Huk107u PDF

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2639

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1607
TRK ANAYASA HUKUKU
Yazarlar
Do.Dr. Selin ESEN (nite 1-5)
Yrd.Do.Dr. Blent YCEL (nite 6-8)
Editrler
Do.Dr. Selin ESEN
Yrd.Do.Dr. Blent YCEL
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.
Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2012 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM
Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs

Arfl.Gr.Dr. rem Erdem Aydn
retim Tasarmclar
Yrd.Do.Dr. Alper Tolga Kumtepe
Yrd.Do.Dr. Figen nal olak
Grafik Tasarm Ynetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
Dil Yazm Danflman

Funda Grbz
Kitap Koordinasyon Birimi

Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Trk Anayasa Hukuku
ISBN
978-975-06-1307-4
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 57.000 adet baslmfltr.

ESKfiEHR, Temmuz 2012
indekiler iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ vii
Osmanl-Trk Anayasal Geliflmeleri...................................... 2 1. NTE

GRfi .............................................................................................................. 3
OSMANLI DNEM ANAYASAL GELfiMELER........................................... 3
1808 Sened-i ttifak ....................................................................................... 3
1839 Glhane Hatt- Hmayunu .................................................................. 4
1856 Islahat Ferman ..................................................................................... 5
1876 Kanun-u Esasi....................................................................................... 5
1909 Kanun-u Esasi Deifliklikleri................................................................ 6
MLL MCADELE DNEM GELfiMELER VE
CUMHURYETN LNI................................................................................ 8
1921 Anayasas (Teflkilat- Esasiye Kanunu)................................................ 8
CUMHURYET DNEM ANAYASAL GELfiMELER ................................... 10
1924 Anayasas .............................................................................................. 10
1961 Anayasas .............................................................................................. 12
zet................................................................................................................ 15
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 17
Yaflamn inden............................................................................................ 18
Okuma Paras .............................................................................................. 19
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 20
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 20
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 21
Anayasalarn Yaplmas ve 1982 Anayasas............................ 22 2. NTE

ASL KURUCU KTDARIN BMLER: ANAYASA YAPIM
YNTEMLER ................................................................................................ 23
GRfi .............................................................................................................. 23
Asli Kurucu ktidar ........................................................................................ 23
Monokratik Asli Kurucu ktidar.............................................................. 24
Plebisit Kurucu ktidar ............................................................................ 25
Demokratik Asli Kurucu ktidar ............................................................. 25
1982 ANAYASASININ YAPILIfiI ................................................................... 27
1982 ANAYASASININ DEMOKRATK ANAYASA YAPIMI LKELER
AISINDAN DEERLENDRLMES.............................................................. 29
1982 ANAYASASININ TEMEL ZELLKLER .............................................. 30
zet ............................................................................................................... 33
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 34
Yaflamn inden ........................................................................................... 35
Okuma Paras ........................................................................................... .. 35
Anayasalarn Deifltirilmesi ve 1982 Anayasas.................... 38 3. NTE

TREV KURUCU KTDAR ........................................................................... 39
TREV KURUCU KTDARA YNELK SINIRLAMALAR ............................ 39
Maddi Snr ................................................................................................... 39
Sre Snr....................................................................................................... 40
Biimsel Snr ................................................................................................. 41
1982 ANAYASASINA GRE ANAYASANIN DEfiTRLMES................... 42
iv indekiler
Teklif .............................................................................................................. 42
Grflme ........................................................................................................ 44
Kabul.............................................................................................................. 45
Onay............................................................................................................... 46
Halkoylamas ................................................................................................. 47
ANAYASA DEfiKLKLERNN DENETM................................................ 48
zet ............................................................................................................... 51
Yaflamn inden ........................................................................................... 53
Okuma Paras ........................................................................................... .. 54
4. NTE 1982 Anayasasna Gre Devletin Temel Nitelikleri ........... 56

GRfi .............................................................................................................. 57
BAfiLANGI LKELER LE TOPLUMUN HUZURU, MLL
DAYANIfiMA VE ADALET ANLAYIfiI........................................................... 57
ATATRK MLLYETLNE BALILIK.................................................... 58
NSAN HAKLARINA SAYGILI DEVLET ........................................................ 59
Temel Haklarn Snrlanmas......................................................................... 60
Snrlamann Snr ......................................................................................... 61
Temel Haklarn Kullanmnn Durdurulmas ............................................... 62
Temel Haklarn Ktye Kullanlmas ........................................................... 63
Temel Haklara Ynelik Gvenceler............................................................. 63
Ulusal Dzey ................................................................................................. 63
Uluslararas Dzey ........................................................................................ 64
HUKUK DEVLET.......................................................................................... 65
Temel Hak ve zgrlklerin Korunmas .................................................... 65
Devlet Organlarnn fllemlerine Karfl Yarg Denetimi ............................... 65
Yarg Kurulufllarnn Gvenilirliinin Salanmas........................................ 66
Doal Yarg lkesi........................................................................................ 66
Mahkemelerin Bamszl........................................................................... 67
Yarglk ve Savclk Gvencesi .................................................................. 67
Yasa nnde Eflitlik...................................................................................... 67
Ceza Hukuku Gvenceleri ........................................................................... 68
DEMOKRATK DEVLET ................................................................................ 69
Cumhuriyet lkesi .......................................................................................... 69
Temsil lkesi................................................................................................... 70
Serbest Seimler ............................................................................................ 70
Serbest Oy ..................................................................................................... 71
Tek Dereceli Seim ....................................................................................... 71
Genel Oy ....................................................................................................... 72
Eflit Oy ........................................................................................................... 72
Gizli Oy.......................................................................................................... 73
Oylarn Ak Saym ve Dkm ................................................................. 73
Seimlerin Yarg Organnn Ynetim ve Denetiminde Yaplmas.............. 73
ounluun Ynetim ve Aznln Varolma Hakk .................................... 73
Siyasal Faaliyet ve Siyasal Partiler ................................................................ 74
Siyasal Partilere Devlet Yardm ve Mali Denetim ...................................... 74
Siyasal Partilere Getirilen Snrlamalar ......................................................... 75
Siyasal Partilerin Kapatlmas ........................................................................ 76
SOSYAL DEVLET........................................................................................... 77
Sosyal Devleti Gereklefltirmeye Ynelik nlemler ................................... 78
indekiler v
Belli Toplumsal Kesimlerin Korunmas ....................................................... 78

Eitim ve retim, Salk, evre ve Konut Haklar ................................... 78
alflma Yaflamna liflkin Dzenlemeler...................................................... 78
Gelir ve Servet Farkllklarnn Azaltlmas................................................... 79
Planlama ........................................................................................................ 79
Sosyal ve Ekonomik Haklarn Snr............................................................. 80
LAK DEVLET ................................................................................................ 80
Din ve Vicdan zgrlnn Gvenceye Alnmas................................... 81
Hukuk Kurallarnn Dine Dayanmak Zorunda Olmamas.......................... 81
Devletin Resm Dininin Olmamas............................................................... 81
Devlet Kurulufllaryla Din Kurulufllarnn Birbirinden Ayrlmas ................ 82
Laikliin Korunmas ...................................................................................... 83
zet ............................................................................................................... 84
Yaflamn inden ........................................................................................... 87
Okuma Paras ........................................................................................... .. 88
Yasama ve Yrtme fllemleri................................................. 92 5. NTE

GRfi .............................................................................................................. 93
YASAMA ORGANININ fiLEMLER ............................................................... 93
Yasa................................................................................................................ 95
Bte ve Kesin Hesap Yasalar .................................................................... 96
Milletleraras Anlaflmalarn Uygun Bulunmas............................................. 97
Parlamento Kararlar ..................................................................................... 98
tzk ........................................................................................................... 99
YRTME ORGANININ fiLEMLER ............................................................ 101
Kanun Hkmnde Kararname ..................................................................... 101
Skynetim ve Olaanst Hl KHKleri .................................................... 104
Cumhurbaflkanl Kararnamesi.................................................................... 106
Tzkler......................................................................................................... 107
Ynetmelikler ................................................................................................ 107
zet ............................................................................................................... 108
Yaflamn inden ........................................................................................... 110
Okuma Paras ........................................................................................... .. 111
Yasama Organ ........................................................................ 114 6. NTE

1982 ANAYASASINA GRE TBMMNN OLUfiUMU .................................. 115
MLLETVEKLLERNN HUKUK KONUMLARI............................................ 117
Temsil liflkisi ve Greve Bafllama ............................................................... 117
Milletvekillii le Badaflmayan fller ........................................................... 117
Yasama Baflklar ........................................................................................ 117
Milletvekilliinin Dflmesi............................................................................. 119
Milletvekillerinin Mali Stats....................................................................... 119
TBMMNN YAPISI VE ALIfiMA SSTEM................................................... 120
TBMMNN GREV VE YETKLER.............................................................. 122
zet................................................................................................................ 124
vi indekiler
Yaflamn inden............................................................................................ 126

Okuma Paras .............................................................................................. 126
7. NTE Yrtme Organ ...................................................................... 130

YRTME ORGANININ YAPISI................................................................... 131
CUMHURBAfiKANI........................................................................................ 132
Cumhurbaflkannn Seimi ............................................................................ 132
Cumhurbaflkannn Hukuksal ve Siyasal Konumu ..................................... 133
Cumhurbaflkannn Grev ve Yetkileri ....................................................... 133
BAKANLAR KURULU .................................................................................... 134
Bakanlar Kurulunun Yaps ve Kuruluflu ................................................... 134
Bakanlar Kurulunun Grev ve Sorumluluu............................................... 135
TRKYENN HKMET SSTEM.............................................................. 136
OLAANST YNETM USULLER........................................................... 137
zet................................................................................................................ 139
Yaflamn inden............................................................................................ 142
Okuma Paras .............................................................................................. 142
8. NTE Yarg Organ ve Anayasa Yargs ........................................... 146

YARGI fiLEVNN ANLAMI .......................................................................... 147
YARGI BAIMSIZLII KAVRAMI ................................................................ 148
YARGI KOLU KAVRAMI VE 1982 ANAYASASINA
GRE YARGI KOLLARI ................................................................................ 150
Yarg Kolu Kavram ve Anayasada Dzenlenen Trleri ............................ 150
Anayasa Yargs ............................................................................................ 150
Adli Yarg....................................................................................................... 151
dari Yarg ...................................................................................................... 151
Asker Yarg ................................................................................................... 151
Uyuflmazlk Yargs........................................................................................ 152
TRK ANAYASA MAHKEMES'NN GREV VE YETKLER...................... 152
ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN YOLLARI VE
ANAYASA MAHKEMES KARARLARININ NTEL ................................... 153
ptal Davas (Soyut Norm Denetimi) ........................................................... 153
tiraz Yolu (Somut Norm Denetimi) ............................................................ 154
Anayasa Mahkemesi Kararlarnn Nitelii .................................................... 155
zet................................................................................................................ 156
Yaflamn inden............................................................................................ 158
Okuma Paras .............................................................................................. 159
Szlk ................................................................................... 161

nsz vii
nsz
Sevgili renciler,
Okumakta olduunuz bu alflma, tarihi ve hukuki bir yaklaflmla ele alnmfl-

tr. Zira Trkiyede anayasa hareketlerinin tarihi 19. yzyl Osmanl Devleti dne-
mine dayanmaktadr. Bu balamda alflma Osmanl dnemi anayasaclk hare-
ketleri ile bafllamfltr. Sekiz niteden oluflan alflmann ilk nitesi, Osmanl-Trk
Anayasal Geliflmelerini iermektedir. Dier niteler ise mevcut 1982 Anayasasnn
zerine kurulmufl ve 1982 Anayasas btn ynleri ile ele alnmaya alfllmfltr.
Bu balamda anayasalarn yaplmas, deifltirilmesi, yasama ve yrtme ifllemleri,
devletin temel nitelikleri ve yarg ifllevi aklanmfltr. Anayasalarn temel hak ve
zgrlkleri gvence altna alan metinler olmas dolaysyla, nitelerde temel hak
ve zgrlklerin yaps, snrlanmas ve korunmasna iliflkin esaslara zellikle yer
verilmifltir.
alflmada yer alan Anahtar Kavramlar, nitelerin hangi hususlar ierdiinin

belirlenmesi iin yol gsterici olmas amacyla hazrlanmfltr. Amalar nite ile
hedeflenen bilgi ve becerilerin neler olduunu gstermektedir. Okuma Parala-
r konulara iliflkin baflka yaklaflmlar da grebilmeniz asndan nemlidir. Ha-
yatn inden blmleri ile hukuka dair her dzenlemenin dorudan hayatlar
nasl etkilediini gsterebilmek asndan nem taflmaktadr.
Kendimizi Snayalm blmleri ile snavlara hazrlanmanz amalanmfl; Sra

Sizde blm ile anayasa hukukunu ilgilendiren alanlarda tartflma becerilerini-
zin gelifltirilmesi amalanmfltr.
Editrler
Do.Dr. Selin ESEN
Yrd.Do.Dr. Blent YCEL
1
TRK ANAYASA HUKUKU
Amalarmz
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;
N
Osmanl Dnemi anayasal geliflmelerini aklayabilecek,
1921 Anayasasnn ngrd hkmet sistemini genel hatlaryla anlata-
N
bilecek,
1924 ve 1961 Anayasalarnn genel zelliklerini belirleyerek, iki Anayasann
N
uygulamasn karfllafltrabilecek,
1961 Anayasasnn dzenledii hak ve zgrlkler rejimini aklayabilecek-
siniz.
Anahtar Kavramlar
Anayasaclk 31 Mart Olay
Sened-i ttifak 1921 Anayasas
Tanzimat Ferman 1924 Anayasas
Islahat Ferman 1961 Anayasas
Kanun-u Esasi
indekiler
GRfi
OSMANLI DNEM ANAYASAL
GELfiMELER
Osmanl-Trk
Trk Anayasa Hukuku Anayasal MLL MCADELE DNEM
Geliflmeleri GELfiMELER VE CUMHURYETN
LANI
CUMHURYET DNEM
ANAYASAL GELfiMELER
Osmanl-Trk
Anayasal Geliflmeleri
N
GRfi
A M A Osmanl Dnemi anayasal geliflmelerini aklayabilmek.

1
Anayasaclk, devlet iktidarn hukukla ve yazl bir anayasayla snrlamak yoluyla Anayasaclk: Anayasaclk,
devlet iktidarn hukukla ve
birey zgrlklerini gvence altna alma amac gden modern bir dflncedir. yazl bir anayasayla
Batda, feodal dzenin kflyle ekonomik stnl ele geiren burjuvazinin, snrlamak yoluyla birey
devlet iktidarn da ele geirme abalarnn sonucu olarak ortaya kmfl ve gelifl- zgrlklerini gvence
altna alma amac gden
mifltir. 1215te ngilterede, Kralla baronlar arasnda imzalanan Byk zgrlk modern bir dflncedir.
Fermanna (Magna Carta Libertatum) kadar geriye gtrebileceimiz anayasaclk
hareketlerinin, Batda 18. yzyldan itibaren etkili olmaya baflladn gryoruz.
Osmanl mparatorluunda ise padiflahn iktidarnn snrlanmasna ynelik a-
balar Batdan ok daha sonra, 19. yzylda bafllamfltr. Bu abalar, Batda burju-
va snfnn giriflimiyle ortaya kmfl ve yrtlmfltr. Oysa Osmanl mparatorlu-
unda iktidarn snrlanmas dflncesi, halktan gelen bir talep olmaktan ok, st
dzey devlet memurlarnn kmekte olan devleti kurtarmak iin Batdan ithal et- Osmanl mparatorluunda
tii arelerden ibarettir. iktidarn snrlanmas
Osmanl mparatorluunun padiflahn iktidarn snrlama anlamnda ilk anaya- dflncesi, halktan gelen bir
talep olmaktan ok, st
sal belgeleri, 1808 Sened-i ttifak, Tanzimat ve Islahat Fermanlar 1876 Kanun-u dzey devlet memurlarnn
Esasidir. Ardndan Kurtulufl Savaflnn yafland olaanst koflullar altnda B- kmekte olan devleti
kurtarmak iin Batdan
yk Millet Meclisi tarafndan kabul edilen 1921 Anayasas (Teflkilat- Esasiye Kanu- ithal ettii arelerden
nu) gelir. Cumhuriyet dneminde ise 1924, 1961 ve 1982 Anayasalar yaplmfltr. ibarettir.
OSMANLI DNEM ANAYASAL GELfiMELER

1808 Sened-i ttifak
Sened-i ttifak, 1808 ylnda Sadrazam Alemdar Mustafa Paflann giriflimiyle Padi-
flah II. Mahmut ile yanlar arasnda imzalanmfl, yedi madde ve bir ekten oluflan
bir belgedir. Dolaysyla bu belge, yanlarn dayatmas sonucu deil, merkez ad-
na hareket eden st dzey grevlilerin giriflimiyle kaleme alnmfltr. Sened-i ttifak
ile yan; padiflaha sadakat, padiflaha karfl ayaklananlar cezalandrma, padiflahn
vergi toplama emirlerinin yerine getirilmesi, stanbulda asker ocaklarnn ayaklan-
mas durumunda bunu bastrma, kendi ynetimindeki yerlerin asayifline ve vergi-
lerin ezici olmamasna dikkat etme sz vermifltir.
4 Trk Anayasa Hukuku
Buna karfllk, padiflah da bu szleflmeyle yanlarn varln tanmfl ve onlara

gvence vermifltir. Ayrca bu belge, halkn korunmasna iliflkin dzenlemeler de
iermifl ve halka zulmedilmesini yasaklamfltr. Sened-i ttifak hem padiflaha, hem
yanlara hem de halka ynelik olumlu dzenlemeler iermektedir. Ancak, zellik-
le padiflahla yanlar arasndaki kazanmlar asndan padiflahn daha krl olduu
sylenebilir (Tanr, 2004: 47). Senet, taraflarn szleflmeye bal kalmas iin her-
hangi bir hukuki yaptrm ngrmemifl ve uygulanma olana bulamamfl bir bel-
gedir.
1839 Glhane Hatt- Hmayunu

Mustafa Reflit Pafla tarafndan kaleme alnan Glhane Hatt- Hmayunu, 3 Kasm
1839da, sarayn bahesinde, yabanc devlet temsilcileriyle halkn nnde okuna-
rak ilan olunmufltur. Glhane Hatt- Hmayunu ayn zamanda Tanzimat Ferman
olarak da bilinir. Bu ferman, padiflahn tek tarafl iradesiyle yaplmfl ve onun a-
zndan kaleme alnmfltr.
Ferman, Osmanl uyruklarna eflitli hak ve zgrlkler tanmaktadr. Fermanla
birlikte kimsenin gizli olarak yarglanamamas, yasa dfl nedenlerle sulanmamas
ve cezalandrlmamas, idarenin keyf ifllemler yapamamas ve su iflleyen kiflinin
miraslarnn deil kendisinin cezalandrlmas ilkesi gvence altna alnmfltr. Yi-
ne Fermanla mlkiyet gvenlii, msadere yasa, can, mal, rz ve namus gven-
lii, iltizamn kaldrlmas, verginin herkesin mali gcne gre alnmas, memurla-
rn yasalara gre ifl grmesi, vergi ve askerlik grevlerinin adil yasalarca yeniden
dzenlenmesi ngrlmfltr.
Tanzimat Fermannn Tanzimat Fermannn getirdii en nemli yeniliklerden birisi, Fermanda yer
getirdii en nemli alan haklardan din ayrm olmakszn btn Osmanl uyruklarnn yararlanmasdr.
yeniliklerden birisi,
Fermanda yer alan Bylece eflitlik ilkesi ilk kez bu Fermanda benimsenmifltir. Glhane Hatt- Hma-
haklardan btn Osmanl yununun aklanmas iin karlan ek fermanda da vezirden obana kadar her-
uyruklarnn din ayrm
olmakszn yararlanmasdr. kesin eflit olduu belirtilerek bu ilkeye bir kez daha aklk getirilmifltir. Bu Fer-
mann dini ne olursa olsun herkesi eflit saymas, geleneksel slam anlayflndan ko-
pufl demektir. Bu bafllang, teokratik devletten uzaklaflma ve laikleflme yolundaki
evrimin habercisidir (Tanr, 2004: 89).
Ferman, tand hak ve zgrlklerin gereklefltirilmesi iin Meclis-i Ahkm
Adliye ile asker konularn dzenlenmesi amacyla da Bab Seraskeri Dar fira ad-
l kurullarn kurulmasn ve yasalarn hazrlanmasnda bu kurullara danfllmasn
da ngrmfltr.
1839 Tanzimat Ferman, padiflahn da yeni karlacak yasalara uyacan belirt-
mifltir. Bylece artk yasalar yalnzca ynetilenleri deil, onu yapanlar ve uygula-
yanlar da balayacaktr. Tanzimat Fermanyla padiflah, ilk kez kendi iradesiyle
kendi iktidarn snrlamfltr (Tanr, 2004: 88).
Fermann getirdii bir baflka yenilik de eksik olmakla birlikte ok sayda hak
ve zgrl gvence altna alan ilk Osmanl belgesi olmasdr. Padiflah, Fermana
ve yeni yaplacak yasalara uyacana dair yemin etmifltir. Ancak uymamas duru-
munda herhangi bir hukuki yaptrm ngrlmemifltir. Tanzimat Ferman, hak ve
zgrlkler ile kamu gcnn kullanlmasna iliflkin dzenlemeler ierdiinden
Osmanl Devletinin gerek anlamda ilk anayasal nitelikte belgesi olarak nitelendi-
rilir.
SIRA SZDE Tanzimat Ferman ile gvence altna alnan hak ve zgrlkleri sralaynz.
SIRA SZDE
1
D fi N E L M D fi N E L M
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
1. nite - Osmanl-Trk Anayasal Geliflmeleri 5
1856 Islahat Ferman

Islahat Fermannn esaslar Hariciye Nazr Ali Pafla ile ngiltere, Fransa ve Avus-
turya elileri arasnda kararlafltrlmfl; Ferman, Sultan Abdlmecid tarafndan ilan
edilmifltir. Baflka deyiflle, Ferman dfl bask rndr. Osmanl Devleti ile Rusya
arasndaki Krm Savaflnda ngiltere, Fransa ve Avusturya, Osmanl Devletinin ta-
rafnda yer almfltr. Bunun karfllnda da Sultan Abdlmecid, Pariste yaplacak
barfl grflmelerinden nce Islahat Fermann yaymlamfltr. Nitekim bu Ferman,
daha sonra imzalanan Paris Antlaflmasnn 9. maddesinde de yer almfltr.
Islahat Ferman, Tanzimat Fermannda tannan her din ve mezhepten herkese
can, mal, rz dokunulmazlklar ile Mslman olmayan cemaatlerin teden beri sa-
hip olduu ruhani ayrcalklar ve baflklklar gvenceye almfltr. flkence ve
eziyet yasaklanmfl; vergilendirmede dzeltime gidilmesi ngrlmfltr. Btn
din ve mezheplerin eflit olduu bu Fermanda da vurgulanmfltr.
badet, din ve vicdan zgrl kesin olarak korunmufltur. Mslman olmayan
topluluklarn kendilerini ynetmek iin cemaat meclisleri oluflturabilmesi, ibadet
yeri, hastane ve okul aabilmesi ngrlmektedir. Mslman olmayanlarn da eya-
let meclislerine, memuriyete, asker ve mlki btn okullara girebilecei belirtil-
mifltir. Mahkemelerin ak olmas, Mslman olan ve olmayanlar arasndaki dava-
lara karma mahkemelerde baklmas ile Mslman olmayanlarn mahkemelerdeki
tanklklarnn Mslmanlarla efl deerde saylmas bu Fermanda yer alan dier
dzenlemelerdir.
1876 Kanun-u Esasi

Meflrutiyeti akm, Tanzimatn ekonomik ve sosyal baflarszlklarna, sonu alna-
mayan i karflklk ve dfl mdahalelere ve 1871den sonra iyice koyulaflan bask-
c rejime karfl yeni bir arayfln ifadesidir. Bu siyasi ve iktisadi bunalm dnemin-
de reformist yneticilerden Mithat Pafla, Serasker Avni Pafla ve Sleyman Paflann
bafln ektii bir grup 1876da hkmet darbesi yaparak Abdlazizi tahttan indir-
mifltir. Yerine tahta karlan V. Murat ancak birka ay padiflah kalabilmifl ve kar-
defli Abdlhamit, Kanun-u Esasiyi ilan etme sz vererek tahta kmfltr.
II. Abdlhamit tahta ktktan sonra anayasay hazrlamas iin Cemiyeti Mahsu-
sa isimli bir komisyon kurmufltur. Bu Komisyonun yelerinin tm Padiflaha
atanmfl, Komisyonun hazrlad metin 23 Aralk 1876da II. Abdlhamit tarafn-
dan kabul ve ilan edilmifltir (Tanr, 2004: 133). Bylece Osmanl Devletinde I.
Meflrutiyet dnemi bafllamfltr. Osmanl Devletinin ilk anayasas olan Kanun-u
Kanun-u Esasi, hukuki
Esasi, hukuki adan padiflahn tek yanl iflleminden domufl, kendi isteiyle ken- adan padiflahn tek yanl
di iktidarn snrlad bir ferman anayasa rneidir. iflleminden domufl, kendi
isteiyle kendi iktidarn
Kanun-u Esasi 119 maddeden oluflmaktadr. Bu anayasann getirdii en nemli snrlad bir ferman
yenilik, temsil nitelik taflyan bir yasama organ, yani parlamento kurmufl olmasdr. anayasa rneidir.
Yasama organnn ad Meclis-i Umumdir. Meclis-i Umum, Heyet-i yan ve Heyet-i
Mebusan olmak zere iki kanattan oluflmaktadr. Heyet-i yan yelerinin tm pa-
diflah tarafndan mr boyu seilmekte ve atanmaktadr. Heyet-i Mebusan yeleri ise
her 50 bin erkek nfusa 1 temsilci olmak zere 4 yl iin halk tarafndan seilmekte-
dir. Heyet-i Mebusan, seimle iflbaflna gelmifl ilk Osmanl Meclisidir.
Padiflah, yrtme organnn bafl, hatta kendisidir. Bugnk Bakanlar Kurulu-
nun karfll olarak kullanlabilecek Meclis-i Vkelay oluflturan sadrazam, fleyh-
lislam ve vekiller (bakanlar) padiflah tarafndan atanr ve grevden alnr. Meclis-i
Vkelann ald kararlar ancak padiflahn onay ile uygulanabilir. Kanun-u Esasi,
parlamenter hkmet sistemlerinde parlamentoya tannan hkmeti denetleme
yetkisini Meclis-i Umumye vermemifltir. Dolaysyla, vekillerin parlamento nn-

de siyasi sorumluluu yoktur. Vekiller yalnzca padiflaha karfl sorumludur.
Padiflahn yasama meclislerinin kuruluflu ve iflleyiflinde de nemli rol vardr.
Padiflah, Heyet-i yann baflkann dorudan, Heyet-i Mebusann baflkann ise
Mebusan tarafndan gsterilecek aday arasndan seer ve atar. Her iki meclisin
yeleri de greve bafllarken padiflaha ballk yemini eder. Padiflah, Meclis-i
Umumnin toplanmasna karar verir. Gerekten de Osmanl Parlamentosunun her
iki kanad da padiflahn iradei seniyesi ile 1 Kasmda alr ve 1 Martta kapanr.
Heyetlerden biri toplank deilse br de toplanamaz. Padiflah, parlamentonun
toplant sresini uzatabilir ya da ksaltabilir. Gerektiinde yeni seimlere gitmek
kofluluyla Heyet-i Mebusann feshine karar verir.
Padiflah, Meclis-i Umumnin yasama faaliyetinde de sz sahibidir. Meclis ye-
leri yalnzca kendi faaliyet alanlarna giren konularda ve ancak padiflahn izniyle
bir yasa teklif edebilir. Bir teklifin yasalaflmas iin Meclis-i Umumnin iki kanad
tarafndan kabul edilmesi yeterli deildir. Metnin ayn zamanda padiflah tarafndan
da onaylamas gerekir. Padiflahn veto ettii teklifi, Meclisin yeniden grflerek ya-
salafltrmas mmkn deildir. Bu nedenle, Anayasann padiflaha tand bu yetki
mutlak veto yetkisidir.
Kanun-u Esasi, ayn zamanda Osmanl uyruunda bulunan herkese baz hak ve
zgrlkler de tanmfltr. Kifli, din, basn, ticaret, eitim zgrlkleri; dileke ve
kamu hizmetine girme haklar; msadere, angarya, iflkence ve eziyet yasa, mal
ve konut dokunulmazl, verginin kanunla alnmas bunlar arasnda saylabilir.
Ayrca, mahkemelerin bamszl, yarglarn azlolunamayaca, kanun hkim
gvencesi gibi eflitli yargsal gvenceler de bu anayasada dzenlenmifltir. Ne var
ki, polis soruflturmasyla hkmetin gvenliini bozduklar kantlanan kiflileri sr-
gne yollama yetkisini padiflaha veren nl 113. maddeyle, Anayasann getirdii
btn hak ve zgrlklerle dier gvenceler kt zerinde kalmfltr.
Kanun-u Esasinin getirdii en nemli yenilik, bir kanad temsil nitelik taflyan
bir yasama organnn kurulmasdr. Klasik parlamenter sistemlerde parlamento-
nun iki temel yetkisi olan yasa yapma ve hkmeti denetleme yetkileri 1876
Kanun-u Esaside padiflah lehine aflr derecede snrlandrlmfltr. Bu nedenle,
1876 Kanun-u Esasinin getirdii dzeni gerek anlamda anayasal bir monarfli ya
da meflrutiyet olarak grmek mmkn deildir (Tanr, 2004: 149; Gzler, 2010:
19). Ancak padiflah kendi mutlak iktidarn bir anayasa ile snrlad iin yine de
nemli bir aflama olarak deerlendirilmelidir.
Kanun-u Esasinin ilanndan sonra, hemen Heyet-i Mebusan seimleri yaplmfl-
tr. Bu seimlerin sonucunda Meclis-i Umum ilk kez 1877nin Mart aynda toplan-
mfltr. Ancak, Meclisin srmekte olan Osmanl-Rus Savafl ve lkede sre-giden
hakszlar nedeniyle hkmeti ar biimde elefltirmesi zerine, 13 fiubat 1878de
padiflah, Meclis-i Umumyi sresiz olarak kapatmfltr. Bylece, 1876 Anayasas
resmen yrrlkte olmakla birlikte lke, otuz yl boyunca II. Abdlhamitin bask-
c rejimiyle ynetilmifltir. Meclis-i Mebusann datlmas, ayn zamanda I. Meflru-
tiyet dneminin de sonu olmufltur.
1909 Kanun-u Esasi Deifliklikleri

1908de Rumelide kan meflrutiyet yanls ayaklanmann padiflah gleri tarafn-
dan bastrlamamas sonucunda, II. Abdlhamitin 23 Temmuz 1908de Meclis-i
Mebusan toplantya armasyla II. Meflrutiyet Dnemi bafllamfltr. Meclis-i Me-
busan seimlerinin yaplmasndan sonra Aralk 1908de Meclis-i Umum ilk toplan-
tsn yapmfltr. Bu arada, Meflrutiyet rejimine karfl olan II. Abdlhamit yandafllar-
nn ayaklanmas, Mahmut fievket Pafla komutasndaki Hareket Ordusunun Rume-
liden stanbula gelmesiyle bastrlmfltr. Tarihe 31 Mart Olay olarak geen bu
ayaklanmann bastrlmasnn ardndan Meclis, bu ayaklanmaya hoflgrl yakla-
flan II. Abdlhamiti tahttan indirerek yerine Mehmet Reflat getirmifltir.
17 Aralk 1908de alan yeni meclisin yapt en nemli ifllerden biri, 8 Aus-
tos 1909 tarihli yasayla Kanun-u Esaside kkl deiflikliklere gitmek olmufltur. O
nedenle bu Anayasadan bugn 1909 Anayasas olarak da sz edenler vardr.
1909 deifliklii, olufl biimi asndan iki yanlln btn zelliklerini taflr. Ya-
ni padiflahn iradesinin yannda ona kendisini kabul ettirebilmifl, temsil bir meclis
vardr. Bu dnflm misak Anayasaya geifli vurgular (Tanr, 2004: 192; Tezi,
2009: 158).
1909 Anayasa deiflikliklerinde gze arpan en nemli ynlerden biri, bu dei-
flikliklerin padiflahn yetkilerini klasik parlamenter sistemde devlet baflkanlarna ta-
nnan simgesel yetkiler dzeyine indirmesi ve Meclis-i Mebusann yetkilerini artr-
masdr. Klasik parlamenter sistemde yrtme organ devlet baflkan ve bakanlar
kurulundan oluflur. Yrtme organnn parlamentoya karfl siyaseten sorumlu ka-
nad Bakanlar Kuruludur. Devlet baflkan siyaseten sorumsuzdur, o nedenle yetki-
leri de son derece snrldr. Bakanlar Kurulu, parlamento ounluunun gvenine
dayanr. Parlamento, Bakanlar Kurulunu her zaman denetleme ve dflrme yetki-
sine sahiptir. Buna karfllk yrtme organnn da parlamentoyu feshetme yetkisi
vardr.
1909 deifliklikleri ile padiflah hl devletin bafl olmakla birlikte, artk yetkile-
rini tek baflna kullanamamaktadr. Padiflah, Meclis-i Umumde Anayasaya bal-
lk and imektedir. Padiflahn yrtme organ iindeki konumu klasik parlamen-
ter sisteme uygun biimde deifltirilmifltir. Padiflah, yalnzca fleyhlislam ile sadra-
zam atamakta; sadrazamn setii vekilleri de usulen atamaktadr. Bakanlar Kuru-
lu (Meclis-i Vkela) artk ona karfl deil, yalnzca Heyet-i Mebusana karfl sorum-
ludur. Bu sorumluluk, klasik parlamenter sisteme uygun olarak, bakanlarn hem
hkmetin yrtt genel siyasetten dolay ortaklafla hem de her bakann kendi
bakanlna iliflkin konularda bireysel sorumluluu biimindedir. Ayrca, Bakanlar
Kurulunun bir konuyu grflmek iin nceden padiflahtan izin almas flart da kal-
drlmfltr.
1909 deifliklikleri, Padiflahn parlamento zerindeki yetkilerini de trplemifltir.
Heyet-i Mebusan baflkannn seiminde padiflah devre dfl braklarak bu meclisin
baflkann kendisinin semesi esas getirilmifltir. Artk Heyet-i yan ve Heyet-i Me-
busan her yl Kasm baflnda padiflahn ars olmadan kendiliinden toplanacak-
tr. Meclis yelerinin yasa teklif etmek iin padiflahtan izin alma zorunluluu kald-
rlmfltr. Padiflahn, Meclis-i Umum tarafndan kabul edilen bir yasay mutlak veto
yetkisi glefltirici vetoya dnfltrlmfltr. Padiflah, Meclise kabul edilen bir ya-
say ya yaymlamak, ya da yeniden grflmesi iin iki ay iinde Meclise geri gn-
dermek zorundadr. Heyet-i yan ve Heyet-i Mebusan, padiflahn geri gnderdii
yasay en az te iki ounlukla aynen kabul ederse padiflahn bunu onaylamas
zorunludur.
Deifliklikler Padiflahn Mebusan fesih hakkn da kstlamfltr. Artk vekillerle
Mebusan arasnda bir anlaflmazlk karsa vekiller kendi grflnde direnir, Mebu-
san da iki defa st ste bu grfl reddederse vekiller ya Mebusann kararna uy-
mak ya da ekilmek zorundadr. Ancak yeni Bakanlar Kurulu, ncekinin grfln-
de diretir ve Meclis yine karfl karsa, Padiflah, Heyet-i yann onayn aldktan
1909 deiflikliklerinin sonra, 3 ay iinde seimlerin yaplmas flartyla Meclis-i Mebusann feshine karar
Osmanl Devletini gerek
anlamda snrl anayasal bir verebilir. Btn bu deifliklikler erevesinde, 1909 deiflikliklerinin Osmanl Dev-
monarfli hline getirdii letini gerek anlamda snrl anayasal bir monarfli hline getirdii sylenebilir.
sylenebilir.
Anayasa deifliklikleri, kifli hak ve zgrlklerini geniflletici yeni dzenlemeler
getirmifltir. rnein, yalnzca cezalara iliflkin olarak deil, ayn zamanda tutuklama
bakmndan da yasaya uygunluk koflulu getirilerek kifli zgrl ile basnn n-
denetime tabi tutulamayaca dzenlemesi eklenerek basn zgrl pekifltiril-
mifltir. Postanelere verilen evrak ve mektuplarn sorgu yargc ya da mahkeme ka-
rar olmakszn alamayaca esas ile toplanma ve dernek kurma zgrlkleri de
bu deiflikliklerle Anayasaya eklenmifltir. 113. madde ile padiflaha tannan srg-
ne yollama yetkisi madde metninden karlarak anayasal hak ve zgrlkleri uy-
gulamada etkisiz hle getiren bu hkm ortadan kaldrlmfltr. zetle, 1876 Ana-
yasasnn 1909 deiflikliklerinden sonra temel hak ve zgrlkler asndan doyu-
rucu bir liste ve ierik sunduu sylenebilir (Tanr, 2004: 197).
SIRA SZDE 1909 Deifliklikleri ile kifli hak ve zgrlklerini korumaya ynelik hangi dzenlemelerin
SIRA SZDE
2 yapldn aklaynz.
MLL MCADELE DNEM GELfiMELER VE
CUMHURYETN LNI
N
S O R U S O R U
1921 Anayasasnn ngrd hkmet sistemini genel hatlaryla
AM A
anlatabilmek.
DKKAT 2 DKKAT
1921 Anayasas (Teflkilat- Esasiye Kanunu)
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Kurtulufl Savafl koflullarnda yeni bir devlet ve iktidar dzeni oluflmaya bafllamfl
ve yeni dzenin kurallarn belirleyecek yeni bir anayasa ihtiyac belirginleflmifltir.
AMALARIMIZ Mustafa Kemal,
AMALARIMIZ19 Mart 1920de Heyet-i Temsiliye adna yaynlad bildiride ola-
anst yetkilere sahip bir meclisi Ankarada toplantya armfltr. Bununla kas-
tedilen, oluflturulacak meclisin bir kurucu meclis olacadr.
K T A P 1921 Anayasas,
K T A PMustafa Kemalin ynlendirmesiyle icra vekilleri heyeti tarafn-
dan hazrlanmfl ve Byk Millet Meclisinin (BMM) zel bir komisyonu tarafndan
incelenerek Meclise sunulmufltur (zbudun, 1992: 8; Gzbyk, 2011: 38). 1921
TELEVZYON Anayasasnn
T E L E Vgrfllmesinde
ZYON ve kabulnde zel yntemler ve zel kabul yeter
says aranmamfltr. Bu Anayasa, adi (alelade) kanunlar iin ngrlen normal
1921 Anayasas, adi usullerle grfllmfl ve kabul edilmifl olduundan, Osmanl ve Cumhuriyet dne-
(alelade) kanunlar iin mi iindeki tek yumuflak (esnek) anayasadr ve kendi deifltirilifline iliflkin bir d-
ngrlen
N T E R Nnormal
E T usullerle
grfllmfl ve kabul edilmifl
zenleme de Ngetirmemifltir.
TERNET
olduundan, Osmanl ve BMMnin kuruluflundan dokuz ay sonra, 20 Ocak 1921de kabul ettii Teflkilat-
Cumhuriyet dnemi iindeki Esasiye Kanunu, 23 madde ve bir de ayr maddeden oluflan ve Kurtulufl Savafl d-
tek yumuflak (esnek)
anayasadr ve kendi de neminin temel gereksinimlerini karfllamay amalayan ksa ve ereve bir anayasa-
deifltirilifline iliflkin bir dr. Bu Anayasa, 1876 Kanun-u Esasinin Teflkilat- Esasiye Kanunuyla eliflmeyen
dzenleme getirmemifltir.
hkmlerini de yrrlkte saymfltr. Teflkilat- Esasiye Kanununda, kifli hak ve z-
grlkleri ile yarg gibi temel anayasa konular ise yer almamfltr.
1921 Anayasasnn 3. maddesi, Trkiye Devleti Byk Millet Meclisi tarafn-
dan idare olunur. diyerek Osmanl topraklar zerinde yeni bir devletin kuruldu-
unu haber vermektedir. Bu Anayasa, Egemenlik kaytsz flartsz milletindir diyen
1. maddesi ile ilk kez egemenlik hakkn padiflahtan alarak ulusa vermifltir. Daha
sonra yaplan btn anayasalarda 1921 Teflkilat- Esasiye Kanunundaki bu ifade
aynen yer almfltr. Ayn maddenin devamnda ynetim usulnn, halkn kendi
yazgsn bilfiil idare etmesi esasna dayal olduu da belirtilmektedir.
1921 Anayasas parlamenter sistem yerine gler birlii ilkesine dayanan mec-
lis hkmeti sistemini benimsemifltir. Konvansiyonel sistem ad da verilen meclis
hkmeti sisteminde yasama ve yrtme, hatta bazen yarg yetkileri parlamento- Konvansiyonel sistem ad da
da toplanr. Bu sistemin ilk rneine, Fransada, 1789 Devrimi sonras dnemde verilen meclis hkmeti
sisteminde, yasama ve
(1792-1795) rastlanmfltr. yrtme, hatta bazen yarg
1921 Teflkilat- Esasiye Kanunu yasama organ olarak BMMyi ngrmektedir. yetkileri parlamentoda
toplanr.
BMM iki ylda bir yaplacak seimler sonucunda vilayetler halknca seilen yeler-
den oluflur. Mevcut meclis, seimler yaplp yeni meclis toplanncaya kadar grev-
de kalr. Burada ama, lkenin bir an bile olsa parlamentosuz kalmasn nlemek-
tir. BMM yeleri yalnzca kendilerini seenleri deil, btn milletin temsil eder. Bu
dzenleme, bundan sonraki anayasalarda da aynen korunmufltur.
BMMnin her yl Kasm ay baflnda arsz toplanmas ngrlerek 1876 Ka-
nun-u Esaside 1909da benimsenen deifliklik srdrlmfltr. 1921 Anayasas,
BMMye kanun koyma ve deifltirme, milletleraras anlaflmalar yapma, savafl ve
barfl ilan etme gibi yetkilerin yan sra yrtme yetkisini de vermifltir. 2. maddeye
gre, yrtme erki ve yasama yetkisi milletin tek ve gerek temsilcisi olan BMMde-
dir. Trkiye Devleti, Byk Millet Meclisi tarafndan idare olunur ve hkmeti
Byk Millet Meclisi Hkmeti unvann taflr diyen 3. madde de bunu pekifltir-
mektedir.
Yrtme organ, icra vekilleri heyetidir. Bu heyet BMMden doan, ona bam-
l ve onun denetimi altnda alflan bir kuruldur. Anayasaya gre bu heyetin ye-
leri dorudan ve tek tek Meclis tarafndan seilir ve grevden alnr. Bunlar, ile-
rinden birini kendilerine baflkan olarak seerler. Meclis baflkan ayn zamanda icra
vekilleri heyetinin de doal baflkandr. BMMnin vekilleri ynlendirme, denetle-
me, gerektiinde azledip yerine yenilerini seme yetkileri de meclis hkmeti sis-
teminin tipik gstergeleridir. 2 Mays 1920de karlan bir yasaya gre icra vekille-
ri arasnda kacak uyuflmazlklar zme yetkisi BMMye verilmifltir. cra vekilleri
heyeti srekli toplank olan BMMnin alflma sresini ksaltma, onun tatil ya da
feshine karar verme yetkilerine de sahip deildir. Anayasa gereince BMM, amac-
nn gerekleflmesine kadar srekli toplank kalacaktr.
1921 Anayasas, devlet baflkanl makam ngrmemifltir. Anlaflmalara iliflkin
grflmelerin yaplmas, imzalanmas ve onaylanmas yetkileri Anayasa gerei
BMMdedir. Bu da gler birlii ve meclis hkmeti sisteminin bir yansmas ola-
rak deerlendirilebilir. Yarg organ bu Anayasada dzenlenmemifltir. Ancak uy-
gulamada yarg yetkisini de Meclise ait sayan bir grfl egemen olmufltur. stiklal
Mahkemelerinin yelerinin Meclis tarafndan ve mebuslar arasndan seilmesi bu-
na tipik bir rnek olarak verilebilir.
24 maddelik Anayasann yardan fazlasn yerinden ynetim ve yerel ynetime
iliflkin dzenlemeler oluflturmaktadr. Anayasaya gre Trkiye, coraf durumu ve
iktisadi iliflkileri asndan vilayetlerden (il), kazalardan (ile) ve nahiyelerden (bu-
cak) oluflmaktadr. Anayasaya gre vilayetler ve nahiyeler tzel kiflilie ve zerk-
lie sahiptir. Her il, o il halknca seilen vilayet flras; her bucak da yre halk
tarafndan seimle iflbaflna getirilen nahiye flras tarafndan ynetilir. ller yasa-
lar erevesinde vakf, eitim, salk, iktisat, tarm, bayndrlk ve sosyal yardmlafl-
ma iflleri gibi konularda yetkilidir. Bucaklar ise yargsal, ekonomik ve mali yetkile-
re sahiptir. Anayasa, ilelere zerklik tanmamfl, bunlarn ynetimini BMM hk-
meti tarafndan atanan ve valinin emri altnda ifl gren kaymakama brakmfltr.
Demek ki idarenin rgtlenmesi bakmndan 1921 Anayasas, merkez yne-

timden ok yerinden ynetim ilkesini tercih etmifltir. Anayasann yerinden yneti-
me bu lde nem vermesi, I. BMMde egemen olan halklk ilkesiyle aklana-
bilir (zbudun, 1992: 43). Ne var ki, Anayasann ngrd vilayet ve nahiye fl-
ralar ve dier organlar oluflturulmamfltr. Dolaysyla, yerinden ynetim anlayfl
kt zerinde kalmfltr (Tanr, 2004: 266).
Meclisin 29 Ekim 1923te kabul ettii bir yasayla 1921 Anayasasnn baz mad-
deleri deifltirilmifltir. Bu deiflikliklerin en nemlisi, Anayasann 1. maddesine ek-
lenen devletin hkmet biiminin cumhuriyet olduuna iliflkin cmledir. Yeni
kurulan devletin monarfliyle ynetilmeyecei zaten 1-2 Kasm 1922de saltanatn
kaldrlmasyla ortaya kmflt. Sz konusu anayasa deifliklikleri bu tercihi somut-
lafltrmfltr. Bu erevede, anayasa deifliklikleriyle ayn zamanda devlet baflkanl-
makam da oluflturulmufltur. Artk devletin bafl cumhurbaflkandr.
Cumhurbaflkan, Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM) tarafndan ve kendi
yeleri arasndan seilir. Bir seim dnemi iin seilen bir kiflinin cumhurbaflkan
olarak yeniden seilmesi mmkndr. Sz konusu anayasa deifliklii Meclisin
yrtme yetkisini bizzat deil, Bakanlar Kurulu araclyla kullanmasn ngr-
mfltr. Baflbakan, Meclis yeleri arasndan cumhurbaflkan tarafndan; bakanlar
ise baflbakan tarafndan seilir. Bu biimde oluflturulan Bakanlar Kurulu, Cumhur-
baflkan tarafndan Meclisin onayna sunulur. Anayasada hkmet biimiyle ilgi-
li olarak yaplan deiflikliklerin klasik parlamenter sisteme doru bir ynelim ol-
duu gze arpmaktadr. 1923 deifliklikleri, hkmet biiminin yan sra devle-
tin dininin slam ve resm dilinin Trke olduuna iliflkin dzenlemeyi de Anaya-
saya eklemifltir.
SIRA SZDE 1921 Anayasas

SIRAile ngrlen hkmet sistemini ana hatlaryla aklaynz.
SZDE
3
CUMHURYET DNEM ANAYASAL GELfiMELER
N
1924 ve 1961 Anayasalarnn genel zelliklerini belirleyerek iki

AM A
S O R U anayasann
S O R U uygulamasn karfllafltrabilmek.
3
DKKAT
1924 Anayasas
DKKAT
1921 Anayasas, lkeyi dflman iflgalinden kurtarmak iin mcadele edilen olaa-
nst dnemde ve bu dnemin gereksinimlerini karfllamak amacyla yaplmfltr.
N N
SIRA SZDE Bu anayasaSIRAhemSZDE ok ksa olmas, hem yarg organ ve temel hak ve zgrlkler gi-
bi baz temel konular dzenlememesi nedeniyle yeni kurulan devletin gereksi-
AMALARIMIZ
nimlerine yant verememifltir. 1924 Anayasas, iflte bu gereksinimi karfllamak ama-
AMALARIMIZ
cyla yaplmfl; kabul edilmeden ksa sre nce, 3 Mart 1924te halifelik kaldrlmfl-
tr. 1924 Anayasas II. TBMM tarafndan yaplmfltr. Bu Meclis, yeni bir anayasa
K T A P yapmak amacyla
K T A seilmifl
P ve toplanmfl bir kurucu meclis deildir. Anayasa TBMM
Anayasa Komisyonu (Kanun-u Esasi Encmeni) tarafndan hazrlanmfl, 20 Nisan
1924te kabul edilmifl, 23 Nisan 1924te yrrle girmifltir.
TELEVZYON 1924 Anayasas
T E L E V Z Y O105
N maddeden oluflmaktadr. nceki Anayasada yer alan ulu-
sal egemenlik, cumhuriyet ve devletin dininin slam olduuna iliflkin dzenleme-
ler aynen korunmufltur. Yine, 1921 Anayasasnn benimsedii sistemin devam
olarak yasama yetkisi ve yrtme erki TBMMde toplanmfltr. Ancak Meclis yasa-
NTERNET ma yetkisini N Tbizzat,
E R N E T yrtme yetkisini ise kendi setii Cumhurbaflkan ve onun
atayaca Bakanlar Kurulu araclyla kullanacaktr.
1924 Anayasasna gre Cumhurbaflkan, Meclis tarafndan ve kendi yeleri ara-

sndan bir yasama dnemi iin seilir. Cumhurbaflkan vatana ihanet dflnda siya-
seten sorumsuzdur. Cumhurbaflkannn btn ifllemleri baflbakan ve ilgili bakann
imzasna baldr. Dolaysyla bu ifllemlerden TBMMye karfl Cumhurbaflkan de-
il, hkmet sorumludur.
1924 Anayasas, hkmetin bireysel ve toplu sorumluluunu kabul etmifltir.
Meclis, hkmeti her an denetleyebilir ve dflrebilir. Buna karfllk Anayasa,
hkmete Meclisi feshetme yetkisi tanmamfltr. Bu dzenleme hem kuvvetler bir-
lii ve Meclis hkmeti sistemine bal kalnd, hem de yasama ve yrtme erk-
lerinin birer grev olarak ayrld anlamna gelir. Bu nedenle 1924 Anayasasnn
getirdii hkmet sistemi, gler birlii ve grevler ayrl olarak da adlandr-
lan karma bir sistem olarak tanmlanr (zbudun, 2011: 192-194; Tanr, 2004: 305; 1924 Anayasasnn getirdii
hkmet sistemi, gler
Gzler, 2010: 30-31; Erdoan, 2011:155). birlii ve grevler ayrl
Anayasann 8. maddesine gre, yarg hakk millet adna yasalar erevesinde olarak da adlandrlan
karma bir sistem olarak
bamsz mahkemelerce kullanlr. Dolaysyla Anayasa, yasama ve yrtme erkle- tanmlanr.
rinin TBMMye ait olmasn ngrmekle birlikte, yargy bunun dflnda tutmufltur.
Ne var ki, 1924 Anayasasnn uyguland ilk yllarda, gerekte Anayasaya aykr
olmakla birlikte; yeleri TBMM tarafndan seilen milletvekillerinden oluflan stik-
ll Mahkemeleri kurulmufl ancak parlamenter sistemin daha bir yerlefltii 1950
sonrasnda, TBMMnin ok daha zayf nitelikte yarg yetkisi kullanmas anayasal
dzene karfl darbe olarak nitelendirilmifltir (Eroul, 2010:261).
Anayasann, yarg organna ait olmas gereken yasalar yorumlama ve tzkle-
rin kanunlara aykrl savlarn zme yetkilerini TBMMye vermesi de gler bir-
lii anlayflnn izlerini yanstmaktadr. 1924 Anayasas mahkemelerin bamszl-
n salamak iin baz gvenceler getirmifltir. Buna gre, yarglar grevlerinde ba-
mszdr. Anayasa, yarglarn azledilemeyecei gvencesini getirmekle birlikte,
yasada gsterilen usul ve hllerde bundan ayrlmay da olanakl duruma getir-
mifltir. Yarglarn hukuki statlerinin ve zlk haklarnn da yasayla dzenlenme-
si ngrlmfltr. Bylece, yargnn ve yarglarn anayasal gvencelerinin yasalar-
la zayflatlmasnn ve siyasi dflncelerle yargya mdahale edilmesinin n ak
tutulmufltur (Erdoan, 2011: 156).
1924 Anayasasnn 1789 Fransz Devrimi dnemindeki klasik zgrlk anlay-
flndan etkilendii grlmektedir. Anayasann 68. maddesine gre, zgrlk bafl-
kasna zarar vermeyecek her fleyi yapabilme hakkdr. zgrln herkes iin s-
nr, baflkalarnn zgrldr. Anayasa, klasik hak ve zgrlkleri ksaca saymak
yoluyla tanmfltr. Yasa nnde eflitlik, kifli dokunulmazl, dflnce, din, vicdan,
szleflme, alflma, mlkiyet, toplanma, dernek kurma, basn, seyahat can, mal ve
konut dokunulmazl, iflkence ve angarya yasa, haberleflmenin gizlilii, Anaya-
sann tand hak ve zgrlklere rnek olarak verilebilir.
1924 Anayasasnda salk, sosyal gvenlik, asgari cret, dinlenme, sendika,
grev ve toplu szleflme gibi sosyal ve ekonomik haklara ise hi deinilmemifltir.
Sosyal haklara iliflkin tek ayrks dzenleme, zorunlu ilkretimin devlet okullarn-
da parasz olduunu dzenleyen 87. maddedir. Anayasann ekonomik ve sosyal
haklar tanmamas kendi dneminin anlayfln yanstmaktadr. Gerekten de II.
Dnya Savafl dneminden nce kabul edilen ok az saydaki anayasa ekonomik
ve sosyal haklara yer vermifltir.
1924 Anayasasnn en elefltiriye ak ynlerinden birisi, temel hak ve zgrlk-
leri siyasal iktidara karfl korumada yetersiz kalmasdr. Anayasa, ok sayda hak ve
zgrln kanunla dzenlenmesini ya da kanun erevesinde tannmasn
ngrmfltr. stelik bu kanunlarn yaplmasnda gz nnde bulundurulmas ge-

reken stn ilkeler ve gzetilmesi gereken teknik ltleri de belirtmemifltir. By-
lece TBMMnin anayasal haklar snrlama ve dzenleme yetkisini keyf ve lsz
biimde kullanmasnn n almfltr. Geri Anayasa, yasalarn Anayasaya aykr
olamayaca kuraln ngrmfltr (md. 103) ancak TBMMnin bu kurala uymasn
salayacak kurumsal bir gvence (anayasa yargs) getirilmemifltir. Bu da anayasa-
nn stnl ve balaycl ilkesini uygulamada etkisiz klmfltr (Erdoan, 2011:
156).
1924 Anayasasnn hak ve zgrlkleri gvence altna alacak yntem ve mekaniz-
malar ngrmemesinin nedeninin, bu anayasay yapanlarn ulus iradesiyle meclis ira-
desini birbirine kaynafltran bir anlayfl benimsemesi; dolaysyla meclis iradesini s-
nrlayacak nlemlerin ulus iradesini de snrlama anlamn taflmas olduu sylenebi-
lir. (Soysal, 1986: 49). 1921 Anayasasndan farkl olarak 1924 Anayasas, vilayet ve na-
hiye flralarna yer vermeyerek ynetimde merkeziyetilik ilkesini benimsemifltir.
1924 Anayasas toplam befl kez deifltirilmifltir. 1928de slamn resm din oldu-
una iliflkin dzenleme kaldrlmfltr. 1934te kadnlara milletvekili seme ve seil-
me hakk tannmfl; semen yafl on sekizden yirmi ikiye karlmfltr. 1937deki
anayasa deiflikliklerinden en nemlisi, Cumhuriyet Halk Partisinin (CHP) alt
okunun (cumhuriyetilik, halklk, milliyetilik, devletilik, inklaplk, laiklik)
devletin temel nitelikleri olarak Anayasaya eklenmesidir. 1945teki ve 1952deki
Anayasa deifliklikleri ise biimseldir. 1945te Anayasann ieriine dokunulmadan
dili Trkelefltirilmifltir. 1952de yaplan deifliklikle eski metne geri dnlmfltr.
SIRA SZDE 1924 Anayasasnn temel hak ve zgrlkleri siyasal iktidara karfl korumada yetersiz
SIRA SZDE
4 kalmasnn nedenlerini belirtiniz.
D fi N E L M
1961 Anayasas
D fi N E L M
S O R U NAM A
1961
S OAnayasasnn
R U
layabilmek.
dzenledii hak ve zgrlkler rejimini ak-
4
DKKAT DKKAT
1924 Anayasas dnemi, 27 Mays 1960ta Demokrat Parti (DP) iktidarnn asker
darbeyle devrilmesiyle sona ermifltir. Silahl Kuvvetler adna lkeyi yneten Mill
N N
SIRA SZDE SIRA (MBK)
Birlik Komitesi SZDE 13 Aralk 1960ta kabul ettii 157 sayl Yasayla yeni anaya-
sann bir kurucu meclis tarafndan yaplmasn kabul etmifltir. Kurucu Meclisin esas
AMALARIMIZ
grevi, yeni Anayasa ile yeni seim yasasn en ksa zamanda hazrlamaktr. 157 sa-
AMALARIMIZ
yl Yasaya gre, Kurucu Mecliste kabul edilecek olan anayasa halkoylamasna su-
nulacaktr. Anayasann ngrlen srede bitirilememesi ya da halkoylamasnda
K T A P reddedilmesi K durumunda
T A P ise yeni bir Temsilciler Meclisi oluflturmak zere seim-
lere gidilecektir. Bu Kurucu Meclisin kabul edecei anayasa ise halkoylamasna su-
nulmadan yrrle girecektir.
TELEVZYON 1961 Anayasasn
T E L E V Z Y O N hazrlayan Kurucu Meclis, MBK ve Temsilciler Meclisi olmak
zere iki kanattan oluflturulmufltur. Temsilciler Meclisi genel oya dayanan bir se-
imle kurulmamfltr. Yine de bu Mecliste devlet baflkan ve MBK tarafndan sei-
len yelerin yan sra; iller, mahkeme kararyla kapatlmfl olan DP dflndaki siya-
NTERNET sal partiler; Nbarolar,
T E R N E T esnaf kurulufllar, genlik kurulufllar, ifli sendikalar, sanayi
ve ticaret odalar, niversite ve yarg organlar gibi toplumun farkl kesimlerinin
ok dereceli bir yntemle setikleri temsilciler yer almfltr. Temsilciler Meclisinde
oluflturulan Anayasa Komisyonunun hazrlad anayasa tasars 27 Mays 1961de
Kurucu Mecliste kabul edilerek halkoyuna sunulmufltur. 9 Temmuz 1961de yap-

lan halkoylamasnda oylamaya katlanlarn %61,5 inin evet oyu vermesi sonucun-
da Anayasa yrrle girmifltir.
157si srekli 22si geici toplam 179 maddeden oluflan 1961 Anayasas kendi-
sinden nceki anayasalardan daha ayrntl ve uzundur. Zira 1961 Anayasas, bir
yandan yarg bamszl ve yarg gvencesine iliflkin ayrntl dzenlemelere yer
vermekte, Anayasa Mahkemesi ve ift meclis sistemi gibi yeni kurumlar getirmek-
tedir. te yandan ise madd anayasa konusu olmayan baz dzenlemelere yer ve-
rerek daha genifl hak ve zgrlkler demetini gvenceye almaktadr (Eroul, 2010:
287).
1961 Anayasas, devlet biiminin cumhuriyet olduuna iliflkin 1923ten beri var
olan dzenlemeyi 1. maddesinde aynen korumufltur. 2. madde ise cumhuriyetin
niteliklerini saymfltr. Buna gre, Trkiye Cumhuriyeti insan haklarna ve bafllan-
gta belirtilen temel ilkelere dayanan mill, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk 1961 Anayasasna gre
devletidir. Devletin insan haklarna dayanmas, demokratik ve sosyal bir devlet Trkiye Cumhuriyeti insan
olmas, nceki anayasalarda bulunmayan bir yeniliktir. haklarna ve bafllangta
belirtilen temel ilkelere
1961 Anayasas, egemenliin kullanlflna iliflkin anlayfl deifltirmifltir. Anaya- dayanan mill, demokratik,
sann 4/1. maddesine gre, egemenlik anayasann koyduu kurallara gre yetkili laik ve sosyal bir hukuk
devletidir.
organlar eliyle kullanlacaktr. Artk egemenliin kullanlmas yalnzca TBMMye ait
olan bir yetki deildir. TBMM, bu egemenlii kullanan eflitli kurum ve organlar-
dan yalnzca birisidir. Bu Anayasa, 1924 Anayasasnn benimsedii btn gc ya-
sama organnda toplayan mutlak egemenlik anlayfln terk etmifl; yasama, yrtme
ve yarg organlarnn birbirini denetlemesini, dolaysyla da dengelemesini salaya-
1961 Anayasas 1924
cak dzenlemeler getirilmifltir. Anayasasnn benimsedii
rnein, yerel ynetimlere daha genifl anayasal gvenceler tannmfltr. niver- btn gc yasama
organnda toplayan mutlak
sitelere ve TRTye zerklik tannmfl, Mill Gvenlik Kurulu (MGK) anayasal bir ku- egemenlik anlayfln terk
rum hline getirilmifltir. Yarg organ glendirilerek yasama ve yrtme organla- etmifl; yasama, yrtme ve
yarg organlarnn birbirini
rnn mahkemeler tarafndan denetlenmesi salanmfltr. Bu erevede hem parla- denetlemesini, dolaysyla
mentoyu snrlamak hem de anayasann stnl ve balaycl ilkesini yaflama da dengelemesini
geirmek amacyla Anayasa Mahkemesi kurulmufltur. Yasalarn Anayasaya uygun- salayacak dzenlemeler
getirilmifltir.
luu denetimini yapma yetkisini de bu mahkemeye verilmifltir.
1961 Anayasas ile idarenin btn eylem ve ifllemleri de yarg denetimine tabi
tutulmufltur. Yarg organnn yasama ve yrtme organlarn hakkyla denetleyebil-
mesi amacyla onun bamszln gvence altna alacak nemli dzenlemeler de
getirilmifltir. Bunlar iinde en nemlilerinden birisi, yarglarn atanma, terfi ve di-
siplin ifllerine bakmak zere Yksek Hkimler Kurulu (YHK) oluflturulmasdr. Bu
dzenlemeyle yarglarn, yrtme organnn basksna maruz kalmadan bamsz
ve tarafsz biimde grevlerini yerine getirmesi amalanmfltr.
Anayasa, yasama organn frenleyici aralardan biri olarak ift meclis sistemini
getirmifltir. Bu deiflikliin amac, tek meclisli parlamentonun yetkilerini snrsz ve
denetimsiz biimde kullanmasn engellemektir. Buna gre Anayasa, TBMMnin
Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosundan oluflmasn ngrmfltr.
Anayasa, hkmet sistemi olarak klasik parlamenter sistemi benimsemifltir. Bu-
na gre yrtme organ Cumhurbaflkan ve Bakanlar Kurulundan oluflur. Cumhur-
baflkan, 1924 Anayasasnda olduu gibi TBMM tarafndan ve kendi yeleri arasn-
dan seilir. Ancak bu makam tarafsz hle getirmek amacyla Anayasa, cumhur-
baflkan seilen kiflinin parti ve TBMM yeliinin son bulaca esasn getirmifltir.
Bir baflka yenilik de cumhurbaflkannn grev sresini yedi yla kararak TBMM
ile cumhurbaflkan arasndaki ba zayflatmak olmufltur. Yeniden seilme hevesiy-
le cumhurbaflkannn tarafszln yitirmesini nlemek amacyla bir kiflinin arka ar-

kaya iki defa seilmesi yasaklanmfltr. nceki anayasadan farkl olarak 1961 Ana-
yasas, cumhurbaflkanna Millet Meclisini feshetme yetkisi tanmfltr. Ne var ki bu
yetki ok zor koflullara balandndan uygulamada, siyasal krizleri seime gide-
rek zme ifllevini yerine getirememifltir.
Anayasa, temel hak ve zgrlkler konusunda yeni bir anlayfl getirmifltir. 1961
Anayasasnda 1924 Anayasasndan ok daha genifl hak ve zgrlkler listesi yer
almaktadr. Klasik haklarn yan sra dinlenme hakk, adil cret, sendika kurma,
toplu szleflme ve grev, sosyal gvenlik, salk gibi sosyal haklar da ilk kez dzen-
lenmifltir. Bu Anayasa, ncekinden farkl olarak hak ve zgrlklere devlet organ-
larnn keyf mdahalesini nlemek amacyla hak ve zgrlklerin dzenlenmesi
ve snrlanmasna iliflkin ayrntl dzenlenmeler getirmifltir.
Anayasa, Siyasal partiler ister iktidarda, ister muhalefette olsunlar, demokratik
hayatn vazgeilmez unsurudurlar demekte ve bunlarn kapatlmasn ve mali de-
netimini Anayasa Mahkemesine vermektedir. Bylece siyasal partiler anayasal g-
venceye kavuflturulmufltur. Sz konusu dzenleme, zellikle muhalefetteki parti-
lere anayasal meflruluk kazandrmas asndan nemlidir (Erdoan, 2011: 168).
1961 Anayasas 1971 ve 1973te kkl deifliklikler geirmifltir. Bu deifliklikle-
rin genel olarak devlet otoritesini glendirmeye ynelik olduu grlmektedir.
Bakanlar Kuruluna kanun hkmnde kararname (KHK) karma yetkisi verilmesi,
niversite zerkliinin zayflatlmas, TRTnin zerkliinin kaldrlmas, Devlet G-
venlik Mahkemeleri (DGM) ile Asker Yksek dare Mahkemesinin (AYM) kurul-
mas, temel hak ve zgrlkler alannn daraltlmas, yaplan ok sayda deifliklik
arasnda ilk akla gelenlerdir.
SIRA SZDE 1961 Anayasasnn hak ve zgrlkler rejimine getirdii en nemli deifliklikleri akla-
SIRA SZDE
5 ynz.
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
zet
N
A M A
Osmanl Dnemi anayasal geliflmelerini akla- dnemi iin seilir. Cumhurbaflkan vatana iha-
1 yabilmek. net dflnda siyaseten sorumsuzdur. Cumhurbafl-
Osmanl mparatorluunda padiflahn iktidarnn kannn btn ifllemleri baflbakan ve ilgili baka-
snrlanmasna ynelik abalar 19. yzylda bafl- nn imzasna baldr. Dolaysyla bu ifllemlerden
lamfltr. Bu abalar, Batda burjuva snfnn giri- TBMMye karfl Cumhurbaflkan deil, hkmet
flimiyle ortaya kmfl ve yrtlmfltr. Oysa Os- sorumludur. 1924 Anayasas hkmetin bireysel
manl mparatorluunda iktidarn snrlanmas ve toplu sorumluluunu kabul etmifltir. Meclis,
dflncesi, halktan gelen bir talep olmaktan ok, hkmeti her an denetleyebilir ve dflrebilir.
st dzey devlet memurlarnn kmekte olan Buna karfllk Anayasa, hkmete meclisi feshet-
devleti kurtarmak iin Batdan ithal ettii are- me yetkisi tanmamfltr.
lerdir. Osmanl mparatorluunun padiflahn ik- Anayasann, yarg organna ait olmas gereken
tidarn snrlama anlamnda ilk anayasal belgele- yasalar yorumlama ve tzklerin kanunlara ay-
ri, 1808 Sened-i ttifak, Islahat ve Tanzimat Fer- krl savlarn zme yetkilerini TBMMye ver-
manlar ve 1876 Kanun-u Esasidir. mesi de gler birlii anlayflnn izlerini yanst-
maktadr. 1924 Anayasasnn 1789 Fransz Devri-
N
AM A
1921 Anayasasnn ngrd hkmet sistemi dnemindeki klasik zgrlk anlayflndan et-
2 mini genel hatlaryla anlatabilmek. kilendii grlmektedir. Anayasann 68. madde-
1921 Anayasas parlamenter sistem yerine gler sine gre, zgrlk baflkasna zarar vermeyecek
birlii ilkesine dayanan meclis hkmeti sistemi- her fleyi yapabilme hakkdr. zgrln herkes
ni benimsemifltir. Konvansiyonel sistem ad da iin snr, baflkalarnn zgrldr. Anayasa,
verilen meclis hkmeti sisteminde yasama ve klasik hak ve zgrlkleri ksaca saymak yoluy-
yrtme, hatta bazen yarg yetkileri parlamento- la tanmfltr. Sosyal ve ekonomik haklara ise hi
da toplanmaktadr. 1921 Teflkilat- Esasiye Kanu- deinilmemifltir. Anayasann ekonomik ve sos-
nu yasama organ olarak BMMyi ngrmektedir. yal haklar tanmamas kendi dneminin anlay-
1921 Anayasas, BMMye kanun koyma ve deifl- fln yanstmaktadr.
tirme, milletleraras anlaflmalar yapma, savafl ve 1961 Anayasas ise, bir yandan yarg bamszl
barfl ilan etme gibi yetkilerin yan sra yrtme ve yarg gvencesine iliflkin ayrntl dzenle-
yetkisini de vermifltir. Yrtme organ icra vekil- melere yer vermekte Anayasa Mahkemesi ve ift
leri heyetidir. Bu heyet BMMden doan, ona ba- meclis sistemi gibi yeni kurumlar getirmektedir.
ml ve onun denetimi altnda alflan bir kurul- Devletin insan haklarna dayanmas, demokratik
dur. 1921 Anayasas, devlet baflkanl makam ve sosyal bir devlet olmas, nceki anayasalarda
ngrmemifltir. Cumhurbaflkan TBMM tarafn- bulunmayan bir yeniliktir. 1961 Anayasas, ege-
dan ve kendi yeleri arasndan seilir. Bir seim menliin kullanlflna iliflkin anlayfl deifltirmifl-
dnemi iin seilen bir kiflinin cumhurbaflkan tir. Artk egemenliin kullanlmas yalnzca
olarak yeniden seilmesi mmkndr. TBMMye ait olan bir yetki deildir. Anayasa,
N
hem parlamentoyu snrlamak hem de anayasa-
1924 ve 1961 Anayasalarnn genel zelliklerini nn stnl ve balaycl ilkesini yaflama ge-
A M A
3 belirleyerek iki anayasann uygulamasn karfl- irmek amacyla Anayasa Mahkemesini kurmufl-
lafltrabilmek. tur. Yasalarn Anayasaya uygunluu denetimini
1921 Anayasasnn hem ok ksa olmas, hem de yapma yetkisini de bu mahkemeye vermifltir.
yarg organ ve temel hak ve zgrlkler gibi ba- 1961 Anayasas ile idarenin btn eylem ve ifl-
z temel konular dzenlememesi nedeniyle yeni lemleri de yarg denetimine tabi tutulmufltur. Yar-
kurulan devletin gereksinimlerine yant vereme- g organnn yasama ve yrtme organlarn hak-
mifltir. Bu nedenle 1924 Anayasas yaplmfltr. kyla denetleyebilmesi amacyla onun bamsz-
1924 Anayasasna gre Cumhurbaflkan, Meclis ln gvence altna alacak nemli dzenlemeler
tarafndan ve kendi yeleri arasndan bir yasama de getirilmifltir. Anayasa, yasama organn frenle-
yici aralardan biri olarak ift meclis sistemini

getirmifltir. Bu deiflikliin amac, tek meclisli
parlamentonun yetkilerini snrsz ve denetimsiz
biimde kullanmasn engellemektir. Buna gre
Anayasa, TBMMnin Millet Meclisi ve Cumhuriyet
Senatosundan oluflmasn ngrmfltr. Anaya-
sa, hkmet sistemi olarak klasik parlamenter
sistemi benimsemifltir. Buna gre yrtme orga-
n cumhurbaflkan ve Bakanlar Kurulundan olu-
flur. Cumhurbaflkan, 1924 Anayasasnda olduu
gibi TBMM tarafndan ve kendi yeleri arasndan
seilir. Ancak bu makam tarafsz hle getirmek
amacyla Anayasa, cumhurbaflkan seilen kifli-
nin parti ve TBMM yeliinin son bulaca esas-
n getirmifltir.
Bir baflka yenilik de, cumhurbaflkannn grev
sresini yedi yla kararak TBMM ile cumhur-
baflkan arasndaki ba zayflatmak olmufltur.
Yeniden seilme hevesiyle cumhurbaflkannn ta-
rafszln yitirmesini nlemek amacyla bir kifli-
nin arka arkaya iki defa seilmesi yasaklanmfltr.
nceki anayasadan farkl olarak 1961 Anayasas,
cumhurbaflkanna Millet Meclisini feshetme yet-
kisi tanmfltr. Ne var ki bu yetki ok zor koflul-
lara balandndan uygulamada, siyasal krizleri
seime giderek zme ifllevini yerine getireme-
mifltir.
N
AM A
1961 Anayasasnn dzenledii hak ve zgr-
4 lkler rejimini aklayabilmek.
1961 Anayasasnda 1924 Anayasasndan ok da-
ha genifl hak ve zgrlkler listesi yer almakta-
dr. Klasik haklarn yan sra dinlenme hakk, adil
cret, sendika kurma, toplu szleflme ve grev,
sosyal gvenlik, salk gibi sosyal haklar da ilk
kez dzenlenmifltir. Bu Anayasa, ncekinden
farkl olarak hak ve zgrlklere devlet organla-
rnn keyf mdahalesini nlemek amacyla hak
ve zgrlklerin dzenlenmesi ve snrlanmasna
iliflkin ayrntl dzenlenmeler getirmifltir. Anaya-
sa, Siyasal partiler ister iktidarda ister muhale-
fette olsunlar, demokratik hayatn vazgeilmez
unsurudurlar demekte ve bunlarn kapatlmas-
n ve mali denetimini Anayasa Mahkemesine ver-
mektedir. Bylece siyasal partiler anayasal g-
venceye kavuflturulmufltur.
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden devlet iktidarn hukukla ve yaz- 6. Afladakilerden hangisi Islahat Fermannda gayr
l bir anayasayla snrlayarak birey zgrlklerini g- Mslimlere getirilen gvenceler yer almamaktadr?
vence altna alma amacn taflyan hareketi ifade et- a. Gayrmslimlerin kendilerini ynetmek iin ce-
maat meclisleri oluflturabilmesi
mektedir?
b. Gayrmslimlerin ibadet yeri, hastane ve okul
a. Anayasaclk aabilmesi
b. Islahat c. Gayrmslimlerin memuriyete, asker ve mlk
c. Tanzimat btn okullara girebilmesi
d. Gler birlii d. Mslman olan ve olmayanlar arasndaki dava-
lara Konsolosluk mahkemelerinde baklmas
e. Kurucu meclis
e. Mslman olmayanlarn mahkemelerdeki tank-
lklarnn Mslmanlarla efl deerde saylmas
2. Afladakilerden hangisi Sened-i ttifaka iliflkin bir
zellik deildir? 7. Afladakilerden hangisi Kanun-u Esasiye gre halk
a. Sened-i ttifak, halkn korunmasna iliflkin d- tarafndan seilmektedir?
zenlemeler de iermektedir. a. Heyet-i yan
b. Heyet-i Mebusan
b. Sened-i ttifak, yanlarn zorlamas ile kaleme
c. Meclis-i Umum
alnmfltr. d. Padiflah
c. Senet, taraflarn szleflmeye bal kalmas iin e. Meclis-i Vkela
hukuki yaptrmlar ngrmemifltir.
d. Padiflah bu szleflmeyle yanlarn varln tan- 8. Afladakilerden hangisi 1921 Anayasasna iliflkin
bir zellik deildir?
mfl ve onlara gvence vermifltir.
a. 1921 Anayasas yumuflak bir anayasadr.
e. Sened-i ttifak ile yan; kendi ynetimindeki yer- b. 1921 Anayasas egemenlii kaytsz flartsz ulusa
lerin asayifline dikkat etme sz vermifltir. vermifltir.
c. 1921 Anayasas kendi deifltirilifline iliflkin h-
3. Glhane Hatt- Hmayunu hangi ylda ilan edilmifltir? kmler iermemektedir.
a. 1839 d. 1921 Anayasas devlet baflkanl makamn n-
grmemifltir.
b. 1856
e. 1921 Anayasas merkezi ynetim ilkesini tercih
c. 1876 etmifltir.
d. 1908
e. 1909 9. Afladakilerden hangisi 1924 Anayasasna iliflkin
bir zellik deildir?
a. 1924 Anayasasnn getirdii sistem gler birlii
4. Afladakilerden hangisi Tanzimat Ferman ile g-
ve grevler ayrl biiminde tanmlanabilir.
vence altna alnan haklar arasnda yer almamaktadr? b. 1924 Anayasas yasama ve yrtme erklerinin
a. Kimsenin gizli olarak yarglanamamas TBMMye ait olmasn ngrmekle birlikte, yar-
b. Kimsenin yasa dfl nedenlerle sulanmamas gy bunun dflnda tutmufltur.
c. Kimsenin yasa dfl nedenlerle cezalandrlma- c. 1924 Anayasas kanunlarn Anayasaya uygunlu-
mas unu denetleme grevini Anayasa Mahkeme-
sine vermifltir.
d. darenin keyfi ifllemler yapamamas
d. 1924 Anayasas, mahkemelerin bamszln
e. Srgn cezasnn kaldrlmas salamak iin baz gvenceler getirmifltir.
e. 1924 Anayasasna gre zgrln herkes iin
5. Islahat Ferman hangi ylda ilan edilmifltir? snr, baflkalarnn zgrldr.
a. 1808
10. Anayasa Mahkemesi afladaki anayasalardan han-
b. 1839
gisi ile kurulmufltur?
c. 1856 a. 1876 Kanun-u Esasi
d. 1876 b. 1921 Anayasas
e. 1908 c. 1924 Anayasas
d. 1961 Anayasas
e. 1973 Deifliklikleri
Yaflamn inden
1961 Anayasas Bu elbise bize bol geliyor diye

deifltirildi
Altan ymen
Bizden nce ona, referandumda niin hayr demesi
gerektiini bu gerekeyle anlatmfllard.
Gerei anlatmamz kolay olmamflt. Referandum yeri-
1982 Anayasas ok daha dard. 1995ten itibaren ne halkoylamas szcnn kullanlmas gerei, bu
geniflletildi. Ama ilk yazlflndaki bir sr sakn- gibi sorular zerine daha iyi anlafllmflt.
ca giderilemedi. Yeniden yazlmas bir ihtiya... Referandum -veya halkoylamas- bu flartlar altnda ya-
Ama o ihtiyacn giderilmesi byle mi olur? pld. Ama saduyu, gene daha gl kt. Anayasa,
16/09/2007 yzde 61.5 oyla kabul edildi.
Yeni Anayasa tartflmalar srasnda, lkemizdeki Ana- Fakat o Anayasay beenmeme eilimi, giderek daha
yasa konusunun gemiflini hatrlamakta fayda var. yaygnlaflt... O Anayasaya gre kurulan yeni Meclisle-
Dn buna katkda bulunmaya alfltk. Bugn devam rin iinde de, dflnda da, Anayasann getirdii kurum-
edelim: lardan flikyeti olan gruplar vard.
1961 Anayasas, Cumhuriyet dnemimizin en demokra- Kimi, lkemize ilk o Anayasayla gelip yerleflen toplu-
tik, en adafl anayasasyd. Bir askeri dnem srasnda szleflme ve grev hakkndan flikyetiydi, kimi niver-
kurulan Kurucu Meclis tarafndan yapld hlde, sivil sitenin, kimi TRTnin zerkliinden, kimi de dflnce
yan gl bir anayasayd. Dn rneklerinden birini zgrlnn snrlarnn -gerei kadar olmasa da- es-
verdik, birok konudaki dzenlemeler, o Meclisten, as- kiye gre ok daha geniflletilmifl olmasndan...
kerlerin dedii gibi deil, sivillerin dedii gibi kmfltr. fiikyetlerin ortak paydasnn giderek yaygnlaflan zeti
Dn Radikal yazar Trker Alkan da, hatrlatyor: lkede fluydu:
mizin demokratik bir yaplaflmaya kavuflmasnda ve de- Bu elbise bize bol geliyor.
mokratik kltrn yavafl yavafl da olsa yaylmasnda, o O bol elbise, 1971-72 yllarndaki 12 Mart dneminde-
Anayasann salad zgrlk ortamnn byk pay ki bir asker-sivil ittifakyla daraltld. Anayasann baz
oldu. maddeleri, Meclisin muhafazakr ounluunca deifl-
Bu pay, belki ok daha byk olacakt, eer o Ana- tirildi.
yasa bafllangtaki hliyle daha uzun sre yaflayabil- 1980 askeri mdahalesinden sonra ise, daha da daraltl-
seydi... d ve 1982 Anayasasnn ilk hlindeki -eflitli alardan
yle olmad... Zaten ona, iindeki demokratik, laik ve sakncalar taflyan- flekle sokuldu.
zgrlk sistem yznden, bafllangtan beri karfl - O Anayasada 1995 ylndan sonraki birok deifliklikle
kan muhafazakr bir muhalefet vard. 1961 Temmu- salanan iyilefltirmeler malum... Fakat bunlar, o Anaya-
zunda referanduma sunulduunda, o muhalefet, daha sann yeniden yazlmas ihtiyacn gidermedi.
da rgtlendi. Bir hayr propagandas bafllatt. Evet, 1982 Anayasasnn yeniden alnp yazlmas iyi
Referandum kampanyas srasnda Anayasaya Hayr olur. Fakat iktidar partisinin flimdiye kadarki tutumu, o
oyu verilmesini istemek yasak deildi (Hayrn fiilen konuda hi de salkl bir yol izlenmediini gsteriyor.
yasaklanmas, 1982 Anayasasnn referandumundadr). fiunu daha nce belirttik: Yeni yazlmfl bir Anayasa
1961de Referandum sz Trkiyede ilk defa kullanl- metninin yasalaflmas iin, bir Kurucu Meclis kurma flar-
d iin, halkn byk kesimince henz bilinmiyordu. t yok. Bunu olaan bir yasama meclisi de yapabilir.
Hayrclar, yerine gre, bunu da kullanyorlar, o szle Ama bu, o yasama meclisinin iinde, ounluk partisin-
ilgili eflitli rivayetler karyorlard. den baflka hibir siyasi partinin katlmad bir kapal
Biri hl hatrmdadr. O srada Kurucu Meclis yesi devre alflmasyla bafllatlr ve srdrlrse, o yasala-
olarak lkenin eflitli yerlerine gidip Anayasann ieri- flacak metne sivil anayasa falan denilmez, bir parti
ini anlatmaya alflyorduk. Kuzeydou Anadolunun anayasas denilir.
da kylerinden birine gittiimizde, ky halkndan biri Aylarca sren o kapal devre alflmasnn birinci d-
Hofl geldiniz deyip hl hatr sorduktan sonra bizden neminde devlet srr gibi saklanan anayasa tasla, ka-
flu soruya cevap istemiflti: muoyunca ancak birka gn nce renilebildi. Arka-
Referandum diye bir papaz var diyorlar. Bize Hristi- sndan da devreye bir AKP heyetinin Sapanca Oteli top-
yanl getirmek istiyormufl. Doru mu? lantlar girdi.
O toplantlarn da gazetecilerden gizlenmesi esas... Hat- ki anayasa alflmas: 1961deki ve 2007deki...

ta, heyet yeleri daha nce baflka bir yerdeki otelde (solda:) 1961deki Anayasa tasarsn, hibiri gizli olma-
toplanacaklarmfl da, o yeri, gazetecilere karfl yeteri ka- yan taslaklar zerinde alflarak hazrlayan Kurucu Mec-
dar korunakl deil diye deifltirmifller. lis Komisyonu... Komisyonun grflmeleri de tm ye-
Sapancada gazeteciler onlarn ancak uzaktan fotoraf- lerin katlmna akt. Ortada Meclis Baflkan Kazm Or-
larn, filmlerini ekebiliyorlar. Ama heyet yelerinden bay, sanda komisyon baflkan Enver Ziya Karal, Mu-
bazlar ona da kzyor. Gazeteciler onlarn zel ha- ammer Aksoy, Turan Gnefl, solunda Emin Pakst, Cofl-
yatlarn ihll ediyorlarmfl... kun Krca ve dier yeler. (sada:) Birka gn ncesi-
Bir iktidar partisinin yneticileriyle bakanlarnn Ana- ne kadar gizli tutulan tek anayasa taslan gizli otel
yasa konusunda yaptklar toplantnn zel hayat iin- toplantsnda grflen AKP heyeti yeleri... Baflbakan
de saylmas ilk defa iflitiliyor ama, bugnk Anayasa Yardmcs Cemil iek, uzaktan fotorafn eken ga-
hazrlama anlayfl iflte byle... zetecilere ltfen uzaklafln diye kzyor.

