RIZAL: NOON, NGAYON, BUKAS Nina Amalia Cullarin Rosales, DPA Raul Roland Sebastian, MPS Joseph Reylan Viray, LI.B. 2014Kabanata 10 ~ Ang Pilipinas sa Loob ng Sandaang Taon _ “Ang Pagtingin Kay Rizal ng Tha Pang Iskolar at Lider cy Ang pon ng Pilipi - _ | 68 ng mga Ba Ang Kapuluan Nang Masakop ng Mga Kastila 169, ageing | an Ray Rizal Ls “Ang Magiging Kinabukasan ng Pilipinas Ayon sa Pagsusuri ni 170 Kabanata 6 - Si Rizal, Ang Radikal: Ang Bayani at Diwang | Rizal Himgike Mga Pagbabagons. eee re ae ‘ng Espanya Ayon 172 Repormista o Separatista? 106 shana Ang Bays ut ang Dinw: Himagsikan 109 Mia Pangyayaring Naaayon sa mga Binanggit ni Tt Kabanata 7 - Si Rizal: Kanyang Mga Pag-Ibig Rizal sa Kanyang Sanaysay Julia: Ang Unang Babaing Hinangaan Ni Rizal 116 Kabanata 1] ~ Ang Katamaran ng Mga Pilipino 7 ‘Segunda Katigbak: Pag-Ibig na Di Nasambit 17 naran ng mga Pilipino 175 Bb. Ls Pa U8 ad ang mga Pilipino 176. Leonor Valenzuela: Pag-libigan_Gamit ang Asin at ‘Tubig, Lo 1g mga Pilipino 177 weiibigang Hinabiing mga Liham 119 Katannaran ug Plipi s Panahon: 178 1B Pag-aanalisa _ ‘Kabanata 12 -“Huling Paalam”: Klasikong Yamang g Bumuhay sa Hibla ng 125) Pampanitikan_ 1 ni Rizal | Tlang. Tungkol sa “Hulmg Pa ni Rizal 181 Ang Petite na Bourzeoise ni Rizal 16} ‘Ang Kabuuan ng Tula 188, Matalinong Kasintahan ni Rizal | ‘Kabanata 13 - Mga Pamanang Gintong Kaisipan ni Rizal Josephine Bracken: Ang Errante Golondrina ni Rizal 129 Pagmamahal sa Bayan ‘Kabanata 8 - Ang Dalawang Nobela Ni Rizal Edukasyou Ang Ki 137 Karapatang Pantao Filibusteri Pangangalaga sa Dangal Mga Larawan_ ‘Mga Pinagsanggunian Maa Sa "Tungkol sa mga May-Akda _ Buod ng Noli Me Epilogo ng Noli Me Tangere Ang EJ Filibustersimo | Mai Salin ng El Filibusterismo Hang Tala ‘Tungkol Sa El Filibusterismo: Buod ng EI Filibusterismo ‘Kabanata 9 - Ang Liham ni Rizal sa Mga Kababaihang Taga- Malolos ‘Ang Liham ng Mga Kababaihang folos To sa Gobernador-Heneral TMiga Aral Mula sa Liham ni Rizal si Mga Kababaihang Togas | 162 Malolos Kahalagahan ng Kababaihan sa Lipanan Tor vi‘Kabanata 10 - Ang Pilipinas sa Loob ng Sandaang Taon Kabanata 1 ‘Ang_Kahapon ng Pilipinas 168 ‘Ting Rapuluan Nang Masakop ng Mga Kastila 169) Ang Magiging Kinabukasan ng Pilipinas Ayon sa Pagsusurini [170 ANG BATAS RIZAL Rizal ‘Mga Pagbabagong Nararapat na Isagawa ng Espanya Ayon Tz ‘kay Rizal Mga Pangyayaring ayon sa mga Binanggit ni 174 fog Kaa L_tavunn Kabanata 1 = Ang Kafamaran ng Mga Pilipino LAYUNIN Pananaw ni Rizal sa Katamaran ng mga Pilipino 175 Mua Patunay na Hindi Tamad ang mga Pilipino 176 1 Malapagialicnoa ame kaganapan sa bayan at sa Kongreso sa Mga Dahilan kung Bakit Na “Tamad ang mga Pilipino 177 pagpapasa ng Batas Rizal; catamaran ng Pip 178 2 Maanalisang mabuii ang “mga paninindigan ng mga riaghain ng Batas Rizal sa dalawang Kapulungan ng Kongreso; at, rE {2 “Hiiling Paalam®’ Klesiong Vi 8. Maunawean ang kahalagahan ng Batas Rizal para sa Pampanitikan pagpapayabong ng damdaming makabayan, Tang Tala Tungkol sa “Hluling Paalann” ui Rizal Tai ‘Ang Kabutan ng Tula Te Kabanata 13 - Mga Pamanang Gintong Kaisipan ni Rizal ‘Ang ginawang pagpapatibay sa Batas Republika 1425 ay sanhi ng mga Pagmamahal sa Bayan 189 pangyayari na nagpapakita ng kakulangan sa pagkamakabansa ng mga Edukasyon 195 Pilipino sa panahong iyon. Ito ay hindi kataka-taka sapagka’t ang kaisipan Karapatang Pantao 198; at damdamin ng mga Pilipino ay nakagapos pa rin sa impluwensiya ng Pangangalaga sa Dangal 200 nna kanluraning bansang sumakop sa Pilipinas, ang Espanya, sa loob ng Met 307 300 taon (1565-1898) at ang Estados Unidos sa loob ng 48 na taon Mga Pinagsanggunian 315 (1898-1946) “Tungkol sa mga May-Akda zs. Ang kakulangan ng nasyonalismo ng maraming Pilipino ang nagtulak sa mga mambabatas na magpanukala ng isang batas na maaaring makatulong sa pagbuhay at pagpapaalab ng nasyonalismo ng mga ‘mamamayan. Ang Paghahain ng Mga Panukalang Batas Sa pamamagitan ni Senador Claro M. Recto, inihain ang Panukalang Batas Blg. 438 sa Senado. Sa isponsorship na talumpati na ibinigay ni Senador Jose Laurel para sa Panukalang Batas, inilahad niya ang mga dahilan sa pangangailangang maipasa ang Panukalang Batas. Sinabi niya na ang kanyang masidhing paniniwala sa kadakilaan ni Rizal ay hindi lamang dahil sa_matinding pagmamahal sa bayan ng bayani, kanais-nais na ugali at asal, tapang na manindigan sa kanyang paniniwala at pagsasawalang bahala sa mga panganib na nakaamba sa kanyang buhay noong panahong kinakailangang ilantad niya ang kawalan ng katarungan para sa mga Pilipino, kundi dahil na rin sa kanyang dakilang kaisipan na ‘matatagpuan sa bavwa’t pahina ng kanyangdalawang sinulat na nobel! Upang higit na mapahalagahan ng mga mambabatas ang pangangailangan sa pagpapasa ng Panukalang Batas, ay idiniin ni Laurel na Tubusan Jamang mapahahalagahan ng mga Pilipino ang kadakilaan ni Rizal at ang alab ng kanyang pagmamahal sa bayan at mga kalahi, kung ang mga mamamayan ay magkakaroon ng higit na malawak na kaakaman tungkol sa mga hirap at pang-aapi_na dinanas ng bayani upang maimulat sa katotohanan ang kanyang mga kababayan. Matibay ang paniniwala ni Senador Laurel na ang tunay na pagpapahalaga sa mga _naging paghihirap ni Rizal ay makakamit lamang kung babasahin ng mga Pilipino, lalo na ng mga magaaral, ang kanyang mga sinulat. Naniniwala si Laurel na kung ang mga kabataang Pilipino sa kasalukuyang panahon ay maimumulat sa mga gintong kaisipan ni Rizal, matututunan nila ang landas ng wastong pamumubay ayon sa naging pamamaraan ni Rizal. Sa ganitong paraan ay makabubuo ang mga Pilipino ng isang bansang dakila at matatag. Binigyang diin ni Laurel ang kanyang paniniwala na isang sagradong tungkulin na dapat na ipatupad sa lahat ng Pilipino, lalo na sa mga kabataan, ang pag-aaral ng mga dakilang adhikain ni Rizal. Ang mga adhikaing ito, ayon kay Laurel, ang siyang nagbigay lakas kay Rizal noong, siya ay nabubuhay pa, at ito rin ang siyang naging dabilan ng kanyang ‘kamatayan para sa bayan. ‘Ang wika ni Laurel: Sa lubos lamang na pagkakabatid at pagkakaunawa sa Kanyang mga sinulat higit nating mapahahalgahan ang Kadakilaan ni Rizal nang sa gayon ang kanyang alaala ay magsilbing sulo na tatanglaw at gagabay sa atin sa panalion ng kadiliman, Ito ay mangyayart lamang kung ang pagpapabasa at pagtuturo ng Noli Me Tangere at El Filibusterismo ay maisasabatas.’ * Congressional Records on the Passing of RA. 1425, Philippine Senate, 1956. “Ibid. 2 Sa Mababang Kapulungan, ang Panukalang Batas Blg. 5561 ay inihain naman ng Kinatawan mula sa Laguna na si Jacobo Ge Ang titulo ng kanyang Panukalang Batas ay “Isang Batas na Naglalayon ng Sapilitang Pagpapabasa ng Noli Me ‘Tangere at El Filibusterismo sa Lahat ng Paaralan, Kolehiyo at Pamantasan, Pampubliko at Pribado at Para sa Tha Pang Layunin”. Ito rin ang titulo ng Panukalang Batas na nakahain sa Senado. Sa kanyang isponsorhip na talumpati ay inihayag ni Kinatawan Gonzales ang mga kadahilanan para sa pagpapasa ng Panukalang Batas. Sinabi niya na hangad ng Panukalang Batas ang sapilitang pagpapabasa ng mga nobela ni Rizal sa orihinal o walang putol na bersyon sa Ingles at pambansang wika sa lahat ng mga paaralan, kolehiyo at , pampubliko 0 pribado man, Idiin niya na pinili ng Panukalang Batas ang dalawang nobela ni Rizal sapagka’t siya ang pinakadakilang bayani ng lahi, apostol ng nasyonalismong Pilipino, pinakadakilang Malayong nabuhay, henyog pandaigdig at bayani ng sangkatauhan. Sa pagpapatuloy ng kanyany talumpati ay winika niya: Pinili namin ang mga nobelang ito ni Rizal, sapagka’t sa mga pahina nito ay makikita natin ang ating mga sarili ~ ang ating: mga kamalian, ang ating lakas, ang ating mga Katangian, at ganoon din, ang ating mya kahinaan at mga bisyo. Sa pagkakaroon ng kaalaman sa mga bagay’ na ito, mula sa pahina ng mga nobela ni Rizal, tayo av magisising at maihahanda natin ang ating mga sarili_upang magtiis, na sivang magiging daan upang tayo ay hindi umasa sa iba, magkaroon ng paggallang sa ating mga sari at maging tunay na maligaya.? Sinabi ni Gonzales na ang dalawang nobela ni Rizal ay salamin ng buhay ng bansa ng panahong iyon at ng kasalukuyang panahon, na ang nagbago lamang ay ang mga petsa at mga pangalan. Ang Mga Pagtutol sa Mga Panukalang Batas ‘Ang pagkakahain sa mga Panukalang Batas ay tinutulan ng ilang mambabatas kasama na ang Simbahang Katoliko. Ang isa sa mga pangunahing tumutol sa pagpapasa ng Panukalang Batas ay si Senador Francisco Rodrigo ng Bulacan. Ang mahigpit na tinuculan ni Senador Rodrigo ay ang paggamit ng kompulsiyon o sapilitang pagtuturo ng Rizal sa mga paaralan, lalung-lalo na ang sapilitang pagpapabasa ng walang putol * id,na bersyon ng mga nobela ni Rizal, Sinabi niya na ang ganitong kumpulsiyon ay maaaring humantong sa_hindi pagkakaunawaan ng Pamahalaan at ng Simbahan. Naniniwala si Senador Rodrigo na hindi ‘magandang paraan ang paggamit ng kumipulsiyon sa pag-aaral kay Rizal. Si Senador Decoroso Rosales ng Samar naman ay nagpahayag na ang pagpapatibay ng batas ay maaaring maging, daan sa pagsasara ng mga paaralang Katoliko. ‘Ang Kinatawan ng Abra, si Jesus Paredes ay nagpahayag din ng pagtutol sa pagpapahayag na ang batas ay lalabag sa Seksyon 927 ng Binagong Kodigo Administratibo, na nagbabawal sa mga guro ng mga paaralang pampubliko na tumalakay sa mga doktrinang _panrelihiyon. Binigyang din niya na sa pagtuturo ng mga nobela ni Rizal, hindi 1g matalakay ang relihiyon. naliwas ‘Mga Naging Tagapagtanggol ng Pagkakaroon ng Batas Rizal si Kinatawan Titong Roces Sa Mababang Kapuhingan, tumindis ‘ng Maynila upang ipagtanggol ang pagpapasa ng Batas Rizal. Ipinahayag niya ang kanyang damdamin tungkol sa paggamit ng kumpulsiyon. Sinabi niya na naniniwala siya na ang mga nagpanukala ng batas ay nakita ang pangangailangan sa paggamit ng kumpulsyon sapagaka’t ang lakas na namayani sa Pilipinas sa loob ng daantaon ay gumamit ng kumpulsiyon upang huwag maibandila ng mga Pilipino ang kanilang lai. Ayon sa anya, kahit sinasabing malaya na ang Pilipinas, ang lakas na iniwan ng daantaon ng paggamit ng kumpulsiyon ay patuloy pa ring namamayani ‘upang labanan ang mithiin ng mga Pilipino na tunay ma mabuo bilang isang lahi.Binigyang diin niya na upang masugpo ang pamamayani ng Jakas na ito, may pangangailangang gumamit din ang mga Pilipino ng kumpulsiyon upang maisakatuparan ang mithiin ng bayan, Tnilahad ni Roces ang kanyang karanasan sa paggamit ng umpulbsiyon. Anya ‘$a loob ng 300 taon ay ipinilit sa atin ng mga mananakop nna Kastila, ang salita at kulturang Kastila, Nang dumating ang mga Amerikano, pinilit tayo na magearal at magsalita ing kanulang wika, Ipinilit sa atin ang pag-aaral ng kanilang Kasaysayan upang mapilian tayong magraral ng Ingles. Hiinaui nila tayong mga Pilipino sa dalawang grupo ~ ang mga nakapag-aral at ang mga mangmang. Isang halimbawa ay ang aking sarili. Nagsaral ako sa paaralang avon sa aking ama ay pinakamagaling na paaralan sa Pilipinas. Pinilit akong magearal ng wikang Ingles. Sa paaralang ito, ang hindi pagsasalita ng Ingles ay may kaparusahan, Dahil dito, nakalimutan ko ang aking wika. Pagkaraan ng dalawampung: taon ng pasgtaral, akala ko ay natupad ko na ang; aking pangarap na maging kinatawan ng aking mga Kababayan. Subali't ng sa kauna-unahang pagkakataon ay tumayo ako sa kanilang harapan sa Plaza Miranda, nnatuklasan ko na may malaking hadlang na nakapagitan sa akin at sa aking mga kababayan. Hindi ako makapagsalica sa sarili kong wika upang ako ay kanilang maunawaan. Nesasalita ako sa Ingles samantalang ang nauunawaan nila ay Tagalog. Biktima ako ng kumpulsivon! Pinilit akong mmagearal ng wikang Ingles sa paaralang pinasukan ko. Dahil dito, nakalimutan ko ang sarili kong wika. Ngayon, Hindi ba nararapat lamang na tayo ay gumamit din ng Aumpulsivon para naman sa ating bayan? Nakalulungkot Jamang isipin na kapag ang kumpulsivon ay ipagagamit Jaban sa pagilinang ng nasyonalismo ay iilan ang tumatayo upang ito ay tutulan. Subali’t kapag ito ay gagamiin upang palaganapin ang pagkamakabayan, kayraming tumatayo pang tumutol Malayang slin ni Rosales) Sa Mataas na Kapulungan, sinagot ni Senador Recto ang Pangamba ni Senador Rosales na ang pagpapasa sa Batas Rizal ay ‘maaaring maging dahilan ng pagsasara ng mga paaralang Katoliko. Sinabi ni Senador Recto na hindi kailanman magiging sanhi ng pagsasara ng mga paaralang Katoliko ang pagpapatibay ng Batas Rizal sapagka’t ang mga paaralang Katoliko ang pinagkukunan ng lakas at yaman ng Simbahan. Binigyan diin niya na ang pagpapatibay sa batas ay magbibigay karapatan sa mga kabataan na makapag-isip kung anong bahagi ng mga nobela ni Rizal ang tama at ang mali, kung mayroon mang mali sa mga sinulat ng bayani, Idinagdag niya na ang pagbabawal na basahin ang mga nobela sa kabuuan ay pagsikl sa kalayaang mabatid ang Kalagayang sosyal, politkal at panrelihiyon noong panahon ni Rizal. Idiniin niya ang mga kalagayang ito ang nais ni Rizal na isiwalat upang gisingin ang kaisipang makabayan ng ‘mga Pilipino at tutulan ang pang-aapi ng mga dayuhan. “hid,Ang Pagkakasundo sa Pagbabago sa Batas Rizal Kung lilimiing mabuti ang naging ugat ng mainitang pagtatalo na may kinalaman sa dalawang PanukalangBatas ay ang paggamit ng salitang kumpulsiyon, Ang magkabilang panig ay nagbigay ng mga depensang tunay na masusing pinagaralan at makatwiran upang patalagin ang kanilang posisyon sa mga inihaing Panukalang Batas. Sa mga naging pagtatalo, wala ni isa man ang nagpahayag ng hindi pagkilala sa kadakilaan ni Rizal. Walang lumapastangan sa kanyang alaala sa pagsasabi na hindi nararapat na basahin ang kanyang mg sinulat Sapagka’t ang mahigpit na tinututulan ay ang paggamit ng kumpulsiyon, nararapat lamang na gumawa ng paraan upang ang bagay na tinututulan ay —mabago at’ magkaron ng pagkakasundo —upang makapagpatibay ng isang batas na may mithiing makabayan.’ ‘Ang pagkakasundo ay unang naganap sa Senado. Inalis ang salitang kumpulsiyon sa titulo ng Panukalang Batas. Ang bagong titulo ay Isang Batas_na_Nagsasama_sa_Kurikula_ng_Lahat_ng_mga_Paaralan, Kolehivo at Pamantasan, Pampubliko at Pribado, ng Kursong Buhay. Ginawa at mga Sinulat_ni Dr. Jose Rizal. Higit sa Lahat ang Kanvans mga Nobelang Noli Me Tangere at E] Filibusterismo, Nagpapahintulot ng nito_at Para sa Tha Pang Lavunin, Ang. orihinal na Panukalang Batas ay nagtataglay ng probisyon para sa_parusang igagawad sa mga paaralang hindi ipasustnod ang batas at sa mga pinuno ng mga paaralan at mga guro na tatanggi na isakatuparan ang hinihingi ng batas. Inalis ang probisyong ito sa sinusugang batas at sa halip, ang inilagay ay ang probisyon para sa. salaping ilalaan sa pagpapalimbag ng mga siping mga sinulat ni Rizal. Inilagay din sa binagong bersyon na walang bahagi ng batas ang magaamyenda 0 magbabago sa Seksyon 927 ng Revised Administrative Code na nagbabawal sa mga guro ng mga paaralang pampubliko na tumalakay sa mga doktrinang may kinalaman sa relihiyon, Ang mga ginawng pagbabago 0 susog sa orihinal na Panukalang Batas ay nagbigay kasiyahan sa mga dating tumututol dito, Pinagtibay ng Senado ang Panukalang Batas. Nagbigay ng kanyang botong pagsang- ayon si Senador Rodrigo na nauna nang nagpahayag ng mahigpit na pagtutol. Ayon sa kanya, nasagot ng binagong Panukalang Batas ang * Rosales, Amalia Cullarin, RA 1425 Revisited, SINAG, Vol 1, 1998 6 kanyang dalawang mahalagang mithiin: pagpapalaganap ng nasyonalismo at hindi paglabag sa kalayaang panrelthiyon ng mga’ mamamayan, Nagkaisa ang mga Senador na ang binagong Panukalang Batas ay ‘magpapatibay sa pagkakaisa ng mga Pilipino at lilikha ng higit na mabubuting mamamayan. Naniniwala ang mga mambabatas na ang ipinasang Panukalang Batas ay isang tanda ng pagsulong sapagka't nangibabaw at naipakilala ang kapangyarihan ng Estado sa mga institusyong pang-edukasyon, Sa mababang Kapulungan, sinabi ni Kinatawan Arturo Tolentino ng Maynila na ang inamyendahang Panukalang Batas sa Senado ay ‘magiging daan upang makamit ang mithiing mapagalab ang pagmamahal ng mga kabataan kay Rizal at ganoon din, madama nila ang init ng pagkamakabayan ng bayani. Idinagdag niya na wala nang bubuti pang Tunas sa kontrobersiyang naganap sanhi ng mga Panukalang Batas kundi ang inamyendahang bersyon na ayon sa kanya ay “isang kaso na kung saan ang mga naghahangad na _mapangalagaan ang idinidikta ng kumpulsiyon ay nagbigay daan sa mga naghahangad na mapangalagaan ang idinidikta ng. budhi ng tao”! Sa kanyang paghahain ng inamyendahang batas sa Mababang Kapulungan, binigkas ni Tolentino ang talumpating tumagos sa puso ng kangyang mga kapwa mambabatas. Ani Tolentino: Nakikiusap ako sa inyong lahat, sa inyong mea sumang-ayon sa orthinal na bersyon ng Panukalang Batas na ito, gancon din sa mga tumututol dito, na ibigay natin ang nararapat avon sa ating: kaalaman pang fayo ay magkasundo, hindi para sa ating mga ssurill, hindi para sa karangalan na tayo ang nagaagi sa Aontrobersyang ito, kundi para sa kapakanan ng ating mga mamamayan na dapat na manatiling nagkakaisa. Tayo, bilang mga pinuno ng ating bansa ay hindi narawapat na megisip ng pansariling agumpay kundi ng pagkakaisa ng mgt mamamayan na ating Kinakatawan, Walang tay na nasyonalismo kung ang ‘ing mamamayan natin ay watak-watak. Kung ang bansa ay nahabati; katungkulan natin bilang mga pinuno ng bansang ito. na panatilibin ang pagkakaisa sapagka’t ang nasyonalismo ay higit na uusbong sa‘puso ng mga taong nagkakaisa. Hinihiling ko na tbigay g buong pagkakaisa para sa ———— ‘natin ang ating mga boto ‘ug buong, se dnanyendahang Pantalang Baas 12 fo. Ee aay ang aking paninivala na ang ating mga mamamayan a inaplakaisa kung buo nating paghakaians potas ———= ang Panukalang Batas na iio. Hawag. nating isin zune ang pang ang mananalo. Ang isin natin ay an mga mamamayang sive magyavasi sas ating paspapatbay sa bats ite, Se lob ne < wapauibay sa batas ay Kongresong ito, ang paspapatil mangingahuligan ng tagurnpay. at paskakaisa nating -mamamayan.’ (Malsgang sain ti Rosales) 3. Magsagawa ng pananaliksik sa buhay nina Kinatawan Titong Roces wublika 1425. Nilagdaan soaieanl a Napagiibay ang Batas Rizal o Acta Republika 1 at Senador Francisco Rodrigo. ito ni Panslone Ramon Magsaysay noong Husyo 12, 1956, ‘Magsaliksik kung naging mabisa_o hindi ang pagkakaroon ng Batas Rizal sa pagpapayabong ng nasyonalismo ng mga Pilipino, | 2. Ano ang naging damdamin ninyo makaraang mabasa ang talumpati ni Kinatawan Arturo Tolentino sa paghahain niya ng inamyendahang Panukalang Batas? Congressional Records on the Passing of RA 1425 Rosales, Amalia C. RA 1425 Revisited, SINAG, Vol. 1, Journal of the PUP College of Arts, 1998. Sponsorship Speech of Senator Jose Laurel Sponsorship Speech of Cong. Arturo TolentinoKabanata 2 BALIK-TANAW SA BUHAY NI | RIZAL 1. Makapagbalik-aral sa mga pangyayari sa buhay ni Rizal; 2 Mapahalagahan ang mga pagpapakasakit na ginawa ni Rizal para 4 | ssa bayan; at, on 4 | 3. Makapagsagawa ng mga gawaing magbibigay katuparan sa mga . in a pangarap ni Rizal para sa bayan. jose Rizal. and the Asian Rena I Citi Opening Cerca ok | Pano nahubog ang matinding pagmamahal sa bayan sa isang batang sumilang sa Calamba, Laguna noong Hunyo 19, 1861? Anong mga pangyayari ang nayanap sa kanyang buhay upang magkaroon siya ng matinding hangarin na makatulong sa bayan upang magkaroon ng | pagbabago? Anong uring kapaligiran ang kanyang nakagisnan upang sa Kanyang murang gulang ay makaramdam siya ng. paghihimagsik? Upang maunawaan natin ang damdamin ng isang Jose Rizal, tingnan natin ang kapaligiran ng kapuluan sa kanyang panahon, ang ika-l9 na dantaon, Ang ika-19 na Siglo sa Panahon ni Rizal Sa aklat na Rizal: Walang Hanggang Landas, inilarawan ang Pilipinas sa ika-19 na siglo na isang lipunang medyebal at pyudal kung saan labis na kaapiban ang dinaranas ng mga katutubo. Tinatawag na mga Indio, ang mga katutubo ay biktima ng pagtatangitangi sa_kulay at ‘kalagayang panlipunan. ahari a kanilang walang malasakit sa no ane Poumon jis na pagdurusa at di Panag gs katutubo a Aumanas nang abi pass ‘amram pagirato mula sa mga dayubang Kasil Nahahati sa tatlong antas ang Jipunang_ Pilipino sa leneaetps me Kastila ‘S vinakamataas na antas ay ang Mga eee poh Es SS al binubuo ng mga aoe so ghahumak a ainda ee abiilangan ng mga nakapag-aral o il paar ng malalaking lupain. y binubuo ng mga aang ans mg, ronan ay Diao ne HR A eSeatmag mg. a, Prt) Ris 3 aang ee dado a inuturing niya ang kanyang sari Indio at \agi ma ay itt up0 n Indio. nan ang Pilipinas kaya naman itinuturing 9 ag Pilipinas kaya naman itinuturing Isang pyudal na lipanan ang Pilipinas ka ss a gan aba Amo-apin ag ui 8 mang maylupa at ng mga magsasakang y inaabuso. ‘mayayaman ay ina em samahan sa pagitan ng mayay Indio. — awawang magsasaka ay : pane tale ‘sna buwis. Ang mga ies ae sa kanila ng. naps rb ee es aan ‘ap na Pilipino rin ang pinagagawa ns mahihirap na Pilipino teebahong manwal (manual abon) kasiya-siya ang. pinaiiral na aaa a inilarawan ni Rizal na brutal, sistema. Ang edukasyon sa. panahong ito ay di-makatao at nakapanlulumo. — rawan ni Rizal ang. edukasyon sa — s mga Kastila? Sapagka’t walang eee Se a Pana bey ea ga paaraan ag paral etgon ang 0 eae y. Ang. pammamaraan ng pagtuturo ay dslte wang aay pangakademya na pinairal. Hindi rin ma aoe ‘mag-aaral lalo na sa mga Indio. Bakit ganito inilar geaaral at natanim sa isip ng mug maga aig 9a maga pravie. Baba ns pan a aalan ang pagpaparsa, panlaait at Ang takot sa Diyos ay kasama dito ang pagsunod at pa - arawearaw na pangyayari sa mga pa pananakot, 2 Ang hustisya ay di rin pinaiiral nang pantay-pantay, Lagi na ay dehado ang mga Pilipino, lalo na ang mahihirap na katutubo, Parusang ipinapataw sa mga mabihirap na Indio kahit na se agkakamali at bintang na pagkakasala, Labis ang malilit na Ang pamahalan ay pinamumunuan ng mga taong wang Kakayahan, walang malasakit © kulang sa dedikasyon sa kanilany mgs gavain at walang lakas na labanan ang mga katiwalian sa pamahaln Ang pang-tabuso sa katungkulan ng mga Kastila ay labislabis. Ang hap at kaapihang dinaranas ng mga Pilipino ay pinabibigat pa ng paysasanib © unyon ng lakas ng pamabalaan at simbahan, ‘Mga Paghabago sa ika-19 na Siglo Hindi naman nanatiling bingi at pipi ang maraming Pilipino Nasising sila sa Katotohanang Iabis na ang kalupitan na kanlany dlinaranas sa sari nilang lupain, Untisunt, naghangad sila ng pagbabago, Ang pagkamulat at hangaring magkaroon ng pagbabago ay pinalakas 2g mga Kaganapan sa isang lupaing daantaon nang nagtitis ang mya amamayan sa Kalupitan, pagmamalabis at kawalan ng katarungat ng mga dayuhang = mananakop. Ang pagbubukas ng Pilipinas se pandhigdigang kalskalan noong 1834 ay isang mabuting bunga ng Paglaginap ng liberalisino sa maraming panig ng Europa. Ang mea mangangalakal na Pilipino ay nagkaroon ng’ malaking kita at nakapagpaaral ng kanilang mga anak. Ang iba sa mga mangangalakal 1 Pilipinong ito ay nakapagpadala ng mga anak sa ibang bansa upang doon magaral Dumami ang mga Pilipinong nakapagaral. Maraming naging abugado, doktor, sur, pari at iba pang propesyonal. Sila ang mga mare gitnang uri ng lipunan na nabuksan ang kaisipan at nakahulagpos sa Kamangmangan, Sa kanila nagsimula ang paghingi ng paghabago, Noong 1869, nabuksan ang Suez Canal. Sa pagbubukas na ito ng Suez Canal, ibayo pang paghabago ang naganap sa kaisipan ng mga Pilipino. Pumasok ang malayang kaisipan sa kapuluan, nalantad sila ex maa bagong kaisipang pampamahalaan at ang kanilang nahihimlay na ddiwa ay pinukaw at pinasigla ng malalayang kaisipan tulad ng kalayaan, 13aisipang ito ay agkakapantay-pantay at pagkakapatiran. Ang mss kaisipang, Panga ng Rebolusyong Pranses- pagal walakas\ ng kontrobersyang dulot ni n ulat ay pinalakas ‘ng yang, dot cekrnasyon ng. mgt parokya. Batay a Konco oe Trot, > magibay ing Simbabang Katoiko noong 1545-1508, ang pamas rm parokya sa Pilipinas ay inlay sa Kamas nt espn thi n ihiyon. Ang mga pari ‘walang kinaaanibang ordeng panrelihi aro = a Kabilang S4 mga ordeng panreitiyon ieee ag mon at tagapagpalagunap ng pananammpalaayang | Te ral ang mga paring sekular ay tgapana we park, a mmpangae Jkanang pangkakaluluwa ng ms jlagaan ang kapakanang p jg mee re oka: Kang ng aut 0 ay tiagbewaln 2 aaa gnm regular nia tumanggap ng mga tangkulin bil lang mg Kare rain Pa palin ni obispo Siva 8 parokya Subalit sa pagdami_ng parokya, hind spat = bing, man ekulay na mamuno sa mgt itor Dahil dito, nakalatl Pala fl = ma paring regular kay Papa Pio V nabs vail a kanila na mamahala sa mga parokya na hindi aang pahintulot ng obispo. rng kapahintulotang ito na tinawag na sonal a nH iain 6 For patna rannngklan bang mg Kura paroko mang Mind 9 enema ang pabintaot ng obispo. Sa bis ng karusans toy ang Manes ay mananabling sakop ng supersor ng Raniang onde Par reeakatlaga sila st_parokya. Dail dito, hindi sake bagi * cps seul at walang Kapangyaiban fanaa wae Subalt naninivala naman mig bie mea a, ma peso Tm ro a alain sls ion. Mabe fap tga ping regular» Dahil naman st pansombang soe ang ga paving regular at mawalan ni HA Dav aaa, hind rin map ng obispo ang kanyang kapansyarinan Mary mngsodl ng Maynil Amalia C. Rosales, Rizal: Walang Hangyang Landss. Lungsod ‘Jo Publishing House, Inc. , 2008. "Ibid, p. aa ‘Ang suliranin ng sekularisasyon ay nagsimula at sekular na Kastila kontrobersiyang ito? ‘mga paring regular Paano nadamay ang mga paring Pilipino sa Nang ipilit ni Arsobispo Basilio de Sta. Justa ang visitacion. sa mga paring regular, nagsipagbitiw sa tungkuin ang mga ito. Pinalitan sila ng ‘mga paring sekular. Subalit sa kautusang ipinalabas ng Hari ng Espanya noong Disyembre 17, 176, ibinalik sa mga paring regular ang mga parokya, Isinasaad din ng kautusang ito ang pagsasagawa ng viitacion 1 alinman sa pinuno ng ordeng panrelihiyon sa parokya o ng obispo. Iniuutos din ang pagsasanay ng lalong mahuhusay na pari upang matugunan ang mga pangangailangan na dala ng parokya. imaraming bilang ng Subali’t sa kabila ng pagdami ng bilang ng mga paring Pilipino, hindi pa rin lubusang naipatupad ang sekularisasyon. Ang mga parokye na nasa kamay ng mga sekular na pari ay binawi pa rin sa kanila. Hindi binigvang pagsasaalang-alang ang tagal ng pamumuno ng mga. par sekular sa mga parokyang binawi sa Kanila, Ang pagbabalik ng mga Heswita sa Pilipinas noong 1859 ay lalong nagpalala sa suliraning dala ng sekularisasyon. Matatandaan na ang mga Heswita ay naitaboy paalis ng Pilipinas noong 1768, Sa kanilang pagbabalik ng Pilipinas, ibinalik sila sa kanilang mga dating parokya na nasa kamay na ng mga Recoleto, ‘Tumutol ang mga paring Rekoleto na ibalik sa mga Heswita ang mga parokya. Upang mapaglubag ang kanilang mga kalooban, isang kautusan ang ipinalabas noong 1861 na nagkakaloob sa mga Rekoleto ng mga parokya sa mga Arsobispado ng Maynila. Ang marami sa mga parokya na nasa ilalim ng nabanggit na Arsobispado ay nasa pamamahala ng mga paring Pilipino, Dahil dito, nawalan ang mga paring Pilipino ng. parokya. Ang diskriminasyon_ sa mga paring Pilipino ay ipinadama pang lalo nang alisin sa kanila ang dalawang malalaking parokya, ang parokya ng Antipolo, Rizal at San Rafael, Bulacan na ibinigay sa mga Recoleto. Sa sinawang pagtanggal ng mga parokya sa kamay ng mga paring Pilipino, lalong tumindi_ ang pagkamuhi ng mga Pilipino sa mga Kastla. Noong ika-19 na siglo ay mabuksan ang diwa ng nasyonalismo sa ‘mga Pilipino. Salamat sa liberal na pamamahala ni Gobemador- Heneral Carlos Ma. Dela Torre. Sa ilalim ng pamamahala ni Dela ‘Torre, ipinalabas niya ang Kautusang Moret na naghahangad na sekularihin ang ‘mga paaralan, Inilagay ang mga paaralan sa pamamahala ng gobyerno, 15alan gava agyanib-sanib na mga paar Philippine Insatute, pinagsan Ee Sn de stag ane PD ge of San ose, Colle: of Sat Be Ce en ff Design, Painting ane ba tan Terran Acad ot ig state ay ining Pa Academy. pili matapos bigyar ng pags oe nae Ja Torre mi Rafael, ey oe vata : il ‘ni Dela Torre a Pilipino sa jlalim ni el ahi in ni Izquierd ala alu mend: mabuti ang pasting Igoe San baka ang, Kanan inant sa TH MT Pilipino. Kamay me ra ng paula at finoula ang ABI | ea i ion at ee ane San Felipe sa paaralan Sa Tang mga manga su Kuta ng, San OO Kalos ng rFmanggalan niya ng pribilehiyong matagal nt gt an Cavite ay Hans is ati sapling pasaabag (Pe foe baeee ea wa noong Enero 20 a er oe Gio, na a a Cavite sa paso ni Sark ang Kuta ng San Felipe s Kastila ang pagaalsa, Nagapi ans 5% iipino at : abant ang Kuta ng San Felipe, Dinakip at ang maraming sand vagaaisa. Si La Madrid at ang tba pang pinuno ng kasangkot sa pas paghihimagsik ay binitay. Nasugpo pg mg dahilan upang maalis co sa Kabite ay siyang naging dah ngrals Ang pagan ang paring Pino na at St wn sa lana We gyon ~ sina Padre Jose Burgos, Mariano Go ng sekcularisasyon ~ s ‘Zamora. opisyal na |. Tutusan ng mas OP Nils sila at hinanalan ng kamatays an ng abito ang tatlong spo Gregorio “te maninivala siya na walang sara ae fio. sinanod. sapagka’t naninivala si sa subalt hind kkasalanan ang mga ito. ANS a tal josenteng pari ay long inosenteng Pari x pagbitay na ito ss ng padi Aaa ralab sa pagkanauli ng mga Pilipino laban sa ms Kastila nagpaa : tan yon. Subali’t sa pamamagi lamang si Rizal noon. a kanyang 1s1P_ sisang ta0n mimo 2 ite ps ae atang ito. Lalong nagalab ang kanvans Wt yan. ang al Rauptangnakikta nia ma nagagana 2 Kay Jaban sa mga 16 ‘Si Jose Rizal at ang Kanyang Kammusmusan Sumilang si Jose Rizal sa Calamba, Laguna noong Hunyo 19, 1861. Hindi naging madali ang pagsisilang kay Rizal ni Doita Teodora sanhi sang malaki niyang ulo. Nang siya ay binyagan, ang paring naghinyag sa kanya ay natawag ang pansin sa laki ng kanyang ulo kaya nagwika na Ingatan ninyo ang batang ito. Siva ay megiging dakala pagdating ng araw. Pampito sa labing-isang magkakapatid, lumaki si Jose Rizal sa isang pamilyang umiiral ang matinding pagmamahal sa Maykapal at sa kandili ng _kanyang inang inilarawan niya sa kanyang talaarawan na isang pambihirang babae, malawak ang kaalaman sa literatura at mas mabusay smagsalita ng wikang Kastila kassa sa akin. Si Don Francesco Mercado, arg ama ni Rizal ay inilarawan niya na _huwaran ng mya arma Tulad ng ibang bata, si Rizal ay malikot at pilyo. Lagi siyang nakatatanggap ng palo dahil sa kanyang kapilyuhan. Sa kabila naman ng kanyang kapilyuhan, siya ay isang batang likas ang katalinuhan. Mahilig siya sa pagbabasa at pagsusulat. Dalawang taon pa lamang siya ay ala niya ang alpabeto at sa gulang na ay ‘Tagalog at Kastila. ma patna taon ay nakasusulat na sa wikang Mahalaga ang edukasyon para sa pamilya ni Rizal. Ang kanyang ama at ina ay parehong nakapag-aral sa kolehiyo. $i Don Francisco ay nagaral sa Kolehiyo ng San Jose sa Maynila