v, ngi ta ni rng mnh t ny, tr th cho vic xm lc ca ta, nut sng ci tinh khit nht ca dng
mu chng ta. Chnh v th, m chng ta nhn thy tn mt nhng v ch huy ca qun on ni danh ng xung, nh
Labb, Deroulde, Livet; v ngy hm nay mt l huyt m ra n phn thn xc ca trung t Alliz.
Ci cht ca trung t Alliz l mt ci tang chung. Cc v ch huy ca ng tn vinh ng v kin thc rng ri ca ng v s can
trng vng chc ca ng; thuc h ca ng thng mn ng v tnh tnh nh nhn ca ng. ng em i mnh ng gp
cho cng cuc nh chim My-th: s hy sinh i sng cao c ca ng lm cho chng ta vng tm hn l lm cho chng ta xao
xuyn; s hy sinh ny ri y s lm ny n c chng cng trnh m tt c chng ta bt buc phi lm!

-----------------------------------------------------------------------

[1] Arroyo de la Poste: trong nguyn bn, (ghi ch ca ngi dch).

[2] Trong cc bn mi nht ghi l Rach-vung-ngu, (ghi ch ca tc gi).

[3] Arroyo Commercial : trong nguyn bn, (ghi ch ca ngi dch).

[4] Arroyo Chinois : trong nguyn bn, (ghi ch ca ngi dch).

[5] Chnh ph thy s c Charner ch huy trn nh My-th

[6] Mt i i thy qun b, i i 7, i y Galache iu khin ; hai sng ci nng 16 v 200 qu n cho mi khu, trung
y pho binh Savilly trch nhim diu khin; ha tin chin thut ; 1 tu sa-lp trang b mt sng ci nng 15 do trung y hi
qun Vicaire iu khin ; pho ph cc p chn ; cc tm tn sa cha cc pho hm bng st b thng. Trung y hi
qun Delassaux, gi vai tr qun l o thy qun b i cng tu vi v ch huy l Desvaux.
[7] on v o chiu di khong hn 30 cm, (ghi ch ca ngi dch).

[8] Tc Rach-run-ngu (ghi ch ca ngi dch).

[9] Xem bng hnh 3, ni no c cy ci u v r, phn cn li l rung.

[10] Sau ny ngi ta mi bit rng c i pho t ti mt ng ghe ca tnh My-th, (ghi ch ca tc gi). Cch m t cho ta
thy l tc gi hin din trong nhm trinh st ny, (ghi ch ca ngi dch).

[11] Cp bc ca Bourdais l capitaine de vaisseau, cp bc ca Desveaux l capitaine de frgate, vaisseau l i chin hm,
frgate l h tng hm hay chin hm c nh ba ct bum, (ghi ch ca ngi dch).

[12] Trong ngnh hi qun thng c thi quen tng cp ch huy ln mt bc, (ghi ch ca ngi dch).

[13] y l cch vit na chng ca tc gi : qun s chia lm hai phe, mt phe mun lm m tang cho thiu t Bourdais, mt
phe mun tip tc tin qun, (ghi ch ca ngi dch).
[14] n ni i y i chin hm Bourdais gc ng c t tn l n Bourdais, theo ch th ca tng t linh vin chinh. Xc
ca v ch huy Bourdais c mang v My-th.

[15] Ngi dch khng on ra c ting An nam tht s vit nh th no, (ghi ch ca ngi dch).

[16] Tri ma tc gi nh nh, (ghi ch ca ngi dch).

[17] Tc gi t ma mt x nhit i rt ti tnh, li ph hp vi hon cnh cht chc v tm trng ca ngi lnh vin chinh.
Qu tht l kho, (ghi ch ca ngi dch).

[18] Ta c th on ngi ny chnh l tc gi ? ng khng bao gi l ci ti ca mnh qua sut quyn sch, ta phi ch lm
mi thy hnh bng v tng ca tc gi pha sau nhng cu chuyn v nhng li m t. Qu tht l ti tnh. Nhng li phn
u bng by v su sc trc l huyt ca trung t Alliz li cng lm cho ta tin hn chnh l nhng li ca tc gi.

Chng 8

Cc din Nam K min dui sau khi thnh K ha v thnh My-th b mt. - Chnh n binh b. - T chc dn s.
Chin thng K ha v M-th gy ting vang v cng rng ln trn ton ci - chu. Bn phu lu dy y trn cc vng bin
nc Tu ko nhau n Sagon,_ t dn min ni Fo-kien, dn o Hi nam, dn Qung ng, dn rp, n , cho n dn
cc b lc Karing v Xong. Bn phu lu ngi u chu ti Shang-ha, Hong-kong, Batavia[1] v Manille v cn e ngi cc cuc
biu dng lc lng qun s cn c th xy ra nn vn ng xa ch i. Ngi An nam b rng ng mnh. H nhiu ln khoe
khoan vi triu nh Xim la v Cao min l ngi Php khng thng h c, h thng dn chng cc trn nh
Touranne[2] nh l cc chin thng v vang ca h, tuy c nhng ln tm thi thua chy nhng khng phi v th m h tht
bi[3] V ph vng An nam cho cc quan chc ca hai tnh va b mt hay rng ng khng th ra lnh g cho h c trc khi c
s chun y ca triu nh Hu. T nghn xa n gi vn th, c mi ln c s xo trn Nam k min di l gic cp xut
hin khp ni; tnh trng x hi ti hai tnh l xinh p ca ta l Sagon v My-th lm vo mi nguy b tan r l vy.

Trong hon cnh , v tng t lnh ngh rng nn tm thi ngng vic chinh pht, nu khng mun trng thy phn lnh th
lt vo tay ta lm vo cnh iu tn. Qun s kit lc, thng vong qu nhiu do dch t, st rt, kit l; ma ma bin
Nam k min di thnh mt vng ly li mnh mng, h ao ri rc khp ni; qu tht l nhng l do mnh m ngng vic
nh chim thm. y l lc m ngi Php phi t x l nhng hu qu do chnh mnh gy ra sau khi chim ot mt vng
lnh th ba ngn dm vung v ui ht nhng ngi cm quyn c. Sau y l li mt v hong ng phng ni vi
mt v thi th Trung ng: ng ngh rng ti c th ng t xa cai tr c khng? Ti sao cc ng n y chinh pht
chng ti, m li khng cai tr ni chng ti? Tt c phng chm ca chin tranh chinh pht u nm trong nt d hiu ny.

V vy cc cuc hnh qun u ngng li, cc hot ng qun s c gii hn trong khu vc lnh th thuc hai tnh chim
m thi. Thnh K ha b san bng tr li cho con sng Don-na mt quang cnh tuyt vi; i vi sng Cambodge, sau khi
thnh My-th b chim, quang cnh cng tr li nh xa l hai con sng tuyt p, m ta hon ton ch ng d dng vi
nhng phng tin sn c. Tuy nhin, sng khng th so snh vi ni hay sa mc trn phng din bin thy, nht l trong
mt x m ngi dn rt thch sng lu ng trn sng nc. Tht ra th vng Lng H [4] ny mi ch bao gm c tnh Bien-
hoa, gia Nam k min di v lnh th Hu cn c c mt vng ni non lm bin gii thin nhin. Ta ch c th so snh ni
y l vng Lng H khi no chim ht ton th lnh th m thi. Xm chim tc khc khng th thc hin c v cc l do
va k: qun lnh kit lc, ma ma v tnh trang hn lon hin nay.
Cng ng lc ta t li vn c nn nh chim thnh Bien-hoa hay khng v nu nh gc ng tuyn ch trn sng
Don-na t u cu trn t ch, tc l Bien-hoa, th c li ch nh th no? nh chim v tr ny m ng ln pha
bc, th qu l ngi An nam sn sng dng cho ta, ch cn bo trc h l ; nhng vo thi im ny ch l mt chin thng
qun s v ngha. Mt khi nh chim Bien-hoa s a ti hai quyt nh ta phi chn: hoc l tn ph ht v tr ny hoc l
chim gi. Gii php th nht a n mt hu qu v b; gii php th hai a n mt hu qu nguy hi.

Vy th Bien-hoa l g? L vn vn mt v tr ranh gii. V nh chng ta ph hy Bien-hoa, ngi An nam s rt v hu tuyn,

tc trn ng ra Hu, nh th h lt ra ngoi tm km ta ca ta. Hin nay l ma rt thun li cho vic o xi. Ta c th tin
rng h s ch ta nh v dnh cho ta nhng bt ng bng cch o ho p ly c th vi cc chng ngi phng ng ph
thuc m h thnh tho mt cch phi thng. Tm li chng c li g cho ta c.

Cn nu v nh ta chim gi v tr ny. Bien-hoa s tr thnh mt u cu ca ta nm hn trn t ch, nhng li hon ton c

lp. Nu chng ta mun phong ta nhanh chng Bien-hoa, cng nh phong ta Sagon trc kia, th cn c nm trm qun, mt
s n nh ni lin vi tnh Gia-dinh, mt s pho hm lm ch trn nhnh sng Bien-hoa. Tt c nhng chuyn ny cng
ch xua qun An nam c bn n nm dm trn ng ra Hu, chng c ch li g thm cho phn lnh th thuc a ca ta
chim.

Theo kin chung cng nh theo nguyn tc qun s th trong hon cnh nh th ta nn ch vo bi cnh ton din hin nay
m khng nn n kha cnh ring ca mt vn ; v vy khng th no c quyt nh gi mt o qun vin chinh i
nh Bin-ha. Sng Don-na l mt bin gii tm thi; hu ngn thuc v ta, t ngn thuc ngi An nam tr ra hai v tr trn
t ngn ta phi gi: mt l ngi lng thin cha gio nm i din vi Saigon, hai l Fou-yen-mot do ta trang b mnh m
kim sot ton vng. Lng thin cha gio trung thnh vi ta, bo v h l chnh ng v rt ng trn phng din chnh tr.
Fou-yen-mot dng canh chng ton x, v cng l ni ta ly g bn; ngoi ra khi cn thit ta s xut qun t y nh
bc hu vo pha bc Bien-ha khi cn chim v tr ny.

khng ch ton lnh th ta thit lp h thng b tr qun s nh sau:

Thnh lp mt ng tuyn chin lc chc chn t n Testard, cc n Tong-keou, n Oc-moun, n Tay-theuye cho n
thnh Tay-ninh, cc n ly lin i h tr vi nhau, ko di t Sagon dc theo bin gii gia Nam k v vng quc Cao-
min. Sng Don-na su, tu b c ln c th lu hnh d dng vo su ti su mi dm trong t lin k t b bin; trn sng
tp np tu b chuyn ch ln nh, h tng hm, pho hm. Nh th k nh ti tnh Sagon v mt gip ranh vi tnh Bien-hoa
ta c hai ng tuyn qun s, h tr nhau v cch nhau t nm n tm dm. ng tuyn th nht gm cc lc lng lu
ng trn sng, c kh nng hin din khp ni; c th t i pho hng trm v tr khc nhau nhc nh cho qun th l
bt c mt manh nha khi ngha no cng s b qun s tng vin ca ta n tn ni trng tr. ng tuyn th hai gm c
thnh n tri dc song song vi sng Don-na. V pha sng Cambodge, My-th l tri qun ln v ta c c mt hm i canh
chng mnh m khp phn t gic pha ng v pha ty, kim sot tt c kinh rch v sng Cambodge. Qun s hnh qun
ngoi Sagon ln ti 1 425 ngi, nh th ta chim ti a din tch lnh th m ta c sc gi.

Nu nh qun An nam dm mo him tn cng ta th cch b tr va thy sc chng li h. B y lui v Bien-hoa qun
An nam thy pha sau qun ta c th dn li d dng bt c ch no nh tan h nu h c mun tn cng. Cho n by
gi, nu v nh ta cha sc ngn chn cc cuc hnh qun t Hu vo, th c cc bin gii thin nhin gia Nam k min
nam v Nam k min trung bo v: l vng ni non xut pht t ni Vi. Phn t ca ngi u chu chim gi da vo dy
ni , v pha nam th c sng Cambodge lm ranh gii v ba tnh min nam ng ng, khng c g phi s qun ch xua qun
t min bc; nhng thc ra ta li gp phi nhiu kh khn trong vic bnh nh phn lnh th chim. Ngi An nam khng
ta yn mt lc no ht, h dung tng gic cup trong khp Nam k min di [5] Cc tnh Ha-tien, An-gian, Vinh-long ph
nhiu mt cch k l, h hon ton c th t tc c. Ch cn vn vn mt vi hiu lnh ca triu nh, mt vi tuyn co,
khng hn khng km l cc tnh ny s lt ra khi lnh th thuc a tng lai m ta hoch nh thit lp cho nc Php. iu
kh khn ta biu dng uy quyn ca k xm lng l bn cht thin nhin ca ton vng, ni ny gm hng ngn ng
sng rch c th so snh vi mt vng Kabylie [6] y sng ngi. Sng rch to ra mt h thng mng li qu rng ln y k
h khng th ngn chn ht s xm nhp ca ngi An nam

Khi ton lnh th rng ln t b bin Tu cho n ranh gii Cao min lt vo tay ta, th cc quan chc ca triu nh Hu t cc
cp tng c, phou v huyen u b trn ht; nhng cc chnh tng, x trng v cc vin chc hi ng x u li lng ca
h. Cc iu khon trong tuyn co ca ta vo thng ba v thng t 1861 bo m lut php, ti sn v phong tc cho h. Ta
khng vi g p dng nhng cng thc tuyt vi ca Ty phng m ch nn bo m ti sn sn c, tm cch trnh cho h
nhng thi xu m h cha h bit, nht l c h nh trc, tc l ngi nng dn lo trng la v nh c. Tht vy, nu c
mt ng hng chung gip ta cai tr th ta phi sm khm ph ra n, cng sm cng hay, sau khi ta xm chim Sagon v
My-th. V ch huy trng Php phi i u vi mt dn tc m lut l ca h, phong tc ca h ng ta u m tt; ngn ng
h dng l mt trong ba ngn ng ca c v tr ny m khi ni ln th ging nh ht. Nhng ngi thng ngn th thiu, hnh
chnh An nam b nt rn, mt na nhn vin b trn. Sau ht ta c th xem nh dn tc An nam b nhng ngi lnh o
ca h b ri, ang thm kht t do, sn sng bo v c tin Thin Cha ca mnh [7] Ta phi cng nhn khi bc chn vo su
trong lnh th Nam k min di, ta nhn thy ngay dn chng c nho nn theo li uy quyn ph h ca chu. Ta cng c
ngay cm gic l cc quan chc Nam k khc xa vi cc quan chc hnh chnh hn nht v lm quyn ca Tu. V phn ngi
theo thin cha gio, trc y th h trn lnh; nhng trn ng chinh pht My-th, khi cc pho hm em n nhiu chin
thng cho thy ngi An nam cng ngy cng kh bo v vng t gic, th h ra mt ngay v bin nhng ngi ngoi o thnh
mt th n l [8] Trong s qun s ca thnh K ha v My-th, ngi no khng rt v Bien-hoa hoc cc tnh min nam Cao
min th lm gic cp sinh sng; sau h li tr v u qun v gy thm nhiu ln ln v bi ri cho ta. Ch cn nhng
xo trn tht nh cng c th nguy hi n phong tc ca mt dn tc, dn Nam k min di gnh chu nn cp bc l th.
Trong nhng ngy u, sau ting st ging xung thnh K ha, mt mi kinh s bao trm tm hn ngi An nam. Ni kinh
hong b ngi u chu xm chim h gi kn khng ni ra; cc lng mc xin u th v xin ta c ngi cai qun. Trc b
tham mu ca ta, cc x trng v chnh tng ni ui nhau khng ngt. H qu gi v dp u thnh nguyn, theo ci t
th tuy thnh khun mu chu, nhng li va chm mnh n quan nim ca ngi u chu v nhn phm con ngi.
Bng mt dng nh cu kinh ca ngi An nam, h va run va cu khn ta ng b ri dn chng trong thn x ca h v
by t s s hi gic cp honh hnh.
Hon cnh c bit cho thy ngay cc quyt nh ta phi lm. Ngay trc mt l c cu th x ca h ta phi gi nguyn mt
cch cn thn. Cc cp bc ca triu nh Hu, nh tng c, tnh trng, qun trng u trn ht, phn s hi ngi Php
phn v trung thnh vi hong An nam. V ch huy trng ca ta a mt s s quan n nhng ni cn b trng lm i
biu cho mnh bn cnh dn chng An nam. Vai tr ca h i vi dn An nam va chinh phc xong cng ging nh cc i
biu gi l Missi Dominici [9] th k th mi tm. Mt s mang chc phou, mt s mang chc huyen. H vn dng li n du
ca ngi An nam, v di con mt ngi chu iu ny rt h trng. Chc v ca cc i biu hon ton c tnh cch dn s;
nhng h c th trng tp qun i c c bn cnh tr lc cho mnh v bo m uy quyn. V vy mi tnh, mi
qun u c mt v ch huy qun s v nhn vin dn s. Cc ng phou v cc ng huyen c mi tm ngy l phi phc trnh
vi v ch huy trng v tnh hnh trn ton x. Ranh gii lnh th vn gi ngn nh trc, cc v i biu ch huy cc c quan
An nam va k khng c vt qu gii hn cc thnh ph v lng mc qui nh trong khu vc ca mnh.

Vic c ngi i din cho chnh quyn Php trong vng t gic t pha ng do bin bao bc cho n bin gii st vi nc
Cao min cng chng phi l vic kh khn g; ci kh l h khng bit ting An nam m phi i u vi nhng trng hp
phn bi v nhng ngi thng ngn ch bit ni bp b.