Sabr tavsiye ediyorlar basna... Hele biz iflimizi bitire-
lim... kan sonucu, elbette herkese aklayacaz. O Kaynak: Radikal, http://www.radikal.com.tr/ha-
aflamadan sonra, partilerin, sivil toplum rgtlerinin, ber.php?haberno=233026
uzmanlarn grfllerini de dikkate alacaz diyorlar.
Ama o aflamadan sonra kan sonucun, sonradan ne
srlecek grfllerin etkisi altnda deiflmesi, ne lde Okuma Paras
mmkndr? Tanzimat Fermannn Anayasal Nitelii
Her fley flunu gsteriyor ki, iktidar partisi ynetiminin Tanzimat Ferman bir anayasa mdr? Baz yazarlar, Tan-
bu Anayasayla varmak istedii hedefler oktan belir- zimat Fermann bir nevi anayasa olarak grmfller-
lenmifl. Taslak ona gre yazlmfl... fiimdi de Sapancada dir[73]. Mnci Kapani, Tanzimat Fermann bir anayasa
son fleklini alyor. olarak kabul eden grfl reddetmektedir. Ona gre,
Oysa mantn gerei fludur: Eer yapacanz alflma- hkmdarn yemin etmesi Tanzimat Fermanna anaya-
nn sonucunun toplumun genifl kesimlerince benim- sa niteliini bafllamak iin yeterli saylamaz[74]. Yaza-
senmesini istiyorsanz, ona mmkn olduu kadar ge- ra gre, teknik anlamda anayasa bir kanundur. Burada
nifl yelpazeli bir katlm, bafltan itibaren salamalsnz. ise tek tarafl stn ve bamsz bir irade, tek tarafl bir
flin byk ksmn gizlice yapp bitirdikten sonra yasak hakimiyet tasarrufu karflsnda bulunuyoruz. Kanmz-
savma niteliindeki grfl almalarla kimseyi tatmin ca Kapaninin grflnn gerekesine katlmaya imkn
edemezsiniz. yoktur. Tek tarafl stn ve bamsz bir iradenin ni-
Bilmem, vakit artk ok mu ge?.. AKP iktidar, o alfl- in kanuna veya Anayasaya vcut veremeyeceini an-
may, flimdiye kadar geldii noktada durdurup, gster- lamak mmkn deildir. Banmzca, bu tek tarafl irade
melik olduu izlenimini vermeyecek bir ar ile, tem- yasama iktidarna sahipse yapt fley kanundur; kuru-
sil alan daha genifl bir uzman ve siyaseti kadrosunun cu iktidara sahip ise yapt fley anayasadr. Kapanide
katlmna aabilir mi? pek muhtemelen kanunlarn bir parlmento tarafndan
Eer taslaktaki baz maddelerle ilgili grfllerini fikr-i yaplmas gerektii yolunda yanlfl bir kan vardr. Mn-
sabit hline getirmemiflse, baflkalarnn grflleriyle kar- ci Kapaniye gre, Tanzimat Ferman, tespit ve ilan et-
fllafltrp gelifltirmeye veya deifltirmeye raz olabilir tii esaslarn gerekleflmesini salayacak kanunlarn ya-
mi?.. plmas iin bir program, bir yasama direktifi niteliin-
Durum fazla umutlu grlmyor ama, gene de bir Kefl- dedir[75]. Kapaninin bu grfl temelden yoksundur.
ke yle yapsa temennisini buraya kaydetmifl olalm. Zira ne normlar hiyerarflisi teorisinde, ne de hukukun
kaynaklarnn klasik flemasnda kanunlarn yaplmas
iin bir program, bir yasama direktifi diye bir hukuki
ifllem, bir hukuki belge tr yoktur.
Kanmzca, Tanzimat Fermannn bir anayasa olup ol-
mad sorusuna cevap verebilmek iin her fleyden n-
ce, anayasadan ne anlamak gerektiini belirtmek ge-
rekir. Yukarda Sened-i ttifak ksmnda da belirttiimiz
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

gibi, anayasa biri madd, dieri flekl olmak zere iki 1. a Yantnz yanlfl ise Girifl konusunu yeniden
deiflik anlamda tanmlanmaktadr. gzden geiriniz.
Madd anlamda anayasa, devlet organlarnn kuruluflu- 2. b Yantnz yanlfl ise Sened-i ttifak konusunu
nu, iflleyiflini ve bireylerin devlet karflsnda sahip oldu- yeniden gzden geiriniz.
u temel hak ve zgrlkleri belirleyen, yazl veya te- 3. a Yantnz yanlfl ise Glhane Hatt- Hmayunu
aml, kurallarn btndr[76]. Bu anlamda Tanzimat konusunu yeniden gzden geiriniz.
Ferman anayasal niteliktedir. Zira yukarda grld 4. e Yantnz yanlfl ise Glhane Hatt- Hmayunu
gibi, Tanzimat Fermannda bir yandan devlet iktidar konusunu yeniden gzden geiriniz.
dzenlenmekte ve snrlandrlmakta ve dier yandan 5. c Yantnz yanlfl ise Islahat Ferman konusunu
halka birtakm hak ve zgrlkler verilmektedir. O hl- yeniden gzden geiriniz.
de Tanzimat Ferman ierii bakmndan, yani madd 6. d Yantnz yanlfl ise Islahat Ferman konusunu
adan kelimenin tam anlamyla anayasal niteliktedir. yeniden gzden geiriniz.
fiekl anlamda anayasa ise, normlar hiyerarflisinde en 7. b Yantnz yanlfl ise Kanun-u Esasi konusunu
st sray iflgal eden ve kanunlardan farkl ve daha s- yeniden gzden geiriniz.
tn bir usulle konulan ve deifltirilebilen hukuk kural- 8. e Yantnz yanlfl ise 1921 Anayasas konusunu
larnn btn olarak tanmlanmaktadr[77]. Bu anlam- yeniden gzden geiriniz.
da Tanzimat Ferman bir anayasa olarak kabul edile- 9. c Yantnz yanlfl ise 1924 Anayasas konusunu
mez. Zira bu fermann hiyerarflik g itibaryla kanun- yeniden gzden geiriniz.
lardan stn olduu yolunda elimizde bir emare yok- 10. d Yantnz yanlfl ise 1961 Anayasas konusunu
tur. Keza, Tanzimat Fermannda deifltirilme usulne yeniden gzden geiriniz.
iliflkin hibir fley ngrlmemifltir. Bu fermann kanun-
lardan daha zor deifltirilebilir bir belge olduunu sy-
lemek mmkn deildir. O hlde Tanzimat Fermann, Sra Sizde Yant Anahtar
flekl anlamda anayasa anlayflna gre bir anayasa ola- Sra Sizde 1
rak kabul etmeye olanak yoktur. Tanzimat Ferman, Osmanl uyruklarna eflitli hak ve
zgrlkler tanmaktadr. Bu hak ve zgrlkler flyle
Kaynak: Kemal Gzler, http://www.anaya- sralanabilir: Kimsenin gizli olarak yarglanamamas, ya-
sa.gen.tr/osmanli.htm sa dfl nedenlerle sulanmamas ve cezalandrlmamas,
idarenin keyf ifllemler yapamamas ve su iflleyen kifli-
nin miraslarnn deil kendisinin cezalandrlmas,
mlkiyet gvenlii, msadere yasa, can, mal, rz ve
namus gvenlii, iltizamn kaldrlmas, verginin herke-
sin mali gcne gre alnmas, memurlarn yasalara g-
re ifl grmesi, vergi ve askerlik grevlerinin adil yasalar-
ca yeniden dzenlenmesi. Ferman, ayrca, Mslman
ve gayrimslim btn Osmanl uyruklarnn bu hak ve
zgrlklerden eflit biimde yararlanmasn dzenle-
mifl; baflka deyiflle eflitlik ilkesini getirmifltir.
Sra Sizde 2
1909 deifliklikleri, kifli hak ve zgrlklerini geniflleti-
ci yeni dzenlemeler getirmifltir. rnein, yalnzca ce-
zalara iliflkin olarak deil, ayn zamanda tutuklama ba-
kmndan da yasaya uygunluk koflulu getirilerek kifli
zgrl ile basnn n denetime tabi tutulamayaca
dzenlemesi eklenerek basn zgrl pekifltirilmifltir.
Postanelere verilen evrak ve mektuplarn sorgu yargc
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
ya da mahkeme karar olmakszn alamayaca esas Erdoan, Mustafa (2011). Anayasa Hukuku. Gzden
ile toplanma ve dernek kurma zgrlkleri de bu dei- Geirilmifl 6. Bask. Ankara: Orion.
flikliklerle Anayasaya eklenmifltir. 113. madde ile padi- Eroul, Cem (2010). Anatzeye Girifl. Gzden Geiril-
flaha tannan srgne yollama yetkisi madde metnin- mifl 11. Bask, Ankara: maj.
den karlarak anayasal hak ve zgrlkleri uygulama- Gzler, Kemal (2010). Trk Anayasa Hukuku Dersle-
da etkisiz hle getiren bu hkm ortadan kaldrlmfltr. ri. 9. Bask. Bursa: Ekin
Gzbyk, A. fieref (2011), Aklamal Trk Anaya-
Sra Sizde 3 salar, 7. Bask. Ankara: Turhan
1921 Anayasas parlamenter sistem yerine gler birlii Kili, Suna ve Gzbyk (2006). A. fieref, Trk Anaya-
ilkesine dayanan meclis hkmeti sistemini benimse- sa Metinleri. stanbul: Trkiye fl Bankas Kltr
mifltir. Konvansiyonel sistem ad da verilen meclis h- Yaynlar.
kmeti sisteminde yasama ve yrtme, hatta bazen yar- zbudun, Ergun (1992). 1921 Anayasas. Ankara: Ata-
g yetkileri parlamentoda toplanmaktadr. trk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk
Arafltrma Merkezi.
Sra Sizde 4 _______ (2010). Trk Anayasa Hukuku. 12. Bask. An-
1924 Anayasas, temel hak ve zgrlkleri siyasal ikti- kara: Yetkin
dara karfl korumada yetersiz kalmasdr. Zira Anayasa, Soysal, Mmtaz (1986). 100 Soruda Anayasann An-
ok sayda hak ve zgrln kanunla dzenlenme- lam. stanbul: Gerek.
sini ya da kanun erevesinde tannmasn ngr- Tanr, Blent (1986). ki Anayasa. stanbul: Beta
mfltr. stelik bu kanunlarn yaplmasnda gz nn- _______ (2004). Osmanl-Trk Anayasal Geliflmele-
de bulundurulmas gereken stn ilkeler ve gzetilme- ri. stanbul: YKY.
si gereken teknik ltleri de belirtmemifltir. Bylece
TBMMnin anayasal haklar snrlama ve dzenleme yet-
kisini keyf ve lsz biimde kullanmasnn n al-
mfltr. Geri yasalarn Anayasaya aykr olamayaca
kural Anayasada ngrlmfltr (md. 103) ancak
TBMMnin bu kurala uymasn salayacak kurumsal bir
gvence (anayasa yargs) getirilmemifltir. Bunun nede-
ni de anayasay yapanlarn ulus iradesiyle meclis irade-
sini birbirine kaynafltran bir anlayfl benimsemesidir.
Sra Sizde 5
1961 Anayasas, temel hak ve zgrlkler konusunda
yeni bir anlayfl getirmifltir. Klasik haklarn yan sra din-
lenme hakk, adil cret, sendika kurma, toplu szleflme
ve grev, sosyal gvenlik, salk gibi sosyal haklar da ilk
kez dzenlenmifltir. Bu Anayasa, ncekinden farkl ola-
rak hak ve zgrlklere devlet organlarnn keyf m-
dahalesini nlemek amacyla hak ve zgrlklerin d-
zenlenmesi ve snrlanmasna iliflkin ayrntl dzenlen-
meler getirmifltir. Bunlarn yan sra Anayasa, Siyasal
partiler ister iktidarda, ister muhalefette olsunlar, de-
mokratik hayatn vazgeilmez unsurudurlar demekte
ve bunlarn kapatlmasn ve mali denetimini Anayasa
Mahkemesine vermektedir. Bylece siyasal partiler ana-
yasal gvenceye kavuflturulmufltur.
TRK ANAYASA HUKUKU
2
Amalarmz
N
Anayasa yapm yntemlerini aklayabilecek ve asli kurucu iktidarn biimle-
N
rini belirleyebilecek,
N
1982 Anayasasnn yaplfl srecini aklayabilecek,
1982 Anayasasnn yapm srecinin demokratik olup olmadn deerlendi-
N
rebilecek,
1982 Anayasasnn temel zelliklerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Asli Kurucu ktidar Demokratik Asli Kurucu ktidar
Tali Kurucu ktidar 1982 Anayasas
Monokratik Asli Kurucu ktidar Mill Gvenlik Konseyi
Plebisit Kurucu ktidar
indekiler
ASL KURUCU KTDARIN

BMLER: ANAYASA YAPIM
YNTEMLER
GRfi
Anayasalarn 1982 ANAYASASININ YAPILIfiI
Trk Anayasa Hukuku Yaplmas ve 1982 1982 ANAYASASININ
Anayasas DEMOKRATK ANAYASA YAPIMI
LKELER AISINDAN
DEERLENDRLMES
1982 ANAYASASININ TEMEL
ZELLKLER
Anayasalarn Yaplmas ve
1982 Anayasas
ASL KURUCU KTDARIN BMLER: ANAYASA
N
YAPIM YNTEMLER
A M A
Anayasa yapm yntemlerini aklayabilmek ve asli kurucu ikti-
1 darn biimlerini belirleyebilmek.
GRfi
Anayasalarn yaplmas, kurma ya da kuruculuk ifllevi olarak ifade edilmekte; dev- Anayasalarn yaplmas,
kurma ya da kuruculuk ifllevi
leti hukuki ve siyasi bir kurum olarak kuran iktidara da kurucu iktidar denmekte- olarak ifade edilmekte;
dir. Kurucu iktidarn hukuki statlerini ve yetkilerini anayasa ile dzenledii dev- devleti hukuki ve siyasi bir
kurum olarak kuran iktidara
let organlar (yasama-yrtme-yarg) ise kurulu ya da kurulmufl iktidar biiminde da kurucu iktidar
ifade tanmlanmaktadr. Kurucu iktidar, kayna ve yetkileri bakmndan asli kuru- denmektedir.
cu ve tali (trev) kurucu iktidar olarak ikiye ayrlr. Bunlardan asli kurucu iktidar
anayasann yaplmasn, tali kurucu iktidar ise deifltirilmesini ifade eder. Asli ku-
rucu iktidarn da monokratik, plebisit ve demokratik olmak zere biimi bulun-
maktadr (Erdoan, 2011: 98).
Asli Kurucu ktidar

Asli kurucu iktidar, devleti kurarak ona hukuki ve siyasi statsn veren ve ana- Asli kurucu iktidar, devleti
kurarak ona hukuki ve siyasi
yasay ilk kez ya da yeniden yapan iktidar olarak tanmlanabilir. Asli kurucu ikti- statsn veren ve
dar, anayasay yaparken o lkede yrrlkte bulunan hibir hukuk kuralyla ba- anayasay ilk kez ya da
yeniden yapan iktidar olarak
l ya da snrl deildir. Asli kurucu iktidar farkl durumlarda ortaya kabilir. Asli tanmlanabilir.
kurucu iktidarn ortaya kt durumlar flyle sralanabilir;
Yeni bir devletin kuruluflu (1831 Belika, 1918 ekoslovakya Anayasalar)
Bir smrge toprann bamszln kazanmas ile yeni bir devletin kuru-
luflu (1787 ABD, 1810 Arjantin, 1821 Meksika, 1950 Hindistan Anayasalar)
Bir savafl ya da i savafl sonucu devletin yeniden ortaya kmas ya da infla
edilmesi (1946 Fransa, 1947 talya ve 1949 Federal Almanya Anayasalar)
flgalci glerle yrtlen Kurtulufl Savafl sonucunda bu glerin lkeden ko-
vularak devletin kuruluflunun yenilenmesi (1921 Teflkilat Esasiye Kanunu)
Var olan anayasal dzenin bir devrim ya da darbe sonucu ortadan kalk-
mas (1848 Fransa, 1917 Rusya, 1976 Portekiz, 1961 ve 1982 Trkiye Cum-
huriyeti Anayasalar)
Siyasal rejimin kmesi (1978 spanya, 1975 Yunanistan, 1978 Ekvador,

1979 Peru, 1990larda yaplan Dou Avrupa lkelerinin Anayasalar)
retideki bir grfle gre, asli kurucu iktidar mutlaka anayasal dzende savafl,
devrim ya da darbe gibi olaanst bir durumdan kaynaklanan bir kesinti sonu-
cunda ortaya kmaktadr (Atar, 2000: 24; Gzler, 2011: 318-322). Karfl grflte
olanlar ise bir lkede gereksinimler dorultusunda olaan dnemde de yeni bir
anayasa yaplabileceini savunmaktadr (Kabolu, 2011: 26; zbudun, 2011: 161;
Yazc, 2009: 43).
Gerekten de, asli kurucu iktidar, ancak olaanst durumlarda ortaya kan
iktidar biiminde dar yorumlamamak gerekir. Asli kurucu iktidar, hem olaanst
hem de olaan dnemlerde tamamen yeni anayasa yapan, bunu yaparken de ken-
dini varsa nceki anayasaya ve dier hukuk kurallarna bal saymayan iktidar ola-
rak nitelendirilmelidir. Nitekim son yllarda, olaan dnemde de yeni bir anayasa-
nn yapld; 1999 Venezela, 2000 Finlandiya ve 2011 Macaristan Anayasalar gi-
bi rneklere rastlanmaktadr.
Asli kurucu iktidarn yetkisi grnflte snrszdr. Zira asli kuruculuk ifllevinin
doas gerei, bu iktidar balayan bir anayasa ya da hukuk kural yoktur. te yan-
dan asli kurucu iktidar gerekte dfl etkenleri tamamen gz ard ederek bir anaya-
sa yapamaz. zellikle demokratik nitelie sahip bir kurucu iktidar, hukukun genel
ilkelerinden ve evrensel insan haklar hukukundan kendini bamsz tutamaz.
SIRA SZDE AslndaSIRA SZDE
demokratik olmayan yntemlerle bir anayasay yapanlar dahi toplum-
sal dinamiklerden az ok etkilenir. Toplumda yerleflik siyasal inan ve tutumlar ve
D fi N E L M
toplumsal g dengeleri anayasa yapcnn yetkisini bir lde snrlar. Ayrca ulus-
D fi N E L M
lararas ortam ve lkenin taraf olduu ya da olmay dflnd uluslararas rgt-
ler de asli kurucu iktidar, anayasa konusunda tutum belirlemede snrlayabilir (Er-
S O R U doan, 2011:S O97; R UKabolu, 2011: 35).
DKKAT Asli kurucu iktidarn

D K K A T yetkisi grnflte snrszdr zira demokratik olmayan yntemler-
le anayasa yapanlar dahi toplumsal dinamiklerden ve uluslararas ortamdan az ok et-
kilenirler.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
SIRA SZDE Asli kurucu SIRA

iktidarn
SZDEortaya kt durumlar belirtiniz.
AMALARIMIZ 1 AMALARIMIZ
Monokratik Asli Kurucu ktidar
D fi N E L M Kaynan Dtek fi kiflinin
N E L M iradesinden alan iktidara monokratik asli kurucu iktidar de-
K T A P nir. Bu iktidar, anayasay
K T A P ya ferman ya da misak (pakt) biiminde yapar. Ferman
S O R U anayasalar hkmdarn
S O R U tek yanl iradesinin rndr. rnein 1814 Fransz, 1834
spanyol, 1848 talyan, 1869 Rus, 1974 Tayland Anayasalar ile 1876 Kanunu Esasi
TFerman
E L E V anayasalar
ZYON ferman biiminde
T E L E V Z Y yaplmfltr.
ON Tarihte ferman anayasalara mutlak monarflilerden s-
D K K A Ttek yanl
hkmdarn DKKAT
iradesinin rndr. Misak nrl monarflilere geifl dneminde rastlanmfltr. Ferman anayasalar, hkmdarn
anayasa ise hkmdarn tek tarafl ifllemiyle ortaya ktna gre bu anayasalar hkmdar tarafndan her
N N
iradesinin
SIRA SZDE yanna ona
kendini
zaman geriSIRA SZDE ya da deifltirilebilir (Gzler, 2011b: 24).
alnabilir
N T E Rkabul
N E T ettirebilen, NTERNET
monarkla birlikte onun Misak anayasa ise hkmdarn iradesinin yanna ona kendini kabul ettirebilen,
iradesine eklemlenmifl monarkla birlikte onun iradesine eklemlenmifl temsili bir organ ya da meclisin yap-
temsili bir organ ya da
meclisin yapt anayasadr. t anayasadr. (Tezi, 2009: 158). Misak anayasa iki tarafl bir szleflmedir. Szlefl-
mede taraflarn gleri hemen hemen eflittir. Ancak baz stnlkler hl hkm-
K T A P
dara aittir. Misak
K T A P
anayasalar, tarihsel olarak monarflilerin zayflad, mill egemen-
lik ya da halk egemenlii yolundaki grfllerin gcn artrd dnemlerde grl-
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
2. nite - Anayasalarn Yaplmas ve 1982 Anayasas 25
mfltr. Ferman anayasadan farkl olarak misak anayasada, hkmdarn istediin-

de anayasadan vazgemesi mmkn deildir (Gzler, 2011b: 24-25). 1830 Fransz
ve 1850 Prusya Anayasalar misak anayasaya rnek olarak verilebilir.
Plebisit Kurucu ktidar

Plebisit kurucu iktidar, iktidar belli bir dnemde elinde bulunduranlarn, hazrla- Plebisit kurucu iktidar,
dklar anayasa taslan zgr bir tartflma ortam yaratmadan halkoylamasna sun- iktidar belli bir dnemde
elinde bulunduranlarn,
malarn ifade eder. Halkoylamas, anayasann evet ya da hayr biiminde oy- hazrladklar anayasa
lanmasndan ibarettir. Plebisit kurucu iktidar, halkn karar verme srecine doru- taslan zgr bir tartflma
ortam yaratmadan
dan katlm yntemlerinden biri olan halkoylamas ile, demokratik olmayan bir halkoylamasna sunmalarn
yntemle yaplmfl bir anayasaya grnrde meflruiyet kazandrma amacn taflr. ifade eder.
1799 Napoleon Bonaparte ve 1852 III. Napoleon Anayasalar bu biimde yapld-
ndan, bu ynteme dayanan anayasa yapmna Bonapartist anayasaclk da den-
mektedir (Tezi, 2009: 159). 1933 Portekiz ve 1980 fiili Anayasalar da yirminci yz-
ylda Bonapartist yntemle yaplmfl anayasalara rnek olarak verilebilir.
Demokratik Asli Kurucu ktidar

Demokratik asli kurucu iktidar kaynan bir kiflinin iradesinden deil, ulusun ya
da halkn iradesinden alan kurucu iktidardr. Bu nedenle demokratik asli kurucu
iktidar, halkn iradesini yanstan bir yntemle anayasa yapar. Demokratik asli ku-
ruculukta halkn anayasa yapmna katlm farkl biimlerde olabilir.
Birinci yol, halkn anayasay yapmas amacyla setii zel bir meclisin anaya-
say hazrlayp kabul etmesidir. Yalnzca anayasay hazrlamak ve kabul etmek
amacyla oluflturulan meclislere kurucu meclis ya da konvansiyon denir. Kuru-
cu meclisler geicidir ve anayasann hazrlanmas ve kabulyle yetkileri sona er-
mektedir. rnein 1791, 1848 ve 1875 Fransz, 1947 talyan, 1991 Kolombiya ve
2008 Ekvador Anayasalar bu yntemle yaplmfltr.
kinci yol, seimle oluflturulan kurucu meclisin hazrlad anayasann halkoyu-
na sunulmasdr. 1793 ve 1946 Fransz Anayasalar rnek olarak verilebilir.
nc yol, olaan parlamentonun anayasay yapmasdr. 2011 Macaristan
Anayasas bu ynteme dayanmaktadr.
Drdnc yol, olaan parlamentonun anayasay yapmas ve ardndan anayasa-
nn halkoylamasna sunulmasdr. 1978 spanyol, 1944 zlanda, 1997 Polonya Ana-
yasalar rnek olarak verilebilir.
Bu drt yntem iinde anayasann bir kurucu meclis tarafndan yaplmas ve ar-
dndan halkoyuna sunulmas en demokratik yoldur. Gnmzde kabul gren de-
mokratik anayasa anlayfl, yalnzca metnin ieriinin deil, ayn zamanda yapm
ynteminin de demokratik ve katlmc biimde yaplmasn gerektirir.
Kurucu meclisi olaan bir yasama meclisinden stn klan yn, genellikle bu
meclisin toplumun bir iz dflm, deta kk bir kopyas olacak biimde olufltu-
rulmasdr. Bu nedenle, olaan yasama meclisi seimlerde, seim baraj gibi yne-
timde istikrar salamak iin kullanlan aralar kurucu meclis seimlerinde genel-
likle uygulanmaz. Normal flartlarda adil biimde ya da yeterince temsil olana bu-
lamayan toplumsal ve siyasal gruplarn kota ve nispi seim sistemi gibi yntemler-
le kurucu mecliste temsil edilmesine zen gsterilir.
zetle, kurucu meclislerin temsil dzeyi genellikle olaan yasama meclislerin-
den daha yksek olduundan, anayasa yapmnda bu yntemin tercih edilmesi
anayasann demokratik meflruiyetini salar. Kurucu meclis tarafndan kabul edilen
anayasann serbest bir tartflma ortamnn bulunduu bir ortamda yaplan halkoy-
lamasyla onaylanmas da onun demokratik meflruiyetini pekifltirir. Halkoylamas,

hem lke asndan nemli grlen anayasal konularda halkn hakemliine baflvu-
rulmasnn hem de kurucu meclisin halka hesap vermesinin bir yolu olarak da de-
erlendirilebilir. Halkoylamas sreci ayn zamanda halkn anayasann anlam,
nemi ve anayasal sre zerine bilinlenmesini olanakl klar.
1970lere kadar anayasann yazlmas, siyasal parti liderleriyle konunun uzman-
larna braklmaktayd. Son 40 yl iinde bu anlayfl nemli lde deiflmifltir. G-
nmzn demokratik anayasaclk anlayfl, halkn anayasa yapm srecine doru-
dan dahil olmasn salayacak baflka birtakm aralarn kullanlmasn gerektirmek-
tedir. Yeni anayasaclk anlayfl, anayasann meflruiyetini artrmak, halkn anayasa-
y sahiplenmesini salamak, dolaysyla anayasann devamlln ve dayanklln
glendirmek iin halkn anayasa yapmna katlmn yalnzca meclis yelerinin
seimi ve halkoylamasyla snrlamamaktadr. Zira yeni anayasaclk, anayasa ya-
pm srecinin kendisinin de anayasa metninin ierii kadar nemli olduu anlay-
flna dayanmaktadr (Hart, 2003).
Anayasay yapacak meclisin yelerini semek ve halkoylamasnda oy kullan-
mak dflnda, halkn anayasa yapm srecine dorudan katlm eflitli yollarla sa-
lanmaktadr. Temel anayasal ilkeler ve deerler ile anayasa yapm sreci gibi ko-
nular zerinde halkn srecin bafllangcnda eitilmesi ve anayasaya iliflkin duyar-
lnn ve farkndalnn artrlmas en yeni yntemlerden birisidir. nternet, radyo
ve televizyon programlar, tiyatro oyunlar, karikatr, izgi film gibi eflitli grsel
aralar kullanmak, konferans ve seminerler dzenlemek yoluyla halkn anayasa
hakknda bilgilenmesi ve bilinlenmesi salanmaktadr. Eritre ve Gney Afrika gi-
bi okuryazarlk oran dflk lkelerde bile bu yntemler halkn srece katlmn
salamas asndan olumlu sonular vermifltir.
Bir baflka ara, anayasa taslann kaleme alnmasnn ncesinde ve sonrasnda
konu hakknda halk hem bireysel olarak hem de sivil toplum rgtleri aracly-
la yeni anayasa konusunda grfl oluflturmaya ve neriler getirmeye teflvik etmek-
tir. Bylece halkn anayasa metninin oluflumuna dorudan katks salanmaktadr.
Bu yntemin uyguland lkelerde yeni anayasaya iliflkin rnein Brezilyada
(1988) 61.000 (Benomar, 2004 :89), Nikaraguada (1986) 4300, Gney Afrika (1997)
2 milyon dolaynda neri gelmifltir (Hart, 2003).
Anayasa metnini kaleme alacak ve ona son biimini verecek olan organ mec-
listir. Yukarda da belirtildii gibi, ideal olan anayasay yapacak meclisin toplumun
her kesimini temsil eder biimde oluflturulmasdr. Demokratik srecin sonucunda
oluflacak anayasa metni, o toplumdaki temel siyasal ve toplumsal gruplarn mza-
keresine ve uzlaflmasna dayanan bir metin olmaldr. Parlamentoda yeterli saysal
ounluu elinde bulundursa bile, tek bir siyasal partinin uzlaflma aramadan yap-
t bir anayasa gnmzn demokratik anayasaclk anlayflna uymamaktadr.
Demokratik anayasa yapmnn bir baflka nemli unsuru da saydamlktr. Ana-
yasa yapm srecinin, bafllangtan halk tarafndan onaylanmasna kadar geen b-
tn aflamalarnn kamuoyunun bilgisi iinde olmas gerekir. Ak bir anayasa ya-
pm sreci nemli lde halkn anayasal seenekler konusunda farkndaln ar-
trr ve buna iliflkin tartflmalara katlmn teflvik eder. Halkn bu tartflmalara etkin
katlmnn salanmas ise hem bu konudaki bilgi dzeyinin hem de yeni anayasa-
ya ballnn artmasn salar.
Halkn anayasa yapmna gerek anlamda katlmn salamann vazgeilmez
unsurlarndan birisi de lkede tam bir ifade zgrlnn salanmasdr. Gerek-
ten de, vatandafln tehdit, hakaret, fliddet iermemek kofluluyla yeni anayasayla il-
gili dflncelerini rahatlkla ifade edebilecei bir ortamn bulunmas katlmc ana-
yasa yapmnn en nemli gelerinden biridir. Kifli gvenliinin gvence altnda
olmas da ifade zgrlnn gereklefltirilmesi asndan gereklidir.
Anayasa yapm sreci, halk anayasann ne olduu konusunda eitmeye, siya-
sal aktrleri bilgilendirmeye, ayrca halkn somut neriler getirmesine ve etrefil
meselelerde temel siyasal aktrler arasnda bir oydaflma salamaya olanak verme-
lidir. Anayasann ok hzl yapld rneklerde kamuoyunun ve sivil toplumun ha-
SIRA SZDE
rekete geirilmesi iin yeterli zaman olmad, ok yavafl yapld rneklerde ise SIRA SZDE
kamuoyunun yeni anayasa yapmna ilgisinin canl tutulamad grlmektedir.
1789-2005 arasnda yaplan 148 anayasaya bakldnda anayasalarn ortalama 16
ayda yapld sonucu kmaktadr. Yaplan bu arafltrma, ok ksa ve ok uzun s-
relerde yaplan anayasalarn demokratik olmayan ortamlarda gereklefltirildii so-
nucuna ulaflmaktadr (Ginsburg/Elkins/Blount, 2009:209). S O R U S O R U
Anayasa yapm srelerinde halkn katlm ve saydamlk en nemli unsurlar

D K K A T arasnda yer DKKAT
almaktadr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Halkn anayasa yapm srecine katlmasn salayan yollar belirtiniz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
2
N
1982 ANAYASASININ YAPILIfiI AMALARIMIZ AMALARIMIZ
A M A 1982 Anayasasnn yaplfl srecini aklayabilmek.

K S OT RAU P K S O TR AU P
2
12 Eyll 1980 gn, Trk Silahl Kuvvetlerinin komuta heyeti, Genelkurmay Bafl-
kan Orgeneral Kenan Evrenin nderliinde ynetime el koymufltur. D K K A T Kendisine DKKAT
TELEVZYON TELEVZYON
Mill Gvenlik Konseyi adn veren bu heyet, ayn gn yaynlad 1 sayl bildiri
N N
ile btn yurtta skynetim ilan etmifl; TBMMyi ve hkmeti SIRAdatarak
SZDE TBMM SIRA SZDE
yelerinin dokunulmazln kaldrmfltr. Genelkurmay baflkan Orgeneral Kenan
Evren, ayn gn yapt radyo-televizyon konuflmasnda yeni hkmet
N T E R N E T ve yasama NTERNET
AMALARIMIZ
organ kuruluncaya kadar, geici olarak yasama ve yrtme yetkilerinin Mill G- AMALARIMIZ
venlik Konseyi tarafndan kullanlacan duyurmufltur(Soysal, 1986: 127).
Mill Gvenlik Konseyi; Genelkurmay baflkan, kara, hava ve deniz kuvvetleri
K T A P K T A P
komutanlar ile jandarma genel komutan olmak zere toplam befl kifliden olufl-
maktadr. 12 Eyll gn yaynlanan 7 sayl bildiriyle btn siyasal partilerin, ifli
sendikalarnn, Trk Hava Kurumu, ocuk Esirgeme Kurumu ile Kzlay dflndaki
T E L E Von
btn derneklerin alflmalar durdurulmufl; bu karardan yaklaflk Z Y
O N ay sonra, TELEVZYON
16 Ekim 1981de ise btn siyasal partiler kapatlmfltr.
21 Eyll 1980de Emekli Oramiral Blend Ulusu baflkanlnda sivillerden olu-
flan ve yalnzca Mill Gvenlik Konseyine karfl sorumlu olan bir N T Ebakanlar
RNET kurulu NTERNET
kurulmufltur. Mill Gvenlik Konseyinin 25 Eyllde kabul ettii i tzkle TBMMye
ait olan yetkiler Konseye devredilmifl, bu dzenlemeyle Mill Gvenlik Konseyi
Baflkannn ayn zamanda devlet baflkan olmas ngrlmfltr. Konsey, 27 Ekim
1980de Anayasa Dzeni Hakknda Kanunu kararak gerekte 12 Eyll 1980den
beri uygulanan fiili durumu hukuki bir temele oturtmufltur (Eroul, 2010: 308).
Yasa, Mill Gvenlik Konseyinin TBMMnin, Mill Gvenlik Konseyi Baflkannn
da cumhurbaflkannn yetkilerini zerine aldn bir kez daha yinelemifltir. Sz ko-
nusu yasa, 1961 Anayasasnn yine bu yasada belirtilen ayrks durumlarla birlikte
yrrlkte olduunu belirtmifltir. Ancak yine ayn yasa, Mill Gvenlik Konseyi ta-
rafndan kabul edilen bildiri, karar ve yasalarn anayasaya aykrlnn ileri srle-
meyeceini ve anayasa hkmleriyle atflan bildiri karar ve yasalarn anayasa de-
ifliklii; yasa hkmlerine uymayanlarn ise yasa deifliklii olarak yrrle gi-
receini ngrmektedir. Bu dzenleme ile anayasann stnl ve balaycl il-
keleri aka ortadan kalkmfltr.
Mill Gvenlik Konseyi, yeni bir anayasann hazrlanmasna iliflkin giriflimlere
hemen bafllamamfltr. Yeni anayasay hazrlayacak Kurucu Meclise iliflkin yasa 29
Haziran 1981de kabul edilmifl; Meclis, 23 Ekimde alflmaya bafllamfltr. Kurucu
Meclis, Mill Gvenlik Konseyi ve Danflma Meclisi olmak zere iki kanattan olufl-
maktayd. Yukarda da belirtildii gibi, Mill Gvenlik Konseyi befl yeden oluflu-
yordu. Danflma Meclisi ise tm Mill Gvenlik Konseyi tarafndan seilen 160
yeden kuruluydu. Mill Gvenlik Konseyinin, yelerin 120sini valilerin belirleyip
gnderecekleri kat aday arasndan; 40n ise dorudan kendisinin semesi n-
grlmfltr.
Adaylarn otuz yafln bitirmifl olmas ve 11 Eyll 1980 tarihi itibariyle hibir si-
yasal partinin yesi olmamas gerekiyordu. Dolaysyla Danflma Meclisi, demokra-
tik rejimlerin vazgeilmez yaptafllarndan olan siyasal partilerin btnyle dfllan-
d bir organ biiminde oluflturulmufltur. stelik toplumun eflitli kesimlerinin
dernekler, sendikalar gibi sivil toplum rgtleri ve meslek kurulufllar araclyla
temsiline de izin verilmemifltir. Ayrca Konsey, Danflma Meclisinin illerin gsterdi-
i adaylar arasndan seilen yeleri, yani Meclisin te ikisi iin yksekretim
yapmfl olma koflulu aramfltr. Sonuta Danflma Meclisi, partisiz, rgtsz, yafll ve
tutucu aydnlardan oluflan bir organ olarak ortaya kmfltr (Tanr,1991:104).
Kurucu Meclis Hakknda Kanun, Kurucu Meclise yeni anayasay ve siyasal par-
tiler yasas ile seim yasasn hazrlama grevlerinin yan sra yasama yetkisi de ver-
mifltir. Ancak Kurucu Meclisin iki kanad arasnda bir denge gzetilmemifl, karar al-
ma konusunda Mill Gvenlik Konseyi belirleyici klnmfltr. Anayasa da dahil ol-
mak zere yasalar nce Danflma Meclisinde, sonra da Mill Gvenlik Konseyinde
grfllmfltr. Mill Gvenlik Konseyinin, Danflma Meclisinin kabul ettii metni
aynen ya da deifltirerek kabul ya da reddetme yetkisi bulunmaktadr ve Mill G-
venlik Konseyinin kararlar kesindir. Dolaysyla, Kurucu Meclisin iki kanad arasn-
da grfl farkllklar kmas durumunda bir uzlaflma yolu ngrlmemifltir.
23 Ekim 1981de, Danflma Meclisi, ilk toplantsn yaparak kendi yeleri arasn-
dan 15 kiflilik bir Anayasa Komisyonu semifltir. Prof. Dr. Orhan Aldkat baflkan-
lnda alflan Anayasa Komisyonunun hazrlad anayasa tasars Danflma Mec-
lisi Genel Kurulunda grfllerek 23 Eyll 1982de kabul edilmifltir. Anayasa tasa-
rsnn Genel Kurulda grfllmeye bafllanmasndan bir gn sonra Konsey, kabul
ettii bir kararla eski siyasal partilerin yneticileri dflnda kalan yelerinin, basn,
yarg organ ve niversiteler gibi kurum ve kurulufllarn anayasa zerinde grfl
bildirmesine izin vererek snrl da olsa bir tartflma ortam yaratmfltr.
Ancak bu karar, halkoylamasnda halkn verecei oyun nasl olmas gerektii
konusunda etki yapacak herhangi bir telkinde bulunulmasn yasaklyordu (Ero-
ul, 2010: 310). Dolaysyla, anayasa zerinde gerek bir tartflma ortamnn yara-
tlmasna izin verilmemifltir. Danflma Meclisi tarafndan kabul edilen anayasa Mill
Gvenlik Konseyine gitmifltir. Nihayetinde Konsey, zerinde istedii deifliklikle-
ri yaparak ve Danflma Meclisinin kabul ettii metinde yer almayan geici madde-
leri de ekleyerek son fleklini verdii metni 2709 sayl yasa olarak 20 Ekim 1982de
Resmi Gazetede yaymlanmfltr.
Bundan sonraki adm, Kurucu Meclis tarafndan kabul edilmifl anayasann halk-
oylamasna sunulmasdr. Ancak bu aflama da nemli elefltirilere konu olmufl, ye-
ni anayasann halkoylamasnda reddedilmesi durumunda ne olaca Mill Gven-
lik Konseyi tarafndan akla kavuflturulmamfltr. Bu durum, metnin reddedilme-
si durumunda asker ynetimin belirsiz bir sre daha ynetimde kalaca ynn-
de bir izlenim ya da endifle yaratacak nitelikteydi. Konseyin, demokratik rejime
geiflin koflulunun anayasann halkoylamasnda kabul edilmesine bal olduu yo-
lunda verdii mesajlar da bu izlenimi pekifltirmifltir. Dolaysyla anayasaya red oyu
vermek, asker ynetimin belirsiz bir sre iin devamn istemek anlamna da gel-
mifl oluyordu (Tanr, 1991: 106).
Ayrca, anayasann halkoylamasnda kabul durumunda o andaki devlet baflka-
nnn cumhurbaflkan sfatn kazanmas da ngrlmfltr. Bu nedenle semenin
bir blm oyunu anayasay, bir blm cumhurbaflkanln, bir blm ise her
ikisini de gz nnde bulundurarak vermifltir. Olumlu oylarn ne kadarnn yalnz-
ca anayasa iin olduunu kestirmek ise mmkn olamamfltr.
Halkoylamas aflamasnda zgr bir tartflma ortam olmad gibi, semen ana-
yasa metnine iliflkin tek tarafl olarak bilgilendirilmifltir. Mill Gvenlik Konseyinin
21 Ekim 1982de kabul ettii karar uyarnca anayasann devlet adna resmen tan-
tlmas grevi halkoylamasna kadar Mill Gvenlik Konseyi SIRA SZDE verilmifl-
Baflkanna SIRA SZDE
tir. Danflma Meclisinin taslanda yer almad iin daha nce hi bilinmeyen ge-
ici maddelerin ve devlet baflkannn anayasay tantma konuflmalarnn
D fi N E L M elefltiril- D fi N E L M
mesi ise kesinlikle yasaklanmfltr. flte byle bir ortamda, 7 Kasm 1982de yaplan
halkoylamasna katlm zorunlu tutulmufl ve semenlerin %91i oylamaya katlmfl-
S O R U S O R U
tr. Geerli oylarn %91,37sinin olumlu oyuyla da 1982 Anayasas kabul edilmifltir.
1982 Anayasasnn halk tarafndan oylanmas aflamasnda zgr bir tartflma

D K K A Tortam olma- DKKAT
d gibi semen anayasa metnine iliflkin tek tarafl olarak bilgilendirilmifltir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Danflma Meclisinin oluflumunu aklaynz. SIRA SZDE SIRA SZDE
3
1982 ANAYASASININ DEMOKRATK ANAYASA
N
D fi N E L M
YAPIMI LKELER AISINDAN DEERLENDRLMES D fi N E L M
K Solup
1982 Anayasasnn yapm srecinin demokratik OT RAU Polmadn K S O TR AU P
A M A
3 deerlendirebileceksiniz.
DKKAT DKKAT
1982 Anayasas, halkn katlm ile yaplmamfltr. Ad KurucuT EMeclis L E V Z Y Oolmakla
N bir- TELEVZYON
likte, anayasay yapan organ ne serbest seimler sonucunda oluflmufl ne de farkl
N N
toplumsal kesimleri temsil etmifltir. 1961 Anayasasn hazrlayan SIRA SZDE Meclis de
Kurucu SIRA SZDE
genel oya dayanmamfltr ancak Meclisin sivil kanadn oluflturan Temsilciler Mec-
NTERNET NTERNET
lisinde basn, niversiteler, yarg, meslek rgtleri gibi eflitli kurum ve kurulufllar
temsil edilme olanana sahip olmufltur.
1982 Anayasasn hazrlayan Kurucu Meclisin sivil kanad olan Danflma Mec-
lisinin anayasann kaleme alnmasndaki etkisi de ok snrlK tutulmufltur.
T A P Metne K T A P
son biimini Mill Gvenlik Konseyi vermifltir. Oysa 1961 Anayasasn hazrlayan
Kurucu Mecliste metin konusunda Meclisin sivil ve asker kanatlar, yani Temsl-
ciler Meclisi ile Mill Birlik Komitesi arasnda uzlaflma aranmfltr.
T E L E Vki
Z Ykanadn
ON ze- TELEVZYON
rinde uzlaflamad bir maddeye iliflkin son karar Kurucu Meclisin btn yeleri-
nin katld birleflik toplantda verilmifltir. Temsilciler Meclisinin ye says Mill
NTERNET NTERNET
Birlik Komitesinden daha fazla olduu iin anlaflmazlklarn zmnde son ker-
tede stnlk sivillerde olmufltur.
Halkn 1982 Anayasasnn yapm srecine, Kurucu Meclis dflnda baflka yollar-
dan katlmas da sz konusu olmamfltr. Demokratik toplumun en nemli katlm
aralarndan olan siyasal partiler, anayasa yapm srecinin btnyle dflnda tutul-
mufltur. Oysa 1961 Anayasas yaplrken genel bir siyaset yasa konmamfl ve ka-
patlan Demokrat Parti dflndaki iki siyasal parti (CHP ve CKMP) Temsilciler Mec-
lisinde yer almfltr. 1982 Anayasasnn yapm srecinde sivil toplum rgtlerinin
yeni anayasaya iliflkin olarak kamuoyu oluflturmas engellenmifltir. Anayasann ya-
pm sreci kamuoyuna ak tutulmamfl, saydam bir ortamda gereklefltirilmemifl-
tir. Dolaysyla bu Anayasa, eflitli toplum kesimlerinin yapt mzakereler sonu-
cunda oluflan toplumsal uzlaflma rn olarak ortaya kmamfltr.
Halkoylamas aflamasnda da yeni anayasann tartfllmasna son derece snrl
lde izin verilmifltir. Anayasann resmen tantlmas iflini devlet baflkan stlen-
mifl, bu konuflmalarn elefltirilmesi de yasaklanmfltr. Oysa 1961 Anayasas dne-
minde daha genifl bir tartflma ortam yaratlmfltr. Dolaysyla 1982 Anayasasnn
halkoyuna sunulmas aflamasnda halk, neyi oylayaca konusunda tek tarafl bir
propagandaya maruz kalmfltr.
1960 dneminde, yeni Anayasa 27 Mays 1961e ya da en ge on befl gn son-
rasna kadar hazrlanmazsa ya da halkoylamasnda reddedilirse hemen yeni bir
temsilciler meclisi seilmesi ve bu meclisin kabul edecei anayasann halkoylama-
sna sunulmadan yrrle girmesi ngrlmfltr. Bu durumda, bir an nce sei-
me gidilerek en ge 29 Ekim 1961e dek yeni anayasaya gre oluflturulacak
TBMMye ynetim braklacakt.
1982de ise anayasa iin yaplacak halkoylamas, devlet baflkan Orgeneral Ke-
nan Evrenin yedi yl iin cumhurbaflkan olarak seilmesiyle de birlefltirilmifltir.
Grld zere 1961 Anayasas dneminden farkl olarak 1982 Anayasasnn ha-
SIRA SZDE SIRA SZDE asker ynetimin son bulaca tarih belli deildir. 1982 Ana-
zrlanmas dneminde
yasas halkoyuna sunulurken Anayasann halkoylamasnda reddedilmesi duru-
munda ne olaca da belirsizliini korumufltur. Halkoylamasna katlm zorunlu tu-
tularak semenin sandk baflna gitmemek yoluyla tepki gstermesi de engellen-
mifltir. Bu alardan 1982 Anayasas plebisiti kurucu iktidarn btn zelliklerini
S O R U S O R U
gstermektedir.
DKKAT 1982 Anayasas

D Kdemokratik
KAT olmayan bir yntemle hazrlanmfltr ve bu ynyle plebisiti
kurucu iktidarn btn zelliklerini gstermektedir.
N N
N
SIRA SZDE SIRA SZDE
SIRA SZDE Siyasi partilerin
SIRA 1982
SZDE Anayasasnn yapm srecindeki roln belirtiniz.
4
AMALARIMIZ 1982 ANAYASASININ
AMALARIMIZ TEMEL ZELLKLER
AM A 1982 Anayasasnn temel zelliklerini aklayabileceksiniz.

K S OT RA U P 4 K S OT R AU P
Burada 1982 Anayasasna iliflkin olarak ele alnacak zellikler, metnin ilk biimi
DKKAT gz nnde Dbulundurularak
KKAT yaplmfltr. 1982 Anayasasnn en nemli zelliklerin-
TELEVZYON TELEVZYON
den birisi, parlamentoya karfl yrtme organn glendirmesidir. Anayasada y-
rtmenin yalnzca grev olarak deil, ayn zamanda bir yetki olarak da dzen-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
lenmesi bunun gstergelerinden biri olarak deerlendirilebilir. Anayasa uyarnca
NTERNET NTERNET
K T A P K T A P
yrtme organ bu yetkiyi hem yasalara hem de anayasaya uygun olarak kulla-
nacaktr. Bunun anlam, artk yrtme organnn bir yasal dzenlemeye gerek ol-
madan dorudan anayasaya dayanarak kullanabilecei baz yetkilere sahip olma-
sdr. Ayrca, 1961 Anayasasnda yrtme organnn yekpare yapsn krmak ama-
cyla TRT ve niversitelere tannan zerk stat, 1982 Anayasas ile kaldrlmfltr.
Yerel ynetimlerin zerklii de zayflatlmfltr. Bu dzenlemeler de yrtme orga-
nnn genel olarak glendirilmesi ynndeki eilimi yanstmaktadr.
1982 Anayasas, genel olarak yrtme organyla birlikte zel olarak yrtme or-
gan iinde cumhurbaflkannn konumunu da glendirmifltir. Cumhurbaflkannn
konumu, ona, seme ve atama, baz kurullara baflkanlk etme gibi yeni yetkiler
verme yoluyla glendirilmifltir. Cumhurbaflkan niversite rektrleri ile YK,
Devlet Denetleme Kurulu, Anayasa Mahkemesi, Asker Yargtay, Asker Yksek
dare Mahkemesi, Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu ve Danfltay gibi ok say-
da kurum ve kurulufla ye semektedir. Cumhurbaflkan ayrca, Mill Gvenlik Ku-
ruluna baflkanlk etmektedir. Cumhurbaflkan Devlet Denetleme Kuruluna incele-
me, arafltrma ve denetleme yaptrr. Cumhurbaflkanl Genel Sekreterliinin ku-
rulufl, teflkilat ve alflma esaslarn dzenlemeyle snrl olmak zere cumhurbafl-
kanl kararnamesi karabilir.
Cumhurbaflkan ayrca, skynetim ve olaanst hl ilan ile bunlarn kararna-
melerinin kabul edilmesinde bakanlar kuruluyla birlikte asli bileflen hline getiril-
mifltir. 1961 Anayasasnda cumhurbaflkan, klasik parlamenter sistemde grlen
simgesel yetkilerle snrl devlet baflkan biiminde dzenlenmiflti. 1982 Anayasas
ise cumhurbaflkann, simgesel yetkilerin ok tesine geen gerek yetkilerle do-
natmfltr.
Yrtme organnn glendirilmesi, bu organ zerindeki yarg denetiminin
anayasa eliyle zayflatlmas biiminde de kendini gstermifltir. Genifl yetkilerle do-
natlmfl olan cumhurbaflkannn tek baflna yapt ifllemlerin, Yksek Asker fiura
kararlarnn, skynetim ve olaanst hl kanun hkmnde kararnameleri ile
Mill Gvenlik Konseyi dneminde karlan yasa ve kanun hkmnde kararname-
lerin yarg denetimi dflnda tutulmas bunun en tipik gstergesidir.
1982 Anayasasnda gze arpan bir baflka zellik, 1961 Anayasas ile bafllayan
asker iktidarn glendirilmesi ynndeki eilimin artarak devam ettirilmesidir.
rnein, Mill Gvenlik Kurulu 1961 Anayasasna gre devlet ynetimi iinde da-
ha gl hle getirilmifltir. Asker yelerin says ve kurul iindeki arl artrlmfl-
tr. Skynetime geifl kolaylafltrlarak skynetim komutanlarnn baflbakan yeri-
ne Genel Kurmay Baflkanna bal olmas esas benimsenmifltir. Ayrca, skyne-
tim ve olaanst hl dnemlerinde karlacak kanun hkmnde kararnameler
yarg denetimi dflnda tutulmufltur.
1982 Anayasasnda gze arpan baflka bir zellik de, temel hak ve zgrlkle-
rin aflr biimde snrlandrlmas ve devlet otoritesi ile birey zgrlkleri arasnda
devlet otoritesini yeleyen bir anlayfln benimsenmesidir. Bu dorultuda, temel
hak ve zgrlklerin snrlanmas rejimi tmyle deifltirmifltir. Bylece hem hak
ve zgrlklerin tm iin geerli olan genel snrlama nedenleri ngrlmfl
(devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl, mill egemenlik, mill gvenlik,
cumhuriyet vb.); hem de her hak ve zgrln dzenlendii maddede belirtilen
zel nedenlerden birisine dayanlarak bir hak ve zgrln snrlanmas olanakl
hle gelmifltir.
Dahas, Anayasa ile dzenlenen hak ve zgrlklerin hemen hepsi 1961 Ana-
yasasndan ok daha genifl snrlamalara konu olmufltur. Dflnce, bilim ve sanat,
toplant ve gsteri yryfl, dernek kurma, sendika, grev ve toplu szleflme gibi
hak ve zgrlkler asndan bu durum ok daha belirgindir. stelik olaanst
durumlarda, snrl olarak saylanlar dflndaki hak ve zgrlklerin kullanmnn
durdurulabilmesi de olanakl klnmfltr.
1982 Anayasasnn dikkati eken bir dier zellii de siyasete ve siyasal faali-
SIRA SZDE yete duyduuSIRAgvensizliktir.
SZDE Anayasa, deta vatandafllarn g birlii iinde siyaset
yapmasndan ekinmifltir. Dernek, kooperatif, sendika, kamu kurumu niteliinde-
ki meslek kurulufllarna getirilen siyasal faaliyet yasaklar ile demokratik bir devlet-
te siyasal faaliyet alann bafllca yaptafl olan siyasal partilerin rgtlenme ve faali-
yette bulunmasna ynelik genifl apl yasak ve snrlamalar bu anlayfln belirgin
S O R U S O R U
yansmalardr.
DKKAT 1982 Anayasasnn

D K K A Tdikkati eken bir dier zellii de siyasete ve siyasal faaliyete duydu-
u gvensizliktir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
SIRA SZDE 1982 Anayasasna gre cumhurbaflkannn roln aklaynz.
SIRA SZDE
5
K S OT RA U P K S OT R AU P
DKKAT DKKAT
TELEVZYON TELEVZYON
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
NTERNET NTERNET
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
zet
N
A M A
Anayasa yapm yntemlerini aklayabilmek ve etkisi ok snrl tutulmufltur. Metne son biimini
1 asli kurucu iktidarn biimlerini belirleyebilmek. Mill Gvenlik Konseyi vermifltir. Halkn, 1982
Anayasalarn yaplmas, kurma ya da kuruculuk Anayasasnn yapm srecine, Kurucu Meclis d-
ifllevi olarak ifade edilmekte; devleti hukuki ve flnda baflka yollardan katlmas da sz konusu
siyasi bir kurum olarak kuran iktidara da kurucu olmamfltr. Siyasal partiler, anayasa yapm sre-
iktidar denmektedir. Asli kurucu iktidar, devleti cinin btnyle dflnda tutulmufltur. 1982 Ana-
kurarak ona hukuki ve siyasi statsn veren ve yasasnn yapm srecinde sivil toplum rgtle-
anayasay ilk kez ya da yeniden yapan iktidar rinin yeni anayasaya iliflkin olarak kamuoyu olufl-
olarak tanmlanabilir. Kaynan tek kiflinin ira- turmas engellenmifltir. Anayasann yapm sre-
desinden alan iktidara monokratik asli kurucu ci kamuoyuna ak tutulmamfl, saydam bir or-
iktidar denir. Plebisit kurucu iktidar, iktidar bel- tamda gereklefltirilmemifltir. Halkoylamas afla-
li bir dnemde elinde bulunduranlarn, hazrla- masnda da yeni anayasann tartfllmasna son
dklar anayasa taslan zgr bir tartflma ortam derece snrl lde izin verilmifltir. Anayasann
yaratmadan halkoylamasna sunmalarn ifade resmen tantlmas iflini devlet baflkan stlenmifl,
eder. Halkoylamas, anayasann evet ya da ha- bu konuflmalarn elefltirilmesi de yasaklanmfltr.
yr biiminde oylanmasndan ibarettir. Demok- 1982 Anayasas halkoyuna sunulurken Anaya-
ratik asli kurucu iktidar kaynan bir kiflinin ira- sann halkoylamasnda reddedilmesi durumun-
desinden deil, ulusun ya da halkn iradesinden da ne olaca da belirsizliini korumufltur. Hal-
alan kurucu iktidardr. koylamasna katlm zorunlu tutularak semenin
N
sandk baflna gitmemek yoluyla tepki gsterme-
1982 Anayasasnn yaplfl srecini aklaya- si de engellenmifltir. Bu alardan 1982 Anayasa-
A M A
2 bilmek. s plebisiti kurucu iktidarn btn zelliklerini

12 Eyll 1980 gn, Trk Silahl Kuvvetleri yne- gstermektedir.
N
time el koymufltur. Kendisine Mill Gvenlik
Konseyi adn veren bu heyet, ayn gn yaynla- 1982 Anayasasnn temel zelliklerini aklaya-
A M A
d 1 sayl bildiri ile btn yurtta skynetim 4 bilmek.
ilan etmifl; TBMMyi ve hkmeti datarak TBMM 1982 Anayasasnn en nemli zelliklerinden bi-
yelerinin dokunulmazln kaldrmfltr. Genel- risi, parlamentoya karfl yrtme organn g-
kurmay baflkan Orgeneral Kenan Evren, ayn gn lendirmesidir. Anayasada yrtmenin yalnzca
yapt radyo-televizyon konuflmasnda yeni h- grev olarak deil, ayn zamanda bir yetki
kmet ve yasama organ kuruluncaya kadar, ge- olarak da dzenlenmesi bunun gstergelerin-
ici olarak yasama ve yrtme yetkilerinin Mill den biri olarak deerlendirilebilir. Ayrca, TRT
Gvenlik Konseyi tarafndan kullanlacan du- ve niversitelere tannan zerk stat, 1982 Ana-
yurmufltur(Soysal, 1986: 127). 23 Ekim 1981de yasas ile kaldrlmfltr. Yerel ynetimlerin zerk-
Danflma Meclisi ilk toplantsn yaparak kendi lii de zayflatlmfltr. 1982 Anayasas, genel ola-
yeleri arasndan 15 kiflilik bir Anayasa Komisyo- rak yrtme organyla birlikte, zel olarak y-
nu semifltir. Anayasa Komisyonunun hazrlad rtme organ iinde cumhurbaflkannn konu-
anayasa tasars Danflma Meclisi Genel Kuru- munu da glendirmifltir. Yrtme organnn
lunda grfllerek 23 Eyll 1982de kabul edil- glendirilmesi, bu organ zerindeki yarg de-
mifltir. Bundan sonra, Kurucu Meclis tarafndan netiminin Anayasa eliyle zayflatlmas biimin-
kabul edilmifl anayasa halkoylamasna sunulmufl- de de kendini gstermifltir. 1982 Anayasasnda
tur. Halkoylamas aflamasnda zgr bir tartflma gze arpan bir baflka zellik, 1961 Anayasas
ortam olmad gibi semen anayasa metnine ilifl- ile bafllayan asker iktidarn glendirilmesi y-
kin tek tarafl olarak bilgilendirilmifltir. nndeki eilimin artarak devam ettirilmesidir.
N
1982 Anayasasnda gze arpan baflka bir zel-
1982 Anayasasnn yapm srecinin demokra- lik de temel hak ve zgrlklerin aflr biimde
A M A
3 tik olup olmadn deerlendirebilmek. snrlandrlmas ve devlet otoritesi ile birey z-

1982 Anayasas, halkn katlm ile yaplmamfltr. grlkleri arasnda devlet otoritesini yeleyen
Ad Kurucu Meclis olmakla birlikte, anayasay bir anlayfln benimsenmesidir. 1982 Anayasa-
yapan organ ne serbest seimler sonucunda olufl- snn dikkati eken bir dier zellii de siyasete
mufl ne de farkl toplumsal kesimleri temsil et- ve siyasal faaliyete duyduu gvensizliktir. Ana-
mifltir. Kurucu Meclisin sivil kanad olan Danfl- yasa, deta vatandafllarn g birlii iinde siya-
ma Meclisinin anayasann kaleme alnmasndaki set yapmasndan ekinmifltir.
Kendimizi Snayalm
1. Asli kurucu iktidara iliflkin afladakilerden hangisi 6. Afladakilerden hangisi olaan parlamento tarafn-
sylenemez? dan yaplan anayasalar arasnda yer almaktadr?
a. Asli kurucu iktidar anayasann deifltirilmesini a. 2011 Macaristan Anayasas
ifade eder. b. 1875 Frans Anayasas
b. Asli kurucu iktidar farkl durumlarda ortaya - c. 1947 talyan Anayasas
kabilir. d. 1991 Kolombiya Anayasas
c. Asli kurucu iktidarn yetkisi grnflte snrszdr. e. 2008 Ekvador Anayasas
d. Asli kurucu iktidar, anayasay yaparken o lke-
de yrrlkte bulunan hibir hukuk kuralyla 7. Afladakilerden hangisi demokratik anayasa yapm
bal ya da snrl deildir. yntemleri asndan nemli saylan hususlar arasnda
e. Asli kurucu iktidar, devleti kurarak, ona hukuki yer almamaktadr?
ve siyasi statsn veren iktidardr. a. Saydamlk
b. Tam bir ifade zgrlnn salanmas
2. Afladakilerden hangisi bir smrge toprann ba- c. Anayasann konunun uzmanlarnca yaplmas
mszln kazanmas ile yeni bir devletin kuruluflu es- d. Sivil toplumun harekete geirilmesi
nasnda yaplan anayasalar arasnda yer almaktadr? e. Halkoylamas
a. 1975 Yunanistan Anayasas
b. 1876 Kanunu Esasi 8. 1982 Anayasasn hazrlayan Danflma Meclisinde
c. 1976 Portekiz Anayasas ye olabilmek iin ngrlen yafl snr afladakilerden
d. 1810 Arjantin Anayasas hangisidir?
e. 1949 Federal Almanya Anayasas a. 18 yafln bitirmifl olmak
b. 22 yafln bitirmifl olmak
3. Afladakilerden hangisi iktidar belli bir dnemde c. 25 yafln bitirmifl olmak
elinde bulunduranlarn, hazrladklar anayasa taslan d. 30 yafln bitirmifl olmak
zgr bir tartflma ortam yaratmadan halkoylamasna e. 40 yafln bitirmifl olmak
sunmalarn ifade etmektedir?
a. Kurulu iktidar 9. 1982 Anayasas afladaki anayasa yapm yntemle-
b. Plebisit kurucu iktidar rinden hangisi ile yaplmfltr?
c. Monokratik kurucu iktidar a. Kurulu iktidar
d. Tali kurucu iktidar b. Plebisit kurucu iktidar
e. Demokratik kurucu iktidar c. Monokratik kurucu iktidar
d. Tali kurucu iktidar
4. Afladakilerden hangisi monokratik kurucu iktidara e. Demokratik kurucu iktidar
rnek olarak verilemez?
a. 1814 Fransz Anayasas 10. Afladakilerden hangisi 1982 Anayasasnn temel
b. 1834 spanyol Anayasas zellikleri arasnda yer almamaktadr?
c. 1848 talyan Anayasas a. 1982 Anayasasnn en nemli zelliklerinden
d. 1869 Rus Anayasas birisi, parlamentoya karfl yrtme organn
e. 1799 Napoleon Bonaparte Anayasas glendirmesidir.
b. 1982 Anayasas yrtmeyi ayn zamanda bir yet-
5. Afladakilerden hangisi misak anayasalara rnek ki olarak da dzenlemifltir.
teflkil etmektedir? c. 1982 Anayasas ile TRT ve niversitelere tannan
a. 1814 Fransz Anayasas zerk stat kaldrlmfltr.
b. 1834 spanyol Anayasas d. 1982 Anayasas, yrtme organ iinde cumhur-
c. 1830 Fransz Anayasas baflkannn konumunu glendirmifltir.
d. 1848 talyan Anayasas e. 1982 Anayasas ile yerel ynetimlerin zerklii
e. 1869 Rus Anayasas glendirilmifltir.
Yaflamn inden
Sanatlar ve Anayasa
1982 Anayasas tartfllrken Sanat Olay dergisi Danfl-
ma Meclisi Kurulurken Yaratma zgrl ve Anayasa-
ierik ynnden farkl metinler ortaya karacaktr. By-
le bir sorgulama, olaan dnemde anayasa yapm sre-
cinin barnda yer alr.
lar zel Blm hazrlamfl ve 44 dfln ve sanat ada- - Yapm-ierik ve uygulama iliflkisi: Anayasa, toplumu
mnn grfllerine yer vermiflti (Ekim 1981, Say 10). gelecee ynelik olarak nasl flekillendirecek? Veya, z-
1982 Anayasasnn yapm srecinde baflka sanat dergi- grlkleri gvence altna alabilmek iin iktidar snrla-
leri de konuya ilgi gstermiflti. yabilecek mi? Ksacas, anayasaya sayg, ne lde
Anayasann younlukla tartflld son zamanlarda ise salanabilecej? Bu sorulara yant, yapm-ierik diyalek-
sanatlar ve sanat dergileri anayasa konusuyla pek ilgi- tii belirler. Anayasa, elden geldiince genifl katlml
lenmiyorlar sanki. Bunun bir istisnas, kapak konusu ola- ve demokratik yoldan oluflan meclislerce yazlabildii
rak Anayasa Referandumu Sonrasnda Trkiye yi seen lde, muhatap toplum yelerince sahiplenilir, uzun
Varlk dergisi (Ekim 2010-1237). Oysa sanatlar toplu- erimli olur ve yrrlkte etkili olur. Aslnda, anayasal
mun kanaat nderleri olarak bu konuda fikirlerini kamu- yurttafllk, sadece bir anayasal tanm deildir; yapm
oyuyla paylaflmal. te yandan; dflnce ve kanaat z- srecinin yarataca bir alglama tarzdr.
grl, dflnceyi aklama ve yayma zgrl, bilim Bu konuda, flu yanlgya dikkat ekmek gerekir: halka
ve sanat zgrl, basn zgrl gibi birok temel danflyoruz, konferanslar, paneller dzenliyoruz, halk
hak ve zgrlk sanatlar yakndan ilgilendiriyor. grfllerini beyan edebiliyor,. Kuflkusuz, bunlar nem-

li ve yararl; ancak, sonuca etkili olabilecek mekaniz-
Kaynak: http: //www. yasayananayasa. ankara. edu.tr/? malar da beraberinde getirmesi kaydyla. Aksi halde,
x=entry: entry110607-222040 halkn nabzn tutma konusunda deneyimli politikacla-
rn seim kampanyalar, anayasa giden yolda en etkili
katlm arac olarak grlebilirdi...
Okuma Paras - Ulusal ve uluslararas boyut iliflkisi: BMnin kurucu
Anayasa Diyalektii ne demek? belgesi (BM fiart, 1945), bir Dnya Anayasas olamad;
24. yasama meclisi seimlerine 45 gn kala, Anayasa, ama, anayasaclk faaliyetleri, ulusal snrlar oktan aflt.
siyasal partilerin seim beyannamelerinde kayda deer Devlet anayasalar, blgeler leinde gereklefltirilen
bir yer tutuyor. Acaba, anayasa vaadi, ncekilere g- dzenlemelerden olduu gibi, uluslararas rgt ve bel-
re ne gibi farkllklar yanstmaktadr? gelerin glgesinde hazrlanp uygulanyor. Bu etkileflim
ncekilere gre, nk, yazlarmda dikkat ektiim sreci, devletleraras anayasal iliflkiler iin de geerli.
gibi, 6 yasama dnemine yaylan bir anayasal arayfl var. Gnmzde anayasalar, sadece devletlerin dfla alan
Eer bu, bir deneyim ve birikim olarak kullanlabilirse, kap larnn hukuki erevesini ortaya koyan metinler
kayda deer. Buna karfllk, ncekilerin devam olursa, olmaktan te, ulusal-uluslar aras mekanlar aras kpr
TBMM 24. yasama dneminde, yeni anayasay skalaya- ifllevi de yklenmifl bulunuyor.
ca gibi, yrrlkte olann gereklerini yerine getireme- Bu erevede, gerek dikey iliflkiler ve gerekse yatay
yecek; tpk 23. yasama dneminde olduu gibi... iliflkiler bakmndan, anayasaclar ve anayasa mahke-
Diyalektik yntem, anayasal ksrdng den kfla meleri, yeri doldurulmaz bir ifllev grmektedirler.
katkda bulunabilir mi? stanbul buluflmasnn anlam:
Bu yntem, tek ynl deil, farkl iliflki tarzlarna gre Anayasann yenilenmesi (anayasal dzenin devamll-
deiflik aflamalarda dflnlebilir: srecinde kurucu iktidar) konulu uluslararas toplan-
- Usul-ierik iliflkisi: Nasl bir anayasa istiyoruz veya t, iki bakmdan nemli ve anlaml:
yeni anayasann ierii ne olmaldr? Bunu, ancak, ana- - Seim sreci ve yeni anayasa sylemi birliktelii.
yasaya giden yol belirler. Yani, yapm sreci: kurucu - Anayasal srete ulusal ve uluslararas iliflkilerin an-
iktidar n sahibi kimdir? Bunun oluflmasnda ngr- lam.
len demokratik yntemler nelerdir? Bu grevi, Kurulu Anayasal yntem zerine odaklaflan toplant, kuru-
iktidar olarak TBMMnin stlenmesiyle, anayasa yapm cu iktidar ekseninde ierik ve uygulama sorunlarn da
amacyla seilen bir Anayasa Meclisi nin stlenmesi, kucaklayacak: adafl anayasalarda deiflmez hkm-
Sra Sizde Yant Anahtar

lerin anlamndan, yeni kurallar ve kurumlara, anayasal Sra Sizde 1
fren ve denge mekanizmalarna kadar genifl bir yelpa- Asli kurucu iktidar genellikle flu durumlarda ortaya k-
zeyi kapsamna alacak. Anayasa deifliklikleri zerinde maktadr: Yeni bir devletin kuruluflu, bir smrge top-
yargsal denetim, anayasal uygulamaya alan ilk kap rann bamszln kazanmas ile yeni bir devletin
olarak da grlebilir... Bu tartflmalarn, seim srecin- kuruluflu, bir savafl ya da i savafl sonucu devletin yeni-
de anayasal sylemin aklileflmesi (rasyonelleflmesi) den ortaya kmas ya da infla edilmesi, iflgalci glerle
ne katkda bulunmas temenni edilir. yrtlen kurtulufl savafl sonucunda bu glerin lke-
te yandan, Gney Afrikadan Avusturalyaya, in den kovularak devletin kuruluflunun yenilenmesi, var
Halk Cumhuriyetinden Gney Amerikaya, befl ktadan olan anayasal dzenin bir devrim ya da darbe sonucu
konuklar, deneyimlerini paylaflacak. Bu etkileflim, ana- ortadan kalkmas, siyasal rejimin kmesi
yasann seim meydanlarna indirgenemeyecek bir so-
runlar yuma olduu gereinin de alglanmasna kat- Sra Sizde 2
kda bulunabilir. Halkn anayasa yapmna katlm farkl biimlerde ola-
Anayasa Hukuku Uluslar aras Dernei toplantsnn bilir. Birinci yol, halkn anayasay yapmas amacyla
Trkiyede ilk kez yaplyor olmas, zerinde ayrca du- setii zel bir meclisin anayasay hazrlayp kabul et-
rulmas gereken bir konu. fiimdilik, temenni edilen, mesidir. Yalnzca anayasay hazrlamak ve kabul et-
dnya anayasaclarnn bugn ve yarnki Haydarpafla mek amacyla oluflturulan meclislere kurucu meclis
buluflmas nn Trkiyenin geleceine alacak kapya ya da konvansiyon denir. Kurucu meclisler geicidir
flk tutmas... ve anayasann hazrlanmas ve kabulyle yetkileri so-
na ermektedir. kinci yol, seimle oluflturulan kurucu
Kaynak: brahim . Kabolu http: //www. birgun. meclisin hazrlad anayasann halkoyuna sunulmas-
net/writer_2011_index. php? category_cod=1187091898 dr. nc yol, olaan parlamentonun anayasay yap-
&news_code=1303992677&year=2011&month masdr. Drdnc yol, olaan parlamentonun anaya-
=04&day=28 say yapmas ve ardndan anayasann halkoylamasna
sunulmasdr.
1. a Yantnz yanlfl ise Asli Kurucu ktidar konu- Sra Sizde 3
sunu yeniden gzden geiriniz. Danflma Meclisi tm Mill Gvenlik Konseyi tarafn-
2. d Yantnz yanlfl ise Asli Kurucu ktidar konu- dan seilen 160 yeden kurulmufltur. Mill Gvenlik
sunu yeniden gzden geiriniz. Konseyinin, yelerin 120sini valilerin belirleyip gn-
3. b Yantnz yanlfl ise Plebisit Kurucu ktidar ko- derecekleri kat aday arasndan; 40n ise dorudan
nusunu yeniden gzden geiriniz. kendisinin semesi ngrlmfltr. Adaylarn otuz yafl-
4. e Yantnz yanlfl ise Monokratik Kurucu ktidar n bitirmifl olmas ve 11 Eyll 1980 tarihi itibariyle hi-
konusunu yeniden gzden geiriniz. bir siyasal partinin yesi olmamas gerekiyordu. Danfl-
5. c Yantnz yanlfl ise Monokratik Kurucu ktidar ma Meclisinin illerin gsterdii adaylar arasndan sei-
konusunu yeniden gzden geiriniz. len yeleri, yani Meclisin te ikisi iin yksekretim
6. a Yantnz yanlfl ise Demokratik Kurucu kti- yapmfl olma koflulu aranmfltr.
dar konusunu yeniden gzden geiriniz.
7. c Yantnz yanlfl ise Demokratik Kurucu kti-
dar konusunu yeniden gzden geiriniz.
8. d Yantnz yanlfl ise 1982 Anayasasnn Yapl-
fl konusunu yeniden gzden geiriniz.
9. b Yantnz yanlfl ise 1982 Anayasasnn Demokra-
tik Anayasa Yapm lkeleri Asndan Deerlendi-
rilmesi konusunu yeniden gzden geiriniz.
10. e Yantnz yanlfl ise 1982 Anayasasnn Temel
zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Kaynaklar
Sra Sizde 4 Atar, Yavuz (2000). Demokrasilerde Anayasal Deifl-
Demokratik toplumun en nemli katlm aralarndan menin Dinamikleri ve Anayasa Yapm. Kon-
olan siyasal partiler, anayasa yapm srecinin btny- ya:Mimoza
le dflnda tutulmufltur. 1982 Anayasasnn yapm sre- Benomar, Jamal (2004). Constitution-Making after
cinde sivil toplum rgtlerinin yeni anayasaya iliflkin Conflict: Lessons for Iraq Journal of Democracy
olarak kamuoyu oluflturmas engellenmifltir. Anayasa- V. 15, N. 2
nn yapm sreci kamuoyuna ak tutulmamfl, saydam Erdoan, Mustafa (2011). Anayasa Hukuku. Gzden
bir ortamda gereklefltirilmemifltir. Dolaysyla bu Ana- Geirilmifl 6. Bask, Ankara: Orion
yasa, eflitli toplum kesimlerinin yapt mzakereler Eroul, Cem (2010). Anatzeye Girifl. Gzden Geiril-
sonucunda oluflan toplumsal uzlaflma rn olarak or- mifl 11. Bask, Ankara:maj.
taya kmamfltr. Gzler, Kemal (2011a). Anayasa Hukukunun Genel
Teorisi Cilt I. Bursa: Ekin.
Sra Sizde 5 Gzler, Kemal (2011b). Anayasa Hukukuna Girifl. 17.
1982 Anayasas, cumhurbaflkannn konumunu glen- Bask. Bursa: Ekin.
dirmifltir. Cumhurbaflkannn konumu, ona, seme ve Hart, Vivien (2003), Democratic Constitution Making.
atama, baz kurullara baflkanlk etme gibi yeni yetkiler U.S. Inst. For Peace, Special Report No.107.
verme yoluyla glendirilmifltir. Cumhurbaflkan ni- Insburg, Tom, Elkins, Zachary, Blount, Justin (2009).
versite rektrleri ile YK, Devlet Denetleme Kurulu, Does the Process of Constitution-Making Matter?.
Anayasa Mahkemesi, Asker Yargtay, Asker Yksek Annual Review of Law and Social Sicience.
dare Mahkemesi, Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu Kabolu, brahim . (2011). Anayasa Hukuku Ders-
ve Danfltay gibi ok sayda kurum ve kurulufla ye se- leri (Genel Esaslar) 7. Bask, stanbul: Legal.
mektedir. Cumhurbaflkan ayrca, Mill Gvenlik Kuru- zbudun, Ergun ve Genkaya, mer Faruk (2010). Tr-
luna baflkanlk etmektedir. Cumhurbaflkan Devlet De- kiyede Demokratikleflme ve Anayasa Yapm
netleme Kuruluna inceleme, arafltrma ve denetleme Politikas. stanbul:Doan Kitap.
yaptrr. Cumhurbaflkanl Genel Sekreterliinin kuru- Sadurski, Wojciech (2010. Anayasaclk ve Anayasa
lufl, teflkilat ve alflma esaslarn dzenlemeyle snrl Yapm zerine (ev. Ersoy Kontac). Anayasa
olmak zere cumhurbaflkanl kararnamesi karabi- Yapm ve Anayasal Deiflim Uluslararas Sem-
lir. Cumhurbaflkan ayrca, skynetim ve olaanst pozyum 19-20 Mart 2010, Ankara:Trkiye Barolar
hl ilan ile olaanst hl ve skynetim kararnamele- Birlii Yaynlar
rinin kabul edilmesinde bakanlar kuruluyla birlikte asli Yazc, Serap (2009). Yeni Bir Anayasa Hazrl ve
bileflen hline getirilmifltir. 1982 Anayasas cumhurbafl- Trkiye. stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar.
kann, simgesel yetkilerin ok tesine geen gerek
yetkilerle donatmfltr.
3
TRK ANAYASA HUKUKU
Amalarmz
N
N
Trev (tali) kurucu iktidarn tanmn yapabilecek,
N
Trev kurucu iktidara ynelik snrlamalar belirleyebilecek,
1982 Anayasasna gre anayasann deifltirilmesinde izlenmesi gereken
N
aflamalar belirtebilecek,
Anayasa deiflikliklerinin denetimi konusunu aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tali Kurucu ktidar Grflme
Geri Gnderme Onay
Veto Halkoylamas
Teklif
indekiler
TREV KURUCU KTDAR

TREV KURUCU KTDARA
Anayasalarn YNELK SINIRLAMALAR
Trk Anayasa Hukuku Deifltirilmesi ve 1982 ANAYASASINA GRE
1982 Anayasas ANAYASANIN DEfiTRLMES
ANAYASA DEfiKLKLERNN
DENETM
Anayasalarn Deifltirilmesi
ve 1982 Anayasas
N
TREV KURUCU KTDAR
A M A Trev (tali) kurucu iktidarn tanmn yapabilmek.

1
Bir anayasay, o anayasada ngrlen yntemlere bal kalarak deifltiren iktidara
tali kurucu iktidar denmektedir. Anayasay deifltirme, yetkisi yrrlkteki anaya-
sadan tredii iin, bu iktidar, trev kurucu iktidar olarak da adlandrlmaktadr.
Trev kurucu iktidar, hukuki ve snrl bir iktidardr. Anayasa trev kurucu iktida-
r snrlayan dzenlemeler ierebilir. Trev kurucu iktidar anayasay deifltirirken
anayasann ngrd bu snrlamalara uymak zorundadr.
Baz anayasalar trev kurucu iktidara anayasann tmn ya da baz maddele-
SIRA SZDE SIRA SZDE
rini deifltirme yetkisi tanrken (rnein, 1978 spanya, 1992 Paraguay, 1999 svi-
re, 2009 Bolivya); ou anayasa, anayasann trev kurucu iktidar tarafndan toptan
deifltirilmesine iliflkin zel bir dzenleme getirmemifltir (rnein,
D fi N E L 1947
M talya, Trev kurucu iktidara
D fi Nynelik
ELM
snrlamalar; ierie iliflkin
1949 Almanya, 1958 Fransa, 1982 Trkiye, 1988 Brezilya). Trev kurucu iktidara yani maddi, sreye iliflkin ya
ynelik snrlamalar ierie iliflkin yani maddi, sreye iliflkin ya da ynteme iliflkin da ynteme iliflkin yani
S O R U biimsel nitelikteS olabilir.
O R U
yani biimsel nitelikte olabilir.
Trev kurucu iktidar hukuki ve snrl bir iktidardr. DKKAT DKKAT
N
TREV KURUCU KTDARA YNELK SINIRLAMALAR
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
A M A Trev kurucu iktidara ynelik snrlamalar belirleyebilmek.