samantalang si Doiia Teodora naman ay sa isang kolehiyong Dominiko nag-aral, ang Kolehiyo ng Sta. Rosa sa Maynila rin. Kaya naman ang kanilang mga anak ay binigyan din nila ng mabuting edukasyon. Bukod sa kanyang ina na nagturo sa kanya ng alpabeto at naringgan hiya ng magaganda at hitik sa aral na mga kuwento mula sa isang lumang sipi ng aklat na £7 Amigo de los Niftos, ang pormal na edukasyon sa wikang Latin at aritmetik ay nakuba ni Rizal sa _gurong si Leon Monroy. Nang pagraralin siya ng kanyang ama sa kabayanan ng Calamba ay hind, nawili si Rizal. Sinabi niya sa kanyang mga magulang na sa bahay na lamang siya mag-aaral sapagka’t alam na niyang lahat ang itinuturo ng kanyang guro. Ganito rin ang nangyari kay Rizal nang siya ay pag-aralin sa Bitian noong siya ay siyam na taong gulang. Di rin siya navwili sapagka’t di kanais-nais ang pamamaraan sa pagtuturo ng kanyamg gurong si Justiniano Aquino Cruz. vSinunod ng mga magulang ni Rizal ang payo ng gurong si Justiniano [Aquino Cruz na sa Maynilana pagaralin si Rizal sapagka’t lahat ng dapat nivang ituro dito ay alam na nito. Bilang paghahanda sa pagsusulit na Kukunin upang makapagaral sa Maynila, pinaturuan si Rizal ng kanyang ama kay Lucas Padera sa kabayantan ng Calamba. Labingisang taon si Rizal nang siya ay pumasok sa Ateneo Municipal de Manila. Dito ay namukadkad ang*kanyang likas na talino. Tsang a sa kanya ang mabuting gurong si Padre Francisco de inspirasyon pal 2 lat sa wikang Kastila Paula Sanchez na humikayat sa kanya na mags ‘Mga Alzala ng Kammsmusan sa Calamba Bawa't bata ay may mga alaala ng kamusmusan na _nakakintal sa anilang isipan. Hindi naiiba ang batang si Rizal. Isa sa nag-ivan ng rmalalim na. aral sa kanyang murang isip ay ang matiyagang pagtuturo ng Kanyang ina sa kanya at pagbabasa nito ng mga kuwento sa kanilang magkakapatid na mula sa EY Amigo de Jos Nifios kung saan ang kilalang, kuwento ng kulisap na sumugba sa liwanag ng ilaw ay naging isang ilusyon. para kay Rizal. ‘Ang kanyang bahay-laruan sa likod ng kanilang bahay ay isang sanktuaryo para sa batang si Rizal. Dito ay may sarli siyang mundo. Dito ay ginagawa niya ang mga bagay na kinahibiligan niya tulad ng pagpipinta, pagiilok at paggawa ng puppets mula sa maa stk. Iimuturing ni Rizal na kalaro at pinagmumulan ng kanyang kasiyahan ang kanyang mga kalarong hayop. Isang, pony’na may pangalang Alfpato, at si Bergamaa, ang kanyang aso. ‘Ang mga kuwento tungkol sa mga multo, tiyanak at_iba pang mga Kababalaghan na narinig niya mula sa kanyang aya ay higit pang nagpayaman sa malikhaing isip ni Rizal. ‘Ang alaala ng unang pagsakay sa steamship sa Laguna de Bay at ang pagbabalik sa Calamba mula sa pageaaral sa Bilan ay labis na nagbigay ng Tigaya sa musmos na isip ni Rizal. Sa kanyang talaarawan ay isinulat niya na hindi mailalarawan ang kanyang kasiyalian lalo na nang makita niya ang kanilang mga katulong na naghihintay sa kanya. Sa kanyang Kasiyahan, ayon sa kanyang talaarawan, siya ay napatalon, masayang-masaya sapagka’t kapiling na naman niya ang kanyang pamilya. 18. nod be Tong ind! nag mise si Rial sa Bi? Saag boner a mangungl ss kang mia maguang at hap, iba ang ran sa tahanan ng kanyang tiyahin kung saan siya tumira, S paglalarawan sa kanyang tiyahin at pinsang si Margarita, isinulat ni Ral ang suits may Aakaibang waling nkabige nang tid 1a tad Sa sai habang mashabass ng Biblia samantalang ang Kanyang.pinsan naman sinuubos ang maghapon sa pagkukumpisal at pagraayuno para sa kaysg mga kasalanan. Sa paningin ni Rizal, higit ding masinop at maavos an amamahay ang kanyang ina kaysa sa kanyang tiyahin, “sens Sa kabila nang pangungulila sa kapa ul la sa kapaligirang nilakhan sa Calamba, leis namsang nagbiay asiahan kay Rizal ang kgs ne kanya pinsang Arcadia, sa mga halye ng Bian, Ito ay isang bagay a hindi niya naranasan sa Calamba sapagka’t hindi sila pinapay: Kanilang mga magulang na maglaro sa lansangan wen Ang Unang Pangingibang Bayan ni Rizal Nilisan ni Rizal ang Pilipinas noon lipinas noong Mayo 3, 1882 ng may vabiga a ae sapagka’t lihim sa kanilang mga magulang es anyang rs ee ang iniwan niya sa kanyang mga magulang na humihingt ees a Dae ginawang pag-alis ng walang paalam. Isinaad niya sa a to na tulad ng iba pang nilalang ng Maykapal, mayroon din ee aa ae ito ay ang hanguin sa pagdurusa ang kanyang mga ae ~ayan. Sa huling bahagi ng liham sa kanila ay isinulat ni Rizal: Adam co eee Kasakit para sa inyo ang aking pagealis, Subali’t may snagtutulak sa aking umalis. Makikipagsapalaran ako... mazar akong magtagumpay o mabigo. Bahala na ang Diyos. * Maliban sa makapagpatuloy ng. pag-aara , dabilan ng pagisan ni Read?) PASS ano pa ba ang matinding sama ANSP i maskapatd na Pacino at Rizal, bad ila ang man ng isip at puso ng isa’t isa. Alam nila ang pangangailangan ‘mt reporma sa Pilipinas, subali't kailangan na sa pagsasagawa nit. may malavak na kaalaman ang mga Pilipino. Kaisa si Paciano sa paninivala ni Rizal na_ang panginglbang bansa ay kailangan upang mapastagumpayan ang. mithing” pagbabago para sa bayan, ‘Kaya naman si Paciano ay buor pusong nangako na turstsan nya ang paseaaral ni Rizal sa ibang bana, song ni Rizal na magkaroon_ ng higit pang malawak na pag-aaral ol sa bang bansa, Nais niyang mabatid kung paano ang mga ito 19-™ as na mayroon ang mga ito, aan, kung ano ang mga batas na may a i pinamarsh mata ang ht na abu, psano nasa saettiglgang pungunglakal ano ang mg iusang | panreporma ns arene Europa anno Kalra ag Kalyan ng igh maznamaya a sag aga pnararan na inguin pang. makansan a mi pagbaba , rmavvawalah 1 wala ni Rizal na hind FSA ea muna st kalagavan ng Pinas at tulong rears aghaoon ny, pagbabago sa kolonya, Hangad ni Rival na makita aa asap ang mga taong makatutulong upang maibisay ang repo kanyang bayan. atkong alvadora, naglakbay si Rizal patungong oa Po PENG ‘Jose Mercado. Labis na nalungkot si Serres arinig na hindi magandang pag-musap tungkol sa Pilipinas Mir Salakihang sakay ng Saladora, Ayon sa kanya, Talos lal ng a iusap tungkol sa Pilipinas ay walang magandang sinasabi sa bansang see eeng pinanirahan ng mahabang panahon kung saan sila ay nagk " ra ga kana tala ay sina ni Rizal ang gato: Natuklasa a aaa ae finga Kasia) 2) naghahangad na sipsipin ang dugo ng mga Indio. Isinulat din ni Rizal sa kanyang talaarawan na siya lamang ang na isang Indio na nakasakay sa Salvadora. Pagdat sasakyang pandagat ng ing sa Singapore, Iumipat si Rizal sa_sasaky: ™ = ‘biemnah. Dito ay_nakahalubilo iva ang mgt pasahero Pea em Foropeo at naging malapit sa mga_pasaherong Dutch a raging | xkasama niya sa pamamasyal sa bawa’t daungang hintuan ng Dje Si Rizal sa Thang Bansa . Dumating si Rizal sa Barcelona sa kalagitnaan ng Hunyo Be se Pagkaraan ng ilang buwa ay humipat siya sa Madrid sapagkalt patasti higt na mura ang pagsaral ng medisina dito kaysa sa Barcelona Reene Nobyembre 3, 1882 ay nagpatala siya. sa kursong mes ate Contal Universidad de Madrid. Ipinagpatuloy din niya ang pas-aar Filosopiya y Letras. , Likas na masipag at isang taong_nanininiwala na bawa't oras ay dl inta_at pag-ukit dapat masayang, si Rizal ay kumuha ng leksyon sa pagpipings at pas Wf Sa Akademya ng San Fernando. Nag-aral din siya ng mga wikang . 20 Ingles at Aleman at Italyano. Kumuha rin siya ng leksyon sa eskrima dencing). Walang sayang na sandal kay Rizal. Kung siya ay walang pasok o Jeksyon sa_mga pinag-aaralan niyang wika, pagpipinta at pagiilok, siya ay nanonood ng opera at kunsiyerto at nagpupunta sa mga galeriya ng sining at mga museo, ganoon din ng mga aklatan kung saan ay nawili siyang magbasa ng mga aklat na may kinalaman sa inheneriya militar (military engineering). Natapos ni Rizal ang kanyang licentiate sa medisina noong Hunyo 21, 1884. Nagpatuloy siya sa pagdodoktor. Hindi niya naisumite ang kanyang tisis (thesis) kung kaya di naipagkaloob sa kanya ang. titulong Doktor ng Medisina. Noong 1885, natapos ni Rizal ang pag-aaral ng kursong Filosopiya y Letras, Nagtungo naman siya sa Paris upang magpakadalubhasasa_optalmolohiya. Dito ay naging katulong na ‘manggagamot siya sa klinika ni Dr. Louis de Wecker, isang kilalang ‘manggagamot na Pranses. Nagtungo rin siya sa Alemanya at nagsanay sa isang pagamutan sa Heidelberg sa pamamahala ni Dr. Otto Becker, kilalang manggagamot na Aleman, Sa pananatili ni Rizal sa Europa, labis ang naging pagkahumaling niya sa lungsod ng Paris na inilarawan niyang isang lungsod par excellence, ‘Ano ang dahilan ng kanyang pagkahumaling sa lungsod na ito? Ang hangaring mapag-aralan ang lungsod ng Paris. pati na ang wikang Pranses ay dalawang bagay na nagtulak kay Rizal upang balik-balikan ang Paris. Bukod dito, natutugunan ng lungsod na ito ang pagkamahiligin sa sining at malayang kapaligiran ni Rizal. Natuklasan din ni Rizal na sa Paris ay higit na magagaling ang mga kagamitan sa panggagamot kahit sa ‘alilit na pagamutan dito kaysa sa mga pagamutan sa Madrid. Labis din ang naging kasiyahan ni Rizal sa kanyang pagiging katulong ‘na manggagamot sa klinika ni Dr. Wecker. Lubos siyang humanga sa doktor na Pranses na pinupuntahan ng mga manggagamot mula sa iba’ ibang bansa ng mundo upang magsanay sa ilalim niya. Dito rin hagtutungo ang maraming dugong bughaw upang magpagamot. Hinangaan din ni Rizal ang mga tao at magagandang kapaligiran ng Paris. Ayon sa kanyang paglalalarawan sa lungsod, bawa't piraso ng lupa ay ‘natataniman, ang mga bahay ay napakagaganda at may mga hardin, ang 21hhardinero at tagapag-alaga ing mga hayop ay dalubhasa at ang mga tao ‘mga hardinero at a fay nag-rusap tungkol sa kasaysajan at pik ‘Nang magbalik si Rizal sa Europa noong 1888, mul siyang ee ‘ joong 1889 upang ‘magsaliksisk at ipalimbag ang kanyang SSotayon sa Ses dea Ts Fina na silt ni Antonio de Monta ane 1609, Dito rin niya itinatag ang ‘Kidlat Club at Indios Bravos. Muli niyang binisita ang Paris noong 1891 nna Tubds na nakabighani kay Rizal ay ane is na buwan mula Pebrero 8, hanggang, Agosto 9, 1886, Sa loo Tainan rae a maniaan sist No, 16, Karts, Lamia si No. 5, Gasbengase a Ludvig Play, maapit st Unibersdad ng Heidelberg, na Kinaroroonan ng, Auge Kini See panama ni Dr. Oto Becker. Mapa st Ral sapghabinian sie vie pahinnilot ni Dr. Becker na makinig sa Kanyang mga p ‘magmasid sa kanyang Klinika. vi fe naliit na ya, nan an din si Rizal sa Wilhemsfeld, isang m _ ad sa kagubatan ng Odenwald, Kanlurang nayon a ito ay naniralian siya sa pamilya ni Kar! Ullmer, sang pastor Alemanya. Dito ay na Protestante. Pano nakilala ni Rizal ang pamilya ni Pastor Ullmer? akilala sila ni Pastor namasyal si Rizal sa kagubatan nang magkakilal uh aa vars nit. Madal slang nagkahulihan ng loob. Inanyayalan 1g pamilya Ullmer si Ral na sa Kaila maniraan habang ag hull ya : Wihemfel Pt mer, malimit Vilhemsfeld. Habang si Rizal ay nasa tahanan mg mga malin iad ‘yy ngpapalitan ng Kaalaman hinggl sa pilosopiya at rt ‘Nasingg Katuwaan din ni Rizal ang mga anak ng mag-asawang Ullmer na sina Etta at Friedrich, sa pamilya Ullmer ang fababanaag sa isang liham ni Rizal sa ps Ulmer 2 napatagmndangrleyong nabuo sa pagitan niya at ng pamilyang ito. Sab ni Rizal sa kanyang liham: Nagpapasalamat ako sa inyong kabutiban sa akin jan... sa aking habang ako ay nasa inyong tahanan. s bansa, kayo ay lagi nang makakatagpo 22 smabuting — kaibigan mmamamatay kaagad.” kung ako ay hindi Nang dumalaw sa Pilipinas at maging bisita ng pamilya ni Asuncion Lopez Bantug si Fritz Hack, apo ng anak ni Pastor Ullmer si Etta, kasama ang kanyang kapatid na si Hans, sinabi niya sa pamilya Bantug na ayon sa kanyang lolong si Friedrich ay dalawa lamang ang natatanging dayuhang naging bisita ni Pastor Ullmer - ang Empetratris at si Dr. Rizal. Ayon pa sa kanya, ang alaala ni Rizal ang higit na nanatili nang matagal sa kanilang pamilya, Ayon kay Fritz Hack, buhay na buhay ang larawan ni Rizal sa Kanilang pamilya sapagka’t malimit na ito ay binabanggit ng kanilang lolo Friedrich sa kanila, Makasaysayan din para kay Rizal ang pananatli niya sa tahanan ni Pastor Ullmer sapagka’t dito niya sinulat ang ilang mga huling bahagi ng kanyang unang nobelang Noli Me Tangere. Sa piling ng pamilya Ullmer ay nadama ni Rizal ang lubos na katahimikan sapagka’t natagpuan niya sa kanila ang lubos na pang-unawa at pakikibahagi sa kanyang mga pangarap, suliranin at kabiguan. Sa isa pang liham na ipinadala ni Rizal sa pamilya Ullmer ay isinulat niya ang ganito: “Ang kaligayahang dala ng pang-unava ng iltang tao ay napakabalaga at ito ay hindi agad malilimutan Naunawaan ninyo ako sa kabila ng aking kulay kayumangi na mabirap smaunasvaan at malurok ng iba” Ang liham na ito ay ipinagkaloob ng magkapatid na Fritz at Hans ‘Hack sa pamabalaan ng Pilipinas kasama ng iba pang alaala mula kay Rizal tulad ng_ isa pang kopya ng unang edisyon ng Noli Me Tangere na may Paghahandog na nakasulat sa wikang Aleman. Ang iba pang mga bagay na ipinadala ni Rizal kay Pastor Ullmer ay kanila ring ipinagkaloob sa pamahalaan ng Pilipinas. Namalagi si Rizal sa Berlin ng anim na buwan, Dito ay sumapi siya sa tatlong ‘samahang siyentipiko, ang Anthropological Society, Ethnological Society, at Geographical Society, Kung lubos ang naging pagkagiliw ni Rizal sa lungsod ng Paris, ganito ang kanyang naging damdamin sa lungsod ng Berlin. Ayon kay Eberhard Kunz, dating embahador ng Alemanya sa Pilipinas, si Rizal ay humanga sa Pamantasan ng Humbold, pambansang aklatan ng Alemanya, “Rizal's Correspondences. 