Ti x ny bt buc phi bit ting An nam v ting Tu giao dch v vit lch vn th, nhng l nhng th ngn ng ta
khng hiu thu ni. Cn c s ci tin chung cho chu bng cch a hai mi bn ch ci vo ngn ng ca h lm sng
t bt thn c mt th gii huyn b m ta c th b gt gm d dng; tt c u quanh co, lc lo. Trong s cc ro cn m
chu dng ngn chn ta th ch vit l thnh tr kin c nht. Ngi u chu no cng khng li trc nhng ch vit bng du
gy gp li, ging nh tm tr con ngi sng ci phn t ny trn th gii do nh hng chung quanh m b mo m i.
Sch v ting An nam ta c vo nm 1861 vn vn ch c mt cun t in, gi bn kh t, gm mt vi ng vng dch ra bng
bn th ting: mun hiu cc ng vng ny th phi bit ting la tinh, v th khng th no ph bin ting An nam mt cch
tha ng cho qun s no ca ta ch bit c qua loa. V ch huy trng lin cho phin dch gp rt mt sch ng vng Php-
Annam v Annam-Php: h thng du do cha Al. Rodes sng ch ra c gi nguyn son sch ng vng, h thng du dng
 xc nh cch chuyn dng trong mt ngn ng ging nh ht m khng cn phi ghi ch thm. Quyn sch ny phi em i
in tn bn n :v cch nh du qu kh lm tr ngi rt nhiu cho vic n lot. Trong khi ch i sch ph bin, Sagon c
hai trng hc c thnh lp, mt dng o to thng ngn, mt dng dy ting Php cho tr con An nam. Trng th
nht do mt linh mc sn sng chiu c gip ta, ng ny bit rnh ting An nam, tht l mt iu him hoi, k c nhng ngi
ni c ngn ng ny cng khng bit rnh rt c nh ng. ng buc lng phi ng bin m to ra mt phng php
ging dy khc hn cch m ng hc, v ng vui lng thc hin vic ny cho qun i vin chinh. Hc tr ca ng gm
mt s s quan v nht l thy qun v lnh b c php c bit cho min cng tc, h l nhng ngi quyt tm lu li lun
trong x. Hu ht ngi Php no kin tr eo ui vic hc u tr thnh nhng ngi thng ngn m ta c th tin c phn
no. Trng hc ting An nam gp cng gip nn qun l ca Php thot ra khi nh hng gio iu C c, v cc v gim
mc xem s qun l ca Php l thiu hnh kim; c mt danh t la tinh i khi m ch iu ny nh mt s mu mo, lm
quyn v tham nhng ging nh ca chu .

Trng hc ting An nam cn mang li mt iu tt na. Hiu bit mt ngn ng l phng tin hay nht thu hiu phong
tc ca mt dn tc: mun hiu mt ch hay nhng cch ni lc lo ca mt ngn ng th phi hiu ch ny hay cch ni nh
th c em dng vo nhng trng hp no. Vi ch v vi cch din t n s nht h m cho ta thy pha sau ci v
au bun rng ln ca ngi An nam l c mt th gii tng v cng phong ph: nu hiu rng ngi An nam cng l con
ngi th s hung bo ca ta s bt i. Nhng khi ta trng pht nng n nhng k no lm hi ta th cng l mt vic d hiu
thi. Khi ta bit c mt ch, ta thng hay lp i lp li;ta s knh n mt dn tc hn khi ta c th ni c ngn ng ca
h, nht l mt ngn ng kh cc k nh vy. Sau ht ta cng t ly lm l c nhng ngi Php chu ri b x s ca mnh
cng sng vi mt dn tc xa xi; ng nhin h chp nhn s cht y, cuc sng lu vong l mc ch ca i h; iu l
lng ny lm xc ng v si m mt vi con tim vi mt cht lng t thin thin cha.

Mc ch ca trng hc th hai l dy ting Php cho tr em An nam. Vic dy ting Php mi c ln u trong x An nam: v
t trc ngi An nam hc ngoi ng ch gm c ting la tinh v ting Anh. Gio iu thin cha cc tnh u ging bng
ting la tinh. Theo thng l hong T c mi nm gi mi lm hc sinh tr sang Singapour hc ting Anh.
Ting An nam v ting Php ng lt c truyn b l giai on ti cn trong vic chinh pht ca ta, kt qu li to ra mt
th ngn ng chung ging nh ngn ng sabir [10] m ngi mang n cho nc Th nh k. Nhng phi ni rng ngi
Tu tch cc hn ngi An nam v h l nhng ngi u tin c ta hun luyn. Mi ti, ngi bun bn Sagon v Cho-
leun sau khi ghi chp s sch xong th h thay phin nhau lp i lp li bi hc m h gi l hc ting Php. Mt vi thnh ng
quy c v vi ting M lai cng thng nghe nhc i nhc li trong cc mu i thoi dng nh nhng im chun cho d hiu
nhau. Vic chim ng Canton [11] t trc v s sinh sng ln ln gia mt ngn nm trm cu li ngi Tu v qun i Php
cho thy mt vi du hiu chng t bt u c s hiu ln nhau. Cng nh tt c cc dn tc chn ch ngha hnh thc, l
l c mt khoa hc x hi; nhng thng gia t khp min bin Tu v y chm ch nghin cu hc hi cch n ni, ci
hi, x giao ca cc ngi lnh thy v lnh b; qun lnh ca ta l nhng ngi duy nht m h c th gn gi tm hiu tp
qun ngi u chu. Cc dn tc chu u c tinh thn nht qun trong cch suy lun: khng c mt thng gia nh nhoi no
Sagon ny m li khng tin rng mnh nh gi ng nc Php sau khi mi tip xc vi mt ngi dn Php duy nht;
ni mt cch khc th h tin rng mt ngi cai v mt v i tng cng u c cng mt cch c x nh nhau.

V th pht sinh mt ngn ng chung, mc d nh hng ca Anh ng cho n nay vn ht sc l mnh; ngn ng chung
pht sinh t khi c hai mi ngn qun Php sang nh bn Tu v sau ko xung nh chim Nam k.

Mt vi s quan trong s ngi c c nm gi cc chc v hnh chnh chu kh hc ting An nam v nghin cu phong tc
ca ngi An nam. Nhng sau nhng hung bo ca chin tranh, vic hc hi d c i chng na cng mang rt nhiu thin cn.
Tinh thn suy ngh bnh ng tht l him hoi; trong mt vi trng hp c bit lm mi c mt ngi u chu chu h c m
nhn xung xem nhng g xy ra cho mt dn tc ni danh man r, sc hy sinh m trt b nh kin c sn ca mnh
i vi h. Vo th k mi by v mi tm, vi ngi hiu bit rng ri v nhiu ngh lc nh Pallu du Ruault, gim mc
Hliopolis, Pigneau de Behaine, gim mc Adran, i t cng binh Victor Olivier khng tin rng h hy sinh i mnh mt
cch v ch khai ha cho ngi An nam. Tht qu h l nhng ngi Php v i m vt tch cng trnh vn cn , t bin
Tu cho n ranh gii tn cng ca quc An nam! H bit cch lm lng xung ci ngo mn ca mt dn tc khuy ng
nht v hiu chin nht chu [12] Ngi An nam u nghe h. Nhng tt c nhng g m h quan st thy theo h m
mt mt khi h vnh vin ra i C lc ngi Ha lan v ngi Anh cng lm nh h nhng u tht bi: v d nh Crawfurth v
Mackensie chng hn. Cho n mi gn y, cng cha c ai bit r rng v c tnh nhn chng ca ngi An nam. Khi i su
v sng chung trong lng mc ca h, gia rung ng v rng r ca h, ta mi nhn ra nhng nt c bit ca tnh tnh
ngi An nam; trc y ta ch bit c cu qun l thn x, t chc hnh chnh v tnh kh c bit chung ca cc dn tc
chu ni h m thi; trong gm c s knh trng tp th lng mc v uy th vng quyn. Mt vi nt m ta nhn thy trn
din mo v tnh tnh ngi An nam cn xa mi tng trng c bn cht ton din ca h; nhng phi ni hn ra l duy
nht nhng g m ta c th hy vng quan st c ng. Hnh nh cng c mt s trng hp no trong nhng thiu st
ca chn dung ngi An nam m ta khng bit c; cng tm cch xc nh cho tht ng, ta cng nhn ra mt cch r rng
nhng iu ta cha bit ni h. Nghin cu v c tnh, din mo v tinh thn ngi An nam khng phi l mt chuyn v b
khng hp thi trong hon cnh chin tranh Nam k nh hin nay: tm hiu tng tn v kh nng v phong tc ca dn tc
An nam cho ta thy mt cch hng hn nhng thiu st m ngi Php vp phi.

-------------------------------------------------------------------------

[1] Batavia l Jakarta ngy nay, (ghi ch ca ngi dch).

[2] Tc nng ngy nay, (ghi ch ca ngi dch).

[3] Xin mn php c nhc li l thy s c Rigault de Genouilly v v c vn qun s v chnh tr ca ng l Gim mc
Pellerin sau khi nh chim nng (1858), trng ch vo vic ni dy ca mt s ngi An nam tip tay nh vo Hu,
nhng vic ni dy khng sy ra. ng binh c th ti nng, qun lnh b dch t, st rt, kit l nh phi b ni ny
nh Saigon (1859). Ti Saigon cng khng thy ai ni lon, li phi c th ch i binh ko t Tu sang (1861), (theo Stanley
Karnow, Vitnam, WGBH, 1983), (ghi ch ca ngi dch).
[4] Trong nguyn bn l Msopotamie, tc vng Trung ng nm gia hai con sng Tigre v Euphrate, thuc I-rc ngy nay.
Mt trong nhng nn vn minh sng chi v lu i nht ca nhn loi (th k th VI n th k th I trc Thin Cha)
pht sinh y; t chc lng mc sinh v canh nng cng pht trin ti vng ny t nhng th k th IX n th VII trc
Thin Cha, (ghi ch ca ngi dch).

[5] Bit u cng c du kch l t ln ln vi gic cp khp ni ? (ghi ch ca ngi dch).

[6] Kabylie l mt vng ni non thuc bc Algrie, rt kh kim sot, hu ht do sc dn Berbre c tr, h lun lun ni dy v
yu sch quyn bo tn vn ha v ngn ng ca h, (ghi ch ca ngi dch).

[7] Nhng ngi nng dn An nam cht phc gia th k 19 thm kht t do, v dn tc An nam sn sng bo v c tin
Thin Cha ca mnh ? C l hi kh hiu mt cht! (ghi ch ca ngi dch).

[8] Nguyn vn:...avaient reduit les paens en une sorte desclavage. Xin minh chng trnh hiu lm. ng t rduire
trong cu ting Php c ngha nng hn ng t xem trong cu tm dch, (ghi ch ca ngi dch).

[9] Khm sai, quan thanh tra (ghi ch ca ngi dch).

[10] Ni chung l mt loi ngn ng n gin ha, pha trn nhiu ngn ng khc nhau, dng vo vic bun bn v giao dch
thng thng, (ghi ch ca ngi dch).
[11] Tc l Qung chu bn Tu, (ghi ch ca ngi dch).

Chng 9

Din mo ca ngi An nam. - c tnh tinh thn. - S chuyn ch ph h.

Ngi An nam l mt sc dn thuc ging ngi m cc nh nhn chng hc xp vo ging Mng c. H c v nh con. Hai
chn cng cp, hng nh, thn di v gy, vai kh rng, ngc n nang, cc bp tht c cng vy, u c kch thc tng xng
vi c thn hnh, hai bn tay nh nhng ngn di c nhiu mu. Nc da ty thuc theo trnh gio dc, a v x hi v cng
n vic lm; mu da thay i t mu sp ong n mu g g. Trn trn, hai bn thi dng lm vo v xng g m nh cao;
cp mt en, ch hi xch mt cht, tot ra mt v du dng, bun thm v rt r. Mi th qu rng v pha trn: l nt c
bit chung ca gng mt chu. Ngi n ng An nam khong ba mi tui mi c ru; ngay khi c ru cng ch la tha
mi v cm. n ng tc di, ging nh tc ca ngi Tu trc thi k b gic Mng c xm chim; cch nay su mi nm
mt s dn min ni Fo-kien vn cn tc di chng li lnh phi co u do ngi Mng c thng tr ban ra. Ngi n ng
An nam coi trng vic tc, h bi tc h hai vnh tai. Ngi giu i khn nhiu Tu che bi tc, khn nhiu xp tht
kho v rt ngh thut; ngi ngho ra ng khng i khn; i khi ta thy h x tc, va lc u va gi tc, c nga thng
ra ging ht c ch ca ngi ph n. Ngi n ng An nam c dng i tht l v khoan thai: nht l u c mt dng dp c
bit, chc l do bi tc gy ra. Ta c th ngh rng v cch tc m ngi Tu, ngi An nam so vi ngi u chu u v c
c ging dp khc nhau. Nhng phong tc lm ngc nhin ngi u chu hn ht ti phn t chu ny l nhum rng en,
tht khng p cht no c: trng xa ging nh rng ht rng. Ngi An nam, ging nh tt c cc dn tc M lai lc no cng
nhai trong ming nhiu th hp li gm l tru, cau, tho qu, vi, c khi thm c thuc l na. Hng liu ny c mi v rt d
chu nhng rt cay v cht. Nu ta cho rng ngi An nam rng en l v n tru l sai: rng ca h nhum en bng mt loi
thuc nhum lm bng cc v thuc Tu. Nhiu ngi n b u chu Macao cng ln n tru nhng rng h vn trng.
Y phc ca mt dn tc thng b chi phi bi bn cht c th ca h. Y phc ca ngi n ng An nam l o di ci nt bn
hng, qun ct theo li Tu oan trang hn qun ca ta, chn mang dp da . y l y phc ca ngi An nam c v th, giu c
hoc l thng gia; cn hu ht dn d, nng dn v nhng ngi sinh sng trn ghe thuyn, th ch dng mt ming vi rng
buc bng dy lng gi l can-chian [1]. Tr con th hon ton trn trung.

Tuy nhin cng c vi a mc mt ming vi hnh tri tim che b phn sinh dc. Tr con co trc ch cha vi chm tc vi
ch trn u. Y phc ca ph n cng khng khc ca n ng bao nhiu: cng o di la v qun. Mc qun bn mu rc r l
cch n mc tht thanh lch ca ph n, vi mu rp theo chiu dc. Dng i ca ngi ph n c v qu quyt l lng[2] Ai
thy h i trn ng ph Sagon s ngay, trn vai c mt con kt lng xanh, hai cnh tay ong a c l l nh nhp
theo bc chn? o la m st vi thn ngi ph trng tt c v thin nhin ca thn hnh h6], ti i chi. Mi nhn hai
hnh ng ny c v khng ph hp vi nhau nhng tht s ht sc hp l: mt nm ch c hai ma la nn h c nhiu th gi
vui chi, li sng nh th tr thnh phong tc ca h.

Ngi An nam trng mt t ma cho nhu cu m thi. ng ma ca h rt ngon, trong chin dch 1861 ta tm thy nh no
tnh Gia-dinh cng c. Trong x cng c vi ni trng cy chm lm thuc nhum v trng bng vi vi phm cht rt tt.
Nam k sau ny c th cung cp bng vi cho th trng u chu. Nhng khng phi chuyn g ng nhin cng c, mun gt
hi th cng phi c ngi trng, phi phi hp nhiu c gng, v phi c ha bnh.

t Nam k min di ph nhiu, ngi dn c nhiu phng tin tr nn s hu ch mnh rung ca mnh, dn lng cho
nhau mn tru lm vic, triu nh Hu cho vay tin v u i canh nng trn ht; tt c cc iu va k gip ngi dn An
nam sinh sng d dng v khng ngh n vic vt bin m di c i ni khc. Nn gio dc ca h cng khng khuyn khch
h b x, cha k h c sn bn cht luyn tic t ai ca h. Lut php quc gia cm vic vt bin, v ngi An nam th
rt tn trng lut php. Ngi ta khng gp mt ngi An nam no trn t Tu, Phi lut tn, o Java hay n thuc Anh.
Ch trn t Xim la c mt s tri ngi An nam b vua Xim bt v lm n l trong nhng ln nh nhau vi hong triu Hu
[7]

Chnh nhng l do k trn gip ngi dn Nam k khng lm cu li, i sng v nh ca qu d dng; nu cn h ch vic
dn i ni khc trong x lm n m khng cn vt ra khi bin gii. Nhng hnh nh mi giy buc cht h vi t ai ch
c tnh cch b ngoi m thi. Kh la gt v b xong, th ngi nng dn tr thnh ngi cho chng trn mt sng ngi, di
chuyn khp ni trn t Nam k. Trong mt s trng hp, v s bt lm n l hoc v p lc chnh tr, h c th ko nhau b
ht nguyn mt tnh ra i. H li pha sau c mt sa mc hoang tn cho k ch. Cng chnh v th m sau mt trong cc
ln xm lc ca Cao min trc y vo Nam k dn chng tnh Gia-dinh ng lot b i ht.

Cch gii quyt nh th, hnh nh rt ph hp vi tnh tnh ca ngi An nam, v khng ging vi bt c mt dn tc no
khc chu. H chu vn mnh nhn nhc, d c ly tay xit h th h cng tm cch lt ra v bin mt, l thi v
hnh ng m h chn. Khi ta ngc i h, h s b i ngay nu c th c; h khng thch bt c g c v nng ny v
gin d. V s m tt ca ngi u chu v ngn ng ca h, nht l trong giai on u ca cuc xm lc, v v nhu cu trnh
b mi phin phc i vi ngi da vng bi trn, mi quyn hnh ta u giao cho nhng thuc h cp thp nht, h thc thi
bng nhng c ch s sng, gin d v hung bo. Thi ca ngi An nam trong hon cnh l nhn nhc v khng phn
on, phc tng trc mt sc mnh m h coi l in r v m qung; tt c cho ta thy mt th g m , gh s khng km
hm c v cng cho thy s khc bit gia hai ging dn.

Cng phi ni cho r l ci m tp dn chu ti Sagon khng th gy cho ta nhng tt v cc dn tc ti y, nht l i

vi dn tc An nam. Ngi ta vn ni rng ngi An nam b a tn khi giao tip vi nn vn minh ca chng ta, ging nh
nhng v thuc m ta a cho h khng thch hp vi c th ca h, hay ni ng hn l vi tnh kh ca h. C ai tin rng
trong s m ngi kia ang cui u b dn i lm lao ng c nhng k sc ng u mt ting ri ng h vi
qun i Php trang b v kh ti tn? Nhng tht ra ta ch nhn thy nhng bin c hng ngy p vo mt m thi, ta phi
nhn st vo quang cnh ca mt dn tc ang b a vo ch n l th mi hiu c ti sao h liu lnh chin u n cng.
Ngi An nam c nhiu can m, c th ni l h rt ho hng trong hon cnh kho khn ca h; nhng nh gi ng nhng
iu ny tht kh cho ta, nhng ngh ny mm v pht trin trong u mt ngi chu hon ton khc vi chng ta; v l
khng c g tng ng xt on v th trn phng din ny ta ch nn nhn vo nhng iu quan st hn l a ra nhng
kt lun [8] Trong x An nam con ngi ha mnh trong m ng hnh nh khng thy l mt c tnh ring bit no ht, s
tn th hong triu san bng mi con ngi, khng c ai nh u cao hn k khc: ni y khng cn c ch cho s ganh
ua; trong mt s o qun u chu th tri li s ganh ua tht l no nhit. Ngi An nam chin u mnh khi h t tin rng
h s y lui c qun ch. V vy m trong mt ngy may mn qun i ta lm lung lay lng tin ca ch khi h da vo
nhng chng ngi phng th m h cho l ta khng ph ni; khi h tho chy th tn lon nh mt n chim vt ct cnh, h
chui vo cc bi rm nh mt con cp, i vi h khng phi l mt s nhc nh khi bit rng khng cn cch g chng c c
[9] Cng chnh l nhng con ngi nh th dng lao chng li sng cc-bin ca ta trn ng rung My-th._ Sau cc trn
chin Touranne v Sagon vo nhng nm 1859 v 1860 ai cng tin chc rng chin thut ca h l c th trong cc thnh
n kin c m thi, h khng dm nh dn trn vi ta hoc phu lu trn a th trng tri. Cc trn Go-cung, cc trn khi
ngha nm 1861 v 1862 chng minh rng chng nhng h dm chin u vi ta trn a th m cn dm khi chin vi chng
ta trn cc loi mt trn nh vy.