2 AMALARIMIZ AMALARIMIZ
Maddi Snr
Deifltirilmesi anayasa tarafndan yasaklanan anayasa hkmleri,K Ttrev A P kurucu ik- K T A P
tidarn maddi snrn oluflturmaktadr. Buna anayasann maddi katl da denmek-
tedir. Anayasaya maddi snr koymann amac, anayasa koyucunun nem verdii
ve deiflmesini istemedii baz ilkelerin devamlln gvenceT altna
E L E V Zalmak,
YON anaya- TELEVZYON
adafl anayasalarda
saya zel bir koruma salamaktr. adafl anayasalarda grlen en yaygn deifltir- grlen en yaygn deifltirme
me yasaklar devlet biimine iliflkin olan hkmlerdir. rnein; Fransa, talya, Por- yasaklar devlet biimine
iliflkin olan hkmlerdir.
tekiz, Yunanistan ve Rusya gibi ok sayda lke, anayasasnda devlet fleklinin cum-
NTERNET
huriyet olduunu belirten hkmn deifltirilmesini yasaklamaktadr. NTERNET
Ayn zamanda devletin federal ya da niter nitelii de birok anayasada deifl-

mezlik kapsam iinde yer almaktadr. 1949 Almanya ve 1988 Brezilya Anayasala-
r, federalizmin deifltirilmesini yasaklarken 1976 Portekiz ve 1991 Romanya Ana-
yasalar ise devletin niter niteliinin deifltirilemeyeceini ngrmektedir.
Hukuk devleti, demokrasinin temel ilkeleri ve hak ve zgrlklere iliflkin ko-
nular da ok sayda anayasada deiflmezlik kapsamna sokulmaktadr. rnein;
1949 Almanya, 1976 Portekiz, 1980 fiili, 1988 Brezilya, 1991 Romanya ve 1992 ek
Cumhuriyeti Anayasalar sz konusu ilkelerin deifltirilmesini yasaklamfltr. 1999
svire Anayasas ise anayasa deiflikliklerinin milletleraras hukukun uygulanma-
s zorunlu kurallarn ihlal etmemesi koflulunu koymufltur.
Bu noktada karflmza maddi snrlarn balaycl sorunu kmaktadr. Zira
trev kurucu iktidarn anayasann koyduu maddi snrlara uymas gerekmekte-
dir. Trev kurucu iktidarn bu snrlara uyup uymadn, yani anayasa deiflik-
liklerine iliflkin yasalarn anayasada ngrlen yasak ve snrlamalara uygun ola-
rak yaplp yaplmadn denetleme yetkisi yarg organna aittir. Baz anayasalar
bu yetkiyi anayasa mahkemesine tanmfltr. rnein; 2005 deiflikliiyle birlikte
fiili (md. 82/3), 1991 Kolombiya (md. 241/1) ve 2009 Bolivya (md. 202/10) Ana-
yasalar, anayasa deiflikliine iliflkin yasalarn anayasaya uygunluk denetimi
iinde olduunu belirtmifltir. Ancak her rnekte de denetim, deiflikliin ana-
yasada ngrlen usullere uygun olarak yaplp yaplmadnn (biim) denetimi
ile snrl tutulmufltur.
te yandan anayasa deiflikliklerinin anayasada ngrlen snrlara uyup uy-
madnn denetlenmesine iliflkin herhangi bir dzenleme iermeyen ok sayda
anayasa da bulunmaktadr. Bu lkelerin bazlarnda anayasa mahkemeleri, yorum
yoluyla anayasa deiflikliklerine iliflkin yasalarn anayasaya uygunluu denetimi
yetkisini zerine almfltr. Peru, Alman ve talyan Anayasa Mahkemeleri ile Arjan-
SIRA SZDE SIRA SZDE
tin Yksek Mahkemesinin kararlar buna rnek verilebilir. Ayrca Fransz Anayasa
Konseyi rneinde olduu gibi, mahkemenin byle bir yetkiyi kendisinde grme-
D fi N E L M mesi de mmkndr
D fi N E L M (Nogueira Alcala: 244-245). Anayasann aka yetki verdii
ya da mahkemenin yorum yoluyla kendiliinden bu yetkiyi zerine ald durum-
larda, trev kurucu iktidarn anayasada belirtilen maddi snrlara uymamasnn
S O R U S O R U
yaptrm, o anayasa deiflikliinin iptali ya da yrrle girmemesidir.
DKKAT Trev kurucuD iktidarn

KKAT anayasann koyduu maddi snrlara uymas gerekmektedir.
Anayasaya, trev kurucu iktidarn anayasa deiflikliklerine iliflkin maddi snr koyulmas-
N N
SIRA
SIRA SZDE
SZDE SIRA
SIRA SZDE
SZDE
1 nn amacn aklaynz.
D fi N E L M
AMALARIMIZ Sre Snr
D fi N E L M
AMALARIMIZ
Anayasada anayasann tmnn ya da baz maddelerinin belli sreliine ya da ba-
S O R U z ortam ve Skoflullarn
O R U oluflmas durumunda deifltirilmesinin yasaklanmas, trev
K T A P K T Asreye
kurucu iktidarn P iliflkin snrlarn oluflturmaktadr. Anayasann ngrd
sre snrlar geici niteliktedir. Burada ama, yeni anayasal dzenin yerleflmesine
DKKAT DKKAT
zaman tanmak ya da anayasa deiflikliinden kaynaklanabilecek siyasal istikrar-
TELEVZYON TELEVZYON
szlklar nlemektir.
N N
SIRA SZDE rnein; SIRA SZDE
1787 Amerika Birleflik Devletleri Anayasas, 1808e kadar siyah kle ti-
caretine iliflkin anayasal dzenlemede deifliklik yaplamayacan ngrmfltr.
NTERNET Bu srenin Ndolmasyla
TERNET birlikte sz konusu yasak ortadan kalkmfltr.
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
3. nite - Anayasalarn Deifltirilmesi ve 1982 Anayasas 41
1975 Yunanistan ve 1976 Portekiz Anayasalar ise son anayasa deiflikliinin

zerinden befl yl gemedike yeni bir anayasa deifliklii yaplmasn yasaklamak-
tadr. 1992 Paraguay Anayasas da anayasann yrrle girmesinden itibaren on
yl gemedike toptan ve yl gemedike de ksmi deifliklie konu olamayaca-
n ngrmektedir.
Anayasann ngrebilecei sreye iliflkin bir baflka snr da belli ortam ve ko-
flullar altnda anayasa deifliklii yaplamamasna yneliktir. Bu koflullar genellikle
olaanst hl, skynetim, savafl ya da iflgal gibi devletin karfl karflya olduu
olaanst dnemlerdir. 1958 Fransa, 1976 Portekiz, 1978 spanya, 1988 Brezilya,
1991 Romanya ve 1994 Belika Anayasalar trev kurucu iktidara bu tr snr ko-
yan anayasalara rnek olarak verilebilir.
Biimsel Snr
Anayasann hangi yntemlere bal olarak deifltirileceinin bizzat anayasada be-
lirtilmesi, trev kurucu iktidara ynelik biimsel snrlar ya da anayasann biim-
sel katln oluflturmaktadr. Trev kurucu iktidar, anayasay deifltirirken bu ku-
rallara uymak zorundadr. Biimsel snrlar, deifltirilmesi olaan yasalardan genel-
likle daha zor ve farkl yntemlere balanan kat (sert) anayasalarda grlr.
Anayasa deifliklikleri iin uygulanan farkl yntemlerden birisi, bu deifliklik-
lerde, dier yasalar iin ngrlenden daha genifl bir uzlaflma aranmasdr. Bu
yntem, deiflikliin kabulnde beflte , te iki ya da drtte gibi nitelikli ka-
rar yeter saysnn aranmasnda kendini gsterir. Parlamentoda anayasa deiflikli-
inin kabul edilmesi iin rnein, 1949 Almanya, 1990 Hrvatistan, 1991 Romanya
ve 1996 Gney Afrika Anayasalar en az te iki; 1993 ek Cumhuriyeti, 1980 fiili
ve 1992 Estonya Anayasalar ise en az beflte ounluk koflulunu aramaktadr.
Trev kurucu iktidara ynelik bir baflka biimsel snr, anayasa deiflikliklerinin
birden fazla kez grfllmesini flart koflmak olabilir. rnein, 1999 Venezela Ana-
yasas, parlamentoda deifliklik teklifinin kez; 1947 talyan Anayasas ise iki kez
grfllmesini ngrmfltr.
Anayasalarn bir blm, anayasa deiflikliinin yrrle girebilmesi iin sz
konusu deifliklii kabul eden parlamentonun hemen dalmasn, genel seimler
sonucu oluflan yeni parlamentonun da ayn deifliklii onaylamasn flart koflmak-
tadr. Ksaca, anayasa deiflikliinde genel seimler araclyla dolayl da olsa hal-
kn onay aranmaktadr. 1953 Danimarka, 1983 Hollanda ve 1994 Belika Anaya-
salar buna rnek gsterilebilir.
1946 Japonya ve 1991 Romanya Anayasalar gibi baz anayasalar, parlamento-
nun kabul ettii anayasa deiflikliinin halkoylamas yoluyla halkn onayna da su-
nulmasn ngrr. Federal devletlerde ise federal parlamentoda kabul edilmifl
anayasa deifliklii, ounlukla ayrca federe devletler tarafndan da onaylanmal-
dr. 1787 Amerika Birleflik Devletleri, 1917 Meksika ve 1900 Avustralya Anayasala-
r bu anayasalar arasnda yer almaktadr.
Anayasalarn bir blm, anayasada yer alan baz konu ya da maddelerin de-
ifltirilmesini dier hkmlere gre daha farkl ve genellikle daha zor koflullara
balamfltr. Baflka deyiflle anayasa deiflikliklerinde iki farkl yntem ngrerek
kademeli bir biimsel katlk ngrmfltr. rnein, 1978 spanya Anayasas, ana-
yasa deiflikliklerinin yrrle girmesi iin kural olarak parlamentonun iki kana-
dnn en az 3/5 oyla kabul ve ardndan halkoylamasna sunulmasn flart koflmak-
tadr. Ancak, Anayasann Genel Esaslar, temel hak ve zgrlkler ile taca iliflkin
maddelerinde yaplacak deifliklerde ya da anayasann btnyle deifltirilmesi
durumunda parlamentonun her iki kanadnn deifliklii beflte yerine en az -

te iki ounlukla kabul etmesi gereklidir. Sz konusu deifliklii kabul eden par-
lamento hemen dalr. Genel seimler sonucu oluflan yeni parlamento da sz ko-
nusu deifliklii en az te iki ounlukla onaylarsa metin halkoyuna sunulur.
1980 fiili, 1991 Bulgaristan, 1992 Paraguay ve 2009 Bolivya Anayasalar da kademe-
li biimsel katlk ngren baflka anayasalara verilebilecek rneklerdir.
1982 ANAYASASINA GRE ANAYASANIN
N
DEfiTRLMES
1982 Anayasasna gre anayasann deifltirilmesinde izlenmesi

AM A
gereken aflamalar belirtebilmek.
3
1982 Anayasas, trev 1982 Anayasas, trev kurucu iktidara ynelik olarak hem maddi hem de biim-
kurucu iktidara ynelik
olarak hem maddi hem de
sel snrlar getirmifltir. Maddi snr, Anayasann ilk maddesinin deifltirilmesi-
biimsel snrlar getirmifltir. nin yasaklanmasdr. Biimsel snr ise aflada ayrntl olarak grlecei gibi,
anayasa deifliklerinin dier yasalardan daha zor ve farkl kabul ve onay yntem-
lerine balanmfl olmasdr. Anayasann nasl deifltirilecei, 1982 Anayasasnn
175. maddesinde dzenlenmifltir. Aflada 1982 Anayasasnn 175. maddesi er-
evesinde anayasa deiflikliine iliflkin teklif, grflme, kabul ve onay aflamalar
ele alnacaktr.
Teklif
Anayasa deifliklii, TBMM ye tamsaysnn en az 1/3 tarafndan nerilebilir.
Sz konusu teklif yeter says 1924 ve 1961 Anayasalarnda da 1/3 olarak ngrl-
mflt. Deifliklik nerileri yazl ve gerekeli olmaldr. Teklifte imzalar bulunan
btn milletvekillerinin gerekede uzlaflmas gerekli deildir. Milletvekilleri ayn
teklif metnini farkl gerekelerle imzalayabilir.
Teklifin konusu Anayasann ilk maddesinde bir deifliklik ieremez (md.4).
1924 ve 1961 Anayasalar ise Devlet fleklinin Cumhuriyet olduuna iliflkin mad-
denin deifltirilmesini yasaklamfltr. Dolaysyla 1982 Anayasas, deifltirilmesi ya-
saklanan maddelerin saysn artrmfl ve kapsamn geniflletmifltir. Buna gre Dev-
letin Cumhuriyet olmas (md. 1); insan haklarna saygl, Atatrk milliyetiliine
bal, bafllangta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik, sosyal ve hu-
kuk devleti nitelikleri (md.2); devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl,
resm dili, bayra, ulusal marfl ve baflkenti (md. 3) deifltirilemez ve bu ynde de-
ifliklik teklifleri verilemez. 2. maddede, bafllangta belirtilen temel ilkelerden
sz ettiinden, gler ayrl, ulusal egemenlik gibi Anayasann Bafllang Ks-
mndan karlabilecek ilkeleri deifltirecek anayasa deifliklii tekliflerinin de ve-
rilememesi gerekmektedir.
Anayasann 4. maddesinde yer alan, ilk maddenin deifltirilemeyecei ve
deifltirilmesinin teklif edilemeyeceine iliflkin ifadeden dolay, bu yasak kapsa-
mndaki maddeleri deifltirmeye ynelik bir teklifin Meclis baflkan tarafndan iflle-
me konmamas ve iade edilmesi; iade edilmemiflse TBMM Genel Kurulunun bu
teklifi reddetmesi; Genel Kurulda kabul edilmiflse cumhurbaflkannn onaylama-
mas gerekir. Btn bu aflamalardan geen ve cumhurbaflkan tarafndan da onay-
lanan bir anayasa deiflikliini, hukuken etkisiz hle getirmek ise mmkn deil-
dir (Onar, 1993: 27-28; Sabuncu, 2006: 216).
Ancak, trev kurucu iktidarn, anayasada ngrlen usullere uyarak deifltirme

yasa ieren 4. maddeyi deifltirip ya da kaldrp btn snrlamalardan kurtulma-
s, bu giriflim hukuka karfl hile nitelii taflyor olsa bile hukuken mmkndr.
nk Anayasa, 4. maddenin kendisinin deifltirilmesini yasaklamamfltr (Onar,
1993: 28; Gzler, 2010: 448; Erdoan, 2011: 330).
te yandan Anayasa Mahkemesi, 2008 ve 2010da verdii kararlarda, 4. mad-
denin de ilk maddenin gvencesi olmas itibariyle doal olarak deifltirilmezlik
zelliine sahip olduu sonucuna varmfltr. Baflka deyiflle Anayasa Mahkemesine
gre 4. madde deifltirilmezlik zeliine sahiptir. Mahkemenin bu yorumunun,
anayasa koyucunun amacn aflar nitelikte olduunu sylemek mmkndr (E.
2008/16, K. 2008/116, kt. 5.6.2008, RG. 22.10.2008, 27032; E. 2010/49, K.2010/8T
Kt. 7.7.2010, Kt. 7.7.2010, RG.1.8.2010, 27659, Mkerrer).
1982 Anayasasnda deifltirilmesi yasaklanmfl ilk maddenin hukuki balay-
cl konusunda, hukukular arasnda grfl birlii yoktur. Bir grfle gre, trev
kurucu iktidara ynelik deifltirme yasaklar yalnzca siyasal temenni (Tezi, 2009:
177-181) ya da yasama organna ynelik manevi deerde dzenleme (zbudun,
2011: 179) niteliindedir. Gelecein kurucu iktidar asndan hukuki bir balayc-
l yoktur. nk bir dnemin kurucu iktidar gelecein kurucu iktidarndan da-
ha stn deildir. te yandan, bir baflka grfle gre ise sz konusu yasak mut-
laktr. Bu maddelerin, deifltirme yasan koyan anayasa hkm kaldrlmadka
deifltirilmesi mmkn deildir (Gzler, 2010: 446).
1982 Anayasasndaki deiflmez hkmler kesin mutlak ve kapsayc bir yasak
m getirmektedir? Yoksa korunan hkmlerin ierii daha ileri bir dzenlemeye
olanak vermekte midir? Deiflmezlik yasan, sz konusu maddelerin lafzyla de-
il ieriiyle ilgili bir yasak olarak anlamak gerekir. Dolaysyla, ilk maddede
ierii somutlafltran, bu maddelerde yer alan nitelikleri ortadan kaldrmayan ya da
zayflatmayan deifliklikler yaplabilir. 2. maddede demokratik devletin nne o-
ulcu ya da zgrlk szcnn eklenmesi; insan haklarna saygl yerine
nsan haklarna dayanan ibaresinin konmas; toplumun huzuru, mill dayanflma
ve adalet anlayfl iinde ibaresinin 2. maddeden karlmas; 3. maddede dili
Trkedirin nne resm szcnn eklenmesi gibi, ilk maddede yer alan
ilkeleri somutlafltran, glendiren ya da zayflatmayan deiflikliklerin Anayasann
4. maddesine aykrlk oluflturmayacan kabul etmek gerekir (ayn dorultuda
bkz. Sabuncu, 2006: 216; Erdoan, 2011: 330. Karfl grfl iin bkz. Gzler, 2010:
446). Nitekim, uygulamada da bu nitelikte anayasa deiflikliklerine rastlanmakta-
dr. Anayasann 2. maddesindeki bafllangta belirtilen temel ilkeler olarak atf
yaplan Bafllang Blm 1995 ve 2001de iki kez deifltirilmifltir. Sz konusu de-
iflikliklerle metin sadelefltirilerek 12 Eyll 1980 askeri darbesini meflrulafltran ve
otoriter nitelik taflyan ifadeler metinden karlmfltr.
Burada akla gelen bir baflka soru, Anayasann ilk maddesine hi dokunma-
dan Anayasann baflka maddelerinde, bu maddenin etkisini zayflatan ya da or-
tadan kaldran bir deifliklik yaplp yaplamayacadr. Anayasa Mahkemesine g-
re bu sorunun yant olumsuzdur. Mahkemeye gre, ilk maddede deifliklik
ngren ya da dier maddelerde yaplan deiflikliklerle dorudan ya da dolayl
olarak ayn sonucu douran bir yasama tasarrufu, teklif koflulu saysal ynden ana-
yasaya uygun olsa bile geersiz olur (E. 2008/16, K. 2008/116, kt. 5.6.2008, RG.
22.10.2008, 27032; E. 2010/49 K.2010/87, Kt. 7.7.2010, RG. 1.8.2010, 27659, Mker-
rer). Anayasann baflka bir maddesinde, ilk maddede yer alan ilkelerden birini
ortadan kaldran ya da anlamsz hle getiren bir deiflikliin yaplmas, kuflkusuz
asli kurucu iktidarn amacna aykr olur.
Ancak Anayasada ilk maddede korumaya alnan ilkelerle iliflki kurulabile-

cek ok sayda hkm bulunmaktadr. lk maddeyi dorudan ya da dolayl ola-
rak etkileyen hibir anayasa deifliklii yaplamayacana iliflkin bir deerlendir-
me, trev kurucu iktidar aflr snrlayc olduundan elefltiriye aktr. te yandan,
Anayasa Mahkemesi, anayasal rejimin hukuki bekisi olarak anayasa deifliklikle-
rinin ilk maddedeki ilkeleri ortadan kaldrp kaldrmadn denetleme yetkisini
kendinde grse dahi Mahkemenin bu yetkiyi ayrks(istisnai) ve aykrln ok
ak olduu durumlarda kullanmas gerekir.
Grflme
Anayasa deifliklik teklifleri, Anayasann 175. maddesinde ngrlen snrlamalar
dflnda, yasalarn grfllmesi ve kabulne iliflkin hkmlere baldr. 175. mad-
denin ngrd teklif ounluu, iki kez grfllme koflulu ve kabul ounluu
Anayasa deiflikliklerini dier kanunlardan ayran biimsel unsurlar arasnda yer
almaktadr.
TBMM Baflkanl, en az 184 milletvekilinin imzalad anayasa deifliklik tekli-
fini Anayasa Komisyonuna havale eder. Anayasa Komisyonu teklifi grflr. Tek-
life iliflkin kararn bir rapora balar ve kabul ettii metinle birlikte TBMM Baflkan-
lna gnderir. Raporda, Komisyonun konu hakkndaki grflleri ve yapt dei-
flikliklerin gerekeleri yer alr. TBMM tznn 52. maddesine gre, teklifin
TBMM Genel Kurulunun gndemine girebilmesi iin Komisyon raporunun dat-
mndan itibaren 48 saat gemesi gerekmektedir. Ancak Anayasa deifliklik teklifle-
rinin Genel Kurulda, bu sre dolmadan gndeme alnmas ve dier ifllerden nce
grfllmesi mmkndr.
Anayasa deifliklikleri iin Anayasann 175. maddesi ile TBMM tznn 93. maddesi uyarnca, ana-
ngrlen iki kere yasa deifliklik teklifleri TBMM Genel Kurulunda iki kere grfllr. Sz konusu
grflme koflulunun amac,
anayasa deiflikliklerini kural, anayasa deifliklik tekliflerini dier yasalardan ayrr. Dier yasa teklif ve ta-
aceleye getirmemek, hem sarlar TBMM Genel Kurulunda bir kez grfllmekle yasalaflr. Anayasa deiflik-
milletvekillerine hem de
kamuoyuna konu hakkndaki likleri iin ngrlen iki kere grflme koflulunun amac, anayasa deifliklikleri-
grfllerini olgunlafltrma ni aceleye getirmemek, hem milletvekillerine hem de kamuoyuna konu hakknda-
olana tanmaktr.
ki grfllerini olgunlafltrma olana tanmaktr.
Birinci grflmede nce teklifin tm zerinde grflme alr. Grflmelerin
ardndan teklifin maddelerine geilmesi oylanr. Teklifin maddelerine geilmesi
kabul edilirse, her bir madde hakknda ayr ayr grflme alr ve her maddenin
grfllmesi tamamlandktan sonra maddeler ayr ayr oya sunulur. tzn de-
iflik 94/2. maddesine gre, birinci grflmede gerekli ounlukta kabul oyu ala-
mayan bir madde, ikinci grflmede de gerekli ounlukta kabul oyu alamamflsa
reddedilmifl olur. kinci grflmeye birinci grflmenin bitiminden 48 saat geme-
dike bafllanamaz. kinci grflmede teklifin tm ve maddeleri zerinde yeniden
grflme almaz. Yalnzca, birinci grflmede maddeler zerinde verilen deiflik-
lik nergeleri grfllr (t. md. 93/3). Maddeler, deiflik flekilleriyle oya sunulur.
Madde hakknda bir nerge verilmemiflse herhangi bir grflme almakszn mad-
denin oylamasna geilir. Tm maddeler tek tek oya sunulduktan sonra teklifin t-
m oylanr.
SIRA SZDE Anayasa deifliklikleri

SIRA SZDE iin ngrlen iki kere grflme koflulunun amacn aklaynz.
2
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
Kabul
Deifliklik tekliflerine iliflkin oylama gizli yaplr. Gizli oylamann amac, milletve-
killerinin her trl baskdan arnmfl olarak vicdani kanaatleri dorultusunda oy
vermelerini salamaktr. Anayasann 175. maddesine gre, deifltirme teklifinin
kabul Meclisin ye tam saysnn 3/5 ounluunun gizli oyuyla mmkndr.
1924 ve 1961 Anayasalar ile 1982 Anayasasnn ilk biiminde bu oran, ye tam sa-
ysnn 2/3 idi.
TBMM tznn 1996da deifltirilen 94. maddesi, bu ounluu, birinci ve
ikinci grflmelerde maddelerin kabul ile ikinci grflmenin sonunda metnin t-
mnn kabul iin yaplan oylamalarda aramaktadr. Sz konusu dzenlemenin 2.
fkras, Birinci grflmede gerekli ounlukla kabul oyu alamayan bir madde
ikinci grflmede de gerekli ounlukta kabul oyu alamamflsa reddedilmifl olur.
diyerek, birinci grflmede her bir madde iin yaplacak oylamada nitelikli oun-
luk aranmamasn ngrmektedir. zetle, birinci grflmede maddelere geifl iin
yaplacak oylama ile her maddenin ayr ayr oylanmasnda basit ounluk yeterli
grlmektedir.
tzkn bu dzenlemesi Anayasa Mahkemesi tarafndan anayasaya aykr
bulunmamfltr. 2007 tarihli bir kararnda Mahkeme, Anayasada anayasa deifliklik
teklifinin maddelerine geilmesine iliflkin herhangi bir kayt bulunmadna dikkat
ekerek teklifin maddelerine geilmesi iin gerekli oylama ounluunun basit o-
unluk olduu sonucuna varmfltr. Mahkemeye gre, teklifin maddelerine geil-
mesine iliflkin olarak yaplan oylamada nitelikli ounluk koflulunun aranmas,
Anayasann 175. maddesinin birinci fkrasnda ve tzk kurallarnda belirtilen
iki defa grfllme ve iki defa oylama biimindeki zorunluluu etkisiz klabilir.
Ayrca, teklife gerekli destei vermeyen milletvekillerinin, grflmeler srasndaki
dflnsel tartflma srecinde, grfllerini deifltirebilmeleri mmkndr. Zaten iki
defa grfllmesinin zorunlu klnmasnn temelinde de bu ama yatmaktadr.
Mahkeme, maddelere geilme aflamasnn zorlafltrlarak bu olanan ortadan kal-
drlmasnn anayasa koyucunun iradesine aykrlk oluflturaca sonucuna varmfl-
tr (E. 2007/72, K.2007/68, Kt 5.7.2007, RG. 7.8.2007, 26606).
Anayasa Mahkemesi 1961 Anayasas dneminde verdii bir kararda, anayasa
deifliklii iin Genel Kurulda yaplacak btn oylamalarda Anayasann ngrd-
karar yeter saysnn aranmas gerektiini belirtmifltir (E. 1973/19, K.1975/87,Kt.
15.4.1975, RG. 26.2.1976, 15511). Ne var ki Anayasa Mahkemesi, 1982 Anayasas
dneminde, bu grfln deifltirmifltir (E. 2007/72, K.2007/68,Kt. 5.7.2007, RG.
16.2.2008, 26792). Oylamalarn tmnn anayasa deifliklik srecinin btnn
oluflturduu gz nnde bulundurulacak olursa Anayasa Mahkemesinin bu gr-
fl tartflmaldr. Anayasann 175. maddesi herhangi bir ayrma gitmeden teklifin
kabuln Meclis ye tamsaysnn en az 3/5 ounluuna baladndan teklifin
tmden maddelerine geiflte de ayn nitelikli ounluun aranmas gerekir (Gz-
ler, 2010: 451; Onar, 2008: 531; Nezirolu, 2008: 40).
Anayasa Mahkemesi ayn kararnda, maddelerin ilk oylamasnda Anayasann
175. maddesinin ngrd en az 3/5 kabul oyunun aranmayacana iliflkin t-
zk kuraln da anayasaya aykr bulmamfltr. Mahkemeye gre, Anayasann 175.
maddesi, Anayasa deifliklik tekliflerinin iki defa grfllmesini zorunlu klmakta-
dr. Birinci grflmenin ardndan yaplacak oylamalarda yeterli ounluu salaya-
mayan maddelerin reddedilmifl saylmas, ikinci grflmeyi engelleyici bir yoruma
geerlik tannmas anlamna gelir. Oysa tzkn 94. maddesinin 2. fkrasna g-
re birinci grflmede gerekli ounlukla kabul oyu alamayan bir madde ancak
ikinci grflmede de gerekli ounlukta kabul oyu alamamflsa reddedilmifl olur.
Burada, iki defa grflme kuralnn nasl yorumlandna bal olarak Mahke-
menin grflne katlp katlmamak mmkndr. ki defa grflme kuraln ola-
an kanunlarda bulunmayan, anayasa yapmn kolaylafltrc bir olanak olarak de-
il de kat anayasann bir sonucu olarak grldnde, birinci grflmede madde-
ler zerinde yaplan oylamada da nitelikli (en az 3/5) ounluun aranmas gerek-
tii sonucuna varlabilir.
Onay
Anayasa, onay yetkisini halkla cumhurbaflkan arasnda paylafltrmfltr. Anayasa de-
iflikliinin baz durumlarda halkoyuna sunulabilmesi 1924 ve 1961 Anayasalarn-
da ngrlmeyen bir olanaktr. Yasann kabul edildii oy oran (3/5 ya da 2/3) hal-
koylamasnn zorunlu mu, yoksa cumhurbaflkannn takdirine mi bal olduunu
belirler. Yasa 3/5 ile 2/3 arasnda bir ounlukla kabul edilmiflse cumhurbaflkannn
nnde iki seenek vardr: Yasay TBMMye geri gndermek ya da halkoylamasna
sunmak. Yasa 2/3 ya da daha byk bir ounlukla kabul edilmiflse cumhurbaflka-
nnn nnde seenek bulunur: Yasay TBMMye geri gndermek, Resmi Gaze-
tede yaymlayarak yrrle sokmak ya da halkoylamasna sunmaktr.
Cumhurbaflkan, Anayasa deifliklii yasasnn baz maddelerini onaylayp baz
maddelerini halkoyuna sunabilir ( md. 175/5). Yasann halkoyuna sunulmas du-
rumunda hangi maddelerin birlikte, hangilerinin ayr ayr halkoylamasnda oylana-
cana yasann kabul srasnda TBMM karar verir ( md. 175/7). Burada ama, bir-
biriyle iliflkili maddelerin halkoylamasnda birlikte oylanmasn salayacak, dolay-
syla konu asndan yasann ngrd btnl zedelemeyecek bir gruplama
yapmasna olanak tanmaktr. Uygulamada TBMMnin, halkoylamasna sunulmas
hlinde yasann tmyle oylanmasn yeledii grlmektedir.
1982 Anayasas, 1924 ve 1961 Anayasalarndan farkl olarak, cumhurbaflkanna,
anayasa deiflikliklerine iliflkin yasalar TBMMye bir kez daha grflmek zere ge-
ri gnderme yetkisi tanmfltr. Anayasann 89. maddesine gre, TBMM tarafndan
kabul edilen yasalar cumhurbaflkan tarafndan 15 gn iinde gerekeli olarak ye-
niden grfllmek zere TBMMye geri gnderilebilir. Meclis, metni aynen kabul
ederse cumhurbaflkannn yasay yeniden Meclise geri gnderme yetkisi yoktur.
Buna karfllk TBMM cumhurbaflkannn geri gnderdii yasa metnini zerinde de-
ifliklik yaparak kabul etmiflse cumhurbaflkan yasay yeniden veto edebilir.
Cumhurbaflkan, TBMMnin 3/5 ile 2/3 arasnda bir ounlukla kabul ettii bir
anayasa deiflikliini geri gnderirse Meclis bunu hangi ounlukla kabul etmeli-
dir? Anayasann 175/3. maddesine gre flyledir: Meclis, (cumhurbaflkan tarafn-
dan) geri gnderilen kanunu, ye tamsaysnn te iki ounluu ile aynen kabul
ederse Cumhurbaflkan bu kanunu halkoyuna sunabilir.
Anayasa Mahkemesine gre, nc fkrann lafzndaki te iki ounluu
ile kabul ederse ifadeleri baflka ounluklarla da kabul edilme olanann varl-
na iflaret eder. te iki ounluu ile kabul ederse ifadesi, ancak te iki oun-
luu ile kabul edilebilir ifadesiyle mantksal olarak zdefl deildir. Bu ifade, n-
c fkradaki sunabilir yklemine balanmfl bir koflul olduundan, bunu ancak
te iki ounluu ile kabul edilebilir biiminde bir nermeye dnfltrmek ola-
nakszdr. Drdnc fkra, geri gnderilen yasann te ikinin altnda, beflte ten
fazla bir ounlukla aynen kabul edilmesi durumunda, ikinci kez iade olana bu-
lunmadndan, Cumhurbaflkan tarafndan halkoyuna sunulmak zere Resmi Ga-
zetede yaymlamasn zorunlu klmaktadr. Ayn deerlendirmenin geerli olduu

beflinci fkrann dzenleme konusu geri gnderme zerine te iki kabul zorun-
luluu getirmek deil, bu ounlukla kabul edilmifl bulunan bir Anayasa deiflik-
liinin bal olduu yaym ve yrrlk rejimini belirlemektir. ... Cumhurbaflkannn
iadesi zerine, teklifin kabul iin te iki ounluun zorunlu grlmesi duru-
munda, 1987 ylnda yaplan deiflikliin herhangi bir kolaylafltrma ve kriz z-
c boyutunun bulunmad ve anlamsz bir deifliklik olduu sonucu doacaktr.
Bylece, nceki anayasalarda yer almayan halkoylamasnn Anayasa deifliklikleri
srecine eklenmesiyle ilk defa yar-dorudan demokratik katlm olanan sala-
yan asli Anayasa koyucu iradenin etkinlii, bu deifliklikle daha da glendirilmifl-
tir. (E. 2007/72, K.2007/68, Kt. 5.7.2007, RG. 16.2.2008, 26792). Sonuta, Anayasa
Mahkemesi cumhurbaflkannn geri gnderdii anayasa deifliklii yasasnn aynen
kabul iin en az 2/3 deil 3/5 ounluun yeterli olduu sonucuna varmfltr.
Cumhurbaflkannn geri gnderdii yasa, TBMM tarafndan aynen kabul edil-
miflse kabul saysna gre farkl durumlar ortaya kar. TBMM anayasa deifliklii
yasasn 3/5 ile 2/3 arasndaki bir ounlukla aynen kabul etmiflse cumhurbaflka-
nnn yasay halkoyuna sunmak dflnda bir seenei yoktur. TBMM, cumhurbaflka-
nnn geri gnderdii yasay 2/3 ya da daha byk bir ounlukla aynen kabul et-
miflse cumhurbaflkan yasay onaylamak ya da halkoyuna sunmak seeneklerinden
birini tercih etmek zorundadr.
Yasann TBMMde hangi oy okluuyla kabul edildii, uygulamada, yasann t-
m zerinde yaplan son oylamaya gre belirlenmektedir. Bunun dayana 1995
tarihli TBMM karardr. Bu karara gre, yaplan oylamada maddelerin bir ksm
3/5in zerinde ancak 2/3n altnda; bir blm ise 2/3n zerinde oy almflsa,
tmnn oylanmasnda teklif te ikinin zerinde oyla kabul edilirse kanunun
hibir maddesi kendiliinden halkoylamasna sunulamaz. Ayn durumda, tmnn
oylanmasnda teklif 3/5 ile 2/3 arasnda oyla kabul edilirse yasann tm kendili-
inden halkoylamasna sunulur.
Sz konusu karar elefltiriye aktr. Deiflikliin zorunlu olarak m yoksa cum-
hurbaflkannn takdiri ile mi halkoylamasna sunulaca saptanrkenSIRA SZDEhem maddeler SIRA SZDE
hem de metnin tm zerinde yaplan oylamalarn gz nnde bulundurulmas
gerekir. Aksi takdirde dikkate alnmayan oylamann anlam kalmayacaktr.
D fi N E L M
Anaya- D fi N E L M
sa koyucu aka belirtmedike anayasann ngrd kabul yeter saysnn btn
oylamalarda aranmas gerekir. Yalnzca metnin tm zerindeki oylamay esas al-
S O R U S O R U
mak milletvekillerinin iradesinin blnmesine olanak tanmamaktadr.
Uygulamada, TBMMnin, halkoylamasna sunulan anayasa deifliklii yasasnn

D K K A T tmyle oy- DKKAT
lanmasn yeledii grlmektedir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Halkoylamas
Cumhurbaflkan, TBMMde en az te iki ounlukla kabul edilmifl bir anayasa de-
ifliklii yasasnn uygun bulduu maddelerini onaylayp uygun AMALARIMIZ bulmadklarn AMALARIMIZ
Cumhurbaflkannn yasay
halkoyuna sunabilir. 3/5 ile 2/3 arasnda bir ounlukla kabul edilmifl anayasa de- halkoylamasna sunma
iflikliini ise halkoylamasna sunmak zorundadr. Cumhurbaflkannn yasay hal- yetkisi, tpk geri gnderme
K T A organnn
P yetkisi gibi yrtme
K T A P
koylamasna sunma yetkisi, tpk geri gnderme yetkisi gibi yrtme ba- organnn bafl olarak deil,
fl olarak deil, devlet baflkan sfatyla baflbakan ve ilgili bakanlarn imzasna ge- devlet baflkan sfatyla
baflbakan ve ilgili
rek olmadan tek baflna kulland bir yetkidir. bakanlarn imzasna gerek
Anayasann 175/4. maddesine gre, halkoylamasna sunulacak T E L E V yasa
Z Y O Nya da yasa olmadan tek Tbaflna
ELEVZYON
maddeleri cumhurbaflkannca Resm Gazetede yaymlanr. Halkoylamas da seim- kulland bir yetkidir.
NTERNET NTERNET
ler gibi yarg gzetim ve denetimi altnda yaplr. Bu konuda yetkili mercii Yksek
Seim Kurulu (YSK)dur. Halkoylamas 1987 tarihli 3376 sayl Anayasa Deifliklile-
rinin Halkoylamasna Sunulmas Hakknda Kanun ve 1961 tarihli 298 sayl Seim-
lerin Temel Hkmleri ve Semen Ktkleri Hakknda Kanunda yer alan dzenle-
melere gre yaplr. 3376 sayl kanunun 2. maddesine gre halkoylamas, ilgili
anayasa deiflikliine iliflkin yasann Resmi Gazetede yaymn izleyen altmflnc
gnden sonraki ilk Pazar gn yaplr. Anayasa deiflikliine iliflkin bir yasann hal-
koylamasnda kabul edilmifl saylmas iin halkoylamasnda kullanlan geerli oyla-
rn yarsndan ounun kabul oyu olmas gerekir (An. md. 175/6). Anayasa dei-
flikliinin halkoylamasna sunulmas yasann yrrle girip girmeyeceine iliflkin
bir oylamadr. Yoksa metin TBMMde kabul edildii anda yasalaflmfltr.
1982 Anayasas dneminde flimdiye kadar 4 kez halkoylamasna gidilmifltir.
1987de eski siyasetilere siyaset yapma yasa getiren Anayasann Geici 4. mad-
SIRA SZDE SIRA SZDE(% 50.16 kabul); 1988de yerel seimlerin bir yl geriye alnma-
desinin kaldrlmas
sna iliflkin Anayasann 127. maddesinin deifltirilmesi (%65 red); 2007de iinde
D fi N E L M cumhurbaflkannn
D fi N E L M
halk tarafndan seilmesi de bulunan anayasann eflitli madde-
lerinin deifltirilmesi (%67.51 kabul); 2010da Anayasa Mahkemesinde ve HSYKda
yaplan kkl deifliklikleri de ieren anayasann eflitli maddelerinin deifltirilme-
S O R U S O R U
sine iliflkin (%68.95 kabul) anayasa deifliklii yasalar halkoylamasna sunulmufltur.
DKKAT Anayasa deiflikliinin

D K K A T halkoylamasna sunulmas, yasann yrrle girip girmeyeceine
iliflkin bir oylamadr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
SIRA SZDE Cumhurbaflkannn bir anayasa deiflikliini hangi hllerde halkoyuna sunabileceini
SIRA SZDE
3 aklaynz.
N
D fi N E L M ANAYASA
D fi N EDEfiKLKLERNN
LM DENETM
K S OT RA U P K T A P
S O R U deiflikliklerinin denetimi konusunu aklayabilmek.
AM A Anayasa
4
DKKAT
TELEVZYON Anayasa Mahkemesi,
T E L E V Z Y O N yasalarn anayasaya uygunluu denetimini biim ve esas a-
DKKAT
sndan yapabilir. Biim asndan denetim, yasalarn anayasada gsterilen ynteme
ve biim kurallarna
SIRA SZDE uygun olarak yaplp yaplmadn; esas asndan denetim
N N
SIRA SZDE
ise yasalarn anayasann ieriine uygun olup olmadnn denetlenmesidir.
NTERNET NTERNET
1961 Anayasasnn 147. maddesinin ilk biimine gre, Anayasa Mahkemesine
AMALARIMIZ kanunlarnAMALARIMIZ
ve Trkiye Byk Millet Meclisi tzklerinin Anayasaya uygunluu-
nu denetleme yetkisi verilmiflti. Bu dzenleme anayasa deifliklikleri iin zel bir
hkm getirmemifl, yasalarn anayasaya uygunluunun biim ve esas asndan
K T A P K T ayr
denetlenmesini A P ayr ele almamfltr. Anayasa Mahkemesi, bu dnemde verdii
bir kararda anayasa deiflikliklerini esas asndan da denetleme yetkisine sahip ol-
duunu belirtmifltir.
TELEVZYON T E L E V Zgre,
Mahkemeye Y O N 1961 Anayasasnn 9. maddesi devlet fleklinin Cumhuriyet
olduu hakkndaki Anayasa hkm deifltirilemez ve deifltirilmesi teklif edile-
mez. Bunun dflndaki btn anayasa maddeleri deifltirilebilir. Bu maddedeki
NTERNET deiflmezlik N Tilkesinin
E R N E T amac, nitelii Anayasann 1. ve 2. maddelerinde ve bafllan-
g blmndeki temel ilkelerle belirlenmifl olan Cumhuriyet szcnn ifade
ettii devlet sistemidir. Sadece cumhuriyet szcn sakl tutup, btn bu nite-
likleri hangi istikamette olursa olsun, tamamen veya ksmen deifltirmek veya
kaldrmak suretiyle, 1961 Anayasasnn ilkeleriyle badaflmas mmkn olmayan

bir baflka rejimi meydana getirecek bir anayasa deiflikliinin teklif ve kabul edil-
mesi anayasaya aykrlk oluflturur. Dolaysyla Anayasa Mahkemesi, sz konusu
dzenlemenin deiflmezliini salamak amacyla her anayasa deiflikliinin Cum-
huriyetin temel ilkelerine uygunluunu hem biim hem de esas ynnden denet-
leyebilmelidir (E. 1970/1, K. 1970/31, Kt. 16.6.1970, RG. 7.6.1971),.
Anayasann 147. maddesi, 1971 ylnda yaplan deifliklikle Anayasa Mahke-
mesi ... Anayasa deiflikliklerinin de Anayasada gsterilen flekil flartlarna uygun-
luunu denetler biimine dnfltrlmfltr. Bu deiflikliin temelinde, anayasa
koyucunun Anayasa Mahkemesini biim denetimiyle snrlama isteinin yatt
sylenebilir.
Ancak Anayasa Mahkemesi, anayasa deiflikliklerini 1971den sonra da esastan
incelemeye devam etmifltir. Mahkeme 1975 tarihli kararnda, anayasa deifliklikle-
rinin esas asndan denetiminin artk mmkn olmadn kabul etmekle birlikte
yukarda zetlenen eski grfln yinelemifltir (E. 1973/19, K. 1975/87, Kt.
15.4.1975, RG. 26.2.1976, 15511). Anayasa Mahkemesi bu grflten hareketle 1975-
77 yllar arasnda eflitli anayasa deifliklii yasalarn anayasaya aykr bularak ip-
tal etmifltir.
1961 Anayasas dneminde Anayasa Mahkemesinin anayasa deiflikliklerini
esas asndan da denetlemesi karflsnda 1982 Anayasas, Anayasa Mahkemesinin
bu konudaki yetkisini daha da snrlamfltr. 1982 Anayasasnn 148. maddesine g-
re; Anayasa Mahkemesi anayasa deiflikliklerini ... sadece flekil bakmndan ince-
ler ve denetler. Anayasa Mahkemesinin yapaca flekil denetimi teklif ve oylama
ounluu ile iki kere grflme flartna uyulup uyulmad konular ile snrldr.
Anayasa Mahkemesi, 1987 ile 2007de verdii kararlarda 1982 Anayasasnn
anayasa deiflikliine iliflkin yasalarn esas ynnden Anayasaya uygunluk dene-
timine izin vermedii ve Anayasann 148. maddesinde tketici biimde saylan ko-
flullarn dflnda flekil ynnden denetim yaplmasnn da mmkn olmad sonu-
cuna varmfltr (E.1987/9, K.1987/15, Kt. 18/6/1987, R.G. 04.09.1987, 19564; E.
2007/72, K. 2007/68, Kt 5.7.2007, RG. 7.8.2007, 26606; E. 2007/99, K.2007/86, Kt.
27.11.2007, RG. 16.2.2008, 26792).
Mahkeme, bu grfln 2008 tarihli kararyla deifltirmifl, 1961 Anayasas dne-
mindeki itihadna geri dnmfltr. Mahkemeye gre, Anayasann 175. maddesi-
ne gre kullanlacak Anayasay deifltirme yetkisinin, hukuksal geerlilik ve etkin-
lik kazanabilmesi iin Anayasann 4. maddesinde teklif edilemez olarak belirlenen
hkmlere iliflkin olmamas, teklif ve oylama ounluuna uyularak ve nihayetin-
de ivedi grflme yasa ihlal edilmeden kullanlmfl olmas gerekir. Teklif edilebi-
lir olmayan bir Anayasa deiflikliinin 148. maddenin ikinci fkrasnda ngrlen
teklif ounluu koflulunu yerine getirmifl olmas, hukuken geersiz nitelikteki bir
yasama tasarrufunun srf saysal okluun gcyle etkin klnmasnn gerekesi
olamaz. Zira kurulu iktidar olan yasama organnn ifllem ve eylemlerinin geerlili-
i, asli kurucu iktidarn ngrd anayasal snrlar iinde kalmas kofluluna ba-
ldr. Anayasann 148 inci maddesindeki, Anayasa deiflikliklerinde flekil denetimi-
nin teklif ... flartna uyulup uyulmad hususlaryla snrl olduunu ifade eden
hkm, yukardaki aklamalar flnda geerli teklif koflulunun bulunup bulun-
madna ynelik olarak yaplacak bir denetimi de ierir. ... Kurucu iktidarn siya-
sal dzene iliflkin temel tercihi Anayasann ilk maddesinde, bunun somut yan-
smalar ise dier maddelerde ortaya kmaktadr. 4. madde ise ilk maddenin
gvencesi olma nitelii itibariyle doal olarak deifltirilmezlik zelliine sahiptir.
Bu durumda Anayasann 4. maddesi dhil olmak zere her bir maddede yapla-
cak deiflikliklerin siyasal dzende deiflikliklere ve kurucu iktidarn yaratt ana-
yasal dzende dnflmlere yol amas mmkndr. ... Dolaysyla Anayasann
ilk maddesinde deifliklik ngren veya Anayasann sair maddelerinde yaplan
deiflikliklerle dorudan doruya veya dolayl olarak ayn sonucu douran her-
hangi bir yasama tasarrufunun da hukuksal geerlilik kazanmas mmkn olmad-
ndan bu dorultudaki tekliflerin saysal ynden Anayasaya uygun olmas tasar-
rufun geersizliine engel oluflturmayacaktr. (E. 2008/16, K. 2008/116, kt.
5.6.2008, RG. 22.10.2008, 27032). Anayasa Mahkemesi bu grfln 2010 tarihli ka-
rarnda da srdrmfltr (E. 2010/49 K.2010/87, Kt. 7.7.2010, RG.1.8.2010, 27659,
Mkerrer).
SIRA SZDE Anayasa Mahkemesinin

SIRA SZDE anayasa deiflikliklerinin anayasaya uygunluk denetiminin kapsa-
4 mn tartflnz.
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
zet
N
A M A Trev (tali) kurucu iktidarn tanmn yapabilmek. yasasnn 175. maddesi erevesinde anayasa de-
1 Bir anayasay, o anayasada ngrlen yntemle- iflikliine iliflkin aflamalar teklif, grflme, kabul
re bal kalarak deifltiren iktidara tali kurucu ve onay aflamalardr. Anayasa deifliklii, TBMM
iktidar denir. Bu iktidar trev kurucu iktidar ola- ye tamsaysnn en az 1/3 tarafndan nerilebi-
rak da adlandrlmaktadr. Trev kurucu iktidar, lir. Teklifin konusu Anayasann ilk maddesinde
hukuki ve snrl bir iktidardr. Anayasa trev ku- bir deifliklik ieremez. 175. maddenin ngrd
rucu iktidar snrlayan dzenlemeler ierebilir. teklif ounluu, iki kez grfllme koflulu ve ka-
Trev kurucu iktidar anayasay deifltirirken ana- bul ounluu Anayasa deiflikliklerini dier ka-
yasann ngrd bu snrlamalara uymak zo- nunlardan ayran biimsel unsurlar arasnda yer al-
rundadr. Baz anayasalar trev kurucu iktidara maktadr. TBMM Baflkanl, en az 184 milletveki-
anayasann tmn ya da baz maddelerini delinin imzalad anayasa deifliklik teklifini Anaya-
ifltirme yetkisi tanrken; ou anayasa, anayasa- sa Komisyonuna havale eder. Anayasa Komisyo-
nn trev kurucu iktidar tarafndan toptan deifl- nu teklifi grflr. Teklife iliflkin kararn bir rapo-
tirilmesine iliflkin zel bir dzenleme getirme- ra balar ve kabul ettii metinle birlikte TBMM
mifltir. Trev kurucu iktidara ynelik snrlamalar Baflkanlna gnderir. Raporda, Komisyonun ko-
ierie iliflkin yani maddi, sreye iliflkin ya da nu hakkndaki grflleri ve yapt deiflikliklerin
ynteme iliflkin yani biimsel nitelikte olabilir. gerekeleri yer alr. Teklifin TBMM Genel Kuru-
N
lunun gndemine girebilmesi iin Komisyon ra-
AM A
Trev kurucu iktidara ynelik snrlamalar porunun datmndan itibaren 48 saat gemesi ge-
2 belirleyebilmek. rekmektedir. Anayasa deifliklik teklifleri TBMM
Trev kurucu iktidara ynelik snrlamalar ierie Genel Kurulunda iki kere grfllr. Deifliklik
iliflkin yani maddi, sreye iliflkin ya da ynteme tekliflerine iliflkin oylama gizli yaplr. Anayasann
iliflkin yani biimsel nitelikte olabilir. Deifltirilme- 175. maddesine gre deifltirme teklifinin kabul
si anayasa tarafndan yasaklanan anayasa hkm- Meclisin ye tamsaysnn 3/5 ounluunun gizli
leri, trev kurucu iktidarn maddi snrn olufltur- oyuyla mmkndr. Anayasa, onay yetkisini halk-
maktadr. Anayasada anayasann tmnn ya da la cumhurbaflkan arasnda paylafltrmfltr. Yasann
baz maddelerinin belli sreliine ya da baz ortam kabul edildii oy oran (3/5 ya da 2/3) halkoyla-
ve koflullarn oluflmas durumunda deifltirilmesi- masnn zorunlu mu, yoksa cumhurbaflkannn tak-
nin yasaklanmas, trev kurucu iktidarn sreye dirine mi bal olduunu belirler. Yasa 3/5 ile 2/3
iliflkin snrlarn oluflturmaktadr. Anayasann n- arasnda bir ounlukla kabul edilmiflse cumhur-
grd sre snrlar geici niteliktedir. Anayasa- baflkannn nnde iki seenek vardr: Yasay
nn hangi yntemlere bal olarak deifltirilecei- TBMMye geri gndermek ya da halkoylamasna
nin bizzat anayasada belirtilmesi, trev kurucu ik- sunmak. Yasa 2/3 ya da daha byk bir ounluk-
tidara ynelik biimsel snrlar ya da anayasann la kabul edilmiflse cumhurbaflkannn nnde
biimsel katln oluflturmaktadr. Trev kurucu seenek bulunur: Yasay TBMMye geri gnder-
iktidar, anayasay deifltirirken bu kurallara uymak mek, Resm Gazetede yaymlayarak yrrle sok-
zorundadr. Biimsel snrlar, deifltirilmesi olaan mak ya da halkoylamasna sunmaktr. Cumhur-
yasalardan genellikle daha zor ve farkl yntemle- baflkan, Anayasa deifliklii yasasnn baz mad-
re balanan kat (sert) anayasalarda grlr. Trev delerini onaylayp baz maddelerini halkoyuna su-
kurucu iktidara ynelik bir baflka biimsel snr, nabilir. Yasann halkoyuna sunulmas durumunda
anayasa deiflikliklerinin birden fazla kez grfll- hangi maddelerin birlikte hangilerinin ayr ayr hal-
mesini flart koflmak olabilir. Anayasalarn bir bl- koylamasnda oylanacana yasann kabul sra-
m, anayasa deiflikliinin yrrle girebilmesi snda TBMM karar verir. Uygulamada TBMMnin,
iin, sz konusu deifliklii kabul eden parlamen- halkoylamasna sunulmas hlinde yasann tmy-
tonun hemen dalmasn, genel seimler sonucu le oylanmasn yeledii grlmektedir.
N
oluflan yeni parlamentonun da ayn deifliklii
onaylamasn flart koflmaktadr. Anayasalarn bir Anayasa deiflikliklerinin denetimi konusunu
A M A
blm, anayasada yer alan baz konu ya da mad- 4 aklayabilmek.
delerin deifltirilmesini dier hkmlere gre daha 1982 Anayasasnn 148. maddesine gre, Ana-
farkl ve genellikle daha zor koflullara balamfltr. yasa Mahkemesi anayasa deiflikliklerini ... sade-
N
ce flekil bakmndan inceler ve denetler. Anaya-
A M A
1982 Anayasasna gre anayasann deifltirilme- sa Mahkemesinin yapaca flekil denetimi teklif
3 sinde izlenmesi gereken aflamalar belirtebilmek. ve oylama ounluu ile iki kere grflme flartna
Anayasann nasl deifltirilecei, 1982 Anayasa- uyulup uyulmad konular ile snrldr.
snn 175. maddesinde dzenlenmifltir. 1982 Ana-
Kendimizi Snayalm
1. Trev kurucu iktidara iliflkin afladakilerden hangi- 6. Afladakilerden hangisi trev kurucu iktidara yne-
si sylenemez? lik sre snrn iermemektedir?
a. Trev kurucu iktidar, tali kurucu iktidar olarak a. 1958 Fransa Anayasas
da adlandrlr. b. 1976 Portekiz Anayasas
b. Trev kurucu iktidar hukuki bir iktidardr. c. 1978 spanya Anayasas
c. Trev kurucu iktidar snrsz bir iktidardr. d. 1991 Romanya Anayasas
d. Baz anayasalar trev kurucu iktidara baz mad- e. 1982 Trkiye Anayasas
deleri deifltirme yasa koyabilir.
e. Baz anayasalar trev kurucu iktidara baz d- 7. 1982 Anayasasna gre anayasa deifliklii iin tek-
nemlerde anayasay deifltirme yasa koyabilir. lif yeter says afladakilerden hangisidir?
a. TBMM ye saysnn 1/3
2. Afladaki anayasalarn hangisinde trev kurucu ik- b. TBMM ye saysnn 2/3
tidarn anayasay toptan deifltirmesine iliflkin zel bir c. TBMM ye saysnn 3/5,
hkm bulunmamaktadr? d. TBMM ye saysnn 1/4
a. 1978 spanya Anayasas e. TBMM ye saysnn salt ounluu
b. 1992 Paraguay Anayasas
c. 1999 svire Anayasas 8. 1982 Anayasasnn deifltirilmesinin teklif dahi edi-
d. 2009 Bolivya Anayasas lemeyecei maddeler iermesi afladakilerden hangisi-
e. 1982 Trkiye Anayasas nin bir sonucudur?
a. Sre snr
3. Afladakilerden hangisi trev kurucu iktidara yne- b. Maddi snr
lik snrlar arasnda yer almamaktadr? c. Biimsel snr
a. Maddi snr d. Yntemsel snr
b. Biimsel snr e. Bireysel snr
c. Yntemsel snr
d. Bireysel snr 9. Afladakilerden hangisi trev kurucu iktidara iliflkin
e. Sre snr biimsel snrlar arasnda yer almamaktadr?
a. Anayasa deifliklii iin daha genifl bir uzlaflma-
4. Afladakilerden hangisi anayasann maddi katln nn aranmas.
ifade etmektedir? b. Anayasa deiflikliklerinin birden fazla kez gr-
a. Maddi snr fllmesi.
b. Sre snr c. Olaanst hallerde anayasa deifliklii yapla-
c. Biimsel snr mamas.
d. Yntemsel snr d. Anayasa deiflikliini kabul eden parlamento-
e. erik snr nun dalmas.
e. Anayasa deiflikliinin halkoyuna sunulmas.
5. Afladaki anayasalardan hangisi anayasa deifliklik-
lerinin milletleraras hukuka uygun olmas koflulunu 10. 1982 Anayasasna gre anayasa deiflikliklerini
ngrmektedir? onaylama yetkisi afladakilerden hangileri arasnda
a. 1982 Trkiye Anayasas paylafltrlmfltr?
b. 1999 svire Anayasas a. TBMM-Cumhurbaflkan
c. 1992 ek Cumhuriyeti Anayasas b. Halk-Baflbakan
d. 1988 Brezilya Anayasas c. Baflbakan-Cumhurbaflkan
e. 1991 Romanya Anayasas d. Cumhurbaflkan-Halk
e. Halk-TBMM
Yaflamn inden
Trk semeni, 12 Eyll 2010 tarihinde, Anayasal dzen-

lemelere iliflkin 6. kez sandk baflna gidecek.
AA muhabirinin derlemelerine gre, Trkiyede anaya-
oylamas 25 Eyll 1988de yapld. Semenlerin yzde
65i deifliklik iin Hayr, yzde 35i Evet oyu kul-
land. Bylece, yerel seimlerin erkene alnmas iin
sal dzenlemelerle ilgili olarak bugne kadar 5 kez halk Anayasann 127. maddesinde ngrlen deifliklik ka-
oylamas yapld. bul edilmedi; 13 Kasm 1988de gereklefltirilmesi n-
Anayasal dzenlemelere iliflkin ilk referandum 27 Mays grlen erken yerel seim yaplmad.
1960 askeri mdahalesinin ardndan hazrlanan 1961 Ana- Anayasal metinlere iliflkin 5. halk oylamas ise 21 Ekim
yasas iin yapld. 9 Temmuz 1961deki halk oylamas 2007de yapld. Cumhurbaflkannn halk tarafndan ve 5
ile anayasa yzde 38,3 Hayr oyuna karfllk yzde 61,7 art 5 sistemiyle seilmesini ngren dzenlemenin de
oranndaki Evet oyuyla kabul edildi. Bylece, Kurucu arasnda yer ald Anayasa deifliklikleri 22 Temmuzda-
Meclis tarafndan 27 Mays 1961 tarihinde benimsenen ki milletvekili seiminin ardndan halk oyuna sunuldu.
yeni anayasa halk tarafndan kabul edilmifl oldu. Bu oylamada kaytl semenlerin (42 milyon 690 bin
27 Mays askeri mdahalesinde Milli Birlik Komitesi ve 252) yzde 67,5i (28 milyon 819 bin 319) sandk bafl-
Devlet Baflkanl grevini stlenen Cemal Grsel, hal- na gitti. Geerli oylarn yzde 68,95i Evet, yzde
koyuna sunulan anayasa gereince 10 Ekim 1961_de 31,05i ise Hayr ynnde oldu ve bylece anayasa
yaplan seimlerden sonra oluflturulan TBMM tarafn- deifliklii kabul edildi.
dan Trkiyenin drdnc cumhurbaflkan seildi. Gr-
sel, 1966 ylnda bafllayan rahatszlnn grevini yap- -REFERANDUM SREC DURMUfiTU-
masna engel olacak duruma gelmesi zerine, TBMM Bu arada, Anayasann Bafllang metni ile 33 madde-
kararyla grevine son verilinceye kadar Cumhurbafl- sinde deifliklik yapan yasa, 3 Ekim 2001 tarihinde
kanln srdrd. TBMMde kabul edildi.
Trk semeni, bundan 21 yl sonra, yine bir askeri m- Dnemin Cumhurbaflkan Ahmet Necdet Sezer yasann
dahalenin ardndan, 1982 Anayasasnn halkoyuna su- 32 maddesini onaylad, ancak milletvekili denek ve
nulmas zerine ikinci kez sandk baflna gitti. yolluklarn dzenleyen 27. maddesini ise halkoyuna
kinci referandum, 1980 askeri mdahalesinin ardndan sunma karar ald. Yasa, 27. madde dflnda, 17 Ekim
hazrlanan 1982 Anayasas iin 7 Kasm 1982de yapld. 2001de Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girdi.
Halk oylamasna 18 milyon 885 bin 488 semen katld. Anayasa deiflikliine iliflkin yasann 27. maddesi ise
17 milyon 215 bin 559 semen Kabul (yzde 91,37), 1 yaflanan tartflmalardan sonra 22 Ekim 2001 tarihli Res-
mi Gazetede yaymland.
milyon 626 bin 431 semen ise Ret (yzde 8,63) oyu
Bylece, o tarihteki dzenlemede yer alan 120 gn son-
kulland. 1982 Anayasas, sonularn aklanmasyla 9 Ka-
rasnda referandum yaplmasna iliflkin sre bafllad. An-
sm 1982de yrrle girdi. Anayasann Geici 1. Mad-
cak, TBMMde, szkonusu maddeyle ilgili yeni bir Anaya-
desi uyarnca, askeri mdahalenin ardndan Milli Gven-
sa deiflikliine gidildi. Anayasann 86. maddesinde de-
lik Konseyi ile Devlet Baflkanln stlenen Kenan Evren
ifliklik yapan yeni dzenleme, 1 Aralk 2001de Resmi
Cumhurbaflkan sfatn ald. Evren, 9 Kasm 1989da g-
Gazetede yaymlanarak yrrle girdi. Bylece, Cum-
rev sresini tamamlayarak cumhurbaflkanlndan ayrld.
hurbaflkan Sezerin nceki deifliklik metnini referandu-
-ANAYASA DEfiKLLER- ma gtrme kararnn konusu ortadan kalkmfl oldu.
Trkiyedeki 3. halk oylamas, 1982 Anayasasnn Ge-
-6. KEZ SANDIK BAfiINA-
ici 4. Maddesi ile getirilen siyasi yasaklarn kalkp kalk-
Trk semeni, bir ay sonra anayasal dzenlemelerle il-
mamas konusunda 6 Eyll 1987de yapld. Yksek Se-
gili 6. kez sandk baflna gidecek.
im Kurulunun (YSK) 12 Eyll 1987de aklad so-
YSK kaytlarna gre, 12 Eyll 2010 tarihindeki halk oy-
nulara gre, halk oylamasna 24 milyon 436 bin 821
lamasnda 49 milyon 446 bin 269 semen toplam 151
semen katld. Geerli 23 milyon 347 bin 856 oydan 11
bin 546 sandkta oy kullanacak. Halk oylamasnda san-
milyon 711 bin 461i Evet (Yzde 50,36), 11 milyon
dklarda 1 milyon 61 bin 137 kifli grev yapacak.
636 bin 395i (Yzde 49,84) Hayr kt. Bylece, Ge-
ici 4. Madde yrrlkten kalkt.
Trk semeninin nne 4. kez getirilen halk oylamas-
nn konusunu ise Anayasann 127. maddesindeki yerel
seimlerin 1 yl erkene alnp alnmamas oldu. Bu halk
Kaynak: http://nethaberci.com/sondakika-siya-
set-haberleri/secmen-6-kez-referanduma-gidiyor-
41671.html

Okuma Paras Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Anayasa Mahkemesi Resmi nternet Sitesi/Ska 1. c Yantnz yanlfl ise, Tali Kurucu ktidar konu-
Sorulan Sorular sunu yeniden gzden geiriniz.
14- Anayasa deifliklii nasl ve kimler tarafn- 2. e Yantnz yanlfl ise, Tali Kurucu ktidar konu-
dan yaplmaktadr? Ayrca halk oylamas nasl sunu yeniden gzden geiriniz.
yaplmaktadr? 3. d Yantnz yanlfl ise, Tali Kurucu ktidar konu-
Anayasann deifltirilmesi Trkiye Byk Millet Meclisi sunu yeniden gzden geiriniz.
ye tamsaysnn en az te biri tarafndan yazyla tek- 4. a Yantnz yanlfl ise, Maddi Snr konusunu ye-
lif edilebilir. Anayasann deifltirilmesi hakkndaki tek- niden gzden geiriniz.
lifler Genel Kurulda iki defa grfllr. Deifltirme tek- 5. b Yantnz yanlfl ise, Maddi Snr konusunu ye-
lifinin kabul Meclisin ye tamsaysnn beflte o- niden gzden geiriniz.
unluunun gizli oyuyla mmkndr. 6. e Yantnz yanlfl ise, Sre Snr konusunu ye-
Anayasann deifltirilmesi hakkndaki tekliflerin grfll- niden gzden geiriniz.
mesi ve kabul, bu maddedeki kaytlar dflnda, kanunla- 7. a Yantnz yanlfl ise, Teklif konusunu yeniden
rn grfllmesi ve kabul hakkndaki hkmlere tabidir. gzden geiriniz.
Cumhurbaflkan Anayasa deiflikliklerine iliflkin kanun- 8. b Yantnz yanlfl ise, Maddi Snr konusunu ye-
lar, bir daha grfllmek zere Trkiye Byk Millet niden gzden geiriniz.
Meclisine gre gnderebilir. Meclis, geri gnderilen Ka- 9. c Yantnz yanlfl ise, Biimsel Snr konusunu
nunu, ye tamsaysnn te iki ounluu ile aynen yeniden gzden geiriniz.
kabul ederse Cumhurbaflkan bu Kanunu halkoyuna 10. d Yantnz yanlfl ise, Onay konusunu yeniden
sunabilir. gzden geiriniz.
Meclis tarafndan ye tamsaysnn beflte ile veya
te ikisinden az oyla kabul edilen Anayasa deifliklii
hakkndaki Kanun, Cumhurbaflkan tarafndan Meclise Sra Sizde Yant Anahtar
iade edilmedii takdirde halkoyuna sunulmak zere Sra Sizde 1
Resm Gazetede yaymlanr. Anayasaya maddi snr koymann amac, anayasa koyu-
Dorudan veya Cumhurbaflkannn iadesi zerine, Mec- cunun nem verdii ve deiflmesini istemedii baz il-
lis ye tamsaysnn te iki ounluu ile kabul edilen kelerin devamlln gvence altna almak ve anayasa-
Anayasa deiflikliine iliflkin kanun veya gerekli gr- ya zel bir koruma salamaktr.
len maddeleri Cumhurbaflkan tarafndan halkoyuna su-
nulabilir. Halkoylamasna sunulmayan Anayasa dei- Sra Sizde 2
flikliine iliflkin Kanun veya ilgili maddeler Resm Gaze- Anayasa deifliklikleri iin ngrlen iki kere grfl-
tede yaymlanr. me koflulunun amac, anayasa deiflikliklerini aceleye
Halkoyuna sunulan Anayasa deiflikliklerine iliflkin ka- getirmemek, hem milletvekillerine hem de kamuoyu-
nunlarn yrrle girmesi iin, halkoylamasnda kulla- na konu hakkndaki grfllerini olgunlafltrma olana
nlan geerli oylarn yarsndan ounun kabul oyu ol- tanmaktr.
mas gerekir.
Trkiye Byk Millet Meclisi Anayasa deiflikliklerine Sra Sizde 3
iliflkin kanunlarn kabul srasnda, bu Kanunun hal- Cumhurbaflkan, TBMMde en az te iki ounlukla
koylamasna sunulmas halinde, Anayasann deifltiri- kabul edilmifl bir anayasa deifliklii yasasnn uygun
len hkmlerinden, hangilerinin birlikte hangilerinin bulduu maddelerini onaylayp uygun bulmadklarn
ayr ayr oylanacan da karara balar. halkoyuna sunabilir. 3/5 ile 2/3 arasnda bir ounluk-
Halkoylamasna, milletvekili genel ve ara seimlerine ve la kabul edilmifl anayasa deiflikliini ise halkoylamas-
mahall genel seimlere ifltiraki temin iin, kanunla para na sunmak zorundadr. Cumhurbaflkannn yasay hal-
cezas dahil gerekli her trl tedbir alnr(Madde 175) koylamasna sunma yetkisi, tpk geri gnderme yetkisi
gibi yrtme organnn bafl olarak deil, devlet baflka-
Kaynak: http://www.anayasa.gov.tr/files/pdf/sss.pdf n sfatyla baflbakan ve ilgili bakanlarn imzasna gerek
olmadan tek baflna kulland bir yetkidir.
Sra Sizde 4
Anayasa Mahkemesinin anayasa deiflikliklerinin ana-
yasaya uygunluk denetiminin kapsamn tartflnz.
1982 Anayasasnn 148. maddesine gre Anayasa Mah-
kemesi anayasa deiflikliklerini ... sadece flekil bak-
mndan inceler ve denetler. Anayasa Mahkemesinin
yapaca flekil denetimi teklif ve oylama ounluu ile
iki kere grflme flartna uyulup uyulmad konular ile
snrldr. Anayasaya gre Anayasa Mahkemesi anayasa
deiflikliklerini esas bakmndan denetleme yetkisine
sahip deildir.
Kaynaklar
Bakrc, Fahri (2000). TBMMnin alflma Yntemi.
Ankara: mge.
Erdoan, Mustafa (2011). Anayasa Hukuku. Gzden
Geirilmifl 6. Bask, Ankara: Orion
Gzler, Kemal (2010). Trk Anayasa Hukuku Dersle-
ri. Gncellefltirilmifl 9. Bask, Bursa: Ekin
Has, Volkan (2009). Anayasay Deifltirme Sreci.
Gzden Geirilmifl ve Gncellenmifl 2. Bask, Anka-
ra: Adalet.
ba, fieref (2008). Anayasa Hukuku ve Siyasal Ku-
rumlar. Gzden Geirilmifl ve Gncellenmifl 2. Bas-
k, Ankara: Turhan.
Nezirolu, rfan (2008), Trk Parlamento Hukuku-
nun Temel Kavramlar. Ankara: Sekin
Nogueira Alcala, Humberto (2009). Consideraciones
Sobre Poder Constituyente Y Reforma de la Consti-
tucin en la Teora y la Prctica Constitucional. Re-
vista Ius et Praxis. 15(1): 229-262.
Onar, Erdal (1993). 1982 Anayasasnda Anayasay
Deifltirme Sorunu. Ankara.
Onar, Erdal (2008). 1982 Anayasasnn 2007 Ylnda
5678 Sayl Kanunla Deifltirilmesi Sreci zerine
Dflnceler. Prof. Dr. Ergun zbuduna Arma-
an. Cilt II, Ankara: Yetkin. (487-546)
zbudun, Ergun (2011). Trk Anayasa Hukuku. Gz-
den Geirilmifl 12. Bask, Ankara: Yetkin.
Sabuncu, Yavuz (2006). Anayasaya Girifl. 12. Bas, An-
kara: maj.
Tezi, Erdoan (2009). Anayasa Hukuku. 13. Bas, s-
tanbul: Beta.
4
TRK ANAYASA HUKUKU
Amalarmz
N
N
Atatrk milliyetilii ilkesini aklayabilecek,
N
nsan haklarna saygl devlet ilkesini anlatabilecek,
N
Hukuk devleti ilkesini ve zelliklerini aklayabilecek,
N
Demokratik devlet ilkesini aklayabilecek,
N
Sosyal devlet ilkesinin temel zelliklerini anlatabilecek,
Laik devlet ilkesinin temel zelliklerini belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Atatrk Milliyetilii Objektif Millet Anlayfl
Doal Yarg lkesi Oylarn Ak Saym ve Dkm
Eflit Oy lllk lkesi
Genel Oy ze Dokunma Yasa
Geri arma Serbest Oy
Gizli Oy Sbjektif Millet Anlayfl
Halk Giriflimi Tek Dereceli Seim
Halk Vetosu Temsil lkesi
Laiklik
indekiler
GRfi
BAfiLANGI LKELER LE
TOPLUMUN HUZURU, MLL
DAYANIfiMA VE ADALET ANLAYIfiI
ATATRK MLLYETLNE
1982 Anayasasna BALILIK
Trk Anayasa Hukuku Gre Devletin NSAN HAKLARINA SAYGILI
Temel Nitelikleri DEVLET
HUKUK DEVLET
DEMOKRATK DEVLET
SOSYAL DEVLET
LAK DEVLET
1982 Anayasasna Gre
Devletin Temel Nitelikleri
GRfi
1982 Anayasasnn 2. maddesi Cumhuriyetin temel niteliklerini belirtmektedir. Bu-
na gre Trkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, mill dayanflma ve adalet anla-
yfl iinde, insan haklarna saygl, Atatrk milliyetiliine bal, bafllangta belir-
tilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir.. Afla-
da, bu nitelikler ele alnacaktr.
BAfiLANGI LKELER LE TOPLUMUN HUZURU,

MLL DAYANIfiMA VE ADALET ANLAYIfiI
Cumhuriyetin, Anayasann 2. maddesinde gnderme yaplan niteliklerinden biri,
Bafllangta belirtilen temel ilkelerdir. ok sayda adafl anayasada yer alan bafl-
lang ksm, bir hukuk normu koymaktan ok anayasay yapanlarn felsefi grfl
ve anlayfllarn ortaya koyan ve genellikle edeb bir slupla kaleme alnan metin-
lerdir. 1982 Anayasasnn Bafllang Ksm da bu zellikleri yanstmaktadr ve Ana-
yasann 176. maddesine gre Anayasa metnine dhildir.
1982 Anayasasnn Bafllang Ksm, 1995 ve 2001de yaplan anayasa deiflik-
likleriyle sadelefltirildikten sonra bile 298 szckten kurulu tek bir cmleden olufl-
maktadr. Bafllangtan kuvvetler ayrlnn kuvvetler hiyerarflisi anlamna gelme-
dii, ulusal egemenlik, anayasann stnl ve balaycl, devletin ve l-
kenin blnmez btnl, laikliin dini duygularn devlet ifllerine ve siyasete
karfltrlamayaca anlamna geldii gibi ilkeler karmak mmkndr.
Anayasann 2. maddesi, Cumhuriyetin toplumun huzuru, mill dayanflma ve
adalet anlayfl iinde bir devlet olduunu belirtmektedir. Bu ilkelerin bir blm
Anayasann eflitli maddelerinde somutlafltrlmfltr. Dolaysyla Anayasa Mahke-
mesi, Bafllangta yer alan ilkeleri anayasann yorumlanmasnda gz nnde bu-
lundurmaldr. Ancak bu ilkeler Anayasa Mahkemesinin kararlarnnSIRA SZDE asli dayana SIRA SZDE
yaplmamal, baflka deyiflle esas l norm yaplmamal ve bunlardan yardmc ya-
ni destek l norm olarak yararlanlmaldr. Ancak Mahkemenin, baz kararlarn-
da Bafllangtaki ilkeleri esas l norm olarak kulland grlmektedir. Bu ka-
rarlar elefltiriye aktr (zbudun, 2011, 75-76; Erdoan, 2011: 197; Sabuncu, 2006:
21; Gzler, 2010: 90). S O R U S O R U
Anayasa Mahkemesi, Bafllangta yer alan ilkeleri anayasann yorumlanmasnda

D K K A T gz nn- DKKAT
de bulundururken, bu ilkelerden destek l norm olarak yararlanmaldr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
N
ATATRK MLLYETLNE BALILIK
AM A Atatrk milliyetilii ilkesini aklayabilmek.

1
Objektif millet anlayfl, Millet, birbirlerine baz unsurlarla bal insanlardan oluflmufl toplulua verilen ad-
ulusu oluflturan insanlar dr. Bu balarn niteliine gre, objektif (nesnel) ve sbjektif (znel) olmak zere
arasndaki balarn rk, din,
dil gibi nesnel olarak iki farkl millet anlayfl vardr. Objektif millet anlayfl, ulusu oluflturan insanlar ara-
grlebilen nitelikte sndaki balarn rk, din, dil gibi nesnel olarak grlebilen nitelikte olmasna daya-
olmasna dayanr. Sbjektif
millet anlayfl ise ulusu
nr. Sbjektif millet anlayfl ise ulusu oluflturan insanlarn arasndaki ban ortak
oluflturan insanlarn gemifl, ama ve lk birlii, bir arada yaflama istei gibi manevi nitelik taflmas-
arasndaki ban ortak dr (Gzler, 2010: 56-57).
gemifl, ama ve lk
birlii, bir arada yaflama Atatrk, ulusun tanmn Bir harstan (kltrden) olan insanlardan mrekkep
istei gibi manevi nitelik cemiyet biiminde yaparak sbjektif millet anlayfln benimsemifltir. Atatrk milli-
taflmasdr.
yetilii, milliyetilii reddeden akmlara, rkla, flovenizme ve saldrganla kar-
fldr (zbudun, 2011: 78).
1982 Anayasasnn Bafllang Ksm, birinci paragrafnda Anayasann Ata-
trkn belirledii milliyetilik anlayfl dorultusunda olduunu belirttikten son-
ra, ikinci ve yedinci paragraflarnda Atatrkn sbjektif millet anlayfln yanstan
ifadelere yer vermifltir. Buna gre Trk ulusu Dnya milletleri ailesinin eflit hak-
lara sahip flerefli bir yesidir. Topluca Trk vatandafllarnn mill gurur ve iftihar-
larda, mill sevin ve kederlerde, mill varla karfl hak ve devlerde, nimet ve kl-
fetlerde ve millet hayatnn her trl tecellisinde ortaktr. Bu tanm, sbjektif mil-
let anlayfln yanstmaktadr. Ayrca Anayasa, Trk Devletine vatandafllk ba ile
bal olan herkes Trktr. (md.66/1) demek suretiyle Trk olmay etnik bir k-
kene deil, hukuki bir ba olan vatandaflla dayandrmfltr.
Atatrk milliyetilii, 1982 Anayasasnn 3/1. maddesinde yer alan Trkiye
Devleti, lkesi ve milletiyle blnmez bir btndr. ifadesiyle de iliflkilidir. 1961
Anayasasnda da bulunan bu hkm, Anayasann baflka maddelerinde de yer al-
maktadr. Devletin lkesiyle blnmez btnl, lke topraklarnn bir blmn-
den ya da tmnden vazgeilememesi, lke topraklar zerinde baflka bir devletin
kurulamamasdr. Devletin milletiyle blnmez btnl ise Trkiyede Trk
Milletinden baflka bir millet ya da milletler olmad, lkedeki etnik ve kltrel
farkllklarn Trk kimliinin rakibi deil ona bal unsurlar olduu anlamna gelir
(Erdoan, 2011: 234).
Anayasa Mahkemesi de Anayasann ulus anlayflyla devletin lkesi ve milletiy-
le blnmez btnl ilkesi arasnda iliflki kurmaktadr. Mahkemeye gre, Ana-
yasamz, Trk Devletine vatandafllk ba ile bal olan herkesi Trk sayan birlefl-
tirici ve btnlefltirici bir milliyetilik anlayflna sahiptir. Devletin lkesi ve mille-
tiyle blnmez btnl, bu adafl milliyetilik anlayflnn belirgin niteliklerin-
den birini oluflturmaktadr. Bu balamda Anayasaya gre, Trk Devletine vatan-
dafllk ba ile bal olan herkesin hangi etnik gruptan olursa olsun Trk saylma-
s, onun etnik kimliini inkar anlamnda deil, devletine Trk Devleti, ulusuna
Trk Ulusu ve lkesine Trk Vatan denen ve toplum yapsnda eflitli etnik
gruplar bulunan lkede btn vatandafllar arasnda eflitliin salanmas ve oun-
luk iinde bulunan etnik gruplarn aznla dflmesini nleme amacna yneliktir.
Bu nedenle Anayasamza gre siyasal adan nemli olan soy deil, ulusal toplu-
luktan olmaktr. Ulusal birlik, devleti kuran, ulusu oluflturan topluluklarn ya da bi-
reylerin etnik kkeni ne olursa olsun, yurttafllk kurumu iinde ayrmsz birliktelik-
4. nite - 1982 Anayasasna Gre Devletin Temel Nitelikleri 59
leriyle gerekleflir (Sosyalist Birlik Partisi (Siyas Parti Kapatma), E. K. 1995/1, Kt.
19.7.1995 R.G.22.10.1997, 2314; HADEP (Siyas Parti Kapatma), E. 1999/1, K.
2003/1, Kt. 13.3.2003, R.G. 19.07.2003, DTP (Siyas Parti Kapatma), E. 2007/1,
K.2009/4, Kt.11.12.2009, R.G. 14.12.2009, 27432).
Anayasa Mahkemesine gre, Devletin lkesi ve milletiyle blnmezlii ilkesi
aznlk yaratlmamasn, blgecilik ve rklk yaplmamasn ve eflitlik ilkesinin ko-
runmasn da ierir (HEP (Siyasi Parti Kapatma) E. 1992/1, K. 1993/1 Kt. 4.7.1993,
R.G. 18.08.1993, 21672; HADEP (Siyasi Parti Kapatma), E. 1999/1, K. 2003/1, KT.
13.3.2003, R.G. 19.07.2003, 25173). Anayasa Mahkemesi milletin blnmezlii ilke-
siyle devletin niter yaps arasndaki iliflkiyi, niter olmayan devletlerde birden
ok egemenlik olduu yolundaki bir kabulden yola karak kurmaktadr (Sabun-
cu, 2006: 30).
Sz konusu kabul, federal devlet iin doruyken durum blgeli devlette fark-
ldr. rnein; spanyol Anayasas lkeyi zerk topluluk ad verilen blgelere
ayrmfl olmasna ve bu blgelere yasama ve yrtme alanlarnda genifl zerklik
tanmfl olmasna karfln Anayasa spanyol Ulusunun ayrlmaz birlii ve vatann
blnmezliine dayandn belirtmifltir. Aslnda devletin lkesi ve milletiyle
blnmez btnl ilkesinden ok dare, kurulufl ve grevleriyle bir btn-
dr diyen Anayasann 123. maddesinin, yerinden ynetim kurulufllarna siyasal
nitelikte yetkiler verilemeyeceinin anayasal dayanan oluflturduu sylenebi-
lir. Anayasa Mahkemesi de bu yaklaflm benimsemekte idarenin btnl il-
kesini, egemenliin teklii ve niter devlet yapsnn bir gerei, tekil devlet mo-
delinin ynetim alanndaki temel ilkesi olarak grmektedir ( E. 2008/87, K.
2011/95 Kt. 9.6.2011 R.G. 28.12.2011, 28156; E. 2005/32, K. 2007/3, Kt. 18.1.2007,
RG. 29.12.2007, 26741).
N
NSAN HAKLARINA SAYGILI DEVLET
A M A nsan haklarna saygl devlet ilkesini anlatabilmek.