23ca magagandang kalsada ng Unter den Linden at sa_pagamulné Charite’. Se pazamustang ito ay nakatagpo ia ang magagaling na mansyagamos sina Robert Koch at Rudolf Virchow. ‘Ang paghanga ni Rizal sa mga Aleman ay pinagtbay niva ng kanyang jsalin sa wikang Tagalog ang ‘Pell, isang tulang sinulat ni a ick: Schiller Ang ‘ang ito ay ‘sang likhang parmpanitikan 1 nagbigay Kaalaman sa mga Aleman ng ideya ng kalayean, ‘demokrasya, atarangang panlipunan at diwang rebolusyonaryo, ling bahagi ng Noli Me Tangere Sa Berlin ay tinapos ni Rizal ang hl palimbagan ng noong Pebrero 2, 1887. Dinala niya ang manuskrito nlto sa Buchdruckerie, Aktien-Gesselschatt 1887, Mula dito ay Nitisan ni Rizal ang Berlin noong Mayo 1, nagtungo siya sa Czechoslovakia. Kasama si Maximo Viola, binisita nila si Propesor Ferdinand Blumenritt sa Leitmeritz. Isang linggo silang manai sa hugal na ito Binisita nila ang mga museo at mahahalaga at makasaysayng lugal sa Leitmeritz. kasama si Propesor Blumentrit. Sa kabila nang sa pamamagitan Tamang ng pagssulatan umusbong ang. pagkakaibigan nina Rizal at Blumentrit, makita nt Rizal ang kabutihan ng Kalooban ni Blumentitbilang kaibigan. Sa loob ug apat na ano inilag) nina Rizal at Viola sa Leitmeritz, ay lagi slang sinusundo ni Bicchntrtt upang ipasyal. Ayon kay Viol, kung hind sila masasamabon aeslumentritt ang sumasama sa kanila ay ang kaibigan nitong st Dr Robert Klutschak. aging isang mahalagang balta rin sa Leitmeritz ang pagbista nina Rizal Ang bazny na ito ay ibinalita ng. pabayagang Leimert Zeining 0 may petsang Mayo 18, 1887. Inilarawan sila ng pahayagan “dalawang ‘ginoo mula sa Pilipinas na kabilang sa sangay na Tagalog ne Tahing Malayo oe mata kay Dr, Bhimentit, mga Kaunasunabang tao mula sa kanilang Jabi na tumapak sa lupa ng Leitmiritz”." Mula sa Leitmeritz ay naghungo sina ni Viola sa Prague at sa Brinn. ‘Apat na araw naman silang nanatii sa Vienna, Nagtingo din sila sa Apa Nuremberg at Ulm. Mula dito ay magtungo sila sa Switzerland _ © Leitmeritz Zeitung, No. 39, 18” May 1887, 24 Noong Hunyo 23, 1887, nagtungoi Rizal sa Teal }, 1887, nagtungong magisa si Riz oon Ears 8% 1687, maghangoeg tap sa Ttaly. Si Viola ay Sa buor - on A mn aig tga a eae Rizal na makaramdam ng lungkon caer earn pumal wm Plipinas kang san unger. ; tt huay. Sa kanyang hip ay” saghabenree or aroon siya nig pangamba na hindi na niya yeas indi na niya muling masisilayan ang kagandahan ng Noong Hulyo 3, 1887, ca ka NOH Huo 9, 1887, sumakay na si Rizal sa $8, Djemmah sa Kanya sa Saigon kung san ay lumipat sya sa barkong SS, tates 1 Saigon noong Agosto 2, 1887. S.S, Hayfong na Pagbabalik Bayan ni Rizal Sa kabila ng pagtutol : agtutol ng kanyang pamilya at Deghabalk ng Plipinas ni Rizal, agbalk aoa Honea langan. Dumating Rizal sa Pilipinas noone Agosto 6 1887 Bakit tutol an sa Plipinns a an Kanvang pamilya at maga kaibigan na magbalik si Rizal dinggin ang kanilang pagt aaa kadahilanan ni Rizal upang hindi tutol al_ magpasiyang magbalik sa Pilipinas? lipinas: Sa isang lham ni Paci 1886, ay ipinaalam i Paciano kay Rizal na may petsang Disyembre 8, raging di ila mon kel ead ma ang anil tga Tnihigan at Rizal sa Pilipinas Ang kanyang kaboreo Chesser mahal Beas Piping haya kab Chengy a mga kabul sapagha’t ang kanyang pagbabalik a ee buluhan sa lahat ng kanyang napagearalan. ay magpapawalang Ipinaalam din ni Paciano kay Rizal na mal iva la 7 cae 1a mahigpit niyang tinututulal ang pagbabalik nito dahil “walang makapagsasabi kung ang iyong pagbabalik ay hindi magdudul ee magdudulot ng suliranin sa ating matatanda ng Subal't labis nan ; ng nangungulila si Rizal «in at abs nang nangung tizal sa kanyang pamilya. Naniniw: tins eg Shan mishap arn Dama ng siaay nasa s. Nang pavuhan sya ni Blumen na mana na sabi iva dito ssa nang ham nahin nya anno * Epistolario Rizalino, Tom = ino, Tomo ip. 287. Ibid. p. 132. nm 25ang pao nto saga li na nya matatagalan ang buhay sa Madu sasha dito ay para lamang silang mga tinig na surisigaw sa. kagubatan. bayan, mga kaibigan Maliban sa nadaramang paring sa sri bayan, mga Kaigan ‘at pamilya, may apat pang. ibang hangarin si Rizal sa pasiyang nae oa Pilipinas. Una ay, upang bigyang laas ang pagkabulag ng Kanyang Sas Panglawva, mabatid Kung bakit hindi sumusuat sa kanya o Leonor Rives Pangatl, matukasan ang naging isang Kayan nobelang Noli Me Tanger sa kanyang mga kababayan; at, Pang-apat, mapaglingkuran ang kanyang mga Kababayan. Nabigo si Rival na makausap si Leonor Rivera. Hind! sila nagkita sapagka't nagungo na sa lalawigan ang dala Kasama ng kanyang ry smagulang may lang buwan na ang naklilipas bago pa dumating st Pilipinas 5 Rizal. Nagtungo siya sa Kalama at nagpatayo ng gomanasium at Kfnik s kanyang bayan. Sa klinikang ito ay matagumay niyang naoperahan ang maraming mga kababayan na may katarata z nahon sa panggagamot at Bagama’t ginugol ni Rizal ang kanyang pan pagtulong sa kanyang mya kababayan, hindi naman twig ang ma, pre : x jzal_na isang filibustero, sa pagmamanman sa kanya. Itnuturing nila si Ri r Subersibo, at tazapanggulo ng, Katahimikang pampubliko. Ang santo pagtuturing. sa kanya ng mga prayle ay sanhi ng kanyang talumpati sa Madr hang magiagi sa paligsahan sa pagpipinta sina Juan Luna at Resurreccion Hidalgo. Ang ganitong pagtingin sa kanya ay lalo pang pinatindi ng kanyang nobelang Noi Me Tangere. agtagumpay vrayle na maipatawag ng Gobemador-Heneral na si pile "Terrero x) Rizal sa Malacahang kaagnay ne hanyang sobdla Inilaraan ng mga prayle ang nobela na subersibo at heretiko at ining na ipaghaval ng Gobernador-Heneral ang pagbabasa ito. Subaltdi.wad sumunod si Terrero sa-mungkabi ng mga pray, Tpinatavag ni si Rival at hiniling na bigyan siya ng isang kopya ng nobela, Isinangguni niya ito s Komisyon sa Pagsesensura. Te ang mga kilos at gawain ni Hangad din ni Terrero na masubaybayan ang mia kilos a 7 Rizal kaya binigyan niya ito ng isang bantay sa Katauhan ni Jose aaa de Andrade. Sa ganitong kalagayan, naramdaman ni Rizal na walang kabul hana ‘ang kanyang pagbabalik sa bansa. Nagpasiya siya na magbalik sa Europa. ™ gpistolario Rizalino V, p. 82. 26 Subali’t sadyang di pa tadhana na makaalis kaagad sa Pilipinas si Rizal. Namatay ang kanyang kapatid na si Olimpia sa panganganak at di niva nals iwan Kaagad ang pamilya sa kanilang pagdadalamhati.. May’ pase aalinlangan din si Rizal na umalis kaagad sapagka't nais pa niyang makita at makausap si Leonor Rivera. Nauni't sa pagitan ng Disyembre 1887 at Enero 1888, dalawang pangyayari ang nagpabils ng paglsan ni Rizal sa Pilipinas. Ang mga ito ay may Kaugnayan sa kanyang nobelang Noli Me Tangere at sa umiiral na korupsiyen na Kinasasangkutan 1g mga_prayleng Dominiko sa lupain sa Kalamba. Ang lupaing ito ay pag-aari ng mga Heswita subali’t kinamkam. ng mga Dominiko noong 1883. Sinisingil ng mga Dominiko ang mga magsasaka sa hipaing kanilang kinamkam ng napakalaking halaga subali't ang ibinabayad nilang buwis sa pamahalaan ay napakaliit lamang. Sapagka’t ang mga magsasaka sa Panahong iyon ay nakaharap sa_mahigpit na suliraning pangkabuhayan_sanhi ‘ng mababang presyo ng asukal, ang napakataas na singil sa kanilang lupang sinasaka ay naging malaking problema sa kanila. Hiningi nila ang tulong ni Rizal sa bagay na ito. Bilang kinatawan ng mga magsasaka, nagbigay si Rizal ng kanyang ulat sa isang pulong. Dahil dito nakakarating ang suliranin 1 kaalaman ng pamahalaan at isang masusing imbestigasyon kaugnay nito ang ipinag-utos ni Terrero. Nagalit ang mga prayleng Dominiko. Pinagbantaan nila ang mga magsasaka na palalayasin sa kanilang mga Inpang sinasaka at sisirain ang kanilang mga bahay at iba pang mga ari-arian, Ang Komisyon sa Pagsesensura naman ay nagbigay ng ulat na ang sumulat ay isang paring Agustino, si Padre Salvador Font. Sa ulat ni Padre Font ay binatikos at tinawag niyang ignoramus si Rizal. Sinabi rin niya na dapat na ipagbawal ang Noli Me Tangere sapagka’t ito ay labis na nakasisira sa pamahalaan at sa simbahan. Nang hindi gumagawa ng hakbang si Terrero {pang ipatupad ang ulat ay ipinalimbag at ipinamudmod ni Padre Font ang ulat upang mapilitan si Terrero na gumava ng hakbang laban kay Rizal Tinatawag na muli ni Terrero si Rizal at pinayuhan na umalis ng bansa sa lalong madaling panahon, Nagbalik si Rizal sa Kalamba at sinabi kay Paciano ang payo ni Terrero, Pinayuhan nina Paciano at Narcisa si Rizal pa umalis kaagad upang matiyak ang kanyang kaligtasan, 27rr ‘Ang Moling Paglisan ng Pilipinas Mabigat man sa kanyang\kalooban, muling nilisan ni Rizal ang Pilipinas. Sakay ng isang bapor na Intsik, dumating si Rizal sa Hongkong noong Pebrero 8, 1888. Dalawang linggo siyang nanatili dito. Sa panahong ito ay nakalagpo niya ang mga takas na Pilipinong ipinatapon sa Marianas. Kabilang sa kanila ang manananggol na si\Jose Maria Basa na naging isang rmatagumpay na negosyante st Hongkong. Mula sa Hongkong, nagtungo si Rizal sa Yokohama. Humanga si Rizal sa kagandahan ng bansang Hapon. Nakatawag ng kanyang pansin ang pagkamagalang at kasipagan ng mga Hapones at ang payak na pananamit ng mga kababaiban. Napansin din niya na bihira lamang fang masamang tao sa bansang ito. Subal’t hindi nagustuan ni Rizal ang paggamit ng rickshaw - isang sasakyan na hinihila ng tao. sa Amerika, Humanga Mula sa bansang Hapon ay nagtungo si R siya sa kalayaan na tinatamasa ng mga Amerikano nguni't binanggit niya na fang Amerika ay isang bansang tunay na malaya subal’t para sa mga Putt lamang, Nasaksihan niya dito ang matinding diskriminasyon para sa mga Negro at mga Intsik. Nagpatuloy ng kanyang paglalakbay' si Rizal patungong Liverpool, Inglatera. Dumating siya dito noong Mayo 24, 1888. Nagtungo siya sa London sakay ng tren at binisita niya ang Museo ng Britanya. Nagbalik si Rizal sa Europa. Kinilala na siya ng mga kabataang Pilipinong naroroon na_kanilang pinuno. “Tinawag siya ni Antonio Luna na “tinig ng mga Pilipino”, Sa panahong ito ay binalak ni Rizal ang pagtatatag ng isang samahan ng mga dalubhasa tungkol sa Pilipinas na mamamabala sa pagdaraos ng isang pandaigdig na pulong bilang bahagi ng gawain ng idaraos nna Pandaigdig na Eksposisyon sa Paris. ‘Ang isa pa sa pinagkakaabalahan ni Rizal sa panahong ito ay ang anyang pazsusulat ng anotasyon ng aklat ni Morga na Sucesos de Tas Tas pings. Dahil dito ay tinanggihan niya ang alok na maging patnugot ng La Solidaridad, ang pahayagan ng Kilusang Propaganda. ‘Umalis si Rizal sa London noong Marso 1889. Nagtungo siya sa Paris at sumapi sa Freemasonry’at itinatag ang Jndios Bravos. Ito ay isang samahan ng mga Pilipino sa Europa na naghahangad na makalaya ang labing M: simula sa mga Pilipino, sa kamay ng mga mananakop- 28 Nagbalik na mulisi Rizal sa London, pagkat s sa London, pagkatapos ay nagtun Brussels. Muli niyang naisip ang pagbabalik sa Pilipinas. Naninivala te mt ane op maka Pilipino ay nararapat na uno ng Plipnas pang hige zna mapaglingkuran nilang bayan mangabuly pa mapedinghran ang i bayan mangahulugan man iyon ng kanilang Habang_ nasa Brussels ay tina s ay tinapos niya ang_pagtutugma sa kanyan pangalawang nobela, ang EI Filibustersimo. Natapos niya - co an ang ». Natapos niya itong sulatin noong Noong Oktubre 18, 1891, nz lis ; , 1891, nagpasiya si Rizal na_umalis ng Europa ‘Nagtungo siya sa Hongkong. Nakatagpo niya sa barko si William ‘Piven, ane nagtatag ng unang pamayanan ng mga Ingles sa. Sandakan, Hilagang Borneo Naisip ni Rizal na makabubutimarahil kung makapagtatayo ng. isang pamayanan ng mga Pilipino sa Borneo fin ng my a oo oe na bubuuin ng mga taga Kalambang. Nang mga huling araw ng Oktubre 1888, na si Rizal tha sng ai as Brena ta maga karan dandamin at paninivala na mara sa mga Plipinong nasa Europa ay mga at matatapang lamang. sapagka’t sila ay malayo sa panganib. Sinabi niya ma ma Pilipinas at wala sa ibang bansa ang labanan kung saan ang mga Fiipino ay daa nha naroroon upang lumaban ng sama-sama, mabigo man 0 aan. sinaad niya rin sa iham na ito na ang gamot ay dapat na ilapit Dumating si Rizal sa Hongkong noong Nobyei ‘ong noong Nobyembre 19, 1891 al kaagad niyang pinasimulan ang kanyang panggagamot, ‘Tumanyag svabilang ‘manggagamot sa mata, Di nagtagal, dumating na sa Hongkong ang kanyang ama, ang kapatid na si Paciano, bayaw na si Silvestre Ubaldo, ang kanyang ina, at tatlong kapatid na babae - sina Lucia, Josefa at Trinidad. Habang nasa Hongkong, naging abala si Rizal 7 ;, naging abala si Rizal sa_ mya proyekton, kanyang Dinabalak tulad ng pagtatayo ng pamayanan ng mga Pilipino sa neo at ang pagtalatag ng isang samahan, ang La Liga Filipina, ‘Muling Pagbabalik sa Bansa Matindi ang hangarin ni Rizal Las os i Rizal na maging kapakicpakinabang sa — ae Kababayan. Hindi na niya iniisip ang panganib na nakaamba sa ang buhay. Nang tanggihan ni Gobernador-Heneral Eulogio Despujol ang panukala ni Rizal na pagtatayo ng pamayanang Pilipino sa Borneo, lalong tumindi ang hangarn ni Rizal na makabalik sa Pilipinas. , 29Kasama ang kapatid na si Lucia, umalis si Rizal sa Hongkong noong Hunyo 21, 1892. Pagkaraan ng apat na araw, Hunyo 26, sila ay dumating ng Maynila, Dahil batid ni Rizal ‘na mapangunib ang Kanyang ginawang pagbabalik sa Pilipinas, isang lihar ang kanyang iniwan sa mga kababayang naninirahan sa Hongkong. Ginawa niya ang liham noong Hunyo 20, 1892 Sinabi ni Rizal sa liham na ito na nais pa niyang harapin ang kamatayan at ipagkaloob ang kanyang buhay kaysa_—patuloy na makitang nagdurusa ang Kanyang mga magulang sa ibang bayan at malayo sa lupang tinubuan at mga kaibigan at ang kanyang mga kapatid at ang Ranilang mga pamilya ay pinag- ‘uusig. na parang mga salarin. Nang dumating sa Maynila, nakipagkita si Rizal kay Gobernador- Heneral Despujol. Ipinaliwanag niya rito ang tungkol sa kanyang proyekto sa Bomeo. Ipinakiusap niya ang kaligtasan ng kanyang pamilya sa pagbabalik ng mga ito sa Pilipinas mula sa Hongkong. Ipinakiusap niya rin ang pagpapatawad sa kanyang mga bayaw na patuloy na namumuhay na parang maga takas. Nilibot ni Rizal ang ilang lalawigan sa Gitnang Luzon kung saan natuklasan niya na siya ay kilalangekilala ng mga tao. Sa Kanyang paglilibot na ito ay hangad ni Rizal na mahikayat ang mga tao na sumapi sa kanyang itatatag na samahan, ang La Liga Filipina. Noong Hulyo 3, 1892 ay itinatag_ ni Rizal ang La Liga Filipina, isang samahang may hangaring pagisthin ang buong kapuluan sa isang katawang, Duo, malakas at magkakausi, Hangarin din ng La Liga Filipina na magbigay ng tulong sa lahat sa oras ng kagipitan at pangangailangan; ipastanggol ang mga mamamayan sa lahat ng uri ng karahasan at kawalan ng katarungan; paunlarin at palakasin ang edukasyon, agrikulktura at pangangalakal; at jpagpatuloy ang pag-aaral at pagpapatupad ng report ‘Tatlong araw matapos na maitatag ang La Liga Filipina, dinakip si Rizal noong Hlulyo 6, 1892 sa utos ni Despujol. Ang dahilan ng pagdakip ay ang pagkakatagpo ng mga pamaskin na may pamagat na Pobres Frailes sa Joob ng kanyang maleta. Ang nasabing mga pamaskin ay isang artikulo na tumutuya sa mga paring Dominiko. Ang mga pamaskin ay inilagay din ng ‘mga prayle sa tinutuluyang otel ni Rizal upang mapilitan si Despujol na ipa ‘utos ang pagpapadakip kay Rizal. Noong Hulyo 14, 1892 ay ipinabatid kay Rizal na siya ay ipatatapon sa Dapitan, isang bayan sa lalawigan ng Zamboanga sa Mindanao. Sapagka’t hindi pa uso ang mabilis na mga sasakyang panlakbay, napakalayo ng Dapitan sa Luzon ng panahong iyon, 30 Palthim na dinala si Rizal sa. Dapitan sa pageaaalang sia a at ipapatay ng mga pray na labs ang pagkamuhi ss kanes he Maynila ng batingyabi ng Hulyo 14, 1892. Dumating siya sa Dapite, Se hatingsnbi Hulyol7, 1892 at pansamantalang naging panauhin sa baley oe Kaptan Ricardo Carnicero, punong pulitko-miltar ng Dapitan, J Ang Dapitan sa Buhay ni Rizal Isang malayong lugal ang Dapitan, Subalit sa loob Subali’t sa loob ng apat na taon ay ito ang naging kankungan ng buhay ni Rizal. Di tulad ng ibang i na aoa miserable ang buhay sa lungkot, ginavva ni Rizal-na kapaki-pakinaban, any bawa’t araw ng buhay niya sa lugal na pinagtapunan sa kanya, ‘Mapalad pa rin si Rizal sapagka't nakabili siva ng Iupain sa Talisay, Dapitan mula sa perang pinanalunan niya sa loterya. Ang lupa na may lawak. na pitumpung ektarya ay tnaniman niya ng. mais, niyog, tubo, cacao, kape at iba pang bungang kaboy. Nagtayo siya ng balay, Klinika at paaralan para sa mga kabataang hindi nag-aaral. Ang Jabing-anim na kabataang ito aging, ‘mag-aaral sa ilalim ni Rizal ay siya hiyang nz kat 0 sva nian aging kata tan 2 kanyang pataniman. ees passvamnan Ang paaralang binuksan ni Rizal sa Day pitan ay amitan niya suakabagong paraan ng pagttro. Nakata angmga Ralston, dar a Rizal sa isang bahay na malapit sa kanyang tirahan. Pagsasanay na bokasyonel at pang-akademiko ang ibinigay ni Rizal sa kanila. Batid ni Rizal na sa ganitons uri ng edukasyon ay matututunan ng mga Kabataang ito ang agpapaunlad hindi lamang ng kanilang mga tahanan kundi pati na ng Kanilang pamayanan, Iinuro ni Rizal sa kanila ang kahalagahan ng paygae, ‘Paggamit sa_kanilang kaalaman at ‘kung papaanong kumita mula sa anilang Dasssikap. Ang pagtulong kay Rizal sa pagsasauawa nig. nga proyektons pangkaunlaran sa Dapitan ay bahagi ng kanilang ‘Pagsasanay, Mula ikadalawa hanggang ikaapat ng h : mt ng hapon, ang mga may-aaral ni Rizal ay sumasailalim sa pormal na pag-aaral. ‘Tinuturuan sila ni Rizal ng Pashasa, pagsulat, aritmetik, kasaysayan, wikang Kastla at Ingles, heomettiya ‘at mabuting ugali. Upang higit pang lumawak ang kanilang kaalaman lalo na sa mga hayop at halaman, sila ay nagsa gawa n glalakbay si vu ‘kuweba at mga baybay-dagat. ae Yam bund, Bahagi ng kurikulum ng paaralan ni Rizal sa D: ralan ni sa Dapitan ang palakasan. Naninivala s Rizal na ang malakas na pangangatawan ay nagibigay mg tals usipan. Ang paglangoy, boksing, wrestling at arnis ay itinuturo ni Rizal sa kanila upang manatili silang malakas at malusog. 