Trn chin m ngi An nam gnh chu trong gn su nm bin i hn chin thut chung v tn cng cng nh phng
th, nhng kh gii th vn th, khng thay i g. R rng l sau khi thnh K ha b mt, h cng mt ht tin tng vo thnh
ly mnh mng v cc chng ngi ph thuc m h thit lp mt cch v cng ti tnh; nhng h vn ch tip tc dng lao,
sng ha mai c l mi bng la, pho vc trn ngi, sng nng 4 cng vc trn vai m bn. Tuy cc dn i pho l phn
duy nht c mt cht gi tr no trong s kh gii ca ngi An nam: h dng i pho trong cc cuc khi ngha gy
kh khn cho ta. H rt thch cc loi i pho v x dng rt gii. Khng bit h tm u ra m nhiu i pho nh vy? Ta
thy ch no cng c: mt phn h chn du trong rng, nh du cn thn d tm, mt phn th h du di cc ng la
go, kho bng. Tm li h thch ting n ca thuc sng; ging nh ci say m ca tr con ngi Tu, h thch pho nh th
no th h cng thch ting n ca i pho nh vy.
 Cn ni v bn cht ca chnh ngi lnh, ta c th ni rng h quen chin trn, v nhng bin c sau ny cho ta hiu r
hn b trong ca bn tnh ngi An nam. Uy quyn ca triu nh Hu b nt rn cc tnh do qun Php chim to dp cho
mt s ngi nhiu ngh lc ng ln to lp cng danh, nht l khi h thy cn bn sinh tn ca dn tc h b hm da. Nhng
ngi lnh o cc nhm du kch sau khi n gan [10] v ung vi ly sam-chou [11], h th th cht quyt tm nh gic
Php, ri h ln ng. Hu ht nhng ngi ny phi cht mt cch khn n v nhc nh, nhng hnh nh ci cht ca h
khng lm thi ch h hng v b bn h [12]

Ngoi ci can m ca ngi An nam m nhng v lnh o can trng truyn li cho h, ta cn thy trong c s d
oan khng khip na. Khi mt ngi ng i b git, h lin m thy mc ly tim cn thoi thp chia nhau m ngu nghin.
Sau h tin ln, khng c g cn ni: h c y gan [13]_C mt nh tu ngi An nam t ra l ngi rt ho hng v qu
quyt, cch y vi nm ch thn tm ng ra Hu kin tng: v c ngi mun ui ng ta chim t. Mt tn chnh
ng cp bit tin tm n ngi nh m ng t tc trn ng ra Hu. Khi n ni anh tng cp thy c mt ngi cht va
c tm ra. Nhng ngi chung quanh ang lo tm lim lin ch xc cht m bo chnh l xc ca nh tu, nhng tht s
nhng ngi ny ni di tm cch cho nh tu trn i. Tn trm ng cp lin ni rng: Nu qu tht nh vy th xem
c cng hiu ng nh ngi ta ni khng: hn phi c gan ln lm mi dm ra ti Hu m kin tha. Th ri bn cp moi
tim xc cht m n. T nh tu lng cm, khng h h g na. ng ta l ngi lanh li v thn trng, theo li n i th ng
ta c nhiu thoi vng v bc, tht qu ng ta va cht ht [14]

Truyn thng n gan ca cc trm ng cp cng nh nhc hnh p dng trong phn t ny ca chu c th lm cho ta
tng lm l mt quc gia v nhn o. Nhng ta c th khng nh ngc hn li, ngi An nam rt khip s cnh mu ri.
u chu, git ngi thng i i vi cp bc: v git ngi l bo m vic cp bc d dng; bn cp bc An nam ch
lt sch nn nhn no lt vo tay h nhng khng git; trc nm 1859 [15], cha chc c n ba v git ngi trong mt
nm. Ta khng ni n nhng nm sau ny, v n mng ta u ghp vo ti chnh tr [16]. Sau ht lut php An nam, ging nh
Xim la v bn Tu quy ti ht cho c lng, cng l cch chn ng s lan trn ti phm. Trong x An nam n mng xy ra
l mt chuyn cc k h trng, lut ca ngi An nam buc h sng theo bn tnh thin nhin ca h tc l khng bao gi git
chc.
 S khip s mu ri khng cm cn c s c c ca h theo li chu; c ngha l h p dng hnh pht bng cch tra tn
m ch c qu s thot ra t a ngc mi sng ch ra c. Ta hy th tm hiu nguyn do v u li c s mu thun gia vic
s hi mu ri v s tn bo, hai hnh ng tht tri ngc nhau. _Say m ch , vin tng u thi dai dng eo ui con
ngi An nam trong hon cnh thc t m h, tin cc l thuyt do tri nh, s ln ln gia quy lut tn gio v chnh tr, nhn
vin nh nc qu ng v uy quyn qu mnh, tt c to ra thn quyn m u no l Hu, thn quyn p t bn tay
ca mnh ln nhng ng lc t nh nht ca linh hn con ngi, xc phm, nho nn lm cho linh hn a tn. Sau khi san
bng tt c mi linh hn h li lm tan tnh th xc bao bc ci linh hn [17] T tc dng ny n tc dng khc, trnh sao
chng c lin h, c th v th m ta khng ngc nhin g khi thy nhn vin ca mt chnh quyn ph h v chuyn ch, b gy,
ct ct, tho g con ngi tng mnh nh mt hnh nm. Ti c khng th tha th trong x l phn nghch hong triu, ti
phm b x lan-ti: tc b x thy lm trm mnh, xong b ht vo mt ci lu em t trc nh ca k ti phm. Phi hiu rng
trong u ca cc dn tc ny khi y a xc cht tc lm gia tng hnh pht cho nng n thm. Hnh pht c nhiu loi, ta c
th k ra y nhng loi khng khip nht [18]: nh ko thn phm nhn trn nhng thn tre ct dc, thn tre ct nh hng
ngn li dao co; kp bng km ngui hay nung ; dng dao st r; li cy nung nng; gh c ng inh nhn; k c b rn
vo qun k b kt n na.

Tuy nhin ngi An nam tuy kho lo to ra nhiu phng php nhc hnh li khng bit dng thuc c trn y trong
rng r ca h22], v mc d tnh trng chin tranh khng h dung tha do ta gy ra, nhng ngi b m thuyn c tip n,
nui dng, li cn c gip a tin tc; khi ta n cu th thy h c tip i trng hu hn c mt s nhng ni t t
m ta c th bit trn b bin u chu. l mt vi nt cho thy mt dn tc khng thiu tnh nhn o.

Ngi An nam chp nhn pht kh hnh cui cng vi mt thi gin d, trm tnh, ng knh n: khng mt c ch no,
khng mt li ni no cho thy s tht vng, s hi, hay hn nht. Trong mt s kh ln cc trng hp ta ch thy c mt
ngi An nam duy nht khc, l mt thanh nin cn nh cha n tui trng thnh [23] Trong vng thng su nm
1861, khi u qun s vin chinh c treo gi thm mt ln na, v khi bn tuyn co ca triu nh Hu sm lt vo tay ta th
ta bt c hai mt s tr mang cc bng tuyn co ny ca triu nh gn Tran-bam; hai mt s ging tr con hn l v thanh
nin. Ta gii hai a nh ny v Sagon a v tng hnh dinh trn mu hm ca c l chic Impratrice - Eugnie. Khi
cn ang trn sng Don-na chng xin ta ban cho chng mt n hu; chng xin vi mt v gin d v hn nhin n ni lc u
ta cng khng ngh n mc ch ca nhng li van xin : hai a xin php ta c nhy xung sng t t. Tt c ngi An
nam u bit li: nhng ta khng ngh rng hai a b tm cch trn, tht s l chng xin c t t, c th v s b tra tn;
theo chng th khi b bt tc l phi chu t hnh. Ci tui cc k tr th ca hai ti phm tht l ng ch , v trong trng
hp ny s thng hi ln hn nhng l do chnh tr.

Ta t t cu hi t u pht sinh ra s trong sng nh vy m ta c th so snh vi s thanh thn cp bc ca linh hn?

C phi bn trong h c mt hnh nh no an i h, nh mt li ha hay mt k nim chng hn? H c so snh gia s
sng v ci cht hay khng, hay h xem ci cht cn tt p hn s sng? C phi l bn cht tn gio hay tnh kh ca h
tr lc cho h? Chc chn khng phi l bn cht tn gio ri: ta khng thy g khc bit trn phng din ny gia ngi An
nam thin cha gio v ngi An nam ngoi o; nhng ngi ngoi o rt tin nhng php l ca v Pht sau cng, nhng
nhng gio l ca ng Pht khng vt ln ti cp bc t tng thin tnh, v ng Pht ch l mt v thnh lng y m thi [24]
Cn ngi theo thin cha gio th ngy nay ta bit gi tr ca h th no ri. Nhng g lm cho ngi An nam rn ri l ch
ca h, iu ny lm h khc hn vi cc sc dn khc chu. Chnh nhng k yu km s linh hot v mm do ca tr tu
cng pht hin mt cch r rt hn, chnh l bn cht ca tnh kh ngi An nam. Thng thng n b v tr con An nam
t ra can m v liu lnh him c.

Ngi n b An nam c t do hn bt c mt ni no chu. Ngi ta k rng nh hng ca h rt ln ni thn qu

lng mc. Nu c mt ngi nng dn no b t ti phi l, v hn b con trn tay tm n cng quan m ku oan: khng ai c th
cn ni b ny. Ngi ph n trong cc sch truyn An nam, cng nh trong nhng mu i thoi chuyn thnh th [25] m
h ht tay i vi nhau gia ng rung, hoc trong cc v kch gin d trn ghe thuyn ta u thy mt dng dp, mt m
dng cc k diu dng v t nh ca ngi ph n; iu ny cho thy r rng c tnh c bit ca ngi n b An nam trn
ton ci chu. Ta t hi cn c g diu dng v cht phc hn nhng li ta thn ca mt ngi si tnh ng li vi mt gc
chanh?
Ti xin cho v khen ai trng chanh _ ti mun hi qu chanh ngon. _ Khi thy hoa thy tri, ti thy tm hn ca chanh; _
nhng ng phi gai, nn ti phi trnh, _ C bit bao nhiu nhng k ti t giai nhn _ dm ng sn n chung quanh _ Chanh
i! ti mun bc ti ch thng yu: nhng chanh t chi._ Ti sao, tn nhn qu, chanh lm cao qu vy, c phi chanh coi
thng ti chng?

Hn nhn v mai tng l hai s kin quan trng nht trong i ngi An nam, trong nhng trng hp ny ngi ngho cng
c ngang hng nh ngi lm ln hay ngi giu c: tc l h c mc o di rng mu m v thu hnh v, thng thng
ch dnh ring cho cc bc quan; ngay c quan qun khi gp m ci hay m ma ca mt ngi nh qu, d thp hn cch
my i na, cng phi xung nga v nhng bc cho m ng.

m ci c ti su l; nhng thng thng th ch gi c ba, c khi cn gi hai l m thi, nh sau: ngi thanh nin phi tm
mt ngi lm mi gii bo trc cho cha m ngi con gi ri chn ngy v gi. ng ngy chn, ngi con trai cng vi
ngi mai v cc ngi chng thn hnh n nh cha m c gi. Mt ngi trong s nhng ngi chng bng mt mm khm
sa c, trn mm c by tru, tri cau, vi, tho qu, v trong mt ci h nh c mt cp bng eo tai, tt c c ph bng mt
tm la . Mi ngi u mc o di l phc; mm cau c ngi i k bn che lng. Ngi con trai dng tru cau cho cha m
c gi: nhng khng mi c ny g ht.

L th hai cng ging l th nht. ng ngy gi l nh hn, ngi con trai, ngi mai v cc ngi lm chng li thn hnh
n nh cha m ngi con gi. Trn mm c mt cp vng eo tay chm hnh tm con th tng trng thch nghi theo tnh
trng sp lm v ca ngi con gi. Nhiu ngi khc trong m i mm c ba o di v mt ci qun. L vt u c y
khn v che lng. Ngi ta cng thy dn theo mt con heo en lm l vt.
 L nh hn xong. Mi lm ngy sau l l hp hn. Ngi con trai nh hn li ti nh cha m ca ngui hn th vi nghi
l ging nh trc. Anh ta dn c du v nh mnh, c cha m c gi v tt c nhng ngi lm chng i theo; tt c d tic
tht ln, tic chm dt vo lc su gi chiu, v ngi An nam khng n m. Cha m c du rt lui; nhng trc , vi ngi
ng khu c th, theo ngha trong l chc hai v chng ho thun, hnh phc v c nhiu con. i khi ngi con trai tha
vi cha m v l nh cha c tm tt, tin nghi n v mnh v xin hn thm ba ngy na. l cch ni tht th ng
mnh khng phi ngi hp tp.

Tr con An nam c bm tnh linh hot, t tin v gy s. Chng c v mt rt ci m, bu bnh v kh i: cng ln, v du dng
mt i; hai g m nh ra nhiu hn s cn thit; hai m nh ln ni ngi An nam nh l mt bin i v c th, tnh cm cng
thay i trn nt mt. Khng phi l chuyn l khi thy tr con ng cch xa vt ming gn cho ngi lnh ca ta mt ting k
cc [26] Cha m ca nhng a tr th ngi chm hm ngng ca, h cng c v bun b bao nhiu th v mt ca tr con
li v t by nhiu [27] Ci tng phn l liu chng qua l ti chin tranh m ra. Trong bn cuc chin tranh leo thang lin
tip, ngi An nam tr nn u su v bun thm qu chng, ngi th mt nh, ngi th mt cp tru, k th mt rung. Ch c
con ci ca h l hng c ci cnh nhn nhp bin i khng ngng lm chng thch th.

Ngi An nam c thi ham m c bc cao . Nhng phu khun vc do cng binh ta mn cc cng trng xy ct khi va
lnh lng xong c vi ng km l tm nhau m nh bc, h chi bng cch nm tay v chi chn l. C ch ca h chnh
xc, co git cc k mau l [28]. Tr chi tht mau ng ng: thong l thua sch, ch c mt ngi n duy nht. H li mn
trc tin lng ca ngy hm sau v tip tc chi. Thng nhng ngi vng bin, sng bng ngh chuyn ch gia vng
ven b v My-th, ra i trn nhng ghe tht p ch y p hng ha, khi v th thua ht v c bc, ch cn c ci can-chian trn
ngi.
 Nhng ngi An nam ta thy lc no cng hi h em nhng g h kim ra chi c bc v hnh nh h khng tm thy s
thch th khi tom gp ca ci lm giu; h c nhng rung cm cao v cnh ngho kh. Bi th sau y, m ta thy h ht
trn khp cc mt sng rch Nam k min di, s ni ln iu . Bi th khng c tn tc gi. Ngi thng dch An nam lc
no cng nhc li rng: An nam, ngi ta lm nhiu th lm, nhng khng bao gi tm cch ph trng gi tr ca chuyn
mnh lm.

Cnh ngho i i, mi ni cho ta nghe._ Ti sao mi theo ta tng bc, chng khi no mi ta yn?_ Cnh vn hiu qunh, c
mc y._ Cn nh ba ct, nhn mi nh dm thy tri xanh._Phn s ca ta ch c by nhiu . Trc ca ch n i khan ht
ting, trong nh con nt i khc ht hi._ S phn ca ta phi chu ngho; nhng cnh ngho ch cn vi nm na m thi, _ R
rng u phi ai cng ngho hoi.

Khi ta nhn vo cc dn tc sng nhng ni tn cng ca chu, th khng th no ta li khng ch ti ngi Tu; ta thy
h khp ni, ch no cng c, sng ring hay tr trn vi dn chng a phng.

Ngi Tu rt ng ti Nam k min di: tp th ca h gm khong chng 30 000 gia nh trc khi ngi Php xm
chim; ngy nay con s tng ln gp bi. H c ni qui, iu l ng gp; nm ht ni thng, ngoi thng trong x. H c
tinh thn hp thu v kh nng ho mnh d dng vi hon cnh chung quanh, iu ny gip h bnh trng An nam v
nhng nc khc khi h t tp li; ch cch Sagon c my dm ta thy Cho-leun ging nh l trn t Tu. Nhng ngi giu
c hay kh gi nu c ly v ngi An nam th h p buc ngi n b phi sng trong ch ti tm kn o, khng c hot
ng g c; ngi n b mt ht t do v nh hng ca mnh trong gia nh v x hi, khng nh khi h ly chng ngi An
nam. Ngi Tu tr mt s tin gi l thu thn v khi i lnh, nu khng ng th khng c mua t v khng c ghi tn
trong s b ca nh vua. Ngi An nam phi chu ng nh hng ca ngi Tu v khng thch h cht no. H gi ngi Tu
l quiet [29], danh t c tnh cch mit th; nhng khi h cn n ngi Tu gip , v chuyn ny thng thy xy ra, th
ngi Tu l cc v sng sut.
 Ngi Tu xm nhp khp ni. Mc d chin tranh, cp bc him nguy loi, nhng chnh ngi Tu ngc xui trn
khp min kinh rch, i vo tng nh ngi nng dn An nam dc theo tng con kinh, thng lng, thng thng l bng
cch hm da, mua trn ma la ca h. C nh vy m t nh nng dn ny qua nh nng dn khc h mua la tng s
lng nh ri ch v My-th hoc Cho-leun. T vic bun bn v chuyn ln tu ln th cng ging nh u chu hoc cc
ni khc Vin ng; ti Singapour cng mt phng php nh vy. Chuyn g xy ra Singapour th cng xy ra Saigon,
khng trnh khi c. Ngi Tu t lm mi gii bun bn vi nhau, khng cn trung gian chi ph, gom ht li nhun v to
ra nhng gia ti kch x Ngi u chu,_ ni chung ngi Anh v nhng ngi u chu khc,_ phi qua tay bn thng gia a
phng: ngi Anh Singapour ch l ngi nhn k gi hng ho v thu tin hoa hng mi gii m thi. Nhng gia ti tht s
kch x trong tay ngi Tu, trc kia h ch l nhng ngi lm th cng ngh Qung chu hay Hi nam. Vic ngi u
chu n Sagon khng lm nao nng ngi Tu cht no, h khng s s cnh tranh ca ngi u chu. H tin tng cch
lm n ca h, ngi u chu khng th no xm nhp vo ni. Trong thi bui kh khn, di s xm chim ca Php, mt
ngoi h gi nh theo v pha quan qun An nam, v h cng c theo tht, chng qua l lc My-th v cc tnh min nam vn
cn trong tay ngi An nam v ngi An nam cn sc m bo vic thng mi ca h.