2
nsan haklar, insann sadece insan olmasndan dolay sahip olduu hak ve zgr- nsan haklar, insann
sadece insan olmasndan
lklere; temel hak ve zgrlkler ise anayasa tarafndan tannan ve gvenceye al- dolay sahip olduu hak ve
nan haklara verilen addr. nl Avusturyal Hukuku Georg Jellinekin yapt - zgrlklere; temel hak ve
zgrlkler ise anayasa
l snflamaya gre; devletin karflmamas durumunda kullanlabilen haklar olum- tarafndan tannan ve
suz (negatif), ancak devletin birey yararna bir edimde bulunmas durumunda kul- gvenceye alnan haklara
verilen addr.
lanlabilen haklara olumlu (pozitif) ve vatandafllarn ynetime katlmasn salayan
haklara da aktif (katlma) haklar denir.
Koruyucu haklar olarak da adlandrlan olumsuz haklar mlkiyet hakk, ifade,
din ve vicdan zgrl gibi kifli haklardr. steme haklar da denen olumlu hak-
lar iine ise salk, konut, sosyal gvenlik gibi haklar girer. Siyasal haklar olarak
da adlandrlan aktif haklar ise seme ve seilme, kamu hizmetine girme gibi hak-
lardan oluflur.
Hak ve zgrlkler ortaya kfl zamanna gre ise birinci kuflak, ikinci kuflak
ve nc kuflak haklar olarak snflandrlr. Birinci kuflak haklar, XVII. yzylda
ortaya kan doal hukuk retisinin sonucu olarak aristokrasi ile burjuvazi arasn-
daki atflmann sonucunda doan haklardr. Olumsuz haklar ve siyasal haklar bi-
rinci kuflak haklar iinde yer alr. kinci kuflak haklar, XIX. Yzylda ifli snfnn
talepleri sonucu ortaya kmfltr. Olumlu haklar bu kuflak iinde bulunur. nc
kuflak haklar ise XX. yzyln ikinci yarsndan itibaren zellikle nc dnya
devletlerinin talepleriyle ortaya kan yeni haklardr. Dayanflma haklar olarak da
adlandrlan bu haklara evre, geliflme, barfl ve insanln ortak mirasna sayg
haklar rnek verilebilir.
1982 Anayasasnn 12/1. maddesine gre; Herkes kifliliine bal dokunulmaz,
devredilmez, vazgeilmez hak ve hrriyetlere sahiptir. Sz konusu dzenleme,
anayasa koyucunun doal hukuk anlayflndan etkilendiini gstermektedir. Kifli-
nin hak ve zgrlklere sahip olmas, topluma karfl dev ve sorumluluklarnn ol-
mad anlamna gelmez. Sz konusu maddenin ikinci fkras da hak ve zgrlk-
SIRA SZDE SIRA
lerin, kiflinin SZDE ailesine ve dier kiflilere karfl dev ve sorumluluklarn da
topluma,
ierdiini belirterek bunu vurgulamaktadr.
D fi N E L M Anayasann kinci Ksm Temel Haklar ve devler baflln taflmaktadr. Bu
D fi N E L M
Ksm Genel Hkmler, Kiflinin haklar ve devleri, Sosyal ve Ekonomik Hak-
lar ve devler ve Siyasi Haklar ve devler blmlerinden oluflur. ok sayda
S O R U S O R Uve aktif hak Anayasann bu ksmnda dzenlenmifltir.
olumsuz, olumlu
DKKAT nsan haklar,D insann

K K A T sadece insan olduu iin sahip olduu hak ve zgrlklerdir.
Temel Haklarn Snrlanmas
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Hibir hak ve zgrlk snrsz deildir ve her hak ve zgrlk belli snrlar iinde
kullanlabilir. Her hak ve zgrln, kendi niteliinden kaynaklanan doal snr
AMALARIMIZ vardr. rnein,
AMALARIMIZ dflnceyi ifade zgrl fliddet ieremez ya da fliddeti teflvik
edemez. Ayn biimde, toplant ve gsteri yryfl hakk silahsz ve saldrsz kul-
lanlmaldr. Bu doal snrlarn anayasada ve yasada dzenlenmemifl olsa bile var
K T A P olduunu kabul
K T Aetmek P gerekir (Sabuncu, 2006: 55).
Bir hak ya da zgrln snrlanmas, o hakkn kullanm alannn ve olana-
nn dflardan yaplacak bir mdahaleyle daraltlmas anlamna gelir. Snrlama do-
TELEVZYON rudan anayasayla
T E L E V Z Yyaplabilir
ON ya da anayasa bunu yasama organna brakmfl olabi-
lir. rnein, bilim ve sanat yayma hakknn Anayasann ilk maddesinin deifl-
tirilmesini salamak amacyla kullanlamayaca (md. 27/2), grev hakk ve lokav-
tn iyi niyet kurallarna aykr tarzda, toplum zararna ve mill serveti tahrip edecek
NTERNET NTERNET
flekilde kullanlamayaca (md. 54/2) birinci tr snrlamaya rnek verilebilir. Bu-
na karfllk seyahat zgrlnn su soruflturma ve kovuflturmas sebebiyle ve
su ifllenmesini nlemek amalaryla kanunla snrlanabileceine (md.23/3) iliflkin
dzenleme ise ikinci tr snrlamaya rnek verilebilir.
1982 Anayasas, 2001de yeniden yazlan 13. maddesinde hak ve zgrlklerin
snrlanmasna iliflkin ilke ve koflullar dzenlemifltir. Buna gre, Temel hak ve
hrriyetler, zlerine dokunulmakszn yalnzca Anayasann ilgili maddelerinde be-
lirtilen sebeplere bal olarak ve ancak kanunla snrlanabilir. Bu snrlamalar, Ana-
yasann szne ve ruhuna, demokratik toplum dzeninin ve laik Cumhuriyetin
gereklerine ve lllk ilkesine aykr olamaz.
Yasayla Snrlama: Temel hak ve zgrlklere iliflkin snrlamalar, yasama or-
gan tarafndan yasa yoluyla yaplmaldr. Tzk, ynetmelik gibi dzenleyici ifl-
lemlerle temel hak ve zgrlklere snrlama getirilemez.
Nedene Bal Snrlama: Temel hak ve zgrlkler, her hak ve zgrlk iin
ancak Anayasann ilgili maddesinde saylan nedenlerden birine dayanlarak snr-
lanabilir. rnein, dernek kurma zgrl ancak, mill gvenlik, kamu dzeni,
su ifllenmesinin nlenmesi, genel salk ve genel ahlak ile baflkalarnn hrriyet-
lerinin korunmas sebepleriyle (md.33/3); mlkiyet ve miras hakk kamu yarar
amacyla (md. 35/2) snrlanabilir.
Dolaysyla rnein, Anayasann su soruflturma ve kovuflturmas sebebiyle ve

su ifllenmesini nlemek amacyla snrlanabileceini ngrd seyahat zgrl-
nn (md.23/3) kamu gvenlii ve kamu sal gibi baflka bir nedene dayanla-
rak snrlanmas mmkn deildir. Anayasa Mahkemesi de yerleflme zgrlnn
snrlanmasna iliflkin olarak verdii bir kararnda ayn sonuca varmfltr. Mahke-
meye gre Anayasada snrlama nedenlerinin ilgili maddede saylarak belirtilmifl
olmas, yasa koyucunun bunlar dflnda kalan bir nedenle zgrln snrlanma-
s sonucunu douracak dzenlemeler yapamayacan gstermektedir (E. 2006/142,
K. 2008/148, Kt. 24.9.2008, RG.25.12.2008)
Anayasann Szne ve Ruhuna Uygun Snrlama: Snrlamann anayasann
szne uygun olmas, Anayasada ngrlmfl emir ve yasaklara uygun snrlama
yaplmas anlamna gelir. Snrlamann Anayasann ruhuna uygun olmas ise ana-
yasa metninin tmn gz nnde bulundurarak bir temel hak ve zgrln bu-
na aykrlk oluflturmayacak biimde snrlanmasdr.
Snrlamann Snr
Anayasann 13. maddesi, temel hak ve zgrlkleri snrlanrken yasama organna
uymas gereken ve aflada sralanan baz ltler de getirmifltir.
Demokratik Toplum Dzeninin ve Laik Cumhuriyetin Gerekleri: Yasa
koyucunun temel hak ve zgrlklere iliflkin yapaca snrlama demokratik top-
lum dzeninin gereklerine uygun olmaldr. Bu ilke, 1982 Anayasasna Avrupa n-
san Haklar Szleflmesinden (AHS) aktarlmfltr. Dnyadaki farkl demokrasi an-
layfllar iinde yasa koyucunun gz nnde bulundurmas gereken, batl lkeler-
deki adafl demokrasi; lkemizin de taraf olduu AHS ve bu Szleflmeyi somut-
lafltran Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM) kararlarnn ortaya koyduu de-
mokratik toplum dzenidir.
Anayasa Mahkemesi de baz kararlarnda demokratik toplum dzeni kavram-
nn ieriini aklamfltr. Mahkemeye gre Demokratik hukuk devletinin amac
kiflilerin hak ve zgrlklerden en genifl biimde yararlanmalarn salamak oldu-
undan yasal dzenlemelerde insan ne karan bir yaklaflmn esas alnmas ge-
rekir. Bu nedenle getirilen snrlamalarn yalnz ls deil, koflullar, nedeni,
yntemi, kstlamaya karfl ngrlen kanun yollar hep demokratik toplum dze-
ni kavram iinde deerlendirilmelidir. zgrlkler, ancak ayrk durumlarda ve de-
mokratik toplum dzeninin sreklilii iin zorunlu olduu lde snrlandrlabil-
melidir. (E.1999/33, K. 1999/51, Kt. 29.12.1999, R.G. 29.06.2000, 24094).
Temel hak ve zgrlklerin snrlanmas ayn zamanda laik cumhuriyetin ge-
reklerine de aykr olmamaldr. 2001 Anayasa deiflikliiyle eklenen bu lt, ana-
yasa koyucunun laik cumhuriyete verdii nemi yanstmaktadr.
ze Dokunma Yasa: Temel hak ve zgrlklerin zne dokunulamayaca-
na iliflkin bu yasak, 1961 Anayasasnda da yer almaktadr. Ancak 1982 Anayasa-
s, ilk biiminde bu lte yer vermemifl; ze dokunma yasa, 2001de yaplan
anayasa deiflikliiyle 13. maddeye eklenmifltir. Anayasa Mahkemesi hem 1961
Anayasas hem de 1982 Anayasas dnemlerinde ze dokunma yasan kararlarn-
da kullanmfltr. Mahkemenin kararlarnda yapt tanma gre bir temel hak ve z-
grl byk lde kstlayan veya zgrln kullanlmasn ortadan kaldran
ya da onu kullanlamaz duruma getiren snrlamalar o hakkn zne dokunur (bkz.
E.2001/303, K. 2001/333, Kt. 19.7.2001, RG. 15.09.2001,24524, E.1997/59,
K.1998/71, Kt.18.11.1998, R.G. 16.01.2000,23935; 26.11.1986, E. 1985/8, K: 1986/27,
AMKD. 22/365-366).
Anayasa Mahkemesinin ze dokunma yasayla demokratik toplum dzeninin

gereklerine aykr dflmeme ilkelerini ou kez i ie kulland da grlmektedir.
Mahkemeye gre, Demokrasiler, temel hak ve zgrlklerin en genifl lde sa-
lanp gvence altna alnd rejimlerdir. Temel hak ve zgrlklerin zne doku-
nup tmyle kullanlamaz hle getiren snrlamalar, demokratik toplum dzeni ge-
rekleriyle uyum iinde saylamaz. (E. 2006/142, K. 2008/148, Kt. 24.9.2008, R.G.
25.12.2008, 27091; E. 2000/42, K. 2001/361, Kt. 10.12.2001, R.G. 28.03.2002-24709;
E. 1997/79 , K. 1998/3, Kt. 21.1.1998, R.G.15.12.1998, 23554; E.1999/33, K. 1999/51,
Kt. 29.12.1999, R.G. 29.06.2000, 24094).
lllk lkesi: Bir temel hakk snrlama amacna hibir katks olmad
hlde temel hak ve zgrl snrlayan, daha yumuflak yntemlerle snrlama
amacna ulaflmak mmkn olduu hlde hak ve zgrl daha ok snrlayan
dzenlemelerin nlenmesini amalayan ilkeye lllk ilkesi denir (Uygun, 1992:
SIRA SZDE SIRA SZDE
167). lllk ilkesinin elverifllilik, gereklilik ve orantllk olmak zere alt il-
kesi ya da unsuru bulunur. Elverifllilik, yasak oyucunun ngrd amaca ulafl-
mak iin kullanlan aracn uygun olmasn ifade eder. Gereklilik, istenen amaca
ulaflmak iin kullanlabilecek aralar arasndan ilgili hak ya da zgrl en az s-
nrlayann tercih edilmesidir. Orantllk ise elde edilmek istenen amala bunun
S O R U S O ara
R U arasnda bir dengenin, yani orantnn aranmasdr.
iin kullanlan
DKKAT lllk ilkesinin

D K K A Telverifllilik, gereklilik ve orantllk olmak zere alt ilkesi bulun-
maktadr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Temel Haklarn Kullanmnn Durdurulmas
Bir temel hak ya da zgrln durdurulmas, onun kullanmnn geici bir sre
AMALARIMIZ iin askyaAMALARIMIZ
alnmasdr. Anayasann 15. maddesi, hangi durumlarda temel hak ve
zgrlklerin durdurulabileceini dzenlemifltir. Buna gre, usulne gre ilan
edilmifl savafl, seferberlik, skynetim ya da olaanst hlin bulunmas durumun-
K T A P da temel hak K ve T Azgrlklerin
P kullanm ksmen ya da tamamen durdurulabilir ya
da bunlar iin Anayasada ngrlen gvencelere aykr nlemler alnabilir.
Ancak, bu durumda bile Anayasa, yasak oyucunun uymas gereken baz lt-
TELEVZYON T E L E VBunlardan
ler getirmifltir. ZYON birincisi, temel hak ve zgrln kullanmnn durdu-
rulmasnn milletleraras hukuktan doan ykmllkleri ihlal etmemesidir. Bu
durumda, yasa koyucu baflta BMHEB, AHS gibi insan haklar szleflmeleri olmak
NTERNET zere, Trkiyenin
N T E R N E Ttaraf olduu szleflmelere aykr nlemler alamaz. kincisi, Ana-
yasann 15. maddesine gre alnacak nlemler lllk ilkesine uygun olmaldr.
ncs, 15/2. maddede saylan ve sert ekirdekli haklar olarak da adlandrlan
hak ve zgrlklere olaanst dnemlerde bile dokunulamaz.
Buna gre, savafl hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen lmler dfln-
da kiflinin yaflama hakk ile maddi ve manevi varlnn btnlne dokunula-
maz. Kimse din, vicdan, dflnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz ve bun-
lardan dolay sulanamaz. Su ve cezalar gemifle yrtlemez. Sululuu mahke-
me karar ile saptanncaya kadar kimse sulu saylamaz. Ne var ki, olaanst hl-
lerde, skynetim ve savafl hllerinde karlan kanun hkmnde kararnamelerin
Anayasann 148. maddesiyle anayasaya uygunluk denetiminin dflnda tutulmas
sert ekirdekli haklarn gvencesini zayflatmaktadr.
Temel Haklarn Ktye Kullanlmas

Hibir demokratik rejim hak ve zgrlklerin ktye kullanlmasna olanak tan-
maz. 1982 Anayasas da 14. maddesinde bunu yasaklamaktadr. Buna gre, Ana-
yasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibiri, devletin lkesi ve milletiyle bln-
mez btnln bozmay ve insan haklarna dayanan demokratik ve laik Cum-
huriyeti ortadan kaldrmay amalayan faaliyetler iin kullanlamaz.
Ayn maddenin ikinci fkras, Anayasa hkmlerinden hibiri, Devlete veya ki-
flilere, Anayasayla tannan temel hak ve hrriyetlerin yok edilmesini veya Anaya-
sada belirtilenden daha genifl flekilde snrlandrlmasn amalayan bir faaliyette
bulunmay mmkn klacak flekilde yorumlanamaz. diyerek, yalnzca kiflilerden
deil, ayn zamanda devletten de kaynaklanabilecek temel haklarn ktye kulla-
nmn yasaklamaktadr.
Temel Haklara Ynelik Gvenceler

Hem ulusal, hem de uluslararas dzeyde temel hak ve zgrlklerin zellikle
devlet organlar tarafndan ihlal edilmesini nlemeye ynelik gvenceler bulun-
maktadr.
Ulusal Dzey
Temel hak ve zgrlklere ynelik, zellikle devletten kaynaklanan ihlallerin n-
lenebilmesinin en nemli arac hukuk devleti ilkesidir. Hukuk devletinde, yasama
ve yrtme organlarnn ifllemlerini bamsz yarg denetimine bal tutmak ve va-
tandafllara hak arama zgrln salanmak yoluyla temel hak ve zgrlkler
gvence altna alnr. 1982 Anayasas hak arama zgrln tanmfltr. Buna g-
re, Anayasa ile tannmfl hak ve zgrlkleri ihlal edilen herkes, yetkili makama
geciktirilmeden baflvuru olanann salanmasn isteme hakkna sahiptir. Ayrca
devlet, yapt ifllemlerde ilgili kiflilerin hangi kanun yollar ve mercilere baflvura-
can ve srelerini de belirtmek zorundadr (md. 40).
Hak ve zgrlk ihlalleri nedeniyle yaplacak baflvurular, idari makamlara ya
da yarg mercilerine olabilir. Anayasann 74. maddesi, vatandafllarn ve karfllkl-
lk ilkesini gzetmek kaydyla Trkiyede ikamet eden yabanclarn kendileriyle ve
kamuyla ilgili dilek ve flikayetleri hakknda yetkili makamlara ve TBMMye baflvu-
ru, yani dileke hakkn tanmfltr. Sz konusu dzenleme, idari makamlara yap-
lacak baflvurunun anayasal erevesini oluflturmaktadr. Bu yndeki dilekeler
TBMMde nsan Haklar Komisyonuna verilmektedir. 2010da yaplan Anayasa de-
iflikliiyle idarenin iflleyifline iliflkin flikayetleri incelemek zere oluflturulan kamu
denetilii kurumu da hak ve zgrlklerin yargsal olmayan bir merci tarafndan
denetimini salayacak bir baflka yoldur. Bu kurum, parlamento komiserlii, om-
budsmanlk, halkn avukat gibi farkl adlar altnda ok sayda lkede bulunmakta-
dr. Kurum kayna ne olursa olsun, hak ve zgrl ihlal edilen bireyin baflvu-
rusuyla ya da kendiliinden harekete geer ve sorumlu makamlar hakknda arafl-
trma ve inceleme yapma ve gerektiinde yarg organn harekete geirme yetkile-
rine sahiptir (Kabolu, 2011: 260).
Anayasann 74. maddesinde dzenlenen ve TBMM Baflkanlna bal olarak
kurulan Kamu Denetilii Kurumu idarenin iflleyifliyle ilgili flikayetleri incelemekle
grevlidir. Kamu Bafldenetisi Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan gizli oyla
drt yl iin seilir. lk iki oylamada ye tam saysnn te iki ve nc oylama-
da ye tam saysnn salt ounluu aranr. nc oylamada salt ounluk sala-
namazsa bu oylamada en ok oy alan iki aday iin drdnc oylama yaplr; dr-
dnc oylamada en fazla oy alan aday seilmifl olur.
Dorudan insan haklarn korumay amalayan kamu denetilii kurumu, de-
mokratik devletlerde parlamento, hkmet ve mahkemeler dflnda her biriyle ilifl-
kili fakat onlardan bamsz, zerk ve uzman bir birim olarak dzenlenmifltir. Oy-
sa Anayasada dzenlenifl biimiyle bu kurum bamsz olmaktan uzaktr. Kamu
bafldenetisinin seiminde TBMMdeki siyasal partiler arasnda uzlaflma salayacak
biimde nitelikli ounluk aranmamas, onu Meclis ounluunun, dolaysyla da
yrtme organnn etki ve basksna ak brakmaktadr. Ayrca, kurumun yasama
ve yrtme organlarndan bamsz ve zerk alflmasn salayacak ynetsel ve
mali nitelikte anayasal gvenceler getirilmemifl olmas da bu kurumdan beklenen
yararn salanamamasna yol aacak niteliktedir.
Hak ve zgrlk ihlalleri idari makamlarn yan sra yarg mercilerine de yap-
labilir. Anayasann 36. maddesi bunu dzenlemektedir. Buna gre, herkes yarg
mercileri nnde meflru vasta ve yollar kullanmak kaydyla davac ve daval ola-
bilir. Sz konusu madde, ayn zamanda adil yarglanma hakkn da tanmaktadr.
Adil yarglanma hakk AHSden alnarak 2001 ylnda 1982 Anayasasna eklen-
mifltir. Bu hak, sann anlad dilde sulamann nitelii ve sebebinden en ksa za-
manda haberdar edilmesi, bamsz ve tarafsz bir mahkemede yarglanmas, yar-
glamann aklnn salanmas, yarglamada her iki tarafn da dinlenmesi, yarg-
lamann makul srede bitirilmesi, mahkeme kararlarnn gerekeli olmas gibi yar-
glama ncesi, aflamas ve sonrasna iliflkin ok sayda ilkeyi bnyesinde barndrr
(Akllolu, 2010: 346-348).
2010 Anayasa deiflikliiyle anayasa hukukumuza kazandrlan bireysel baflvu-
ru yolu da temel hak ve zgrlklere iliflkin ihlallerin yarg organ tarafndan -
zlmesine iliflkin yargsal koruma mekanizmalarndan biridir. Anayasann 148/3.
maddesine gre, herkes Anayasada gvence altna alnmfl temel hak ve zgrlk-
lerinden, AHS kapsamndaki herhangi birinin kamu gc tarafndan ihlal edildii
iddiasyla Anayasa Mahkemesine baflvurabilir. Baflvuruda bulunabilmek iin ola-
an kanun yollarnn tketilmifl olmas flarttr.
Uluslararas Dzey
nsan haklar zellikle II. Dnya Savaflndan sonra devletlerin i meselesi olmak-
tan kmfltr. Hem BM, hem de blgesel lekte ok sayda uluslararas insan hak-
lar bildirge ya da szleflmesi yaplmfltr. 1945 BM fiart, 1948 nsan Haklar Evren-
sel Bildirgesi, Medeni ve Siyasi Haklar ile ktisadi, Sosyal ve Kltrel Haklara ilifl-
kin 1966 tarihli BM kiz Szleflmeleri, 1989 BM ocuk Haklar Bildirgesi ilkine r-
nek verilebilir. Avrupa Gvenlik ve flbirlii Teflkilat (AGT) tarafndan hazrlanan
1975 tarihli Helsinki Sonu Belgesi ve 1990 tarihli Paris fiart gibi belgeler, Avrupa
nsan Haklar Szleflmesi, Amerika nsan Haklar Szleflmesi ise blgesel lekte
yaplan insan haklar belgelerine verilebilecek rnekler arasndadr.
Bu belgelerin bazlar gvence altna aldklar hak ve zgrlklerin ihlal edil-
memesi amacyla koruma mekanizmalar oluflturmufltur. Bunlarn en bilinen ve iyi
iflleyenlerinden birisi, Trkiyenin de taraf olduu Avrupa Konseyi bnyesinde ha-
zrlanan AHS erevesinde 1959da oluflturulan Avrupa nsan Haklar Mahkemesi
(AHM)dir. Szleflme, iflleyifl mekanizmas ve i hukuklara etkisi asndan adeta
nsan Haklar Avrupa Anayasasn oluflturmaktadr (Kabolu, 2011: 271).
AHM, kifli, hkmet dfl kurulufllar ve kifli topluluklarnn yapt bireysel bafl-
vurular ve devlet baflvurular zerine AHSnin yorumlanmas ve uygulanmasna
iliflkin konularda yarglama yetkisine sahiptir. AHMye baflvuru, Szleflmeye taraf

SIRA gerekesiyle
olan bir devlete karfl Szleflmede tannan haklarn ihlal edildii SZDE ya- SIRA SZDE
plabilir. AHMye baflvurabilmek iin kural olarak i hukuk yollarnn tketilmesi
ve bu yollarn tketilmesinden itibaren alt aylk srenin gememifl olmas gerekir.
Dolaysyla Szleflme ile salanan denetim ikincil niteliktedir. Szleflmede dzen-
lenen haklarn korunmas ve uygulanmas ncelikle i hukuk makamlarna dfl-
mektedir (Akllolu, 2010: 441-442). S O R U S O R U
AHMye baflvurabilmek iin kural olarak i hukuk yollarnn tketilmesi

D Kve
K Abu
T yollarn t- DKKAT
ketilmesinden itibaren alt aylk srenin gememifl olmas gerekir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
N
HUKUK DEVLET
A M A Hukuk devleti ilkesini ve zelliklerini aklayabilmek.
3
Hukuk devleti, vatandafllarn hukuki gvenlie sahip olduu Kve devlet
T A P organlar- K T A P
nn eylem ve ifllemlerinin anayasa ve hukuka uygunluunun yarg denetimine ba-
land devlet anlamna gelir. Hukuk devleti kanun devleti demek deildir. Devlet
iktidarn kullanan organlar yasalara uygun hareket edebilir. TAncak
E L E V Z Ybu,
O N o devleti TELEVZYON
hukuka bal klmak iin yeterli olmayabilir. nk hukuk devletinde yasalarn da
bal olduu stn ilkeler bulunur. Hukuk devletinden sz edebilmek iin afla-
da ele alnan asgari unsurlarn bulunmas gerekir.
NTERNET NTERNET
Temel Hak ve zgrlklerin Korunmas
Temel hak ve zgrlklerin tannmas ve bunlarn zellikle devlet organlarna kar-
fl gvenceye alnmas hukuk devletinde bulunmas gereken zelliklerden biridir.
Hak ve zgrlklerin gvenceye alnmasnda kullanlan en nemli aralardan biri,
iktidarn tek bir kiflinin ya da organn elinde birleflmesini nleyecek nlemlerdir.
Gler ayrl ilkesi bu amaca hizmet eder. 1982 Anayasasnn Bafllang Ksm,
gler ayrlnn devlet organlar arasnda stnlk sralamas anlamna gelmedi-
ini, belli devlet yetkilerinin kullanlmasna iliflkin medeni bir ifl blm ve ifl bir-
lii olduunu ifade eder. dare iinde baz kurum ve kurulufllara zerklik tannma-
s da iktidarn tek elde birleflmesini engellemeyi amalar. Bu erevede yaplan d-
zenlemeler devlet iktidarn snrlamaya ynelik olup temel hak ve zgrlklerin
korunmasn amalar.
Devlet Organlarnn fllemlerine Karfl Yarg Denetimi

Hukuk devletinde, yrtme ve yasama organlarnn ifllemlerinin yarg organnn
denetiminde olmas gerekir. Yrtme organnn ifllemleri iki farkl yolla yarg de-
netimine sokulabilir. Bunlardan birincisi, bu nitelikteki davalara genel mahkeme-
lerin bakt sistemdir. Anglo- Sakson modeli de denen bu yntemi Birleflik Kral-
lk ABD, Arjantin gibi lkeler benimsemifltir. kincisi, idari davalarn yalnzca bu ifle
zglenmifl mahkemelerde grlmesidir. Kta Avrupas modeli olarak adlandrlan
bu sistem, Trkiyenin yan sra Fransa, talya, spanya gibi ok sayda lkede uy-
gulanmaktadr. Trkiyede idarenin ifllemlerinden kaynaklanan uyuflmazlklara
idare mahkemeleri bakar. dari yargnn en stnde Danfltay yer alr.
1982 Anayasas, idarenin hukuka balln salamak iin eflitli dzenlemeler
getirmifltir. 8. maddeye gre, yrtme yetkisi ve grevi anayasaya ve yasalara uy-
gun olarak kullanlr ve yerine getirilir. Anayasann 11. maddesi, anayasa hkm-
lerinin yasama ve yarg ile birlikte yrtme organn ve idare makamlarn da ba-
ladn belirtmektedir. Anayasann 125/1. maddesi ise darenin her trl eylem
ve ifllemlerine karfl yarg yolu aktr demek suretiyle ynetimin hukuka bal
kalmasn salamak iin yarg organ tarafndan denetlenmesinin anayasal dayana-
n oluflturmaktadr.
Ne var ki, Anayasa kendisi bu kurala baz istisnalar getirmifltir ve sz konusu
istisnalar hukuk devleti ilkesine aykrdr. Bu istisnalardan birisi, cumhurbaflkan-
nn tek baflna yapt ifllemlerdir. Dieri ise Yksek Asker fira (YAfi) ile Hkim-
ler ve Savclar Yksek Kurulunun (HSYK) kararlardr. 2010da Anayasada yaplan
deifliklikle YAfi ile HSYKnn kararlar ksmen yarg denetimine almfltr. Buna
gre YAfin terfi ifllemleri ve kadrosuzluk nedeniyle emekliye ayrmaya iliflkin ka-
rarlar ile HSYKnn meslekten karma cezasna iliflkin kararlarna karfl yarg yo-
luna baflvurulabilir (md. 125/2 ve 159/10).
Anayasann 125/6. maddesi, idari mahkemelerin yrtmenin durdurulmas ka-
rar verme yetkisinin olaanst hl, skynetim, seferberlik ve savafl hllerinde
ve ayrca mill gvenlik, kamu dzeni, genel salk nedenleriyle yasayla snrlana-
bilmesini ngrmfltr. Ayrca idare, kendi eylem ve ifllemlerinden doan zarar
demekle ykmldr (125/son).
Hukuk devleti ilkesi, yrtme organnn yarg denetimi yoluyla hukuka ball-
n salamann yan sra, yasalarn anayasaya uygunluu denetimi yoluyla yasama
organnn baz ifllemlerinin de yarg denetimi iinde olmasn gerektirir. Yasalarn
anayasaya uygunluu siyasal ve yargsal olmak zere iki biimde denetime konu
olabilir.
Siyasal denetim, parlamento iinde ya da dflnda oluflturulacak bir komisyon
ya da parlamentonun bir kanad gibi yarglardan oluflmayan siyasal nitelikli bir
kurulun bu ifllevi grmesidir. Siyasal denetim, siyasal saiklerle yapldndan yasa-
ma organnn anayasaya bal kalmasn salamak asndan yetersizdir.
Yasalarn anayasaya uygunluunun yargsal denetiminde dnyada iki farkl
model uygulanmaktadr. Bunlardan biri, bu denetimi yapma yetkisini btn mah-
kemelere veren Amerikan modeli; dieri ise bu yetkiyi zel bir mahkemeye, Ana-
yasa Mahkemesine veren Avrupa modelidir. Avrupa modelini benimseyen Trki-
yede Anayasa Mahkemesi ilk kez 1961 Anayasasyla kurulmufltur.
Yarg Kurulufllarnn Gvenilirliinin Salanmas

Hukuk devleti ilkesinin yaflama geirilmesi, ayn zamanda yarg organnn bam-
szlnn ve tarafszlnn salanmasna baldr. Liberal demokratik rejimlerde ba-
msz ve tarafsz mahkemeler temel hak ve zgrlklerin en nemli gvencesidir.
Doal Yarg lkesi

Doal yarg ilkesi, bir Doal yarg ilkesi, bir davaya bakacak olan mahkemenin uyuflmazln doma-
davaya bakacak olan
mahkemenin uyuflmazln
sndan nce yasayla belirlenmifl olmasdr. Kanuni Hakim Gvencesi baflln ta-
domasndan nce yasayla flyan Anayasann 37. maddesi bu ilkeyi dzenlemektedir. Buna gre, Hi kimse
belirlenmifl olmasdr.
kanunen tabi olduu mahkemeden baflka bir merci nne karlamaz. Bir kimse-
yi kanunen tabi olduu mahkemeden baflka bir merci nne karma sonucunu
douran yarg yetkisine sahip olaanst merciler kurulamaz.
Mahkemelerin Bamszl
Mahkemelerin bamszl, yargcn evresel etkilere karfl korunmas anlamna
gelir. Yargcn hukuka ve vicdanna uygun karar verebilmesi iin btn dfl etkiler-
den soyutlanmas gerekir. Mahkemelerin tarafszl ise yargcn her trl nyarg-
dan kurtulup kararn yasalara, anayasaya ve hukuka dayanarak oluflturmasdr.
1982 Anayasas, mahkemelerin bamszl ilkesini benimsemifltir. Anayasann 9.
maddesine gre; Yarg yetkisi Trk Milleti adna bamsz mahkemelerce kullan-
lr. Anayasann 138. maddesi de yargcn grevinde bamsz olduunu belirttik-
ten sonra yargcn kararn verirken dfl etkilere maruz kalmamasn salayacak d-
zenlemeler getirmifltir.
kinci fkrada ngrlen, hibir organ, makam, merci veya kiflinin, yarg yetki-
sinin kullanlmasnda mahkemelere ve hkimlere emir ve talimat veremeyecei;
genelge gnderemeyecei; tavsiye ve telkinde bulunamayacana iliflkin dzenle-
me mahkemeleri her trl dfl etkiden korumay amalamaktadr. nc fkra ise
zel olarak yasama organnn mahkemeleri etkilememesini salamay amalamak-
tadr. Buna gre, grlmekte olan bir dava hakknda yasama meclisinde yarg yet-
kisinin kullanlmas ile ilgili soru sorulamaz, grflme yaplamaz veya herhangi bir
beyanda bulunulamaz. Drdnc fkraya gre ise yasama ve yrtme organlar ile
idare, mahkeme kararlarna uymak zorundadr; bu organlar ve idare, mahkeme ka-
rarlarn hibir suretle deifltiremez ve bunlarn yerine getirilmesini geciktiremez.
Yarglk ve Savclk Gvencesi

Yarg bamszln, yani yargcn her trl etki ve baskdan arnarak Anayasaya,
kanuna ve hukuka uygun olarak vicdan kanaatine gre hkm vermesini sala-
mak iin ona birtakm bireysel gvenceler de vermek gerekir. 1982 Anayasas bu-
na iliflkin baz dzenlemeler getirmifltir. Buna gre, hkimler ve savclar azloluna-
maz. Kendileri istemedike 65 yaflndan nce emekliye ayrlamaz. Bir mahkeme-
nin veya kadronun kaldrlmas sebebiyle de olsa aylk, denek ve dier zlk
haklarndan yoksun klnamaz (md. 139/1, 140/4).
Yarg bamszlnn salanmas iin yarg adaylarnn nitelikleri, yarglarn
atanmas ve ykseltilmesi, tayin ve nakilleri, disiplin iflleri, grevden uzaklafltrl-
malar, grev sresi ve zlk haklar gibi konularn da yarg bamszl ve yar-
g gvencesi ilkelerine uygun olarak dzenlenmesi gerekir. nk bu konular si-
yasal iktidarn yarglar zerinde bask kurmasna olanak tanr. 1982 Anayasasna
gre yarg ve savclarn greve atanma, ilerleme, grev yerlerinin deifltirilmesi,
disiplin cezas verilmesi gibi tm zlk ifllerine Hkimler ve Savclar Yksek Kuru-
lu (HSYK) bakar. HSYKnn kuruluflu, iflleyifli, grev ve yetkileri ayrntl biimde
Yarg blmnde ele alnacaktr.
Yasa nnde Eflitlik

Yasa nnde eflitlik, hukuk kurallarnn herkese eflit ve tarafsz olarak uygulanma-
sn; herkesin ierii ne olursa olsun ortak bir hukuk sistemine eflit balln ifa-
de eder. Trk Anayasalarnda yasa nnde eflitliin, hukuk dzeninin tekliini ve
temel birliini ifade eden bir yn bulunmaktadr. Yasa nnde eflitlik, herkesin
hak sahibi olabilmede eflit olmas anlamna gelir. Herkes yasalar tarafndan eflit bi-
imde korunur.
Eflit koruma ilkesi, yalnzca yasalarn uygulanmasnda deil, ierikleri asndan

da ayrmclk yaplmamas, herkes iin eflit ve ayn olmasdr. Yani yasa yaplrken
de eflitlik ilkesi gzetilmelidir. 1982 Anayasasnn Herkes, dil, rk, renk, cinsiyet,
siyas dflnce, felsef inan, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrm gzetilmek-
sizin kanun nnde eflittir. diyen 10/1. maddesi bunu ifade etmektedir. Anayasa,
ve benzeri sebeplerle diyerek ayrmclk yasan tketici biimde saymamfltr.
Yasa nnde eflitlik ilkesinin bir baflka anlam ise herkesin eflit olarak bal bu-
lunduu ortak hukuk sisteminde yasalarn yrtme ve yarg organlar ile idare ma-
kamlar tarafndan herkese eflit uygulanmasdr (den, 2003: 136-138). Anaya-
sann 10. maddesinin son fkras da Devlet organlar ve idare makamlar btn ifl-
lemlerinde kanun nnde eflitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundadr
diyerek eflitliin bu ynn dzenlemifltir.
Yasa nnde eflitlik ayn zamanda kimsenin yasalarn ve hukukun zerinde ol-
madn ifade eder. Bu anlamda eflitlik, hukuk devleti ilkesi ile her trl ayrcal
yasaklayan cumhuriyetilik anlayflnn bir sonucudur. 1982 Anayasasnn 10/4.
maddesindeki Hibir kifliye, aileye, zmreye veya snfa imtiyaz tannamaz d-
zenlemesi kanun nnde eflitlik kavramnn bu ynn aka ortaya koymaktadr.
Farkl konumda bulunan Ancak farkl konumda bulunan kiflilere farkllklar lsnde farkl kurallarn
kiflilere farkllklar
lsnde farkl kurallarn
uygulanmas, bu uygulamann hakl bir nedene dayanmas ve ayrcalk olufltur-
uygulanmas, bu mamas kofluluyla eflitlik ilkesine aykrlk oluflturmaz (Sabuncu, 2006: 92). Olum-
uygulamann hakl bir lu ayrmclk (pozitif ayrmclk) uygulamalar, ilk bakflta eflitlik ilkesinden bir
nedene dayanmas ve
ayrcalk oluflturmamas sapma gibi grnmektedir. Tarihsel sre iinde eflitsiz ve gsz konuma dfl-
kofluluyla eflitlik ilkesine mfl olan cinsiyet, topluluk ya da gruplar iin bu eflitsizlikleri giderecek nlem-
aykrlk oluflturmaz.
ler alnmas olumlu ayrmclk ilkesi olarak adlandrlmaktadr. Bu tr nlemler,
ABDde grld gibi belli bir rka ya da ok sayda lkede kadnlara ynelik
olarak uygulanmaktadr.
1982 Anayasasnn 10. maddesine 2004te eklenen Kadnlar ve erkekler eflit
haklara sahiptir. Devlet, bu eflitliin yaflama gemesini salamakla ykmldr.
hkmyle kadnlar ynnden olumlu ayrmclk uygulamasnn anayasal dayana
salanmfltr. 2010da bu amala alnacak nlemlerin eflitlik ilkesine aykr olarak
yorumlanamayaca da eklenmifltir. ocuklar, yaflllar, zrller, harp ve vazife
flehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler iin alnacak tedbirler eflitlik ilke-
sine aykr saylmaz. dzenlemesi de 2010 ylnda 10. maddeye eklenmifltir. Yeni
dzenleme, yalnzca anayasa koyucunun bu konuya duyarln vurgulamas a-
sndan nemlidir. Yoksa zel olarak korunmas gereken toplum kesimlerine karfl
alnacak farkl nlemler, bu dzenleme olmasayd bile Anayasann 5. maddesinde
devlete yklenen sosyal eflitliin salanmas devi ile sosyal devlet anlayflnn bir
gerei olarak eflitlik ilkesine aykrlk olarak yorumlanamazd.
Ceza Hukuku Gvenceleri

Su ve cezalara iliflkin esaslar Anayasann 38. maddesinde dzenlenmifltir. Sz ko-
nusu maddenin tand gvenceler aflada sralanmfltr:
Kimse, ifllendii zaman yrrlkte bulunan kanunun su saymad bir fiil-
den dolay cezalandrlamaz ve kimseye suu iflledii zaman kanunda o su
iin konulmufl olan cezadan daha ar bir ceza verilemez.
Su ve ceza zamanaflm ile ceza mahkmiyetinin sonular konusunda da
yukardaki fkra uygulanr.
Ceza ve ceza yerine geen gvenlik tedbirleri ancak kanunla konulur.
Sululuu hkmen sabit oluncaya kadar kimse sulu saylamaz.
Hi kimse kendisini ve kanunda gsterilen yaknlarn sulayan bir beyanda

bulunmaya veya bu yolda delil gstermeye zorlanamaz.
Kanuna aykr olarak elde edilmifl bulgular, delil olarak kabul edilemez.
Ceza sorumluluu flahsidir.
Hi kimse, yalnzca szleflmeden doan bir ykmll yerine getireme-
mesinden dolay zgrlnden alkonulamaz.
lm cezas ve genel msadere cezas verilemez.
Doal yarg ilkesini aklaynz. SIRA SZDE SIRA SZDE

1
N
DEMOKRATK DEVLET
A M A Demokratik devlet ilkesini aklayabilmek.

4 S O R U S O R U
Demokrasi, ABD devlet baflkan Abraham Lincolnn 1863te yapt tanmla Hal-
kn halk iin halk tarafndan ynetimidir. Gnmzde demokrasi, D K K Adnyadaki
T en DKKAT
yaygn ve popler ynetim biimidir. Demokrasinin en iyi ynetim biimi olduu
N N
ynnde yaygn bir kabul olmakla birlikte, demokrasinin ne SIRA olduuna,
SZDE hangi l- SIRA SZDE
tleri taflmas gerektiine iliflkin bir grfl birlii yoktur. Demokrasi uygulamas
tarihsel, kltrel ya da toplumsal zelliklere bal olarak her lkede farkllklar
gsterebilir. Ancak yine de bir ynetim biimini demokratik olarak AMALARIMIZ
niteleyebilmek AMALARIMIZ
iin onun, serbest ve dzenli seimler, siyasal oulculuun salanmas, ounlu-
un ynetim hakk, temel hak ve zgrlklerin gvenceye alnmas gibi baz asga-
K T A P K T A P
ri koflullar taflmas gerekmektedir. Aflada 1982 Anayasas erevesinde demok-
ratik devlet ilkesi ele alnacaktr.
Cumhuriyet lkesi TELEVZYON TELEVZYON

Cumhuriyet ilkesi, dar anlamyla devlet baflkannn ve devletin dier organlarnn
dorudan ya da dolayl olarak halk tarafndan seildii ynetim biimine verilen
addr. Bu anlamyla cumhuriyet monarflinin karflt olarak kullanlr.
N T E R N EGenifl
T anlam- NTERNET
da cumhuriyet ise egemenliin bir kifliye (monark) ya da zmreye (aristokrasi) de-
il, toplumun tmne ait olduu rejimi ifade eder (Tanr ve Yzbaflolu, 2011:
73-74).
Cumhuriyet kavram, egemenliin tm topluma ait olmas asndan demokra-
siyle ve ulusal egemenlik ilkesiyle de iliflkilidir. Bir devlette en stn buyurma g-
c olarak tanmlanabilecek egemenlik, demokratik bir devlette belli bir kifliye ya
da zmreye deil ulusa aittir. Trk anayasa hukuku, cumhuriyetin hem dar hem
de genifl anlamn benimsemifltir. 1982 Anayasasnn 1. maddesindeki Trkiye
Devleti bir Cumhuriyettir. hkm 1923 ylndan beri btn anayasalarmzda yer
almaktadr.
1924, 1961 ve 1982 Anayasalar bu maddenin deifltirilmesini yasaklamfltr.
1982 Anayasasnn 6. maddesine gre egemenlik kaytsz flartsz milletindir. hk-
m de 1921 Anayasasndan beri btn anayasalarmzda bulunmaktadr. 1982
Anayasasnn 6. maddesinin son fkras egemenliin kullanlmas hibir surette
hibir kifliye, zmreye veya snfa braklamaz diyerek genifl anlamda cumhuriyet
anlayflna iflaret etmektedir. Cumhuriyetle demokrasi arasnda bir iliflki olmakla
birlikte, her cumhuriyet rejiminin demokratik olduu ileri srlemez. Ad cumhu-
riyet olmakla birlikte demokratik olmayan ya da spanya, Belika, sve, Japonya
rneklerinde olduu gibi, monarfliyle ynetilmekle birlikte demokrasinin tm ge-

reklerini yerine getiren lkeler vardr.
Temsil lkesi
Halkn lkeyi ilgilendiren kararlar dorudan ald ve uygulad demokrasiye
dorudan demokrasi denir. Dorudan demokrasinin tarihteki ilk rnei eski Yu-
nan site devletlerinde grlr. Bu dnemde yurttafllar karar alma srecine temsil-
cisiz ve dorudan katlyordu. adafl demokrasi ise temsil esasna dayanr. Cora-
fi ve nfus olarak eski Yunan sitelerinden ok byk olan gnmz ulus devlet-
lerinde halkn karar alma srecine eski Yunan sitelerinde olduu gibi dorudan
katlmas mmkn deildir. O nedenle halk, setii temsilcileri araclyla kendi
kendini ynetir. Buna temsili demokrasi denir. Dorudan demokrasi uygulamas
gnmzde sviredeki baz kk kantonlarla ABDdeki baz kasabalar dflnda
yaygn deildir.
1982 Anayasas da temsili demokrasi anlayfln benimsemifltir. Anayasann, 6/2.
maddesinde Trk milletinin egemenliini Anayasann koyduu esaslara gre yet-
kili organlar eliyle kullanacan belirtmesi ve 7. maddesinde yasama yetkisinin
Trk milleti adna TBMM tarafndan kullanlacan ngrmesi de ulusun ege-
menliini dorudan kullanamayacan gstermektedir. Ulusun temsilcileri bu ege-
menlii snrsz biimde deil, Anayasann izdii snrlar iinde kullanabilir. Ayr-
ca, Meclis yelerinin seildikleri blgeyi ya da kendilerini seenleri deil btn
ulusu temsil edeceini hkme balayan Anayasann 80. maddesi de temsili de-
Halk giriflimi, yrrlkteki mokrasinin bilinen bir ilkesini yinelemektedir.
bir yasay deifltiren ya da
tmyle yeni bir dzenleme Buna karfllk, halkn karar alma srecine dorudan katlmn salayan aralar
getiren yasa metninin gnmzde gittike yaygnlaflmaktadr. Yar dorudan demokrasi yntemleri ola-
yurttafllar tarafndan
hazrlanarak halkoyuna
rak adlandrlan bu aralar halkoylamas, halk giriflimi, halk vetosu ve geri ar-
sunulmasdr. madr. Halkoylamas, belirli bir konuda halkn grfl belirtmesini ya da karar ver-
mesini salayan oylamaya verilen addr. Halkoylamas, gnmzde dnyada en
Halk vetosu, parlamentoda
kabul edilmifl ancak henz ok kullanlan yar dorudan demokrasi aracdr. Halkoylamasn plebisitle karfl-
yrrle girmemifl bir trmamak gerekir. Plebisit, gerek bir tartflma ortam yaratmadan yaplan otoriter
yasay yurttafllarn belirli bir
sre iinde halkn onayna ynetimlere zg gdml oylamalara verilen addr.
sunmasdr. Halk giriflimi, yrrlkteki bir yasay deifltiren ya da tmyle yeni bir dzen-
Geri arma, seimle ifl leme getiren yasa metninin yurttafllar tarafndan hazrlanarak halkoyuna sunulma-
baflna gelmifl bir kamu sdr. Halk vetosu, parlamentoda kabul edilmifl ancak henz yrrle girmemifl
grevlisinin
SIRA SZDE grev sresi SIRA SZDE belirli bir sre iinde halkn onayna sunmasdr. Geri ar-
dolmadan belli sayda
bir yasay yurttafllarn
yurttafln talebi zerine ma, seimle ifl baflna gelmifl bir kamu grevlisinin grev sresi dolmadan belli sa-
yaplacak halkoylamasyla yda yurttafln talebi zerine yaplacak halkoylamasyla grevden alnmasdr.
D fi N Ealnmasdr.
grevden LM D fi N E L M
Trkiye Cumhuriyeti Anayasalar yar dorudan demokrasi aralarn benimse-
memifltir. Bunun tek istisnas, 1982 Anayasasnn belli koflullarda anayasa deiflik-
S O R U
liine iliflkinS yasalarn
O R U
halkoyuna sunulmasn ngren 175. maddesidir.
DKKAT Halkoylamasn
D Kplebisitle
KAT karfltrmamak gerekir. Plebisit, gerek bir tartflma ortam ya-
ratmadan yaplan otoriter ynetimlere zg gdml oylamalara verilen addr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Serbest Seimler
Demokratik devletin en nemli unsurlarndan biri, egemenlii kullanacak organla-
AMALARIMIZ rn serbestAMALARIMIZ
ve dzenli aralklarla yaplacak seimlerle oluflturulmasdr. Demokra-
tik bir devlette yasama organ mutlaka dorudan halk tarafndan seilirken yrt-
me organ iin bu her zaman geerli deildir. Devlet baflkan, baflkanlk ve yar
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
baflkanlk sistemlerinde dorudan halk tarafndan seilir. Ancak parlamenter sis-

temde devlet baflkan yasama organ ya da yasama organnn da iinde bulunduu
bir kurul tarafndan dolayl olarak seilir. Parlamenter monarflilerde ise devlet bafl-
kan soy esasna dayal olarak belirlenir.
Seimlerin serbest olarak nitelenebilmesi iin seme hakknn adafl demokra-
tik ltler iinde tannmfl olmas seimle iflbaflna gelinecek makamlara herkesin
aday olabilmesi, semenin birden fazla tercih arasndan seim yapabilmesi, seme-
ne sunulan tercihlerin farkl siyasal grfl ve dflnceleri savunan adaylar arasn-
dan olabilmesi ve adaylarn hukuken eflit koflullarda yarflabilmesi gerekir.
1982 Anayasasnn 67. maddesine gre vatandafllar, kanunda gsterilen flartla-
ra uygun olarak seme, seilme ve bamsz olarak veya bir siyasi parti iinde si-
yasi faaliyette bulunma ve halkoylamasna katlma hakkna sahiptir. Seimler ve
halkoylamas serbest, eflit, gizli, tek dereceli, genel oy, ak saym ve dkm esas-
larna gre, yarg ynetim ve denetimi altnda yaplr.
Serbest Oy
Semenin sandk baflnda oyunu herhangi bir bask ya da etki altnda kalmadan ta-
mamen zgr iradesine gre verebilmesidir. 1982 Anayasasnn 114. maddesine
gre genel seimlerden nce adalet, i iflleri ve ulafltrma bakanlar ekilir. Bunla-
rn yerine parlamento iinden ve dflndan bamszlarn atanmasyla geici bakan-
lar kurulu oluflturulur. 1961 Anayasasnda da yer alan bu dzenleme, iktidarn se-
menlere bask yapmasn nlemeyi amalamaktadr.
Serbest oy ilkesi ayn zamanda, semenin sandk baflna gidip gitmeme konu-
sunda da zgrce tercih yapabilmesini gerektirir. Ne var ki 1982 Anayasas, Hal-
koylamasna, milletvekili genel ve ara seimlerine ve mahall genel seimlere iflti-
raki temin iin kanunla para cezas dhil her trl tedbir alnr diyerek zorunlu oy
ilkesinin anayasal zeminini yaratmfltr. lgili yasalar da bu Anayasa hkmne da-
yanarak semen kt ve sandk listesinde ad bulunmasna karfln geerli maze-
reti olmakszn seime katlmayanlara para cezas ngrmektedir. Sz konusu d-
zenlemeler serbest oy ilkesine aykrdr.
Tek Dereceli Seim

Tek dereceli seim, semenlerin temsilcilerini dorudan semesidir. ki dereceli Tek dereceli seim,
semenlerin temsilcilerini
seim ise semenlerin temsilcileri seecek olan ve ikinci semen ad verilen de- dorudan semesidir. ki
lege grubunu; ikinci semenlerin de temsilcileri semesi yntemine verilen addr. dereceli seim ise
semenlerin temsilcileri
ki dereceli seim ynteminin uyguland en bilinen rneklerden biri ABDde bafl- seecek olan ve ikinci
kanlk seimleridir. semen ad verilen delege
Tek dereceli/iki dereceli seimi, tek turlu/iki turlu seimle karfltrmamak gere- grubunu; ikinci semenlerin
de temsilcileri semesi
kir. Tek turlu seim, semenin yapaca tek oylamayla temsilcileri belirlemesidir. yntemine verilen addr.
ki turlu seim ise birinci oylamada hibir adayn yeterli oyu alamamas durumun-
da semenin bir ya da iki hafta gibi ksa bir sre sonra yaplacak ikinci oylamada
verecei oylar sonucunda temsilcileri belirlemesidir. rnein, Fransada cumhur-
baflkanl seimi iki turlu yaplmaktadr.
1982 Anayasasnn 67. maddesi, seimlerle halkoylamasnn iki dereceli olarak
yaplmasn yasaklamfl ancak seim sisteminin tek ya da iki turlu yaplmas konu-
sunu yasa koyucunun takdirine brakmfltr. 1983 tarihli Milletvekili Seim Kanunu,
TBMM seimlerinin tek turlu yaplmasn ngrmektedir.
SIRA SZDE SIRA SZDE

S O R U S O R U
DKKAT ki dereceli seim

D K K Aynteminin
T uyguland en bilinen rneklerden biri ABDde baflkanlk
seimleridir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Genel Oy
Servet, cinsiyet, eitim, vergi, rk gibi farklar gz nnde bulundurulmadan btn
AMALARIMIZ vatandafllarn oy hakkna sahip olmasdr. Ancak adafl demokrasilerde seme
AMALARIMIZ
hakkna vatandafllk, yafl, semen ktne kaytl olma, kstl olmama gibi baz
makul snrlamalar getirilmektedir. Semen olabilmek iin ngrlen bu gibi yeter-
K T A P lik koflullarK toplum
T A P yararna olduundan demokratik devlet ilkesine aykrlk olufl-
turmaz (Tezi, 2011: 258). Dolaysyla seme hakk, herkese deil, anayasa ve ya-
salarda ngrlen niteliklere sahip olanlara verilir. 1982 Anayasasnn 67. madde-
TELEVZYON si, pek okT E demokratik
LEVZYON lkede olduu gibi seme hakkn herkese deil, yalnzca
Trk vatandafllarna tanmfltr. Anayasann 67/3. maddesinde 1995te yaplan dei-
fliklikten bu yana seme yafl lkemizde on sekizdir.
Anayasann 67/5. maddesi oy hakkna iliflkin baflka baz snrlamalar da getirmek-
NTERNET NTERNET
tedir. Buna gre silahaltnda bulunan er ve erbafllar ile asker renciler, taksirli su-
lardan hkm giyenler hari ceza infaz kurumlarnda bulunan hkmller oy kulla-
namazlar. Sz konusu snrlamalarn seme hakkn aflr lde snrlad sylenebi-
lir. Anayasada yer almamakla birlikte 298 sayl Seimlerin Temel Hkmleri ve Se-
men Ktkleri Hakknda Kanun, kstl olanlarn, kamu hizmetinden yasakl olanla-
rn ve semen ktne kaytl olmayanlarn da oy kullanmasn yasaklamaktadr.
Anayasann 67/2. maddesinde 1995te yaplan deifliklikle, yurt dflnda bulu-
nan Trk vatandafllarnn oy hakkn kullanabilmesi anayasal gvenceye kavufltu-
rulmufltur. Zaten 1987den beri, semen ktne yazlmayan ve yurt dflnda alt
aydan fazla ikamet eden semenlerin milletvekili genel seimleri ile halkoylamala-
rnda gmrk kaplarnda kurulacak seim sandklarnda oy kullanabilmekteydi.
Ancak 1995 Anayasa deifliklii, yurt dflnda bulunan Trk vatandafllarnn oy hak-
kn anayasal bir hak hline getirmifl; stelik bu hakk yalnzca TBMM seimleri ile
de snrlamamfltr.
Yurt dflndaki Trk vatandafllarnn ilgili Anayasa hkm erevesinde seme
hakkn kullanabilmesini salamak amacyla 298 sayl Seimlerin Temel Hkmle-
ri ve Semen Ktkleri Hakknda Kanunda 2008de deifliklik yaplmfltr. Yaplan
bu deifliklikle Anayasaya uygun olarak yurt dfl semenlerin yalnzca milletveki-
li genel seimleri ile halkoylamalarnda deil, ayn zamanda Cumhurbaflkan sei-
minde de oy vermesi olanakl hle getirilmifltir.
Yasa koyucu oy verme biimlerini de eflitlendirmifltir. Buna gre, yurt dfl se-
menler sandk, mektup, gmrk kaplarnda oy kullanma veya elektronik oylama
yntemlerinden birine gre oy kullanabilecektir. Ne var ki Anayasa Mahkemesi,
yasann ngrd oy verme yntemlerinden mektupla oy kullanma yntemini
semenin oyunu kullanrken aile yelerinden ve sosyal evresinden gelebilecek
her trl etkiye ak olmas nedeniyle semenin iradesini korumaya elveriflli bul-
mamfl; bu yntemi serbest ve gizli oy ilkesine, dolaysyla Anayasann 67. madde-
sine aykr bularak ilgili dzenlemeyi iptal etmifltir (E. 2008/33, K. 2008/113, Kt.
29.5.2008, RG. 5.7.2008, 26927).
Eflit Oy
Servet, cinsiyet, eitim gibi unsurlara baklmakszn herkesin tek bir oy hakkna sa-
hip olmasdr.
Gizli Oy
Semenin oyunu kimsenin grmeyecei biimde kullanmasdr. 298 Sayl Yasa,
Anayasann bu emrine uygun bir dzenleme getirmifltir. Buna gre oy verme yeri
oy serbestliini ve gizliliini salayacak, ierisi dflardan gzetlenemeyecek ve oy
pusulasn semenin inceleyip zarflayabilecei flekil ve nitelikte kapal olmaldr.
Oylarn Ak Saym ve Dkm

Oy verme ifllemi tamamlandktan sonra oylarn saym ve dkmnn kamuya ak
olarak yaplmas gerekir. Bu ilkenin amac, seimlerin drstln salamak, se-
im sonularnn semen iradesini tam olarak yanstmasn gvenceye almaktr.
Seimlerin Yarg Organnn Ynetim ve Denetiminde

Yaplmas
Seim srecine ve seim sonularna iliflkin btn itirazlarn bamsz ve tarafsz
yarg mercileri tarafndan zlmesi seimlerin drstlnn en nemli gerekle-
rinden biridir. lkemizde bu grev Yksek Seim Kuruluna verilmifltir. Anaya-
sann 79. maddesine gre Yksek Seim Kurulu yedi asl ve drt yedek yeden
oluflur. yelerin alts Yargtay, befli Danfltay Genel Kurullarnca kendi yeleri ara-
sndan ye tamsaylarnn salt ounluunun gizli oyu ile seilir.
Seimlerin bafllamasndan bitimine kadar, seimin dzen iinde ynetimi ve
drstl ile ilgili btn ifllemleri yapma ve yaptrma, seim sresince ve seim-
den sonra seim konularyla ilgili btn yolsuzluklar, flikyet ve itirazlar inceleme
ve kesin karara balama ve Trkiye Byk Millet Meclisi yelerinin seim tutanak-
larn ve Cumhurbaflkanl seim tutanaklarn kabul etme grevi Yksek Seim
Kurulunundur. Yksek Seim Kurulunun kararlar kesindir. Bunlar aleyhine baflka
bir merciye baflvurulamaz.
ounluun Ynetim ve Aznln Varolma Hakk

Demokratik devlet ilkesi, serbest ve drst seimler sonucunda semenlerin o-
unluunun onayn almfl siyasal parti ya da partilerin belli bir sre iin lkeyi y-
netme hakkna dayanr. Ancak bu, muhalefetin yaflama ve kendini serbeste se-
menlere ifade etme hakkn ortadan kaldramaz. Demokratik devlet ilkesi, aznlk-
ta kalan siyasal parti ya da dflncelerin semenin ounluunu ikna etmek yoluy-
la bir gn iktidara gelme olanan salayacak ara ve mekanizmalar salamaldr.
Dolaysyla demokratik devlet, tek bir grfl ya da dflncenin egemenliine deil,
oulculua, yani farkl grfl ve dflncelerin bir arada ve yanyana yaflamas esa-
sna dayanr.
Demokrasi, ancak oulcu bir dflnsel ve siyasal iklimde sz konusu olabilir.
Bu da temel hak ve zgrlklerin tannmas ve gvence altna SIRA SZDE ile mm-
alnmas SIRA SZDE
kndr. Siyasal iktidarn el deifltirmesi, hkmeti elefltirebilme zgrl ile mu-
halefet etme hakkna sayg lsnde gerekleflebilir. oulculuk ilkesi, berabe-
rinde kurumsal bir dzenlemeyi de gerektirir. oulcu siyasal ve toplumsal yapy
gvenceye almann en nemli aralarndan biri, gler ayrl gibi yollarla iktida-
r elinde bulunduranlar dengelemektir (Kabolu, 2011: 215). S O R U S O R U
Siyasal iktidarn el deifltirmesi, hkmeti elefltirebilme zgrlD ile

K K muhalefet
AT etme DKKAT
hakkna sayg lsnde gerekleflebilir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P K T A P
Siyasal Faaliyet ve Siyasal Partiler

adafl demokrasi, farkl siyasal grfl ve programlar erevesinde kurulmufl siya-
sal partilere dayanr. Siyasal parti, halkn desteini salamak yoluyla devlet meka-
nizmasnn denetimini ele geirmeye ya da srdrmeye alflan, srekli ve istikrar-
l bir rgte sahip siyasal topluluk olarak tanmlanabilir (zbudun, 1977: 4). Siya-
sal partiler toplumdaki dank grfl ve eilimlere aklk getirme, seimlerde
aday gsterme yoluyla siyasal ynetim makamlarnn doldurulmasn salama, o-
unluk olmalar durumunda iktidarn kullanlmasna katlma, ulusal ve uluslarara-
s sorunlar konusunda halk aydnlatma, eitme ve kendi doktrinleri dorultusun-
da bilinlendirme gibi ifllevler grr (Tezi, 2011: 346-347).
Trkiyede siyasal partiler ilk kez 1961 Anayasasnda dzenlenmifltir. 1961
Anayasasnn izinden giden 1982 Anayasas da siyasal partileri anayasal gvence-
ye almfltr. 1982 Anayasasna gre siyasal partiler demokratik siyasal yaflamn vaz-
geilmez unsurudur (md. 68/2). Bunun sonucu, hem vatandafllarn siyasal faaliyet-
te bulunma zgrlne sahip olmas hem de siyasal partilerin serbeste kurulma-
s ve alflmasdr.
Anayasann 67/1. ve 68/1. maddeleri bu dorultuda dzenlemeler ierir. Buna
gre vatandafllar, kanunda gsterilen koflullar erevesinde bamsz olarak veya
bir siyasal parti iinde siyasal faaliyette bulunma, siyasal parti kurma ve usulne
gre partilere girme ve partilerden ayrlma hakkna sahiptir. Anayasaya gre siya-
sal partiye girme yafl en az on sekizdir.
Hkimler ve savclar, Sayfltay dhil yksek yarg organlar mensuplar, kamu
kurum ve kurulufllarnn memur statsndeki grevlileri, yaptklar hizmet bak-
mndan ifli nitelii taflmayan dier kamu grevlileri, Silahl Kuvvetler mensuplar
ile yksekretim ncesi rencileri siyasal partilere ye olamaz. Yksekretim
elemanlar ise ancak siyasal partilerin merkez organlarnda grev alabilir. Anaya-
sann 68/3. maddesi uyarnca siyasal partiler nceden izin almadan kurulur. Dola-
ysyla siyasal partiler yasada belirtilen belgeleri iflleri Bakanlna vermekle t-
zelkiflilik kazanr.
Siyasal Partilere Devlet Yardm ve Mali Denetim

Siyasal partilerin, demokratik yaflamn vazgeilmez unsuru olarak stlendikleri ifl-
levleri yerine getirebilmesi, ayn zamanda da semene kendi programlarn tanta-
bilmesi iin belirli bir mali kaynaa gereksinimi vardr. Siyasal partilerin mali kay-
naa sahip olmas, onlarn baflka toplumsal ve ekonomik glerin etkisi altna gir-
mesini nlemek asndan da nem taflr. Siyasal partiler ye aidatlar ve bafl gi-
bi yollarla gelir elde eder. Ancak bu, zellikle ye says az olan siyasal partiler a-
sndan genellikle yeterli olmaz. O nedenle siyasal partilere, hem onlarn hibir
ekonomik gcn etkisinde kalmadan serbeste varln srdrmesi hem de ken-
disinden beklenen ifllevleri hakkyla yerine getirmesini salamak amacyla gn-
mzde ok sayda demokratik lkede devlet mali yardm yapmaktadr.
Siyasal partilere devlet yardm ilk kez 1982 Anayasasnn 68. maddesine yaplan
ekle anayasal gvenceye kavuflturulmufltur. Buna gre siyasal partilere devlet yeter-
li dzeyde ve haka mali yardm yapar. 2820 sayl Siyasi Partiler Kanununa gre mil-
letvekili genel seimlerinde yzde on barajn aflmfl siyasal partilerle genel seimler-
de yzde yediden fazla oy alan, ancak TBMMde temsil edilmeyen partilere devlet her
yl mali yardm yapar. Seim harcamalarn karfllamak amacyla bu yardmlar, yerel
seimlerin olduu yl iki katna, genel seimlerin olduu yl ise katna karlr.
Genel seimlerde yzde yediden fazla oy alamamfl partilerin bu olanaktan ya-

rarlandrlmamasnn anayasaya uygunluu tartflmaldr. nk Anayasa, siyasal
partilere yaplacak devlet yardm konusunda herhangi bir baflar lt getirme-
den bu yardmn yeterli dzeyde ve haka yaplmasn ngrmfltr. Ayrca sz
konusu dzenlemenin, genel seimlerde yzde yediden az oy almfl siyasal parti-
lerle yzde yediden ok oy almfl ve mali yardmdan yararlanan siyasal partiler ara-
snda adil yarflma ilkesini devletten mali yardm alan partiler lehine bozduu iin
demokratik devlet ilkesine aykr olduu ileri srlebilir.
Ne var ki Anayasa Mahkemesi bu grflte deildir. Mahkemeye gre, Haka
ifadesi, belirli rgtlenme yaygnlna ulaflmfl ve belirli toplumsal onaya mazhar
olmufl partilerin, seimlerde elde ettii baflar dzeylerine gre Devlet yardmndan
yararlanaca biiminde anlafllmaldr. ... Siyasi partilerin temel amac seimlere
katlarak mill iradenin ortaya kmasna araclk etmek ve yeterli semen destei-
ni elde ederek ynetime katlmaktr. Bu nedenle, seimlere katlabilme koflullarn
salayamayan ve seimlere katld hlde ald oyla yeterli oranda semen kitle-
sinin gvenini kazanamad anlafllan bir siyasi partinin mill iradenin oluflumuna,
daha byk semen kitlesinin gvenini kazanan gl partiler gibi katkda bulu-
naca dflnlemez. Dava konusu dzenlemeyle partilerin byklk ve gleri-
ne gre demokratik siyasi hayata katklar lt olarak dikkate alnmak suretiyle
devlet yardmndan yararlanmalar ngrlmfltr. Bu ltn objektif ve makul
olmad sylenemeyecei gibi itiraz konusu kurallarda yer alan oranlarn da l-
sz olduu sonucuna ulafllamaz. (E. 2008/42, K. 2008/167,SIRA SZDE
Kt.20.11.2008, R.G. SIRA SZDE
18.3.2009, 27173).
Siyasal partilerin gelir ve giderlerinin amalarna uygun olmas gerekir (md.
69/3). Bunun denetimini ise Sayfltaydan yardm alarak Anayasa Mahkemesi ya-
par. Bir siyasal partinin, Anayasa Mahkemesinin yasaya uygun olmadn saptad-
gelir ve giderleri hazineye gelir kaydedilir. S O R U S O R U
Genel seimlerde yzde yediden fazla oy alamamfl partilerin bu olanaktan

D K K A Tyararlandrl- DKKAT
mamasnn anayasaya uygunluu tartflmaldr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Siyasal Partilere Getirilen Snrlamalar
1982 Anayasas, 1961 Anayasasnda olduu gibi siyasal partileri demokratik yafla-
mn vazgeilmez bir unsuru olarak grmekle birlikte siyasalAMALARIMIZ
partilere snrsz bir AMALARIMIZ
zgrlk alan da tanmamfltr. Anayasann 68 ve 69. maddelerinde siyasal partile-
rin faaliyetlerine, rgtlenme ve alflmalarna ynelik ok sayda snrlama vardr.
Bu snrlamalar flyle sralanabilir: K T A P K T A P
Siyasi partilerin tzk ve programlar ile eylemleri, Devletin bamszlna,
lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, insan haklarna, eflitlik ve hu-
kuk devleti ilkelerine, millet egemenliine, demokratikT Eve
L E Vlaik
Z Y OCumhuriyet
N TELEVZYON
ilkelerine aykr olamaz; snf veya zmre diktatrln veya herhangi bir
tr diktatrl savunmay ve yerlefltirmeyi amalayamaz; su ifllenmesini
teflvik edemez.
NTERNET NTERNET
Hkimler ve savclar, Sayfltay dhil yksek yarg organlar mensuplar, ka-
mu kurum ve kurulufllarnn memur statsndeki grevlileri, yaptklar hiz-
met bakmndan ifli nitelii taflmayan dier kamu grevlileri, Silahl Kuv-
vetler mensuplar ile yksekretim ncesi rencileri siyasi partilere ye
olamaz.
Siyasi partilerin faaliyetleri, parti ii dzenlemeleri ve alflmalar demokrasi

ilkelerine uygun olur. Bu ilkelerin uygulanmas kanunla dzenlenir.
Temelli kapatlan bir siyasal parti bir baflka ad altnda kurulamaz.
Siyasi partiler ticari faaliyette bulunamaz.
Siyas partilerin gelir ve giderlerinin amalarna uygun olmas gerekir.
Yabanc devletlerden, uluslararas kurulufllardan ve Trk uyrukluunda ol-
mayan gerek ve tzel kiflilerden maddi yardm alamaz.
Yukarda saylanlarn dflnda, Siyasal Partiler Kanununda da siyasal partilere
ynelik baz ek snrlamalar ve yasaklar bulunmaktadr.
Siyasal Partilerin Kapatlmas

1982 Anayasasnn 69. maddesine gre siyasal partiler durumda Anayasa Mah-
kemesi kararyla temelli kapatlabilir. Birincisi, siyasal partinin tz ve program-
nn Anayasann 68/4. maddesine aykr olmasdr. 68/4. madde, siyasal partilerin
tzk ve programlarnn devletin bamszlna, lkesi ve milletiyle blnmez b-
tnlne, insan haklarna, eflitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenlii-
ne, demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine aykr olamayacan; snf veya zm-
re diktatrln veya herhangi bir tr diktatrl savunmay ve yerlefltirmeyi
amalayacan; su ifllenmesini teflvik edemeyeceini ngrmektedir.
kincisi, bir siyasal partinin 68/4. maddedeki yasaklara aykr fiillerin ifllendii
bir odak hline gelmesi durumunda o parti kapatlr. Anayasa, hangi durumlarda
odak hline gelme koflulunun gereklefleceini de belirtmifltir. Buna gre, 68/4.
maddeye aykr fiiller o partinin yelerince youn bir flekilde ifllendii ve bu du-
rum o partinin byk kongre veya genel baflkan veya merkez karar veya ynetim
organlar veya TBMMdeki grup genel kurulu veya grup ynetim kurulunca zm-
nen veya aka benimsendii yahut bu fiiller dorudan doruya anlan parti or-
ganlarnca kararllk iinde ifllendii takdirde, sz konusu fiillerin oda hline gel-
mifl saylr.
ncs, siyasal partinin yabanc devletlerden, uluslararas kurulufllardan ve
Trk uyrukluunda olmayan gerek ve tzel kiflilerden maddi yardm almasdr.
Bir siyasal partinin, yukarda belirtilen durum dflnda kapatlmas mmkn
deildir. Anayasada ve yasada yer alan dier snrlama ve yasaklar iin ancak ka-
patma yaptrm dflnda ngrlecek baflka yaptrmlar uygulanabilir.
Bir siyasal partinin tzk ve program ya da eylemlerini 68/4. maddeye aykr
bulmas durumunda Anayasa Mahkemesi, o partiyi temelli kapatmak yerine, dava
konusu fiillerin arlna gre ilgili siyasal partinin devlet yardmndan ksmen veya
tamamen yoksun braklmasna karar verebilir. Buna karfllk, yabanc devletlerden,
uluslararas kurulufllardan ve Trk uyrukluunda olmayan gerek ve tzel kiflilerden
maddi yardm ald Anayasa Mahkemesi tarafndan saptanan bir siyasal parti iin te-
melli kapatma dflnda baflka bir yaptrm ngrlmemifltir. Siyasal partinin devlet
yardmndan ksmen veya tamamen yoksun braklmas yaptrm, aktr ki yalnzca
bu yardm alan siyasal parti asndan bir anlam ifade edecektir. Bu da bu yardm
alan ve almayan siyasal partiler arasnda eflitsiz bir durum yaratmaktadr.
Siyasal partiler Cumhuriyet Baflsavclnn aaca dava zerine Anayasa Mah-
kemesi tarafndan kapatlr. Anayasa Mahkemesi kapatma kararn, katlan yelerin
te iki ounluuyla verir. Temelli kapatlan bir parti bir baflka ad altnda kurula-
maz. Bir siyasal partinin kapatlmasnn dier bir sonucu da, siyasal partinin temel-
li kapatlmasna beyan veya faaliyetleriyle sebep olan kurucular dhil yelerinin,
Anayasa Mahkemesinin temelli kapatmaya iliflkin kesin kararnn Resm Gazetede
gerekeli olarak yaymlanmasndan bafllayarak befl yl sreyle bir baflka partinin

kurucusu, yesi, yneticisi ve deneticisi olamamasdr. Bu durumdaki milletvekili-
nin Meclis yeliinin dflmesine hkmeden Anayasann 84/5. maddesi ise 2010
Anayasa deifliklikleriyle kaldrlmfltr.
Anayasa Mahkemesi 1982 Anayasas dneminde ok sayda siyasal partiyi ka-
patmfltr. Anayasa Mahkemesinin kapatma kararlarnn byk ounluu devletin
lkesi ve milletiyle blnmez btnl ile laik devlet ilkesine aykrla dayan-
mfltr. Mahkemenin, kapatma kararlarnda genellikle Anayasada ve Siyasal Partiler
Yasasndaki yasaklar kat yorumlad gzlemlenmektedir. Anayasa Mahkeme-
sinin bu yaklaflm Trkiye asndan balaycl olan AHM itihatlaryla badafl-
mamaktadr. AHMye gre kapatma yaptrm ancak istisnai durumlarda uygulan-
maldr. Partinin fliddet kullanmaktan kanmas ya da fliddet kullanmay teflvik et-
memesi gerekir. Siyasal partinin nerdii siyasal projenin kendisi de ierik bak-
mndan demokrasinin temel ilkeleriyle badaflmaldr. Bu iki koflula uyduu sre-
ce, bir partinin mevcut anayasal dzende radikal deifliklikleri savunmas kapatma
nedeni saylmamaldr. AHM, Refah Partisi dflnda Trkiyeye karfl alan btn
parti kapatma davalarnda iflte bu gerekeyle Trkiye aleyhine karar vermifltir (z-
budun, 2006: 100-102).
Siyasi partilerin faaliyetlerine iliflkin snrlamalar sralaynz. SIRA SZDE SIRA SZDE
2
N
SOSYAL DEVLET
A M A Sosyal devlet ilkesinin temel zelliklerini anlatabilmek.

5 S O R U S O R U
Sosyal devlet, vatandafllarna insan onuruna yaraflr asgari bir yaflam dzeyi sala-
mak amacyla genifl ve kapsayc sorumluluk alan devlete verilen D K K Aaddr.
T Sosyal DKKAT
devlet, toplumun sosyo-ekonomik adan dezavantajl kesimlerinin lehine mda-
N N
halede bulunur. Toplumdaki sosyo-ekonomik farkllklardan kaynaklananSIRA SZDE eflitsiz- SIRA SZDE
likleri giderici nlemler alr. Sosyal devlet, sosyalist devlet anlamna gelmez. Sos-
yalist devlette retim aralar devlete aittir. Sosyalist devlet, toplumda mutlak bir
ekonomik eflitlik yaratmay amalar. Sosyal devlet ise zel mlkiyet ve pazar eko-
nomisi gibi kapitalizmin ilke ve kurallarn benimser. Ancak, kapitalist sistemden
kaynaklanan, toplumsal yaflam dengesiz hle sokan ve bireyin yaflamn da daya-
K T A P K T A P
nlmaz klan olumsuz koflullar trplemek ve toplumun belli kesimlerinin ezilme-
sini nlemek amacyla devletin mdahalesine olanak verir.
Sosyal devlet, toplumun gsz kesimlerine frsat eflitlii salayc nlemler alr.
TELEVZYON TELEVZYON
Frsat eflitlii, iine doduu sosyo-ekonomik eflitsizlikleri azaltp maddi ve mane-
vi varln gelifltirmesine elverecek flans ve olanak eflitliinin bireye salanmasdr.
Sosyal devlet herkese eflit deil, herkese gereksinimi lsnde yardm sunar. Bu
nedenle yardma gereksinimi olmayanlarn yardmdan yararlandrlmas NTERNET sosyal NTERNET
devlet ilkesine aykrdr (Gren, 2006: 131).
Sosyal devlet ilkesi sosyal adalet kavramyla da yakndan iliflkilidir. Sosyal ada-
let paylafltrma ilkesidir. Anayasann Bafllang Blmnn 6. fkras Her Trk va-
tandaflnn bu Anayasadaki temel hak ve hrriyetlerden eflitlik ve sosyal adalet ge-
reklerince yararlanarak ... onurlu bir hayat srdrme ve maddi ve manevi varln
bu ynde gelifltirme hak ve yetkisine doufltan sahip olduunu belirtmektedir.
Devletin temel ama ve grevlerini belirten 5. madde de sosyal adalet yerine ada-
let kavram kullanlmfltr. Ancak bunu sosyal adalet olarak anlamak daha dorudur.
Bat demokrasilerinde refah devleti olarak da adlandrlan sosyal devlet, vatan-
SIRA SZDE SIRA SZDElme kadar korur. 1917 Meksika, 1919 Weimar ve 1931 span-
dafllarn doumdan
ya Anayasalar sosyal devlete iliflkin haklar tanyan ilk anayasalardr. Sosyal devlete
D fi N E L M
ynelik dzenlemeler, zellikle II. Dnya Savaflndan sonra yaplan pek ok de-
D fi N E L M
mokratik anayasaya girerek yaygnlk kazanmfltr. Hem 1961 hem de 1982 Anayasa-
lar sosyal devlet ilkesini tanmfltr. 1982 Anayasasnda, 2. madde dflnda pek ok
S O R U S O RsosyalU
baflka maddede devlet ilkesini somutlafltran dzenlemeler bulunmaktadr.
DKKAT Frsat eflitlii,D iine

K K A Tdoduu sosyo-ekonomik eflitsizlikleri azaltp maddi ve manevi varl-
n gelifltirmesine elverecek flans ve olanak eflitliinin bireye salanmasdr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Sosyal Devleti Gereklefltirmeye Ynelik nlemler
1982 Anayasasnn 5. maddesi, devletin temel ama ve grevleri arasnda kiflinin
AMALARIMIZ temel hak AMALARIMIZ
ve hrriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle badaflmaya-
cak surette snrlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldrmaya, insann
maddi ve manevi varlnn geliflmesi iin gerekli flartlar hazrlamaya alflmak ol-
K T A P duunu saymfltr.
K T A Anayasa,
P devletin bu grevini Anayasada tannmfl sosyal haklar
ve toplumdaki gelir ve servet uurumunu azaltacak nlemler yoluyla yapmasn
ngrmektedir.
TELEVZYON TELEVZYON
Belli Toplumsal Kesimlerin Korunmas
Anayasa, belli toplumsal kesimlerin zel olarak korunmas konusunda devlete
dev yklemifltir. Bu kesimler, aile, anne ve istismara ve fliddete karfl ocuk-
NTERNET NTERNET
lar(md. 41); maddi olana olmayan baflarl renciler (md. 42); tarm ve hayvan-
clk dallarnda alflanlar (md. 45); genlik (md. 59); baflarl sporcular (md. 62);
yabanc lkelerde alflan Trk vatandafllar (md. 62); sanatlar (md. 64); orman
kyls (md. 170); Tketiciler (md. 172); esnaf ve sanatkrlar (md. 173) olarak sa-
ylabilir.
Eitim ve retim, Salk, evre ve Konut Haklar

Anayasann 42. maddesine gre kimse eitim ve retim hakkndan yoksun bra-
klamaz. lkretim, kz ve erkek btn vatandafllar iin zorunludur ve Devlet
okullarnda paraszdr. Ayrca, herkesin salkl ve dengeli bir evrede yaflama hak-
k vardr. evrenin korunmas devletin ve vatandafllarn devidir. Bireylerin salk-
l bir yaflam srmesi iin gerekli hizmeti grme grevi de devlete aittir. Herkesin
insan onuruna yaraflr bir konutta yaflamasn salayacak nlemleri alma da devle-
tin grevidir (md. 56).
alflma Yaflamna liflkin Dzenlemeler

Anayasa, bireylerin insanca yaflamasn ve alflmasn salamak amacyla baz d-
zenlemeler getirmifltir. Bu dorultuda, 49. madde alflmay hem hak hem de dev
olarak dzenlemifltir. alflmann hak olmas, kimsenin alflmaktan alkonamama-
sdr. alflma hakk, devlete herkese ifl bulma ykmll yklemez. Ancak dev-
let iflsizlii nleyemeye elveriflli ekonomik ortam yaratc nlemleri almaldr. a-
lflmann dev olmas ise alflma ile elde edilecek deerin ayn zamanda topluma
yararl bir deer olmasndan ileri gelir.
Zorla alfltrma ve angarya (md. 18) ile bireylerin yaflna, cinsiyetine ve gcne
uygun olmayan ifllerde alfltrlmasnn yasaklanmas (md. 50), alflanlara izin ve
tatil hakknn tannmas (md. 50); alflanlarn grd ifle uygun adaletli bir cret
almas ile asgari cret (md. 55); yaflllk, sakatlk, hastalk ya da iflsizlik gibi neden-
lerle alflamayan, getiri srekli ya da geici olarak kesilen kiflilerin yaflamlarn sr-
drebilmeleri iin gerekli destein salanmas (Sabuncu, 2006: 160) olarak tanmla-
nabilecek sosyal gvenlik hakk (md. 60, 61), 1982 Anayasasnda dzenlenmifltir.
1982 Anayasas, alflma yaflamna iliflkin olarak alflanlarn toplu olarak kulla-
nabildikleri sendika kurma, toplu ifl szleflmesi ve grev haklarn da gvenceye al-
mfltr. alflan-iflveren iliflkilerinde ekonomik adan gsz taraf alflanlardr. Ko-
lektif sosyal haklar olarak da adlandrlan bu haklar, alflanlarn bir araya gelerek
iflverene karfl ekonomik, sosyal ve bazen de siyasal karlarn korumay salar.
Anayasann 51. maddesi, sendika kurma hakkn alflanlar ve iflverenler bak-
mndan tanmfltr. Herkes nceden izin almadan sendika ve st kurulufllar kurma,
bunlara serbeste ye olma ve yelikten kma hakkna sahiptir. Hi kimse sendi-
kaya ye olmaya ya da yelikten kmaya zorlanamaz. Anayasann 53. maddesi ifl-
ilerle iflverenler arasnda toplu ifl szleflmesi, memurlar ve dier kamu grevli-
leriyle devlet arasnda da toplu szleflme hakkn gvenceye almfltr.
Toplu ifl szleflmesi ya da toplu szleflme, alflanlarla iflverenlerin karfllkl ola-
rak ekonomik ve sosyal durumlar ile alflma koflullarn dzenleyen szleflmedir.
1982 Anayasas, grev hakk ile lokavt 54. maddede dzenlemifltir. Grev hakk, a-
lflanlarn alflma ve cret koflullarn kendi lehlerine evirmek amacyla topluca ifli
brakmas; lokavt ise iflverenin iflileri topluca iflten uzaklafltrmasdr. Anayasa,
grev hakkn toplu ifl szleflmesinin yaplmas srasyla snrladndan, memurla-
ra ve dier kamu alflanlarna bu hak tannmamfltr. Ayrca, yalnzca toplu ifl sz-
leflmesinin yaplmas aflamasnda uyuflmazlk kmas durumunda grev hakk g-
venceye alnmfltr. 2010 Anayasa deiflikliiyle siyasal amal grevi, dayanflma
grevini, genel grevi, ifl yeri iflgalini, ifli yavafllatma, verim dflrme ve baflka trl
direniflleri yasaklayan fkra anayasa metninden karlmfltr.
Gelir ve Servet Farkllklarnn Azaltlmas

Gelir ve servet farkllklarnn azaltlmasna ynelik aralardan biri vergi politikas-
dr. Anayasaya gre, herkes kamu giderlerinin karfllanmas amacyla mali gcne
gre vergi deme ykmllndedir. Ancak vergi yknn bireyler arasndaki
dalmnda adalet ve denge esaslarnn gz nnde bulundurulmas gerekir.
Anayasa, bunu maliye politikasnn sosyal amac olarak saptamfltr (md. 73/1 ve
2). Sz konusu anayasal dzenleme, geliri ok olann kamu giderlerinin karfllan-
masna da yksek oranda, geliri dflk olann ise daha dflk oranda katlmas ya
da hi katlmamasn salayarak toplumdaki gelir eflitsizliklerini trplemeyi ama-
lar (Sabuncu, 2006: 161).
Gelir ve servet farkllklarn azaltmaya ynelik olarak Anayasada dzenlenen
bir baflka ara ise zel mlkiyet hakkna iliflkin snrlamalardr. Anayasa, mlkiyet
hakkn tanmakla birlikte bunun kullanmnn toplum yararna aykr olamayaca-
n da belirtmifltir (md. 36). Kamulafltrma ve devletlefltirme zel mlkiyete yne-
lik getirilmifl anayasal snrlamalardr (md. 46, 47).
Planlama
1961 Anayasasnda olduu gibi 1982 Anayasas da sosyal, ekonomik ve kltrel
kalknmay ve sanayinin ve tarmn yurt dzeyinde dengeli ve uyumlu biimde hz-
la geliflmesini ve toplumun snrl ekonomik kaynaklarndan verimli biimde yarar-

lanlabilmesi amacyla planlama yapmay (md. 166) ngrmfltr. Ayrca, 2010
Anayasa deiflikliiyle aralarnda alflanlarn ve iflverenlerin temsilcilerinin de bu-
lunduu Ekonomik ve Sosyal Konsey anayasal bir kurulufl hline getirilmifltir.
Sosyal ve Ekonomik Haklarn Snr

Anayasann 2001de deifltirilmifl 65. maddesi sosyal devletin anayasal ykml-
lk ve grevlerinin snrn izmektedir. Buna gre, devletin sosyal ve ekonomik
alanlardaki ykmllklerini mali kaynaklarnn yeterlilii lsnde yerine geti-
recektir. Devlet, Anayasa tarafndan kendisine verilen grevleri bu grevlerin
amalarna uygun ncelikleri gzeterek yapar. Bu madde devlete, Anayasada ken-
disine verilmifl devleri yerine getirip getirmeme konusunda mali kaynaklarn ye-
terlilii erevesinde bir takdir yetkisi tanmamaktadr. Devlet bu anayasal devle-
rin tmn yerine getirmelidir. devlerin hangi oranda ve nasl gereklefltirilece-
inin snr mali kaynaklarn yeterliliidir (Gren, 2006: 135).
SIRA SZDE Anayasada korunmas

SIRA SZDE ngrlen toplumsal kesimleri belirtiniz.
3
N
LAK DEVLET
AM A Laik devlet ilkesinin temel zelliklerini belirleyebilmek.