31Hindi rin Kinaligtaan ni Rizal ang kanyang bilig na pagbabasa at pagsusulat, Upang tahimik at waling sagabsl niyang magawa ang mga ito ay nagtayo siya ng isang kubo sa isang burol. Likas ang pagiging disiplinado ni Rizal kaya naman ang naging buhay hiya sa Dapitan ay sunod sa disiplinang nakapamihasnan na niya. Namuhay Siva ng may sinusunod na oras mula sapaagising sa umaga hangyang sa pagtulog sa gabi, Alasingko ng umaga, gising na siya. Bibisitahin na niya ang kanyang mga pananim, pakakainin ang kaiyang mga alagang manok at kakain ng almusal. Sa bandang ikapito at kalabati ng umaga, bibistahin naman niya ang kanyang mga pasyente. Pagbalik niya galing sa pagbisita sa img pasyente, tuturuan nia sa loob ng dalawang oras ang, Kanyang mg ‘estudyante. Sa hapon hanggang sa paglubog ng araw, nagsasaka naman siya. Sa gabi ay nagbabasa at nag-aaral siya bago matulog. Bahagi ng kanvang pas: daral ang pagaanalisa sa wikang Tagalog, Hangad ni Rizal na makasulat ng isang simpleng balarilang Tagalog na magagamit ng kanyang mga kababayan bilang basehan ng isang pambansang wika. Isang malungkot at walang buhay na bayan ang Dapitan. Hangad ni Rizal na baguhin ang imahe ng bayang pinagtapunan sa kanya. Sinimulan nya ito sa paggawa ng isang malaking mapa ng Dapitan na kanyang inilagay sa plaza ng bayan. Ang mapa ay naging kapaki-pakinabang sa pagtuturo niya ns heograpiya sa kanyang mga mag-aaral. Ang kanyang kaalaman sa agrimensor ay ginamit niya sa Dapitan sa pamamagitan ng pagsasagawa ng mga bagons plano ng daan sa tulong ng mga mamamayan. Isang water system ang kanyanis jnayo. Upang mapabilis ang produksiyon ng ladrilyo o brig, isang malaking makinang gawa sa kahoy ang kanyang ginawa. Gumawa rin siya ng makinang magagamit sa pag-aani ng abaka upang higit na dumami ang aniing mga magsasaka. ‘Tinuruan din niya ang mga mangingisda sa paggawa a paggamit ng lambat. Nagtayo rin siya ng kooperatiba para sa mga magsasaka. ‘Mga Kahungkontan Sa Buhay ng Isang Bayani ‘Ang kalungkutan ay maagang naranasan ni Rizal nang sa-murang sgulang ay pumanaw ang kanyang kapatid na si, Concha. Siya ang itimuturing ni Rizal na unang kalungkutan ng kanyang buhay. Si Concha na isinilang noong 1862 ay. siyang kalaro-laro ng batang si Rizal, Nang siya ay pumanaw noong 1865 sa gulang na tatlong taon, labis ang naging pagdadalamhati ng musmos na si Rizal. ‘Ang mga sumunod na kalungkutan ni Rizal ay hatid ng kawalan ng katarungan at di pagkakapantay-pantay na maagang naranasan ng batang itinadhana ang pagiging dakila. Sa bayang kanyang sinilangan, nakita niya 32 kung papaano pagmalupitan ng mga Kastila at mga guardia civil a ‘mamamayan. Malimit, habang nakatanaw siya sa Taran ng eee Bay ay itinatanong niya sa kanyang sarili kung ang mga to kaya ne naninirahan sa mga bayang nasa kabila ng bundok na kanyang natatanaw ‘dumaranas din ng pagmamalupit gaya ng mga tao sa Calamba, ° ‘Ang kavealan ng katarungan sa lipunang kanyang, ginagalaany a ex ene Riel nay ame mis el ee kamay ng mga Kastila. Sampung taon ang edad ni Rizal nang ang Kanyang ina ay ipadakip at ipakulong ng a/calde dahil sa bintang na pakikipagsabwatan sa paglason sa asawa ng kanyang pinsang si Jose Alberto. Ang kalupitan ay higit pang pinatingkad ng ipagrutos ng alfece na papaslakarin' si Dota Teodom mula Calumba hanggang Sta. Cruz, Laguna, na may distansivang dalawampung milya, Nang i Rizal ay nasa ibang bansa na, ang kanyang ina ay ruling inaresto ng mga Kastta sa kasalanang di paslaagay ng Realonda sa Kanan an, Si Dot Peaora ay anna aa ha on 00 nabubulag na subal’t siya ay pinaglakad nang apat na araw sa Tabundikar kasama ng ovary ing a abel sure, Ang kawalan ng katarungan ay lalo pang naramdaman y pishati kay Rizal nang mamatay ang kanyang bayaw na si Mariano Roe sanhi ng sakit na cholera, Ang kaawaawa niyang bayaw ay pinagkaitan ng libing bilang isang Krisiyano dahil sa bintang na ito ay hindi nangumpisal simula nang ito ay ikasal hanggang sa mamatay. : ” Labis din ang kapighatiang nadama ni Rizal nadama nang mabatid mula sa kanyang bayaw na si Manuel Hidalgo na ang kanyang ama, talon kapatdl na babae, at si Paciano ay pina tila kasama a baas as Facano ay pintpon ng mgt Kass ka ang dalaranpong Bagama’t hindi sinayang nit Rizal a a rang ni ang mga panahong siya ay nasa Dapitan, ang paalion sang to ay sarin Sa mallnghot na Just Kanyang buhay. Ang kalungkutan ni Rizal sa pagkakatapon sa kanya sa Devin ay ane ss ang liham niya kay Ferdinand Blumenwitt. Sa jam na ito ay isinasaad ni Rizal na dahil sa tagal ng kam pagkakatapon ay untsunti nang nawawala ang Kanyang pagasa na makikita pa ang kanyang sarili na malaya. Sa kanyang ina ay isinulat ni Rizal ang sant he ng umalis ka, bihira akong magsalita. Pagkakain ng hapunan ay wala akong ginagawa kundi ang maglaro ng solita Vala akong it oe ng maglaro ng solitayo. Wala akong interes 33r Sa mga babaing minahal ni Rizal, si Leonor Rivera ang sinasabing rminahal ng bayani na gamit ang kanyang puso at hindi ang kanyang isip. Sa dalawang pagkakataon, ang pagmamahal na ito ay nagdulot sa kanya ng Tabis na kapighatian, Una ay tang malaman niya na si Leonor ay magpapakasal na kay Henry Kipping, isang inhenyerong Ingles. Hindi napigilan ni Rizal ang umiyak. Sa isang liham niya kay Blumentritt ay sinabi niya: Ang aking kasintahan na naging tapat sa akin sa loob ng mahigit na Tabing.isang taon ay magpapakasal sa isang Ingles, isang inhenyero. Nang imatanggap ko ang balitang ito, para akong masisiraan ng bet. Subali't ito ay inangyari na at wala na akong magagava. Hindi na ako dapat umiyak bagkus ay dapat akong ngumiti. Hindi nakagugulat na ang. isang Filipina ay higit na pinili ang apelyidong Kipping Kaysa sa Rizal; hindi nakapagtataka; ang isang. Ingles. ay malaya samantalang ako ay hindi. Dama ni Blumentritt ang lungkot ni Rizal sa pagkawala ni Leonor. Sa xanyang liham dito ay sinabi niya: Labis kaming nalungkot sa huli mong Tiham, Pagkatapos ng mga kapighatiang dumating sa ivo, ngayon, ikaw ay jnivan ng iyong minunahal. Hindi namin maintindihan ng aking asavva ‘kung paanong ang isang bebaing pinagralayan ng isang Rizal ng labis na pagmamabal ay iiwan siya. Galit ang aking asawa sa babainig ito. Labis ko ‘ring dinaramdam ang pangyayaring ito para sa iyo. Alam ko kung paano ‘nagdurugo ang ivong puso. Subalit ikaw ay isa sa mga bayaning kayang ‘malagpasan ang lahat ng. sakit na dulot ng isang babae sapagka’t mayroon ‘kang mas mataas na mithiin. May matatag kang puso at isang higit na dakilang babae ang nakatingin sa iyo ng buong pagmamahal ~ ang tong nang bayat Qdslayang sala ni Rossles) Muling nadama ni Rizal ang kalungkutan kaugnay ni Leonor Rivera nang ibalita sa kanya ni Nareisa na ito ay pumanaw na. Ayon kay Narcisa, nang marinig ni Rizal ang malungkot na balita, natigilan ito, hindi nakakibo at matagal na nanatiling nakatingin sa Kawalan, Sa buong ‘maghapon ay nagkulong si Rizal sa kanyang slid, hindi nagsasalita habang hawak at hinahaplos ang nakataling hibla ng buhok ni Leonor, isang napakahalagang alaalang iningatan ni Rizal. [Ang higit na nagbigay kalungkutan kay Rizal ay ang pagdurusa ng kanyang Inang Bayan. Isa siyang anak na umalis upang hanapin ang lunas sa sakit na dinaranas ng bayan. Sa loob ng ilang taon, sa pamamagitan ng kanyang panulat, ang mga hinaing ng bayan ay kanyang ipinarating sa Kinauukulan. Hinimok niya ang kanyang mga Kababayan na_magkaisa at sgumawa ng nararapat para sa bayan. ‘Tinuligsa niya ang mga kababayang akalimutan ang ipinaglalaban at nalasing sa mga bisyo na tulad ng pag- 34 inom ng alak, pagkahalina sa mga babae at pagsusugal. Sa isang liam kay Marcelo H. Del Pilar ay madarama ang pagkalungkot ni Rizal sa nakikita niyang gitagawa ng mga kapwa Pilipino na nasa Madrid. Ani Rizal sa yang ams Sana ang ating mga Aababay ay dingin ang ting ng nilang mga puso at iukol ang. karalang mahalegang panahon para ca paagava ng hisit na dekilang bagay para sa bayan. Wala sa atin an mmagandang kapalaran ng thang tao na gawin ang anumang nais nila pind ane ans msg manasa ang ‘nara, May nin eo sn ang Bayan ago natin palizayahin ang ating mca sank ‘Mga Haling Liham ni Rizal ‘Umaga ng Disyembre 29, 1896, tinanggap ni Rizal a hukuman sa kanya: Kamatayan! a Pano tinanggap ni Rizal ang hatol ng hukuman? Ang dangal ng pagkatao at tibay ng karakter ni Rizal ay napatunayan kahit na ng mga Kastilang maghangad na makitil ang, eaiel eng henyo. Nang ipabasa ni Rafael Dominguez, ang hukom na duminig sa kaso ni Rizal, ang dokumento na nagsasaad ng hatol na kamatay ul, tinutulan ni Rizal ang pagkakalarawan sa kanya bilang isang mestizong Intsik. Sinabi_niya siya ay isang Jndio puro. Tumanggi rin siyang irmahan, sumento_ sapagka’t : pinmahan ang dokumento sapaga't naninivala sya na wala svang Subali’t labag man sa kanyang kalooban, napilitan si Rizal ra pirmahan ang dokumentong magwawakas sa kanyang murang buhay. Ang lagda ni Rizal sa dokumento ay nagpatunay ng katatagan ng bayani sa mga huling sandali ng kanyang buhay. Ayon kay Wenceslao Retana, ang, lagda ni Rizal sa dokumentong nagsasaad ng hatol na kamatayan sa kanya ay pinakamagandang lagda sa lahat ng mga lagda ni Rizal na kanyang nakita, isang lagdang ginawa ng isang matatag na kamay. ae Sa pagtangyap na iilang ot I > ras na lamang ang nalalabi sa kanyan buhay, hindi nais ni Rizal na humisan nang hindi nakapageiwan ng huling ‘mga habilin at alaala sa kanyang mga mahal sa buhay. Sa pamamagitan ng ilang pirasong papel na mayroon si Rizal, isinulat niya ang mga huling nais rng kanyang puso at isip. 35Isang maikling kalatas ang ipinadala niya sa kanyang pamilya: Mga minamahal kong Magulang at Kapati: Nais kong makita Kayo bago ako mamatay, kahit alam kong ito ay magdadala sa ingo ng kapighatian, Sa_mga malakas ang loob, puntaban ninyo ako. May mga mahalagang bagay akong sasabihin sa inyo. Ang inyong: anak at kapatid na labis na nagmamahal sa inyo. Jose Rizal Isang liham na nasusulat sa wikang Aleman ang ginawa niya para kay Ferdinand Blumentitt: Herm Prof. Ferdiv. Blamentritt. Mein Lieber Bruder Kapag natanggap mo ang liham na ito, ako ay patay na, Bukas, sa ika pito ng umaga ako ay babarilin. ‘Subali't ako ay inosente sa sbiaibintang na kasalanang. rebelyon. Mamamatay akong malinis ang aking budhi. Paalam, pinakamatalik at mabuti kong. Kaibigan, Hawag kang magiisip ng hindi mabuti tungkol sa akin. Fort Santiago, Disyembre 1896 Jose Rizal Sa liham na ito ay idinugtong ni Rizal matapos ilagda ang kanyang. pangalan ang Kanyang pangungumusta sa pamilya ni Blumentrtt. Isinulat niya rin sa margin ang “May ivan akong aklat sa iyo bilang alaale Kay Paciano, ang kapatid na inilarawan_ni Rizal sa kanyang liham kay Blumentrtt na “pinakamarangal na Pilipino” ay iniwan ni Rizal ang 36 liham na nagsasaad ng kanyang kalungkutan sa pagiwan sa kanya upang siyang magdala ng bigat ng pananagutan sa kanilang pamilya, J. Rizal para kay Paciano Rizal, 29 ng Disyembre 1896 Mahigit nang apat na taon na hindi tayo nagkikita o nagkakausap, o nagkakasulatan, hindi dabil hindi tayo nagmamahalan kundi dahil sa lubos nating kilala ang bawa't isa kaya lubos tayong nagkakaunawaan kahit hindi tayo nageuusap. Ngayon na ako ay mamamatay na, ikaw ang huli Kong sinulatan upang sabihin sa ivo kung gaano ako Kalungkot na ikaw ang mageisang magpapasan ng responsibilidad para sa ating pamila at ng ating matatanda ng mga magulang. Batid ko ang naging Pashihirap mo upang ako ay makapagearal. Naniniwala ako na hindi ko naman sinayang ang aking panahon, mahal kong kapatid. Kapatid ko, kung ang naging bunga ay mapait, hindi ko ito kasalanan kundi dala ng nga pagkakataon, Batid ko kung gaano ka naghirap pura sa akin, Tunay kong sinasabi sa iyo, kapatid ko, na ako ay mamamatay na inosente sa krimeng ito. Hindi ko ‘itinatanggi na ang mga sinulat ko ay nakatulong a pagraalsa), subali't akala ko, iyon ay napagba) ng aking pagkakatapon. Pakisabi sa ating ama, na siya ay aking naaalaala. Pano? Naaalala ko ang kanyang kabutihan at pagmamahal. Himhiling ko ang kanyang kapataaran sa dusang idinulot ko sa kanya. Adstayang sli ni Rosales) Sa sulat na iniwan niya sa kanyang pamilya ay humingi si Rizal ng patawad sa lahat ng sakit na idinulot niya sa kanil Sa aking Pamilya Patawad sa lahat ng sakit na idinulot ko sa inyo. Hindi man ngayon, darating din naman ang aking 37kamatayan, mas mabuti na ang mamatay ako ngayon habang buo pa ang aking pagkatao. Mahal kong magulang at mga kapatid: Magpasalamat kayo.sa Panginoon na naghigay sa akin ng kapayapaan bago ang aking kamatayan. Tinanggap ko na ang aking kapalayan, umaasa akong sa aking Kamatayan, bibigyan na nila kayo ng katabimikan. Mas imabuti na ang mamatay kajsa mabuhay sa pagdurusa. Huvvag kayong malungkot. Hangal ko ma magpatavaran kayo sa mga munting di packakaunawaan na babagi ng buhay, at pilin ninyong mabuhay mg miapayapa at rnagkakasundo. Igalang ninyo ang ating mga magulans tulad ng nais ninyong paggalang mula sa inyong mga anak. Mahalin ninyo sila ng lubos bilang pag-aalaala aninyo sa akin. Hibing ninyo ako sa lupa, lagyan ninyo ng bato at krus sa ibabaw. Ang aking pangalan, petsa ng aking kapanganakan at kamatayan. Wala nang iba pa. Balang- ‘ara, kung nais ninyong bakuran ang aking puntod, mazar’ ninyong gavin, Subali’t walang gusunitaing anibersaryo. Nais ko sa Paang Bundok. Kahabagan ninyo ang kaawa-awang si Josefina. Tka-anim ng umaga ng Disyembre 30, 1896, gumawa ng sulat si Rij ppara sa kanyang ama: Pinakamamabal kong ama: Patawarin mo ako sa pagdurusang,iginanti ko sa Jahat ng paghaihirap mo upang ako ay mapagearal. Hindi Ko ito ninais at inasahan. Paalam, ama, pala, 38 Sa liham na iniwan niya para kay Dofia Teodora, wala siyang inilagay maliban saz Sa aking. pinakamamabal na ina: ‘Sra. Dn. Teodora Alonso. Tka-anin ng umage, Disyember 30, 1896. Jose Rizal Hindi nga marahil maisulat ni Rizal ang lahat nang nais niyang sabihin sa Kanyang ina, Subalit sa. isang anak, sapat na ang maikling kealatas na iyon upang ipaclama niya sa kanyang ina ang pagmanmahal na walang kapantay. At para sa isang ina, nababasa ng kanyang isip at nadarama ng kanyang puso ang damdamin at pagmamahal ng kanyang anak. Hindi sapat ang isang papel upang isulat dito ni Rizal ang laman ng kanyang puso para sa kanyang ina. Ang liham na’ ito ang Pinakamahabang liham ni Rizal, sapagka’t naglalaman ito ng isang walang katapusang pagmamahal na dinala ni Rizal hanggang sa kabilang buhay. Magkarugtong ang kanilang mga pusod at ang pagkakadugtong nito ay di tinapos ng putok ng mga baril sa Bagumbayan. ‘Mga Tagpo sa Huling Sandali ng Bubay ni Rizal Marami nang nasulat tungkol sa huling mga sandali ni Rizal bago siya _nalugmok sa Bagumbayan. Ito ang mga sandaling puspos ng_sakit para sa kanya at sa mga