Trung tm xm nhp ca ngi Tu vo An nam l Cho-luen, ch cch Sagon c hai dm. l mt thnh ph hon ton Tu.
Dn Tu y gm c by bang hi, mi bang c mt ngi cm u gi l hong-phoo; cc ngi hong-phoo eo mt ci nt
mu vng l du hiu ca khoan dung v uy quyn._ Sau trn nh cha Clochetons nm 1860, ta thy ht sc r rng l th
trng tu vnh vin s lt vo tay ta, cc ngi hong-phoo u xin ta bo tr, v ta chp thun.

Dn Tu Nam k min di hng nm vn tng ln mt cch ng k v s thy th ngi Tu hng lot n t Fo-kien,
Kouang-ton v Hi nam. Sau cc bin c K ha v My-th ta thy dn khp ni x n y, nhng ngi ngho i v bn
cng v nghin ngp thuc phin hoc v c bc, bn cp bc ht thi cng nhp vo s , tuy cng c ngi lm n nhng
kh phn bit h vi ci cn b do min bin Tu thi ra nh va k trn; h l nhng ngi c ngh nghip,_ nh th h, th
lp nh, th mc lm nh, lm tu, th rn,_ k c mt vi ngi kh gi mang theo vn ling kinh doanh.
 Xin ngng y nhng nhn xt v cc nhm dn Nam k min di. Nghin cu chnh thc ca chnh ph ta v h hnh
nh ch da vo nhng tnh trng mi thch ng ca h v sau ny thi.

Ngi An nam tn th vua nh cha m ca mnh, nh mt gio ch, mt ngi bc ti thng, chuyn ch, nhng khng
c tn. Hnh thc chnh ph khng khc g ch chuyn ch ph h Tu, ngi An nam c gio hun trong ch nh
vy. Hong l mt ngi cha; ty tng ca hong c quyn nh ngi trng tc; thn dn thuc hng con ci mn i:
hong ti triu nh gi dn l con , xit-eu [30], m ch mu da ca tr con mi , v l ngi cha cng thng mt a
con hn khi thy n cng yu ui. tng ny cm ng bit bao nhiu nu m thc hin c! Nhng nu con ngi ch l
mt a tr yu i, khng xng ng, khng sc t bc i v suy ngh th sao!

Hong An nam, nh ni, khng phi l ngi chuyn ch c tn: cc thnh vin ca hi ng t vn c th bt vua nghe
theo mnh bng vn bn hoc bng li bin lun cng quyt. Cc vn bn m ta tm thy trong cung ma h ca cc hong
Tu cho ta mt nim v s t do l lng trong cc li din t ca cc qun s.

Hong nhn lnh ph cp mt cch minh bch: mi thng, b trng ngn kh quc gia cp mt s tin m ta c th bit r
rng [31]; nhng s tin ny khng ng k lm, nu ta c tm so snh vi s tin ca cng cha v hong t k v s r: b
ny mi thng lnh c nm mi xu tin v nm phn go. Tuy nhin hong An nam c cc ngun li khc, v c xem
nh mt trong cc hong thn giu nht chu. Ging nh vua Xim, ng c quyn lm thng mi, trn thc t ng l thng
gia ln nht trong nc. ng phng iu ny khng lm hi n uy quyn ca ngi vua.

Ti Hu, hong cng c t chc nhng bui xut hnh trng th; nhng ng cng thng du hnh vi mt on ty tng
tht t ngi. Trong trng hp trng th th i u c hai qun s truyn lnh: thng bo l hong thng sp xut hin, phi
trnh bc nhng ng. K l cc quan ci nga v ci voi, sau cng mi n hong . Pha sau l on ty tng che
lng kh ng o. Dn chng qu gi hai bn ng: nhng vn c quyn n gn dng ln vua n thnh nguyn ca mnh.
Mt v quan cao cp bn cnh hong ng ra nhn n; thng l chnh hong t con vua thn hnh nhn n [32] Nhng
ngi a n ngm ming mt t giy mu xanh. Tc l ny l do s tch tht xa: c mt ngi oan c nhng i n u
cng b ui x, bn ngm mt t giy xanh trong ming m ku khc, ting ku oan ln n tn tri. Ta thy tr con An nam
ngy nay cng hay chi tr thi ci bng cch dng l da qun lm ci, cng l cch tng trng chuyn a n va k
[33]. Ta thy nhng ngi ku oan trn ng, ct ln nhng ting ku khc, ging r ln rt cao hoc xung rt trm, h c
gng thay i m iu [34].

Hong An nam c mt v do m chn, ng tip nhn ngi v chnh thc trc hi ng b lo ng theo nghi l quy
nh. Ngoi ra ng c thm by b th phi. Hong cung xy ct ti mt a th c v tr trc tr ca thin nhin, trong cung ch
c n b hu cn. Cc hon quan ch canh gi gn ca thnh ni hong tip cc v i quan vo nhng ngy nht nh;
nhng s hin din ca hon quan vn l trng hp c bit; ta c th ni chung quanh hong ch c n b.

Ch cch y mi hai nm, hong An nam cn phi thn hnh ra n bin gii Tu, o mo trnh trng, tip s thn ca
hong Tu lm l ng vng. Nhng hong hin nay th ln ngi ti Hu.

Khi Hong ln ngi th phi b tn c ca mnh v khng c php dng tn ny na, ng thi mt s ch khc cng
cm khng c dng [35] Tu-duc gi l Haong-gim[36]: ch haong b cm trn khp nc; ngi ta khng c php dng
trong khi ni chuyn, thi c giy t b i._ Than[37], l tn m ca mt trong s cc hong An nam, dn gian cm khng
c dng tn Than trong mt thi gian, v trn ton nc phi gi l Thiet. M vua Tu-duc tn l Thi: hin nay ngi ta gi l
Thim trn ton ci An nam. Chng nhng cc cuc tranh lun trong dn chng cng phi trnh ting ny; nhng ngay c trong
nhng dp h trng hn m nh nho no l dng ch ny trong vn th cng b x nh bng gy. Vic nh n l im c
bit lm tn thung n s nhy cm ca ngi u chu, nht l trn t Php; nhng tht ra hong An nam bt ton dn
phi c tri i mt ch hon ton khng phi v s chuyn ch c on, m y ch l mt qui c v l theo ng tc l
m thi.

Tn h nc An nam c tm quan trng c bit v khc l hn c vi bn Tu. Trn ton nc khng c hn qu bn mi

h. Ngi An nam thm vo h mt ch na m ch cc c tnh tt, s xinh p, hoc da vo ma mng, thin nhin: nh
suan tc l ma xun, qu l qu; gen-seng [38] l mt loi thuc tho mc tuyt vi.

Cc vin chc nh nc khi c b nhim thng chn cho mnh mt tn mi c tnh cch tru tng khng phi l tn c
ca mnh, nhng l tn t cho qun, cho tng hay cho lng [39]. V th ln lt lng b tn c v chn tn mi c v Tu,
m tai hn, hoc trnh khng c ch no cm: v tnh thn trng ca nho s trong s tn trng lut l. K t ngy , tn lng
chnh thc c dng trong mi giy t h tch; nhng dn lng vn dng tn c trong khi ni chuyn, dn dn cho n lc tn
chnh thc tr nn quen thuc, tn c gc qua mt bn ri qun i, hoc c trng hp li i qua mt tn mi na khi c quan
chc mi n thay.

An nam ngi ta c th i tn m khng cn th tc g c; nhng cm khng c dng tn ca bn b, ca mt ngi

quen bit: v l mt s lng nhc. Nh ta thy, nhng tng ny tht khc bit vi quan nim thin cha gio hay La m
lin h n vic bo h hay nhn con u.

Mi tnh do mt quan tng c cai qun, quan tng c c hai cp: cao v thng, ty theo tm quan trng ca tnh mnh cai
qun. Nam k min di, nh mi ngi u bit, c su tnh, ba tnh ln v ba tnh nh, trc y hp li lm mt ph vng
quc t di uy quyn ti thng ca mt i biu triu nh Hu gi l king-luoc. Cc ph t ca v tng c gm quan thu
v, quan n, mt v tng gi vic qun s v mt quan vn. Dui tng c l cc quan-phou v quan-huyen nm gi nhng
n v hnh chnh trong tnh, tng ng vi tnh v qun ca ta [40] Cng khng phi qu di dng khi cn xc nhn y
l cc danh t ta tm dng ch nh tng ng tnh trng v qun trng khng c cng nh ngha nh trn t Php.
Mt tnh trng Php c th vit vn th trc tip ln cp b trng, tri li v quan phou khng c quyn ny. Mt v quan-
huyen him hoi lm mi phc trnh nhng vic mnh lm ln quan- phou m ta gi tng ng l tnh trng. ng ta khng
cn chng t s hin din thng trc ca mnh cng nh s ty thuc ca mnh vo cp trn tc quan phou theo ngha thng
thng m ni.

Cc quan-huyen l cp bc thp nht trong cc quan chc chnh thc do nh nc tuyn chn bng thi c, khng bt buc c
lin h mt thit g ht vi ni m ng n nhm chc. Di ng l chc sc hi ng x do dn ch nh: mt s ngi hi
ng x chu trch nhim trc tip vi nh nc, nn c tnh cch chnh thc, mt s khc ch lin h trc tip vi dn m thi.
Ngi cai qun trc tip di quan-huyen l ca-tong; l ngi qun l ca tng; v ca-tong c chn ra trong s mui hai
hay mi lm x trng bng cch bu c. Nh vy l ta ang ni n tng thp nht trong m hnh kim t thp m nh chp
l hong : tng thp nht chnh thc l dn gian trong nc v nhng ngi t h bu ra, tng trng l cp lng m cch t
chc nh sau:

Trc nht c ong-xa. Php ta gi l ng x [41]: ng c n du v gi vic i ngoi, trc tip trnh tu vi quan nh
nc. ng c dn bu v phi c nh nc chun y. ng thc thi quyn hnh trong ba nm, sau ba nm nu qun l tt
th c c vo hi ng x.

Di ong-xa c hai ly-truong ph t. C nhng lng qu nh khng c ong-xa m ch c mt ng ly-truong cai qun, lng s
ty thuc vo x trng ca lng cnh bn. Chc sc thp nht ca hi ng x l pho-ly tr t cho ly-truong, sau cng l cc
ong-huong ph gip cc pho-ly.

l cc vin chc va ty thuc vo chnh quyn li va ty thuc vo dn lng; nhng ngoi y ban hnh chnh lin h
thng xuyn vi chnh quyn tnh v quan chc nh nc cn c c mt h thng ng cp rt uy th, mc d khng c tnh
cch chnh thc g ht; mt vi ngi trong ng cp ny cn ng cao hn c ng x trng.
 ng cp ny l ong-ca, mt ngi cao nin lm nhiu vic tt, tng l x trng. l v cao nin nht trong lp
ngi ln tui. Lng no c nhiu v cao tui ng knh nh vy th dn lng rt l hnh din v lng c c bit n sng.
i vi ngi An nam s knh trng tui gi cng lan rng ra n vic knh trng nhng c th trm nm, m h coi l mt
biu tng ca s phn thnh. V b lo tc ong-ca cn c quyn trn trc ngay c vi ng x trng, nht l trong cc yn
tic v cha.

Sau ong-ca l huong-thanh, chc v nh mt c vn x, c quyn a ra kin v ng c i biu. Huong thanh l ngi c
hc ca lng. Huong-hao l ngi th qu. ng ng tin cho nng dn khi tht ma, mc d giu c v lun lun c v ho
phng nhng t khi ng xa n cho ngi ngho. ng cng l ngi lm ch l v dy d cho tr em cch cho hi, vng d,
tha gi. Dn cng phi tun theo nhng khuyn co ca ng khi cc phou va huyen c xung th c sung s._Ong cai
dnh c trng trch bo tr dinh th nh nc v cha chin._ Cc ngi ap ging nh cc tha pht li ca ta, v cp bc thp
khng gi bng ong. Ngi ta cng chn trong s nhng ngi ap lm cai hng dn tng nhm mi ngi i lm xu. H
cng c c lm v s na._ Sau ht l mi ph c mt ong-huong-diong, trng gi thnh n, y l mt chc v mi t ra
khi nh nhau vi ngi Php. Vai tr ca h rt quan trng trong cc cuc khi ngha.

ng x xt x nhng li nh, ti nh; nhng khi c ai phm li nng v trng ti th ng phi a ln trnh quan n ca tnh.
ng c mt s ngi ty tng l cc v s sai thi hnh lnh ca ng; nhng trn thc t ng c ht lng sai bo; gn nh
khng bao gi c lnh: trong vic gii quyt cc vn ni v An nam ta khng bao gi thy s hin din ca ngi lnh.

Cc hnh pht m ng x p dng l vic nh n. Ngi chu ti nm sp bng, ngi x pht dng roi nh vo hai
mng lt trn. Nu thy c vt roi phm trn tht lng, th ngi cm roi s b pht phi chu n. Thng khi chu n tht
vng ln khng kh. Dn chng, ngoi s trng tr khc lit v trng ti ra, th b pht nh tr con: ngi gi nh ngi tr u
b roi vt. Nhng tay c phch Php v cc cch trng tr su no nht cng cha chc c dp nhn thy mt ngi ln tui
phi nm xp trong ci t th nhc nh nh vy, v khi ng ln th run ry, mt y nc mt. Nhng phi ni g y khi
nhng ngi chng kin xem l mt cch lm gng rt hu hiu, v ta c nn tin hay khng khi ngh rng c mt s ngi
trong tn cng thm tm ca h li thch trng thy s au n ca xc thn b hnh h?[42]

Ngi x trng rt ngi b roi vt. Nhng i khi vic x n li l mt vinh d, mt nim hnh din cng khai trc dn
chng. Khi mt x trng b pht roi bi tn tnh i hi quyn hn ca dn trong lng, th ng c dn chm lo sn sc v
trng vng. Ngi dn bit n; c lng mang tin n cho ng; trnh diu ct i vi mt ngi phi chu oan, dn chng
bo nhau rng v x trng tuy chu n nhng rt hnh din.

i khi chuyn pht n ch l hnh thc: chnh tng hay x trng ch sa sai rn dy c hai pha i kin m thi; sau
khng xong mi xt x._ Khi c mt k no a n khiu ni ln hong th phi chu ba mi roi trc : y l cch chu
ti xc phm n hong thng; nhng khng c ngha l n khiu ni v th m b b qua, thng l h thng kin v
vang.

Nhng khng phi ch c cc cc quan chc nh nc l c quyn pht roi dn chng; m ngay nhng b lo cng c quyn.
Cc x trng khng chen vo: v coi l mt chuyn ni b trong gia nh. Khi n thi k ng thu th chuyn pht n xy ra
nhiu nht Nam k, v nhiu ngi tuy b pht roi vn khng chu tr thu; h th chu nh m khng tr thu vn cn li
hn. Trong khi ta cng phi ni thm rng chuyn pht roi khng xy ra nhiu nh ta k chuyn u. H sng trong mt ch
rt hin t, nh trong mt gia nh m thi. Quan qun khng hung d, uy quyn nhu nhc. Trong ch ti t ta thy
mt chiu hng rt ho hon khng c g cho thy cnh dn chng b trng tr [43].

Tt c sinh hot ca ngi An nam u pht huy v tp trung ni lng mc. Lng l ni ngi An nam da vo pht huy mt
cht t do cho mnh; lng cng l mt th ch cho php h c hi hp v lin h vi nhau. ch uy th ngang nhin ca mt
ngi nng dn v v ln tm quan n bin gii ngi ta thng dng li pht biu nh sau:Coi ka lng ln ti ni ri .
Cc th ch ca lng gip cho ngi nng dn An nam kho lo, lanh li hn ngi nng dn u chu. H bit tranh lun trong
cng vic lin h n h, bit lut l, quyn hn ca mnh v i thc thi nhng iu l . H bit cch cho hi, cch ngi,
cch thnh nguyn ng theo nghi l. H bu trc tip x trng ca h v cc nhn vin khc nm gi hnh chnh trong lng
x. Cn nh lp l da ln ca h c knh trng, ng theo lut php. Nu mt ty vin ca quan phou hay quan huyen bc
qua khi ngng ca l ngi n b trong nh tn cng lin.

H thng cai tr ca chnh ph An nam va hu hiu va bo m mi quyn hn ca ngi dn, khng thy g s h; tr ra c
nhn con ngi b m i trong tp th chung; c th ni l mt hn. V c c x nh th, nn ngi An nam tuy b km ch
nhng khng nghi ngi cng chng c cm gic phi l thuc s iu khin ca nh nc. Nu sai lch u b roi vt; di v t
do b ngoi, i sng tp th lng mc ch c th tn ti khi ngi nm quyn cn sc duy tr. Cc tng chnh tr, tinh
thn tro phng, cch din t bng gi hoc nh, xa xi, l ngun ng lc duy nht ca cc dn tc b p bc, khng thy
xut hin trong dn chng An nam [44], c th ngi An nam khng phi l mt dn tc b p bc. Tt c nhng din bin tt
p l do lng knh mn pha ln s s hi i vi nh vua m ra. Tuy lng knh mn v s hi c gim i i vi cc cp i
din ca triu nh nhng ni xa xi trong nc.

Cc bin php ca ta p dng vo nhng thng u nm 1861, nh c ni trc y, l pht huy chung quanh tng o
c v lng thin: mc ch tch xa ngi An nam khi nhng thi xu mi pht sinh do chin tranh v c gng gi h
trong khun php c duy tr h trong tnh trng d dy, ngoan ngon nh trc kia. Nhng tic thay, phi cng nhn rng
ngi Ty phng v bn cht v nh kin qu nhiu, qu khng thch nghi cht no qun l ngi ng phng. Nn hnh
chnh pha trn nhiu th lm mt i c tnh tn trng con ngi ca ta; i khi ta c th ngh rng tinh thn rng lng i
vi k yu km v ngi bi trn suy gim trong s nhng ngi vin chinh. Tnh kh vn cn l mt chng ngi: ngi An
nam quen tip xc vi quan chc ca h lc no cng trm lng, chng mc, h khng hiu g ht khi thy ta ma may dn gi,
mt kin nhn, la ht, nhng tia mu lm mt my ta mo m. Khng hiu bit ngn ng lm cho mi s tr nn phc tp v
gy ra v s tai ha, nhng li khng phi hon ton do nhng ngi mi n. Sau ht nu ta nhn vo kha cnh tinh thn hay
trn phng din thc t ca phng php tr dn bng roi vt ca ngi An nam, ta s thy di nhn quan ca h cch
trng pht khng lm tn thng n danh d h cht no ht [45], tng l tr th khng lm cho h ngh ti phm
cch c nhn ca mnh. Ngi Php khng th no gi vai tr quyn uy ph h tr con ci nh vy c; h cng khng c
m lm c chuyn Trong khi y h li c ngh l nn bo tn phng php trng tr ca nhng ngi cm quyn c,
khng hiu rng mt khi bn cht_tc o lm con_ mt i th phng php ch l gi to m thi. V d u chu vo th k
th tm, khi hai mi dn tc khc nhau b chinh phc v chu chung mt chnh th, mi ngi khi em ra x u c quyn
chn la lut php p dng cho mnh. V nh nu ngi An nam m c ci quyn , chc l h khng chn lut l ca ta m h
s i hi nhng quan n c ca h xt x h. Trc khi ngi Php n, cc dn tc An nam c qun l bi mt lut php
pha ln tn gio, php v sinh trong x hi, chnh tr v o c [46]; tt c u chi phi ln nhau v ln ln vi nhau. Mt s
iu rt ng v cc k kho lo, khng tri ngc vi quy lut thin nhin cht no B lut lin h n dn quyn ca ngI
An nam c son tho di thi hong Gia long sau nhiu thi k gic gi xm ln, v gic xm lc thng thy xy ra.
Trong b lut ny, tnh cch chuyn ch c bit ca Tu vn cn nng n, nhng ta thy nh hng tc l Nht bn tht su
m; ni bt hn ht l tnh cht hin lnh v cht phc c bit ca ngi An nam trong b lut.