S O R U
6 S O R U
Din ve devletin birbirinden Laik devlet, en zl biimiyle din ve devlet ifllerinin birbirinden ayrld, tm din-
ayrlmasnn
D K K A Tideal biiminin, sel ve felsefiD inanlara
KKAT eflit mesafede duran, bunlardan hibirine ncelik ya da ay-
kamusal alann ne dine, ne
de din dflmanlna rcalk tanmayan devlet olarak tanmlanabilir. Din ve devletin birbirinden ayrlma-
N N
dayanmas;
SIRA SZDE devletin dine snn ideal SIRA
biiminin,
SZDE kamusal alann ne dine, ne de din dflmanlna dayanmas;
karfl kaytsz, dier bir
deyiflle ntr olmas olduu devletin dine karfl kaytsz, dier bir deyiflle ntr olmas olduu sylenebilir. (Ro-
sylenebilir. senfeld, 2009: 2333-34. Ntralite ilkesi iin bkz. Saj, 2004 ). Bu dorultuda, laik
AMALARIMIZ devlet tmAMALARIMIZ
inanlarn yan yana ve barfl iinde yaflamasn salayacak zemini hazr-
lamak devindedir.
Laikliin olumlu ve olumsuz olmak zere iki boyutu vardr. Devletin resmi ola-
K T A P K T A P
rak bir dine sahip olmamas, inanc ne olursa olsun herkese eflit davranmas, din
ve devlet kurumlarnn birbirinden ayrlmas, kamu ynetiminin din kurallarna da-
yanmamas laiklik ilkesinin olumsuz boyutunu oluflturur. Devletin din ve vicdan
TELEVZYON TELEVZYON
zgrln toplumdan ve kiflilerden gelecek bask ve mdahalelere karfl koru-
mas, bunu salayacak nlemleri almas ise laiklik ilkesinin olumlu yndr (Ka-
bolu, 2011: 300-301).
NTERNET Laiklikten
N T ne
E R Nanlafllmas
ET gerektii her lkenin tarihsel deneyimlerine ve klt-
rel zelliklerine gre farkllk gsterebilir. Ancak, bir devleti laik olarak tanmlaya-
bilmek iin din ve vicdan zgrlnn salanmas, toplumsal iliflkileri ve kamu-
sal alan dzenleyen hukuk kurallarnn dine dayanmak zorunda olmamas, din ve
devlet kurulufllarnn birbirinden ayrlmas gibi asgari baz unsurlarn bulunmas
gerekir. 1982 Anayasasnn hem Cumhuriyetin niteliklerini sralad 2. maddesin-
de hem de baflka pek ok maddede laiklik ilkesiyle iliflkili dzenlemeler yer al-
maktadr. Aflada laiklik ilkesinin temel unsurlar ve bunlarn 1982 Anayasasnda
dzenlenifl biimi ele alnacaktr.
Din ve Vicdan zgrlnn Gvenceye Alnmas

Din ve vicdan zgrlnn tannmas ve gvence altna alnmas laik devletin en
nemli unsurlarndan biridir. Din ve inan zgrlnn tannmas, yalnzca bi-
reylere sahip olduklar din ya da inanc srdrmelerinin deil; ayn zamanda birey-
lerin din ve inanlarn deifltirmelerinin ya da hibir inanca sahip olmamalarnn,
dinin gereklerini yerine getirmelerinin veya getirmemelerinin de gvencesini olufl-
turur. 1982 Anayasas da 24/1. maddesinde bunu dzenlemifltir. Buna gre, Her-
kes, vicdan, din inan ve kanaat hrriyetine sahiptir. Bu fkrada yer alan din
ve inan terimleri yalnzca kitabi dinlerle snrl deildir. Dier din inanfllar ve
hibir inan taflmayanlar da 24/1. maddenin gvencesi altndadr.
Din ve inan zgrlnn bir baflka boyutunu ibadet zgrl oluflturur.
badet zgrl, bireye tek baflna ya da toplulukla birlikte zel ya da kamusal
yaflamda ibadetini gereklefltirme ve inanc dorultusunda hareket etme serbestisi
tanr (Kabolu, 2002: 367). Din ve inanta olduu gibi ibadette de zorlama olma-
mas gerekir. Kimsenin ibadete, din ayin ve trenlere katlmaya, din inan ve ka-
naatlerini aklamaya zorlanamayacana iliflkin Anayasann 24/3. maddesi bunu
gvenceye almaktadr. Demokratik bir toplum ideolojik oulculuun yan sra
dinsel oulculua da dayanr. Demokratik bir toplumda eflitli din ve inanfllar bir
arada bulunur. Bunlarn birbirine engel olmamas ya da zarar vermemesi devletin
sorumluluu altndadr. Anayasann 24/3. maddesindeki dzenleme, ayn zaman-
da toplumda dinsel oulculuu korumaya da hizmet eder.
Ne var ki, lkemizde kimsenin din inan ve kanaatlerini aklamaya zorlana-
mayaca kuralna aykrlk oluflturan uygulamalara rastlanmaktadr. Din hanesinin
kimlik belgelerinde yer almas konusu buna rnek verilebilir. 2006ya kadar dine
iliflkin bilginin nfus czdannda yer almas zorunluyken 2006da karlan Nfus
Hizmetleri Kanunuyla vatandafllarn istedii takdirde kimliklerinde yer alan din
hanesini bofl brakabilmesi mmkn klnmfltr. Nfus czdannda diniyle ilgili bil-
giyi deifltirmek ya da din hanesini bofl brakmak isteyenlerin yazl bir bildirimde
bulunmas gerekmektedir. Bu durum ise bireyin din konusundaki tutumunu orta-
ya koyan bir aklama niteliindedir. Sz konusu yasal dzenleme, bireyin din ve
inancn aklamaya zorlanamayacana iliflkin anayasa kuralna aka aykrlk
oluflturmaktadr. Din ve vicdan zgrlne saygl laik bir devletin herhangi bir
nedenle bireylerin inanlarn bilme, renme, arafltrma yetkisinin olmadnn
kabul gerekir (Esen and Gnen, 2007-08: 598-601). Nitekim, AHMde Sinan
Iflk/ Trkiye kararnda ayn sonuca ulaflmfltr (2 fiubat 2010, baflvuru no. 21924/05).
Hukuk Kurallarnn Dine Dayanmak Zorunda Olmamas

Hukuk kurallarnn ortaya kflnda dorudan ya da dolayl olarak dinin rol ola-
bilir. Laiklik ilkesini benimsemifl Bat lkelerinde hafta sonu tatilinin cumartesi ve
pazar gnleri olarak benimsenmesi, lkemizde Ramazan Bayram ve Kurban Bay-
ramnn resm tatil olmas dinin hukuk kurallarn etkilemesine rnek olarak veri-
lebilir (Gzler, 2011:71). Laik devlet asndan nemli olan, hukuk kurallarnn di-
ni kurallara dayanmak zorunda olmamasdr.
Devletin Resm Dininin Olmamas

Kiflilerin kendi dinini renme, retme ve yayma hakk da din zgrl kapsa-
mnda deerlendirilir. Anayasann 24/4. maddesinde din kltr ve ahlak reti-
minin ilk ve ortaretim kurumlarnda okutulan zorunlu dersler arasnda yer ala-
ca belirtilmifltir. Bu dzenleme, hem laiklik ilkesinin temel elerinden olan her-

kesin din ve vicdan zgrlne sahip olmas anlayflna hem de devletin btn
din ve inanlara eflit uzaklkta bulunmas esasna aykrlk oluflturur. Gerekten de
devletin btn inanlara karfl tarafsz olma ykmll, onun belli bir dine y-
nelik hizmet salamasn ya da din eitimi vermesini engellemektedir.
AHM, devletin okullarda din dersi vermesini kategorik olarak Szleflmeye aykr
bulmamakta, ancak bu uygulamann din ve vicdan zgrln zedelememesi
iin baz koflullar aramaktadr. Buna gre, din dersleri ya semeli olmal; ya din
dersinin ierii btn dinler hakknda bilgi veren, nesnel, elefltirel bir nitelie ve
bakfl asna sahip olmal; ya da isteyen rencilerin bu dersten muaf olmas
mmkn klnmaldr (Hasan-Eylem Zengin/Trkiye 9 Ekim 2007, baflvuru no.
1448/04).
Bu erevede, 1982 Anayasasnda btn rencilere zorunlu tutulan Din Kl-
tr ve Ahlak Bilgisi dersinin ieriinin lkedeki inan eflitliliini yanstmamas;
nesnel ve elefltirel olmamas; bu dersi almak istemeyenlerin kendi istekleri dflnda
inanlarn aa vurmak zorunda kalmalar; uygulamada bu dersten muafiyetin
idarenin takdirine braklmas, hem laiklik ilkesine aykrlk oluflturmaktadr. Onun
yerine, din eitimi ve retiminin, 1961 Anayasasnda olduu gibi (md. 19/3) Ki-
flilerin kendi isteine, kklerin kanuni temsilcilerinin yazl istemine bal tutul-
mas ynnde bir dzenleme, eitim ve retim hakknn dzenlendii maddede
yer almaldr.
Yrrlkteki Anayasaya gre din eitim ve retiminin her flekilde devletin
gzetimi ve denetimi altndadr. Eitim ve retim, Atatrk ilkeleri ve inklaplar
dorultusunda, adafl bilim ve eitim esaslarna gre ... yaplr. Bu esaslara ayk-
r eitim ve retim yerleri alamaz (md. 42/3).
Devlet Kurulufllaryla Din Kurulufllarnn Birbirinden

Ayrlmas
Laiklik ilkesinin en nemli gereklerinden biri, din kurulufllaryla devlet kuruluflla-
rnn birbirinden ayrlmasdr. Anayasann 136. maddesine gre, Diyanet flleri
Baflkanl (DB) laiklik ilkesi dorultusunda millete dayanflma ve btnleflmeyi
salamak amacyla kurulmufl ve genel idare teflkilat iinde yer alan bir kurulufltur.
Bu erevede, Trkiyede din hizmetleri DBnin tekelinde yrtlmektedir. Laik
bir devlette esas olan bir dinsel inanta btnleflme yerine eflitli inan sahipleri-
nin kendilerine ait zel alanda yan yana yaflamalarn salamaktr. Dolaysyla,
Milli dayanflma ve btnleflme grevini dini bir kuruluflun yerine getirmesi laik-
lik ilkesiyle kolay badaflmaz (Aliefendiolu, 2001: 95).
Ayrca bugn DB bir dinin, dahas bir mezhebin egemen olduu, bte ve kadro-
su Kltr ve Turizm, Enerji ve Tabii Kaynaklar, Dfl iflleri, Sanayi ve Ticaret gibi ba-
z bakanlklardan bile kabark olan, deta devlet iinde ikinci bir devlet (Kabo-
lu, 2002: 369) izlenimi veren bir kurum niteliini taflmaktadr. Bafllangta bu ku-
rum, dinin devlet tarafndan denetlenmesinin bir arac olarak oluflturulmuflsa da
gnmzde tam tersi bir grnt sergilemektedir. Deiflik dinlerin, mezheplerin
ve inanlarn bulunduu ve bunlar arasnda atflmalarn grld bir toplumda,
bir dine ve mezhebe ait bir kurumdan dini toplumun birlefltirici bir unsuru olarak
kullanmasn istemek, dinin devlet eliyle siyasallaflmasna ve devletin bir dini ve
mezhebi yeledii sonucunun ortaya kmasna neden olmaktadr (Aliefendiolu,
2001: 96).
SIRA SZDE SIRA SZDE

S O R U S O R U
Laik bir devlette esas olan bir dinsel inanta btnleflme yerine eflitli
D inan
K K A T sahiplerinin DKKAT
kendilerine ait zel alanda yan yana yaflamalarn salamaktr. Dolaysyla, mill daya-
nflma ve btnleflme grevini din bir kuruluflun yerine getirmesi laiklik ilkesiyle kolay
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
badaflmaz.
Laikliin Korunmas AMALARIMIZ AMALARIMIZ

Anayasann 24/2. maddesi; ibadet, din ayin ve trenler dzenleme ve bunlara ka-
tlma serbestisini temel hak ve zgrlklerin ktye kullanlmasn yasaklayan 14.
madde hkmlerine aykr olmama flartna balamfltr. 24. maddenin
K T A P son fkras- K T A P
na gre Kimse devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukuki temel dzenini ks-
men de olsa din kurallarna dayandrma veya siyasi veya kiflisel kar yahut nfuz
salama amacyla her ne suretle olursa olsun, dini veya din duygularn
T E L E V Z Y O Nyahut din- TELEVZYON
ce kutsal saylan fleyleri istismar edemez ve ktye kullanamaz. Burada temel hak
ve zgrlklerin ktye kullanlma yasa din ve vicdan zgrl asndan zel
olarak dzenlenmifltir. Sz konusu dzenleme, dinin siyasal bir ara olarak kulla-
NTERNET NTERNET
nlmasn yasaklayarak dini toplumsal alanla snrl tutmay amalamaktadr (Ka-
bolu, 2010: 295).
zet
N
A M A Atatrk milliyetilii ilkesini aklayabilmek. N
A M A
Hukuk devleti ilkesini ve zelliklerini aklaya-
1 3 bilmek.
Sbjektif millet anlayfl, ulusu oluflturan insanla-
Hukuk devleti, vatandafllarn hukuki gvenlie
rn arasndaki ban ortak gemifl, ama ve lk
sahip olduu ve devlet organlarnn eylem ve ifl-
birlii, bir arada yaflama istei gibi manevi nite-
lemlerinin anayasa ve hukuka uygunluunun
lik taflmasdr. Atatrk, ulusun tanmn Bir hars-
yarg denetimine baland devlet anlamna ge-
tan (kltrden) olan insanlardan mrekkep ce-
lir. Hukuk devleti kanun devleti demek deildir.
miyet biiminde yaparak sbjektif millet anlay-
Devlet iktidarn kullanan organlar yasalara uy-
fln benimsemifltir. 1982 Anayasasnn Bafllang
gun hareket edebilir. Ancak bu, o devleti huku-
Ksm, birinci paragrafnda Anayasann Ata-
ka bal klmak iin yeterli olmayabilir. nk
trkn belirledii milliyetilik anlayfl dorultu-
hukuk devletinde yasalarn da bal olduu s-
sunda olduunu belirttikten sonra, ikinci ve ye-
tn ilkeler bulunur. Hukuk devletinden sz ede-
dinci paragraflarnda Atatrkn sbjektif millet
bilmek iin aflada ele alnan asgari unsurlarn
anlayfln yanstan ifadelere yer vermifltir. Buna
bulunmas gerekir:
gre Trk ulusu Dnya milletleri ailesinin eflit
Temel Hak ve zgrlklerin Korunmas
haklara sahip flerefli bir yesidir. Topluca Trk
Devlet Organlarnn fllemlerine Karfl Yarg De-
vatandafllarnn mill gurur ve iftiharlarda, mill
netimi
sevin ve kederlerde, mill varla karfl hak ve
Yarg Kurulufllarnn Gvenilirliinin Salanmas
devlerde, nimet ve klfetlerde ve millet hayat-
Doal Yarg lkesi
nn her trl tecellisinde ortaktr. Bu tanm, sb-
Mahkemelerin Bamszl
jektif millet anlayfln yanstmaktadr. Ayrca Ana-
Yarglk ve Savclk Gvencesi
yasa, Trk Devletine vatandafllk ba ile bal
Yasa nnde Eflitlik
olan herkes Trktr. (md.66/1) demek suretiy-
Ceza Hukuku Gvenceleri
le Trk olmay etnik bir kkene deil, hukuki bir
ba olan vatandaflla dayandrmfltr.
N
A M A
nsan haklarna saygl devlet ilkesini anlata-
2 bilmek.
1982 Anayasasnn 12/1. maddesine gre Her-
kes kifliliine bal dokunulmaz, devredilmez,
vazgeilmez hak ve hrriyetlere sahiptir. Sz
konusu dzenleme, anayasa koyucunun doal
hukuk anlayflndan etkilendiini gstermekte-
dir. Anayasann kinci Ksm Temel Haklar ve
devler baflln taflmaktadr. Bu Ksm Genel
Hkmler, Kiflinin Haklar ve devleri, Sos-
yal ve Ekonomik Haklar ve devler ve Siyasi
Haklar ve devler blmlerinden oluflur. ok
sayda olumsuz, olumlu ve aktif hak Anayasann
bu ksmnda dzenlenmifltir. Temel hak ve z-
grlkler, ancak yasayla, ilgili maddede yazl se-
beplerle ve anayasann szne ve ruhuna uygun
olarak snrlanabilir. Temel hak ve zgrlklerin
snrlanmas ayn zamanda laik cumhuriyetin ge-
reklerine de aykr olmamaldr. Ayrca snrlama
lllk ilkesi gzetilerek yaplmal ve ilgili hak-
kn zne dokunmamaldr.
N
AM A Demokratik devlet ilkesini aklayabilmek. Belli Toplumsal Kesimlerin Korunmas
4
1982 Anayasas temsil demokrasi anlayfln be- Eitim ve retim, Salk, evre ve Konut Haklar
nimsemifltir. Anayasann, 6/2. maddesinde Trk alflma Yaflamna liflkin Dzenlemeler
milletinin egemenliini Anayasann koyduu Gelir ve Servet Farkllklarnn Azaltlmas
esaslara gre yetkili organlar eliyle kullanaca- Planlama
n belirtmesi ve 7. maddesinde yasama yetkisinin Sosyal ve Ekonomik Haklarn Snr
Trk milleti adna TBMM tarafndan kullanlaca-
n ngrmesi de ulusun egemenliini dorudan N
A M A
Laik devlet ilkesinin temel zelliklerini belirleye-
kullanamayacan gstermektedir. Ulusun tem- 6 bilmek.
silcileri bu egemenlii snrsz biimde deil, Ana- Laik devlet, en zl biimiyle din ve devlet iflle-
yasann izdii snrlar iinde kullanabilir. Ayrca, rinin birbirinden ayrld, tm dinsel ve felsefi
Meclis yelerinin seildikleri blgeyi ya da kendi- inanlara eflit mesafede duran, bunlardan hibi-
lerini seenleri deil btn ulusu temsil edecei- rine ncelik ya da ayrcalk tanmayan devlet ola-
ni hkme balayan Anayasann 80. maddesi de rak tanmlanabilir. Bir devleti laik olarak tanmla-
temsil demokrasinin bilinen bir ilkesini yinele- yabilmek iin din ve vicdan zgrlnn sa-
mektedir. 1982 Anayasasnn 67. maddesine gre lanmas, toplumsal iliflkileri ve kamusal alan d-
vatandafllar, kanunda gsterilen flartlara uygun zenleyen hukuk kurallarnn dine dayanmak zo-
olarak, seme, seilme ve bamsz olarak veya runda olmamas, din ve devlet kurulufllarnn bir-
bir siyasi parti iinde siyasi faaliyette bulunma ve birinden ayrlmas gibi asgari baz unsurlarn bu-
halkoylamasna katlma hakkna sahiptir. Seim- lunmas gerekir. 1982 Anayasasnn hem Cum-
ler ve halkoylamas serbest, eflit, gizli, tek derece- huriyetin niteliklerini sralad 2. maddesinde
li, genel oy, ak saym ve dkm esaslarna g- hem de baflka pek ok maddede laiklik ilkesiyle
re, yarg ynetim ve denetimi altnda yaplr. iliflkili dzenlemeler yer almaktadr.
N
A M A
Sosyal devlet ilkesinin temel zelliklerini anlata-
5 bilmek.
Sosyal devlet, vatandafllarna insan onuruna ya-
raflr asgari bir yaflam dzeyi salamak amacyla
genifl ve kapsayc sorumluluk alan devlete veri-
len addr. Sosyal devlet, toplumun sosyo-ekono-
mik adan dezavantajl kesimlerinin lehine m-
dahalede bulunur. Toplumdaki sosyo-ekonomik
farkllklardan kaynaklanan eflitsizlikleri giderici
nlemler alr. Sosyal devlet kapitalist sistemden
kaynaklanan, toplumsal yaflam dengesiz hle
sokan ve bireyin yaflamn da dayanlmaz klan
olumsuz koflullar trplemek ve toplumun belli
kesimlerinin ezilmesini nlemek amacyla devle-
tin mdahalesine olanak verir. Sosyal devlet, top-
lumun gsz kesimlerine frsat eflitlii salayc
nlemler alr. Frsat eflitlii, iine doduu sos-
yo-ekonomik eflitsizlikleri azaltp maddi ve ma-
nevi varln gelifltirmesine elverecek flans ve
olanak eflitliinin bireye salanmasdr. Sosyal
devlet ilkesi sosyal adalet kavramyla da yakn-
dan iliflkilidir. Sosyal devleti gereklefltirmeye y-
nelik nlemler flunlardr:
Kendimizi Snayalm
1. 1982 Anayasasnn Bafllangta belirtilen ilkelerine 6. Afladaki lkelerden hangisinde yrtme organnn
iliflkin afladakilerden hangisi sylenemez? ifllemleri genel mahkemelerce denetlenmektedir?
a. Bafllang ksm pek ok adafl anayasada yer a. Trkiye
almaktadr. b. Fransa
b. 1982 Anayasasnn Bafllang ksm daha sonra c. spanya
sadelefltirilmifltir. d. talya
c. Anayasa Mahkemesi Bafllangta yer alan ilkele- e. Arjantin
ri anayasann yorumlanmasnda kullanabilir.
d. Anayasa Mahkemesi bu ilkelerden esas l 7. Afladakilerden hangisi hukuk devletini salamaya
norm olarak kullanmaldr. ynelik ceza hukuku gvenceleri arasnda yer alma-
e. Bafllangta yer alan ilkelerden somut hukuk maktadr?
normu karmak gtr. a. Kimseye ifllendii zaman su saylmayan bir fiil-
den dolay ceza verilememesi
2. Temel hak ve zgrlklerin snrlanmasna iliflkin
b. Kimseye suu iflledii zaman kanunda o su iin
afladakilerden hangisi sylenemez?
ngrlen cezadan daha fazlasnn verilememesi
a. Hibir hak ve zgrlk snrsz deildir.
c. Ceza sorumluluunun flahsilii
b. Hak ve zgrlkler gerektiinde herhangi bir
d. Sululuu mahkemece tespit edilene kadar kim-
dzenleyici ifllemle snrlanabilir.
senin sulu saylamamas
c. Temel hak ve zgrlkler ancak Anayasann il-
e. Gerektiinde sua ve kifliye zel mahkemelerin
gili maddesinde ngrlen sebeplere dayanla-
kurulmas
rak snrlanabilir.
d. Snrlama ilgili hak ve zgrln zne do-
kunamaz. 8. Afladakilerden hangisi yar-dorudan demokrasi
e. Snrlama anayasann szne ve ruhuna uygun aralar arasnda saylamaz?
olmaldr. a. Halk giriflimi
b. Plebisit
3. Afladakilerden hangisi olaanst hallerde dahi c. Halk vetosu
dokunulamayacak haklar arasnda yer almaktadr? d. Geri arma
a. Seyahat zgrl e. Halkoylmas
b. Sendika kurma hakk
c. Yaflama hakk 9. 1982 Anayasasna gre seme yafl afladakilerden
d. Dernek kurma hakk hangisidir?
e. Siyasi faaliyette bulunma hakk a. 18
b. 20
4. Kamu Bafldenetisinin grev sresi afladakilerden c. 21
hangisidir? d. 25
a. 1 yl e. 40
b. 2 yl
c. 3 yl 10. 1982 Anayasasna gre afladakilerden hangisi se-
d. 4 yl im srecine iliflkin yargsal denetimle grevlidir?
e. 5 yl a. Anayasa Mahkemesi
b. Danfltay
5. AHMye i hukuk yollarnn tketilmesinden itiba- c. Yksek Seim Kurulu
ren ka ay iinde bireysel baflvuruda bulunulabilir? d. dare Mahkemeleri
a. 6 ay
e. Yargtay
b. 7 ay
c. 8 ay
d. 9 ay
e. 12 ay
Yaflamn inden
flten karlan Havva Kaya, yeni kanun nedeniyle

ifle iade davas amak gereken T616yi bulamayn-
ca dava da aamad.
reylerin adalete eriflim, hak arama zgrl, etkili hu-
kuki yollara baflvurma haklarn ortadan kaldrdna
dikkat ekildi. Kanunun 120. maddesi ve bu maddeye
dayandrlarak karlan Hukuk Muhakemeleri Kanunu
Gider Avans Tarifesi Teblii adalete eriflimi ve yarg
hizmetlerini cretsiz yapmak bir yana ok yksek har
ve avans deme zorunluluu getiriyor. Bu dzenlemey-
le, baflta yoksullar olmak zere, toplumun adalete erifli-
mi imkansz hale geliyor.
Tebliin 3. ve 4. maddelerine gre, dava aarken, teb-
ligat ve posta cretleri, keflif giderleri, bilirkifli e tank
cretlerini ieren gider avansnn mahkeme veznesine
yatrlmas gerekiyor. Dilekedeki hesaplamaya gre,
Cenazeye gitmek istedii iin iflinden olan ve ifle iade drt yldr asgari cretle alflan ve iflinden karlan bir
davas amak iin gereken T100yi ancak 2 Ekimde iflinin 6 bin tutarndaki kdem ve ihbar tazminat ala-
toplayabilen Havva Kayaya, kanun deifliklii nedeniy- caklar iin T926,40 demesi gerekiyor:
le T616 masraf karld. Bu paray bulamayaca iin Taraf saysnn befl kat tutarnda tebligat gideri: T60
dava da aamayan Kayann avukatln stlenen, a- En az tank iin tebligat gideri: T18
dafl Hukukular Derneinden (HD) fierife Ceren Uy- En az tank iin tanklk creti: T90
sal ile Meryem Asl, kanunun iptali iin Danfltaya bafl- Bilirkifli creti: T300
vurdu. Keflif creti: T300
Bianetten Aya Sylemezin haberine gre, 1 Ekim Dier ifllemler: T50
2011de yrrle giren yeni Hukuk Muhakemeleri Ka- Peflin nisbi har: T90
nununun 120. maddesine gre, Davac, yarglama Baflvuru harc: T18,40
harlar ile her yl Adalet Bakanlnca karlacak gi- Toplam: T926, 40
der avans tarifesinde belirlenecek olan tutar, dava aar- Dilekede, flsiz kalan birinin yasal haklarn aramak
ken mahkeme veznesine yatrmak zorunda. zmit Geb- iin bu kadar yksek avans demek zorunda braklma-
zede bir inflaat firmasnda, T700 net maaflla sekreter s, o kifliyi dava aamaz hale getiriyor, Paran yoksa yar-
olarak alflan Kaya, bir akrabasnn cenazesine gitmek gy meflgul etme deniyor ifadesi kullanld. (Bianet)

iin izin istedi. Yazl izin verilmeyen Kaya, szl izin
alarak cenazeye katld. Ertesi gn mesaiye gelmedii Kaynak: Radikal http://www.radikal.com.tr/Radi-
gerekesiyle ifl akdi feshedildi. 33 yaflndaki Kaya, aile- kal.aspx?aType=RadikalDetayV3&Article-
deki tek alflan ve annesiyle babasna bakmakla y- ID=1066686&CategoryID=77
kmlyd.
5 Eyllde iflten karlan Kaya, ifle iade davas aabil-
mek iin nceki kanuna gre gereken T100yi ancak 2
Ekimde temin edebildi. Ancak kanun deiflmiflti ve da-
va ncesi yatrmas gereken tutar T616 olmufltu. Bu
miktar deyemeyen Kaya, 5 Ekimde ifle aide davas
ama flansn da kaybetti.
HAK ARAMA ZGRLN KISITLIYOR

Avukatlar Uysal ile Asl, Danfltaya kanunun yrtme-
sinin durdurulmas ve iptali istemiyle yaptklar baflvu-
ruda, Kayann dava ama hakknn da iade edilmesi
gerektiini belirtti. Dilekede, kanun deiflikliinin, bi-
Okuma Paras
VII. Sosyal Devlet lkesi let anlayflnda olduu gibi snrsz bir flekilde tanma-
1. Tanm: Sosyal devlet (sozialstaat , welfare state , mfltr. rnein Anayasamzn 35inci maddesinin ikinci
Etat providence) anlayfl, Ergun zbudun tarafndan fkrasna gre, mlkiyet ve miras haklar kamu yarar
devletin sosyal barfl ve sosyal adaleti salamak ama- amacyla kanunla snrlanabilir. Ayn maddenin n-
cyla sosyal ve ekonomik hayata aktif mdahalesini ge- c fkrasna gre de, mlkiyet hakknn kullanlmas
rekli ve meflru gren bir anlayfl olarak tanmlanmakta- toplum yararna aykr olamaz. Yine Anayasamz zel
dr[168]. Dier bir ifadeyle sosyal devlet, herkese insan teflebbs hrriyetini snrlandrmfltr. 48inci maddenin
onuruna yaraflr asgar bir hayat seviyesi [169] salama- ikinci fkrasna gre devlet, zel teflebbslerin mill
y amalayan bir devlet anlayfl olarak tanmlanabilir. ekonominin gereklerine ve sosyal amalara uygun y-
2. Tarihsel Geliflim: Jandarma Devletten Sosyal Devlete rmesini, gvenlik ve kararllk iinde alflmasn sa-
Sosyal devlet anlayfl ondokuzuncu yzylda hkim layacak tedbirleri alr. Yani devlet bu amala zel te-
olan jandarma devlet anlayflnn tersidir[170]. Liberal flebbs hrriyetini snrlandrabilir.
felsefeden esinlenen jandarma devlet anlayflna gre, 4. Sosyal Devlet - Devletilik: Bilindii gibi Atatrk il-
devletin grevleri, savunma, gvenlik ve adalet hizmet- kelerinden birisi devletiliktir. Devletilik ilkesini afla-
lerinden ibarettir. Bu anlayfla gre devlet bireylerin g- da Atatrk ilke ve inklaplarn inceleyeceimiz yerde
venliini salamal, ama onlarn faaliyetlerine mdaha- greceiz. Devletilik ilkesi, 1924 Teflkilt- Esasye Ka-
le etmemelidir. Jandarma devlet anlayflna gre, devle- nununun 2nci maddesini deifltiren 10 Kanununevvel
tin ekonomik ve sosyal hayata mdahalesi sadece ge- 1937 tarih ve 3115 sayl Kanun ile Anayasaya da gir-
reksiz deil, ayn zamanda ekonominin doal kanunla- mifltir. Ne var ki bu ilke 1961 ve 1982 Anayasalarnda
rnn iflleyiflini bozacandan zararldr da[171]. Bat top- yer almamaktadr. Anayasamz devletin sosyal ve eko-
lumlarnda jandarma devlet anlayfl ortamnda sanayi- nomik hayata mdahalesi konusunda devletilik ilke-
leflme byk lde gereklefltirilmifl, ama bunun ya- sini deil, sosyal devlet ilkesini ngrmektedir. Dev-
letilik kavramyla sosyal devlet kavram arasnda bir
nnda nemli sosyal sorunlar ortaya kmfl, gelir ve ser-
iliflki grlebilirse de, sosyal devlet, devletilik demek
vet eflitsizlikleri artmfl, snf atflmalar younlaflmfl-
deildir. Sosyal devlet ilkesi devletilii gerektirmez.
tr[172]. Bu durum karflsnda Bat toplumlar, klasik jan-
5. Sosyal Devletin Hrriyet Anlayfl: zgrlefltirme
darma devlet anlayfln terk ederek gerekli sosyal ted-
Sosyal devletin hrriyet anlayfl, klasik liberal devletin
birleri almaya bafllamfllardr[173]. Bu anlamda sosyal
hrriyet anlayflndan olduka farkldr. Klasik liberal
devlet, Ergun zbudunun gzlemledii gibi, devletin
devlette sadece kifliyi devlet karflsnda koruyan hrri-
sosyal ve ekonomik hayata mdahalesi yoluyla, snf
yetler sz konusudur[177]. Sosyal devlette ise, devlete
atflmalarn yumuflatan ve mill btnleflmeyi salama-
olumlu bir fleyler yapma devini ykleyen haklar da
ya alflan bir devlet anlayfldr[174].
sz konusudur[178]. Sosyal devlette, devletin zgrlefl-
3. Sosyal Devlet - Sosyalist Devlet: Ergun zbu-
tirme (hrlefltirme) grevi vardr. zgrlefltirme
dunun belirttii gibi, sosyal devlet, sosyalist devlet
(mancipation) kavram, zgrlk (libert) kavra-
demek deildir[175]. Sosyalist devlet retim aralar ze-
mndan farkldr. zgrlefltirme anlayflna gre, kifli an-
rinde zel mlkiyeti tamamyla ortadan kaldrr ve eko-
cak nndeki ekonomik ve sosyal engellerin kaldrl-
nomik hayatn dzenini serbest rekabete deil, merke-
masyla zgr olabilir. zgrlefltirme sosyal ve ekono-
z planlamaya dayandrr. Oysa, sosyal devlet retim
mik koflullarn gelifltirilmesiyle gereklefltirilebilecek bir
aralar zerinde zel mlkiyet hakkn ve zel tefleb-
sretir[179]. Anayasamz da bu anlayfl benimsemifltir.
bs hrriyetini tanr. Ekonomik hayatn dzeni, esas iti-
Anayasamzn devletin temel ama ve grevleri bafl-
baryla, serbest rekabete ve piyasa ekonomisi kurallar-
lkl 5inci maddesi flyle demektedir:
na dayanr[176].
Devletin temel ama ve grevleri,... kiflilerin ve toplu-
1982 Anayasas sosyalist devlet deil sosyal devlet
mun refah, huzur ve mutluluunu salamak; kiflinin te-
sistemini kabul etmifltir. Zira, Anayasamzn 35inci mad-
mel hak ve hrriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve ada-
desi, mlkiyet ve miras haklarn tartflmasz bir flekilde
let ilkeleriyle badaflmayacak surette snrlayan siyasal,
tanmfltr. Keza Anayasamzn 48inci maddesi de a-
ekonomik ve sosyal engelleri kaldrmaya, insann mad-
lflma, szleflme ve zel teflebbs hrriyetini tanmfltr.
d ve manev varlnn geliflmesi iin gerekli flartlar ha-
Bununla birlikte Anayasamz bu haklar jandarma dev-
zrlamaya alflmaktr.

6. Anayasa Mahkemesinin Sosyal Devlet Anlayfl: 1. d Yantnz yanlfl ise Bafllang lkeleri ile Toplu-
Anayasa Mahkemesi de gerek 1961, gerekse 1982 Ana- mun Huzuru, Milli Dayanflma ve Adalet Anlay-
yasas dneminde verdii kararlaryla sosyal devlet il- fl konusunu yeniden gzden geiriniz.
kesini tanmlamaya alflmfltr. rnein, 16-27 Eyll 2. b Yantnz yanlfl ise Temel Haklarn Snrlanma-
1967 tarih ve K.1967/29 sayl Kararnda sosyal devleti s konusunu baknz.
flu flekilde tanmlamfltr: 3. c Yantnz yanlfl ise Temel Haklarn Kullanm-
(Sosyal devlet) ferdin huzur ve refahn gereklefltiren nn Durdurulmas konusunu yeniden gzden
ve teminat altna alan, kifli ve toplum arasnda denge geiriniz.
kuran, emek ve sermaye iliflkilerini dengeli olarak d- 4. d Yantnz yanlfl ise Ulusal Dzey konusunu
zenleyen, zel teflebbsn gvenlik ve kararllk iinde yeniden gzden geiriniz.
alflmasn salayan, alflanlarn insanca yaflamas ve 5. a Yantnz yanlfl ise Uluslararas Dzey konu-
alflma hayatnn kararllk iinde geliflmesi iin sosyal, sunu yeniden gzden geiriniz.
iktisad ve mal tedbirler alarak alflanlar koruyan, ifl- 6. e Yantnz yanlfl ise Devlet Organlarnn fllem-
sizlii nleyici ve mill gelirin adalete uygun biimde lerine Karfl Yarg Denetimi konusunu yeniden
dalmasn salayc tedbirler alan adaletli bir hukuk gzden geiriniz.
dzeni kuran ve bunu devam ettirmeye kendini y- 7. e Yantnz yanlfl ise Ceza Hukuku Gvenceleri
kml sayan, hukuka bal kararllk iinde ve gerek- konusunu yeniden gzden geiriniz.
i bir zgrlk rejimini uygulayan devlet demektir[180]. 8. b Yantnz yanlfl ise Temsil lkesi konusunu
Anayasa Mahkemesi 26 Ekim 1988 tarih ve K.1988/33 yeniden gzden geiriniz.
sayl Kararnda da sosyal devleti flyle tanmlamfltr: 9. a Yantnz yanlfl ise Genel Oy konusunu
Sosyal hukuk devleti, gszleri gller karflsnda yeniden gzden geiriniz.
koruyarak gerek eflitlii yani sosyal adaleti ve toplum- 10. c Yantnz yanlfl ise Seimlerin Yarg Organnn
sal dengeyi salamakla ykml devlet demektir. a- Ynetim ve Denetiminde Yaplmas konusunu
dafl devlet anlayfl, sosyal hukuk devletinin, tm ku- yeniden gzden geiriniz.
rumlaryla Anayasann szne ve ruhuna uygun biim-
de kurulmasn gerekli klar. Hukuk devletinin ama
edindii kiflinin korunmas, toplumda sosyal gvenliin
ve sosyal adaletin salanmas yoluyla gereklefltirilebi- Sra Sizde Yant Anahtar
lir... Anayasann Cumhuriyetin nitelikleri arasnda yer Sra Sizde 1
verdii sosyal hukuk devletinin dayanaklarndan birini Doal yarg ilkesi, bir davaya bakacak olan mahkeme-
oluflturan sosyal gvenlik kavramnn ierdii temel nin uyuflmazln domasndan nce yasayla belirlen-
esas ve ilkeler uyarnca toplumda yoksul ve muhta in- mifl olmasdr. Kanuni Hkim Gvencesi baflln ta-
sanlara Devlete yardm edilerek onlara insan onuruna flyan Anayasann 37. maddesi bu ilkeyi dzenlemekte-
yaraflr asgar yaflam dzeyi salanmas, bylece, sosyal dir. Buna gre, Hi kimse kanunen tabi olduu mah-
adaletin ve sosyal devlet ilkelerinin gerekleflmesine el- kemeden baflka bir merci nne karlamaz. Bir kim-
veriflli ortamn yaratlmas gerekir[181]. seyi kanunen tabi olduu mahkemeden baflka bir mer-
Bu kararlar flnda, Ergun zbudun sosyal devleti k- ci nne karma sonucunu douran yarg yetkisine sa-
saca, sosyal adalet ve sosyal gvenlii salamak ve hip olaanst merciler kurulamaz.
herkes iin insan haysiyetine yaraflr asgar bir hayat
dzeyini gereklefltirmekle ykml bir devlet olarak Sra Sizde 2
tanmlamaktadr[182]. 1982 Anayasas, 1961 Anayasasnda olduu gibi, siya-
sal partileri demokratik yaflamn vazgeilmez bir unsu-
Kaynak: Kemal Gzler http://www.anayasa.gen.tr/sos- ru olarak grmekle birlikte siyasal partilere snrsz bir
yaldevlet.htm zgrlk alan da tanmamfltr. Anayasann 68 ve 69.
maddelerinde siyasal partilerin faaliyetlerine, rgtlen-
me ve alflmalarna ynelik ok sayda snrlama var-
dr. Bu snrlamalar flyle sralanabilir:
Siyasi partilerin tzk ve programlar ile eylemleri, Gnen, Levent (2011), Yargnn Bamszl ve Tarafsz-
Devletin bamszlna, lkesi ve milletiyle bln- l, Anayasa alflma Metinleri 3, Ankara, Tepav.
mez btnlne, insan haklarna, eflitlik ve hukuk Gren, Zafer (2006), Trk Anayasa Hukuku, Ankara,
devleti ilkelerine, millet egemenliine, demokratik Sekin.
ve laik Cumhuriyet ilkelerine aykr olamaz; snf ve- Gzler, Kemal (2010), Trk Anayasa Hukuku Dersleri,
ya zmre diktatrln veya herhangi bir tr dik- 9. Bask, Bursa, Ekin.
tatrl savunmay ve yerlefltirmeyi amalayamaz; brahim Kabolu (2002), zgrlkler Hukuku, 6. Ba-
su ifllenmesini teflvik edemez. s, mge Kitabevi.
Hkimler ve savclar, Sayfltay dhil yksek yarg or- brahim Kabolu (2010), Anayasa Hukuku Dersleri
ganlar mensuplar, kamu kurum ve kurulufllarnn (Genel Esaslar), Gzden Geirilmifl 7. Bask, stan-
memur statsndeki grevlileri, yaptklar hizmet ba- bul, Legal.
kmndan ifli nitelii taflmayan dier kamu grevli- Michel Rosenfeld (2009), Introduction: Can Constituti-
leri, Silahl Kuvvetler mensuplar ile yksekretim onalism, Secularism and Religion be Reconciled in
ncesi rencileri siyas partilere ye olamazlar. an Era of Globalization and Religious Revival?, 30
Siyas partilerin faaliyetleri, parti ii dzenlemeleri Cardozo Law Review: 2333-2368.
ve alflmalar demokrasi ilkelerine uygun olur. Bu den, Merih (2003), Trk Anayasa Hukukunda Eflit-
ilkelerin uygulanmas kanunla dzenlenir. lik lkesi, Ankara, Yetkin.
Temelli kapatlan bir siyasal parti bir baflka ad altn- den, Merih (2003), Trk Anayasa Hukukunda Siya-
da kurulamaz. si Partilerin Anayasaya Aykr Eylemleri Nede-
Siyas partiler ticari faaliyette bulunamaz. niyle Kapatlmalar, Ankara, Yetkin.
Siyas partilerin gelir ve giderlerinin amalarna uy- zbudun, Ergun (1977), Siyasal Partiler,2. Bas, An-
gun olmas gerekir. kara, Sevin.
Yabanc devletlerden, uluslararas kurulufllardan ve zbudun, Ergun (2006), Siyasi Parti Kapatma Davala-
Trk uyrukluunda olmayan gerek ve tzel kifliler- rnda Trk Anayasa Mahkemesi ile Avrupa nsan
den maddi yardm alamaz. Haklar Mahkemesi Arasndaki Yaklaflm Fark, Si-
yasi Partiler ve Demokrasi, Uluslararas Sempoz-
Sra Sizde 3 yum, Ankara, TBB& Ankara Barosu: 83-106.
Anayasa, belli toplumsal kesimlerin zel olarak korun- zbudun, Ergun, (2011), Trk Anayasa Hukuku, Anka-
mas konusunda devlete dev yklemifltir. Bu kesimler, ra, Yetkin.
aile, anne ve istismara ve fliddete karfl ocuklar(md. Selin Esen, Levent Gnen (2007-08), Religious Infor-
41); maddi olana olmayan baflarl renciler (md. mation on Identity Cards: A Turkish Debate, 23 Jo-
42); tarm ve hayvanclk dallarnda alflanlar (md. 45); urnal of Law and Religion: 579-603.
genlik (md. 59); baflarl sporcular (md. 62); yabanc Tanr, Blent/Yzbaflolu, Necmi (2011), 1982 Ana-
lkelerde alflan Trk vatandafllar (md. 62); sanatlar yasasna Gre Trk Anayasa Hukuku, stanbul
(md. 64); orman kyls (md. 170); Tketiciler (md. Tezi, erdoan (2009), Anayasa Hukuku, 13. Bas, s-
172); esnaf ve sanatkrlar (md. 173) olarak saylabilir. tanbul, Beta.
Uygun, Oktay (1992), 1982 Anayasasnda Temel Hak
ve zgrlklerin Genel Rejimi, stanbul, Kazanc.
Uzun, Cem Duran (2010), Anayasa Hukuku Asn-
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek dan Siyasi Partilerin Finansman, Ankara, Adalet.
Kaynaklar Yavuz Sabuncu (2006), Anayasaya Girifl, Ankara, maj.
Akllolu, Tekin (2010), nsan Haklar, Ankara, maj. Ylmaz Aliefendiolu (2001), Laiklik ve Laik Devlet,
Andrs Saj (2004), The Concepts of Neutrality and the Laiklik ve Demokrasi (ed. brahim Kabolu), m-
State, in From Liberal Values to Democratic ge Kitabevi.
Transition (ed. Ronald Dworkin), Central Europe-
an University Press: 107-145.
Erdoan, Mustafa (2011), Anayasa Hukuku, Gzden
Geirilmifl 6. Bask, Ankara, Orion.
5
TRK ANAYASA HUKUKU
Amalarmz
N
N
Yasama organnn ifllemlerini aklayabilecek,
Yrtme organnn ifllemlerini anlatabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Maddi lt tzk
fiekl lt Ynetmelik
Yasama Yetkisinin Tzk
Devredilmezlii lkesi Skynetim ve Olaanst Hl
Yasama Yetkisinin Aslilii lkesi KHK
Yasama Yetkisinin Genellii Cumhurbaflkanl Kararnamesi
lkesi Bte Yasas
TBMM Kesin Hesap Yasas
Yasa Milletleraras Anlaflmalarn Uygun
KHK Bulunmas
Parlamento Kararlar
indekiler
GRfi
Yasama ve YASAMA ORGANININ fiLEMLER
Trk Anayasa Hukuku Yrtme fllemleri
YRTME ORGANININ fiLEMLER
Yasama ve
Yrtme fllemleri
GRfi
Devletin hukuki sonular douran ifllevleri, aralarnda ifl birlii bulunan deiflik or-
ganlar tarafndan yerine getirilir ve bu ifllevler, yasama, yrtme ve yarg faaliyeti
olmak zere e ayrlr. Devletin hukuki adan ifllevlerini snflamada, maddi ve
flekl (organik) olmak zere iki lt kullanlr. Maddi lt, yaplan ifllemi, bu ifl-
levi yerine getiren kifli ve makamlar gz nnde bulundurmadan yaplan hukuki
ifllemin ieriine gre belirleyen lttr. Buna gre, yasama ifllemi genel, soyut,
srekli, nesnel, kiflisel olmayan ifllemlerdir. Yrtme ifllemi bireysel ve somuttur.
Yarg ifllemi ise hukuki uyuflmazl zen ifllemdir.
fiekl lt, devletin ifllevlerini ve bu ifllevleri yerine getirirken yapt hukuki
ifllemleri, o ifllemi yapan organa ya da yaplfl biimine gre snflayan lttr. Bu-
na gre, yasama organ tarafndan yasa ad altnda ve yasa biiminde kabul edilen
btn ifllemler yasadr. fllemin genel ve soyut ya da bireysel ve somut nitelik tafl-
mas nem taflmaz. Ayn biimde, yrtme ifllemi de yrtme organ tarafndan
yaplan ifllemlere denir. Dolaysyla yrtme organnn bir yasaya dayanmak kay-
dyla hem bireysel ve somut hem de genel ve soyut nitelikte yapt dzenleyici ifl-
lemlerin tm yrtme ifllemidir (zbudun, 2011: 187-190).
Maddi lt ve flekl lt kavramlarn tanmlaynz. SIRA SZDE SIRA SZDE

1
N
YASAMA ORGANININ fiLEMLER
A M A Yasama organnn ifllemlerini aklayabilmek.

1 S O R U S O R U
Yasama yetkisi, TBMMnin yasa yapma ve parlamento karar alma yetkisi olarak Anayasann TBMMye
tanmlanabilir (zbudun, 2011:203). Anayasann 7. maddesineD gre, K K A T yasama yet- verdii yasamaDyetkisine
KKAT
iliflkin olarak ilkeden sz
kisi Trk Milleti adna TBMMye aittir. Bu yetki devredilemez. Anayasann TBMMye edilebilir. Bunlar yasama
verdii yasama yetkisine iliflkin olarak ilkeden sz edilebilir.SIRA
Bunlar yetkisinin aslilii (ilk-ellii),
SZDEyasama yet-
N N
SIRA SZDE
genellii ve
kisinin aslilii (ilk-ellii), genellii ve devredilmezliidir. Yasama yetkisinin aslilii, devredilmezliidir.
bu yetkinin ilk-el olmas ve dorudan anayasadan kaynaklanmas anlamna gelir.
Yasama yetkisinin ilk-ellii, araya baflka bir ifllem girmeksizin AMALARIMIZ
parlamentonun bir AMALARIMIZ
alan dorudan yasayla dzenleyebilmesidir. Yani, yasama organ o yasay kara-
bilmek iin hibir metnin n iznine bal deildir (zbudun, 2011: 208; Gzler,
2000: 368). K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
Yasama yetkisinin genellii, yasama organnn snrsz bir dzenleme yetkisine

sahip olmasn ifade eder. Burada yasama organ iin tek snr anayasadr. Parla-
mentonun yapt yasalarn anayasal dzenlemelere aykr olmamas, anayasann
emir ve yasaklarna uymas gerekir. Yasama organnn genellii, ayn zamanda y-
rtme organna zglenmifl bir alann olmamas anlamna da gelir. Bu ilke gere-
ince, yasama organ her konuyu istedii ayrntda dzenleyebilir.
Ancak yasama organnn her konuyu dzenleyebilme yetkisinin baz istisnalar
vardr. ncelikle, kiflilere yetki verme, memuriyete atama ifllemleri gibi salt yasala-
rn uygulanmasna dayanan ifllemler yasayla yaplamaz. Trkiyede yrtme orga-
nnn mahfuz bir dzenleme yetkisi olmamakla beraber, mahfuz bir yetki alan var-
dr. O da yrrlkteki yasalarn uygulanmasdr. Yasama organ bu alana mdahl
e edemez. Yasayla bir kifliye ykmllk yklenemez ya da bir kifli ykmllk-
ten kurtarlamaz. Maddi bakmdan yarg ifllemi de yasa biiminde yaplamaz. Ana-
yasann 9. maddesi, yarg yetkisini bamsz mahkemelere vermifltir. Ayrca, Ana-
yasa 138. maddesi ile de yarg organna dflardan gelecek mdahl eleri yasakla-
maktadr (Gzler, 2010: 237)
Yasama yetkisinin devredilmezlii ilkesi, yasama organnn dzenleme alanna
giren ve yasama ifllevi niteliinde olan ifllemlerin baflka bir organ tarafndan yapl-
masn yasaklamaktadr. Yasama organnn dzenleme alanna giren ifllemlerin ba-
flnda da yasa gelir. Yasann tanm Anayasada ak bir biimde yaplmamfltr. Ya-
sa, genel olarak flekl ve maddi olmak zere iki ayr biimde tanmlanr. fiekl yasa,
yasama organ tarafndan yasa ad altnda yaplan ifllemdir. fiekl yasa, metnin ieri-
ine deil, o metni kimin yaptna bal olarak tanmlanr. Maddi yasa ise genel,
soyut, kiflisel olmayan kurallar ieren metne verilen addr. Maddi yasa, tzk ve y-
netmelik gibi flekl adan idari dzenleyici ifllemleri de kapsar (Tezi, 2009: 14).
Dolaysyla, yasama yetkisinin devredilmezlii ilkesi gereince, flekl yasayla
yaplmas gereken bir dzenleme baflka bir organ ya da kuruma braklamaz. Ana-
yasada yasayla dzenlenmesi ngrlen bir konu, baflka bir hukuki ifllemle yap-
lamaz. Ancak bu, yasama organnn dzenleme alan iine giren bir konunun en
ince ayrntsna kadar yasayla dzenlenmesi anlamna da gelmez. Bir konuya ilifl-
kin asl-i kurallar yasayla konabilir. kincil nitelikte ve uygulamaya iliflkin kurallar
ise idari dzenleyici ifllemlere braklabilir (Tezi, 2011: 17; zbudun, 2011: 282).
Nitekim Anayasa Mahkemesi de ok saydaki kararnda ayn dorultuda grfl
belirtmifltir. Mahkemeye gre, Anayasada yasa ile dzenlenmesi ngrlen ko-
nularda, yrtme organna, genel, snrsz, esaslar ve erevesi belirsiz bir dzen-
leme yetkisi verilemez. Yrtmeye devredilen yetkinin Anayasaya uygun olabil-
mesi iin yasada temel hkmlerin ya da temel esaslarn belirlenmesi, ancak uz-
manlk ve ynetim tekniine iliflkin konularn dzenlenmesinin yrtme organna
braklmas gerekir (E. 2008/79, K. 2011/74, Kt. 12.5.2011, RG. 23.7.2011, 28003;
E. 2008/51, K.2011/46, Kt. 10.3.2011 R.G. 14.05.2011, 27934; E. 2007/2, K. 2011/13,
Kt. 13.1.2011, RG. 23.7.2011, 28003; E. 2007/50, K. 2010/49, Kt. 24.3.2010, R.G.
30.12.2010, 27801; E.1987/28, K.1988/16, Kt. 3.06.1988, RG.20.08.1988, 19905).
Yasama yetkisinin devredilmezlii ilkesi asl olmakla birlikte, bizzat 1982 Ana-
yasas, TBMMnin kabul edecei bir yetki yasasyla Bakanlar Kuruluna Kanun
Hkmnde Kararname (KHK) karma yetkisi verebileceini ngrerek bu ilkeye
istisna getirmifltir.
Yasama ifllemi, yasama organ tarafndan yaplan btn hukuki ifllemlerin ortak
addr (ba, 2008: 140)). Yasama organnn da bir tzel kiflilii vardr. Bu tzel ki-
flilik TBMM Baflkanl tarafndan temsil edilir. TBMM Baflkanl da tzel kiflilik s-
5. nite - Yasama ve Yrtme fllemleri 95
fatyla hak ve bor altna girebilir. TBMM Baflkanlnn kendiSIRA SZDE ve perso-
malvarl SIRA SZDE
neli ile ilgili yapt ifllemler yasama ifllemi deildir (Gzler, 2000: 373). Yasama ifl-
lemleri yasalar ve TBMMnin ald kararlardr. Aflada yasa, DAnayasada
fi N E L M
baz a-
D fi N E L M
lardan dier yasalardan farkl olarak dzenlenmifl bte ve kesin hesap yasalar,
uluslararas anlaflmalarn onaylanmasna iliflkin yasa, TBMM karar ile tzk ya-
S O R U S O R U
sama ifllemi trleri olarak ayr ayr ele alnacaktr.
Yasama yetkisinin genellii, yasama organnn snrsz bir dzenleme

D yetkisine
KKAT sahip ol- DKKAT
masn ifade eder. Burada yasama organ iin tek snr anayasadr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Yasa
TBMMnin Anayasa ve tzkte belirtilen yntem ve esaslara gre, yasa ad altn- TBMMnin Anayasa ve
da yapt, kural olarak genel, soyut, nesnel, srekli nitelikte olan ifllemlere yasa
AMALARIMIZ tzkte belirtilen yntem
AMALARIMIZ
ve esaslara gre, yasa ad
denir (Nezirolu, 2008: 241). Yrtmenin KHK, tzk, ynetmelik gibi adlarla yap- altnda yapt, kural olarak
t dzenleyici ifllemler de genel, soyut, nesnel, srekli niteliktedir. Yrtmenin genel, soyut, nesnel, srekli
nitelikte olan Kifllemlere
T Ayasa
dzenleyici ifllemlerini yasadan ayran yn, onu yapan organK ve Tyaplfl
A P yntemi- denir.
P
dir. Yasa yapma yetkisi yalnzca TBMMye aittir. TBMM bu yetkisini Anayasa ve
TBMM tznde bu konuya iliflkin konmufl dzenlemelere gre kullanmak zo-
rundadr. Aflada yasalaflma sreci 1982 Anayasas ile TBMM Ttz
E L E V Z Y Odzenleme-
N TELEVZYON
leri erevesinde ele alnacaktr.
Yasalar, ya milletvekilleri tarafndan yasa teklifi (nerisi) ile ya da Bakanlar
Kurulu yasa tasars ile yaplr. Yasa teklifi, en az bir milletvekili tarafndan; yasa ta-
NTERNET NTERNET
sars, baflbakan da dhil olmak zere Bakanlar Kurulunun tm tarafndan imza-
lanarak TBMM Baflkanlna sunulur. Yasa teklif ve tasarlar yazl ve gerekeli ol-
maldr. Bir tam yl gemedike Genel Kurulda reddedilmifl teklif ya da tasar ay-
n yasama dnemi iinde yeniden TBMMye sunulamaz. Bir yasama dneminde
sonulandrlamamfl teklif ve tasarlar hkmsz saylr. Buna kadk olma denir.
Yasa tasar ve teklifleri Meclis Baflkanlnca dorudan ilgili komisyonlara ha-
vale edilir. Komisyonlar, yasa yapmnda iflin mutfadr. Yasa metni zerinde par-
tiler arasnda tavizler ve uzlaflmalar komisyonlarda salanr. Komisyon teklif ya da
tasar hakknda bir rapor hazrlar ve bunu Meclis Baflkanlna sunar. Baflkan bu
raporu bastrp milletvekillerine datr.
Bundan sonra Genel Kurulda grflme aflamasna geilir. Komisyon raporu,
Genel Kurul aksine karar almadka, raporun datm tarihinden itibaren 48 saat
gemedike Genel Kurulda grflmeye bafllanamaz. Genel Kurulda nce yasa ta-
sars ya da teklifinin tm zerinde grflme alr. Ardndan maddelere geilme-
si oya sunulur. Maddelere geilmesi kabul edilmezse teklif ya da tasar reddedil-
mifl saylr. kinci aflama, maddelerin ve bu maddeler zerinde verilen deifliklik
nergelerinin tek tek grfllmesi ve oylanmasdr. Bundan sonra tasar ya da tek-
lifin tm zerinde oylamaya geilir. Toplant yeter says, yani TBMM ye tam sa-
ysnn en az te biri olan 184 salandktan sonra, toplantya katlanlarn salt o-
unluuyla yasa kabul edilir. Ancak bu say hibir flekilde ye tam saysnn drt-
te birinin bir fazlasndan, yani 139dan az olamaz.
Kanun tasar ve teklifleri Genel Kurulda kabul edildikten sonra yasa niteliini
alr. Bu durumda bile sz konusu yasann uygulanma yetenei yoktur. Yasann uy-
gulanabilmesi, yani vatandafllar balamas iin cumhurbaflkan tarafndan imzalan-
mas ve Resm Gazetede yaymlanmas gerekir.
Cumhurbaflkan TBMMce kabul edilen bir yasay 15 gn iinde Resm Gaze-
tede yaymlar ya da gerekeli olarak bir daha grfllmek zere TBMMye geri
gnderir (An. md. 89). Cumhurbaflkannn gerekesi anayasaya aykrlk iddias gi-
bi hukukilik ya da yasann uygun ve yerinde olmadna iliflkin yerindelik unsur-
larndan birine ya da ikisine birden dayanabilir. TBMM, cumhurbaflkannn geri
gnderdii yasay zerinde hibir deifliklik yapmadan aynen kabul ederse cum-
hurbaflkan bunu Resm Gazetede yaymlamak zorundadr. Meclis yasay deiflti-
rerek kabul ederse cumhurbaflkan deifltirilmifl yasay yeniden TBMMye geri gn-
derebilir. Resm Gazetede yaymlanan yasa yrrle girer. Yasa, yasa metninde
yrrlk tarihine iliflkin bir hkm varsa o tarihte; yoksa, Resm Gazetede yaym-
land gn izleyen gnden itibaren 45 gn sonra yrrle girer.
SIRA SZDE 1982 Anayasasna gre yasa yapm srecini anlatnz.

SIRA SZDE
2
Bte ve Kesin Hesap Yasalar
adafl demokrasilerde vergi koyma yetkisi, ulusun temsilcisi olan parlamentoya
aittir. Parlamento bu yetkisini yasa yoluyla kullanr. Vergi ancak yasayla konabil-
S O R U diine gre, Sdevletin
O R U harcama yapmas da yine temsil ilkesine ve yasaya dayanma-
ldr. Yllk olarak yaplan bte yasas, devlete ve kamu tzel kiflilerine kamu ge-
lirlerini toplama ve harcama yapma yetkisi verir. 1982 Anayasas, bte yasasna
DKKAT DKKAT
iliflkin ayrntl dzenlemeler getirmifltir (md.161-164).
Buna gre, bte tasars yrtme organ tarafndan hazrlanr. Bakanlar Kurulu,
N N
SIRA SZDE genel ve katma SIRA SZDEbte yasa tasarlar ile milli bte tahminlerini gsteren raporu
mali ylbaflndan, yani 1 Ocaktan en az yetmifl befl gn nce TBMMye sunar. Bt-
e tasarlar ve rapor Bte Komisyonunda grfllr. Krk yeli komisyonun en
az yirmi befl yesi iktidar grubu ya da gruplarna verilir. Bu komisyonda sadece si-
yasal parti gruplar deil bamszlar da temsil edilir. ktidar partisi ya da partileri-
K T A P nin TBMM Kiindeki T A Pye oran daha fazlaysa komisyonda yirmi beflten daha byk
bir sayyla temsil edilir. Buna karfllk, bir aznlk hkmeti sz konusuysa en az
yirmi befl yenin iktidar partisinden olmas gerekir.
TELEVZYON Bu dzenleme,
T E L E V Z Y Oayn
N zamanda tzk hkmleri siyasi parti gruplarnn Mec-
lisin btn faaliyetlerine ye says orannda katlmalarn salayacak yolda dzen-
lenir (An. md. 95/2) yolundaki genel kuraln istisnasn oluflturur. Buradaki ama,
komisyon aflamasnda hkmetin btesinin i tutarlln ve btnln koru-
NTERNET N T E R N E 2011:
maktr (zbudun, T 221). Bte Komisyonu, bte tasarsn elli befl gn iin-
de grflr. Geriye kalan yirmi gnde, tasar, TBMM Genel Kurulunda grfllr
ve mali yl baflna kadar karara balanr.
Genel Kurulda yaplan grflmeler srasnda milletvekilleri gider artrc ve ge-
lir azaltc nerilerde bulunamaz. Bunun amac hem bte grflmelerini hzlandr-
mak, hem de milletvekillerinin bte yasas araclyla semenlerine ynelik kar
salamasn nlemektir. Bte kanununa, bte ile ilgisi olmayan hkm kona-
maz. Bu dzenleme, bte kanunuyla ak ya da rtl olarak dier yasalarda de-
ifliklik yaplmasn ya da mevcut yasa hkmlerinin kaldrlmasn yasaklamakta-
dr. Ancak Anayasa Mahkemesine gre, bir yasa kuralnn bteden gider yapma-
y ya da bteye gelir salamay gerektirir nitelikte bulunmas, mutlak biimde
bte ile ilgili hkmlerden saylmasna yetmez.
Her yasada gidere neden olabilecek deiflik trde kurallar bulunabilir. Byle
kurallarn bulunmasyla rnein, yarg, savunma, eitim, salk, tarm, ulaflm ve
benzeri kamu hizmeti alanlarna iliflkin yasalarn bteyle ilgili hkmler ierdii
kabul edilirse bu konulardaki yasalarn deifltirilip kaldrlmas iin de bte yasa-
larna hkmler koymak yoluna gidilebilir. Oysa, bu tr yasa dzenlemeleri, mad-
dedeki Bte ile ilgili hkm ibaresine dayanlarak, gider ya da gelirle ilgili bir
konuyu olaan bir yasa yerine bte yasas ile dzenlemek, Anayasann 88. ve 89.
maddelerini bu tr yasalar bakmndan uygulanamaz duruma dflrr. (E. 1998/56,
K. 1998/89, Kt. 28.12.1998, RG. 19.3.1999, 23644).
Anayasaya gre, merkez ynetim btesiyle verilen denek, harcanabilecek
miktarn snrn gsterir. Bteye harcanabilecek miktar snrnn Bakanlar Kurulu
kararyla afllabileceine dair bteye hkm konamaz. Bakanlar Kuruluna KHK
ile btede deifliklik yapmak yetkisi verilemez. Cari yl btesindeki denek art-
fln ngren deifliklik tasarlarnda ve cari ve ileriki yl btelerine mali yk geti-
recek nitelikteki kanun tasar ve tekliflerinde, belirtilen giderleri karfllayabilecek
mali kaynak gsterilmesi zorunludur. Dier yasalardan farkl olarak cumhurbaflka-
n bte yasasn geri gnderemez (md. 89). Bte yasas, dier yasalar gibi Ana-
yasa Mahkemesinin anayasaya uygunluk denetimine baldr.
Gelirlerin toplanmas ve harcamalarn bteye uygun olarak yaplp yaplmad-
nn denetlenmesi yetkisi de TBMMye aittir. Bu denetimi Anayasaya gre TBMM
adna Sayfltay yapar (md. 160). TBMM, btenin uygulanfln kesin hesap yasa ta-
sarsn kabul ya da red yoluyla denetler. Bu tasarlar Sayfltay tarafndan hazrlanan
genel uygunluk bildirimine dayanr. Anayasann 164. maddesine gre, kesin hesap
kanunu tasarlar, kanunda daha ksa bir sre kabul edilmemifl SIRAiseSZDE
ilgili olduklar SIRA SZDE
mali yln sonundan bafllayarak, en ge yedi ay sonra Bakanlar Kurulunca TBMMye
sunulur. Bte Komisyonu, bte yasa tasarsyla kesin hesap Dyasa fi Ntasarsn
ELM Genel D fi N E L M
Kurula birlikte sunar. Genel Kurul, kesin hesap yasa tasarsn, yeni yl bte yasa
tasarsyla birlikte grflerek karara balar. TBMM bu tasary kabul ederek hk-
S O R U S O R U
meti ibra etmifl olur.
Dier yasalardan farkl olarak cumhurbaflkan bte yasasn geri gnderemez

DKKAT (md. 89). DKKAT
Bte yasas, dier yasalar gibi Anayasa Mahkemesinin anayasaya uygunluk denetimine
baldr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Milletleraras Anlaflmalarn Uygun Bulunmas

1982 Anayasasna gre, milletleraras anlaflmalar TBMM tarafndan bir yasayla uy-
gun bulunur ve cumhurbaflkan tarafndan onaylanr (md. 90/1). Ancak 90. mad-
denin ikinci ve nc fkralar baz durumlarda yrtme organna uygun bulma
yasasna gerek olmadan anlaflmalar yrrle koyma yetkisi Ktanyarak
T A P Genel Ku- K T A P
rala istisna getirmifltir. kinci ve nc fkralarda yer alan anlaflmalar da cumhur-
baflkan tarafndan onaylanr. Ancak cumhurbaflkann bu yetkisini kullanmas iin
uygun bulma kanununun varl aranmaz. TELEVZYON TELEVZYON
90/2. maddeye gre, Ekonomik, ticari veya teknik iliflkileri dzenleyen ve s-
resi bir yl aflmayan antlaflmalar, Devlet Maliyesi bakmndan bir yklenme getir-
memek, kifli hllerine ve Trklerin yabanc memleketlerdeki mlkiyet haklarna
NTERNET NTERNET
dokunmamak flartyla, yaymlanma ile yrrle konabilir. Bu takdirde bu antlafl-
malar, yaymlarndan bafllayarak iki ay iinde Trkiye Byk Millet Meclisinin bil-
gisine sunulur.
90/3. maddeye gre, Milletleraras bir antlaflmaya dayanan uygulama andlafl-
malar ile kanunun verdii yetkiye dayanlarak yaplan ekonomik, ticari, teknik ve-
ya idari andlaflmalarn Trkiye Byk Millet Meclisince uygun bulunmas zorunlu-
u yoktur; ancak, bu fkraya gre yaplan ekonomik, ticari veya zel kiflilerin hak-
larn ilgilendiren andlaflmalar, yaymlanmadan yrrle konulamaz. Anayasa-
nn 90/3. maddesi iine giren, uygun bulma yasasna dayanmasna ve yaymlanma-
sna gerek olmayan anlaflmalar daha ok uluslararas savunma anlaflmalarna daya-

nan uygulama anlaflmalar niteliindedir. Asker alanda gizli kalmas gereken ay-
rntlar bu biimde dzenlenmektedir (Soysal, 1986: 303).
90/3teki istisnalarn TBMMnin n iznine dayand sylenebilir. Uygulama an-
laflmalarnn dayand ana anlaflma, TBMMnin uygun bulmasyla cumhurbaflkan
tarafndan onaylanmfltr. Kanunun verdii yetkiye dayanlarak yaplan anlaflmalar-
da ise yasama organ bir ya da birka kategori anlaflma hakknda yrtme organ-
na peflin olarak yetki vermektedir (zbudun, 2011: 225). Ayrca bu tr anlaflmala-
rn Trk yasalarnda deifliklik yapmamas gerekir. Yasalarda deifliklik getiren her
trl anlaflma Meclis tarafndan bir yasayla uygun bulunmaldr (90/4).
Anayasann 90/5. maddesine gre, usulne gre yrrle konmufl uluslarara-
s anlaflmalar yasa hkmndedir, yani yasalarla efl deerdedir. Bunlar hakknda
anayasaya aykrlk iddias ile Anayasa Mahkemesine baflvurulamaz. Yrrle
konmufl uluslararas anlaflmalarn anayasa yargs denetimi dflnda tutulmasnn
nedeninin, bunlarn Anayasa Mahkemesi tarafndan anayasaya aykr bulunmas
durumunda uluslararas alanda devletin sorumluluuna meydan vermemek; ayrca
devletler st nitelii itibariyle Anayasayla eliflebilecek olan uluslararas kurulufl-
lara devletin katlmasn salamak olduu sylenebilir (zbudun, 2011: 228).
2004 Anayasa deiflikliiyle beflinci fkraya, Usulne gre yrrle konmufl te-
mel hak ve zgrlklere iliflkin milletleraras anlaflmalarla kanunlarn ayn konuda
farkl hkmler iermesi nedeniyle kabilecek uyuflmazlklarda milletleraras anlafl-
ma hkmleri esas alnr. cmlesi eklenmifltir. Dolaysyla bu nitelikteki uluslarara-
s anlaflmalar anayasayla efl deerde ya da anayasann zerinde deildir, ancak ya-
salarn zerindedir. Temel hak ve zgrlklere iliflkin uluslararas anlaflma hk-
myle bir yasal dzenlemenin atflmas durumunda yarg organ bu atflmay tes-
pit etmeli ve uluslararas anlaflma hkmn uygulamaldr. Ancak bu, mahkemenin
her durumda uluslararas anlaflmaya ncelik vermesi gerektii biiminde anlafllma-
maldr. Yasa ile uluslararas anlaflma hkm atfltnda, yarg organnn temel hak
ve zgrl en genifl lde gvenceye alan hkm uygulamas gerekir.
Parlamento Kararlar
Parlamento karar, yasama Parlamento karar, Yasama Meclisinin yasa dflnda yapt btn ifllemlere verilen
meclisinin yasa dflnda addr (Tezi, 1972: 139). Bu kararlar, TBMMnin zerk yetkisine dayanarak olufltur-
yapt btn ifllemlere
verilen addr. duu ve Meclis Baflkan araclyla Resm Gazetede yaymlanp yrrle giren ifl-
lemlerdir. Meclis kararlar ok eflitlidir. Meclisin i yaps ve alflmalarna iliflkin
kararlara, Anayasann 95. maddesi uyarnca itzk denir. Meclis baflkan ve bafl-
kanlk divannn seilmesi (md. 94), komisyonlarn seimi, meclisin tatile girmesi
(md. 93/2), ak ve gizli oylama karar (md.83,84), Meclis seimlerinin yenilenme-
sine karar verme Meclisin i iflleyifli ve alflmalarna iliflkin kararlarna verilebile-
cek rneklerdir.
TBMM, bir milletvekilinin yasama dokunulmazlnn kaldrlmas ile Meclis
yeliinin dflmesini de karar biiminde sonuca balar (md. 83, 84). Cumhurbafl-
kann vatana ihanetle sulama (md. 105), gven ya da gvensizlik oyu verme, ge-
nel grflme, Meclis arafltrmas ya da soruflturmas almasna karar verme, yce
divana sevk (md. 98, 99, 100, 110, 111) gibi yrtme organyla iliflkili konular da
karar olarak alnr. Savafl hli ilan (92), olaanst hl ve skynetim ilan ile kal-
knma planlarn onaylama kararlar ile kamu bafldenetisi, Radyo Televizyon st
Kurulu, Sayfltay ve Anayasa Mahkemesi gibi Anayasada ve yasalarda TBMMye ta-
nnan ye seme yetkisini de Meclis karar biiminde kullanmaktadr.
Kural olarak, parlamento kararlarna karfl anayasaya aykrlk savyla Anayasa

Mahkemesine baflvurulamaz. Bunun nedeni, Meclis kararlarnn nc kifliler
zerinde etki ve sonu dourucu nitelikte olmamasdr. Bu kurala Anayasann ge-
tirdii istisnalar, yasama dokunulmazlnn kaldrlmas ile milletvekilliinin dfl-
mesine iliflkin kararlarla itzk dzenlemeleridir. Bu kararlara karfl Anayasa Mah-
kemesine baflvurulabilir.
Yasayla dzenlenmesi gereken bir konu kararla dzenlenemez. Yasa, nc
kiflilere etki ve sonu dourur. Karar ise, yukarda da belirtildii gibi, vatandaflla-
rn hukukuyla dorudan ilgisi olmayan ounlukla bireysel ve znel nitelikte ifl-
lemlerdir. Yasayla dzenlenmesi gereken bir konunun kararla dzenlenmesi, Ana-
yasann aka imza yetkisi verdii cumhurbaflkannn devre dfl braklmas sonu-
cunu dourur. Kural olarak kararlar Anayasa yargs denetiminin dflnda olduun-
dan, byle bir durum ayn zamanda usul saptrmas yoluyla o konuyu Anayasa
Mahkemesi denetiminin dflnda tutma sonucunu dourur.
Anayasa Mahkemesinin itihad da bu dorultudadr (E. 1977/6, K. 1977/14, Kt.
22.2.1977, RG. 28.3.1977, 25892). Buna karfllk, Anayasa Mahkemesi, kararla d-
zenlenmesi gereken bir konunun yasayla dzenlenebilecei grflndedir (E.
1987/23, K. 1987/27, Kt. 9.10.1987, RG. 14.10.1987, 19604). Oysa ki, TBMMnin ka-
rar biiminde kullanmas gereken bir yetkiyi yasayla kullanmas, Meclisin kendi
yetkisini baflka bir makamla paylaflmas ya da baflka bir organa devretmesi sonu-
cunu dourur. nk cumhurbaflkannn yasalar geri gnderme yetkisi vardr. Ka-
rarla dzenlenmesi gereken bir konunun yasayla dzenlenmesi Meclisin zerk ka-
rar alma yetkisine cumhurbaflkannn dahil edilmesi demektir. Bu da hem yasama
yetkisinin devredilmezlii ilkesine aykrdr hem de bir usul saptrmasdr (Tezi,
2009: 63-64 Tanr ve Yzbaflolu, 2011: 305).
tzk
Yasama meclislerinin kendi i alflmalarn dzenlemek iin koyduklar kurallara Yasama meclislerinin kendi
itzk denir. Meclisin kendi itzn kendisinin yapmas, onun mill iradenin i alflmalarn dzenlemek
iin koyduklar kurallara
temsilcisi olma ifllevinin ve dier devlet organlarndan bamszlnn bir gereidir. itzk denir.
Ayrca tzk iktidar-muhl efet iliflkilerinin dengeli biimde yrtlmesi ifllevini
de grdnden siyasal adan da byk neme sahiptir. tzklere sessiz ana-
yasa denmesinin nedeni de budur (Tezi, 2009: 62). 1982 Anayasasnn 95. mad-
desine gre TBMM, alflmalarn kendi yapt itzk hkmlerine gre yrtr.
fiekl lte gre itzk bir parlamento karardr. Bu nedenle, dier Meclis ka-
rarlar gibi, tzkler de TBMM tarafndan kabul edilir. tzkleri yasa ve dier
meclis kararlarndan ayran yn ise maddi lttr. tzk, yalnzca meclis alfl-
malarn dzenler. Bu ise onu genellikle bireysel ve znel nitelikteki dier meclis
kararlarndan ayrr. Yasa, vatandafllar iin hak ve ykmllk yaratabilirken ve
toplumsal iliflkilerde uyulmas gereken kurallar gsterebilirken, tzk kural ola-
rak sadece parlamento yelerini balar ve Meclis dflnda uygulanamaz.
Bu nedenle Anayasann tzkle dzenlenmesini ngrd bir konu yasay-
la dzenlenemez. Anayasa Mahkemesi de yerleflik itihadnda, Bir konunun
itzkle dzenlenebilmesi iin onun Meclisin alflma alan iinde olmas gerekir.
Meclislerin anayasa gerei olarak grev ve yetkileri iinde olmayan konulara ilifl-
kin alflmalarn itzk hkmleriyle dzenlenmesi ve o yoldan meclislerin grev
alan iine sokulmas olanakszdr. diyerek bu grfl savunmufltur. tzkle d-
zenlenmesi gereken bir konunun yasayla dzenlenmesi, dier Meclis kararlarnda
olduu gibi, dzenlemenin yaplmas srecine cumhurbaflkan yoluyla yrtme or-
gannn da katlmas nedeniyle hem Meclisin bamszl hem de gler ayrl il-
kesine aykrlk oluflturur.
Parlamentonun kendi itzn kendisinin yapmasnn sonucu, bunu diledi-
i zaman deifltirebilmesidir. 1982 Anayasas tzkn nasl yaplacana ve de-
ifltirileceine iliflkin bir dzenleme getirmemifltir. Ancak Anayasann 95/2. mad-
desi, tzk hkmleri siyasi parti gruplarnn Meclisin btn faaliyetlerine ye
says orannda katlmalarn salayacak yolda dzenlenir., biiminde bir kural
koymufltur.
Dolaysyla, Meclis alflmalarna iliflkin itzk dzenlemeleri Meclisteki say-
sal ounluklara karfl muhl efeti koruyucu nitelii gz nnde bulunduracak bi-
imde yaplmaldr. tzkn 181. maddesine gre, tzk deifliklik teklifini
milletvekilleri yapabilir. Bunlar hakknda yasa tekliflerine iliflkin hkmler uygula-
nr. Teklif nce Anayasa Komisyonunda, ardndan Genel Kurulda grfllr. De-
ifliklik TBMM karar olarak Resm Gazetede yaymlanr ve yrrle girer. Karar-
da ileriye ait bir yrrlk tarihi de gsterilebilir.
Aslnda Anayasa, itzk deiflikliklerinin Resm Gazetede yaymlanmasn
aka ngrmemifltir. Ancak Anayasann 151. maddesine gre, Anayasa Mahke-
mesine iptal davas ama sresi itzkler de dhil olmak zere davaya konu ola-
bilecek btn normlar iin Resm Gazetede yaym tarihinden itibaren baflladn-
dan, buradan tzkn de yaymlanmas gerektii sonucu kmaktadr. Cumhur-
baflkannn tzk deiflikliklerini bir kez daha grflmek zere TBMMye geri
gnderme yetkisi yoktur. Ancak bunlara karfl Anayasa Mahkemesine iptal davas
aabilir.
tzk, Anayasa Mahkemesinin anayasaya uygunluk denetimine baldr. -
tzkle karfl yalnzca iptal davas (soyut norm denetimi) yoluyla Mahkemeye bafl-
vurulabilir. Anayasa Mahkemesinin yerleflik itihad uyarnca, Mahkemenin dene-
timi yalnzca itzk ve itzk deifliklii adn taflyan kararlar deil, ayn za-
manda itzk dzenlemesi niteliinde olan, ama TBMMnin baflka bir adla kabul
ettii ifllemleri de kapsar. Anayasa Mahkemesi, Anayasada aka belirtilenler d-
flnda kalan yasama organ ifllem ve kararlarn Anayasa Mahkemesi denetimine
bal olup olmadnn saptarken, ifllem ve kararn yapm yntemiyle birlikte, o ka-
rarn konusu, alnmasndaki ama, zd iflin nitelii ile etki ve deeri gibi l-
tleri de gz nnde tutmaktadr. Mahkemeye gre, bir ifllem ya da karar, Ana-
yasaya uygunluk denetimine bal tutulan ifllemlerle ayn deer ve etkide ise o ifl-
lemin ya da kararn denetiminin yaplmas hukuk devleti ilkesinin zorunlu bir so-
nucudur. Anayasa Mahkemesi, tzkn bir kuralnn deifltirilmesi ya da
tzke yeni bir kural konulmas niteliinde olan TBMM ifllem ve kararlarn ye-
ni bir tzk kural saymaktadr (E.1999/12, K.1999/5, Kt.25.3.1999, RG.7.10.1999,
SIRA SZDE 23839; E. SIRA2007/62,SZDE K. 2007/66, Kt.5.7.2007, RG. 4.1.2008, 26746; E. 2007/45,
K.2007/54, Kt.1.5.2007;E. 1967/6, K. 1968/9, Kt. 27.2.1968, RG.18.9.1968, 13004; E.
D fi N E L M
1970/26, K. 1970/32, Kt. 18.6.1970, RG.17.12.1970, 13697). Dolaysyla, bir parla-
D fi N E L M
mento karar, tzkte hi dzenlenmemifl bir konuyu dzenlemesi ve o konu-
nun yalnzca itzkte dzenlenmesi gereken bir konu olmas durumunda Ana-
S O R U S O R U
yasa Mahkemesinin denetimine konu olacaktr.
DKKAT fiekl lte gre

D K Kitzk
AT bir parlamento karardr. Bu nedenle, dier Meclis kararlar gi-
bi, tzkler de TBMM tarafndan kabul edilir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P K T A P
N
YRTME ORGANININ fiLEMLER
A M A Yrtme organnn ifllemlerini anlatabilmek.