nagmamahal sa kanya, Lagi na, ang pamamaalam ay may hatid na kirot sa puso. Lalong higit_ang kirot na madarama kung ang pamamaalam ay ang mga huling sandali na ang katawang lupa ay masisilayan ng mga minamahal. Sa kinahapunan ng Disyembre 29, 1896, ang mga miyembro ng panilya ni Rizal ay tinanggap sa Fort Santiago upang makita at makausap sa huling pagkakataon si Rizal. Mga babaing miyembro lamang ng kanyang pamilya ang pinayagan na siya ay makita. Ang huling agkikita ay di pa naging lubos na Iubos sapagka’t hindi pinayagan na ‘makalapit ng husto sa kanya. Si Doiia ‘Teodora, ang kanyang matanda ng ina, na sa kabila ng taglay na edad ay buong katatagang gumawa ng isang liham-apela para sa Gobernador-Heneral upang mailigtas ang Kanyang minamahal na anak sa kamatayan. Isang matandang pitumpung, 39iva ang unang pinapasok sa_selda ni Rizal : aipadadama nila ang jyavakap sana. ang magn, holing vakap na maipidadama nla an init anions pagmamahal bilang ina at sal, sib ito ay bint e agawa. Pinigilan sila ng mga bantay. Parehong luhaan, wala. si hhagara, Si Rizal, havak ang kamay ng mahal na ina, hinahalikan, Iyon Tamang ang maaasiniyang gavin sa higpit ng pagbabawal ng kanyang mga bantay. Si Dofia Feodora, lumalagaslas ang Tuba sa mga mata Sandal lamang, Kailangan na nian umalis. Ml, abl sia sa Gobernadopr-Heneral. Mazaring maawa pa ang Gobemnaodr-Het mabago ang pasiya. taon at_halos bulag n: Jim pang kapatid na babae ni Rizal, kasama ang isang panne Tabues si Angelica, anak ni Narcsa, at isang pansngking lalaki, si Mauricio, anak ni Maria ang pinayagan ‘na makapasok ss anyang selda. Ang isang pamangkin ni Rua s Leoncio Taper, ay hind pinapasok sa kadailanang sia ay labingsang won na. Si Mauricio, ni Maria ay limang taon. Siya ang paboritong pamangkin ni Rizal jaikling sandali ng pamamaalam, walang mga salitang kaya pang aa eee ng mg lab. Maga hikbi lamang ng mating, Mea hhuling sulyap sa isang mahal sa buhay bago ito dalhin sa kanyang huling paglalakbay. ‘Ang mga munting bagay na materyal na mayroon si Rizal sa iulungan ay isbn yang ipinamahag sa mga kapaid at aang Mga mung bazy na ngayon ay babs ng Kasaysayan ng lhl, Win requerdong ang balage ay di mapapantayan i anumang yaman, Hay Narcsa a ipinagkaloob niya ang kanyang sian rattan; hay Angelica, ang kanang pay sng senton at elo may kadena ang pina hiya kay Mauricio, Sa kanyang talons kapatid a babae, Laci, Fosels at Trinidad, ay sinabi niya sa wikangEspatol na hihilingin nia st maykapangarihan na_ipadala sa Kanila ang isang jawang de Tangs hhandog 4 kanya ng mga Taveras at siya niyang sinagamit sa kanyang selda, At sa wikang Ingles ay ibinulong niya “There is something in . Isa pang_palihim na salitang naibulong ni Rizal sa isa sa kanyang ‘mga kapatid ay “Look into my shoes”. umating si Josefina. Nang makaalis na ang kanyang mga kapatid, “Ano ang mangyayati sa iyo>”, tanong ni Rizal sa babaing naging bahasi ng kanyang buhay habang siya ay nasa Dapitan. 40 sang malungkot at mapait na ngiti ang ibinigay ni Josefina kay Rizal. “Magtuturo ako ng Ingles at magtutungo sa kuta ng mga rebelde” Kinuba ni Rizal ang aklat ni Kempis na Imitation of Christ. Sa pahina nito ay isinulatniya: “Sa aking mahal at malungkot na asawa, ika: 30 ng Disyembre, 1896, Umaga ng Disyembre 30, 1896, dumating na muli si Josefina kasama ni Trinidad. Pinapasok si Josefina at naiwan si Trinidad sa labas ng selda. Si Rizal at si Josefina, parchong lubaan. Ano nga ba ang maaari niyang ipagkaloob sa dayuhang ito na_naging aliw ng kanyang malungkot na buhay habang siya ay nasa Dapitan? Lubos ang pagkahabag: na nadama ni Rizal kay Jose! Kay Trinidad ay ipinagkaloob ni Rizal ang ilawan na kKinapapalooban ng kanyang huling obra, ang tulang nilikha niya sa huling sabi mg Ranyang buhay. Ibinigay niya rin kay ‘Trinidad ang aklat me Ancora de Salracion na sinulatan niya ng dedikasyong a mi hermana Trinidad a.m. 30 Disciembre, 1896. Ang Martsa Tungo sa Walang Hanggan Handa na si Rizal. Handa na siya upang tahakin ang landas tungo sa kamatayan, Ho na ang Kanyang huling paglalakbay. Ang Kanyang, marisa tungo sa walang hanggan. Dumating si Luis Taviel de Andrade sa selda ni Rizal ng ika 6:15 ng umaga. Bilang tagapagtanggol ni Rizal, ihahatid niya ito sa pook ng Kanyang pagbabarilan, Si Andrade, isa siyang Kastla subali't ginawa niva ang lahat ng kanyang makakaya upang ipagtanggol si Rizal, Subali't makapangyarihan ang mga naghahangad na mawala si Rizal sa mundo. Balakid siya sa pamumuno ng maga Kastia. Balakid siya sa hangarin ng ‘mga prayle sa lupa ng mga tinatawag nilang Indio, Tsang tahimik at panatag na Rizal ang dinatnan ni Andrade. Walang bahid ng pagkaligalig o takot siyang nakita sa Indiong nakatakdang wakasan ang buhay ng umagang iyon. ‘Tatlong itlog na nilaga na nakalagay sa platito! Huling almusal Rizal. Tumingin si Rizal sa kanyang tagapagtanggol. Ngumiti, Kinuha ang ‘log, naupo sa sahig sa isang sulok ng selda at nagwika “Ang mga ito ay para sa mga daga. Sila man ay dapat na magdiwang ” 41 4Sa labas, nakasabit ang mga mumunting banderitas. Bihis na bibis ang mga Kastla at ang mga mestizo, Sasaksihan nila ang pagbitay kay Rizal Ipagdiriwang nila ang tagumpay ng Espanya. Oras na, Tka-6:30 ng umaga. Iginapos na si Rizal ng siko sa siko. Tnilabas ng kanyang selda. Ang hanay ng mga magdadala sa kanya sa Bagumbayan ay handa na. $i Padre Balaguer, nilapitan si Rizal, may luha sa mga matang nagpaalam dito. Pinayuhan siya ni Rizal na huwag na siyang samahan sa kanyang huling paglalakbay. Ang habilin niya kay Rizal: Dasalin mo ang Hesus, anak ni David, kaawaan mo ako. Ang martsa_tungo sa walang hanggan, nagsimula nang lumakad. Si Rizal, buong dingal na lumakad. Nakasuot ng itim na damit, puting kamisadentro at kurbata, itim na sombrero at itim na sapatos. Sa loob ng sapatos, ang bagay na ibinilin niya sa kanyang kapatid. Sa kanyang paglalakad, waring may ngiti sa_mga mata ni Rizal. Walang takot na mababanaag sa kanyang mukha. Sa-madaming taong nakahanay, isang pamilyar na mukha ang kanyang nakita, Hinawakan ito ang dulo ng kanyang sumbrero bilang pagpupugay. Tumango si Rizal bilang tugon paggalang, Sa lugar kung saan siya babarilin, naroroon ang firiug squad na magsasagawa ng pagbaril. Walong Pilipino dala ang kanilang Remington. Humiling si Rizal. “Nais kong mamatay na nakabarap sa mga babaril sa akin". Ang sagot ng Kastilang Kapitan, “Ang utos ay barilin kayo ng patalikod”. “Mga traydor lamang ang binabaril_ng_patalikod. Hindi ako keailanman naging traydor sa Espanya’, git ni Rizal “Dinadamdam ko. Iyon ang utos at kailangan kong sumunod”, sagot ng Kapitan. Hiniling ni Rizal na huwag siyang barilin sa ulo. Ang kanyang kahilingan ay pinagbigyan ng Kapitan. Pinaluluhod siya. Tumanggi si Rival, Hindi rin siya pumayag na takpan ang kanyang mga mata (blindfolded. ‘Tumingin si Rizal kay Taviel de Andrade. Nagpaalam at nagpasalamat sa kanya. a2 Napakapanatag ni Rizal. An I. Ang doktor ng militar ay ‘Tiningnan niya ang pulso ng bibitayin. Laking pagk. i Nema Tengen is plo ing pagkamangha niya. Normal Umalingawngaw ang malaks 1a tr ‘malaks na tinig ng Kapitan. “Sa ngalar ng Espanya ay ipinahahayag ko na ang sinumang tutol sa rad atic taksil sa Espanya ay siya namang ipababaril ko” = ‘Walang umiimik. Tahimik ang ka gire ang malakas na tinig ng Kapitan, er “Peliton...cargen...apunten”... Mabilis na hinugot ng Kapitan ng Kapitan ang kanyang sableng nangin nn yon, Nalaok mgt fi ng wong ka Blog sang bumaril kay Rizal. Tahimik an; pec al. Tahimik ang paligid. Walang ingay na Ibinaba ng Kapitan ang hawak ible. Nz ng hawak na sable. Narinig ang mga put Pumiitsi Rizal. Ang ma puny naglagusan sa anyang katavan, Pas na bumagsak sa kanan ang kanyang katavan. as Hindi doon natapos ang kaly tapos ang kalupitan kay Rizal. Lumapit ang ka 53 takshandusay na si Rizal. Pinaputukan sa tapat ng puso ng ewan rebolber ang naghihingahalong si Rizal. : ‘Sumigaw ang Kapitan: “Viva Espaital Vival" “Viva, sagot ng ilang Kastila, ‘Tumugtog ang banda militar ng Ma ‘adi la militar ng Marcha de Cadiz. Ang mga Kosta ang prayleng nasa Bagumbayan ay lalong sumigla. Nilayam in isa ng Koronel ang mga kawal na Pilipino. Siniyasat ang kanilang mga baril upang tiyakin na sila ay nagpaputok, “meee Unti-unting nagalisan ang mga tao. Isang karo ang dumating at isinakay ang bangkay ni a idnakay ang bangkay ni Rizal. Patuloy ang pagtugiog ng. banda ng Marcha Nagwakas ang buhay ni Rizal 35. Si : ni Rizal sa gulang na 35, Subali’t ang kany Kamatayan din angnagbigay’ waka sa paghahari ng Espanya sa Pipi Ang walang hanggang marisa tungo ‘marisa tungo sa_kamatayan ay naging isan walang hanggang landas ng. pagdakila sa pinakadahilang Malay. na 43 4wr sumilang sa daigdig, ang lalaking ayon kay Blumentrtt ay tulad sa isang pambihirang kometa na ang kinang ay lumilitaw lamang minsan sa loob ng isang siglo. 1. Magsaliksik kaugnay ng mga kasalanang ipinataw kay Rizal at tungkol sa mga taong sumaksi labam sa kanva. 9. Maghingo sa Fort Santiago at bisitahin ang mga gamit na inilagak doon ng pamilya ni Rizal. Anong damdamin ang pinukaw sa inyo ng anyang mga gamit? 3, Ano ang inyong masasabi sa itinatayong edipisyo sa fikod ng monumento ni Rizal sa Laneta? 4. Bisitahin ang Luneta Park at tingnan ang ginagawang gusali, Ibigay ‘ang inyong reaksyon tungkol dito. PINAGSANGGUNIAN | Coates, Austin. Rizal_- Filipino Nationalist_and Patriot, Publishing House, Manila, Philippines, 1992. Guerrero, Leon Ma, ‘The First Filipino, A Biography of fose Rizal, Printon. Press, Quezon City, Philippines, 1987, Solidaridad Rizal, Jose. Epistolasio Rizalino, Manila, Philippines. Rizal, Jose, One Hundred Letters of Rizal to His Parents, Brother, Sisters, Relatives, National Historical Commission, 1959. Rosiles, Amalia C. Rizal, Walang Hangrang Landas, Mary Jo Publishing Howse, Inc., Manila, Philippines, 2008, Rosales, Amalia C. Calamba: 1888, Lakandayang Cultural Association at Las Damas de Rizal-Philippines, 2013. Sta, Maria, Felice P. In Excelsis, The Mission of Jose P. Rizal, Studio 5 Designs Inc., Manila, Philippines, 1996. 44 Kabanata 3 PATRIA ADORADA - ANG NASYON AT BAYAN SA BUHAY NG BAYANI 1, Mapag-aralan ang iba’t iban; k pagt iba't ibang teorya kaugnay ny y kabayanihan ni Rizal; ‘yng megeilay 2. Maipaliwanag kung bakit si Rizal ay itin si Riz nuturing na re a at separatista; at, 7 nececeeres 3. Maunawaan ang tunay na ne ng tunay na kahulugan ng nasyon, bayan, bayani at ‘Mga Teoryang Ginamit sa Pagtatalakay ng Nasyon at Bayan Sa pag-aanalisa ng pagkakahati ng bay hati ng bayan mula sa nasyon at konsepto ng -pagkamulat, ang laa ane mulat, ang mga balangkas na gagamitin upan ‘makat og Pagtalakay ng paksa sa kabanatang to ay ang (1) pantajong Bananaw (romusforas perspective) at 2) pangkaming passa fionus- ‘orsou perspective). Taalakayin din ang Plipinolohiya at ang Philippine udies Perspective na pinaniniwalaan ng ilang iskolar na ang unang apsulong ay ang ating Pambansang Bayani na si Dr, Jose Rial. Ginamt ia pagalaay paksng ito ang tcorrang (2) Elinosmbolim, (8) Volksei il tare radigan, at ang (6) teorya ni Benedict 45‘Pantayong Pananaw Sa pagpapakahulugan ni Zeus Salazar, ang pantayong pananaw ay ang pagkakaugnay-ugnay at pagimugnayan ng mga katangian, hangarin, kangalian, pag-aasal at karanasan ng isang kabuuang pangkalinangan." ‘Tinatawag din itong “closed circuit” o sistemang sarado dahil sa ‘ang mga tong naninirahan at namumubay sa isang partikular na lugar ang tanging nagkakaintindihan at nagkakaunayaan at mabigpit nitong sinusuri ang mga impluwensiyang galing sa labas. Nagiging madali ang interaksyon hg mga mamamayan sa isatisa dahil nakapaloob lamang ang kanilang, mga paniniwala, kalagayan, Konsepto, kaisipan at kaugalian sa kanilang sariling kalinangang panlipunan, Mula sa salitang “tayo”, ang pananaw na ito ay sumesentro at umiikot lamang sa mga mamamayang bumubug ng isang partikular na lugal. Sila ang gumagawa ng sarili nilang kasaysayan patungkol lamang sa kanila para hubugin ang kanilang sariling pangkalinangan at pangkabihasnan. Nagmumula ang tinig sa tagaloob, tungo sa tagaloob, at tungkol sa sistema o lipunang kinabibilangan ng mga tagaloob. Sarado ang sistemang ito at nagkakaunawaan ang lahat ng kabilang dito. Kung ano ang realidad para sa isa, siya ring realidad para sa iba, Kilala ng bawat isa ang sistema, at may Kakayahan silang gumalaw bilang isa. May identidad o kaakuhan ang sistema 0 lipunang ito. “Tinatawag itong “fronvus-fo-us perspective” dahil nagaganap lamang ang interaksyon sa pagitan ng tagasulat at ang kanyang andyens na galing sit jisang grupo na parchong nahubos sa iisang kabibasnan, samakatuwid ay Dahagya lamang ang impluwensyang dayuhan at maaaari pa ngang ito ay ‘tuluyang mabura dahil sa pageangkin. ‘Ang kasaysayang nakasulat sa sariling wika ang lubos na nakaiimpluwensya sa pagbuo ng nasyonalidad." Alam ng bawat isa ang Kahulugan ng mga salitang ginagamit sa pagdiskurso kaya mahalaga sa pananaw na ito ang pagbibigay-halaga at pagkakaroon ng iisang wika ng mga mamamayang naghahalubilo, Sa pagkakaroon ng batayan sa Komunikasyon at pagkakaunawaan, magkakaroon ng malayang interaksyon ang mga tao na makabuo ng kanilang saving kalinangan at hubugin ang kanilang lipunan. Ayon kay Salazar, hindi hayag 0 halata ang pagkakaroon ng pantayong pananaw ng isang grupong may iisang toy Navarro, Mary Jane Rodriguez at Vicente Villan, eds. Pantayong Pusanaw: Ugat at Kabuluhan, Pambungad sa Pagaaral ng Bagong Kasaysayan. Lamngsod Quezon: Palimbagan ng Lahi, 2000, 79-125, Ziadeh, N. 1970. Nationalism in Asia andAfrica mula kay E, Kedourie 46 lipunan atkabihasnan, Hindi to mapapanin ng mga taong nabbilang dito dahil ito'y kas na sa paghubog ng kanilang pagkataor na may isang paninivala, Karunungan, kaalaman, hangarin, pananav, pagasal at karanasan, —— Inilarawan ni Salazar ang pagkawala ng nabuong pantayong pananaw ng mga grupong etolingguvvistiko sa pagdating ng mga dayuhang mananakop." Ang grupong ito bago pa man sila maimpluwensyahan ng mga tagalabas ay may sariling wika, nagkakaintindihan at nagkakaunawaan lang paniniwala, mga kaugalian at kaisipan hanggang sa sila’y nakabuo ng sarling relihiyon, mga epiko at awit. Ang mga paniniwalang ito ay napalitan ng dumating ang mga mananakop sa kanilang kupain at sila'y naimpluwensyahan ng kaisipang panlabas na tuluyang naging sanhi ng pagkawasak ng kanilang sarling kalinangan, Sumasangayon dito ang aii ‘Austin Cog na walang naitulong ang mga Kastila sa paghubog ng Hainan ng nga Pilipino asks ay nag san lla ng pagwasak ng ‘Ang pagkakaroon ng pantayong pana anaw mg mL grupong ctmolingzuvsisiko ay taliwas sa isinaad ni McCoy tungkol sa kan aaral sa Pilipinas. Ayon sa kanya: eae w= The Philippines did not develop as a unitary colonial economy... Instead, the archipelago emerged as a series of separate societies that entered the World economic system at different times, under different terms of trade, and with different systems of production..." ; Ang pokus ng mga grupong etnoli upong etnolingguwistiko ay a imteraksyon at pakikipagkalakalan nila” sa-mgatagalabes 0 mga dayuhan kaysa sa pagbubuo nit ng Kanilang sarling kalinangan. Kaya isinasaad dito na imposible ang pagkakaroon nila ng pantayong pananaw at pagkakaroon ng. iis : En ermmreeee erence ee eee ene Sa anotasyon na ginawa ni Rizal sa Suoeach de las Tals Felipinas ni Monga, pinatunayan niya na sibilisado na ang mga Pilipino bago pa man toy Navaro, Mary Jane Rodriguez at Vicente Vian, eds. Pantayong Pananaw: Us at Kabutuian, Parmbungad sa Pegearal ng Bagong. Rasaysayan, Lungsod Quezon: Palimbagan ng Lahi, 2000, 79-125. Salazar, Zeus. The Malayan Connection: Ang Pilipinas sa Dunia Mela, Lungsod ng Quezon:Palimbagan ng Labi, 1998 : 47dumating at nasakop ng mga Kastila, Mayroon na silang sarling istilo. ng pananamit, gobyemo, mga alituntunin at batas, pagsusulat, panitikan, relihiyon at pagsamba, sining, sivensya at komersyo sa mga karatig bansa sa ‘Asya. Sa kanyang dedikasyon, inilaliad niya: *... Born and reared in ignérance of our past like almost all of you: without voice nor authority to speak of what we ‘have not seen nor studied I deemed it necessary to invoke the testimony of an illustrious Spaniard who controlled the destinies of the Philippines at the beginning of its new era and personally witnessed the last days of our ancient nationality. It i, therefore, the shadow of our ancestors? civilization which the author now shall call before you..”” ‘Ang anotasyon na ito ay nilikha ni Rizal para sa mga katutubo, Indio, at mestizo, na kalaunan ay tinawag na Pilipino. Hindi rin maitatanggi ang malaking pagpapahalaga ni Rizal sa kabataan_ na kanyang tinawag na pagasa ng Bayan, kung kayat mabihinuha na ang mga akda ng bayani partikular ang Suoesos ay para sa kabataan na siyang pag-asa ng kanyang Inang Bayan. Ang akdang ito ay malinaw na pagbasag sa mga kasinungalingan ng mga kasapi ng kairalang kolonyal fungkol sa kawalan ng kabihasnan ng mga katutubong Pilipino. Ang pagkakaroon ng isang mayabong na kabihasnan sa kapuluan ay pinatunayan ng mga tala ni Morga at ng ilan pang naunang Kastila na naguala ng kanilang dinanan sa kapuluan. Ayon sa mga etnograpiyang Kastila, ang mga katutubo ay mayroon ng paraan ng pagsulat at pagbasa, Pinabulaanan niya ang mga manunulat na Espanyol na nagsasabi na ang mga Pilipino ay mga mangmang at walang sibilisasyon bago pa man sila masakop ng mga dayuban, Sa ganitong konteksto, masasabi na bago pa man ang pananakop ng mga Kastila ang mga kkatutubo ay mayroon ng Pantayong Pananaw. 