V l do thn trng, v ch trng khai ha nn vn minh thin cha ca ta, ta c nn hy b khng p dng i vi ngi An
nam lut php da trn b lut cn nguyn vn ca h: chng hn ta c nn gi hnh pht a n ci cht t t, v c nn da
theo ng cp cc hnh pht chu hay khng? Ta ngh rng va c th chng t vic bnh trng v s hin din ca k
xm lc nh ta, ta vn c th knh trng thi tc ca ngi dn trong x. Sau ht nu ta mun trnh nhng nguyn do thc
y ngi An nam lnh xa ta, th mt mt phi cn dp b quyn x pht qu s lc m quan qun An nam p dng; v mt
khc cc dn tc An nam phi t c mc tin tng chc chn l s khc bit ca ta i vi h ch c trn v mt ca ta,
trong c ch ca ta; ta cn c nhng g vt cao hn nhng th ,v nhng khc bit nu c th ch trn nguyn tc m thi. V
nh ta c thiu nhng c tnh tt, v c tnh xu ca quan qun An nam, khng sc cai tr h, th tt hn ht cho ta l c
em p dng cho h ch c m h quen: nhng tic thay kinh nghim thc t cho thy cch p dng ny hon ton
tht bi. Ngay c ch m triu nh Hu p dng cho h v khng ch h, ngi An nam trong mt s trng hp, bc l
mt cch mnh m phm cch c nhn ca mnh: ta c th a ra v d v s can trng khi b tra tn, hnh h v hnh ng
tun tit ca h, iu ny khng phi phn ln do nh hng t lng quyt tm m v kh tit nng ny v bng bnh ca h
tri dy. Trc mt ngi khm sai ca triu nh, ngi dn An nam c cm gic nh mt a tr nh, nhng trong lng
h s ny sanh tc khc mt mi t th khi c ngi ngoi quc no mun cm roi nh h. Nu nhng ai coi ngi chu
nh mt n cu v gic trc ci p tinh thn th tht qu l nhng ngi ic c khng sc h m lng mnh. H
phi l nhng ngi hon ton ngu dt mi tin nh vy, h khng hiu rng chnh nhng ngi chu tng ri nc
mt khi nghe k chuyn mt v lng y thng thi, con vua, mt bc thy thnh thin t b v con, ngai vng, i thuyt
ging cho con ngi nhng quy lut thin nhin m h qun [47]

-------------------------------------------

[1]Can chian = ci chn Huh (ghi ch ca ngi dch).

[2] C l tc gi mun t dng va i va bi ca my b ? (ghi ch ca ngi dch)

[3]Theo tc gi c l ph n An nam p hn cc c Tu Thng hi ? (ghi ch ca ngi dch).

[4] Long ln quy phng Huh (ghi ch ca ngi dch).

[5] Tc gi t m v dm k qu. Tnh a nghi rt xu, nhng bit u tc gi tng i chn n trang? Nht l thy cch
nhnv tnh cm ca tc gi v dn tc ti thay i kh nhiu so vi nhng chng u ca quyn sch, (ghi ch ca
ngi dch).

[6] Lam ray v Di doy l nhng ch chp li theo nguyn vn trong nguyn bn. Lam ray : c l l lm ry. Di doy: c l l i
chi, tc gi m theo ging ni min nam? (ghi ch ca ngi dch).
[7] Mt i biu ca o Runion sau khi n Sagon nm 1860, tin chc kh c th a dn Nam k min di di dn o t
nh bn Tu, m o Runion li dng trc y c cng nhn lm vic.

[8] Ngi dch e rng tc gi kh mu thun vi mnh, nu ch ta s nhn thy tc gi thng a ra nhiu kt lun vi v
lm gim bt gi tr ca quyn sch. Trong on ny ta cng thy tc gi mc tnh cho nhn xt v tnh cm ca mnh tro ra
u ngn bt, lin tc t ny sang khc; chng qua tc gi cn tr qu, nhng cng chnh v th ta thy c mt cht g
thnh tht. Trong chng ny v mt s chng khc ta cng bt gp nhiu on tng t. D sao vi on va c ta cng
thy c mt cht no su sc, mt cht nhn bn v tnh ngi bc l trong lng tc gi, (ghi ch ca ngi dch).

[9] Ta c cu tc ng :Trnh voi chng xu mt no , (ghi ch ca ngi dch).

[10] Cc ch ny chp li theo ng trong nguyn bn, khng phi l nhng ch dch sang ting Vit, (ghi ch ca ngi
dch).

[10] Cc ch ny chp li theo ng trong nguyn bn, khng phi l nhng ch dch sang ting Vit, (ghi ch ca ngi
dch).

[11] Cc ch ny chp li theo ng trong nguyn bn, khng phi l nhng ch dch sang ting Vit, (ghi ch ca ngi
dch).
[12] Xin ch on sau, tc gi s t ngi An nam b x t, (ghi ch ca ngi dch).

[13] ng theo nguyn vn: ils ont du gan, ngi dch mn php ngh rng tc gi khng phi l mt nhn chng trong cu
chuyn ny. Tc gi ln ln gan v tim, d sao cng u l lng c, ci ln ln trong u mi h trng v nguy hi hn, (ghi
ch ca ngi dch).

[14] Cu chuyn c v hoang ng r rt, khng c g hp l, chnh xc v a danh cng nh thi gian. C l l mt cu
chuyn c tch trong dn gian, khng c mt gi tr g so vi nhng iu tc gi vit vi t cch mt nhn chng, (ghi ch ca
ngi dch).

[15] Tc l trc khi ngi Php khi nh Nam k (ghi ch ca ngi dch).

[16] Cu ny cho thy cp bc, n mng gia tng sau khi ngi Php chim Saigon v My-tho. Ngi Php x t rt nhiu, c
l ghp tt c trng ti vo chnh tr gy khip s cho ngi An nam, khng cho h ni dy, (ghi ch ca ngi dch).

[17] Ti e rng tc gi i hi xa trong s suy lun. Trong on trn tc gi va vit l ta ch nn xc nhn nhng g quan st m
thi, khng nn a ra mt kt lun no ht. Trong on ny tc gi li th cho tr tng tng ca mnh tha h tung honh,
a ra nhng gi thuyt v nhng gii thch c th vt hn kh nng ca mnh.

Nhng tht tnh, qu l i ngi khi thy mt ngi chn t chn ro t xa n li xt on mt dn tc khc mt cch ht sc
m m trn qu nhiu lnh vc khng thuc phm vi ca mnh. Tc gi trong khi vit c l qun mnh l mt k xm lc i
chim thuc a, v ni qu hng mnh N ph lun tam ang a ch qun ch vo mt giai on c ti cao nht.
Tc gi c t cc phn trc, khi qun vin chinh xung phong th ng lot ht ln:Hong mun nm (Vive lEmpereur!)
Qun An nam tuy c tn th hong triu nhng khng nghe k li khi xung phong c ht ln: Hong mun nm hay khng.
(ghi ch ca ngi dch).

[18] nh rng trong lut php thi xa Vit nam c ti tng xo, lng tr, voi giy, nga x, nhng ti trm ngh qun vin
chinh va chim xong hai tnh Gia-dinh v My-th, quan chc triu nh Hu b trn c, ly ai trng pht ti phm cho tc gi
xem. C th tc gi nghe k chuyn ri thut li nh chnh mnh trng thy tht. Ai chng ng vi tc gi ta nn t co v
chng li s hung bo bt c t u n. Ngy nay ngi ta c th n ving mt vi lu i c trn t Php c nhng hm b
mt nht ngi v trng by nhng dng c tra tn cc k tinh xo ca thi trung c u chu; ti ngh rng ci cy nung nng,
con dao r st hay b rn vo qun th ti cng chng thy g cu k hn v c c hn nhng kh c ti thy u chu (cha
k l tc gi t ngi An nam khng mc qun, ch qun mt tm vi rng nh tc gi thy, vy b rn vo u ?). Nhng hnh
pht gh rn c n i trong dn gian c tnh cch rn dy hn l s thc, tc gi cng c ni trong on di l vic trng
pht bng roi cng ch c tnh cch tng trng. Chc nhiu ngi cng nghe ni di thi Php thuc, trong bt Catinat
Sagon ngi Php tra tn bng cch cho in git, treo tay ln trn nh ri nc x bng vo ming hay treo ngc hai
chn ngy m cho n cht hoc phi khai; thnh thong ta cng thy phim ti liu trn mn nh truyn hnh v cuc thm st
M lai, cnh nhng ngi vin chinh cui cng b bt sau trn in Bin Ph, h b h nhc, b i, bnh tt v cht gn ht;
theo li tc gi th khi thnh K ha tht th qun An nam no chy khng kp u b git sch. S hung bo ti din lin tc
trong lch s con ngi, ch thay i b mt i cht thch hp vi tng v tr v giai on th thi, (ghi ch ca ngi dch).

[19] Ngi ny i vo thnh ph Tu, lc vn cn thuc lnh th ch. Mt m ng bao quanh: vi ngi An nam tr mt
con g mi v thch ngi lnh ca ta bn xem c trng khng. R rng ch nh la ngi trung s ca ta. Anh nng sng
cac-bin m nh n, cha kp np n khc th m ng p vo tm ly anh.
[20] C l tc gi mun nhc n vic ko qun i nh Oc-muon, va b nng bc va kht nc ngi lnh vin chinh c
tranh nhau ung ba nc trong lu ca ngi dn trc nh m khng l c th c thuc c trong . Tic rng tc gi
khng nhc thm l nhng ngi nng dn cht phc v tht th sau khi bt s ko ra khing gip nhng ngi lnh trong
o qun vin chinh ng ln ra bt tnh v nng, (ghi ch ca ngi dch).

[21] Trong nguyn bn ghi l cap Ti-wane, khng bit ni no ca sng Saigon ? (ghi ch ca ngi dch).

[22] Qun Php cm ch go t vng Nam k min di ln pha bc lnh th gy i km cho vng cha chim, tc gi s
ni n trong chng X, (ghi ch ca ngi dch).

[23] M t r rng thi ca nhng ngi b t hnh,tc gi hn l mt nhn chng? (ghi ch ca ngi dch).

[24] Lm khi ta trm ngh bit u ch cn mt v lng y gii l , hn l c mt linh hn n l, (ghi ch ca ngi dch).

[25] C l y l h ca nhng ngi lm rung, (ghi ch ca ngi dch).

[26] C l y l mt li chi tc m tc gi khng mun ni trng ra, (ghi ch ca ngi dch).

[27] Tc gi rt thch dng phng php tng phn m t, (ghi ch ca ngi dch).
[28] C th y l tr chi nh t t ca tr con ngy nay? (ghi ch ca ngi dch).

[29] C l l phin m ca ting cht ,(ghi ch ca ngi dch).

[30] Nu da vo phin m m on th sit-eu c l l s th ? S th l ngi dn, hay dn trong nc, khng c ch no c

ngha l , tuy nhin ta c thnh ng rn dy vua quan : phi thng dn nh thng con (ghi ch ca ngi dch).

[31] C th tc gi bit r tin ph cp ca hong Tu-Duc nhng khng ni thng, ch n c mt th d nh ta so snh.

Hong T c khng c con, vy v ca Hong t k v l ai? Qu tht l kho lo v cng. y c th l tp qun tn trng
i t thng thy ngi u chu (?), v cng l li vit vn ca tc gi, ch ni mt na hoc ni bn cnh cho ta hiu nhng
khng ni thng hoc ni ht, (ghi ch ca ngi dch).

[32] Chi tit ny rt ng v hong T c khng c con v mt v i thn phi ng ra nhn n, (ghi ch ca ngi dch).

[33] y ch l tr chi ca tr con, khng lin h g n vic dng n ku oan ln nh vua. S suy lun bng cch lin tng
ca tc gi c th c y i qu xa, (ghi ch ca ngi dch).

[34] Mc du khng hiu ngha nhng li ta thn, nhng tc gi m t m ging li ku van tht chi tit. iu ny chng t tc
gi c th chng kin tht s cnh hong xut hnh, (ghi ch ca ngi dch).
[35] C l tc gi khng hiu iu ny. Khi ln ngi, vua chn vng hiu, tn vn cn. Dn gian trnh dng mt s ch l s
phm hy, (ghi ch ca ngi dch).

[36] Haong gim = Hng Nhm, (ghi ch ca ngi dch).

[37] Than= Thn, (ghi ch ca ngi dch).

[38] C th tn l Sm, cn tn gen-sen c l hi l ? (ghi ch ca ngi dch).

[39] Tht ra th ngi dn ghp cho ng ph, ng huyn, ng cai tng,... tn ca ph, ca huyn, ca tng... trnh gi tn tc
ca cc ng ny m thi, (ghi ch ca ngi dch).

[40] Tm dch cc ch Prfecture v Sous-prfecture l tnh v qun, ta cng c th dch l qun v huyn. Ni chung khng c
s tng ng khng nh trong cch phn chia hnh chnh t cp tnh tr xung gia An nam v Php, (ghi ch ca ngi
dch).

[41] monsieur le maire trong nguyn vn (ghi ch ca ngi dch).

[42] Tc gi li tm cch gii thch, (ghi ch ca ngi dch).

[43] Xin ngi c so sanh vi nhng on trn khi tc gi t nhng phng php trng tr man r ca quan qun An nam.
Lut php ca ngi An nam da vo s rn dy hn l trng pht trong mc ch tr th, (ghi ch ca ngi dch).

[44] Rt tic l tc gi mi n nh chim An nam, lm sao c thi gi v kh nng i su vo ngn ng, vn ha v ngh
thut ca mt dn tc. Vn chng bnh dn An nam, tc l ca dao, ht h, ht v, cc v kch gin d trnh din trn ghe thuyn
m tc gi thut cc on trc l hnh thc pht biu rt bng by, tng trng, su sc nhng xc cm, c m, nhng
gng tt v o c, phn nh hon cnh chung quanh h. Vn chng tro phng v chm bim th c l ngi An nam rt
s trng, ngi dch c dp tip xc vi kh nhiu dn tc trn th gii, nhng cha c dp may chung ng vi mt dn tc
no va lanh li, va chm chc li va tu nh dn tc An nam. Bng c l tc gi c t con nt An nam chc lnh Ty on
trn bng nhng ting k cc. Ti ngh rng nn vn chng chm bim khng bt buc phi l hu qu pht sinh t mt mt
dn tc b p bc. Ti rt bit n v knh phc nhng nhn xt nhiu khi rt khch quan ca tc gi v dn tc ti, nhng mi
ln tc gi tm cch gii thch hay kt lun th ti hi tht vng mt cht, (ghi ch ca ngi dch).

[45] Dch cu ny ti ngh n cu tc ng :thng cho roi cho vt, ght cho ngt cho bi (ghi ch ca ngi dch).

[46] Tc gi nhn xt rt ng, (ghi ch ca ngi dch).

[47] Tc gi c vit: Dn An nam l mt ging dn thoi ha, nhiu thi h tt xu hn l c tnh tt (xem chng II),dui
mt trong nhng gc cy maha-pht ng Pht c vua cc thin thn l Indra phong lm thy tu (xem chng III), ngi
dch mn php ngh rng k xm lc bnh trng v p t nn vn minh Thin Cha ca mnh (li ca tc gi on trn),
nhng ng thi cng chu nh hng mt cch gin tip v kn o nn vn ha ca k b tr. D sao ti cng xin ng nn
trc sc thch ng v hp thu mau chng ca tc gi trc mt dn tc v mt nn vn ho m cch y khng lu cn hon
ton xa l i vi tc gi, (ghi ch ca ngi dch).

Chng 10

Ngi An nam mt mt cu ha mt mt chun b chin tranh. - Trong khi dn chng chu ch n l. - Ngi Php tip tc
bnh trng v cng c thuc a. - Ph c hi qun Charner trao li quyn hnh ngy 30 thng 11 nm 1861.

Hai mi ngy sau khi ta nh thng thnh K ha, b trng ti chnh ca quc An nam, s thn ca triu nh Hu v
ph vng ca su tnh Nam k min di, cho ngi chuyn th ngh ha ln chin hm Impratrice-Eugnie. V quan trung
gian cho vic ci m u tin ny trc kia nm gi mt chc v hnh chnh quan trng ca tnh Gia-dinh; trc y ng b
ging cp, ni theo cch ni ca ngi An nam l v ngn ca dn [1] qu nhiu. Nhng hnh ng nghim khc nh th ca
triu nh Hu khng phi l him thy. Tuy nhin, trong x chuyn n hi l khng phi l mt hnh vi lm mt danh d v
cu chnh n Sagon khng phi v th m b mt chc hn. ng c xem nh ngi rt gii vn chng Tu v ting Bc k;
dn ti Sagon ai cng bit ng v cho rng chnh ng l ngi son tho cc vn th chnh thc trao i vi ta. B ngoi tuy
c chc v nh, nhng thc t vai tr ca ng rt h trng. Ta a xung ca-n ca tu Primauguet n ng [2], on ty tng
rt t gn nh khng c ai. Tu Primauguet th neo trn sng on-na ti mt khc un cong hng ngc v pha Sagon, ti
y c hai nhnh sng v gia l ng ln Bien-hoa. Thng ip ca ngi An nam gm nhng cu rt tng qut ta thng
thy dy y trong cc vn th Tu: l nhng cu lin quan n tai ng v thm ha chin tranh. Sau cng, v s thn ca
triu nh Hu khng chp thun mt iu khong no ht ca ta a ra ti lp s thun ha gia hai quc: ng cho
rngTt c ch li cho Php; khng c mt iu no tha ng cho pha An nam
V ton quyn Php tr li (ngy 26 thng t 1861): rng nu ha c c k kt, th ngoi thng ca ngi An nam hin
nay hon ton xp v cc tun dng hm Php khng ch, s c t do hot ng tr li, _ rng nc Php thay v to kh
khn, c th trong vi trng hp, s hu thun cho chnh quyn Hu. ng chuyn nhng kin ny ln s khn ngoan ca nh
Nguyn [3], v ng s rt hi lng nu nhn c li phc p cho thy h m cht g c th ha gii c.