2
fiekl lte gre yrtme ifllemi, yrtme organ tarafndan yaplan belli bir sonu fiekl lte gre yrtme
dourmaya ynelik irade aklamasdr (Gzler, 2010: 308). Anayasann 8. madde- ifllemi, yrtme organ
tarafndan yaplan belli bir
sine gre, Yrtme yetkisi ve grevi, Cumhurbaflkan ve Bakanlar Kurulu tarafn- sonu dourmaya ynelik
dan, Anayasaya ve kanunlara uygun olarak kullanlr ve yerine getirilir. Bu dzen- irade aklamasdr.
lemede yrtmenin bir grev olarak nitelendirilmesinin nedeni, yrtme yetkisi-
nin ikincil nitelikte olmasndan kaynaklanr. Bunun anlam, yrtme organnn ifl-
lemlerinin yasaya dayanmak zorunda olmasdr.
Parlamento daha nce dzenlenmemifl bir alan yasayla dzenleyebilirken y-
rtme organ ancak bir yasa erevesinde ifllem yapabilir. Yrtmenin yapaca ifl-
lemlerin yasaya dayanmas, ayn zamanda bu ifllemlerin yasaya aykr olmamasn
da gerektirir. Yani, normlar kademelenmesinde yrtme organnn yapaca ifllem-
ler yasalarn altnda yer alr. Anayasann 8. maddesinde yrtmenin bir yetki ola-
rak nitelendirilmesi ise Anayasa tarafndan yrtme yetkisinin ikincil niteliine ge-
tirilmifl istisnalardan kaynaklanr.
Bu istisnalar skynetim ve olaanst hl dnemlerinde karlan KHKler
(md. 91, 121, 122) ile cumhurbaflkanl kararnamesidir (md. 107) (zbudun, 2011:
1999, Gnday, 2011: 227, Gzler, 2010: 307). Bunlar, bir yasaya dayanmadan ya da
yasa tarafndan yetki verilmeden yaplabilen ve kaynan dorudan Anayasadan
alan yrtme ifllemleridir. Anayasann 8. maddesinin, yrtme yetkisi ve grevi-
nin, yasalarn yan sra Anayasaya da uygun olarak kullanlmasndan sz etmesi-
nin nedeni de bu istisnalardr. 1982 Anayasasnn yrtme organna tand ve
aflada ele alnan dzenleyici ifllemler KHK, cumhurbaflkanl kararnamesi, tzk
ve ynetmeliktir.
Kanun Hkmnde Kararname

Kanun hkmnde kararname, ilk kez 1961 Anayasasnda 1971de yaplan deiflik-
lerle Trk Anayasa Hukukuna girmifltir. KHKler, yasalara eflit nitelikte, yani yasa
gcnde olan dzenlemelerdir. Dolaysyla, bunlarla yrrlkteki yasalar deifltiri-
lebilir ve kaldrlabilir. KHK karma yetkisi Bakanlar Kuruluna aittir. Bakanlar
Kurulunun KHK karabilmesi iin TBMMnin bir yetki yasasyla ona daha nce-
den yetki vermifl olmas gerekir. Dolaysyla Bakanlar Kurulunun KHK karma
yetkisi Anayasadan deil, TBMMnin kabul edecei yetki yasasndan kaynaklanr.
Yetki yasas, karlacak KHKnin amacn, kapsamn, ilkelerini, kullanma sre-
sini ve sresi iinde birden fazla kararname karlp karlmayacan gsterir
(An. md. 91/2). Yetki yasasnda bulunmas gereken ama unsuru, Bakanlar Kurulu-
na KHK karma yetkisinin neden verildiini ve verilen yetkiyle nelerin yaplmas
gerektiini belirtir. Kapsam unsuru, yetki yasasnda ngrlen ama dorultusun-
da bu amaca ulaflmak iin hangi aralarn kullanlabileceini ve KHK ile yaplacak
dzenlemelerin erevesini gsterir. lkeler, yetki yasasnda belirlenen amaca ulafl-
mak iin KHK ile yaplacak dzenlemelerde uyulacak ya da uygulanacak olan te-
mel esaslar ve ltleri ifade eder.
TBMM, Bakanlar Kuruluna belli bir alanda KHK karma yetkisini snrl srey-
le verir. Yoksa KHK rejimi istisna olmaktan kar, genel bir hle dnflr. flte yet-
ki yasasnda yer almas gereken sre unsuru, TBMMnin ne kadar sreyle ilgili ala-
n yrtme organnn dzenlemesine izin verdiini gsterir. Yetki yasasnda ng-

rlen sre dolduunda KHK karma yetkisi de kendiliinden ortadan kalkar. D-
zenlenecek alann niteliine gre her yetki yasas farkl bir sre ngrebilir. Ancak
bu srenin, yetki yasasnda yetki devrine iliflkin olarak ngrlen ama ve kapsa-
m aflacak biimde uzun olmamas gerekir. Son olarak, yetki yasas ayn zamanda
sresi iinde birden fazla kararname karlp karlmayacan da belirtmelidir.
Bakanlar Kurulunun istifas, dflrlmesi veya yasama dneminin bitmesi, belli s-
re iin verilmifl olan yetkinin sona ermesine neden olmaz (md. 91/3).
KHKnin konusu yetki yasasnda belirlenir. Anayasann 81. maddesi TBMMnin
yetkileri arasnda Bakanlar Kuruluna belli konularda KHK karma yetkisi verme yi
de saymfltr. Anayasa Mahkemesi de Bakanlar Kuruluna her konuyu kapsayacak fle-
kilde KHK karma yetkisi verilemeyeceini; verilen yetkinin konusunun belli olmas
gerektiini belirtmektedir (E. 1988/62, K.1990/3, Kt.6.2.1990, RG. 12.10.1990, 20663).
Anayasaya gre, baz konular KHKlerle dzenlenemez. Buna gre, Anayasa-
nn Temel Haklar ve devler Ksmnn birinci (Genel Esaslar), ikinci (Kiflinin Hak-
lar ve devleri) ile drdnc (Siyasi Haklar ve devler) blmlerinde yer alan
Temel Haklar ve devler KHKlerle dzenlenemez. Bu yasak, temel hak ve zgr-
lklerin ancak yasayla snrlanabilecei kuralyla (md.13) uyumludur. Ayrca
Bakanlar Kuruluna KHK ile btede deifliklik yapma yetkisi verilemez (md. 163).
Dzenleme snrlamadan daha genifl ve farkl bir kavramdr. Hakk snrlayc
dzenlemeler olabilecei gibi, hakk glendiren, onu daha etkili bir kullanma ka-
vuflturan dzenlemeler de olabilir. Anayasann birinci, ikinci ve drdnc blm-
lerinde yer alan Temel Hak ve zgrlklerin KHK ile dzenlenemeyecek olmas
bunlarn ounlukla olumsuz stat haklar niteliinde olmalarndan kaynaklan-
maktadr. Olumsuz stat haklarnda yaplacak bir dzenlemenin ounlukla ayn
zamanda o hakk snrlama sonucu dourmasndan endifle edildiinden bu haklar
KHK ile dzenleme alan dflnda tutulmufltur.
nc blmde yer alan Sosyal ve Ekonomik Hak ve zgrlklerin ou ise
(salkl ve dengeli evrede yaflama hakk, sosyal gvenlik hakk ve konut hakk
gibi) olumlu stat haklar niteliindedir. Bunlarn kullanm devletin olumlu bir
edimini gerektirir, o nedenle bu tr haklar KHK ile dzenlenebilir. Buna karfllk,
alflma ve szleflme zgrl, grev ve sendika hakk gibi nc blmde yer
almakla birlikte, nitelikleri itibariyle klasik ve siyasal haklardan hi fark olmayan,
devletin bir edimde bulunmasna gerek olmadan kullanlabilen haklarn KHKlerle
dzenlenememesi gerekir (Salam, 1984: 268-269).
Anayasann kanunla dzenlenmesini ngrd alanlar, dzenleyici ifllemlere
iliflkin genel kurallara uyulmas kofluluyla, KHK ile de dzenlenebilir. Temel Hak
ve zgrlklerin ancak yasayla dzenlenmesinde ve bte yasasnda KHK ile de-
ifliklik yaplamamasnda olduu gibi, Anayasann ak emrinin olduu alanlarda
KHK ile dzenleme yaplamaz. Anayasa Mahkemesi de Anayasann herhangi bir
hkmndeki kanunla dzenleme flartnn o konuda KHK ile dzenleme yaplma-
sn engellemedii grflndedir. ... Anayasann yasayla dzenleme yaplacan
ngren her maddesini, mutlak ve yalnz yasa karlmasn gerektiren bir zorun-
luluk sayp KHKyi sakncal bulmak, 91. maddeyi bunlar dflnda geerli grmek
olanakszdr. Anayasann bir maddesinin yasayla dzenleneceini ngrd bir
konunun, Anayasann 91. maddesinin birinci fkrasnn aka yasaklad hkm-
ler ile ilgili olmadka, ya da KHK ile dzenlenemeyecei Anayasada zel olarak
belirtilmedike KHK ile dzenlenmesi Anayasaya aykr deildir. (E. 1989/4; K.
1989/23, Kt. 16.5.1989, RG.8.10.1989, 20306).
Anayasa Mahkemesi, bir tr olaanst yntem olarak grd KHKlerin

Anayasaya uygunluunu denetlerken yetki yasasnda konu unsuru bakmndan
ksa sreklilik, nemlilik, zorunluluk ve ivedilik gibi Anayasada ngrlmeyen ek
unsurlar da aramfltr. (E.1989/4; K. 1989/23, Kt. 16.5.1989, RG. 18.10.1989, 20306).
Ne var ki son dnemde Mahkemenin bu grfln deifltirdii grlmektedir.
Mahkemeye gre, ...KHKlerin karlabilmesi iin acil, ivedi, nemli ve zorunlu
bir durumun olmas gerektiine dair Anayasada herhangi bir dzenleme yer alma-
maktadr. Bu itibarla, yetki kanunlarnn ve KHKlerin anayasaya uygunluunun in-
celenmesinde Anayasada ngrlmeyen yeni flartlar ihdas edilmesi mmkn ol-
mad gibi, neyin nemli, ivedi ve zorunlu olduuna Anayasaya uygunluk
denetimi yapan yarg organnn karar vermesi de bu organn ifllevine uygun deil-
dir. Ayrca bu kavramlarn sbjektif nitelik tafld ve greceli olduu da aktr. Bu
nedenle, yetki yasas ve buna bal olarak KHK karlmasn gerektiren acil, ivedi,
nemli ve zorunlu bir durumun olup olmadnn incelenmesi, Anayasada ng-
rlen erevenin dflna taflacak lde bir denetim yaplmas anlamna gelebile-
cektir. (E. 2011/60, K. 2011/147, Kt.27.10.2011, RG. 15.12.2011,28143).
KHKler baflbakan ve btn bakanlar ile cumhurbaflkan tarafndan imzalanr
ve Resm Gazetede yaymlanarak yrrle girer. KHKler Resm Gazetede yayn-
landklar gn TBMMye sunulur. Bu tarihte TBMMye sunulmayan KHKler ayn
gn yrrlkten kalkar (md. 91/9). Bu kararnameler komisyonlarda ve Genel
Kurulda ncelikle ve ivedilikle grfllr (md. 91/7,8). Meclisin aynen ya da de-
ifltirerek kabul ettii KHK yasalaflr. Reddedilen KHKler ise bu kararn Resm Ga-
zetede yaynland tarihte yrrlkten kalkar (md. 91/son). TBMM tarafndan de-
ifltirilerek kabul edilen KHK maddelerinin ileri bir tarihte yrrle girmesi ng-
rlemez. Reddedilen ya da deifltirilen KHK hkmleri buna iliflkin yasann Resm
Gazetede yaymland tarihe kadar geerliklerini korur.
KHKlerin Anayasaya uygunluunun denetimini Anayasa Mahkemesi yapar.
Her ne kadar, Anayasann 148. maddesinde KHKlerin yetki yasasna uygunluu-
nun denetlemesinden deil, yalnzca Anayasaya uygunluunun denetlenmesin-
den sz edilmekte ise de, Anayasa Mahkemesi, ierii Anayasaya uygun olsa bile,
dayand yetki yasas Anayasaya aykr olan KHKleri iptal etmektedir. Mahkeme,
bunun iin o KHKnin ayrca Anayasaya aykr olmas koflulunu aramamaktadr.
Mahkemeye gre, ... Anayasada, Bakanlar Kuruluna ancak yetki yasasnda
belirtilen snrlar ierisinde kanun hkmnde kararname karma yetkisi verilmesi
ngrlmfltr. Yetkinin dflna klmas, kanun hkmnde kararnameyi Anaya-
saya aykr duruma getirir. Bylece, kanun hkmnde kararnamenin yetki yasas-
na aykr olmas Anayasaya aykr olmas ile zdeflleflir. ...olaan dnemlerdeki ka-
nun hkmnde kararnamelerin bir yetki yasasna dayanmas zorunludur. Bu ne-
denle, kanun hkmnde kararnameler ile dayandklar yetki yasas arasnda ok
sk bir ba vardr.... Bir yetki yasasna dayanmadan kartlan veya dayand yet-
ki yasas iptal edilen bir kanun hkmnde kararnamenin ierii Anayasaya ayk-
rlk oluflturmasa bile Anayasaya uygunluundan sz edilemez. Kanun hkmnde
kararnamelerin Anayasaya uygunluk denetimleri, yasalarn denetimlerinden fark-
ldr. Anayasann 11. maddesinde, Kanunlar Anayasaya aykr olamaz denilmek-
tedir. Bu nedenle, yasalarn denetiminde, onlarn yalnzca Anayasa kurallarna uy-
gun olup olmadklar saptanr. kanun hkmnde kararnameler ise konu, ama,
kapsam ve ilkeleri ynnden hem dayandklar yetki yasasna hem de Anayasaya
uygun olmak zorundadrlar (E. 2002/106, K. 2008/51, Kt. 31.1.2008, RG. 3.6.2008,
26895, E. 2006/138, K. 2006/100, Kt. 20.10.2006, RG. 9.5.2007, 26517; E. 1994/53,
SIRA SZDE
104 Trk Anayasa SIRA SZDE
Hukuku
D fi N E L M
K. 1994/48,D Kt.8.7.1994,
fi N E L M
RG. 28.7.1994, 22004). Sonu olarak, bir yetki yasasna da-
yanmadan karlan ya da yetki yasasnn kapsam dflnda kalan ya da dayand
yetki yasas iptal edilen KHKler anayasal dayanaktan yoksun bulunduklarndan
S O R U S O R U
ierikleri Anayasaya aykr olmasa bile Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilir.
DKKAT TBMM Bakanlar

D KKuruluna
KAT belli bir alanda KHK karma yetkisini snrl sreyle verir. Yok-
sa KHK rejimi istisna olmaktan kar, genel bir hle dnflr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
SIRA SZDE KHKlerin denetimini
SIRA SZDEanlatnz.
3
AMALARIMIZ Skynetim ve Olaanst Hl KHKleri
AMALARIMIZ
D fi N E L M Skynetim D ve
fi Nolaanst
ELM hl KHKleri yetki unsuru bakmndan iki noktada ola-
an KHKlerden ayrlr. Birincisi, bu kararnameleri karmaya cumhurbaflkan bafl-
K S OT RA U P kanlndaK toplanan
S OT R AU P Bakanlar Kurulu yetkilidir. kincisi, bu kararnameler iin
TBMMnin bir yetki yasasyla Bakanlar Kuruluna izin vermesi gerekir. Yrtme or-
gan, olaanst dnemlerde bu nitelikte KHK karma yetkisini bir yetki yasasn-
DKKAT DKKAT
TELEVZYON dan deil,T E dorudan
L E V Z Y O N Anayasadan almaktadr. Skynetim ve olaanst hl
KHKleri, skynetim ya da olaanst hl ilan nedenine dayanr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Dolaysyla, usulne gre skynetim ya da olaanst hl ilan edilmemiflse,
byle bir KHK karmak da mmkn deildir. Usulne gre skynetim ya da ola-
NTERNET NTERNET
anst hl ilan, bunun cumhurbaflkan baflkanlndaki Bakanlar Kurulu tarafn-
dan ilan edilmesi; ilann Anayasada ngrlen nedenlerden birine dayanmas an-
lamna gelir. Skynetim ve olaanst hl kararnamesinin amac olaan dneme
K T A P
geri dnmektir.
K T A P
Skynetim ya da olaanst hl sresince, Cumhurbaflkan baflkanlnda
toplanan Bakanlar Kurulu, skynetimin ya da olaanst hlin gerekli kld ko-
nularda, KHKler karabilir. Anayasann 91/1. maddesine gre, skynetim ve ola-
TELEVZYON TELEVZYON
anst hl KHKleri olaan KHKler iin ngrlen konu snrlamasna bal de-
ildir. Dolaysyla, Anayasada yer alan btn hak ve zgrlklerin kural olarak bu
kararnamelerle dzenlenmesi olanakldr. Ancak yrtme organnn bu konuda ta-
NTERNET mamen serbest N T E Rolduu
NET da sylenemez.
Anayasann 15. maddesi savafl, seferberlik, skynetim ve olaanst hl ler-
de temel hak ve zgrlklerin kullanmnn ksmen veya tamamen askya alnma-
sna ve Anayasada bunlar iin ngrlen gvencelerin kaldrlmasna; yani
Anayasaya aykr gvenceler getirilebilmesine olanak vermektedir. Ne var ki, ayn
madde, skynetim ve olaanst hllerde temel hak ve zgrlklerin kullanm-
nn ksmen ya da tamamen askya alnmasnda yasama ve yrtme organlarn ta-
mamen serbest brakmamakta, birtakm ltler getirmektedir.
Bu ltlerden birincisine gre, temel haklarn kullanm ksmen ya da tama-
men durdurulurken Trkiyenin milletleraras hukuktan doan ykmllkleri ih-
lal edilmeyecektir. Bunun kapsamna milletleraras hukukun genel ilkeleri ile dev-
letin taraf olduu szleflmelerden doan ykmllkler de dhildir (alar,
1989:163). kincisi, temel hak ve zgrlklere yaplacak mdahl enin, durumun
gerektirdii lde olmas gerekir. ncs, 15. maddenin ikinci fkrasnda yer
alan hak ve zgrlklere dokunulmaz. Sz konusu hak ve zgrlkler bu fkrada
flyle sralanmaktadr:
Savafl hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen lmler dflnda, kiflinin
yaflama hakkna; maddi ve manevi varlnn btnlne dokunulamaz.
Kimse din, vicdan, dflnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz ve bun-

lardan dolay sulanamaz.
Su ve cezalar gemifle yrtlemez.
Sululuu mahkeme karar ile saptanncaya kadar kimse sulu saylamaz.
Skynetim ve olaanst hl kararnamelerine karfl Anayasa yargs yolunun
kapal olmas, bu gvencelerin pratik deerini ortadan kaldrmaktadr. Ancak te
yandan Anayasann 15. maddesinde ngrlen bu ilkelerin Anayasa Mahkeme-
sinin eline, olaanst durumlarda hayli etkili bir Anayasaya uygunluk denetimi
olana verdii, hatta bu adan, 1982 Anayasasnn 1961 Anayasasndan daha s-
tn olduu sylenebilir (Turhan, 1992: 21).
Yukarda aktarlan snrlamalarn yan sra, skynetim ve olaanst hl
KHKleri, ancak olaanst hlin gerekli kld konularda karlabilir (An. md.
121/3). Anayasa Mahkemesine gre, olaanst hlin gerekli kld konular ne-
den ve ama eleriyle snrldr. (E. 1990/25, K. 1991/1, K.t. 10.1.1991, RG.
5.3.1992, 21162; E. 1991/6 K.1991/20, K.t.3.7.1991, RG. 8.3.1992, 21165). Skyne-
tim ve olaanst hlin hangi nedenlerle ilan edilebilecei Anayasada tketici bi-
imde saylmfltr. Ayn biimde, skynetim ve olaanst hlin amac, olaans-
t hle neden olan durumun ortadan kaldrlmasn salamaktr. Bu amac gerek-
lefltirmeye hizmet etmeyecek bir dzenleme de skynetim ya da olaanst hl
in gerekli kld konu koflulunu karfllamayacaktr.
Bu kararnamelerin uygulama alan, skynetim ya da olaanst hl in yrr-
lkte olduu yerdir. Skynetim ya da olaanst hl btn lkede ilan edildiy-
se o zaman bu kararnameler de lke apnda uygulanacaktr. Ancak, skynetim
ya da olaanst hl lkenin tmnde deil de bir ya da birka yresinde ilan
edildiyse, bu kararnameler de yalnzca o yrede uygulanr. Aksi bir uygulama, ola-
anst hlin sonularnn dier yerlere de yaylmas sonucunu dourur (E.
1990/25, K. 1991/1, K.t. 10.1.1991).
Skynetim ve olaanst hl KHKleriyle Skynetim ve Olaanst Hl ka-
nunlar da dhil olmak zere, olaan yasalarda ve KHKlerde olaanst hl in uy-
guland yer ve sreyle snrl deifliklikler yaplabilir. Skynetim ya da olaans-
t hl ortadan kalktktan sonra bu dzenlemeler uygulamadan kalkar. Anayasa
Mahkemesi de olaanst hl KHKleriyle yasalarda deifliklik yaplamayaca g-
rflndedir.
Mahkemeye gre, Olaanst hl in veya skynetimin, gerekli kld konu-
larda kartlan KHKler, bu hllerin ilan edildii blgelerde ve ancak bunlarn de-
vam sresince uygulanabilirler. Olaanst hlin sona ermesine karfln, olaans-
t hl KHKsindeki kurallarn uygulanmasnn devam etmesi olanakszdr. Bu ne-
denle, olaanst hl KHKleri ile yasalarda deifliklik yaplamaz. Olaanst hl
KHKleri ile getirilen kurallarn olaanst hl blgeleri dflnda veya olaanst
hlin sona ermesinden sonra da uygulanmalarnn devam isteniyorsa bu konuda-
ki dzenlemenin yasa ile yaplmas zorunludur. nk olaanst hl blgesi ve-
ya blgeleri dflnda veya olaanst hlin sona ermesinden sonra da uygulanma-
larna devam edilmesi istenilen kurallarn ierdii konular olaanst hlin gerek-
li kld konular olamazlar (E. 1990/25, K. 1991/1, K.t. 10.1.1991; E.1991/6, K.
1991/20, Kt.3.7.1991).
Cumhurbaflkan, baflbakan ve btn bakanlarn imzasn taflyan skynetim ve
olaanst hl KHKsi Resm Gazetede yaymlanarak yrrle girer ve ayn gn
TBMMnin onayna sunulur (An. md. 121/1 ve 122/1). Anayasa, bu koflulun yerine
getirilmemesi durumunda ne olaca konusunda bir dzenleme getirmemifltir.
Resm Gazetede yaymlandklar gn Meclise sunulmayan olaan KHKler bu ta-

rihte yrrlkten kalktna gre (An. md. 91/9), kyas yoluyla, bu yaptrmn sk-
ynetim ve olaanst hl KHKleri iin de geerli olaca sylenebilir (Tanr ve
Yzbaflolu, 2011:430).
TBMMye sunulan skynetim ve olaanst hl KHKleri Anayasann ve
tzkn yasa tasar ve tekliflerinin grfllmesi iin koyduu kurallara gre an-
cak, komisyonlarda ve Genel Kurulda dier KHKlerle yasa tasar ve tekliflerinden
ncelikle ve ivedilikle, en ge otuz gn iinde grfllr ve karara balanr. Ko-
misyonlarda en ge yirmi iinde grflmeleri tamamlanmayan KHKler Meclis Bafl-
kanlnca dorudan doruya Genel Kurul gndemine alnr (t. md.128).
Bu kararnameler Genel Kurulda grflldkten sonra aynen ya da deifltirile-
rek kabul edilir ya da reddedilir. Skynetim ve olaanst hl KHKleri uygula-
mada yasa ile onayland iin, bunlarn aynen ya da deifltirilerek onaylanmasy-
la birlikte yasalaflt kabul edilmektedir. Burada, onayla birlikte yasa hline dn-
flen bir skynetim ve olaanst hl kararnamesinin olaan dnemde de uygula-
np uygulanamayaca sorusu akla gelebilir. Bu tr kararnameler yasalafltktan son-
ra olaan zamanlarda ya da skynetim ve olaanst hlin dflnda kalan yerler-
de uygulanamaz. Bu yasalar skynetim ya da olaanst hlin kalkmasyla birlik-
te konusuz kalr. Resm Gazetede yaymlandklar gn TBMMye sunulmayan ka-
rarnameler bu tarihte; Meclis tarafndan reddedilen kararnameler bu kararn Resm
Gazetede yaymland tarihte yrrlkten kalkar.
Skynetim ve olaanst hl KHKlerine karfl Anayasaya aykrlk iddiasyla
Anayasa Mahkemesine baflvurulamaz (md. 148/1). Yrtme organnn, skyne-
tim ve olaanst hl KHKleri yoluyla, Anayasann 15. maddesinde saylan ekir-
dek alan sakl kalmak kaydyla, temel hak ve zgrlkleri olaan dnemlerden da-
ha genifl biimde snrlayabilecei, hatta bunlarn kullanmn askya alabilecei
gz nnde bulundurulduunda, bu kararnamelerin yarg denetimine bal olma-
snn nemi daha da artmaktadr.
Bu kararnameler TBMMde aynen ya da deifltirilerek kabul edilip yasalafltktan
sonra Anayasa Mahkemesinin anayasaya uygunluk denetimine sokulabilir. Ancak,
bunlar uzun sre yasalaflmadan yrrlkte kaldndan anayasal gvencelere ayk-
r uygulamalar yarg denetimi dflnda kalmaktadr. Anayasa Mahkemesi, gelifltirdi-
i bir yorumla bu kararnamelerin tmyle yarg denetimi dflna kmasn engelle-
mifltir. Mahkemeye gre; Anayasa Mahkemesi, denetlenmesi istenen metne veri-
len adla bal deildir. Bu nedenle, olaanst hl KHKsi ad altnda yaplan bir
dzenlemenin gerekten bir olaanst hl KHKsi niteliinde olup olmadn
incelemek ve bu nitelikte grmedii dzenlemeler ynnden anayasaya uygunluk
denetimi yapmak zorundadr. (E.1990/25, K. 1991/1, K.t. 10.1.1991.)
Anayasa Mahkemesinin bu yorumu, yrtme organnn hukuk devleti ilkesine
bal kalmasn salamak ve zellikle temel hak ve zgrlklerin Anayasann 15.
maddesinde belirtilen ltler dorultusunda snrlanp snrlanmadnn denet-
lenmesini salamak asndan isabetli bir sonu dourmufltur.
Cumhurbaflkanl Kararnamesi
Anayasann 107. maddesine gre, Cumhurbaflkanl Genel Sekreterliinin kuru-
luflu, teflkilat ve alflma esaslar, personel atama ifllemleri cumhurbaflkanl karar-
namesi ile dzenlenir. Bu kararname, cumhurbaflkan tarafndan hazrlanr ve
onun imzasyla yaymlanp yrrle konur. Cumhurbaflkanl kararnamesi kar-
ma yetkisi, Genel Sekreterliinin kurumsal yaps ve iflleyifliyle ilgili ie dnk bir
yetkidir (Tanr ve Yzbaflolu, 2011: 353).
Uygulamada Cumhurbaflkanl Genel Sekreterlii 1983 tarihli 2879 sayl yasa

ile 1983 tarihli 1 no.lu kararname ile dzenlenmifltir. Bu tr kararnameyi bir yasa-
ya dayanmadan karma yetkisi bizzat Anayasa tarafndan verildiinden byle bir
yasaya gerek yoktu. Cumhurbaflkan bu yetkiyi tek baflna kullandndan, Anaya-
sann 125/2. maddesi gerei, bu kararnamelere karfl yarg yoluna baflvurulamaz.
Tzkler
Anayasann 115. maddesine gre tzkler, yasann uygulanmasn gstermek ve- Anayasann 115. maddesine
ya emrettii iflleri belirtmek zere Bakanlar Kurulu tarafndan karlan dzenleyi- gre tzkler, yasann
uygulanmasn gstermek
ci ifllemlerdir. Bakanlar Kurulu bu yetkisini hazrlad tzk tasarsn Danfltayn veya emrettii iflleri
incelemesinden geirmek flartyla kullanabilir. Dolaysyla, gerekte tzk karma belirtmek zere Bakanlar
Kurulu tarafndan karlan
yetkisi Bakanlar Kurulu ile Danfltay arasnda paylafltrlmfltr (Gnday, 2011: 111). dzenleyici ifllemlerdir.
Tzkler yasalara aykr olamaz. Tzkler, cumhurbaflkan tarafndan imzalanr ve
Resm Gazetede yaymlanarak yrrle girer.
Ynetmelikler
Ynetmelik; baflbakanlk, bakanlklar ve kamu tzel kiflileri tarafndan kendi grev Ynetmelik; baflbakanlk,
alanlarn ilgilendiren yasalarn ve tzklerin uygulanmasn salamak zere ka- bakanlklar ve kamu tzel
kiflileri tarafndan kendi
rlr (An. md. 124). Anayasada saylmamfl olmakla birlikte, ynetmelikle uygulan- grev alanlarn ilgilendiren
mas salanacak yasa ya da tzn birden ok bakanln ya da tm bakanlkla- yasalarn ve tzklerin
uygulanmasn salamak
rn grev alanna girmesi durumunda, birden fazla bakanlk ve Bakanlar Kurulu da zere karlr.
ynetmelik karabilir (Gnday, 2011: 115).
Tzklerden farkl olarak ynetmelikler, Danfltayn incelemesinden gemez.
Bunlar, cumhurbaflkan tarafndan imzalanmak zorunda deildir. Hangi ynetme-
liklerin Resm Gazetede yaymlanacan ilgili yasa gstermektedir. Dolaysyla,
yasada ngrlmeyen ynetmeliklerin Resm Gazetede yaymlanma zorunluu
yoktur.
Yrtme organnn, karar, tebli, sirkler, genelge, ynerge, duyuru, ilan gibi
deiflik adlar altnda da dzenleyici ifllem yapt grlmektedir. Bunlara adsz d-
zenleyici ifllem denir. Bu nitelikteki dzenleyici ifllemler ynetmelik olarak nitelen-
dirilir (Gzler, 2007: 425)
zet
N
A M A Yasama organnn ifllemlerini aklayabilmek. N
A M A Yrtme organnn ifllemlerini anlatabilmek.
1 Yasama yetkisi, TBMMnin yasa yapma ve parla- 2 fiekl lte gre yrtme ifllemi, yrtme orga-
mento karar alma yetkisi olarak tanmlanabilir n tarafndan yaplan belli bir sonu dourmaya
(zbudun, 2011:203). Anayasann 7. maddesine ynelik irade aklamasdr (Gzler, 2010: 308).
gre, yasama yetkisi Trk Milleti adna TBMMye Anayasann 8. maddesine gre, Yrtme yetki-
aittir. Bu yetki devredilemez. Anayasann si ve grevi, Cumhurbaflkan ve Bakanlar Kurulu
TBMMye verdii yasama yetkisine iliflkin olarak tarafndan, Anayasaya ve kanunlara uygun ola-
ilkeden sz edilebilir. Bunlar yasama yetkisi- rak kullanlr ve yerine getirilir. Bu dzenleme-
nin aslilii (ilk-ellii), genellii ve devredilmezli- de yrtmenin bir grev olarak nitelendirilme-
idir. Yasama yetkisinin aslilii, bu yetkinin ilkel sinin nedeni, yrtme yetkisinin ikincil nitelikte
olmas ve dorudan Anayasadan kaynaklanmas olmasndan kaynaklanr. Bunun anlam, yrtme
anlamna gelir. Yasama yetkisinin genellii, ya- organnn ifllemlerinin yasaya dayanmak zorun-
sama organnn snrsz bir dzenleme yetkisine da olmasdr. Anayasann 8. maddesinde yrt-
sahip olmasn ifade eder. Burada yasama organ menin bir yetki olarak nitelendirilmesi ise Ana-
iin tek snr anayasadr. Yasama yetkisinin dev- yasa tarafndan yrtme yetkisinin ikincil niteli-
redilmezlii ilkesi, yasama organnn dzenleme ine getirilmifl istisnalardan kaynaklanr.
alanna giren ve yasama ifllevi niteliinde olan ifl- Bu istisnalar skynetim ve olaanst hl d-
lemlerin baflka bir organ tarafndan yaplmasn nemlerinde karlan KHKler (md. 91, 121, 122)
yasaklamaktadr. TBMMnin Anayasa ve t- ile cumhurbaflkanl kararnamesidir (md. 107)
zkte belirtilen yntem ve esaslara gre, yasa
ad altnda yapt, kural olarak genel, soyut, nes-
nel, srekli nitelikte olan ifllemlere yasa denir
(Nezirolu, 2008: 241). Yrtmenin KHK, tzk,
ynetmelik gibi adlarla yapt dzenleyici ifllem-
ler de genel, soyut, nesnel, srekli niteliktedir.
Kendimizi Snayalm
1. Devletin hukuki sonular douran ifllevlerine iliflkin 4. Afladakilerden hangisi yasama organnn araya bafl-
afladakilerden hangisi sylenemez? ka bir ifllem girmeksizin bir alan dorudan yasayla d-
a. Devletin hukuki sonular douran ifllevleri, de- zenleyebilmesini ifade etmektedir?
iflik organlar tarafndan yerine getirilir. a. Yasama yetkisinin genellii
b. Devletin hukuki sonular douran ifllevleri, ya- b. Yasama yetkisinin devredilmezlii
sama, yrtme ve yarg faaliyeti olmak zere c. Yasama yetkisinin ilk-ellii
e ayrlr. d. Yasama dokunulmazl
c. Devletin hukuki adan ifllevlerini snflamada, e. Yasama sorumsuzluu
maddi ve flekl (organik) olmak zere iki lt
kullanlr. 5. Afladakilerden hangisi yasama ifllemi deildir?
d. Maddi lt, yaplan ifllemi, yaplan hukuki iflle- a. Cumhurbaflkanl kararnamesi
min ieriine gre belirleyen lttr. b. Yasa
e. fiekl lt, bu ifllevi yerine getiren kifli ve ma- c. Bte ve kesin hesap yasalar
kamlar gz nnde bulundurmadan belirleyen d. tzk
lttr. e. Uluslararas anlaflmalarn onaylanmasna iliflkin
yasa,
2. Devletin hukuki sonular douran ifllevlerine iliflkin
afladakilerden hangisi sylenemez? 6. Yasa yapm srecine iliflkin afladakilerden hangisi
a. Devletin hukuki sonular douran ifllevleri, de- sylenemez?
iflik organlar tarafndan yerine getirilir. a. Genel Kurulda nce yasa tasars ya da teklifi-
b. Devletin hukuki sonular douran ifllevleri, ya- nin tm zerinde grflme alr.
sama, yrtme ve yarg faaliyeti olmak zere b. Kanun tasar ve teklifleri Genel Kurulda kabul
e ayrlr. edildikten sonra yasa niteliini alr.
c. Devletin hukuki adan ifllevlerini snflamada, c. Meclis yasay deifltirerek kabul ederse, cumhur-
maddi ve flekl (organik) olmak zere iki lt baflkan deifltirilmifl yasay yeniden TBMMye
kullanlr. geri gnderebilir.
d. Maddi lt, bu ifllevi yerine getiren kifli ve ma- d. Komisyon teklif ya da tasar hakknda bir rapor
kamlar gz nnde bulundurarak belirleyen hazrlar ve bunu Meclis Baflkanlna sunar.
lttr. e. Kanun tasar ve teklifleri Genel Kurulda kabul
e. fiekl lt, devletin ifllevlerini o ifllemi yapan edildikten sonra uygulanmaya bafllar.
organa ya da yaplfl biimine gre snflayan
lttr. 7. Bte ve kesin hesap yasalarna iliflkin afladakiler-
den hangisi sylenemez?
3. Yasama organnn ifllemlerine iliflkin afladakiler- a. Bte tasars yrtme organ tarafndan hazrlanr.
den hangisi sylenemez? b. Bte tasarlar ve rapor Bte Komisyonunda
a. Maddi yasa, tzk ve ynetmelik gibi flekl a- grfllr.
dan idari dzenleyici ifllemleri de kapsar. c. Bte Komisyonu, bte tasarsn elli befl gn
b. Trkiyede yrtme organnn mahfuz bir yetki iinde grflr.
alan vardr. d. Bte Komisyonunda bamszlar yer alamaz.
c. Maddi bakmdan yarg ifllemi de yasa biiminde e. TBMM bte tasarsn kabul ederek hkmeti
yaplabilir. ibra etmifl olur.
d. Anayasaya gre, yasama yetkisi Trk Milleti ad-
na TBMMye aittir.
e. Yasama organ her konuyu istedii ayrntda d-
zenleyebilir.
Yaflamn inden
8. Afladakilerden hangisi uluslararas szleflmeleri

onaylama yetkisine sahiptir?
a. Cumhurbaflkan
Canikli: fiike yasasn aynen gndereceiz
06/12/2011 15:27
AK Parti Grup Baflkanvekili Nurettin Canikli, flike
b. TBMM cezalarnda indirim ngren ve Cumhurbaflkan
c. Baflbakan Abdullah Gl tarafndan bir kez daha grfllmek
d. Bakanlar Kurulu zere TBMMye geri gnderilen yasa iin Biz AK
e. Meclis Baflkan Parti Grubu olarak, yasay aynen Kflke gnder-
mekten yanayz dedi.
9. Afladakilerden hangisi bir parlamento karardr?
a. Cumhurbaflkanl kararnamesi
b. Cumhurbaflkann vatana ihanetle sulama
c. Tzk
d. Ynetmelik
e. Kanun Hkmnde Kararname
10. Afladakilerden hangisi yrtmenin dzenleyici ifl-

lemlerinden birisi deildir?
a. KHK
b. tzk
c. Cumhurbaflkanl kararnamesi
d. Tzk TBMM - Nurettin Canikli, Mecliste gazetecilerle yapt
e. Ynetmeliktir. sohbet toplantsnda, Cumhurbaflkan Abdullah Gln,
Sporda fiiddet ve Dzensizliin nlenmesine Dair Ka-
nunda Deifliklik Yapan Kanunu bir kez daha grfl-
mek zere TBMMye gndermesini deerlendirdi.
Meclise iade edilen sporda fliddet yasasnn akbetinin
ne olacann sorulmas zerine Canikli, sporda flidde-
te iliflkin dzenlemenin, AK Parti Grubunun dier par-
ti gruplaryla ortaklafla imzalad metinle Meclise su-
nulduunu, ancak BDPnin daha sonra mutabakattan
ayrldn syledi.
Canikli, AK Parti olarak, flu an itibariyle, o anda mu-
tabakata vardmz flartlar ve hususlarn ieriinde,
znde herhangi bir deifliklik szkonusu deil. Bu ka-
naatimizi, mutabakat deifltirecek herhangi bir geliflme
olmamfltr. AK Parti, MHP ve CHP ile birlikte o muta-
bakatn devam ettirmektedir. Bununla balantl olarak
kanunun bir an nce ve aynen daha nce TBMMde
kabul edildii gibi grfllmesi ve kabul edilmesi y-
nnde kanaatimiz var bu kanaatimizi muhafaza ediyo-
ruz dedi.
Bir gazetecinin, Herhangi bir deifliklik olmad dediniz
ama Cumhurbaflkann vetosu var. Baflbakan Yardmc-
snn, Cumhurbaflkann destekleyen aklamas var
szleri zerine Canikli, AK Parti Grubu olarak, bu ka-
naatimizi, kararmz deifltirecek bir husus szkonusu
deildir. Sylediimiz budur. Elbette Sayn Cumhurbafl- rfl ayrl var szlerine, Hayr, yle bir grfl ayrl
kanmzn geri gnderme durumu szkonusu. Takdir szkonusu deil yantn verdi.
Sayn Cumhurbaflkanmzndr ve anayasal yetkisini kul- Yasann Meclisten ankaya Kflkne aynen gnderil-
lanmfltr diye konufltu. mesinden sonra, Cumhurbaflkan Abdullah Gln ya-
AK Parti Grup Baflkanvekili Canikli, Bundan Siz, Cum- say referanduma ya da Anayasa Mahkemesine gtr-
hurbaflkanlna, ankaya Kflkne bu yasann ay- mesi konusunda endifleleri olup olmadnn sorulma-
nen iade edilmesi taraftarsnz anlamn kartabilir mi- s zerine Canikli, Olabilecek ihtimaller yasalarda bel-
yiz? sorusuna, AK Parti Grubu olarak kanaatimiz bu lidir, onu da biliyoruz zaten ama Sayn Cumhurbaflka-
ynde. Bafllangta o mutabakatta ngrlen ama ve nmz isterlerse Anayasa Mahkemesine gtrebilirler.
husus aynen devam ediyor. Bu kanaati deifltirecek, Bu konuda, bu flekilde bir beklenti ierisinde deiliz
yeniden gzden geirilmesine neden olacak herhangi diye konufltu.
bir hususun olmadn dflnyoruz yantn verdi. Canikli, beklentilerinin, kanunun Genel Kuruldan k-
ELEfiTRLER SAYGIYLA KARfiILIYORUZ mfl hl iyle kabul edilmesi ynnde olduklarn belirte-
Yasaya, cezalarn lll asndan bir elefltiri oldu rek, Ama takdir Meclisin, o konuda ne olur bilemeyiz.
ve kifliye zg olduu belirtildi szleri zerine Canik- Ancak biz, AK Parti olarak aynen yasalaflmas ynn-
li, Herkesin kendi kanaatini paylaflmas son derece do- deyiz dedi. (aa)

aldr, saygyla karfllyoruz. Herkes kamuoyu ile d-
flncesini paylaflabilir dedi. Kaynak: Radikal
Nurettin Canikli, bu dzenlemenin yaplmas gerektii- http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=Radi-
ne inandklarn, AK Parti Grubu olarak gerekli oldu- kalDetayV3&ArticleID=1071702&CategoryID=78
unu dflndklerini ve dzenlemeyi de bu amala ver-
diklerini syledi.
lk metni imzalayan BDPnin daha sonra mutabakattan Okuma Paras
imzasn geri ektiinin anmsatlmas zerine Canikli, Uluslararas Anlaflmalarn Trk Hukukundaki Yeri
BDP ile bu konuda grflmediklerini, BDPnin de im- AHS ile temel hak ve zgrlklere iliflkin teki
zalarn geri ektikten sonraki dflncelerini kamuoyu antlaflmalar arasndaki ayrm
ile paylafltklarn kaydetti.
Canikli, yasann ne zaman kacann sorulmas zeri- (...)
ne, Bu karar ortaya konulduktan sonra, gecikmeden, Bilindii gibi, AHS ile kurulan ve Trkiyenin de iinde
bir an nce TBMM Genel Kurulunda grfllmesinin bulunduu sistemin ok nemli bir zellii vardr:
uygun olacan dflnyoruz dedi. Canikli, bte g- AHSnde ve ek Protokollerde tannmfl olan haklarn ve
rflmelerinin bu grflmeye engel teflkil etmeyeceini, zgrlklerin, taraf bir devlete ihlal edildiine iliflkin
bte grflmeleri srasnda da iade edilen yasann g- savlar, belli koflullarla Avrupa nsan Haklar Mahkemesi
rfllebileceini syledi. nne gtrlebilmekte ve taraf devlet yarglanabilmek-
AK Parti ile ankaya Kflk arasnda bir atlak oldu- tedir. AHSnin 46. maddesine gre, taraf devletler Avru-
u konusunda yorumlar var denilmesi zerine Canik- pa nsan Haklar Mahkemesinin, kendileriyle ilgili dava-
li, Bu yorumlar kesinlikle doru bir deerlendirme de- larda verilip kesinleflmifl karlarna uymakla ykmldr.
il. Sayn Cumhurbaflkanmz anayasal yetkisini kullan- (...) AHS szleflmesinin ve ek Protokollerle gvence
mfltr. Herkes ayn siyasi parti ierisinde olabilir, dflar- altna alnmfl bir hakkn yada zgrln, ihlali savnn
da olabilir, vatandaflmz veya Sayn Cumhurbaflkanmz ileri srlmesi hl inde konunun incelenmesinde sade-
olabilir. Herkesin kendi kanaati vardr ve herkes her- ce Szleflme ve Protokol hkmlerinin sznn deil,
kesle ayn dflnmek zorunda deil. Demokratik bir AHMin itihatlarnn da deerlendirmede lt olarak
anlayflla bu dflncelere sayg duyulur, onun tesinde kullanlmas gerekir.
bir deerlendirmenin sizin dediiniz anlamda doru ol- Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin, sistemin iindeki
ulusal mahkemelerin stnde bir temyiz mahkemesi
madn dflnyorum dedi.
olduunu dflnmenin yanlfll bilinen bir gerektir.
GRfi AYRILII YOK
Bununla birlikte, bu mahkemenin itihatlarnn, ulusal
Canikli, bir gazetecinin, Bakanlarn aklamalarna ba-
mahkemelerce dikkate alnmas da sistemin mantnn
knca, Hkmet ile AK Parti Grubu arasnda da bir g-
bir gereidir. Ulusal mahkemece verilmifl olan bir karar,
sonu olarak Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin n- Dnya milletleri ailesinin eflit haklara sahip flerefli bir
ne grtlrse, ilgili devletin, insan hakk ihlalinde bu- yesi olmas olgusunu ve insan haklarna saygl
lunmufl olduu bir uluslararas dzeyde yarg kararyla demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olma nite-
saptanmfl olacaktr. AHMce verilip kesinleflmifl bir ka- liini dikkate almas ve takdirini insan haklarnn ger-
rar, tazminat deme ykmll getirebilmesinin yan eklefltirilmesi ynnde kullanmas beklenir. Ancak,
sra yarglamann yenilenmesi nedeni olabilmektedir. bunun her olayda, temel hak ve zgrlklere iliflkin
Buna karfllk, dorudan uygulanabilir nitelikte hkm- uluslararas antlaflma uyarnca karar vermeyi gerekti-
ler ieren ama bir uluslararas yarg organ eliyle sala- ren, bir pozitif hukuk ykmll deil, yorumlama-
nan denetime yer vermeyen uluslararas antlaflmalarn da yn gsterici ve genel nitelikte bir kural olduu ka-
uygulanmas ve bu uygulamann bul edilmelidir.
temyiz yoluyla denetlenmesi sadece ulusal yarg siste-
Kaynak: Prof. Dr. Rona Aybay TBB Dergisi, Say 70,
minin sorumluluundadr. Bu durumun, uygulama a-
2007.
sndan ok nemli bir sonucu fludur: bir Trk mahke-
http://portal.ubap.org.tr/App_Themes/Dergi/2007-70-
mesince temel hak ve zgrlklere iliflkin olan ama
320.pdf
yargsal denetim iermeyen bir dorudan uygulanabilir
antlaflma hkm ile ilgili olarak verilip, kesinleflmifl bir
hkm, olsa olsa akademik, siyasal ve diplomatik yol-
dan elefltirilebilir; ama uluslararas bir yarg organ n-
1. e Yantnz yanlfl ise Girifl konusunu yeniden
ne gtrlemez.
gzden geiriniz.
Kanmca, AY m. 90a eklenen tmce, bu konu asn-
2. d Yantnz yanlfl ise Girifl konusunu yeniden
dan da bir deifliklik yaratmfl deildir. Trk mahkeme-
gzden geiriniz.
lerince temel hak ve zgrlklere iliflkin olan bir
3. c Yantnz yanlfl ise Yasama Organnn fllemle-
antlaflma hkm, 90. maddeye bu tmce eklenmeden
nce de, dava konusu AHS ve ek Protokoller kapsa- ri konusunu yeniden gzden geiriniz.
mnda bir konuya iliflkin ise, AHM nne gtrlebili- 4. c Yantnz yanlfl ise Yasama Organnn fllemle-
yordu, yani AHSnin esas alnmann da tesinde s- ri konusunu yeniden gzden geiriniz.
tnl kabul edilmiflti denilebilirdi. AY m. 90a ekle- 5. a Yantnz yanlfl ise Yasama Organnn fllemle-
nen tmce ile getirilen deiflikliin, esas alnma kav- ri konusunu yeniden gzden geiriniz.
ramyla bu stnl zayflatmas olaslndan sz 6. e Yantnz yanlfl ise Yasa konusunu yeniden
edilebilir; ama AHSnin yerleflmifl sistemi iinde (AHS gzden geiriniz.
m. 1,46 vb.) bu konuda bir geriye dnfl sz konusu 7. d Yantnz yanlfl ise Bte ve Kesin Hesap Ya-
olamaz. salar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Dorudan uygulanan ama bir uluslararas yargsal de- 8. a Yantnz yanlfl ise Milletleraras Anlaflmalarn
netim dzenei iermeyen temel hak ve zgrlkle- Uygun Bulunmas konusunu yeniden gzden
re iliflkin antlaflmalar bakmndan AY m. 90a ekle- geiriniz.
nen tmce bir deifliklik getirmifl midir? Bu antlaflma- 9. b Yantnz yanlfl ise Parlamento Kararlar ko-
lar, nce de flimdi de kanun hkmndedir. Bir ka- nusunu yeniden gzden geiriniz.
nun hkm ile antlaflma hkmnn atflmas hl in- 10. b Yantnz yanlfl ise Yrtme Organnn fllem-
de, hangisine ncelik verilecei konusundaki tartfl- leri konusunu yeniden gzden geiriniz.
malar asndan da durumda nemli bir deifliklik yok-
tur. Kanun hkmyle atflma hl inde, temel hak ve
zgrlklere iliflkin antlaflma hkmne stnlk
tannmas deil bu hkmn esas alnmas gerek-
Sra Sizde 1
mektedir. Dolaysyla, atflan hkmlerle ilgili davaya
Maddi lt, yaplan ifllemi, bu ifllevi yerine getiren ki-
bakan mahkeme, uluslararas antlaflma hkmn
fli ve makamlar gz nnde bulundurmadan, yaplan
esas alacak, ancak olayn zelliine gre, antlaflma
hukuki ifllemin ieriine gre belirleyen lttr. fiekl
hkmn m; yoksa kanun hkmn m uygulayaca-
lt, devletin ifllevlerini ve bu ifllevleri yerine getirir-
n takdirine gre kararlafltracaktr.
ken yapt hukuki ifllemleri, o ifllemi yapan organa ya
Mahkemenin bu konuda takdirini kullanrken, Anaya-
da yaplfl biimine gre snflayan lttr.
sann Bafllang ta belirtilen Trkiye Cumhuriyetinin
Kaynaklar
Sra Sizde 2 Bakrc, Fahri (2000), TBMMnin alflma Yntemi,
Yasalar, ya milletvekilleri tarafndan yasa teklifi (nerisi) Ankara: mge.
ile ya da Bakanlar Kurulu yasa tasars ile yaplr. Yasa alar, Bakr (1989), Anayasa Bilimi, stanbul: BFS.
teklifi, en az bir milletvekili tarafndan; yasa tasars, bafl- Erdoan, Mustafa (2011), Anayasa Hukuku, Gzden
bakan da dhil olmak zere Bakanlar Kurulunun tm Geirilmifl 6. Bask, Ankara: Orion.
tarafndan imzalanarak TBMM Baflkanlna sunulur. Ya- Esen, Selin (2008), Karfllafltrmal Hukukta ve Tr-
sa teklif ve tasarlar yazl ve gerekeli olmaldr. Bir tam kiyede Olaanst Hl Rejimi, Ankara: Adalet.
yl gemedike Genel Kurulda reddedilmifl teklif ya da Duran, Lutfi (1996), Bunalm Kararnameleri, A.. Siya-
tasar ayn yasama dnemi iinde yeniden TBMMye su- sal Bilgiler Fakltesi Dergisi, c.50 , s.3-4: 141-158.
nulamaz. Yasa tasar ve teklifleri Meclis Baflkanlnca Gzler, Kemal (2010), Trk Anayasa Hukuku Ders-
dorudan ilgili komisyonlara havale edilir. Komisyon leri, Gncellefltirilmifl 9. Bask, Bursa: Ekin.
teklif ya da tasar hakknda bir rapor hazrlar ve bunu Gzler, Kemal (2007), dare Hukuku Dersleri, Genifl-
Meclis Baflkanlna sunar. Baflkan bu raporu bastrp letilmifl ve Gncellenmifl 5. Bask, Bursa: Ekin.
milletvekillerine datr. Bundan sonra Genel Kurulda Gzler, Kemal (2000), Trk Anayasa Hukuku, Bursa:
grflme aflamasna geilir. Komisyon raporu, Genel Ku- Ekin.
rul aksine karar almadka, raporun datm tarihinden Gnday, Metin (2011), dare Hukuku, Gncellenmifl
itibaren 48 saat gemedike Genel Kurulda grflmeye ve Gzden Geirilmifl 10. Bask, Ankara:maj.
bafllanamaz. Genel Kurulda nce yasa tasars ya da tek- ba, fieref, Bozkurt, Rauf (2006), 100 Soruda Trk Par-
lifinin tm zerinde grflme alr. Ardndan maddele- lamento Hukuku, Ankara: Nobel
re geilmesi oya sunulur. Maddelere geilmesi kabul edil- ba, fieref (2009), Parlamento tzk Metinleri, s-
mezse teklif ya da tasar reddedilmifl saylr. kinci aflama, tanbul: Trkiye fl Bankas Kltr Yaynlar
maddelerin ve bu maddeler zerinde verilen deifliklik Nezirolu, rfan (2008), Trk Parlamento Hukuku-
nergelerinin tek tek grfllmesi ve oylanmasdr. Bun- nun Temel Kavramlar, Ankara: Sekin.
dan sonra tasar ya da teklifin tm zerinde oylamaya zbudun, Ergun (2011), Trk Anayasa Hukuku, Gz-
geilir. Toplant yeter says, yani TBMM ye tam says-
den Geirilmifl 12. Bask, Ankara: Yetkin.
nn en az te biri olan 184 salandktan sonra, toplant-
Salam, Fazl (1984), Kanun Hkmnde Kararname
ya katlanlarn salt ounluuyla yasa kabul edilir. Ancak
karma Yetkisinin Snrlar: Uygulamann Yaygn-
bu say hibir flekilde ye tam saysnn drtte birinin bir
laflmasndan Doabilecek Sorunlar, Anayasa Yar-
fazlasndan, yani 139dan az olamaz. Kanun tasar ve tek-
gs, Ankara: Anayasa Mahkemesi Yaynlar.
lifleri Genel Kurulda kabul edildikten sonra yasa niteli-
Tanr, Blent ve Yzbaflolu, Necmi (2011), 1982 Ana-
ini alr. Bu durumda bile sz konusu yasann uygulan-
yasasna Gre Trk Anayasa Hukuku, A10. Bas,
ma yetenei yoktur. Yasann uygulanabilmesi, yani va-
stanbul: Beta.
tandafllar balamas iin cumhurbaflkan tarafndan im-
Tezi, Erdoan (2009), Anayasa Hukuku, 13. Bas, s-
zalanmas ve Resm Gazetede yaymlanmas gerekir.
tanbul: Beta.
Tezi, Erdoan (1972),1961 Anayasasna Gre kanun
Sra Sizde 3
Kavram, stanbul.
KHKlerin Anayasaya uygunluunun denetimini Anaya-
Turhan, Mehmet (1992), Olaanst Hl lerde kar-
sa Mahkemesi yapar. Her ne kadar, Anayasann 148.
labilecek Kanun Hkmnde Kararnameler, Amme
maddesinde KHKlerin yetki yasasna uygunluunun de-
daresi Dergisi, C. 25 S.3.
netlemesinden deil, yalnzca anayasaya uygunluunun
denetlenmesinden sz edilmekte ise de, Anayasa Mah-
kemesi, ierii Anayasaya uygun olsa bile, dayand
yetki yasas Anayasaya aykr olan KHKleri iptal etmek-
tedir. Mahkeme, bunun iin o KHKnin ayrca Anaya-
saya aykr olmas koflulunu aramamaktadr.
6
TRK ANAYASA HUKUKU
Amalarmz
N
N
1982 Anayasasna gre TBMMnin oluflumunu aklayabilecek,
N
Milletvekillerinin hukuki konumlarn belirleyebilecek,
N
Yasama organnn i yapsn ve alflma sistemini anlatabilecek,
Yasama organnn grev ve yetkilerini sralayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
TBMM tzk
dHondt Sistemi Komisyon
Kanun Danflma Kurulu
Seim Toplant Yeter Says
Ara Seim Karar Yeter Says
Yksek Seim Kurulu Soru
Yasama Baflkl Meclis Arafltrmas
Yasama Dokunulmazl Genel Grflme
Yasama Sorumsuzluu Meclis Soruflturmas
Baflkanlk Divan Gensoru
indekiler
1982 ANAYASASINA GRE

TBMMNN OLUfiUMU
MLLETVEKLLERNN HUKUK
Trk Anayasa Hukuku Yasama Organ KONUMLARI
TBMMNN YAPISI VE ALIfiMA
SSTEM
TBMMNN GREV VE YETKLER
Yasama Organ
N
1982 ANAYASASINA GRE TBMMNN OLUfiUMU
A M A 1982 Anayasasna gre TBMMnin oluflumunu aklayabilmek

1
1982 Anayasasna gre, TBMM drt yllk bir grev sresi iin seilmekte ve yasa-
ma organ genel oyla seilen 550 milletvekilinden oluflmaktadr (1982 AY. md. 75,
77). Yirmi befl yafln dolduran her yurttafln seimlerde aday olma hakk bulun-
makla birlikte belli koflullara sahip olmayanlar milletvekili seilemezler. Anaya-
sann 76/I. maddesinde bu durumda bulunanlar saylmfltr. Buna gre;
En az ilkokul mezunu olmayanlar,
Kstllar,
Ykml olduu askerlik hizmetini yapmamfl olanlar,
Kamu hizmetinden yasakllar,
Taksirli sular hari toplam bir yl ya da daha fazla hapis ile ar hapis ceza-
sna mahkm olanlar,
Zimmet, ihtils, irtikp, rflvet, hrszlk, dolandrclk, sahtecilik, inanc k-
tye kullanma, dolanl ifls gibi yz kzartc sulardan biriyle hkm giymifl
olanlar,
Kaaklk, resm ihale ve alm satmlara fesat karfltrma, devlet srlarn a-
a vurma, terr eylemlerine katlma ve bu gibi eylemleri tahrik ve teflvik
sularndan biriyle hkm giymifl olanlar affa uramfl olsalar bile milletve-
kili olamazlar.
Yine 76/II. maddede belirtildii zere, milletvekili seilmelerine bir engel olma-
makla birlikte, bulunduklar konum itibaryla aday olamayacaklar kifliler de Ana-
yasada saylmfltr. Buna gre;
Hkimler ve savclar,
Yksek yarg organlar mensuplar,
Yksekretim Kurumlarndaki retim elemanlar,
Yksekretim Kurulu yeleri,
Kamu kurum ve kurulufllarnn memur statsndeki grevlileri,
Yaptklar hizmet bakmndan ifli nitelii taflmayan kamu grevlileri,
Silahl Kuvvetler mensuplar ancak grevden ekilme koflulunu yerine getir-
meleri hlinde seimlerde aday olabileceklerdir.
Milletvekili seimine iliflkin olarak kabul edilen seim sistemi, bir orantl tem-
sil usul olan dHondt sistemidir. 1982 Anayasas dneminde bu seim sistemi %10
ulusal baraj ngrlmek suretiyle uygulanmaktadr. 2839 sayl Milletvekili Seim
Kanunu ile ngrlen yzde on ulusal barajnn yneldii ana ama ynetimde is-
tikrar salamak ve glendirmek olmufltur. Bu tercihin yaplmas temsilde adalet
ilkesinin geri plana itilmesine yol amfltr.
Seim kanunu, ulusal barajl bir orantl sistemi ngrmekle karma bir seim sis-
temi oluflturmufltur. Anayasada 1995 ylnda 4125 sayl kanunla yaplan deifliklikle
67. maddeye eklenen hkm, gerekte birbiriyle pek de badaflmayan iki ilkeyi ana-
yasallafltrmfltr. Buna gre seim kanunlar, temsilde adalet ve ynetimde istikrar il-
kelerini badafltracak biimde dzenlenmelidir. Bu dzenleme aslnda yasama or-
gannn kabul ettii bir seim kanunu zerinde Anayasa Mahkemesinin sbjektif an-
lamda takdir yetkisini geniflletmeye yol amaktadr (zbudun, 2011: 282 - 284).
1982 Anayasas, lm veya milletvekillii sfatnn kaybedilmesine yol aan hl-
ler sonucunda meydana gelen milletvekillii boflalmalarnn tamamlanmasna ilifl-
kin olarak ara seim mekanizmasn da dzenlemifltir. Anayasann 78. maddesin-
de dzenlenen ara seimin yaplabilmesi iin baz koflullarn gerekleflmesi gerek-
mektedir. Buna gre;
Ara seim her seim dneminde sadece bir kez yaplabilecektir.
Ara seim genel seimden otuz ay gemedike yaplamayacaktr.
Ara seim yaplabilmesi iin meclis ye tam saysnn en az % 5inin boflal-
mas gerekmektedir.
Daha nce bir kez ara seim yaplmas veyahut otuz aylk srenin dolma-
mas, %5lik bir boflalmann meydana gelmesi hlinde, yeniden ara seime
gidilmesini engellemeyecektir.
Bu koflullar dairesinde ara seimler ay iinde yaplacaktr.
Genel seimlere bir yl kala ara seim yaplmas ise anayasal olarak yasak-
lanmfltr (Onar ve Gnen, 2002: 13 - 15).
Anayasann ngrd bu koflullarn dflnda, 27. 12. 2002 tarihli ve 4777 say-
l Anayasa deifliklii kanunuyla bir ayrks durum oluflturulmufltur. Bu yeni d-
zenlemeye gre, dier koflullardan bamsz olarak bir ilin veya seim evresinin
TBMMde yesinin kalmamas hlinde, boflalmay izleyen doksan gnden sonraki
ilk Pazar gn ara seim yaplacaktr.
TBMM seimleri olaan grev sresinin dolmas, meclisin erken seim karar al-
mas veya anayasal koflullar dairesinde cumhurbaflkannn verecei karar zerine
hlde yenilenebilir. Seimlerin ertelenmesi ise sadece savafl sebebiyle seimlerin ya-
plmasna imkn grlmezse yine TBMM kararyla ve ancak bir yllk bir sre iin ge-
SIRA SZDE SIRA SZDE
riye braklabilmektedir. Bu sre zarfnda geri brakmaya yol aan durum ortadan
kalkmamflsa yasama organ ayn usllere uymak kofluluyla erteleme kararn yinele-
D fi N E L M yebilir (Gzler,
D fi N2011:
E L M 176 - 178). Seimlerin genel ynetim ve denetimi, yedi asl ve
drt yedek yeden oluflan Yksek Seim Kurulunca gereklefltirilir. Bu yelerin alt-
s Yargtay, befli Danfltay Genel Kurullarnn kendi yeleri iinden seilir. Kurul ka-
S O R U S O R U
rarlar aleyhine baflka bir mercie baflvurulamayaca iin kesindir (1982 AY. md 79).
DKKAT Drt yllk bir

D Kgrev
K A T sresi iin seilen TBMM, genel oyla seilen 550 milletvekilinden
oluflmaktadr
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
SIRA SZDE Bir ilin veyaSIRA
seim evresinin TBMMde yesinin kalmamas halinde yaplan ara seim d-
SZDE
1 zenlemesini Anayasann 80. maddesi hkmyle birlikte deerlendiriniz.
K S OT RA U P K S OT R AU P
DKKAT DKKAT
6. nite - Yasama Organ 117
N
MLLETVEKLLERNN HUKUK KONUMLARI
A M A Milletvekillerinin hukuki konumlarn belirleyebilmek

2
Anayasann 80 ila 86. maddeleri TBMM yelerinin hukuki konumlarna iliflkin d-
zenlemeleri iermektedir. Bu erevede temsil iliflkisi, greve bafllama, yelikle
badaflmayan ifller, yasama baflklklar, milletvekilliinin dflmesi ve milletvekil-
lerinin mali konumlar anayasal olarak dzenlenmifltir.
Temsil liflkisi ve Greve Bafllama

1982 Anayasas mill egemenlik ilkesine uygun olarak milletvekillerinin seildikle-
ri blgeyi veya kendilerini seenleri temsil etmeyeceklerini, btn milletin temsil-
cisi olacaklarn ngren bir hkm sevk etmifltir (1982 AY. md. 80). Seilen mil-
letvekillerinin greve bafllamalar ise Anayasann 81. maddesine uygun olarak ya-
pacaklar ant ime ile mmkn olabilecektir.
Milletvekillii le Badaflmayan fller

Milletvekillerinin yasama grevlerini yerine getirirken farkl iktidar odaklarnn et-
kisi altna girmemesi ve ynlendirmesi ile karfllaflmamas iin dflnlen bu ku-
rum ile zellikle yrtme erkine ve ifl evrelerine karfl yasama organnn bam-
szlnn salanmas amalanmfltr (Tanr ve Yzbaflolu, 2009: 227). Anaya-
sann 82. maddesine gre milletvekillerinin flu iflleri yapmas badaflmazlk kapsa-
mnda dzenlenmifltir:
1) Devlette, dier kamu tzel kiflilerinde, bunlara bal kurulufllarda,
2) Devletin veya dier kamu tzel kiflilerinin dorudan ya da dolayl biimde
katld giriflim ve ortaklklarda,
3) zel gelir kaynaklar ve zel olanaklar kanunla salanmfl kamu yararna
alflan dernekler ile devletten yardm salayan ve vergi baflkl bulunan
vakflar ile,
4) Kamu kurumu niteliindeki meslek kurulufllar, sendikalar ve bunlarn st
kurulufllarnn ve katldklar giriflim ya da ortaklklarn ynetim ve denetim
kurullarnda grev alamazlar, vekili olamazlar, herhangi bir taahht iflini
dorudan veya dolayl olarak kabul edemezler, temsilcilik ve hakemlik de
yapamazlar (1982 AY. md. 82/I).
5) Yrtme organnn teklif, inha, atama ya da onamasna bal olarak resm
veya zel bir iflle de grevlendirilemezler (1982 AY. md. 82/II, 1.c). Milletvekillerinin alt ay
gememek flartyla ve belli
Anayasa ile badaflmazlk kapsam iinde de ayrks bir durum ngrlmfltr. bir konuda olmak zere
Ancak bu hlin hayata geebilmesi baz koflullara balanmfltr. Buna gre; millet- hkmet tarafndan
verilecek geici bir grevi
vekillerinin alt ay gememek flartyla ve belli bir konuda olmak zere hkmet kabul edebilmesi TBMM
tarafndan verilecek geici bir grevi kabul edebilmesi ise TBMM kararna tabidir. kararna tabidir.
(1982 AY. md. 82/II, 2.c).
Yasama Baflklar
Temel amac, yasama organ yelerinin grevlerini herhangi bir zorluk, bask al-
tnda kalmadan serbeste yapabilmelerini salamak olan yasama baflklar, mil-
letvekillerinin grevlerini gerei gibi gereklefltirebilmesi srasnda bafllatlabilecek
adli takiplerin yarataca kesintileri engellemeye yneliktir (Gzler, 2001: 72).
1982 Anayasasnn 83. maddesinde yasama dokunulmazl bafll altnda d-
zenlenen yasama baflklar hem yasama sorumsuzluu hem de yasama dokunul-

mazl kavramlarna yer vermektedir. Dolaysyla aslnda birbirinden nemli dere-
cede farkllk gsteren iki kavram sz konusudur.
Yasama sorumsuzluu, milletvekillerinin temsil ettikleri semen iradesini, g-
rfllerini ve isteklerini herhangi bir bask altnda kalmakszn aklayabilmesinin
gvencesini olufltururken; yasama dokunulmazl, yasama organ yelerinin g-
revlerini laykyla yerine getirebilmeleri iin dflnlmfl olan ve bir su eylemine
iliflkin olarak ceza kovuflturmas ve yarglamasndan uzak tutulmasn ngren bir
Yasama sorumsuzluu,
milletvekillerinin temsil
baflklktr. Ancak dokunulmazlk, ktye kullanma ak nitelii dolaysyla nispi
ettikleri semen iradesini, bir baflklk biiminde ngrlmfl olup bu anayasal ayrcalk ancak yasama or-
grfllerini ve isteklerini gannn izin verdii lde kabul edilmifltir (Ycel, 2004: 43 - 44).
herhangi bir bask altnda
kalmakszn Meclis kararyla kaldrlmas mmkn olmayan yasama sorumsuzluu, bu zel-
aklayabilmesinin lii dolaysyla mutlak bir nitelie sahiptir. Sorumsuzluk baflkl, milletvekilleri-
gvencesini olufltururken;
yasama dokunulmazl, nin meclis alflmalarndaki oy ve szlerinden, ileri srdkleri dflncelerden so-
yasama organ yelerinin rumlu tutulmamalar esasna dayanmaktadr. Milletvekilleri meclis alflmalarndaki
grevlerini laykyla yerine
getirebilmeleri iin bu faaliyetlerini, ilgili oturumdaki Baflkanlk Divannn teklifi zerine meclise
dflnlmfl olan ve bir su baflka bir karar alnmadka meclis dflnda da yineleyebilir ve aa vurabilirler.
eylemine iliflkin olarak ceza
kovuflturmas ve
Yasama sorumsuzluu bu yineleme ve aa vurma iin de geerli olacaktr (1982
yarglamasndan uzak AY. md. 83/I).
tutulmasn ngren bir Yasama dokunulmazl ise ancak belli flartlar dairesinde sz konusu olabilen
baflklktr.
bir yasama baflkldr. Buna gre, seimden nce veya sonra bir su iflledii ile-
ri srlen milletvekili iin yasama dokunulmazlnn meclis kararyla kaldrlmas
gerekmektedir. Dokunulmazlk kaldrlmadka ilgili milletvekili tutulamayacak,
sorguya ekilemeyecek, tutuklanamayacak ve yarglanamayacaktr. Anayasa
iki hlde yasama organ yelerinin dokunulmazlktan yararlanamayacaklarn n-
grmektedir. Bu hller;
Ar cezay gerektiren sust hli ve
Seimden nce soruflturulmasna bafllanlmak kofluluyla anayasann 14.
maddesinde ngrlen durumlardr (1982 AY. md. 83/II)
Anayasann 14. maddesi Temel hak ve hrriyetlerin ktye kullanlamama-
sna iliflkin olup, maddenin birinci fkrasnda, Anayasada yer alan hak ve hrri-
yetlerin, devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmay ve insan
haklarna dayanan demokratik ve laik cumhuriyeti ortadan kaldrmaya ynelik fa-
aliyetler biiminde kullanlamayaca ngrlmektedir. Ayrca ayn maddenin ikin-
ci fkrasnda, Anayasa hkmlerinin, devlet ve kiflilere, Anayasayla tannan temel
hak ve hrriyetlerin yok edilmesini ya da Anayasada belirtilenden daha genifl bi-
imde snrlandrlmasn amalayan bir faaliyette bulunmay salayacak flekilde
yorumlanamayaca dzenlenmifltir. Dolaysyla bu tr faaliyetler iinde bulunan
bir milletvekilinin dokunulmazlk olanandan yararlanamayacan 83/II. madde
hkm bir ayrks durum olarak ngrmektedir.
Milletvekillerine iliflkin olarak seimden nce ya da sonra verilmifl bir ceza hk-
m mevcutsa, bunun yerine getirilmesi, bir dier ifadeyle infaz, yelik sfatnn so-
na ermesine braklacaktr. Bu sre iinde zaman aflm da ifllemeyecektir (1982
AY. md. 83/III). Madde hkm lafzen yorumlandnda buradaki zamanaflmnn
ceza zamanaflm olduu grlecektir. Zaten dokunulmazlk kapsam iinde yer
alan ifllemler iinde dava ama olmad iin delillerin toplanp milletvekili hak-
knda bir dava almas mmkndr. Dokunulmazlk daha sonraki safhalara ve ba-
z ifllemlere iliflkin olacandan dava zamanaflmnn durmas iin bir neden yoktur
(Ycel, 2004: 49).
Yeniden seilen milletvekilinin durumu bakmndan ise Anayasa, dokunulmaz-

l ngrmekte ve ilgili milletvekiline iliflkin olarak soruflturma ve kovuflturmann
yaplabilmesini, meclisin yeniden dokunulmazl kaldrmas kararna balamakta-
dr (1982 AY. md. 83/IV).
Milletvekilliinin Dflmesi
lm ve lm yerine geen hller dflnda milletvekillii sfatnn kaybna yol aan
hller anayasada snrl sayda olacak flekilde saylmfltr. Buna gre milletvekilinin
istifas, kesin hkm giymesi, kstlanmas, milletvekillii ile badaflmayan bir g-
rev veya hizmeti srdrmekte srar etmesi ve meclis alflmalarna mazeretsiz veya
izinsiz olarak bir ay iinde en az befl birleflim gn katlmamas milletvekillii sfa-
tnn yitirilmesine yol aacak durumlar olarak belirtilmifltir (1982 AY. md. 84).
Bu hllerden istifa, badaflmazlk ve devamszlk suretiyle sfatn kaybna TBMM
karar verecektir. Anayasa istifa ve badaflmazlk hllerine iliflkin olarak yasama or-
gannn karar iin zel bir ounluk aramamflken devamszlk dolaysyla millet-
vekilliinin kayb kararnn ancak ye tamsaysnn salt ounluu ile alnabilece-
ini ngrmfltr. Kesin hkm giyme ve kstlanma hlleri iin ise TBMMnin
karar alma gerei mevcut deildir. Her iki durum iin de bu husustaki kesin mah-
keme kararlarnn Genel Kurula bildirilmesiyle sfat kayb gerekleflecektir.
Anayasann ngrd bu
Anayasann ngrd bu hllerin dflnda milletvekilleri iin sfat kaybna yol hllerin dflnda
aan bir dier geliflme ya da neden cumhurbaflkan seilme durumudur. Anaya- milletvekilleri iin sfat
kaybna yol aan bir dier
sann 101. maddesine gre, cumhurbaflkan seilen bir milletvekilinin TBMM ye- geliflme ya da neden
lii son bulacaktr (Gzler, 2011: 197). cumhurbaflkan seilme
durumudur
Anayasa 85. madde ile TBMMnin yasama dokunulmazlnn kaldrlmas ka-
rarlar ve istifa, badaflmazlk veya devamszlk nedenleri dolaysyla ald millet-
vekili sfatnn dflrlmesi kararlar iin yargsal denetim ngrmfltr. Buna g-
re hakknda karar verilen milletvekili ya da baflka bir milletvekili ilgili kararn aln-
d tarihten bafllayarak yedi gn iin Anayasa Mahkemesinde kararn iptali iin
dava ama yetkisine sahip klnmfltr. Anayasa Mahkemesi iptal istemini on befl
gn iinde kesin olarak karara balayacaktr.
Milletvekillerinin Mali Stats

Yasama organ yelerine iliflkin olarak Anayasann 86. maddesinde ngrlen
denek ve yolluklar bafllkl hkm mali konuma iliflkin olup, TBMM yelerinin
SIRAbelirtilmifltir.
denek, yolluk ve emeklilik ifllemlerinin kanunla dzenlenecei SZDE Mil- SIRA SZDE
letvekili deneklerinin aylk tutarnn, en yksek devlet memurunun almakta oldu-
u miktar; yolluun da denek miktarnn yarsn aflamayaca hkme balanmfl-
tr. Sz konusu denek ve yolluklar, milletvekillerine T.C. Emekli Sand tarafn-
dan balanan emekli ayl ve benzeri demelerin kesilmesine yol amaz. Bu de-
nek ve yolluklarn en ok ayl nceden denebilecektir. S O R U S O R U
Milletvekillii ile badaflmayan eflitli ifllerin ngrlmesi, yasama organ

D K K A Tyelerinin bu DKKAT
grevlerini yerine getirirken farkl iktidar odaklarnn etkisi altna girmemesi ve ynlen-
dirmesi ile karfllaflmamas iin dflnlmfltr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Yasama dokunulmazl kurumunun gerekliliini tartflnz. SIRA SZDE SIRA SZDE

AMALARIMIZ 2 AMALARIMIZ
K T A P K T A P
S O R U S O R U
TELEVZYON T E DL E KV KZAYTO N
DKKAT
N
TBMMNN YAPISI VE ALIfiMA SSTEM
AM A Yasama organnn iyapsn ve alflma sistemini anlatabilmek