2 ‘Pangkaming Pananaw Ang pangkaming pananaw ay ang punto-de-bista na ang nagsasalita ay kabilang sa isang sistema o lipunan na kumakausap sa mga tagalabas tungkol sa kanyang sariling kabihasnan. Sa pananaw na ito, binibigyang- hralaga ang mga tagalabas bilang awdyens upang mabigyan ng impormasyon leGregorio F. and Sonia M. Zaide. Jose Rizal: Life, Works, and Writings of a Genius, Writer, Scientist, and National Hero.Quezon City:All Nations Publishing Co., Inc. 48 ukol sa lipunan at kalinangan ng panloob na grupo. Mula sa. salitang “kami”, inihahayag dito ang tungkol sa kaganapan sa loob na ipinararating sa tagalabas ng sistema kaya ito'y tinatawag din na “from-us-for-you perspective”. Ang pagsusulat sa pag-aaral na ito ay nakasulat karamihan sa banyagang wika na maiintindihan ng fanget audience ng nagsulat. ‘Ang pagbubukas ng Maynila sa kalakalang pandaigdig ay nagpalawak sa tradisyunal na panggitnang uri, Mula sa ladino, paring. sekular at ng humaon ay mga anak ng mga katutubong nagtamasa ng kaginhawahan pangekonomiya, lumabas ang mga tinawag na ilustrado. Sila ay nabigyan ng pagkakataon na makapagaral sa mga unibersidad sa loob at labas ng kapuluan. Sa paglitaw ng mga ilustrado, kanilang pinaigting ang pagsusulong ng mga batayang karapatan ng tao. Gamit ang ideolohiya ng pagkakapantay-pantay na mula sa doktrina ng Rebolusyong Pranses, kanilang kinundena ang kawalang katarungang pinaiiral ng pamahalaang kolonyal sa kapuluan, Ayon sa mga Kastla: Kayo ay mga Indio lamang, at lahat ng nalalaman ninyo ay tang ninyo sa amin, sapagkat ang Kasaysayan ng inyong bayan ay may dalawang bahagi lamang: uma, ang panahon nang hindi pa kayo Kristivano at sibilisado, kung kailan lugmok ‘pa kayo sa karimlan; pangalawa, nang dumating karming ‘mga Kastile, upang idulot sa inyo ang liwanag ng aming sibilisasyon at relihivong Kristisano.” Sa pahayag na ito, ipinapakita ang punto-le-bistang pangkayong pananaw ng mga Kastila sa mga Indio na kanilang sinakop. Ipinapatungkol nila ang mensaheng ito sa mga Indio na inilalarawan ang estado ng pamumuhay ng mga ito sa sarli nilang pagtingin. ‘Ang mga ilustrado. ay nawalay na sa kanilang sariling kabihasnan at ang kanilang buong pagkatao ay naimpluwensyahan na ng taga-kanluran mula sa kilos, gawi, pananamit, pananalita, kaugalian, pag-aasal at iba pang mala-Kastilang kalinangan, Kaya ang tangi nilang ngthiin ay matanggap sila bilang kaaaniby ng mga Kastila at maging pantay ang pagkilala at pagtingin sa kanila na tulad ng mga Kastila, Ngunit kahit anong pilit nila sa kanilang mga sarili upang makamit ang ganitong pribilehiyo, paulit-ulit silang * Atoy Navarro, Mary Jane Rodriguez. at Vicente Villan, eds. Pantayong Pananaw: Usat at Kabuluban,Pambungad sa Pagsaaral ng Bagong Kasaysayan. Lasngsodl Quezon: Palimbagan ng Lahi, 2000, 79-125. 49dinudusta ng mga Kastila at laging ipinapakita na dapat nilang ilagay ang kanilang mga sarli sa dapat oilang kalagyan, ang pagiging Indio. Tinanggap nila ang pag-aalipustang ito at, kasama ang mga Indio, tinawag ang kanilang mga sarili na mga Pilipino. Kaya ang tugon ng mga ilustrado sa mga Kastila ay ganito: Hindi totoo na bago dumating ang mga Kastila ay walan Kabihasnan kaming mga Pilipino. Sa katunayan, ma Kultura na kami, nakikipagugnayan na kami sa Tsina, Indotsina, sa India, at iba pa, bago pa man dumating ang nga Kastila."* Ipinapakita sa pahayag na ito ang punto-de-bistang pangkaming pananaw ng mga ilustrado na tumutukoy sa kanilang sarling lipunan at kalinangan na ipinaparating nila sa mga Kastilang sumakop. Hindi nila ito ipinatutungkol sa kanilang sariling kalahi bagkus ay sinasabi nila ito sa mga tagalabas kaya ang mga elementong pangkalinangan na kanilang gagamitin ay dapat naaayon sa kaalaman ng mga dayuhan: ang mga ideya, kaisipan, lengguwahe at konsepto ay makadayuhan. ‘Ang mga pananaw na ito ay maihahalintulad sa dalawang paraan ng pagutaral ng Pilipinas na inilunsad ni Dr. Jose Rizal. Ang panloob na pagaaral tungkol sa Pilipinas ay tinatawag na Pilipinolohiya at ang mnlabas na pagaaral naman ay tinatawag na Philippines Studies Nabuo ang kaisipan na pagaralan ang Pilipinas dahil sa intelektuwal na interaksyon ng mga Propagandista at mga taga-Europa, particular na si Rizal at iba pang mga ilustrado, at si Blumetritt kasama ang iba pang Europeo. Alinsunod dito ang pagkakatatag ni Rizal ng International Association of Filipinologists (Association Internationale des Philippinistes) noong 1889, na ang mga kasapi ay hindi lamang. ang, mga ilustrado kundi pati na rin ang mga Europeo. Ayon sa prospektus ng Asosasyon na sinulat ni Rizal, ang layunin nito: ay ¢o study the Philippines fiom the scientific and historical point of view" Sa kanyang sulat kay Blumetrit, ipinaliwanag ni Rizal ang pagiging isang *Philippiniste”. Ang isang tunay na Pilipinolohista ay “would have his loyalty to the Philippines alone ~ more specifically, to the entire country and not just a segment thereof. Even if he were born in the * bid. "Zaide,Gregorio F. and Sonia M. Zaid, Jose Rizal: Life, Works, and Writings of a Genius, Whiter, Scientist, and National Hero.Quezon City:All Nations Publishing Co., Inc 50 Philippines, a scholar would not be a tu not be a true philippinologist i really lived there and thus had shlted loyalty to ge he bad not buong katapatan sa bansang kin at kalinangan ng saviling bayan pilipinotohista, Ang pagpapalivanag na ito na sinabi ni ea sno a pay ng pain oa mga Eno es Kaan uneeton Hindi naman sia mg Pipino at hind: sla seks fabliasman at kalinanging maka-Ptipino kaya hindi sila menos Lat Pilbinolohisa. Ngun't sa pananaw ni Rizal makalainee se aay rages tay rilang adhikain. Hindi man nls ake iiakahee eae Pips ara sa pagkamulat ng mga Papa Malang’ aman sia sa paggo ng kalaman tungol sa Pl Piping ate to 2 kaunin ng mgu Propaganda na mnt Penne sail ila pambansang idetiad, Ang sbi tl De Pe + Covar: Ang dalubhase sa Pilpinolohiva, ie. Plipmoluhng, oe Aine ti bansang Plipno na hindi massakyan ng mga baie cig a faa Makan ay nesiuang maxi Pps 6 ‘penindiga, ibis sabibin ay thas sakanyana puget 8 Haag “sidemathng eaten ce a ang Pilipinolohiya bilang isang Q Ong Pagar sipang Pilipino at lipunang Piliy 10; any wi 3 ang larangan ng sining ~ ay pinag-aaralan hang pale : an 4 I ee ‘ng bawat larangan.”* Ibig sabihin, ang pag-aaral na ‘to oi a Sa P eee ay nakasentro sa panloob ‘na pagtingin o “internal nt of view", Nasasalamin dito ang bin 2 b Pantayong pananaw dahil binil Pala nito ang kalinangang paloob ng Pipa pas en an ae ne Fee ang nag-aaral vA at ipinatutu ngke ‘ to sa kanyang kapy vaya Sa pagpay ‘cr Plains sanv2n8 kapwa Kababayan. Se pagpapalivanag ni Coote naka tis Philippine Stcis ay wang pantayong pananaw. to'y Sa pana ng mga baayaga 0 sa pananawr ng nig naganocg —— Proce Zain A [1991] 1998, “Piippine Studies’ snd “Pipinoloija Pag The Mala Cece Hee Views n The Sealy of th Pips he Chen Cigna uM Pt Neb. Zs Sa “Ibid. p. 37, 51Pilipinong mananaliksik ayon din sa patnanar ng mga banat, upangsilt'y ‘may mapageusapan at pagkaabalaban.” ‘Ang Philippine Studies ay may impluwensiya ng mga tagalabas 0 mga dayuhan kaya wala itong pantayong pananaw. Masasalamin ito sa pangkayong pananaw dahil pinag-aaralan ang Pilipinas ng mga tagalabas nt Gnutukoy ang mga Pilipino. Kung masasabi na makatutulong ang pasaaral ng Pilipinolohiya at ang pagkakaroon ng pantayong pananaw sa pagbuo Bs pambansang identidad, ang bung naman ng pagaaral ng Philippine Studies ay taliwas dito, Hindi maiiwasan ang magkaibang pahayag ng mga Pilipinolohistaat_mga nagaral_ng Philippine Studies tungkol “sa aseysayan ng Pilipinas. Isang halimbawa nito ang isinaad ni McCoy at de ‘Jesus sa nirebisa nilang aklat na Philippine Social History.” 8. Teoryang Ethnosymbolim ‘Ang teoryang Edhnosymbolism ay konsepto ng pagaaral sa nasyonalismo na nagsasaad sa kahalagahan ng mga simbolo, mito, augalian at tradisyon sa pagkakatatag at pananaili mg isang pambansang estado. Tto'y isang pagtingin na bumubuo sa etniko at ipsyonal na penomena. [to ay sosyo-kultural at simbolikal at hind Uemograpiko o politika, Isnatag ang eskwelang ito ni Anthony D. ‘Smith sa kanyang pagkonsepto ng nasyonalismo at ito'y naging sintesis ng ‘moderno at tradisyunal na pagtingin sa isang paksa. Isinulong naman ng isang, Alemang pilosopo at kritikong si Johann Gottfried von Herder ang teorya ng Volksgeist upang hikayatin ang mga taong Aleman at mga taong bihasa sa pagsasalita ng Aleman na bumuo at smagkaroon ng pambansa at kultural na identidad.” Ang ideolohiyang ito ay fling sa konsepto ng romantic at organic nationalism na pinagmulan/batayan naman ng politcal legitimacy ng estado sa historic cultural 0 hereditary groups.” 4. Teoryang Volkageist ‘Ang salitang “Volksgeist” ay nangangahulugang “ational spirit’ 0 “national character”. Mo ay nagsasaad ng isang “unique spirit” na tinataslay “Ibid. * Tignan ang pahina 3. stocking, George W. ‘Volksgeist as Method and Ethic: Essays on Boasian Eshnography and the German Anthropological Tradition, 1996. Hamilton, Andrew. Herder’s Theory of the Volkgeist: May 11, 2011 52 ng isang malawakang grupo : upO ng tao 0 nasyon. Ang ay may maraming pagkakaiba sa ibang grupo. By nasvonaidad 0 Volk” na iceman bawat grupo na ito ay nagtataslay ng kanilang ae ee Japan. Kaya ayon kay Herder, hind! maaan mash fg isan Vollges ang dalarang mason at hind nia sina ua ang jonary at contemporary dogma ng “mane Pena evel conten ia na nagsasaad ng: “man is lives in Afvca hation is fandumentally identical wth every other eine OF i every ler nation, and thereby should be made homogeneous with them. 5. Interpretative Paradigm. Sinusnportahan ny ; n ng Interpretative para gawa sa subjective perce vii Pasi fs sucetcporspon ag eat hn hl pai a p se a pagpapakahulugan ai Gul 7 bei and felings abou the world and low i vhonda beg bel it should be understood and mga grupong ito n c (0 ng tao Bawat isa ay may sariling lang “unique spini’. Ang Pansariling kabihasnan a: asaysayan at karanasan sj 6. ‘Teorya ni Benedict Anderson sa Nasyon Ayon kay Benedict And Cinazined pal a MeN: 208 ttsyon ay isan hinirayang Sa kanyang aki — yang aklat na pinamagatang nagyon,tayonlsmo aang ag ebolwon nig ns So Bia Ayon kay Anderson, ee ang nasyon ay isang politikal na komunidad dn an anth : anthropological sir the following definition or the ee tmagined political community ~ oad Se both inherently limited ‘ind Pie 2 aS umagined because the members ae ae pn nation will never know most or re low-members, meet them, or even. hear ‘Of ———— tba * Lincoln, Y. “ies Ye 8. & Gabo, EG co) sotraiton nd energetics In Nc Handbook of Qualia Reseach a Sage Publications, Inc. " vm szin & Y. S, Lincoln (Eds), 63:88. Thos Ons, C2 53n the minds of each lives the image of them, yet in their communion... [he nation is imagined a of them, Jimited because even, the largest encompassing perhaps \a billion living human beings, has finite, if elastic boundaries, beyond which lie other nations. No nation imagines itself coterminous with mankind... It is imagined as sovereign because the concept was both in an age in which Enlightenment and\ Revolution were destroying the legitimacy of the divinely-ordained hierarchical dynastic realm... nations dream | of being free, and, if under God, directly so. The ‘gue and emblem of this freedom isthe sovereign state. Finally, it is imagined a 2 community, because, regardless of the _ actual jinequaliyy and exploitation that may prevail’ in each, the nation is abvays conceived as a deep, ‘horizontal conyadeship. Ultimately it is this iraternity that makes it possible, over the past to ‘centuries, for so many millions of people, not so ‘much to kil, as willingly to die for such limited imaginings” ‘Ang kanyang pagpapakahulugan sa nasyon ay mahalagang pauna sa pagalahad kung paano nagsimula ang pagkamulat rg mga meamamayan. ‘Ang depinisyong ito ay unt-unting guamitin, sama susunod pang “iskusyon at pagtalakay sa mga pangyayaring nagbigay daan sa pagkanulat ‘ng mga Pilipino. Bayan at Nasyon Upang Iubos na maunawaan ang papel ng mga konseptong ba at nasyon, may pangangailangang alamin ang kahulugan ng mga nasabing termino ayon sa iba’t ibang mga batis. ‘Ang salitang bayan ay isang konseptong mayaman sa kahulugan, salitang-ugat para sa mga salitang *makabayan”, “bayani”, at “bayanihan”. Tto ay maaaring isang lugar komunidad ng tao. Ang konseptong ito ay nakasalalay sa pagkakaisa at paghutulungan ng mga tao para sa ikabubuti ng — * Anderson, Benedict, “Imagined Communities: Re Spread of Nationalism”, p. 5 flections on the Origin and 54 Se 2S iba’t ibang mga grupong etnolingguwistiko sa be na ayn ay Dr. Zs Saar 090) ay may mata ka Kanan ng Pananaw bago pa man dumating ang mage mananakons Karamihan sa-_mga isk sean iskolar ng nasyonalismo ay tumatala naman sa mayo bing lar ng pagina, Aon sa kana ang rasyon ay binubwo 1 mga tong mayroong parhong Pinagmulan at Kesavan alia ng Kanan parehong kur, lenge at ident Dio masaring puna ang teonang etoxinboln 5 aad nia bumubuo sa etnikal at nasyonal na penomena ang 1 simbolo gaya ng aaa, radsyon at pamanang etniko. ns 78 Para y nilil ng 7