V ph c ni n vic thng mi suy xp v cc tun dng hm phong ta l cch lm p lc ca ta i vi s thn An

nam. Mt ngh nh ca ta, k ngy 23 thnh 4, cm ch go ln vng pha bc lnh th. Hu qu ca lnh cm go cho thy
ngay ti sao ta nh chim My-th. Go l vn quan tm chnh ca chnh quyn An nam.

Tin ny lm dn An nam kinh hong. Ngay sau khi mt My-th, h vn tip tc hy vng l khc nghit ca chin tranh khng
n ni no nh hng nguy hi n vic cung cp go l ngun sinh sng duy nht ca h. S thn ca hong Tu duc phi
ku ln v nhng khc nghit do ta to ra, v nhng s vic ri, v nhng iu kin qu cng rn m ta a ra cho h, v sau
ht l ci thm ha mi ny ( cng hm ngy 3 thng 5 nm 1861). T ba nm nay cc ng gy chin vi chng ti, trong ci
x khn kh ny khng c g thot khi tay cc ng. Cc ng t ht kho tn tr ca chng ti, chim c v ph tan n ly ca
chng ti, t chin thuyn, ph sch nn thng mi; ghe thuyn ch vi qu cng b nh chm, git qun s, t nh ca
chng ti. Cc ng cn hch sch tin bc bi thng; chng ti ngho lm ri. Ni c Tri nhng cnh tang thng m cc ng
gy ra c vui sng g? Ngy nay cc ng li cm go; dn tnh s cht i m thi. Sau ht, ng ni tip bng v kiu cng:V
l Ngi ch cn dnh cho chung ti mt gii php cui cng, th th chng ti nh phi cm kh gii chin u vy.

V ph c hi qun tr li (ngy 7 thng 5 nm 1861) rng: ng s dng v kh y lui v kh.

Tuy nhin, vic m phn vn tip tc sau hai cng hm . Vic thng tho ko di t thng nm, thng su, thng by cho
n ngy 4 thng tm, v bt thn ngng li t ngy [4] Sau y l l th ca ph c hi qun, ch huy trng cc lc
lng Php, gi cho s thn ca hong An nam, ngy 7 thng su, cho bit y cn bn ngh ca ta ti lp ha bnh
v s khc t ca pha An nam.

Ti nhanh chng phc p th ca Ngi m ti hn hnh nhn c, ti tin rng trong th trc y ti cho bit mt
cch chi tit nhng cn bn theo chng ta c th i n mt tha c ha bnh lu di.

Tuy nhin, v s cn thiu st, ti xin nhc li nhng iu kin m ti cn thng ngh:

1 T do hnh o Thin cha;

2 Giao nhng hn thnh ph Sagon v tnh Sagon;

3 Giao nhng hn thnh ph My-th v ton vng lnh th chung quanh;

4 Giao nhng hn thnh ph Fou-yen-mot, thuc tnh Bien-hoa;

5 T do lu thng trn cc sng ngi min ty;

6 Ngi u chu t do i li bt c ni no trn ton ci An nam, vi iu kin l h tun theo lut An nam;
7 Phi giao tr ngi u chu phm lut cho v lnh s x h ti hi cng gn nht;

8 Hai bn chnh quyn Php v chnh quyn Nam k c quyn c i din ti ta n ca mi bn;

9 Thit lp ta lnh s v ngi u chu t do thng mi ti cc hi cng chnh;

10 n x tt c ti phm lin h n chin tranh;

11 Bi thng bn triu ng bc [5];

12 Phi cho s thn Ty ban nha d vo tt c cc tha c trong tng lai.

Cho n by gi Ngi ch chp nhn c hai iu khon l t do hnh o Thin cha v s thn Ty ban nha d phn vo cc
tha c.

Ngi vn tip tc than phin v s qu ng trong nhng i hi ca ti, nhng ti vn tin rng Ngi cc lc mong mun ha
bnh, mc d th n gi pht ny ti thy Ngi vn trnh n khng chp nhn nhng iu nhng b m Ngi phi lm i vi
chng ti.
Nhiu ln Ngi gi cho bit p li cc iu li m chng ti i hi, chng ti khng c mt iu khon no b p li v
vic giao nhng tnh Sagon cng v nh l giao ht cc tnh min ty Nam k.

Ti rt vinh d tr li Ngi thm l ha bnh s cho php quc An nam thc thi vic bun bn chc chn v c u th hn;
trnh khi chng ti dng qun s tip tc nh; Ngi c th tip tc lin lc vi cc tnh min ty m hin nay lt ra khi
quyn ch ng ca Ngi.

Tri li, nu chin tranh tip tc, th tnh trang quc An nam ch tr nn trm trng m thi. Chc chn Ngi cng thy
iu .

Trong khi danh t ha bnh c hai bn trao i, tt c n lc ca v ch huy trng Php dn vo vic bnh nh v t chc
lnh th va xm chim._T chin tranh giao v lng ca h v bt phi ghi danh. Ai ch ch chn du kh gii ti cc tnh th
c thng. V ch huy trng tm cch nh lc hng qun chng khng cho h ngh n chin tranh, ng duy tr cc li
ha trc y khi ng khi ng chin dch, min thu mt nm cho dn chng. ng tip n t t nhng ngi dn i nh,
h th tht rng v lc u qu s hi h phi b nh m trn. ng cho kim k t ai nh ca, ra hn nh phi thit lp ch
quyn v mun bn phi c php ca chnh quyn ngi Php. ng ra lnh gi nguyn ranh gii lnh vc hnh chnh trong tnh
My-th cng nh ng gi nguyn ti tnh Sagon, nh th trnh khng gy thm rc ri sau nhng rng ng cc k
mnh lit va qua.
Khng c git tru, tuy qun vin chinh c thiu tht ti nhng cu vn c vic canh nng. Go la trong kho My-th
cha chy ht, ngi no vt vt c th cho; khng p dng vi h s trng pht theo lut hng hi lin quan n tu b b
b v b m, bin php ny to mt nh hng tt t lc ta mi nm vic h. ng tin km phi tn kho v bo v
chng li nhng t chc u c, bn ny ch cn i t Sagon xung My-th v t My-th ln Sagon chuyn tin, ng tin
cho vay nng li m th li.

Bin gii pha nam do mt bit i canh gi, thm mt hi i gm cc tu Prgent, Sham-Rock, pho hm s 27, pho hm s
22 v chic x-lan Soledad ca Tay ban nha giao cho lnh thy Php s dng. Hi i ny do i y Devaux ch huy thm d
cc ng sng ngi v chng li ghe tu ca bn cp bc. Tu Sham-Rock v hai pho hm bng st ngc nhnh ty nam
(27 thng nm, 13 thng su) ca sng Cambodge trn sut bn mi dm n tn tnh Chau-doc, ni y l ca kinh Can-cao
vo sng Cambodge. Kinh ny va hp li nhiu c mc, ch su t bn n nm chn, i ghe phi mt bn ngy mi n
cng Ha-tien: con kinh ny vng v v c nhiu bn cp vt ngi Cao min rnh rp.

Vic phong ta Cao min cng b nh ni trc y, tc ngy 23 thng 4 nm 1861, lm cho thng mi phi chuyn
khi M-th dn v Sagon. Qun i ta khng ch v bo v an ninh hon ton vng bin gii; ta lm ch c ht cc
ng sng rch trn phn thuc a chim v ang chun b khai thc trong ha bnh tt c nhng ti nguyn phong
ph ca vng t ai ny. Cng ngy ta cng tin rng ngi An nam s khng cn n vn c lp quc gia na. Khi la
cy th mi vic s thay i ht.

Din bin ca tnh th cho ta ngh rng lc u v khng ng ta i giao vnh vin quyn lnh th nn ngi An nam rt thnh
thc khi a ra nhng ngh ha bnh. Nhng khi bit r ca ta th n lc thng thuyt ca h, k t thng nm, ch
nh la ta m lm k hon binh, h tm cch lm ta nn lng v tnh trng cp ph phch trn sng ngi.
Cc hnh vi cp bc v o tc xy ra trc v tip theo l cc cuc khi ngha: l mi lo ca ta. Quan tm lc u tm kim
mt gii php tt nht thng tr ngi An nam th nay khng phi l iu quan trng v cp bch na. Hin nay iu lm ta
bi ri, ngoi o tc v cp bc, l sc khng c ca ngi An nam, nhiu ni c tnh cch r rt l nhng cuc khi ngha
v trang.

Chng hn ngy 22 thng su 1861, ti Go-cung, ngi An nam biu dng mt thi chng i mnh lit.

Go-cung l mt th x nm vo trung tm t gic, gm sng Cambodge, bin Tu, kinh Bu in v sng Va-co. i vi ngi
An nam y l mt vng t thnh. Ni sinh ca ng ngoi hong Tu-duc, tc quan-qu8] (tc con quan), v lnh n ng
theo chc v ny, vi chc v c phong ng c t cch c nhng ngi lnh o cc nhm qun khi ngha. Cha ca v
ny l mt ngi rt c trng vng ca quc An nam; ng ng triu nh Hu c chc l Thiey-ve-sam; cp bc ca ng
ngang hng vi mt i tng s on ca ta ti Php. Hai b h ca Dinh l hai i y n Bien-ha t thng ba; hai ngi
v ca hai i y ny u l ngi Go-cung. Cuc khi ngha ti y c t chc nhanh chng, ch trong vi ngy, v vin-teut
quy t c 600 ngi v trang. o qun ny gm 200 dn qun, cn gi l Don-dien[9], 200 qun chnh qui ca trung
on ng trong thnh K ha ri rt li, 200 ngha qun a phng kt np trong s h hng ca hong v bn hu ca h.

Vi mt thm cho qun ta bit h s sm tn cng trong nhng ngy gn y. Mt ton nh qun ta gm c s quan v lnh thy,
tt c 27 ngi, canh phng cn mt thc sut m 21 n rng ngy 22 thng su. Ting ching v ting trng vang lng bo
hiu ch sp tn cng. V tnh trng ca ta l mt trung y hi qun, tn l Vial, lin huy ng qun s di quyn. ng t vi
ngi canh gi cng chnh ca cha v dn cc ngi ny phi chin u n cng; sau ng dn s qun lnh cn li ra
ng thm d thc lc ca ch. Va i ht ng ci, ng gp ngay qun An nam chia ra lm ba ton mi ton 200 ngi
t rung ang tin ln. H i rt oai nghim v liu lnh: ng l phi liu lnh lm mi dm tin ln gia ng trng trong tay
ch c sng ngn, trong khi ta dng sng cac-bin nng di. Ngi tn Dinh ch huy ton ngha qun a phng. Qun Php
chng tr hiu qu v khong cch khng xa. Nhng ngay lc th v trung y hi qun ca ta c thng bo l ta ang b
nh lc hng. ng lin t hai ngi lnh li canh ti mt u ng v hi h dn s lnh cn li quay v qung trng
ca thnh ph. Va ti ni th cng ng lc qun ch xut hin. Qun An nam no tin ln trc u b git sch, xc lm
nghn c li i; nhng pha sau li tin ln. H cm lao ng st vo tng, ta ch c vic bn nh bn nhng tm bia ngi th
thi. Qun Php c bn t t, sau th tin ln nh ht n v xng vo qun An nam. Tc thi c mt ngi lnh thy nh
b, trong s c gi li gc cha, thy qun ta ang nh xp l c lin ngh rng phi tip tay vi h, lin b cha tin ra. Anh
lnh ny va xng ra ni nh nhau, thy v trung y hi qun ang i u vi qun th rt ng, ang b thng cnh sn,
anh lin ly thn che cho v trung y v anh b trng ngay mt pht n cht tc khc. Cy sng cc-bin vn cn nguyn n
cha bn pht no: xc anh ng xung b m thm nhiu nht lao na vo lng. Trong my giy lin sau , v khng c ngi
che nn v trung y hi qun b bn lng i, ng thi b m trng cnh tay, trng chn v b phng mt mt v pho ca
ch, sng hm qun An nam dng pho buc u lao bn i.

Nhng ngi ch huy ba cnh qun ch b git gn ht, v h tin ln hng u, ch qun khng cn ai h tr nn yu th v
nh tho lui. V trung y hi qun ca ta lin ln chin thuyn, nhn thy qun ch cn ang rt i trn rung, ng cho lnh
bn theo vi qu i pho, c th l khng trng ch v h rt i theo hng mt, nhng cng lm cho h rt nhanh hn. Lc
u ta c tng ni trong ngy h s quay li nh na; nhng chn thy tn ngha qun, tn chnh quy hay tn don-dien no
tp hp v mang kh gii n gn Qun ta ch c mt ngi cht v mt b thng nhng nh hng trong vng ny cn mnh
m hn hng trm ngi cht trong mt trn nh ln. Mt s dn qun trnh din xin ghi tn vo danh sch ca lng v ni
rng h khng mun lm don-dien na. Ta cho ghi tn hu ht trong s nhng ngi xin.

Nhng ngi cm u ch qun va cht va b thng cn nm la lit qung trng. Mt xc cht c nhn chnh l Dinh,
tc ngi t chc v hng dn cuc khi ngha; nhng tht ra ngi ny khng b ta bn trng; sau c hong
phong chc quan v tip tc ly lt chin u chng chnh quyn ca Php trong vng t gic pha ng. Mt ngi cm u
khc cng cn sng; mc d l k chin bi, b thng khng cn chin u c na, ng ny vn gi v mt trm lng vt
ln trn nghch cnh. Ta ko ng t ni b thng cho n ni x bn, mc d thng tch, ng vn lun lun bc l kh tit
ngang nhin ca mt chin s b bt lm t binh: ngi no thy cng u thut li rng ng v cng hnh din khi hay tin
quyt nh ca ta em ng x bn,thay v treo c [10] ng cht ging nh nhng ngi mi da m lch s ghi chp
mt cch knh n: khn n nhng v cng cao c, khng phi ng cht m linh hn ca mt quc gia chin u vi ng v
th hi th cui cng vi ng.

Ngay ngy hm sau trn Go-cung, h tng hm Duchayla n th neo trn sng Va-co, ti ca kinh Rach-la, ta bt u cuc
chin tranh trng tr. Nu dy lon dm ti din trong vng lnh th t gic pha ng th cn phi ch mt thi gian lu;
nhng hnh nh khng chin li chuyn sang vng t gic pha ty m trn bn u c ghi r l vng do qun i Php
chim gi. Cc tu Duchayla, Mitraille, Dragonne thay nhau tun tiu trn kinh Bu in. Chnh con kinh ny trc y dng
lm ng vn chuyn cho o qun vin chinh nh chim My-th.

chng li ta qun An nam khng thy a ra chin thut g gi l sng to. Ngh thut mun thu ca h l dng cc chng
ngi ph thuc phng th, iu ny cho ta ngh rng chnh ta n y gy chin v nh nhau vi h dn dn dy cho h
cch nh nhau vi ta [11] Trong th h h, cn thiu mt ngi dy h bit chin u: qu tht ta phi nu rng trong hng
ng qun u chu gn nh khng c ai o ng. Cc pho hm bng st liu lnh tin n cui Rach-gam, rch Ca-ba, nhng
khng bao gi lo s b tn cng pha sau. a th him tr ca cc ni ny ng ra l phi dy cho qun An nam cch thc lm
sao chng li cc pho hm c nhng phn c kh mng manh ca ta. Sau khi tu ta i qua, h ch cn h cy tht nhiu chn
ngang sng rch chn pha sau l s lm cho ta cc k bi ri. Tri li h ch cht cy chn ng pha trc mt m thi,
khng bao gi h chn pha sau. Trong thi gian ngh ma ma, thy qun chin u, vi i i ca tiu on xung kch 101,
thy qun b chin v c ton bit phi Ty ban nha u phi xung vo vic dn dp, khai thng sng rch b ch ngn chn
bng cc loi chng ngi. Tht l mt cng vic nng nhc v nguy him, hn c khi b ch bn; nhiu khi c ngi cht.

Hnh nh ch cng chn mt chin thut mi: lun lun ln trnh. Trc y, trn ng tin nh My-th, cng chnh hai
bn b Rach-run-ngu ch gin trn chng c tht gay go vi ta, v ch tht lui tng bc mt. Nay th khng cch g tm
c h, tr mt vi tn ch huy tm thng ca cc ton khi ngha nh m thi. Chin thut chnh ca ngi An nam l ngn
cn n lc cai tr ca ta: dng nh hng ca quan qun ngy xa chng li uy quyn ca quan li ngi Php. Cc quan phou
v quan huyen ngy xa ch m li ln v lng, v tnh, v qun m h cai qun lc trc. H va hm da li va ha hn vi
dn chng. H ni cng mt th ting, ngi dn th vn nh n nhng g trc kia quan chc ca h tng gip h,
ngoi ra li cn mi tnh cm ph t gia quan v dn, h n lc tranh dnh nh hng vi ta. Khng c mt ngi An nam
no li khng coi nhng ngi lnh a phng hay nhng ngi x trng theo ta l mt th git cha, git m [12] Tm li,
dn xem s hin din ca ta cng ch tm thi m thi. H nghe ni chng ta c mt qu hng giu c v phn thnh, trong
u h ngh rng ri mt ngy no ta cng tr v x s ta m thi. Khi ta vn hi ngi An nam chn trong s nhng ngi
khng cong lng v khm nm trc mt ta th h u tr li rng: Chng ti u c th b x m i, c b th cng ch b
lng. Chng ti ch m xem. Chng qua cng l tri. Nhng trong s nhng bin lun ca triu nh Hu do mt s loan
truyn trong dn gian th c iu ny l chnh yu nht: Mt nc hng mnh gy chin vi ta, gy cho ta nhiu kh khn bt
buc ta phi b Nam k min di. Ta cng ch hy vng iu , chng qua cng do nhng chin thng ca ta Touranne v
Sagon m ra.

Vic chim gi hai v tr Sagon v My-th cha lm nao nng trong ton x; t lc ta bit c cc x trng do ta a ra
u nhn c th do mt s ca triu nh Hu cho bit h phi trung thnh hoc l phi cht, th ta bt buc phi t cho ch
bit l ta quyt tm chim gi tht s v vnh vin x ny, nu khng th ch c danh m khng c thc. Mun t thc quyn ta
phi dng n bt: lc u ta ch c nm, sau tng ln n by.