3
TBMM, Baflkanlk Divan, Siyasi Parti Gruplar, Yasama Komisyonlar ve Da-
nflma Kurulu olmak zere drt ksmdan oluflmaktadr. Anayasann 94. maddesi,
baflkanlk divann dzenler. Buna gre Divan, meclis yeleri arasndan seilen
TBMM Baflkan, Baflkanvekilleri, Ktip yeler ve dare amirlerinden oluflmaktadr
(1982 AY. md. 94/I). TBMM Baflkanlk Divan iin bir yasama dnemi iinde iki
kez seim yaplr. lk seilenlerin grev sresi iki yl olmakla birlikte, ikinci dnem
iin grev sresi yasama dneminin sonuna kadar devam eder. Dolaysyla bu s-
re, seimlerin erken bir tarihte yaplmas hlinde iki yldan az olabilmektedir.
Meclis baflkannn seimi drt tur zerinden gizli oy usulyle gereklefltirilir.
Buna gre, ilk iki oylamada aranan oy oran ye tam saysnn en az te iki (367)
ounluudur. Adaylardan herhangi biri bu ounlua ulaflrsa Meclis baflkan se-
ilmifl olur. ki turda da bu orana ulafllamazsa tura geilir ve bu turda meclis
ye tam saysnn en az salt ounluunun (276) bir adaya oy vermesi gereklidir.
Bu turda da sonu alnamamflsa drdnc tur oylama yaplr ve bir nceki turda
en ok oy almfl iki adaydan en ok oy alan meclis baflkan seilmifl olur.
Meclis baflkan ve baflkanvekilleri, yesi bulunduklar siyasi partinin ya da gru-
bun meclis iinde veya dflndaki faaliyetlerine katlamayacaklar gibi, grevleri ge-
rei olan hller dflnda, meclis tartflmalarna katlamazlar, baflkan ve oturumu y-
neten baflkan vekili oy kullanamazlar (1982 AY. md. 94/son).
Meclis alflmalarna gruplar araclyla katlan siyasi partilerin bir grup olufltu-
rabilmesi iin en az yirmi milletvekiline sahip olmas gerekmektedir. Anayasa ve
itzk siyasi parti gruplarna eflitli yetki ve grevler tanmfl olmakla birlikte
hususta gruplarn karar alamayacan ngrmfltr. Yasama dokunulmazlnn
kaldrlmas, meclis soruflturmas konularnda grflme yapmas ve karar almas ya-
saklanan gruplar ayn zamanda meclis baflkanl seimlerinde aday da gsteremez
(zbudun, 2010: 302 - 304).
TBMM tznde hakknda dzenleme bulunan Danflma Kurulu ise parti
gruplarnn yasama organ iinde uyumlu alflmasn salamak ve yasama faaliye-
tinin iflleyiflini kolaylafltrmak amacyla oluflturulmufl bir kuruldur. Kurul, TBMM
Baflkannn baflkanlnda, siyasi grup baflkanlar ya da vekillerinin birisi veya on-
larn yazl olarak grevlendirdii birer milletvekilinden meydana gelmektedir. Ge-
rekirse hkmetin temsilen birisi hatta meclis baflkanvekilleri de kurula arlabi-
lir. Kurulu kararlar balayc olmayp sadece danflma niteliindedir (Tanr ve
Yzbaflolu, 2009: 250 - 251).
Yasama faaliyetinin nemi dflnldnde ok kalabalk bir heyet olarak al-
flan meclisin bu yapsndan kaynaklanabilecek tkanmalarn nlenmesi, daha verim-
li bir alflma gereklefltirilmesi ve uzmanlk gerektiren hususlarn varl gibi neden-
lerle meydana getirilen yasama komisyonlar ok yaflamsal bir iflleve sahiptir. Komis-
yonlar eliyle yaplan teknik alflma hem daha iyi yasa hazrlanmas iin gereken sa-
mimi tartflma ortamn salamakta hem de yasama sreci iinde bir ifl blm ger-
eklefltirerek meclislerin ar ifl ykn azaltabilmektedir (Bakrc, 2000: 310-311).
TBMM tznn 20. maddesi gereince oluflturulan srekli komisyonlar da
bu ifllevi yklenmekte ve faaliyet gstermektedirler. Bu hkm gereince olufltu-
rulan TBMM komisyonlar flunlardr:
Anayasa Komisyonu,
Adalet Komisyonu,
Mill Savunma Komisyonu,
iflleri Komisyonu,
Dfl iflleri Komisyonu,
Mill Eitim, Kltr, Genlik ve Spor Komisyonu,
Bayndrlk, mar, Ulafltrma ve Turizm Komisyonu,
evre Komisyonu,
Salk, Aile, alflma ve Sosyal fller Komisyonu,
Tarm, Orman ve Kyiflleri Komisyonu,
Sanayi, Ticaret, Enerji, Tabi Kaynaklar, Bilgi ve Teknoloji Komisyonu,
Trkiye Byk Millet Meclisi Hesaplarn nceleme Komisyonu,
Dileke Komisyonu,
Plan ve Bte Komisyonu,
Kamu ktisad Teflebbsleri Komisyonu
nsan Haklarn nceleme Komisyonu.
Bu 16 komisyona ek olarak i tzn ilgili maddesi gereince, 15.4.2003 ta-
rihli ve 4847 sayl Kanunla Avrupa Birlii Uyum Komisyonu ile 25.2.2009 tarihli
ve 5840 sayl Kanunla Kadn Erkek Frsat Eflitlii Komisyonu da kurulmufltur.
Her yl Ekim aynn ilk gn kendiliinden toplanan TBMM, bir yasama yl
iinde en fazla ay tatil yapabilmektedir. Meclis ara verme ya da tatil esnasnda
cumhurbaflkannca dorudan ya da Bakanlar Kurulunun istemi zerine toplantya
arlabilir (1982 AY md. 93/I,II). Meclisi bu biimde toplantya arabilme yetki-
si sadece cumhurbaflkanna tannmfl bir yetki deildir. Meclis baflkan da doru-
dan ya da meclis ye tam says itibaryla, milletvekillerinin en az beflte birinin
(110) istemi zerine meclisi toplantya arabilir. Bu biimde, ara vermeden ya da
tatilden arlan TBMM ncelikle bu olaanst toplanty gerektiren konuyu g-
rflmek zorunluluundadr. Aksi hlde tekrar ara verme veya tatile devam edile-
meyecektir (1982 AY. md. 93/III, IV).
Anayasann 95. maddesine gre TBMM alflmalarn kendi tzk hkmleri-
ne gre gereklefltirmektedir. Dolaysyla Anayasaya bu alflma faaliyetine iliflkin
ayrntl dzenlemeler bulunmamakla birlikte, Anayasann 96. maddesinde top-
lant ve karar yeter says ile 97. maddesinde grflmelerin akl ve yaymlan-
mas bafllkl hkmler sevk edilmifltir. Buna gre, TBMM, yapaca btn seim-
ler dhil olmak zere tm iflleri bakmndan ye tam saysnn te biri (184) ile
toplanr ve Anayasada baflkaca bir zel dzenleme yoksa toplantya katlanlarn
salt ounluu ile karar verir. Bu karar yeter says hibir biimde ye tam says-
nn drtte birinin bir fazlasndan az olamayacaktr. Bu sayda 139 milletvekiline
karfllk gelmektedir.
Anayasann 97. maddesine gre, TBMM Genel Kurulundaki grflmeler aleni-
yeti esas olup, Tutanak Dergisinde tam olarak yaynlanaca SIRAhkme SZDE balanmfltr. SIRA SZDE
Ancak tzk, yasama organnn gerek grrse kapal oturumlar da yapabilecei-

ni de ngrmfltr. Kapal oturum tutanaklarnn yaym yine DTBMM fi N E L iradesine
M b- D fi N E L M
raklmfltr. Keza ak grflmelerin her trl vasta yaym serbest olup bunun is-
tisnas ilgili oturumdaki Baflkanlk Divannn nerisi zerine Meclisin aksi ynde
S O R U S O R U
karar almas hlidir.
TBMM her yl Ekim aynn ilk gn kendiliinden toplanr ve bir yasama

D K yl
K A Tiinde en faz- DKKAT
la ay tatil yapabilir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
N
TBMMNN GREV VE YETKLER
AM A Yasama organnn grev ve yetkilerini sralayabilmek

4
Grev ve yetkiler bakmndan dnyadaki btn temsil siyasal sistemlerin yasama
organlarnn ana ifllevi bulunmaktadr. Kanun yapma, hkmeti denetleme ve
devlet btesini kabul etme olarak zetleyeceimiz bu faaliyetler 1982 Anayasa-
syla da ngrlmfl ve Anayasann 87. maddesi okunduunda TBMMnin grev
ve yetkileri genel olarak dzenlenmifltir (zbudun, 2010: 309). Anayasann genel
olarak ngrd yetki ve grevleri flyle sralamak mmkndr:
Kanun koymak, deifltirmek ve kaldrmak,
Bakanlar Kurulunu ve bakanlar denetlemek,
Bakanlar Kuruluna KHK karma yetkisi vermek,
Bte ve kesin hesap kanun tasarlarn grflmek ve kabul etmek,
Para baslmasna karar vermek,
Savafl ilanna karar vermek,
Milletleraras antlaflmalarn onaylanmasn uygun bulmak,
Meclis ye tam saysnn beflte nn ounluu kararyla genel ve zel af
ilan etmek (1982 AY. md. 87).
Kural koyma ve hkmetin sunduu bte tasarsn kabul etme dflnda ne -
kan bir dier yasama fonksiyonu yrtmenin denetlenmesidir. Cumhurbaflkannn
vatana ihanet olarak tanmlanan su dflnda sorumluluunun Anayasa tarafndan
kabul edilmemesi bu denetim ifllevinin arlkl olarak bakanlar kuruluna ynelik
olmasn gerektirmifltir. Bu erevede 98.-100. maddeler arasnda ngrlen So-
ru, Meclis arafltrmas, Genel grflme, Gensoru ve Meclis soruflturmas
aralaryla bu denetimin gereklefltirilecei dzenlenmifltir.
Soru, Bakanlar Kurulu adna szl veya yazl olarak cevaplandrlmak zere
Baflbakan veya bakanlardan bilgi istemekten ibarettir (1982 AY. md 98/I)
Meclis arafltrmas, belli bir konuda bilgi edinilmek iin yaplan incelemeden
ibarettir. (1982 AY. md. 98/III).
Genel grflme, toplumu ve Devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konu-
nun, Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulunda grfllmesidir. (1982 AY.
md. 98/IV).
Hkmetin ya da bakanlarn siyasi sorumluluuna ynelik olan gensoru ile yi-
ne hkmetin veya bakanlarn grevleri dolaysyla cezai sorumluluuna iliflkin
olan meclis soruflturmasnn, dier denetim aracndan farkl olarak, etkin biim-
Hkmetin genel siyasetinin de iflletilebilmesi hlinde hkmeti dflrme etkisi vardr.
ya da bir bakann Gensoru, nergesi ancak bir siyasi parti grubunca ya da en az yirmi milletveki-
bakanlna iliflkin ifllerden
dolay siyasal lince verilebilir. Gensoru grflmeleri srasnda verilen gvensizlik nergeleri ya
sorumluluunun tartflld da hkmetin gven istei zerine yaplan oylama sonucunda hkmetin ya da
ve gvenoylamasyla
sonulanan bir denetim
bir bakann dflrlebilmesi ye tam saysnn en az salt ounluunun (276 MV)
mekanizmasdr. bu ynde irade oluflturmasna baldr (1982 AY. md 99/I, IV, V).
Baflbakan veya bakanlarn Baflbakan ya da bakanlar hakknda TBMM ye tam saysnn en az on birinin
grevleriyle ilgili sulardan (55) verecei nerge ile meclis soruflturmas almas istenebilir. Meclis bu istemi
dolay Yce Divanda
yarglanmalarn gerektiren
en ge bir ay iinde grflerek gizli oyla karara balar. Meclisin, baflbakan ya da
bir durumun varlnn ilgili bakan yarglanmak zere Yce Divana sevk edebilmesi iin ye tam says-
tespiti iin yasama nn en az salt ounluunun bu ynde karara varmas gerekmektedir (1982 AY.
organnca gereklefltirilen
soruflturmadr. md. 100/I, III).
TBMMnin kural koyma, denetim yapma ve bte hazrlama ifllevlerine iliflkin

yetki ve grevlerinin dflnda anayasann eflitli maddelerinde datlmfl olarak bu-
lunan farkl yetki ve grevleri de bulunmaktadr. Buna gre;
1) Meclis Baflkanlk Divann semek (1982 AY. md 94/III),
2) Bakanlar Kuruluna ynelik kuruluflta veya istem zerine daha sonraki bir
dnemde gven oylamas yapmak (1982 AY. md. 110,111).
3) Olaan ve olaan st hl KHKleri grflp karara balamak (1982 AY.
91/son, 121, 122)
4) Olaan st hl, skynetim, seferberlik ve savafl hli srelerini uzatmak
veya bunlar sonlandrmak (1982 AY. 121, 122),
5) RTK yelerini semek (1982 AY. md 133),
6) Anayasa Mahkemesinin yesini semek (1982 AY. md. 146),
7) Kamu ktisad Teflebbslerini denetlemek (1982 AY. md 165),
8) Kalknma planlarn onaylamak (1982 AY. md. 166).
9) Yasama dokunulmazlnn kaldrlmasna ve belli nedenler SIRA SZDEdolaysyla mil- SIRA SZDE
letvekili sfatnn dflrlmesine karar vermek (1982 AY. md. 83, 84).
10) Seimlerin geriye braklmas, erken seim ve ara seim D fi kararlarn
NELM almak D fi N E L M
(1982 AY. md 78).
11) Kamu Bafldenetisini semek (1982 AY. md. 74/VI) bu eflit yetki ve grev-
S O R U S O R U
lere rnek gsterilebilir.
Dnyadaki btn temsil siyasal sistemlerin yasama organlarnn kanun

D K yapma,
KAT hkmeti DKKAT
denetleme ve devlet btesini kabul etme olarak zetleyebileceimiz temel ifllevi bulun-
maktadr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Kat parti disiplininin olduu Trkiyede yasama ounluuna sahip iktidar

SIRA SZDEpartisi ya da SIRA SZDE
partilerinin yasama organnca denetlenebilme olasln tartflnz.AMALARIMIZ 3 AMALARIMIZ
K T A P K T A P
S O R U S O R U
TELEVZYON TELEVZYON
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
NTERNET NTERNET
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
zet
N
A M A
1982 Anayasasna gre TBMMnin oluflumunu ve dare amirlerinden oluflmaktadr. Meclis alfl-
1 aklayabilmek malarna gruplar araclyla katlan siyasi parti-
1982 Anayasasna gre, TBMM drt yllk bir g- lerin bir grup oluflturabilmesi iin en az yirmi
rev sresi iin seilir ve genel oyla seilen 550 milletvekiline sahip olmas gerekmektedir. Ana-
milletvekilinden oluflur. 25 yafln dolduran her yasa ve itzk siyasi parti gruplarna eflitli yet-
yurttafln seimlerde aday olma hakk bulunmak- ki ve grevler tanmfl olmakla birlikte husus-
la birlikte belli koflullara sahip olmayanlar millet- ta gruplarn karar alamayacan ngrmfltr.
vekili seilemezler. Milletvekili seilemeyecek Yasama dokunulmazlnn kaldrlmas, meclis
olanlar Anayasann 76/I. maddesinde saylmfltr. soruflturmas konularnda grflme yapmas ve
Milletvekili seimine iliflkin olarak kabul edilen karar almas yasaklanan gruplar ayn zamanda
seim sistemi, bir orantl temsil usul olan meclis baflkanl seimlerinde aday da gstere-
dHondt sistemidir. 1982 Anayasas dneminde mez. Her yl Ekim aynn ilk gn kendiliinden
bu seim sistemi %10 ulusal baraj ngrlmek toplanan TBMM, bir yasama yl iinde en fazla
suretiyle uygulanmaktadr. ay tatil yapabilmektedir. Meclis ara verme ya
N
da tatil esnasnda cumhurbaflkannca dorudan
Milletvekillerinin hukuki konumlarn belirleye- ya da Bakanlar Kurulunun istemi zerine toplan-
AM A
2 bilmek tya arlabilir. Meclisi bu biimde toplantya a-

Anayasann 80 ila 86. maddeleri TBMM yeleri- rabilme yetkisi sadece cumhurbaflkanna tann-
nin hukuki konumlarna iliflkin dzenlemeleri mfl bir yetki deildir. Meclis baflkan da doru-
iermektedir. Bu erevede temsil iliflkisi, greve dan ya da meclis ye tam says itibaryla, millet-
bafllama, yelikle badaflmayan ifller, yasama ba- vekillerinin en az beflte birinin (110) istemi ze-
flklklar, milletvekilliinin dflmesi ve millet- rine meclisi toplantya arabilir. Bu biimde,
vekillerinin mali konumlar anayasal olarak d- ara vermeden ya da tatilden arlan TBMM n-
zenlenmifltir. 1982 Anayasas milletvekillerinin celikle bu olaanst toplanty gerektiren konu-
btn milletin temsilcisi olacaklarn ngrmek- yu grflmek zorunluluundadr. Aksi hlde tek-
tedir. Seilen milletvekillerinin greve bafllama- rar ara verme veya tatile devam edilemeyecektir.
N
lar ise Anayasann 81. maddesine uygun olarak
yapacaklar ant ime ile mmkn olabilecektir. Yasama organnn grev ve yetkilerini sralaya-
A M A
Milletvekillerinin yasama grevlerini yerine geti- 4 bilmek
rirken farkl iktidar odaklarnn etkisi altna gir- Grev ve yetkiler bakmndan dnyadaki btn
memesi ve ynlendirmesi ile karfllaflmamas iin temsil siyasal sistemlerin yasama organlarnn
dflnlen bu kurum ile zellikle yrtme erki- ana ifllevi bulunmaktadr. Kanun yapma, hk-
ne ve ifl evrelerine karfl yasama organnn ba- meti denetleme ve devlet btesini kabul etme
mszlnn salanmas amalanmfltr. Temel olarak zetleyeceimiz bu faaliyetler 1982 Ana-
amac, yasama organ yelerinin grevlerini her- yasasyla da ngrlmfl ve Anayasann 87.
hangi bir zorluk, bask altnda kalmadan serbest- maddesi okunduunda TBMMnin grev ve yet-
e yapabilmelerini salamak olan yasama ba- kileri genel olarak dzenlenmifltir. Kural koyma
flklar, milletvekillerinin grevlerini gerei gibi ve hkmetin sunduu bte tasarsn kabul et-
gereklefltirebilmesi srasnda bafllatlabilecek ad- me dflnda ne kan bir dier yasama fonksiyo-
li takiplerin yarataca kesintileri engellemeye nu yrtmenin denetlenmesidir. Cumhurbaflka-
yneliktir. 1982 Anayasasnn 83. maddesinde nnn vatana ihanet olarak tanmlanan su d-
yasama dokunulmazl bafll altnda dzen- flnda sorumluluunun Anayasa tarafndan kabul
lenen yasama baflklar hem yasama sorumsuz- edilmemesi bu denetim ifllevinin arlkl olarak
luu hem de yasama dokunulmazl kavramlar- Bakanlar Kuruluna ynelik olmasn gerektirmifl-
na yer vermektedir. tir. Bu erevede 98.-100. maddeler arasnda n-
N
grlen Soru, Meclis arafltrmas, Genel g-
Yasama organnn iyapsn ve alflma sistemi- rflme, Gensoru ve Meclis soruflturmas ara-
A M A
3 ni anlatabilmek laryla bu denetimin gereklefltirilecei dzen-

TBMM, Baflkanlk Divan, Siyasi Parti Grupla- lenmifltir. TBMMnin kural koyma, denetim yap-
r, Yasama Komisyonlar ve Danflma Kurulu ma ve bte hazrlama ifllevlerine iliflkin yetki ve
olmak zere drt ksmdan oluflmaktadr. Anaya- grevlerinin dflnda anayasann eflitli maddele-
sann 94. maddesi, baflkanlk divann dzenler. rinde datlmfl olarak bulunan farkl yetki ve
Buna gre Divan, meclis yeleri arasndan sei- grevleri de bulunmaktadr.
len TBMM Baflkan, Baflkanvekilleri, Ktip yeler
Kendimizi Snayalm
1. 1982 Anayasasna gre, TBMMnin grev sresi ka 6. Afladaki denetim yntemlerinden hangisi gven-
yldr? sizlik oylamasyla sonulanmaktadr?
a. 2 a. Soru
b. 3 b. Meclis arafltrmas
c. 4 c. Gensoru
d. 5 d. Genel grflme
e. 7 e. Meclis soruflturmas
2. 1982 Anayasasna gre afladakilerden hangisi mil- 7. Afladakilerden hangisi milletvekillii sfatnn kay-
letvekili olabilir? bna yol amaz?
a. lkokul mezunu olmayanlar a. stifa
b. Kstllar b. Cumhurbaflkan seilme
c. Kamu hizmetinden yasakllar c. lm
d. Vergisini zamannda demeyenler d. Kesin hkm
e. Askerlik hizmetini yapmamfl bulunanlar e. Yurtdfl gezisi
3. 1982 Anayasasna gre afladakilerden hangisi mil- 8. Yasama dokunulmazlnn kaldrlmas kararna kar-
letvekilliine aday olabilir? fl ka gn iinde itiraz edilebilir?
a. Hakimler a. 3 gn
b. Savclar b. 7 gn
c. Memurlar c. 15 gn
d. Esnaf d. 20 gn
e. Silahl Kuvvetler mensuplar e. 30 gn
4. 1982 Anayasasna gre ara seime gidilebilmesi iin 9. Siyasi partilerin bir grup oluflturabilmeleri iin en az
meclis ye tamsaysnn en az ne kadar boflalmaldr? ka milletvekiline sahip olmas gerekmektedir?
a. Yzde befli a. 18
b. Yzde yedisi b. 20
c. Yzde onu c. 25
d. Yzde on befli d. 30
e. Yzde yirmisi e. 35
5. 1982 Anayasasna gre seimlerin ertelenmesi kara- 10. Afladakilerden hangisi TBMMyi oluflturan ksm-
rn afladakilerden hangisi verebilir? lardan birisi deildir?
a. TBMM a. Baflkanlk divan
b. Cumhurbaflkan b. Siyasi parti gruplar
c. Bakanlar Kurulu c. Danflma Kurulu
d. Yksek Seim Kurulu d. Yasama komisyonlar
e. Anayasa Mahkemesi e. Bakanlar Kurulu
Yaflamn inden Okuma Paras
Gln milletvekillii dflt

Abdullah Gln, Trkiye Cumhuriyetinin 11. Cumhur-
baflkan seilmesinden sonra, milletvekili sfat dflt.
E. GENSORU
Parlmenter hkmet sistemlerinde, hkmetin ve tek
tek bakanlarn parlmento karflsnda siyasal sorumlu-
Anayasaya gre, Gln milletvekilliinin sona ermesi luu vardr. Bu parlmentonun hkmetin ve tek tek
iin bir parlamentoda bir karar alnmasna gerek olma- bakanlarn grevlerine son verebilecei anlamna gelir.
yacak. Anayasann 101. maddesinin son fkrasnda, Aflada Bakanlar Kurulunun yapsn inceleyeceimiz
Cumhurbaflkan seilenin, varsa partisi ile iliflii kesilir blmde greceimiz gibi, Bakanlar Kurulunun bir b-
ve Trkiye Byk Millet meclisi yelii sona erer hk- tn olarak parlmento karflsndaki siyasal sorumlulu-
m yeralyor. Bu hkm nedeniyle Gln milletvekil- una kolektif siyasal sorumluluk , tek tek bakanlarn
lii kendiliinden dflmfl oldu. siyasal sorumluluuna ise bireysel siyasal sorumluluk
Ayn flekilde merhum Turgut zal ve Sleyman Demi- ismi verilir. Trk anayasa hukukunda Bakanlar Kurulu-
relin milletvekillikleri de, Cumhurbaflkan seilmelerin- nun ve bakanlarn Trkiye Byk Millet Meclisi karfl-
den sonra kendiliinden sona ermiflti. snda siyasal sorumluluklarnn niha meyyidesi gen-
Gln Cumhurbaflkan seilmesi ile birlikte parla- sorudur. Dier bir ifadeyle, gensoru Bakanlar Kurulu-
mentodaki sandalye dalm da deiflti. Yeni sandalye nun veya bir bakann siyasal sorumluluunu douran
dalm flyle: bir denetleme yoludur. Gensoru dier denetleme ara-
AKP: 340 CHP: 98 MHP: 70 DTP: 20 DSP: 13 BBP: 1 lar arasnda en etkili olandr. Baflbakan veya bakanlar
DP: 1 Bamsz:5 Bofl: 2 gensoru ile dflrlebilirler[35].
Kaynak: http://www.milliyet.com.tr/2007/08/30/son/son-
siy17.asp Siyasal sorumluluun kolektif ve bireysel olmak zere
ikiye ayrlmasna paralel olarak gensoru, Bakanlar Ku-
rulu veya sadece bir bakan veya ayn anda birden faz-
la bakan hakknda verilebilir.
Gensoru nergesinin Verilmesi.- Anayasann 99un-
cu maddesine gre, gensoru nergesi, bir siyas parti
grubu adna veya en az yirmi milletvekilinin imzasyla
verilir. Gensoru nergesi, veriliflinden sonraki gn
iinde bastrlarak yelere datlr; datlmasndan iti-
baren on gn iinde gndeme alnp alnmayaca g-
rfllr. Bu grflmede, ancak nerge sahiplerinden bi-
ri, siyas parti gruplar adna birer milletvekili, Bakanlar
Kurulu adna Baflbakan veya bir bakan konuflabilir.
Gndeme Alma Karar.- Gensoru nergesinin gnde-
me alnp alnmayacana Meclis Genel Kurulu karar
verir. Gndeme alma karar iin 99uncu madde de ay-
rca bir ounluk belirtilmediine gre, Anayasann
96nc maddesindeki karar yeter says, yani toplantya
katlanlarn salt ounluu aranr.
Gensoru nergesinin Grfllmesi.- Anayasann
99uncu maddesinin ikinci fkrasna gre, gndeme alma
kararyla birlikte, gensorunun grfllme gn de belli
edilir; ancak, gensorunun grfllmesi, gndeme alma
kararnn verildii tarihten bafllayarak iki gn gemedik-
e yaplamaz ve yedi gnden sonraya braklamaz.
Gvensizlik nergeleri ve Gven stemi.- Anayasa-
nn 99uncu maddesinin nc fkrasna gre, genso-
ru grflmeleri srasnda, milletvekilleri ve siyas parti
gruplar gvensizlik nergeleri verebilirler. Bu nerge- bir Hkmet ihtimalinin domas Trkiyede mmkn-
ler gerekeli olmak zorundadr. flte gensoru kurumu- dr. Bu duruma dflmfl bir Hkmetin, parlmenter
nun etkili yn bu gvensizlik nergeleri sonucu orta- bir demokraside yapmas gereken fley istifa etmektir.
ya kmaktadr. Bu gvensizlik nergeleri sonucunda, Byle bir durumun, Hkmetin istikrar ilkesi lehine
gven oylamas yaplmaktadr. Keza Bakanlar Kurulu zm iin 1958 Fransz Anayasasnn 49uncu mad-
da, gensoru grflmeleri srasnda gven isteyebilir. desinin nc fkrasnda ngrlen, bir kanun konu-
Gven Oylamas.- Yukardaki koflullarda Baflbakan ve- sunda Hkmetin sorumluluunu yklenme usl
ya bakanlar hakknda gvensizlik nergesi verilmifl ve- kabul edilebilirdi. 1958 Fransz Anayasasnn 49uncu
ya Bakanlar Kurulunun kendisi gven istemifl ise, Ana- maddesinin nc fkrasna gre,
yasann 99uncu maddesinin nc fkrasna gre, bu
Baflbakan, Bakanlar Kurulunda grfltkten sonra,
gven isteminden veya gvensizlik nergelerinin veril-
Millet Meclisi nnde, bir metin zerinde Hkmetin
mesinden bir tam gn sonra gven oylamas yaplr.
sorumluluunu yklenebilir. Bu durumda, izleyen yir-
Anayasann 99uncu maddesinin ikinci fkrasnda ng-
midrt saat iinde bir gvensizlik nergesi sunulmaz
rlen bu iki tam gnlk sre ve nc fkrasnda n-
ve nceki fkra uyarnca oylanmazsa, bu metin kabul
grlen bir tam gnlk srelere, literatrde serinleme
edilmifl saylr.
sresi (cooling-off period) denir[36]. Bu srelerin ama-
c, gven oylamalarnda duygusal faktrlerin etkisini Baflbakann Hkmetin sorumluluunu yklenmesi du-
azaltmak, milletvekillerinin daha serinkanl dflnebil- rumunda, Hkmete karfl olanlarn, gvensizlik ner-
melerine imkn salamaktr[37]. gesi vermeleri gerekir. Ancak gvensizlik nergesinin
Gven oylamasnda, Bakanlar Kurulunun veya bir ba- kabul edilebilmesi iinse, Millet Meclisi ye tamsays-
kann dflrlebilmesi iin, ye tamsaysnn salt o- nn salt ounluu tarafndan kabul edilmesi gerekir.
unluu gerekir. Grld gibi, Anayasa burada ken- Grld gibi, Fransada, parlmentoda ounlua
disi zel bir ounluk aramfltr. O halde 96nc madde- sahip olmayan bir Hkmet, gvensizlik oyuyla dfl-
deki karar yeter saysyla, yani toplantya katlanlarn rlmedike, istedii kanunlar kartabilir. Benzer bir
salt ounluuyla yetinilemez. ye tamsays 550 oldu- hkmn Trkiyede de olmas uygun olabilirdi.
una gre, bir bakann veya Bakanlar Kurulunun dfl- Anayasann 99uncu maddesi, gven oylamasna iliflkin
rlebilmesi iin 276 oy gerekir. bir zel kural daha koymufltur: Oylamada yalnzca g-
Anayasa, 96nc maddede ngrd genel karar yeter vensizlik oylar saylacaktr (Anayasa, m.99/4). Bu h-
saysndan burada ayrlarak Hkmet istikrarn sala- km de Hkmetin prestijini korumaya yneliktir. Eer
maya alflmfltr. Zira, genel karar yeter says (toplant- oylamada gven oylar ve ekimser oylarda saylsayd
ya katlanlarn salt ounluu) aransayd, Hkmeti d- Hkmet Anayasaya gre istifa etmek zorunda olmasa
flrmek ok daha kolay olacakt. Zira, Genel Kurul top- bile, Hkmetin ounluunun olmad grlecek ve
lantlarna genellikle 550 milletvekili katlamamaktadr. Hkmet zor durumda kalacakt. rnein 540 milletve-
Zaten gerek ye tamsays lm, istifa, dflme gibi ne- kilinin katld bir gven oylamasnda 265 ye gven-
denler ile 550nin altna dflmektedir. Dier yandan, has- sizlik oyu, 260 ye gven oyu vermifl, 15 ye de ekim-
talk, seyahat vb. nedenlerle daima baz milletvekilleri ser kalmfl olsun. Bu Hkmet grevde kalrd. Zira g-
toplantya katlamamaktadr. Nihayet baz milletvekille- vensizlik oylar 276ya ulaflmamfltr. Ancak, byle bir
rinin de kendisi toplantya katlmak istemiyor olabilir. Hkmet, Mecliste ounluunun olmad ortaya kt-
rnein gven oylamasna eflitli nedenlerle 50 millet- ndan prestij yitirir ve belki de istifa etmek zorunda ka-
vekilinin katlamamas pek muhtemeldir. Byle 500 mil- labilirdi. flte bu nedenle, 1982 Anayasas, 99uncu mad-
letvekilinin katld bir Genel Kurul toplantsnda 251 denin drdnc fkrasndaki kural getirmifltir. Bu kural
gvensizlik oyu kmfl ise, Hkmet dflmfl olmaya- sayesinde, oylamadan sonra, sadece gvensizlik oylar
caktr. Oysa Anayasann 99uncu maddesindeki bu zel saylacak ve Meclis Baflkan, 265 gvensizlik oyunun
ounluk kural olmasayd Hkmet dflmfl olacakt. ktn ve dolaysyla Hkmetin grevde kaldn
Ancak gvensizlik oyuyla dflrlemeyen byle bir H- aklayacaktr. Hkmetin Parlmentoda gerek anlam-
kmetin Mecliste kanun karmas dflk bir ihtimaldir. da salt ounlua sahip olmad ise anlafllamayacaktr.
Byle bir Hkmet, Mecliste ounlua sahip deildir.
Bu Hkmetin sunduu kanun tasarlar reddedilecek- Kaynak: Kemal Gzler http://www.anayasa.gen.tr/tbmm-
tir. Bylece dflrlemeyen ama kanunda karamayan gorevyetkiler.htm
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Sra Sizde Yant Anahtar

1. c Yantnz yanlfl ise 1982 Anayasasna Gre Sra Sizde 1
TBMMnin Oluflumu konusunu yeniden gz- zensiz bir hukuki yaklaflmla yaplan bu ayrks d-
den geiriniz. zenleme, Anayasann 80. madde hkm ile eliflki olufl-
2. d Yantnz yanlfl ise 1982 Anayasasna Gre turmaktadr. nk 80. madde hkmne gre, TBMM
TBMMnin Oluflumu konusunu yeniden gz- yeleri seildikleri blgeyi veya kendilerini seenleri
den geiriniz. deil, btn milleti temsil etmek zere seilmektedirler.
3. d Yantnz yanlfl ise 1982 Anayasasna Gre
TBMMnin Oluflumu konusunu yeniden gz- Sra Sizde 2
den geiriniz. Milletvekillerinin temsilcilik grevlerini gerektii gibi ye-
4. a Yantnz yanlfl ise 1982 Anayasasna Gre rine getirebilmeleri ve herhangi bir bask ya da olumsuz
TBMMnin Oluflumu konusunu yeniden gz- etken ile karfllaflmakszn alflabilmeleri iin ngrl-
den geiriniz. mfl olan yasama baflklklar parlamenter siyaset kl-
5. a Yantnz yanlfl ise 1982 Anayasasna Gre trnn doal bir rn olarak gelifltirilmifltir. Bunun bir
TBMMnin Oluflumu konusunu yeniden gz- parasn oluflturan yasama dokunulmazl zellikle ik-
den geiriniz. tidardaki ounluk partisi ya da partilerinin muhalefet
6. c Yantnz yanlfl ise TBMMnin Grev ve Yetki- milletvekillerine ynelik kt niyetli adli giriflimlere kar-
leri konusunu yeniden gzden geiriniz. fl dflnlmfltr. Bylece yasama organ iinde aznlk-
7. e Yantnz yanlfl ise Milletvekillerinin Hukuki Ko- ta kalan dier parti milletvekillerinin haksz birtakm ad-
numlar konusunu yeniden gzden geiriniz. li ifllemlere tabi tutularak meclis ats altndan uzaklaflt-
8. b Yantnz yanlfl ise Milletvekillerinin Hukuki Ko- rlmasnn nne geilmek istenmifltir. Ancak yasama do-
numlar konusunu yeniden gzden geiriniz. kunulmazl baflkl gnmzde ska ktye kulla-
9. b Yantnz yanlfl ise TBMMnin Yaps ve alflma nlmfl ve neredeyse belli bir sre iin su iflleme zgr-
Sistemi konusunu yeniden gzden geiriniz. l salayan hukuksal bir koruma kurumuna dnfl-
mfltr. Bu hliyle kurumun meflruluu tartflmal bir h-
10. e Yantnz yanlfl ise TBMMnin Yaps ve alflma
le gelmifltir. Her ne kadar dokunulmazlk meclis karary-
Sistemi konusunu yeniden gzden geiriniz.
la kaldrlabilen bir baflklk ise de bunun zellikle ikti-
dar partisi milletvekilleri iin pek mmkn olamayaca
siyasal bir gerekliktir. Bu yzden kaldrlmas ya da kap-
samnn oka daraltlmas nerilmektedir.
Sra Sizde 3
Mevcut anayasal dzen iinde bir yasama organnn bafl-
lca ifllevlerinden biri olan denetim yetkisi ve grevine
yer verilmifl olmakla birlikte, bu hukuksal tespit ve yet-
kilendirmenin siyasal anlamda tam bir karfllnn ortaya
ktn sylemek gtr. Hkmetlerin siyasi ya da ce-
zai sorumluluklarn gndeme getiren Gensoru veya
Meclis soruflturmas mekanizmalarnn yine yasama or-
ganndaki iktidar ounluunun oylar ile iflletilememesi,
denetimin gerektii lde yaplmasna izin vermemek-
tedir. Bu durumda da daha ok kamuoyu oluflturma ve
bilgilenme lsnde kalan Soru, Meclis arafltrmas
ve Meclis grflmesi aralar ile yasama ounluunu
elinde tutan iktidar partisinin olanak tand kapsamda
ksmi bir denetim gereklefltirildiini sylemek olasdr.
Parti disiplininin etkisiyle bu hle gelen denetimsizliin
bedelini ise lke siyasetinin biimlendirdii demokratik
siyasal sistem istikrar demektedir.
Kaynaklar
Bakrc, Fahri (2000), TBMMnin alflma Yntemi,
Ankara: mge Kitabevi Yaynlar.
Gzler, Kemal (2001), Yasama Dokunulmazl, Bir
Karfllafltrmal Anayasa Hukuku ncelemesi,
ASBFD Cilt no 56, Say no 3: 71 - 101.
Gzler, Kemal (2011), Trk Anayasa Hukuku Dersle-
ri, 11. bask. Bursa: Ekin Basm Yayn Datm.
Onar, Erdal ve Levent Gnen (2002), 1982 Anayasa-
sna Gre Ara Seim AHFD Cilt 51 Say 4: 1 - 40.
zbudun, Ergun (2010), Trk Anayasa Hukuku, Gz-
den Geirilmifl 11. bask. Ankara: Yetkin Yaynlar.
Tanr, Blent ve Necmi Yzbaflolu (2009), 1982 Ana-
yasasna Gre Trk Anayasa Hukuku 9. bas. s-
tanbul: Beta Basm Yaym Datm A.fi.
Ycel, Blent (2004), Yasama Dokunulmazl So-
runu, Bursa Barosu Dergisi Say 75: 43 - 54.
7
TRK ANAYASA HUKUKU
Amalarmz
N
N
Yrtme organnn yapsn genel olarak aklayabilecek,
Cumhurbaflkannn seim usuln anlatabilecek hukuksal ve siyasal konu-
N
munu saptayabilecek,
Bakanlar Kurulunun yapsn, kuruluflunu, grev ve sorumluluunu akla-
N
yabilecek,
N
1982 Anayasasnn ngrd hkmet sistemini belirleyebilecek,
Olaanst ynetim usullerini birbiriyle karfllafltrabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Teki Yrtme Bakan
kici Yrtme Parlamenter Hkmet Sistemi
Cumhurbaflkan Baflkanlk Hkmeti Sistemi
Bakanlar Kurulu Yar - Baflkanlk Hkmet
Baflbakan Sistemi
indekiler
YRTME ORGANININ YAPISI

CUMHURBAfiKANI
BAKANLAR KURULU
Trk Anayasa Hukuku Yrtme Organ
TRKYENN HKMET SSTEM
OLAANST YNETM
USULLER
Yrtme Organ
N
YRTME ORGANININ YAPISI
A M A Yrtme organnn yapsn genel olarak aklayabilmek.

1
En basit ifadeyle yasama erkinin koyduu kurallar uygulayan ve oluflan hukuk d-
zenini iflleten yrtme erkinin yapsal biimlenifli, lkeden lkeye deiflim gster-
mektedir. Hukuksal olarak anayasal bir zemin zerine oturtulan bu yaplanma, ya-
sama organ ile birlikte deerlendirildiinde o lkenin hkmet sistemi hakknda
da bilgi sahibi olmamz salar. Erkler ayrl kuramnn bir dier parasn meyda-
na getiren yarg erkinin durumu ise farkllk arz etmektedir. yle ki her ikisinde de
siyasi aktrlerin yer ald yasama ve yrtme organlarnn tam tersine bamszl
ve tarafszl esas olan yargnn bu iliflki a iinde bulunmas sz konusu deildir.
Yrtme erkinin yapsal farklln ve hkmet sistemlerini dikkate alarak ikili
bir ayrm yapmak mmkndr. Buna gre baflkanlk ve meclis hkmet sistemle-
rinde teki (monist) bir yrtme organ flekillenirken parlamenter ve yar - baflkan-
lk sistemlerinin yrtme organlar ikici (dalist) bir zellik gstermektedir. Teki
yrtme organlar da tek bir kifliden ya da hukuki konumlar itibaryla birbiriyle
eflit durumdaki yelerin oluflturduklar bir kuruldan ibaret olabilmektedir. ABD
baflkanlk sisteminde olduu gibi baflkanlk sistemleri, yrtme organnn sadece
baflkan tarafndan temsil edildii ilk kategoriye girmektedir. sviredeki meclis
hkmeti uygulamas ise teki yrtmenin kurul hlindeki bir rneini olufltur-
maktadr (zbudun, 2010).
kici yrtme yapsnn grld dier iki hkmet modeli bakmndan ise
yrtme organ, devlet baflkan ve hkmet biiminde yaplanmaktadr. Ancak bu
hkmet modellerinin yrtme erkine iliflkin farkll devlet baflkan seimi konu-
sunda kendisini gstermektedir. Almanya, srail, talya, YunanistanSIRA SZDE ve 2007 nce- SIRA SZDE
si Trkiye gibi parlamenter sistemin uyguland lkelerde bu seimi zel olarak
toplanan bir kurul ya da yasama organ yapmaktadr. Ancak Avusturya, Portekiz,
Fransa, Finlandiya gibi yar - baflkanlk sistemi rneklerinde devlet baflkann se-
me yetkisi halka verilmifltir (Gzler, 2011: Anayasa Hukukunun Genel Esaslar,
Ders Kitab, s.362 - 364). S O R U S O R U
Yrtme organlar baflkanlk ve meclis hkmet sistemlerinde teki; parlamenter

DKKAT ve yar - DKKAT
baflkanlk sistemlerinin ikici bir zellik gstermektedir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
N
CUMHURBAfiKANI
Cumhurbaflkannn seim usuln anlatabilmek; hukuksal ve si-

AM A
yasal konumunu saptamak
2
Cumhurbaflkannn Seimi
21 Ekim 2007 tarihinde yaplan halk oylamasyla yrrle giren 5678 sayl Ka-
nunla Trkiyede cumhurbaflkannn seimi usul ve koflullar kkl bir deiflime
uratlmfltr. Buna gre en az krk yafln doldurmufl, yksekrenim yapmfl TBMM
yeleri ya da milletvekili seilme yeterliliine sahip Trk yurttafllar, halkn yapa-
ca cumhurbaflkanl seiminde aday olabilecektir (1982 AY. md. 101/1). Seilen
cumhurbaflkannn grev sresi befl yl olup ikinci ve son kez olmak kaydyla mev-
cut cumhurbaflkannn yeniden seilebilmesi anayasal olarak mmkn klnmfltr
(1982 AY. md 101/2).
Cumhurbaflkanl seim srecinin ilk ayan aday olma ya da bir dier ifadey-
le aday gsterilme aflamas oluflturmaktadr. Bu erevede seime katlacak olanla-
rn milletvekili olup olmamas fark etmeksizin en az yirmi (20) milletvekilince aday
gsterilmesi bir anayasal kofluldur. Ayrca, en son yaplan TBMM seimlerinde ge-
erli oylar toplam birlikte hesaplandnda yzde onu (%10) geen siyasi partiler
birlikte ortak bir aday gsterme olanana da sahip klnmfltr (1982 AY. md.
101/3). Bu sayede milletvekili seimlerinde tek baflna %10luk ulusal seim bara-
jn aflamayan partilere, birlikte hareket etmek suretiyle bir aday zerinde anlafla-
rak seim srecine katlabilmenin yolu almfltr.
Seimin tamamlanmas ve yeni cumhurbaflkannn belirlenmesinin ilk sonucu-
nu yine Anayasa ngrmfltr. Buna gre cumhurbaflkannn yesi olduu siyasi
parti ile iliflii kesildii gibi, TBMM yesi olmas hlinde milletvekillii de sona er-
mektedir (1982 AY. 101/son).
Seimin sreci, grev sresinin dolaca tarih belli olduu iin bu tarihten ge-
riye doru altmfl gn gidilerek belirlenen tarihten itibaren bafllar veyahut herhan-
gi bir nedenle makamn boflalmas durumu sz konusu ise boflalmay izleyen alt-
mfl gn iinde tamamlanr. Genel oyla yaplan seimde geerli oylarn salt oun-
luunu alan aday cumhurbaflkan seilmifl olacaktr. Anayasann arad ounluk
flartnn elde edilememesi durumunda ilk oylamay izleyen ikinci pazar gn ikin-
ci tur oylama yaplr. lkinden farkl olarak bu oylamaya, birinci turda en ok oy
almfl iki aday katlabilir. Bu son oylama olup geerli oylarn ounluunu alan
aday seimi kazanmfl olacaktr (1982 AY. md. 102/1,2).
kinci oylamaya katlan iki adaydan birinin lm ya da seilme yeterliliini yi-
tirmesi durumunda ilk oylamadaki oy sralamasna uygun olarak ortaya kan bofl-
luk doldurulacaktr. Bylece aslnda ilk turda nc srada kalmfl bir aday ikinci
tura katlabilecektir. Ancak ikinci tura sadece bir adayn katlmas sz konusu olur-
sa, bu seim bir halkoylamasna dnflecek ve aday geerli oylarn ounluunu
almas hlinde cumhurbaflkan seilecektir (1982 AY. md. 102/3)
Yeni cumhurbaflkan Anayasann 103. maddesine gre iecei ant ile greve
bafllayncaya dein mevcut cumhurbaflkan grevini srdrecektir (1982 AY. md.
102/4, 103). Bu dzenleme Anayasann 106. maddesine gre zel bir dzenleme
olup bu seim sreci zarfnda vekleti gerektiren bir durum oluflmad srece
cumhurbaflkan grevini srdrecektir. Dolaysyla seim veklet kurumunun ifl-
letilebilecei bir neden olmaktan karlmfltr.
7. nite - Yrtme Organ 133
Cumhurbaflkannn Hukuksal ve Siyasal Konumu

Devlet baflkan olarak Trkiye Cumhuriyetini ve Trk milletinin birliini temsil et-
me grevine sahip olan cumhurbaflkan, ayn zamanda Anayasann uygulanmas-
n ve devlet organlarnn dzenli ve uyumlu alflmasn gzetmekle ykmldr
(1982 AY. md. 104).
1982 Anayasas, devletin bafl olarak konumlandrd cumhurbaflkann, grev-
lerini yerine getirmesi konusunda ciddi anlamda yetkilendirmifltir. Yetkilendirme-
nin ierii devlet baflkannn anayasal / hukuksal konumunun erevesini izerken
ayn zamanda bu yetkiler aracl ile siyasal sistem iindeki etkinliini de belirle-
mektedir. nk sz konusu anayasal yetkilerin bir ksm trensel zellik gster-
mesine karfln sayca azmsanmayacak bir ksm da siyasal iflleyifli etkileyen, kendi-
sine belirleyicilik kazandran gl yetkiler olarak gze arpmaktadr (Ycel, 2007).
Cumhurbaflkannn 105. madde gereince, tek baflna yapaca ifllemler dfln-
daki btn ifllemleri, baflbakan ve ilgili bakann katlm ile yapmas ve bu ifllemler
iin sadece karfl imza sahibi baflbakan ve bakanlarn sorumluluunun bulunmas
onun konumunu daha da gl hle getirmektedir (1982 AY. md. 105/1). Yine bu
hkm tamamlayacak tarzda anayasa koyucu tarafndan ngrlen 105. maddenin
ikinci fkrasnda cumhurbaflkannn resen imzalad kararlar ve emirler aleyhine
Anayasa Mahkemesi de dhil olacak biimde yarg yolu kapatlmfltr (1982 AY.
md. 105/2). Benzer bir hkme yarg yolu bafllkl 125. maddede rastlamak mm-
kndr. Anayasa bu maddede de cumhurbaflkannn tek baflna yapaca ifllemle-
rin yarg denetimi dflnda olduunu (1982 AY. md. 125/1) dzenleyerek, cumhur-
baflkann sistem iinde farkl bir noktaya taflma abasn yinelemektedir.
Bu dzenlemelerin dflnda cumhurbaflkan iin yalnzca TBMM ye tamsays-
nn en az te birinin (184 MV) nerisi ve en az drtte nn (413 MV) karary-
la sulandrlmas hlinde vatana ihanetten dolay bir sorumluluu sz konusu ola-
bilecektir (1982 AY. 105/3).
Cumhurbaflkannn konumuna iliflkin olarak ifade edebileceimiz bir dier ko-
nu veklet kurumuna iliflkindir. 1982 Anayasas, belli hllerde cumhurbaflkannn
grevinden ayrlmas durumunda kendisine TBMM baflkannn veklet edeceini
ngrmektedir. Bu hllerden hastalk ve yurt dflna kma gibi nedenler sz
konusu olduunda cumhurbaflkan yeniden grev baflna dnnceye kadar lm,
ekilme veya baflka bir nedenle cumhurbaflkanl makamnn srekli olarak bo-
flalmas durumunda ise yeni cumhurbaflkan seilinceye kadar veklet sz konusu
olacaktr (1982 AY. md. 106).
Cumhurbaflkannn Grev ve Yetkileri

Anayasa incelendiinde cumhurbaflkannn yasamaya, yrtmeye ve yargya ilifl-
kin olarak kapsaml yetkilerle donatld grlmektedir. Buna gre;
Yasama ile ilgili olanlar:
Gerekli grmesi hlinde, yasama ylnn ilk gn TBMMde alfl konuflma-
s yapmak,
Gerekli grd durumlarda toplank hlde olmayan TBMMyi toplantya
armak,
Kanunlar yaymlamak,
Kanunlar bir kez daha grfllmek zere TBMMye geri gndermek,
Anayasa deifliklii kanunlarn gerekli grd takdirde halk oyuna sunmak,
Belli yasama ifllemleri hakknda anayasaya uygunluk denetimi yaplabilme-
si iin Anayasa Mahkemesinde iptal davas amak,
Koflullar dairesinde TBMM seimlerinin yenilenmesine karar vermek,
Yrtmeyle ilgili olanlar:

Baflbakan atamak ve istifasn kabul etmek; baflbakann nerisi zerine ba-
kanlar atamak ve grevden almak,
Gerekli grmesi hlinde Bakanlar Kuruluna baflkanlk etmek ya da Bakan-
lar Kurulunu baflkanlnda toplantya armak,
Yabanc devletlere Trkiye Cumhuriyetinin temsilcilerini gndermek ve ya-
banc devlet temsilcilerini kabul etmek,
Milletleraras antlaflmalar onaylamak ve yaymlamak,
TBMM adna TSKnin Baflkomutanln temsil etmek; TSKnin kullanlmas-
na karar vermek,
Genelkurmay Baflkann atamak,
MGKyi toplantya armak ve Kurula baflkanlk etmek,
Baflkanlnda toplanan Bakanlar Kurulu kararyla skynetim veya olaa-
nst hl ilan etmek ve KHK karmak,
Kararnameleri imzalamak,
Srekli hastalk, sakatlk ve kocama nedenleriyle belirli kiflilerin cezalarn
hafifletmek ya da kaldrmak,
Devlet Denetleme Kurulu yelerini ve baflkann atamak; kurula, inceleme,
arafltrma ve denetleme yaptrtmak,
YK yelerini semek,
niversite rektrlerini semek,
Yargyla ilgili olanlar:
Anayasa Mahkemesi yelerini semek,
Danfltay yelerinin drtte birini semek,
SIRA SZDE SIRA SZDE
Yargtay Cumhuriyet Baflsavcs ve Baflsavcvekilini semek,
Asker Yargtay ve AYM yelerini semek,
D fi N E L M HSYK D fiyelerini
N E L M semek,
Anayasada ngrlen yetkiler demeti iinde yer almaktadr (1982 AY. md.
104). Bunun dflnda Cumhurbaflkannn Anayasa ve dier kanunlarda ngrlen
S O R U
baflka grevS ve O Ryetkileri
U de mevcuttur.
DKKAT 1982 Anayasas

D KCumhurbaflkanna
KAT ok genifl kapsaml yetkiler tanmfltr.
Cumhurbaflkannn genifl yetkilere sahip olmas yrtme organnn i iflleyiflinde sorun -
N N
SIRA
SIRA SZDE
SZDE SIRA
SIRA SZDE
SZDE
1 karabilir mi?
N
D fi N E L M
AMALARIMIZ BAKANLAR
D fi N E L KURULU
AMALARIMIZ M
S O R U AM A
Bakanlar
S O R U Kurulunun yapsn, kuruluflunu, grev ve sorumlulu-
K T A P K T anlatabilmek
unu A P
3
DKKAT BakanlarD Kurulunun
KKAT Yaps ve Kuruluflu
TELEVZYON kili yrtme
T E L Eyapsnn
V Z Y O N ikinci ayan oluflturan Bakanlar Kurulu, baflbakan ve ba-
N N
SIRA SZDE kanlardan meydana
SIRA SZDE gelmektedir. 1982 Anayasasnn 109. - 114. maddeleri arasn-
da dzenlenen Bakanlar Kurulunun oluflum sreci cumhurbaflkannn yapmfl ol-
duu grevlendirmeyle bafllamaktadr. Buna gre baflbakan TBMM yesi olmas
NTERNET
AMALARIMIZ NTERNET
AMALARIMIZ
kaydyla cumhurbaflkannca atanmakta ve baflbakan da milletvekillerinden ve/ve-
ya milletvekili olma yeterliliine sahip kiflilerden belirlemifl olduu Bakanlar Kuru-
lunu cumhurbaflkannn onayna sunar. Bu onayn alnd andan itibaren hkmet
K T A P K T(1982
kurulmufl olur A P AY. md. 109/II, III). Hkmetin bu flekilde kurulmasnn ak-
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
sine bakanlklarn kurulmas, kaldrlmas, grevleri, yetkileri ve teflkilat kanunla

dzenlenmektedir (1982 AY. md. 113/I).
Cumhurbaflkannn onayyla kurulan Bakanlar Kurulu ayn zamanda greve de
bafllamfl olmaktadr. Bakanlar Kurulunun listesi TBMMye sunulduktan sonra, h-
kmetin kuruluflundan itibaren en ge bir hafta iinde baflbakan ya da bir bakan
tarafndan hkmet program okunur ve gvenoyuna baflvurulur. TBMMde yap-
lacak olan gvenoyu grflmelerin programn okunmasndan itibaren iki tam gn
getikten sonra bafllar. Bu grflmelerin bitiminden bir tam gn getikten sonra
gvenoylamas yaplr (1982 AY. md. 110/I, II). Anayasada greve bafllama esna-
snda yaplan gven oylamas iin zel bir ounluk ngrlmedii iin hkme-
tin gvenoyu alp almad Anayasann 96/I. madde hkm erevesindeki karar
yetersaysna gre belirlenir. Buna gre Meclis ye tamsaysnn drtte birinden bir
fazlasnn (139 milletvekili) altna dflmemek flartyla toplantya katlanlarn salt o-
unluu ile hkmet gvenoyu almfl saylr.
Bakanlar Kurulu, sadece greve bafllarken gven oylamas yapmak durumun-
da deildir. Bunun dflnda Anayasada grev srasnda da hkmet hakknda g-
ven oylamasna gidilebilecei dzenlenmifltir. Ancak bu oylama baflbakann gerek-
li grmesi hlinde ve Bakanlar Kurulu ile grfltkten sonra yine baflbakann iste-
mi zerine gereklefltirilir (1982 AY. md. 111/I). Gven istemi zerine yaplan oy-
lama sonucunda hkmetin yasama organndan bekledii destei salayamamas
sz konusu olabilir ki bu durumun gerekleflmesi Bakanlar Kurulunun dflmesine
yol aacaktr. Bu sonucun doabilmesi iin ise meclis ye tamsaysnn en az salt
ounluunun (276 milletvekili) gven istemini reddetme ynnde oy kullanmas
gerekmektedir (1982 AY. md. 111/III).
Bakanlar Kurulunun Grev ve Sorumluluu

Yrtme organnn ikinci ksmn meydana getiren Bakanlar Kurulu, sahip olduu
yetki ve grevler dikkate alndnda asl icra organ olarak faaliyet gstermekte-
dir. Bakanlar Kurulu iinde Kurulun baflkan konumundaki baflbakann hem huku-
ki hem de siyasi olarak nemli bir arl bulunmaktadr. Gnmz demokrasile-
rinde yrtmenin bu kanadnda sivil bir siyasi aktr olarak baflbakann glendi-
rilmesi olaan bir anayasal uygulama hline gelmifltir.
1982 Anayasasnn 112. maddesi dikkate okunduunda baflbakann konumu-
nun ciddi biimde glendirildii grlmektedir. Buna gre, baflbakan Bakanlar
Kurulunun bafl olarak bakanlklar arasndaki iflbirliini salamakta ve hkmetin
genel siyasetinin yrtlmesini gzetmektedir. Ayrca bakanlarn baflbakana karfl
sorumlu olup baflbakan bakanlarn grevlerini Anayasaya ve kanunlara uygun bi-
imde yapp yapmadklarn gzeterek gerekirse bu ynde dzeltici nlemleri ala-
bilecektir (1982 AY. md. 112/I, II, III). Ayrca Anayasa, baflbakana, herhangi bir ba-
kanla anlaflamamas durumunda ilgili bakann cumhurbaflkannca azlini isteme
yetkisini de vermektedir (1982 AY. md. 109III).
Bakanlarn TBMMye karfl kiflisel ve kolektif olmak zere iki tr sorumlulukla-
r bulunmaktadr. Kiflisel sorumluluklar, kendi yetkileri iindeki ifllerden ve emrin-
deki kiflilerin eylem ve ifllemlerinden kaynaklanrken kolektif sorumluluklar h-
kmetin genel siyaseti dolaysyla sz konusu olmaktadr.
Kolektif veya bireysel sorumlulua iliflkin olarak yaplan gensoru giriflimi neti-
cesinde Bakanlar Kurulunun ya da bir bakann dflrlmesi iin yaplan gvensiz-
lik oylamasnda sadece gvensizlik oylar saylr ve meclis ye tamsaysnn en az
salt ounluuna ulafllmas gerekmektedir (1982 AY. md. 99/V). Bunun dflnda
Meclis kararyla Yce Divana sevk edilen bakan dflerken baflbakann sevki
hlinde hkmet, istifa etmifl saylr (1982 AY. md. 113/III). Herhangi bir nedenle
boflalan bakanla en ge on befl gn iinde atama yaplmas gerekmektedir (1982
AY. md. 113/IV). Bu flekilde bofl kalan bakanlklarla, izinli veya zrl olan bir ba-
kana, dier bir bakan geici olarak vekillik eder. Bir bakana ancak bir bakann ve-
killik etmesi ngrlmfltr (1982 AY. md. 113/II).
Seim dnemlerinde Bakanlar Kurulunun oluflumu, grev ve yetkilerinde farkl
bir anayasal dzenleme sz konusudur. Buna gre TBMM genel seimlerinden n-
ce, Adalet, iflleri ve Ulafltrma Bakanlarnn ekilir ve yerlerine baflbakan tarafndan
meclis iinden ya da dflardan olmak zere bamszlar atanr (1982 AY. md. 114/I).
Bakanlar Kurulunun greve bafllama srasnda gvenoyu alamamas veya gen-
soru ya da baflbakann istei zerine yaplan gven oylamas sonucundaki gven-
sizlik oylaryla dflmesi hllerinde verilen seimlerin yenilenmesi karar zerine,
mevcut Bakanlar Kurulu ekilmek ve cumhurbaflkannn geici Bakanlar Kurulunu
oluflturmak iin yeni bir baflbakan atamas gerekmektedir (1982 AY. md. 114/II).
Bu biimde oluflturulan geici Bakanlar Kurulunun Adalet, iflleri ve Ulafltrma
Bakanlar TBMM iindeki ya da dflndaki bamszlardan belirlenir. Bunun dfln-
daki bakanlklar iin siyasi parti gruplarndan oranlarna gre ye alnr. Siyasi par-
ti gruplarndan alnacak ye saysn TBMM Baflkan saptayarak durumu baflbaka-
na bildirir. Teklif edilen bakanln kabul edilmemesi veya sonradan bakanlktan
ekinilmesi durumunda ise bu bakanlklar iin TBMM iinden ya da dflndan ba-
mszlar atanacaktr (1982 AY. md. 114/II, III, IV).
Seimlerin yenilenmesi kararnn Resmi Gazetede ilanndan itibaren befl gn
iinde geici Bakanlar Kurulunu oluflturulur. Gven oylamas olmakszn grevine
devam eden Kurul, seim sresince ve yeni Meclis toplanncaya kadar grevini
srdrr (1982 AY. md. 114/V,VI,VII).
SIRA SZDE Baflbakann SIRA

hkmet
SZDEiindeki belirleyiciliini hangi anayasal dzenlemelerden karabi-
2 lirsiniz?
N
D fi N E L M TRKYENN
D fi N E L M HKMET SSTEM
S O R U AM A S OAnayasasnn
1982 R U ngrd hkmet sistemini belirleyebilmek.
4
DKKAT 1982 Anayasas,
D K K Ailk
T hli itibaryla yasama ve yrtme iliflkileri bakmndan parla-
menter bir hkmet sistemi ngrmfltr. Anayasal flema dikkate alndnda her
ikisi de yasama organndan kaynaklanan ikili bir yrtme organ kurgulanmfltr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Buna gre cumhurbaflkannn seimini TBMM yaparken hkmetin grevine de-
vam edebilmesi meclisin gvenoyuna bal klnmfltr.
AMALARIMIZ Ayrca AMALARIMIZ
105. maddede dzenlendii zere, cumhurbaflkannn tek baflna yapa-
ca ifllemlerin dflndaki btn ifllemleri iin baflbakann ve ilgili bakann karfl
imzas ngrlmek suretiyle sorumlu icra makamnn hkmet olduu vurgusu
K T A P K TKeza,
da yaplmfltr. A P cumhurbaflkannn vatana ihanet gerekesi dflnda siyasal
asndan sorumsuzluu kabul edilmifltir. Bylece 1982 Anayasasyla bir parla-
menter sistemin temel esaslar dzenlenmifl olsa da cumhurbaflkannn ok kap-
TELEVZYON saml ve etkili
T E L E V yetkilerle
ZYON donatlmas klasik parlamentarizmin dflna kldnn
bir gstergesidir.
2007 ylnda yaplan 5678 sayl Anayasa deifliklii kanunuyla cumhurbaflkan-
nn seim usul deifltirilmifl olup bu radikal farkllaflma, hkmet sistemini de
NTERNET NTERNET
nemli lde etkilemifltir. yle ki siyasal olarak sorumsuz olan ve ciddi anayasal
yetkilere de sahip klnmfl bulunan bir cumhurbaflkannn halk tarafndan seile-

cek olmas ona dorudan bir meflruiyet katacak ve siyasal konumunu bir kat daha
glendirecektir. Bu sonu baflta ikili yrtme yaps iinde olmak zere yasama
organ ile cumhurbaflkan arasnda da deiflen siyasi grfller ve tercihler yzn-
den ynetim bunalmlarna ve kilitlenmelerine yol aabilecektir. SIRA SZDE SIRA SZDE
2007 deifliklii ile yapsal olarak bir yar - baflkanlk sisteminin kurulduunu
sylemek mmkn olmakla beraber Fransa modeli bir hkmet modeline ulafllma-
s daha fazla anayasal yetkinin cumhurbaflkanna aktarlmasna baldr. Bunun ger-
eklefltirilmesiyle bir siyasi aktr olarak cumhurbaflkan, sistem iinde belirleyen,
ynlendiren ve her fleyden nemlisi politika reten bir unsur hline S O R dnflecektir.
U S O R U
1982 Anayasasyla cumhurbaflkannn ok kapsaml ve etkili yetkilerle

D donatlmas
KKAT klasik DKKAT
parlamentarizmin dflna kldnn bir gstergesidir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
N
OLAANST YNETM USULLER
A M A AMALARIMIZ
Olaanst ynetim usullerini birbiriyle karfllafltrabilmek AMALARIMIZ
5
Gnmzde demokratik rejimler snrl ve sorumlu devlet anlayflna dayanr. Dev-
K T A P K T A P
letin snrlandrlmas ve sorumluluu serbest seimler, gler ayrl, hukuk dev-
leti ilkesi, insan haklarnn korunmas gibi aralarla salanr. Ne var ki snrl ve so-
rumlu devlet anlayfl, devletin savafl, i savafl, ayaklanma, afet gibi varln ve ge-
TELEVZYON TELEVZYON
leceini tehdit eden olaan dfl durum ve olaylara karfl kendini savunma hakkn
dfllamamaktadr. Ancak bu durumlarda bile demokratik bir rejimde devletin belli
kurallara uymas gerekir.
Olaanst ynetim usul, devletin, olaan hukuk kurallar Nve T E Ruygulamalar
NET ile NTERNET
bafla kmasna olanak bulunmayan afet, ayaklanma, i savafl, savafl gibi ulusun ya
da devletin varlna ve geleceine ynelik tehlike ve tehdit oluflturan olaan dfl
bir durumla karfllaflmas hlinde bunu ortadan kaldrabilmek iin baflvurduu is-
tisnai ynetim biimidir. Demokratik bir rejimde olaanst ynetim usulleri key-
fi ynetimler deildir. O nedenle bu ynetimler gnmz demokrasilerinde ana-
yasa ve yasalar tarafndan dzenlenir ve hukuk iinde yer alr. Olaanst yne-
tim usullerinin zellikleri arasnda bunlarn geici ve istisnai olmas, yrtme orga-
nna ve idareye olaan dnemlerden daha genifl dzenleme ve takdir yetkisi tann-
mas, temel hak ve zgrlklerin olaan dnemlerden daha genifl biimde snr-
lanmas saylabilir (Esen, 2008).
1982 Anayasas, olaanst ynetim usullerini iki ana bafllk altnda dzenle-
mifltir. Bunlardan birincisi olaanst hller; ikincisi ise skynetim, seferberlik ve
savafl hlidir.
1982 Anayasasna gre olaanst hl iki farkl nedenden birine dayanlarak
ilan edilebilir. Bunlar tabii afet ve ar ekonomik bunalm (md. 119) ile fliddet olay-
larnn yaygnlaflmas ve kamu dzeninin ciddi flekilde bozulmasdr (md. 120). Bu
nedenlerden birinin bafl gstermesi durumunda Cumhurbaflkan baflkanlnda
toplanan Bakanlar Kurulu olaanst hl ilan edebilir. Ancak olaanst hl ilan
fliddet olaylarnn yaygnlaflmas ve kamu dzeninin ciddi flekilde bozulmas nede-
nine dayanyorsa Bakanlar Kurulunun olaanst hl ilan etmeden nce Milli G-
venlik Kurulunun grfln almas gerekir.
Milli Gvenlik Kurulunun grfl Bakanlar Kurulu iin balayc deildir. Ola-
anst hl btn lkede ya da belirli bir ya da birden fazla blgede ilan edilebi-
lir. Olaanst hl ilannn sresi alt ay geemez. Olaanst hl ilanna iliflkin

karar, Resmi Gazetede yaymlanr ve hemen TBMMnin onayna sunulur. Meclis
tatilde ise derhal toplantya arlr. TBMM, olaanst hl sresini deifltirebilir,
Bakanlar Kurulunun istemi zerine, her defasnda drt ay gememek zere sre-
yi uzatabilir veya olaanst hli kaldrabilir (md. 121).
Tabii afet ve ar ekonomik bunalm nedeniyle ilan edilen olaanst hllerde
vatandafllar iin getirilecek para, mal ve alflma ykmllkleri; olaanst hllerin
her tr iin ayr ayr geerli olmak zere Anayasann 15. maddesindeki ilkeler do-
rultusunda temel hak ve zgrlklerin nasl snrlanaca veya nasl durdurulaca;
gereken nlemlerin nasl ve ne suretle alnaca; kamu hizmeti grevlilerine ne gibi
yetkiler verilecei; grevlilerin durumlarnda ne gibi deifliklikler yaplaca ve ola-
anst ynetim usulleri, Olaanst Hl Kanununda dzenlenir (md. 121/2). 2935
sayl Olaanst Hl Kanunu 1983 ylnda kabul edilmifl ve yrrle girmifltir.
1982 Anayasasna gre skynetim, Anayasann tand hr demokrasi dze-
nini veya temel hak ve hrriyetleri ortadan kaldrmaya ynelen ve olaanst hl
ilann gerektiren hllerden daha vahim fliddet hareketlerinin yaygnlaflmas; savafl
hli, savafl gerektirecek bir durumun bafl gstermesi; ayaklanma kmas; vatan ve-
ya Cumhuriyete karfl kuvvetli ve eylemli bir kalkflmann veya lkenin ve milletin
blnmezliini iten veya dfltan tehlikeye dflren fliddet hareketlerinin yaygnlafl-
mas (md. 122/1) nedenlerinden birinin ortaya kmas durumunda ilan edilebilir.
Grld zere skynetim, olaanst hl ilanyla ortadan kaldrlamayacak
lde vahim bir durum bafl gstermiflse sz konusu olabilir. Bu durumda Cum-
hurbaflkan baflkanlnda toplanan Bakanlar Kurulu, Milli Gvenlik Kurulunun da
grfln aldktan sonra sresi alt ay aflmamak zere lkenin bir veya birden faz-
la blgesinde veya btnnde skynetim ilan edebilir. Milli Gvenlik Kurulunun
grfl Bakanlar Kurulu asndan balayc deildir. Bu karar, derhal Resmi Gaze-
tede yaymlanr ve ayn gn TBMMnin onayna sunulur. Meclis toplant hlinde
deilse hemen toplantya arlr. TBMM gerekli grd takdirde skynetim s-
resini ksaltabilir, uzatabilir veya skynetimi kaldrabilir.
Olaanst hlde olduu gibi skynetim sresinde de Cumhurbaflkannn
baflkanlnda toplanan Bakanlar Kurulu skynetim hlinin gerekli kld konu-
larda KHKler karabilir. Bu kararnameler Resmi Gazetede yaymlanr ve ayn gn
TBMMnin onayna sunulur. Skynetimin her defasnda drt ay aflmamak zere
uzatlmas, Meclisin kararna baldr. Savafl hllerinde drt aylk sre aranmaz.
Anayasann 119. ve 120. maddelerinde dzenlenen olaanst hlden farkl ola-
rak skynetim ilanyla birlikte i gvenlik grev ve yetkileri asker makamlara ge-
er ve baz sular asker mahkemeler yarglar. Skynetim komutanlar Genelkur-
may Baflkanlna bal olarak grev yapar. Oysa olaanst hlde ynetim sivil
makamlarda kalmaya devam eder.
SIRA SZDE SIRA SZDE
Anayasann 122/5. maddesi, skynetim, seferberlik ve savafl hllerinde hangi
hkmlerin uygulanaca ve ifllemlerin nasl yrtlecei, idare ile olan iliflkileri,
hrriyetlerin nasl kstlanaca veya durdurulaca ve savafl veya savafl gerektire-
cek bir durumun baflgstermesi hlinde vatandafllar iin getirilecek ykmllkle-
rin yasayla dzenlenmesini ngrmektedir. Sz konusu konular 1971 tarihli Sky-
S O R U netim Kanunu S O ileR U1983 tarihli Seferberlik ve Savafl Hli Kanununda dzenlenmifltir.
DKKAT 1982 Anayasas,D K olaanst

KAT ynetim usullerini olaanst hller ile skynetim, seferber-
lik ve savafl hli olmak zere iki ana grupta dzenlemifltir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P K T A P
zet
N
A M A
Yrtme organnn yapsn genel olarak akla- baflkannn onayna sunar. Hkmetin bu flekil-
1 yabilmek de kurulmasnn aksine bakanlklarn kurulmas,
Yasamann koyduu kurallar uygulayan ve hu- kaldrlmas, grevleri, yetkileri ve teflkilat ka-
kuk dzenini iflleten yrtmenin yaps lkeden nunla dzenlenmektedir. Bakanlar Kurulu, sahip
lkeye farkllk gsterir. Anayasal bir zemine olduu yetki ve grevler dikkate alndnda asl
oturtulan bu yaplanma, yasama organ ile birlik- icra organ olarak faaliyet gstermektedir. Ba-
te o lkenin hkmet sistemi hakknda bilgi ve- kanlar Kurulu iinde Kurulun baflkan konumun-
rir. Yrtmenin yapsal farklln ve hkmet daki baflbakann hem hukuki hem de siyasi ola-
sistemlerini dikkate alarak ikili bir ayrm yapla- rak nemli bir arl bulunmaktadr. Baflbakan
bilir. Buna gre baflkanlk ve meclis hkmet sis- Bakanlar Kurulunun bafl olarak bakanlklar ara-
temlerinde teki (monist) bir yrtme organ fle- sndaki iflbirliini salamakta ve hkmetin ge-
killenirken parlamenter ve yar - baflkanlk sis- nel siyasetinin yrtlmesini gzetir. Bakanlarn
temlerinin yrtme organlar ikici (dalist) bir TBMMye karfl kiflisel ve kolektif olmak zere iki
zellik gstermektedir. tr sorumluluklar bulunmaktadr.
N
AM A
Cumhurbaflkannn seim usuln anlatabil- N
AM A
Anayasann ngrd hkmet sistemini be-
2 mek hukuksal ve siyasal konumunu saptamak 4 lirlemek
Anayasaya gre en az krk yafln doldurmufl, 1982 Anayasas ilk hli itibaryla yasama ve y-
yksekrenim yapmfl TBMM yeleri ya da mil- rtme iliflkileri bakmndan parlamenter bir h-
letvekili seilme yeterliliine sahip Trk yurttaflla- kmet sistemi ngrmfltr. Anayasal flema dik-
r, halkn yapaca cumhurbaflkanl seiminde kate alndnda, her ikisi de yasama organndan
aday olabilecektir. Seilen cumhurbaflkannn g- kaynaklanan ikili bir yrtme organ kurgulan-
rev sresi befl yl olup en fazla iki kere seilebilir. mfltr. Buna gre cumhurbaflkannn seimini
Cumhurbaflkan Trkiye Cumhuriyetini ve Trk TBMM yaparken hkmetin grevine devam
milletinin birliini temsil etme grevine sahiptir edebilmesi meclisin gvenoyuna bal klnmfl-
ve ayn zamanda Anayasann uygulanmasn ve tr. Ayrca 105. maddede dzenlendii zere,
devlet organlarnn dzenli ve uyumlu alflmas- cumhurbaflkannn tek baflna yapaca ifllemle-
n gzetmekle ykmldr. Cumhurbaflkannn rin dflndaki btn ifllemleri iin baflbakann ve
yetkileri hayli genifltir. Bu yetkilerden bazlar flun- ilgili bakann karfl imzas ngrlmek suretiyle
lardr: Kanunlar bir kez daha grfllmek zere sorumlu icra makamnn hkmet olduu vurgu-
TBMMye geri gndermek, Anayasa deifliklii su da yaplmfltr. Keza, cumhurbaflkannn vata-
kanunlarn gerekli grd takdirde halk oyuna na ihanet gerekesi dflnda siyasal asndan so-
sunmak, Anayasa Mahkemesinde iptal davas a- rumsuzluu kabul edilmifltir. Bylece 1982 Ana-
mak, TSKnin kullanlmasna karar vermek, Ge- yasasyla bir parlamenter sistemin temel esaslar
nelkurmay Baflkann atamak, MGKyi toplantya dzenlenmifl olsa da cumhurbaflkannn ok kap-
armak, YK yelerini semek, niversite rek- saml ve etkili yetkilerle donatlmas klasik parla-
trlerini semek, Anayasa Mahkemesi yelerini mentarizmin dflna kldnn bir gstergesidir.
semek, Danfltay yelerinin drtte birini semek,
2007 ylnda yaplan 5678 sayl anayasa deiflik-
Yargtay Cumhuriyet Baflsavcs ve Baflsavcveki-
lii kanunuyla cumhurbaflkannn seim usul
lini semek, Asker Yargtay ve AYM yelerini
deifltirilmifl olup bu radikal farkllaflma, hk-
semek ve HSYK yelerini semek.
met sistemini de nemli lde etkilemifltir. 2007
N
deifliklii ile yapsal olarak bir yar - baflkanlk
Bakanlar Kurulunun yapsn, kuruluflunu, g-
A M A sisteminin kurulduunu sylemek mmkn ol-
3 rev ve sorumluluunu aklayabilmek
makla beraber Fransa modeli bir hkmet mo-
Bakanlar Kurulu, baflbakan ve bakanlardan mey-
deline ulafllmas daha fazla anayasal yetkinin
dana gelmektedir. Baflbakan cumhurbaflkannca
cumhurbaflkanna aktarlmasna baldr.
atanr ve belirledii bakanlar kurulunu cumhur-
N
AM A
Olaanst ynetim usllerini birbiriyle karfl-
5 lafltrabilmek
Olaanst ynetim usul, devletin, olaan hu-
kuk kurallar ve uygulamalar ile bafla kmasna
olanak bulunmayan afet, ayaklanma, i savafl,
savafl gibi ulusun ya da devletin varlna ve ge-
leceine ynelik tehlike ve tehdit oluflturan ola-
andfl bir durumla karfllaflmas hlinde, bunu
ortadan kaldrabilmek iin baflvurduu istisnai
ynetim biimidir. Demokratik bir rejimde ola-
anst ynetim usulleri keyf ynetimler deil-
dir. O nedenle bu ynetimler gnmz demok-
rasilerinde anayasa ve yasalar tarafndan dzen-
lenir ve hukuk iinde yer alr. Olaanst yne-
tim usullerinin zellikleri arasnda bunlarn gei-
ci ve istisnai olmas, yrtme organna ve idare-
ye olaan dnemlerden daha genifl dzenleme
ve takdir yetkisi tannmas, temel hak ve zgr-
lklerin olaan dnemlerden daha genifl biim-
de snrlanmas saylabilir. 1982 Anayasas olaa-
nst ynetim usullerini iki ana bafllk altnda
dzenlemifltir. Bunlardan birincisi olaanst
hller; ikincisi ise skynetim, seferberlik ve sa-
vafl hlidir. 1982 Anayasasna gre olaanst
hl iki farkl nedenden birine dayanlarak ilan
edilebilir. Bunlar tabii afet ve ar ekonomik bu-
nalm ile fliddet olaylarnn yaygnlaflmas ve ka-
mu dzeninin ciddi flekilde bozulmasdr. Bu ne-
denlerden birinin bafl gstermesi durumunda
cumhurbaflkan baflkanlnda toplanan Bakan-
lar Kurulu olaanst hl ilan edebilir. Ancak
olaanst hl ilan fliddet olaylarnn yaygnlafl-
mas ve kamu dzeninin ciddi flekilde bozulma-
s nedenine dayanyorsa Bakanlar Kurulunun ola-
anst hl ilan etmeden nce Milli Gvenlik
Kurulunun grfln almas gerekir. Ancak Milli
Gvenlik Kurulunun grfl Bakanlar Kurulu iin
balayc deildir. Olaanst hl btn lkede
ya da belirli bir ya da birden fazla blgede ilan
edilebilir. Olaanst hl ilannn sresi alt ay
geemez. Olaanst hl ilanna iliflkin karar,
Resmi Gazetede yaymlanr ve hemen TBMMnin
onayna sunulur. Meclis tatilde ise derhl toplan-
tya arlr. TBMM, olaanst hl sresini de-
ifltirebilir, Bakanlar Kurulunun istemi zerine
her defasnda drt ay gememek zere sreyi
uzatabilir veya olaanst hli kaldrabilir.
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki lkelerden hangisinde baflkanlk sistemi 6. Afladakilerden hangisi cumhurbaflkannn yasama
uygulanmaktadr? ile ilgili grev ve yetkileri arasnda yer almaktadr?
a. ABD a. MGKyi toplantya armak
b. svire b. Kanunlar yaymlamak
c. Fransa c. Genelkurmay Baflkann atamak
d. Almanya d. Anayasa Mahkemesi yelerini semek
e. ngiltere e. YK yelerini semek
2. Afladaki lkelerden hangisinde devlet baflkan halk 7. Afladakilerden hangisi cumhurbaflkannn yrtme
tarafndan seilmemektedir? ile ilgili grev ve yetkileri arasnda yer almaktadr?
a. ABD a. TBMMde alfl konuflmas yapmak
b. Fransa b. TBMMyi toplantya armak
c. ngiltere c. Kanunlar yaymlamak
d. Portekiz d. Baflbakan atamak
e. Fransa e. Anayasa Mahkemesinde iptal davas amak,
3. 1982 Anayasasna gre cumhurbaflkan seilebilmek 8. Herhangi bir nedenle boflalan bir bakanla en ge
iin ngrlen yafl snr afladakilerden hangisidir? ka gn iinde atama yaplmaldr?
a. 18 a. 15 gn
b. 25 b. 20 gn
c. 30 c. 30 gn
d. 35 d. 45 gn
e. 40 e. 60 gn
4. Afladakilerden hangisi cumhurbaflkan seilebil- 9. Afladakilerden hangisi olaanst hlin uzatlma-

mek iin gereken flartlar arasnda yer almamaktadr? sn isteyebilir?
a. Trk vatandafl olmak a. TBMM
b. En az krk yafln doldurmufl olmak b. Cumhurbaflkan
c. Milletvekili olmak c. Genelkurmay Baflkan
d. Yksekrenim yapmfl olmak d. Bakanlar Kurulu
e. Kstl olmamak e. Halk
5. Afladakilerden hangisi cumhurbaflkanna vekalet 10. Olaanst hl ilan her defasnda en fazla ka ay
edilmesini gerektiren hllerden birisi deildir? uzatlabilir?
a. Hastalk a. 2 ay
b. Olaanst hl b. 3 ay
c. Yurt dflna kma c. 6 ay
d. lm d. 12 ay
e. ekilme e. 4 ay
Yaflamn inden Okuma Paras
Sudan snrda olaanst hl ilan etti

Son gncelleme: 30 NSAN 2012 - TS 02:43
B. BAKANLAR KURULUNUN GREVNN SONA ER-
MES
Aflada Baflbakan ve bakanlarn grevlerinin sona er-
mesi hllerini ayrca greceiz. Ancak burada genel
olarak Bakanlar Kurulunun grevinin sona ermesi hl-
lerini grmekte yarar vardr.
1. Gvensizlik Oyu
Parlmenter hkmet sistemlerinde Bakanlar Kurulu
parlmentoya karfl sorumludur. Bu sorumluluun ger-
Sudan, haftalardr devam eden arpflmalarn ar- ekleflmesi arac gvenoyudur.
dndan Gney Sudanla snr boyunca olaanst Bakanlar Kurulunun kolektif sorumluluunu gereklefl-
hl ilan etti. tirmenin yntemi, gven oylamas usldr. Anayasa-
Resmi haber ajans Sunaya gre karar, Gney Kordo- mzda tr gven oylamas vardr. Hkmetin greve
fan, Beyaz Nil ve Sennar eyaletlerinin snr blgelerin- bafllamas srasnda yaplan gven oyu (m.110), grev
de geerli olacak. srasnda Baflbakann gerekli grmesi durumunda Ba-
Karar, bu blgelerde anayasay askya alyor ve Gney kanlar Kurulunda grfltkten sonra gven istemesi so-
Sudana ticaret ambargosu uygulanmasn ngryor. nucunda yaplacak gven oylamas (m.111) ve gensoru
Bu karar ayrca, Cumhurbaflkan ya da yetkilendirdii grflmeleri srasnda verilecek gvensizlik nergesi so-
kiflilere baflsavcnn mtalaas dorultusunda zel mah- nucunda gven oylamas yaplmas (m.99/3-4).
kemeler oluflturma yetkisi veriyor. a) Greve Bafllarken Gvenoyu (m.110)
arpflmalar bu ayn bafllarnda Sudann Heglig petrol Bakanlar Kurulunun greve bafllamas srasnda yaplan
sahasn iflgal etmesiyle bafllad. Gney Sudan birlikleri gven oyu usln yukarda grdk[16]. O nedenle
10 gn sonra buradan ekildi. buna tekrar deinmiyoruz. Yeni kurulan Bakanlar Ku-
Snr blgesinde bulunan BBC muhabiri Andrew Hardinge ruluna gvensizlik oyu verilirse, kurulmufl olan Bakan-
gre, Pazar gn de arpflmalar yer yer devam etti. lar Kurulunun grevi sona erer.
Sudan Gney Sudan helikopterlerinin saldrsna topu b) Grev Srasnda Gvenoyu (m.111)
atefliyle karfllk verdi. Anayasamzn 111inci maddesine gre, Baflbakan, ge-
Bu arada Gney Sudan, tartflmal Abyei snr blgesin- rekli grrse, Bakanlar Kurulunda grfltkten sonra,
deki birliklerini ekmeye hazr olduunu aklad. Trkiye Byk Millet Meclisinden gven isteyebilir.
Gney Sudan hkmetinden bir yetkili bu konuda Bir- Kurulmufl olan ve grevde bulunan Bakanlar Kurulu
leflmifl Milletleri bilgilendirdiklerini belirterek, iflleri niin grevden dflmesine sebep olabilecek bir usl
Bakanl, Birleflmifl Milletler ve Afrika Birliinin burada- olan gvenoyuna kendi isteiyle baflvurur? Bunun se-
ki vatandafllarmz korumas hlinde Abyeideki polis g- bebi, Anayasann 111inci maddesinin gerekesinde
cmz ekme plann hayata geirmeye hazrdr dedi. flyle aklanmfltr:
Gney Sudan, 20 yl sren ve bir-buuk milyon kiflinin Millet Meclisinde sahip olduu ounluu tebarz et-
hayatna mal olan i savafln ardndan geen Temmuzda tirmek veya byle bir ounluun bulunup bulunmad-
Sudandan ayrlarak bamsz olmufltu. n arafltrmak Bakanlar Kurulunun hakk olmaldr.