You might also like

• It Ends with Us: A Novel

  

  From Everand

  It Ends with Us: A Novel

  Colleen Hoover

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (5927)
• The Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good Life

  

  From Everand

  The Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good Life

  Mark Manson

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (5834)
• The 7 Habits of Highly Effective People

  

  From Everand

  The 7 Habits of Highly Effective People

  Stephen R. Covey

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (354)
• • Magazines
  • Podcasts
  • Sheet music
• The Art of War: A New Translation

  

  From Everand

  The Art of War: A New Translation

  Sun Tzu

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (3046)
• The Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good Life

  

  From Everand

  The Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good Life

  Mark Manson

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (20145)
• The Handmaid's Tale

  

  From Everand

  The Handmaid's Tale

  Margaret Atwood

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (13331)
• Pride and Prejudice: Bestsellers and famous Books

  

  From Everand

  Pride and Prejudice: Bestsellers and famous Books

  Jane Austen

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (20479)
• Good Omens: A Full Cast Production

  

  From Everand

  Good Omens: A Full Cast Production

  Neil Gaiman

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (11009)
• Remarkably Bright Creatures: A Novel

  

  From Everand

  Remarkably Bright Creatures: A Novel

  Shelby Van Pelt

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (5938)
• Girl, Wash Your Face: Stop Believing the Lies About Who You Are so You Can Become Who You Were Meant to Be

  

  From Everand

  Girl, Wash Your Face: Stop Believing the Lies About Who You Are so You Can Become Who You Were Meant to Be

  Rachel Hollis

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (2150)
• Never Split the Difference: Negotiating As If Your Life Depended On It

  

  From Everand

  Never Split the Difference: Negotiating As If Your Life Depended On It

  Chris Voss

  Rating: 5 out of 5 stars

  5/5 (3334)
• And Then There Were None

  

  From Everand

  And Then There Were None

  Agatha Christie

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (9026)
• The Hobbit

  

  From Everand

  The Hobbit

  J.R.R. Tolkien

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (25337)
• Art of War: The Definitive Interpretation of Sun Tzu's Classic Book of Strategy

  

  From Everand

  Art of War: The Definitive Interpretation of Sun Tzu's Classic Book of Strategy

  Stephen F. Kaufman

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (3321)
• Freakonomics Rev Ed

  

  From Everand

  Freakonomics Rev Ed

  Steven D. Levitt

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (7883)
• The Hobbit

  

  From Everand

  The Hobbit

  J.R.R. Tolkien

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (24590)
• The 7 Habits of Highly Effective People: The Infographics Edition

  

  From Everand

  The 7 Habits of Highly Effective People: The Infographics Edition

  Stephen R. Covey

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (2488)
• Habit 3 Put First Things First: The Habit of Integrity and Execution

  

  From Everand

  Habit 3 Put First Things First: The Habit of Integrity and Execution

  Stephen R. Covey

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (2510)
• Good Omens

  

  From Everand

  Good Omens

  Neil Gaiman

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (12078)
• American Gods: The Tenth Anniversary Edition

  

  From Everand

  American Gods: The Tenth Anniversary Edition

  Neil Gaiman

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (12968)
• The 7 Habits of Highly Effective People

  

  From Everand

  The 7 Habits of Highly Effective People

  Stephen R. Covey

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (2572)
• Habit 1 Be Proactive: The Habit of Choice

  

  From Everand

  Habit 1 Be Proactive: The Habit of Choice

  Stephen R. Covey

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (2562)
• How To Win Friends And Influence People

  

  From Everand

  How To Win Friends And Influence People

  Dale Carnegie

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (6715)
• American Gods [TV Tie-In]: A Novel

  

  From Everand

  American Gods [TV Tie-In]: A Novel

  Neil Gaiman

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (12558)
• The Iliad: A New Translation by Caroline Alexander

  

  From Everand

  The Iliad: A New Translation by Caroline Alexander

  Homer

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (5734)
• Wuthering Heights (Seasons Edition -- Winter)

  

  From Everand

  Wuthering Heights (Seasons Edition -- Winter)

  Emily Brontë

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (9976)
• The Guest List: A Novel

  

  From Everand

  The Guest List: A Novel

  Lucy Foley

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (5510)