Chc chn phn chia lc lng l iu tai hi. Nhng chng c quy tc no tt m li khng c ngoi l, vy ta phi tm mt hnh
thc dung ha gia phn tn ti a v tp trung c th, tp trung ti a th ta ang gp kh khn trong hon cnh hin nay. Cc
cuc chin tranh chinh pht rm r u ging nhau, sau nhng trn nh ln lm tan r gung my qun s ca ch, th phi
ng u vi mt trn chin thng trc m mi ngi dn l mt ngi lnh n c; c th phng php hay nht
thng tr l t mt ngi lnh bn cnh mt ngi dn bi trn canh chng. cng l chuyn ngi Mng c thc hin
phn t chu ny, khi h xm chim nc Tu vo gia th k mi bn. Mi ngi dn Tu phi cha trong nh mt
ngi lnh; nhng chnh s phn tn ti a to ra th suy yu ca qun Mng c, ch trong mt m tt c qun chin thng
u b tn st. Bn tnh ca ta v s qun qu t khng cho php ta thc hin phng php ny cng c vic chinh pht: ta
nh chn mt gii php dung ha l lp n.
Cc ton v trang c t chc quy c bt thn tn cng Go-cung lm tt c mi ngi ngc nhin khng ng trc c. Ta vn
tng ngi An nam cn chm ngp trong ni kinh hong, ta tng thy nhng m ngi An nam khm nm, s st khi gp
mt ngi Php ti Sagon, h ging nh nhng th hn h b i khng t ra iu g dm khng c ta. Nhng s tht chng
t r rng, nh ta thy. Ngi An nam c tinh thn c lp quc gia r rt, ta xem h v vn cn xem h nh nhng ngi
v gic khng phn bit ai l ch nhn ng ca mnh, nh nhng ngi sn sng chp nhn bt c ai qun l ch cn cho php
h cy rung v gt la l c. Ta vn nhc i nhc li khng bit bao nhiu ln sai lm lc ban u ca ta l coi mi tc ng
tri dy ca ngi An nam l o tc v cp bc. Sai lm ny thi no cng c, khi ngi La m chim x Gaule [13] v nu ta
c tin theo li h th nhng ai chng li ngi La m u l bn bt lng phm php.

T trc n nay Nam k min di vn y k trm; nhng con s tng ln gp bi ch trong vng hai thng sau khi thnh K
ha v thnh My-th b ta nh chim: nhiu qun lnh tan r hng ng quay ra cp bc; v l ngun sinh sng duy nht
ca h. Nhng vo thng su v hai thng tip theo dn qun Don-dien, qun chnh quy v ngha qun li c cc ngi ch
huy c ca h tp hp tr li. V khng bit ngn ng, v b la gt, v lo s m t v, v bt chc truyn thng ca ngi Anh,
v bn cht hung bo ni dy trong mt s ngi ca ta ging nh s hung bo thc y ngi Ty ban nha dit chng ngi
da , tt c l nhng l do lm ta khng cn phn bit c nhng ngi An nam khng phi l trm cp ni ln khng
chin chng li ta. Bit bao nhiu nhng k m ta coi l cp bc tht ra l nhng chin s tay khng chng c trang b kh
gii m thi!

Tht qu l mt quyt nh cc oan khi giao cho hai mi i biu ca ta ton quyn sinh st. D cho lng thin v cng
quyt n u th nhng ngi lnh o ny cng chng thay i c nhng nhc im ca bn tnh mnh. Nhng lnh ban
xung trong trn chin tranh khng b ang din ra ti hai vng t gic tht v cng khng khip: tht l nhn tm cha h c.
Tuy nhin Cc ng khng c khng b ngi dn hin lnh ( l li hun th cho cc ch huy trng cc o qun lu
ng.)
Khng c cnh tng no u su, bun t v kh s hn l khi thy ngi Php phi chy ngc chy xui trong rung trn
sng trong sut ma ma. Tr chinh pht nh th ny tht khng c g thch th: c thy c tn ch ny th tn ch kia
chy trn, ton x th sng ngi chng cht lm cho hnh qun ging nh cnh st ui bt k trm cp trn sng. Chng hn
nh ch chim mt s v tr v pha kinh Bu in v Rach-kison, nhng ta chng bit cc v tr ch u; c nhng bin ng
ging nh ch ang hnh qun: tin qun ta chng thy g ht. Chn thuyn b tra xt ch tp cho qun ta thi khinh mit
i sng con ngi: th thi. Qun ch nht nh ln trn lm ta hnh qun ging nh nh vo khng kh, trong tr nh
nhau th phi c hai bn, nhng rt li ch c mt bn t ra tay nh mt mnh. Tuy nhin ta bit chc c nhiu lc lng tip
tay khi ngha, ta bit c tn tui ca vi ngi cm u v hng dn ni dy. n y nn tip tc tm hiu nhng ngi ny,
h c lin h vi dng h hong An nam, h l linh hn ca cc phong tro ni dy [14]

Hong Tu-duc c vc ngi kh cao ln, hn tm trung bnh ca ngi An nam. Dng hi khm. Hai vai x xung, y l da
theo li ni ca dn trong x dng m ch nhng ngi gi trc tui v ham n chi [15] Nc da ca ng mt v u: nt mt
trm lng, khng t l, khng xao ng lo u nh ci nhn ging nh mt mo ca ngi An nam. Tuy nhin ng vn mang tt
c nhng c tnh ca ging dn An nam, ngi Php no c thy quan qun An nam cp bc cao u c th hnh dung
c c ch, dng iu, v mt ca hong Tu-duc. Rng ca ng nhum en; tc ct li thnh mt bi t c kim bng vng
xuyn ngang. Ngi Php ta xem ng v vn cn coi ng nh mt con th gi th bo v kht mu: nhng y ch l phng
php ca nhng k tm thng khinh mit k th ca mnh ri nhng k xua nnh bt chc theo. i vi ngi An nam ng l
mt hong thn cng rn nhng v cng nhn o. S tht th ng t ra c bn tnh rt n ha v thi tht ha nh, ngay t
ngy cn nh tnh tnh ha nh ca ng lm cho vua cha l hong Treui-tr [16] phi ch ti v c bit chm sc n
ng. Tri li hong Treui-tr quyt gt b ngi con trai c v ngi con ny rt hung gi v c on. Mt ngi An nam
sng trong triu nh Hu bit ting la tinh cho ta bit cc chi tit va k trn, vo thi ting la tinh l ngn ng thng
dng. ng cn ni vi ta l ngi An nam cho hong ca h l: pertinax v tenax, c ngha l sng sut v kin tr.

Hong Tu-duc sinh nm 1830. Vo dp ng ln ngi, m ng cho thm mt tui, vin b lo cho ng thm mt tui na v
ngi dn cng tng thm cho ng mt tui: v th i vi u chu ng ba mi ba tui, nhng i vi ngi An nam ng ba
mi su tui. Vic ln ngi ca ng bin chuyn nh tr o thut, chuyn xy ra c tng nh chuyn cung in Nga hong
hay Th nh k.

Khi hong Treui-tr cm thy suy yu v bit mnh sp cht, ng dn xp mi vic a ngi con trai t ln ngi. Mi ln
ngi con trng l Hoang-bao[17] mun vo phng thm hong Treui-tr u b ngi lng y ca hong ngn cn,
bng cch ni vi ng rng hong kho sp i ng c. Trong khi dng co nh th th trong phng bn cnh di chc
ca hong ang c son tho. Khi hong va qua i th hi ng hong triu c triu tp, bn di chc em ra trnh
cho hai anh em trc mt ng hong gia. Ngi con c b tc ng mnh n ni qu gi v p mt xung t t ra ht
sc bi ri, mi hy vng ca ng tiu tan ht. Khi hong Tu-duc ln ngi, ngi anh tm cch mu phn nhng khng kt
qu g. Cc m mu ca ngi anh mt ngi u b khm ph; chng nhng m mu khng thnh, ng li cn b nht vo mt
lu i ti Hu. ng b qun thc yn su nm. Nhng bng c mt bin c xy ra: s thn ca vua Xim gi i b qun
triu nh bt ti bin gii gia Cao min v Nam k tc l Tay-ninh, mt x mang theo ph hiu vng quyn dng ln
ngi con c ca hong Treui-tr. Theo s n i trong dn chng th v hong thn ny hi li v ngh rng vic bt
thnh l do tri khng mun cho ng tr v, v ng tht c t t sau . Nhng c l ng b tht c th ng hn. Ba ngy
sau, con trai ca ng cng cht mt cch tng t21] mt vng lnh th hnh trn gip ranh vi kinh Thng mi. Hn l tn
trm trong vng t gic do qun ta chim gi, c khi nhng ton qun ca hn dm tin st vo gn ngay My-th. Nhng chng
u b ta rut ui v phi phn tn Mi- cui [22]. Tn hn c ngha l quan cp. Thuc h ca hn gn cho tn v hn rt
hung gi.

Tn Quan-tou l mt cu i t Don-dien ni danh v tnh kh ho hng. Trc y hn ch huy mt trung on dn qun tc

Don-dien trong thnh K ha. Sau khi thnh K ha b mt, hn li xut hin cc tin n chng gi thnh My-th. Hn ch huy
n m trong i pho bn ra git cht i y hi qun Bourdais. Sau khi ta n pho bn nt n, hn buc lng phi dn
qun lnh tho lui, qun lnh ca hn vn gm dn qun Don-dien, hn rt vo vng t gic pha ty; ta cho tu Sham-Rock truy
n Kui-duc, t nh hn v ph tan tnh gia sn ca hn lm hn phi b trn qua pha Cao min trong vng ngang vi ba
tnh pha nam.
Tn Quan-suan th ni ting v rt gii v hnh chnh Hn ng pha ty kinh Thng mi trong sut ma ma v t khi xm
ln vo lnh th ca ta. Tn hn c ngha l ma xun. Ngi An nam thnh thong mang tn ny, tn c gc t min bc, v
y khng c ngha g ht v khng c ma xun.

Nhng ngi cm u k trn tp hp binh m, va l lnh chnh quy gom gp tr li, va l dn qun Don-dien, va l ngha
qun a phng. Trong vi trng hp, nht l Go-cung, trn b rch Run-ngu v rch Mi-cui, qun chnh qui, Don-dien v
ngha qun hp chung vi nhau m nh. Tm li, khng chin ca ngi An nam chng li ngi Php bt u ny sinh v
c tnh cch rt khc bit ty theo a phng, pha ng hay pha ty kinh Bu in. Trong vng t gic pha ng, tc vng
nm gn trong lnh th Php, cc cuc ni dy gn nh c tnh cch bc pht m thi. Nhng ngi ch huy nh liu mng,
cc cuc ni dy ging nh vt ln t trong t. Tri li, trong vng t gic pha ty, ngi An nam c nhiu lng mc nm dc
theo mp kinh Thng mi tip tay, nhng lng ny khng thn phc ta. Cc tnh pha nam chuyn ln cho h thuc sng, sng,
i pho v c go na. Chnh quyn Bin-ha gi cho h mnh lnh, chng t, n du; v quan ph vng su tnh[23], khi th
ng trong lu tranh nt lc th lp tng hnh dinh ni n ly kin c, lc no ng cng khuyn khch v c v cc nhm
khng chin. Sc kin tr ca ngi An nam em li sinh kh cho cc tnh Ha-tien, Vinh-luong v An-gian. iu ny chng t cho
bit sau ny d ta c chim ht ba tnh pha bc Nam k min di tc My-tho, Sagon v Bien ha, cng s kh lng bnh nh
khi ba tnh cc nam vn cn ng ng trc mt.Nu ti c thm mt ngn qun na, ti s ly ht ba tnh ; nhng ri ti s
c ngi gi nhng tnh y hay khng? Uy danh ca chng ta ty thuc vo . (trch li ca ph thy s c ch huy
trng gi ln b trng hi qun).

Khng chin ca ngi An nam trong vng t gic pha ty l do tn Phou-cao cm u, bit danh hn l quan-cp. C lc ta
ngh rng qun An nam rt v so huyt kin c chng li cc o qun lu ng ca ta xut pht t My-th, mn h thng
kinh rch thng vo sng Cambodge di chuyn, v th ta phi n lc nh tan chin thut ny ca ch, khng cho thit
lp n ly c th nh trc. Ta bn ly quyt nh gi mt o qun chinh pht [24] i nh ph Mi-cui.
Cuc hnh qun ca ta khng gp sc khng c no ng k ca ch; ch qun tip tc tho lui nh thng l, nhng t xa
vn bn lon ln bng sng nh. Ma ma li bt u tr li, tht l khc lit, lm qun s di chuyn ht sc cc nhc v nguy
him cht ngi.

Go-cung v Mi-cui l nhng a danh m ta bit k ra y lm in hnh cho mt th chin tranh m k th hon ton v
hnh.

Nu ta ch da vo sc c gng v kin tr ca ch khy ri trong ma ma nh gi tnh hnh tht s ca hai tnh va

chim th hon ton sai. Khng c cht g tng xng gia t chc trong bng ti ca ch so vi nhng tai hi nng n m ta
ang phi gnh chu.

Mt vi hnh ng khng c trong mt chin trng gii hn tht khng ng k g ht khi em so vi mt trn chin khc
ang dai dng: tc l trm cp. Chnh s thn An nam cng than phin v vic cp bc tng ln gp i t khi c lon.
Cc ngh ha bnh vn tip tc c trao i gia s thn An nam v v ch huy trng ca ta. Nhng nhng cuc thng
tho ny vt ngng vo thng tm, sau khi ta tc dn bt c gn Tram-bam bn tuyn co ca triu nh Hu. Hong Tu-
duc treo gi u ca chng ta v trch dn khng bit tn dng ngh lc v tim nng ca mnh tm phng cch nh ui
ngoi xm. Sau y l li l ca bn tuyn co:

Ngy th 3 trong tun trng th 3 (tc ngy 1 thng 3, nm 1861)

T ba nm nay ngi Php n quy ri ta ti Gia-dinh; ni y h ph thnh, git hi v nh ui qun s phng th ca
ta. Tt c thn dn c thy phn n hay khng, ti tng rng ton dn nht l nhng ai Nam k min di s sn sng hp
tc vi qun s tr th cho nhng ni b ch nh bi. Ngi Php khng phi cng mt ging dn vi ta, h p bc chng
ta, hm hip ph n ta [25]. Tt c nhng ai bt nhn v nhng vic ny hy quay v hp tc vi ti.

Trong s cc ngi c ai mun th h v theo ui h khng?

Trc y, ti a ra mt bn tuyn co cho chnh quyn su tnh, trong ti bo rng:

Tt c cng bc phi tun lnh ti; phi lo ku gi dn chng ni ln t chc ngha qun theo nhng th thc nh sau:

Ai kt np c 10 ngi th c phong chc ba-b;

Ai kt np c 50 ngi th c phong chc chanh-luc-pham-suat-doi (i y). c lnh khu phn ca nh nc v

c cp kh gii tp luyn.

Ai kt np c 100 ngi s c phong pho-ve.

Ai kt np c t 200 n 400, s c phong chc tng xng vi s ngi kt np.

Ai kt np c mt o qun 500 ngi s c phong lm chanh-nguyen-pham-co (i t).

Nu ai bt c mt ngi Php, s c thng bn lng bc.

Nu ai git c mt ngi Php, s c thng hai lng bc.

Nu ai git c mt ngi An nam theo Php s c thng mt lng bc.

Ha hn nh th, tc chng ti mun huy ng ton dn chng li ngi Php. Ti Gia-dinh c 308 ngi can trng theo
v vi qun i ca chng ta; Vinh-long c 140 ngi Cha k nm tiu on chnh quy v mt trung on ngha qun
trc kia Sagon nay quy t v Bien-hoa, ngoi ra cn c nm trung on ngha qun ang c b mt thnh lp.

Chng l vn hn ca ta c eo ng ta mi hay sao?

Hm nay chng ta hiu rng nhng kh khn ln nht l Gia-dinh v Dinh-thuong, chng ta mt hai th x ca hai tnh
ny. Chng ti ngh rng nhng ai quay v trong lng gia nh h l iu phi; nhng n lc cn ng lot ng ln theo
v vi ti; ti s hn hoan n rc cng nhau nh ui ngi Php ra khi cc tnh ca ta. Sau ny, khi chin thng, s
c thng thng xng ng an hng trong ha bnh.
S thn An nam la gt ta r rng. C nhiu ngi trong chng ta coi l mt chuyn ng bt nhn hn l hp l. Ngi
An nam ni ha bnh nhng li chun b chin tranh vi ta. Chuyn di gt ny ch c th xy ra vi cc dn tc vn minh m
thi v ta cng phi th nhn rng gia h v ta cha h c cuc nh chin no chnh thc c cng b? Sau ht, khi h a
ra l do bo v lnh th ca h tc bo cha tt c; mt khi vic xm lc ca ta cha kt thc, dn chng cha b dp
yn bng v lc, th bt c mt cuc ni dy v trang no cng c th gi l chin tranh dnh c lp c. Ni chung thc
ging nh r cy n su vo lng t nm sn trong lng tm ca con ngi; thc nh vy rt ng, ng c vi nhng
ngi nng dn thiu c v kh v ch bit trng la m thi. Bin php ra gi u ca chng ta r rng l mt hnh ng b i
v khch ng hnh vi m st. Tht qu l mt chuyn ng bun khi ta khng tm thy nhng dn tc m ta gi l man r
nhng hnh vi mm do hn nh ta thy trong cc trn gic c v . Nhng chng ta cng phi ch ti nh hng ca
phong tc, tp qun ca mt x qu xa v qu khc bit vi u chu. Gia mt giai on suy xp ca gio iu, ca nguyn tc,
ca t tng v gia nhng g hm nay ta gi l bc thnh, ngay mai s tr thnh k st nhn, chng c g tn trong na, th
ng nhin phn ta, ta cng c quyn t v. Trong lc vic thng tho gin on ta c x dng quyn t v ca ta. Tuy nhin
tnh Gia-dinh vn hon ton yn tnh. Vng t gic pha ng vn bnh yn, dn chng ch ni dy l t vng t gic pha ty.

Tnh trng yn n ny chng minh mt s kin r rng: trong thm tm ngi An nam khng bao gi mt lng tin. H vn
mong i mt bin c no lm chng ta mt mi v phi ni tay khng bp nght h na. Tuy rng lng tin c cn, nhng
thc t khng chi ci c l sau khi bi trn h phi a u vo gng n l. Ta ch hy vng bt c u, t nhng ni xa
Sagon v My-th d cho ho lnh hay cch tr, khi mt ngi An nam nhn thy ta tc h phi hiu ngay s trng pht c th
ging xung u h tc thi. Ta cng hy vng thm l h thng hnh chnh m ta ha hn vi h s tng xng v thch nghi
vi ci tn gio c nhiu an i ca h, tm trng ca h ri cng s thay i vi thi gian. V phn ta, ta cng s hy vng gt hi
nhng kt qu do s phn u, lng qu cm, sc chu ng mi thiu thn ca ta, v nht l s hy sinh khip m nht cho
Thn Cht t nm nm nay.