Ayrca hkmet gvenoyu isteyerek kendisini takviye-
Kaynak: http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2012/ yi dflnebilir[17].
04/120429_sudan_emergency.shtml Burada gven isteme yetkisi sadece Baflbakana aittir.
Dolaysyla bir bakan kendi iin Trkiye Byk Millet
Meclisinden gven isteyemez[18]. Baflbakann gven is-
teyebilmesi iin, bu istemi Bakanlar Kurulunda grfl-
mesi gerekir. Ancak, gven istemi, Bakanlar Kurulu ka-
raryla yaplmaz. Dorudan Baflbakan tarafndan iste-
nir. Bakanlar Kurulunun bafl Baflbakan olduuna ve
Bakanlar Kurulunda dayanflma ilkesi geerli olduuna tur. Yukarda da belirttiimiz gibi, uygulamada, yeni se-
gre, baz bakanlarn gven oyu istemine gidilmemesi imlerden sonra Baflbakan Bakanlar Kurulunun istifas-
dorultusunda direnmeleri mmkn deildir. fiphesiz n Cumhurbaflkanna sunmaktadr.
ki, gven istemi Bakanlar Kurulunda grfllrken ba- 3. Geici Bakanlar Kurulunun Kurulmas
z bakanlar bu istemin yerinde olmad dorultusunda Biraz aflada geici Bakanlar Kurulunun kurulmasn
grfl belirtebilirler. Ancak, Baflbakan gven istemine greceiz. Anayasann 116nc maddesi uyarnca Cum-
karar vermifl ise, buna direnemezler. Direnmek isteyen hurbaflkan, Trkiye Byk Millet Meclisinin seimleri-
bakanlarn yapmas gereken fley istifa etmektir. nin yenilenmesine karar verirse, 114nc maddesine
Gven istemi, Trkiye Byk Millet Meclisine bildiril- gre, mevcut Bakanlar Kurulu ekilir ve yerine yeni bir
mesinden bir tam gn gemedike grfllemez ve g- Bakanlar Kurulu kurulur.
rflmelerin bitiminden bir tam gn gemedike oya ko- 4. Baflbakann Grevinin Sona Ermesi
nulamaz (m.111/2). Gven istemi, ancak ye tam say- Aflada Baflbakan inceleyeceimiz yerde, Baflbakann
snn salt ounluuyla reddedilebilir (m.111/3). grevini sona erdiren hlleri tek tek greceiz. Bu hl-
c) Gensoru Grflmeleri Srasnda Gvenoyu (m.99/3-4) lerden herhangi birinin gerekleflmesi durumunda, Bafl-
Yukarda Trkiye Byk Millet Meclisinin hkmeti de- bakann grevi sona ererse, Bakanlar Kurulunun gre-
netleme yollarn incelediimiz blmde ayrntlaryla vi de sona ermifl saylr. Zira, Baflbakansz bir Bakanlar
grdmz gibi[19], Anayasann 99uncu maddesinin Kurulunun varl dflnlemez; Baflbakan giderse Ba-
3nc fkrasna gre, gensoru grflmeleri srasnda, kanlar Kurulu da gider. rnein Baflbakan istifa ederse
Bakanlar Kurulu hakknda gven oylamasna gidilebi- veya Baflbakan lrse, bu Bakanlar Kurulunun grevi-
lir. Bu iki durumda ortaya kar: nin sona erdii anlamna gelir. Biz aflada Baflbakann
aa) Gensoru grflmeleri srasnda milletvekilleri veya grevini sona erdiren hlleri ayrca greceimiz iin
siyas parti gruplar gvensizlik nergeleri verebilirler burada bunlara deinmiyoruz.
(m.99/3). Bu gvensizlik nergeleri sonucunda, gven Buna karfllk, bir bakann veya birka bakann grevi-
oylamas yaplmaktadr. nin sona ermesi, rnein istifas, Bakanlar Kurulunun
bb) Anayasann 99uncu maddesinin 3nc fkrasna grevinin sona ermesi sonucunu dourmaz. Byle bir
gre, gensoru grflmeleri srasnda, Bakanlar Kurulu durumda, Baflbakan yeni bakanlar seer ve bu bakan-
da gven isteyebilir. lar Cumhurbaflkan atar ve ayn Bakanlar Kurulu gre-
Bakanlar Kurulu hakknda gvensizlik nergesi veril- ve devam eder. Bu konu tartflmal deildir.
mifl veya Bakanlar Kurulunun kendisi gven istemifl Ancak, acaba, Baflbakan dflnda bakanlarn hepsinin is-
ise, Anayasann 99uncu maddesinin 3nc fkrasna tifas[22], Bakanlar Kurulunun grevini sona erdirir mi?
gre, bu gven isteminden veya gvensizlik nergele- Byle bir durumun, Baflbakann btn bakanlarn g-
rinin verilmesinden bir tam gn sonra gven oylama- venini yitirdii fleklinde yorumlanabileceini dflnen
s yaplr. Gven oylamasnda, Bakanlar Kurulunun ve byle bir durumda Baflbakann da istifa etmesi ge-
dflrlebilmesi iin, ye tamsaysnn salt ounluu rektiini ileri sren yazarlar[23] varsa da, kanmzca,
gerekir. byle bir durumda, Baflbakann istifa etmesine gerek
2. Genel Seimlerden Sonra Yeni Trkiye Byk yoktur. Zira, lkemizde ve parlmenter hkmet sis-
Millet Meclisinin Toplanmas temlerinde, Baflbakann bakanlarn gvenine dayanma-
Yeni seimlere gidilmifl[20] ve seimler neticesinde ye- s diye bir fley olmadna gre, bakanlarn istifa etmesi
ni bir Trkiye Byk Millet Meclisi toplanmfl ise, mev- ve Baflbakann bakanlarn gvenini yitirmesi, Baflba-
cut Bakanlar Kurulunun grevi sona ermelidir[21]. n- kann istifa etmesini gerektirmez.
k, bir parlmenter hkmet sisteminde, Bakanlar Ku- 5. stifa
rulu parlmentoya karfl sorumludur. Onun gveniyle Yukarda Baflbakann istifasnn Bakanlar Kurulunun
grevde kalmaktadr. Sorumlu olduu, parlmento de- grevini sona erdirdiini, ama bakanlarn istifasnn Ba-
iflmiflse, Bakanlar Kurulunun grevi sona ermelidir. kanlar Kurulunun grevini sona erdirmediini belirt-
Bakanlar Kurulunun dayand siyas parti Trkiye B- mifltik. Bu ihtimallerin dflnda, Bakanlar Kurulu bir b-
yk Millet Meclisinde ounluu salamfl olsa bile, Ba- tn olarak, yani Baflbakan ve btn bakanlar ayn anda
kanlar Kurulu ekilmelidir. Ancak, Anayasada, Trkiye istifa edebilir. Bu durumda, Bakanlar Kurulunun grevi
Byk Millet Meclisi seimlerinin yenilenmesiyle, Ba- sona erer.
kanlar Kurulunun ekilecei ynnde bir hkm yok-
6. Btenin Reddi rulu hala grevde kalr. Bu devletin devamll ve ka-

Bte, yasama organnn yrtme organna kamu gelir- mu hizmetlerinin sreklilii ilkesinin bir sonucudur.
lerini toplamak ve kamu harcamalarn yapmak zere Aksi takdirde lke hkmetsiz kalabilir. Bu nedenle,
verdii bir yllk bir izindir. Btenin hazrlanmas Ba- yeni hkmet kuruluncaya kadar, geecek srede eski
kanlar Kuruluna (m.161), btenin kabul edilmesi ise hkmet grevde kalr. Bu tr hkmetlere iflgder
(m.162 , 163) Trkiye Byk Millet Meclisine ait bir yet- hkmet (care taker government) denir[29].
kidir. Kamu maliyesinin parlmentolar tarafndan kon- flgder hkmetlerin siyasal deil, ancak idar ve ivedi
trol, bte ile yaplmaktadr[24]. Btenin onaylan- iflleri grebilecei genel olarak kabul edilmektedir[30].
mas, Trkiye Byk Millet Meclisinin Bakanlar Kurulu- Bu hkmet, parlmento gvenine dayanmadndan,
na duyduu siyasal gveni gsterir[25]. Bu nedenle, Ba- nemli siyasal kararlar alamamal, nemli makamlara
kanlar Kurulu tarafndan hazrlanan btenin Trkiye atama yapamamaldr. Dier bir ifadeyle, byle bir Ba-
Byk Millet Meclisi tarafndan reddi Trkiye Byk kanlar Kurulu, gnlk iflleri, cari iflleri (affaires cou-
Millet Meclisi tarafndan Bakanlar Kuruluna verilen g- rants) yapabilir[31].
venin geri alnd anlamna gelir[26]. Btesi reddedi-
len Bakanlar Kurulunun istifa etmesi gerekir[27]. Zira, Kaynak: http://www.anayasa.gen.tr/bakanlarkurulu.htm
btesi reddedilmifl bir Bakanlar Kurulunun politikas-
n ve programn uygulayabilmesi mmkn deildir[28].
Politikasn uygulayamayacak bir Bakanlar Kurulunun
ise boflu bofluna grevde kalmasnn bir anlam yoktur.
Ancak, bu konuda Anayasada bir hkm yoktur. Bt-
esi reddedilen Bakanlar Kurulu istifa etmez ise, ne ola-
caktr? Kanmzca, srf bu nedenle, Bakanlar Kurulu is-
tifaya zorlanamasa da ortaya byk bir problem kma-
yacaktr. Zira, Bakanlar Kurulu aleyhine olan parlmen-
to ounluunun, byle bir durumda, derhal gensoru
usln kullanmas ve gensoru grflmeleri srasnda
gvensizlik nergesi vererek Bakanlar Kurulunu dflr-
mesi her zaman mmkndr.
***
Cumhurbaflkannn Bakanlar Kurulunu azletmesi mm-
kn deildir. Bakanlar Kurulu Trkiye Byk Millet
Meclisi gvenine dayanr ve ona karfl sorumludur. Ba-
kanlar Kurulunu her ne kadar greve atayan kifli Cum-
hurbaflkan, ise de, Bakanlar Kurulunu grevden alma-
ya Cumhurbaflkan yetkili deildir. Bu husus da, idare
hukukunda geerli olan yetkilerin paralellii ilkesinin
anayasa hukukunda her zaman geerli olamayacan
gstermektedir.
- flgder Bakanlar Kurulu
Yukardaki durumlarda bir Bakanlar Kurulunun grevi
sona ermifl ise, Cumhurbaflkan, bir yandan yeni bir Ba-
kanlar Kurulunun kurulmas iin bir milletvekilini g-
revlendirir ve dier yandan da, mevcut Baflbakandan
yeni Hkmetin kurulmasna kadar Bakanlar Kurulu-
nun grevini srdrmesini rica eder. Ve izleyen gnler-
de Hkmeti kurmakla grevlendirilen kifli, yukarda
akladmz flekilde Bakanlar Kurulu listesini olufltu-
rur ve bu liste Cumhurbaflkannca atanr. Bu yeni Ba-
kanlar Kurulunun atanmasna kadar, eski Bakanlar Ku-
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Yararlanlan ve Baflvurulabilecek

Kaynaklar
1. a Yantnz yanlfl ise Yrtme Organnn Yaps Esen, Selin. (2008). Karfllafltrmal Hukukta ve Tr-
konusunu yeniden gzden geiriniz. kiyede Olaanst Hl Rejimi. Ankara: Adalet
2. c Yantnz yanlfl ise Yrtme Organnn Yaps Yaynevi.
konusunu yeniden gzden geiriniz. Gzler, Kemal. (2011). Anayasa Hukukunun Genel
3. e Yantnz yanlfl ise Cumhurbaflkannn Seimi Esaslar. Bursa: Ekin Basm Yayn Datm.
konusunu yeniden gzden geiriniz. zbudun, Ergun. (2010). Trk Anayasa Hukuku. An-
4. c Yantnz yanlfl ise Cumhurbaflkannn Seimi kara: Yetkin Yaynlar.
konusunu yeniden gzden geiriniz. Ycel, Blent. (2007). Anayasal Yetkileri Balamnda
5. b Yantnz yanlfl ise Cumhurbaflkannn Hukuk- Cumhurbaflkannn Siyasal Yap indeki Konumu:
sal ve Siyasal Konumu konusunu yeniden gz- 1982 Anayasas Uygulamas Eskiflehir Barosu
den geiriniz. Dergisi. Say: 12-13, s. 155 - 164).
6. b Yantnz yanlfl ise Cumhurbaflkannn Grev ve
Yetkileri konusunu yeniden gzden geiriniz.
7. d Yantnz yanlfl ise Cumhurbaflkannn Grev ve
Yetkileri konusunu yeniden gzden geiriniz.
8. a Yantnz yanlfl ise Bakanlar Kurulunu Grev
ve Sorumluluu konusunu yeniden gzden
geiriniz.
9. d Yantnz yanlfl ise Olaanst Ynetim Usul-
leri konusunu yeniden gzden geiriniz.
10. e Yantnz yanlfl ise Olaanst Ynetim Usul-
leri konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
kili yrtme yaps iinde cumhurbaflkannn genifl ana-
yasal yetkilerle donatlmas ve zellikle bu yetkileri icrai
nitelikte olmas yrtme gcnn kullanlmas nokta-
snda byk bir ekiflme karaca aflikrdr. nk po-
litikann belirlenmesi ve ynlendirilmesi konusunda asl
icra makam olan hkmetin yannda, sahip olduu yet-
kilerle bir ikinci ortak olarak cumhurbaflkannn kma-
s, ciddi bir ynetim kargaflas ve zafiyeti yaratacaktr.
Sra Sizde 2
1982 Anayasasnn bakanlarn baflbakana karfl sorum-
lu tutmasna ve bakanlk ifllemleri hakknda baflbakann
dzeltici nlemleri alabilmesine ynelik dzenlemeler
ngrmesi, Bakanlar Kurulu iinde baflbakan belirleyi-
ci noktaya taflmfltr. Ayrca anayasa, baflbakana, her-
hangi bir bakanla anlaflamamas durumunda ilgili baka-
nn cumhurbaflkannca azlini isteme yetkisini de ver-
mek suretiyle Kurulda tam bir egemenlik kurabilecek
seviyeye karlmfltr.
8
TRK ANAYASA HUKUKU
Amalarmz
N
N
Yarg ifllevini aklayabilecek,
N
Yarg bamszl kavramnn temel unsurlarn sralayabilecek,
N
Trkiyedeki yarg kollarn birbirleriyle karfllafltrabilecek,
N
Trk Anayasa Mahkemesinin grev ve yetkilerini aklayabilecek,
Anayasaya uygunluk denetiminin yollarn ve Anayasa Mahkemesi kararlar-
nn niteliini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Anayasa Mahkemesi Uyuflmazlk Mahkemesi
Anayasa Yargs Uyuflmazlk Yargs
Yargtay Yarg Bamszl
Adli Yarg Hkimlik Gvenceleri
Danfltay HSYK
dari Yarg tiraz Yolu
Asker Yarg ptal Davas
Asker Yargtay Soyut Norm Denetimi
Asker Yksek dare Mahkemesi Somut Norm Denetimi
indekiler
YARGI fiLEVNN ANLAMI
YARGI BAIMSIZLII KAVRAMI
YARGI KOLU KAVRAMI VE 1982
ANAYASASINA GRE YARGI
KOLLARI
Trk Anayasa Hukuku Yarg Organ ve
Anayasa Yargs TRK ANAYASA MAHKEMES'NN
GREV VE YETKLER
ANAYASA UYGUNLUK
DENETMNN YOLLARI VE
ANAYASA MAHKEMES
KARARLARININ NTEL
Yarg Organ ve Anayasa
Yargs
N
YARGI fiLEVNN ANLAMI
A M A Yarg ifllevini aklayabilmek

1
Devletin temel ifllevinden birini meydana getiren yarg organnn faaliyet
alannn ve ifllemlerinin belirginlefltirilmesi, onun grd ifllevin ne anlama
geldiini de gstermektedir. Buna gre erkler ayrlnn genel esaslar iinde
yasama organ kural koyma ifllevini yerine getirirken yrtme organ da asl
olarak yaplan hukuksal dzenlemeleri hayata geirme ya da bir dier deyiflle
yrtme iflini gereklefltirmektedir. Yarg organ ise hukuksal dzenin dflna
klmas ya da bunun ihlal edilmesi durumunda ortaya kan uyuflmazlklar
zme ifllevini stlenmifltir. Bu ifllev kanunla oluflturulan mahkemeler eliyle ye-
rine getirilmektedir.
Yarg ifllevinin ierik ve biimsel ltlere gre deerlendirilmesi sz konusu-
dur. erik bakmndan yarg ifllevinin unsuru bulunmaktadr. Buna gre, ilk
olarak, ortada bir hukuki uyuflmazln ve bundan kaynaklanan bir hukuka aykr-
ln var olmas gerekmektedir. kinci olarak sz konusu uyuflmazlk yarg organn-
ca saptanacaktr. nc unsuru ise mevcut hukuka aykrl giderecek bir yapt-
rm uygulanmas ve bylece hukuksal dzenin yeniden tesis edilmesi oluflturmak-
tadr (Tanr - Yzbaflolu, 2001: s. 427). Biimsel lte gre yarg ifllevinin belir-
lenmesi ise ok daha sade bir tanm ile mmkn olmaktadr.SIRA Bu SZDE
erevede yarg SIRA SZDE
organnn/larnn yaptklar ifllemler ayn zamanda yarg ifllevini de meydana getir- Kesin Hkm: Yarg
mektedir. Ancak her iki ltn beraber kullanld bir tanmlama daha tamamla-
D fi N E L M
makamlarnn hukuki
uyuflmazlklarD aksi
fi ispat
NELM
yc zellik gsterecektir. Buna gre yarg ifllevi, bamsz yarg makamlarnn hu- edilemeyecek tarzda zen
kuki uyuflmazlklar ve hukuka aykrlk savlarn verdikleri kesin hkmlerle karar.
S O R U S O R U
zme ve karara balama faaliyetidir (Gzler, 2000: 428).
Yarg ifllevi, bamsz yarg makamlarnn hukuki uyuflmazlklar ve hukuka

D K K A Taykrlk sav- DKKAT
larn verdikleri kesin hkmlerle zme ve karara balama faaliyetidir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
YARGI BAIMSIZLII KAVRAMI
NAM A Yarg bamszl kavramnn temel unsurlarn sralayabilmek

2
Hkimin bamszl anlamna gelen yarg bamszl, yargcn nne gelen bir
davay herhangi bir bask altnda kalmakszn grp karara balamasn ifade et-
mektedir. Yarg bamszl kavramnn iki ana unsuru bulunmaktadr. Bunlardan
brini, hkim bamszl olufltururken dierini hkimlik gvencesi meydana getir-
mektedir. Dolaysyla yarg bamszlnn anlafllabilmesi iin bu iki unsurun bir-
birinden soyutlanmamas gerekmektedir. nk hkimlik gvenceleri, onlardan
yararlanacak olan hkimlerin, bamszln somutlafltran nlemler demetini; ba-
mszlk ise bunun sonucunda ulafllmak istenen amac meydana getirmektedir.
Yarg Bamszl: Yarg bamszl hkimlerin kararlarn verirken her adan zgr olmalar,
Hkimlerin kararlarn hibir bask ve etki altnda kalmakszn hareket edebilmelerini gerektirir. Anayasa-
verirken her adan zgr
olmalar, hibir bask ve etki ya, kanunlara, hukuka ve vicdani kanaatlerine gre yarglama grevini gereklefl-
altnda kalmakszn hareket tirebilen bir hkim bamsz ve yansz kabul edilmek gereklidir. Bamszlk bu
edebilmeleridir.
zellii ile hkimler iin dflnlmfl bir ayrcalk deildir. Aksine hukuk devleti-
nin varl zorunlu bir ilkesini oluflturur (Akn, 1996: s.720 - 721). Bu temel kabu-
le iliflkin olarak 1982 Anayasasnn 138/I. madde hkm dzenlenmifltir.
Hkim bamszlnn salanmas noktasnda ne kan kavramlardan biri de
hkimin nesnelliidir. Nesnellik, hkimlerin grevlerini yerine getirirken sahip ol-
duklar siyasal, toplumsal, dinsel, geleneksel ve ahlaki dflnce ve inanfllarndan
syrlmalar ve uzaklaflmalarn gerektirmektedir. Bamszln bir dier boyutunu
ise hkimlerin yasama, yrtme ve hatta yarg organna karfl bamszln koru-
yabilmesi oluflturmaktadr. Anayasada devlete karfl bamszln salanabilmesi-
ne iliflkin olarak hkm bulunmaktadr. Buna gre;
Hibir organ, makam, merci veya kifli, yarg yetkisinin kullanlmasnda mahke-
melere ve hkimlere emir ve talimat veremez; genelge gnderemez; tavsiye ve tel-
kinde bulunamaz.
Yasama ve yrtme organlar ile idare, mahkeme kararlarna uymak zorunda-
dr; bu organlar ve idare, mahkeme kararlarn hibir suretle deifltiremez ve bun-
larn yerine getirilmesini geciktiremez. (1982 AY. md. 138/II,III).
Hkimlerin sadece devlete karfl deil ayn zamanda toplum karflsnda da etki-
den uzaklafltrlmas ve evresel bir baskya maruz kalmamas da yarg bamszl-
nn temel unsurlarndan birisidir. Sz konusu ortamn bir ynn davann taraf-
lar olufltururken dier ynn ise yazl, grsel ve iflitsel basn yayn aralar mey-
dana getirmektedir.
Hkimin evresel etkiden mmkn olduunca az etkilenerek kanunlara ve vic-
dani kanaatlerine uygun kararlar verebilmeleri iin iki koflulun gereklefltirilmesi
byk nem arz etmektedir. Bunlardan ilki, hkimin iflini yaparken geim sknt-
s ekmeden ve mesleinin toplumsal konumuna uygun yaflam koflullarna kavufl-
turulmasdr. kincisi ise basn, kamuoyu ve dava taraflarna karfl bamszln
salanabilmesi iin ngrlmfl olan davaya bakmaktan ekinme, hkimin reddi,
yarglamann aktarlmas, duruflma disiplini kurumlar ile kanunun belirledii zel
hller dflnda hibir zel veya genel grev alamamas dzenlemeleridir (zek,
1981 - 1982: s. 922 - 923).
8. nite - Yarg Organ ve Anayasa Yargs 149
Yarg bamszln bir anlam ifade edebilmesi ve adaleti gereklefltirmek gibi

ok zor ve hassas bir grevi yerine getirmeye alflan hkimlerin belli zel koflul-
lar iinde bulundurulmalar gerekmektedir. Hkimlik gvenceleri ile verilecek yar-
g kararlarnn oluflumda hkimi sarmalayan i ve dfl btn etkilerden mmkn ol-
duunca uzaklafltrlmas hedeflenmektedir. Bu sayede herkesin kabul edebilecei
kararlarn verilebilmesi hedeflenmifltir.
Bu amaca ynelik olan hkimlik gvenceleri, hkimlerin, grevlerini her tr- Hkimlik
l baskdan uzak biimde, tam bir gven ve yanszlk ortamndan gereklefltirebil- Gvencesi:Hkimlerin,
grevlerini her trl
meleri iin ngrlen kurallar ve nlemler btnn ifade etmektedir (Mumcuo- baskdan uzak biimde, tam
lu, 1989: s. 272). Bu nlemlere iliflkin olarak Anayasada hkm sevkedilmifl olup, bir gven ve yanszlk
ortamndan
139. maddede hem hkimler hem de savclar iin ortak bir dzenleme yaplmfltr. gereklefltirebilmeleri iin
Buna gre; ngrlen kurallar ve
nlemler btndr.
Hkimler ve savclar azlolunamazlar.
Hkimler ve savclar kendileri istemedike Anayasada gsterilen yafltan n-
ce emekliye ayrlamazlar.
Bir mahkemenin ya da kadronun kaldrlmas nedeniyle de olsa aylk, de-
nek ve dier zlk haklarndan yoksun klnamazlar.
Bamszln salanabilmesi iin ngrlen en nemli gvencelerden bir die-
ri de Hkimler ve Savclar Kuruludur (HSYK). Anayasann 159. maddesinde d-
zenlenen Kurul, yirmi iki asl ve on iki yedek yeden oluflturulmufltur. Kurulun
baflkan Adalet Bakan olup, Bakanlk msteflar Kurulun doal yesidir. Kurulun
drt asl yesi yksekretim kurumlarnn hukuk dallarnda grev yapan retim
yeleri ile avukatlar arasndan cumhurbaflkannca seilir. asl ve yedek ye
Yargtay yeleri arasndan Yargtay Genel Kurulunca; iki asl ve iki yedek ye Da-
nfltay yeleri arasndan Danfltay Genel Kurulunca ve bir asl ve bir yedek yeyi
de Trkiye Adalet Akademisi Genel Kurulunca kendi yeleri iinden seilmekte-
dir. Ayrca, yedi asl ve drt yedek yesi birinci snf adli yarg hkim ve savclar
arasndan yine adli yarg hkim ve savclarnca; asl ve iki yedek yesi birinci
snf idari yarg hkim ve savclar arasndan yine idari yarg hkim ve savclarnca
drt yllna seilir. Grev sresi biten yeler yeniden seilebileceklerdir (1982
AY. md. 159/II,III).
Baflkanln ve ynetimini Adalet Bakannn yapt HSYKnin yetki ve grev-
lerini sralarsak:
Adli ve idari yarg hkim ve savclarn meslee kabul etme, atama ve nak-
letme, geici yetki verme, ykselme ve birinci snfa ayrma, kadro datma,
meslekte kalmalar uygun grlmeyenler hakknda karar verme, disiplin ce-
zas verme, grevden uzaklafltrma ifllemlerini yapar;
Adalet Bakanlnn, bir mahkemenin kaldrlmas veya yarg evresinin de-
ifltirilmesi konusundaki tekliflerini karara balar;
Hkim ve savclarn grevlerini; kanun, tzk, ynetmeliklere ve genelgele-
re uygun olarak yapp yapmadklarn denetleme; grevlerinden dolay ya
da grevleri srasnda su iflleyip ifllemediklerini, hl ve eylemlerinin sfat ve
grevleri icaplarna uyup uymadn arafltrma ve gerektiinde haklarnda
inceleme ve soruflturma ifllemlerinin Kurul mfettifllerince yaplmas. Bu ifl-
lemlerin yaplabilmesi iin ilgili dairenin teklifi ve Adalet Bakannn oluru-
na baldr.
HSYKnin grd bu nemli iflleve karfln ifllemlerinin yargsal denetime ak
olmamas hukuk devleti asndan da byk bir eksikliktir. Bunun tek istisnas Ku-
rulun meslekten karma ifllemleridir (1982 AY. md.159/X).
SIRA SZDE SIRA SZDE
SIRA SZDE SIRA SZDE
S O R U S O R U
DKKAT Hkimlik gvenceleri,

D K K A T hkimlerin, bamszln somutlafltran nlemler demetini; ba-
S O R U O R U
mszlk ise Sbunun sonucunda ulafllmak istenen amac meydana getirmektedir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
DKKAT 1982 Anayasal
D dzenine
KKAT gre Trkiyede yarg organnn bamszln tartflnz.
AMALARIMIZ YARGIAMALARIMIZ
KOLU KAVRAMI VE 1982 ANAYASASINA GRE
N N
N
SIRA SZDE SIRA SZDE
YARGI KOLLARI
K T A P
AMALARIMIZ K T A P
AMALARIMIZ
AM A Trkiyedeki yarg kollarn birbirleriyle karfllafltrabilmek.
3
TKE LE VT ZA Y OP N Yarg Kolu
T KE L E VT Kavram
ZAY OPN ve Anayasada Dzenlenen Trleri
Yarg kolu, kararlar, son inceleme mercii olarak ayn yksek mahkemede temyiz
edilen mahkemelerin oluflturduu dzen biiminde tanmlanabilmektedir. Tanmn
TELEVZYON bir unsurunu
T E L Emeydana
VZYON getiren yksek mahkeme kavram ise kesin hkm verme
NTERNET N T E R N E T
yetkisini haiz olan ve baflka bir mahkemeye bulunmayan yarg makamn ifade et-
mektedir. Yksek mahkemeler ayn zamanda yarg kolunu da temsil etmektedir
(Gzler, 2009: s. 93-94).
NTERNET NTERNET
1982 Anayasasnn nc blmnde dzenlenen yarg organnn iliflkin ola-
rak farkl yarg kollarnn st derece mahkemeleri ngrlmfltr. Buna gre Ana-
yasa Mahkemesi, Yargtay, Danfltay, Asker Yargtay, Asker Yksek dare Mahke-
mesi ve Uyuflmazlk Mahkemesi st derece mahkemeleri olarak dzenlenmifllerdir.
Dolaysyla bu mahkemeler kadar yarg kolu olduunu kabul etmek gereklidir. An-
Sayfltay: Merkez ynetim cak anayasa sistematii iinde Sayfltay bir st derece mahkemesi olarak yer alma-
btesi kapsamndaki kamu
idareleri ile sosyal gvenlik
mfltr. Bu yzden hesap yargs olarak deerlendirilse bile anayasal anlamda bir
kurumlarnn btn gelir ve yarg kolunun st derece mahkemesi olarak ngrlmemifltir.
giderleri ile mallarn TBMM
adna denetleyen;
sorumlularn hesap ve Anayasa Yargs
ifllemlerini kesin hkme Anayasa ile kanunlar arasndaki hiyerarflik iliflkinin doal sonucu olarak ortaya -
balayan ve kanunlarla
verilen inceleme, denetleme kan anayasa yargs, kanunlarn, kendisine kaynaklk eden anayasaya aykr olup
ve hkme balama ifllerini olmadnn denetlendii yarg kolunu ifade etmektedir. zetle anayasa yargs,
yerine getiren anayasal
merci. kanunlarn anayasaya uygunluklarnn yargsal olarak denetlenmesi ifli biiminde
tanmlanabilir (Gzler, 2009: s.95).
Kuruluflu, 1982 Anayasasnn 146. maddesinde dzenlenen Anayasa Mahke-
mesi, anayasa yargsn iflleten yksek mahkeme olarak ngrlmfltr. Buna g-
re Mahkeme, on yedi yeden oluflmaktadr. Bu yelerin n TBMM semekte-
dir. Yasama organ seme yetkisine sahip olduu bu yelerden ikisini, Sayfltay Ge-
nel Kurulunun kendi baflkan ve yeleri arasndan her bofl yer iin gsterecei er
aday iinden geri kalan bir yeyi de baro baflkanlarnn serbest avukatlar arasn-
dan gsterecekleri aday iinden seer.
Anayasa Mahkemesinin dier on drt yesini ise Cumhurbaflkan semektedir.
Bu yelerden drdn, st kademe yneticileri, serbest avukatlar, birinci snf h-
kim ve savclar ile en az befl yl grev yapmfl Anayasa Mahkemesi raportrleri ara-
sndan dorudan seecek olan Cumhurbaflkan geri kalan on yeyi de anayasada
ngrlen makamlarn nerdii adaylar arasndan belirler. Buna gre ye iin
Yargtay, iki ye iin Danfltay, birer yelik iin de Asker Yargtay ve Asker Yk-
sek dare Mahkemesi, genel kurullarnca kendi baflkan ve yeleri arasndan her bir
yeye iliflkin olarak er aday nerir. Bunun dflnda kalan ye iin Yksek -
retim Kurulu da kendi yesi olmayan, yksekretim kurumlarnn hukuk, iktisat

ve siyasal bilimler dallarnda grev yapan retim yeleri arasndan her biri iin
er kifliyi aday gsterir. Ayrca Anayasayla, Yksek retim Kurulunun nerdii
adaylardan seilecek olan Mahkeme yelerinin en az ikisinin hukuku olmas n-
grlmfltr.
Anayasa Mahkemesi yelerinin grev sresi on iki yl olup ikinci kez seilme-
leri mmkn deildir. Mahkeme yeleri altmfl befl yafln doldurunca emekliye ay-
rlrlar. Mahkeme yelii, hkimlik mesleinden karlmay gerektiren bir sutan
dolay hkm giyilmesi durumunda kendiliinden grevin salk bakmndan ye-
rine getirilemeyecek duruma gelmesi hlinde de Mahkemenin ye tamsaysnn
salt ounluunun alaca karar ile sona erer (1982 AY. md. 147).
Adli Yarg
Olaan ve genel yarg kolu olan adli yarg, dier yarg kollarnn grevine girme-
yen davalara bakmaktadr. Bu nedenle kapsam en genifl yarg kolu olan adli yar-
gnn lkemizdeki rgtlenme flemas ilk derece mahkemeleri ve st derece mah-
kemesi olarak iki aflamadan oluflmaktadr. lk derece mahkemeleri iinde de hu-
kuk ve ceza mahkemeleri olmak zere ikili bir ayrm yaplmfltr. Buna gre hukuk
mahkemeleri, sulh ve asliye hukuk mahkemelerinden oluflmaktadr. Ayrca bu ge-
nel ayrm dflnda ihtisas mahkemeleri olarak adlandrlan ticaret, aile, tketici, ka-
dastro, ifl, fikri ve snai haklar mahkemeleri olmak zere eflitli hukuk mahkeme-
leri kurulmufltur. Ceza mahkemeleri de sulh, asliye ve ar ceza mahkemeleri ola-
rak snflandrlmfltr (Gzler, 2009: s. 97 - 100).
Adli yarg sisteminin st derece mahkemesi olan Yargtay, adliye mahkemele-
rince verilen ve kanunla baflka adli yarg mercilerinin grev ve yetki alanna bra-
klmayan karar ve hkmlerin son inceleme merci olarak alflr. Yine kanunla be-
lirtilen davalara iliflkin olarak da ilk ve son derece mahkemesi olarak grev yap-
maktadr.
dari Yarg
dari ifllem ve eylemlerinden kaynaklanan uyuflmazlklarn ayr bir yarg dzenin-
deki mahkemelerce zmlenmesi sistemini ifade eden idari yarg, Fransadan ge-
tirilmifltir dari yarg makamlar Danfltayn yksek mahkeme olarak kurulduu bir
yargsal sistem iinde yer almaktadrlar. dare ve vergi mahkemeleri ilk derece
mahkemesi, blge idare mahkemeleri ise itiraz merci olarak ngrlmfllerdir.
Blge idare mahkemeleri kendisine dorudan dava alabilen ilk derece mahke-
meleri olmayp idare ve vergi mahkemelerinde tek hkim tarafndan verilen ya da
dari Yarglama Usul Kanununda belirtilen mahkeme kararlarna karfl itiraz yo-
luna baflvurulan bir idari yarg makamdr (Yldrm, 2008: s.3,139,146).
Danfltay ise idari mahkemelerce verilen ve kanunun baflka bir idari yarg ma-
kamna brakmad karar ve hkmlerinin son inceleme mercidir. Yine kanunla
belirtilen davalara iliflkin olarak ilk ve son derece mahkemesi olarak grev yap-
maktadr (1982 AY. md. 155/I).
Asker Yarg
Asker kiflilere iliflkin olarak 1982 Anayasal dzeninde ceza yarglamas ve idari yar-
glamadan meydana gelen ikili bir yargsal sistem ngrlmfltr. Asker Yargtay
ceza yarglamasnn yksek mahkemesi olup asker mahkemeler ve disiplin mah-
kemeleri bu yarg kolunun alt derece mahkemeleridir. Anayasann 156. maddesin-
de dzenlenen Asker Yargtay, asker mahkemelerin karar ve hkmlerinin son

inceleme mercidir. Ayrca asker kiflilerin kanunda belirtilen davalarna da ilk ve
son derece mahkemesi olarak bakmaktadr. Asker Yksek dare Mahkemesinin
durumu farkl olup Anayasann 157. maddesine gre AYM, asker olmayan ma-
kamlarca yaplsa bile asker kiflileri ilgilendiren ve askeri hizmete iliflkin idari ifllem
ve eylemlerden kaynaklanan uyuflmazlklarn ilk ve son derece mahkemesi olarak
oluflturulmufltur.
Anayasa ile asker idari yarg tek dereceli olarak rgtlenmifltir. Bu erevede
AYM, asker kiflileri ilgilendiren ve asker hizmete iliflkin idari ifllem ve eylemler-
den doan uyuflmazlklar zmek iin zel olarak grevlendirilmifl bir yksek
mahkemedir (Tanr - Yzbaflolu, 2009: s. 438).
Uyuflmazlk Yargs
Farkl yarg kollarndaki mahkemelerin arasnda kan uyuflmazlklar zmek ze-
re kurulmufl olan Uyuflmazlk Mahkemesi, ayn zamanda uyuflmazlk yarg kolunu
SIRA SZDE SIRA SZDE
da oluflturmaktadr. Anayasann 158. maddesinde dzenlenen Uyuflmazlk Mahke-
mesi, adli, idari ve asker yarg makamlar arasndaki grev ve hkm uyuflmazlk-
D fi N E L M larn sonlandrmakla
D fi N E L M yetkili klnmfltr. Mahkemenin baflkanln, Anayasa Mah-
kemesince kendi yeleri arasndan grevlendirilen bir ye yapmaktadr. Dier
mahkemeler ile Anayasa Mahkemesi arasndaki grev uyuflmazlklarnda, Anayasa
S O R U S O R U
Mahkemesinin kararnn esas alnaca hkme balanmfltr.
DKKAT Yarg kolu, kararlar,

D K K A T son inceleme merci olarak ayn yksek mahkemede temyiz edilen
mahkemelerin oluflturduu dzeni ifade eder.
N N
N
SIRA SZDE SIRA SZDE
TRK ANAYASA MAHKEMES'NN GREV VE
YETKLER
AM A Trk Anayasa Mahkemesinin grev ve yetkilerini aklayabilmek.

K T A P
4 K T A P
1982 Anayasasnn deiflik maddelerinde Trk Anayasa Mahkemesinin grev ve
yetkileri saylmfltr. Buna gre;
TELEVZYON Anayasa
T E L E V ZMahkemesi,
YON kanunlarn, kanun hkmnde kararnamelerin ve
TBMM tznn anayasaya flekil ve esas bakmlarndan uygunluunu
denetleme yetkisine sahiptir. Ancak anayasa deifliklii kanunlarnn sadece
flekil denetimini yapabilen Mahkeme, olaanst hl, skynetim ve savafl
NTERNET NTERNET
dnemlerinde karlan kanun hkmnde kararnamelerinin anayasaya uy-
gunluk denetimini yapamaz. Anayasann 84. maddesinin hkmne gre
milletvekili sfatnn dflrlmesi ve milletvekili sfatnn kaldrlmasna ilifl-
kin TBMM kararlarnn anayasaya uygunluunun denetimi konusunda Mah-
keme anayasa ile yetkilendirilmifltir. Bu dzenlemenin kendi iinde de iki
ayrks durum yaratlmfltr. Bu erevede milletvekili sfatnn dflrlmesi-
ne yol aan kesin hkm ve kstlanmaya iliflkin ilk derece mahkeme ka-
rarlarnn anayasaya uygunluk denetimi sz konusu deildir. Son olarak ila-
ve etmek gerekir ki kural olarak parlamento kararlar, 91/son maddesine
gre usul dairesinde yrrle girmifl uluslararas szleflmeler ile 174.
maddede saylan nklp Kanunlar iin Anayasaya uygunluk denetimi sz
konusu deildir.
Anayasa Mahkemesi bireysel baflvurular kabul etme yetkisiyle de donatl-

mfltr. Buna gre, herkes, anayasada gvence altna alnan ve Avrupa nsan
Haklar Szleflmesinin kapsamnda bulunan temel hak ve zgrlklerinden
birinin kamu gc tarafndan ihlal edildii iddiasyla Anayasa Mahkemesine
baflvurabilecektir. Bu baflvurunun yaplabilmesi iin olaan kanun yollarnn
tketilmifl olmas anayasal bir koflul olarak ngrlmfltr.
Anayasa Mahkemesi, Cumhurbaflkan, TBMM Baflkan, Bakanlar Kurulu ye-
lerini, Anayasa Mahkemesi, Yargtay, Danfltay, Asker Yargtay, AYM Bafl-
kan ve yelerini, Baflsavclarn, Baflsavc vekilini, HSYK, Sayfltay Baflkan ve
yelerini, Genelkurmay Baflkan Baflkan ile Kara, Deniz, Hava Komutanlar
ile Jandarma Genel Komutann grevleriyle ilgili sulardan dolay Yce Di-
van sfatyla yarglama yetkisine sahiptir.
Siyasi partilerin kapatlmas davalarna bakar ve mali denetimlerini gerek-
lefltirir. Anayasa Mahkemesi mali denetim srasnda Sayfltayn yardmn
alr(1982 AY. md 69/III, IV).
Meclis kararyla milletvekili sfatnn dflrlmesi ile milletvekili dokunul-
mazlnn kaldrlmas ifllemlerinin Anayasaya uygunluk denetimini yapar
(1982 AY. 85).
Uyuflmazlk Mahkemesinin baflkann kendi yeleri arasndan olmak zere
belirler (1982 AY. 158/II).
ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN YOLLARI VE

ANAYASA MAHKEMES KARARLARININ NTEL
N
A M A
Anayasaya uygunluk denetiminin yollarn ve Anayasa Mahkeme-
si kararlarnn niteliini anlatabilmek.
5
1982 Anayasas normlarn anayasaya uygunluk denetimine iliflkin olarak iptal da-
vas ve itiraz yolu olmak zere iki baflvuru imkn ngrmfltr. Bunlardan ilki-
ni ifade eden iptal davas, retide soyut norm denetimi; itiraz yolu da somut norm
denetimi olarak adlandrlmaktadr.
ptal Davas (Soyut Norm Denetimi)

Bu yol icabnca, anayasaya uygunluk denetimine konu olan yasama ifllemlerinin
Anayasa Mahkemesi nne gtrlebilmesi belli kifli ya da gruplara tannmfl du-
rumdadr. Buna gre anayasa deifliklii kanunlar da dhil olmak zere btn ka-
nunlar iin flekil gerekesiyle dava ama yetkisi sadece cumhurbaflkanna veya
TBMM yelerinin ye tamsaysnn en az beflte birine (110 MV) tannmfltr. Anaya-
sa deifliklii kanunlarnn esas gerekesiyle denetimine olanak tannmamfltr. Bu
yzden anayasa deifliklii kanunlar dflndaki btn kanunlarn esas bakmndan
denetlenmesi ile TBMM tz ve KHKlerinin flekil ve esas bakmndan dene-
timleri iin dava ama yetkisi, cumhurbaflkan, TBMM yelerinin ye tamsaysnn
en az beflte birine, ana muhalefet partisi meclis grubuna, iktidar partisi meclis gru-
buna tannmfltr. Eer iktidarda birden fazla parti bulunmaktaysa baflvurma yetki-
si, milletvekili says fazla olan parti grubuna aittir.
Dava ama sresine iliflkin olarak Anayasa iki esas ngrmfltr. Buna gre
148.maddedeki zel dzenleme gereince anayasa deifliklii kanunlar ile dier
kanunlarn flekil denetimi iin yetkili kifli/kifliler normun RGde yaymlanmas itiba-
ryla on gn iinde dava amak durumundadr. Olaan kanunlarn esas denetimi
ile denetime tabi dier normlarn flekil ve esas bakmlarndan denetimi iin sre yi-
ne RGde yaym itibaryla bafllar ve altmfl gn sonra baflvurma hakk dfler. Bunun
dflnda Anayasann 85. maddesi erevesinde sz konusu yasama dokunulmazl-
nn kaldrlmas ve dava edilebilen milletvekili sfatnn dflrlmesi kararlar iin
baflvuruyu ilgili milletvekili ya da baflka bir milletvekili, bu kararlarn Meclis Genel
Kurulunda alnd tarihten itibaren yedi gn iinde yapmak durumundadrlar.
Anayasa Mahkemesinin dokunulmazln kaldrlmas ya da milletvekili sfatnn
dflrlmesine ynelik kararlarn iptal baflvurusuna konu edilmesi hlinde karar-
n on befl gn iinde vermesi Anayasa tarafndan ngrlmfltr.
tiraz Yolu (Somut Norm Denetimi)

Anayasaya aykrln dier mahkemelerde ileri srlmesi olarak nitelendirilen iti-
raz yoluna konu olan ifllemler sadece kanunlar ve kanun hkmnde kararname-
lerdir. Anayasa deifliklii kanunlar bu kapsam dflndadr. nk bu kanunlar
esas bakmndan denetlenemedikleri ve Anayasann 148/II. madde hkm gere-
ince flekil denetiminin itiraz yolunda yaplamayaca dzenlendiinden itiraz yo-
lu ile Anayasa Mahkemesi nne getirilebilmeleri mmkn deildir.
tiraz yolunun iflletilebilmesi iin Anayasann 152. maddesinde belli koflullarn
bir arada olmas ngrlmfltr. Buna gre;
Grlmekte olan bir dava olmaldr.
Bu davaya bakan bir mahkeme bulunmaldr.
Davada uyuflmaln zm iin uygulanacak kanun ya da KHK niteliin-
de bir norm bulunmas gereklidir.
Mahkeme hkiminin uygulanacak normu anayasaya aykrlk bulmas ya da
dava taraflarnn anayasaya aykrlk iddiasn ciddi grmesi gerekmektedir.
Anayasa Mahkemesi ilk derece mahkemesinin Anayasaya aykrlk iddiasyla
kendisine baflvurmas zerine iflin kendisine geliflinden itibaren befl ay iinde ka-
rarn verip aklamak durumundadr. Bu sre iinde ilk derece mahkemesindeki
yarglama, yine onun almfl olduu bir ara karar ile duracaktr. Ancak befl aylk s-
re gemifl olmasna ramen Anayasa Mahkemesi herhangi bir karar vermemiflse ilk
derece mahkemesi nndeki davay, iptal istemine konu olan kurala gre sonu-
landracaktr. Ancak Anayasa Mahkemesi karar, ilk derece mahkemesinin esas
hakkndaki kararnn kesinleflmesine kadar gelirse davaya bakan ilgili mahkeme
buna uymak zorunda kalacaktr. Dolaysyla sz konusu dava temyiz aflamasnda
olsa bile bu sefer de Anayasa Mahkemesi kararn ilgili yksek mahkeme dikkate
almak zorunda kalacaktr.
Anayasann 152. madde hkmnde yer ald iin itiraz yoluna iliflkin olan s-
nrlayc bir hkme de maddenin son fkrasnda yer verilmifltir. retide on yl ya-
sa olarak adlandrlan bu dzenlemeye gre Anayasa Mahkemesinin iflin esas-
na girerek verdii ret kararnn RGde yaymlanmasndan sonra on yl gemedike
ayn kanun hkmnn Anayasaya aykrl iddiasyla tekrar baflvuruda bulunula-
mayacaktr. Dolaysyla redde konu olan ilk baflvurunun somut norm denetimi
kapsamnda gerekleflmesi gerekmektedir. Soyut norm denetimi erevesinde ve-
rilen bir ret karar bu sre yasan bafllatmayacaktr. Ayrca dikkat edilmesi gere-
ken husus, ilk baflvuru itiraz yoluyla gelse de sz konusu ret kararnn iflin esasna
girildikten sonra verilmifl olmasdr. Anayasa Mahkemesinin n inceleme aflama-
snda verdii ret karar bu yasa devreye sokmayacaktr.
Anayasa Mahkemesi Kararlarnn Nitelii

Anayasann 153. maddesi, mahkeme kararlarna iliflkindir. Hkm mahkeme ka-
rarlarn belli zellikleri itibaryla dzenlemifltir. Buna gre;
Anayasa Mahkemesi kararlar kesindir.
ptal kararlar gerekesi yazlmadan aklanamaz. Bu hkm, Anayasann
141/III. maddesine koflut olarak dzenlenmifltir. nk ilgili 141. madde ge-
reince btn mahkemelerin her trl karar gerekeli olarak yazlmak zo-
runluluundadr.
ptal karar ile Anayasa Mahkemesi kanun koyucu gibi hareket edemez ve
yeni bir uygulamaya yol aacak biimde hkm tesis edemez.
Kanun, KHK, TBMM tz ya da ilgili hkmleri, kendilerine iliflkin ip-
tal kararnn RGde yaymland tarihte yrrlkten kalkarlar. Gereken hl-
lerde Anayasa Mahkemesi iptal hkmnn yrrle girecei SIRA SZDE tarihi ayrca SIRA SZDE
kararlafltrabilir ve bu tarih kararn RGden yaymland gnden itibaren
bafllayarak bir yl geemez. D fi N E L M D fi N E L M
ptal kararlar geriye yrmez.
Anayasa Mahkemesi kararlar RGde hemen yaymlanr ve yasama, yrtme,
S O R U S O R U
yarg organlarn, idare makamlarn, gerek ve tzel kiflileri balar.
Anayasa Mahkemesi kararlar yasama, yrtme, yarg organlarn, idare

D makamlarn,
KKAT ger- DKKAT
ek ve tzel kiflileri balar.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Parlamento kararlarnn Anayasaya uygunluk denetimine tabi klnmamasnn
SIRA SZDE nedenini SIRA SZDE
tartflnz. 2
K S OTR AU P KS O TR AU P
DKKAT DKKAT
TELEVZYON TELEVZYON
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
NTERNET NTERNET
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
zet
NA M A Yarg ifllevini aklayabilmek. N

A M A Trk Anayasa Mahkemesinin grev ve yetkilerini
1 4
Devletin temel ifllevinden birini meydana ge- aklayabilmek.
tiren yarg organnn faaliyet alannn ve ifllemle- 1982 Anayasasnn deiflik maddelerinde Trk
rinin belirginlefltirilmesi onun grd ifllevin ne Anayasa Mahkemesinin grev ve yetkileri sayl-
anlama geldiini de gstermektedir. Buna gre mfltr. Buna gre;
erkler ayrlnn genel esaslar iinde yasama or- Normlarn anayasaya uygunluk denetiminin ya-
gan kural koyma ifllevini yerine getirirken yrt- plmas,
me organ da asl olarak yaplan hukuksal d- Bireysel baflvurularn kabul edilmesi,
zenlemeleri hayata geirme ya da bir dier de- Yce Divan sfatyla yarglama yaplmas,
yiflle yrtme iflini gereklefltirmektedir. Yarg Siyasi partilerin kapatlmas davalarna baklmas,
organ ise hukuksal dzenin dflna klmas ya Siyasi partilerin mali denetimlerini yaplmas,
da bunun ihlal edilmesi durumunda ortaya kan Meclis kararyla milletvekili sfatnn dflrlmesi
uyuflmazlklar zme ifllevini stlenmifltir. Bu ifl- ile milletvekili dokunulmazlnn kaldrlmas ifl-
lev kanunla oluflturulan mahkemeler eliyle yeri- lemlerinin anayasaya uygunluk denetimini yap-
ne getirilmektedir. mas,
N
Uyuflmazlk Mahkemesi baflkannn seilmesi
Yarg bamszl kavramnn temel unsurlarn anayasada ifadesini bulmufl grev ve yetkileridir.
AM A
N
2 sralayabilmek.
Hkimin bamszl anlamna gelen yarg ba- Anayasaya uygunluk denetiminin yollarn ve
AM A
mszl, yargcn nne gelen bir davay her- 5 Anayasa Mahkemesi kararlarnn niteliini
hangi bir bask altnda kalmakszn grp karara aklayabilmek.
balamasn ifade etmektedir. Yarg bamszl Anayasann 153. Maddesi, mahkeme kararlarna
kavramnn iki ana unsuru bulunmaktadr. Bun- iliflkindir. Hkm mahkeme kararlarn belli zel-
lardan ilkini, hkim bamszl olufltururken di- likleri itibaryla dzenlemifltir. Buna gre;
erini hkimlik gvencesi meydana getirmekte- Anayasa Mahkemesi kararlar kesindir.
dir. Dolaysyla yarg bamszlnn anlafllabil- ptal kararlar gerekesi yazlmadan aklanamaz.
mesi iin bu iki unsurun birbirinden soyutlanma- ptal karar ile Anayasa Mahkemesi kanun koyu-
mas gerekmektedir. nk hkimlik gvencele- cu gibi hareket edemez ve yeni bir uygulamaya
ri, onlardan yararlanacak olan hkimlerin, ba- yol aacak biimde hkm tesis edemez.
mszln somutlafltran nlemler demetini ba- Kanun, KHK, TBMM tz ya da ilgili hkm-
mszlk ise bunun sonucunda ulafllmak iste- leri, kendilerine iliflkin iptal kararnn RGde ya-
nen amac meydana getirmektedir. ymland tarihte yrrlkten kalkarlar.
N
ptal kararlar geriye yrmez.
Trkiyedeki yarg kollarn birbirleriyle karfllafl- Anayasa Mahkemesi kararlar RGde hemen ya-
A M A
3 trabilmek. ymlanr ve yasama, yrtme, yarg organlarn,

Yarg kolu, kararlar, son inceleme merci olarak idare makamlarn, gerek ve tzel kiflileri balar.
ayn yksek mahkemede temyiz edilen mahke-
melerin oluflturduu dzen biiminde tanmlana-
bilmektedir. Tanmn bir unsurunu meydana ge-
tiren yksek mahkeme kavram ise kesin hkm
verme yetkisini haiz olan ve baflka bir mahkeme-
ye bulunmayan yarg makamn ifade etmekte-
dir. Yksek mahkemeler ayn zamanda yarg ko-
lunu da temsil etmektedir
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi,yarg makamlarnn hukuki 6. Afladakilerden hangisi, 1982 Anayasasna gre
uyuflmazlklar aksi ispat edilemeyecek tarzda zen yksek mahkeme olarak saylmamfltr?
kararn ifade etmektedir? a. Sayfltay
a. Kesin hkm b. Danfltay
b. Ara karar c. Yargtay
c. Bekletici sorun d. Anayasa Mahkemesi
d. Temyiz e. Askeri Yargtay
e. tiraz
7. Anayasa Mahkemesi ka yeden oluflmaktadr?
2. Afladakilerden hangisi,hukuk devletinin varl zo- a. 9
runlu bir ilkesini oluflturmaktadr? b. 11
a. Yrtmenin istikrar c. 15
b. Yarg bamszl d. 17
c. Yasamann verimlilii e. 21
d. Yrtmenin yetki olmas
e. Devlet baflkannn halk tarafndan seilmesi 8. Anayasa Mahkemesi Yce Divan sfatyla afladaki-
lerden hangisini yarglayamaz?
3. Afladakilerden hangisi,yarg bamszlnn sala- a. Cumhurbaflkann
nabilmesi iin anayasa ile ngrlen b. Ana muhalefet partisi baflkann
makamlardan birisidir? c. Baflbakan
a. YK d. Bakanlar
b. TRT e. TBMM Baflkann
c. HSYK
d. RTK 9. Afladakilerden hangisi, anayasa deifliklii kanun-
e. DDK larnn flekil bakmndan denetimi iin Anayasa Mahke-
mesinde dava ama yetkisine sahiptir?
4. Afladakilerden hangisi,HSYKnin baflkanln ve a. TBMM Baflkan
ynetimini yapmaktadr? b. Baflbakan
a. Cumhurbaflkan c. Cumhurbaflkan
b. TBMM Baflkan d. Adalet Bakan
c. Baflbakan e. Bakanlar Kurulu
d. Adalet Bakan
e. iflleri Bakan 10. Afladakilerden hangisi, anayasaya uygunluk dene-
timinde itiraz yoluna konu olan ifllemlerden birisidir?
5. Afladakilerden hangisi,HSYKnin doal yesidir? a. Parlamento kararlar
a. Cumhurbaflkan b. Anayasa deifliklii kanunlar
b. Baflbakan c. Uluslararas szleflmeler
c. TBMM Baflkan d. nklap kanunlar
d. Dfliflleri bakan e. Kanun hkmnde kararnameler
e. Adalet Bakan msteflar
Yaflamn inden
Anayasa Mahkemesine bireysel baflvuru Hkmet, TBMMye AYM Kurulufl ve Yarglama Usulle-
ri hakknda bir yasa tasars gnderdi. Tasarda, bireysel
baflvuru hakk da dzenleniyor.
Tasar soyut norm denetimine izin vermiyor. Baflka bir
deyiflle, bir yasa baz hak ve zgrlkleri ihlal ediyorsa,
bu yasa size uygulanmadan AYMye baflvuramazsnz.
Ancak, yasa uygulandnda sizin hak ve zgrln-
z ihlal edecei kesinse, AYMye gitmeden AHMye
baflvurmak olana var.
Tasarnn en fazla tartflmaya yol aabilecek yn, AYM
Rza Trmenrturmen@milliyet.com.trrturmen@milli- bir hak ve zgrln ihlaline karar verdiinde, bu ihla-
yet.com.tr Tm Yazlar lin sonularnn ortadan kaldrlmas iin atlacak admlar.
Son anayasa deifliklii ile Trkiye, Anayasa Mah- Anayasa Mahkemesi yarg kararn iptal edebilir mi?
kemesine (AYM) bireysel baflvuru hakkn kabul etti. AYM, hak ve zgrln, bir yarg karar sonucu ihlal
Anayasann 148. maddesine eklenen bu konuyla ilgili edildiine karar vermiflse, tasar, AYMye bu yarg kara-
paragrafta flyle deniyor: Herkes, Anayasada gvence rn iptal etme yetkisini veriyor. AYMye verilen bu yet-
altna alnmfl temel hak ve zgrlklerinden, Avrupa- ki, bireysel baflvuruyu dzenleyen Anayasann 148.
nsan Haklar Szleflmesi kapsamndaki herhangi biri- maddesi ile badaflmyor. 148. maddeye gre, AYMnin
nin kamu gc tarafndan ihlal edildii iddiasyla Ana- yetkisi insan haklar ihlalleriyle snrl. AYMnin, Yarg-
yasa Mahkemesine baflvurabilir... tay ya da Danfltay tarafndan onanp kesinleflen bir ka-
Bundan da anlafllaca gibi, AYMye baflvurabilmek rar, bir st mahkeme gibi, usul ya da esas ynnden
iin ihlal edildii iddia edilen hakkn hem Anayasada, inceleyip iptal etmek gibi bir yetkisi yok. AYM sadece
hem de Avrupa nsan Haklar Szleflmesinde yer alma- yarg kararnn insan haklar ihlaline yol ap amad-
s gerekiyor. n saptayabilir. Anayasann vermedii bir yetkinin ya-
AYMlere baflvuru hakk, bireyin hak ve zgrlkleri ba- sayla verilmesi hukuka aykr. AYMnin ihlali saptadk-
kmndan ek bir gvence salayan ve birok devlet tara- tan sonra, yeniden yarglanmak zere karar yetkili mah-
fndan kabul edilen bir yol. te yandan yeni bir i yar- kemeye geri gndermesi gerekir.
g yolunun kurulmasyla, Trkiyeden AHMye yaplan Tasar, bir ihlal durumunda, AYMnin tazminata hk-
baflvurularn saysnda da nemli bir azalma olabilir. medebileceini de ngryor. Bu madde de, AYMnin
Yeterli ve etkili yarg yolu yetkilerine ve konumuna aykr. rnein, mlkiyet hak-
Ancak bunun iin, AHMnin, AYMyi etkili ve yeterli knn ihlal edilmesi durumunda, AYMnin tazminata ka-
bir i yarg yolu olarak kabul etmesi gerekir. AHM, rar verebilmesi iin birinci derece mahkemesi gibi alfl-
AYMnin etkili ve yeterli bir yarg yolu olmadna ka- masna, bilirkifli atayarak taflnmazn deerini saptama-
rar verirse, o zaman AYMye gitmeden dorudan sna, dosyann ayrntlarna girmesine gerek var. Oy-
AHMye baflvurma olana var. yarg yolunun etkili sa,AYMnin ne ifllevi ne de yaps buna uygun deil.
ve yeterli olduunu gstermek ilgili devlete dflyor. Nasl ki, Alman Anayasa Mahkemesinin de bireysel
rnein, AYM makul bir srede karar vermedii iin baflvurularla ilgili olarak tazminata karar verme ya da
etkisiz olabilir. mahkeme kararn iptal etme yetkisi bulunmamakta. Bir
Apostol/Grcistan (2006) kararnda, AHM, Grcistan hakkn ihlal edildiini saptadktan sonra, karar yetkili
AYMye bireysel baflvuru hakknn, devletin bu yolun et- mahkemeye gnderiyor.
kili olduunu kantlayan somut bir rnek gsterememe- Bu maddeler, tasarnn amac konusunda kuflkulara yol
si, ayrca hak ihlali saptandktan sonra Anayasada bunu ayor. TBMM komisyonlarnda grfllmesi srasnda,
dzeltecek nlemlerin bulunmamas nedenleriyle etkili bireysel baflvuru hakkn zayflatan bu hususlarn d-
ve yeterli bir i hukuk yolu olmadna karar verdi. zeltileceini umut ederiz.

Trk Anayasasndaki bireysel baflvuru hakknn etki-
li bir i hukuk yolu saylmas iin, AYMnin makul bir Kaynak: http://www.milliyet.com.tr/anayasa-mahke-
sre iinde karar vermesi, AHM kararlarndaki ilke- mesi-ne-bireysel-basvuru/riza-turmen/siyaset/yazarde-
leri gz nnde bulundurmas nem taflyor. tay/14.01.2011/1338969/default.htm
Okuma Paras
BM YARGI gsal greve secim yntemleridzenlenirken, uy-
BAIMSIZLII gunsuz saiklerle atama yaplmasna karskoruyucu
TEMEL PRENSPLER tedbirler getirilir. Yarglarnseiminde rk, renk,
26 Austos - 6 Eyll 1985 tarihleri arasnda Mila- cinsiyet, din, siyasal veya baflka bir fikir,ulusal ve-
noda yaplan BM Yedinci Suun nlenmesi ve ya toplumsal kken, mlkiyet, doum ve stat gibi
Sulularn Tedavisi Kongresi tarafndan kabul edil- nedenlerle bir kimseye kars ayrmclkyaplamaz.
mifl, 29 Kasm 1985 tarih ve 40/32 numaral ve 13 Yargsal greviin adaylarn o lkeninvatandafl ol-
Aralk 1985 tarihli ve 40/146 numaral kararlarla ma flart aranmas, ayrmclkyaplmas seklinde an-
BM Genel Kurulu tarafndan kabul edilmifltir. lafllamaz.
Yarg Bamszl Hizmet fiartlar ve Grev Sreleri
1. Yarg bamszl devlet tarafndan gvence altna 11. Yarglarngrev suresi, bamszl, gvenlii, ala-
alnr ve anayasada veya i hukukta yargbamsz- caklar yeterli cret, hizmet flartlar, emekliaylklar
lna yer verilir. Yarg bamszlna sayg gster- ve emeklilik yas yasada yeterli bicimde gvence
mek ve gzetmekbtnhkmetkurulufllarnn ve altna alnr.
dier kurumlarn grevidir. 12. Yarglar ister atanmfl ister seilmifl olsunlar, zo-
2. Yarg organ nndeki sorun hakknda her hangi runlu emeklilik yasna kadar veya sureli birgrevle-
bir tarafn her hangi bir nedenle dorudan veya do- ri varsa surelerinin dolmasna kadar grev yapma-
layl kstlama, etki, teflvik, bask, tehdit ve mda- lar gvence altna alnr.
halesine maruz kalmakszn, maddi olaylarave hu-
13. Meslekte ykselme bulunduu yerlerde yargla-
kuka dayanarak tarafsz bir bicimde karar verir.
rnykselmeleri yeterlilik, drstlk vedeneyim gi-
3. Yarg organ yargsal nitelie sahip her konuda yar-
glama yetkisine ve karar vermesi istenen birsoru- bi objektif nedenlere dayanr.
nun kendisinin hukuken tanmlanan yetkisine girip 14. Yarglarnyesi bulunduklar mahkeme iinde da-
girmedii hakknda mnhasran karar vermeyetki- valarn datm, adalet sisteminin bir i sidir.
sine sahiptir. Mesleki Gizlilik ve Muafiyet
4. Yarglama surecine usulsz ve yetkisiz mdahale 15. Yarglar, yaptklar mzakereler ile aleni yarglama
yaplamaz ve yargsal kararlar deifliklie tabitutu- dflndagrevleri srasnda edindikleri gizli bilgiler
lamaz. Yargsal organlarn verdikleri cezalarn hu- konusunda mesleki gizlilik kuralyla baldrlar ve
kuka uygun olarak yargsal denetime tabitutulmas bu tur konular hakknda tanklk yapmayazorlana-
veya yarg organlarnn verdikleri cezalarn yetkili mazlar.
makamlar tarafndan azaltlmas veyabaflka bir ceza 16. Disiplin soruflturmas yaplmas, kiflilerin ulusal hu-
ile deifltirilmesi bu prensibi ihlal etmez. kuka gre temyiz haklar ve devletten
5. Herkes, ncedenkonmufl hukuki usullere gre yar- Tazminat isteme haklar sakl kalmak kaydyla, yar-
glama yapan olaan mahkemelerde veya glar yargsal yetkilerini kullanrken yanlfltasarruf1ar
yarg yerlerinde yarglanma hakkna sahipti. Ola- veya ihmalleri nedeniyle kendilerine kars maddi taz-
an mahkemelere veya yarg yerlerine ait olanyet- minat istenen hukuk davalarndanmuaftrlar.
kilerin ellerinden alnmas iinkonmufl usulleri ge- Disiplin, Grevden Alnma ve Greve Son Verme
rei gibi uygulamayan yarg yerleri kurulamaz. 17. Mesleki sfatlar nedeniyle bir yarg hakknda yap-
6. Yarg bamszl prensibi, yarglama organnn da-
lan bir su isnad veya bir flikyet, uygun birusule
valar adil bir bicimde grmesini ve
gre hzla ve adil bir bicimde takip edilir. Yarglar
taraflarn haklarna sayg gsterilmesini gerektirir
ve yarglama organna bu imkan verir. adil olarak yarglanma hakkna sahiptir.Yarg tara-
7. Yarg organlarnn grevlerini gerei gibi yapmala- fndan aksi talep edilmedike, incelemenin ilk afla-
rn mmkn klmak iin yeterli kaynaklarayrmak, mas gizli tutulur.
her ye devletin grevidir. 18. Yarglar sadece grevlerini yapamayacak duruma
Yarglarn fade ve rgtlenme zgrl gelmeleri veya grevleriylebadaflmayacak davra-
8. nsan Haklar Evrensel Bildirisine uygun olarak, di- nfllarda bulunmalar sebebiyle grevlerinden alna-
er vatandafllara olduu gibi yarg organmensupla- bilir veya grevlerine son verilebilir.
rna da ifade, inan, rgtlenme ve toplanma hak- 19. Btn disiplin, grevden alma ve greve son ver-
k tannr; ancak yarglar bu haklarnkullanrlar- me ifllemleri, yargsal faaliyetin yerleflik standartla-
ken, her zaman grevlerinin itibarn ve yargnn ta- rna gre karara balanr.
rafszln ve bamszln koruyacaktarzda hare- 20. Disiplin, grevden alma ve greve son verme ka-
ket ederler. rarlar bamsz bir denetime tabidir. Enyksek
9. Yarglar, kendi menfaatlerini savunmak, mesleki mahkemenin bu konuda ald kararlara ve yasama
eitimlerini gelifltirmek ve yargbamszln koru- organnn sulandrarakgrevden almaveya benzeri
mak iinyarglardanoluflanrgtler kurabilir, bu yarglamalara kars uygulanmayabilir.
rgtlere ve dier kurulufllaraye olabilirler.
Yarglarn Nitelikleri, Greve Seilmeleri ve Kaynak: http://www.barobirlik.org.tr/mevzuat/avuka-
Eitimleri ta_ozel/meslek_kurallari/bm_yargi_ba%C4%9Fimsizli-
10. Yarglar, gerekli hukuk eitimini ve niteliklerini al-
gi_temel_prensipleri.pdf
mfl, drst ve ehliyetli kifliler arasndanseilir. Yar-

1. a Yantnz yanlfl ise Yarg fllevinin Anlam ko- Sra Sizde 2
nusunu yeniden gzden geiriniz. 1982 Anayasas TBMM tz, milletvekili sfatnn
2. b Yantnz yanlfl ise Yarg Bamszl Kavra- meclis kararyla dflrlmesi ve milletvekili dokunul-
m konusunu yeniden gzden geiriniz. mazlnn kaldrlmas dflnda parlamento kararlarn
3. c Yantnz yanlfl ise Yarg Bamszl Kavra- denetim kapsamna almamfltr. Kanunlardan farkl ola-
m konusunu yeniden gzden geiriniz. rak parlamento kararlar, nc kiflilere hak ve y-
4. d Yantnz yanlfl ise Yarg Bamszl Kavra- kmllk getirme etkisine sahip olmayan siyasi ierikli
m konusunu yeniden gzden geiriniz. ifllemlerdir. Bu ifllemlerin denetime tabi tutulmas Ana-
5. e Yantnz yanlfl ise Yarg Bamszl Kavra- yasa Mahkemesinin siyasi bir organ olan TBMMnin i
m konusunu yeniden gzden geiriniz. iflleyifline ve siyasi tercihlerine mdahale etmesi sonu-
6. a Yantnz yanlfl ise Yarg Kolu Kavram ve 1982 cunu douracaktr ki bu denetim erkler ayrln da
Anayasasna Gre Yarg Kollar konusunu nemli lde zedeleyen bir sonu douracaktr.
yeniden gzden geiriniz.
7. d Yantnz yanlfl ise Yarg Kolu Kavram ve 1982
Anayasasna Gre Yarg Kollar konusunu Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
yeniden gzden geiriniz. Kaynaklar
8. b Yantnz yanlfl ise Trk Anayasa Mahkeme- Blent Tanr ve Necmi Yzbaflolu (2001). 1982 Ana-
sinin Grev ve Yetkileri konusunu yeniden yasasna Gre Trk Anayasa Hukuku. 2. Bask.
gzden geiriniz. stanbul: YKY.
9. c Yantnz yanlfl ise Anayasaya Uygunluk De- Cengiz Akn (1996). Anayasalarmzda Doal Yarg l-
netiminin Yollar ve Anayasa Mahkemesi Karar- kesi, stanbul Barosu Dergisi. Cilt no 70 Say no
larnn Nitelii konusunu yeniden gzden 10-12: 717 - 729.
geiriniz. etin zek (1981 - 1982). Yargnn dari Denetimi,
10. e Yantnz yanlfl ise Anayasaya Uygunluk De- HFM. Say no 1-4: 915 - 980.
netiminin Yollar ve Anayasa Mahkemesi Karar- Kemal Gzler (2000). Trk Anayasa Hukuku Dersle-
larnn Nitelii konusunu yeniden gzden ri. Bursa: Ekin Kitabevi Yaynlar.
geiriniz. Kemal Gzler (2009). Hukuka Girifl. Gncellefltirilmifl
6. Bask. Bursa: Ekin Basm Yayn Datm.
Maksut Mumcuolu (1989). Hukuk Devletinde Bam-
Sra Sizde Yant Anahtar sz Yargnn Yeri ve Bamsz Yargnn Trkiyede
Sra Sizde 1 Geliflimi, Ankara Barosu Dergisi. Say no 2: 262 -
1982 Anayasasnn yargya iliflkin dzenlemeleri en bafl- 306.
tan beri ok sorunlu olmufl ve maalesef bu skntlar bir Turan Yldrm (2008). dari Yarg. stanbul: Beta Ba-
trl tam anlamyla giderilememifltir. Her ne kadar Ana- sm Yaym Datm Afi.
yasa yarg bamszln ngrmfl ve belli hkimlik
gvencelerine yer vermiflse de Anayasadaki eflitli d-
zenlemeler bu temel kabul zayflatmfltr. Bu noktada
belirleyici bir konuma sahip olan HSYKnin oluflumun-
da yrtmenin etkinlii ciddi bir elefltiri konusudur. Ba-
kann ve msteflarnn Kurul iindeki varl ile Kurul
kararlarnn meslekten karma dflnda yargsal deneti-
me kapal tutulmas bu elefltiri konularn oluflturmakta-
dr. Yargsal denetime kapallk hukuk devleti bakmn-
dan ciddi bir eksiklik olduu kadar ayn zamanda yar-
g mensuplar zerinde etkinlii tartfllmaz Kurulu, bir
gvence olmaktan uzaklafltrmaktadr. Bundan dolay
yarg bamszl konusunda Trkiyede bir trl sonu
gelmeyen tartflmalar devam etmektedir.
Szlk 161
Szlk
A Gensoru: Bakanlar kurulunun genel politikasnn ya da bir
bakann bakanl ile ilgili ifllerden dolay siyasi sorum-
Anayasa: Devletin temel yapsn, ynetim biimini, organla-
suzluunun tartflld ve gven oylamasyla sonulanan
rn ve bu organlarn yetki ve grevlerini, organla arasn-
genel grflme.
daki iliflkileri dzenleyen; kifli hak ve zgrlklerini be-
Geri arma: Seimle ifl baflna gelmifl bir kamu grevlisinin
lirleyen, gvence altna alan kurucu metin.
grev sresi dolmadan belli sayda yurttafln talebi ze-
Anayasaclk: Devlet iktidarn hukukla ve yazl bir anaya-
rine yaplacak halkoylamasyla grevden alnmas.
sayla snrlamak yoluyla birey zgrlklerini gvence al-
Gizli Oy: Semenin oyunu kimsenin grmeyecei biimde
tna alma amac gden modern dflnce.
kullanmas.
Ara seim: lm veya milletvekillii sfatnn kaybedilmesi-
Gvenoyu: Parlamenter sistemde, hkmetin greve baflla-
ne yol aan haller sonucunda meydana gelen milletve-
mas srasnda ya da sonradan yaplan ve hkmete g-
killii boflalmalarnn tamamlanmasna iliflkin olarak ya-
ven duyulup duyulmadn lmeyi amalayan parla-
plan seim.
mento oylamas.
Asli kurucu iktidar: Devleti kurarak, ona hukuki ve siyasi
statsn veren ve anayasay ilk kez ya da yeniden ya-
pan iktidar.
H
Halk Giriflimi: yrrlkteki bir yasay deifltiren ya da t-
B myle yeni bir dzenleme getiren yasa metninin yurttafl-

lar tarafndan hazrlanarak halkoyuna sunulmas.
Bakanlar Kurulu: Baflbakann baflkanl altnda tm hizmet
Halk Vetosu: parlamentoda kabul edilmifl ancak henz y-
ve devlet bakanlarnda oluflan kurul.
rrle girmemifl bir yasay yurttafllarn belirli bir sre
C- iinde halkn onayna sunmas.

Halkoylamas: Belirli bir konuda halkn grfl belirtmesini
ereve anayasa: Genel ilkeleri dzenleyerek, bu ilkelerin
ya da karar vermesini salayan oylama.
hayata geirilmesini kanunlara brakan anayasa.
D I-
ki dereceli seim: semenlerin temsilcileri seecek olan ve
Demokratik asli kurucu iktidar: Kaynan bir kiflinin ira-
ikinci semen ad verilen delege grubunu; ikinci se-
desinden deil, ulusun ya da halkn iradesinden alan
menlerin de temsilcileri semesi.
kurucu iktidar.
Doal yarg ilkesi:Bir davaya bakacak olan mahkemenin uyufl-
mazln domasndan nce yasayla belirlenmifl olmas.
K
Kurucu iktidar: Devleti hukuki ve siyasi bir kurum olarak
E kuran iktidar.
Kurucu meclis: Yalnzca anayasay hazrlamak ve kabul et-
Eflit Oy: Servet, cinsiyet, eitim gibi unsurlara baklmakszn
mek amacyla oluflturulan meclis.
herkesin tek bir oy hakkna sahip olmas.
F M
Meclis arafltrmas: Meclis tarafndan belli bir konuda bilgi
Ferman anayasa: Hkmdarn tek yanl iradesinin rn
edinmek iin yaplan inceleme.
olan anayasa.
Misak anayasa: Monarkla birlikte onun iradesine eklemlen-
G mifl temsili bir organ ya da meclisin yapt anayasa.

Monokratik kurucu iktidar: Kaynan tek kiflinin iradesin-
Genel grflme:Toplumu ve devlet faaliyetlerini ilgilendiren
den alan iktidar.
belli bir konunun, Trkiye Byk Millet Meclisi Genel
Kurulunda grfllmesi.
Genel Oy: Servet, cinsiyet, eitim, vergi, rk gibi farklar gz
O-
Oylarn ak saym ve dkm: Oy verme ifllemi tamam-
nnde bulundurulmadan btn vatandafllarn oy hak-
landktan sonra oylarn saym ve dkmnn kamuya
kna sahip olmasdr
ak olarak yaplmas
lllk lkesi: Snrlama amac ile snrlama arac arasnda

makul bir orann bulunmas.
ze dokunma yasa: Bir temel hak ve zgrl byk l-
de kstlayan veya zgrln kullanlmasn ortadan
kaldran ya da onu kullanlamaz hale getiren snrlama-
larn yaplamamas.
P-R
Plebisit kurucu iktidar: ktidar belli bir dnemde elinde
bulunduranlarn, hazrladklar anayasa taslan zgr
bir tartflma ortam yaratmadan halkoylamasna sunan
iktidar.
Referandum: bkz. Halkoylamas.
S-fi
Serbest Oy: Semenin sandk baflnda oyunu herhangi bir
bask ya da etki altnda kalmadan tamamen zgr irade-
sine gre verebilmesi.
Soru: Bakanlar Kurulu adna szl veya yazl olarak cevaplan-
drlmak zere Baflbakan veya bakanlardan bilgi isteme.
T
Tali kurucu iktidar: Bir anayasay, o anayasada ngrlen
yntemlere bal kalarak deifltiren iktidar.
Tek Dereceli Seim: Semenlerin temsilcilerini dorudan
semesi.
Trev kurucu iktidar: bkz. Tali kurucu iktidar.
V
Veto: Bir yetkinin, bir yasann, bir kararn yrrle girmesi-
ne karfl kma hakk.
Y
Yasama baflkl: Yasama organ yelerinin grevlerini
herhangi bir zorluk, bask altnda kalmadan serbeste
yapabilmelerini salamak amacyla, milletvekillerinin g-
revlerini gereklefltirirken bafllatlabilecek adl takipleri
engellemeye ynelik dzenleme.
Yasama dokunulmazl: Yasama organ yelerinin grev-
lerini yerine getirebilmeleri iin bir su eylemine iliflkin
olarak ceza kovuflturmas ve yarglamasndan uzak tutul-
masn ngren baflklk.
Yasama sorumsuzluu: Milletvekillerinin temsil ettikleri se-
men iradesini, grfllerini ve isteklerini herhangi bir bas-
k altnda kalmakszn aklayabilmesinin gvencesi.
Yumuflak anayasa: Deifltirilmesi adi kanunlarla ayn h-
kmlere tabi olan anayasa.

Huk107u PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Huk107u PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Huk107u PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2639

TRK ANAYASA HUKUKU

Copyright 2012 by Anadolu University

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr Yardmcs

Grafik Tasarm Ynetmenleri

Dil Yazm Danflman

Kitap Koordinasyon Birimi

Trk Anayasa Hukuku

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 57.000 adet baslmfltr.

Osmanl-Trk Anayasal Geliflmeleri...................................... 2 1. NTE

Anayasalarn Yaplmas ve 1982 Anayasas............................ 22 2. NTE

Anayasalarn Deifltirilmesi ve 1982 Anayasas.................... 38 3. NTE

4. NTE 1982 Anayasasna Gre Devletin Temel Nitelikleri ........... 56

Belli Toplumsal Kesimlerin Korunmas ....................................................... 78

Yasama ve Yrtme fllemleri................................................. 92 5. NTE

Yasama Organ ........................................................................ 114 6. NTE

Yaflamn inden............................................................................................ 126

7. NTE Yrtme Organ ...................................................................... 130

8. NTE Yarg Organ ve Anayasa Yargs ........................................... 146

Szlk ................................................................................... 161

Okumakta olduunuz bu alflma, tarihi ve hukuki bir yaklaflmla ele alnmfl-

alflmada yer alan Anahtar Kavramlar, nitelerin hangi hususlar ierdiinin

Kendimizi Snayalm blmleri ile snavlara hazrlanmanz amalanmfl; Sra

A M A Osmanl Dnemi anayasal geliflmelerini aklayabilmek.

OSMANLI DNEM ANAYASAL GELfiMELER

Buna karfllk, padiflah da bu szleflmeyle yanlarn varln tanmfl ve onlara

1839 Glhane Hatt- Hmayunu

1856 Islahat Ferman

1876 Kanun-u Esasi

yetkisini Meclis-i Umumye vermemifltir. Dolaysyla, vekillerin parlamento nn-

1909 Kanun-u Esasi Deifliklikleri

1921 Anayasas (Teflkilat- Esasiye Kanunu)

Demek ki idarenin rgtlenmesi bakmndan 1921 Anayasas, merkez yne-

SIRA SZDE 1921 Anayasas

1924 ve 1961 Anayasalarnn genel zelliklerini belirleyerek iki

1924 Anayasasna gre Cumhurbaflkan, Meclis tarafndan ve kendi yeleri ara-

ngrmfltr. stelik bu kanunlarn yaplmasnda gz nnde bulundurulmas ge-

Kurucu Mecliste kabul edilerek halkoyuna sunulmufltur. 9 Temmuz 1961de yap-

le cumhurbaflkannn tarafszln yitirmesini nlemek amacyla bir kiflinin arka ar-

yici aralardan biri olarak ift meclis sistemini

1961 Anayasas Bu elbise bize bol geliyor diye

O toplantlarn da gazetecilerden gizlenmesi esas... Hat- ki anayasa alflmas: 1961deki ve 2007deki...

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

ASL KURUCU KTDARIN

ASL KURUCU KTDARIN BMLER: ANAYASA

Asli Kurucu ktidar

Siyasal rejimin kmesi (1978 spanya, 1975 Yunanistan, 1978 Ekvador,

DKKAT Asli kurucu iktidarn

SIRA SZDE Asli kurucu SIRA

mfltr. Ferman anayasadan farkl olarak misak anayasada, hkmdarn istediin-

Plebisit Kurucu ktidar

Demokratik Asli Kurucu ktidar

lamasyla onaylanmas da onun demokratik meflruiyetini pekifltirir. Halkoylamas,

Anayasa yapm srelerinde halkn katlm ve saydamlk en nemli unsurlar

A M A 1982 Anayasasnn yaplfl srecini aklayabilmek.

1982 Anayasasnn halk tarafndan oylanmas aflamasnda zgr bir tartflma