Nhng nhn xt m ta va trnh by trn y ch p dng cho vic thnh lp thuc a ca ta m thi, khng th dng cho
ngi sau, khi lt li lch s [26]. Trong vng ma ma nm 1861, v khuynh hng cp bc ca ngi An nam, thm cnh
cc tu ch lng thc v than bt mang v nhiu ngi c thi hung bo, ta cn phi chn ng vic bun bn ln lt sng
n vi Singapour v th ta phi a ra nhiu bin php c bit; hon cnh kht khe ny tht s khng thch hp cht no
ta tm kim gii php dung ha gia s thng tr ca ngi Php v dn chng An nam. D sao thuc a vn c thnh lp.
Trc kia Sagon khng c ta n v quan ta, ngay c cc vng ta thit lp cng vy. Hon cnh chin tranh khng cho php
thc hin. Vo gia thng t, mt anh lnh thy ngi M b mt ngi ng hng ca mnh git cht trong mt cuc u .
Chnh quyn Php hon ton bt lc trc nhng loi ti phm nh vy. Tm li mt b lut dnh cho ngi An nam s phi
c son tho trong tng lai; cc ngi Php ta a v lm tnh trng, qun trng ch c quyn x pht nhng ti
phm nh, khng quan trng m thi. V ch huy trng xin chnh ph Php phi gp rt thit lp ti Sagon mt ta n; nhng
trong khi ch i, ton th lnh th do ta chinh pht c phi t trong tnh trng gii nghim bng mt bn tuyn co ghi
ngy 19 thng nm, bn tuyn co c ni dung nh sau:

Ph c hi qun, ch huy trng cc lc lng hi qun Php trn cc vng bin Tu, cc lc lng b binh cng nh
thy binh ti Nam k;

Nhn thy rng:

Trong khi ch i thit lp ta n c d thm quyn xt x trng ti v thng phm, th ngay by gi phi trng tr cp bch
cc ti phm ;

Ngoi ra cn phi k n tnh trng chin tranh gia chnh ph ca Hong nc ta v chnh quyn Hu;

Tuyn co nh sau:
Chiu theo lut ngy 9 n 11 thng 8 nm 1849, iu khong 5, chng II, cc tnh Sagon, My-th v tt c cc vng lnh th
do ta chim phi t trong tnh trng gii nghim.

Tuy nhin, chiu theo iu khon 7, chng III ca b lut trn, chnh quyn dn s vn tip tc nh trc y thc thi
quyn hn ca mnh, v khi no quyn hn xt thy thiu st th lc lng qun s s tip tay nu c hiu lnh ca v ch huy
trng truyn xung.

V ch huy trng ton b o qun vin chinh v cc ch huy trng c trch hai tnh Sagon v My-th c giao ph dng
tt c mi phng tin ph bin bn tuyn co ny.

Hnh ng chng t uy lc v quyt tm ca nc Php chim gi vnh vin khng nhn nhng vng lnh th Sagon v
My-th. Trong dp ny, i t don Carlos Palanca Gutierrez, ch huy cc lc lng Ty ban nha v cng l i din ton quyn
ca vng triu Ty ban nha, t thy phi phn i v dnh quyn phn ng ca nc Ty ban nha trc s vic ny. V ton
quyn Php ghi nhn s phn khng ca pha Ty ban nha, nhng ng vn gi nguyn quyt nh ca mnh. Thi ca v ch
huy trng Php trong s tranh chp ny phn nh tht s bn tnh ca ng nhng ng thi cng ph hp vi cc ch th do
chnh ph ca Hong nc Php chuyn xung cho ng. Ch th ny nh sau: Trnh by cho ng bit rng ng nhn c
lnh nh chim Sagon, chinh phc v t chc mt phn lnh th ti y, v nhc cho ng bit Ty ban nha ch c n bi
cho s hy sinh v vang ca mnh ti mt a im khc Nam k m thi.

Vn ny tht ra ch c th gii quyt mt cch ton vn gia hai chnh ph. Qu ng c gii quyt nh vy, nhng mi
v sau m thi: hin nay vn ny gy ra bt ng chnh kin gia hai v ton quyn, mc d s lin h c nhn gia hai ngi
khng b st m g v chuyn ny; tranh chp cng khng phi l mt chuyn xu xa i vi lch s, nu ta c nhn li hai th k
trc y, c ca mt i quc gia hng mnh i n ch nt ch v s bt ha gia hai v ch huy qun s [27]Cc
bin php cc oan ca tnh trng gii nghim em li cho ta kt qu tt, nhng ng thi cng gy ra nhng hu qu xu l
nhng hnh ng tn bo khng th trnh do gii nghim m ra, chng hn nh hnh ng xc phm qu su vo i sng c
nhn v ring t ca ngi An nam trong x hi ca h. Nhng chnh bin php ny li lm gia tng quyn uy ca ngi Php,
gip cho v ph c ca ta rnh tay tn dng qun lc chun b cho vic chinh phc thm nhng vng t mi.

Tnh trng thuc a ca ta khi ma l chm dt v khi ng rung kh cng tr li tht ht sc l huy hong. Uy quyn ca
ngi Php trong cc tnh chim khng hn ch l uy quyn trn danh ngha. T Sagon n My-th, uy danh ca ta tht sng
ngi. Ch no ta cng thy ngi Php, t Go-cung n Tay-ninh, t b bin Tu n bin gii Cao min. Cc on tu bun
tht tp np ni lin Sagon v My-th, c khi ln n 200 chic mt lc. Giao thng thnh ph Tu tng ln mi ln hn
trc, bng c l giy t thng mi ca thi ny chng minh r rt. Hnh ng chng i t pha Bien-hoa thu hp ch cn vi
trn ng l t, cc thng li ln ca ngi An nam chng qua l nhng v nh cp tru b m thi. C mt s qun chnh
quy An nam ng trn mt vng cao nguyn l Mi-hoa, gia Fou-yen-mot v Bien-hoa, nhng khng gy p lc g n hot
ng ca ta. Mt vi v khng c cn xy ra v pha kinh Thng mi, nhng ta quan tm v ch , nn ch cn a ra vi
bin php n p, trng tr l xong.

Ci bn tnh thng thng ca tr tu con ngi l gh tm nhng g khng chnh xc, r rt v cng thc. Ta mun tm mt l
do chnh gii thch s xut hin ca nhng nhm khng chin rnh rp chung quanh cc o qun ca ta trong ma ma; h
xut hin pha sau khi ta tin ln pha trc, ta li thy h pha trc khi ta quay li im xut pht lc bui sng. Ging nh h
t di t chui ln. Phi moi c tm ra a im trung tm xut pht ca h, t u h ly lng thc n, t u h ly
kh gii nh. V vy m ta phi ngh ti Bien-hoa. Sau Bien-ha ta li cho l Vinh-long. S tht th trung tm xut pht cc
cuc khng khp ni, chia ct ra cho ti con s v cc, con s ny tng ln cho ti khi no bng vi con s ngi dn An
nam[28]

Ni mt cch ng hn, th phi xem mi mt nng dn ang b mt b la trong rung l mt trung tm khng chin. im
bt li cho cuc chin u ca ta trn mt vng a th m ch vn thn nhin sinh sng v trn lnh d dng,_ chin tranh
mang dn tnh cch c nhn, thay i mc tiu v danh ngha, tr thnh mt th chin tranh n p. Ta thy tht r rng t
ngy tht th K ha v My-th ngi An nam ch tm cch lm ta hao mn m khng thit lp chc chn mt ch no nht nh
thch u vi ta. Bt u t gi pht ny, mi khi em qun tn cng h th ta bit trc chc chn h s nhng bc v
tho lui, ri li tip tc thit lp so huyt pha sau hoc pha trc a im ta d nh tn cng. Tuy nhin n lc m ta
phi nh chim Bien-hoa, v th x ca tnh Bien-hoa nm trong danh sch cc mc tiu bnh trng thuc a ca ta, gm
trong vng t ko di ti st ranh gii dy ni Fan-thiet.

Chin thng K ha v My-th chun b sn cho vic nh chim Bien-hoa, cng tc ny s do ngi thay th ph thy s
c Charner thc hin. Khi chin dch nm 1861 chm dt, v ch huy trng cho rng sc mnh qun s ca ngi An nam
b nh tan v vic chinh pht bc vo tnh trng ging nh lc u khi ta nh chim Algrie. Cng trnh ny cn i hi thi
gian v c gng ca nhiu s quan cao cp khc na, khng phi ch nm trong x mng giao ph cho ng, phn ng lm
trn trch nhim. Chun c hi qun Bonard c ch nh, bng ngh nh k ngy 8 thng 8 nm 1861, gi chc ton
quyn v lm ch huy trng cc lc lng Php ti Nam k. Nhng tht s ng ch n Sagon ngy 27 thng 11, v chuyn vn
hnh ca ng qu lu v kh khn. Ch trong vng ba ngy l ph thy s c Charner giao xong quyn hnh cho chun
c Bonard. Ngy 30 thng 11, ng chn gi sng, tt c cc trng s u t tp ti ngi cha, nay mang tn ta t l Cng
s Mi. V cu ch huy trng ng li vi cc s quan b binh v hi qun ang vy quanh ng nhng khng cn di quyn
ng na. Tm tt nhng li ca ng nh sau rng ng xin t bit h, trong sut s nghip lu di ca ng t thi nht
ch3] Cu ny c n rt ngo mn: nu khn ngoan th phi chp nhn. Nguyn vn l : la sagesse du Nguyen. Cch dng ch
rt lc lo v ch ny c nhiu ngha trong ting Php, ngi c c th t hiu theo mnh. on ny tc gi tm tt cng hm
ca d c Charner tr li pha An nam, (ghi ch ca ngi dch).

[4] Pha Php ngng thng thuyt v bt c tuyn co ca triu nh Hu ku gi dn chng do hai a tr mang vo Tram
Ban, tc gi c ni chng trc, (ghi ch ca ngi dch).

[5] Trong nguyn bn l : piastres; tm dch l ng bc, gi tr mt ng bc lc i vi vng nh th no th khng c

r, (ghi ch ca ngi dch).
[6] Ti ngh ch ny l qu qun, c l tc gi vit ngc thnh ra l quan-qu ? (ghi ch ca ngi dch).

[7] Mi bp la l mt gia nh. Cn chuyn phn chia rung vn thnh tng ming nh theo tc gi l khng thng minh. Ti
mn php c ngh khc hn, vic canh tc vn cn dng sc ngi, phn chia rung vn ra tng mnh nh l tn dng ti
a sc lm vic ca tng gia nh trn mnh t ca mnh, nng xut s cao hn l lm tp th hay c tnh cch quy m, (ghi
ch ca ngi dch).

[8] Ngi c phong chc ny c nhiu u i c bit. Ngi vin-teut c hng tr cp v c quyn lm quan khng cn
thi c, (ghi ch ca tc gi).

Vin-teut phin m ngc ra ch hn c l l vinh tc ?, vinh l vinh quang, vinh d , tc l tc phong, khng c ngha g
l con quan, (ghi ch ca ngi dch).

[9] Dn qun gm nhng ngi ngho hoc lang thang trong vng, ng nht l sau thi k gic gi nm 1835. Hong ti
triu nh gip h inh c trong vi thng u. H khng lm s hu ch t ai, ch hng hu li trn mnh t h lm.
Ngoi vic ng ng, lc rnh th h tp luyn vi kh gii tht c l. Khi c chin tranh th c tp trung chin u. Cc
ngi ch huy l nhng ngi ni danh can trng hoc nhng ngi gii trc kia tng gi nhng chc v hnh chnh. Dn
qun trong su tnh, tc l nhng ngi Don-dien, gm c thy hai mi bn trung on, tnh theo s lng l mi ngn
ngi v trang ; khi lnh tp hp ban ra th chnh quyn c ngay mt lc lng rt cht ch. Xem thm ghi ch chng VII,
(ghi ch ca tc gi).
[10] Theo ti hiu x bn l mt vinh d ca ngi chin s, treo c l dnh ring cho k phm php, (ghi ch ca ngi dch).

[11] ng vy, cha y mt trm nm sau th ngi Php k hip nh Genve, xin ngi c cng ch on tip theo bn
di, tc gi vit :Hnh nh ch cng chn mt chin thut mi... (ghi ch ca ngi dch).

[12] Xin cm n tc gi, (ghi ch ca ngi dch).

[13] L mt vng lnh th rng ln gm nc Php, nc B, Thy s, v mt phn nc c m ngi La m xm chim v

h t th k th I n th k th IV, (ghi ch ca ngi dch).

[14] Tin tnh bo ny do chnh ming ca mt ngi An nam bit rt r triu nh Hu, ngi ny l con trai ca v ph t tay
tri ( Ta-tham-tri ) tc b trng Try-phy-hien.

[15] Ta th li ni khc, v d ch nhng ngi ht thuc phin th ta ni l hai vai rt ln. Ngi Tu th c thnh ng nh
sau :N c hai vai rt ln ngang hng vi hai l tai,(ghi ch ca tc gi).

Ngi dch xin ghi ch thm : y l cch vit cc k kn o ca tc gi, c l tc gi mun m ch hong T-c c ht
thuc phin nhng khng ni ra, ch gii thch mt chuyn bng qu khng dnh dp vo u c, li t ring vo mt hng ghi
ch cui trang sch. Theo ti liu ghi chp ca quan tng c Thn trng Hu th vua T c ht thuc lo (khng phi l thuc
phin), bn cnh lc no cng c mt ngi lnh hu d chm m,(ghi ch ca ngi dch).

[16] Thiu-tr (ghi ch ca ngi dch).

[17] Hoang bao = Hng Bo, (ghi ch ca ngi dch).

[18] Theo quyn s ca Trn trong Kim, th Hng Bo mu vi mt nc ngoi quc tranh ngi vua. Chng may s l ra
ng y phi b ngc, ri ung thuc c m cht. Con ng y th c tha m phi i tn l inh o. Theo mt tc gi M
Stanley Karnow (S. Karnow, Vitnam, WGBH, 1983) th Hng Bo b mt s ngi An nam theo o xi dc v m mu, (ghi
ch ca ngi dch).

[19] y l mt ting lng m tc gi khng mun vit thng ra, tht l kh on sau gn 150 nm. Tc gi c li vit lc lo,
mp m, lm khi lm cho ngi dch cng bc mnh, v nu gi nguyn ci kn o ca tc gi th bn dch s tr thnh qui
d v ti om, khng hiu ni. Cn nu nh bt m th mt i ci c tnh lc lo ca tc gi. Chng hn nh on tr con An nam
chi lnh Ty, hoc h trng hn nh vic Charner nhng tay vo vic ni lon cp ngi Cao min. Cn ting lng m qun
vin chinh dng vi nhau chi cc quan triu nh Hu th phi chu, on khng ni, (ghi ch ca ngi dch).

[20] Mt ngi bn, chu nm i ca c Nguyn Tri Phng, cho ti bit iu ny khng ng. Ngi ny l chu c ca ph
m Nguyn Lm, Nguyn Lm l con ca c Nguyn Tri Phng. Ph m Nguyn Lm l chng ca cng cha ng Xun, cn
gi l cng cha Phc L, em khc m vi vua T c. Vy c Nguyn Tri Phng khng th no l ng ngoi ca Hng Bo
c; ng ngoi ca Hng Bo phi thuc vo mt th h trn na. Thn ph ca ngi bn va k l chu ni ca ph m
Nguyn Lm, ln tui, hin sng M, cng xc nhn iu ny, (ghi ch ca ngi dch).

[21] Tc l ph, nn ngi ny c bit danh l Ph cp, ph tm xem nh tng ng vi tnh (prfecture) trn t Php,
(ghi ch ca ngi dch).

[22] C l l lng M- Qu, gn M tho ? (ghi ch ca ngi dch).

[23] Tc v quan trn th thnh My-th trc y, (ghi ch ca ngi dch).

[24] o qun vin chinh ny gm mt phn qun lnh ng thnh My-th (ai y Brire de lIsle, trung y Champanhet, ba
mi ngi ca i i 32 thuc trung on 3 thy binh b chin; trung y Chriner v hai mi lm ngi ca i i 30,
tng cng thm hai moi lm thy binh chin u); i i ca tu Duperr do trung y hi qun Carrade ch huy; mt o
thy binh chin u do trung y hi qun Hans ch huy; trung y hi qun Nol iu khin mt ca-n ln ca chin hm
Prgent v chic sa-lp Soledad. i y hi qun Devaux nm quyn thng lnh ton b o qun ny; s quan hnh chnh Ty
ban nha l Olabe gi chc ch huy tng hnh dinh.

[25] 2 Ngi dch khng c ti liu bng ting nm ca bn tuyn co ny, ch xin dch li t ting Php trong sch. T ting
nm dch sang ting Php, t ting Php li chuyn sang tingVit nam, trnh sao cho khi nhng sai lm, xin t li n nhng
nh vit s. Nguyn vn trong sch tc gi dch l : faire violence nos femmes, ch violence trong ting Php xa c ngha l
hm hip. T thng c, hnh ng u tin ca mt o qun xm lc sau khi thng trn l hm hip ph n, nhng tuyt
nhin khng thy tc gi nhc n chuyn ny trong sch. D sao, lc no ti cng cm n tc gi vit nhiu on rt thnh
thc v kh khch quan, ti khng dm i hi hn, (ghi ch ca ngi dch).

[26] Thm mt ln na ngi dch xin ng nn trc thi rt thc v kh khch quan ca tc gi v cng xin t li mn
php lt li mt vi trang s nh m tc gi ghi chp. Mc d mt th k ri cch nhau, nhng trn phng din con ngi
ta c sc hiu nhau v tha th ln cho nhau hay khng? (ghi ch ca ngi dch).

[27] Ngi dch cng chng hiu tc gi mun m ch quc gia no, cc v tng lnh no v trong trng hp no, qu tht
ngi dch dt c v lch s, (ghi ch ca ngi dch).

[28] Ti mn php khng ng lm, v ngh rng ta phi tr ra mt s ngi v l do ny hay l do khc khng phi l mt
trung tm khng chin. D sao ti cng xin cm n con tnh qu rng ri ca tc gi v bit n tc gi vi t cch mt nhn
chng trc lng thng nc ca t tin ti, nhng ngi nng dn ang b la trn nhng tha rung snh ly. Gn y khi
pht xt c xm chim nc Php khng bit c bao nhiu trung tm khng chin ni ln, ch nghe ni nhiu n chnh ph
Vichy.

[29] nht ch l ch chnh tr ca Php t thng nm 1804 n thng t 1814, N ph lun nht lm hong .
nh ch : t thng mi hai 1852 n thng chn 1870, N ph lun tam lm hong . Nh vy l s nghip binh b ca
Charner bt u di thi N ph lun nht, (ghi ch ca ngi dch).